OEUVRES DE
DESCARTES PRINCIPIA PHILOSOPHIE EPISTOLA AD
G.
VOETIUM
LETTRE APOLOGETIQUE NOT.E IN
PROGRAMMA
VIII
M. Darboux, de l'Académie la Faculté des Sciences
de
l'Académie
des
Sciences
Thiers, ont
Sciences, doyen honoraire de
de l'Université de Paris,
d'histoire de la philosophie l'Institut
des
suivi
Morales
moderne à
et
et
M. Boutroux,
Politiques,
professeur
la Sorbonne, directeur de
l'impression de cette publication
qualité de commissaires responsables.
en
OEUVRES DE
Içhe^
DESCARTES PUBLIEES PAR
Charles
ADAM &
Paul
TANNERY
SOUS LES AUSPICES
DU MINISTÈRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE
PRINCIPIA
PHILOSOPHIE VIII [PREMIÈRE PARTIE)
PARIS LÉOPOLD CERF, IMPRIMEUR-ÉDITEUR 12,
RUE SAINTE-ANNE, 12
1905
PAUL TANNERY ET
L'ÉDITION DE DESCARTES
Paul Tannery avait souhaité qu'au volume V de cette édition, le dernier de la Correspondance de Descartes, une étude d'en-
semble permît au lecteur de comparer l'édition nouvelle avec les précédentes, montrant ce que la nôtre apportait comme textes inédits, textes corrigés, chronologie rectifiée, éclair-
cissements et renseignements de toutes sortes. Je reculai, je l'avoue, devant pareille tâche, qui nous eût pris un temps précieux.
Mais aujourd'hui que Paul Tannery
devoir envers
lui et
n'est plus, c'est
un
envers les siens, c'en est un peut-être aussi
envers moi-même, de marquer, aussi nettement que possible, la part qui lui revient dans notre œuvre commune, laquelle d'ailleurs, à tant d'égards, doit être considérée sible.
Je puis dire que, ce
de Descartes, seul
il
qu'il a fait
était
comme une
et indivi-
lui-même pour cette édition
capable de
le faire.
Seul
il
pouvait
vérifier, comme il l'a fait, tous les textes mathématiques, en y joignant un aussi riche commentaire*, et à cela, tant s'en faut,
ne
s'est
pas bornée sa collaboration.
Paul Tannery
était
admirablement préparé à une édition de
Descartes par son édition de Fermât, en cours de publication Œuvres.
III.
A ,
Edition de Descartes
vi
En outre, il avait réuni en brochure (La Cor89 respondance de Descartes dans les inédits du fonds Libri, depuis
1
1
.
étudiée pour l'histoire dés mathématiques, Paris, Gauthier-Villars, 1893)
une
non des
série d'études sur des lettres inédites,
moins importantes, récemment réintégrées à la Bibliothèque nationale, après
un exode de près de
Rome,
Angleterre. D'autre part, à lettres
du philosophe dans
trois quarts
de siècle en
avait étudié sur place les
il
la Collection
Boncompagni, au point
de vue des variantes qu'elles offrent, et de leur intérêt scientifique. Puis la
découverte et
la publication
d'opuscules du géo-
mètre Beaugrand, à propos de ses querelles avec Descartes, promettait un commentaire lumineux à bien des page? obscures pour tout autre que Paul Tannery. Enfin, la connaissance unique xvii
e
siècle,
Dans
qu'il avait
acquise de l'histoire des sciences au
donnait à son concours un prix inestimable.
premiers entretiens que nous eûmes ensemble (octobre 1894), mis en rapports l'un avec l'autre par le principal les
promoteur de cette dîmes sur plus
le
édition,
M. Louis
Liard, nous nous enten-
plan à suivre. J'étais d'avis de
difficile,
Œuvres pour
c'est-à-dire la
la
commencer par le Correspondance, réservant les
seconde partie
:
la
correspondance pouvait
servir à expliquer les œuvres, bien plus
viraient à la correspondance. Paul
que les œuvres ne serTannery en convint. Mais
comment
cette correspondance elle-même,
la publier
?
Dans
l'ordre chronologique, sans
aucun doute. Paul Tannery, qui par se rallier à cet avis, avait pensé d'abord à un autre plan, qui pouvait aussi se défendre. Il étudiait alors les corresfinit
pondants de Mersenne, dont
les
nombreuses
se trouvent pêle-mêle dans trois gros
Bibliothèque nationale; les
il
volumes
in-folio
de notre
eût volontiers aussi étudié séparément
correspondants de Descartes.
ceux-ci, et de
lettres manuscrites
beaucoup, étant
Mais
le P.
le
principal d'entre
Mersenne,
la
majeure
partie de la correspondance eût été publiée à part, et dans quel ordre, sinon l'ordre chronologique, auquel on revenait forcé-
ment.
De même pour
les autres séries
:
princesse Elisabeth,
Paul Tannery
vu
Regius, Constantin Huygens, abbé Picot, etc., sans compter que, pour beaucoup de correspondants, la série se fût réduite à
même deux ou trois, ou bien une seulement. Cette idée fut donc vite abandonnée. Paul Tannery avait aussi pensé, et ceci pouvait encore se soutenir, à bien peu de lettres, parfois
—
—
publier séparément certaines polémiques entre Descartes et
Fermât, Descartes
et
Beaugrand, Descartes
Roberval sur-
et
Beaucoup de lettres du philosophe n'ont pas, en effet, un caractère proprement épistolaire mais elles constituent,
tout, etc.
;
par leur étendue et leur importance, de véritables petits traités, qui pouvaient fort bien être donnés à part.
Nous avons mieux
aimé, finalement, les laisser chacune à sa place, dans
respondance même,
celle-ci d'ailleurs traitant
la cor-
presque toujours
de questions scientifiques et philosophiques, qui
lui
donnent
d'un bout à l'autre, malgré quelques boutades çà et là, l'unité de ton, lequel est particulièrement grave et austère.
L'ordre chronologique une
fois
admis
(et
il
s'imposait dans
une publication d'un caractère purement historique),
je dois
non seulement Paul Tannery l'adopta sans réserve, contribua fort ingénieusement à en assurer la mise au
dire que,
mais
il
point, c'est-à-dire
en
effet,
ici,
proprement,
la
mise en pages.
y eut,
quelques tâtonnements, avant qu'on tombât d'accord
sur la disposition la meilleure. travail préparatoire, se trouvait
de notes, qui l'encombraient et
Chacune des lettres, après un accompagnée d'une multitude la
surchargeaient, et dont
ne voulais cependant sacrifier aucune, toutes nécessaires à l'intelligence de la lettre la
Il
me
elle-même
je
paraissant :
notes sur
date à rétablir, notes sur la provenance du texte et son au-
thenticité, notes sur maints détails historiques et autres
au
cours de la lettre, notes sur les rapprochements à faire entre celle-ci et tel
ou
tel
passage important de
de l'œuvre d'un contemporain,
comme
disait Paul
Tannery,
rendre présentable. Enfin répartition des
il
«
etc.
la
correspondance ou
Nous mîmes quelque temps,
à lécher notre ours», afin de le
s'avisa, fort
heureusement, d'une
notes, qui, mettant chaque chose à sa place'
Edition de Descartes
vin
donnait un ensemble bien ordonné
en tête de chaque
:
lettre,
un prolégomène pour fixer la date, et indiquer au besoin la nature du texte, autographe authentique ou simple copie; immédiatement au-dessous du texte,
et avec des caractères spéciaux,
les variantes
au bas des pages,
;
celles qui tenaient la lettre, et
les
moindres notes ou notules,
en quelques lignes seulement; enfin, après
annoncés d'avance par des astérisques,
les éclair-
cissements qui demandaient parfois des pages entières. Ainsi le texte
de Descartes se présentait, non pas enserré, mais enca-
comme
dré et
composée les
enchâssé dans une continuelle bordure, celle-ci
à dessein
rayons propres à
L'accord ainsi insisté
pour ramasser sur
lui et
concentrer tous
l'éclairer.
fait, celui
des deux collaborateurs qui avait
pour l'ordre chronologique, assuma
la
tâche de l'établir
lui-même, ne demandant à Paul Tannery que de vérifier au
mesure ce travail deux sûretés valent toujours mieux qu'une. On compte d'ailleurs les divergences entre eux sur
fur et à
:
cette question de dates
lement,
t. I,
:
elles portent sur
p. 18 et p. 352,
t. II,
pour l'établissement du texte,
p.
quatre lettres seu-
373 et
p.
451.
De même,
les variantes, les notes et les
éclaircissements (sauf ce que nous allons voir), la copie fut
fournie toujours par tiative,
ment
le
même
collaborateur, de sa seule ini-
à charge, pour Paul Tannery, de reviser scrupuleuse-
les
épreuves en ce qui concernait
la correction
typogra-
Pas une page, en conséquence, on peut même dire à la lettre,' pas une ligne, qui n'ait été vue et revue, deux et trois fois, sinon plus, par chacun des deux à tour de rôle; c'est en ce sens que l'œuvre est véritablement une et phique et
reste.
le
indivisible.
Ceci bien établi, quelle est
la
part qui revient en propre à
Paul Tannery dans chaque volume
Le volume contient, de
I
de
lui,
la
?
Correspondance
(avril
1622 à février i638)
des notes extrêmement précieuses sur Des-
cartes et Galilée, à propos de la
loi
de
la
chute des corps,
Paul Tannery p.
75; sur Vitellion,
p.
rx
241-242, et sur Snellius,
p.
256-257,
loi de la réfraction sur le problème de Pappus déjà, p. 235 sur Scheiner et Galilée, p. 282 sur Morin et les longitudes,
;
;
;
Ces notes sont
p. 291.
les plus
encore,
précieuses
d'autres, bien
importantes; mais
figure ou de formule, p. 38 et p. 232 p.
491 a
283-284
mathématiques),
p.
de
a, p. 102 a,
seulement), p. 289 (Récréations
fin
(la
en est
sur Viète, p. 248 et
;
et sur divers points d'érudition, p. 71
;
p. 117 c, p.
289-290 (Galilée),
p. 291 (chaire
de Ramus),
478 b et c. La lettre u présenpar ses lacunes, une énigme mathématique que Paul
p. 299, p. tait,
des
sur
il
explications
356
396
b, p.
b, p.
Tannery voulut deviner;
et sa divination,
p.
279-280, fort
grand honneur, lorsque, avant l'achèvement du volume, une vieille publication flamande vint entre les mains de son collaborateur, laquelle donnait tout ingénieuse assurément,
au long
le
lui
problème, avec
faisait
la figure
complète et
les
équations
on trouvera cette restitution p. 573-578. Le volume I se terminait par le commencement de la grande querelle entre Descartes et Fermât. Là, Paul Tannery se retrouvait sur son terrain on le voit bien aux notes des pages dans leur intégrité
;
:
493-495.
(mars i638 à décembre 1639) est certainement celui où Paul Tannery a le plus apporté du sien, et qui, sans son concours, serait resté le plus imparfait, disons même, ne
Le volume
II
pouvait pas être mis en état.
Il
mathématiques, dont
lettres
contient, en effet,
beaucoup de
quelques-unes sont de petits
on y retrouve précisément les personnages depuis longtemps familiers à l'éditeur de Fermât, à savoir Fermât luimême, Roberval, Mydorge, Hardy, Beaugrand, Sainte-Croix, Debeaune, et enfin Desargues. Aussi les annotations de Paul
traités
;
et
Tannery deviennent plus nombreuses, plus étendues,
et quel-
ques-unes constituent de véritables dissertations. Citons, en particulier, p. 14-15 (seconde partie
:
«
La
vérité est... »),
168-169, P- 252-253, p. 277-278, et p. 279-280 (ceci est capital), p. 286, p. 338-343 (capital égalep.
99-100,
p.
122, p.
x
Edition de Descartes
.
ment), p. 403-405 (sur Galilée), p. 448-449, p. 449-4 5 ° (CavaHeri), p. 460-461 (seconde partie : « D'après le récit de Wallis... p.
5o8-5o9 (écoulement des liquides), 539-541, p. 556-557 (Desargues), p. 579-581
477-479,
»), p.
520-523, p.
(Debeaune
Schooten),
et
d'ailleurs), et,
p.
p.
1
6n-6i5
(texte et
figure fournis
646-647, p. 649-650 (Desargues 35 a, p. 101 a, p. 164 a, p. 166
aux additions,
Les notules,
encore).
p.
p.
333 d, p. 36oj, p. 425 a, p. 427 b, p. 429 a, sont p. 247 aussi d'une inappréciable valeur. Ajoutons enfin que, pour c, p.
compléter V Introduction générale, placée en tête du volume p. v-lxxvih et p. lxxjx-cv, Paul Tannery a fait précéder
volume p.
I,
le
d'un travail fort étudié, sjus le titre d'Avertissement,
II
v-xxm. Le volume
III (janvier
volume comme Paul Tannery autant que
le
II,
1640 à juin 1643) ne donnait pas
lieu,
à des éclaircissements scientifiques,
savait en apporter. Pourtant
on en trou-
vera encore, et des plus intéressants et importants, sur Pascal et «
Desargues, et sur Desargues seul,
La
confession.
.
.
p.
54-56 (seconde partie
»), p. 246, p. 298, et surtout p.
714-717
:
;
sur Fermât, Roberval et Pujos, p. 88-89 et p. 216-217; sur les notations
algébriques de Descartes, p. 196-197 et
p.
347 b;
sur les lunettes, p. 333; sur une question mathématique de
Dozem,
p.
ricelli, p.
556
;
enfin, et ceci est capital, sur Descartes et Tor-
63o-63i. Signalons aussi des inadvertances relevées
et corrigées, p. 701, p.
703 et p. 659; et n'oublions pas de biographiques, p. 702, ou philologiques, p. 56g et p. 662. Enfin Paul Tannery voulut, par scrupule de conscience, imprimer au moins en addition un texte latin, petites
p.
curiosités
703-706, pensant, non sans quelque raison,
de Descartes
;
l'original, retrouvé ensuite
qu'il
pouvait être
par son collabora-
volume IV, p. 172-175, d'où une comparaison entre les deux textes la première publication
teur, figure au
instructive
:
donc pas superflue. Le volume IV (juillet 1643 à avril 1647) donne une traduction française de divers documents rapportés de Hollande, et que
n'était
Paul Tannery nous avon
xi
imprimés aussi en langue flamande la traduction est de Paul Tannery, p. 645-650 et p. 657-658 (comme déjà au tome III, p. 28-3o et p. 3i-33). Ce fut lui seul aussi qui publia et
annota
s
:
la lettre
cccxxxiv, de Mersenne à Descartes, p. 68-70,
et la lettre cdxvi, p. 342-344, sur Pell et lui doit
également
Pappus encore,
les
364-366; sur
p.
expériences de Cavendish,
p.
p. 428, et surtout p. 597-600;
le «
centre d'agitation
»
et les
370-371, p. 388-389,
p. 41g, sur Torricelli, p. 556-558, et
plus loin, aux additions, p. 675-678. tales,
Longomontanus. On et le problème de
pages sur Roberval
A
côté de ces pièces capi-
dont plusieurs sont encore des dissertations véritables, pour mémoire, de petites notes d'érudition,
mentionnons,
206 a et
36 1 et p. 692, et de petites corrections et rectifications, ou même de simples réserves, p. 367 a, p. 368 a, p.
b, p.
392 a, p. 472 (dernier alinéa), p. 5o8 a, p. 5?7 b, p. 553 d, p. 601 a, p. 645, p. 652, p. 655, p. 657, p. 696 a, b,c, et p. 697 a. Enfin, pour terminer, un petit chef-d'œuvre, tel que seul Paul
p.
Tannery pouvait l'écrire, p. 68o-683, sur la Musique. Le tome V(mars 1647 à février i65o) contient, entre autres choses, un échange de lettres entre Descartes et Carcavi. renouveau de l'ancienne querelle avec Fermât et Roberval. L'érudition de Paul Tannery trouvait donc là encore matière à s'exercer, pour le plus grand profit de notre édition :
voir
notamment,
p.
367-369, p. 421
c,
p. 422-425, p. 465, et
enfin p. 554-555. Ajoutons-y deux lettres, dont l'une inédite,
entre Roberval et Torricelli, sur la quadrature de la cycloïde, p.
425-428, quelques notules curieuses,
p. 529-53o, p. 542, p. 55g, et
Huygens
169
j'étais fier
avec
rapporta de
lui
la
c, p.
deux renseignements
(Christian), p. 552, et à Galilée, p. 553.
Paul Tannery était
qu'il
p.
372 c
relatifs,
à
Mais ce dont
bon droit, et ce dont pour notre volume V, c'est le riche butin le
plus
fier,
et à
Bibliothèque Impériale et Royale, au retour
Ce sont d'abord quatre de Le Tenneur à Mersenne, p. 77-79, p. 102, p. io3-io5, et p. 120-121, dont plusieurs passages fournissent
d'un voyage d'exploration à Vienne. lettres inédites
Edition de Descartes
xn
des documents nouveaux sur la fameuse expérience du Puy-de-
une longue lettre, également inédite, presque un petit traité, de Beaugrand à Mersenne, p. 5o3-5i3; enfin et surtout, sept lettres (en tout, huit pièces), de Florimond
Dôme;
plus,
Debeaune, dont une à Roberval et six à Mersenne, p. 5i3-524, p. 524-529, p. 53o-542; on comprendra la joie de Paul Tannery, lorsqu'on 3aura qu'aucune ligne en français n'avait été
publiée jusqu'ici de ce mathématicien.
On
pourrait mettre encore au compte de
Paul Tannery
maint extrait de lettres, ou des lettres entières, de divers correspondants de Mersenne, publiées au cours de res cinq volumes lettres de Beeckmann, Villiers, Lacombe, Thiébaut, :
Durel, etc. Mais les trois gros in-folios qui contiennent ces lettres ont été
également dépouillés par chacun des deux colla-
de dépouillement a même été fait plus à fond, parce qu'il se faisait plus à loisir, à Dijon, où ces manuscrits avaient été envoyés. De plus, c'est à Dijon que s'est fait borateurs.
le
Le
travail
laborieux triage de textes à publier, en les répartissant
comme
il
convenait, et les ajustant aux passages correspondants
des lettres de Descartes.
En
fait,
cette vaste correspondance
avec Mersenne (laquelle ne contient pas les lettres de celui-ci) est devenue notre commun domaine à tous deux, bien que Paul
Tannery
ait été le
premier à l'explorer, et
qu'il ait
même songé
à en extraire une partie, formant elle-même un tout, en vue
d'une publication locale qu'il eût intitulée
Correspondants bordelais.
De nombreuses
:
Mersenne
et ses
même
traces et
des
esquisses de ce travail ont été retrouvées dans ses papiers.
Les cinq volumes de nés, la
publication des
la
Correspondance de Descartes termi-
Œuvres
n'était plus
paraison (sauf pour certaines parties,
qu'un jeu en com-
comme on
le
verra plus
Cependant les Essais qui accompagnent le Discours de la Méthode, à savoir la Dioptrique, les Météores, et surtout la Géométrie, avaient bien besoin encore, au moins pour la correC" loin).
tion des épreuves, de l'érudition scientifique de Paul
Tannery.
Paul Tannery Il
xiii
s'occupa donc minutieusement de ce volume VI, y ajoutant une étude personnelle sur le problème de Pappus,
même p.
721-725, et faisant précéder
de
le tout
d'un Avertissement signé
lui, p. v-xii.
Les deux derniers volumes auxquels il collabora, volumes VII et IX, ne lui doivent que sa part, toujours laborieuse et consciencieuse
à l'excès, dans
la
double et triple revision
et correction des épreuves, plus quelques notes au
volume IX,
seconde partie, p. 86 c, p. 119 b et c, p. 154 a, p. 223 c, p. 235 b. Paul Tannery avait annoncé, en outre, deux études finales sur
les
cartes, et sur le
du choc des corps selon Dessystème de Ptolémée la première reste inasept
:
chevée, p. 327~33o rédigée, p. 33o.
règles
;
la
seconde ne
fut
même
pas en partie
Paul Tannery avait été, malheureusement,
interrompu, en plein travail, par la mort.
Sa collaboration nous manquera désormais. Déjà ce volume VIII se sera fait sans la sécurité que donnait à son collaborateur, demeuré seul à la tâche, et sans les garanties qu'assurait au public un savant tel que lui. Mais combien nous souffrirons davantage pour les deux volumes qui restent encore Pour l'un surtout, où nous donnerons les plus anciens 1
de
écrits
Descartes, ou plutôt ce qu'on en
a conservé ou
retrouvé, et qui date de 1618-1619 ou de 1628, Paul
nous
était nécessaire, et nul
Tannery
ne pourra tenir pleinement sa
Justement une découverte des plus importantes vient d'être faite en Hollande, à Middelbourg celle du Journal place.
:
d'Isaac
Beeckmann,
cet ancien ami, à qui Descartes tout jeune
avait confié ses premières pensées. Quelle joie c'eût été pour
Paul Tannery, et quelle vive lumière son érudition sagace eût aussitôt jetée sur tant d'obscurs problèmes
maintenant à les
en a
!
résoudre?
Opufcula pojihuma du philosophe
difficultés, Il
les débrouiller et à les
:
ils
Qui nous aidera
De même pour
présentent bien des
que Paul Tannery avait déjà commencé à dissiper.
même
publié quelque chose, et nous en avons retrouvé
dans ses papiers de nombreuses traces, qui figureront au Œuvres.
III.
b
Edition de Descartes
xiv dernier volume.
moment où
Mais on peut
la publication
encore son concours,
et,
des
dire qu'il
Œuvres
s'en
est allé,
au
de Descartes nécessitait
pour certaines parties toutes mathé-
matiques, sa direction. 1903, l'attribution d'une des plus hautes récompenses
En
dont dispose
de France,
l'Institut
le prix
Jean Reynaud, reve-
en vertu d'un roulement, à l'Académie des Sciences morales. La section de philosophie d'abord, puis l'Académie tout nait,
entière, sur le rapport de
M. Emile Boutroux, fut unanime Œuvres de Descartes. Les
à attribuer ce prix à l'édition des
deux collaborateurs en furent grandement honorés ils y virent la consécration, par les meilleurs juges, de l'œuvre à laquelle ;
ils
travaillaient depuis tant d'années avec
enthousiasme, et
mener ensemble à bonne fin. Cet achèeût été la meilleure récompense de Paul
qu'ils espéraient bien
vement
définitif
Tannery.
Il
n'en cherchait point d'autre, que dans la satis-
faction du devoir bien rempli, et dans la conscience qu'il avait,
en son cœur de savant et de Français, de utile
à
la science, utile
faire
une œuvre
à son pays.
Ch. Adam. Nancy, 3i
juillet
1905.
AVERTISSEMENT
Les Principia philofophiœ de Descartes furent publiés jusqu'à six fois par les Elzevier en Hollande. Voici l'indication
de ces i°
six éditions successives
:
Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. (Amftelo-
dami, apud Ludovicum Elzevinum. lèges.
Marque
3io pages,
Ce
1
:
la
Anno
Minerve. In -4, 12
Cum
1644.
feuillets
privi-
liminaires,
feuillet blanc.)
petit in-4 est quelquefois seul.
réuni, dans le
même
volume, avec
la
Le
plus souvent,
il
est
traduction latine du Dis-
cours de la Méthode et des Essais, laquelle forme alors une
seconde partie sous ce
titre
:
Renati Des-Cartes Specimina Philofophiœ : feu Differtatio de Methodo redè regendœ rationis, & veritatis in fcientiis invejîigandœ : Dioptrice & Meteora. Ex gallico tranjlata, & ab auâore perleâa, variifque in dami, apud Ludovicum
locis
Elzevirium,
emendata. (Amftelo-
1644.
Cum
privilegiis.
Marque la Minerve. In-4, 8 feuillets liminaires, 33 pages.) Nous avons d'ailleurs reproduit cette seconde partie à sa 1
:
place, c'est-à-dire dans le
même volume
que
le
Méthode et les Essais de cette Méthode en tome VI de la présente édition, page 517-720. la
Discours de français,
au
2 Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. (Amftelodami,
apud Ludovicum Elzevirium. Anno i65o. Cum Marque la Minerve. In-4, 20 ff« limin., 3o2 pp.) :
Privilegiis.
Avertissement.
xvi
C'est la réimpression de l'édition de 1644,
augmentée de
la
traduction latine de la Lettre de l'Autheur à celuy qui a traduit le livre, laquelle avait paru en 1647. (Voir au tome IX de notre édition, intitulée
seconde partie,
1-20.) Cette traduction latine est
p.
Epijlola Authoris
:
interprètent gallicum,
quœ
ad Principiorum Philofophiœ
hic
Prœfationis loco
effe potejl.
Elle occupe 9 des feuillets liminaires.
Dans
le
même volume
que
les Principia,
on trouve, comme
en 1644, les Specimina Philofophiœ, avec la date de i65o, et une pagination un peu différente In-4, S ff. limin., 3i6 pp. :
On
y trouve aussi de l'âme : Pajfiones
la
traduction latine du traité des Passions
animœ per Renatum Des-Cartes
confcriptœ, nunc autem donatœ ab H. D. M. 1.
Elzevirium.
Anno
limin., 98 pp., 3
in
Gallicè ab ipfo civitate
apud Ludovicum Minerve. In-4, I2 ff*
v. l. (Amftelodami,
i65o.
ff.
:
exterorum gratiam latina
Marque
:
la
d'index.)
Ces trois pièces, réunies dans le même volume, portent alors un titre général Renati Des-Cartes Opéra Philofophica. Editio fecunda ab audore recognita. :
Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. Nunc demum hac editione diligenter recognita & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Ludovicum & Danielem Elzevirios. Anno i656. 3°
Cum
Privilegiis.
Marque
222 pp.) Viennent ensuite,
:
la Mitlerve.
In-4,
*8 ff
limin.,
comme
en i65o et en 1644, les Specimina Philofophiœ, avec une pagination différente encore « 8 ff. :
animœ, paginées aussi autre248 ment « 12 ff. limin., 92 pp., 2 ff. pour l'index. » Les trois pièces, réunies en un volume, sont précédées de deux feuillets. Le premier porte un titre général Renati Des-Cartes Opéra philofophica. Editio tertia, nunc demum hac editione diligenter recognita, & mendis expurgata. Le second feuillet contient au recto un avis au lecteur, au verso le portrait de Descartes limin.,
pp. », et les Pajfiones
:
:
Avertissement.
On
par Fr. à Schooten.
joint à ce
xvii
volume
l'édition latine
des
Meditationes, de 1654.
4 Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. Ultima
cum
&
optimis collata, diligenter recognita
tnendis expurgata.
(Amftelodami, apud Danielem Elzevirium. privilegiis.
C'est,
i656
:
on
Marque
le voit, la
même
Minerve. In-4, 18
Anno
Cum
1664.
reproduction de l'édition
222 pp.) précédente de
De même
aussi pour les
la
:
editio
pagination exactement.
Specimina Philofophiœ,
pour
limin.,
ff.
Les trois pièces, réunies en un volume, sont précédées de deux feuillets (faux titre et portrait de Descartes). Voici le faux titre Renati Des-Cartes Opéra philofophica. Editio quarta, nunc detnum et
les Paffiones animes.
:
hac editione diligenter recognita, joint,
comme
second volume,
&
mendis expurgata.
y
Meditationes
des
l'édition
On
de i663.
Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita, & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium. Anno 1672. Cum 5°
privilegiis.
Marque
:
la
Minerve. In-4,
J
8
ff.
limin., 222 pp.)
Reproduction identique des éditions de 1664 et de i656. De même pour les Specimina et pour les Paffiones. L'ensemble intitulé
est
Comme
:
Renati... Editio quinta, nunc
second volume,
les
demum
etc.
Meditationes de 1670.
6°
Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita, & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium, 1677, cum privilegio S. Caefareœ Majeftatis. 18
ff.
limin.,
Marque
la
:
Minerve. In-4,
222 pp.)
Aucune observation nouvelle, pas plus que pour les Specimina et les Paffiones. En somme, les éditions de i656, 1664, 1672 et 1677, sont identiques. Cette sixième et dernière édition elzevirienne des
Œuvres de Descartes
(
à laquelle on joint
Avertissement.
xviii les
Meditationes de
1678) porte le faux titre
:
Renati Des-
Cartes Opéra philofophica. Editio ultima etc. (comme précédemment). Les éditions qui vinrent ensuite, sortirent des presses de Pierre et Jean Blaeu, à Amsterdam, « Amftelodami, Ex Typographia Blaviana ». Celle que j'ai sous les yeux, datée de 1692, reproduit identiquement les dernières éditions des Elzevier
Principia Philofophiœ, 18 feuillets liminaires, 222 pages. Specitnina Philofophiœ,
animœ, 12
ff.
8
ff.
limin., 92 pp., 2
248 pp.
limin., ff.
—
:
—
PaJJîones
d'index.
Les renseignements bibliographiques qui précèdent, font assez voir que les Principia Philofophiœ ne présentent aucune difficulté pour la constitution du texte latin. Il suffit de se procurer un exemplaire de l'édition princeps, laquelle d'ailleurs n'est point rare, ni dans les bibliothèques, ni
même
dans
commerce, et de la suivre fidèlement toutes les autres n'en sont que la réimpression. Nous reproduisons donc cette édition
le
:
de 1644,
la seule qui ait
respectons «
la
division
paru du vivant de Descartes; nous en
en articles,
en manchette», et toutes
la publication, et
disposition des
la
les figures.
Quant
au commentaire que
fait
philosophe.
à l'historique de
nécessiterait le texte,
comme nous nous en
ce sont choses que nous réservons,
sommes
titres
une règle, pour un chapitre spécial de la vie du Le texte ne soulevait de problèmes que pour
—
la traduction française
des Principes de
trouvera, examinés tout au long, au édition, seconde partie, p.
la
Philofophie.
tome IX de
la
les
présente
vn-xx de l'Avertissement. C. A.
Nancy, 3i mars 1905.
On
RENATI D E S-CAR TES
PRINC
IPI A
PHILOSOPHIE.
A
M STE
LO DA Ml,
Apud Ludovicum Elzevirium, Anno
cl3
I
3 c
XLIV.
CumTrmlegm
SERENISSIM£ principi
ELISABETH^, FREDERICI BOHEMLE REGIS, COM1TIS PALAT1NI ET ELECTORIS SACRI ROMANI IMPERII 5
FILI-E
NATD MAXIME.
Sereniffima Princeps 3
Maximum
fruétum percepi fcriptorum, quae antehac
quôd ea perlegere dignata fis, quôdque, eorum occafione in notitiam tuam admifîus, taies dotes tuas effe cognoverim, ut è re gentis humanse efle putem, eas feculis in exemplum proponi. Non deceret mevel adulari, vel aliquid nonfatis perfpeftum affirmare, prsefertim hoc in loco, in quo veritatis fundamenta jacere conaturus fum & fcio non affedatum ac in
io
lucem
,
edidi,
;
i5
fimplex Philofophi judicium generofae modeftiae tuse gratius fore,
minum a.
quàm magis
exornatas blandiorum ho-
laudationes. Quapropter ea tantùm fcribam,
Cette Ep.stola dedicatoria est imprimée, sur six pages
non numé-
en tête de la première édition des Principia Philosophiez, immédiatement après la feuille du frontispice, au verso de laquelle se trouve reproduit in extenso le Privilège du 4 mai 1637 (voir t. VI, p. 5 18, de cette rotées,
édition), avec cette «
mention en bas
:
Achevé d'Imprimer
le
10 de
Iuillet
1644.
»
VEpistola est suivie de 14 pages non numérotées, contenant l'Index Principiorum Philosophiez (que noue reproduirons, non pas avant, mais seulement après les Principia, afin de pouvoir donner la pagination). Viennent ensuite les 3 10 pages numérotées des Principia. Sur la dernière est ajouté un Errata de quelques lignes, dont les corrections ont été incorporées dans notre texte. Œuvres.
III.
1
EPISTOLA DEbiCATORIA.
2
(i-3).
quae vera effe ratione vel experientiâ cognofco, & hîc in exordio eodem modo ac in toto reliquo libro
philofophabor.
Magnum virtutes
eft
dif|crimen inter veras
nec non etiam ex veris, inter
;
&
apparentes
ab
illas quae
5
accuratâ rerum cognitione deveniunt, & illas quae cum aliquâ ignoratione conjunftae funt. Per apparentes, intelligo vitia quaedam non valdè frequentia, vitiis aliis
notioribus oppofita; quae quoniam ab
magis diftant quàm intermediae
virtutes, idcirco
iis
magis
10
folent celebrari. Sic quia plures inveniuntur qui pericula timide refugiunt, quàm qui fe inconfideratè in
tanquam
ipfa conjiciant, vitio timiditatis temeritas
virtus opponitur,
& magis quàm
vera fortitudo vulgo
quàm
libéra-
pietatis
famam
aeftimatur; fie faepe prodigi pluris fiunt les
;
ficque nulli faciliùs ad
perveniunt,
quàm
Inter veras
magnam
i5
fuperftitiofi vel hypocritae.
autem
virtutes, multae
non à
folâ re&i
cognitione, fed etiam ab errore aliquo nafeuntur fie faepe à fimplicitate bonitas, à metu pietas, à defpera:
20
Atque hae ab invicem diverfae nominibus defignantur; fed illae
tione fortitudo exfurgit. funt, ut etiam diverfis
purae
&
fluunt,
uno
fincerae, quae
ex folâ
|
re&i cognitione pro-
unam & eandem omnes habent naturam, &
fapientiae
fub
nomine continentur. Quifquis enim
fir-
mam & efficacem habet voluntatem rectè femper utendi fuâ ratione,
mum 3
effe
quantum
in fe eft, idque
opti-
cognofeit exfequendi, rêvera fapiens
philofophabor, non à la
gne (/"
omne quod
édit.).
Même
li-
remarque
après hypocritae (ci-après,
1.
17),
extolli (p. 3, l.
21)
l.
eft,
S), reperitur (ib.,
et rapi {p.
4,
l.
14).
25
Epistola dedicatoria.
f3-5).
quantum ex naturâ fuâ juftitiam,
omnes multô
& per
fortitudinem , temperantiam
hoc unum, reliquafque
,
virtutes habet, fed ita inter fe conjundas, ut
nullae fupra caeteras 5
efle poteft;
j
emineant
prseftantiores
fint
iis
;
&
quamvis
idcirco,
quae
aliquâ vitiorum
mifturâ diftindae funt, quia tamen multitudini minus funt notae,
non
Praeterea,
tantis laudibus folent extolli.
cùm duo ad
fapientiam ita defcriptam
requirantur, perceptio fcilicet intelledûs io
propenfio
quidem quod à voluntate dependet nemo non eft capax, fed quidam aliis multô perfpicaciorem habent intelledum. Et quamvis fufficere
voluntatis
debeat i5
&
iis
:
ejus
qui funt
naturâ tardiufculi,
quôd,
etfi
multa ignorent, modo tamen fir|mam & conftantem retineant voluntatem nihil omittendi, quo ad redi cognitionem perveniant, atque id omne quod redum judicabunt exfequendi, pro modulo fuo fapientes & hoc nomine Deo gratiffimi elle poffint multô tamen :
praeftantiores 20
illi
funt, in quibus,
cum firmiffimâ redè
agendi voluntate, perfpicaciffimum ingenium
&
fum-
ma veritatis cognofcendae cura reperitur. Summam autem effe in Celûtudine tuâ iftam curam,
25
quôd nec
avocamenta, nec confueta educatio quae puellas ad ignorantiam damnare folet, impedire potuerint, quominus omnes bonas artes & fcientias inveftigaris. Deinde fumma etiam & ex eo perfpicuum
eft,
aulse
incomparabilis ingenii tui perfpicacitas ex eo apparet,
quôd omnia iftarum fcientiarum arcana
penitiffimè
infpexeris ac breviffimo tempore accuratè cognoveris. 3o
Majufque adhuc ejufdem peculiare,
quôd
te
rei
habeo argumentum mihi
unam hadenus
invenerim, quae
5
EPISTOLA DEDICATORIA.
4
me
(5-6).
omnes intelligas. Obfcu|riffimi enim plerifque aliis, etiam maxime ingeniofis & doctis, efle videntur; & ferè omnibus ufu tra&atus antehac à
venit ut,
fi
abhorreant
vulgatos perfedè
verfati fint in Metaphyficis, à ;
fi
Geometricis
verô Geometriam excoluerint, quae de
5
prima Philofophiâ fcripfi non capiant folum agnofco ingenium tuum, cui omnia aequè perfpicua funt, & :
quod meritô idcirco incomparabile appello. Cùmque confidero tam variam & perfe&am rerum omnium cognitionem non effe in aliquo Gymnofophiltâ jam fene, qui multos annos ad contemplandum habuerit, fed in Principe puellâ, quae forma & aetate non caefiam Minervam, aut aliquam ex Mufis, fed potiùs Charitem refert, non poflum in fummam admirationem non rapi. Denique non tantùm ex parte cognitionis, fed etiam ex parte voluntatis, nihil ad abfolutam & fublimem fapientiam requiri, quod non in moribus tuis eluceat, animadverto. Apparet enim in illis eximia quaedam
cum
majeftate benignitas
fortunae injuriis lacefiita, |
io
1
&
manfuetudo, perpetuis fed nunquam efferata nec
20
Haecque ita me fibi devinxit, ut non modo Philofophiam hanc meam Sapientiae, quam in Te fufpifraéta.
cio,
dicandam
&
ipfa nihil aliud efl
confecrandam putem (quia nempe
quàm ftudium
fapientiae), fed
non magis Philofophus audire velim, quàm Serenifiimae Celfitudinis tuae
Devotifiimus cultor
Des-Cartes.
etiam 25
PRINCIPIORUM
PHILOSOPHIE PARS PRIMA. De
Quoniam
principiis cognitionis humance.
infantes nati fumus,
fenfibilibus judicia
noftrœ rationis
priùs tulimus,
ufum haberemus,
veri cognitione avertimur;
poffe liberari,
quàm
&
fi
varia de rébus
quàm integrum
roultis prœjudiciis à
quibus non aliter videmur
femel in vitâ de
iis
i.
Veritatem inquirenti, femel in vitâ de omnibus, poteft,
quantum fieri ejfe
omnibus
ftudeamus dubitare, in quibus vel minimam incertitudinis fufpicionem reperiemus. Quin & illa etiam, de quibus dubitabimus, utile erit habere pro falûs, ut tantô clariùs, quidnam mum & cognitu facillimum ût, inveniamus. i5
II.
Dubia etiam pro falfis
certiffi-
Sed hœc intérim dubitatio ad folam contemplationem veritatis efl reftringenda. Nam quantum ad ufum vitae,
dubitan-
dum.
quia perfœpe rerum agendarum occaûo praete-
antequam nos dubiis noftris exfolvere poffemus, non rarô quod tantùm efl verifimile cogimur ampledi vel etiam interdum, etfi è duobus unum altero verifimilius non appareat, alterutrum tamen eligere. Nunc itaque, cùm tantùm veritati quœrendae incum-
habenda.
III.
Hanc
intérim dubitationem ad ufum vita
non
effe
referendam.
riret,
;
20
bamus, dubitabimus inprimis, an
ulla? res fenfibiles
IV.
Cur pojimus
dubitare de rébus fenfibilibus.
Principiorum Philosophle
aut imaginabiles exiftant
:
I-a.
primo, quia deprehendimus
interdum fenfus errare, ac prudentiae eft, nunquam nimis fidere iis qui nos vel femel deceperunt; deinde, quia quotidie in fomnis innumera videmur fentire
nufquam
aut imaginari, quae
tanti figna apparent,
funt; nulla|que
fomnum à
quibus
fie
dubi-
vigiliâ certô
dignofeat. V.
Cur etiam de Malhematicis demonftra-
Dubitabimus etiam de reliquis, quae antea pro maxime certis habuimus etiam de Mathematicis demon;
tionibus.
ftrationibus,
putavimus
etiam de
efle
iis
per fe nota
quando nonnullos
hadenus
principiis, quae :
tum quia vidimus
erraffe in talibus,
&
IO
ali-
qusedam pro
certiflimis ac per fe notis admififle, quae nobis falfa
tum maxime, quia audivimus efle Deum, omnia, & à quo fumus creati. Ignoramus
videbantur; qui poteft
enim, an forte nos taies creare voluerit, ut femper lamur, etiam in
iis
quae nobis
quàm
fal-
notiflima appa-
non minus hoc videtur fieri potuifle, quàm ut interdum fallamur, quod contingere antè advertimus. Atque fi, non à Deo potentiffimo, fed vel à nobis ipfis vel à quovis alio nos efle fingamus quo minus potentem originis noftrae authorem affignabimus, tantô magis erit credibile, nos tam imperfe&os efle, rent; quia
,
,
20
:
ut femper fallamur. VI.
Nos habere liberum arbitrium, ai cohibendum affenfum in dubiis, fecque ad errorem vitandum.
Sed intérim, à quoeunque tandem fimus, & quantumvis ille fit potens, quantumvis fallax, hanc nihilo-
minus ab
iis
in nobis libertatem efle experimur, ut
femper
&
explo-
credendis, quae
non plané
rata, poflimus abftinere;
atque
certa funt
ita cavere,
ne
unquam
erremus. VII.
Von
pojfe à nobis
du-
Sic
autem
a5
3o
rejicientes illa omnia, de quibus aliquo
Pars Prima.
2-3.
modo poffumus
dubitare, ac etiam falfa effe fingentes,
quidem fupponimus nullum effe Deum, nullum cœlum, nullacorpora; nofque etiam ipfos non habere manus, nec pedes, nec denique ullum corpus; non autem ideô nos, qui talia cogitamus, nihil effe répugnât enim, ut putemus id quod cogitât, eo ipfo tempore quo cogitât, non exiftere. Ac proinde haec coprima & gnitio, ego cogito, ergo fum, eft omnium facile
quin exifta-
bitari,
tnus
dum dubitamus;
atque hoc
effe
pri-
mum,
quod ordine philofophandocognoJcimus.
:
|
certiffima, quse cuilibet ordine philofophanti occurrat. 10
i5
Haecque optima via eft ad mentis naturam, ejufque à corpore diftindionem, agnofcendam. Examinantes enim quinam fimus nos, qui omnia quse à nobis diverfa funt fupponimus falfa effe, perfpicuè videmus,
VIII.
Diflinâionem inter ani-
mant & corpus, five inter rem cogitantem
& corpoream,
hinc
agnofei.
nullam extenûonem, nec figuram, nec motum localem, nec quid fimile, quod corpori fit tribuendum, ad naturam noftram pertinere, fed cogitationem folam, quse proinde priùs & certiùs quàm ulla res corporea cognofcitur; hanc enim jam percepimus, de
aliis
au-
tem adhuc dubitamus. 20
Cogitationis nomine, intelligo illa omnia, quse nobis confciis in nobis fiunt, quatenùs fcientia
eft.
ginari, fed
Nam & hoc
li
25
eorum
in nobis con-
non modo intelligere, velle, imaetiam fentire, idem eft hîc quod cogitare. Atque
ita
dicam, ego video, vel ego ambulo, ergo fum; intelligam de vifione, aut ambulatione, quse
corpore peragitur, conclufio non eft abfolutè certa; quia, ut fsepe fit in fomnis, poffum putare me videre,
ambulare, quamvis oculos non aperiam, & loco non movear, atque etiam forte, quamvis nullum habeam corpus. Sed fi intelligam de ipfo fenfu five con-
vel
3o
IX.
Quid fit
fcientiâ videndi aut ambulandi, quia tune refertur ad
cogitatio.
;
8
Principiorum Philosophie
mentem, quae
fola fentit five cogitât fe videre aut
3-4.
am-
bulare, eft plané certa.
Non
Quce fimplicijjima funt & per Je nota, definilionibus Logicis ob-
fcuriora
reddi
;
6
talia inter cognitio-
nes ftudio acquifitas
non
effe
numeranda.
nomina, quibus jam ufus fum, vel utar in fequentibus, quia per fe fatis nota mihi videntur. Et faepe adverti Philofophos in hoc errare,
hîc explico alia multa
quôd
ea, quae fimpliciffima erant ac per fe nota,
Logicis definitionibus explicare conarentur; ita enim ipfa obfcuriora reddebant.
Atque ubi
pofitionem, ego cogito, ergo[fum, effe
& certiffimam, currat,
omnium primam
non ideô negavi quin ante ipfam
item, quodfieri non talia; fed
hanc pro-
quae cuilibet ordine philofophanti oc-
teat, quîd fit cogitatio,
&
dixi
quid
opor-
quid certitudo
exifientia,
pojjit, ut id
fcire
quod cogitet non
exiftat,
quia hae funt fimpliciffimœ notiones,
&
quae folae nullius rei exiflentis notitiam praebent, idcirco XI.
Jam verô
Quomodo mens
noflra notior fil quant corpus.
non cenfui
priùs
fed
notandum
nihili nullas effe
numerandas.
mentem noftram non modo etiam evidentiùs quàm corpus co-
eft,
lumine naturali
affediones
ftantiam, cujus
illae fint,
eâdem
tantô clariùs nos
effe
five qualitates
ubicunque aliquas deprehendimus, plures in
iS
ut fciatur,
& certiùs,
gnofci,
effe
10
ibi
notiffimum, ;
atque ideô
rem
neceffario inveniri
five
fub-
&
quo
;
20
re five fubftantiâ deprehendimus,
illam cognofcere.
Plura verô in
mente noftrâ, quàm in ullâ aliâ re à nobis deprehendi, ex hoc manifeftum eft, quôd nihil plané efficiat, ut aliquid aliud cognofcamus, quin idem etiam multô certiùs in mentis noftrae cognitionem nos adducat. Ut fi terram judico exiftere, ex eo quôd illam tangam vel videam, certè ex hoc ipfo adhuc magis mihi judicandum eft mentem meam exiftere fieri enim forfan :
25
3o
Pars Prima.
4-5.
poteft, ut
me
judicem
nulla exiftat;
terram tangere, quamvis terra non autem, ut id judicem, & mea mens
quse id judicat nihil
atque
fit;
Nec aliam ob caufam ,
5
j-
1
m
r
1
r
•
fatis
aliter -
ordinephiloiophati iunt,
nunquam
9
de
ita
caeteris.
vifum
qui
eft iis,
•
quam quiamentem
a corpore
accuratè diftinxerunt. Et quamvis
certius effe putârint, fe ipfos exiftere,
non
,
XI1
-
Cur non omnibus
(equè
innoièfcat.
fibi
quàm quidquam
non tamen adverterunt, per fe ipfos, mentes hoc in loco fuiffe intelligendas fed contra po-
aliud,
folas 10
;
tiùs intellexerunt fola
|
fua corpora, quae oculis vide-
&
manibus palpabant, quibufque vim fentiendi perperam tribuebant; hocque ipfos à mentis naturâ bant,
percipiendâ avocavit.
Cùm
i5
autem mens, quae fe ipfam novit, & de aliis omnibus rébus adhuc dubitat, undique circumfpicit, ut cognitionem fuam ulteriùs extendat primo quidem invenit apud fe multarum rerum ideas, quas quamdiu tantùm contemplatur, nihilque ipfis fimile extra fe effe affirmât nec negat, falli non poteft. Invenit etiam communes quafdam notiones, & ex his varias demonftrationes componit, ad quas quamdiu attendit, omnino fibi perfuadet effe veras. Sic, exempli :
20
caufâ,
numerorum
& figurarum ideas
in fe habet,
ha-
betque etiam inter communes notiones, quoi fi œqua2 5
libus œqualia addas,
& fimiles;
quœ
ex quibus facile demonftratur, très angulos
duobus redis, &c. ac proinde haec & talia fibi perfuadet vera effe, quamdiu ad praemiffas, ex quibus ea deduxit, attendit. Sed quia non poteft femper ad illas attendere, cùm poftea recordatur fe nondum fcire, an forte talis naturae creata fit, trianguli aequales effe
3o
inde exfurgent erunt cequalia,
Œuvres.
III.
;
2
xm
-
"erlmcogni'twà^i ^gninonedependeat.
Principiorum Philosophle
10
ut fallatur etiam in
5-6.
quae ipfi evidentiffima appa-
iis
rent, videt fe meritô de talibus dubitare,
habere poffe certam fcientiam, priufquam
rem eo quôd exijleniia
neceffaria
de
Deo
fuae
autho-
originis agnoverit.
Confiderans deinde inter diverfas ideas, quas apud
XIV.
Ex
nec ullam
in
noftro conceptu con-
tineatur, reâè conciliai Deum exijlere.
fe habet,
potentis
cipua
unam effe entis fummè intelligentis, fummè & fummè perfedi, quae omnium longé prae-
eft,
agnofcit in ipfâ exiftentiam,
& contingentera
tantùm,
quemadmodum
rum omnium rerum, quas
&
nino neceffariam
non poffibilem in ideis alia-
diftindè percipit, fed
om-
IO
aeternam. Atque ut ex eo quôd,
exempli caufâ, percipiat in ideâ trianguli neceffariô |
contineri, très ejus angulos aequales effe
dis, plané
fibi
duobus
re-
perfuadet triangulum très angulos ha-
bere aequales duobus redis cipiat exiftentiam
:
ita
neceffariam
ex eo folo quôd per-
&
i5
aeternam in entis
fummè perfedi ideâ contineri, plané concludere débet ens fummè perfedum exiftere. Magifque hoc credet,
XV.
Non eodem modo
in
aliarum rerum conceptibus exiftentiam neceffariam, fed contingentent duntaxat contineri.
fi
attendat nullius alterius rei
ideam apud fe inveniri, in quâ eodem modo neceffariam exiftentiam contineri animadvertat. Ex hoc enim intelliget, iftam ideam entis fummè perfedi non effe à fe effidam, nec exhibere chimericam quandam, fed veram & immutabilem naturam, quaeque non poteft non exiftere, cùm neceffaria exiftentia in eâ conti-
20
neatur. XVI. Prtrjudicia
quominùs fttas
Hoc, inquam,
impedire, ijla
necef-
exiftentia?
Dei
ab omnibus clarè cognofcatur.
omnino reliquis
facile credet
praejudiciis liberârit.
omnibus
mens
noftra,
fi
fe priùs
Sed quia fumus
in rébus effentiam
affueti
ab exiftentia diftin-
guere, atque etiam varias ideas rerum, quae
nufquam
funt aut fuerunt, ad arbitrium eflingere, facile con-
3o
Pars Prima.
6- 7 .
cùm
tingit,
in entis
fummè
ii
perfedi contemplatione
non fumus plané defixi, ut dubitemus an forte ejus idea una fit ex iis, quas ad arbitrium efïinximus, aut faltem ad quarum effentiam exiftentia non pertinet. 5
Ulteriùs verô confiderantes ideas quas in nobis
habemus, videmus quidem illas, quatenus funt quidam modi cogitandi, non multùm à fe mutuô differre, fed quatenus una unam rem, alia aliam repraefentat, effe valde diverfas & quô plus perfedionis objedivae in fe continent, eô perfediorem ipfarum caufam effe
XVII.
Qud cujufquc ex nojlris ideis objeâiva per/eâio major ejt, eà ejus caufam effe debere majorent.
;
10
Nam quemadmodum,
debere.
ideam
i5
qusenam
fit
quis
in fe habet
meritô
artificiofae,
caufa à quâ illam
|
habet
:
an nempe viderit alicubi talem machinam ab alio fadam; an mechanicas fcientias tam accuratè didicerit, anve tanta fit in eo ingenii vis, ut ipfam nullibi unquam vifam per fe excogitare potuerit ? Totum enim artificium quod in ideâ illâ objedivè tantùm five
tanquam 20
machinae valde
alicujus
quaeri potefl
fi
in imagine continetur, débet in ejus caufâ,
qualifcunque tandem
fit,
repraefentativè, faltem in
non tantùm objedivè
prima
& prsecipuâ,
five
fed reipfâ
formaliter aut eminenter contineri.
fummi ideam habemus in nobis, jure pofîumus examinare à quânam caufâ illam habeamus tantamque in eâ immenfitatem inveniemus, ut plané ex eo fimus certi, non poffe illam nobis fuiffe inditam, nifi à re in quâ fit rêvera omnium perfedionum complementum, hoc efl, nifi à Deo realiter exiflente. Efl enim lumine naturali notiffimum, non modo à nihilo nihil fieri nec id quod efl perfedius ab eo quod efl minus perfedum, ut à caufâ Sic,
a5
3o
quia Dei
five entis
;
;
XVIII.
Hinc rurfus concludi
Deum
exiftere.
Principiorum Philosophie
12 efficiente
ideam
&
totali,
produci; fed neque etiam in nobis
imaginem
five
7-8.
ullius rei
eue
poffe, cujus
non
Archetypus
alicubi, five in nobis ipfis, five extra nos,
omnes ejus perfediones reipfâ continens, exiquia fummas illas perfediones, quarum ideam
aliquis, ftat.
xix.
E
?om^Ti*X"" tjus
tamen per/eâio-
nez omnt alia recla-
riùsànobiscogno/ci.
Et
habemus, nullo modo in nobis reperimus, ex hoc ipfo redè concludimus eas in aliquo à nobis diverfo, nempe in Deo, effe, vel certè aliquando fuiffe; ex quo evidentiffimè fequitur, ipfas adhuc effe. Hocque fatis certum eft & manifeftum, iis qui Dei ideam contemplari fummafque ejus perfediones adenim illas non Comprevertere fun t affueti. Quamvis ^~ *
hendamus
,
quia fcilicet
nobis, qui fu|mus
minus tamen
finiti,
eft
de naturâ
infiniti
non comprehendatur,
ipfas clariùs
&
diftinétiùs
5
10
ut à
nihilo-
quàm
ullas
i5
res corporeas intelligere poffumus, quia cogitationem
noftram magis implent, funtque fimpliciores, nec limitationibus ullis obfcurantur. xxNos non fed à
à nobis
ipfis,
Deo fados,
eumqueproindeexi.
Quia verô non omnes hoc advertunt, atque etiam *.'£ J J 1_ 1_ J r quia non, quemadmodum habentes ideam artincioiae alicu j us mac hinse fcire folent undenam illam acceperint, ita etiam recordamur ideam Dei nobis aliquando à Deo adveniffe, utpote quam femper habui•
mus
•
quserendum adhuc eft, à quonam fimus nos ipû, qui fummarum Dei perfedionum ideam in nobis habemus. Nam certè eft lumine naturali notiffimum, eam rem, quse novit aliquid fe perfedius, à fe non effe: dediffet enim ipfa fibi omnes perfediones, quarum ideam in fe habet nec proinde etiam poffe ab ullo
20
:
2 5
;
effe,
hoc
qui eft,
non habeat in fe omnes qui non fit Deus.
illas
perfediones,
3o
8-
Pars Prima.
9.
)
xxi.
Nihilque hujus demonftrationis evidentiam poteft
modo attendamus ad
obfcurare,
durationis naturam
5
IO
»5
;
quse talis
Exiftentice nofirce du-
temporis
eft,
five
rerum
ut ejus partes à fe
rationem fufficere,
ad exijlentiam Dei demonftrandam.
mutuô non pendeant, nec unquam fimul exiflant; atque ideô ex hoc quôd jam ûmus, non fequitur nos in tempore proximè fequenti etiam futuros, nifi aliqua caufa, nempe eadem illa quse nos primùm produxit, continué veluti reproducat, hoc eft, confervet. Facile enim intelligimus nullam vim effe in nobis, per quam nos ipfos confervemus illumque in quo tanta eft vis, ut nos à fe diverfos confervet, tantô magis etiam fe ipfum confervare, vel potiùs nullâ ullius confervatione indigere, ac denique Deum effe. Magna autem in hoc exiftentiam Dei probandi modo, per ejus fcilicet idcam, eft praerogativa quôd ;
:
fimul quif|nam
fit,
mitas, agnofcamus.
quantum
Nempe
naturse noftrae fert infir-
ad ejus ideam nobis inge-
XXII.
Ex
modo exijlentiam Dei cognofcendi, omnia ejus nojlro
attributa naturali in-
genii
vi"
cognofcibilia
fimul cognofci.
nitam refpicientes, videmus illum effe seternum, omnifcium, omnipotentem, omnis bonitatis veritatifque 20
omnium
fontem, rerum
omnia
nem
habentem,
in fe
creatorem, ac denique
in
illa
quibus aliquam perfedio-
infinitam, five nullâ imperfedione terminatam,
poffumus advertere. Nam fané multa funt, in quibus etfi nonnihil perfedionis agnofcamus, aliquid tamen etiam imperfedionis five limitationis deprehendimus ac proinde competere Deo non poffunt. Ita in naturâ corporeâ,
clarè
25
;
cum
quia fimul
ditur, eftque 3o
Deum non quaedam
imperfedio
effe
fit,
locali extenfione divifibilitas inclueffe divifibilem,
certum
eft,
corpus. Et quamvis in nobis perfedio
quôd fentiamus, quia tamen
in
omni fenfu
XXIII.
Deum
non effe corporeum, nec fentire ut nos, nec velle mali-
tiam peccati.
Principiorum Philosophle
14
&
pafîio eft,
Deum
pati eft ab aliquo pendere, nullo
fentire
&
9- 10.
putandum
eft,
fed
tantummodo
modo
intelli-
neque hoc ipfum ut nos, per opérations quodammodo diftindas, fed ita ut, per unicam 3 femperque eandem & fimpliciffimam a&ionem, omnia fimul intelligat, velit & operetur. Omnia, inquam, gere
velle
:
,
hoc
res
eft,
quia non
Jam
XXIV.
A
Dei cognitione ad creaturarum cognitionem perveniri, recordando eum ejjfe infinitum,
&
nos fi-
omnes neque enim :
eft res.
verô, quia
poffunt vera
effe
vult malitiam peccati,
Deus eft
folus
omnium
quse funt aut
caufa, perfpicuum
philofophandi viam nos fequuturos,
eft
optimam
10
ex ipfius Dei
fi
cognitione rerum ab eo creatarum explicationem de-
nit os.
ducere conemur, ut tutô
&
fine errandi periculo
cautelâ
eft
XXV. |
qute à
Deo
omnia revelata
quamvis captum nofirum excé-
funt,
dant.
XXVI. Nunquamdifputandum de infinito, fed in quibus nullos fines advertimus, qualia funt effe
tantùm ea
extenfio
Ita
fi
partium
ut fatis
aggrediamur, eâ nobis
i5
finitos.
forte nobis
Deus de
fe ipfo vel aliis aliquid
quod naturales ingenii noftri vires excédât, qualia jam funt myfteria Incarnationis & Trinitatis, non recufabimus illa credere, quamvis non clarè intelligamus. Nec ullo modo mirabimur multa effe, tum in immenfâ ejus naturâ, tum etiam in rébus ab eo creatis, quae captum noftrum excédant. revelet,
20
25
unquam fatigabimur difputationibus de Nam fané, cùm fimus finiti, abfurdum effet
Ita nullis infinito.
nos aliquid de ipfo determinare, atque finire
ac comprehendere conari.
mundi, di-
vifibilitas
Quod
utendum, ut femper quàm maxime recorDeum authorem rerum effe infinitum, &
demur, & nos omnino effe
fcientiam perfediffimam, quse
effeétuum per caufas, acquiramus.
eft
Credenda
ita
dere curabimus a.
Voir
t.
iis,
V, p. i65-i66.
Non
fie illud
qui quaerunt an,
quafi
fi
igitur refpon-
daretur linea
3o
infinita, ejus
numerus
média pars
infinitus
nulli videntur
iis
M
Pars Prima.
10-11.
fuam infinitam
fit
effet
etiam infinita; vel an
& talia
par anve impar,
debere cogitare,
effe arbitrantur.
nifi
qui
Nos autem
in quibus fub aliquâ confideratione
indefinitis
Se, pro habenda.
mentem
illa
omnia,
nullum finem po-
terimus invenire, non quidem afiirmabimus
effe in-
3
fpe&abimus. Ita, quia non poffumus imaginari extenfionem tam magnam, quin intelligamus adhuc majorem effe poffe, dicemus magnitudinem rerum poflibilium effe indefinitam. Et quia non poteft dividi aliquod corpus in tôt partes, quin fingulae adhuc ex his partibus divifibiles intelligantur, putabimus quantitatem effe indefinitè divifibilem. Et fed ut indefinita
finita,
10
quia de
:
materiœ, numerus Jlellàrum,
quia non poteft fingi tan tus ftellarum numerus, quin i5
plures adhuc à
etiam
Deo
numerum
creari potuiffe
credamus, illarum
indefinitum fupponemus; atque ita
de reliquis.
Hsecque indefinita dicemus potiùs quàm 20
nomen
tum
ut
folo
omni ex
infiniti foli
parte,
infinita
Deo refervemus, quia
non modo nullos
XXVII.
:
in eo
limites agnofci-
Quœ
différentiel fit in-
ter indefinitum finitum.
S in-
mus, fed etiam pofitivè nullos effe intelligimus; tum etiam, quia non eodem modo pofitivè intelligimus alias res aliquâ ex parte limitibus carere, fed négative tantùm earum limites, fi quos habeant, inveniri |
25
à nobis non poffe confitemur. Ita
denique nullas
rales, à fine
propofuit,
mus 3o
unquam
quem Deus
rationes, circa res natu-
aut natura in
iis
faciendis
fibi
defumemus quia non tantum nobis debe:
arrogare, ut ejus confiliorum participes effe pu-
temus. Sed ipfum ut caufam efiicientem rerum oma.
Voir
t.
V, p. 167.
XXVIII.
Non caufas finales rerum creatarum, fed efficientes
mina nda s.
effe
exa-
Principiorum Philosophie
i6
11-13.
nium confiderantes videbimus quidnam ex iis ejus attributis, quorum nos nonnullam notitiam voluit ,
habere, circa illos ejus effe&us qui fenfibus noftris
apparent, lumen naturale, quod nobis indidit, con-
cludendum
di&um
eft
effe
a ,
oftendat
memores tamen,
;
ut
jam
huic lumini naturali tamdiu tantùm effe
credendum, quandiu
nihil
contrarium à Deo ipfo
revelatur. XXIX.
Deum non effe errorum caufam.
Primum Dei attributum quod hîc venit in confiderationem, eft, quod fit fummè verax, & dator omnis
IO
adeô ut plané repugnet ut nos fallat, five ut propriè ac poûtivè fit caufa errorum, quibus nos obnoxios effe experimur. Nam quamvis forte poffe falluminis
:
lere
nonnullum ingenii argumentum apud nos homi-
nes
effe videatur,
nifi
ex malitiâ vel metu
proinde in XXX. Hinc Jequi omnia
clarè percipimus, vera effe, ac tolli dubitaiiones antè recenfitas.
Deum
Atque hinc quce
nunquam
&
certè fallendi voluntas
i5
imbecillitate procedit, nec
cadere poteft.
fequitur,
lumen
naturse, five cognof-
Deo nobis datam, nullum unquam objedum poffe attingere, quod non fit verum, quatenus cendi facultatem à
ab ipfâ attingitur, hoc percipitur.
eft,
quatenus clarè
Meritô enim deceptor
effet
&
20
diftindè
dicendus,
fi
perverfam illam ac falfum pro vero fumentem nobis dediffet. Ita tollitur
fummal iUa
dubitatio, quse ex eo
petebatur, quôd nefciremus an forte talis effemus naturae, ut falleremur etiam in tiflima effe videntur
b
caufae, priùs recenfitae a.
Art. xxv, p. 14 ci-avant.
b.
Ci-avant, p.
9,
c. Art. iv et v, p.
1.
Quin
.
c ,
3l, à p. 10,
5-6 ci-avant.
&
iis
aliae
facile ex
1.
2.
quae nobis eviden-
omnes dubitandi
hoc principio tollen-
25
.
Pars Prima.
12-13.
7
Mathematicae veritates nobis
Non enim ampliùs
tur.
l
fufpedœ efle debent, quia funt maxime perfpicuse. Atque fi adverramus quid in fenfibus, quid in vigiliâ, quidve in fomno clarum fit ac diftin&um, illudque ab eo quod confufum eft & obfcurum diftinguamus, facile quid in quâlibet re pro vero habendum fit agnofcemus. Nec opus eft ifta pluribus verbis hoc in loco perfequi,
quoniam
in
Meditationibus Metaphyficis jam
utcunque tractata funt 8 & accuratior eorum explicatio ex fequentium cognitione dependet. ,
10
Quia verô, etfi Deus non fit deceptor, nihilominus tamen faepe contingit nos falli, ut errorum noftrorum
i5
&
caufam inveftigemus, ipfofque prsecavere difcamus, advertendum eft, non tam illos ab intelledu quàm à voluntate pendere; nec efle res, ad quarum originem
produdionem
realis
Dei concurfus requiratur
cùm ad ipfum referuntur, cùm ad nos, privationes.
elfe
unus
eft
perceptio, five operatio intelledûs; alius verô
volitio, five operatio voluntatis.
nari,
&
cipiendi 25
quorum
:
Nam
pure intelligere, funt tantùm ;
ut
&
fentire,
diverfi
tiones.
&
in nobis expe-
rimur, ad duos générales referri poflunt
ai referantur, ejfe tantùm negationes ;fi ad nos, privanojlros, fi
Deum
fed
tantùm negationes,
Quippe omnes modi cogitandi, quos 20
:
XXXI. Errores
imagi-
XXXII. Duos tantùm in nobis ejfe modos cogitandi, perceptionem/cilicet
& operationem voluntatis.
intelleâûs
modi per-
cupere, averfari, affirmare, negare,
dubitare, funt diverfi
modi volendi.
Cùm
autem aliquid percipimus, modo tantùm nihil plané de ipfo affirmemus vel negemus, manifeftum eft nos non falli; ut neque etiam cùm id tantùm affirmamus aut negamus, quod clarè & diftindè percipimus efle fie afïirmandum aut negandum fed tan-
XXXIII.
Nos non cùm de
errare, nifi re non fatis
|
3o
:
a.
Médit. IV. Voir
Œuvres.
III.
t.
VII, p. 53.
percepta judicamus
Principiorum Philosophie
i8
tummodo cùm
(ut
fit), etfi
13-14.
non redè
aliquid
percipia-
mus, de eo nihilominus judicamus. Atque ad judicandum requiriturquidem intelledus,
XXXIV. Nonfolùm intelleûum, Jed etiam voluntctem requiri ad judican-
dum.
quia de
mus
re,
quam
judicare
aliquo
modo
;
nullo
fumus
percipimus, nihil poiïu-
fed requiritur etiam voluntas, ut rei
Non autem
perceptse affenfio prsebeatur.
requiritur (faltem
ad quomodocunque judicandum)
& omnimoda
intégra
modo
rei
perceptio; multis enim pof-
aflentiri, quse nonnifi
&
perobfcurè
confufè
cognofcimus. XXXV. Hanc Mo re,
Et
errorumque cau-
fam
quidem
latiùs paie-
inde
effe.
quae
illi
finita.
10
intelleclûs perceptio,
non
nifi
ad ea pauca
offeruntur, fe extendit, eftque femper valde
Voluntas vero
unquam
quia nihil
infinita
quodammodo
advertimus, quod alicujus alterius
voluntatis, vel immenfae illius quae in effe poffit,
dici poteft,
ad quod etiam noftra non
Deo fe
eft,
objedum
extendat
i5
adeô
:
ut facile illam, ultra ea quae clarè percipimus, exten-
damus; hocque cùm facimus, haud mirum contingat nos Deo
imputari non poffe.
author
ullo
fingi poteft,
modo Deus errorum noftrorum
creati, ut fitfinitus; ac
XXXVII.
Summam
hominis per/eâionem , quàd agat libéré, five per voluntatem ; & per hoc laude vel vituperio
effe
dignum
Quôd
Eft
atque
enim de ratione intelledûs
de ratione intelleftûs
finiti,
ut
fe extendat.
verô latiffimè pateat voluntas, hoc etiam
ipfius naturae convenit; ac
perfedio
eft,
fummaquaedam
in
quôd agat per voluntatem, hoc
ita peculiari
quodam modo
reddi.
adionum,
20
propterea quôd nobis intelle&um
non dédit omnifcium.
non ad omnia
quôd
falli.
Neque tamen
XXXVI. Errores noflros
eft
fit
homine
eft libéré,
author fuarum
& ob ipfas laudem mereatur. Non enim
dantur automata, quôd motus
|
25
omnes ad quos
lau-
infti-
tuta funt, accuratè exhibeant, quia neceffariô illos
fie
3o
I
4
10
Pars Prima.
.
exhibent; laudatur autem eorum artifex, quod tam
accurata fabricant, quia non neceffariô, fed libéré
Eâdemque ratione, magis profe&ô nobis tribuendum eft, quod verum ampledamur, cùm ample&imur, quia voluntariè id agimus, quàm û non poffemus non amplefti. Quod autem in errores incidamus, defeéhis quidem eft in noftrâ adione five in ufu libertatis, fed non in noftrâ naturâ, utpote quse eadem eft, cùm non reftè, quàm cùm reftè judicamus. Et quamvis tantam Deus ipfa fabricavit.
IO
perfpicacitatem intelledui noftro dare potuifTet, ut
nunquam
falleremur, nullo
poffumus exigere. Nec, mines, i5
fi
tamen jure hoc ab
quemadmodum
XXXVIII. Effe defeâum
in nojlrâ
aâione, non in nojlrâ naturâ, quàd erremus ; £ fa?pe fubditorum culpas aliis dominis , nunquam autem Deo tribui
pop.
ipfo
inter nos ho-
quis habeat poteftatem aliquod
malum impe-
tamen impediat, ipfum dicimus effe ejus caufam ita etiam, quia Deus potuiffet efficere ut nunquam falleremur, ideô errorum noftrorum caufa eft putandus. Poteftas enim, quam homines habent uni in alios, ad hoc eft inftituta, ut ipfâ utantur ad illos à malis revocandos ea autem, quam Deus habet in omdiendi, nec :
20
;
nes, eft
quàm maxime
mas quidem
ipfi
abfoluta
& libéra
:
ideôque fum-
debemusgratias, pro bonis quœ nobis
largitus eft; fed nullo jure queri poffumus,
omnia 25
largitus
fit,
Quôd autem
fit
tis
quae agnofcimus largiri potuiffe. in noftrâ voluntate libertas,
ad arbitrium vel
adeo manifeftum
quod non
affentiri vel
eft,
non
&
mul-
affentiri pofTimus,
ut inter primas
& maxime com-
munes notiones, quae nobis funt innatae, fit recenfendum. Patuitque hoc maxime paulô antè a cùm de om,
3o
nibus dubitare ftudentes, eô ufque fumus progreffi, a.
Art. v et art. vi, p. 6 ci-avant.
XXXIX. Libertatem arbitrii effe per Je notam.
Principiorum Philosophie
20
14-15.
ut fingeremus aliquem po|tentiffimum noftrae originis
authorem modis omnibus nos fallere conari; nihilominus enim hanc in nobis libertatem effe experiebamur, ut poffemus ab iis credendis abftinere, quse non plané certa erant & explora ta. Nec ulla magis per fe nota XL. Certuut etiam omnia effe à Deo prœordinata.
& perfpeéta effe poffunt, quàm
quse tune temporis
non dubia videbantur. Sed quia jam Deum agnofeentes, tam immenfam in eo poteftatem effe percipimus, ut nefas effe putemus exiftimare, aliquid unquam à nobis fieri poffe, quod non antè ab ipfo fuerit prseordinatum facile poffumus
10
:
nos ipfos magnis difficultatibus intricare, prseordinationem liare, XLI. QuotnoJo arbitrii noJlri libertas & Dei prarordinatio fimul concilientur.
cum
fi
hanc Dei
arbitrii noftri libertate
conci-
atque utramque fimul comprehendere conemur.
Illis
verô nos expediemus,
noftram
effe finitam;
non tantùm omnia, œterno
praefcivit,
fi
recordemur mentem
Dei autem potentiam, per
quam
quae funt aut effe poffunt. ab
fed etiam voluit ac prœordinavit,
ideèque hanc quidem à nobis fatis attingi, ut clarè & diftin&è percipiamus ipfam in Deo effe; non autem fatis comprehendi, ut videamus quo effe infinitam
pado
libéras
i5
:
hominum
quat; libertatis autem
20
aétiones indeterminatas relin-
&
indifferentiaî, quae in
nobis
nos ita confeios effe, ut nihil fit quod evidentiùs & perfediùs comprehendamus. Abfurdum enim effet, propterea quod non comprehendimus unam rem,
eft,
quam feimus
ex naturâ fuâ nobis effe debere incom-
prehenfibilem, de aliâ dubitare, XLI1.
Quomodo, quamvis nolimus falli, fallamur
25
quam
intimé compre-
hendimus, atque apud nofmet ipfos experimur. Jam verô, cùm feiamus errores omnes noftros à voluntate pendere,
mirum
videri poteft,
quôd unquam
3o
Pars Prima.
i5-i6.
fallamur, quia eftvelle tingit
fal|li,
nemo quàm
errorem
qui velit
eft
Sed longé aliud iis, inquibus con-
falli.
velle aflentiri
tamen per nq/iram voluntatem.
quamvis rêvera nullus fit, vix tamen ullus eft, qui non
reperiri. Et
qui expreffè velit
falli,
faepe velit iis aflentiri, in
tinetur.
Quin &
perfsepe
efficit,
fit
21
quibus error ipfo infcio con-
ipfa veritatis aflequendae cupiditas
ut
aflequenda, de
ii
qui non re&è fciunt quâ ratione
iis
quse
non percipiunt judicium
ferant, atque idcirco ut errent. IO
Certum autera vero admifluros, clarè
&
fi
nos unquam falfum pro tantùm iis aflenfum prsebeamus quse eft,
nihil
diftindè percipiemus. Certum, inquam, quia,
cùm Deus non fit fallax, bis dédit, .5
non
facultas percipiendi
poteft tendere in falfum
facultas aflentiendi,
quam
XLIII.
Nos nunquam cùm Jolis
falli, clarè & ii-
jlinâè perceptis afJentimur.
no-
ut neque etiam
;
cùm tantùm ad ea
quae clarè per-
cipiuntur fe extendit. Et quamvis hoc nullâ ratione
probaretur, ita
omnium animis à naturâ impreflum eft,
ut quoties aliquid clarè percipimus,
mur, 10
&
nullo
modo
ei
fponte aflentia-
poflimus dubitare quin
fit
verum.
Certum etiam eft, cùm aflentimur alicui rationi quam non percipimus, vel nos falli, vel cafu tantùm incidere in veritatem, atque ita nefcire nos non falli. Sed fané rarô contingit, ut affentiantur iis, quae advertimus à nobis non elfe percepta quia lumen naturae nobis didat, nunquam nifi de re cognitâ efle judicandum. In hocautem frequèntiflimè erramus, quôd multa :
25
3o
putemus à nobis olim fuifîe percepta, iifque, mémorise mandatis, tanquam omnino perceptis aflentiamur, quae tamen rêvera nunquam percepimus. Quin & permulti homines nihil plané in totâ vitâ percipiunt fatis re&è, ad certum de eo judicium feren-
XLIV. Nosjemper malèjudicare, cùm ajfentimur non clarè perceptis, incidamus etfi cafu in veritatem
;
idque
ex eo contingere, quôd fupponamus ea à
fuiffe antea fatis
nobis perfpeâa.
XLV. Quidfit perceptio clara, quid difiinâa.
,,
Principiorum Philosophie
22
16-17
dum. Etenim ad perceptionem, cui certum & indubitatum judicium poffit inniti, non modo requiritur ut fit clara, fed etiam ut lit diftinda. Claram voco illam, |
quae menti attendenti praefens
&
à nobis videri dicimus,
clarè
praefentia, fatis fortiter
aperta
quae,
& apertè
eft
:
ficut
ea
oculo intuenti
illum movent. Diftin-
dam autem illam, quae, cùm clara fit, ab omnibus aliis ita fejunda eft & prsecifa, ut nihil plané aliud, quàm quod clarum XLVI. Exemplo doloris oftenditur, claram effe poffe perceptionem etfi
non
fit
difiinâa ; dijlin-
non autem âam, nifi fit
clara.
Ita,
dum
riffima
eft,
magnum
aliquem
dolorem,
cla-
in eo eft ifta perceptio doloris, fed
non
quis
quidem
in fe contineat. fentit
10
femper eft diftin&a; vulgô enim homines illam confundunt cum obfcuro fuo judicio de naturâ ejus, quod putant
effe in parte
dolente fimile fenfui doloris,
folum clarè percipiunt. Atque ceptio, quae
non
fit
diftinda;
quem
ita poteft effe clara
non autem
per-
i5
ulla diftinda,
nifi fit clara.
XLVII.
Ad
primée œtatis prœ-
judicia emendanda
fimplices notiones confiderandas, & quid in quâque fit effe
clarum.
quidem in prima œtate mens ita corpori fuit immerfa, ut quamvis multa clarè, nihil tamen unquam Et
diftindè
perceperit
cùmque tune nihilominus de
;
20
multis judicârit, hinc multa haufimus prsejudicia, quae
à plerifque iis
nunquam
poftea deponuntur. Ut autem nos
pofîimus liberare,
fummatim
hîc
enumerabo fim-
omnes notiones, ex quibus cogitationes noftrae componuntur; & quid in unâquâque fit clarum, quidque obfcurum, five in quo pofïïmus falli, diftinguam.
plices
XLVIII.
Omnia quœ fub perceptionem nofiram cadunt, fpeâari ut rcrumve affeâioœternas veritates ; & rerum res
nes, vel ut -
imeratio.
2>
Quaecunque fub perceptionem noftram cadunt, vel tanquam res, rerumve affediones quafdam, confideramus; vel tanquam aeternas veritates, nullam exiftentiam extra cogitationem noftram habentes. Ex
tanquam
res confideramus,
iis
maxime generalia
quae
funt
3o
Pars Prima.
i7->«.
fubjiantia, duratio, ordo, numerus,
23
&
quae alia funt
fi
ejufmodi, quae ad omnia gênera rerum fe extendunt. |
Non autem plura quàm duo fumma gênera rerum agnofco unum eft rerum intelleétualium, five cogitativarum, hoc eft, ad mentem five ad fubftantiam cogi:
5
rerum materialium, five quae pertinent ad fubftantiam extenfam, hoc eft, ad corpus. Perceptio, volitio, omnefque modi tam perci-
tantem pertinentium
piendi 10
;
aliud
quàm volendi, ad
fubftantiam cogitantem refe-
runtur; ad extenfam autem, magnitudo, five ipfamet
longum, latum & profundum, figura, motus, fitus, partium ipfarum divifibilitas, & talia. Sed & alia quaedam in nobis experimur, quae nec ad folam mentem, nec etiam ad folum corpus referri debent, quaeque, ut infrà fuo loco oftendetur", ab arda & intima mentis noftrae cum corpore unione proficifcunextenfio in
i5
tur
:
nempe
motiones,
appetitus famis, five
fitis,
&c;
itemque, com-
animi pathemata, quae non in folâ
commotio ad iram, ad hilaad amorem, &c; ac denique
cogitatione confiftunt, ut 20
ritatem, ad triftitiam,
fenfus omnes, ut doloris, titillationis, lucis
25
colo-
rum, fonorum, odorum, faporum, caloris, duritiei, aliarumque ta&ilium qualitatum. Atque haec omnia tanquam res, vel rerum qualitates feu modos, confideramus. Cùm autem agnofcimus fieri
non
pofle, ut ex nihilo aliquid
fiât,
tune propofi-
non tanquam res aliqua exiftens, neque etiam ut rei modus confideratur, fed ut veritas quaedam aeterna, quae in mente noftrâ fedem habet, vocaturque communis notio, five axioma. tio
3o
&
a.
haec
:
Ex
Pars IV,
art.
nihilo nihil fit,
clxxxix, cycx
et
exexi.
XLIX. sEternas veritates non poffe Ua mmerari, fed " ec e " e op '"
Principiorum Philosophie
24
Cujus generis funt non
ejje
cogitât,
:
:
Quod fafium
18-19.
Impoffibile ejî idem Jimul ejfe
infeéîum
ejî,
non potejî non exijîere
ejje
dum
nequit
cogitât
:
:
Is
&
& qui
alia
innumera, quse quidem omnia recenferi facile non poflunt, fed nec etiam ignorari, cùm occurrit occafio ut de iis cogitemus, & nullis prscjudiciis excsecamur. Et quidem, quantum ad has communes notiones, |
L.
Eas
clarè percipi,fed
non omnes ab omni. bus, propter prœju-
non dubium efl quin clarè ac diflindè percipi poflînt, alioqui enim communes notiones non effent dicendse ut etiam rêvera quaedam ex ipûs non zequè apud omnes ifto nomine dignae funt, quia non sequè ab omnibus percipiuntur. Non tamen, ut puto, quod unius :
dicia.
hominis cognofcendi facultas
nus
latiùs pateat
quàm
10
alte-
communes iflae notiones adveropinionibus quorundamhominum,
fed quia forte
fanturprœjudicatis qui eas idcirco
non
facile capere pofTunt
nulli alii, qui prœjudiciis
iftis
:
i5
etiamfi non-
funt liberi, evidentiffimè
ipfas percipiant. LI.
Quid
fit
fubftantia,
&
quod ijludnomen Deo & crealuris non convenait univocè.
Quantum autem ad ea, quae tanquam res vel rerum modos fpedamus, operae pretium eft ut fingula feor-
20
fim confideremus. Per fubjiantiam nihil aliud intelli-
gere poffumus,
quàm rem
quae ita exiftit, ut nullâ aliâ
quidem fubftantia quae nullâ plané re indigeat, unica tantùm potefl intelligi, nempe Deus. Alias verô omnes, non nifi ope concurfûs Dei exiftere poffe percipimus. Atque ideô nomen fubftantiœ non convenit Deo & illis univocè, ut dici folet in Scholis, hoc eft, nulla ejus nominis fignificatio poteft diftindè intelligi, quae Deo & creaturis fit com-
re indigeat ad exiflendum. Et
îo
munis. LU. Qubd menti & corpori
PofTunt autem fubftantia corporea
25
&
mens,
five
Pars Prima.
ig-ao.
fubftantia cogitans creata, fub
ceptu
intelligi,
quôd
egent ad exiftendum. tia
Dei concurfu
Verumtamen non poteft folo,
quôd
quia hoc folum per fe nos non
afficit
ipfam agnofcimus ex
5
hoc communi con-
fint res, quac folo
primùm animadverti ex hoc
ftens,
2
univocè conveniat,
&
quomodo ipfa cognofcatur.
fubftanres exi-
fit
fed facile
;
quolibet ejus attributo, per |
communem
quôd
illam notionem,
nulla
nihili
fint
Ex hoc enim quôd aliquod attributum adefle percipiamus, concludimus aliquam rem exiftentem, five fubftanattributa, nullaeve proprietates aut qualitates.
10
tiam, cui illud tribui poffit, neceflariô etiam adefle.
quidem ex quolibet attributo fubftantia cognofcitur fed una tamen eft cujufque fubftantiae praecipua proprietas, quae ipfius naturam eflentiamque conftituit, & ad quam aliae omnes referuntur. Nempe extenfio in longum, latum & profundum, fubftantiae corporeae naturam conftituit & cogitatio conftituit naturam fubftantiae cogitantis. Nam omne aliud quod Et
;
i5
lui. Cujufque jubfiantiœ unum ejfe prœcipuum attributum, ut mentis cogitatio,
corporis
extenfio.
;
corpori tribui poteft, extenfionem praefupponit, eftque ao
tantùm modus quidam rei extenfae in mente reperimus, funt tantùm
&
omnia, quae
diverfi
modi cogi-
;
ut
tandi. Sic, exempli caufâ, figura nonnifi in re extenfâ
poteft intelligi, nec
motus
nifi in
fpatio extenfo; nec
imaginatio, vel fenfus, vel voluntas, 35
nifi in
re cogi-
Sed è contra poteft intelligi extenfio fine figura vel motu, & cogitatio fine imaginatione vel fenfu, & ita de reliquis ut cuilibet attendenti fit manifeftum. tante.
:
Atque
ita facile
habere notiones, 3o
poflumus duas claras five ideas,
unam
&
fubftantiae cogi-
tantis creatae, aliam fubftantiae corporeae,
attributa
omnia
Œuvres.
III.
diftin&as
fi
nempe
cogitationis ab attributis extenfionis 4
LIV.
Quomodo
claras
&
di-
Jlinâas notiones habere pojjimus, fubftantia? cogitantis,
&
corporex, item Dei.
Principiorum Philosophie
26
accuratè diftinguamus.
Ut etiam habere poffumus
&
diftin&am fubftantiœ cogitantis increatse & independentis, id eft Dei modo ne illam adsequatè omnia quae in Deo funt exhibere fupponamus, nec quidquam etiam in eâ effe fingamus, fed ea
ideam claram
:
tantùm advertamus, quœ rêvera in ipfâ continentur, quseque evidenter percipimus ad naturam entis fummè perfe&i pertinere. Nec certè quifquam talem ideam Dei nobis ineffe negare poteft, nifi qui nullam plané [
Dei notitiam in humanis mentibus effe arbitretur. Duratio, ordo, & numerus, à nobis etiam diftinétif-
lv.
Quomodo do,
duratio, or-
numerus etiam
dijlinâè
intelligan-
tur.
nullum iis fubftantise conceptum amngamus, fed putemus durationem rei cujufque effe tantùm modum, fub quo concipimus rem iftam, quatenus effe perfeverat. Et fimiliter, nec ordinem nec
fimè intelligentur,
numerum
&
10
fi
i5
quiçquam diverfum à rébus ordinatis numeratis, fed effe tantùm modos, fub quibus illas effe
confideramus. LVI.
Et
fini modi, qualilates, attributa.
Quid
quidem hîc per modos plané idem
intelligimus,
quod alibi per attributa, vel qualitates. Sed cùm confideramus fubftantiam ab illis afïici, vel variari, voca-
mus modos ; cùm ab
iftâ
20
variatione talem poffe deno-
minari, vocamus qualitates; ac denique,
cùm gene-
fpedamus tantùm ea fubftantise ineffe, vocamus attributa. Ideôque in Deo non propriè modos aut quaraliùs
litates, fed attributa
tantùm
effe
25
dicimus, quia nulla
in co variatio eft intelligenda. Et etiam in rébus creatis,
ca
quœ nunquam
exiftentia
&
in iis diverlo
modo fe habent,
duratio, in re exiftente
&
ut
durante, non
qualitates aut modi, fed attributa dici debent. LVI1.
Qucedam attributa
Alia autcm funt in rébus effe
ipfis,
quarum
attributa vel
3o
Pars Prima.
modi
effe
dicuntur
tione. Ita,
;
2
alia verô in noftrâ
cùm tempus
7
tantùm cogita-
à duratione generaliterfumptâ
diftinguimus, dicimufque effe
numerum motûs,
in rébus, alia in cogitatione. Et quid
duratio
&
tempus.
eft
tantùm modus cogitandi neque enim profeétô intelligimus in motu aliam durationem quàm in rébus non motis ut patet ex eo quôd, fi duo corpora, unum tardé, aliud celeri|ter per horam moveatur, non plus temporis in uno quàm in alio numeremus, etû multô plus fit motûs. Sed ut rerum omnium durationem me;
:
IO
comparamus illam cum duratione motuum illorum maximorum, & maxime aequabilium, àquibus
tiamur,
fiunt anni
mus.
&
Quod
dies
;
hancque durationem tempus voca-
proinde
nihil, prseter
modum
cogitandi,
durationi generaliter fumptae fuperaddit. i5
Ita etiam,
cùm numerus non
fed tantùm in abftra&o, five in génère confideratur, eft
modus
unîverfalia
cogitandi duntaxat
ut
;
&
alia
omnia
quae
eâdem ideâ utamur ad omnia fimilia funt,
cogitanda ut etiam :
unum & idem nomen
omnibus rébus per ideam iftam repraefentatis imponimus quod nomen eft univerfale. Ita, cùm videmus duos lapides, nec ad ipforum naturam, fed ad hoc tantùm quôd duo fint attendimus, formamus ideam ejus numeri quem vocamus binarium cùmque poftea duas aves, aut duas arbores videmus, nec etiam earum naturam, fed tantùm quôd duae fint confideramus, repetimus eandem ideam quam priùs, quae ideô eft ut & hune numerum eodem univerfali univerfalis nomine binarium appellamus. Eodemque modo, cùm ;
3o
&
individua, quae inter fe
;
a5
Numerum &
univerfa-
omnia effe tantùm modos cogitandi. lia
vocamus.
Fiunt haec univerfalia ex eo tantùm, quôd unâ ÎO
LVI1I.
in ullis rébus creatis,
;
LIX.
Quomodo fiant ;
univerfalia
& quœ
fint
quinque vulgata : genusjpecies, differentia, proprium, accidens.
«»3.
Principiorum Philosophle
28
fpedamus figuram tribus lineis coraprehenfam, quandam ejus ideam formamus, quam vocamus ideam trianguli; & eâdem poftea ut univerfali utimur ad omnes alias figuras tribus lineis comprehenfas animo
Cùmque advertimus, ex triangulis unum angulum redum, alios non
noftro exhibendas. alios effe
habentes
5
habentes, formamus ideam univerfalem trianguli re-
danguli, quae relata ad praecedentem, ut magis generalem fpecies vocatur. Et illa anguli reditudo eft |
,
quâ omnia triangula redandiflinguuntur. Et quôd in iis bafis poten-
differentia univerfalis,
gula ab tia
aliis
aequalis
omnibus
namus
&
fit
potentiis laterum, eft proprietas
folis
conveniens.
Ac denique,
iis
fuppo-
fi
aliquos ejufmodi triangulos moveri, alios
non
Atque hoc pado quinque univerfalia vulgô numerantur genus, moveri, hoc
10
erit in iis accidens univerfale.
i5
:
fpecies, differentia, proprium,
LX %rimà
Numerus autem,
-
"
dereaîï.
diftindione
&
:
accidens.
in ipfis rébus, oritur
quae dijiinéîio triplex
rationis. Realis propriè
plures fubftantias
:
&
&
tantùm
eft,
ab earum
realis, modalis,
efl inter
has percipimus à
ex hoc folo quôd
liter effe diftindas,
altéra clarè
&
fe
duas vel
mutuô
unam
diftindè intelligere pofîimus.
enim agnofeentes,
certi
fumus ipfum
rea-
abfque
Deum
poffe efiieere
adeô ut, exempli caufâ, ex hoc folo quôd jam habeamus ideam fub-
quidquid diftindè intelligimus ftantiae extenfae five corporeae,
20
:
quam vis nondum
i5
certô
feiamus ullamtalem rêvera exiftere, certi tamen fumus illam poffe exiftere
;
atque
fi
exiftat,
unamquamque
ejus partem, à nobis cogitatione definitam, realiter ab aliis
ejufdem fubftantiae partibus
effe
diftindam. Item-
3o
a3-2 4
Pars Prima.
.
29
que, ex hoc folo quôd unufquifque intelligat fe efle
rem cogitantem, ipfo
omnem
poffit
cogitatione excludere à fe
aliam fubftantiam, tam cogitantem
Deum
eft
alicui tali fubflantise cogitanti fubftantiam ali-
quam corpoream tam ar&è jungi non poflint, 10
quàm
unumquemque, fie fpe&atum, ab omni aliâ fubftantiâ cogitante atque ab omni fubftantiâ corporeâ realiter diftingui. Ac etiamfi fupponamus, extenfam, certum
5
&
flavifle,
&
ex
ita
conjunxiffe,
duabus unum quid con-
illis
manent nihilominus
ut aréliùs
realiter diftinélae
:
quia,
quantumvis arftè ipfas univerit, potentiâ, quam antè habebat ad eas feparandas, five ad unam abfque aliâ confervandam, feipfum exuere non potuit, & quae vel à Deo pofîunt feparari, vel fejundim confervari, rea|
i5
liter
funt diftinda.
Dijlinéîio modalis eft
dum
propriè diftum,
duplex
&
:
momodus;
alia feilicet inter
fubftantiam cujus
eft
duos modos ejufdem fubflantise. Prior ex eo cognofeitur, quod poflimus quidem fubftantiam clarè percipere abfque modo quem ab illâ differre dicimus, fed non poffimus, viceverfâ, modum illum intelligere fine ipfâ. Ut figura & motus diftinguuntur modaliter alia inter
20
à fubftantiâ corporeâ, cui infunt
& 25
ut etiam affirmatio
recordatio à mente. Pofterior verô cognofeitur ex
eo,
modum
quod unum quidem
abfque alio poflimus
neutrum tamen fine eâdem fubftantiâ cui infunt. Ut fi lapis moveatur & fit quadratus, poflum quidem intelligere ejus figuram quadratam fine motu; & viceverfâ, ejus motum fine figura quadratâ fed nec illum motum, nec illam figuram poflum intelligere fine lapidis fubftantiâ. Diftinagnofeere, ac viceverfâ
3o
;
;
;
fed
LXI
-
De diftinâione
modali.
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
}°
autem, quâ modus unius fubftantiae
ctio
fubftantiâ vel à
modo
34-25.
differt
ab aliâ
alterius fubftantiae, ut
motus
unius corporis ab alio corpore vel à mente, atque ut
motus à duratione,
quàm modalis
:
realis potiùs
De
Denique
dijlinélio
efle videtur,
non clarè intelliguntur diftin&is, quarum funt modi.
quia modi
fine fubftantiis realiter LX1I.
dicenda
illi
rationis eft inter fubftantiam
&
dijlinâione
aliquod ejus attributum, fine quo ipfa intelligi non
rationis.
duo talia attributa ejufdem alicujus fubftantiae. Atque agnofcitur ex eo, quôd non poffimus claram & diftindam iflius fubftantiae ideam formare, fi ab eà illud attributum excludamus vel non poffimus unius ex ejufmodi attributis ideam clarè percipere. fi potefl, vel inter
10
;
illud
ab alio fe|paremus. Ut, quia fubftantiâ quaevis,
ceflet durare, ceffat
etiam
tione fuà diftinguitur;
tanquam
efle,
fi
ratione tantùm à dura-
&omnesmodi
in objedis confideramus,
i5
cogitandi, quos
ratione tantùm
tum ab objedis de quibus cogitantur, tum mutuô in uno & eodem objedo. Memini quidem
differunt,
à fe
hoc genus diftindionis cum modali conjunxiffe, nempe in fine refponfionis ad primas objeétiones in Meditationes de prima Philofophiâ" fed ibi
me
alibi
ao
:
non
&
fuffi-
quôd utramque à
reali
erat occafio de ipfis accuratè diflerendi,
meum
ciebat ad
inftitutum,
diftinguerem. LXIII.
Quomodo
cogitatio
Cogitatio £
extenfio diftinûè co-
gnofci poffint, ut couJlituentes
mentis
&
naturam
&
25
extenfio fpedari poflunt ut conftituen-
tes naturas fubftantiae intelligentis
que non
aliter concipi debent,
& corporeae
quàm
a.
Voir
t.
(errata,
VII, p. 120,
1" 1.
édit.)}
i5.
dubitatione
tunc-
ipfa fubftantiâ
corporis.
4 duratione
;
(texte).
.
Pars Prima.
ï5-j6.
cogitans
&
&
;
corpus
liguntur.
hoc
fubftantia extenfa,
quo pa&o
Quin
&
}i eft,
clariffimè ac diftindifïimè intel-
intelligimus fubftantiam
faciliùs
extenfam, vel fubftantiam cogitantem, 5
quàm
tiam folam, omiflb eo quod cogitet vel
Nonnulla enim
quàm mens
eft difficultas, in
fit
fubftanextenfa.
abftrahendâ notione
fubftantiae à notionibus cogitationis vel extenfionis,
quae fcilicet ab ipfâ ratione
io
tantùm
diverfae funt;
&
non diftin&ior fit conceptus ex eo quod pauciora in eo comprehendamus, fed tantùm ex eo quôd illa quae in ipfo comprehendimus, ab omnibus aliis accuratè diftinguamus. Cogitatio fubftantiae,
i5
&
extenfio fumi etiam poflunt pro
quatenus
fcilicet
modis
& eadem mens plures poteft; atque unum &
una
diverfas cogitationes habere
idem corpus, retinendo fuam eandem quantitatem, pluribus diverfis modis poteft extendi nunc fcilicet magis fecundùm longitudinem, minùfque fecundùm :
latitudi|nem vel profunditatem, ac paulô poft è contra 20
magis fecundùm latitudinem,
&
minus fecundùm lon-
gitudinem. Tuncque modaliter à fubftantiâ diftinguun-
&
non minus clarè ac diftinétè quàm ipfa poffunt intelligi modo non ut fubftantiae, five res quaedam ab aliis feparatae, fed tantummodo ut modi rerum fpedentur. Per hoc enim, quod ipfas in fubftantiis quarum funt modi confideramus, eas ab his fubftantiis diftinguimus, & quales rêvera funt agnofcimus. At è contra, fi eafdem abfque fubftantiis, quibus infunt, tur,
:
25
vellemus confiderare, hoc ipfo 3o
fpedaremus, atque funderemus.
ita
ideas
illas
modi
ut res fubfiftentes
&
fubftantiae
con-
lxiv Quomodo etiam ut
modi Jubflantix
,
Principiorum Philosophle
16-27.
)
LXV. Quomodo ipfarum modi fent etiam cogno-
fcendi.
Eâdem
modos, ut
ratione, diverfos cogitationum
intelledionem, imaginationem, recordationem, volitionem, &c; itemque diverfos modos extenûonis five
ad extenfionem pertinentes, ut figuras omnes, & fitus partium, & ipfarum motus, optimè percipiemus, fi
tantùm ut modos rerum' quibus infunt fpedemus
LXVI. Quomodo fenfus, afjeâus & appetitus, clarè cognofcantur
quamvis fcepe de Us maie judicemus.
;
&
quantum ad motum, fi de nullo nifi locali cogitemus, ac de vi à quâ excitatur (quam tamen fuo loco expli8 care conabor ) non inquiramus. Superfunt fenfus, affe&us, & appetitus, qui quidem
10
etiam clarè percipi poflunt, fi accuratè caveamus, ne quid ampliùs de iis judicemus, quàm id praecifè, quod in perceptione noftrâ continetur,
&
cujus intimé con-
fumus. Sed perdifficile eft id obfervare, faltem quia nemo noftrûm eft, qui non ab circa fenfus
fcii
:
i5
ineunte setate judicârit, ea omnia quse fentiebat, efle
quafdam extra mentem fuam exiftentes, & fenfibus fuis, hoc eft, perceptionibus quas de illis habebat, plané fimiles. Adeo ut videntes, ex|empli gratiâ, colorem, putaverimus nos videre rem quandam
res
extra nos pofitam,
quam
&
plané fimilem ideae
experiebamur
in nobis tune
fuetudinem
ita
judicandi,
tam
;
clarè
illi
coloris,
idque ob con-
&
dere nobis videbamur, ut pro certo
diftindè vi-
&
indubitato
haberemus. LXVII. In ipfo de dolore judicio fœpe nos falli.
25
omnibus quae fentiuntur, etiam de titillatione ac dolore. Quamvis enim hsec extra nos efle non putentur, non tamen ut in folâ mente five in perceptione noftrâ folent fpedari fed ut in manu, aut in pede, aut quâvis aliâ parte noftri Idemque plané
20
eft
de
aliis
,
a.
Pars
II, art. xxiv-liy, et
surtout
art. xliii et xliv.
3o
Pars Prima.
37-28.
3î
Nec fané magis certum eft, cùm, exempli caufâ, dolorem fentimus tanquam in pede, illum effe quid extra noftram mentem, in pede exiftens, quàm cùm videmus lumen tanquam in Sole, illud lumen corporis.
extra nos in Sole exiftere
;
fed utraque ifta praeju-
dicia funt prima? noflrae setatis, ut infrà clarè apparebit.
Ut autem
hîc
quod clarum
rum diftinguamus 10
dolorem quidem
eft
diligentiffimè eft
advertendum,
& colorem, & reliqua
ejufmodi, clarè
,
ac diftinétè percipi,
cùm tantummodo
judicantur, extra
ut fenfus, five
Cùm autem res
cogitationes, fpe&antur.
mentem noftram
quaedam
in
ijlis
id,
quod clarè cognofcimus, ab eo in quo falli poffumus,/it di-
Jiinguendum.
effe
modo poffe intelligi quaenam res fint fed idem plané effe, cùm quis dicit fe videre in aliquo corpore colorem, velfentire in aliquo membro dolorem, ac fi ;
diceret fe id ibi videre vel fentire,
plané ignorât, hoc tiat. Etfi
20
Quomodo
exiftentes, nullo
plané i5
LXVIII.
ab eo quod obfcu-
eft, fe
quod quidnam
fit
nefcire quid videat aut fen-
enim, minus attendendo,
fibi facile
perfuadeat
nonnullam ejus habere notitiam, ex eo quod fupponat effe quid fimile fenfui illi coloris aut doloris, quem apud fe experitur fi tamen examinet quidnam fit, quod ifte fenfus coloris vel doloris, tanquam in fe
:
|
corpore colorato vel in parte dolente exiftens, reprae25
fentet,
omnino advertet
Prsefertim
fi
fe id ignorare.
confidéret, fe longé alio
modo cogno-
quidnam fit in vifo corpore magnitudo, vel figura, vel motus (faltem localis Philofophi enim, alios quofdam motus à locali diverfos effingendo, naturam ejus fibi minus intelligibilem reddiderunt), vel fitus, vel duratio, vel numerus, & fimilia, qua? in corporibus fcere,
:
3o
Œuvres.
III.
5
LXIX. Longé
aliter cognofci
magnitudinem figurant, Se.,
quàm
co-
lores, dolores, Se.
,
M
Principiorum Philosophie
clarè percipi
jam di&um
corpore
efl
a :
quàm
a8-îg.
quid in eodem
color, vel dolor, vel odor, vel fapor, vel
fit
quid aliud ex
quse ad fenfus dixi effe referenda.
iis,
Quamvis enim videntes aliquod corpus, non magis fimus illud exiftere, quatenus apparet figuratum
certi
quàm quatenus
apparet coloratum
dentiùs agnofcimus, quid
quàm quid LXX. Nos pojfe duobus modis
longé tamen evi-
in eo effe figuratum,
fit
coloratum.
effe
fit
:
cùm
Patet itaque in re idem effe,
dicimus nos per-
diceremus nos perci-
de jenfibilibus judi-
cipere colores in objedis, ac
cium ferre, quorum uno errorem prceca-
pere aliquid in obje&is, quod quidem quid
vemus, alto in erro-
ramus, fed à quo
efficitur in
valde manifeftus
&
rem incidimus.
fi
nobis
ipfis
fit
fenfus
10
igno-
quidam
perfpicuus, qui vocatur fenfus co-
modo autem judicandi permagna eft divernam quamdiu tantùm judicamus aliquid effe in
lorum. In fitas
:
objedis (hoc fint,
eft,
in rébus, qualefcunque
demum
illse
à quibus fenfus nobis advenit), quod quidnam
fit
ignoramus, tantùm abeft ut fallamur, quin potiùs in eo errorem prsecavemus, quod advertentes nos aliquid ignorare, minus proclives fimus ad temerè de ipfo judicandum.
Cùm
colores in objedis,
quod tune nomine
etfi
i5
20
verô putamus nos percipere rêvera nefciamus quidnam
fit,
coloris appellamus, nec ullam fimi-
lijtudinem intelligere poflimus, inter colorem
fupponimus
effe in
effe in fenfu
:
objedis,
&
illum
quem
quem experimur
25
quia tamen hoc ipfum non advertimus,
& multa alia funt, ut magnitudo, figura, numerus, &c, quae clarè percipimus intelligi,
quàm
jedis facile in :
a.
non
aliter à
nobis fentiri vel
ut funt aut faltem effe poffunt in ob-
eum errorem
Art. xlviii, p. 22-a3 ci-avant
delabimur, ut judicemus
3o
2 9-î0 -
id,
Pars Prima.
quod
in objedis
nino fimile colori
35
vocamus colorem,
quem
quid
effe
om-
fentimus, atque ita ut id,
quod nullo modo percipimus, à nobis
clarè percipi
arbitremur. 5
Hîcque primam & praecipuam errorum omnium ,. r XT caulam licet agnolcere. Nempe in prima setate, mens j-
.
noftra
tam
cogitationibus vacaret,
quàm
quidquam extra
fe
folis,
iis
fentiebat quae corpus afficiebant 10
non
arftè corpori erat alligata, ut
:
aliis
per quas ea
necdum
ipfas
ad
pofitum referebat, fed tantùm ubi
incommodum occurrebat, fentiebat dolorem; ubi quid commodum, fentiebat voluptatem & ubi fine magno commodo vel incommodo corpus quid corpori
;
pro
afficiebatur, 1
5
modorum quibus dam fenfus, illos
partium
diverfitate afficiebatur, fcilicet
in
quibus
&
habebat diverfos quof-
quos vocamus fenfus fapo-
rum, odorum, fonorum, caloris, frigoris, luminis, colorum, & fimilium, quaî nihil extra cogitationem pofitum repraefentant.
20
Simulque etiam percipiebat magnitudines, figuras, motus, & talia; quae illi non ut fenfus, fed ut res qusedam, vel rerum modi, extra cogitationem exiftentes, aut faltem exiflendi capaces, exhibebantur, etfi hanc inter ifla differentiam non-
dum j5
notaret.
tum, quod vi variis
fie
Ac
modis moveri
pofîit,
incommodum, mens ita
nec tantùm
extra fe
efife
figuras,
motus,
;
corporis
&
eft
machinamenut propriâ fuâ
hinc inde temerè
commodum
advertere id, quod 3o
cùm
à naturâ fabricatum
torquens, cafu fugiebat
deinde,
fe|
con-
quid aiTequebatur aut illi
adhaerens incipiebat
aiTequebatur aut fugiebat, illi
talia, quae
tribuebat magnitudines,
ut res aut rerum
modos
LXXL Prceeipuam errorum caufamàpnejudkiis
«/««•«?«>«*«.
Principiorum Philosophle
j6
percipiebat, fed etiam faporés, odores,
quorum
3o-3i.
&
reliqua,
fenfum ab ipfo effici advertebat. Atque omnia tantùm referens ad utilitatem corporis, cui erat immerfa, eô plus aut minus rei effe putabat in unoquoque obje&o à quo afficiebatur, prout plus aut minus ab ipfo afficiebatur. Unde faétum eft, ut multô in fe
plus fubftantiae, feu corporeitatis, effe putaret in faxis aut metallis, tiei
&
quàm
in
aquâ
ponderofitatis in
iis
vel aëre, quia plus durifentiebat.
Quin
&
aèrem,
quandiu nullum in eo ventum aut frigus aut calorem experiebatur, pro nihilo prorfus ducebat. Et quia non plus luminis à ftellis quàm ab exiguis flammis lucernarum ipfi affulgebat, idcirco nullas ftellas flammis iftis majores fibi reprsefentabat. Et quia nec terram in gyrum verti, nec ejus fuperficiem in globum curvatam effe notabat, ideô proclivior erat ad putandum, & eam immobilem, & ejus fuperficiem planam effe. Milleque aliis ejufmodi prœjudiciis, à prima infantiâ, mens noftra imbuta eft quse deinde in pueritiâ non recordabatur fuiffe à fe fine fufficienti examine
10
i5
;
recepta, fed indita, LXXII. Alteram errorum cauJam effe, qudd prcejudiciorum oblivifci nequeamus.
tanquam ienfu cognita,
20
vel à naturâ fibi
pro veriffimis evidentiffimifque admifit.
quamvis jam maturis annis, cùm mens non ampliùs tota corpori fervit, nec omnia ad illud refert, fed etiam de rerum, in fe ipfis fpedatarum, veritate inquirit, permulta ex iis, quae fie antea judicavit, falfa effe deprehendat non tamen ideô facile ipfa ex raemoriâ fuâ expungit, & quamdiu in eâ haerent, variorum errorum caufse effe poffunt. Ita, exempli caufà, quoniam a prima œtate ftellas imaginati fumus perexiEt
:
|
2 effici (errata,
i"
édit.)] caufari (texte).
3o
Pars Prima.
3i-32.
)7
jam rationes Aftronomicae perfpicuè nobis oïtendant ipfas efle quàm maximas, tantùm tamen prsejudicata opinio adhuc valet, ut nobis perdifficile guas,
etfi
ipfas aliter
fit,
Prseterea
5
quàm
mens
priùs imaginari.
non
noftra
defatigatione poteft ad ullas res attendere
que
difficillimè
ad
LXXIII. Tertiam cau/am effe, quod defatigemur, ad ea, qucefenjibus prœ-
fine aliquâ difficultate ac
illa attendit,
;
omnium-
quae nec fenfibus, nec
quidem imaginationi praefentia funt five quia talem, ex eo quôd corpori conjunfta fit, habet naturam five quia in primis annis, cùm tantùm circa fenfus & imaginationes occuparetur, majorem de ipfis quàm de :
;
io
Jentia nonjunt, attendendo ; S ideô affue-
tijîmus de Mis, non ex prœfenti perception, fed exprœconceptâ opinione judicare.
rébus cogitandi ufum & facilitatem acquifivit. Hinc autem fit, ut jam multi nullam fubftantiam intelligant, nifi imaginabilem, & corpoream, & etiam fen-
caeteris
i5
Neque enim nôrunt ea fola efle imaginabilia, quae in extenfione, motu & figura confiftunt, etfi alia multa intelligibilia fint nec putant quidquam pofle nec denique ullum fubfiftere, quod non fit corpus corpus non fenfibile. Et quia rêvera nullam rem, quafibilem.
;
;
20
lis
ipfa eft, fenfu folo percipimus, ut infrà clarè often-
detur, hinc accidit, ut plerique in totâ vitâ nihil
nifi
confufè percipiant. Et denique, propter loquelae
ufum, conceptus om-
nes noftros verbis, quibus eos exprimimus, alligamus, 25
nec eos
nifi
fimul
cum
iftis
verbis memoriae
manda-
verborum quàm rerum recordemur, vix unquam ullius rei conceptum habemus tam diftinétum, ut illum ab omni verborum conmus.
Cùmque
faciliùs poftea
ceptu feparemus, cogita|tionefque 3o
hominum
ferè
om-
magis quàm circa res verfantur adeô ut perfaepe vocibus non intelledis prœbeant
nium
circa verba
:
LXX1V. Quartam cau/am
effe,
qudd conceptus ftros verbis,
quœ
noré-
bus accuratè non refpondent, alligemus.
Principiorum Philosophie
?8
affenfum, quia putant fe
illas
olim
3î-33.
intellexiffe, vel
ab
qui eas reétè intelligebant accepiffe. Quse omnia,
aliis
quamvis accuratè hîc tradi non
quia natura
poflSnt,
humani corporis nondum fuit expofita, necdum probatum eft ullum corpus exiftere, videntur tamen fatis poffe intelligi, ut juvent ad claros
&
ceptus ab obfcuris LXXV. Summa eorum quœ obfervanda funt, ad re5è philofophandum.
&
diftindos con-
confufis dignofcendos.
omnium rerum cognofcibilium indagandam primo, omItaque ad feriô philofophandum, veritatemque :
nia pnejudicia funt deponenda, five accuratè eft ca-
vendum, ne ullis ex opinionibus olim à nobis receptis fidem habeamus, nifi priùs, iis ad novum examen revocatis, veras effe comperiamus. Deinde, ordine eft attendendum ad notiones, quas ipfimet in nobis habemus, eaeque omnes & folse, quas fie attendendo clarè ac diftindè cognofeemus, judicandae funt verse. Quod agentes, inprimis advertemus nos exiftere, quatenus fumus naturae cogitantis & fimul etiam, & effe Deum, & nos ab illo pendere, & ex ejus attributorum conûderatione cseterarum rerum veritatem pofTe indagari, quoniam ille eft ipfarum caufa; & denique, praeter
10
i5
;
notiones Dei titiam
mentis
noftrae, effe
multarum propoûtionum
quod ex
dam
&
nihilo nihil
fiât,
etiam in nobis no-
aeternse veritatis, ut
&c; itemque,
itemque, fenfuum quorundam qui nos
mus
naturae cujuf-
&c;
corporeae, five extenfae, divifibilis, mobilis,
loris,
colorum, faporum,
quae
rentes claros
fit
cum
&
20
25
afficiunt, ut do-
&c, quamvis nondum
feia-
caufa, cur ita nos afficiant. Et haec confe-
iis
quse confufiùs antea cogitabamus,
diftindos
|
omnium rerum
ufum
cognofcibilium
conceptus formandi acquiremus. Atque in his paucis
3o
Pars Prima.
33.
)9
praecipuacognitionis humanae principiacontineri mihi videntur. Praeter caetera autem,
régula
eft
funt, ut forte
memoriae
noftrae
pro
fummâ
infigendum, ea quae nobis à Deo revelata
omnium
lumen
certiffima effe credenda. Et
quamvis
quàm maxime clarum &
evidens,
rationis,
LXXVI. Autoritatem divinam
perceptioni
aliis
aliud quid nobis fuggerere videretur, foli thoritati divinae potiùs
proprio noftro judicio
adhibendam. Sed in iis, de quibus fides divina nihil nos docet, minime decere hominem philofophum aliquid pro vero affumere, quod verum effe nunquam perfpexit; & magis fidere fenfibus, hoc eft, fidem
10
quàm
tamen au-
effe
inconfideratis infantise fuse judiciis, rationi.
quàm
maturae
noftrce
prcefereniam : Jed eâjeclufâ non decere philofophum effe
quàm
ajfentiri.
perceptis
PRINCIPIORUM
PHILOSOPHIE PARS SECUNDA. De i.
nemo non
Etfi
Quitus rationibus re-
rum materialium exiftentia
gno/catur.
certà
co-
PrincipUs rerum materialium.
exiftere,
fibi fatis
perfuadeat res materiales
quia tamen hoc à nobis paulô antè in dubium
revocatum eft a & inter primse noftrae aetatis prsejudicia numeratum, nunc opus eft ut rationes mveftigemus, per quas id certô cognofcatur. Nempe quicquid fentimus, procul dubio nobis advenit à re aliquâ, quae à mente noftrâ diverfa eft. Neque enim eft in noftrâ po,
teftate efficere, ut
unum
potiùs
quam
fed hoc a re illâ quse fenfus noftros
10
aliud fentiamus;
afficit,
plané pen|
det. Quaeri
à
quidem
poteft an res illa
fit
Deus, an quid
Deo diverfum. Sed quia fentimus, five potiùs
à fenfu
i5
impulfi clarè ac diftindè percipimus, materiam quan-
dam extenfam
in
longum, latum
&
profundum, cujus
variae partes variis figuris prseditse funt, ac variis
mo-
tibus cientur, ac etiam efficiunt ut varios fenfus ha-
beamus colorum, odorum, diate per fe
ipfum
Pars
&c:
fi
iftius materise extenfse
noftrae exhiberet, vel a.
doloris,
I, art. iv, p. 5-6.
tantùm û
Deus imméideam menti
efficeret ut exhibere-
ao
Pars Secunda.
34-35.
4i
tur à re aliquâ, in quâ nihil effet extenfionis, nec
nec motûs
gurée,
:
fi-
nulla ratio poteft excogitari, cur
non deceptor effet putandus. Ipfam enim clarè intelligimus tanquam rem à Deo & à nobis, five à mente noftrâ, plané diverfam 3
ac etiam clarè videre nobis
;
ideam à rébus extra nos pofitis, quibus omnino fimilis eft, advenire; Dei autem naturae plané repugnare ut fit deceptor, jam antè eft animadverfum b Atque ideô hîc omnino concludendum eft, rem quandam extenfam in longum, latum & profundum, omnefque illas proprietates quas rei extenfae convenire clarè percipimus habentem, exiftere. Eftque haec res extenfa, quam corpus five materiam appellamus. Eâdem ratione, menti noftrae corpus quoddam raavidemur
,
ejus
.
10
iS
gis ardè,
quàm
reliqua alia corpora,
conjun&um
effe,
concludi poteft, ex eo quôd perfpicuè advertamus
11.
Quibus etiam cognofcatur corpus humanum menti effe arâè
conjunâum.
dolores aliofque fenfus nobis ex improvifo advenire;
quos mens
eft
confcia
fed tantùm ex eo
mobili adjunéta latur. loci
fit,
cuidam
alteri
quae res
Sed accuratior ejus
fit
res cogitans,
rei extenfae ac
humanum
rei explicatio
corpus appel-
non
eft
hujus
c .
advertamus fenfuum perceptiones non referri, nifi ad iftam corporis humani cum mente conjumfHonem, & nobis quidem ordinariè exhibere, quid |
î5
quod
nec ad
fe folâ proficifci,
ex eo folo quôd
fe poffe pertinere 20
non à
Satis erit,
fi
ad illam externa corpora prodeffe pofîint aut nocere;
non autem, a.
Voir
b.
Pars Voir
c.
t.
nifi
interdum
& ex
V, p. 167. xxix et xxxvi, p. 16 et 18. IX de cette édition, p. 64, note
accidenti, nos docere,
I, art. t.
Œuvres.
III.
c,
de
la
traduction française. 6
III.
Senfuum perceptiones, non quid rêvera fit in rébus, fed quid humano compofito profit vel obfit, docere.
Principiorum Philosophie
42
35-36.
qualia in feipfis exiftant. Ita enim fenfuum praejudicia
deponemus,
facile
IV.
Naturam
corporis non in pondère, duritie, colore, aut Jimilibus ; fed in folâ extenjione confijïere.
&
folo intelledu, ad ideas
fibi
naturâ inditas diligenter attendente, hîc utemur. Quod agentes, percipiemus naturam materiae,
à
five
corporis in univerfum fpeétati, non confiftere in eo
quôd
fit
aliquo
res dura, vel ponderofa, vel colorata, vel alio
modo
fenfus afficiens
fed tantùm in eo
&
longum, latum
res extenfa in
fit
:
profundum
quantum ad duritiem, nihil aliud de illâ indicat, quàm partes durorum corporum tui
manuum
noftrarum,
cùm
in
illas
3 .
quôd
Nam,
fenfus nobis refiftere
mo-
10
incurrunt. Si
enim, quotiefcunque manus noftrse verfus aliquampartem moventur, corpora omnia ibi exiflentia recédèrent
eâdem
celeritate
quâ
illse
accedunt, nullam
duritiem fentiremus. Nec ullo
corpora quae
fie
modo
unquam
poteft intelligi,
i5
recédèrent, ideirco naturam corporis
nec proinde ipfa in duritie confiftit. Eâdemque ratione oftendi potefl, & pondus, & colorem, & alias omnes ejufmodi qualitates, quse in maamiflura
effe
teriâ
;
corporeâ fentiuntur, ex eâ
rémanente
:
tolli pofle, ipfâ
unde fequitur, à nullâ ex
illis
intégra
20
ejus natu-
ram dependere. V. Prtejudicia de rarefaâione & de vacuo, hanc corporis natu-
ram obfcuriorem facere.
Duae verô adhuc caufae fuperfunt, ob quas poteft dubitari, an vera natura corporis in folâ extenfione confiftat.
Una
eft,
quôd multi
exiftiment, pleraque
iS
corpora fie poffe rarefieri ac condenfari, ut rarefada plus habeant exten|fionis quàm condenfata; fintque etiam nonnulli adeô fubtiles, ut fubftantiam corporis ab ejufdem quantitate, atque ipfam quantitatem ab extenfione diftinguant. Altéra a.
Voir
t.
V,
p. 69.
eft,
quôd ubi
nihil aliud
3o
Pars Secunda.
36-3 7 .
effe intelligimus,
&
quàm extenfionem
4} in
profundum, non foleamus dicereibi
longum, latum effe
corpus, fed
tantummodo fpatium, &quidem fpatium inane, quod ferè omnes fibi perfuadent effe purum nihil. Sed quantum ad rarefactionem & condenfationem, quicunque ad cogitationes fuas attendet, ac
nihil volet
VI.
Quomodo Jiat
rare-
faâio.
quod clarè percipiat, non putabit in ipfis aliud quidquam contingere, quàm figurae mutationem ita fcilicet, ut rara corpora illa fint, inter quorum paradmittere
nifi
:
IO
tes
&
multa intervalla exiftunt, corporibus
aliis repleta;
per hoc tantùm denfiora reddantur, quod ipforum
partes, ad invicem accedentes, intervalla ifta
quod ultimum fi aliquando contingat, tune corpus tam denfum evadit, ut repugnet ipfum denfius reddi poffe. Atqui non ideô minus
nuant vel plané tollant
i5
immi-
tune extenfum tuô
diffitas,
eft,
:
quàm cùm
partes habens à fe
mu-
majus fpatium ampleétitur quia quicquid :
extenfionis in poris five intervallis à partibus ejus relidis continetur, nullo 20
aliis
modo
ipfi tribui
débet, fed
quibufvis corporibus, a quibus intervalla
ifta
Ut cùm videmus fpongiam, aquâ vel alio liquore turgentem,non putamus ipfam fecundùm fingulas fuas partes magis extenfam, quàm cùm comreplentur.
preffa eft 25
&
ficca
;
fed
tantummodo poros habere
magis patentes, ac ideô per majus fpatium
effe dif-
fufam. Et fané
non
video, quid moverit nonnullos, ut mal-
rarefa&ionem fieri per augmentationem quantitatis, quàm ipfam hoc fpongiae exemplo explicare. Nam etû, cùm aër aut aqua rarefiunt, non videamus ullos ipforum poros qui ampliores reddantur, lent dicere
3o
|
VII.
Eam non poffe ullo alio modo
intelligibili
explicari.
Principiorum Philosophas
44
nec ulluni novum corpus, quod ad
37-38.
illos
replendos
non efl tamen rationi tam confentaneum, aliquid non intelligibile effingere, ad eorum rarefadionem verbotenus explicandam, quàm ex hoc quôd accédât
:
raréfiant,
concludere in
ipfis efle
quae ampliora redduntur,
poros, five intervalla
& novum
aliquod corpus ac-
hoc novum corpus nullo fenfu percipiamus. Nullaenim ratio nos cogit ad credendum, corpora omnia quae exiftunt debere fenfus noftros afhxere. Ac rarefaétionem perfacilè hoc modo, non autem ullo alio, fieri poffe percipimus. Ac denique plané répugnât aliquid nova quantitate vel nova extenfione augeri, quin fimul etiam nova fubftantia extenfa, hoc efl, novum corpus ei accédât. Neque enim ullum additamentum extenfionis vel quantitatis, fine additamento fubftantiae quae fit quanta & cedere quod ipfa implet,
etfi
10
iS
extenfa, poteft intelligi, ut ex fequentibus clariùs patebit. VIIF.
Quantitalcni
rum
£ nume-
differrc
tanlùm
ratione à rc quanta
8 numeratâ.
Quippe quantitas à fubftantia extenfa in re non differt, fed tantùm ex parte noftri conceptûs, ut & numerus à re numeratâ. Ita fcilicet ut totam naturam fubftantiae corporeae, quae eft in fpatio decem pedum, poffimus confiderare, quamvis ad iftam menfuram decem pedum non attendamus quia plané eadem intel-
20
:
ligitur in quâlibet iftius fpatii parte ac in toto. Et vice
numerus denarius, ut etiam quantitas continua decem pedum, etfi ad iftam determinatam fubftantiam non attendamus quia plané idem eft conceptûs numeri denarii, five ad hanc menfuram decem pedum, five ad quidlibet aliud referatur; & quantitas continua decem pedum, etfi non poffit verfâ,
poteft
25
intelligi
:
|
3o
Pars Secunda.
38.
45
quanhac determinatâ. In re autem
intelligi fine aliquâ fubftantiâ extenfâ, titas, poteft
non
fieri
tamen
fine
poteft, ut vel
cujus
fit
minimum quid ex iftâ quantitate
aut extenfione tollatur, quin tantundem etiam de fubftantiâ detrahatur; nec vice verfâ, ut tantillum de fubftantiâ detrahatur,
quin tantundem de quantitate ac
extenfione tollatur.
quamvis forte nonnulli aliud dicant, non puto tamen ipfos aliud eâ de re percipere; fed cùm fubftanEt
10
tiam ab extenfione aut quantitate diftinguunt, vel nihil per
nomen
tùm
fubftantiae intelligunt, vel confufam tan-
fubftantiae
quam
incorporer ideam habent,
IX.
Subftantiam corpoream, cùm à quantitate fuâ dijlinguitur,
con/ufè concipi tan-
quam incorpoream.
falfô
tribuunt corporeae, hujufque fubftantiae corporeae ve-
ram ideam i5
quam tamen
extenfioni relinquunt,
dens vocant, atque
ita
plané aliud efferunt verbis,
quàm mente comprehendunt. Non etiam in re differunt fpatium,
five
locus inter-
tantùm in modo, quo à nobis concipi folent. Rêvera enim extenfio in longum, latum & profundum, quas fpatium nus,
20
&
acci-
fubftantiâ corporea in eo contenta, fed
conftituit,
eadem plané
eft
cum
illâ
quae conftituit
quôd ipfam in corpore ut fingularem confideremus, & putemus femper corpus. Sed in hoc differentia
eft,
mutari quoties mutatur corpus 25
3o
:
in fpatio verô unita-
tem tantùm genericam ipfi tribuamus, adeô ut, mutato corpore quod fpatium implet, non tamen extenfio fpatii mutari cenfeatur, fed remanere una & eadem, quamdiu manet ejufdem magnitudinis ac figurae, fervatque eundem fitum inter externa quaedam corpora, per quae illud fpatium determinamus. 16 comprehendunt]
comprehendant
(texte,
j"
édit.).
Quid fit fpatiu m, five locus intcrnus.
Principiorum Philosophle
46 XI.
Quomodo
in
re non dif-
férât à fubjlantiâ corporeâ.
38-3g.
quidem facile agnofcemus, eandem efle extenfionem, quae naturam corporis & naturam fpatii conftituit, nec magis hsec duo à fe mutuô differre, quàm Et
|
natura generis aut fpeciei
differt
à naturâ individui
:
fi
quamhabemus alicujus corporis, lapidis, rejiciamus ab illâ id omne
attendentes ad ideam
exempli caufâ,
quod ad corporis naturam non requiri cognofcimus nempe rejiciamus primo duritiem, quia fi lapis liqué:
fiât
aut in pulvifculos
illam amittet, neque
quàm
minutiflimos dividatur,
tamen ideô
definet efle corpus;
10
rejiciamus etiam colorem, quia vidimus fsepe lapides
adeô pellucidos, ut nullus in iis effet color; rejiciamus gravitatem, quia quamvis ignis fit leviflimus, non ideô minus putatur efle corpus; ac denique rejiciamus
&
calorem, aliafque omnes qualitates, quia vel non confiderantur in lapide, vel iis mutatis, non ideô
frigus
lapis corporis
naturam
i5
enim
amififle exiftimatur. Ita
advertemus, nihil plané in ejus ideâ remanere, praeterquàm quôd fit quid extenfum in longum, latum &
non fed ejus etiam quod vacuum
profundum quod idem continetur :
modo
corporibus pleni,
in ideâ fpatii,
20
appellatur. XII.
Quomodo ab eidem différât in modo, quo concipitur.
Eft
autem
differentia in
modo
concipiendi; nam,
fublato lapide ex fpatio vel loco in
etiam ejus extenfionem
efle
quo
putamus
eft,
fublatam, utpote
quam
ut
25
&
ab ipfo infeparabilem fpedamus. Sed intérim extenfionem loci, in quo erat lapis, remanere
fingularem
arbitramur,
eandemque
efle,
quamvis jam
locus
ille
lapidis à ligno, vel aquâ, vel aëre, vel alio quovis cor-
pore occupetur, vel etiam vacuus efle credatur quia ibi confideratur extenfio in génère, cenfeturque eadem :
3o
,
Pars Secunda.
3g-4o.
47
aliorumque corporum, quod detur, modo tantùm fit
effe lapidis, ligni, aquae, aëris,
vel etiam ipfius vacui,
fi
ejufdem magnitudinis ac
|
figurae,
fervetque
eundem
fitum inter corpora externa, quae fpatium illud deter5
minant.
Quippe nomina
quam diverfum
non
loci aut fpatii
fignificant quic-
à corpore quod dicitur effe in loco
fed tantùm ejus magnitudinem, figuram, alia 10
corpora defignant. Et quidem, ut
XIII.
Quidfit locus externus.
& fitum inter
ille fitus
deter-
minetur, refpicere debemus ad alia aliqua corpora,
fpedemus ac prout ad diverfa refpicimus, dicere poffumus eandem rem, eodem tempore, locum mutare ac non mutare. Ut, cùm navis in mari provehitur, qui fedet in puppi manet femper uno in quae ut immobilia
i5
loco,
dem
fi
;
eun-
ratio habeatur partium navis inter quas
& ille
idem afiiduè locum mutât, fi ratio littorum habeatur, quoniam afiiduè ab unis recedit & ad alia accedit. Ac praeterea, fi putemus terrain moveri, tantumque praecifè procedere ab Occiao
fitum fervat
;
dente verfus Orientem, quantum navis intérim ex
Oriente in Occidentem promovetur, dicemus rurfus illum qui fedet in puppi, locum
nempe
fuum non mutare
:
determinationem ab immotis quibufdam cœli pun&is defumemus. Sed fi tandem coquia
i5
loci
gitemus, nulla ejufmodi
pun&a
verè
immota
in uni-
verfo reperiri,ut probabile effe infrà oftendetur 3 inde ,
3o
concludemus nullum effe permanentem ullius rei locum, nifi quatenus à cogitatione noftrâ determinatur. Differunt autem nomina loci & fpatii, quia locus magis expreffè defignat fitum quàm magnitudinem a.
Voir
t.
IX de
cette édition, p. 70, note a, de la traduction française.
XIV. In quo différant locus
& fpatium.
Principiorum Philosophle
48
&
40-41.
magis ad has attendimus, cùm loquimur de fpatio. Dicimus enim fréquenter unam rem in locum alterius fuccedere, quamvis non fed fit accuratè ejufdem magnitudinis, nec figurai; tune negamus illam idem fpatium occupare ac femper, cùm ille fitus mutatur, dicimus locum mutari, quamvis eadem magnitudo ac figura permaneat. Cùmque dicimus rem efle in hoc loco, nihil aliud intelligimus, quàm illam obtinere hune fitum inter alias res; & cùm addimus ipfam implere hoc fpatium vel hune locum, intelligimus praeterea ipfam efle hujus deteraut figuram,
è contra
;
|
10
minatae magnitudinis ac figurae. XV. Quomodo locus exlernus pro fuperficie corporis ambientis
reâè fumatur.
Atque
ita
fpatium quidem femper fumimus pro ex-
tenfione in longum, latum
&profundum. Locum au-
tem aliquando confideramus ut internum,
&
aliquando ut
ipfi
rei,
quae in loco
eft,
i5
externum. Et quidem
internus idem plané eft quod fpatium
;
externus autem
fumi poteft pro fuperficie quae proximè ambit locatum.
Notandumque
eft,
per fuperficiem non hîc
intelligi
ullam corporis ambientis partem, fed folum termi-
num, qui médius eft inter ipfum corpus ambiens & id quod ambitur, quique nihil aliud eft quàm modus vel certè intelligi fuperficiem in communi, quae non fit pars unius corporis magis quàm alterius, fed eadem femper efle cenfeatur, cùm retinet eandem magnitudinem & figuram. Etfi enim omne corpus ambiens cum fuâ fuperficie mutetur, non ideô res quam ambit locum mutare exiftimatur, fi eundem intérim fitum fervet inter illa externa, quae tanquam immobilia fpedantur. Ut fi navim in unam partem à fluminis lapfu, & in contrariam à vento tam aequaliter impelli fuppona-
10
:
25
3o
Pars Secunda.
41-4*-
49
mus, ut fitum fuum inter ripas non mutet, facile aliquis credet ipfam manere in eodem loco, quamvis omnis fuperficies ambiens mutetur. Vacuum autem philofophico more fumptum, hoc in quo nulla plané fit fubftantia, dari non eft, manifejftum
poffe
eft,
non
fpatii,
ut detur
vacuum, fivc
in
quo
nulla plané fit res.
ab extenfione corporis. Nam cùm ex hoc folo quôd corpus fit extenfum in longum latum & profundum redè concludamus illud effe fubftantiam, quia omnino répugnât ut nihili idem etiam de fpatio quod vafit aliqua extenfio cuum fupponitur, eft concludendum quôd nempe,
vel loci interni,
différât
,
,
10
ex eo quôd extenfio
XVI.
Repugnare
,
,
:
cùm
in eo
fit
extenfio, neceffariô
etiam in ipfo
fit
fubftantia.
quidem exvulgi ufu, per nomen vacui non folemus fignificare locum vel fpatium in quo nulla plané fit res, fed tantummodo locum in quo nulla fit ex iis Et
rébus, quas in eo elfe debere cogitamus. Sic, quia urna
fada 20
eft
ad aquas continendas, vacua dicitur,
aëre tantùm
eft
aquis abundet,
fi
cùm
plena. Sic nihil eft in pifcinâ, licèt in eâ defint pifces. Sic inane eft navi-
gium, quod comparatum erat ad vehendas merces, fi folis arenis, quibus frangat impetus vend, fit onuftum. Sic denique inane eft fpatium, in 25
quo
nihil eft fenfi-
quamvis materiâ creatâ & per fe fubfiftente plénum fit quia non folemus confiderare, nifi eas res quae à fenfibus attinguntur. Atqui fi poftea, non attenden-
bile,
:
nomina vacui & nihili fit intelligendum, in fpatio quod vacuum effe diximus, non modo nihil fenfibile, fed omnino nullam rem contineri exiftimemus in eundem errorem incid^mus, ac fi ex eo quôd tes quid per
3o
:
Œuvres.
III.
7
XVII.
Vacuum
e v
vulgi ufu
non cxcludere omne corpus.
Principiorum Philosophie
$0
ufitatum
XVIII.
Quomodo emendandum fit prcejudicium de vacuo abfolutè fumpto.
fit
41-43.
quâ nihil eft nifi aër, ideô judicaremus aërem in eâ contentum
dicere urnam, in
vacuam effe, non effe rem fubfiftentem. Lapfique fumus ferè omnes à prima aetate in hune errorem, propterea quod, non advertentes ullam effe inter vas
&
corpus in eo contentum necelTariam con-
junétionem, non putavimus quicquam obftare, quo-
minus faltem Deus efficiat, ut corpus, quod vas aliquod replet, inde auferatur, & nullum aliud in ejus locum fuccedat. Jam autem, ut errorem illum emendemus, confiderare oportet nullam quidem effe connexionem inter vas & hoc vel illud corpus particulare |
quod
10
maximam, ac omnino figuram concavam & extenfio-
in eo continetur, fed effe
neceffariam, inter vafis
nem
fumptam, quae in eâ cavitate débet contineri. Adeô ut non magis repugnet nos concipere in génère
montem
fine valle,
quàm
i5
intelligere iftam cavitatem
abfque extenfione in eâ contenta, vel hanc extenfio-
nem abfque fubftantiâ quae fit extenfa quia, ut faepe didum eft, nihili nulla poteft effe extenfio. Ac proinde, Deus auferat omne corpus fi quaeratur quid fiet, :
20
fi
quod
&
nullum aliud in ablati locum venire permittat refpondendum eft, vafis latera fibi invicem hoc ipfo fore contigua. Cùm enim inter duo corpora nihil interjacet, neceffe eft ut fe in aliquo vafe continetur, :
mutuô tangant ac ;
ut inter ipfa nihil
:
fit
manifeftè répugnât ut diftent, five
diftantia,
& tamen
quia omnis diftantia
eft
ut
modus
ifta diftantia fit
extenfionis,
ideô fine fubftantiâ extenfâ effe non poteft XIX.
Ex
Poftquam
fie
Voir
t.
&
3 .
advertimus fubftantiae corporese na-
his ea confirmari, a.
IV, p. 329,
1.
25
6.
3o
.
Pars Secunda.
43-44-
turam
tantùm
in eo
5
quod
confiftere,
1
res extenfa;
fit
quœ de rarefaâione diâafunt.
ejufque extenfionem non effe diverfam ab eâ, quae fpa-
fieri
cognofcimus non poffe, ut aliqua ejus pars plus fpatii occupet
unâ
vice
tio
quantumvis inani
quàm
aliâ,
tribui folet
:
facile
ficque aliter raréfiât,
paullô antè explicato
3 ;
vel ut plus
fubftantiae corporeae, in vafe,
quàm modo
materiae, five
fit
cùm plumbo,
vel auro,
quantumvis gravi ac duro corpore plénum eft, quàm cùm aërem tantùm continet, vacuumque exiftimatur quia partium materiae quantitas non pendet
vel alio
IO
:
|
ab earum gravitate aut duritie, fed à folâ extenfione, quae femper in
eodem
Cognofcimus etiam five materiae i5
Cùm enim,
vafe eft aequalis. fieri
non
partes ex naturâ fuâ indivifibiles, exiftant.
fi
quae
fint,
neceffariô debeant effe extenfae,
quantumvis parvse fingantur, poffumus adhuc unamquamque ex ipfis in duas aut plures minores cogitatione dividere, ac proinde agnofcere effe divifibiles.
enim poffumus cogitatione dividere, quin hoc ipfo cognofcamus effe divifibile atque ideô, fi judicaremus id ipfum effe indivifibile, judicium noftrum Nihil
20
;
à cognitione diffentiret.
Quin etiam
fi
fingamus,
Deum
efficere voluiffe, ut aliqua materiae particula in alias
minores dividi non 25
vifibilis erit
poffit,
non tamen
illa
dicenda. Ut etenim effecerit
non
creaturis dividi poffe,
certè
fibi ipfi
propriè indi-
eam
à nullis
ejufdem
divi-
dende facultatem potuit adimere quia fieri plané non poteft, ut propriam fuam potentiam imminuat, quemadmodum fuprà notatum eft b Atque ideô, abfo:
.
a.
Art. vi ci-avant, p. 4?.
b.
Pars
I,
art. lx, p. 29,
1.
1
i-t3.
XX.
pofTe ut aliquse atomi,
Ex
his etiam
Jlrari, nullas
dari poffe.
démon atomoi
5
PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
2
loquendo,
lutè
naturâ fuâ XXI. Item
mundum
illa divifibilis
44-45.
remanebit, quoniam ex
eft talis.
Cognofcimus
praeterea
hune mundum,
five fubftan-
ejfe in-
tiae
demnité extenfum.
corporese univerfitatem, nullos extenfionis fuae
nes habere a Ubicunque enim fines illos .
efle
fi-
fingamus,
femper ultra ipfos aliqua fpatia indefinitè extenfa non modo imaginamur, fed etiam verè imaginabilia, hoc ac proinde, etiam fubftaneft, realia efle percipimus tiam corpoream indefinitè extenfam in iis contineri. Quia, ut jam fufè oftenfum eft, idea ejus extenfionis, quam in fpatio qualicunque concipimus, eadem plane ;
cum
eft XXII. ejfe
materiam cœli
ideâ fubftantiœ corporese.
non aliam efle materiam cœli quàm terras atque omnino, fi mundi eflent infiniti, non pofle non illos omnes ex unâ & eâdem materiâ conftare nec proinde plures, fed unum |Hincque etiam
Item unam & eandem S-
terrœ ;} ac plures mundos ejje non pojfe.
10
colligi facile poteft, ;
i5
;
tantùm,
efle pofle
b :
quia perfpicuè intelligimus illam
materiam, cujus natura in eo folo
confiftit
quôd
fit
omnia omnino fpatia imaginabilia, in quibus alii ifti mundi efle deberent, jam occupare nec ullius alterius materiae ideam in nobis reperimus. Materia itaque in toto univerfo una & eadem exiftit, utpote quas omnis per hoc unum tantùm agnofeitur, quôd fit extenfa. Omnefque proprietates, quas in eâ clarè percipimus, ad hoc unum reducuntur, quôd fit partibilis, & mobilis fecundùm partes, & proinde
fubftantia extenfa,
:
XXIII.
Omnem
materice variationem, five om-
nem
ejus
formarum
diverfitatem pendere
à motu.
capax illarum
omnium
afleétionum, quas ex ejus par-
tium motu fequi poffe percipimus. Partitio enim, quae fit
a. b.
folâ cogitatione, nihil mutât; fed Voir t. V, Ibidem.
p. 69.
omnis materice
20
i5
Pars Secunda.
45-46.
53
omnium ejus formarum diverfitas, penmotu. Quod paffim etiam à Philofophis videtur
variatio, five
det à
animadverfum, quia dixerunt naturam effe principium motûs & quietis. Tune enim per naturam intelfuiffe
lexerunt
id,
per quod res
omnes
corporeae taies eva-
dunt, quales ipfas effe experimur.
Motus autem
(feilicet localis,
alius fub cogitationem
meam
neque enim ullus
cadit a
;
nec ideô etiam
XXIV. Quid fit motus juxta vulgarem fenjum.
ullum alium in rerum naturâ fingendum puto), motus, 10
inquam, ut vulgô fumitur,
nihil aliud eft
quàm
aclio,
quâ corpus aliquod ex uno loco in alium migrât. Et ideirco,
quemadmodum fuprà monuimus b eandem rem eodem tempore
dici pofle
eadem etiam
i5
locum mutare
& non
mutare,
ita
&
non moveri. Ut qui portu, putat quidem fe fedet in navi, dum ea folvit è moveri, fi refpiciat ad littora eaque ut immota confideret; non autem, fi ad ipfamnavim, intercujus partes eundem femper fitum fervat. Quin etiam, quatenus vulgô putamus in omni motu eiïe adionem, in quiète verô ceflationem adionis, magis propriè tune dicitur dici poteft
moveri |
20
quiefeere
quàm
moveri, quia nullam in
fe
adionem
fentit.
Sed
fi
non tam ex
vulgi ufu,
confideremus quid per 25
qua
ei
motum
quàm
debeat
ex
rei veritate,
intelligi, ut ali-
determinata natura tribuatur dicere poflumus :
effe tranjlationem unius partis materiœ, five unius cor-
eorum corporum, quœ illud immédiate tanquam quiefeentia fpeéîantur, in viciniam
poris, ex viciniâ
contingunt
&
unum
aliorum. Ubi per a.
Cf. ci-avant, p. 33,
b. Ci-avant, p. 47,
1.
1.
corpus, five
28-3o, et p. 32,
9-10.
1.
7.
XXV. Quid fit motus propriè
unam partem ma-
umptus.
Principiorum Philosophle
54
omne quod
teriœ, intelligo id
46.-47-
fîmul transfertur;
etfi
rurfus hoc ipfum conftare poffit ex multis partibus,
quœ
habeant motus. Et dico
alios in fe
effe îranjlatio-
aétionem quae transfert, ut oflendam 3 non in movente, quia illum femper effe in mobili nem,
non vim
hsec
duo non
vel
,
fatis
duntaxat ejus
tem,
accuratè folent diftingui
modum, non rem aliquam
ficut figura eft
modus
rei figuratae,
;
ac effe
fubûften-
ac quies rei
quiefcentis. XXVI.
Non
plus aâionis re-
quiri ad
motum quàm
ad quietem.
Quippe notandum eft, magno nos, in hoc, praejudicio laborare, quôd plus adionis ad motum requiri arbitremur, quàm ad quietem. Hocque ideô nobis ab ineunte œtate perfuafimus, quôd corpus noflrum foleat moveri à noftrâ voluntate, cujus intimé confcii fumus, & quiefcere ex hoc folo quôd terrse adlr reat per gravitatem, cujus vim non fentimus. Et quidem quia ifta gravitas, aliœque plures caufae, à nobis verfse,
mus
motibus quos
refiftunt,
in
|
membris
noftris ciere volu-
putamus
opus effe ad motum ciendum, quàm ad illum fiftendum fumentes fcilicet adionem pro conatu illo, quo utimur ad membra noftra & illorum ope alia corpora permovenda. Quod five
majore
i5
non animad-
efficiuntque ut fatigemur,
majore atlione
10
vi
20
:
tamen pnejudicium facile exuemus, fi confideremus, non modo conatu nobis opus effe ad movenda corpora externa, fed fœpe etiam ad eorum motus fiftendos, cùm à gravitate aliâve caufâ non fifhintur. Ut, exempli gratiâ, non majori utimur aétione ad navigium in aquâ ftagnante quiefcens impellendum,
movetur, fubitô retinendum a.
Voir
t.
V, p. 384.
— Ibid.,
p.
38o,
:
1.
25
quàm ad idem, cùm
vel certè
non multô ma-
36, et p. 403,
1.
25 et 26.
3o
Pars Secunda.
47-48-
jori
demenda
hinc enim
;
&
gravitas,
efl
55
aquae ab eo fublevatse
ejufdem lentor a à quibus paulatim
fifti
,
poflet.
Cùm 5
autem hîc non agatur de
telligitur efle in
illâ
movente, vel in eo qui
Motum €
motum
fiftit,
fed de folâ tranflatione, ac tranflationis abfentiâ five
quiète
dos corporis moti.
eft
motum efle fe habere, cùm transfertur, & alio, cùm non transferts five cùm quiefcit adeô ut motus & quies nihil aliud in eo fint, quàm duo diverfi modi. :
Addidi praeterea, tranilationem
porum contiguorum in ex uno loco in alium i5
quietem effe tantùm diverfos mo-
hanc tranflationem extra cornon pofle, atque hoc corpus alio modo
manifeftum
:
pus 10
XXVII.
a&ione, quae in-
acceptio varia
cùm
per
ex viciniâ cor-
viciniam aliorum, :
non autem b
quia, ut fuprà explicui
intelligimus
eam
loci
,
ac pendet à noftrâ cogitatione
eft,
motum
fieri
:
XXVIII.
Motum
propriè Jum-
tum non
referri, nifi
ad corpora contigua ejus quoi movetur.
fed
tranflationem quae
ex viciniâ corporum contiguorum, quoniam una tantùm corpora eodem temporis momento ejufdem fit
mobilis contigua'ef|fe poffunt, non poffumus 20
plures motus
bili
eodem tempore
ifti
mo-
unum
tribuere, fed
tantùm.
Addidi denique, tranflationem illam fieri ex viciniâ, non quorumlibet corporum contiguorum, fed eorum duntaxat, quœ tanquam quiefcentia fpeélantur. a5
Ipfa
enim
tranflatio eft reciproca,
nec poteft
inteliigi
C quin corpus AB transferri ex viciniâ corporis CD fimul etiam intelligatur corpus CD transferri ex viciniâ corporis AB ac plané eadem vis & aftio requi,
:
a.
Voir
b. Art.
c.
Voir
t. V, p. i68et384x à art. xvi ci-avant, p. 45-48.
t.
V, p.
3 12,
1.
i5, et p. 345,
I.
22.
XXIX. Nec re/erri nifi ad ea corpora contigua, qux tanquam quiefcentia fpeâantur.
Principiorum Philosophle
$6
48-49-
unâ parte atque ex altéra. Quapropter fi omnino propriam, & non ad aliud relatam, naturam motui tribuere vellemus, cùm duo corpora contigua unum in unam, aliud in aliam partem transferuntur, ficque à fe mutuô feparantur, tantundem motûs in uno quàm in altero effe,diceremus. Sed hoc à communi loquendi ufu nimium abhorreret cùm enim affueti fimus ftare in terra, eamque ut quiefcentem confiderare, quamvis aliquas ejus partes, aliis minoribus corporibus contiguas, ab eorum viciniâ tranfferri videamus, non tamen ipfam ideô moveri puritur ex
:
10
tamus. XXX. Cur ex duobus corporibus contiguis quœ feparantur ab invicem, unum potiùs quant aliud moveri dicatur.
Hujufque
quôd motus
intel-
quod movetur, nec
pofîit
rei praecipua ratio eft,
ligatur effe totius corporis
ob tranflationem quarundam ejus partium ex viciniâ minorum corporum quibus contiguae funt quoniam fsepe plures ejufmodi ita intelligi effe totius terrse,
i5
:
tranflationes, fibi
mutuô
contrarias, in ipfâ licet ad-
Ut
vertere. terra,
&
fi
corpus E F
GH
fupra ipfam eodem tem-
verfus F,
AB transferatur ab E ac CD ab H verfus G,
quamvis
hoc ipfo partes
pore corpus
corpori
AB
tranflationem,
a&io
quàm
in iis
contiguae à
ligimus terram moveri à
dente verfus Orientem ejus partes corpori
effe
in corpore
,
CD
B
20
|
transferantur, alterius naturae
fit
B
terrse
verfus
neque minor
A
vel
25
debeat, ad illam
AB
:
non ideô
intel-
verfus A, five ab Occi-
quia pari ratione ob id quôd contiguae transferantur à
verfus D, intelligendum effet
eam etiam
C
in aliam par-
3o
Pars Secunda.
49-5o.
57
tem moveri, nempe ab Oriente in Occidentem quae duo inter fe pugnant. Ita ergo, ne nimium à communi ufu loquendi recedamus, non hîc dicemus terram mo;
veri, fed fola
AB & CD
corpora
Sed intérim recordabimur,
id
ita
de reliquis.
omne quod
reale eft ac
;
atque
politivum in corporibus quse moventur, propter quod
moveri dicuntur, reperiri etiam in aliis ipforum con3 tiguis, quae tamen ut quiefcentia tantùm fpedantur Etfi autem unumquodque corpus habeat tantùm .
10
unum motum corporibus
fibi
i5
20
tamen etiam
participare
intelligitur,
innumeris,
proprium, quoniam ab unis tantùm contiguis & quiefcentibus recedere
fibi
fi
nempe
fit
XXXI. Quomodo in eodem corpore innumeri diverfi motus effe pojfint.
poteft ex aliis
pars aliorum corporum alios
motus habentium. Ut, fi quis ambulans in navi horologium in perâ geftet, ejus horologii rotulae unico tantùm motu fibi proprio movebuntur, fed participabunt etiam ex alio, quatenus, adjundae homini ambulanti, unam cum illo materiae partem component, & ex alio quatenus erunt adjundae navigio in mari fluduanti, & ex alio quatenus adjundae ipfi mari, & denique alio quatenus adjundae
Omnefque
ipfi terrse,
fi
quidem tota terra mo-
motus rêvera erunt in rotulis iftis; fed quia non facile tam multi fimul intelligi, nec etiam omnes agnofci poiïunt, fufficiet unicum illum,
veatur.
hi
|
25
qui proprius
Ac qui
ei
eft
cujufque corporis, in ipfo confiderare.
unicus cujufque corporis motus,
praeterea
ille
proprius
eft, inftar
plurium poteft confiderari
cùm in rôtis curruum duos diverfos diftinguimus, unum fcilicet circularem circa ipfarum axem, & alium redum fecundùm longitudinem viae per quam ferunut,
îo
:
a.
Voir
t.
V, p. 70, p. 385,
Œuvres.
III.
et p.
403,
1.
25.
8
XXXII. Quomodo etiam motus proprièfumptus, qui in quoque corpore unicus eft, pro pluribus fumi pojjit.
.
Principiorum Philosophie
$8 tur.
Sed quôd ideo
taies
motus non
fint
5o-5i.
rêvera diftin-
quôd unumquodque pundum corporis quod movetur, unam tantùm aliquam lineam defcribat. Nec refert, quôd ifta linea fa?pe fit valde di, patet ex eo,
contorta a videatur
,
:
&
ideo à pluribus diverfis motibus genita
quia poflumus imaginari,
eodem modo
quamcunque lineam, etiam redam,
omnium verfis
fimplioiffima
motibus ortam
effe.
ex inânitis
Ut
fi
linea
di-
AB
CD, & eodem tempore
feratur verfus
pundum A AD, quam
eft,
quse
feratur verfus B, linea
10
reda
hoc pundum A defcribet, non minus pendebit à duobus motibus redis, ab A in
B & ab AB in CD, quàm linea curva, quae à quovis rotœ pundo defcribitur, pendet à motu redo & circulari. Ac proinde, quamvis faepe utile fit unum motum in plures partes hoc pado diftinguere, ad faciliorem tamen loquendo, unus tantùm in unoquoque corpore eft numerandus. Ex hoc autem quôd fuprà fuerit animadverfum b loca omnia corporibus plena effe, femperque eafdem
i5
ejus perceptionem, abfolutè XXXIII. in omni motu
Quomodo
integer circulus cor-
porumjimul moveatur.
20
,
materiae partes œqualibus
locis
nullum corpus moveri poffe
nifi
licet
coœquari, fequitur
per circulum,
ut aliud aliquod| corpus ex loco
quem
ita fci-
ingreditur
hocque rurfus aliud, & aliud, ufque ad ultimum, quod in locum à primo derelidum, eodem temporis momento quo derelidus eft, ingrediatur. Hocque facile intelligimus in circulo perfedo, quia videmus nullum vacuum, nullamque rarefadionem aut conexpellat,
a.
Voir
t.
V, p. 168.
b. Art. xviii et xix, p.
5o
et 5
1
25
Pars Secunda.
5i-52.
59
denfationem requin, ut pars circuli Amoveaturverfus B, modo eodem tempore pars B moveatur verfus C,
Cverfus D, ac D verfus A. Sed idem intelligi etiam poteft in circulo non perfedo, & quantumlibet irregulari, vertatur,
modo
omnes
quo pacto
locorum insequalitates
motuum
quali 10
fint
ad-
inse-
celeritate pof-
compenfari. Sic tota ma-
EFGH
contenta in fpatio
teria
circulariter moveri
poteft abfque ullâ condenfatione vel vacuo,
tempore ejus pars quse
eft ver-
fus E, tranfire verfus G, ac i5
za.
quse eft verfus G, tranfire verfus E
:
modo tantùm,
fpatium in
G
ut
fupponitur eue
quadruplo latius quàm in ac duplô 20
& eodem
quàm
in F
&
H,
E, ita
etiam quadruplo celeriùs mo-
G, ac duplo celeriùs quàm in F vel H atque ita reli|quis omnibus in locis motûs celeritas anguftiam loci compenfet. Hoc enim pacio, in quovis determinato tempore, tantundem materiae veatur in E
quàm
in
;
25
per
unam
iftius circuli
partem,
quàm
per alteram
tranfibit.
Fatendum tamen eft in motu ifto aliquid reperiri, quod mens quidem noftra percipit effe verum, fed tamen, quo pado fiât, non comprehendit nempe diviiîonem quarundam particularum materiae in infinitum,
xxxiv. Hinc fequi divifionem materiœ
:
3o
tas,
atque
in tôt partes, ut
nullam cogi-
indefini-
quamvis eœ nobis
fini incomprehenjibi' les.
fïve indefinitam,
in particu-
las rêvera
6o
Principiorum Philosophie
5a-53.
tam exiguam, quin intelligamus ipfam in alias adhuc minores reipfa efle divifam. Fieri enim non poteft, ut materia quae jam implet fpatium G, fucceffivè impleat omnia fpatia tatione determinare poffimus
innumeris gradibus minora, quae funt inter
G & E, nifi
aliqua ejus pars ad innumerabiles illorum fpatiorum
menfuras figuram fuam accommodet
:
quod ut
fiât,
omnes imaginabiles ejus particulas, quae funt rêvera innumerae, à fe mutuô aliquantulum reneceffe eft
moveri, fio eft
XXXV. Quomodo fiât ifia divifio, & qubd non fit dubitandum quin fiât, etfi non comprehendatur.
&
talis
quantulacunque remotio vera
divi-
.
Notandum autem me hîc non
loqui de totâ materiâ,
Quamvis enim fup-
fed tantùm de aliquâ ejus parte. i
ponamus duas aut
rr
•
G r*
'
très ejus partes elle in
tantae
itemque etiam plu-
latitudinis quantae eft fpatium E,
res alias minores, quae
maneant
nus
moveri circulariter verfus
intelligi poteft eas
modo quaedam
aliae ipfis
dolijbet infledant,
figuras fuas
iftis
10
a
admiftae
indivifae
fint,
:
non
ita
nihilomi-
quae fe
& figuras fuas fie mutent,
iS
E,
quomo-
ut junétae
mutantibus, fed folam cele-
20
accommodantibus, omnes angulos quos iftae aliae non occupabunt, accuratè compleant. Et quamvis, quomodo fiât ritatem motûs ad rationem loci occupandi
indefinita ifta divifio, cogitatione
comprehendere ne-
queamus, non ideô tamen debemus dubitare quin fiât
:
quia clarè percipimus illam neceffariô fequi ex
naturâ materiae nobis evidentifîimè cognitâ, percipi-
mufque etiam eam
elfe
de génère eorum quae à mente
noftrâ, utpote finitâ, capi a.
Voir
t.
V, p. 70, p. 242,
b. Ibid.> p. 242,
1.
21.
1.
non pofTunt b
21, et p. 274,
1.
4.
.
25
Pars Secunda.
53-54.
61
Motûs naturâ fie animadverfâ, confiderare oportet primo feilicet uniejus caufam, eamque duplicem :
verfalem
&
primariam, quse
nium motuum qui funt cularem, à quâ
fit
in
eft
caufa generalis
mundo
;
om-
ac deinde parti-
ut fingulae materiae partes motus,
quos priùs non habuerunt, acquirant. Et generalem quod attinet, manifeflum mihi videtur illam non aliam efle,
10
quàm Deum ipfum,
qui materiam fimul
cum
motu & quiète in principio creavit, jamque, per folum fuum concurfum ordinarium, tantundem motûs & quietis in eâ totâ quantum tune pofuit confervat. Nam quamvis ille motus nihil aliud fit in materiâ motâ quàm ejus modus certam tamen & determinatam habet quantitatem, quam facile intelligimus eandem :
i5
femper
in totâ
rerum univerfitate
efle pofle,
quamvis
in fingulis ejus partibus mutetur. Ita feilicet ut pute-
20
mus, cùm una pars materise duplô celeriùs movetur quàm altéra, & hsec altéra duplô major eft quàm prior, tantundem motûs efle in minore quàm in majore; ac quantô motus unius partis lentior fit, tantô motum alicujus alterius ipfi sequalis
fieri
celeriorem. Intelli-
gimus etiam perfeétionem efle in Deo, non folûm quôd in fe ipfo fit immutabilis, fed etiam quod modo quàm maxime conftanti & immutabili operetur adeô |
:
25
ut, iis
mutationibus exceptis, quas evidens experientia
quafque fine ullâ percipimus aut credimus,
vel divina revelatio certas reddit, in creatore
mutatione
fieri
nullas alias in ejus operibus fupponere debeamus, ne
qua inde inconftantia 3o
quàm maxime
in ipfo arguatur.
rationi efle
29 qua] quae (i"édit.).
Unde
fequitur
confentaneum, ut putemus
xxxvi.
Deum
effe
primariam
motûs caufam
:
&
eandem femper motûs
quantitatem
in
univerfo confervare.
Principiorum Philosophie
62
54-55.
ex hoc folo, quod Deus diverfimodè moverit partes
jamque totam iflam materiam confervet eodem plané modo eâdemque ratione quà priùs creavit, eum etiam tantundem motus in ipfà femper confervare a Atque ex hac eâdem immutabilitate Dei, regulae quaedam five leges naturse cognofci poflunt, quse funt materice,
cùm primùm
illas
creavit,
.
XXXVII. Prima lex naturœ quoi unaquwque
:
res,
quantum in Je eji, femper in eodem fiatu perfeveret ; ficque quodfemel movetur, femper moveri perçât.
caufse fecundariœ ac particulares diverforum
quos
in fingulis corporibus advertimus.
motuum,
Harum prima
unamquamque rem, quatenus eft fimplex & indivifa, manere, quantum in fe eft, in eodem femper ftatu, nec unquam mutari niû à caufis externis. Ita, li pars eft,
aliqua materiae
fit
10
quadrata, facile nobis perfuademus
manfuram effe quadratam, nifi quid aliunde adveniat quod ejus figuram mutet. Si quiefcat, non credimus illam unquam incepturam moveri, nifi ab aliquâ caufà ad id impellatur. Nec ulla major ratio eft, û moveatur, cur putemus ipfam unquam fuâ fponte, & à nullo alio impeditam, motum illuir. fuum efte intermiffuram. Atque ideô concludendum eft, id quod movetur, quantum in fe eft, femper moveri. Sed
illam perpétué
quia hîc verfamur circa terram, cujus conftitutio eft,
tur,
20
talis
motus omnes qui propè illam fiunt, |brevi fiftan& fsepe ob caufas quœ fenfus noftros latent ideô
ut
:
ab ineunte
setate
fœpe judicavimus eos motus, qui
fie
à caufis nobis ignotis fiftebantur, fuâ fponte deûnere.
Jamque proclives fumus ad illud de omnibus exiftimandum, quod videmur in multis effe expeiti nempe :
6 immutabilitate] immobilitatte a.
i5
Voir
t.
V, p. 385.
(sic,
1"
édit.).
25
Pars Secunda.
55-56.
illos
ex naturâ fuâ ceflare,
Ouod profe&ô tur
:
5
tendere ad quietem.
quàm-maximè adverfacontraria, nihilque ad fuum
legibus naturae
quies enim motui
contrarium,
five
6;
eft
ad deftruclionem
five
fui ipfius,
ex pro-
pria naturâ ferri poteft. Et verô quotidiana experientia, in
iis
quse projiciun-
regulam noftram omnino confirmât. Neque enim alia ratio eft, cur proje&a perfeverent aliquandiu in motu, poftquam à manu jaciente feparata funt, quàm quia femel mota pergunt moveri, donec ab obviis corporibus retardentur. Et manifeftum eft, ipfa folere ab
XXXVIII.
De motu projeâorum.
tur,
io
aëre, aliifve quibuflibet fluidis corporibus in quibus
moventur, paulatim retardari, atque ideô motum ipforum diu durare non pofle. Aërem enim motibus alioi5
rum corporum periri,
fi
refiflere, ipfo
fenfu tactûs pofiumus ex-
ipfum percutiamus; idemque volatus
flabello
avium confirmât.
non motibus proje&orum
Et nullus alius eft liquor, qui
manifeftiùs adhuc,
quàm
aër,
refiftat. 20
unamquamque partem matefpedatam, non tendere unquam ut fecun-
Altéra lex naturse riae,
feorfim
eft
:
dùm ullas lineas obliquas modo fecundùm redas; defleclere propter a
pergat moveri, fed tantumetfi
multae fsepe
cogantur
occurfum aliarum, atque, ut paulè
motu
quodammodo
2 5
antè diétum
3o
omni materiâ fimul motâ. Caufa hujus regulse eadem eft quse prae|cedentis, nempe immutabilitas & fimplicitas operationis, per quam Deus motum in materiâ confervat. Neque enim illum confervat, nifi prsecifè qualis eft eo ipfo temporis momento quo
eft
circulus, ex
a.
Art. xxxih, p. 58.
,
in quolibet
fiât
XXXIX. Altéra lex naturae: qubd omnis motus ex Je ipfo
fit
reâus;
S
ideà quce circulariter
moventur, tendere femperut recédant à centro circuit defcribunt.
quem
Principiorum Philosophie.
64
56-5 7
.
confervat, nullâ habita rationeejus qui forte fuitpaulô antè.
Ac quamvis
feftum tamen
eft
nullus motus
omne
id
fiât in inftanti,
quod movetur,
inftantibus quse poffunt defignari
dum
mani-
in fingulis
movetur, de-
terminatum effe ad motum fuum continuandum verfus aliquam partem, fecundùm lineam redam, non autem unquam fecundùm ullam lineam curvam. Ut, exempli caufâ, lapis A, in fundâ EA per circulum
ABF
rota-
tus, eo inftanti,
pundo
eft in
10
quo
A, de-
terminatus quidem eft
motum verfus aliquam partem, nempe ad
fecundùm lineam
dam
re-
C, ita ut linea reda
verfus
fcilicet
AC
fit
tangens cir-
Non autem fingi determinatum eue ad ullum motum culi.
poteft
illum
.5
20
enim priùs venerit ex L ad A per lineam curvam, nihil tamen iftius curvitatis intelligi poteft in eo remanere, dum eft in pundo A. Hocque
curvum
:
etfi
etiam experientiâ confirmatur, quia
fi
|
tune è fundâ
25
non perget moveri verfus B, fed verfus C. Ex quo fequitur, omne corpus quod circulariter egrediatur,
movetur, perpetuô tendere ut recédât à centro circuli
quem
in lapide,
deferibit.
dum
confideratione
Ut
ipfo
manûs
fenfu experimur
illum fundâ circumagimus. Et quia
iftâ in
fequentibus faepe utemur,
dili-
3o
Pars Secunda.
5 7 -58.
genter
erit
65
advertenda, fufiufque infrà exponetur
Tertia lex naturae haec
eft
:
3 .
ubi corpus quod move-
XL.
minorem habeat vim ad pergendura fecundùm lineam re&am, quàm hoc alterum ad
Tertia lex : quod unum corpus, alteri fortiori occurrendo, nihil amittat de fuo motu;
&
occurrendo verô minus forti, tantum
tur alteri occurrit,
fi
refiflendum, tune defleétitur in aliam partem,
ei
motum fuum
retinendo folam motûs determinationem
amittat,
quantum
in
illud transfert.
majorem, tune alterum corpus fecum movet, ac quantum ei dat de fuo motu, tantundem perdit. Ita experimur dura quaelibet corpora projeta, cùm in aliud durum corpus impingunt, non ideô à motu ceflare, fed verfus contrariam partem refledi amittit; fiverô habeat
10
;
i5
cùm occurrunt corpori molli, motum omnem fuum tranfmittunt,
contra verô,
quia facile
in illud
ideô ftatim
ad quietem reduci. Atque omnes caufae particulares mutationum, quse corporibus accidunt, in hac tertia lege continentur, faltem eae quae ipfse corporeae funt
;
an enim, & qualem, mentes humanae vel Angelicse vim habeant corpora movendi, non jam inquirimus, fed ad traétationem de homine refervamus b .
20
Demonftratur autem prior pars hujus
ex eo
legis,
fpedatum & ipfius determinationem verfus certam partem, quâ fit ut ifla determinatio pofîit mutari, motu integro rémaquod
differentia
inter
motum
didum
in fe
unaquaeque res, non compofita, fed fimplex, qualis eft motus, femper nente.
25
Cùm
fit
enim, ut antè
eft,
quamdiu à nullâ caufâ externâ deftruitur & in occurfu duri corporis, appareat quidem caufa quse impediat, ne motus alterius corporis, cui occurnon rit, maneat determinatus verfus eandem partem elfe perfeve|ret, ;
;
a.
Ci-après, partie III,
b. Cf. art.
11
art. lvii et lviii.
ci-avant, p. 41, note c.
Œuvres.
III.
9
XLI. Probatio prior is partis hujus regutœ.
66
Principiorum Philosophie
58-5 9
.
autem ulla, quœ motum ipfum tollat vel minuat, quia motus motui non eft contrarius hinc fequitur illum idcirco minui non debere. :
XLII. Probatio po/lerioris partis.
Demonftratur etiam pars altéra ex immutabilitate operationis Dei, mundum eàdem aétione, quâ olim creavit, continué
corporibus
fint
jam confervantis.
plena,
&
Cùm
5
enim omnia
nihilominus uniufcujufque
corporis motus tendat in lineam redam, perfpicuum eft
Deum
ab
initio,
mundum creando, non modo diver-
fas ejus partes diverfimodè moviiïe, fed fimul etiam
10
motufque fuos in adeô ut jam, ipfum confervando
effechTe, ut unae alias impellerent illas
transferrent
:
eâdem adione, ac cum iifdem legibus cum quibus creavit, motum, non iifdem materiae partibus femper infixum, fed ex unis in alias prout fibi mutuô occur-
i5
runt tranfeuntem, confervet. Sicque haec ipfa crea-
XLIII.
In quo conjijlat vis cujufque corporis ad
agendum dum.
vel refiften-
turarum continua mutatio immutabilitatis Dei eft argumentum. Hîc verô diligenter advertendum eft, in quo confiftat vis cujufque corporis ad agendum in aliud, vel ad adioni alterius refiftendum nempe in hoc uno, quôd unaquseque res tendat, quantum in fe eft, ad permanendum in eodem ftatu in quo eft, juxta legem primo loco pofitam a Hinc enim id quod alteri conjundum eft, vim habet nonnullam, ad impediendum ne difjungatur; id quod difjundum eft, ad manendum difjundum id quod quiefcit, ad perfeverandum in fuâ quiète, atque ex confequenti ad refiftendum iis omnibus quce illam poffunt mutare; id quod mo|vetur, ad perfeverandum in fuo motu, hoc eft, in motu ejufdem
20
:
.
2J
;
a.
Art. xxxvn ci-avant,
p.
62.
3o
Pars Secunda.
s 9.
& verfus
eandem partem. Vifque illa débet seftimari tum à magnitudine corporis in quo eft, & fuperficiei fecundùm quam iflud corpus ab alio difjungitur; tum à celeritate motus, ac naturâ & contrarietate modi, quo diverfa corpora fibi mutuô occeleritatis
5
67
currunt.
Atque notandum aequè veloci nullo
10
ùnum motum
eft,
modo
effe
Motum
contrarium, fed propriè
tantùm duplicem hîc inveniri contrarietatem. inter motum & quietem, vel etiam inter motûs tatem
&
tarditatem, quatenus fcilicet
XL1V.
motui
alteri
Unam celeri-
non effe motui contrarium, fed quieti ; & determinationem in unam partem,
determinationi in partem oppofitam.
tarditas de
ifta
Alteram inter determinationem motûs verfus aliquam partem, & occurfum corporis in illâ parte quiefcentis vel aliter moti atque quietis naturâ participât.
;
i5
pro ratione partis in
quam
movetur, hsec contrarietas
corpus
eft
alteri
occurrens
major vel minor.
Ex quibus ut poffimus determinare, quo pa&o fingula corpora motus fuos augeant vel minuant, vel in alias partes 20
fus
:
convenant, ob aliorum corporum occur-
quantum in virium, ûve ad movendum, five ad mo-
oportet tantùm calculo fubducere,
unoquoque
fit
tui refiftendum; ac
quod valentius cile calculo 2 5
mutuô
eft, fortiri
fuum effedum. Hocque
fa-
duo tantùm corpora
fibi
fubduci pofTet,
li
occurrerent, eaque e fient perfeftè dura,
omnibus
reliquis aliis
pro certo ftatuere, illud femper,
fie divifa,
ut
eorum motus
Voir
t.
IV, p. i85,l. 5; p. 187,
françr ise
—
Voir aussi 405, 1. 6. des Principes, et p. 327.
p. 168, et p.
1.
12-17;
et P-
IX,
89
t.
p.
à
à nullis
circumjacentibus impedirentur nec juvarentur
ea enim régulas fequentes obfervarent a.
&
;
3 .
396,1. 5-io. et suiv.
de
— TomeV.
la
traduction
XLV. Quomodo
pojfit
deter-
minari, quantum eu jufque corporis motus mutetur propter
aliorum corporum occurfum ; idque per egulas fequentes.
Principiorum Philosophie
68 xlvi. Prima
Primo,
fi
duo
&
sequalia,
illa
corpora, puta
cùm
tram
&C
amiffâ xlvii.
& C
finiftrâ verfus
|
illi
à in
d extram,
fibi
verfus finiflram, nullâ parte fuae celeritatis
3 .
Secundo,
fi
B
effet tantillô
tune folum
pofitis ut priùs,
Tcrtia.
B quidem
mutuô occurrerent, reflepoflea pergerent moveri, B verfus dex-
Secunda.
xLvm.
effent plané
dextrâ verfus finiflram,
direétum à
&
& C,
aequè velociter moverentur,
^ derentur,
B
59-60.
C
majus quàm C, reflefteretur,
cseteris
& utrum-
«o
que verfus finiflram eâdem celeritate moveretur. Tertio, fi mole effent œqualia, fed B tantillô celeriùs moveretur quàm C, non tantùm ambo pergerent moveri verfus finiflram, fed etiam transferretur ex B
C média pars
in
tur
:
&
B,
hoc
efl,
fi
quâ hoc ab
celeritatis
fuiffent priùs fex
illo
excedere-
i5
gradus celeritatis in
mutuum occurfum finiflram, cum quinque
quatuor tantùm in C, pofl
unumquodque
tenderet verfus
gradibus celeritatis. xlix. Quarta.
Quarto,
fi
corpus
C plané quiefeeret,
effetque paulô
20
majus quàm B, quâcunque cum celeritate B moveretur verfus C, nunquam ipfum C moveret; fed ab eo repelleretur in contrariam partem quia corpus quiefcens magisrefiflit magnae celeritati quàm parvae, idque :
pro ratione exceffûs unius fupra alteram;
femper major effet ad impellendum b
vis in
C
a.
Voir
b.
Tome
t.
ideirco
ad refiflendum, quàm in B
.
9 majus] major (/"
&
édit.).
V, p. 291, 1. 22-27. IV, p. i83,l. u, et p. 186,
1.
t,
25
Pars Secunda.
Quintô,
corpus quiefcens
fi
tûnc, quantumvis tardé
fecum moveret, partem
B
C
69
effet
verfus
C
minus quàm B,
L
-
moveretur, illud
lcilicet fui
motûs
ei
talem
ambo poftea aequè celeriter moverennempe, fi B effet duplo majus quàm C, transferret
transferendo, ut 5
tur
:
tertiam partem fui motûs, quia una
ipfi
illa tertia
pars
moveret corpus C, quàm duae aliae refiduae corpus B duplo majus. Et ita, poflquam B ipfi C occurriffet, unâ tertiâ parte tardiùs moveretur quàm priùs, hoc eft, tantundem temporis requireret, ut mo-
tam
celeriter
|
10
duorum pedum, quàm priùs ut moveretur per fpatium trium. Eodem modo, fi B effet triplo majus quàm C, transferret ipfi quartam partem
veretur per fpatium
i5
& fie
motûs;
fui
Sexto,
fi
impelleretur, :
caeteris
corpus
aequale corpori
repelleret
de
&
B
.
quiefcens effet accuratifiimè
verfus illud moto, partim ab ipfo
L Sexta.
partim ipfum in contrariam partem
nempe,
fi
gradibus celeritatis, ao
C
8
C cum quatuor communicaret ipfi C unum graB
veniret verfus
dum, & cum tribus refiduis refle&eretur verfus partem adverfam b Denique, fi B & C verfus eandem partem moverentur, C quidem tardiùs, B autem illud infequens celeriùs, ita ut ipfum tandem attingeret, effetque C majus quàm B, fed exceffus celeritatis in B effet major, quàm exceffus magnitudinis in C tune B transferret tantum de fuo motu in C, ut ambo poftea aequè celeriter & in eafdem partes moverentur. Si autem è contra exceffus celeritatis in B minor effet, quàm exceffus magnitu.
25
:
a.
b.
Tome IV, Ibidem.
p. 186,
1.
1.
LH Septima.
jo
Principiorum Philosophie
dinis in C,
B
in
61-62.
&
contrariam partem refleéteretur,
motum omnem fuum
Atque hi exceffus ita computantur fi C effet duplo majus quàm B, & B non moveretur duplo celeriùs quàm C, ipfum non pelleret, fed in contrariam partem refleéteretur; fi verô magis quàm duplo celeriùs moveretur, ipfum pelleret. Nempe, fi C haberet tantùm duos gradus celeritatis, & B haberet quinque, demerentur duo gradus ex B, qui tranflati in C unum tantùm gradum efficerent, quia C eft duplo majus quàm B quo fieret ut duo corpora B & C cum tribus gradibus celeritatis poftea moverentur & ita de caeteris eft judicandum. Nec ifta egent retineret.
:
:
5
10
j
;
probatione, quia per fe funt manifefta. LIIL
Harum regularum ufumejfedifficiiem, e
q
un°mq uodque 1
*"
'cor-
^ m "'
tangator"
Sed quia nulla in mundo corpora effe poffunt à re...... liqu omnibus ita divila, & nulla circa nos elle lolent .
..
.
..
r
rr
.
plané dura, ideô multô
determinandum quantum cujufque corporis motus ob aliorum occurfum mutetur. Simul enim habenda eft ratio eorum omnium, quae illudcircumquaque con-
quantum ad hoc, valde
ideô diverfitas in quo confiftat, hîc Qu*
fint corpora
ra,
quxjtuida.
du-
i5
difficiliùs iniri poteft calculus,
diverfos ha-
bent effeétus, prout funt dura vel fluida -
t
a(*
tingunt, eaque,
LIV
/•
is
Nempe, r ,
-
-
'
fenfu tefte,
quorum
quaerendum.
non aliam agnofcimus, quàm ° l .
.
eft
:
20
'.
.
.
£)uod rluidorum partes facile recédant ex locis luis,
atque ideô manibus noftris verfus
illa fe
moventibus
25
non refiftant; contra autem durorum partes ita fibi mutuô cohœreant, ut non fine vi, quae fufficiat ad iftam illorum cohaerentiam fuperandam, fejungi poflint. Et ulteriùs inveftigantes qui fiât ut qua)dam corpora fine ullâ difficultate loca fua corporibus aliis relinquant, alia
non item
:
facile
advertimus ea quae jam funt
3o
Pars Secunda.
6a-63.
71
motu, non impedire ne loca quae fponte deferunt ab aliis occupentur; fed ea quse quiefcunt, non in
fine aliquâ vi
ex locis fuis extrudi poffe.
Unde
licet
colligere, corpora divifa in multas exiguas particulas, 5
mutuô diverfis agitatas, effe fluida; ea quorum omnes particulae juxta fe mutuô quief-
motibus à verô,
fe
cunt, effe dura.
io
Neque profedô ullum glutinum poffumus excogitare, quod particulas durorum corporum firmiùs inter fe conjungat, quàm ipfarum quies. Quid enim effe poffet glutinum iflud
ticule
iftae
?
Non fubftantia
ûnt fubftantiae, nulla ratio
:
quia,
eft
cùm
LV.
Durorum
partes nullo alio glutino fimul jungi, quàm earum quiète.
par-
cur per aliam
quàm per fe ipfas jungerentur. Non etiam eft modus ullus diverfus à quiète nullus enim alius magis adverfari poteft motui, per quem iftae particulae feparentur, quàm ipfarum quies. Atque fubftantiam potiùs
|
:
i5
praeter fubftantias
& earum
modos, nullum aliud ge-
a
nus rerum agnofcimus Quantum autem ad fluida, etû fenfu non advertamus ipforum particulas moveri, quia funt nimis exi.
20
tamen ex effedibus id colligitur, praecipuè in aëre & aquâ, ex eo quôd alia multa corpora corrumpant. Neque enim adio ulla corporea, qualis ifta corruptio eft, fine motu locali effe poteft; & caufœ ipforum motûs infrà dicentur b Sed in eo eft difficultas, quôd iftae fluidorum particulae non poflint omnes eodem tempore in unamquamque partem ferri quod tamen requiri videtur, ut non impediant motum corguae, facile
25
.
;
porum ex a.
b.
quâlibet parte venientium,
Voir t. V, Pars III,
p. 385. art.
xlix, l et
u.
quemadmodum
LVI.
Fluidorum particulas œquali vi verjus omnes partes moveri. Et corpusdurum injluido exijlens, à minimâ vi pojfe determinari ad motum.
Principiorum Philosophie
ji
.
eum non impedire. Nam fi, exempli corpus durum B moveatur verfus C, ac quaedam ex partibus fluidi in-
videmus caufâ,
63-6 4
illas
termedii
D
trarium à
motum
ferantur in con-
C
verfus B, hae
5
non juvabunt, fed contra magis impedient,
motu. Quae
fine
ejus
quàm
difiicultas ut folvatur,
fi
plané efTent
recordandum
non motum, fed quietem efle motui contrariam & motûs determinationem verfus unam partem efle coneft,
;
10
trariam ejufdem determinationi verfus partem oppo-
itemque omne id quod movetur, tendere femper ut pergat moveri fecundùm lineam reftam b Ex his enim patet primo, corpus durum B, dum quiefcit, magis opponi, fuâ illâ quiète, fitam, ut
jam di&um
efl
a
;
:
.
i5
|
motibus particularum corporis fluidi D fimul fpeftatis, quàm iifdem opponeretur fuo motu, fi moveretur. Ac deinde, quantum ad determinationem, verum qui-
dem
eft tôt efle
C verfus B
ex particulis ipfius D, quae moventur
20
quot funt quae moventur in contrarium quippe eaedem funt quae, venientes à C, impingunt in
à
:
,
fuperficiem corporis B, ac deinde retorquentur verfus C. Et
quidem
fingulae ex iftis feorfim fpedatae, im-
pingentes in B, pellunt ipfum verfus
F,
atque
ita
ma-
ne moveatur verfus C, quàm fi eflent fed, quia totidem etiam ab F tendunt in B,
gis impediunt, fine
motu
;
illudque pellunt verfus C, idcirco, attinet, a.
Art.
B non magis xi.it, p.
67.
b. Art. xxxiz, p. 63.
quantum ad hoc
pellitur verfus
unam partem
25
.
Pars Secunda.
6 4-65.
quàm
verfus alteram,
&
yj
ideô, nifi quid aliud accédât,
manet immotum. Cujufcunque enim figurée ipfum efle fupponamus, femper accuratè à totidem particumodo lis fluidi ex unâ parte pelletur quàm ex altéra ne fluidum ipfum in ullam partem magis feratur quàm in reliquas. Et fupponere debemus B omni ex parte à fluido DF circumdari; atque fi forte non tanta ;
5
fit
iftius fluidi
quantitas in F
quàm
in D, nihil refert:
quia non agit in B fe toto, fed duntaxat 10
iis
fuis parti-
bus quae fuperficiem ejus attingunt. Hadenus verô fpe&avimus B ut immotum jam fi ponamus ipfum ab aliquâ vi, aliunde adveniente, impelli verfus C, haec vis (quantumvis exigua) fufficiet, non quidem ad ipfum fe folâ moyendum, fed ad concurrendum cum ;
i5
FD, ipfafque de|terminandas etiam pellendum verfus C, eique partem fui
particulis corporis fluidi
ad illud
motûs communicandam 3
Quod
.
ut clariùs intelligatur, fingamus primo, cor-
pus durum B nondum
effe in fluido
FD, fed hujus
modum
fluidi
ao
particulas aeioa, difpofitas in
25
fecundùm ordinem notarum aei; aliafque ouyao moveri eodem modo fecundùm ordinem notarum ouy. Ut enim corpus aliquod fit fluidum, debent ejus particulae moveri pluribus modis, ut jam dictnm b efl Quiefcat deinde corpus durum B in hoc fluido FD
annuli, moveri
circulariter
.
inter a
&
o
:
quid
fiet?
Nempe
particulae aeio
impe-
dientur ab ipfo, ne poffint tranfire ab o verfus
a,
ut
motûs; itemque particulae ouy a impedientur ne pergant ab a verfus o; ac venientes ab abfolvantcircuium
a..
Tome V,
fui
p. 385.
b. Art. liv, p. 70-7
Œuvres.
III.
1
10
^ LVI1
mdm
-
emon-
Principiorum Philosophie
74
65-66.
B verfus C itemque venientes ab y verfus a, ipfum tantundem repellent verfus F ideôque nullam folse habebunt vim ad illud movendum, i
verfus
pellent
o,
;
;
fed refledentur ab o verfus
una
&
u,
ab a verfus
e,
fietque
fecundùm ordinem notapropter occurfum corporis B,
circulatio ex duabus,
rum aeiouya. non quidem
Et ita,
fiftetur ullo
modo ipfarum motus,
fed
mutabitur tantùm determinatio, nec incedent per lineas tam redas a vel tam prope accedentes ad redam, ,
quàm
B non impingerent. Tandem denique
in
fi
accé-
10
dât nova aliqua vis, pellens
B
verfus C, hsec vis,
quantumvis exigua, junda ei quâ particulae fluidi, ve-
C, fuperabit
eam quâ
nientes ab
i
fum etiam
pellunt verfus
venientes
contrariam partem repellunt
;
aby
verfus
o,
ip-
i5
verfus a illud in
atque ideo
ipfarum determinationem mutandam,
&
fufficiet
ad
efficiendum
fecundùm ordinem notarum ayuo, in quantum hoc requiritur ad motum corporis B non impediendum b quia, cùm duo corpora determinantur ad motum verfus partes plané contrarias & fibi mutuô oppofitas, illud in quo major eft vis, altcrius determinationem débet mutare. Atque quod hîc dico de particulis aeiouy, de omnibus etiam aliis fluidi FD, quae quod nempe finin B impingunt, eft intelligendum ut ferantur
20
:
|
:
gula; ex
totidem
iis
quse illud pellunt verfus C, oppofitae fint
aliis, id
ipfum
V, p. 385
a.
Voir
b.
Art. lx ci-aprcs, p. jG.
t.
in
contrariam partem pellen-
25
Pars Secunda.
66-6 7 .
tibus
quôdque perexigua
;
vis, illis
75
adjunda,
ad harum determin.ationem mutandam
quamvis
quôdque,
;
nullae forte defcribant taies circulos, quales
hîc repraefentantur aeio
omnes
fufficiat
circulariter,
&
&
ouya, haud dubiè tamen
aliquibus modis huic aequipol-
lentibus, moveantur. Ita
ergo mutatâ determinatione parti cularum
quae impediebant ne corpus
10
Si
verfus C,
hoc corpus B omnino incipiet moveri, & quidem eâdem cum celeritate, quâ vis à fluido diverfa illud pelquae
fupponamus in ifto fluido nullas effe particulas, non celeriùs, vel faltem aequè celeriter movean-
tur.
Nam,
lit, fi
fi
quae tardiùs agantur, quatenus ex
rationem
confiât, i5
B moveretur
minima quaeque
fluidi
non habet, neque tune
quœ fluidi particults tardiùs
moveantur,
quant corpus durum .in eo exiftens, illud hac in parte fluidi rationem non habere.
illis
lufficit
ad corpus durura in hoc fluido
vis
movendum
exiflens
LVIII.
fluidi,
;
fed tanta requiritur, ut fuperet
refiftentiam quae oritur ab iftarum fluidi particularum
Ac ideô faepe videmus aërem, aquam & alia multùm refiftere corporibus, quae in ipiis valde
tarditate. fluida, 20
celeriter aguntur, iifdemque fine ullâ difficultate ce-
dere,
cùm
Cùm
25
3o
lentiùs procedunt.
autem corpus B
fie
movetur verfus C, non pu-
tandum efl, illud accipere fuum motum à folâ vi externâipfum impellente, fed maximâ ex parte à fluidi particulis; ita feilicet, ut eae quae componunt circulos aeio & ayuo, tantum amittant de fuo motu, quantum acquirent eae particulae corporis duri B quae funt inter o & a : quippe quae jam facient partem motuum circularium aeioa & ayuoa: quamvis, prout ulteriùs procè-
LIX.
Corpus durum ab alio duro impulfum, non
omnemfuum motum ab eo mutuari, fed partim eliam à fluido
|
dent verfus C, novis femper 4 ouya] oiuy
(texte,
i"
édit.)
fluidi particulis
jungantur.
circumjacente.
PrINCIPIORUM. PhILOSOPHLE
76
67-68.
Supereft tantùm hîc explicandum, cur paulô antè
LX.
Non poffe tamen ab ifio Jiuido majorent celeritatem acquirere, quàm habeat à duro,
à quo impulfum
ejï.
non dixerim a mutari abfolutè determinationem particularum ayuo, fed mutari in quantum hoc requiritur, ad motum corporis B non impediendum. Quippe hoc corpus B non poteft ,
celeriùs moveri,
quàm
à
impulfum eft, quamvis faepe omnes particulaefluidi FD multôplus habeant agitationis. Hocque unum eft ex iis, quae nobis inter philofophandum prsecipuè funt obfervanda, ut ne cui caufae ullum efvi adventitiâ
fedum tribuamus, qui potentiam ejus excédât. Ita ponentes corpus durum B, in medio fluidi FD priùs immotum, nunc ab externâ aliquâ vi, exempli caufâ, à manu meâ, tardo motu impelli cùm haec fola impulûo meae manûs fit caufa cur moveatur, credi non débet ipfum celeriùs moveri quàm impellitur; & quam-
10
i5
:
omnes fluidi particule multô celeriùs moveantur, non putandum eft eas determinari ad motus circulares aeioa & ayuoa & fimiles, quae fint celeriores hac imvis
20
pulfione, fed ipfas, quatenus celeriùs aguntur,in quaflibet alias partes, LXI.
Cùm
corpus Jluidum tolutn fimul verjus
aliquam partent fertur, necejjfarid fecum
déferre corpus
rum quod tinet.
in
dufe con-
ut priùs, ferri
b .
Atque ex his clarè percipitur, corpus durum undique fluido cindum, & in illo quiefcens, ibi tanquam in aequilibrio confiftere; ac quantumvis fit magnum, femper tamen à minimâ vi poffe in hanc vel illam partem impelli five illa vis aliunde adveniat, five in hoc fit fita, quôd fluidum iftud, totum fimul, verfus ali:
|
a.
Page
74,
b.
Voir
t.
1.
V,
7, 18-23.
p.
385
25
Pars Secunda.
68.
quem locum
77
mare,
feratur, ut flumina feruntur verfus
ac totus aër, Euro fiante, fertur verfus Occidentem.
Quod
omnino
ubi contingit,
rum,in
tali fluido exiftens,
necefle
fimul
obftat régula illa quarta, juxta
diétum
eft
a ,
quantumvis
Quinimô, 10
cum
eft,
corpus du-
ipfo deferri;
quam, ut paullô antè
corpus quiefcens à nullo alio céleri ter
ado, poteft ad
ad veram
fi
&
nec
fe
motum
minori,
impelli.
abfolutam motûs naturam
attendamus, quse confiftit in tranflatione corporis moti ex viciniâ corporum aliorum fibi contiguorum,
LXII.
Cùm
corpus durum à fluido fie defertur, non ideirco moveri.
& in utroque ex corporibus, quse fe mutuô contingunt, non eodem modo foleat nomiplané agnofcemus, non tam propriè moveri cor-
eft aequalis,
nari
:
quarnvis
pus durum, cùm i5
tur,
quàm
à vicinis
fi
fie
à fluido ipfum continente defer-
non ab eo
deferretur, quia tune
iftius fluidi particulis
Unum autem
adhuc
eft,
in
minus
nempe
recedit.
quo experientia regulis
motûs, paullô antè traditis b valde videtur adverfari ,
ao
:
nempe quôd videamus multa corpora, manibus noftris longé minora, tam firmiter fibi mutuô adhserere, ut nullâ earum vi fejungi pofiint. Si enim illorum partes nullo alio glutino fibi invicem adhsereant, quàm quôd fingulae juxta vicinas quiefcant c & omne corpus ,
quod 25
quiefeit,
ab alio
fe
majori quod movetur,
poflit
ad motum impelli non apparet prima fronte ratio, cur (exempli caufâ) clavus ferreus, vel aliud quod:
non magnum, fed valde durum corpus, manuum noftrarum in duas partes dividi non libet,
a. Art. xlix, p. 68.
b. Art. xlvi à Lit, p. 68-70. c.
Art. lv, p. 71.
folâ vi poffit.
LXIII.
Cur quœdam corpora tam dura fint, ut, quarnvis parva, non facile manibus nofiris dividantur.
Principiorum Philosophie
78
68-69.
enim unamquamque mediam partem iftius clavi pro uno corpore numerare; cùmque ifta média pars Licet
manu
noftrâ
mo|veri, atque
tandum
eft
minor, videtur ejus
fit
fie
ab aliâ mediâ parte
manus
noftras effe
vi
debere pofle
divelli.
admodum
ad naturam corporum fluidorum magis
Sed no-
molles, five
quàm duro-
rum accedentes ideôque non totas fimul agere folere in corpus ab iis movendum, fed eam tantùm ipfarum ;
partem, quae, corpus iftud tangens, tota fimul in illud incumbit. Quippe, ficuti média pars clavi ferrei, qua-
tenus ab aliâ ejus mediâ parte
habet unius corporis
&
:
fie
pars
eft
dividenda, rationem
manûs
noftrae
proximè
ipfâ minor,
quatenus à reliquis ejufdem manûs partibus fejungi poteft, habet rationem alterius corporis. Et quia faciliùs à reliquâ manu poillam tangens,
teft
feparari
quàm
pars clavi à reliquo clavo,
feparatio fine doloris fenfu
ferreum folâ
manu
fieri
&
frangere non pofifumus
;
fed
quàm
Geometrid, vel
in in
Mathefi abftraââ, a
me admitti, nec optari,
quia fie omnia na-
tures phœnomena
explicantur, & certœ de iis demonjlrationes dari pojfunt.
fi
mu-
ita ejus vis
alia principia in
Phyficâ,
ifta
ad partem corporis dividendi, minorem corpore quo utitur, ad illud dividendum applicetur, quamlibet ejus duritiem poterit fuperare. Nihil hîc addam de figuris, nec quomodo ex earum
LXIV.
Non
infinitâ varietate
motuum quoque
merae confequantur
,
quia
i5
nequit, ideô clavum
illam malleo, lima, forfice, aliove inftrumento
niamus, ut
10
fatis ifta
20
varietates innu-
per
fe
patebunt,
25
ubicunque ufus veniet ut de ipfis agamus. Et fuppono meos ledores vel prima elementa Geometriae jam noviffe, vel faltem ingenium fatis aptum habere ad Mathematicas demonftrationes intelligendas. profiteor
me nullam
riam agnofeere,
Nam plané
aliam rerum corporearum mate-
quàm
illam
omnimodè
divifibilem,
3o
Pars Secunda.
69-7°-
&
munt
;
&
mobilem, quam Geometrae quanti tatem pro objefto fuarum demonftrationum affu-
figurabilem
vocant,
ac nihil plané in ipfâ confiderare, praeter
diviiiones, figuras 5
10
rum
70
&
motus; nihilque de
[
ipfis
iftas
ut ve-
non ex communibus illis notionibus, de quarum veritate non pofTumus dubitare, tam evidenter deducatur, ut pro Mathematicâ demonflratione fit habendum. Et quia fie omnia Naturse Phoenomena poflunt explicari, ut in fequentibus apparcadmittere, quod
bit,
nulla alia Phyficse principia puto effe admittenda,
nec
alia
etiam optanda.
PRINCIPIORUM
PHILOSOPHIE PARS TERTIA. De Mundo i.
Opéra Dei nimis ampla cogitari non pojje.
adfpeéîabili.
jam quibufdam principiis rerum materialium, quae non à prsejudiciis fenfuum, fed à lumine Inventis
rationis ita petita funt, ut de ipforum veritate dubi-
nequeamus, examinandum eft, an ex iis folis omnia naturœ phaenomena poffimus explicare. Incipientare
quœ maxime univerfalia funt, & à quibus reliqua dépendent nempe à generali totius hujus mundi adfpedabilis conftrudione. De quâ ut
dumque ab
iis
ÎO
:
redè philofophemur, duo funt inprimis obfervanda.
Unum,
ut attendentes ad infinitam Dei potentiam
bonitatem, ne vereamur nimis ampla, abfoluta ejus opéra imaginari
;
&
pulchra,
& &
iS
fed è contra cavea-
mus, ne fi quos forte limites, nobis noncertôcognitos, in ipfis fupponamus, non fatis magnifiée de Creatoris potentiâ fentire videamur. II.
Cavendum
ne nimis fuperbè de nobis effe,
ipfis Jentientes, fines
quos Deusfibi propo-
Alterum, ut etiam caveamus, ne nimis fuperbè de nobis
ipfis
limites,
|
fentiamus.
Quod
fieret
non modo,
fi
quos
nobis nullâ cognitos ratione nec divinâ re-
mundo vellemus
fuit in creando mundo, à nobis intelligi
velatione,
fupponamus.
noftrse cogitationis, ultra id
tanquam fi vis quod à Deo rêvera fadum afiingere,
20
Pars Tertia.
7I-7J.
fed etiam maxime,
poffet;
ferri
eft,
propter nos folos ab
tantùm,
illo
quos
fines
fi
81 fi
res
omnes
creatas effe fingeremus a
fibi
;
vel
propofuit in creando uni-
comprehendi poffe putaremus. Quamvis enim in Ethicis fit pium dicere, omnia à Deo propter nos fada effe, ut nempe tantô magis ad agendas ei gratias impellamur, ejufque amore incendamur ac quamvis etiam fuo fenfu fit verum quatenus fcilicet rébus omnibus uti poffumus aliquo modo, faltem ad ingenium noftrum in iis confiderandis exercendum Deumque ob admiranda ejus opéra fufpiciendum nequaquam tamen eft verifimile, fie omnia propter nos fada effe, ut nullus alius fit eorum ufus effetque plané ridiculum & ineptum id in Phy-
verfo, ingenii noftri vi 5
;
io
III.
Quo fenfu
dici foffil
omnia propter homi-
nem faâa
effe.
,
,
:
;
i5
fupponere; quia non dubitamus, quin multa exiftant, vel olim extiterint, jamque effe ficâ confideratione
nunquam ab ullo homine nunquamque ullum ufum ulli
defierint, quae
vifa funt aut
intelleda,
praebuerunt.
Principia 20
autem
& tam fœcunda,
ut
jam invenimus, tam vafta funt multô plura ex iis fequantur, quàm quae
hoc mundo afpedabili contineri videamus; ac etiam multô plura, quàm mens noftra cogitando perluftrare unquam pofîit. Sed jam brevem hiftoriam b praecipuoin
rum
25
phaenomenom (quorum caufae hîc funt inveftigandse), nobis ob oculos proponemus; non quidem ut ipfis tanquam rationibus utamur ad aliquid probandum cupimus enim rationes effeftuum à caufis, non autem è contra caufarum ab effedibus naturae
:
|
deducere a.
Voir
b.
Tome
t.
fed tantùm ut ex innumeris effedibus, quos
;
V, I,
p. 53,
1.
24, à p. 56,
p. 25i,
1.
17.
Œuvres.
1.
22, et ibid., p. 168.
u
III.
J33G08
IV.
De phœnomenis experimentis;
,
five
& quis
eorum ufus ad philofophandum.
Principiorum Philosophle
82
ab iifdem caufis produci poffe judicamus, ad unos potiùs quàm alios conflderandos mentem noftram
Quce fit ratio diftantiœ & magnitudinis inter
Terram
Solem,
et
Lunam.
determinemus. Nobis quidem, primo intuitu, Terra caeteris omnibus mundi corporibus multô major effe videtur, & Sol
&
Luna
caeteris ftellis
fed vifûs
;
defe&um
indubitatis
emendantes, inprimis advertimus Lunae à Terra diftantiam circiter triginta Terrae diametros ratiociniis
aequare, Solis verô fexcentas aut feptingentas. diftantias
cum
apparentibus Solis
&
conferentes, facile ex ipfis colligimus, ef[e
multô minorem Terra, fed Solem
Quas
Lunae diametris
10
Lunam quidem elfe
multô ma-
jorent VI.
Quœ
fit difiantia reli-
quorum planetarum à Sole.
Mercurium plus ducentis Terrae diametris à Sole diftare Venerem plus quadringentis Martem noningentis aut mille Jovem tribus millibus & ampliùs; ac Saturnum quinque aut fex millibus. Quantum autem ad Fixas, non permittunt quidem phaenomena, ut ipfas à Sole aut Terra non magis quàm Saturnum diftare arbitremur; fed nulla obftant, quominùs ad quantumlibet immenfam diftantiam recolligiturque ex motibus motas effe fupporimus Agnofcimus etiam,
vifu ratione adjuto,
;
;
VII.
Fixas non pojfefupponi nimis remotas.
i5
;
20
:
coeli infrà
explicandis
3 ,
eas à nobis effe adeô diftantes,
ut Saturnus ad ipfas comparatus videatur
admodum
propinquus. VIII.
Terram è cœlo confpeâam, non appa-
Ex quibus manifeftum
eft,
Lunam & Terram,
Jove vel Saturno confpicerentur, multô minores iG noningentis] nongentis (/" édit.).
a.
Art. xx et xli.
fi
ex
effe
25
Pars Tertia.
73-73.
apparituras,
quàm appareant
Jupiter
8)
&
Saturnus è
Terra confpedi nec forte etiam Solem majorem vifum iri, fi refpiceretur ex Fixis, quàm Fixée nobis è Terra
rituram effe, nifi ut Planetam, Jove aut Saturno minorent.
;
videntur
:
atque idcirco, ut fine prasjudicio partes
mundi afpedabilis inter fe comparemus, cavendum effe ne Lunam, vel Terram, vel Solem mpp;nitudine Stellas fuperare arbitremur.
non modo quôd uns aliis fint majores; fed etiam quôd quaedam propriâ luce fulgeant, alise verô tantùm aliéna. Ut inprimis de Sole dubium effe non poteft, quin lucem quâ oculos noflros perftringit, in fe habeat neque enim tantam ab omnibus Fixis fimul fumptis mutuari poteft, cùm ipfae tantam ad nos non mittant, nec tamen à nobis magis diflent quàm à Sole ac nullum aliud corpus apparet magis radiofum, à quo illam accipiat fi quod autem effet, procul dubio appareret. Idem de omnibus Stellis fixis facile credetur ab iis, Differunt
io
autem
inter fe Stellse,
IX.
Solem & Fixas propriâ luce fulgere.
:
;
:
qui confiderabunt 20
vividos radios vibrent, ac
quantum à nobis & à Sole fint remotse fi enim alicujus Stellae fixa; tam vicini effemus quàm Solis, credibile eft eam ipfo non minorera, nec minus lucidam :
effe
25
quàm
apparituram.
Contra verô Lunam videmus, eâ tantum parte fplendere quam Soli habet obverfam; unde cognofcimus illam effe proprio lumine deftitutam, & tantùm radios à Sole acceptos verfùs oculos noflros refle-
dere.
Quod idem etiam
Idemque de Mercurio, Marte, Jove & Saturno non difficulter perfuadetur, ex eo quod eorum lumen obtufius five placidius fit cmàm Fixarum, obfervatur.
3o
de Venere perfpicillorum ope
Lunam & tas
alios Planelucem à Sole mu-
tuari.
Principiorum Philosophle
84
&
73-74-
à Sole non adeô diftent, quin poffint ab ipfo
illu-
minari.
Denique idem de Terra experimur
XI.
Terram
ratione luminis à Planetis non
differre.
conflata
:
enim
ex opacis corporibus, quae Solis radios excipientia, illos non minus validé quàm Lima refleétunt; quin eft
etiam nubibus opacae
fint,
eft
quàm
ple|rseque aliae ejus partes, faepe
tamen ipfas videmus, cùm à Sole minus albicantes effe quàm Lunam manifeftum,
eam
minus
involuta, quae licèt multô
non
illuftrantur,
adeô ut
;
ratione luminis à
fatis
fit
Lunâ, Venere,
10
Mercurio, aliifque Planetis non differre.
Quod etiam
XII.
Lunam, cùm nova
eft,
à Terra illuminari.
inter
Solem
illuftratur,
facile
confirmatur, ex eo quôd, Lunâ exiftente
&
Terram, ejus faciès quae à Sole non
débile
quoddam lumen
oftendat,
conjicimus ad illam pervenire à Terra, quae
tune radios à Sole receptos eam verfùs
réfléchit
nuitur enim paulatim, prout pars Terrae à Sole
Terram
;
i5
miillu-
minata ab eâ fe avertit. Atque omnino, fi Terram ex Jove refpiceremus,
XIII.
Soient in ter Fixas,
quod
&
inter Pla-
netas pojfe numerari.
minor quidem, fed pareret,
quàm
forte
non minus lucida nobis ap-
hinc Jupiter appareat
;
20
ex vicinioribus
autem Planetis, major videretur; fed ex Fixis, propter nimiam earum diftantiam, omnem confpedum effuEx quibus fequitur ipfam inter Planetas, & Solem inter Stellas fixas porTe numerari. Differunt etiam inter fe Stellae in eo, quôd illae quas
geret.
XIV. Fixas eandem femper à Je muluàdijlantiam retinere,
non aulem
Planetas.
25
eandem femper à fe mutuô diftantiam, eundemque ordinem fervent; aliae autem affiduè inter unde Planetae five errantes appelfe fitum mutent Fixas vocamus,
:
lantur. XV. Eafdem Planetarum
Equidem, ut in medio mari, tempore tranquillo,
3o
Pars Tertia.
74-75-
cùm
unâ navi
quis ex
8î
eminus
alias
refpicit inter fe
fitum mutantes, faepe poteft dubitare quibufnam ex illis,
&
annon etiam
fitûs variatio)
fit
fuse,
motus
tribuendus
:
(à
quo procedit
ita errores
apparentias per varias hypothefes pojfe explicari.
ifta
Planetarum,
è Terra confpedi, taies apparent, ut ex ipfis folis co-
gnofci
non
tribuendi.
non 10
poffit,
quibufnam corporibus
Cùmque
fint
valde inaequales
fint
&
facile eft illos explicare, nifi ex| variis
propriè
implicati,
modis, qui-
unum
buspoflunt
intelligi,
dùm quem
ipfos fieri
aliquem eligamus, fecunfupponamus. In quem finem
inventae funt ab Aftronomis très diverfae hypothefes,
iS
hoc eft, pofitiones, quae non ut verae, fed tantùm ut phaenomenis explicandis idoneae, confiderantur. Harum prima eft Ptolemaei, quae quoniam multis phaenomenis adverfatur (ut inprimis incremento & decremento luminis, quod in Venere ficut in Lunâ obfervatur), jam vulgo ab omnibus Philofophis rejici 3 folet, ideoque hîc à me praetermittetur Secunda eft Copernici, & tertia Tychonis Brahe quae duae, quatenus funt tantùm hypothefes, eodem modo phaenomenis fatisfaciunt, & non magna inter
XVI. Ptolemœi
Hypothefin
apparentiis non fatis-
facere.
.
XVII.
:
20
ipfas differentia eft, nifi
& clarior
quôd
illa
Hypothefes Copernici S Tychonis non differre in quantum hypothefes.
Copernici aliquantô
adeô ut Tycho non habuerit occafionem illam mutandi, nifi quia non hypothefin dum-
fimplicior
fit
25
taxat, fed
ipfam
3o
Quippe, cùm Copernicus non dubitâflet motum Terrae tribuere, hoc Tycho tanquam in Phyficâ valde abfurdum, atque à communi hominum fenfu alienum, voluit emendare; fed, quia veram motûs naturam non fatis çonfideravit, verbo tantùm aïTeruit a.
Voir
t.
V, p. 386.
rei
;
veritatem explicare conabatur. XVIII.
Tychonem verbo minus, fed re plus motûs Terrœ tribuere, quàm Copernicum.
86
Principiorum Philosophie
Terram quiefeere, ac
quàm XIX.
Me
quàm
accuratiùs
Copernicum,
&
ve-
nus quàm Tycho-
re ipfâ plus
motûs
7 5- 7 6.
ei conceffit
alter.
Quapropter ego, in hoc tantùm ab utroque diffentiens, quôd omnem motum veriùs quàm Tycho, & curiofiùs quàm Copernicus, fim Terrae detradurus :
nem, Terres tnotum negare.
proponam hypothefin, quae omnium fimpli& tam ad phaenomena intelligenda, quàm ad
illam hîc ciffima,
eorum caufas naturales inveftigandas accommodatiffima effe videtur
non pro XX. |
Fixas fupponendas à Saturno
ximè
ipfamque tantùm pro hypothefi,
:
rei veritate haberi velim.
Primo, quia
nondum
certi
10
fumus, quantum
à
effe
quamma-
dijiantes.
nec poffumus eas fingere tam remotas, ut hoc phaenomenis repugnet ne fimus contenti fupponere ipfas effe fupra Saturnum, ut
nobis diftent
Stellae fixse,
:
fumamus
vulgô omnes admittunt, fed libertatem
quantumlibet altiores exiftimandi. altitudinem
cum
diftantiis
notis vellemus comparare,
bus conceditur, non quaevis major;
ii
effet
Si
5
enim earum
hic fupra terram nobis illa,
quae
minus
jam
iis
ab omni-
incredibilis
quàm
verô ad Dei creatoris omnipoten-
20
tiam refpiciamus, nulla poteft cogitari tam magna,
minus credibilis quàm quaevis minor. Atque non tantùm ad Planetarum, fed etiam ad Cometarum phaenomena commode explicanda, maxi-
ut ideô
mum dum XXI. Soient injlar
flammœ
ex materiâ quidem valde mobili conftare, Jed non ided ex uno loco in alium mi-
grare.
fit
fpatium inter effe, infrà
illas
oftendam
&
fphaeram Saturni ponen-
25
3 .
Secundo, quia Sol in hoc convenit cum Fixis, & cum flammâ, quôd lumen à fe ipfo emittat putemus eundem etiam in motu cum flammâ, & in fitu cum :
Fixis, convenire. a.
Art. xli.
Nempe
nihil
quidem hîc fupra
ter-
3o
Pars Tertia.
76-77.
ram videmus
effe
mobilius flammâ;
pora, juxta quse pofita
&
87
eft, nifi fint
nam & alia coradmodum folida
dura, particulatim difîblvit, ac fecum movet. Sed
tamen ejus motus fit tantùm fecundum partes, & tota migrare non folet ex uno loco in alium, nifi ab aliquo alio corpore, cui adhsereat, deferatur; quâ ratione pofïumus etiam exiftimare Solem conftare quidem ex materiâ valde fluidâ & mobili, quse omnes cœli circumjacentis partes fecum rapit fed in hoc nihilominus Stellas fixas imitari, quôd non ex unâ cœli regione ;
IO
in aliam migret.
Neque incongrua videri débet Solis cum flammâ comlparatio, ex eo quôd nullam flammam hîc videamus quae non continuo egeat alimento quod idem de Sole non obfervatur. Ex legibus enim natune, non
XXII. Solem à flammâ jerre, qudd non egeat alimento.
difita
;
i5
minus flammâ, quàm quodvis aliud corpus, ubi femel exiftit, femper exiftere perfeverat, niû ab aliquâ caufâ externâ deftruatur fed, quia confiât materiâ quam;
maximè 20
fluidâ
&
mobili, afïiduè hîc fupra terram à
materiâ circumjacente diflipatur; atque ideô eget
mento, non ut cadcm quce jam
exiftit
ali-
confervetur, fed
tantùm ut, dum ipfa extinguitur, femper alia nova in ejus locum fubftituatur. Solem autem non ita deftruunt partes cœli ei vicinae, ideoque 25
non
ita
eget
alimento quo reparetur. Sed tamen etiam infrà oftendetur a
,
novam femper materiam
in
Solem ingredi,
&
aliam ex eo elabi.
Hîcque notandum Fixis, ipfas 3o
rentiâ a.
non
Art. lxix.
omnes
eft,
fi
Sol in
fitu
non
différât à
in unius alicujus fphaerœ circumfe-
verfari,
quemadmodum
multi fupponunt,
XXIII. in eâdem fphœrâ non verfari, fed unamquamqur
Fixas omnes
vaftum fpatium circa
88 fehabere.ains Fixis
qu j a
Principiorum Philosophle jjj e
j
n e âdem
iftâ fphaerae
Fixse
quo nulla
ab omnibus
unse multô magis
Stella fixa continetur
aliis
quàm
Sic in hac figura,
circumferentiâ effe non
vaftum quoddam circa
poteft. Sed, ut Sol
habet, in
77-
û S
:
fe
fpatium
ita fingulae
valde remotse effe debent, aliœ, à nobis fit
Sol,
&
&
à Sole diftare.
F/erunt
Stella? fixae
;
5
Pars Tertia.
77-79-
atque
aliae
figurae
innumerse, fuprà
planum, per omnes
intelligentur 8 |
5
Tertio,
&
89
&
infrà,
fpatii
ultra hujus
dimenfiones fparfae
.
putandum
eft,
non tantùm
Solis
& Fixarum,
fed totius etiam cœli materiam fluidam efle, five
XXIV. Ccelos
efle
fluidos.
li-
quod jam vulgô omnes Aftronomi concedunt, quia vident phaenomena Planetarum vix aliter
quidam
:
pofle explicari.
10
Sed in hoc multi mihi videntur errare, quôd fluiditatem cœlo tribuentes, illud tanquam fpatium plané vacuum imaginentur, ita ut motibus quidem aliorum corporum non reûftat, fed praeterea nullam habeat vim ad ipfa fecum deferenda neque enim in rerum naturâ ullum taie vacuum efle poteft, ac fluidis omni-
XXV. omnia corpora Je contenta fecum
Ccelos in
de/erre.
:
i5
bus hoc eft commune, ut ideô tantùm non refiftant aliorum corporum motibus, quôd in feipfis etiam habeant motum. Et quia hic motus partes determinatur, ejus
partem *o
alia
eft
vi,
cùm
unam aliquam
in
determinatus, neceflariô fecum deferunt
omnia corpora in
fe
contenta, quae à nullâ caufâ
externâ retinentur, quantumvis ipfa quiefcentia
25
omnes
facile in
& dura
;
ut ex antè dictis
b
fint
eft
folida
&
manifeftum.
Quarto, cùm videamus Terram nullis columnis fuffultam, nullifque funibus appenfam, fed circumquaque fluidiffimo tantùm cœlo cindam efle, putemus quidem illam quiefcere, ac nullam habere propenfionem ad motum, quandoquidem nullam advertimus. Sed ne putemus hoc obftare, quominùs ab ifto cœlo deferatur, & ejus motibus immota obfequatur :
a.
Dans
l'édition princeps, la figure
b.
Pars
II, art. lxi, p.
Œuvres.
III.
en question occupe toute
la
page 78.
76-77. 12
XXVI. Terram in cœlo fuo quiefcere, fed nihilo-
minus ab eo
deferri.
Principiorum Philosophle
9°
79-80.
ut navis, nullis ventis nec remis impulfa, nullifque
anchoris alligata, in medio mari quiefcit, etfi forte aquae ingens moles, occulto curfu delabens, ipfam
fecum XXVII. Idemque fentiendum effe de omnibus P lanet is.
Et
ferat.
quemadmodum
conveniunt, quôd
cseteri Planetae in
fint
opaci
&
hoc cum Terra
radios Solis refle&ant,
non immérité arbitrabimur illos etiam in hoc ei fimiles eue, quôd unufquifque quiefcat in eâ cœli regione in quâ verfatur; quôdque omnis variatio fitûs quae in illis obfervatur, ex eo tantùm procédât, quôd omnis materia cœli, quae illos cont.inet, moveatur. Hîcque oportet eorum meminiffe qua? de naturâ motûs fuprà dict.a funt a nempe illum quidem (fi propriè loquamur, & fecundùm rei veritatem), effe tantùm tranflationem unius corporis ex viciniâ eorum
|
XXVIII. Terrant, propriè loquendo, non moveri, nec ullos Planetas, quamvis à coelo tranfferantur.
10
:
corporum, quœ ipfum immédiate contingunt
quam
&
tan-
quiefcentiafpect.antur, in viciniam aliorum. Sed
omnem, quâ corpus aliquod ex uno loco in alium migrât, motum vocari & hoc fenfu dici poffe, eandem rem eodem tempore
faepe
i5
etiam exufu vulgi actionem
;
20
moveri ac non moveri, prout ejus locum varié determinamus. Unde fequitur nullum in Terra, nec etiam in aliis Planetis,
motum propriè didum reperiri
non transferuntur ex
:
quia
viciniâ partium cœli quae illos
immédiate contingunt, quatenus iflae partes cœli ut immotse confiderantur. Ad hoc enim deberent ab omnibus fimul fejungi, quod non fit; fed quia materia cœli fluida eft, nunc unae ejus particulis, nunc aliae, à Planetâ
quem contingunt removentur, idque per mo-
tum
illis
a.
qui
Pars
tantùm
tribui débet,
II, art. xxv, p. 53-54-
non autem
Planetae
:
25
3o
Pars Tertia.
8o8i.
quemadmodum
partiales tranflationes aquae
quae in terrae fuperficie fiunt, terrae,
fed
il
lis
91
aquae
&
non
&
aëris,
tribui folent ipfi
aëris partibus quae transfe-
runtur. 5
Motum autem fumendo dum quidem efl Planetas
&
non etiam Solem
juxta alios
ufum vulgi, dicenomnes moveri, nec
Fixas; fed non, nifl
admodum
incongrue, idem de Terra dici poteft. Vulgus enim à Terrae partibus, ut im|mobilibus fpe&atis, Stellarum 10
loca déterminât
tenus à locis
modum
;
ita
hafque eatenus moveri judicat, quadeterminatis recedunt
ad ufum
:
quod com-
ideoque rationi confentaneum. Quin etiam omnes ab ineunte aetate putavimus, Terram non efle globofam, fed planam, & in eâ efle i5
efl
vitae,
ubique idem furfum & idem deorfum, eofdemque mundi cardines, Orientem, Occidentem, Meridiem, & Septentrionem quibus idcirco ufi fumus ad reli;
20
quorum omnium corporum loca defignanda. Sed fi quis Philofophus, animadvertens Terram efle globum in cœlo fluido & mobili contentum, Solem autem & Stellas fixas eundem femper inter fe fitum fervare, his utatur ut immotis ad illius locum determinandum, & ideô affirmet ipfam moveri, abfque ratione loquetur.
25
Nam
primo, juxta philofophicum fenfum,
locus determinari non débet per corpora valde re-
mota, quales funt dicitur moveri.
Ac
Fixae, fed
per contigua ejus quod
deinde, juxta
ufum
vulgi,
cur Fixas confideret ut immotas, potiùs
quàm
eft
Ter-
non efle ulla alia corpora, à quibus feparentur, & quorum refpedu dici poflint moveri, Terra autem quiefcere, illo fenfu quo
ram, 3o
non
nifi
quod putet
ultra ipfas
xxix. Nullum etiam motum Terrce
effe
tribuen-
dum, quamvis motus
impropriè juxia ufum vulgi Jumatur; fed tune reâè alios Planetas veri.
dici,
mo-
Principiorum Philosophie
92
8i-8a.
moveri refpeétu Fixamm. Atqui hoc putare à ratione eft alienum cùm enim mens noftra dicit Terrain
:
fit
talis naturae,
ut nullos in
mundo
quifquis ad immenfitatem Dei
&
limites agnofeat,
fenfuum noftrorum
infirmitatem attendet, aequius effe judicabit fufpi-
omnes
quas videmus, forte effe alia corpora, ad quae comparata Terra quiefeere, ipfse autem omnes fimul moveri dici poffint, cari, ultra illas
quàm XXX. Planetas omnes circa Soient à cœlo deferri.
Stellas fixas
fufpicari nulla poffe talia elfe.
omni ferupulo de Terra? motu, pute|mus totam materiam cœli in quâ Planetse verfanSic itaque fublato
tur, in
modum
cujufdam
10
vorticis, in cujus centro eft
Sol, affiduè gyrare, ac ejus partes Soli viciniores ce-
leriùs
moveri quàm remotiores, Planetafque omnes
quorum numéro
cœ-
iS
quo folo, fine ullis machinamentis, omnia ipforum phaenomena facillimè intelligentur. Ut enim in iis fluminum locis, in quibus aqua in fe ipfam contorta vorticem facit, fi variae feftucse illi aquae incumbant, videbimus ipfas
20
(è
leftis
fimul
eft
Terra) inter eafdem iftius
materise partes femper verfari. Ex
cum eâ deferri, & nonnullas
centra converti,
&
etiam circa propria
eô celeriùs integrum gyrum abfol-
quô centro vorticis erunt viciniores & denique, quamvis femper motus circulares affedent, vix tamen unquam circulos omnino perfedos deferibere, fed
vere,
;
nonnihil in longitudinem
& latitudinem
aberrare
:
25
ita
eadem omnia de Planetis abfque ullâ difficultate poffumus imaginari, & per hoc unum cunda eorum phaenomena explicantur. XXXI. Quomodo fmguli Planètes deferantur.
Sit itaque
cumjacens
S Sol,
ita
& omnis
moveatur
in
eum cirnempe ab
materia cœleftis
eafdem partes,
3o
Pars Tertia.
8a-83.
95
Occidente per Meridiem verfùs Orientem, five ab A per B verfùs C, fupponendo polum Borealem fupra
planum eminere Saturnum, impen-
hujus
5
figurée
dat ferè annos
tri-
eum
per
ginta ad
:
ut ea quse
eft circa
totum circulum T? deferendum ea ve;
ro quse io
eft
vem,intra annos 12 illum feclis
cum y.
(
ejus af-
per
déférât
circulum i5
circa Jo-
;
ficque
Mars duobus anniSjTerracumLunâ uno anno, Venus o&o menfibus,
&
Mercurius tribus,
circuitus fuos in circulis c, T, è, $, materiâ cœli
eos déférente, abfolvant. |
20
Nec non etiam corpora quaedam opaca,
lorum ope nobis confpicua, quae dicuntur culée, ipfiufque fuperficiei
fex dierum
Ac
eum
Solis
ma-
illo
aquarum
vorticibus vidi
minores vortices, unus in cujus centro fit Jupiter, alter in cujus centro fit Terra, qui in eafdem partes alii
;
&
ille
qui habet
Jovem
ipfum quatuor ejus affeclas, ut remotiffimus diebus 16, fequens diehoris 85, & centri proximus horis 42
in centro, déférât circa
bus
7, tertius
unum
circuitum perficiat; ficque,
dum
XXXIII.
Quomodo etiam Terra
cœleftis materiae vortice fint
ac major vortex ferantur
3o
Solis
maculce.
contigua funt, fpatio viginti
praeterea, ut faepe in
tali celeritate,
XXXII. Quomodo etiam
circumeant.
contingere, in majori 25
perfpicil-
femel in raa-
circa
proprium
cen-
& Luna circa Terram vehatur.
trum,
Principiorum Philosophle
94
jori circulo circa
culos circa
modo
Jovem
Solem ferentur, minores fuos aliquoties percurrant.
Terram
vortex, qui habet
Luna menfis
83-84.
fpatio
|
cir-
Eodemque
in centro, efficiat ut
circumeat, ipfa autem Terra
eam
proprium axem integrum gyrum ut eodem tempore quo Terra & Luna cir-
fingulis diebus circa
abfolvat
XXXIV. Motus cœlorum non effeperfeâè circulares.
ita
;
culum communem femel peragrabunt, Terra }6$ vicibus circa proprium centrum, & Luna duodecies circa Terram vertatur. Denique, ne putemus omnia centra Planetarum ac-
10
eodem piano femper confiftere, nec circulos quos deferibunt effe omnino perfedos fed, ut in omcuratè in
;
nibus
aliis
rébus naturalibus contingere videmus,
tantùm praeterpropter
talia effe, ac
ifta
etiam labentibus
fœculis continua mutari arbitremur. XXXV. De
abcrratione Planetarum in latitudinem.
Nempe, û
hsec figura reprsefentet
i5
planum,
in
quo
centrum Terrse toto anno verfatur, quod vocatur planum Eclipticse atque ope Fixarum in cœlo determi-
putandum efl unumquemque ex aliis Planetis in alio quodam piano verfari, ad hoc nonnihil inclinato, &,ipfum interfecante in lineâ quœ tranfit per centrum Solis ita ut Sol in omnibus iftis planis repenatur,
20
:
riatur.
Exempli caufâ, orbita Saturni fecat nunc Eclip-
ticam in fignis Cancri
tem
attollitur,
Librâ,
&
infra
hoc
&
Capricorni, fupra ipfam auverfùs
eft,
Boream
inclinatur in
eandem verfùs Auftrum deprimitur
25
in
Ariete, angulufque ipfius inclinationis eft circiter gra-
duum
2 5.
Sicque aliorum Planetarum orbitœ fecant
Eclipticam in
locis
;
fed inclinatio in Jove
&
minor, in Venere uno circiter gradu major, in Mercurio maxima eft enim fere 7 graduum. Ac
Marte
&
aliis
eft
:
3o
Pars Tertia.
«4-S5.
95
praeterea etiam Solis maculse (faltem
vationes Scheineri S. circa ifta|rum
I.
a ,
fi
verse fint obfer-
poftcujus diligentiam nihil
macularum phaenomena
defiderari pofle
videtur), in planis j gradibus aut ampliùs ad Eclipticam inclinatis, circa Solem volvuntur adeô ut earum mo;
non différât à motibus Planetarum. Luna tus hac etiam circa Terram fertur, in piano quod 5 gradibus ab Eclipticâ defledit & Terra circa proprium axem in re
;
2}\ gradibus ab Eclipticâ defledente; quod planum ^îquatoris ipfa fecum defert. Atque hae Planetarum aberrationes ab Eclipticâ vo-
in piano iEquatoris IO
cantur motus in latitudinem b
i5
.
Ipforum autem circuitiones circa Solem vocantur motus in longitudinem. Hique etiam in eo aberrant, quôd non aequaliter ubique à Sole diftent; fed hac aetate,
Saturnus ab eo remotior
eft in
Sagittario
XXXVI. De motu in longitudinem.
quàm
Geminis, vicefimâ circiter diftantiae fuae parte; Jupiter in Librâ remotior eft quàm in Ariete ficque alii in
;
Planetae habent Aphelia 20
autem
Poil aliquot
deprehendentur
planum
&
Perihelia fua aliis in locis
faecula,
ac finguli
;
c .
omnia mutata effe Planetae, nec non etiam haec
quo nunc eft Eclipticâ, diverfis in locis fecabunt, & paulo magis vel minus ab illâ défiedent; & illorum maximae ac minimse à Sole diftantise Terra,
25
in
in aliis fignis reperientur
Jam verô non opus
eft
d .
ut oftendam, quo
pado ex
hac hypothefi fequantur phaenomena diei & nodis, aeftatis & hyemis, five accefTûs Solis ad Tropicos, & a.
Voir
b.
Tome V, p. 386. Tome IV, p. 181, Tome V, p. 386.
c.
d.
t.
I, p.
1
1
5 et p.
1.
8.
283.
Voir ci-après,
art. cxlii-cxlv.
XXXVII. Phœnomena omnia per hanc hy-pothefin facillimè intelligi.
Principiorum Philosophle
96
85-86.
ejufdem receffûs, phafium Lunae, Eclipfium, ftationum & retrogradationum quae apparent in Planetis, prseceffionis
sequino&iorum
Eclipticse, ac fimilia
:
,
variationis in obliquitate
facile
enim ab
illis,
qui vel pri-
ma XXXVIII. Juxta Tychonis hypothefin dicendum effe, Terrant movericirca proprium centrum.
elementa Aftronomiee didicerunt, intelligentur 8 Sed breviter adhuc dicam, quo pa&o ex hypothefi .
Bra|heanâ,
quam vulgô
jani admittunt
illi
omnes qui
Copernicanam répudiant, plus motûs Terrse quàm per hanc tribuatur. Primo, manente Terra juxta eorum opinionem immobili, necefle eft ut totum cœlum, unà cum ftellis, circa ipfam fingulis diebus volvatur: quod intelligi non poteft, quin fimul intelligatur fieri tranflationem
omnium partium
tium cœli quas tangunt haec tranflatio
eadem plané
fit
Terrse, ex viciniâ par-
in viciniam aliarum
;
cùmque
reciproca, ut fuprà di£him eft b
vis five
10
,
&
i5
adio ad illam requiratur in Terra
atque in cœlo, nulla ratio
eft cur,
propter ipfam,
cœlo potiùs quàmTerrae motum tribuamus. Quinimô, juxta fuperiùs diéta, Terrae duntaxat eft tribuendus
:
quia fitfecundùm totam ejus fuperficiem, non autem
20
eodem modo fecundùm totam fuperficiem cœli, fed tantùm fecundùm partem concavam, Terrae contiguam, quse ad convexam comparata perexigua eft. Nec refert fi dicant, fe non tantùm putare concavam cœli
ftellati
fuperficiem à terra feparari, fed fimul
etiam convexam ab alio cœlo illud ambiente, à cœlo cryftallino vel Empyreo
nem
cur illum
terrae. a.
b.
motum cœlo
Nullum enim haberi
Voir t. V, p. 386. Pars II, art. xxix,
p. 55-56.
;
atque hanc
effe ratio-
potiùs tribuant
poteft
nempe
quàm
argumentum, quo
25
Pars Tertia.
86-87.
97
talem feparationem totius fuperficiei convexae cœli ftellati ab alio cœlo ipfum ambiente
probetur
fieri
;
fed plané ex arbitrio illam fingunt. Atque
ipforum hypothefin, ratio cur motus dus, eft certa &. evidens tribuant,
& Terrae
fit
ita,
terrae tribuen-
ratio verô cur illum
;
quietem,
eft
incerta
juxta
&
cœlo
à folâ illo-
rum imaginatione effi&a. Ex eâdem Tychonis hypothefi, Sol motu annuo circa Terram gyrans, non modo Mercurium & Vene10
rem, fed
j
etiam Martem, Jovem
&
XXXIX. Ac etiam illam moveri circa
Solem motu an-
nuo.
Saturnum, qui ab
eo remotiores funt quàm Terra, fecum ducit quod intelligi non poteft, praefertim in cœlo fluido, quale illud fupponunt, quin tota cœli materia interjacens fimul feratur, & intérim Terra vi aliquâ feparetur à :
]5
partibus iftius materiae
fibi
contiguis, atque in eâ
circulum defcribat. Quapropter haec rurfus feparatio, quae eft totius Terrae, ac peculiarem in eâ aftionem
motus erit dicendus. Unus autem adhuc in meâ hypothefi fcrupulus manet, ex eo quôd, fi Sol eundem femper fitum inter requirit, ejus
20
Fixas fervet, necefle
fit
Terram, quae circa illum
ad ipfas accedere ac recedere toto
fertur,
fuae orbitae inter-
quod tamen ex phaenomenis non potuit ha&enus deprehendi. Sed hoc excufatur per immenfam vallo
25
:
diftantiam,
talem
quam
fcilicet,
ut totus
bitur circa Solem, fit
3o
nos
inter
habendus.
fi
ille
ad
Quod
&
Fixas efle fupponimus;
circulus qui à Terra defcri-
eam comparetur, inftarpundi
fateor incredibile videri poffe,
magnàlia Dei confiderare non affuetis, & Terram ut praecipuam partem univerfi, ac domicilium hominis, propter
quem
Œuvres.
III.
caetera
omnia fada
fint,
fpe&antibus i3
;
XL. Terres tranjlationem nullam efficere afpeâûs diverfetatem in Fixis, propter maxi-
mam ipjarum diftantiam.
5
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
98
87-88.
jam omnes fciunt illam ad cœlum punfti effe, non ita mirum videri
fed Aftronomis, qui
comparatam
infiar
débet.
Ac
XLI.
Hanc
etiam
praeterea Cometae,
Fixarum
non
quos jam
fatis
confiât in
nimis rudis antiquitas
verfari, ut
diftantiam requiri ad
noftro aëre
motus Cometarum,
opinabatur, vaftiffimum iilud fpatium inter fphaeram
quos jam confiât in cœlo.
ejfe
Saturni
& Fixas
abfolvendas
&
:
requirunt, ad
adeô enim
5
omnes fuas excurfiones adeô immanes,
varia? funt,
à Fixarum ftabilitate atque à regulari Planetarum
circa
Solem circuitione adeô difcrepantes, ut abfque
10
eo ad nullas nature leges revo|cari poffe videantur. Neque nos movere débet quôd Tycho & alii Aftro-
nomi, qui diligenter eorum parallaxes inveftigârunt, dixerint tantùm illos effe fupra Lunam, verfùs fphaeram Veneris aut Mercurii, non autem fupra ipfum
Saturnum hoc enim non minus redè ex :
i5
fuis calculis
Sed cùm difputarent contra veteres, qui Cometas inter meteora fublunaria numerabant, contenti fuerunt oftendere illos in
quàm
concludere potuiffent,
cœlo
effe
nec
;
aufi funt
calculo deprehendebant,
illud.
omnem iis
altitudinem,
tribuere, ne
minus
quam
20
facile
crederetur. XLII.
Omnia quœ kic
Prêter haïe autem generaliora, poflent adhuc partiin
Ter-
ra videmus, ad phœnotnena etiam perlinere, fed non opus ejfe.
initio
refpicere.
ad cunâa
cularia multa, tas
&
illa
omnia
non modo circa Solem,
Planetas,
Fixas, fed praecipuè etiam circa
nomena
Come-
Terram (nempe
2
quae in ejus fuperficie videmus), inter phae-
Ut enim veram hujus mundi afpeétabilis naturam agnofcamus, non fatis eft aliquas caufas invenire, per quas ea quae in cœlo eminus afpicimus explicentur fed ex iifdem etiam, illa omnia quae in Terra cominus intuemur, deduci debent. Atqui hîc recenferi.
;
3o
Pars Tertia.
88-8g.
non opus
eft,
ut
illa
99
omnia confideremus ad rerum
generaliorum caufas determinandas fed tum demum ipfas poftea re&è à nobis determinatas fuiffe cognofce;
mus, cùm ex iifdem non ea dumtaxat ad quae refpeximus, fed alia etiam omnia, de quibus antea non cogitavimus, explicari advertemus. Et certè,
nullis principiis
fi
utamur
nifi
XLIII.
evidentiffimè Vix
perfpecî.is,
per Mathematicas confequen-
deducamus, & intérim illa quœ fie ex ipfis deducemus, cum omnibus naturae phaenomenis accutias
IO
nihil nifi
fi
ex
iis
ratè confentiant, injuriam
caufas rerum, hoc
pa&o
fufpicaremur, tanquam
Deo
fi
nos
|
mur,
fi
de
tantis
quin
nia phcenomenaclarè
deducuntur, Jint vcrœ.
fi
tam imperfeétos ge-
utendo fallamur.
Verumtamen, ne etiam nimis arrogantes
i5
poffe
ex quibus om-
à nobis inventas, falfas efle
nuiflet, ut ratione noftrâ reftè
20
facere videremur,
fieri
caûjce,
rébus philofophando,
efle videa-
genuinam
earum veritatem à nobis inventam efle affirmemus, malim hoc in medio relinquere, atque omnia qua? deinceps fum feripturus tanquam hypothefin proponere. Quae quamvis falfa efle exiftimetur, fatis magnum operae pretium me fecifle arbitrabor, fi omnia quaî ex ipfâ deducenturcum experimentis confentiant: ita enim ex eâ tantundem utilitatis ad vitam, atque ex
XLIV.
Me tamen eas, quas hîc exponam, pro hypothefebus tantùm haberi velle.
ipfius veritatis cognitione, percipiemus. 25
Quinimô etiam, ad res naturales meliùs explicandas, earum caufas altiùs hîc repetam, quàm ipfas unquam extitifle exiflimem. Non enim dubium eft, quin mundus ab initio fuerit creatus cum omni fuâ perfeétione*
3o
:
ita
Stellae extiterint a.
Voir
t.
V,
;
ut in eo
&
Sol
&
ac etiam in Terra
p. 168-169.
Terra
&
Luna,
&
non tantùm fuerint
XLV. Mcquc etiam hîc nonnullas affumpturum,
quas effe.
confiât falfas
IOO
Principiorum Philosophle
femina plantarum, fed
ipfae plantae
;
nec
89-90.
Adam &
Eva
homines adulti. Hoc fides Chriftiana nos docet, hocque etiam ratio naturalis plané perfuadet. Attendendo enim ad immenfam Dei potentiam, non poflumus exiftimare illum unquam quidquam feciffe, quod non omnibus fuis nunati fint infantes, fed fadi fint
meris fuerit abfolutum. Sed nihilominus, ut ad plan-
tarum
vel
hominum
naturas intelligendas, longé
me-
quo pado paulatim ex feminibus quàm quo pado à Deo in prima mundi
lius eft confiderare,
nafci poflint,
origine creati fint
:
ita,
fi
gitare, valde fimplicia
10
quae principia poflimus exco-
&
cognitu
facilia,
ex quibus
tanquam ex feminibus quibufdam, & fidera &Terram, & denique omnia quse in hoc mundo afpeftabili deprehendimus, oriri potuiffe demonftremus, quamvis ipfa nunquam fie orta effe probe feiamus, hoc pado tamen eorum naturam longé meliùs exponemus, quàm fi tantùm, qualia jam Et quia fint, deferiberemus |
iS
.
talia principia
mihi videor invenifle, ipfa breviter hîc
exponam. XLVI. Qucenam
fint ea, quce
ai yhœnomena omnia exhic affumo
plicanda.
20
jam confiât, omnium mundi corporum unam & eandem efle materiam, in quaflibet partes divifibilem, ac jam reipfa in multas divifam, quse diverfimodè moventur, motufque habent aliquo modo circulares b & femper eandem motuum quantitatem in univerfo confervant. At quàm magnae fint Ex antedidis
3
,
iftae
partes materiae,
quàm
celeriter
moveantur,
&
quales circulos deferibant, non poflumus folâ ratione a.
Pars
II, art. iv, xx, xxii-iii, xxxni,
61 et 65. b.
Voir
t.
V,
p. 170.
xxxvi
et il, p.
42, 5i, 52-3, 58-9,
25
Pars Tertia.
90-9 1.
determinare diverfis à
:
quia potuerunt
5
ifta
innumeris modis
Deo temperari, & quemnam
libemm
eft,
quidlibet de
illis
omnia, quae ex ipfo confequentur, confentiant. Itaque;
prae caeteris ele-
docere débet. Jamque idcirco
gerit, fola experientia
nobis
ioi
cum
modo
experientia
fupponemus omnem
placet,
fi
affumere,
mundus adfpe&abilis eft compofitus, fuiffe initio à Deo divifam in particulas quam-proximè inter fe aequales, & magnitudine mé-
illam materiam, ex quâ hic
10
diocres 3 five médias inter ,
illas
cœli atque aftra componuntur
dem motûs peritur
;
;
eafque omnes tantun-
quantum jam in mundo refuiffe motas, tum fingulas circa
in fe habuiffe,
& aequaliter
propria fua centra, .5
omnes, ex quibus jam
&
feparatim à fe mutuô, ita ut
corpus fluidum componerent, quale cœlum
mus
tum etiam
;
punéta
b
effe
puta-
plures fimul, circa alia quaedam
aequè à fe
mutuô remota,
& eodem modo
jam funt centra Fixarum nec non etiam circa alia aliquantô plura, quae aequent numerum. Planetarum. Ita fcilicet ut illas omnes, quae continedifpofita ac
;
|
ao
bantur in fpatio AEI C verterentur circa ,
&
AEV,
quae continebantur in fpatio
de
caeteris
:
pun&um
circa F,
&
S, ita
ficque tôt varios vortices componerent,
quot jam aftra funt in mundo d Quae pauca fufiicere mihi videntur, ut ex iis tanquam caufis omnes qui in hoc mundo apparent effe.
25
étus
fecundùm leges
naturae fuprà expofitas e oriantur.
b.
Voir t. V, Ibidem.
c.
En marge
d.
Pars IV, art. ccvi. Pars II, art. xxxvn, xxxix
a.
e.
p. 170.
(édit.
princeps)
:
et
«
Vide
fig.
pag. feq.
»,
xl ci-avant, p. 62, 63
c'est-à-dire p. 92.
et 65.
XLVII.
Harum
fuppofitionum
fal/itatem non impe dire, quominùi ea quee ex ipfis dedu-
Principiorum Philosophie
102 centur, vera eJfe pojfint.
& cena
Et
non puto
alia fimpliciora, vel intelle&u faciliora,
vel etiam probabiliora
enim
tari. Etfi
idem
91.
rerum principia poffe excogi-
forte etiam ex
Chao per
leges naturae
ordo qui jam efl in rébus deduci poffet, idque olim fufceperim explicandum a quia tamen ille
:
a.
Voir
t.
VI, p. 41,
1.
21, etc.
5
Pars Tertia.
9 :-93.
103
confufio minus videtur convenire
cum fummâ
Dei
rerum creatoris perfectione, quàra proportio vel ordo, & minus diftinétè etiam à nobis percipi poteft, nullaque proportio, nullufve ordo fimplicior gnitu facilior, litate
:
quàm
ille
qui confiât
fe aequales,
co-
aequa-
fuppono omnes materiae particulas tam in magnitudine quàm in motu, inter & nullam in univerfo inaequalitatem re-
linquo, prêter illam quse
unicuique
cœlum nodu
ut negari plané non refert,
omnimodâ
&
idcirco hîc
initio fuifle,
10
eft,
eft in fitu
Fixarum,
&
quae
tam clarè apparet, Atque omnino parum
intuenti
poffit.
pa&o fupponatur, quia poftea juxta eft mutandum. Et vix aliquid fupponi
quid hoc
leges naturae
quo non idem effedus (quanquam fortafle operofiùs) per eafdem naturae leges deduci poffit cùm enim illarum ope materia formas omnes quarum eft capax, fucceffivè affumat, fi formas iftas ordine confideremus, tandem ad illam quae eft hujus mundi po|terimus devenire adeô ut hîc nihil erroris ex falfâ fuppofitione fit timendum. Itaque, ut naturae legum efficacitatem in propofitâ hypothefi oftendere incipiamus, confiderandum eft illas particulas, in quas totam hujus mundi materiam initio divifam fuifle fupponimus, non potuifife quidem poteft, ex
i5
:
:
20
25
initio efîe fphaericas,
quia plures globuli, fimul juncti,
fpatium continuum non figurae
replent
;
fed
cujufcunque
tune fuerint, eas non potuifle fucceflu tem-
non fieri rotundas, quandoquidem varios habuerunt motus circulares. Cùm enim in principio fatis poris
3o
magnâ vi motae eadem illa vis
fuerint, ut unae
ab
aliis
fejungerentur,
perfeverans, haud dubiè fatis
magna
XLVIII.
Quomodo omnes
cœle-
maleriœ particules faâcc fint fphœri-
Jlis
cœ.
PRiNCIPIORUM PhILOSOPHLE
io4
93-94.
ad earum omnes angulos, dum fibi mutuô ad hoc enim non poftea occurrerunt, atterendos tanta, quàm ad illud, requirebatur. Et ex hoc folo, etiam
fuit,
:
quôd
alicujus corporis anguli
atterantur, facile
fie
fotundum quia hoc in loco nomen anguli ad omne id, quod in tali corpore
intelligimus illud
ultra figuram
Cùm
XLIX. Circa iftas particulas Jphœricas aliam effe à ateriam b
^
morem
fieri
:
extendendum. fpatia omni corpore vacua effe
fphœricam prominet,
autem
nullibi
cùmque
poffint,
tandem
rotundae
illae
eft
matériau
particulae,
fimul jun&ae, perexigua qusedam intervalla circa fe
relinquant
:
neceffe eft
ifta
10
quibufdam aliis figuras ad ipfa im-
intervalla
materiae ramentis minutiffimis
,
plenda aptas habentibus, eafque pro ratione loci occupandi perpétué mutantibus, impleri. Nempe,
dum earum
materiae particularum, quae fiunt rotundae,
anguli paulatim atterantur, id quod ex
eraditur
minutum, & tantam céleri tatem acquirit, ut folâ vi fui motûs in ramenta innumerabilia divida|tur; ficque impleat omnes angulos, quos alise materiae particulae fubingredi non poffunt. Notandum enim eft, quô minora funt ifta particularum aliarum ramenta, eô faciliùs moveri, atque in alia adhuc minutiora comminui poffe quia quô miadeô
Hujusfubtilioris materice particulas faciilimè dividi.
ipfis
i5
eft
20
:
nora a molis
,
:
eô plus habent fuperficiei
&
occurrunt
aliis
ficiem, dividuntur verô LI.
Eafdem celerrimè moveri.
Notandum etiam quàm alias materiae a.
Voir
t.
V,
p. 171.
b. Ibid., p. 173.
c
.
Ibid., p. 171.
b ,
pro ratione
fuae
corporibus fecundùm fuper-
fecundùm molem c
.
multô celeriùs agitari, particulas, à quibus tamen fuam eft
ipfa
25
Pars Tertia.
94-9*-
agitationem acquirunt
:
quia,
dum
patentes vias feruntur, expellunt anguftas. vis lente 5
di,
105
re&as
hae per
per obliquas
ifta
& &
quâ videmus ex folle, quamclaudatur, aërem tamen valde celeriter egre-
Eâdem
ratione,
propter anguftiam
fuprà demonftratum
vise
eft,
per
quam
tranfit.
Jamque
aliquam materiae portionem
celerrimè moveri, ac in partes reipfa indefinitas dividi
10
debere, ut varii motus circulares
&
rarefaftione vel vacuo
nec ulla
fieri poffint
;
inaequales fine ab'a, prae-
ter hanc, ad id apta reperitur.
Jam
habemus gênera
itaque duo *
-.
-
.
-
.
materiae valde di,
.
.
y
bilis dici
habet agitationis, ut i5
aliis
corporibus occurrendo, in
minutias indefinitae parvitatis dividatur, fuas ad
omnes angulorum ab
iis
cum ao
particulas fphaericas, valde iis
figuras
eft ejus, quae divifa
quidem minutas,
fi
corporibus, quae oculis cernere poffumus,
comparentur fed tamen ;
titatis,
&
relidorum anguftias
implendas accommodet. Alterum eft in
a
duo prima elementa hujus mundi alpectapoffunt. Primum eft illius, quae tantam vim
verla, quae
&
divifibiles
certae
in alias
ac determinatae quan-
multô minores. Ter-
tiumque paulô poft inveniemus, conftans par|tibus vel magis crafiis, vel figuras minus ad motum aptas ha-
omnia hujus mundi afpedabilis corpora componi oftendemus nempe Solem & Stellas fixas ex primo, Cœlos ex fecundo, & Terrain cum Planetis & Cometis ex tertio. Cùm enim Sol & Fixae lumen ex fe emittant, Coeli illud tranfmitbentibus. Et ex his tribus
*5
:
Cometae remittant: triplicem hanc differentiam in afpedum incurrentem, non malè ad tria elementa referemus. tant, Terra, Planetae, ac
3o
Œuvres.
III.
14
LIL Tria effe nuJ us »"»t
Principiorum Philosophie
io6
Non malè etiam omnem materiam,
cœlo fumemus;
in fpatio
A El
illam, quae circa centra F,
innumerabiles alios vortices componit, pro fe-
f, a.
p.
& omnem
95.
En marge
96.
(édit.
princeps)
:
«
NB. Vide
fig.
pag.
i'eq.
», c'est-à-dire
Pars Tertia.
gs-97-
&
107
duos cœlos reperitur, pro tertio*. Exiltimamufque hoc tertium, refpectu fecundi, efle immenfum, & fecundum, refpe&u primi, permagnum. Sed tertii cœli confideratio
cundo
5
non
;
denique quidquid ultra
hujus loci
elt
:
poteft in hac vitâ,
illos
modo à nobis fpedari & de mundo tantùm afpectabili
quia nullo
quorum centra ¥,/, omnes fimul pro uno tantùm cœlo numeramus, quia fub unâ & eâdem ratione à nobis confiderantur fed vorticem traétamus. Vortices autem,
;
10
non appareat ab aliis diverfus, pro peculiari tamen cœlo, & quidem omnium primo, fumimus quiaTerram habitationem noftram paulô pôft b in illo inveniemus, ideôque multô plura in ipfo habebimus fpedanda quàm in reliquis, & nomina rébus, non propter ipfas, fed tantùm ad noftras de iis cogitationes explicandas, imponere folemus. Crevit autem c initio paulatim materia primi ele,« y j'/tj r menti, ex eo quod particule lecundi alliduo motu le invicem magis ac magis attererent; cùmque major S, licèt hîc
:
i5
,
|
20
ejus quantitas fuit in univerfo,
ad implenda exigua
quàm
neceffe erat
illa fpatia,
quse inter particulas
fphsericas fecundi elementi fibi
mutuô incumbentes
reperiuntur, quidquid ex eâ refidui fuit, poltquam fpatia ifta impleta funt, ad centra S, F, f, confluxit ibique corpora qusedam fphaerica fluidiffima compo;
a5
fuit
:
nempe Solem
in centro S, ac Stellas fixas in
Poltquam enim particulae fecundi elementi fuerunt magis attritae, minus fpatii occupâ-
aliis centris.
a.
Voir
t.
V,
p. 171.
b. Art. cxlvi. c.
Voir
t.
IV, p. 454-455.
LIV Quomodo Sol & Fixa: ^ formata fint. -
io8
PrINCIPIORUM PHILOSOPHIE
quàm
runt
priùs, nec ideô ad centra ufque fe exten-
derunt, fed ab
loca
97-98.
aequaliter
iis
omni ex parte recedentes,
fphserica reliquerunt, à materiâ primi ele-
ibi
menti, ex omnibus circumjacentibus locis eô affluente, replenda. LV.
Ea enim
Quidfit lux.
eft lex
nature 3 ut corpora omnia quae in ,
orbem aguntur, quantum in fe eft, à centris fui motûs recédant. Atque hîc illam vim, quâ ficglobuli fecundi elementi, nec non etiam materia primi circa centra congregata, recedere conantur ab
S, F,
quàm folâ
potero
lucem
iftis
centris,
accuratiffimè explicabo. In
eâ enim
&
ab ipfius
confiftere infrà oftendetur
b ;
10
cognitione multa alia dépendent. LVI. Quisconalus admotum in rébus inanimaiis fit mteihgendus.
.... nan Cùm
dico globulos fecundi elementi recedere co-
a centris circa quae vertuntur, non
iâ* c i
rco
me
illis
quâ procédât
LVH Quomodo
-
eodem corpore conatus ad diin
3
Ijfepoffint"
Jimul
fitos,
&
ituri,
Il
n
eft
ifte
conatus; fed tantùm ipfos
ita effe
incitatos, ut rêvera fint eô verfùs
à nullâ aliâ caufâ impediantur.
Quia verô fréquenter multae caufae diverfae agunt ~. iimul in idem corpus atque unae aharum etrectus r
-
.
i5
aliquam cogitationem affingere, ex
motum
ad
1
putandum
.
.
,
20
•
,
impediunt, prout ad has vel
illas
refpicimus, dicere
polTumus ipfum eodem tempore tendere, five ire conari, verfùs diverfas partes. Ut, exempli caufâ, lapis A, in fundâ EA, circa centrum E rotatus, tendit |
quidem ab ad ejus
A verfùs
B,
Il
omnes
motum determinandum,
rêvera eô verfùs fertur. Sed
vim motûs quae a.
Pars
b.
Par» IV,
II, art. art.
in ipfo eft,
xxnx, p. 63. xxvm.
fi
caufae, quae
occurrunt
fimul fpeétentur, quia
refpiciamus ad folam
dicemus illum, cùm
eft in
i5
109
Pars Tertia.
98-99-
pundo A, expolitam
tendere verfùs C, juxta legem motûs fuprà :
ponentes
fcilicet
quae tangit circulum in
lineam
pundo A a
.
AC Si
efle
redam,
enim
lapis è
fundâ egrederetur, eo temporis momento, quo veniendo ex L pervenit ad pundum A, rêvera pergeret ab A verfùs C, non verfùs B ac quamvis funda hune ;
effedum impediat, non tamen impedit conatum. Si denique non refpiciamus ad totam iftam vim motûs, fed tantùm ad illam ejus partem quae à fundâ impeditur, eam fcilicet diftinguentes ab aliâ ejus parte quae fortitur fuum effedum, dicemus hune lapidem, dum eft in pundo A, tendere tantùm verfùs D, five recedere conari à centro E fecundùm iineam redam |
10
.5
EAD. Quod
ut clarè intelligatur, conferamus
motumquo
pundo A exiftens, ferretur verfùs C, fi à nullâ impediretur, cum motu quo formica, in eodem
LVIII.
Quomodo ea
quee cir-
lapis, in
culariter moventur,
aliâvi
conentur recedere à centro fui motûs.
a.
Pars
II, art. xxxix, p. 63.
Principiorum Philosophie
IIO
pun&o A
exiftens,
EY
baculus, fupra
effet
99-
moveretur etiam verfùs C,
quem re&à
fi
linea
incederet ab
A
-^U verius Y,
centrum
dum
E,
intérim ipfe baculus verteretur circa
ac ejufdem baculi
circulum ABF, effentque
hi
pundum A
duo motus
contemperati, ut formica perveniret ad
defcriberet
ita
inter fe
X cùm
bacu-
5
ni
Pars Tertia.
99-iQi.
&
lus effet in C,
ad
Y cùm baculus
effet in
G, atque
femper exifteret in lineâ redâ ACG. Ae demde conferamus etiam eam vim, quâ idem lapis, adus in fundâ fecundùm lineam circularem ABF, reita ipfa
|
E,
AD, BC, FG, cum conatu
qui remaneret in formica,
fi
lineas redas
vinculo vel glutino aliquo detineretur in punclo
fupra baculum EY,
dum
intérim
ifte
baculus
A
eam de-
centrum E per lineam circularem
ferret circa 10
fecundùm
cedere conatur à centro
ABF;
ac ipfa totis viribus conaretur ire verfùs Y, atque
recedere à centro E fecundùm lineas redas
ita
EAY,
EBY, &fimiles. Scio quidem
motum
iftius
formicae fore initio tar-
diffimum, atque ideô ejus conatum, 1
5
fi
tantùm ad prin-
cipium motûs referatur, non videri magnum effe poffe |
:
non plané nullus eft, & dum fortitur cffedum, augetur, adco ut motus ex eo proveniens fatis celer effe poffit. Nam, ut adhuc alio utamur exemplo, fi EY fit canalis, in quo e @ atqui profedô
20
globulus
A
contineatur, pri-
mo quidem mento, quo tur in E, 2 5
ifte
gyrum
globulus
canalis age-
centrum motu tantùm
A
circa
tardiffimo progredietur verfùs
Y
;
fed fecundo
momento
paulô celeriùs incedet
3o
mo-
temporis
ac pneterea
novam
à centro E
:
tamdiu
ille
:
priorem enim vim retinebit,
acquiret à novo conatu recedendi
quia, quandiu durât
conatus durât,
&
motus
circularis,
quafi renovatur fingulis
momentis. Atque hoc experientia confirmât
:
fi
enim
lix: Quanta fit
vis ijlius
conatus-
Principiorum Philosophie
112
EY
canalis
I0I-I02.
valde celeriter agatur circa centrum E,
A
brevi globulus, in eo exiftens, ab
ad
Y
perveniet.
experimur in fundâ quô celeriùs enim lapis in eâ rotatur, eô magis funis intenditur atque ifta tenfio, à folâ vi quâ lapis recedere conatur à cen-
Idemque
etiara
:
;
tro fui
motûs exorta, exhibet nobis
iftius vis
quanti-
tatem.
Quod
LX.
Hune conatum ri in
reperi-
materiâ cœlo-
rum.
verô hîc de lapide in fundâ, vel de globulo
centrum E rotato, diftum eft, facile intelligitur eodem modo de omnibus globulis fecundi elementi quôd nempe unufquifque fatis magnâ vi recedere conetur à centro vorticis in quo gyratur retinetur enim hinc inde ab aliis globulis circumpofitis, non aliter quàm lapis à fundâ. Sed praeterea ifta vis in illis multùm augetur, ex eo quôd fuperiores ab in canali circa
10
:
:
i5
|
inferioribus,
& omnes
fimul à materiâ primi elementi,
in centro cujufque vorticis congregatâ, premantur.
Ac primo quidem,
omnia diftinguantur, agemus nec ad materiam
ut accuratè
folis iftis globulis hîc
de
;
ab
nia, quae
quàm
illâ
quàm
fpatia
om-
occupantur, vacua eflent, hoc
eft,
primi elementi magis attendemus,
fi
20
plena eflent materiâ, quae aliorum corporum
fi
motus nullo modo juvaret, nec impediret. Nullam enim aliam efle pofle fpatii vacui veram ideam, ex antediétis LXI. Ipfum efficere, ut corpora Solis & Fixarumfint rotunda.
Cùm tice
tum
eft
manifeftum.
globuli
25
omnes qui volvuntur
eft
b ,
Pars
fatis patet illos,
fe
mutuô omnes
II, art.
xvn, p. 49. 107-108.
b. Art. liv ci-avant, p.
circa S, in vor-
jam demonftraqui funt in lineâ redâ SA,
AEI, conentur recedere ab
premere a.
3
S, ut
verfùs
A
;
&
illos,
qui funt
Pars Tertia.
102-103.
"J
re&â SE, premere fe verfus E, atque ita de cœadeô ut, fi non fint fatis multi ad occupandum
in lineâ teris
:
omne fpatium
&
inter S
circumferentiam
A El,
totum
quod non occupant, relinqua- ,.,.......,......,,. tur verfus S. Et quoniam ii qui £^£vV^;L ^•'^//'•v fibi mutuô incumbunt (exem} :::;':^:^;\}^Ai-/Û'?^]\
,.,.....,.,..
:
:
i[-
pli caufa,
reétâ S E)
qui funt in lineâ
ii
non omnes
,
inftar
i:
;:
:
^:^:-^-:ii^s--]V:"
citiùs,
fuum
tardiùs circuitum
alii
abfolvunt, ut infrà fufiùs 8
m
:
;;
;;
:
;
:'.;.':
fpatium quod re-
•••;.'.'.•.
linquunt verfus S, non poteft
';•:'.•.
exponetur
,
^
ï'}^v^ShM0/S^/:':^:i:
baculi fimul vertuntur, fed uni 10
;
'•:•'•.-.
non eue rotundum. i5
fingeremus plures globulos
quàm
SE,
in
SA
vel SI,
^'"''
enim
Etfi
''*''"'
re&â
initio fuiffe in lineâ
adeô ut infimi
lineae
SE
vici-
|
niores effcnt centro S,
tamen
infimi
illi
quàm
infimi
lineae SI
citiùs circuitum abfolviffent
:
quia
quàm
fuperiores, nonnulli ex ipfis adjunxifTent fe flatim ex20
tremitati lineae SI, ut
fie
tantô magis recédèrent ab S
;
ideôque nunc omnes infimi iftarum linearum aequaliter
remoti funt à
pundo
S,
circa illud relinquunt, eft
ita
fpatium
BCD, quod
rotundum.
non modo globulos omnes qui funt in lineâ redâ SE, fe invicem premere verfus E fed etiam unumquemque ex ipfis premi ab omniPneterea notandum
25
&
eft,
;
bus aliis, qui continentur inter lineas redas ab illo ad circumferentiam BCD dudas, & ipfam tangentes. Ita, exempli caufâ, globulus F premitur ab omnibus 3o
aliis, a.
qui funt intra lineas
BF & DF,
five in fpatio
Art. lxxxiii et lxxxiv.
Œuvres.
III.
iS
LXII.
Eundem efficere, ut materia cœlejlis
ab om-
nibus punâis circumf,erentia> cujufque jlella? vel Solis rece-
dere conetur.
Principiorum Philosophle
114
BFD, non autem
triangulari
fie
à reliquis
:
adeô
ut,
&
eodem temporis momento, globuli omnes in fpa-
locus F effet vacuus, uno
fi
103-104.
%
BFD
contenti accédèrent,
quantum
poffent, ad illum re-
tio
'.,'/;•
ï:':';.'.'
}
:
,
;
...:••:
plendum, non autem
£$
ulli alii.
ï'}^M^^^^i0W ^:-v Nam, quemadmodum videmus ^'$3^$^ *&$$£& ean dem Yim gravitatis, quse la:
w
pidem
cadentem reétà ducit ad centrum terrae,
:!)::
'.•;•'/••
^/?/- ::':: ^ry:::^: :^'-/^ :
:
:'-.\:
-':::V^V-V
10
illum etiam obliqué eo déferre, x
;
'
•'•;.• '•:•••.''('..:.:'.'•::•.''',•':,'.
r:':'.>
in libero aëre
cùm
.•-;.;•:;'•
impeditur eius motus re-
ctus a plani alicujus declivitate
ita
:
omnes
non dubium
in fpatio
eft
BFD
quin eadem
centro LXIII. j
Globulos materice cœlejlis Je muluà non impedire in ijlo co-
fi
illo
i5
centro edu&as,
ad ipfos etiam inde removendos, per lineas à déclinantes.
ifto
Hocque exemplum
bit,
quâ globuli
contenti recedere conantur à
centro S fecundùm lineas redas ab fufîiciat
vis,
rem apertè declaraconfideremus globos plumbeos in vafe BFD gravitatis
20
natu.
&
contentos,
mine
mutuô
;
fimul enim
hos fubfequentur
ita
incumbentes,
fie
fafto in fundo vafis F, globus
defeendat
&
fibi
alii
alii
1
ut, fora-
vi gravitatis
duo 2,2, illum fequentur,
très
j
,
2,0,
j
,
& fie de
caeteris
ut eodem temporis momento, quo infimus
piet
moveri
,
alii
omnes,
fuœ
in fpatio triangulari
1
;
inci-
BFD
i5
"5
Pars Tertia.
I04-io5.
contenti, fimul defcendant, reliquis immotis. Ubi qui-
dem
notare licet duos globos 2,2, poftquam aliquantulum fequuti funt globum 1 defcendentem, fe mutuô
impedire ne ulteriùs pergant. Sed idem in globulis fecundi elementi locum non habet
petuo
punétùm, quod
& ideô Ac
i5
nifi
cùm enim poffit
in per-
contingere,
ac globi plumbei
per
minimum tem-
inftans vocant, durare poteft,
continuitatem earum motûs non interrumpit.
prseterea
notandum
eft
vim luminis, non
in aliquâ
motûs duratione confiftere, fed tantummodo in preffione a five in prima prseparatione ad motum, etfi forte ex eâ motus ipfe non fequatur. Exquibus clarè percipitur, quo paéto actio illa,
quam pro fixse
luce accipio, à Solis vel cujuilibet Stella;
corpore in omnes partes sequaliter
& in minimo
tem|poris
tiam extendatur 20
fint difpofiti
hac figura depicïi, hoc non
poris 10
motu, quamvis aliquando
eodem plané modo
ut in
fint
:
non à
;
&
id
fe diffundat
;
folo corporis lucidi centro, fed etiam à qui-
pundis edudas. Unde
omnes lucis proprietates deduci Quodque forte multis paradoxum videbitur,
reliquat
poffunt. hsec
om-
nia ita fe haberent in materiâ cœlefti, etiamfi nulla 25
plané
adeô
3o
effet vis in Sole, aliove aftro circa
ut,
û corpus Solis
nihil aliud effet
quod gyratur
quàm
:
fpatium
vacuum, nihilominus ejus lumen, non quidem tam forte, fed quantum ad reliqua, non aliter quàm nunc cerneremus, faltem in circulo fecundùm quem materia cœli movetur nondum enim hîc omnes fphaerae ;
a.
Voir
t.
V,
p. 172.
lucis proprieta-
conatu inadeô ut lux
tes in ijlo
veniri
momento ad quamlibet diftanquidemfecundùm lineas re&as,
buflibet aliis ejus fuperficiei
LXIV.
Omnes
:
ejus ope cerni poffet
tanquam ex jlellis manans, etfi nulla vis effet in ipfis Jlellis.
n6
JPrincipiorum Philosophie
ios.
dimenfiones confideramus. Ut autem etiam poffimus explicare, quidnam fit in ipfo Sole ac Stellis, quo ifta vis
luminis augeatur
•/." "iii,' 1, '••
i-ffiN
•
•
.•>••'.•
& fecundùm omnes
•!
•
••'
• "• •* "'3«-5îY ,>'.'.<~"V><>
•
-"
fphserae di-
>
:+ l'X-: .-'.t'-T:>:*ï\-\>
•
.•
.
•
V.
a
',./,.
menfiones diffundatur, nonnulla de cœlorum motu funt praemittenda. cuju/qu^ticucœio.
Quâcunque
ratione moti fuerint ab initio finguli
5
Pars Tertia.
I05-I07
eorum
vortices,
nus
adverfantur
117
jam debent effe ita inter fe compofiti, ut unufquifque in eam partem feratur, fecundùm quam reliquorum omnium circumftantium motus miilli
:
quia taies funt leges naturae 3 ut ,
motus cujufque corporis
Quamobrem
infledi.
alterius occurfu facile poffit
ponamus primum vorticem,
fi
A
cujus centrum S, ferri ab tex ei vicinus, cujus
verfus V, 10
fi
rum polos, tangere partes aliorum vorticum ab eorum polis remotas.
per E verfus
centrum
F, ferri
alius vor-
débet ab
A
per E
impediant
nulli alii circumjacentes
enim eorum motus optimè
I,
:
fie
inter fe confentient. Eo-
demque modo tertius vortex, cujus centrum non fit in piano SAFE, fed fupra illud extans, cum centris S & F triangulum conftituat,
& AEV
bus AEI i5
ab
A
&
in lineâ
per E furfum verfus.
qui duobus aliis vortici-
AE junga|tur b ferri débet Quo pofito quartus vortex, ,
cujus centrum f, ferri non poteft ab E verfus I,ut ejus motus conveniat cum motu primi, quia fie adverfa-
quemadmodum 20
tertius;
&
nec ab E verfus V, fecundus, quia repugnarent primus &
retur motibus fecundi
pereft, ut
25
in
;
nec denique ab E furfum verfus, ut tertius,
quia repugnarent primus
que
tertii
unum
&
fecundus
:
atque ideô fu-
ex polis fuis habeat verfus
E,
alium-
parte oppofitâ verfus B, vertaturque
axem EB, ab I ad V. Atque hîc etiam notari
circa
débet, nonnihil adhuc con-
motibus fore, fi trium priorum vorticum eclipticae, hoc eft, circuli à polis remotrarietatis
tiffimi, fibi
quo a.
b.
fit
in
iftis
mutuô
directe occurrant in
polus quarti vorticis.
Pars II, art. xl, p. 65. La page 106 de l'édition princeps
est
Nam
fi,
pundo
E, in
exempli çaufâ,
remplie par la figure.
LXVI. Motus iftorum vorticum aliquo modo infleûi, ut inter fe conJentiant.
u8 IVX a
Principiorum Philosophie
polum E, vertiorbem fecundùm ordinem notarum IVX, primus vortex radet illam fecundùm
fit illa
turque in
107-108.
ejus pars, quse eft circa
lineam rectam El, aliafque
&
lelas,
ipfi
paral-
fecundus vortex eandem
ra-
fecundùm lineam EV, & tertius fecundùm lineam EX, quâ ratione det
motui ejus circulari nonnihil repugnabunt. Sed hoc facile natura per leges motûs emendat, trium priorum vorticum eclipticas nonnihil infle-
10
eam partem, fecundùm quam vertitur quartus IVX; quo fit étendo in
non fecundùm lineas re&as El, EV, EX, fed fecundùm obliquas il, 2V, }X, & ita cum ipfius motu plané ut
poftea ipfum radant,
illi
i5
|
confentiant. LXVII.
Duorum
vorticum polos Je mutuo tangere non poffe.
Nec fané ullus mihi videtur excogitari pofîe alius modus, fecundùm quem variorum iftorum vorticum motus fibi mutuô minus adverfentur. Si enim duorum polos fe mutuô tangere fupponamus, vel ambo in eaf-
dem
partes ferentur,
&
cent; vel in contrarias,
ita in
&
unum
vorticem coalef-
mutuô quammaximè quamvis non tantum mihi
ita fibi
repugnabunt. Atque ideô,
afTumam, ut omnium cœli vorticum fitus & motus aufim determinare, puto tamen generaliter pofTe affirmari, atque hîc fatis efle demonftratum, polos cujuf-
que vorticis non tam vicinos
—
20
efTe polis
aliorum vorti-
Voir aussi t. IX, p. 137, note d, de la traduction a. Voir t. V, p. 172. française des Principes, et p. 354, errata. Conformément à ces indications, les deux figures de l'édition princeps ont été complétées ici, comme dans la planche VI, fig. 4 et 5, de la traduction française.
25
,
Pars Tertia.
io8-iog.
cum contiguorum, quàm
i ii
partibus ab ipforum polis
valde remotis.
Prœterea, inexplicabilis
varietas quse apparet
illa
LXVIII. Vortices
in litu Fixarum, plané oftendere videtur, illos vortices 5
non
qui circa ipfas volvuntur,
Quôd autem
effe inter fe aequales
nulla Stella fixa effe
poffit, nili in
ac fine io
:
lucem enim accuratiffimè per
illis
,
nihil plané aliud in
ma-
patebit. Et
fenfu percipiamus
Fixis
&
apparentem fitum, nullam habemus rationem aliud iis tribuendi, quàm quod ad haec duo explicanda requiri judicamus. At non magis requiri tur ad lucem explicandam, ut vortices materiae cœleftis circa ipfas volvantur, quàm ad apparentem earum fitum, ut ifti vortices fint magnitudine inaequales. Sed fané fi fint insequales, neceffe eft, ut quo-
rundam partes à 20
.
nullâ aliâ ratione, poffe explicari, partim
prœter ipfarum lucem
i5
a
taies vortices,
ex jam did:is b partim ex infrà dicendis
cùm
ma-
centro
alicujus talis vorticis, ex ipfarum luce judico effe
nifeflum
ijlos effe
gnitudine inœquales.
polis vicinas
polis remotae tangant aliorum partes
quia majorum
:
& minorum fimiles partes
|
ad invicem applicari non poffunt.
Ex his autem cognofci menti fluere
materiam primi décontinua verfus centrum cujufque vorti-
LXIX. Materiam primi elementi ex polis cujuf-
ex
circumjacentibus vorticibus, per partes
que vorticis Jluere verfus centrum, & ex centro verfus alias partes.
cis, 25
aliis
poteft,
ejus polis vicinas; ac vice verfâ, ex ipfo in alios cir-
cumjacentes vortices
dem 27 a.
polis remotas.
En marge Voir
t.
(/"
édit.)
efîluere,
Nam :
fi
NB. Vide
fig.
V, p. 172.
Art. cxxx et cxxxn.
ejuf-
ponamus, exempli caufâ,
b. Art. lvh, lviii et suiv., p. 73, j5, etc. c.
per partes ab
pag. feq.
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE
120
AYBM
109.
vorticem primi cœli, in cujus centro eft Sol, ejufque polos effe A auftralem, & B borealem, effe
'
['
.-'
'
•.'•
'
•
'
'
'
'
•
'
'
'
v-
.-.
;
> l
^•/•.'.'/'••'.••''..
«$:•;* :::v i;-'.V-
*
*
1 ':-"--
'
^: v
'
'
,
-
"-:":-;^V
-".-.: >
'
' "-V-V.-vV- - ••:-••.'• ••.' •:
.\''\&$tà-£\i';: :!•::
•."'.• ••
.••.'•."•.'•':^^w>.*v
\ '.*-".* •*.**'.:* •*."';• vY.W»
.•'
*
-,^^::::;:.-
vif.?
•: ••.'•"!
V:'4s!0!»'i'
il**;'
.*•.'.'
'".:'-'
:
'
••..-.'*.••
v." ».\».V .•'.*•',,'•*£*.*•.
•*<«.• '..•-•.
••.-:
.'
^1
'::':;':
.*"
/.•..•
••
; J4)i
^v
•*
""'k-.'-W
•*.%&:«
.v.'v.ï:-.'-'-
••«•••••••••••.
•."•
•\'.-'îV.'i;"'-..".»«'-%v.> .-j
-/^^.V^^^v::^^^:^ :^^-">>^v^v^:-v-:v.q *.•.,'•.
:
'••
•]••.'•. 'o^-^-V^'^^-^'V/av/-"^-."-^-/ :•::::?£'•',>•:. .:•:•'•:.•.'•:•'•.••.
•••.•'-
•'•!?.••
Y.-
v
\ #:•&%/;••••' :
.•.-.•• :
>-;:: : :. :. :
'Àt'inl •'•"•'•
•'
:
•'
.
•'.•'•;
•'."•;:
•'
.
•
'-.v
i
••.•^-*•^•^•V/:^v•:^•^^•'^:^^^rv^v/^^•V.ÀA.o• .' /.JS
••••.'• .'>••.-.
:.••'.•.•.•.•.•.••:•••••,•.'-•'••••."••••
'.•
••••
•.'.•••? :.
:
V::.
••-•.'•
•••.••.•'
circa quos totus gyrat; quatuorque circumjacentes
vortices
K,0,L,C, gyrare
circa axes
TT, Y Y, ZZ,
&
1
09-M
Pars Tertia.
i
MM,
&
ut
ita
ille
duos K
alios
remotis
tangat duos
&
recedere conari ab axe 5
O&C
dere verfus partes
Y&
a ,
in ipforum polis,
eorum
L in partibus ab
patet ex antedi&is
:
121
omnem
ejus materiam
AB, atque ideô majori vi tenM, quàm verfus A & B. Cùm-
que in Y & M occurrat polis vorticum O bus non magna eft vis ad ei refiftendum
& L,
K
occurrat partibus vorticum
eundum ab
&K
L
lares vorticis S ad eft,
quin materia, quae
verfus S, atque
Atque i5
eundum
illa,
;
quae ab
quàm
verfus S,
& C, in qui& in A & B eorum
polis
majorem habent vim ad
funt remotiffimae, ac proinde 10
polis valde
partes circumpo-
verfus L
K&
eft in
&K
L,
non dubium
:
progredi debeat
quae eft in S, verfus
O & C.
elementi, fed etiam de globulis fecundi effet intelli-
gendum,
fi
horum motum eô
nullae caufae peculiares
verfus impedirent. Verùm, quia multô celerior agitatio primi elementi
quàm
liber eft tranfitus per illos 20
globulis fecundi occupari
|
mus omnem materiam, tam
fecundi, femperque
eft ipfi
exiguos angulos, qui à
non
poffunt,
primi
quàm
menti, contentam in vortice L, uno à loco medio inter centra S
&
etfi
fingere-
fecundi ele-
& eodem
tempore
L progredi cœpiffe
verfus S, intelligeremus tamen illam primi elementi 25
ad centrum S pervenire debuiffe, quàm illam fecundi. Atqui materia primi elementi, fie in fpatium S citiùs
ingreffa, tantâ vi protrudit globulos fecundi,
verfus eclipticam eg\el
polos
fd
a. Art. liv,
b. Art.
vel
M Y,
fed
non modo
maxime etiam
verfus
AB, quemadmodum mox explicabo b
lx et lxiv, p. 107, 112 et 11 5.
lxxvui ci-après, p.
Œuvres.
LXX
quidem non tantùm de materiâ primi
id
III.
1
33.
16
,
ut
-
cundi démenti non
^e
po
tnle
xgx '
122
m.
Principiorum Philosophle
hac ratione impediat, ne
illi
qui veniunt ex vortice L,
propiùs accédant verfus S,
quàm ufque ad certum
:;*•.
•••••%
^T*
* *
ss^vv-.; :.>.'.•..•••.•..•
y'
:
-• .•>•,..,•
•-.*.•,*.
•
.
•
.
.
-
•".V.*
.•:.••..• vV.-."--'.*:->.••.••.^&-^'-3:Jii .-.»..•.».•.•.•. .••;•-. •.•••:.- •/•i'->.vV.-..-.--*vi . „•• ..•
"^"-'V:V'V?ri;.^\'V^v!'^ '.'•''•
V
'••
tfV
"•.
\ ''•?<•
'•'•.•
$£'.v.-'V;
•'
*
."
i
\;vï#;taV'ï;oVivh^^^
aliquem terminum, qui hîc literâ B notatus eft. Idemque de vortice K, & aliis omnibus efl judicandum.
Pars Tertia.
iu-n3.
12*.
feparticulas Prseterea etiam confiderare oportet, r r cundi elementi quse volvuntur circa centrum L, non '
folùm habere vim recedendi ab
ifto
centro, fed etiam
perfeverandi in fuâ celeritate; quse duo ûbi 5
modo
adverfantur
vicinis
:
quia,
dum
gyrant in vortice
&
fupra
vorticibus, qui
aliis
quodam-
infra
L,
à
planum
hujus figurae intelligendi funt, intra certos terminos cohibitae, non poflunt evagari verfus B, quin tardiùs
moveantur 10
inter L
Nam, cùm
B,
quàm
planum hujus
vortices, extra
quidem tantô
&
&
inter L
alios vicinos
figurae intelligendos;
LB
tardiùs, quantô fpatium
circulariter moveantur,
quàm
i5
inter L
&
B.
Atque
habent ad recedendum à centro
idcirco, vis
cedunt; fed ex adverfo vis
nendam 20
quam
alios
quam
quidem ut
occurrunt par-
ibi
tibus circumpolaribus vorticis S, quae ipfis
& iftos
L, efficit
nonnihil evagentur verfus B, quia
majus.
non poflunt plus
temporis impendere in tranfeundo inter L vortices,
erit
&
non
difficulter
habent, ad reti-
celerita|tem fui motûs, impedit ne ufque adeô
evagentur, ut ad S perveniant.
Quod idem non
habet
enim in hoc confentiat cum particulis fecundi, quôd fimul cum
locum ipfis
in materiâ primi elementi
:
etfi
gyrando, recedere conetur à centris vorticum in
quibus continetur; ineo tamen maxime z5
non opus
cùm ab
fit
iftis
ut
quidquam de fuâ
diflentit,
quôd
celeritate remittat,
centris recedit, quia ubique ferè aequales
motus fuos continuandos nempe in anguftiis angulorum, qui à globulis fecundi elementi non implentur. Quamobrem non dubium eft, quin ma-
invenit vias, ad
3o
:
teria ifta primi elementi
partes polis
A&B
continua fluat verfus
vicinas,
S,
per
non modo ex vorticibus K
™'
.
.
Qucejtt ratio hujus diverjitatis.
ii3,
Principiorum Philosophie
124
& L,
fed etiam ex pluribus
hac figura
quia non omnes in
;
.''
$A$&'\ '••''.'.
*.*.••.
•.••.-
'•'ï--'sX~':'-:
: ':-' .'".•''
."
V
/"_».
•" .'
;'••'
':^W^:'^ // A\y'-y s /M . •
•
.•••av
"%, m
•*.•
-
"mm
*
.
i
.
•'.:• :•'!•. ••:::•.:;•:•.'•/ «Yftwt ::•-:•:•.-.••.••' : ;-
telligendi,
•'
:
ipw;::V.../^-\ •.
non exhibentur in eodem piano funt inqui
aliis,
••*.**»•..•
/.•••••• s
nec verum eorum fitum, nec magnitudi-
nem, nec numerum pofîum determinare. Non etiam
Pars Tertia.
u3-u5.
dubium
quin eadem materia
eft,
vortices
O & C,
I2 effluat
5
ex S verfus
ac etiam verfus plures, fed
quorum
nec fitum, nec magnitudinem, nec numerum definio. Ut neque definio, an eadem illa materia ex O & C ftatim revertatur ad K & L, an potiùs digrediatur ad mul-
primo cœlo remotiores, antequam motûs abfolvat.
tos alios vortices, à
circulum
fui
Sed paulô diligentiùs ipfa 10
moveatur
quse venit ab A,
confiderandum,
de/g. Nempe
re&à pergit ufque ad
illa d,
quomodo ejus pars,
B
eodemque modo
re&à pergit
quos
f,
alia pars, quac venit à B,
LXXII.
Quomodo moveatur materia, qua? Solem componit.
ubi globulis
fecundi elementi occurrens, illos verfus
ufque ad i5
in fpatio
eft
propellit;
ubi occurrit globulis fecundi elementi,
tam quse eft verfus d, in omnes partes verfus
repellit verfus A. Et ftatim
quàm
quse verfus^ refleditur
|
eclipticam e g, omnefque globulos fecundi elementi circumjacentes aequaliter pellit ac denique per mea;
tus, qui funt inter iftos
verfus 20
M&Y
elabitur. Praeterea,
ifta
materia pri-
modum
cochleae contortas, def-
cribant; quae fpirales poftea,
cùm ad i&/pervene-
runt, inde utrimque refle&untur verfus eclipticam eg. Et quia fpatium
3o
dum
e g,
mi elementi proprio motu fie re&à fertur ab A & B verfus d &f, fertur etiam circulariter motu totius vorticis circa axem AB adeô ut fingula ejus ramenta lineas fpirales, five in
25
globulos circa eclipticam
de/g majus
eft
quàm meatus, per
quos materia primi elementi in illud ingreditur, vel ex ipfo egreditur, ideirco femper ibi aliqua ejus materiae pars manet, corpufque fluidiflimum componit, quod perpetuô circa axem/ife ipfum rotat. Notandumque eft in primis, hoc corpus fphsericum
LXXIII. Varias
ejfe
inxqualita.
126 /F/
1 "
sàiis
" corporis
Principiorum Philosophie
ii5.
Quamvis enim ob inaequalitatem vorticum non putandum fit, omnino œqualem copiam maeffe
debere.
,
,
V;VXv//./V>V?^.'. .'v-. -.v!
'.
teriae
• •
•-
•
.•.'••:••••
-.'•*•:-•;••.
•'•:'••.;
••.•
.-
>."«.*.'
NV*V^Jl#â§:
:; ': : :
:
: :
.'
*
; ,*//
•.:•.•>.••.-•».!;•> •:•••••••:•:• •;-'/.-:-.-v•• .•:m^---.-.-.
primi elementi fummitti verfus S, à vorticibus
vicinis
unius poli atque à vicinis altérais; nec etiam
u5-ii 7
Pars Tertia.
.
iftos vortices ita effe fitos,
127
ut materiam illam in par-
nec alios vortices, pricœlum verfus ejus eclipticam tangentes, certum
tes direétè oppofitas mittant;
mum
aliquem 5
ipfius circulum, qui
eodem modo
refpicere,
pro eclipticâ fumi
materiamque ex S per omnes
partes iftius circuli, aliafque
ipfi
pari facilitate in fe admittere
:
vicinas egredientem,
non tamen inde
10
motu &quantitate. Nempe
A
primi elementi, venientis à polo
quàm
fit
venientis à polo B,
illa
ita i5
quàm
vis materiae
verfus S, major
quidem materia
priuf|quam alterius occurfu repelli progredietur verfus B,
fi
ullae
tantùm
inaequalitates in figura Solis argui poffunt, fed in ejus fitu,
poffit,
poffit,
longiùs
haec altéra verfus
A;
fed
longiùs progrediendo, ejus vis minuetur; ac juxta
mutuô tandem ambae repellent illo in loco, in quo earum vires erunt inter fe plané aequales, atque ibi corpus Solis conftituent quod proinde remotius erit à polo A, quàm à polo B. Sed non majori leges natura?, fe
:
vi 20
pellentur globuli fecundi elementi, in ejus circum-
ferentia? parte d,
rentia ifta
minus
quàm erit
in parte f,
nec ideô circumfe-
rotunda. Item,
fi
materia primi
quàm
ver-
liberius fpatium inveniendo),
hoc
elementi faciliùs egrediatur ex S verfus O, fus
C
(illic fcilicet
O, & iflo acceffu fpatium interjedum minuendo, ibi tandem fiiletur, ubi vis erit utrimque sequalis.- Atque ita, quamvis ad folos quatuor vortices L, C, K, O, refpiceremus, modo tantùm eos fupponamus effe inter fe inaequales, inde fequitur, Solem S, nec in fpatio medio inter O & C, nec etiam in medio inter L & K, effe debere. Majorque adhuc in ejus fitu insequalitas poteft intelligi ipfo corpus S nonnihil accedet verfus
25
îo
128
Principiorum Philosophle
ex eo, quôd LXX1V. Varias etiam ejus
Praeterea, effe
117.
plures vortices ipfum circumftent.
alii
materia primi elementi, veniens ex vor-
fi
in
materiœ motu.
"••
vS."8pWV« V^f\.-\.
-
'.;:".': ,
•.l"-&W:Z:
.../£"•••
fîât"llî"
.:*.**
.'
»
'.••;•
.-:.v.v/
''-:''•:
••'•••
ÇL^e-.
.•••.•:•••.•.••.'.
».
•
/ ••'
.''t':' :?'.' :.
•.•::.".'•<:••••..
-V-
:
"r": '\iù''.2-.fcS> ::.::
•.
.•.•'-.:•::•,•••.•
•
;
.vi:::-'.'-
_•
\v..v
•• ,
.•"«."
.•-.<*
"-.
*!* '
.
•
•
^^^:'
*. •" -* •"
.*#"
.
*
*'
•
.'
'
:
•>!••••/"••••••
•"*
:/:::\ : :]:\-y.:\:':::;-'^ft^^^iy..\
*.
:
•
; : '*'ï**"-v'* A' r^*."*
:
'•'•':'.''*',':-'>•'•':'.'
v.'-*.v****>
•
"•'*.*.*"*""*'."*.
: : .
">f«*«
•y .:'V^-".:^>A*v^§^îf"i^^'jWi\ >-•
>:-.
/
w>/Jv:. •.:••.••/"•: '-V '••^'K'*-::-'" '-':' '
'•:•:'':'^v^v/^^\^•-•:v:vV•^•'vV
ticibus
K
verfus S,
&
L,
:
'•^••"/'•'
non fecundùm
quàm
•••
.
;
•
.
/'-;
.
•/••V"*
.*-*•"
*'..'.'•/.•>•. *•*.*.'.*.•.-;*.*.*. "
l
•
*•-.*>'»- •.-•• .:.•
::Vô**:.*-rv^V\:v:;V^.:%>V;t: s ^g^;:::î::::
-..-/-;•.•-.•'•
;•:;/: ':::::
•"•::
.'•;%»>.•'.'
•'
.
•:...
/Wy.-S
r
-****?
f
ù
y
••.-•..•..•v>:
,
•'•" •:'-.V.'-:>::« .- , ;.:::V.*-N: : :----.:'
•\"'\v^v/;V.;'î;»AY; :i"i«:0 :.S: ,ï
lineas
tam redas feratur
verfus alias aliquas partes, exempli
Pars Tertia.
.117-119.
caufâ, quae venit ex
g
hinc
:
fiet
verfus
e,
autem ex L verfus
quse
ut poli fd, circa quos tota Solis materia
non
vertetur,
K
129
/ aliquanto
fed Auftralis
redis à
fint in lineis
K & L ad
magis verfus
Borealis d verfus g. Item,
fi
linea
S dudis,
&
e accédât,
reda SM, per quam
materia primi elementi facillimè egreditur ab S ver-
perpundum circumferentiae/ei, vicipundo d quàm pundo/; ac linea SY, per quam
fus C, tranfeat
nius
10
|
ifta
materia praecipuè tendit ab S verfus O, tranfeat
per
pundum
quàm pundo
num
in
circumferentiae fgd, vicinius pundo d : hinc fiet ut eg Solis ecliptica, five pla-
/
quo movetur
illa
ejus materia, quae
maximum
circulum defcribit, paulô magis inclinetur à parte
polum
d,
verfus
;
poli/i,
non
curvam
five
effe
e
&f,
vel
d
fit
cujus extremitates funt
inflexam; materiamque iftam aliquanto
&g;
& d,
vel inter/&g-,
ac forte etiam, non
&
quàm
omnino
inter
aequali
atque inter/ & g. tamen non potefl impedire, ne ipfius corpus
celeritate gyrare inter e
Quod
&
lineam accuratè redam, fed nonnihil
celeriùs gyrare inter e
a5
fed
a
tota Solis materia vertitur,
20
polum/
tamen non tantum quàm linea reda S M atque ex parte g magis inclinetur verfus /quàm verfus d, fed etiam non tantum quàm reda SY. Unde fequetur axem, circa quem verfus
i5
quàm
e
d,
quam-proximè rotundum
:
quia intérim alius ejus
motus, à polis verfus eclipticam, inaequalitates iftas compenfat. Eâdemque ratione, quâ videmus ampullam vitream ex eo folo fieri rotundam, quôd aër in ejus 3o
materiam igné liquefadam per tubum ferreum
nempe
immittatur; quia a.
Voir
t.
IV, p. 181,
Œuvres.
III.
1.
LXXV. Eas tamen non impe-
ifte
aër
18. Lire à cet endroit
non majori :
eg
(au lieu de
vi e. g.).
17
ab
dire ne ejus figura fit rotunda.
Principiorum Philosophie
ijo
ampullae orificio in ejus
omnes
:.''•'• *.-".".*• '•'
''
partes refle&itur,
alias
.*.'"
"f •••
.& -•
* .
".-•" ^
• ."-.'•
*.•'•,•
. -
;
'•'••:
tendit,
&
quàm
'•'•'.'••. *'.'iÂi"_-."-I"-; •"••. '•'.*. '.'.v'.:'.' •"•••.••.•
: "-."•.'•."' •?-'•**.
•.••-••:••*
;
.';'C:•
:
inde in
sequè facile illas
rs::;::;::;:.:^»}?:!;;^?^-^-.;;..^-
^ :^:^vV;'>V>^^V•vO:;•':^ y.
fundum
ug.
*.*.
-V'.'.
•
•*.'.
:*'*rî '.• *r«
•
y///,
;-*. •"-*.**.•"'.
*"-••. *.*..;
.^v^^ : :' /^: :: ^:^V:-Sy://::'\-.\ :::
:
:
:-}:-
•'.• '••'.'.".•.•.'::.•.>•.•'•.:.:'•..•.'•:'••.•.•.•.• '•v.'a- .•.'.: : : •'••..••.'•'.': : -:-"./.-.''.-..-. ••.••!- •• ••••••. •."•.•-•::\ »••':• •—•:•.• •'.'.•'••' .•'•' •'•'.-•••'.•.• .'"'ï} : .V::V.- - . •.•.'• : : : :. : ':•' vV'-l'.'-
.•.•'•>
omnes
pellit
•
:
ita
materia primi elementi, corpus Solis
per ejus polos ingrefla, débet
omnes globulos fecundi
t
Pars Tertia.
ig-i ai.
l
)
elementi circumjacentes, sequaliter undequaque repellere;
non minus
quos obliqué tantùm
in
illos
quàm illos in quos direélè impingit. Notandum deinde materiam iftam primi elementi,
refleétitur,
quamdiu verfatur
dem
|
motum
ad eclipticam
10
inter globulos fecundi, habere qui-
reétum, à polis
YM,
AB ad
;
prsecipuam partem
fuse agitationis
fed praeterea etiam,
Unde
fit,
Sole
inter globulos fecundi.
maximam &
impendere
figuris aflSduè mutandis,,ut
exiguos angulos, per quos plere.
&à
ac circularem circa polos toti cœlo
AMBY communem nutiarum fuarum
Solem,
LXXVI. De motu primi elementi, dum verfatur
tranfit,
in
mi-
omnes
accuratè poffit im-
ut ejus vis, valde divifa, debilior
fit;
ac fingulae ejus minutiae motibus globulorum fecundi
vicinorum obfequantur, femperque paratse fint ad exeundum ex illis angulliis, in quibus ad tam obliquos motus coguntur, atque ad re&à pergenelementi
i5
dum
fibi
Eam autem materiam, quae eft in corpore Solis coacervata, valde multum virium ibi habere, propter confenfum fuarum omnium 20
verfus quafcunque partes.
partium in eofdem celerrimos motus, omnefque
illas
fuas vires impendere in globulis fecundi elementi cir-
cumjacentibus hinc inde propellendis.
quantum materia adionem, in quâ
LXXVII. Quomodo Solis lumen non mode verfus Ecli-
lucem confiftere antè monuimus; & quomodo illa adio non modo verfus eclipticam, fed etiam verfus
pticam, fed etiam verfus polos fe diffundat.
Atque ex
his poteft
intelligi,
primi elementi conférât ad illam 25
polos in
omnes
putemus
efle
partes fe diffundat.
&
tamen
aut plures ex globulis a.
primo,
fi
aliquod fpatium in H, folâ materiâ primi
elementi repletum, 3o
Nam
fatis
fecundi
Art. lxi et lxh ci-avant, p. 112 et 11 3.
magnum
ad
recipiendos
unum a ,
non
.
Principiorum Philosophie
i}2
dubium globuli
eft
quin,
&
uno
omnes contenu
eodem temporis momento,
in
cono dHf, cujus
À
': :y-.-' : y----:.----\::-:. :::• ::. •...*.»'••. •* ^Z1! .1*.*.*-*'. i^'. -:2V* ,
.'•.•
•
.
':::•
••
'
••.•.•
.•.•••.•
••
•
•
, •
:*£. ]-:.:: : »**!:•. -•••.. :
„.•
.•
».:•
•• .•;•.<•.
S •'••"•
••.••.•. :
':
:
bafis eft
•
-J-
^•* )*.••.••.•.•.•.••.'•.•:•.•.••..•...•.»:'?.•»•?«*.••.•»:;:'••'>',•••.
:-,-:'/:'•-;:• ••"••
•
'--.:' :•'.••::••..':•••••-:••••••.••.
•
.
:.:-, '.
..•/.-•.••:
•
!•!*••
.•..-•' .••.••.•.••••.••••• --. .v/-''*" ^:Vo>c^:-\V--.'.--'.'-::\-.-\'v:; -
i
•.'••.•.•.••..••••«•.•..-.•...••.•i :•.'•.'•'•.'•' :: •'.'.:-'.: :
.''.^
V,
i''
concavum hemifphœrium def, dant.
tai.
verfus
illud
accé-
Pars Tertia.
I2I-I23.
Jamque
id fuprà
oftenfum
eft
a
l
)}
de globulis contentis
in triangulo, cujus bafis erat femicirculus eclipticae
LXXVIII. Quomodo verfus
Ecli-
pticam fe diffuniat.
quamvis nondum ulla a&io primi elementi fed nunc hoc ipfum de iifdem, fifpeétaretur; mulque etiam de reliquis in toto cono contentis, hujus primi elementi ope clariùs patebit. Ea enim ejus pars, quse corpus Solis componit, tam globulos folaris,
|
5
fecundi elementi qui funt verfus eclipticam
etiam eos qui funt verfus polos 10
omnes
qui funt in cono dWf,
neque enim verfus d
ipfa majori vi
d,
ac denique
f,
verfus
H
propellit
movetur verfus
aliafque partes intermedias
&f,
quàm
e,
:
;
quàm
e,
illa
verô
jam fupponitur efle in H, tendit verfus C, unde per K & L verfus S tanquam in circulum regrediatur. Ideoque non impedit ne globuli ifli ad H accédant, & eorum acceffu fpatium quod priùs ibi erat, corpori quae
i5
Solis accrefcat, impleaturque materiâ primi elementi,
à centris K, 20
L,
&
fimilibus eô confluente.
Quin ipfa potiùs ad hoc juvat; cùm enim omnis motus tendat in lineam redam, materia maxime
H
exiftens,
:
cogitur fuos motus. Et idcirco minime 25
débet,
quôd
poris, alia
faepe,
ad
motum alicujus
mirum
effe
minutiffimi cor-
corpora, per quantumvis
diffufa, fimul
3o
unius exigui corporis, alia
magis propendet ad inde egrediendum quàm ad remanendum quô enim fpatium in quo verfatur eft anguftius, eô magis infleftere agitata in
LXXIX.
Quàm facile ad motum
magna
fpatia
nec proinde etiam, cur non Stellarum quam-maximè remota-
moveantur
;
tantùm Solis, fed & rum, adio ad terram ufque in minimo temporis momento perveniat a. Art. lxii, p. il 3.
m'e
quammaxi-
ab ec remota mo-
veantur.
*
i)4 LXXX. Quomodo lumen
Principiorum Philosophle
Si Salis
tendat verjus poios.
N
deinde putemus fpatium
«
.
.,
démenti plénum
§&:•*
••
•
.
:::.>,•..••.-.'..
•..'•--:
•
..••:
.*-""!
'rVî* •:;*.* 'V'
;
•
-<:;e?v.:-s-:;
:*«"-:*\7 .*••-•••'.• •*."iV,«.
•'''/:;::'•"
i
..•.:••.•• Vil-.'.". ;'.-..•••
-
:
•
r*l-feS3 5i7/ /
•,&.••
£&•:•.••..
folâ materiâ primi ir intelligemus omnes glo-
/r r *i« elle, lacilè
**
;'.:•:' '.'..• .'M:
1 .
%
•
•« '.
'.•.••.••;••
123.
:
•
.••'/
T»,l
•
.•
..
.•
.•
..•
,«/.£?.*
.'.'...:•<
.
.•"'!••:•'•'-.•..
••.*•.'•.'•:.•:•..•.'.•.•.:.>
•••.w:
••
•
•
.
.
:
".'••::•.'••.••.•.•.•..
bulos fecundi, qui continentur in cono gNe, à materiâ
primi, quae,
in Sole exiftens, à
d verfus
/,
fi-
Pars Tertia.
123-125.
135
mulque verfus totum hemifphaerium efg, magnâ vi movetur, eè verfùs pelli de|bere, quamvis ex fe ipfis nullam forte habeant propenfionem ad iftum motum neque enim etiam ei répugnant, ut neque materia ;
5
primi elementi, quae
ad eundum verfus
efl
N
enim paratiffima ibique fpatium implendum,
eft in
S,
;
ipfa
quod, ex eo quôd globuli hemifphaerii concavi efg verfus
N
ferentur, corpori Solis accrefcet.
eft difficultas, 10
fecundi elementi ab S
N
per
:
illa
materia primi ab
anguftiffima intervalla, quae globuli fecundi
non replent, ejus motus ab ipfis non impeditur; ut neque videmus in illis horologiis, quibus clepfydrarum loco nunc utimur, arenam ex vafe fuperiori defcendentem impedire quominùs aër ex inferiori per interftitia ejus granulorum adfcendat. contenu
quàm
in
cono
globuli
eNg venus
fH d verfus H
ac fimul à proprio
ab S aequidiftent.
tum 25
tempore, globuli
tanquam motibus contrariis debeant cùm enim haec materia primi non tranfeat nifi
Quaeri tantùm poteft, an tantâ 20
ulla
verfus S,
ferri
i5
& eodem verfus N, &
quôd, uno
Nec
&
eft,
minor
vi
N, a lola materia Solis,
ab eâdem materia Solis,
motu quod non videtur, fi H & N Sed quemadmodum, ut jam nota;
eft diftantia
verfus polos, inter
circumferentiam cœli quod illum
verfus eclipticam poteft aequalis,
H S & NS,
:
ita
tune ad
cùm eadem
eft
ambit,
fummum
Solem
quàm
illa vis effe
proportio inter lineas
MS &
AS. Unumque tantùm habemus in naturâ phaenomenum, ex quo ejus rei 20 en
eN#]
effet,
quae eft inter
efg{i"édit.). Voir,
p. 134,
I.3.—
21
fHd]
fgd
(1"
p. i33,
l.
lxxxi
pellantur globuli
édit.).
10.
Voir
ci
-avant,
An
œqualis fit ejus vis
in poiis
câ.
s
in eciipti-
Principiorum Philosophie
jjô
i»5.
experimentum capi poffit nempe, cùm forte aliquis Cometa tantam cœli partem pererrat, ut primo vifus :
*-•*»•
•"*
• "
*-
?r -
.
•
".*-"; •"-*•
• #"
''
'll'lVfl'
*••••••».
t
•
»*•*,*
'
s%
""•""
*•** •
'.*. •
-
#
j****\
V
l
'
a
*•***
„•
'
.*-':
•'
*"%
•**"
•••^i
* - ^'
•
*
»".*•.'••**
*
•"
'
"
•••
.
i"**
"»iiA 5»''^«
,
**•"/*
:£#***•**;« ':.*.'••.''•
,
,
|
•
•
ifc't d> l'Lfa >
,*'
l
•
'éi'iH
••""**•*"•
•.'
'. .
:
;
».*•"• *•
-^î
*'-'.vV-V"*'***"*
. I ii
'
*
V '•'"
É.
•
*
,
*
*
.
'•••r-'yi %,**•! '•''*•'.'•
*."•*."*".*•'
in eclipticâ, videatur deinde verfus
poftea rurfus in eclipticâ
o.»
:•.'.* .*.*\v •'.*.-;•.•.*'••
'.
r
.
'•'i» i'm *'î \ '.
.•••••£! "
»+
unum
.*
J
*
••'.I.'*.
^:
'
*.*-"
*
"
"''lt *.
i
ex polis, ac
tune enim habita ratione
Pars Tertia.
u5-ii7-
l
)7
lumen (quod paribus, majus
ejus diftantiae, poteft seflimari, an ejus
à Sole
|
effe infrà
oftendam
appareat verfus eclipticam
3
caeteris
),
quàm
verfus polum. LXXXII.
Supereft adhuc notandum, circa globulos fecundi elementi, eos qui proximi funt centro cujufque vor-
minores
ticis,
effe ac celeriùs
moveri,
quàm
illos
qui
paulô magis ab eo diflant, idque ufque ad certum ter-
minum, 10
ultra
quem
fuperiores inferioribus celeriùs
moventur, & quantum ad magnitudinem, funt aequales. Ut hîc, exempli caufâ, in primo cœlo putandum eft,
omnium
effe
HNQR, S
leriùs
moveri quàm
remotiores, ufque ad certam diflantiam, ultra quam funt omnes magnitudine aequales , & eà celeriùs
moventur, quùfunt à Sole remotiores.
minutiffimos globulos fecundi elementi effe
juxta fuperficiem Solis de/g,
datim
Globulos fecundi elementi Soli vicinos minores effe, ac ce-
&
paulô remotiores gra-
majores, ufque ad fuperficiem fphaeroidis
ultra
quam omnes
qui funt in hac fuperficie
funt aequales; atque illos
HNQR, omnium
tardiffimè
adeô ut forte globuli H, Q, triginta annos vel etiam plures impendant in abfolvendo uno circuitu moveri
;
circa polos A, B, fuperiores
20
autem verfus
M &
itemque inferiores verfus e &g celeriùs moveantur, & tam fupremi quàm infimi, circuitus fuos intra paucas
hebdomadas abfolvant. Et primo quidem b quod fuperiores verfus ,
celeriùs ferri debeant, facile demonftratur. 25
Y,
omnes
quàm
inferiores verfus
M&Y H & Q,
Ex eo enim quôd fuppofuerimus c
,
magnitudine aequales (ut par fuit, quia nullum habuimus ipfarum inaequalitatis argumentum), & quôd fpatium in quo tanquam in vortice in principio fuiffe
circulariter aguntur, a. Art.
non
fit
accuratè rotundum
cxxx ci-après.
b.
Voir
c.
Art. xlvii et xlviii, p. ioi et io3.
t.
IV, p. 455-456.
Œuvres.
III.
18
;
tum
LXXXIII.
Cur
remotiffimi celé' riùs moveantur quàm aliquantà minus remoti.
Principiorum Philosophie
ijS
quia
alii
vortices circumjacentes
tum etiam quia centri
3
u7-ia8
non funt squales,
illud débet effe anguftius, è regione
cujufque ex
vorticibus vicinis,
iflis
gione aliarum ejus partium
:
quàm
è re-
neceffe eft ut aliquando
quaedam ex ipfis celeriùs quàm aliae mo|veantur, cùm nempe ordinem debent mutare, ut ex via latiori tranfeant in anguftiorem. Sic, exempli caufâ, duo globi qui funt inter punéta
A &
5
B,
non poflunt tranïïre inter duo viciniora C & D, nifi unus alium praecedat &
10
;
manifeftum
efl
moDeinde, quia omnes
cedit, altero veri.
eum qui praeceleriùs
globuli primi cœli totâ fuâ
i5
recedere conantur à centro S, ftatim atque aliquis
vi
ex
quàm
ipfis celeriùs
vicini
movetur,
majorem habens vim, magis à centro
ille,
illo
hoc ipfo
recedit;
&
femper fuperiores illi funt qui celeriùs moventur. Quanta autem fit ifta eorum celeritas, fola experiennullamque habemus ejus experientia docere poteft tiam, nifi in Cometis, quos ex uno cœlo in aliud migrare infrà oftendam b ut neque poflumus determinare tarditatem circuli HQ_, nifi ex motu Saturai, quem in illo vel infra illum effe demonftrabo c Quôd vero, infra terminum HQ_, globuli propiores 1/ o f ita
20
;
;
.
lxxxiv. Cur
Solis
leriùs
proximi
ce-
etiam /eran-
1
• >
i
centro S celeriùs circulum 22 aliud] alium (/" a.
Voir
t.
V, p. 172.
b. Art. cxxvin. c.
Art. cxlviii.
édit.).
luum ablolvant quam 1
re-
25
Pars Tertia.
138.
l
J9
motiores, probatur ex circumvolutione materiae folaris,
omnem
ff/jit'-i
:
•
illam cœli partem
::'.'•'.•'.
tu-.---."-;-.-?;?.----"-.-
;•••••:•
'•'•'.•S-:'-
y--.-.:-
•'':.''.••'.
.••.••:••
fibi
'.:••::
••.•.•••.••.•••••• ..
—
vicinam fecum
::.*•": '.".'.*• •"-•."•
^va
•-Vlv
.- :
•>'
•
•'.'•'•'
:-:-^.Y*'
neque enim poteft dubitari, cùm ipfafit celerrimè agitata, & femper aliquid fui per anguflos mearapientis
:
tur, quant
motiores.
pauld re-
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
140
iî8-i3o.
globulos fecundi elementi, verfus
tus, qui funt inter
eclipticam emittat
&
verfus polos recipiat, quin ha-
beat vim fecum rapiend i globulos
iftos
ufque ad certam
terminum defignamus ellipfi HNQ.R, non circulo quamvisenim Sol fit fphaericus, ac nonminori vi pellat materiam cœli circumjacentem verfus polos quàm verfus eclipticam, 3 non illâ adione in quâ ejus lucem confiftere diximus poteft tamen idem intelligi de hac altéra adione, quâ iftam cœli materiam fecum in orbem rapit, quia pendet à folo ejus motu circulari circa fuum axem qui motus procul dubio potentior eft in eclipticâ, quàm verfus polos & ideô hîc H & Q_ magis diftare debent ab S, quàm N & R. Atque hinc infrà b ratio reddetur, cur Cometarum caudœ aliquando reétae, aliquando diftantiam. Hujufque
|
diftantiae :
,
10
;
;
i5
curvae appareant. LXXXV. Cur iidem
Solis pro-
ximiyfint remotioribus minores.
Cùm
terminum HQ, inferiores globuli materise cœleftis celeriùs moveantur quàm fuperiores, debent etiam efle minores fi enim effent autem
hîc, intra
;
majores vel sequales, hoc ipfo haberent plus virium, ideoque fuperiores évadèrent. Sed ubi femel contingit, aliquem tantô efle minorem iis qui fupra ipfum
20
magnitudine fuperetur, quàm illos celeritate fuperet, femper poftea illis inferior manere
funt, ut
débet.
magis ab
Etfi
iis
verô globulos
ratifîimè sequales à
tamen non
iftos in
Deo fados
fuifle
potuit, lapfu temporis,
fpatiorum quae percurrunt, a. Art. lxiii, p.
1
14-1 15.
b. Art. cxxxviii. c.
principio
Art. XLViii, p. io3.
&
quàm accu-
fupponamus
c ,
fieri
ob inaequalitatem
inaequalitatem
eorum
25
Pars Tertia.
i3o.
motûs inde ortam, ut paulô antè demonftratum quin
aliqui aliis
eft
a ,
minores évadèrent, iique effent fatis
multi ad fpatium a.
141
HNQ.R implendum. Neque enim
Art. lxxxiii, p. iZj i38.
Principiorum Philosophie
142
i3o-i3j.
cum magnitudine totius comparatum, niû tanquam admodum
confideramus hoc fpatium, vorticis
AYBM
parvum ut etiam magnitudo ;
Solis,
quamvis
rata, perexigua eft intelligenda;
proportio
|
nimis vafla
non potuerit
ifta
eorum
hîc in figura exhiberi, quia
Notandum etiam
effe debuiffet.
effe alias insequalitates
ad ipfum compa-
in
motibus
eft
varias
partium cœli,
earum quse funt inter S & H vel Q_, de quibus paulô pôft commodiùs agetur. Denique non eft omittendum, materiam primi déprsefertim
LXXXVI. Globulos fecundi elementi variis modis Jimul moveri, quo fit ut planéfphœrici reddantur.
menti, venientem ex vorticibus K,
L,
& fimilibus,
10
prae-
cipuè quidem ferri verfus Solem, fed plurimas tamen
etiam ejus partes per totum vorticem
atque inde ad alios C,0,
AYBM difpergi,
& fimiles tranfire,
ac fluendo
circa globulos fecundi elementi, efiicere ut ipfi
tum
5
modis moveantur. Cùmque fie ifti globuli non unâ tantùm ratione, fed multis diverfis eodem tempore agitentur, circa propria centra,
tum
forte etiam aliis
hinc clarè percipitur ipfos, cujufcunque figurae fuerint in principio,
nunc debere
effe
plané fphaericos, non
inftar cylindri, aut cujufvis fphseroidis,
20
unâ tantùm ex
parte rotundos. LXXXVII. Varias
effe
gradus ce-
leritatis in
minutiis
primi démenti.
Poftquam autem naturam primi & fecundi elementi fie utcunque explicuimus, ut tandem de tertio agere poiïimus, confiderandum eft, materiam primi non effe aequaliter agitatam fecundùm omnes fuas minutias, fed faepe in perexigua ejus quantitate innumeros reperiri
diverfos gradus celeritatis.
Quod
25
perfacilè de-
tum ex modo quo ejus generationem fuprà defcripfimus 8 tum etiam ex continuo ejus ufu monftratur,
,
a.
Art. xlix, p. 104.
:
3o
Pars Tertia.
i3a-i33.
145
eam genitam effe ex eo, quôd particule fecundi elementi, nondum fphaericse, fed angulofae, ac totum fpatium in quo erant implentes, mofinximus enim
veri 5
non
potuerint, quin
ac minutise, ab
earum anguli
attererentur,
iis attritu ifto feparatse,
figuras fuas
diverfimodè mutarent, pro ratione diverfi loci occupandi, licque primi elementi
formam affumerent;
nuncque adhuc eodem modo putamus, illud primum elementum infervire implendis omnibus fpatio|
10
rum anguftiis, quse circa alia corpora reperiuntur. Unde manifeftum eft unafquafque ex ejus minutiis majores initio non fuiffe quàm anguli particularum ex quibus exfcindebantur five quàm fpatium, quod très globuli, fe mutuô contingentes, in medio fuî ;
i5
relinquunt; atque ideô quafdam ex vifas
manere
potuiffe,
dum
aliae
ipfis
plané indi-
intérim egredientes
ex anguftis fpatiis, quorum figura mutabatur magis
&
magis, indefinitè dividi debuerunt. Sint, exempli
caufâ, très globuli A, B, C, 20
duo primi A & B, fe mutuô tangentes in G, circa propria centra tantùm vertantur,
a5
quorum
dum
intérim tertius C,
tangens primum in
E, volvetur
ipfum ab E verfus
donec pundo D punéto F mani-
I,
tangat fecundum in
fupra
:
materiam primi elementi, quae continetur in fpatio triangulari FGI, five ex pluribus ramentis conftet, live tantùm ex uno, pofle intérim manere imfeftum
eft
motam; 3o
fed illam quse eft in fpatio
FIED neceflario ramentum inter
& nullum tam exiguum ejus pun&a D & F pofTe defignari, quod non
moveri,
fit
majus eo
5
Principiorum Philosophle
144
i33-i34.
quod inde aufertur fingulis momentis. Quia globulus C, accedendo ad B, efficit ut linea DF tranfeat per innumeros diverfos gradus brevitatis. LXXXVIII. Eas
Sic igitur in materiâ primi elementi,
ejus minutias quce
minimum
habent ce-
lerilatis, facile id ip-
fum quod habent aliis transferre,
ac
fibi
mutuà adhxrere.
qusedam funt
ramenta reliquis minus divifa, & minus celeriter agitata; qua? cùm fupponantur excifa fuiffe ex angulis
cùm nondum
particularum fecundi, natae erant,
& omnia
non habere
funt
in globulos tor-
fpatia fola implebant,
fi|guras valde angulofas,
&
non pof-
ad
motum
Unde fit ut facile fibi mutuo adhsereant, magnamque partem fuœ agitationis transférant in illa
ineptas.
ramenta, quse minutiffima funt,
alia
& celerrimè
ab LXXXIX.
Et
Taies minutias fibi mutuà adhérentes, prœcipuè inveniri in eâ
materid primi
iflis aliis
ele-
menti, quœ a polis ad centra vorticum fer-
agi-
tur.
,
quidem
talia
ramenta prœcipuè reperiuntur redas movetur
in eâ
médium
enim partes quamminimùm agitatae fufficiunt ad iflum motum redum, non autem ad alios magis obliquos &
fecundùm
lineas
:
ejus
varios, qui fiunt in aliis locis; ex quibus
idcirco
viam
iflius
diligenter confiderari.
Nempe, cùm
XC. Qualis
fit
figura
ifta-
rum minutiarum, quce particulœ firia-
iœ deinceps vocabuntur.
a
faepe tranfeant per angufta illa fpatia
triangularia, quae in
medio trium globulorum fecundi
mutuo tangentium,
reperiuntur, debent
induere figuram in fuâlatitudine
& profunditate trian-
elementi, fe
gularem. a.
Pars
20
motûs redi, & ibi congreexiguas maffas, quarum figuram hîc velim
expelli folentin
gantur in
i5
recipiant.
materiâ primi elementi, quae à polis verfus cœli
10
8
majora corpora, cseteris paribus, faciliùs id quod habent agitationis in minora transferunt, quàm novam ullam agitationem tantur. Quia, juxta leges naturae
5
Quantum autem ad
II, art. xl, p. 65.
longitudinem, non fa-
3o
Pars Tertia.
i3 4 -i35.
MS
ipfam determinare, quia non videtur ab aliâ
cile eft
quàm à
caufâ pendere,
copia materiae ex quâ
iftae
maflulae conflantur; fed fufficit illas concipere tan-
quam
exiguas columnas, tribus
learum
in
ftriis
modum coch-
excavatas, ita ut gyrando tranfire
intortis
poffint per illos anguftos
trianguli curvilinei
meatus, figuram habentes
FGI, qui femper inter
très globu-
mutuô tangentes reperiuntur. Quippe ex eo quôd fint oblongae, ac motu celerrimo
los fecundi elementi fe
10
tranfeant inter iftos globulos fecundi elementi,
intérim
motu
ipfi alio
circa polos cœli rotantur, clarè
prout tranfeunt per partes axi vorticis remo-
tas, i5
&
;
modum
cochlearum dequidem magis vel minus intor-
intelligitur illa|rum ftrias in
bere effe intortas
dum
tiores aut viciniores
celeriùs in
:
quàm
illis
quia globuli fecundi elementi
in
iftis
didum
rotantur, ut antè
a
efl
.
Ac etiam ex eo quôd
ipfse
veniant verfùs
médium
xci. lftas particules
cœli ex partibus contrariis, unse fcilicet ab Auftrali, 20
alise
axem
dum
à Boreali, in
eft illas
&
unas
intérim totus vortex circa
eafdem partes movetur
quae veniunt à polo Auftrali,
:
fuum
ab op-
pofitis polis venienles,
contrario
modo
effe intortas.
manifeftum
non
in
eafdem
partes debere intortas effe, ac illas quae veniunt à polo Boreali, fed plané in contrarias. 25
fione valde
Quod animadver-
dignum puto, quia hinc
infrà explicandae
b
vires magnetis
praecipuè dépendent.
Sed ne quis forte exiftimet, me fine ratione afiirmare, très tantùm ftrias in iftis primi elementi particulis effe pofle, a.
Art. lxxxiIi, p.
b.
Pars IV,
art.
Œuvres.
1
cùm tamen
non
37-1 38.
cxxxm,
III.
globuli fecundi
etc.
19
ita
XCII. Très tantùm ftrias in ipfis effe.
Principiorum Philosophie
146
femper omnes
mutuô
fe
alia-
tantùm relinquant, velim hîc no-
poffint contingere, ut
triangularia fpatia circa fe tari,
135-136.
quaevis loca ampliora, quse inter globulos
iftos fsepe
reperiuntur, habere femper fuos angulos
plané sequales ac,
trianguli
iis
quantum ad
caetera,
perpétua mutatione ticulae ftriatae illa
:
FGI,
effe
in
adeô ut par-
primi elementi, per
tranfeuntes,
eam etiam
figu-
ram quam defcripfimus, debeant induere. fe
Nam, exempli
10
caufâ, quatuor globuli A, B, C, H,
tangentes in punétis K,
fui
5
L,
G,
E,
relinquunt in medio
fpatium quadrangulare, cujus quifque angulus
eft
omnino sequa|lis unicuique ex angulis trianguli FGI; cùmque quatuor ifti globuli moventur, fpatium iftud affiduè figuram mutât, fitque nunc quadratum, nunc oblongum, ac etiam interdum in duo alia fpatia triangularia dividitur unde fit ut materia primi elementi
i5
;
minus
agitata, quas in eo exfiftit, ad
unum
vel
duos ex
ejus angulis debeat confluere, ac refiduum fpatii relin-
querem
aterise mobiliori,
20
& figuras fuasfaciliùs mutan-
omnes iftorum globulorum motus accommodet. Atque fi forte unum ex ejus ramentis, in uno ex
ti,ut eas ad
iftis
angulis exiftens, extendat fe
ibi
verfus partem
illi
angulo oppofitam ultra fpatium sequale triangulo FG I ,
debebit inde expelli, ac proinde imminui,
cùm
,
^
K >
acci-
angulum materia minus
det ut tertius globulus tangat duos illos, qui
quo verfatur conficiunt. Nempe, fi agitata, occupans angulum G, extendat in
fe verfùs
D
ultra lineam FI, inde extrudetur à globulo C, atque
eatenus minuetur,
cùm
hic globulus
C
accedet ad B,
3o
i36-i3 7
Pars Tertia.
.
147
ut claudat triangulum GFI. Et quia particulae primi
&
elementi, quae in eo maximae funt,
minus agitatae, per longos cœli tra&us tranfeundo, non pofTunt non faepe ita verfari inter très globulos ad fe invicem accedentes, non videntur poiTe induere ullam figuram determinatam, & aliquandiu in ipfis permareliquis
nentem, praeter illam quam defcripfimus. Etfi
autem
différant à reliquâ materiâ primi elementi, 10
XCIII.
hae particulae oblongae ac ilriatae valde
non tamen
ab hac diftinguimus, quandiu tantùm inter globulos fecundi verfantur tum quia nullum peculiarem illas
Inter particulas flriatas,
& omnium minu-
tijfimas
,
varias
effe
aliarum magnitudines
in
primo
ele-
:
mento.
earum effe&um ibi advertimus tum etiam, quia multas alias, non multô minores, nec celeriùs agitatas, in eâ contineri arbitramur, ita ut inter omnium minu;
|
i5
tiffimas
& illas
innumeri
flriatas,
fint
aliarum gradus.
ut facile ex inaequalitate viarum quas perlabuntur,
agnofci poteft.
Sed quando materia
i-fta
primi elementi ad corpus
Solis alteriufve fideris pervenit, ibi
maxime
cùm
omnes
ejus
minu-
globulorum fecundi elementi obicibus impediantur, in fimiles motus confentire laborant. Unde fit ut illœ ilriatae, nec non etiam alise multae paulè minores, quae ob figuras nimis angulofas, molemve nimis magnam, tantam aginullis
20
tiae
25
tationemrefugiunt, abaliisminutiffimis feparentur, ac fibi
mutuè
agitatae,
facile adhaerentes,
propter iniequalitatem
fuarum figurarum, moles aliquando permagnas componant, quae, intimae cœli fuperficiei contiguae,
ex quo emerferunt adjunguntur, 3o
&
ibi
fideri
refiflentes
illi
adioni, in quâ vim luminis coniiflere fuprà diximus 3 a.
Art. lxxvii et lxxviii, p.
1
3
1
et i3?, et art. lv, p. to8.
,
XCIV. Quomodo ex Us macula- in
Solis vel flella-
rum fuperficie rentur.
gene-
Principiorum Philosophle
148
i37-i38.
maculis quae in Solis fuperficie con-
fimiles funt
illis
fpici folent.
Eâdem enim
quâ videmus aquam
ratione,
liquorefque alios quofcunque,
cùm
admoti
igni
effer-
vefcunt, atque aliquas particulas diverfae à reliquis
minus ad motum aptas
naturse ac
denfam fpumam ex
particulis
iftis
in fe continent,
conflatam emittere,
quae fupra ipforum fuperficiem natare, figurafque ad-
modum
irregulares
&
mutabiles habere folet
:
ita per-
utrimque ex ejus. polis verfùs eclipticam ebullientem, debere particulas fuas
fpicuum
materiam
eft
ftriatas, aliafque
omnes
rent, ac difficulter xcv.
rum
proprielates.
quae facile
mutuô
fibi
communiipfius motui obfequuntur,
fe
partibus
|
eclipticae vicinis
valde varias
&
Solis polos,
fi
faltem fimul
incertas
non tam
cum
;
;
&
& denique cur
celeriter
diffolvantur, ac novce
generentur.
i5
cur figuras habeant
quàm
eâ parte cœli quae
in
orbem
circa
ejus fubftantia,
illi
proxima
eft,
moveantur. XCVI. Quomodo ifice macula?
10
adhae-
tanquam fpumam expellere. Atque hinc a facile eft cognofcere, cur Solis maculae non foleant apparere circa ejus polos, fed potiùs in ex
Hinc cognofci prcecipuas harum macula-
Solis,
20
quemadmodum plerique liquores eandem fpumam, quam initio effervefcendo emittunt, rurfus Atverô,
poftea diutiùs ebulliendo reforbent
&
putandum eft, eâdem facilitate rum è corpore Solis emergit, atque
in ejus fuperficie
abfumunt ita quâ materia macula:
cumulatur, paulô pôft etiam imminui,
&
ejus fubftantiam refundi, partimque per
cœlum
num
difpergi.
(Non enim ex toto
tantùm ex materiâ quae recens maculae a.
Voir
iftae t.
IV,
formantur.) p.
456-458.
Ac
25
partim in vici-
Solis corpore, fed
in illum ingrefla eft,
reliqua materia quae diu-
3o
Pars Tertia.
i38-i3g.
149
jamque, ut ita loquar, excoda defaecata, fummâ vi femper gyrans, partim eas
tiùs in eo permanfit, eft
&
quse
jam fa&ae funt
abradit,
dum
intérim aliâ in parte
novae generantur ex nova materiâ Solera ingrediente
unde
ut
fit
non omnes
:
in iifdem locis appareant. Et
fané tota Solis fuperficies, partibus circumpolaribus
quâ componuntur
exceptis, materiâ ex
tegi folet. At-
qui maculae tantùm efle dicuntur, ubi materiâ
tam denfa 10
&
illa eft
vim luminis à Sole venientis
ftipata, ut
notabiliter obtundat.
Praeterea poteft contingere, ut maculae
funt paulô crafliores
quàm
& denfiores,
iftae,
cùm Cur
priùs in fuâ circum-
medio atterantur à puriore materiâ Solis eas circumfluente ficque ut extremitates earum circumferentiae, in acutum definentes, ejus lumini perviae fint unde fequitur ipfas ibi Iridis coloribus pingi ferentiâ
in
in
XCVII. quarundam ex>-
tremitate colores
iri-
dis appareant.
;
i5
:
debere, ut antehac de prifmate vitreo in Meteoris, cap. 8 a
aliquando colores in
illis
Saepe etiam contingit, ut materiâ Solis, circa
ma-
,
expli|cui. Et taies
obfervantur. 20
culas iflas fluendo, fupra ipfarum extremitates afîur-
gat
;
tuncque, inter
tercepta, cogitur ad
illas
motum
modo quo fluminum 25
locis vadofis
Unde
&
coeli vicini
fuperficiem in-
folito celeriorem
rapiditas
femper
eft
quàm
in latis
&
anguftis,
fequitur Solis
&
lumen
ibi
:
eodem
major in profundis.
aliquantô fortius eflè
debere. Atque ita maculae in faculas converti folent,
hoc
eft,
aliis 3o
quaedam
folaris fuperficiei partes, quae priùs
erant obfcuriores, poftea fiunt lucidiores.
vice verfâ faculae in maculas mutari videntur, a.
Voir
t.
VI, p. 329.
cùm,
Ac his
XCVIII.
Quomodo macula in faculas vertantur, vel contra.
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
IfO
materiam demerfis,
unâ ex parte
in fubtiliorem Solis
magna copia
novae materise aliâ ex parte ipfis accedit
&
adhaeret.
Cùm
XCIX. In quales particulas macula; diffolvantur.
139-140.
autem
iflre
maculée diflblvuntur, non abeunt
in minutias plané fimiles tae
:
iis
ex quibus fuerant confla-
fed partim in tenuiores, ac fimul folidiores, five
figuras
minus angulofas habentes
motum
funt aptiores,
&
;
quo nomine ad
ideô facile per meatus, qui
funt inter globulos cœli circUmjacentis, verfùs alios vortices tendunt; partim in tenuifîimas, quae ex alia-
rum
angulis erafae, vel in puriffimam Solis fubftantiam
convertuntur, vel abeunt etiam verfùs
denique in
cùm
cœlum partim ;
crafliores, quae ex pluribus ftriatis, aliifve
fimul jundis compofitae, verfùs ubi,
10
fint
cœlum
expelluntur,
nimis magnae ad tranfeundum per
illos
i5
anguftos meatus, quos globuli fecundi elementi circa
globulorum iftorum loca fubingrediuntur, & quia figuras habent valde irregulares & ramofas, non tam facile ac illi globuli moveri fe relinquunt,
ipfa etiam
20
poffunt.
mutuo nonnihil adhaerentes, componunt ibi magnam quandam molem, rariflimam, & aëri (five potiùs aetheri) terrae circumfufo non abfimilem, quae |Sed
Quomodo ex ipfisœther circa Solem & Jlellas generetur. Huncque œlhercm & ijlas maculas ai tertium ele-
mentum
referri.
fibi
à Sole circumquaque forte ufque ad fphaeram Mercurii, vel
etiam ultra illam,
aether ifte in
immenfum
fe
extendit.
Nec tamen
25
crefcere poteft, etiamfi novae
femper particulae ex macularum diffolutione ipfi accédant, quia globulorum fecundi elementi per illud & circa illud continua agitatio facile poteft totidem alias diflblvere, ac rurfus in materiam primi elementi convertere. Quippe omnes Solis aliorumque fiderum
3o
Pars Tertia.
140-141-
M
1
&
totum aetheremipfis circumfufum, quoniara ejus partes ad motum minus aptae funt quàm globuli fecundi elementi, ad tertium elementum remaculas, ut
ferimus a
.
Sed verô macularum produdio vel diflblutio à tam minutis & tam incertis caufis dependet, ut minime fit
mirandum,
fi
quando
nullse prorius in Sole appareant,
nonnunquam
CI.
Macularum produâionem & dijjblutionem à caufis valde incertis pcndere.
tam multae, ut totum ejus lumen obfcurent. Ex hoc enim quôd pauca aliqua
vel
10
fi
è contra
ex ramentis primi elementi fit
fint
fibi
invicem adhaerefcant,
unius maculas rudimentum, cui facile poflea plura
alia junguntur, quae, nifi
partem
in priora illa
fuse agitationis amitterent,
fibi
impingendo mutuô non
poffent adhaerere.
maculas iflas, cùm primùm gecorpora mollilîima & rariflima, ideoque
Notandumque
iS
nerantur, effe
facile frangere
impetum ramentorum primi elementi,
quae in ipfas impingunt,
&
illa fibi
adjungere. Paula-
tim autem poftea interiorem earum fuperficiem, con20
tinuo
motu
fubftantiae folaris cui contigua efl,
tantùm abradi
&
non
perpoliri, fed etiam condenfari
&
|
efl,
molli
&
earum
fuperficie, quae coelo
ob-
rarâ rémanente. Ideoque ipfas
non
indurari, aliâ intérim
verfa
eo quôd materia Solis interiorem earum fuperficiem lambat, nifi fimul etiam earum oras circumfluat & tranfcendat, fed contra potiùs femper facile diffolvi, ex
25
augeri,
3o
quamdiu
iflae
earum
orae,
fupra Solis fuperfi-
ciem eminentes, ejus materiae occurfu non denfantur. Hincque potefl contingere,ut aliquando una & eadem macula fupra totam fuperficiem alicujus fideris fe exa.
Voir
t.
IV, p. 456.
Cil.
efl
Quomcdo eadem macula
totum aliquod
fidus tegere
pojfit.
M2
Principiorum Philosophie
141-142.
tendat, ibique diu permaneat, priufquam diffolvi pofîit.
cm.
Sic referunt
Cur Sol aliquando
fus fit obfcurior ; & cur quarundam jlellarum magnitudines apparentes mutentur.
CIV.
Cur aliquœfixœ reant, vel
quidam
hiftorici
a ,
Solem aliquando per
vi-
plures dies continuos, aliquando etiam per integrum
annum, folito pallidiorem, Lunse inftar, fine radiis lucem triftem prsebuiffe. Notarique poteft multas ftellas nunc minores majorefve apparere, quàm olim ab Aftronomis defcriptse funt. Cujus non alia ratio efle videtur, quàm quôd pluribus paucioribufve maculis earum lux obtundatur. Quinetiam fieri poteft, ut aliquod fidus tôt & tam
10
difpa-
ex impro-
vifo appareant.
denfis maculis involvatur, ut vifum noftrum prorfus effugiat
:
ficque olim Plejades numeratae funt feptem,
quae
jam
teft,
ut aliquod fidus,
fex
tantùm confpiciuntur. Itemque
fieri
po-
nobis antea non vifum, bre-
tempore atque ex improvifo, magnâ luce affulgeat. Nempe, fi totum ejus corpus ingenti & craffâ macula fuerit hadenus conteétum, jamque accidat ut viflimo
materia primi elementi,
folito
i5
copiofiùs ad illud
affluens, fupra exteriorem iftius maculse fuperficiem
breviffimo tempore
totam conteget; atque tune iftud fidus non minorem lucem ex fe emittet, quàm fi nullâ plané macula involveretur. Poteftque poftea, vel diu œquè fulgidum remanere, vel diffundat,
fe
ao
|
paulatim rurfus obfcurari. Sicque contigit, in fine anni 1572,
quandam
ftellam, priùs
maximam
Cafïïopejae apparuiffe, quae
&
cem,
non vifam, initio
fenfim poftea obfcurata, initio anni
in figno
25
habuit lu1
574 dif-
Ac etiam aliae nonnullœ in cœlo jam lucent, olim non apparebant quarum rerum caufa hîc
paruit.
quae
fuûùs a.
:
eft
Voir
t.
explicanda. IX, p. 161, note a, de la traduction française.
3o
Pars Tertia.
142-143.
S)
circumquaque teftum macula de/g, quae non poteft effe tam denfa, quin exempli caufâ, fidus
Sit,
CV.
I
Multos
effe
meatus
culœ ftriatœ.
L
poros
five
meatus habeat permultos, per quos omnis
materia primi elementi, etiam cules ftriatis fupra
enim
&
|
illa
defcriptis,
quae confiât parti-
tranfire poffit.
Cùm
in principio fuae generationis fuerit molliflima
rariffima,
cùmque
taies pori facile in ipfâ formati funt;
poftea denfabatur,
particulae
iftae
ftriatae,
aliaeque primi elementi, continué per illos tranfeundo, 10
non permiferunt ut plané clauderentur eoufque anguftati funt, ut ftriatis
;
fed tantùm
nullae materiae particulae,
primi elementi craffiores, viam per ipfos ha-
bere poffint; ac etiam ut
ii
meatus, qui particulas
ab uno polo venientes admittunt, non aptae ad eafdem, fi regrederentur, nec etiam ad illas
ftriatas i5
fint
Œuvres.
III.
ao
in
maculis, per quos libère tranjeunt parti-
Principiorum Philosophie
54
quse veniunt ab alio polo tortae,
difpofttio ifto-
rum meatuum, & cur particulœftriatœ per illos retrogrcdi non pojfint.
contrario
modo
funt in-
recipiendas.
Nempe
cvi.
Quœ fit
&
143-144.
particule
ftriatse
primi elementi, venientes
non ab uno aliquo punéto duntaxat, fed à totâ cœli regione quse eft verfus polum A, & tendentes non verfus unicum pun&um I, fed verfus totum médium cœli H I Q., formant fibi meatus in macula defg, fe-
cundùm
re&as axi fd parallelas, vel nonnihil utrimque verfus d convergentes, horumque meatuum lineas
aditus in totâ ejus fuperficiçi medietate funt,
&
exitus in aliâ medietate
edg:
efg
partem efg,
&
10
ita fcilicet ut
particulae ftriatae, venientes à parte A, facile
ipfos ingredi poffint per
fparfi
quidem
egredi per ad-
verfam edg, non autem unquam regredi per hanc edg, nec egredi per efg. Quia, cùm tota ifta macula non conflet nifi ex ramentis primi elementi minutiffimis, quse, fibi mutuô adhserentia, quofdam quafi ramulos
i5
componunt, particulae ftriatse, venientes à parte f iilorum ramulorum extremitates, fibi in meatibus iftis occurrentes, infleétere debuerunt verfus d; ideôque, fi
per eofdem meatus eis
effet
20
regrediendum à d ver-
ramulorum extremitates nonnihil aflurgenipfarum tranfitum impe|dirent. Eodemque modo
fus/, ifbe tes
particulae ftriatas, venientes à parte B, fibi
CVII.
Cur etiam quœ ab
uno
veniunt
polo,
non
tranfeant per eofdem tneatus,
quàm quœ
veniunt ab alto.
excavarunt,
quorum
meatus
alios
ingreflus in totâ fuperficie
edg fparfi funt, & egreffus in adverfâ efg. Notandumque eft iftos etiam meatus cochlearum inftar efle excavatos, ad formam particularum ftriatarum quas admittunt, ideôque illos qui unis patent, non patere
modo
aliis
à polo oppofito venientibus,
intortis.
&
contrario
3o
Pars Tertia.
144-145-
a Ita igitur
per
iftos
55
materia primi elementi utrimque ex polis
meatus ad
fidus
poteft pervenire
I
;
ac quia
ejus particulae ftriatae cœteris funt craffiores, ideôque
majorem habent vim ad pergendum fecundùm lineas reétas, non folent in eo manere, fed ingreflae per f, |
protinus egrediuntur per
atque
d,
' •
••-
•..-.-• .-.•-...
.;:;..
ibi
occurrentes
j.'-.
••.
::::A£3£3>.
globulis fecundi elementi, vel
•'. J
materiae primi à
B
non poflunt ulteriùs pergere fecundùm lineas reétas, fed, in omnes partes reflexae, per setherem circumfufum xx verfus hemifphaerium efg rever-
venienti,
10
&
quotquot ingredi poffunt meatus maculae, vel macularum, quae ibi fidus iitud tegunt, per illos rurfus progrediuntur ab / ad d ; ficque afliduè per tuntur;
médium a.
Voir
t.
fidus tranfeundo, IV, p. 458-460.
&
per œtherem circum-
CVIII.
Quomodo materia primi elementi per iftos meatus fluat.
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
I<6
i
4 5-i 4 6.
fufum redeundo, quendam ibi quafi vorticem componunt. Quae vero ab iftis meatibus capi non poflunt, vel occurfu particularum hujus aetheris diflblvuntur, vel per partes vicinas eclipticae
QH
in
cœlum
coguntur*. Quippe notandum eft particulas quae fingulis momentis ad fuperficiem fideris
abire
ftriatas, I
5
appel-
non efle tam multas, ut repleant omnes meatus ad menfuram fuam excavatos in maculis efg quia etiam in cœlo non replent omnia intervalla, quae funt lunt,
:
inter globulos
fecundi elementi
admixta
fubtilioris materiae illis
varios iftorum globulorum tilior
cum
ipfis
culae ftriatae,
magna copia
effe débet,
illos
dientibus funt dida, de
fibi
nifi
parti-
iis
ma-
occupandos. Quae vero
hîc de particulis ftriatis per hemifphaerium
per hemifphaerium
propter
fideris hemifphaerio reflexae,
vim ad
etiam quae ingrediuntur
e^funt intelligenda: quôd nempe
alios meatus, à prioribus plané diverfos, exca-
fidere
quos femper plurimae fluunt à d verfus/in ac maculis ipfum circumdantibus & deinde,
I
interjecent.
20
;
in
omnes
ad
d,
cùm
partes reflexae, per aetherem
intérim tôt diffolvuntur,
eclipticam, quot novae à polo
^ «LIS/S
i5
efg ingre-
vârint, per
cix.
10
quae materia fub-
;
ingrederetur iftos meatus,
ab alio
jorera haberent
motus
fed
;
|
xx revertuntur
vel exeunt verfùs
B accedunt.
Refiduum autem materiae primi elementi, quod in fpatio I continetur, circa axem fi gyrando, femper ideôque quofdam exiguos j n(j e re cedere conatur meatus fibi ab initio formavit, femperque poftea confervat in macula defg, qui priores decuflatim interfecant, & per quos aliquid iflius materiae folet effluere,
25
;
a.
Voir
t.
V,
p. 387.
3o
i
Pars Tertia.
4 6.
57
quia femper aliquid per priores, limul cura particulis
Cùm
enim omnes maculse partes fibi invicem adhsereant, non poteft circumferentia defg nunc major fieri, nunc minor ideôque femper ftriatis,
ingreditur.
:
5
sequalis quantitas materiae primi elementi débet in fidere
I
contineri.
Et ideô etiam iila vis, in
quâ lumen
confiflere fuprà
diximus", vel nulla prorfus in ipfo, vel non 10
nifi
admo-
dum
debilis effe poteft.
circa
axem/i rotatur, vis omnis quâ recedere conatur
ab
ifto
axe, in
Nam, quatenus
macula frangitur,
&
ejus materia
ad globulos fe-
cundi elementi nonpertingit; nec etiam
quâ ejus particule ftriatse, ab uno polo venientes, re&à verfùs alium tendunt, quicquam poteft praeftare non modo illa,
:
a.
Art. lxxvii et lxxviii, p.
1
3
1
et
1
33.
CX. Quoi lumen flellce per maculant vix tranfire.
poJJHt
Principiorum Philosophie
1^8
quia
i
4 6-i 4 8.
particule valde exiguse funt, refpe&u glo-
iftae
bulorum cœleftium
quos impingunt, ac etiam
in
ali-
quantô tardiùs, quàm reliqua materia primi elementi, moventur; fed praecipuè quia illae quae ab uno polo veniunt, non magis iftos globulos in unam partem
quàm
propellunt,
5
ex alio polo venientes, in
alise,
adverfam. Materia autem cœleftis in toto vortice, hoc fidus
cxi.
prZïfcapffrentî™'
I
circumjaceiite, comprehenfa, fuas intérim vires poteft retinere,
quamvis
forte
illae
non
fufficiant
luminis in oculis noftris excitandum
vicinis,
ifte
vortex praevaleat
10
fierique poteft
:
|
ut intérim
ad fenfum
vorticibus
aliis
fibi
& fortiùs illos premat quàm ab ipfis prematur.
Unde fequeretur
fidus
I
augeri debere, niû macula
Nam, fi jam circumferentia vorticis I fit AYBM, putandum eft ejus globulos, circumferentiae ifti proximos, eandem ha-
defg, illud circumfcribens, id impediret.
i5
bere vim ad progrediendum ultra ipfam, verfus alio s
horum vorticum non majorem nec mino-
vortices circumpofitos, ac globulos
ad progrediendum verfus
rem
:
haec
tia ibi
enim unica
potiùs
quàm
I,
ratio eft, cur ejus circumferen-
alibi
terminetur. Si autem, caeteris
immutatis, contingat ut minuatur pli caufâ,
20
materia vorticis
O
illa vis,
quâ, exem|
tendit verfus
variis ex caufis poteft contingere, ut
fi
I
(hocque
ejus materia in
25
alios vortices tranfeat, vel multae macula? circa fidus in
O
exiftens generentur,
&c), necefle
naturae, ut globuli vorticis tia Y, ultra
I,
I
&.
exlegibus
qui funt in circumferen-
ipfam pergant verfus P
omnes, qui funt inter
eft,
;
&
quia reliqui
Y, eô verfus etiam tendunt,
inde augeretur fpatium in quo
eft fidus I, nifi
macula
3o
Pars Tertia.
148-149-
defg ipfum terminaret fed quia ;
M9
haec
macula non per-
mittit illud augeri, globuli cœleftes ei
majora
proximi paulô
folito intervalla circa fe relinquent,
materiae primi elementi in
iis
&
plus
intervallis continebitur,
quandiu in ipïis erit difperfa, non magnas vires habere poteft. Si autem contingat particulas primi quae,
|
elementi, per poros maculae exeuntes illos
ex 10
iftis
globulis à maculae fuperficie fejungere, mate-
fpatium intermedium ftatim re-
plens, fatis virium habebit
vicinos ab
eâdem maculae
quô plures ab i5
:
in globulos
impingentes, vel aliam quamvis caufam, aliquos
ria primi elementi,
ret
&
illâ ita
ad alios globulos
iftis
fuperficie fejungendos
;
&
fejunget, eô plus virium acqui-
ideôque breviffimo tempore, ac tanquam in mo-
mento, fupra totam iftam fuperficiem
fe diffundet;
Principiorum Philosophie
i6o ibique
non
aliter gyrans,
quàm
149.
ea quse intra
maculam
non minori vi pellet globulos cœli circumpofitos, quàm eofdem pelleret ipfum fidus I, fi nulla macula illud involvens ejus adionem impediret atcontinetur,
:
que cxii.
ita
Jam
magnâ verô,
luce ex improvifo fulgebit.
fi
forte contingat, iftam
maculam
effe
De/criptio Stellœ paulatim difparentis.
.
•
!-'\'W.
,
'
,
'i.'
•...•.•«.">.••
.
,
i<
«F"r
-,
•
...•wiMSBsr: ',
'•.'.':-y{:\?&i
••.••.•.••/•.'..•.•.•.•.••v»ïv--*-^
••
::'; .
•'.'
;v^:.^^•^::v^^^^t^^^•v•^•^^.^^K/
tam tenuem
&
raram, ut à materiâ primi elementi,
fupra ejus exteriorem fuperficiem
fie
effufâ,
diffol-
non facile poftea fidus rurfus difparebit ad hoc enim opus effet, ut nova macula ipfum totum vatur,
I
rurfus involveret. Sed diffolvi,
4 a.
illud]
fi
craffior
:
fit
quàm
ut ita queat
denfabitur exterior ejus fuperficies", ob im-
eum
(/"
Art. eu, p. i5i.
édit.).
10
161
Pars Tertia.
I49"i5i.
pulfum materiae ipfam circumfluentis atque intérim fi mutentur caufae, ob quas priùs minuta fuerat illa vis, quâ materia vorticis O tendit verfus I, jamque è con:
tra augeatur, repelletur rurfus materia vorticis
I
à P
&
hoc ipfo materia primi elementi, fupra maculam de/g diflufa, minuetur, & fimul novae ma-
verfus Y,
culée in ejus fuperficie ipfius
lumen obtundent
generabuntur, quae paulatim ;
veret, plané tollent, atque 10
riae
primi elementi I,
APBM,
magis
i5
quem
caufa perfe-
fi
omnem locum
occupabunt.
Cùm
iftius
mate-
enim globuli
folito
prementur, magis etiam pre-
qui funt in interiori circumferentiâ xx,
illos,
quique
denique,
qui funt in exteriori ejus circumferentiâ
vorticis
ment
|
&
ita prefli,
&
ramofis particulis aetheris
circa fidera generari diximus
8 ,
facilem tranfitum praebebunt particulis
illius,
intertexti,
non
flriatis, aliifve
non minutiflimis materiae primi elementi, fupra maculam de/g diffufae unde fiet, ut ipfae ibi perfacilè in :
20
maculas congregentur. Obiterque hîc eft notandum, particulas
omnibus iftis macularum corticibus continuos fibi meatus excavare, ac per omnes fimul, tanquam per unam folam maculam, tranfire. Formantur enim iflae |
maculae ex ipfâ materia primi elementi, 25
tio
&
ideô ini-
funt molliffimae, iflifque flriatis particulis facilem
viam praebent. Quod idem de aethere circumfufo diçi non poteft quamvis enim crafîiores ejus particulae ;
nonnulla etiam iftorum meatuum veftigia retineant, quoniam ex macularum diffolutione genitae funt quia :
3o
tamen motui globulorum fecundi elementi obfequuna. Art. c, p. i5o.
Œuvres.?III.
CXIIi.
flriatas in
21
In omnibus maculis multos meatus à particulis flriatis
vari.
cxca-
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
102 tur,
non femper eundem fitum
i5i-i5s.
fervant, nec ideô par-
ticulas ftriatas reftà pergentes, nifi
admodum
diffi-
culter, admittunt. CXIV.
Sed
facile fieri poteft, ut
Eandem
Jlellam poffe per vices apparere ac difparere.
eadem
ftella fixa
per vices
appareat
&
parebit,
novo vortice macularum involvatur. Talis
difpareat, fingulifque vicibus quibus dif-
enim alternatio eft naturse valde familiaris, in corporibus quae moventur ita fcilicet ut, cùm ab aliquâ caufâ verfùs certum terminum impulfa funt, non in eo fubfiftant, fed ulteriùs pergant, donec rurfus ab aliâ caufâ verfùs ipfum repellantur. Ita, dum pondus funi appenfum, vi gravitatis ab uno latere ad perpendiculum fuum defcendit, impetum acquirit, à quo ultra iftud perpendiculum in oppoûtum latus fertur, donec rurfus gravitas, ifto impetu fuperato, illud verfùs perpendiculum moveat, & inde novus in eo im:
petus oriatur. reducatur. Et
quodam
CXV. Totum aliquando
vorticem, in cujus centra
ejl Jlella,
poffe.
deftrui
it
ita,
&
antequam ad quietem cùm omnes cœlorum vortices in redit,
œquilibrio confiftant, ubi unius materia fe-
mel ab ifto sequilibrio receffit, poteft multoties nunc in unam, nunc in advérfam partem excurrere, antequam ab ifto motu quiefcat. Fieri etiam poteft ut totus vortex, in quo talis aliquâ ftella fixa continetur, ab aliis circumjacentibus vorticibus abforbeatur, & ejus ftella, in aliquem ex iftis vorticibus abrepta, mutetur in Planetam vel Cometam. Nempe duas tantùm caufas fuprà invenimus 8 |
,
5-6 difparebit] apparebit (/"
a.
Art. lxix-lxxi, p.
1
i5
vafe femel moto, liquor in eo con-
Ita,
tentus multoties
10
19-125.
édit.).
20
25
Pars Tertia.
152.
i6j
quae impediant ne uni vortices ab aliis deftruantur
;
harumque una, quae confiftit in eo, quôd materia unius vorticis obje&u vicinorum impediatur ne verfùs alium mrrt
?lfcl%KsSW5!
'
'...'.'" l\ •'. '."l'i"' > ' .
jitr.ii 1 »'
•
»
v.
".
• •
•.
.
.
fêftïW»V.v.
'
•.
O--
-v>\
:'-V:
'•'/>//
/'.''
:
:
">y/- :'-^(J^
:
:''.'.''À ; '^''''.'''.''''-.'
•'
,'
•'
>^'î'
'
1)1:1
:^;;^v::,v-v>>..^^^V^\^v;:•^.v.-•^,-^^::.,^vv:.^
quem 5
poffit evagari,
Nam ticibus L & N bere.
fi,
non
poteft in
omnibus locum ha-
exempli caufâ, materia vorticis S à vorita utrimque prematur, ut hoc impediat
Principiorum Philosophie
164
ne verfus
D
ulteriùs progrediatur,
non
i5s-i5 4 .
poteft
eâdem
ratione irapediri à vortice D, ne fe diffundat verfùs
&
L
N, nec etiam ab
ullis aliis, nifi qui fint ei vici-
niores, pro ratione fuse magnitudinis
omnium maxime
vicinis
;
atque adeô in
non habet locum. Altéra au-
tem caufa, quôd nempe materia primi elementi,
in
centro cujufque vorticis fidus componens., globulos fecundi circa illud exiftentes à fe repellat verfùs alios vortices vicinos,
locum quidem habet
in
omnibus
iis
quorum fideranullis maculis involvuntur; fed non dubium eft, quin denfiorum macularum interventus eam tollat; prœfertim earum, quae plurium çorticum inftar fibi mutuô incumbunt. Atque hinc patet non effe quidem periculum, ne ullus vortex ab aliis vicinis deftruatur, quamdiu fidus vorticibus,
CXVI. Quomodo deflrui poffit, antequam multœ macules circa ejus ftel-
lamfent congregatee.
10
quod in centro fuo habet, nullis maculis eft involutum fed, cùm illis tegitur & obruitur, pendere tantùm à fitu, quem ifte vortex inter alios obtinet, ut vel ;
ab ipfis abforbeatur. Nempe fi talis ut vicinorum aliorum vorticum curfui
citiùs vel tardiùs fit
ejus fitus,
valde
refiftat, citiùs
macularum
ab
illis
deftruetur,
quàm
20
ut multi
cortices circa ejus fidus denfari poflïnt;
impedimento, lente tantùm minuetur; interimque maculae, fidus in ejus medio pofi-
fed
fi
minori
fit
ipfis
|
tum obfidentes, denfiores fient, plurefque ac plures tam fupra quàm etiam intra illud congregabuntur. Sic,
exempli caufâ, vortex
N
ita fitus eft, ut
25
apertè
magis impediat quàm ulli alii vicini quapropter facile ab hoc vortice S abripietur, ftatim
curfum
vorticis S
;
atque aliquot maculis 27
En marge NB. :
Vide
illius fidus erit fig.
pag. prtvc. (1"
involutum
edit.).
:
ita
3o
Pars Tertia.
i5 4 .
16$
circumferentia vorticis S, quse jam termi-
fcilicet, ut
natur lineâ
OPQ^
terminetur poftea lineâ
ORQ.;
taque materia, quse continetur intra lineas
ORQ.,
ei
to-
OPQ.&
accédât, ejufque curfum fequatur, reliquâ
materiâ, quae eft inter lineas
ORQ. & OMQ.,
in alios
vicinos vortices abeunte. Nihil enim aliud vorticem
N
i66
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
in eo fitu, in
quo nunc
quàm magna
fervare,
effe
1
54-1 55.
fupponitur, poteft con-
vis materiae primi elementi, in
ejus centro exiftentis, quse globulos fecundi circum-
quaque ita propellit, ut ejus impulfui potiùs quàm motibus vicinorum vorticum obfequantur quse vis :
5
macularum debilitatur & frangitur. Vortex autem C inter quatuor S, F, G, H, duofque
interventu CXVII.
Quomodo permultcv macula? circa Jtellam
quam
ali-
alios
M&
N, qui fupra
ejjfe
poflnt, antequam ejus vortex dejlrua-
ita
^
quatuor intelligendi funt, eft conftitutus, ut quamvis
iftos
H
*3&
denfae maculae circa ejus fidus
10
tiir.
congregentur,
nunquam tamen
totus pofîit everti, quandiu
ifli
fex funt viribus inter fe aequales.
WtWw&£^' 2ÏË$& ::
•^^^^vy^^
Quippe fuppono vortices S, F, & tertium M, ipfis incumbentem fupra pun&um D, circa propria centra gyrare à
D verfus C
:
itemque très alios G, H, & fextum N, fupra ipfos pofitum verti ab E verfus C vorticem autem C ita inter hos fex effe conflitutum, ut ipfos folos tangat, ,
;
|
&
ejus
centrum ab eorum fex centris
que, circa
quem
gyratur,
i5
fit
in lineâ
20
aequidiftet, axif-
DE.
Quâ
ratione
iftorum feptem vorticum motus inter fe optimè con-
venant
;
& quantumvis multis maculis fidus vorticis C
obruatur, adeô ut perexiguas, vel etiam plané nullas
habeat vires ad globulos cœli circa
fe pofitos
25
fecum
orbem rapiendos, non tamen ulla eft ratio, cur alii fex illud è loco fuo expellant, quamdiu inter fe funt in
aequales. CXVIII.
Quomodo
ijîce
mulnv
macula- generentur.
Sed ut fciamus quo pado tam multae maculae circa illud generari potuerint, putemus ipfum initio non
3o
Pars Tertia.
i55-i56.
minorem
quàm unum
fuiffe,
ex
167
fuam ufque ad
jacentibus, ita ut circumferentiam
punéta 1,2,
)
,
4 extenderet
;
fex eî circum-
aliis
fidufque
permagnum
in
centro fuo habuifTe, utpote quod componebatur ex 5
bus
S, F,
M,
&
reftà tendebat,
dem 10
per E ex tribus
&
aliis
ex tribus vortici-
G, H, N, verfùs
inde non regrediebatur,
K &
& motuum,
eof-
C
vortex
&
L
;
incommenfurabilitatem quantitatum
quae in aliis partibus univerfi reperitur,
perpetuo aequilibrio ftare poteft, ubi forte
nihil in
minus virium habere cœpit quàm
alii
cir-
cumjacentes, pars ejus materiae in ipfos migravit,
quidem cum impetu fuerit
major quàm
;
ita
ifta
ut ea pars quae
fie
gravit,
atque
macularum
ita
per vices.
cortices circa
magis ac magis
&
migravit,
inaequalitas exigebat, ideôque
rurfus poftea nonnihil materiae in ipfum ex
20
nifi in
C
adeô ut iftud fidus fatis virium habere potuerit, ad totam materiam cœli 1234 fecum in gyrum agendam. Sed quia, propter illos vortices verfus
inaequalitatem
i5
D
materiâ primi elementi, quae per
|
illius vires
Cùmque
aliis
remi-
intérim multi
ejus fidus generarentur,
minuebantur,
&
ideirco,
minus materiae in illum regrediebatur quàm ab ipfo exiiflet, donec tandem perexiguus fingulis vicibus,
evaferit, vel 25
etiam totus fuerit abforptus, folo ejus
fidere excepto, quod, multis maculis circumvallatum,
materiam aliorum vorticum abire non poteft, nec etiam ab iftis aliis vorticibus è loco, in quo eft, extrudi, quamdiu ifti vortices funt inter fe aequales. Sed intérim ejus maculae magis ac magis denfari debent, ac tandem, ubi unus aliquis ex vicinis vorticibus, aliis in
^n
5
En marge NB. :
Vide
fig.
pag. praec. (7™
édit.).
5
Principiorum Philosophie
i68
major
&
potentior evadet, ut
i
H
vortex
fi
56-i 57.
extendat
iuam fuperficiem ufque ad lineam $67, tune facile vortex H totum lidus C, non hîc ampliùs fluidum & lucidum, fed,
Cometœ vel Planeta? inltar, durum & opacum, fecum abducet. Jam verô confiderandum eft,
CXIX. Quomodo Stella fixa mutetur in Cometam
5
quâ ratione debeat moveri talis globus opacus & durus, ex multarum macularum congerie com-
vel in Planetatn.
10
cùm primùm ab aliquo eft. Nempe ita gyrat cum
pofitus,
vortice
fibi
vicino abreptus
materiâ à quâ abripitur, ut quandiu minus habet agi-
quàm
centrum circa quod gyrat detrudatur. Et quia omnes partes ejufdem vorticis non eâdem celeritate moventur, nec funt ejufdem magnitudinis; fed à circumferentiâ ufque ad certum terminum earum motus gradatim fit tardior, ac deinde ab ifto termino ufque ad centrum gradatim fit celerior, & ipfae
tationis
ipfa, verfùs
1
|
funt minutiores, ut fuprà vortice defeendens adeô nerit ad
terminum
in
didum
fit
eft
a :
fi
globus in
illo
20
folidus, ut priufquam perve-
quo partes
vorticis
omnium
tar-
difîimè moventur, acquirat agitationem aequalem agitationi
earum partium,
inter
quas verfatur, non
riùs defeendit, fed ex illo vortice in alios tranfit,
ulte-
&
eft
Cometa. Si verô minus habeat foliditatis, atque ideirco infra terminum illum defeendat, ibi poftea ad certam diftantiam à fidere, quod illius vorticis centrum occupât, femper manens, circa ipfum rotatur, & eft Planeta b .
a. Art. lxxxiii,
b.
Voir
t.
lxxxiv et lxxxv, p. ilj,
IV, p. 461-463.
1
38
et 140.
25
i5 7
Pars Tertia.
.
169
Putemus, exempli caufâ, materiam vorticis AEIO, nunc primùm fecum abripere fidus N, & confideremus verfùs quam partem illud feret. Nempe cùm om-
nis ifta materia gyret circa 5
centrum
S,
ideôque inde
recedere conetur, ut fuprà explicui % non dubium 1
En marge NB. :
Vide
fig.
pag. feq.
(/*" édit.).
a. Art. lvi et suiv., p. 108.
Œuvres.
III.
22
eft
cxx. Quàferatur la,
talis Stel-
cùm primùm
finit fixa effe.
dé-
Principiorum Philosophie
170
i57-i5g.
quin ea quse jam verfatur in O, pergendo per R ad Q_, detrudat hoc fidus fecundùm lineam re&am verfùs S :
a
atque ex naturâ gravitatis infrà explicandâ, intelligetur iftum motum fideris N, alteriufve cujufvis corporis,
verfùs centram vorticis in quo verfatur, dici pofle
ejus defcenfum. Sic,
cùm nondum
inquam, ipfum detrudit
initio,
motum
intelligimus in eo effe alium
;
circumquaque ambiendo, fecum defert motu circulari ab N verfùs A cùmque hic motus circularis ei det vim recedendi à centro S, pendet tantùm ab ejus foliditate, ut vel multùm defcendat fed ftatim etiam illud
;
nempe fi perexigua fit magna fit, ab S recédât.
verfùs S, tra,
CXXI. |
Quid per corporum Joliditatem, & quid per
eorum
agitationem
intelligamus.
fi
ejus foliditas
;
vel con-
Per foliditatem hîc intelligo quantitatem materise
tertii
elementi, ex quâ maculae hoc fidus involventes
componuntur, cum ejus mole & fuperficie comparatam. Quippe vis, quâ materia vorticis AEIO id defert circulariter circa centrum S, seftimanda eft à magnitudinefuperficiei, fecundùm quamipfi occurrit; quiaquô major eft ifta fuperficies, eô plus materise in hoc agit. Vis autem, quâ ifta materia verfùs idem centrum S ipfum pellit, seftimanda eft à magnitudine fpatii quod ab eo occupatur. Quamvis enim omnis illa materia, quse eft in vortice AEIO, conetur recedere ab S, non tamen omnis agit in fidus N, fed tantùm ea ejus pars, quse reipfâ inde recedit, cùm hoc accedit; hsecque eft sequalis fpatio quod ab eo fuit occupatum. Denique vis quam idem fidus N à proprio fuo motu acquirit ad perfeverandum in eodem illo motu, quam ipfius agitationem voco, non seftimanda eft ab ejus fuperficie, a.
10
Pars IV,
art. xxni.
i5
20
25
3o
i5 9
.
Pars Tertia.
171
nec à totâ ejus mole, fed tantùm ab eâ ejus molis parte, quœ confiât materiâ tertii elementi, hoc eft, particulis materiae fibi
5
mutuo
adhaerentibus, ex qui-
bus maculae iplum involventes componuntur. Quantum enim ad materiam primi, vel etiam fecundi elementi, quse in eo
eft,
cùm
affiduè ex ipfo egrediatur,
72 & nova
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
159-160.
redeat in locum exeuntis, non poteft nova
ifta
materia accedens vim retinere quae priori jam egreflae fuit impreffa,
&
praeterea vix ulla ei fuit impreffa, fed
tantùm motus, qui aliunde in eâ erat, determinatus eft verfus certam partem atque haec determinatio à ;
variis caufis affiduè poteft CXXII. Soliditatem non à fold materiâ,fed etiam à magnitudine ac figura pendere.
Sic
mutari 3
.
videmus hîc fupra terram aurum, plumbum
cùm
alia metalla,
&
femel mota funt, majorem agitatio-
nem ûve majorem vim ad perfeverandum in fuo motu retinere, quàm ligna & lapides ejufdem magnitudi-
10
|
nis
&
figurae
;
ac etiam idcirco magis folida effe pu-
tantur, five plus habere in fe materiae tertii elementi,
ac pauciores poros qui materiâ primi
& fecundi replen-
Sed auri globulus effe poteft tam minutus, ut non tantam vim habiturus fit, ad motum fibi impreffum retinendum, quàm globus lapideus vel ligneus multô major. Poteftque etiam raaffa auri taies figuras induere, ut globus ligneus ipfâ minor majoris agitationis fit capax nempe fi extendatur in fila aut bra&eas, aut fpongiae inftar multis minutis foraminibus excavetur, aut quocunque alio modo plus fuper-
tur.
i5
:
CXXIII.
Quomodo
globuli cœlejlcs intégra aliquo fidcre folidiores effe poffint.
ficiei
acquirat, pro
quàm
ille
Atque
ratione fuae materise
&
20
molis,
ligneus globus. ita fieri poteft
magnum, &
fatis
ut fidus N, quamvis mole per-
multis macularum corticibus invo-
25
lutum, minus tamen habeat foliditatis, five minus aptitudinis ad motus fuos retinendos, quàm globuli materise fecundi elementi ipfum circumjacentes. Hi
enim globuli, pro ratione fuae magnitudinis, funt omnium folidiflimi qui effe polïïnt, quia nullos in ipfis a.
Voir
t.
V, p. 387.
3o
ij)
Pars Tertia.
i6o-i6i.
meatus, aliâ materiâ folidiori repletos, intelligimus & figuram obtinent fphaericam, quae omnium mini;
mum
habet fuperficiei, pro ratione molis fub fe con-
tenta?, 5
10
ut Geometris eft fatis notum.
quamvis fit permagna difparitas inter ipforum exiguitatem & magnitudinem alicujus fideris, haec tamen ex parte compenfatur, eo quôd non vires fingulorum ex iftis globulis, fed plurium fimul, iftius fideris viribus opponantur. Cùm enim illi cum aliquo fidere circa cen|trum S rotantur, tenduntque omnes, nec
non etiam
iftud fidus, ut
recedendi, quae
ab S recédant,
eft infidere,
quae funt in tôt ex
iftis
&
contra,
vis
inde
globulis, quot requiruntur ad
recedet ab S, efiicietque ut
defeendant;
fi
fuperet vires fimul jun&as,
fpatium quod fidus occupât replendum i5
Et praeterea,
fi
ifti
globuli in
illi
:
tune ipfum
locum fuum
plus habeant virium,
ipfum verfùs S expellent. Fieri enim etiam facile poteft, ut fidus N multô plus • i r i r s habeat virium ad perleverandum in luo motu lecun.
20
25
dùm
.
lineas redas,
globuli materiae cœleftis
ipfum circumjacentes, etiamfi minus materiae tertii elementi in eo contineatur, quàm fecundi, in tôt ex iftis globulis, quot requiruntur ad fpatium ipfi aequale occupandum. Quia cùm fint à fe mutuô disjundi, & varios habeant motus, quamvis jundis viribus in illud agant, non pofTunt tamen omnes fuas vires ita fimul jungere, ut nulla
3o
quàm
earum pars
inutilis fiât
:
contra
autem omnis materia tertii elementi, ex quâ maculae hoc fidus involventes aërque ipfum ambiens componuntur, unam tantùm maffam facit, quœ cùm tota fimul moveatur, tota etiam vis,
quam habet ad
perfe-
cxxiv.
Quomodo etiam pojjini
effe
minus joiidi.
Principiorum Philosophie
174
verandum
i6i-i6î.
motu, verfùs eafdem partes tendit. Similemque ob caufam, videre licet in fluminibus frag-
menta
in fuo
glaciei, vel ligna quae aquse innatant, majori vi
perfequi curfum fuum, fecundùm lineas reélas,
ipfam aquam,
& ideô
quàm
multô fortiùs in riparum finus impingere, quamvis minus materise tertii elementi in iis contineatur, quàm in mole aquae ipfis folere
sequali.
CXXV.
minus habeat foliditatis, quàm quidam globuli cœleftes, & magis quàm alii paulô minores; tum propter jam di&am rationem, tum etiam quia, licèt non magis nec minus |
Quomodo quidam
fuit
aliquo fidere magis folidi, alii
minus.
fit
Denique
fieri
poteft, ut
idem
materiae fecundi elementi in
fidus
iftis
10
globulis minori-
bus fimul fumptis, quàm in majoribus, cùm œquale fpatium occupant, efl tamen in ipfis multô plus fuperficiei;
&
angulos
propter hoc à materiâ primi elementi, quae iis
interjedos replet, nec non etiam à quibuf-
libet aliis corporibus, faciliùs à curfu fuo revocantur,
atque verfùs alias partes defleduntur,
quàm
alii
ma-
jores. CXXVI.
De
principio motùs
Cometœ.
20
Jam itaque, fi ponamus fidus N plus habere foliditatis quàm globulos fecundi elementi, fatis remotos à centro vorticis S, quos fupponimus omnes elle inter fe quidem initio in varias partes ferri, minus accedere verfùs S, pro varia difpo-
sequales, poterit
&
magis vel fitione aliorum vorticum, à quorum viciniâ difcedet; poteft enim diverfimodè ab ipfis retineri vel impelli ac etiam pro ratione fuae foliditatis, quse quô major efl, eô magis impedit ne alise caufse poflea ipfum defleélant de eâ parte in quam primùm direélum efl.
25
;
Verumtamen non valde magna
vi
poteft impelli
à
3o
Pars Tertia.
j6j.
75
vicinis vorticibus, quia fupponitur juxta illos priùs
quieviffe
AEIO,
;
nec ideo etiam
contra
motum
verfùs eas partes quae funt inter
tantùm verfus 5
ferri
illas quse
funt inter
A &
S
;
I
vorticis
&
S, fed
ubi tandem
débet pervenire ad aliquod punétum, in quo linea
quam motu
fuo deicribit, tangat
unum
ex
iis circulis,
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
I76
162-J64.
fecundùm quos materia cœleflis circa centrum S gyrat; & poftquam eô pervenit, ita curfum fuum ultefemper magis ac magis recédât à centro S, donec ex vortice AEIO in alium migret. Ut fi moveatur initio fecundùm lineam NC, poftquam pervenit ad C, ubi haec linea curva NC tangir. circulum, qui ibi defcribitur à globulis fecundi elementi circa centrum S non poteft non ftatim recedere ab S per lineam curvam C2, fitam inter hune circulum, & rect.am eum in pun&o C tangentem. Cùm enim delatum fit ad C, à materiâ fecundi elementi magis remotâ ab S quàm ea quae eft in C, ac proinde celeriùs a£ta, fitque ipfâ folidius, ut fupponimus non poteft non habere majorem vim ad perfeverandum in fuo motu fecundùm lineam re&am tangentem iftum circulum; fed ftatim atque receflit à punctojC, occurrit
riùs perfequitur, ut
|
:
10
:
i5
materiae fecundi elementi celeriùs motse, quae illum
nonnihil avertit à lineâ redâ, fimulque augendo ejus celeritatem efficit ut ulteriùs afeendat fecundùm lineam
curvam C2, quae eô minus diftat à reftâ tangente, quô hoc fidus folidus eft, & quô majori cum celeritate delatum CXXVII.
De
continuatione motus Cornette per di-
verfos vortices.
eft
ab
N
20
ad C.
Cùm
autem per hune vorticem AEIO hac ratione progreditur, tantam vim agitationisacquirit, ut facile inde in alios vortices migret, atque ex his in alios.
Notandumque
eft,
cùm
pervenit ad
2,
25
egrediturque
quo eft, ipfum adhuc aliquandiu retinere ejus materiam circa fe fluentem, nec plané ab eâ liberari, donec fatis altè in alium vorticem AEV penetrârit nempe donec pervenerit ad j Eodemquc modo ducit fecum materiam hujus fecundi vorticis limites vorticis in
:
.
3o
Pars Tertia.
164-166.
verfùs 4 in fines quarti;
tertii,
ficque femper
& hujus idem
tertii
facit,
vortice in alium migrât. Et linea
cribit, 5
terise
177 verfùs 8 in fines
quoties ex
quam motu
diverfimodè incurvatur, pro diverfo
vorticum per quos
plané alio
modo
Œuvres.
III.
tranfit. Ita
inflexa eft
quàm
|
uno
fuo def-
motu ma-
ejus pars 2
praecedens
NC 23
4
j
2
:
Principiorum Philosophie
178
quia materia vorticis F vertitur ab
A
materia vorticis S ab linese
quo
pars
eft,
5
67 8
efl ferè
A
166.
per E verfus V,
per E verfus
I;
iftius
&
autem
reda, quia materia vorticis in
fupponitur gyrare circa axem
XX.
Et ûdera
pado migrantia funt ipforumque omnia phœnomena hîc expli-
ex unis vorticibus in alios hoc
Cometae
:
care conabor. CXXVIII.
In primis obfervatur illos, fine ullâ régula nobis
Phanomena Cometarum.
nota,
unum
per hanc, alium per illam cœli regionem
tranfmeare, ac intra paucos menfes aut dies à con-
10
fpedu noftro abire, nec unquam plus, aut certè non multô plus, fed fsepe multô minus quàm mediam cœli partem percurrere. Ac quidem cùm primùm apparere incipiunt,folere fatis
augeri, niû*
runt
;
atque
cùm
magnos
valde
videri,
magnam
nec poflea valde
cœli partem percur-
cùm autem deûnunt, gradatim femper imminui initio, vel
i5
;
faltem circa initia fui motûs, videri
Ac de quôd circner me-
celerrimè moveri, fub finem autem lentiffimè.
uno duntaxat memini me legifTe, diam cœli partem peragrârit de illo fcilicet qui dicitur anno 1475, primo tenui capite ac tardi motûs, :
20
inter flellas Virginis apparuifTe, ac paulô pôft mirse
magnitudinis fadus, per polum Borealem tam celeriter inceffifle, ut
vel
portionem
circuli
quadraginta graduum, unâ
magni
triginta
die, defcripferit;
ac
En marge Apud Lotharium Sarfium, five Horatium Graffium in librâ Aflronomicâ, ubi tanquam de duobus Cometis loquitur; fed judico unicum fuiffe, cujus hiftoriam à duobus audoribus habet, Regiomontano & Pontano {r'édit.). — Cf. t. IV, p. 1S1, 4 et 14, et 19 Astérisque.
:
t.
p. 665.
25
Pars Tertia.
166-167.
tandem prope
179
Pifcis feptentrionalis
ftellas
,
five in
figno Arietis paulatim videri defiiffe.
Quae omnia hîc
facile intelliguntur.
Videmus enim
|eundem Cometam, aliam cœli partem in vortice F, aliamque in vortice Y permeare, ac nullam elfe per quam non poffit hoc pado aliquando tranfire. Putandumque efl ipfum ferè eandem celeritatem femper retinere
:
illam fcilicet
quam
acquirit tranfeundo per
vorticum extremitates, ubi materia cœleftis tam citô 10
movetur, ut intra paucos menfes integrum gyrum
quemadmodum fuprà didum eft a Et quia Cometa in vortice Y mediam tantùm partem iftius
abfolvat,
hic
.
&
multô minus in vortice F, nunquamque in ullo multô plus percurrit idcirco tantùm per paucos menfes in eodem vortice manere potefl. Atque fi congyri,
:
i5
fideremus illum à nobis videri non poffe, diu
efl in illo vortice,
nifi
quam-
prope cujus centrum verfamur
atque etiam non priùs
ibi
;
quàm b materia
apparere,
quo venit, ipfum fequi & circumfluere plané defierit cognofcemus quo pado, quamvis idem Cometa maneat femper ejufdem magnitudinis & ferè femper sequè celeriter moveatur, debeat tamen videri major & celerior, initio fui curfûs apparentis, quàm in fine ac interdum in medio maximus & celerrimus putari. Nam li putemus oculum fpeétatoris efle prope centrum F. Cometa illi multo major alterius vorticis, ex
20
:
;
25
&
celerior apparebit in
quam 26
in
4 ubi
En marge
:
definet
Vide
a. Art. lxxxii, p. 137.
b.
Voir
t.
V, p. 387.
fig.
3 :
,
ubi
primùm
quia linea F
pag. 169 (/" édit.).
}
videri incipiet,
multô brevior
CXXIX.
Horum phcenomermn explicatio.
Principiorum Philosophie
i8o
quàm
eft
F4,
&
&
&
aliquantô major
quàm
videri incipiet,
quàm angulus Cometa quidem
angulus F4} acutior
F ) 4. Si autem fpedator illi
167-168.
fit
verfus Y,
celerior apparebit in
in 8, ubi definet
celerrimus apparebit,
dum
erit inter
;
6
ubi
maximus
fed
&
$,
y,
ubi erit
dum erit in $,apparere dum inter 6 & 7, prope po-
fpe&atori proximus. Adeô ut, poffit inter ftellas Virginis";
lum Borealem,
|
&
gradus percurrere
unâ die triginta vel quadraginta ac tandem occultari in 8, prope
ibi ;
ftellas Pifcis feptentrionalis
mirabilis
Cometa anni
1475,
:
eodem modo atque ille î " dicitur à Regiomon-
10
1
tano obfervatus. Quaeri quidem poteft cur Cometae non appareant,
cxxx. Quomodo fixarum men ad Terrant que perveniat.
luuf-
cœlo verfantur, cùm tamen Fixae confpicuse fint, licèt ab ipfo longifïïmè diftent. Sed in eo difierentia eft, quôd Fixae, lumen à fe ipfis emittentes, multô fortiùs illud vibrent quàm Cometae, qui tantùm illud, quod à Sole mutuantur, ad nos refleéhint. Et quidem, advertendo lumen cujufque ftellae effe aftionem illam, quâ tota materia vorticis in quo
nifi
cùm
in noftro
verfatur, ab eâ recedere conatur,
i5
20
fecundùm lineas pun6Hs edudas,
redas ab omnibus ejus fuperficiei ficque omnem materiam vorticum circumjacentium premit, fecundùm eafdem lineas reclas vel alias aequipollentes
:
(cùm nempe
pora obliqué tranfeuntes,
iftse
in
linese,
ipfis
per alia cor-
25
refringuntur, ut
in Dioptricâ explicui), facile credi poteft
non modo
lumen proximarum ftellarum, ut F &f, fed etiam remotiorum, ut Y, vim habere movendi oculos incolarum terras, qui putandi funt non longé abefte à centro S. Cùm enim illarum, fimulque vorticum ipfas cir-
3o
Pars Tertia.
i68.
18
cumjacentium vires, in perpetuo aequilibrio verfentur, vis radiorum ab F venientium verfus S minuitur quidem 3 à materiâ vorticis AEIO ipfis renitente, fed
tamen non tota 5
deletur, niiï in centro
S
;
ideôque
nonnulla pervenire poteft ufque ad terram, quee a.
Voir
t.
V, p. 388.
ali-
PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
l82
quantulum
diftat
ab
168-170.
Y AEV,
centro. Itemque, radii ab
ifto
ad terram venientes, tranfeundo per vorticem
fuarum virium amittunt, nifi ratione diftantiae non enim eorum vim magis minuit materia hu|jus vorticis, ex eo quôd ab F recedere conetur, verfùs partem fuse circumferentiae VX, quàm auget ex eo quôd etiam tendat ab F verfus aliam partem nihil in eo ;
circumferentiae CXXXI.
AE
Hîcque obiter
An
Fixce in veris lotis videantur : & quid fit
Firmamentum.
ram
eft
atque
:
ita
de
caeteris.
Y
advertendum, radios ab
venientes, obliqué incidere in lineas
AE & VX,
quae defignant fuperficies, in quibus vortices
minantur,
& ideô
non
las fixas
in ipfis refringi.
videri
omnes ex
in quibus rêvera exfiflunt, locis fuperficiei vorticis
Unde
ad ter-
ifti
10
ter-
fequitur, fiel-
tanquam in locis fed tanquam û effent in terra,
AEIO, per
quae tranfeunt
illi
earum radii, qui perveniunt ad terram, five ad viciniam Solis ac forte etiam unam & eandem flellam in duobus aut pluribus ejufmodi locis apparere. Quae loca cùm non deprehendantur fuiffe mutata, ex quo ab Aflronomis notata funt, non puto aliud quàm
i5
;
iflas
fuperficies per
nomen Firmamenti
20
effe intelli-
gendum. CXXXII. Cur Cometœ à
nobis
non videantur, cùm funt extra nojlrum cœlum : & obiter, cur carbones fint nigri, ~ & cineres albi.
Cometarum autem lumen, cùm fit multô debilius quàm Fixarum, non fatis habet virium ad oculos noflros movendos, nifi fub angulo fatis magno videantur, & ideô ratione diflantiae non apparent, cùm à cœlo noflro funt nimis remoti notum enim eft, quô magis aliquod corpus à nobis remotum eft, eô fub minori
25
;
Cùm
autem ad ipfum propiùs accedunt, variae effe poflunt rationes, ob quas priufquam in illud ingrediantur, confpicui non fint quarum
angulo
videri.
:
3o
Pars Tertia.
I70-I7Î.
18 )
quaenam
lit
praecipua,
exempli cauffâ,
dum
videbit
fi
non
facile eft definire.
oculus fpe&atoris
Cometam
verfus
in 2, quia ibi cingetur
materiâ vorticis ex quo egreditur; 5
fit
& tamen
Nam, F,
non-
adhuc
videbit
illum in 4, ubi erit remotior. Cujus rei ratio effe poteft,
quod
ra|dii fideris
F tendentes verfùs
2, ibi refrin-
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
184
17a-
gantur in fuperficie convexâ materiae vorticis
quœ Cometam adhuc
involvit,
&
refradio
AEIO,
illa ipfos
removeat à perpendiculari, juxta ea quae in Dioptricâ explicui 3 quia nempe radii ifli multô difficiliùs tranfeunt per hanc materiam vorticis AEIO, quàm per :
illam vorticis
AEVX:unde
Cometam, quàm
perveniant ad
ut longé pauciores
fit,
hique pauciores, inde ad oculum
fieret;
ifta
non
reflexi,
pof-
refradio
fi
eum movendum. Alia verô credibile, quemadmodum ea-
funt effe nimis débiles ad ratio eft,
quôd valde
dem femper
fit
10
Lunae faciès terram refpicit, ita femper
eandem cujufque Cornets partem verfùs centrum vorticis in quo verfatur, converti, eamque folam radiis refledendis aptam effe. Sic nempe, cùm Cometa eft in 2, illa ejus pars quae radios poteft remittere,
centro
fita eft
juxta F
;
fed progrediendo à
tempore verfùs
Nam
nec ideô videri poteft ab
S,
F,
rationi valde
2
atque ideô
ad ibi
confentaneum
j
,
iis
oppo-
qui funt
invertit fe brevi
tune incipit videri. eft,
primo, ut pute-
mus, dum Cometa tranfit ab N per C verfùs 2, illam ejus partem qu<e fideri S obverfa eft, magis agitari & rarefieri
propter
adionem
i5
iftius fideris,
quàm
20
aliam
partem ab eo averfam. Secundo, ut putemus agitatione
iftâ,
tenuiores
&
(ut ita loquar) molliores par-
ticulas tertii elementi, quae funt in ejus fuperficie, ab
eâ feparari dât,
ex
iis
14 a.
b.
quàm
:
unde
fit
ut radiis refledendis aptior éva-
fuperficies alterius partis.
quae de igne infrà dicuntur
En marge NB. :
Voir
Vide
fig.
t. VI, p. 93, etc. Pars IV, art. lxxx et suiv.
b ,
Quemadmodum poterit intelligi,
pag. precc. (/" édit.).
25
Pars Tertia.
172-173.
185
quam carbones extin&i videntur nigri, non aliam effe quàm quôd omnis eorum fuperficies, tam interna quàm externa, particulis iftis tertii elerationem ob
menti mollioribus conte&a
mol-
quae particulac
fit; |
liores
cùm
ignis vi à reliquis feparantur, carbones,
qui nigri erant, in cineres, non
ex duris
nifi
&
folidis
particulis conflatos atque ideô albos, mutantur;
nulla funt corpora refle&endis radiis magis apta
minus quàm
alba, nulla 10
&
femper
concavâ parte
Cometa motu fuo i5
ciat
defciïbit
& cùm
diùs incedit,
centrum
aliâ
:
curvse,
lineae
quia
fie
aliâ
lineae iftius cavitas
vorticis in
NC2
putemus minus aptam effe
Mechanicae, deberc
ideô, juxta leges
in
effe
quàm
nigra. Tertio, ut
partem illam rariorem Cornets, ad motum,
&
quo
eft
quam
paulô tar-
femper refpi-
Cometa
(ut hîc cavi-
centrum S, cavitas partis 2 refpicit F &c), ideô illum ex uno vortice in alium j 4 tranfeundo converti. Ut videmus in fagittis per aërem volantibus, pennatam earum partem effe femper aliâ tas ejus partis
20
inferiorem
cùm
refpicit
afeendunt,
dunt. Denique plures
alise
&
fuperiorem
cùm
defeen-
rationes dari poffent, cur
Cometae à nobis non videantur, nifi quamdiu tranfeunt per noftrum cœlum ex minimis enim momentis pendet, ut idem corpus radiis refleclendis aptum fit vel ineptum & de ejufmodi particularibus effedis, de quibus fatis multa expérimenta non habemus, fufficere debent verifimiles caufae, licèt eae forte non fint verse. Praeter haec autem, obfervatur etiam circa Cometas, longam radiorum veluti comam fulgere, à quâ :
25
3o
:
nomen fuum acceperunt atque ;
i5
En marge NB. :
Œuvres.
III.
Vid.
fig.
iftam
comam femper
pag. 171 (/" édit.). 24
CXXX1II.
De Cometcirum coma, & variis ejus pheenomenis.
Principiorum Philosophle
i86
17J-I74.
in parte à Sole praeterpropter averfâ videri fi
Terra
ftet in lineâ
omnes Cometa anni
redâ
inter
adeô ut
:
Cometam & Solem,
crines in
partes difperfi circa illum appareant.
Et
1475, c ^
m
p r i mu m vifus
comam
eft,
prœferebat; in fine autem fuse apparitionis, quia in oppofità cœli regione verfabatur, |
hebat. Haec etiam
coma
longior
comam
ratione magnitudinis Cometse, in
poft fe tra-
brevior
eft vel
5
:
tum
minoribus enim
nulla apparet, nec etiam in magnis,
cùm
à noftro
afpedu recedentes perexigui effe videntur tum etiam ratione loci, caeteris enim paribus, quo terra rerrio-
10
;
tior eft à lineâ redâ, quae duci poteft à eft;
Cometâ fub
comae extremitas
radiis Solis, ejus
interdum paullô
dum
ne, à qud dependel.
ijla
latior eft,
interdum non
Quorum omnium coma
quoddam genus aétum
eft,
;
&
latente inftar
Ac denique coma
interdum anguftior
re&a, interdum curva
cte averfa,
CXXXIV.
& interdum
Solem, eô ipfius coma longior trabis ignese fola confpicitur.
De quâdatn rejraâio-
Cometâ ad
;
ifta
inter-
interdum à Sole dire-
ita praecifè.
rationes ut intelligantur,
novum
refradionis, de quo in Dioptricâ
non
confiderandum. Nempe, ex eo quôd glo-
non Tint omnes inter fe paullatim minuantur à certo termino, buli cœleftes
sequales, fed incra
quem
continetur fphaera Saturni, ufque ad Solem, fequitur radios luminis, qui per majores ex iftis globulis com-
municantur,
cùm ad minores
Explicatio
deveniunt, non
modo
& difpergi.
Confideremus, exempli cauffà, hanc figuram,
in
ijlius re-
fraâionis.
25
lineas redas progredi debere, fed etiam ex
parte ad latera refringi CXXXV.
20
quia in corporibus terreftribus non nota-
tur, hîc eft
fecundùm
i5
multis globulis perexiguis incumbunt
alii
multô
quâ
ma
3o
Pars Tertia.
«74-t76.
putemufque ipfos
jores,
quemadmodum fcripfimus
omnes
ut,
fi
unus ex
partem pellatur, exempli cauffâ, 5
aliis
in continuo
motu,
globulos fecundi elementi fuprà de-
adeô
:
efle
187
omnibus qui
verfus aliquam
ipfis
A
verfùs B, ejus a&io
re-
perientur in lineâ re-
dâ, ab ipfo verfùs
il-
lam partem protenfâ,
morâ communicetur. Ubi notandum eft, adio|nem quidem fine
10
iftam ab
C
ufque ad
integram perveni-
re, fed i5
A
aliquam tamen
C
ejus partem à
ad B
tranfire pofle, ac refi-
duum verfùs D & pellere
globulum
globulos 20
E difpergi. Globus enim
1
&
}
2
verfùs B, quin fimul etiam pellat
verfùs
D & E. Neque
eft
A
pellit
cùm
;
,
;
nunc ab uno & mox ab altero tranfmittatur. Cùm autem globus C pellit très fimul 1, 2, j verfùs B, non ita poteft ejus adio ab illis ad unum aliquem remitti; &, quantumvis moveantur, femper aliqui ex
ceiïivè
3o
par ratio,
duos globos 4 & $ verfùs C quamvis enim hsec ejus adio à duobus illis globis 4 & j ita excipiatur, ut videatur etiam defle&i verfùs D & E, redà tamen tendit ad C tum quia globi ifti 4 & 5 sequaliter utrimque ab aliis fibi vicinis fuffulti, totam illam reftituunt globo 6 tum etiam quia continuus eorum motus efficit, ut nunquam per ullam temporis moram hsec adio à duobus fimul excipiatur, fed tantùm, ut fucglobus
:
25
C non poteft
|
Principiorum Philosophie
i88
adionem
ipfis
176.
illam obliqué excipiunt; ideôque,quam-
praecipuum ejus radium re&à verfùs B deducant,
vis
utrimque verfùs D & E difpergunt. Eodemque modo, fi pellatur globus F verfùs G, cùm ejus aétio pervenit ad H, ibi communicatur globulis 7, 8, 9, qui praecipuum quidem ejus
innumeros tamen
alios debiliores
radium mittunt ad G, fed alios etiam verfùs D & B difpergunt. Hîcque notanda eft differentia, quœ oritur ex obliquitate incidentiae iftarum aclionum in circulum CH a&io enim ab A ad C, cùm perpendicula:
ri ter
H, quae
D&E
in
autem ab F ad non difpergit fuos
aétio
incidit,
fi
obliquitas inci-
graduum 90; fi verô fupponaminor, nonnulli quidem ejus a&ionis radii etiam fupponatur
in aliam
&
eundem obliqué
;
verfùs ipfius centrum, faltem
dentiae
tur
efle
partem mittentur, fed
ideô vix fenfibiles,
parva
:
nifi
cùm
aliis ifta
quitas
obliquitas eft valde
contra autem radii, qui verfùs centrum circuli
eft
Quorum omnium eft
obli-
ifta
demonftratione perceptâ, facile
illam transferre ad globulos cœleftes
enim nullus
fit
locus, in
quo
fie
:
quamvis
majufeuli ex
globulis alios multè minores tangant, quia tamen
gradatim funt minores
&
ufque ad Solem, ut di&um
minorem
iftis
ipfi
25
minores, à certo termino eft
a ,
facile credi poteft
non
effe difFerentiam, inter illos qui funt fupra
& illos qui funt juxta orbitam quàm inter majores & minores mox deferiptos orbitam Saturni,
a.
20
major.
Explicatio apparitio-
ns coma.
i5
multô debiliores,
obliqué fparguntur, eô funt fortiores, quôd CXXXVI.
10
incidat in illum circulum, radios fuos sequaliter
utrimque difpergit verfùs nifi
5
Art. lxxxii Ci lxxxv, p. 137 et 140.
Terrée, :
atque
3o
Pars Tertia.
«76-178.
inde intelligi effedum
jufculis
non alium minimi ma-
iftius insequalitatis
quàm
debere in hac Terrse orbitâ,
efle
189
immédiate fuccederent
;
fi
|
nec alium etiam in
locis intermediis, nifi
quôd
fecundùm
linese
quas
ifti
radii difper-
guntur, non
fint
re&se,
fed paulatim inflexa?.
Nempe, IO
fi
S
fit
Sol,
2545 orbita per quam Terra anni fpatio de-
fecundùm ordinem notarum 2, 3,4, fertur
DEFG i5
terminus
ille
à quo globuli cœle-
ftes
incipiuntgradatim
efle minores
& minores
ufque ad Solem (quem 20
terminum fuprà mus a non habere
ram
dixi-
figu-
fphserse perfedae,
fed fphaeroidis irregularis,
verfùs polos mul-
tô depreflioris, 25
&
verfùs eclipticam),
C
fit
Cometa in noflro
cœlo exiftens
3o
quàm
:
putan-
dum eft radios Solis
in
inde re|fledi verfùs
omnes
ut
ii
hune Cometam impingentes, partes fphseroidis
qui perpendicularitei incidunt in F,
a. Art. lxxxi, p.
1
35-i 37.
ita
DEFGH,
maximâ
qui-
PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
ioo
dem ex parte, redà pergant ufque ad j nonnulli ex
ipfis
178-170.
fed tamen etiam
,
&
hinc inde fpargantur;
qui obliqué
incidunt in G, non tantùm redà pergant verfus 4, fed etiam ex parte refrangantur verfus j & denique qui ;
non perveniant ad orbitam
incidunt in H, redà
&
fed tantùm reflexi verfus 4
5,
Terrse,
ficque de cseteris.
Unde patet, fi Terra fit in orbitse fuse parte j hune Cometam ex eâ vifum iri cum coma in omnes partes quod genus Cometse Rofam vocant radii difperfâ ,
:
;
C
enim diredi à liores, qui ex
E
ad
j,
ejus caput;
& G verfus
j
alii
autem debi-
10
refleduntur, ejus crines
idem Cometa ex eâ videbitur per radios redos CG4, & ejus coma, five potiùs cauda, verfus unam tantùm partem protenfa, exhibebunt. Si verô Terra
per radios ex
H &
verfus 4 reflexos.
fit
in 4,
aliis locis,
quse funt inter
Eodemque modo,
Terra
fi
G& fit
H,
i5
in 2,
Cometa ex eâ videbitur ope radiorum redorum CE 2, & ejus coma ope obliquorum qui funt inter CE2 &
CD 2,
nec
alia erit differentia, nifi
flente in 2,
praecedet
;
Cometa mane
appareant.
videbitur,
oculo autem exiftente in
bitur vefperi, CXXXVII. Quomodo etiam trabes
quôd, oculo exi-
Denique,
fi
& caudam oculus
à radiis Solis ne
fit
fuam
verfus
& coma
4,
Cometa
ipfum
20
vide-
poil fe trahet.
pundum
Cometam ipfum
S,
videre
impedietur polïit,
fed
videbit tantùm ejus comse partem, inftar igneœ trabis,
mane, prout oculus propior erit pundo 4 vel pundo 2 atque forte una mane & alia vefperi poterit apparere, fi oculus in ipfo pundo medio 5 exfiftat. Et quidem haec coma vel cauda interdum reda, interldum nonnihil incurva efîe débet interdumque in
25
quse apparebit vel vefperi vel
;
CXXXVIII. Cur Cometarum couda, non femper in
;
3o
Pars Tertia.
179-
191
Cometse & Solis, interdum nonnihil ab eâ defledens; ac denique interdum latior, interdum anguftior, vel etiam lucidior,
re&â
lineâ, quae tranfit per centra
cùm nempe
radii latérales verfùs
parte à Sole direâè averfa, nec femper reâa videatur.
oculum convergunt.
Hsec enim omnia fequuntur ab irregularitate fphaeroidis
DEFGH
deprefïïor
eft,
quippe verfùs polos, ubi ejus figura caudas Cometarum exhibere débet ma:
redas & latas in flexu qui eft inter polos & eclipticam, magis curvas, & à Solis oppofito defledentes & fecundùm iftius flexûs longitudinem, magis lucidas gis
;
;
10
&
Nec puto quicquam hadenus circa Cometas fuifle obfervatum, faltem quod nec pro fabula, nec pro miraculo fit habendum, cujus caufla hîc non anguftas.
habeatur. i5
ftellas fixas,
20
ac circa altiorcs planetas Jovem
& Satur-
num, appareant. Sed facilis refponfio eft. Primo, ex eo quod non foleant videri in Cometis, cùm eorum diameter apparens non eft major quàm fixarum, quia tune ifti radii fecundarii non habent fatis virium ad oculos movendos. Ac deinde, quantum ad fixas, quia cùm lumen à Sole non mutuentur, fed illud ex fe ipfis emittant, ifta earum coma, fi quae fit, hinc inde in omnes partes fpargi débet, atque efTe perbrevis jamque rêvera circa ipfas talis coma efle videtur neque enim ;
25
:
uniformi lineâ circumfcriptae, fed vagis radiis undi-
&
non malè forfan earum etiam fcintillationem (cujus tamen plures aliae caufae effe pofîunt) hue referemus. Quantum autem ad Jovem & Saturnum, non dubito quin, ubi aër eft admodum que
3o
CXXXIX.
Quseri tantùm poteft, cur non etiam comae circa
cinctse
apparent
;
punis, brèves etiam interdum comae, in partem à Sole
Cur
talcs
coma? circa
Fixas aut Planetas non appareant.
Principiorum Philosophie
192
i
79-i8o.
averfam protenfae, circa ipfos videantur; & fcio me taie quid alicubi olim legifle, quamvis auétoris non |
recorder.
Quodque
ait Ariftoteles,
i.
Météorologie,
cap. 6, de Fixis, eas etiam ab yîgyptiis comatas non-
nunquam
vifas fuifle,
intelligendum
ex
flellis
;
puto de his planetis potiùs
quod autem
refert de
efle
5
coma cujufdam
quse funt in femore Canis, à fe confpedâ,
ab aliquâ in aëre valde obliqua refractione, vel potiùs ab illius oculorum vitio proceiïit addit enim
vel
:
minus
ipfam intendebat, CXL
-
m e?r pianèL
Nunc
cùm oculorum aciem quàm cùm remittebat.
confpicuam,
fuifle
in
10
omnibus quse ad Cometas fpe&ant, revertamur ad Planetas, putemufque fidus N a minoris agitationis efle capax, five minus habere foliditatis,
verô, expofitis
quàm globulos
iis
fecundi elementi qui funt ver-
fus circumferentiam noftri cœli, fed
quàm
plus habere,
Unde
lem. Solis
aliquos ex
iis
tamen aliquantô
qui funt verfùs So-
intelligemus illud, flatim atque à vortice
abreptum
eft,
continua verfùs ejus centrum
defeendere debere, donec devenerit ad eos globulos coelefl.es,
quibus in foliditate,
feverandum
i5
five in
20
aptitudine ad per-
motu per lineas redas, eft sequale. Cùmque tandem ibi erit, non ampliùs ad Solem magis in fuo
accedet, nec etiam ab eo recedet, aliquibus
aliis caufîis
nifi
quatenus ab
nonnihil hinc inde propelletur;
fed inter iftos globulos cœleftes libratum, circa afliduè gyrabit,
&
erit Planeta.
cederet verfùs Solem, i3
a.
En marge NB. :
Voir ci-avant
Vide
la rigurc
de
ibi
fig.
Quippe
fl
Solem
propiùs ac-
verfaretur inter globulos
pag. 171 (/"
la p. i83.
edit.).
2 5
Pars Tertia.
i8o-i8i.
193
cœleftes paullô minores, ac proinde quos fuperaret vi
ad recedendum à centro circa quod gyrat & celeriùs motos, ac proinde à quibus ifta ejus vis fimul cum agi;
tatione augeretur, ficque inde rurfus regredi debe5
ret. Si
|
verô à Sole magis recederet,
globuli cœleftes aliquantô
minus
ei
occurrerent
céleri ter moti, ac
&
proinde qui ejus agitationem minuerent;
paullô
majores, ac proinde qui vim haberent ipïum verfùs
Solem
repellendi.
Alise
10
autem
caufTse, quse
Planetam circa Solem
libratum nonnihil hinc inde propellunt, funt
quôd fpatium, in quo fimul tatur,
non
fluat,
quàm
cum
:
ita
primo,
CXI.I. CauJJlv, à quibus ejus
errores pendent. Pri-
totâ materiâ cœli ro-
perfe&è fphaericum; neceffe eft enim, ubi hoc fpatium latius eft, ut ifta materia cœli lentiùs i5
20
fit
ubi anguftius.
Secundo % quôd materia primi elementi, ex quibufdam vicinis vorticibus verfùs centrum primi cœli fluendo, & inde ad quofdam alios refluendo, tum globulos fecundi elementi, tum etiam Planetam inter ipfos libratum, diverfimodè poffit commovere. Tertio, quôd meatus qui funt in corpore iftius
CXLII. Secunda.
CXLIII. Tertia.
Planetse, aptiores efTe pofïint ad particulas ftriatas, aliafve primi
elementi quse ex certis cœli partibus
quàm ad reliquas, iftorum meatuum orificia,
veniunt, 25
ut
larum
fidera
unde fit, quse circa polos macurecipiendas
:
involventium formari fuprà diximus,
verfùs iftas cœli partes potiùs
quàm
verfùs alias ob-
vertantur. 8 majores] minores (/" édit., faute). a.
Voir t. IV, p. 181, Voir aussi t. V,
cxlv.
—
Œuvres.
III.
1.
12-17.
p. 259,
1.
De même, pour
les art.
cxliu, cxliv et
7, etc.
25
Principiorum Philosophie
194 CXLIV.
181-182.
Quarto, quôd jam antè aliqui motus in
ifto
Planetâ
Quarta.
eo perfeverant, licèt 3 cauffse répugnent. Ut enim videmus turbinem
elfe potuerint, qui diutiffimè in alise
,
ab hoc folo quôd femel à puero intorqueatur,
fatis
virium acquirere ad perfeverandum in fuo motu per aliquot horae minuta, interimque aliquot millia gyro-
rum
quamvis mole
abfolvere,
tum etiam
circumjacens, adverfentur
:
exiguus,
à prima
& tum
terra, cui infiitit, ejus
ita facile credi pojteft,
aliquis Planeta,
eum
fit
cùm primùm fa&us
5
aër
motui
ex hoc folo quôd ell, fuerit
motus,
"
mundi origine ad hoc ufque tempus,
abfque ullâ notabili imminutione fuos continuare potuiffe
:
celeritatis, circuitus
quia multô brevius
efl
tem-
pus quinque vel fex millium annorum, à quibus mundus fletit, fi cum magnitudine alicujus Planetœ com-
quàm tempus unius
paretur,
10
horse minuti
cum
i5
exigui
mole collatum. Quint ô denique, quôd vis ita perfeverandi in fuo motu fit multô firmior & conftantior in Planetâ, quàm
turbinis cxLv.
eum circumjacente ac etiam magno Planetâ quàm in minore. Quippe
in materiâ cœlcfti
mior in vis in
20
ifta
materiâ cœlefli pendet ex eo, quôd ejus globuli
fimul confpirent in
mutuô disjundi,
modo
fir-
;
plures,
eundem motum; cùmque
parvis ex
modo
momentis
pauciores
ita
fint
à fe
fleri poteft,
ut
fimul confpirent.
25
nunquam tam celeriter moveri, quàm globulos cœleftes eum circumjacentes etfi enim aequet illum eorum motum, quo fimul cum Unde
fequitur Planetam
:
ipfis fertur,
à fe a.
illi
intérim habent alios plures, quatenus
mutuô disjundi
Voir
t.
V,
p. 173.
funt. Inde etiam fequitur,
cùm
3o
Pars Tertia.
i82-i83.
[
9S
horum globulorum cœleflium motus acceleratur, vel tardatur, vel infle&itur, non tantopere, nec tam citô
motum
accelerari, vel tardari, vel infle&i
Planetae
inter ipfos verfantis.
Quae omnia fi confiderentur, niliil occurret circa phamomena Planetarum, quod non plané conveniat
cum
legibus naturse à ncbis expofitis
8 ,
cujufque ratio
ex jam didis non facile reddatur. Nihil enim vetat quominùs arbitremur, vaftiffimum illud fpatium in ÎO
quo jam unicus vortex primi cœli continetur, initio vortices fuifTe divifum, in quatuordecim plurefve |
eofque fuis
habebant, multis paulatim maculis tegerentur,
deinde i5
ita fuifTe difpofitos, at fidera quae in centris
ifti
vortices uni ab aliis deftruerentur,
&
modo
jam à nobis defcripto b unus citiùs, alius tardiùs, pro diverfo eorum fitu. Adeô ut, cùm illi très, in quorum :
centris erant Sol, Jupiter
&
Saturnus, cœteris effent
minorum Jovem circumftantium verfabantur, verfùs Jovem delapfa fint & quae in centris duorum aliorum Saturno majores, fidera, quse in centris quatuor
20
;
vicinorum, verfùs Saturnum (faltem
verum
duos Mercurius, Veelt
jam Planetas circa ipfum verfari) & nus, Terra, Luna & Mars (quœ fidera etiam fingula fuum vorticem priùs habuerunt), verfùs Solem; ac tandem etiam Jupiter & Saturnus, unà cum minori;
25
fi
bus fideribus iis adjunclis, confluxerint verfùs eundem Solem, ipfis multô majorem, poftquam eorum vortices fuerunt abfumpti Sidéra autem reliquorum ;
28 abfumti (1" a.
Pars
II,
édit.).
an. xxxvji, xxxix
b. Art. cxv, cxvi
et xl, p. 62,
etcxvn, p. 162-166.
63
et
65 ci-avant.
CXLVI.
De prima produâione omnium Planetarum.
5
PRINCIRIORUM PHILOSOPHLE
I96
vorticum, û
a Sole remotiores : iJque ab cor uni magnitudinc folâ non penderc.
fint aliis
plura fuerint
quàm quatuorde-
hoc fpatio, in Cometas abierint. Sicque jam videntes primarios Planetas, Mercurium,Venerem,Terram, Martem, Jovem & Saturnum, ad diverfas diftantias circa Solem deferri, judicabimus id ex eo contingere, quôd eorum qui Soli viciniores funt, foliditas fit minor quàm remotiorum. Nec mirabimur Martem, Terra minorem, ipfâ tamen magis à cim
CXLVII. Cur quidam Planctœ
unquam
183-184.
in
Sole diftare, quia folidior nihilominus effe poteft, foliditas à folâ CXLVIII.
Cur
Et videntes inferiores ex
Soli viciniores ce-
leriùs aliis
tur
;
macula? fuit ma:.
movean-
& tamen
magnitudine non pendeat
cjus
tardijfi-
orbem
cùm
3
IO
.
Planetis, altioribus
iftis
putabimus id ex eo fieri, quôd materia primi elementi, qua? Solem componit, celerrimè gyrando, viciniores cœli partes magis fecum abripiat quàm re|motiores. Nec intérim mirabimur, quôd maculae quse in ejus fuperficie apparent, multô celeriùs in
tardiùs ferantur
ferri,
quàm
ullus Planeta
viffimo fuo circuitu viginti fex dies rius
autem
menfes,
in fuo
nos tantùm triginta
;
qui
nifi
continua macularum circa Solem, atque ibi
vicem
tertii
elementi, ortae à
congregatœ
magnam quandam molem forte
20
Hoc enim putabimus
diffolutione,
componant,
fint
aëris
2
ufque ad fphseram Mer-
etiam ulteriùs extenfam; cujus aetheris par-
cùm fie
&
ramofœ, fibi inadhserent, ut non disjun&im concitentur, fint
quemadmodum a.
vix très
celeriùs ipûs moveretur,
accidere exeo, quôd particule
ticulse,
impendunt, Mercu-
fuo forte bis millies majori, an-
plus centumdeberetimpendere).
curii vel
(quippe in bre-
plufquàm fexagies majori,
& Saturnus in
five setheris
:
i5
valde irregulares
globuli materia? cœlefiis, fed
Art. cxxi et cxxn, p. 170 et 172.
omnes
3o
Pars Tertia.
i8 4-i85.
fimul à Sole rapiantur,
& cum
197
ipfis
tum maculae
fo-
tum etiam pars cœli Mercurio vicina unde fit, ut non multô plures circuitus quàm Mercurius, eodem tempore abfolvant, nec proinde tam citô moveantur. Deinde, videntes Lunam non modo circa Solem, fed fimul etiam circa Terram gyrare, judicabimus id lares,
:
vel ex eo contingere, quôd, ut Jovis Planetœ verfùs
Jovem,
fie
haec circa io
ipfa verfùs
Solem
Terram
confluxerit,
priufquam
ferretur; vel potiùs quôd,
minorem habeat vim agitationis quàm Terra,
cùm non in
eâdem
Solem debeat verfari &, cùm mole fit minor, sequalem habens vim agitationis, celeriùs debeat ferri. Nam, Terra exiftente circa Solem S, in cir-
fphaerâ circa
;
NTZ, cum quo defertur ab N per T verfùs Z, fi Luna celeriùs a&a eodem deveniat, in quâcunque parte circuli NZ eam initio efle contingat, brevi
culo l5
|
accedet ad A, ubi à viciniâ Terrse impedita ne redà
CXLIX. Cur Luna
circa Terrain gyret.
5
Principiorum Philosophle
198
ulteriùs pergat, defledet
verfus B, potiùs
quàm
i85-i86.
curfum fuum verfus B
verfus D, quia
fie
:
dico
à lineâ re&â
minus defledet. Dum autem ita perget ab A verfus B, omnis materia cœleftis contenta in fpatio ABCD, quae
modum
ipfam defert, contorquebitur in
centrum T ficque etiam ;
vorticis circa
5
ut Terra circa fuum
efiieiet
axem gyret, dum intérim haec omnia lum NTZ circa centrum S ferentur a
fimul per circu-
.
CL. Cur Terra circafuum
Quanquam circa
axent vertatur.
aliae
prseterea fint
proprium axem vertatur
fi
:
cauiTa, cur Terra
enim antea
fuerit
10
fidus lucidum, in alicujus vorticis centro confiftens, ibi
&
nunc materia primi ejus centro congregata, fimiles adhuc
procul dubio
elementi, in
gyrabat;
fie
motus habet, ipfamque impellit b Nec mirabimur hanc Terram ferè tricies circa fuum axem convolvi, dum Luna tantùm femel circumferentiam circuli ABCD percurrit. Cùm enim hsec circumferentia ABCD fit circiter fexagies major Terrae ambitu, fie Luna duplô celeriùs adhuc fertur quàm Terra; & cùm ambee agantur ab eâdem materia cœlefti, quam credibile eft non minus celeriter moveri prope Terram quàm prope Lunam, non videtur aliacaufa efle majoris in Lunâ celeritatis, quàm quôd minor fit quàm Terra Non etiam mirabimur, quôd femper eadem pars Lunse fit Terrae obverfa, vel certè non multùm ab eâ defledat; facile enim judicabimus id ex eo contingere, quôd alia ejus pars aliquantô fit folidior, & ideô Terram circumeundo majorem ambitum debeat percur.
CLI.
,
1
|
Cur Luna
celeriits
fe-
ratur quant Terra.
20
.
CLII.
Cur femper Luna' faciès, quamproximè eademfit Terrar obverfa.
a.
Voir
b.
Tome V,
t.
IV,
c. Ibid., p.
p.
p.
464-465
173.
346,
1.
24.
;
et
t.
V, p. 3
1
3,
1.
4, p. 346,
1. 1
3, et p. 388.
25
Pars Tertia.
i86.
[99
ad exemplum ejus quod paulo antè notatura eft a de Cometis. Et certè innumerae illae insequalitates rere
;
inftar
montium
&
vallium,
quœ
in ejus facie obverfâ
minorem
ipfius
hujufque minoris
folidi-
perfpicillorum ope deprehenduntur, foliditatem videntur arguere tatis
caufa effe poteft, quôd alia ejus faciès, quse nun-
quam
in
confpeâum noftrum
recte à Sole
10
;
venit,
folùm lumen di-
miflum excipiat, hsec autem etiam
illud
quod ex terra refleditur. Neque magis mirabimur, quod Luna videatur
quantô celeriùs moveri, & in omnes partes à curfu fuo minus aberrare, cùm plena eft vel nova, quàm cùm dimidia tantùm apparet;
five
cùm
eft
CLIII.
ali-
verfùs partes
Cur Luna celeriùs «ncedat, & à fuo motu medio minus aberret in conjunâionibus,
quàm in quadris ; & cur ejus ccelum non fit
cœli i5
B
vel D,
quàm cùm eft
verfùs
A
vel C.
Quia cùm
globuli cœleftes, qui continentur in fpatio ratione magnitudinis a. Art.
&
motûs
cxïx et cxxxii, p. 168 et p. 182.
diverfi fint,
ABCD,
tam ab
iis
rotundum.
Principiorum PhILOSOPHI/E
200 qui funt infra verfùs L,
iis
D verfùs K, quàm
ab
iis
autem qui funt verfùs |
liberiùs fe diffundunt verfùs
186-187.
qui funt fupra
N&Z
A & C, quàm
B
fuit fimiles,
verfùs
B
&
ABCD
non elle circulum D. Unde fequitur ambitum 3 perfedum, fed magis ad ellipfis figuram accedere ac ;
materiam cœli lentiùs ferri inter C & A, quàm inter B & D b ideôque Lunam, quae ab iftâ materiâ cœli defertur, & propiùs accedere debere verfùs Terram, fi fit in motu ad accedendum, & magis removeri, fi fit in motu ad recedendum, cùm ipfam contingit effe verfùs A vel C, quàm cùm eft verfùs B vel D. Neque mirabimur quôd Planetae qui juxta Satur;
CLIV. Cur fecundarii Planètes
qui funt circa Jo-
vem, tam celeriter ; qui verù funt circa
,
num fum
effe dicuntur, lentiflimo vel nullo
ferantur, contra
a.
Voir
b.
Tome Tome
c.
t.
motu
circa ip-
autem qui funt juxta Jovem,
V, p. 259, 1. 26. IV, p. 464. IX, p. 198 de la traduction française, note
e.
circa
10
Pars Tertia.
187-188.
illum gyrent,
& quifque tantô celeriùs
201
quantô Jovi
Saturnum, tant tardé vel nullo
vicinior. Hujusenimdiverfitatiscaufaeffepoteft,
& Terra,
eft
quôd
modo mo-
veantur.
proprium axem agatur; Saturnus autem, ut Luna & Cometae, femper eandem fui partem convertat verfùs centrum vorticis in quo Jupiter, ut Sol
circa
|
continetur.
non mirabimur, quôd axis, circa quem Terra diei fpatio convolvitur, non fit perpendiculariter ereétus fupra planum eclipticae, in quo anni fpatio
CLV.
Praeterea
10
plufquam viginti tribus gradibus à perpendiculo declinet unde oritur diverfitas seftatis & hyemis in terra. Nam motus annuus Terrae circa Solera rotatur, fed
:
in eclipticâ praecipuè determinatur à confenfu totius
Solem gyrantis, ut patet ex eo, quod omnes Planetae in eo quamproximè confentiant direélio autem ejus axis, circa quem fit motus diurnus, magis pendet à partibus cœli, à quibus materia primi elementi verfùs ipfam fluit. Quippe cùm imaginemur omne fpatium, quod jam à primo cœlo occupatur, fuiffe olim divifum in quatuordecim plurefve vortices, in quorum centris erant illa fidera, quae nunc converfa funt in Planetas, fingere non poffumus illorum omnium fiderum axes verfùs eafdem partes fuiffe converfos hoc enim cum legibus naturae non conveniret. Sed valde credibile ellmateriam primi elementi, materiae cœleftis circa
i5
;
20
;
25
quae in Terrae fidus confluebat, ex iifdem ferè partibus
firmamenti veniffe, quas nunc adhuc ejus poli refpiciunt
;
atque
dum multi macularum cortices fupra hoc
fidus paulatim generabantur, particulas flriatas iftius 3o
meatus in his corticibus efformâffe, ipfofque ad magnitudinem & figu-
materiae primi elementi multos
Œuvrbs.
III.
fibi
26
Cur poli sEquatoris & Eclipticâ? multùm diftent
ab invicem.
Principiorum Philosophie
202
ram fuam
fie
aptâffe, ut vel
nullum
vel
non
188-189.
nifi diffici-
lem tranfitumpraebereponintparticulisftriatis, quae ex ficque illas, quae aliis firmaraenti partibus accedunt :
fibi
aptos meatus per globum Terrae fecundùm ejus
axem efformârunt, cùm nunc
ad|huc per ipfum perpé-
tua fluant, efficere, ut ejus poli verfùs eafdem partes a cœli à quibus veniunt, dirigantur
CLVI. Cur paullatim ad invicem accédant.
.
Intérim tamen, quia duae converfiones Terrae, annua feilicet
& diurna, commodiùs
peragerentur,
fi
fièrent
circaaxesparallelos, cauflae hoc impedientes paulatim
CLVII. Ultima & maxime generalis caufa om-
nium inœqualitatum,
quœ in motibus corporum mundanorum reperiuntur.
utrimque immutantur; unde fit, ut fucceffu temporis Jeclinatio Eclipticse ab JEquaxore minuatur. Denique non rnirabimur, quôd omnes Planetse, quamvis motus circulares femper affeétent, nullos tamen circules perfedos unquam deferibant, fed modis omnibus, tam in longitudinem quàm in latitudinem, femper aliquantulum aberrent. Cùm enim omnia corpora, quae funt in univerfo, contigua fint, atque in fe mutuô agant, motus uniufcujufque à motibus aliorum omnium dependet, atque ideô innumeris modis variatur. Nec ullum plané phaenomenum in cœlis eminus
quod non putem hîc fatis fuiffe explicatum. Superefl, ut deinceps agamusde illis, quae cominus fupra Terram videmus.
confpectis obfervatur,
a.
Voir
t.
IV, p. 182,
1.
20
10
i5
20
PRINCIPIORUM
PHILOSOPHIE PARS QUARTA De
credi nolim, corpora hujus
Etfi
unquam
genita
fuiffe illo
modo
mundi
adfpeftabilis
qui fuprà defcriptus
a
debeo tamen eandem hypothefim adhuc retinere, ad ea quae fupra Terram apparent explicanda; ut tandem li, quemadmodum fpero, clarè oftendam caufas omnium rerum naturalium hâc via, non autem ullâ aliâ, dari poffe, inde meritô concludatur, non aliam effe earum naturam, quàm û tali modo genitae effent. Fingamus itaque Terram hanc, quam incolimus, eft,
10
Terra.
ut jam fatis praemonui
fuiffe
olim ex folâ materiâ primi elementi conflatam,
inftar Solis,
quamvis ipfo
vorticem circa fed,
,
cùm
effet
fe habuiffe, in
multô minor
;
& vaftum
cujus centro confiftebat
particulae ftriatae, aliaeque
:
non omnium mi-
nutiffimse minutise iflius materise primi elementi, fibi 20
mutuô
adhaererent, fîcque in materiam tertii elementi
verterentur, ex a.
Pars III,
art.
iis
primo maculas opaças
xlv, p. 99-100 ci-avant.
in Terrse
1.
Falfam hypothejîm, qud jam ante ufi /u. mus,effe retincndam, ad veras rerum na,.
turas explicandas.
II.
Quœ fit generatio
Ter.
rœ, fecundùm ifiam hypothefim.
Principiorum Philosophle
204
190-192.
quas videmus circa
fuperficie genitas effe, fimiles iis
Solem affiduè generari ac diflblvi. Deinde particulas tertii elementi, quae ex continua iflarum macularum diflblutione remanebant, per cœlum vicinum diffufas, ma-
gnam
ibi
molem
aëris, five aetheris, fucceffu
compofuiffe; ac denique, poftquam
temporis valde
ifte sether
magnus fuit, denfiores maculas, circa Terram geni|tas, eam totam contexiffe atque obtenebraffe Cùmque ipfae non poflent ampliùs diflblvi, ac forte permultae fibi mutuô incumberent, fimulque vis vorticis Terram continentis minueretur, tandem ipfam, unà cum maculis & toto aère quo involvebatur, in alium ma.
jorem vorticem, in cujus centro
eft Sol,
delapfam
nondum
ita
IO
efle. III.
Dijlinâio Terra: in très regiones : & prima; de/criptio.
Nunc verô,
fi
confideremus illam
Solem delapfam, fed paulô
verfùs
poil delapfuram, très in eâ
regiones valde diverfas dignofcemus.
intima
Harum prima & I
continere tan-
tùm videtur materiam primi elementi, fe
non
aliâ ratione
in Sole
K*
I&SH '^r-
I
IpIiSpl 3X,
ibi
20
quàm
commoventis,
nec alterius naturae,
quôd forte
nifi
minus puquia quod affiduè ra ex Sole in maculas abit, non ita poteft ex eâ exfit
25
;
purgari. Et fané idcirco
mihi facile perfuaderem, jam totum fpatium I folà ferè materiâ tertii elementi plénum elfe, nifi inde fequi videretur, corpus Terrae non poffe manere
|
tam
3o
Pars Quarta.
1Q2.
vicinum Soli
,
quàm nunc
eft,
20$
propter nimiam fuam
foliditatem.
Media regio co
M
tota occupatur à corpore valde opa-
& denfo: cùm enim
culis
hoc corpus faéhim fit ex partiminutiffimis (utpote quse priùs ad primum ele-
mentum
pertinebant),
fibi
invicem adjun&is, nulli
videntur in eo meatus relidi folis illis particulis ftriatis
IV. Defcriptio fecundœ.
efle, nifi
tam
exigui, ut
fuprà defcriptis, ac reliquae
materiae primi elementi, tranlitum pnebere poflint. 10
Hocque experientia
cùm
teftatur in maculis Solis, quae
ejufdem naturse atque hoc corpus M, nifi quôd fint multô tenuiores & rariores, tranfitum tamen luminis impediunt quod vix poflent, fi earum meafint
;
tus eflent fatis lati ad globulos fecundi elementi ad-
Cùm
enim
i5
meatus initio in materià fluidâ vel molli formati fint, haud dubiè eflent etiam fatis refti & lseves ad adionem luminis non impediendam. Sed iftae duae interiores Terrée regiones parum ad nos
20
fpedant, quia
mittendos.
ifti
nemo unquam ad
Dcfcriptio tertia.
ipfas vivus acceflit.
Sola tertia fupereft, ex quâ omnia corpora quse hîc circa nos reperiuntur, oriri pofle deinceps oftende-
25
mus. Nunc autem nihil adhuc aliud in ipfà efle fupponimus, quàm magnam congeriem particularum tertii elementi, multùm materise cœleftis circa fehabentium,
quarum intima natura ex modo, quo
genitae funt,
poteft agnofci.
Nempe, cùm
ortae fint
ex diflblutione macularum,
quae minutiflimis primi elementi ramentis, 3o
adjun&is, conftabant
:
mutuô
fibi
unaquseque ex plurimis
modi ramentis componi débet, atque
efle fatis
iftiuf-
magna,
VI.
Particulas tertii elementi, quœ funt in
hac
tertiâ
regione,
debere fatis gnas. effe
ma-
Principiorum Philosophie
20Ô
igi-ig3.
impetum globulorum fecundi elementi, circa fe motorum, fufli|neat; quia quaecunque id non potuerunt, rurfus in primum vel in fecundum elementum
ut
fint refolutse. VII. Ipfas à
primo & fecun-
do elemento poffe immutari.
Verumenimverô, quamvis illae globulis fecundi elementi totse refiftant, quia tamen fingula ramenta ex quibus funt conflatae ipfis cedunt, femper eorum occurfu nonnihil poffunt immutari.
Cùmque ramenta
VIII. Effe majores globulis
Jecundi elementi,Jed iijdem effe minus fo-
ndas & minus agita-
figuras,
ifta
primi elementi varias habeant
non potuerunt plurima fimul tam apte con-
jungi, ad
unamquamque
ex
IO
particulis tertii ele-
iftis
menti componendam, quin multos angufliflimos meatus, foli fubtiliffimae materiae ejufdem primi elementi
tas.
permeabiles, in
illâ
relinquerent unde ;
fit,
ut quamvis
multô majores quàm globuli cœlefles, tamen effe tam folidae, nec tantse agitatio-
hse particulœ fint
non
pofîint
Ad quod
quôd figuras habeant valdè irregulares, & ad motum minus aptas, quàm fint fphsericae iftorum globulorum. Cùm enim ramenta ex quibus componuntur, innumeris modis diverfis conjunfta fint, inde fequitur ipfas & magnitudine & foliditate & figuris plurimùm ab invicem differre, ac ferè omnes earum figuras effe admodum
nis capaces.
etiam
i5
facit,
20
irregulares.
Hîcque notandum
IX.
Eas ab tuà
initio fibi
incubuiffe circa
Terrain.
eft,
quandiu Terra
mu-
in peculiari fuo vortice verfata eft,
lem delapfaerat,
iflas
inftar
necdum
fixarum
25
verfùs So-
particulas tertii elementi, quse
ipfam involvebant, quamvis à
fe
invicem effent dif-
non tamen hinc inde per cœlum temerè fparfas fuiffe, fed omnes circa fphaeram M conglobatas, unas aliis incubuiffe quia pellebantur verfùs centrum
jundse,
;
3o
Pars Quarta.
193-195.
I
207
à globulis fecundi elementi, qui, majorem
ipfis
vim
agitationis habentes, ab eo centro recedere cona-
bantur a
*.
.
Notandum etiam, quamvis fibi mutuô fie inçumberent, non tam &as
multa 10
modo
v'uj^^^
valla
&
materiœ primi
fecundi
reliâa
elementi
effe.
1^3^
mv
I
intervalla circa fe
relinquerent, quae
Varia circa ipfas inter-
/k^^^K04^/^ ^.^v^^^^^^v^•m
quin per-
fuifle,
X.
,''-'^^^3^^
j
apte tamen fimul jun-
^.**
non
à materiâ primi
elementi, fed etiam à globulis fecundi occu-
pabantur hoc enim fequi debuit ex eo, quôd figuras haberent valde irregulares ac diverfas, & fine ordine unse aliis adjundse eflent. :
i5
Notandum
praeterea inferiores ex globulis, qui par-
ticulis iflis immifti erant, paullô
fuperiores 20
:
minores
eodem modo quo fuprà oftenfum
eos qui prope Solem verfantur, gradatim res,
prout
quàm
fuifle
ei
efle
eft
b ,
XI.
Globulos fecundi elementi, eu minores initio fuiffe, quô centro Terra? viciniores.
mino-
Ac etiam iftos omnes quàm jam illi fint qui re-
funt viciniores.
globulos non majores
fuifle,
periuntur circa Solem, infra fphaeram Mercurii; fed
major eft, quàm fuerit unquam Terra; & proinde ipfos minores etiam fuifle, quàm nunc ii fint, qui hîc circa nos ver|fantur. Hi enim fuperant illos, qui funt infra fphaeram Mercurii, quoforte fuiffe minores, quia Sol
25
niam à Sole funt remotiores. Et notandum iftos globulos, vias
fibi retinuifle
inter
XII.
Meatufque inter ipfas a.
b.
Voir t. IV, p. 465. Pars III, art. lxxxv,
habuiffe angufliores.
p. 140.
Principiorum Philosophie
208
195-196.
menfuram fuœ magnitunon tam facile alii globuli
participas tertii elementi, ad dinis
accommodatas
:
ita ut
paullô majores per eafdem tranfire pofTent. XIII.
Non femper
Notandum denique tune fréquenter
craffiores,
tenuioribus inferioresfuiffe.
accidifle,
ut
& folidiores ex iftis particulis tertii elementi, minores & tenuiores fub fe haberent, quia, cùm
majores alias
uniformi tantùm motu circa Terrae axem volverentur,
atque ob irregularitates fuarum figurarum facile adhaererent, etfi
eô majori
fior erat,
vi
fibi
mutuô
unaquaeque, quô folidior & crafà globulis fecundi elementi cir-
10
cumjacentibus verfus centrum pelleretur, non tamen
femper poterant folidiores
fe
à minus folidis ita extri-
care, ut infraipfas defeenderent; fed
ordinem,
non rarô eundem
quem cùm primùm formarentur
obtinue-
rant, retinebant. XVI.
De prima formatione diverforum corporttm, in tertiâ Terra:
i5
Cùm
autem poftea globus Terrae, in très iftas regiones diftin&us, verfus Solem devolutus eft (vortice feilicet in quo antea erat abfumto), non magna quidem mutatio in intima & mediâ ejus regione potuit inde oriri fed quantum ad exteriorem, primùm duo, ;
deinde
tria,
20
poflmodum quatuor, & plura alia corpora
diverfa, in eâdiflingui debuerunt. XV. aâionibus, quarum ope ijla corpora genita /tint ; ac primo de gênerait globulorum cœleftium motu.
De
Quorum corporum produdionem
paullô poft expli-
cabo fed priufquam hoc aggrediar, très quatuorve prœcipuœ adiones, à quibus pendet, hîc funt confiderandœ. Prima eft globulorum cœleftium motus, generaliter fpedatus. Secunda, gravitas. Tertia, lumen. Et quarta, calor. Per globulorum cœleftium generalem ;
motum,
continuam|eorum agitationem, quac tanta eft, ut non modo fufticiat ad ipfos motu annuo circa Solem & diurno circa Terram deferendos, fed
25
intelligo
3o
Pars Quarta.
igô-197-
etiam ad eofdem interea modis
209 aliis
quamplurimis
agendos. Et quia, in quamcunque partem
ita raoveri
quantum poffunt, fecundùm redas, vel à redis quam-minimùm defledentes:
cœperint, pergunt poilea lineas
hincfituthi globuli cœleftes, particulis tertii elementi,
corpora omnia
tertiee Terrae
immifti, varios in
iis
regionis componentibus,
effedus producant,
quorum
très
praecipuos hîc notabo.
Primus eft, quôd pellucida reddant ea omnia cor,. r pora terreltria quse liquida lunt, & conitant particulis tertii elementi tam tenuibus, ut globuli ifti circa ipfas in omnes partes ferantur. Cùm enim per iftorum corporum meatus hinc inde affiduè moveantur, vimque .
10
.
,
habeant eorum particulas 1
5
20
redas,
mutandi,
redis aequipollentes,
facile fibi vias
& proinde transferen-
dœ adioni luminis idoneas, in illis efFormant. Sicque omnino experimur, nullum elle in Terra liquorem purum, & tenuibus particulis conftantem, qui non fit pellucidus. Quantum enim ad argentum vivum, craffiores funt ejus particule, quàm ut globulos fecundi elementi ubique circa fe admittant; quantum verô ad atramen-
&
non funt liquores puri, fed plurimis pulvifculis durorum corporum infperfi. Et quantum ad corpora dura, obfervari poteft ea omnia effe pellucida, quse dum formabantur & adhuc liquida erant, pellucida fuerunt, quorumque partes retinent eundem fitum, in quo pofitae funt à globulis matériau cœleftis, dum circaipfas nondum ûbi mutuo adhaerentes movebantur. Contra verô illa omnia effe opaca, quotum,
25
five
fitu
lac,
fanguinem,
talia,
|
3o
rum particulae
fimul jundae
&
connexse funt à
vi
aliquâ
externâ, motui globulorum cœleflium ipfis immiftorum Œuvres.
III.
27
XVI.
De primo
hujus primœ
aâioms
effeâu, quàd
reddat corpora P ei «-
2IO
Principiorum Philosophie
non obfequente
197-198.
quamvis enim multi meatus in his etiam corporibus relidi Tint, per quos globuli cœleftes hinc inde afïiduè difcurrunt, quia tamen hi meatus variis in locis
:
funt interrupti
& interclufi,
tranfmittendse
adioni luminis, quœ nonnifi per vias redas vel redis eequipollentes defertur, idonei effe XVII.
Quomodo corpus dum & durum
foli-
fatis
multos meatus habere pojftt, ad radios luminis iranjmittendos.
non
poffunt.
Utque hic intelligatur, quomodo corpora dura fatis multos meatus habere poffint, ad tranfitum prrebendum radiis luminis, ex quâvis parte venientibus, poma, vel alii
quivis globi fatis magni,
laevis,
& quorum
fuperficies
eoque ardè conftrido,
reticulo includantur,
fit
ita
poma, fibi mutuô adhaerentia, unicum quafi corpus componant in quamcunque partem hoc corpus convertetur, meatus in fe continebit, per quos globuli plumbei fupra ipfum injedi, verfus centrum terrai, vi gravitatis fuse facile defcendent, fecundùm lincas ut
10
illa
:
i5
redis sequipollentes; ficque fpeciem corporis pellucidi, folidi
& duri
magis redos
buli cœleftes, in corporibus
tranfmittunt, ter XVIII.
Ue Jecundo
ijlius
pri-
ma' aâionis effcclu quod una corpora ab :
aliis Jcccrnat,
S
quores expurget.
h-
poma
illa
Non enim opus
exhibebit.
& plures meatus
eft
ut glo-
inveniant
terreftribus, per quae radios luminis
quàm
fintii
20
per quos globuli plumbei in-
defcendunt.
Secundus effedus eft, quôd cùm particule duorum vel plurium corporum terreftrium, prœfertim liquidorum, confufè fimul jundae funt, globuli cœleftes quafdam ex ipfis unas ab aliis foleant feparare, ficque in varia corpora diftinguere, quafdam autem alias accuratiùs permifcere; ipfafque ita difponere, ut unaquœque guitula liquoris ex iis conflati, cœteris omnibus ejufdem liquoris guttulis omnino (imilis exliftat. Quippe, cùm globuli cœleftes moventur in meatibus |
25
3o
.
.
Pars Quarta.
198-199.
211
corporumterreftrium liquidorum, particulas menti
fibi
magis quàm
cùm
dé-
obvias affiduè loco expellunt, donec eas in-
ter aliquas alias ita difpofuerint
5
tertii
&
ordinârint, ut
ipforum motibus
iftae alise
non
obfiftant, vel,
non poflunt, donec eas à reliquis fegregârint. Sic videmus ex mufto fseces quafdam, non modo furfum & deorfum (quod gravitati & levitati triita
difponi
bui pofTet), fed etiam verfus vafis latera expelli, vi-
numque 10
poftea defeecatum, quamvis adhuc ex variis
aut craffius in imo
de
quàm
in
&
non denfius fummo apparere. Idemque
particulis conftans, efle pellucidum,
cseteris liquoribus puris eft
exiftimandum.
Tertius effe&us globulorum cœleflium ,
•
,
1
•
aquse aliorumve hquorum guttas in aère, ahove liquore i5
ab
iis
diverfo, pendentes, reddant rotundas, ut
Meteoris explicui
Cùm
a .
enim
ifti
jam
in
globuli cœleftes
quàm
longé alias habeant vias in aquse guttâ
in aëre
circumjacente, femperque quantum poflunt fecundùm
redas quam-proximè accedentes, moveantur manifeftum eft illos qui funt in aère, objeclu aquese guttse minus impediri à motibus fuis, lineas re&as, vel ad
20
:
fecundùm
quam-minimùm defledentes, fiea fit perfedè fphserica, quàm 11 quam-
lineas à redis
continuandis,
cunque aliam figuram 25
fortiatur. Si quae
enim
pars in
fuperficie iftius guttae, quae ultra figuram fphacricam
promineat, majori
vi
globuli cœleftes per aërem dif-
currentes in illam impingent,
quàm in caeteras, ideoque
ipfam verfus centrum guttae protrudent ac ;
ejus, fuperficiei centro vicinior 3o
fit
fit
quàm
fi
quae pars
reliquœ, glo-
buli cœleftes, in ipfà guttâ contenti, majori vi a.
Discours V. Voir
t.
VI,
p.
280.
XIX
quod
eft,
1 •
..
|
eam
à
De
-
tertio effeâu
uquorum
:
quàd
guttas reddat rotundas.
Principiorum Philosophle
212
centro expellent
cam faciendam gentiae,
quo
;
ita
omnes ad guttam
fphaeri-
cùm angulus
contin-
concurrent. Et
folo linea circularis à
angulo redilineo
terquam
atque
fit
minor,
in circulari
fit
199.
redâ
diftat,
omni
& in nullâ lineâ curvâ prae-
ubique aequalis: certum
lineam redam nunquam pofle magis aequaliter,
eft,
& mi-
nus in unoquoque ex fuis pundis infledi, quàm cùm dégénérât in circularem. Vis gravitatis à tertiâ iftâ globulorum cœleftium
XX. Explicatio fecundce aâionis, quce gravitas vocatur.
adione non multum differt. Ut enim illi globuli per folum fuum motum, quo fine difcrimine quaquaverfus feruntur,
omnes cujufque
10
guttse particulasverfus ejus
centrum aequaliter premunt, ficque ipfam guttam faciunt rotundam ita per eundem motum, totius molis terrée occurfu impediti, ne fecundùm lineas redas fe:
rantur,
omnes
ejus partes verfus
médium
propellunt
atque in hoc gravitas corporum terreftrium
Cujus natura ut perfedè
XXI.
Omnes Terra
partes,
fijolœjpeâentur, non effe graves, fed levés.
intelligatur,
:
confiftit.
notandum
eft
omnia fpatia circa Terram, quae ab ipfius Terrée materiâ non occupantur, vacua eflent, hoc eft, fi nihil continerent nifi corpus, quod motus aliorum corporum nullâ ratione impediret nec juvaret (fie enim tantùm intelligi poteft vacui nomen), & intérim haec terra circa fuum axem, fpatio viginti quatuor horarum, proprio motu volveretur, fore ut illae omnes ejus partes, quae fibi mutuô non eflent valde firmiter eodem alligatae, hinc inde verfus cœlum diffilirent modo, quo videre licet, dum turbo gyrat, fi arena primo,
fi
:
fupra ipfum conjiciatur,
eam
ftatim ab illo recedere
atque in omnes partes difpergi vis, fed
i5
contra potiùs levis
efle
&
;
ita
Terra non gra-
dicenda.
20
Pars Quarta.
215
Cùm
autem nullum fit taie vacuum, nec Terra proprio motu cieatur 3 fed à materiâ cœlefti, eam ambiente, omnefque ejus poros pervadente, deferatur, j
,
ipfa habet
rationem corporis quiefcentis
;
XXII. In quo conftjlat levitas materice cœleflis.
materia au-
tem cœleflis, quatenus tota confentit in illum motum quo Terram defert, nullam habet vim gravitatis, nec levitatis
i5
fed quatenus ejus partes plus habent agita-
quàm
hoc impendant, ideoque femper terra? occurfu à motibus fuis fecundùm lineas redas perfequendis impediuntur, femper ab eâ quantum pofïunt recedunt, & in hoc earum levitas confiftit. Notandum deinde, vim quam habent fingulae partes materise cœleflis ad recedendum à Terra, fuum effeétum fortiri non poffe, nifi, dum illse afcendunt, aliquas partes terreflres in quarum locum fuccedunt, infra fe déprimant & propellant. Cùm enim omnia fpatia quse funt circa Terram, vel à particulis corpo-
tionis
10
;
rum
in
terreflrium, vel à materiâ cœlefti occupentur;
atque omnes globuli hujus materise cœleflis aequalem 20
habeant propenfionem ad
lam
finguli
lendos. Sed ticulis
fe
ab eâ removendos, nul-
habent vim, ad alios
cùm
corporum
talis
fui fimiles
propenfio non
fit
loco pel-
tanta b in par-
terreflrium, quoties aliquas ex ipfis
fupra fe habent, omnino in,eas vim iftam fuam deî5
bent exercere. Atque terreftris
non propriè
ita gravitas efficitur
ab omni materiâ cœlefti
illud circumfluente, fed pnecifè
parte, quse,
fi
cujufque corporis
tantùm ab eâ
corpus iftud defcendat, in ejus locum
immédiate afcendit, ac proinde quae a.
Voir
b.
Ibid., p. 173.
t.
ipfius
V, p. 388.
eft illi
magnitu-
XXIII.
Quomodo partes omnes Terrœ, ab
iftâ
mate-
riâ cœlefti deorfum pellantur, S ita fiant
graves.
Principiorum Philosophie
214
dine plané aequalis. reftre in
Sit,
exempli cauffâ, B corpus
ter-
& conflans pluribus
par-
medio aëre exûftens,
ticulis tertii elementi,
quàm moles
m
4**i'P?- Z£~~
ac
,.-:Ç^^^^f^v^v, /-
ve l
|
aëris ipfi aequalis,
P rom de pauciores anguftiores habens
5
r
poros, in quibus matecœleflis
ria
wa
tur
:
continea-
manifeflum
eft,
fi
Ç^^a^v| hoc corpus B verfus I ^'%^yd defcendat, molem aëris ei
10
aequalem in ejus
locum afcenfuram. Et quia in iflâ mole aëris, plus
quàm
in eo continetur,
materise
manifellum etiam
cœleflis
eft, in
ipfâ
i5
vim ad illud deprimendum. Atque ut hic calculus reélè ineatur, confiderandum eft, in meatibus iftius corporis B effe etiam aliquid effe
XXIV. Quanta fit
in
quoque
corpore gravita/.
materise cœleflis, quse opponitur aequali quantitati
mole contineeamque reddit otiofam itemque in mole aëris aliquas partes terreftres, quse opponuntur to-
fimilis materise cœleflis, quse in aëris
tur, effe
tidem
20
;
aliis
partibus terreftribus corporis B, nihilque
autem utrimque detra&is, quod reliquum eft materiae cœleflis in iftà mole aëris, agere in id quod reliquum eft partium terreftrium in corpore B atque in hoc uno ejus gravitatem in eas efficiunt. His
|
25
;
confiftere. XXV. Ejus quantitatem non refpondere quantiLit i mati'riivcujufque corporis.
Utque nihil omittatur, advertendum etiam eft, per materiam cœleftem non hic intelligi folos globulos fecundi elementi, fed etiam materiam primi iis ad-
3o
Pars Quarta.
202-203.
millam,
& ad
ipfam quoque
effe
2
referendas
M
par-
illas
curfum ejus fequutse, cseteris celeriùs moventur, quales funt eœ omnes quse aërem componunt. Advertendum praeterea, materiam primi elementi, cseteris paribus, majorem vim habere ad corpora terreftria deorfum pellenda, quàm globulos fecundi, quia plus habet agitationis; & hos majorem, quàm particulas terreflres aëris quas fecum movent, ob fimilem rationem. Unde fit, ut ex folâ gravitate non facile poffit œftimari, quantum in quoque corpore materise terreflris contineatur. Et fieri poteft, ut quamticulas terreflres, qua?
5
io
vis,
exempli cauffà, raaffa auri vicies plus ponderet,
quàm moles
aquse
ipfi sequalis,
non tamen quadruplo
vel quintuplo plus materise terreflris contineat i5
quia tantundem ab utrâque fubducendum
eft,
tum,
:
propter
quo ponderantur; tum etiam, quia in ipfà aquâ, ut & in omnibus aliis liquidis corporibus, prop3 refter fuarum particularum motum, ineft levitas pe6hi corporum durorum. Confiderandum etiam, in omni motu effe circulum corporum quse fimul moventur, ut jam fuprà oftenfum eft b nullumque corpus à gravitate fuâ deorfum ferri, nifi eodem temporis momento aliud corpus magnitudine ipfi œquale, ac minus habens gravitatis, furfum feratur. Unde fit, ut in vafe, quantum vis aérem
in
,
20
,
i5
&
profundo
lato, inferiores aquae alteriufve liquoris
guttse, à fuperioribus
mantur quot a.
b.
;
|
nec etiam pre-
fingulse partes fundi, nifi à totidem guttis,
ipfis
Voir Pars
non premantur
t.
perpendiculariter incumbunt.
V,
p. 388.
II, art.
xxxm,
p. 58-5g.
Nam, exem-
XXVI. Cur corpora non gravitent
in
locis
naluralibus.
fuis
2l6
Principiorum Philosophie
pli caufla, in
vafe
ab
aliis 2,
j, 4,
ABC,
aquae gutta
1
203-204.
non premitur
fupra ipfam exiftentibus, quia
deorfum ferrentur, deberent
fi
hsec
guttae, 5, 6, 7, aut
aliae
fimiles,
in
afeendere
;
earum locum
cùm
quse,
fint
5
aequè graves, illarura def-
cenfum impediunt. Hae autem guttse 1,2,3,4, junétis premunt partem viribus ,
fundi
B
;
quia,
ut defeendat, defeendent etiam ipfœ, ac in
fi
efticiant
earum
10
lo-
cum
partes aëris 8, 9, quse funt ipfis leviores, afeendent. Sed eandem vafis partem B non plures guttœ
premunt quàm
hsec
1, 2, j, 4,
vel aliae ipfis sequipol-
momento, quo haec pars B poteft defeendere, non plures eam fequi poffunt. Atque hinc innumera expérimenta circa corporum gra-
lentes; quia eo temporis
vitatem, vel potiùs,
fi
fie
i5
loqui licet, gravitationem,
quae malè philofophantibus mira videntur, perfacile eft explicare. XXVII. Gravilatem corpora deprimere verfus centrum Terrœ.
20
Notandum denique, quamvis particulaî materiae cœleftis eodem tempore multis diverfis motibus cieantur, omnes tamen earum aétiones ita fimul confpirare, ac tanquam in aequipondio confiftere", unafque
opponi, ut ex hoc folo quôd
aliis
moles objedu fuo earum motibus adverfetur, quaquaverfus aequaliter propendeant ad fe ab ejus viciniâ, & tanquam ab ejus centro, removendas
;
nifi
terrae
forte aliqua exterior caufla b
diverfitatem hac in re confti|tuat. Talefque aliquot a.
Voir
t.
V, p. 174.
b. Ibid., p. 388.
25
Pars Quarta.
204-
217
tantus,
earum efFe&us fit ut fenfu deprehendatur, nondum mihi com-
pertum
eft.
cauffae poffunt excogitari
;
fed an
Vis luminis, quatenus à Sole ac
fbellis
in
XXVIII.
omnes De
jam
cœli partes fe diffundit, cata a
10
fatis
fuprà fuit expli-
tantùm ut hic notemus, ejus radios à Sole delapfos, Terne particulas diverfimodè agitare. Quippe, quamvis in fe fpeétata, nihil aliud fit quàm preffio qugedam, quse fit fecundùm lineas reétas, à Sole in Terram extenfas quia tamen ifta preflio non aequaliter omnibus particulis tertii elementi, quae fupremam terrae regionem componunt, fed nunc unis, nunc aliis, ac etiam, nunc uni ejufdem particulse extremitati, nunc alteri applicatur facile poteft intelligi, quo pado ex ipfâ variae motiones in particulis illis excitentur. Exempli caufTâ, fi AB fit una ex par:
fuperefl
:
:
ticulis tertii elementi,
fupremam
regionem componentibus, quse incumbat alteri particulse C, atque inter ipfam & Solem alias terrae
20
multse interjaceant, ut D, E, F
:
nunc impedient, ne radii Solis G, G, premant extremitatem B, non autem ne pre-
hae interjacentes
25
mant A
:
ficque extremitas
A
de-
primetur, atque alia B attolletur. Et quia
3o
iftae
particulae alfiduè
fi-
tum mutant, paullô pôft opponentur radiis Solis tendentibus verfus A, non autem aliis tendentibus verfus B, ficque extremitas A rurfus attolletur, & B deprimea.
Pars III,
art.
Œuvres.
lv
III.
et seq., p. 108.
28
tertiâ aâione,
quœ
lumen; quomodo particulas a'éris comejl
moveat.
Principiorum Philosophie
2l8
Quod idem
tur.
in
omnibus
terra: particulis,
Solis radii per|tingunt, habet
Solis XXIX.
De
quartâ,qu
perjevcret.
204-205.
locum
;
&
ideô
ad quas
omnes
lumine agitantur.
Haec autem particularum terrellrium agitatio, orta
a
alumine,
fit
five
five
ab alià quâvis cauffâ, calor vo-
major folito & movet fenfum; caloris enim denominatio ad fenfum taélûs re-
cùm
catur; prœfertim
fertur.
Notandumque
terreftribus
fie
cil
eft
unamquamque
ex particulis
agitatam, perfeverare poflea in fuo
leges naturae a donec ab aliquâ aliâ cauffâ
motu juxta
,
10
atque ideô calorem à lumine ortum, femper
fiftatur;
aliquamdiu poft fublatum lumen remanere. XXX. Cur
Notandum
praeterea particulas terreftres, à radiis
altiùs pcnetret,
quant lumen.
Solis
fie
impulfas, alias
non perveniunt,
fibi
vicinas, ad quas
&
agitare; hafque rurfus alias,
Cùmque femper
confequenter.
radii
ifti
fie
i5
tota Terrse medietas à
Sole illuflretur, tôt ejufmodi particulas fimul
commo-
quamvis lumen in prima opacâ fuperficie fubfiftat, calor tamen ab eo genitus ufque ad intimas partes média: Terrœ regionis debeat pervenire. Notandum denique iltas particulas terreftres, cùm à calore plus folito agitanlur, in tam angufto fpatio vulgô non polfc contineri, quàm cùm quiefeunt vel minus moventur; quia figuras habent irregulares, quœ minus loci occupant, cùm certo aliquo modo junclsc veri, ut
XXXI. Cur corpora ferè omit
ia rarefaciat.
quiefeunt,
Quomodo Juprema
omnia
fit,
ut calor
fed
una magis,
ticularum, XXXII.
quàm cùm affiduo motu
e.\
alia
fere
disjunguntur.
corpora terreftria rarefaciat,
minus, pro vario
(itu
Pars
II, art.
& figura
par-
qui bu s confiant.
His variis adionibus animadverlis, a.
Unde
xzxvn,
p. 62.
fi
rurfus confi-
20
2>
Pars Quarta.
205-J07.
2I<
deremus Terram, jam primùm ad viciniam Solis accedentem, & cujus fuprema regio confiât particulis tertii elementi, fibi mutuô non firmiter annexis, quibus immifti funt globuli cœleftes, aliquantô minores |
5
iis,
qui reperiuntur in eâ cœli parte per
vel etiam in eâ
nores
irtos
ad
quam
quam
tranfit,
venit facile intelligemus mi:
globulos, majuiculis qui
eam circumple-
duntur, loca fua relinquere, hofque majufculos, in illa cum impetu ruentes, in multas tertii elementi partio
culas impingere, praefertim in craffiores, ipfafque infra cseteras detrudere, juvante etiam ad
atque
ita efficere
5
iftae
vi gravitatis,
craffiores infra caeteras de-
& varias, arfe ne&antur quàm fuperiores, & motus glo-
pulfse, figurafque
diùs inter
ut
hoc
habentes irregulares
bulorum cœleflium interrumpant. Quo
fit,
ut fuprema
séÊmMk,.
*£•..
Terrœ regio, qualis hîc exhibetur verfus A in duo corpora valde diverfa diftinguatur, qualia exhibentur verius B & C quojrum fuperius B eft rarum, fluidum :
Terrœ
regio, in duo
diverfa corpora fuerit
primùm
divifa.
PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
220
& pellucidum,
inferius
Dijlinâio particulatria
terreflriutn
fumma
C
eft
aliquatenus den-
fum, durum &opacum. Deinde ex eo quôd exiftimemus corpus
XXXIII.
rum
autem
207.
in
gênera.
B diftin&um
fibi
haererent,
intelligemus etiam aliud
quale
D, inter
Etenim
figuras
ifta
invicem ad-
adhuc corpus,
tertii
elementi, ex quibus
& C, admodum variae funt, ut fuprà
notatumeft a ,ipfafquehîcin triaprsecipuagenera b licet diftinguere. Nempe quaedam funt in varia quafi brachia divifae, atque hinc inde expanfse tanquam rarai arbo-
rum,
& alia &
10
id genus; atque hse funt potiffimùm, quae
à materiâ cœlefti deorfum expulfae,
fibi
mutuè
adhse-
C
componunt. Aliae funt folidiores, figurafque habent, non quidem omnes globi vel cubi,
refcunt,
5
duo debere poftea generari.
particularum
confiant corpora B
à corpore
per hoc folùm, quôd ejus partes à
fuiffe
globulis cœleftibus deorfum preffae,
eft
C
corpus
fed etiam cujuflibet ruderis angulofi; atque hae,
fi
i5
raa-
jufculse fint, infra cseteras vi gravitatis defcendunt;
fi
autem fint minufculae, manent prioribus immiftae, occupantque intervalla quse ab ipfis relinquuntur. Aliae
20
denique funt oblongae, ac ramis deftitutae, inftar bacillorum atque hse prioribus etiam fe interferunt, cùm ;
fatis illis
XXXIV. Quomodo tcrtium
inter ipfas intervalla reperiunt, fed
non
facile anneftuntur.
Quibus animadverfis, cor-
pus inter duo priora
faîlum fit.
magna
rationi
confentaneum
eft
ut
credamus, cùm primùm particulae ramofae corporis C fibi mutuè cœperunt implicari, plerafque ex oblongis fuiffe ipfis interjetas, 18 fint] funt {i"édit.). a.
Art. vin, p. 206.
b.
Voir
t.
V,
p.
174.
eafque poftea,
dum
ramofte
illae,
25
Pars Quarta.
107-208.
magis
&
magis
preflae,
221
paullatim ar&iùs jungebantur,
fupra ipfas afcendifle verfus D, atque gregatas
fuiffe, in
diverfum. locis,
Eâdem
|
corpus à duobus
ibi
aliis
fimul con-
B & C valde
ratione quâ videmus in paludofis
terram calcando, aquam ex eâ exprimi, quae
pollea iplius fuperficiem tegit.
Nec dubium etiam,
.• jv.
quin intérim
alise
plures ex corpore
B
delapfae fint,
duorum inferiorum corporum C & D molem
quae
auxerunt. 10
Quamvis autem
initio,
non
folae iftse
particule ob-
xxxv. Particulas tantiim
longae ramolis interjedse fuerint, fed
aliae
etiam, quae
tanquam rudera aut fragmenta lapidum folidae erant, notandum tamen lias folidiores non tam facile fupra ramofas afcendiffe, quàm i5
illas
oblongas
;
vel,
fi
quae
afcenderint, faciliùs poftea infra ipfas rurfus defcendiffe
:
oblongre enim, caeteris paribus, plus habent molis; atque ideô à mate-
fuperficiei
pro ratione
riâ cœlefti
per meatus corporis
fuae
C
fluente, faciliùs ex-
unius generis in ijlo corpore contineri.
Principiorum Philosophle
222 pelluntur
:
&
D
poftquam ad
pervenerunt,
verfim jacentes fupra fuperficiem
non
facile
308-209.
iftius
|
ibi tranf-
corporis C,
meatibus occurrunt, per quos in ipfum
regredi pofïint. XXXVI. Duas tantùm
in eo effe
fpecies ijlarum parti-
cularum.
Sic itaque multse oblongae particulae tertii elementi
D
&
quamvis initio non fuerint inter fe perfeélè sequales, nec fimiles, hoc tamen commune habuerunt, quôd nec fibi mutuô, nec aliis
verfus
tertii
congregatae funt;
elementi
particulis
facile poffent
adhaerere,
quôdque à materiâ cœlefti ipfas circumfluente moverentur; propter hanc enim proprietatem à corpore C excefferunt, atque in ibi
D
funt limul colledae;
materia cœleftis affiduè circa
ut variis motibus cieantur,
&
teretes,
& quam-proximè
cùmque
illas fluat, efficiatque
unse in aliarum loca
tranfmigrent, fucceffu temporis
&
10
fieri
debuerunt lseves
i5
inter fe aequales, atque ad
duas tantùm fpecies reduci. Nempe, quae fuerunt fatis tenues, ut ab illo folo impetu, quo à materiâ cœlefti agebantur, fledi poffent, circa alias paullô craffiores,
non poterant, convolutse, ipfas fecum detulerunt. Atque hse duae particularum fpecies, flexi-
quse
fie
lium
feilicet
fledi
atque inflexilium,
feverârunt in fuo motu, inflexiles potuiffent
pore
D
:
quàm
fie
jun&ae faciliùs per-
folœ flexiles, vel
unde faétum
20
eft,
remanferint; atque etiam ut
folse
ut ambae in corillse
quae initio
25
circa alias fledi potuerunt, poftea fucceffu temporis, affiduo ufu fe inflecTendi,
magis &magis
flexiles red-
derentiir, fierentque inftar anguillarum aut
funiculorum fi
quam
;
aliœ autem,
antè flexilitatem
brevium
cùm nunquam flederentur, habuerint, eam paullatim
amitterent, ac telorum inftar rigidae manerent.
3o
Pars Quarta.
209-210.
223
putandum eft corpus D priùs diftingui cœ|piffe à duobus aliis B & C, quàm hsec duo perfedè formata effent, hoc eft, priufquam C effet tam durum, ut non ampliùs poffent ejus particulae ar&iùs connedi, & inferiùs expelli à motu materise cœleftis, ac priufquam particule corporis B ita effent omnes orPraeterea
dinatse, ut
ifli
undique circa
materise cœlefti faciles fe praeberent:
C
fus rint
expulfas.
qiisaeu
Atque
adhuc à corpore B
hae particulae,
fi
ver-
folidiores fue-
congregatae erant in D, infra ipfas def-
cendentes corpori
C
fe
adjunxerunt, ac pro diverfâ
ratione fuarum figurarum, vel in ejus fuperficie
man-
ficque hoc
unum
ferunt, vel infra ipfam penetràrunt i5
aequalcs viab
ideôque poflea multas
particulas tertii elementi fuiffe JO
&
corpus
C
:
in plura alia divifum eft; ac etiam forte in
aliquâ fuâ regione totum fluidum evafit, ibi
congregatis,
quarum
figurée
iis
particulis
impediebant ne
fibi
XXXVII. Quomodo infimum corpus C, in plura alia fuerit divifum.
Principiorum Philosophie
224
211.
mutuô facile adhérèrent. Sed omnia hîc explicari non poflunt. Ubi autem etiam particule, minus folida? iis quœ corpus D componebant, ex B deorfum lapfœ funt,
|
XXXVIII.
De formatione
alterius
quarti corporis fupra tertium.
hseferunt in fuperficie hujus corporis D; ac quia ple-
rseque ex ipfis fuerunt ramofae, paullatim
fibi
mutuô
g$Ç&
•V-
annexse, corpus fluida, valde
pus E
initio
durum
E,
à duobus
fe
illi
quse funt
diverfum, compofuerunt. Atque hoc cor-
admodùm
tenue erat, inftar cruftœ vel
corticis fuperficiem corporis
tempore
B & D,
D
contegentis
craffius evafit, novis particulis ex
:
fed
cum
10
corpore B
adjungentibus; nec non etiam ex D, quia,
cùm
ejufdem corporis D plané fimiles non effent, motu globulorum cœleftium expellebanlur, ut mox
reliquis
dicam. Et quia iis i
iftae
particule aliter difponebantur, in
partibus terra? ubi dies erat vel œftas, adhaererent] adhœrent (/"
édit.).
quàm
in
i5
Pars Quarta.
211-212.
225
ubi erat nox vel hyems, propter diverfas actiones
iis
luminis
&
calons, quod huic corpori accedebat in unâ
unâ aeftate, aliquo modo diftinguebatur ab quod eidem accedebat in die vel aeftate fequenti;
die, vel in
eo,
ficque ex variis quafi cruftis vel corticibus,
mutuô
fibi
fuperindudis, fuit conflatum.
quidem non longo tempore opus fuit, ut Terrae * r n ^ n luprema regio A in duo corpora B & C diltingueretur
xxxix.
Et
•
•
1
r-w
•
•
;
10
nec etiam ut multae particulae oblongae coacervarentur verfus D; nec denique, ut prima interior crufta corporis E formaretur. Sed non niû fpatio plurium
annorum
particulae corporis
D
antè defcriptas 3 reduci, atque
ad duas fpecies paullô
omnes cruftae corporis E
formari potuerunt. Neque enim initio ratio i5
aliis
paullô craffiores
&
&
longiores,
|
pleraeque paullatim
effent unae
nec etiam cur
teretes, fed aliquid
mutuo
attritu
tudinem
a.
teretes
&
&
aliarum loca fuccedebant,
aliae in
non poterant majores
recipere, nec à
ribus tota impleri. Sed pleraeque etiam,
munem
&
aequaliter craffae;
vias tranfibant,
quae loca
laeves
fecundùm longipropterea quôd per eafdem
25 evaferunt, atque inter fe aequales
30
cur
adhuc fcabritiei habere potuerint, quamvis non tantum haberent, ut ideô ramoiis anne&erentur; potueruntque etiam fecundùm longitudinem planae effe vel angulofae, ac craffiores in unâ extremitate quàm in altéra. Cùm autem fibi mutuô non adhaererent, ideôque materia cœleftis affiduè circumfluens, vim haberet ipfas movendi, effent plane laeves
20
non
particulae quae confluebant verfus D,
fuit,
aliarum
normam
reduci
non
mino-
cùm ad com-
poffent, paulla-
Art. xxxvi, p. 222.
Œuvres.
III.
19
De
hujus quarti corpo-
ris accretione,
& tcr-
fn expurgatione.
Principiorum Philosophie
22Ô
212-213.
D
tim motu globulorum cœleftium ex hoc corpore
ejedœ funt
;
& harum
adjunxerunt, fed
quidem nonnullœ
maxima pars furfum
fe
corpori
C
afcendit verfus
& B, materiamque augendo corpori E fubminiftravit. Quippe tempore diei & seftatis, cùm Sol unam medietatem corporis D vi luminis & caloris rarefaciebat, E
XL. Quomodo hoc
tertium corpus fuerit mole imminutum, & Jpatium aliquod interje
& quartum
relique-
non poterat omnis materia corpora vicina
C &
medietatis inter duo
iftius
E contineri
;
neque hœc corpora
rit.
vicina,
quœ dura erant, locis
expellere, atque ideô ple-
rœque ejus materiaj particule per poros corporis E verfus B afcendebant, quae deinde tempore nodis & hyemis, ceffante iftâ rarefa&ione, ob gravitatem fuam rurfus defcendebant. Multœ autem cauiTse erant, propter quas particule tertii elementi, quse fie ex corpore D egrediebantur, non poterant omnes poftea in illud reverti. Nara majore impetu exibant, quàm redibant; quia major eft vis dilatationis à|caloré ortse, quàm gravitatis. Et ideirco multoc per anguftos meatus corporis E fibi viam faciebant ad afeendendum, quse poftea nullam invenientes ad revertendum, in ejus fuperficie confiftebant; ac etiam nonnullae, meatibus
pa&ae, ulteriùs afeendere ris vias
occludebant.
&
non
illis
20
valentes, aliis defeenfu-
Praeterea
à figura
i5
im-
quœcunque
&
caeteris
magis diftabant, folo globulorum cœleftium motu extra corpus D pellebantur, ideôque primae fe offerebant ad afeendendum verfus E & B atque horum corporum particulis occurrendo, non rarô figuras fuas mutabant, & vel illis adhœrebant, vel faltem definebant aptre efte ad revertendum verfus D. Unde fequi debuit polt multos erant tenuiores,
IO
laevi
tereti
25
;
dies
& annos, ut magna pars hujus corporis D effet ab-
5o
Pars Quarta.
21 3-2 14-
fumpta,
227
& nullse ampliùs in eo particulae reperirentur,
duarum fpecierum antè defcriptarum 3 ac etiam ut corpus E effet fatis denfum & craffum, quia ferè omnes particulae quae ex D recefferant, vel ejus poris nifi
;
impaétse denfius illud effecerant, vel occurfu particu-
larum corporis B mutatae,
illifque an|nex3e, verfus E
relapfae erant, ficque craffitiem ejus auxerant; ac de-
nique ut fpatium
fatis
amplum
F, inter
D & F relinque-
m quod non aliâmateriâ potuit impleri, quam eâ ex quâ conflatur corpus B; cujus fcilicet particulae tenuiffimee per meatus corporis E facile tranfierunt in
retur; 10
loca quoc ab
aliis
paullô craffioribus ex
D exeuntibus
relinquebantur. Ita i5
corpus
E,
ac forte etiam
quamvis gravius
quàm
denfius
quàm
D&
F fufpenfum man-
Sed notandum efi ipfum, cùm primùm formari cœpit, meatus habuiffe quam-plurimos, ad menfuram corporis D excavatos. Cùm enim ejus fuperficiei tune incumberet, non poterat non prgebere tranfitum iftis fit.
a.
Art. xxxvi, p. 222.
XLI.
F,
D, aliquandiu tamen ob fuam
duritiem, fornicis inftar, fupra
20
&
Quomodo multar fiffurœ in quarto faâce fint.
Principiorum Philosophie
228
îi 4 -îi6.
particulis quae quotidie, vi caloris motae,
interdiu
B afcendebant, ac no£hi rurfus defcendebant, femperque fe mutuô confequentes, iftos meatus im-
verfus
plebant.
Cùm autem poftea, corpore D mole imminuto,
non ampliùs
ejus particulae
omnes meatus corporis E
5
minores particulae, ex B venientes, in earum loca fuccefferunt cùmque hae iftos meatus occupârunt,
aliae
;
& vacuum
corporis E non fatis implerent,
in naturâ
quâ folâ omnia exigua inquae circa particulas corporum terreftrium
non detur, materia tervalla,
cœleftis,
10
eorum ad quofdam
reperiuntur, impleri poffunt, in illos ruens, figuras immutabat, ita
impetumque
diducendos, ut hoc ipfo
derentur.
Unde
quibufdam par-
mutuô
disjundis, in eo fièrent
quae poftea fucceffu temporis majores
Eâdem plané
jores evaferunt. aeftate in terra
tur,
anguftiores red-
alii vicini
facile contingebat, ut,
tibus corporis E à fe fiffurae,
faciebat
ratione,
multas rimas aperiri, |
& ma-
quâ videmus
dum à Sole ficca-
eamque magis & magis hiare quô
diutiùs ficcitas
perfeverat. XL11 Quomodo ipfum in vanas partes fit con-
fraâum.
i5
20
Cùm
autem multae taies rimae effent in corpore E, i atque fplae lemper augerentur, tandem ejus partes tam parum fibi mutuô adhaeferunt, ut non ampliùs in modum fornicis inter F & B poflet fuftineri, & ideô totum •,
r
/•
confraftum, in fuperficiem corporis
C
gravitate fuâ
delapfum eft. Cùmque haec fuperficies fatis lata non effet, ad omnia illius fragmenta fibi mutuô adjacentia, & fitum quem prius habuerant fervantia, recipienda, quaedam ex ipfis in latus inclinari atque una in alia recumbere debuerunt. Nempe, fi ex. gr. in eo tradu corporis E, quem haec figura repraefentat, praeci-
25
|
3o
Pars Quarta.
2l6.
puae
229
fuerint difpofitae in locis 1,2,5,4,5,6,7, fragmenta 2 j 67 paullô priùs quàm reliqua
fifTurae ita
ut duo
&
cœperint delabi extremitates
2,
)
;
,
& 5
,
aliorum quatuor fragmentorum
&6
priùs
quàm
oppofitœ
1
,
4
&v
;
m itemque extremitas delapfa
bium
fit,
eft,
quàm
fragmenti 45 aliquantô prius extremitas v fragmenti v6: non du$
quin ipfa jam debeant eo
modo efledifpofita,
fupra fuperficiem corporis C, quo hîc depiéta funt; fcilicet, ut 10
una
& 6j proximè jungantur corquatuor in latus fint reclinata, &
fragmenta
pori C, alia
autem
ita
2
j
in alia recumbant, &c.
Principiorum Philosophie
2*0 ) XLIII.
Quomodo tertium
cor-
pus fupra quartum ex parte ajcenderit,
& ex
parte infra re-
manferit.
316-217
Nec dubium etiam, quin corpus D, quod fluiduui eft & minus grave quàm fragmenta corporis E, occupet quidem, quantum poteft, inferiores omnes cavitates fub iftis fragmentis reli&as, nec noix eorum rimas & meatus; fed prseterea etiam, quia totum in illis contineri non poteft, quin fupra inferiora ex iftis fragmentis,
XLIV. Inde in Superficie Terra ortos effe montes, campos, maria, Se.
ut 23
& 67,
Jamque intelligi
;
fi
afeendat.
confideremus, hîc per corpus B
per C,
quandam
terrae
& F aërem
cruftam interiorem
5^ȧa£k&:s>
ex quâ metalla oriuntur; per D, aquam ac denique per corpus E, terram exteriorem, quse ex lapidibus, argillâ, arenâ & limo eft conflata facile etiam per aquam, fupra fragmenta 2} & 6j eminentem, maria; per alia fragmenta molliter tantùm inclicraiîiffimam,
10
;
:
&
nata,
& vx, camporum plamagis erefta, ut 2 & 94 v, montes
nullis aquis teéta, ut 89,
nities; ac per alia
1
intelligemus. Et denique adverte|mus, iita vi
rum
propriae gravitatis
extremitates,
fibi
cùm fragmenta
hoc pa&o delapfa
mutuô
multa minora fragmenta
bufdam
.5
iortiter allifas, in alia
diffiluilTe,
litoribus maris, ut in
1,
funt, eo-
&
quse faxa in qui-
multiplicia
montium
20
Pars Quarta.
217-218.
)*
juga, partim altiffima ut in 4, partim remiffiora ut in & 6, compo9 & v, ac etiam fcopulos in mari, ut in 2,
fuerunt.
Atque
horum omnium
jam didis erui poffunt. Nam primo ex iis cognofcimus, aërem nihil aliud efle debere, quàm congeriem particularum tertii elementi, tam tenuium & à fe mutuô disjun&arum, ut quibuflibet motibus globulorum cœleftium intima?
XLV.
naturae ex
Quce
fit
aëris natura
obfequantur; ideôque illum effe corpus valde rarum, 10
fluidum ra?
&
pellucidum,
&
ex minutiis cujuflibet figu-
poffe componi. Quippe, nifi ejus particulae à fe
mutuô
jamdudum
eflent plané disjun6tae,
corpori E
;
cùmque
disjunclae fint,
adhsefifient
unaquaeque movetur
independenter à vicinis, occupatque totam illam exii5
guam fphaeram,quam ad motum prium fuum centrum expellit.
requirit,
|
circularem circa pro-
&
ex eâ vicinas
omnes
Quamobrem nihil refert, cujufnamfint figura?.
Aër autem frigore facile denfatur, & rarefit calore cùm enim ejus particulae ferè omnes fint flexiles, inftar mollium plumularum, vel tenuium funiculorum, quô celeriùs aguntur, eô latiùs fe extendunt, & idcirco majorem fpatii fphceram ad motum fuum requirunt :
20
XLVI. Cur facile raréfiai & denfctur.
;
atque notum
quàm 25
eft
ex didis a per calorem nihil hîc aliud ,
accelerationem motûs in
frigus ejufdem
iftis
particulis,
imminutionem debere
&
per
intelligi.
Denique aër, in vafe aliquo violenter compreffus, vim habet refiliendi, ac per ampliorem locum fe protinus extendendi. Unde fiunt machinae, quae ope folius aëris, 3o
tela a.
aquas furfum verfus,
cum magno Art. xxix, p. 218.
inftar
fontium;
impetu, arcuum
& alia; quae
inftar, jaculantur.
XLVII.
De
violenta ejus
dam
com-
quibufmachinis.
prejjione in
Principiorum Philosophie
2}2
Hujufque cauffa
eft,
quôd aëre
318-119.
compreffo, una-
ita
quaeque ejus particula fphaericum illud fpatiolum quod ,
ad motum fuum vicinae in
requirit, fibi foli
ipfum ingrediantur
non habeat,
cùmque
;
fed aliae
intérim idem
eadem agitatio iftarum particularum, confervetur à motu globulorum cœleftium, affiduè circa ipfas fluentium, eae fuis extremitatibus fe mutuô versèrent & loco expellant, ficque omnesfimul impetum faciant ad majus fpatium occupandum. Quantum ad aquam, jam oftendi 3 cur duae tantùm particularum fpecies in eâ reperiantur, quarum unae calor, five
XLVIII.
De aquar naturâ :&cur facile
modà
modo in aërem, in
glaciem ver-
tatur.
funt
fl exiles,
aliae inflexiles
;
atque
fi
ab invicem fepa-
aquam dulcem componunt. Et quia jam omnes proprietates, cùm falis tùm aquae dulcis, ex hoc uno fundamento dedu&as, fufè in Merentur, hae falem,
teoris
b
10
illae
explicui,non opus
eft
i5
ut plura de ipfis hîc fcri-
bam. Sed tantùm notari velim, quàm apte omnia
inter
|
fe cohsereant,
& quomodo
fequatur, etiam
eam
effe
ex
tali
generatione aquae
debere proportionem, inter
& craflitiem particulainter ipfas, & vim quâ globuli fe-
ejus particularum crafîitiem
rum
aëris;
itemque
cundi elementi eas movent, ut
minus
tenuiores
flexiles, in
XLIX. De fluxu & rejluxu maris.
ifti
globuli paullô
aquam in glaciem mutent, & aquam; cùm autem agunt paullô aquae particulas, eas nempe quae
folito agunt,
ticulas aëris in tiùs,
cùm
aërem
parfor-
funt
vertant.
Explicui etiam in Meteoris c caufTas ventorum, à
quibus mare variis irregularibus modis agitatur. Sed a.
Art. xxxvi, p. 222.
b.
Discours III et V. Voir t. VI, Discours IV. Ibid., p. 265.
c.
p.
249
et
279.
20
25
Pars Quarta.
2ig.
fuperefl alius regularis ejus motus, gulis in locis attollitur
&
''}}
quo
bis in die fin-
deprimitur, interimque fem-
per ab Oriente in Occidentem
fluit.
Ad
cujus motûs
cauflam explicandam, ponamus nobis ob oculos exi-
guum
illum cœli vorticem, qui Terram pro centro
habet, quique circa
Solem
cum
illâ
& cum
fertur. Sitque
Lunâ
in majori vortice
A B C D ille exiguus vortex
a ;
B
EFGHTerra; 12^4
fuperficies maris, à quo, majoris
Terram ubique tegi fupponimus; & $678 fuperficies aëris mare ambientis. Jamque confideremus, fi nulla in ifto vortice Luna effet, pundum T, quod eft centrum Terrae, fore in pundo M, quod eft vorticis centrum; fed Lunâ « exfiftente verfus B, perfpicuitatis caufla,
10
a.
Voir
t.
V, p. 260,
Œuvres.
III.
1.
7.
3o
2
Principiorum Philosophie
j4
hoc centrum T
debere inter
effe
2:9-221.
M& D
:
quia,
materia cœleftis hujus vorticis aliquantô celeriùs
cùm mo-
quàm Luna vel Terra, quas fecum defert, nifi punctum T aliquantô magis diftaret à B quàm à D,
veatur
Lunae praefentia impediret, ne poffet inter
B &
T,
quàm
Terrae in ifto vortice
virium
litate
illa
tam
T& D
inter
eam
nifi
ab aequa-
circumfluentis,
ipfam idcirco nonnihil accedere debere verfus D. Atque eodemmodo, cùm Luna erit in C, Terficque femper rae centrum effe debebit inter M & A evidens
5
cùmque locus
;
non determinetur,
ma|teriae cœleftis
libéré fluere
eft
10
:
Terra nonnihil à Lunâ recedit. Praeterea, quoniam hoc pacto, ex eo quod Luna fit verfus B, non modo fpatium per quod materia cœleftis illud per
quod
fluit inter
fluit inter
T & D,
B&
redditur anguftius
inde fequitur iftam materiam cœleftem fluere,
&
non
effet in vorticis
8,
&
tum fuperficiem aquae diametro
& H, quàm
cies aquae L ccndat,
s
dejcendat.
celeriùs
ibi
1
j
,
,
effe
in 2
BD
;
& 4, quàm
fi
Luna
cùmque corpora
facile preflioni
ifti
objfe-
effet extra
& aëris
5
,
7, ibi
protuberent.
horis
6-
verô, quia pars Terrae quas nunc elt in F, è reo i-, i a i gione puncti B, ubi mare elt quam-minime altum, •
20
debere fupraTerrae partes
Jam
-
horis 6 [af-
i5
hanc diametrum BD; altiora verfus G & E, adeô ut fuperfi-
Luna
fi
ac è contra effe
Cur aqua
&
aquae fint fluida,
quantur, ipfa minus alta F
:
atque ideô magis premere, tum fuperficiem aëris
in 6
aëris
T, fed etiam
•
•
•
25
.
p ft fex horas erit in G, è regione punéti C, ubi eft altiffimum, & poft fex alias horas in H, è regione punfti D, atque itaconfcquentcr vel potiùs, quia Luna etiam ;
intérim nonnihil progreditur à B verfus C, utpote quae
mcnfis fpalio circulum
ABCD
percurrit, pars Terrae
3o
Pars Quarta.
nunc
quae
horas
M
è regione corporis Lunée, poft fex
eft in F,
cum
2
12 minutis, praeterpropter, erit ultra
pun-
âum
G, in eâ diametro vorticis ABCD, quae illam ejufdem vorticis diametrum, in quâ tune Luna erit, ad angulos re&os interfecat; tuneque aquaerit ibi altiffi-
B
& poft
ma;
fex alias horas
ultra
puncium H,
alta,
&c.
Unde
cum duodecim
minutis, erit
aqua
quamminimè
in loco ubi
clarè intelligitur
aquam
duodecim horis cum 24 minutis, fluere ac refluere debere
erit
in
uno
maris, fingulis
& eodem loco
3 .
hune vorticem ABCD non efle accuratè rotundum, fed eam ejus diametrum, in quâ
Notandum
4 quâ] quo (/" a.
Voir
t.
LI.
eft
édit.).
IV, p. 466 et 467-468.
Cur
maris fint majores, cùm Luna plena eft vel nova. ajlus
Principiorum Philosophie
2}6
Luna verfatur cùm
aai-m.
nova vel plena, breviorem effe illâ quse ipfam fecat ad angulos re&os, ut in fuperiore parte oftenfum eft a unde fequitur fluxus & refluxus maris debere effe majores, cùm Luna nova eft vel plena, quàm in temporibus intermediis b eft
;
.
B
lu. Cur
in cequinoâiis fint
maxtmt.
Notandum etiam, Lunam femper effe in piano Eclipticae vicino, Terram autem motu diurno fecundùm planum sequatoris converti quae duo plana in aequinodiis fe inter|fecant, in folftitiis autem multùm ab invicem diftant unde fequitur, maximos seftus ;
:
maris LUI. Cur aër S aqua/emper
effe
debere circa
Prœterea notandum a.
b.
Pars III, art. cuit, p. 199. Voir t. IV, p. 467-468.
eft,
dum
&
Autumni. Terra fertur ab E per
initia Veris
10
Pars Quarta.
232-323.
2
}7
ab Occidente in Orientem, aquae tumorem 412, itemque aëris tumorem 856, qui nunc parti Terra? E incumbunt, paullatim ad alias ejus partes magis Occidentales migrare ita ut poft fex horas F verfus G,
five
ab Oriente ad Occidentem jluant.
;
5
H, & pofl horas duodecim parti Terrae G. Idemque etiam de tumoribus aquae & aëris 2)4 & 678 eft intelligendum. Unde fit, ut aqua & aër ab Orientalibus Terrae partibus, in ejufdem partes Occidentales fluxu continuo ferantur 3
incumbant
parti Terrae
.
10
Qui fluxus, licèt non admodùm celer, manifeftè tamen deprehenditur ex eo quôd magnae navigationes |
multô tardiores
fint
Orientales
i5
quàm
&
difficiliores
verfus Occidentales
;
verfus
& quôd
partes in qui-
LIV.
Cur
eddem poli altitudine, regiones quœ mare habent ad in
Orientem, fint
aliis
magis temperatœ.
bufdam maris anguftiis, aqua femper fluat verfus occafum & denique quôd, caeteris paribus, eae regiones quae mare habent in Oriente, ut Brafilia, non tantùm ;
calorem fentiant, quàm eae quae longos terrae tra&us habent ad Orientem & mare ad Occidentem, ut Guinea quoniam aër qui à mari venit, frigidior eft, Solis
;
20
quàm qui à Terra. Notandum denique, totam quidem Terram mari non tegi, ut paullô antè afîumpfimus b fed tamen, quia Oceanus per omnem ejus ambitum fe diffundit, idem de illo, quantum ad generalem aquarum motum, efle intelligendum, ac fi totam involveret. Lacus autem & ftagna, quorum aquae ab Oceano funt disjundae, nullos ejufmodi motus patiuntur quia eorum fuperficies tam latae non funt, ut multô magis in unâ parte quàm ;
25
:
ob Lunae praefentiam, à materiâ cœlefti pre-
in aliâ, a.
Voir
b.
Ci-avant, p. 233,1. 8-9.
t.
IV, p. 468.
LV.
Cur
nullus fit fluxus nec refluxus in lacu-
bus S ftagnis : aut cur in variis litoribus variis horisfiat.
.
PRINCIPIORUM PHrLOSOPHLE
2}8
2î3- Ja4
mantur. Atque propter inaequalitatem finuum
&
.
an-
fra&uum, quibus cingitur Oceanus, ejus aquarum incrementa & décrémenta diverfis horis ad diverfa litora perveniunt, unde innumerae eorum varietates oriuntur.
Quarum omnium varietatum
LVI.
Quomodo
ejus
caujfcc
particulares, in fingulis litoribus fini
invejiigandœ
duci poteruntexdi&is
cùm Luna nova
3 ,
eft vel
quàm
fus litora fluere depreffas,
&
confideremus aquasOceani,
fi
plena, in locis à litoribus re-
motis verfus Eclipticam
matutinâ
caufae particulares de-
& yïquatorem
horâ fextâ, tam
vefpertinâ, efTe altiffimas,
&
horâ autem duodecimâ,
efTe
;
ideô à litoribus ad
illa
ideô ver-
10
maxime
loca refluere
:
ac
prout litora funt vicina vel remota, prout aquae ad |
magis redas vel obliquas, latas vel anguftas, profundas vel vadofas, ad ipfa citiùs aut tardiùs, & in majore aut minore copia deferri. Ac ipfa tendunt per vias
etiam, propter
admodùm
&
varios
inaequales
anfra&us, faepe contingere ut aquae verfus tus tendentes, rant,
utque
ita
dis impellere. Nihil
&
unum
lit—
earum curfus diverfimodè mutetur. Ac
& quorum
in locis ordinarii funt, iftas
fluxum
eorum
quae ab alio litore veniunt occur-
iis
denique varios ventos,
dam
enim puto
LVII. naturd Terras interioris.
20
nonnulli quibuf-
aquas
diverfis
mo-
ullibi obfervari circa
refluxum maris, cujus caurTas in his paucis
non contineantur. De
i5
Circa terram interiorem C, notare
25
licet
eam con-
tam craflis, ut globuli fecundi elementi ordinario fuo motu eas fecum non abripiant, fed tantùm deorfum premendo graves
ftare particulis cujufvis figurae, ac
reddant, ac per meatus, qui plurimi inter ipfas repeb. Art. l, li et lu, p.
234-236.
3o
Pars Quarta.
224-235.
2J 9
commoveant. Quod etiam facit materia primi elementi, eos ex iftis meatibus, qui anguftifTimi funt, replens ac idem faciunt riuntur,
tranfeundo,
nonnihil
terreftres
fuperiorum
;
particulae
quae faepe in eos qui funt
corpomm D & E, omnium latiffimi defcen-
dunt, atque inde nonnullas ex craffis hujus corporis particulis
fecum abducunt. Quippe credibile
eft,
fu-
periorem ejus fuperficiem conftare partibus ramofis,
quidem mutuô valde firmiter annexis; utpote quae, dum hoc corpus formaretur, impetum globulorum fibi
10
cœleftium per corpora B fuftinuerunt
&
fregerunt
permulta funt intervalla culae aquae dulcis, i5
quâdam ab
fibi
fatis lata, ut
falis,
mutuô
per ipfa parti-
nec non etiam
alise
angu-
adhaerent; ac etiam forte in
habent tam teretes
quamvis ob gravitatem fuam nec,
quemadmodum agitentur,
fibi
& tam
laeves, ut,
mutuô incumbant,
aquae partes, globulos fecundi
elementi undique circa
men
LVI1I.
De naturâargenti vivi.
ipfâ diftantiâ, multae fimul funt congre-
gatse, quae figuras
fe fluere
permittant, facile ta-
tum à minutioribus ex
iftis
globulis,
qui nonnulla etiam fpatia inter ipfas inveniunt, tum praecipuè à materiâ primi elementi, quae omnes anguftiflimos
3o
fed inter quas nihilominus
aut ramofae, excorpore E delapfse, tranfire poffint. Verùm infra iftam fuperficiem, partes corporis C
minus ardè
25
difcurrentium, primse
lofae |
20
&
;
& D
angulos
Atque ideô liquorem componunt valde ponderofum & minime pellucidum, cujufmodi eft argentum vivum. Praeterea, quemadmodum videmus eas maculas, quae quotidie circa Solem generantur, figuras habere
admodùm
ibi reliétos replet.
irregulares
&
varias, ita
exiftimandum
eft
LIX.
De
inœqualitate caloris interiorem Terrant pervadenlis.
24O
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
mediam
aa5-aa6.
M, quse ex materiâ iftis maculis fimili conflata eft, non ubique elfe aequaliter denfam & ideô quibufdam in locis tranfitum prsebere Terrae regionem
;
majori copiae primi elementi, quàra in reliquis
;
atque
C
tran-
|
hanc materiam primi elementi, per corpus
%
m
Iffl feuntem, ejus partes quibufdam in locis fortiùs in aliis
commovere,
etiam calor à Solis radiis
ficuti
excitatus, atque, ut fuprà
quàm
di&um
eft
a ,
ufque ad intima
non uniformiter agit in hoc corpus C, quia faciliùs ei communicatur per fragmenta
Terrae pertingens,
corporis E,
quàm per aquam D atque :
altitudo
10
mon-
tium efficit, ut quaedam Terras partes Soli obverfae, multô magis incalefcant, quàm ab illo averfae ac denique aliter incalefcunt verfus yEquatorem, aliter :
verfus polos, calorque viciffitudinem
tum
diei
ifte
per vices variatur propter
&nodis, tum praecipuè
i5
asflatis
& hyemis. Unde
lx.
De
iJ1
aâione
l or,S .
fit,
ut
omnes
particulse hujus terrae interioris
femper aliquantulum, & modo plus modo minus moveantur; non eae folùm quae vicinis non annexa;
^
a.
Art. xxx, p. 218.
20
Pars Quarta.
226-21-J.
funt, ut particulae argenti vivi,
&
241
& falis, & aquse
dulcis,
qusevis in majoribus ejus meatibus contentae
aliae
omnium
;
mutuô quam-firmiffimè adhèrent. Non quidem quôd hse ab invicem plané fejparentur fed eodem modo quo videmus arborum ramos ventis impulfos agitari, & eorum intervalla nunc majora reddi, nunc minora, quamvis iftœ arbores idcirco radicibus fuis non evellantur ita putandum efl craflas & ramofas corporis C particulas ita connexas effe atque implexas, ut non fed etiam eae quae funt
duriffirme, ac fibi
;
:
10
foleant vi caloris ab invicem plané disjungi, fed ali-
quantulum duntaxat concutiantur, & meatus circa fe relidos modo magis modo minus aperiant. Cùmque i5
duriores
fint
poribus
D &
motu
aliis
particulis, ex fuperioribus
E in meatus iflos delapfis, ipfas facile
fuo contundunt
iflo
cor-
&
comminuunt, ficque ad
duo gênera figurarum reducunt,
quae hîc funt confi-
deranda.
Nempe
particulae
quarum materia paullô
LXI.
folidior
Defuccis acribus
20
efl,
quales funt
falis,
meatibus
iflis
interceptae at-
que contufaî, ex teretibus & rigidis planse ac flexiles redduntur non aliter quàm ferri candentis virga rotunda crebris malleorum idibus in laminam oblon:
gam 25
potefl complanari.
culse, vi caloris adae,
pant, duris
eorum
Cùmque
intérim hae parti-
hinc inde per meatus
parietibus
allifée
iflos fer-
atque affridse,
gladiolorum inflaracuuntur, ficque in fuccos quofdam acres, acidos, erodentes vertuntur
cum 3o
:
qui fucci poflea
metallicâ materiâ concrefcentes
futorium
;
cum
lapideâ,
alumen
;
&
,
fie
atramentum alia
multa
componunt. Œuvres.
III.
3i
dis,
S aci-
ex quibus fiunt
atramentum, futorium, alumen, Se.
Principiorum Philosophle
242 LXII.
De
237-238.
autem molliores, quales funt pleraeque ex terra exteriori E delapfae, nec non etiam eae aquae dulcis, ibi penitùs elifae, tam tenues evadunt, ut motu Particulae
materiâ oleagineâ
bituminis, fulphuris, &c.
materiae primi elementi difcerpantur, atque in multos
& quàm-maximè
minutiffimos
dantur
qui ramuli,terreftribus aliis
:
componunt fulphur, bitumen,
rentes,
|
pinguia
Atque
LXIII.
De Chymicorum cipiis ;
prin-
& quomodo
metalla in fodinas afccndant.
ramulos diviparticulis adhé-
flexiles
five oleagineâ, quae in
hîc
fie tria
Chymicorum
a
&
alia
omnia
fodinis reperiuntur.
habemus, quae pro tribus vulgatis
principiis, fale, fulphure ac Mercurio,
10
fumi poffunt fumendo feilicet fuccum acrem pro fale, molliffimos ramulos oleagineae materiae pro fulphure, :
ipfumque argentum vivum pro illorum Mercurio. Credique poteft omnia metalla ideô tantùm ad nos pervenire, quôd acres fucci, per meatus corporis C fluentes, quafdam ejus particulas ab iis disjungant, quae
i5
deinde materiâ oleagineâ involutae atque veftitae, facile
ab argento vivo calore rarefafto furfum rapiuntur, & pio diverfis fuis magnitudinibus ac figuris, diverfa metalla conftituunt. Quae fortaffe fingula defcripfnTem
hoc
in
loco,
fi
20
varia expérimenta, quae ad certam
eorum cognitionem requiruntur,
facere
hadenus
li-
cuiffet. LXIV.
De Terra
exteriore, & de origine fontium.
Jam
verô confideremus Terram exteriorem E, cujus
fragmenta qusedam fub mari delitefeunt,
alia in
cam-
j5
pos extenduntur, alia in montes attolluntur. Et note-
mus
quàm
quo paéto fontes & flumina oriantur & quamvis femper in mare fluant, nunquam tamen ipforum aqua deficiat, nec mare augeatur aut dulcefeat. Quippe, cùm inprimis,
facile in eâ pofîit intelligi, ;
a.
Art. lviii et lxi, lxii, p. 239, 241 et 242.
îo
Pars Quarta.
"8-229-
245
campos & montes magnae fint cavitates aquis plense, non dubium eft, quin multi quotidie vapores, infrà
hoc 5
eft,
aquae particulae vi caloris ab invicem dis-
jundse ac celeriter motse, ufque ad exteriorem camporum fuperficiem atque ad fumma montium juga perveniant; videmus enim etiam plerofque iftiufmodi
vapores ulteriùs ufque ad nubes attolli, ac faciliùs per terras meatus afcendunt, ab ejus particulis fuf|
quàm per aërem,
cujus fluidae ac mobiles par-
ticulae ipfos ita fulcire
non poflunt. Poftquam autem
fulti, 10
ifti
vapores
fie
afeenderunt, frigore fuccedente tor-
pefeunt, à-amifla vaporis forma rurfus in
i5
;
quae
mis angufti; fed aliquantô latiores vias invenit, in intervallis cruftarum five corticum, quibus tota exterior terra conflata eft
dùm
vallium
Atque ubi 20
ficie
iftae
quae viae ipfam obliqué fecun-
fubterraneae
montis, vel
vallis,
&
declivitatem deducunt.
aquarum
vel
quorum
flumina componunt, rse fuperficiei
;
& camporum
fontes featuriunt,
rivi
vise
in fuper-
campi terminantur,
ibi
multi fimul congregati
per decliviores exterioris ter-
partes in mare labuntur.
Quamvis autem affiduè multae aquae ex montibus r n vertus mare Huant, nunquam tamen ideirco cavitates ex quibus afeendunt, poflunt exhauriri, nec mare augeri. Haec enim terra exterior non potuit modo paullô antè deferipto 8 generari, nempe ex fragmentis corpo.
a5
ver-
aqua defeendere non poteft per eofdem meatus, per quos vapor afeendit, quia funt ni-
tuntur illos
aquam
28 a.
En marge NB. :
Art. xlii, p. 228.
Vid.
fig.
-
pag. 226 (;* édit.).
.
.
LXV
-
Cur mare non augeatur exeo, quodjiumina tn /""""• '
Principiorum Philosophle
244 ris
D
tis
E in fuperficiem corporis
multos
C
cadentibus, quin aqua
patentiffimos meatus fub
fibi
retinuerit
:
iftis
fragmen-
per quos tanta femper ejus quantitas à
mari verfus radiées montium tibus egreditur.
&
eorum venis
329-230.
Atque
ita,
arteriis, fie
quanta ex mon-
redit,
ut animalium fanguis in
aqua
in terrai venis
&
5
in
fluviis circulariter fluit. LXVI.
Cur fontes nonfintfaU fi, nec mare dulcefcat.
Et
quamvis mare
fit
falfum, folœ
tamen aqua? dulcis
nempe funt tenues ac flexiles, particule autem falis, cùm fint rigidse ac duras, nec facile in vapores mutari, nec ullo modo
particulse in fontes afeendunt, quia
per obliquos
|
terrae
meatus
tranfire poffunt. Et
10
quam-
aqua dulcis in mare per flumina revernon ideô mare dulcefeit, quia femper œqualis
vis affiduè illa
tatur,
LXVII.
Cur
in
teis
quibufdam puaqua fil falfa.
quantitas falis in eo manet.
i5
Sed tamen non valde mirabimur, fi forte in quibufdam puteis, à mari valde remotis, multum falis reperiatur. Cùm enim terra multis rimis fatifeat, fieri facile poteft, ut aqua falfa non percolàta ufque ad illos puteos perveniat five quia maris fuperficies
20
:
œquè
alta eft atque
ipforum fundus
;
five
etiam quia,
Pars Quarta.
a3o-a3i.
ubi lis
vise
funt fatis
245
latae, facile falis particulae
à particu-
aquae dulcis per corporis duri declivitatem furfum
attolluntur.
Ut
experiri
li-
cet in vafe, cujus labra nonnihil fint repanda, quale efl
ABC dum :
enim aqua
fal-
omnes
fa in eo evaporatur,
ejus orae falis cruflâ vefliri folent. 10
Atque hinc etiam poteft intelligi, quo paéto in montibus nonnullis, magnae falis moles inftar lapidum concreverint. Quippe, aqua maris eô afcendente, ac
aqua
particulis flexilibus
folum .5
fit,
dulcis ulteriùs pergentibus,
fal in cavitatibus, quae
cafu ibi fuerunt, reman-
&
aliquando
falis particulee
nonnullos
fatis an-
guftos terrae meatus pervadunt, atque ibi nonnihil de figura
20
&
ammoniacum,
vel quid fimile mutantur.
formse,
25
riae
Quin-
terrae particulse oblongae,
non ramofse,
&
aliorum fa-
lium formas habuerunt. Neque enim in alio
non
quàm quôd
flexiles,
illorum particulae
fitae
fint
funt
oblon-
nec ramofse, ac prout de caetero va-
funt, varias falis fpecies
componunt.
Praeter vapores ex aquis fub terra latentibus
multi etiam fpiritus acres,
&
nec non vapores argenti
vivi,
teriorem afcendunt ris
omnia
foffilia
:
oleagineae exhalationes,
aliorum metallorum
atque ex diverfis eorum miftu-
componuntur. Per
LXX.
edudos,
particulas fecum vehentes, ex terra interiori ad ex3o
nitro aliifque falibus, à /aie tnarino
diverfis.
ac fatis rigidae, ab ori|gine fuâ nitri
gse,
LXIX.
De
quantitate fuâ deperdentes, in nitrum, vel
etiam plurimae
ese
fodiatur.
ipfafque implevit.
Sed
fal
LXVIII.
Cur etiam ex quibufdam montibus fal ej-
fpiritus acres
De
vaporibus, fpiritibus, £ exhalationibus à terra interiore
ad exteriorem ajcendentibus.
Principiorum Philosophle
246
2'il-2i2.
fuccorum acrium, nec non etiam falium volatilium, ab invicem fejunétas, & tam celeriter fe commoventes, ut vis quâ in omnes partes raointelligo particulas
eorum
veri perfeverant, praevaleat
lationes
autem
gravitati.
Per exha-
intelligo particulas ramofas, tenuiffi-
mas, oleagineae materiae,
fie
etiam motas. Quippe in
& aliis fuccis, & oleis, particule tantùm repunt fed in vaporibus, fpiritibus, & exhalationibus, volant. Et quidem fpiritus majori vi fie volant, & faciliùs aquis,
LXXI.
Quomodo ex varia eorum mijlurâ, varia lapidum, aliorumque foffilium gênera oriantur.
;
anguftos quofque terrae meatus pervadunt, atque
&
intercepti firmiùs haerent, efficiunt,
permagna
quàm
fit
diverfitas,
Cùmque
pro diverfitate
particularum ex quibus confiant, multa etiam ex
ipfis
lapidum, aliorumque foffilium non tranfparentium gê-
nera oriuntur,
cùm
10
ideo duriora corpora
exhalationes aut vapores.
inter haec tria
ipfis
in anguftis terrae
i5
meatibus inclufa
haerent, ipfiufque particulis permifeentur
;
&
multa
gênera foffilium tranfparentium, atque gemmarum,
cùm
& cavitatibus terrae primùm in fuccos & deinde paulatim, maxime lubricis &
in rimis
colliguntur,
|
fluidis
eorum
particulis abeuntibus, reliquœ fibi
20
mu-
tuô adhaerefeunt. LXXII.
Quomodo metalla ex terra intcriore ad ex-
teriorem perveniant,
& quomodo minium fiât.
Sic etiam vapores argenti vivi, terrae rimulas
&
majufculos meatus perreptando, particulas aliorum
metallorum
fibi
admiftas in
iis
relinquunt,
&
auro, argento, plumbo-, aliifque impraegnant
ita illam ;
25
ipfique
deinde ob eximiam fuam lubricitatem ulteriùs pergunt, aut deorfum relabuntur; aut etiam aliquando ibi haerent,
cùm meatus
per quos regredi poffent, ful-
phureis exhalationibus impediuntur. Atque tune ipfae argenti vivi particulae minutiflimâ iflarum exhalatio,
3o
Pars Quarta.
232-233.
num
247
minium componunt. Ac & exhalationes, nonnulla etiam me-
quafi lanugine veftitae,
denique fpiritus ut
talla,
ses,
ferrum, ftibium, ex terra interiore ad
exteriorem adducunt.
Notandumque dere ex
figura, ex
funt. 10
partibus terra: interioris, quibus fragmenta
iis
exterioris
metalla ferè tantùm afcen-
ifta
eft,
immédiate conjunéta verfus
$
Unde
fit,
funt.
Ut
hac
in
omnibus
terree
locis
metalla
inveniantur.
quia per aquas evehi non pof-
v,
non paffim omnibus
ut
ex. gr. in
LXXIII.
Cur non
in locis metalla
reperiantur.
Notamdum etiam,
haec metalla per terrse venas ver-
montium
fus radiées
LXXIV. Cur potiffimùm
niantur in radicibus
ibique potiflimùm congregari, quia ibidem terra plu-
montium, verfus Meridiem & Orientem
quàm
ribus rimis
montium
iis
in aliis locis fatifcit
major in illis
quœ
partibus,
obverfae funt, magis ibi eft calor,
;
&
quidem
in
Soli meridiano vel Orienti
quàm
cujus
in aliis congregari, quia
vi attolluntur. Et
ideô etiam
prœfertim locis à fofforibus quseri folent.
Neque putandum
eft,
ullâ
unquam
LXXV.
fodiendi perti-
Fodinas omnes
20
naciâ, ufque ad interiorem terram pofTe perveniri
tum quia
exterior nimis eft craffa,
fi
ad
hominum
:
vi-
tum prœcipuè propter aquas intermedias, quae eô majore cum impetu falirent, quô profundior effet locus in quo primùm aperirentur earum vense, fofforefque omnes obruerent.
res
25
inve-
folere attolli, ut hîc verfus v,
comparetur
;
,
componunt, fedtenuioribusfpirituum
a.
En marge NB. :
;
nec
unquam ad interiorem fodiendo
poffe
perveniri.
|
Exhalationum particulce tenuiffimae, quales paullo a nihil nifi purum aërem folse antè defcriptse funt
7
ejfe in
terra exteriore
Vide
Art. lxx, p. 245-246.
fig.
pag. 226 (/"
particulis facile
édit.).
LXXVI. De fulphurc, bitumine, argillâ, oleo.
Principiorum Philosophle
248
&
anneétuntur, illafque ex laevibus
a33-ï34.
lubricis ramofas
reddunt; ac deinde hae ramofs, fuccis acribus ac metallicis
quibufdam
particulis admiflae, fulphur confti-
tuunt
& admiftae
particulis terrae, multis etiam ejuf-
modi
;
particulis terrae conjun&ae,
que
folae, in
motus.
bitumen
;
;
oleum vertuntur, cùm earum motus
languefcit, ut LXXVII. Quomodo fiât terrœ
& cum folis faciunt argillam & deni-
fuccis gravidae, faciunt
fibi
mutuô plané incumbant.
Sed cùm celeriùs agitantur, quàm ut verti poflint,
fi
oleum
ita in
& cavitates terrae mapingues ibi & craflbs fumos com-
forte in rimas
gna copia affluant, ponunt, non abfimiles
iis
quae forte
fi
nus accenduntur, atque fubitô
magnâ vi
ipfis
ignis
illi
fumi proti-
rarefaéti,
omnes car-
fcintilla in iftis cavitatibus excitetur,
ceris fui parietes
10
qui ex candelâ recens ex-
ftindâ egrediuntur; ac deinde,
multi fpiritus
ita
concutiunt, praefertim
funt admifti
:
&
ita
i5
cùm
oriuntur terrae
motus. LXXVIII.
Contingit etiam aliquando,
Cur ex quibufdam
cùm
ut parte terrae disjeétà
tium cœlum verfus erumpat. Idque
aliis locis. Et
ibi
potiùs
fit,
20
quàm
:
quibus confiât terra exterior, ibi
fiunt,
tum quia fub montibus plures tum etiam, quia magna illa fragmenta,
in humilioribus locis
faciliorem
motus
& apertâ, flamma per juga mon-
montibus rgnis erumpat.
funt cavitates,
hi
in fe
invicem reclinata,
praebent exitum flammae,
quàm
in ullis
25
quam|vis claudatur terrae hiatus, fimul
ac flamma hoc paéto ex eo erupit,
fieri poteft,
ut tanta
fulphuris aut bituminis copia ex montis vifceribus ad
fummitatem expulfa fit, ut ibi longo incendio fufficiat. Novique fumi poftea in iifdem cavitatibus rurfus colledi, & accenfi, facile per eundem hiatum ejus
3o
Pars Quarta.
îÎ4-î35.
249
erumpunt unde fit, ut montes nonnulli crebris ejufmodi incendiis fint infâmes, ut JEtna. Siciliae, Vefuvius ;
Campaniae, Hecla
Illandiae,
&c.
Denique, durât aliquando terrse-motus per aliquot quia non una tantùm continua cavihoras, aut dies ;
quâ pingues
tas effe folet, in
&
inflammabiles fumi
colliguntur, fed plures diverfae, terra multo fulphure
aut bitumine faturâ disjundae
cùmque
;
tercedit,
plures concujfiones fieri foleant in terme motu : Jîcque per aliquot horas aut dies interdum duret.
exhalatio in
unis accenfa terram femel concuffit, aliqua 10
LXXIX. Cur
mora
in-
priufquam flamma, per meatus fulphure op-
pletos, ad alias poffit pervenire.
Sed hîc fupereft ut dicam, quo pa&o in iftis cavitatibus flamma poffit accendi, fimulque ut explicem ignis naturam. Particule terreftres, cujufcunque fint i5
magnitudinis aut elementi
motum
figurae,
cùm
fingulae feorfim primi
fequuntur, ignis
etiam habent aëris formam,
cùm
formam habent
;
ut
inter globulos fecun-
eorum agitationem imitantur. praecipua inter aërem & ignem diffe-
di elementi volitantes,
Sicque prima 20
rentia
eft,
&
quôd multo
ticule agitentur.
celeriùs hujus
Jam enim fuprà
quàm
fatis
illius par-
oftenfum
eft,
motum materise primi elementi multo celeriorem effe quàm fecundi. Sed alia etiam eft permagna differentia, quôd 25
etfi craffiores tertii
elementi particule, quales
quibus conftant vapores argenti
funt
ese
aëris
formam
nem
fint neceflarise,
in|duere,
non tamen ad
ac contra
que corruptioni obnoxius, cùm ticulis conftat. Craffiores 3o
ille
vivi, poffint
ejus confervatio-
purior
fit,
minuf-
folis minutiffimis par-
enim,
nifi
calore continuo
deorfum labentes, fpontè exuunt ejus formam. Ignis autem, fine craffiufculis coragitentur, pondère fuo
ŒUYRES.
III.
32
LXXX. De naturâ ignis,
ejuf-
que ab aère diverfitate.
,
Principiorum Philosophle
2$0
porum
a35-j36.
&
terreftrium particulis, quibus alatur
renove-
non poteft. enim globuli fecundi elementi occupent omnia
tur, efle LXXXI. Quomodo primùm excitetur.
Cùm
intervalla circa Terram, quse fatis
capiendos,
abfque circa
&
mutuô omnes moveri non pofîint
aliis
fibi
ita
incumbant, ut uni
(nifî
forte circulariter
globulis
iftis
plens, in ipfis quam-celerrimè moveatur,
habeat plus
non
tur,
illos
proprium axem), quamvis raateria primi elemen-
omnes exiguos angulos à
ti,
magna funt ad
fpatii,
quàm quod
in
iftis
fi
reli&os re-
tamen non
angulis contine-
10
poteft ibi habere fatis virium ad particulas
terreftres, quse
omnes à
fe
& à globulis
mutuô
fecundi
elementi fuftinentur, fecum rapiendas, nec proinde ad
ignem generandum. Sed ut tetur,
debent aliquâ
ignis alicubi
vi expelli
primùm
exci-
globuli cœleftes, ab in-
i5
nonnullarum particularum terreftrium, quae deinde ab invicem disjun&œ, atque in folâ materiâ
tervallis
primi elementi natan tes, celerrimo ejus tur LXXXN. Quomodo
confervetur
&
motu rapian-
quaquaverfus impellantur.
Utque
ille
ignis confervetur, debent
iftae
terreftres efle fatis craflae, folidae, atque aptae, ut à
in
ad
quem
illo in
quo
redire parati funt, repellendi
impediendi ne globuli
motum
ifti
rurfus
ibi
;
eft ignis,
atque
ita
occupent inter-
primo ele|mento relida, ficque vires ejus frangendo ignem exftinguant.
valla
LXXXIII. Cur egeal alimento.
20
materiâ primi elementi ûc impulfaî, vim ha-
beant globulos cœleftes, à loco
&
particule
Ac prœterea particulae terreftres, in globulos iftos impingentes, non poflunt ab iis impediri, ne ulteriùs pergant, & egrediendo ex eo loco in quo primùm elementum fuas vires exercet, ignis formam amittant,
25
Pars Quarta.
236.
251
abeantque in fumum. Ouapropter nullus ibi ignis diu remaneret, nifi eodem tempore aliquse ex iïtis particulis terreflribus, in aliquod corpus aëre craffius impingendo, alias
fatis folidas particulas
rent, qua? prioribus fuccedentes,
elementi abreptae,
&
ab eo disjungeà materiâ primi
novum ignem continué
generarent.
Sed ut hsec accuratiùs intelligantur, conûderemus primo varios modos quibus ignis generatur, deinde
omnia
10
quae ad ejus confervationem requiruntur
denique, quales
quàm fieri
fint ejus
effedus. Nihil ufitatius
ut ex filicibus ignis excutiatur
exiftimo,
fimulque
quod
filices fint
fatis friabiles.
fatis
;
ac
eft,
hocque ex eo
duri
Ex hoc enim quôd
&
fint
rigidi,
duri
&
LXXXIV. Quomodo ex
filicibus
excutiatur.
5
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE
2f2 rigidi,
î36-j38.
percutiantur ab aliquo corpore etiam duro,
fi
eorum particulas interjacent, & à fecundi démenti folentoccupari, folito fiunt
fpatia quae multas
globulis
anguftiora, ter
& ideo illi globuli exfilire coadi, nihil prae-
folam materiam primi elementi circa
quunt
;
deinde ex eo quôd
filicum particulae
vicem
difïiliunt,
Ita,
A
fi
fimul ac
fint friabiles,
non ampliùs idu premuntur, ab
fit filex,
eundem
&
iftae
in-
ignem compo-
inter cujus anteriores particu-
las globuli fecundi elementi confpicui funt,
fentabit
filicem,
cùm ab
B
ejus
io
reprse-
aliquo corpore duro
meatus anguftiores fadi, nihil ampliùs nifi materiam primi elementi porTunt continere C verô eundem jam percufîum, cùm quaedam ejus particulae ab eo feparatse, ac folam materiam primi elementi circa fe habentes, in ignis fcintillas funt
percutitur,
5
ficque materiae primi elementi, quse
fola circa ipfas reperitur, innatantes,
nunt.
illas relin-
|
;
i5
converfae.
lxxxv. QuomoJo ex ficds.
lienis
si
lignum, quantumvis ficcum, hoc pa6lo percutia•
i
•
r
mi
•
non ideirco lcintillas ita emittet, quia cum non adeô durum fit, prima ejus pars quae corpori percutienti occurrit, fleditur verfus fecundam, eamque attur,
20
|
tingit,
priufquam hsec fecunda fledi incipiat verfus ter-
tiam. Sicque globuli fecundi elementi
noneodem tem-
pore ex multis eorum intervallis, fed fuccefiivè nunc ex uno, nunc ex alio difcedunt. Atqui
aliquandiu
&
fi
2
hoc lignum
fatis validé fricetur, insequalis ejus par-
ticularum agitatio
&
"vibratio, quse oritur
ex
iftâ fri-
dione, potefl ex pluribus earum intervallis globulos fecundi elementi excutere, fimulque ipfas ab invicem disjungere, atque ita in ignem mutare.
3o
Pars Quarta.
j38-ï3g.
2
5}
Accenditur etiam ignis ope fpeculi concavi, vel vitri
convexi, raultos Solis radios verfus
eundem
LXXXVI. Quomodo ex
ali-
colleâio-
ne radiorum Solis.
quem locum dirigentis. Quamvis enim iflorum radiorum aftio globulos fecundi elementi pro fubjeéto fuo habeat, multô tamen concitatior
motu,
eft
ordinario
eorum
& cùm
quâ Sol
eft
procédât à materiâ primi elementi, ex conflatus, fatis habet celeritatis ad ignem
excitandum, radiique tam multi fimul colligi pofiunt, ut fatis etiam habeant virium, ad particulas corporum 10
terreftrium
Quippe
eâdem
iftâ celeritate
nihil refert, à
agitandas.
quâ caufta
particulae terreftres
celerrimè moveri primùm incipiant. Sed quamvis antea
valde violento.
tantùm innatent materiae primi elementi, ex hoc folo protinus celerrimam agitationem acquirunt eâdem ratione quâ navis, nullis funibus alligata, in aquâ torrente eue non poteft, quin fimul cum ipfâ feratur. Et quamvis eae terreftres particulae nondum primo elemento fie innatent, fi tantùm fuerint fine motu,
i5
LXXXVII. Quomodo à folo motu
fi
:
à quâlibet aliâ caufâ fatis celeriter agitentur, hoc ipfo 20
ita
& globulos fecundi elementi circa fe pofitos, excutient, ut ftatim ei injnatare incipiant; & porrô
ab
illo in
femutuô,
motu fuo confervabuntur. Quamobrem om-
motus valde concitatus fufficit ad ignem excitandum. Et talis in fulmine ac turbinibus folet reperiri, cùm feilicetnubes excelfa, in aliam humiliorem ruens, aërem interceptum explodit, ut in Meteoris explicui 8 nis
25
.
Quanquam fané vix unquam ifte folus motus ibi eft ignis caufTa; nam ferè femper aèri admifeentur exhalationes, 3o
mam, a.
quarum
talis eft
natura, ut facile vel in flam-
vel faltem in corpus
Discours VII. Voir
t.
lucidum vertantur. Atque
VI, p. 32i.
LXXXVIII. Quomodo à diverforum corporum mijlurâ.
Principiorum Philosophie
254
hinc ignés fatui circa Terram,
&
239-240.
fulgetrae in nubibus,
& ftellae trajicientes &cadentes in alto aëre excitantur. Quippe jam didum lis
tenuiffimis,
& in
eft
a
exhalationes conftare particu-
multos quafi ramulos diviûs, qui-
bus involutae funt aliae paullô craffiores, ex fuccis acribus aut falibus volatilibus eduétae. Notandumque efl hos ramulos folere efTe tam minutos & confertos, ut nihil per illorum interftitia, praeter materiam primi elementi tranfire poffit inter particulas autem iftis ramulis vefiitas, efle quidem alia majora intervalla, quse globulis fecundi elementi folent impleri, tuncque ;
exhalatio
non
ignefcit; fed
10
interdum etiam accidere,
ut occupentur à particulis alterius exhalationis aut
fecundum elementum expellentes, primo duntaxat locum relinquunt, ejufque motu protinus abreptae flammam componunt. Et quidem in fulmine, vel fulgetris, caufla quse
fpiritûs, quse inde
LXXXIX. In fulmine,
i5
injlellis
trajicientibus.
plures exhalationes fimul compingit, manifefta
efl,
propter unius nubis in aliam lapfum. In aëre autem
unâ exhalatione frigore denfatâ
tranquillo,
fcente, facile alia, particulis ad
motum
&
quie-
20
ex loco calidiore adveniens, aut aptioribus
conftans, aut etiam
|
impetum facit, atque ex iis fecundum elementum expellit; cùmque particulae prions exhalationis nondum tam ardè fimul aliquo leni vento impulfa, in ejus poros
jun&ee funt, quin hoc aliarum impetu disjungi
hoc ipfo
in
flammam erumpunt
:
25
poffint,
quâ ratione
ftellas
trajicientes accendi puto. In
iis
XC. quœ lucent S non
urunt
:
ut
in Jiellis
Cùm
autem exhalationis
crarTum
&
vifcidum coaluerunt, ut non
cadenlibus. a. Art.
particulae in corpus
lxxvi et lxxvii, p. 247-248.
ita
tam
disjungan-
3o
Pars Quarta.
«40-241.
2
lucem duntaxat aliquam emittunt, fimilem
tur,
5 $
illi
quse in lignis putridis, in pifcibus fale conditis, in gut-
enim 5
10
&
aquse marin se,
tis
fimilibus folet apparere. Ex
quôd globuli fecundi elementi à materiâ
folo,
lumen, ut ex fuprà didis a fatis patet. Cùmque pluriumparticularum terreftrium fimul jundarum intervalla tam angufla funt, ut foli primo elemento locum dent, etfi forte hoc primum elementum non fatis habeat virium ad ipfas disjungendas, facile tamen habet fatis b ad globulos fecundi elementi primi pellantur,
fit
circumjacentes, adione
dam effe diximus, las
i5
;
&
non
certum,
fit
flamma At
ei
tenax effe deprehenditur fuiffe illam
quanquam
adhserens.
facile efl videre
,.„ dum ,
quo pado lux excitetur d A
., particulae
îllse
naturam fuprà ex-
alise
r
quse lunt
guttâ excutiuntur,
&
|
lucem producunt. oriri puto,
a.
Pars III,
b.
Voir ci-après,
c.
Art. lxvi, p. 244.
art.
d. Cf. Météores,
lv
In lignis
&
quàm quôd
et seq., p.
art. en, p.
Discours
autem
talibus,
in iis
108.
Voir
t.
VI,
p.
putridis,
255.
&
non aliunde
dum
261.
III.
facile
fecundi elementi expellunt,
pifcibus qui ficcari incipiunt,
lucem
motûs, ex
fpiculorum inflar vibratse,
ex ejus viciniâ globulos'
:
, n ilexiles,
quse funt rigidse ac
lseves, vi tempeflatis, alteriufve cujuflibet
ficque
fané
potuit enim effe aliqua tenuis
earum mutuo manent implexse,
nempe,
:
ipfam vifcidam materiam,
in guttis aquae marinae, cujus
plicuimus
25
fiel-
cadentes fsepe enim earum materia humi delapfa,
vifcida
fibi
quam pro lumine fumen-
illâ
impellendos. Et taies puto effe
quae habuit lucem:
20
hoc
fie
lucent,
XCI. In guttis aquee mari»*> •» li h" s P utri dis,
6 fimilibus.
Principiorum Philosophie
256 multi
XCII. In
&
quœ
incalefcunt non lucent : ut in
iis
fœno
inclufo.
fint
141-145.
meatus tam angufti, ut folum primum
mentum admittant. Quôd verô alicujus meatus corporis ignem aliquando
ele-
fpiritûs aut liquoris particulse,
duri, vel etiam liquidi, fubeundo, poffint excitare, oflendunt
madidum
alicubi conclufum, calx
noti, qui
dum
fœnum
aquâ afperfa, fermentationes omnes, liquorefque non pauci Chymicis inter fe permifcentur, incalefcunt, ac
etiam aliquando inflammantur. Non enim alia ratio eft cur fœnum recens, fi recondatur antequam fit ficcum, paullatim incalefcat,
quàm quôd
flammamque fponte
10
concipiat,
multi fpiritûs vel fucci, per herbarum vi-
ridium poros ab earum radicibus verfus fummitates fluere afïueti, atque ibi vias ad menfuram fuam accom-
modatas habentes, maneant aliquandiu in herbis excifis quœ, fi intérim angufto loco includantur, particulae iftorum fuccorum ex unis herbis in alias migrantes, multos meatus in ipfis jam ficcari incipientibus inve-
i5
;
niunt, paullô anguftiores
quàm ut illos
bulis fecundi elementi fubire poffint
;
cum
glo-
ideôque per
illos
fimul
20
materiâprimi elementi circumdantur, à quâ celerrimè impulfae, ignis agitationem acquirunt. Ita, exempli caufâ, fi fpatium quod eft inter duo corpora B & C, reprae-
fluentes, folâ
unum
fentet
ex meatibus alicujus
herbse virentis, ac funiculi
exiguis
orbiculis
mantur pro
i5
1, 2, },
circumdati, fu-
particulis
fuccorum
five
fpirituum, à globulis fecundi ele-
menti per ejufjmodi meatus vehi inter corpora
D &
E
fit
alius
folitis
;
fpatium autem
meatus anguftior herbae
3o
.
Pars Quarta.
24Ï-243-
ficcefcentis,
257
quem fubeuntes esedem
particulae
non ampliùs fecundura elementum,
fed
1, 2, 7,
primum dun-
taxat circa fe habere poffint perfpicuum eft ipfas inter :
5
B & C motum moderatum fecundi D & E motum celerrimum primi,
elementi, fed inter fequi debere.
Nec
quôd perexigua tantùm quantitas iftius primi elementi circa ipfas reperiatur. Satis enim eft, quôd ipfi totae innatent quemadmodum videmus navem fecundo flumine delabentem, non minus facile ipfius curfum fequi, ubi tam anguftum eft ut ejus ripas refert,
:
10
utrimque ferè attingat, quàm ubi eft latiffimum. Sic autem celeriter motae, multô plus habent virium ad particulas corporum circumjacentium concutiendas,
quàm ipfum primum elementum i5
:
ut navis etiam in
pontem aliumve obicem impingens, fortiùs illum quatit quàm aqua fluminis à quo defertur. Et idcirco in duriores fœni particulas irruendo, facile ipfas feparant
ab invicem, praefertim cùm plures fimul à diverfis partibus in eandem ruunt cùmque fatis multas hoc paéto ;
jo
disjungunt fecumque abducunt,
concutiunt duntaxat,
fit
ignis
;
cùm autem
nondumque habent vim multas
fimul ab invicem disjungendi, lente tantùm calefaciunt
Eâdem
&
corrumpunt.
ratione credere ,
,
25
fœnum
licet,
cùm
.
in calcem, multos ejus meatus,
lapis excoquitur
r , lolis
.
...
antea globulis
fecundi elementi pervios, adeô laxari, ut aquae parti-
primo tantùm elemento cinétas, admittant. Atque, uthîc omnia fimul compledar, quoties aliquod corpus durum admiftione liquoris alicujus incalefcit, exiftimo id ex eo fieri, quôd multi ejus meatus fint talis menfune, ut iftius liquoris particulas, folâ maculas, fed
3o
|
Œuvres.
III.
33
xcnI
-
In cjlce aquâ afperfd, srciiquis.
Principiorum Philosophie
243.
teriâ primi elementi cin&as, admittant.
Nec difparem
258
rationem
cùm unus
effe puto,
aflunditur
femper enira alteruter confiât particulis
:
ramofis, aliquo
modo
implexis
corporis duri vicem fubit
paullô antè a intelle&um XCIV. Qitomoio incavitatibus terra ignis accendatur.
liquor alteri liquori
:
ut de
&
atque
nexis,
ipfis
ita
exhalationibus
eft.
His autem omnibus modis, non tantùm in terrae fuperficie, fed etiam in ejus cavitatibus, ignis poteft accendi. Nam ibi fpiritus acres craflarum exhalatio-
num meatus accendant;
aquarum
ita
poffunt pervadere, ut in
& faxorum
iis
flammam
10
vel filicum fragmenta, fecreto
lapfu aliifve caufis exefa, ex cavitatum for-
tum aërem interceptum magnâ vi pofiunt explodere, tum etiam filicum collifione ignem excitare; atque ubi femel unum corpus flammam concepit, facile ipfam etiam aliis vicinis corporibus, ad eam recipiendam aptis, communicat. Flammse enim particule, iftorum corporum particulis occurrentes, ipfas movent & fecum abducunt. Sed hoc non tam fpedat ad ignis generationem,
nicibus in fuBftratum folum decidendo,
quàm ad
ejus confervationem
;
de quâ deinceps
i5
20
eft
agendum. XCV. Quomodo eandela ardeat.
Confideremus, exempli caufâ, candelam accenfam
AB, putemufque flamma
in
fe extendit,
omni
fpatio
CDE,
multas quidem volitare particulas
cerae, vel cujuflibet alterius materiae
quâ
haec eandela conflata
23 exempli caufâ] ex. ca. (/" pag. feq. (1" édit.). a. Art. lixxix, p.
254.
per quod ejus
eft,
édit.).
oleagineae, ex
multofque etiam globu-
—
En marge
:
NB. Vide
fig.
25
Pars Quarta.
343-Ï+4-
259
tam hos quàm illos materise primi elementi fie innatare, ut ejus motu rapiantur; & quamvis fe mutuo faepe tangant & impellant, non tamen omni ex parte fuffuljciant, quemadmodum fo-
los fecundi elementi, fed
lent aliis in locis, ubi nullus eft ignis.
Materia autem primi elementi, quae
10
magnâ copia
hac flammâ reperitur, femper conatur egredi ex loco in quo eft, quia celerrimè movetur; & quidem egredi furfum verfus, hoc eft, fe removeat à centro Terne, quia, ut fuprà dietnm eft a ipûs glo-
xcvi. Quomodo ignis
in
eâ
confervetur.
,
meatus occu-
bulis cœleftibus, aëris
pantibus, buli,
eft levior;
tum omnes
& tum
hi glo-
particulse terreftres î
l
aëris circumjacentis, defeendere coi5
in
nantur in ejus locum, ideôque protinus
flammam
û folo Sed par-
fuffocarent,
primo elemento conftaret. ticulse terreftres,
ab ellychnio F G af-
primo elemento immerfse funt, ejus curfum fiduè egredientes, ftatim atque
20
fequuntur,
&
occurrentes
iis
aëris
particulis, quse paratse erant ad
cum flammae, ipfas repellunt,
defeendendum in loficque ignem confervant.
Cùm autem hae furfum verfus praecipuè tendant, hinc 25
fît,
ut flamma foleat efle acuminata. Et quia multô
celeriùs aguntur repellunt,
9
fe
plutôt
a.
iftae
non pofTunt ab
removeat, fe
quàm
sic
1"
édit.
;
les
removere î
Art. xxii et xxv, p. 21
3 et
214.
iis
particulse aëris
impediri,
quas
quominus
autres donnent ut
fe
fie
ulte-
removeat. Lire
XCVII.
Cur
ejus
flamma
fit
acuminata, S fumus ex eâ egrediatur.
PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
260
244-145.
riùs pergant verfus H, ubi paullatim agitationem
XCVIII.
Quomodo aër S alia corpora Jlammam
fuam
deponunt, ficque vertuntur in fumum. Qui fumus nullum in toto aëre locum reperiret, quia nullibi vacuum eft, nifi, prout egreditur ex flaramâ,
alant.
tantundem
aëris verfus ipfam circu-
motu regrederetur. Nempe, dum fumus afcendit ad H, pellit inde aërem verfus I & K, qui aër, lambendo fummitatem candelae B ac radiées ellari
\
I
|
lychnii F, ad
Hammam
accedit, eique
10
non fufpropter partium fuarum te-
alendae infervit. Sed ad hoc ficeret,
B
nuitatem, niû multas cerae particulas, calore ignis agitatas, per ellychnium
fecum adduceret. Atque
ita
flamma
iS
débet afliduè renovari ut conferve-
& non
magis eadem manet, quàm flumen ad quod novae femper aquae accedunt. Motum autem circularem aëris & fumi licet expetur,
XCIX. De motu aëris
verjus
ignem.
riri,
quoties
magnus
ignis in cubiculo aliquo exci-
30
enim cubiculum ita fit claufum, ut praeter tubum camini per quem fumus exit, unum tantùm aliquod foramen fit apertum, fentietur continué magnus ventus, per hoc foramen ad focum tendens, in locum tatur. Si
fumi abeuntis a De
iis
quœ ignem
exflinguunt.
.
Atque ex his patet, ad ignis confervationem duo requiri primum, ut in eo fint particulae terreftres, quae, à primo elemento impulfae, vim habeant impediendi, ne ab aëre aliifve liquoribus fupra ipfum pofitis fuffocetur. Loquor tantùm de liquoribus fupra ignem
25
:
a.
Voir
t.
III, p. 587.
3o
Pars Quarta.
345-246.
pofitis
:
cùm
quia,
folâ fuâ gravitate verfus illum fe-
rantur, nullum periculum
fum
eft,
eam
obruitur à liquore qui aliàs alii fieri
tam
reftres
vibratae, ut
ne ab
iis
qui infra ip-
flamma candelae
funt, poffit extingui. Sic
ignés
261
confervat
;
inverfae
& contra,
poflunt, in quibus fint particule ter-
folidae,
tam
multae, ac tanto
cum impetu
ipfam aquam affufam repellant,
&
ab eâ
non poffint. Alterum quod ad ignis confervationem requiritur, eft, ut adhaereat alicui corpori, ex quo nova materia poffit ad illum accedere, in locum fumi abeuntis exftingui
10
CI.
Quid
requiratur, ut aliquod corpus alendo igni ap tum fit.
:
ideôque iftud corpus débet in
fe
habere multas par-
ticulas fatis tenues, pro ratione ignis confervandi |
eafque inter 5
6tas, ut
vicem,
fe, vel
etiam
aliis craffioribus, ita
impulfu particularum
tum etiam
illius ignis,
;
jun-
cùm ab
in-
à vicinis fecundi elementi globulis
fejungi poffint, ficque in
ignem
converti.
Dico particulas iftius corporrs effe debere fatis tenues, pro ratione ignis confervandi; nam, exempli 20
caufâ,
ii
vini fpiritus linteo afperfus
perit, depafcet
quidem
haec
CIL Cur flamma exfpiritu vini linteum non urat.
flammam conce-
flamma tenuiffima totum
iftum vini fpiritum, fed linteum,quodalius ignis facile
combureret, non attinget: quoniam ejus particulae aS
non funt fatis tenues, ut ab eâ moveri poffint. Et quidem fpiritus vini facillimè alit flammam, quia non confiât, nifi particulis valde tenuibus, & quia in iis ramuli quidam funt, tam brèves quidem & flexiles, ut fibi mutuô non adhœreant tune enim fpiritus in oleum verteretur fed taies ut multa perexigua fpatia circa fe relinquant, quae non à globulis :
;
3o
19-20 exempli caufâ] ex. ca. (i"édit.).
cm. Cur fpiritus
vini facil-
limè ardeat.
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
2Ô2
J4Ô-347-
fecundi elementi, fed à folâ materiâ primi poffint occupari.
Contra autem aqua videtur
civ. ur aqua
tffic
particulis confiât laevibus
&
glabris
:
igni valde adverfa, quia
non modo craffiufculis, fed etiam quo fit, ut nihil obflet, quominus
&
globuli fecundi elementi undique illas cingant
quantur; atque infuper
quo
flexilibus.
fubeat meatus corporum quae uruntur, particulas arcendo, impediat ne
Sed tamen nonnulla corpora
cv.
Cur
maenorum
vis
ignium ab aquâ aut '
njeâ
'
s
""'
glatur.
*
ticulae
•§
•
&
i
carbones
ex
talia funt, ut aquae par-
rr
aquâ afpergunt.
falia
potentiùs
prseftant
:
;
10
quia
Ideo fa-
Et aquae parva
copia, ingentibus flammis injeda, ipfas auget.
etiam
ignis
iis
ignefcant.
refilientes, ipfas ignefcunt.
foffiles
fe-
ut facile
eorum meatibus îmmitlee ignem juvent
m ^ e cum m P etu bri
•
alise
fit,
5
Quod
cùm enim eorum
i5
|
particulas rigidae fint
&
oblongae, fpiculorum inftar in
flammâ vibrantur, & in alia corpora impingentes magnam vim habent ad ipforum minutias concutiendas unde fit, ut metallis liquefaciendis foleant adjungi. Ma autem quae alendo igni communiter adhiben:
cvi. a
quJfafilè uruntur.
tur, ut ligna
&
rum quaedam
&
gradatim
fimilia, confiant variis particulis,
funt tenuiflimae,
aliae crafliores,
magnique meatus particulae, meatus
&
aliae
20
qua-
paullô craffiores,
pleraeque funt ramofae,
quo fit ut ignis iflos ingreflse, primo quidem tenuiflimas, ac deinde etiam médiocres, & earum ope crafliores celerrimè commoveant ficque globulos cœleftes, primo ex anguftioribus intervallis, ac deinde etiam ex reliquis excutiant; ipfafque omnes (folis crafîiffimis exceptis, ex quibus cineres fiunt) fecum ipfas interjacent
:
25
;
abripiant.
3o
Pars Quarta.
247" 2 48-
Et
cùm djufmodi
l6j
quod fimul egrediuntur, funt tam multae ut vim ha-
uritur,
particulae, quse ex corpore,
cvn. Cur quœdam inflammentur, alia non.
beant globulos cœleftes ex aliquo aëris vicini fpatio expellendi, fpatium illud
pauciores,
flammâ implent.
cùm materiam quam
depafcere, ibi nancifcitur ut in :
IO
quorum ufus
eft in
funibus
iftis
bello ad
poflit
five elly-
tormentorum
pul-
verem incendendum. Vel certè, fi nullam talem materiam circa fe habet. non confervatur, nifi quatenus inclufus poris corporis cui inhaeret, tempore aliquo eget ad omnes ejus particulas ita difTolvendas, ut fe ab
Hocque videre .5
fint
ignis fine flammâ, qui vel paulatim per
fit
fomitis fui meatus ferpit,
chniis
verè
Si
eft in
iis poflit
CVIII.
Cur ignis aliquandiu in prunisfe confervet.
liberare.
carbonibus accenfis, qui cineri-
bus tedi, per multas horas ignem retinent, propter hoc folùm, quôd ille ignis infit quibufdam particulis |
&
tenuibus
ramofis, quse
aliis craflioribus implicatae,
quamvis celerrimè agitentur, non tamen nifi unae poil alias egredi poffunt ac forte priufquam ita egredian;
20
tur,
longo motu
deteri,
& lïngulse
in plures alias di-
vidi debent.
Nihil verè celeriùs
quàm
illum confervat,
phure, nitro, 25
fulphur
&
ignem
concipit, nec
minus diu
pulvis tormentarius, ex ful-
carbone confeétus. Quippe vel folum
quam-maximè inflammabile
eft,
C1X.
De pulvere tormentario ex fulphure, nitro & carbone confeâo
quia confiât
fuccorum acrium, quse tam tenuibus & fpiffis materiœ oleagineae ramulis funt involutae, ut permulti meatus inter iftos ramulos foli prime elemento particulis
pateant. îo
Unde
fit,
ut etiam ad
ufum medicinse fulphur
calidiflimum cenfeatur.
Nitrum autem confiât
particulis oblongis
&
rigi-
;
ac
primo de fulphure.
CX.
De
nitro.
.
Principiorum Philosophie
264
hoc à
dis, fed in
fale
coramuni
extremitate fint craffiores,
quàm
quôd aquâ folutum, non ut
patet,
248-249;
quôd
diverfis,
in aliâ fal
:
CXI.
De fulphuris 6
unâ
ut vel ex eo
commune,
quadratâ in ejus fuperficie concrefcat, fed
& lateribus
in
figura
vafis
fundo
adhaereat.
quantum ad magnitudinem particularum, putandum eft talem effe inter illas proportionem ut Et
nitri
conjunâione
,
fuccorum acrium, quae funt in fulphure, à primo elemento commotae, facillimè globulos fecundi ex ese
ramulorum
intervallis
fimulque
materiae oleagineae excutiant,
nitri particulas,
10
quae ipfis funt craffiores,
exagitent. CXII.
De motu particularutn nitri.
quâ parte funt craffiores, gravitate fuâ deorfum tendunt, earumque ideô praecipuus motus eft in parte acutiore, quae furfum erefta, ut in B, agitur in gyrum, primo B J c ''0 Sîètâ? exiguum, j ut in C fed qui (nifi Atque
hae nitri particulae,
iS
'
;
quid impediat) ftatim ut in
D
verfus
;
cùm
fit
major,
intérim fulphuris particulae, celerrimè
omnes partes
latae,
ad
alias nitri particulas bre-
tempore perveniunt. quoniam harum nitri particularum
20
viffimo CXIII.
Cur flamma hujuspulveris valde dilatelur,
&
prœcipuè agat ver-
Jus fuperiora.
Et
tum
fingulae
mul-
ad circulos fui motûs defcribendos, hinc fit, ut hujus pulveris flamma plurimum dilatetur & quia circulos iftos defcribunt eâ cufpide, quae furfum verfus erefta eft, hinc tota ejus vis tendit fpatii exigunt,
;
ad fuperiora noxiè in CXIV.
De
;
manu
& cùm
valde ficcus
&
25
fubtilis eft, in-
poteft accendi.
Sulphuri autem
&
nitro carbo admifcetur, atque
carbone.
ex hac mifturâ, humore aliquo afperfâ, granula pilulae fiunt, quae
five
deinde exficcantur. Quippe in car-
3o
26 f
Pars Quarta.
a49-25o.
bone multi funt meatus tum quia plurimi antea fue:
quorum
runt in corporibus,
cùm corpora ifta
etiam quia,
ex 5
iis
:
unum
eft
craffiufcularum
,
quae,
cineres
fuerunt commotae, fed longis
&
multiplicibus ramis
non fine aliquâ vi disjungi poffunt ut patet ex eo, quôd aliis in fumum praecedente uftione abeunimplexae,
10
multùm fumi
componunt; aliud tenuiorum, quidem ignefcunt, quia jam antè ignis vi
folae funt,
quae facile
urebantur,
tum
duo particularum gênera duntaxat
evolavit. Et
in eo reperiuntur
cùm
uftione faftus eft,
:
tibus, ipfae ultimae remanferunt.
Itaque facile fulphur
i5
conftringuntur
aliquo madefada,
compada, poftea
&
praefertim
cùm humore
in grana, vel exiguas pilulas,
Hujufque rei ufus eft, ad particulae, non tantùm unae poft
alias, fed multae fimul
20
;
ejus particulis involvun-
ficcantur.
efficiendum ut nitri
uno
& eodem
temporis
mo-
mento incendantur. Etenim cùm pri|mùm ignis aliunde admotus grani alicujus fuperficiem tangit, non ftatim illud inflammat & diflblvit, fed tempore quodam illi
opus
eft,
ut ab
iftâ
grani fuperficie ad interiores
ejus partes perveniat; ibique fulphure priùs incenfo,
paullatim etiam nitri particulas exagitet, ut tandem i5
ipfae
viribus affumtis,
&
majus fpatium ad gyros fuos
defcribendos exigentes, carbonis vincula difcerpant,
3o
totumque granum confringant. Et quamvis hoc tempus fit admodum brève, fi ad horas aut dies referatur, notandum tamen effe fatis longum, fi comparetur cum fummâ illâ celeritate, quâ granum ita diffiliens flammam fuam per totum aërem vicinum fpargit. ŒOVRKS.
m.
cxv.
nitrum latos carbonis mea-
& ramons
tus ingrediuntur,
tur atque
&
34
„£,-,,
&
c
ipJius vis
jj%"
in
quo V rœcon ~
266
Principiorum Philosophie
ï5o-î5i.
Nam
cùm, exempli caufâ, in bellico tormento, pauca qusedam pulveris grana, ellychnii alteriufve fomitis igné contada, prima omnium accenduntur, flamma ex iis erumpens, in minimo temporis momento, per omnia granorum circumjacentium intervalla difpergitur; ac deinde, quamvis non tam fubitè ad interiores ipforum partes poffit penetrare, quia tamen eodem tempore multa attingit, efficit ut multa fimul incendantur & dilatentur, ficque magnâ vi tormen-
tum explodant.
Ita carbonis
refiftentia valde
auget
5
10
quâ nitri particulse in flammam erumpunt; & granorum diftinfHo neceflaria eft, ut fatis magnos circa fe habeant meatus, per quos flamma celeritatem,
pulveris
primùm
accenfi ad multas pulveris refidui
partes libéré accédât. Poft illum ignem, qui
cxvi.
De
¥mè
l
TdJntiîus
i5
omnium minime
confideremus an dari
eft,
durabilis
poffit aliquis alius,
qui è
contra fine ullo alimento diutifiimè perfeveret narratur de lucernis quibufdam, hypogseis, ubi
&
ut
quae aliquando in
mortuorum corpora fervabantur,
poft
Nempe in
loco
multos annos inventée fubterraneo
:
|
funt'accenfse
3 .
ardiffimè claufo, ubi nullis vel mini-
mis ventis aër unquam commovebatur, potuit
for-
tafle
contingere, ut multse ramofae fuliginis particulae
circa
flammam
lucernse colligerentur, qusc
fibi
mutuô
incumbentes manerent immotae, atque ita exiguum quafi fornicem componentes, fuflicerent ad impediendum, ne aër circumjacens iftam flammam obrueret ac 1
a.
exempli caufâ] Voir
t.
20
ex. ca.
IV, p. 97.
(/"
édit.).
25
Pars Quarta.
î5l-252.
fuffocaret
267
nec non etiam ad ejufdem flammae vim
;
frangendam vel ellychnii
fie
&
obtundendam, ut nullas ampliùs olei particulas, fi quae adhuc refiduae erant,
Quo
poflent inflammare.
ut materia primi
fiebat,
remanens, & tanquam in exiguâ quâdam ftellâ celerrimè femper gyrans, undique à fe repelleret globulos fecundi, quibus folis, inter particulas circumpofitse fuliginis, tranfitus adhuc patebat, ficque lumen per totum conditorium diffunderet exielementi, fola
ibi
:
IO
guum quidem & fubobfcurum, fed quod externi aëris motu, cùm locus aperiretur, facile vires poffet refumere, ac fuligine difeuffâ lucernam ardentem exhibere.
Nunc veniamus ad eos ex modis quibus i5
quomodo
calefaciat,
quomodo 20
ribus
nondum
confervatur, potuerunt patet,
quomodo
cxvn. De
reliquis ignis
effeâibus.
luceat,
quomodo corpora omnia, quibus
multas particulas diffolvat; nec non etiam,
alitur, in
&
&
Quippe jam exdi&is
agnofei.
nues
oritur
ignis effedus, qui
ex
iftis
deinde
lubriese,
crafliores
corporibus primo loco maxime te-
,
aliae
non quidem
forte prio-
fed magis ramofae atque implexae
caminorum pafuliginem componunt; folseque
particulse egrediantur, ese feilicet quae,
rietibus adheerentes,
omnium
craflifîimas in
cineres remaneant. Sed fupereil
ut breviter oftendamus, quo 25
quidam
&
|
ex corporibus quibus non
bulliunt, alia ficcantur
tur, alia in
3o
pado
&
ejufdem ignis
vi,
alitur, liquefeunt
durefeunt, alia exhalan-
calcem, alia in vitrum convertuntur.
Corpora omnia dura, conflata ex particulis, quae non multo difiiciliùs unae quàm aliae à vicinis fuis feparantur, & aliquâ ignis vi poflunt disjungi, dum iflam vim patiuntur, liquefeunt. Nihil enim aliud eft liquidum
CXVIII.
Quœnam
corpora
Mi
admota liquefeant & bulliant.
Principiorum Philosophie
268 efle,
quàm
conftare particulis à fe
J5ï-a53.
mutuô
disjunétis,
motu. Cùmque tantus eft iftarum particularum motus, ut quaedam ex ipfis in aërem vel ignem vertantur, ficque folito plus fpatii ad motum
& quse in aliquo fint
fuum
exigentes, alias expellant, corpora
effervefcunt CXIX.
&
bulliunt.
Corpora autem quibus infunt multae
particulae te-
Quxnam ficcentur &
durefcant.
aut ramofis
flexiles, lubricae, aliis craffioribus
nues,
liquida
ifta
non valdefirmiter annexse, igni admota exhalant, hocque ipfo ûccantur. Nihil enim aliud
intertextae, fed illas
eft
ficcum
quae,
cùm
efle,
quàm
carere fluidis
fimul funt congregatae,
illis
IO
particulis,
aquam aliumve
li-
quorem componunt. Atque hae fluidae particulae, durorum corporum meatibus inclufae, illos dilatant, aliafque ipforum particulas motu fuo concutiunt: quod eorum duritiem tollit, vel faltem imminuit fed
i5
;
iis
CXX.
De
aquis ardenlibus,
infipidis, acidis.
exhalatis, aliae quae rémanent, ar&iùs jungi
&
fir-
miùs ne&i folent, ficque corpora durefcunt. Et quidem particulae, quae fie exhalantur, in varia gênera diftinguuntur. Nam primo, ut eas omittam quae funt adeô mobiles & tenues, ut folae nullum corpus praeter aërem conflare poffint, poft ipfas omnium quaeque facillimè exhalantur, funt
tenuiflimae,
20
illae
|
quae
Chymicorum
ceptae,
undique accuratè claufis exac fimul colledae, componunt aquas ardentes,
five fpiritus,
corporibus
vafis
quales ex vino,
elici folent.
five infipidae,
tritico, aliifque
a5
multis
Sequuntur deinde aquae dulces
quales funt
eas
quaeexplantis aliifve cor-
poribus deftillantur. Tertio loco funt aquae erodentes
&
acidae, five fucci acres
gna
ignis vi educuntur.
;
qui ex falibus
non
fine
ma-
3o
Pars Quarta.
*53-a54.
Qusedam etiam eae
particulae craffiores,
&
argenti vivi,
269 quales funt
falium, quse, vaforum fummitati
adhserentes, in corpora dura concrefcunt, fatis vi
opus habent, ut
omnium
difficillimè
in fublime attollantur.
ex duris
&
cxxi.
De fublimatis S
oleis.
magnâ
Sed olea
corporibus ex-
ficcis
non tam ignis vi, quàm arte quâdam débet. Cùm enim eorum particulae tenues fint
halantur; idque perfici
& ramofae, magna vis eas 10
fràngeret atque difcerperet,
priufquam ex iftorum corporum meatibus educi poffent. Sed iis affunditur aqua copiofa, cujus particulae laeves & lubricae, meatus iftos pervadentes, paullatim illas intégras eliciunt ac fecum abripiunt. Atque in his omnibus ignis gradus eft obfervandus: eo enim variato, femper aliquo
i5
modo
multa corpora, lento primùm gradatim fortiori, admota, ficcantur, tur. Ita
culas exhalant
:
tota liquefcerent,
CXXII.
Quod mutato
efFedus variaigni, ac
&
deinde
effeâus.
varias parti-
quales non emitterent, fed potiùs fi
ab
initio validis ignibus
torque-
rentur.
Modus etiam ignemapplicandi, variât ejuseffedum.
20
Sic quaedam,
25
3o
tota fimul incalefcant, liquefiunt; fed
flamma ipforum fuperficiem lambat, illam|in calcem convertit. Quippe corpora omnia dura, quae folâ ignis adione in pulverem minutiflimum reducuntur, fradis fcilicet vel expulfis tenuioribus quibufdam eorum particulis, quae reliquas fimul jungebant, vulgô apud Chymicos dicuntur in calcem verti. Nec alia inter cineres & calcem differentia eft, quàm quôd cineres fint reliquiae eorum corporum, quorum magna pars igné confumta eft, calx verô fit eorum, quae ferè fi
CXXIII.
De fi
valida
tota poft abfolutam uftionem manent.
ignis
gradu mutetur ejus
cake.
Principiorum Philosophie
270 CXXIV.
De
vitro,
quomodofiat.
Ultimus ignis efie&us,
eft calcis
&
ï54-j55.
cinerum
in vi-
trum converiio. Poftquam enim ex corporibus, quae uruntur, tenuiores
omnes
particulae evulfae ac rejeélae
funt, caeterae, quae pro calce vel
tam non
folidae funt
craflae,
ut ignis vi furfum attolli
habent ut plurimùm irreguunde fit, ut unae aliis incumbentes,
poffint; figurafque
lares fibi
&
cineribus manent,
&
angulofas
mutuô non
nutifîimis
:
adhaereant, nec etiam,
quibufdam pun&is,
nifi forte in
mi-
Cùm
au-
fe contingant.
tem poftea validus & diuturnus ignis pergit in illas vim fuam exercere, hoc eft, cùm tenuiores particulae tertii elementi, unà cum globulis fecundi à materiâ primi abreptae, celerrimè circa ipfas in omnes partes moveri pergunt, paullatim earum anguli atteruntur,
&
fuperficies laevigantur,
ipfis
&
forte etiam nonnullae ex
infle&untur, ficque unae fuper alias repentes
10
i5
&
non pundis duntaxat, fed exiguis quibufdam fuperficiebus fe contingunt, & hoc paéto fimul connexae vitrum componunt. Quippe notandum eft, cùm duo corpora, quorum fuperficies aliquam latitudinem habent, fibi mutuô fecundùm lineam reftam occurrunt, ipfa non pofle tam propè|ad invicem accedere, quin fpatium aliquod intercédât, quod à globulis fecundi elementi occupetur; cùm autem unum fupra aliud obliqué ducitur 3
fluentes,
CXXV. Quomodo
ejus particu-
le fimul junganlur.
multô ardius jungi poffe. Nam, exempli corpora B & C fibi invicem occurrant fecun-
vel répit, ea
caufâ,
dùm
fi
lineam
AD,
2G-27 exempli caufà] a.
Voir
t.
V,
p.
174.
globuli cœleftes, ex. ca.
(/"
édit.).
eorum
fuperficie-
20
î5
Pars Quarta.
255-a56.
271
bus intercepti, contactnm immediatum impediunt.
Si
autem corpus G hinc inde moveatur fupra corpus H, fecundùm lineam redam E F, nihil impediet quomi-
nus immédiate ipfum tangat
faltem
:
fi
utriufque
autem fint rudes & inaequales, paullatim hoc ipfo motu laevigantur & explanantur. Itaque putandum eft, calcis & cinerum fuperficies Tint lseves
&
planae
;
fi
particulas ab invicem disjun&as, hîc exhiberi per
corpora B 10
&
C; particulas autem vitri fimul jun&as, per corpora G & H. Atque ex hac folâ diverfitate, quam perfpicuum eft in illas, per vehementem & diuturnam ignis adionem, debere induci, omnes vitri proprietates acquirunt.
i5
Vitrum enim, cùm adhuc candet, liquidum eft, quia ejus particulae facile moventur illâ ignis vi, quâ jam antè fuerunt laevigatae atque
inflexae.
Cùm
verô inci-
pit refrigerari, quaflibet figuras poteft induere.
que omnibus corporibus igné liquefadis eft mune; dum enim adhuc liquida funt, ipforum 10
culae
non
& cùm
segrè fe
accommodant ad
Hoccomparti-
quaflibet figuras,
poftea frigore concrefcunt, eafdem retinent,
quas ultimô induerunt. Poteft etiam in fila capillorum inftar tenuia extendi, quia ejus particulae, jam |
concrefcere incipientes, faciliùs unae fupra alias fluunt 25
quàm ab invicem
disjungantur.
CXXVI. Cur
fit
liquidum
cùm
candet, omnefque figuras facile induat.
Principiorum Philosophle
272
Cùm
CXXVII. Cur, cùmfrigidum fit vald?
deinde vitrum plané refriguit,
356-257.
eft
valde du-
ejl,
durum.
rum, fed fimul etiam valde fragile, atque eô fragilius quô citiùs refriguit. Nempe duritiei caufTa eft, quôd conftet tantùm particulis fatis craffis & inflexilibus, quse non ramulorum intextu, fed immediato conta&u fibi invicem adhserent. Alia enim pleraque corpora ideô mollia funt, quôd eorum particulae fint flexiles, vel certè definant in ramulos quofdam flexiles, qui fibi mutuô annexi eas jungunt. Nulla autem duorum corporum firmior adhaefio elfe poteft, quàm ea quse oritur ex ipforum immediato contadu; cùm fcilicet ita fe invicem tangunt, ut neutrum fit in motu ad fe ab alio fejungendum; quod accidit vitri particulis, ftatim atque ab igné remotae funt: quia earum contiguitas, fint
&
craffities,
&
impediunt, ne pof-
figurae inaequalitas
10
.5
ab aëre circumjacente in eomotu, quo ab invicem
disjungebantur, confervari. CXXVIII.
Cur
valde fragile.
At nihilominus vitrum eft valde fragile, quia fuperficies fecundùm quas ejus particulae fe invicem tangunt, funt admodum exiguse ac paucae. Multaque alia corpora molliora
difïiciliùs
franguntur, quia
partes ita funt intertextœ, ut feparari
Cur ejus fragilitas minuatur,fi lente refrigeretur.
Eft
etiam fragilius
cùm
eorum
pofïint,
&
evellantur.
celeriter,
quàm cùm
ipfarum multi ramuli rumpantur CXXIX.
non
quin
lente,
enim meatus funt fatis laxi dum candet, quia tune multa materia primi elementi, ûmul cum
refriguit; ejus
globulis fecundi, ac etiam forte
tenuioribus
tertii particulis,
per
cum
20
25
nonnullis ex
illos tranfit.
Cùm
au-
tem refrigeratur fponte, redduntur anguftiores; quia |
foli
globuli fecundi elementi, per ipfos tranfeuntes,
minus
fpatii
requirunt
;
atque
fi
refrigeratio nimis cele-
3o
Pars Quarta.
î5 7 -î58.
ij)
durum, quàm ejus meatus ita potuerint ardari quo fit, ut globuli ifti femper poftea impetum faciant ad ejus particulas ab invicera cùmque hse particulae folo contadu disjungendas fuo jundae fint, non poteft una tantillum ab aliâ feparari, quinflatim alise plures, ei vicinae fecundùm eam fuperficiem in quâ ifta feparatio fieri cœpit, etiam riter fiât,
vitrum priùs
eft
:
;
5
Quam
feparentur, atque ita vitrum plané frangatur.
10
ob cauffam, qui vitrea vafa conficiunt, ea gradatim ex fornacibus removent, ut lente refrigerentur. Atque fi vitrum frigidum igni apponatur, ita ut in unâ parte multô magis quàm in aliis vicinis calefiat, hoc ipfo in illâ parte frangetur quia non poffunt ejus meatus calore dilatari, meatibus vicinarum partium immutatis, quin illa ab iftis disjungatur. Sed û vitrum lento primùm igni, ac deinde gradatim vehementiori admovea:
i5
tur,
& fecundùm omnes
partes sequaliter incalefcat,
non frangetur: quia omnes eodem tempore laxabuntur. «o
ejus meatus aequaliter
Prseterea vitrum eft pellucidum, quia, tur,
liquidum
eft,
& materia
dum
Si
gênera-
undique circa ejus meatus fibi excavat,
ignis,
particulas fluens, innumeros ibi
per quos poftea globuli fecundi elementi libéré tranfeuntes, a5
adionem luminis
lineas redas transferre
neceffe
eft,
omnes partes fecundùm poffunt. Neque enim ad hoc in
ut fint accuratè redi, fed tantùm ut nullibi
fint interrupti
:
adeô ut
fi,
exempli caufâ, fingamus
vitrum conftare particulis accuratè fphaericis libus, 3o
fed
tam
craffis,
&
sequa-
ut globuli fecundi elementi
tranfire poffint per fpatium illud trian|gulare, 27 exempli caufà] ex. Œuvres. III.
ca. (/" édit.).
35
quod
cxy?"
r Cur fit pellucidum.
Principiorum Philosophle
274 inter très fe
CXXXI. Quomodo fiât coloratum.
quamvis
quod nunc habetur. autem materiae ex quâ
multô folidius
fit
eo,
Cùm
fit
vitrum, metalla vel
corpora permifcentur, quorum particule magis
alia
quae
tam facile laevigantur, quàm aliae ipfum componunt: hoc ipfo fit minus pellucidum,
varios induit colores, prout
iflae
meatus ejus magis, aut minus,
&
duriores particulae variis
modis, inter-
cludunt. CXXXII. Cur
fit
rigidum
5
& non
igni refiftunt,
&
débet, vitrum
mutuô tangentes manere
illud erit plané pellucidum,
omni
258.
«o
Denique vitrum eft rigidum ita fcilicet, ut nonnihil quidem à vi externâ fledi poflit abfque fradurâ, fed poftea cum impetu refiliat, arcûs inllar, & redeat ad priorem figuram ut evidenter apparet, cùm in fila valde tenuia duétum eft. Atque proprietas hoc pado refiliendi, generaliter habet locum in omnibus corporibus duris, quorum particulae immediato contadu, non ramulorum intextu, funt conjundae. Cùm enim innumeros habeant meatus, per quos aliqua femper
i5
& quorum
20
:
infiar
arcûs ; & generaliter, cur rigida, cùm inflexa funt, /ponte re-
deant ad priorem
:
figurant.
materia movetur, quia nullibi vacuum figura? aptse funt
bendum, quia corpora nullo
tuum
ad liberum
ifti
eft,
materiae tranfitum prae-
ejus ope antea formati fuerunt, talia
modo
fledi pofïunt, quin iftorum
figura nonnihil varietur
:
quo
fit,
ut particulae
materiae, per illos tranfire afTuetae, vias ibi folito
commodas
invenientes,
impetum
mea-
faciant in
minus
eorum
*5
pa-
ad priorem figuram ipfis reddendam. Nempe exempli caufâ, in arcu laxo, meatus, per quos tran-
rietes, fi,
fire
folent globuli'fecundi elementi, fint circulares,
putandum
eft
eofdem, in arcu intenfo
28 exempli caufâ] ex.
ca.
(/"
édit.).
five inflexo, elfe
3o
Pars Quarta.
a58-25g.
ellipticos,
&
2
7S
globulos, per ipfos tranfire laborantes,
impingere in eorum parietes fecundùm minores diametros iftarum ellipfium, ficque vim habere illis fi|
guram circularemreftituendi 3 Et quamvis iila vis in fingulis globulis fecundi démenti exigua fit, quia tamen affiduè quamplurimi per ejufdem arcûs quam.
plurimos poros meare conantur, illorum omnium vires fimul jundae, atque in hoc confpirantes, ut arcum reducant, fatis magnae effe poffunt. Arcus au-
tem diu intentas, praefertim fi fit ex ligno aliâve raateriâ non admodum dura, vim refiliendi paullatim amittit
quia ejus
:
meatum figura? longo attritu ,
parti-
cularum materiae per ipfos tranfeuntis, fenfim ad earum menfuram magis & magis aptantur. iS
Hadenus naturas aëris, aquae, terrae, & ignis, quae hujus globi, quem incolimus, elementa vulgô cenfentur, fimulque praecipuas eorum vires & qualitates explicare conatus fum; fequitur nunc, ut etiam agam de magnete b Cùm enim ejus vis per totum hune Terrae globum fit diffufa, non dubium eft, quin ad generalem ejus confiderationem pertineat. Jam itaque revocemus .
20
nobis in memoriam, particulas elementi, quae fuprà in
illas llriatas
tertiae partis
primi
articulo 87 e
,
&
fequentibus, fatis accuratè deferiptae funt. Atque id 25
omne, quod
didum
elt,
ab articulo 10$ ad 109 d de fidere I de Terra hîc intelligentes, putemus effe ibi
multos meatus in mediâ ejus regione, axi parallelos, a.
Voir
b.
Tome
c.
Ci-avant, p. 142.
d.
Pages i53-i56.
t.
I, p.
341,
1.
III, p. 67P,
i3, et p. 1.
3, et p.
58o-58i. 678,
1.
19.
cxxxm. De
magnete. Repetitio
eorum ex antè
diâis,
quee ai ejus explica-
tionem requiruntur.
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
276
a59-î6o.
per quos particule ftriatse, ab uno polo venientes, libéré ad alium pergant, eofque ad illarum menfuram ita effe excavatos, ut
ii
qui recipiunt particulas ftria-
tas à polo Auftrali venientes, nullo
modo
poffint reci-
pere alias quse veniunt à polo Boreali; nec contra, quia qui recipiunt Boréales Auftrales admittant ,
fcilicet in
unam
modum
partem,
:
cochlearum
alise in
intortse funt, unse in
oppofitam.
Ac
praeterea etiam |
eafdem particulas per unam tantùm partem iftorum meatuum ingredi poffe, non autem regredi per adverfam, propter tenuiffimas quafdam ramulorum extre-
10
meatuum inflexas verfus eam partem, fecundùm quam progredi folent, & ita in admitates in fpiris iftorum
verfam partem affurgentes, ut ipfarum regreffum impediant. Unde fit, ut poftquam iftse particulse ftriatse per totam
mediam Terram, fecundùm
lineas redas,
8 ab vel redis aequipollentes, ejus axi parallelas ,
hemifpheerio ad aliud tranfiverunt,
ipfee
uno
per eetherem
circumfufum revertantur ad illud idem hemifphaerium, per quod priùs Terram ingreffee funt, atque ita rurfus illam permeantes,
quendam
i5
20
vorticem com-
ibi quafi
ponant. CXXXIV. Nullos in aëre nec in aqua effe meatus recipiendis particulis ftriatis idoneos.
quoniam ex illo acthere, per quem particulas ftriatas ab uno polo ad alium reverti dixeramus, quaEt
tuor diverfa corpora genita effe poffe oftendimus
nempe
Terrae cruftam
interiorem
aquam, terram exteriorem, articulo iij tertiee partis 25 poffe] poftea (/" a.
Voir
t.
édit.,
V, p. 388-38g.
b. Ci-avant, p. 161-162.
b
faute).
,
&
aërem
five ;
:
metallicam,
notavimufque,
nulla, nifi in craffioribus
25
Pars Quarta.
j6o-a6i.
iftius aetheris particulis,
77
meatuum ad menfuram parti-
cularum flriatarum efformatorum veftigia manere potuiffe advertendum eft hoc in loco, iftas omnes craffiores particulas ad interiorem Terrae cruftam initio confluxiffe, nullafque in aquâ nec in aëre effe poffe :
:
tum quia nullae ibi particulse quia, cùm ifta corpora fluida
10
fatis craffae
;
tum etiam
ipforum particulae affiduè fitum mutant, & proinde, fi qui olim in iis fuiffent taies meatus, cùm certum & determinatum fitum requirant, jamdudum iftâ mutatione corrupti effent. |Ac praeterea,
fint,
cùm fupràdi&um
fit
3 ,
interiorem conftare partim ramofis particulis
tuô annexis, partim
aliis quae
valla hinc inde moventur, i5
bilioribus effe
non
ifti
CXXXV.
Terrae cruftam fibi
mu-
per ramofarum inter-
Nullos
etiam
effe
in
corporibusterrce exterioris prceterullis
quam
in ferro.
etiam meatus in his mo-
poffunt, propter rationem
latam, fed in ramofis duntaxat. Et
mox
al-
quantum ad terram
exteriorem, nulli quidem etiam in eâ taies meatus initio fuerunt, eft
20
:
fed
cùm
quoniam
inter
aquam & aërem formata
poftea varia metalla ex terra interiore
ad hanc exteriorem afcenderint, quamvis ea omnia, quae ex mobilioribus & folidioribus illius particulis conflata funt, ejufmodi meatus habere non debeant,
quod ex ramofis & craflis, fed non adeô folidis particulis conftat, non poteft iis effe deftitutum. Et valde rationi confentaneum eft, ut credamus certè illud
25
ferrum
taie effe.
Nullum enim aliud metallum tam fleditur, vel igné liquefcit,
rum 3o
difficulter
nec ullum etiam adeô du-
fine alterius corporis mifturâ reddi poteft
tria indicio funt, ejus a. Art. lvii, p.
238-239.
ramenta magis ramofa
cxxxvi.
malleo
:
five
quae
an-
Cur
taies
meatus fint
in ferro.
Principiorum Philosophle
278 gulofa
quàm
effe,
caeterorum,
&
ideô
361-162.
fibi
invicem
fir-
miùs anneéti. Nec obftat quôd nonnullae ejus glebae fatis facile prima vice igni liquefcant tune enim earum ramenta, nondum fibi mutuô annexa, fed una ab ;
aliis
disjun&a funt,
&
ideô caloris
quamvis ferrum fit minus fufile, efl tamen etiam Praeterea,
derofis,
vi facile agitantur.
durius
aliis metallis
unum
&
ex minime pon-
& facile rubigine corrumpitur, aut aquis
forti-
bus eroditur quae omnia indicio funt, ejus particulas non effe aliorum metallorum particulis folidiores, ut funt craffiores, fed multos in iis meatus contineri. :
CXXXVII.
Nolo tamen hîc affirmare,
Quâ
ratione etiam fint in fingulis ejus ramentis.
foramina, in
effe intégra
per quse tranfeant particule
in
cùm
iftae
fiores illas
ramofas
particulas, ex quibus
corum acrium, ut dimidiata
rum
admittendas.
ipfis
ut etiam nolo
reperiantur
:
fed hîc
i5
fuperficies apte junguntur, fora-
mina intégra componant.
tes,
flriatae;
fi
cuptas, ut,
apti reddantur, ad particulas firiatas ab utrdvis parte venien-
cochlearum intorta,
putemus iftiufmodi foraminum medietates fingulorum ramentorum fuperficiebus ita effe inf-
fufficiet,
CXXXVIII. Quomodo ijli meatus
in fingulis ferri ramen|tis
modum
negare, quin talia multa in
10
& fit
Et facile credi poteft, craf-
foraminofas interioris ferrum,
vi
fpirituum
terrse
20
five fuc-
illam permeantium, ita fuiffe divifas,
ifta
foramina, in fuperficiebus ramento-
quse ab ipfis feparabantur, remanerent; atque
haec
ramenta poflea per venas
iflis
fpiritibus,
terrae exterioris,
tum etiam ab exhalationibus
tum ab
25
& vapori-
bus protrufa, paullatim in fodinas afeendiffe. Notandumque efl ipfa fie afeendendo, non femper in eafdem partes converti poffe, quia funt angulofa,
&
diverfas
atque
cùm
inaequalitates in terrae venis offendunt; particulae flriatae,
quae à terra interiore
3o
Pars Quarta.
î6j-263.
cum impetu
279
venientes, per totam exteriorem
fibi
vias
ramentorum meatus ita fitos inveniunt, ut, ad motum fuum fecundùm lineas restas continuandum, per illa eorum orificia, per quae priùs quaerunt, iftorum
5
egredi confueverant, ingredi conentur, ipfas ibi oc-
currere perexiguis
iftis
ramulorum extremitatibus,
quas inter meatuum fpiras eminere, ac regrefïuris a hafque particulis ftriatis affurgere, fuprà didum eft ;
ramulorum extremitates 10
quidem
in contrariam
las frangi;
quibus
|
tibus
cùmque
partem poftea
fledi, aut
ifti
meatus, ramentorum
obvertunt, has rurfus occurrere extremita-
ramulorum
in meatibus affurgentium, ipfafque
atque diutius hoc iteratur,
utramque partem inflexionem faciliorem evadere. Et quidem ea ramenta, quae faepe hoc pado per exterioris terrae venas afcendendo, modo in unam, modo in aliam partem converfa fuere, five fola fimul colleda fint, five aliorum corporum meatibus impada, glebam ferri componunt. Ea verô quae vel femper eundem fi-
tum
retinuerunt, vel certè,
rent, illum aliquoties
fi
ut ad fodinas perveni-
mutare coada
ibi poftea, lapidis alteriufve
fuerint, faltem
corporis meatibus firmi-
impada, per multos annos immota remanferunt, faciunt magnetem. Atque ita vix ulla eft ferri gleba, quae non aliquo modo ad magnetis naturam accédât, & nullus omnino eft magnes, in quo non aliquid ferri ter
3o
&
quô faepius eô ramulorum iftorum in
paullatim in aliam partem infledere,
25
etiam nonnul-
infunt fitu mutato, alla fua orificia particu-
lis ftriatis
ao
illis refiftere,
fed ab ipfis faepe faepius impulfas, fucceflu temporis
omnes
i5
initio
a.
Pars III,
art. cvi, p. 154.
CXXXIX. Qux fit natura magnetis.
iSo
Principiorum Philosophie
contineatur
bus
;
etfi
Quomodo
-
fufione fiât chaiybs, & quodvis
ferrum
Cùm
.
forte aliquando iftud ferrum aliqui-
corporibus tam ar&è adhaereat, ut faciliùs
aliis
igné corrumpi, CXL
i63-a6 4
autem
quàm ab
iis
educi
ferri glebae igni
poffit.
admotae liquefiunt, ut
111 in ierrum aut cnalybem vertantur, earum ramenta vi caloris agitata, & ab heterogeneis corporibus disjunr
éta,
hinc inde fe contorquent, donec applicent fe una
fecundùm eas
aliis,
quibus dimidiatos
fuperficies, in
meatus, recipiendis particulis
ftriatis
idoneos, inf-
culptos, efle paullô antè diétum eft; ac etiam donec
iftorum
meatuum medietates tam
integros meatus efforment.
particule aliis
ftriatae,
quae
apte congruant, ut
Quod
non minus
corporibus reperiuntur, per
ubi accidit, flatim
quàm in beriùs quàm
in igné
illos
li
per alia loca fluentes, impediunt ne exiguae fuperex quarum apto
fitu
i5
&
conjundione exfurgunt, tam facile quàm priùs fitum mutent & ipfarum contiguitas, vel faltem vis gravitatis, quae ramenta omnia deorfum prenait, impedit ne facile disjungantur. Cùmque intérim ramenta ipfa propter agitationem ignis pergant moveri, multa fimul in eundem ficies,
10
;
motum
confpirant,
&
totus liquor ex
iis
conflatus in
grumulos diftinguitur ita fcilicet, ut omnia illa ramenta quas fimul moventur, unam quafi guttam conficiant, quae gutta fuam fuperficiem motu fuo ftatim laevigat & perpolit. Occurfu enim aliarum guttarum, quidquid eft rude atque angulofum in ramentis, ex quibus confiât, ab ejus fu-
varias quafi guttulas aut
perficie
ad partes interiores detruditur, atque
omnes cujufque junguntur.
ao
:
25
ita
guttulae partes quam-arétiffimè fimul
3o
Pars Quart a.
264**65.
Et totus liquor, hoc
diftindus,
pado
grumulos concrefcit in chalybem
in guttulas five
celeriter frigefcat,
fi
281
admodùm durum, rigidum & fragilem, Quippe durus
eft,
chalybs fit valie durus, rigidus, S fragilis.
fere ut vitrum.
quia confiât ramentis
&
CXLI.
Cur
fibi
mutuô
hoc eft, talis ut, fi fledatur, fpontè redeat ad priorem figuram, quia ardiflimè conjundis
disjunguntur, fed
10
didum
rigidus,
ramentorum
flexione iftâ ejus
de vitro
;
foli
eft
a ;
exiguse fuperficies
non
meatus figuras mutant, ut fuprà denique eft fragilis, quia gut-
mutuô non adhserent, nifi per fuperficierum fuarum contadum atque hic contadus non nifi in pauciffimis & perexi-
tulae, five
grumuli, quibus confiât,
fibi
;
guis locis immediatus efle potefl.
Non autem omnes .5
glebae aequè
aptœ funt, ut in eaedem, ex quibus
chalybem vertantur ac etiam illae optimus & duriflimus chalybs fieri folet, vile tantùm ferrum dant, cùm igné non convenienti funduntur. Nam, fi glebse ramenta fint adeô angulofa & ;
CXLII. Quai
fit
differentia inS a liud
ter chalybem,
ferrum.
|
confragofa, ut 20
fibi
mutuô priùs
adhaereant,
quàm
fu-
ad invicem applicare, atque in guttulas diftingui vel fi ignis non fit fatis fortis ad liquorem ita in guttulas diftinguendum, & ramenta
perficies fuas apte pofiint ;
componentia fimul conflringenda vel contra, fi fit tam fortis, ut iftorum ramentorum aptum fitum difturbet: non chalybs, fed ferrum minus durum & magis flexile habetur. Ac etiam chalybs jam fadus, fi rurfus igni admoveatur, etfi non facile liquefcat, quia ejus grumuli ni mis craffi funt & folidi ut ab igné integri moveantur, & ramenta quibus unufquifque grumulus confipfas
2S
3o
a.
;
Art. cxxxn, p. 274-275.
Œuvres.
III.
36
CXLIII.
Quomodo chalybs temperetur.
282 tat,
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
265- j66.
nimis ardè compada, ut locis fuis plané extrudi
poffint
:
omnes
mollitur tamen, quia
calore concutiuntur
;
&
poftea
fi
ejus particulae
lente refrigeretur,
non refumit priorem duritiem, nec rigorem, nec gilitatem, fed
fit
fra-
Dum enira & confra-
flexile inftar ferri vilioris.
5
hoc pado refrigeratur, ramenta angulofa gofa, quae ex grumulorum fuperficiebus ad interiores
eorum partes vi caloris protrufa erant, foras fe exferunt, & una aliis implicata, tanquam uncis quibufdam perexiguis, unos grumulos aliis annedunt quo fit, ut ramenta ifla non ampliùs tam ardè in gruraulis fuis compacta fint, atque ut grumuli non ampliùs immediato contadu, fed tanquam hamis vel uncis quibufdam alligati, fibi mutuô adhsereant; & ideô chalybs non admodum durus, nec rigidus, nec fragilis, fed mollis & flexilis évadât. In quo non differt à ferro communi, nifi quôd chalybi iterum candefado, & :
&
rigidi-
tas reddatur,
ferro, faltem tanta.
Cujus
ratio eft,
in chalybe
deinde celeriter refrigerato, prior durities
non autem quôd ramenta ad
abfint à fitu
maximam
facile illum ignis vi
|
non tam longé
10
i5
20
diuritiem convenienti, quin
refumant,
&
in celerrimâ refrige-
cùm autem in ferro talem fitum nunquam habuerint, nunquam etiam illum refumunt. ratione retineant
Et
quidem, ut
mè
ita
:
chalybs aut ferrum candens celerri-
refrigeretur, in
mergi folet
;
aquam
25
aliofve liquores frigidos
ac contra in oleum vel alia pinguia, ut
lentiùs frigefcat. Et quia,
quo durior
&
rigidior,.
eô
etiam fragilior evadit, ut gladii, ferrae, limae, aliave inftrumenta ex eo fiant, non femper in frigidiûlmis li-
quoribus exftingui débet, fed in temperatis, prout in
3o
Pars Quarta.
366-267.
unoquoque ex litas eft
iftis
vitanda
283
inflrumentis magis minufve fragi-
optanda & ideô dum mergitur, non immeritô dicitur
quàm
certis liquoribus ita
durities
;
temperari.
Quantum autem ad meatus ftriatis
tos
tam
Qu<e
a idoneos, fatis quidem patet ex didis ,permul-
in chalybe
quàm in ferro
efle
eos efle in chalybe magis integros 10
i5
debere
;
ac etiam
& perfedos,
ramu-
lorumque extremitates in ipforum fpiris eminentes, cùm femel in unam partem flexœ funt, non tam facile in contrariam pofle infledi, quanquam etiam in hoc faciliùs, quàm in magnete fledantur; ac denique omnes iftos meatus, non in chalybe aut alio ferro, ut in
magnete,
orificia fua recipiendis particulis ftriatis
ab Auftro venientibus idonea, in
unam partem, &
ido-
nea recipiendis aliis à Boreâ venientibus, in contrariam convertere fed eorum fitum varium atque incertum efle debere, propterea quôd ignis agitatione turbatur. Et in breviflimâ illâ morâ, quâ ha?c ignis agitatio frigore fiftitur, tôt tantùm ex iftis meatibus verfus Auftrum & Boream converti poflunt, quot particule ftriatse, à polis Terrae venientes, fibi tune tem;
20
)
poris per illos viam quaerunt. Et quia
iftae
particule
omnibus ferri meatibus multitudine non refpondent, omne quidem ferrum aliquam vim magnetiftriatae
25
cam
accepit ab eo
fitu,
quem
habuit refpedu partium
cùm ultimô candefadum refriguit, vel etiam ab eo in quo diu immotum ftetit, fi diu in eodem fitu fleterit immotum; fed pro multitudine meatuum quos
terrae,
3o
in fe continet, poteft habere a.
Art. cxxxrv-cxL, p. 276-280.
CXLIV.
recipiendis particulis
adhuc majorem.
ter
fit differentia
in-
meatus magnetis,
chaiybis,
S ferri.
Principiorum Philosophie
284 CXLV. Enumeratio proprietatum virtutis magneticce.
267-268.
Quae omnia ex principes Naturse fuprà expofitis* ita fequuntur, ut quamvis non refpicerem ad illas magneticas proprietates, quas hîc explicandas fufcepi,
ea tamen non aliter
fe
habere judicarem. Deinceps
autem videbimus, horum ope tam apte
omnium
&
perfpicuè
iftarum proprietatum dari rationem, ut hoc
etiam videatur
fufficere,
ad perfuadendum ea vera
quamvis ex Naturse principiis fequi nefciremus. Et quidem magneticae proprietates, quae ab ipfarum admiratoribus notari folent, ad haec capita poflunt elfe,
10
referri.
Quôd
magnete duo fint poli, quorum unus ubique locorum verfus Terne polum Borealem, alius 1.
in
verfus Auftralem fe convertit b 2.
Quôd
quibus
fi
alium eodem
I4.
duo magnetes
modo
fint fphaerici,
fe convertat,
unus verfus
ac quilibet ex
ipfis
20
.
ita converfi,
ad invicem
.
Quôd
fi
in contrario fitu detineantur, fe
fi
magnes dividatur piano,
mutuô
f .
Quôd
lineae
per fuos
polos duétae parallelo, partes fegmentorum, quae priùs junétae erant, fe a.
Pars
II,
art.
mutuô etiam réfugiant 8
xxxvn, xxxix
xl, p. 62, 63 et 65. b. Art. c.
i5
diverfimodè verfus ejus centrum fe
Terram Quôd poftquam funt
réfugiant 6.
pro diverfis Terrae locis
d
accédant 5.
poli,
.
Quôd
verfus
magnetis
infïftunt,
inclinent }.
ifti
.
cl ci-après, p. 289.
Art. cli, p. 290.
et
.
d. Art. CLHj p. 291.
e. Art. CLin, p. 292. f.
Art. cliv, p. 294.
g.
Art. clv, p. 295.
25
*68-î6 9
Pars Quarta.
.
Quôd
7.
fi
285
dividatur piano, lineam per polos du-
6tam ad angulos re&os fecante, duo pun&a priùs continua fiant poli diverfe virtutis, unus in uno, alius in alio fegmento 3 8. Quôd, quamvis in uno magnete fint tantùm duo .
5
unoquoque
poli,
unus
men
ex ipfius fragmentis duo etiam fimiles poli repe-
riantur
;
Auftralis, alius Borealis, in
adeô ut ejus
ta-
quatenus ratione polorum
vis,
eadem fit in quâvis parte ac in toto b Quôd ferrum à magnete iftam vim recipiat, cùm
diverfa videtur, 10
9.
tantùm
ei
admovetur c
Quôd
10.
.
pro variis modis quibus
eam diverfimodè admotum,
gneti
tudinem recipiat ferro
.
illam femper
fecundùm fuam longi-
.
de
communicet
Quôd
\). 20
admovetur,
d
e
Quôd magnes
12.
eam
recipiat
ei
Quôd ferrum oblongum, quomodocunque ma-
11. l5
.
vi
fuâ nihil amittat, quamvis
f .
ipfa brevifïimo
quidem tempore
ferro
communicetur, fed temporis diuturnitate magis & magis in eo confirmetur 6 14. Quôdchalybs duriiîimuseam majorem recipiat, & receptam conftantiùs fervet, quàm vilius ferrum h 5 Quôd major ei communicetur à perfediore 1 magnete, quàm à minus perfedo'. 16. Quôd ipfa etiam Terra fit magnes, & nonnihil de fuâ vi ferro communicet'. .
.
1
25
a.
.
Art. clvi ci-après, p. 295.
b. Art. clvii, ibidem. c.
Art. CLvnr, p. 296.
f.
Art. clxi, p. 297.
g. Art. clxii, p. 298.
h. Art. cliiii, ibidem.
d. Art. clxix, ibidem.
i.
Art. clxiv, ibidem.
e. Art. clx, p. 297.
j.
Art. clxv, ibidem.
.
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
286
169.
Quôd haec vis in Terra, maximo magnete, minus 3 fortis appareat, quàm in plerifque aliis minoribus 18. Quod acus à magnete ta&ae fuas extremitates eodem modo verfus Terram convenant, ac magnes 17.
.
fuos polos 19.
b
5
.
Quod
non accuratè verfus
eas
Terrae polos con-
venant, fed varié variis in locis ab iis déclinent d 20. Quôd iftadeclinatiocumtempore mutari poffit .
2
1
Quôd
nulla
.
ut quidam ajunt, vel forte quôd
fit,
non eadem nec tanta
fit,
in
magnete fupra unum ex
quàm
fuis polis perpendiculariterereclo,
poli œqualiter à Terra diftant
in eo cujus
6 .
Quôd magnes trahat ferrum 2j. Quôd magnes armatus multô plus neat, quàm nudus g 24. Quôd ejus poli, quamvis contrarii, f
22.
.
ferri fuftii5
.
juvent ad idem ferrum fuftinendum 25.
Quôd
in utramvis 26.
partem à
Quôd
plicatione
vis
vi
poffit
ferri
augeri vel
2°
ad ipfum ap-
.
Quôd magnes, quantumvis
Quôd
fortis,
ferrum à
fe
magnetis conta&u re-
k
*5
.
contra magnes debilis, aut exiguum fer-
Art. clvi ci-après, p. 299.
b. Art. clxvii, p. 3oo. c.
.
unius magnetis varié
trahere non poffit
a.
invicem
magneti appenfae, gyratio magneticâ non impediatur'.
diilans, ab alterius debilioris
28.
fe
h
rotulse ferreae,
minui, varia magnetis alterius aut
27.
10
Art. clxvih, ibidem.
d. Art. clxix, p. 3ot. e.
Art. clxx, ibidem.
f.
Art. clxxi, p. 3o2.
g. Art. clxxii, p.
3o2.
h. Art. clxxiii, p. 3o3. i.
Art. clxxiv, p. 304.
j.
Art. clxxv, p. 3o5.
k.
Art. clxxvi, ibidem.
Pars Quarta.
269-270.
rum,
ferrum
faepe aliud
|
gnete fortiore
Quôd
29.
fibi
287
contiguum feparet à ma-
3 .
quem dicimus
polus magnetis,
Auflra-
lem, plus ferri fuflineat in his Borealibus regionibus,
quem dicimus Borealem b Quôd limatura ferri circa unum,
quàm
ille
30.
.
magnetes, certis quibufdam modis
Quôd
ji.
fe
aut plures
difponat c
.
lamina ferrea, polo magnetis adjunda,
ejus vim trahendi vel convertendi ferri defledat d 10
.
J2. Quôd eandem nullius alterius corporis interpoiîtio impediat e .
j.
j
Quôd magnes ad Terram
.
gnetes aliter converfus manens, verteret, i5
fi
nihil ejus
fuam vim amittat f 34.
ditate
tem
aliofve vicinos
quàm
ma-
fponte fe con-
motui obftaret, fucceffu temporis
.
Quôd
denique
&
minuatur, atque igné tollatur; non au-
fitu
etiam rubigine, humi-
ifta vis
ullâ aliâ nobis cognitâ ratione
6.
Ad quarum proprietatum cauffas intelligendas, pro20
ponamus nobis ob oculos Terram A B, cujus A eft polus Auftralis, & B Borealis notemufque, particu;
las ftriatas,
plané
F 25
:
modo
quo
fit,
ab Auftrali cœli parte E venientes, alio intortas effe,
quàm
venientes à Boreali
ut unae aliarum meatus ingredi plané
non
Notemus etiam, Auftrales quidem redà pergere ab A verfus B per mediam Terram, ac deinde per aërem ei circumfufum reverti à B verfus A eodemque poflint.
;
a.
b.
Art. clxxvii ci-après, p. 3o6. Art. clxzviii, ibidem.
c. Art.
clxxix, p. 307.
d. Art. clxxx, p. 309.
e.
Art. clxxxi, p. 3 10.
f.
Art. clxxxji, ibidem.
g. Art. CLxxxiii,
ibidem.
CXLVI.
Quomodo ftriatee
particules per Terrée
meatus fluant.
288
Principiorum Philosophie
270-371.
tempore Boréales tranfire à B ad A per mediam Terrain, & reverti ab A ad B per aërem circumiufum quia meatus, per quos ab unâ parte ad aliam véné:
|
rant, funt taies, ut per ipfos regredi
non
poffint.
ta
m
CXLVII. Quàd difficiliùs tranfeant per aërem, aquam, & terrant exteriorem, quant per interiorem.
Intérim verô, quot novae femper accedunt à partibus cœli E
&
F, tôt
per alias partes cœli
vel in itinere diffipantur,
& figuras
G & H abfcedunt, non regionem
fuas amittunt
;
quidem tranfeundo per mediam Terrae quia ibi meatus habent ad menfuram fuam excavatos, per quos fine ullo offendiculo celerrimè fluunt; fed redeundo per aërem, aquam & alia corpora terrae ex:
10
27I-27 3
Pars Quarta.
-
quibus |nullos ejufmodi meatus habentes,
terioris, in
multô tertii
difficiliùs
moventur, particulifque fecundi
&
elementi affiduè occurrunt, quas cùm loco expel-
lere laborant,
Jam
10
289
interdum ab
ipfis
comminuuntur.
magnetem ibi offendant, cùm in eo inveniant meatus ad fuam figuram conformâtes, eodemque modo difpofitos ac meatus terrai interioris, ut paullô antè diximus, non dubium eft, quin multô faciliùs per illum tranfeant, quàm per aërem vel alia corpora terra? exterioris faltem cùm ifte magnes ita fitus eft, ut habeat fuorum meatuum orificia converfa verfus eas Terrae partes, verô,
fi
forte
particulae ftriatae
iftae
CXLVIII. Qubdfaciliùs tranfeant per magnetem, quàm per alia corpora hujus terrœ exterioris.
:
à quibus veniunt
eae
particulae ftriatae, quae per illa
libéré ingredi poffunt. i5
Etquemadmodum in Terra, fie in magnete, pun&um médium ejus partis, in quâ funt orificia meatuum, per quae ingrediuntur particulae Auftrali cœli parte,
dum 20
ftriatae
CXLIX. Qui Jim poli magnetis.
veni entes ab
dicemus polum Auftralem; pun-
autem médium
alterius partis, per
&
particulae ftriatae egrediuntur,
aliae
quam
hae
venientes à Sep-
tentrione ingrediuntur, dicemus polum, Borealem.
polum, quem vocamus Auftralem, vocent Borealem; neque enim eâ de re vulgus, cui foli jus competit nomina rébus malè con-
Nec moramur, quôd vulgô
alii
venientia frequenti ufu approbandi, loqui folet.
Cùm
autem
Terrae partes, à quibus veniunt eae particulae ftriatae,
quibus liberum tranfitum praebere poflunt, tune particulae ftriatae obliqué in 3o
illum impellunt eâ vi a.
Propriété
1,
Œuvres.
p. III.
CL.
magnetis non refpiciunt eas
hi poli
magnetis meatus irruentes,
quam
284 ci-avant,
1.
iflae
habent, ad perfeveran-
12.
37
Cur
poli Je convertantverfus polos Terifli
ra'.
Principiorum Philosophie
290
272-373.
dum in fuo motu fecundùm lineas reétas, donec
ipfum
ad naturalem fitum reduxerint ficque quoties à nullâ externà vi retinetur, efficiunt, ut ejus polus Auftralis :
J
verfus
polum
Terrse
Borealem convertatur,
&
Bo-
xav
\^à
*2
^^JZV 4Xo> jxo- jzp jxr j02f JtVJ
H quoniam ese quae à Terrae polo Boreali per aërem ad Auftrum tendunt, venêre realis verfus
Auftralem
:
priùs ab Auftrali cœli parte per
mediam Terram,
&
venêre à Boreali quae ad Boream revertuntur. CLl.
Cur etiam
certd ratione verjus ejus cen-
trumje
Efficiunt etiam ut
quibus
infiftit,
magnes, pro
unum
reclinent'. a.
Propriété 2, p. 284,
1.
i5.
diverfis terrse locis
ex polis fuis altero magis aut
10
Pars Quarta.
173-275-
minus verfus illam
dem
a,
Terrae;
inclinet.
Nempe
polus Auftralis magnetis
& b, Bo|realis
lem Terrae
291 in ,/Equatore qui-
L, verfus
B Borealem
ejufdem magnetis, verfus Auftra-
dirigitur; ac neuter altero
cum
tur, quia particulae ftriatae
magis deprimi-
aequali vi ab utrâque
parte ad illos accedunt. Sed in polo Terrae Boreali
polus a magnetis
pendiculum
10
N omnino
deprimitur,
&
b ad per-
autem intermediis, magnes M polum fuum b magis aut minus erigit, &polum a magis aut minus deprimit, prout magis aut minus vicinus eft polo Terrae B. Quorum caufla eft, quôd erigitur. In locis
Auftrales particulae
magnetem N ingref]furae, partibus per polum B fecundùm
ftriatae,
ab interioribus Terrae
lineas redas furgant; Boréales verô, ab hemifphaerio i5
D A C.
circumquaque per aërem verfus eundem magnetem N venientes, non magis obliqué proTerrae
gredi debeant, ut ad ejus fuperiorem partem,
ut ad inferiorem accédant
magnetem M, 20
:
quàm
Auftrales verô ingreffurae
à toto Terrae tradu qui
afcendehtes, vim habeant ejus
polum
eft inter
B
&M
a obliqué depri-
mendi, nec à Borealibus, quae à tradu Terrae AC ad alium ipfius polum b non minus facile accedunt, cùm
eredus
Cùm
eft,
quàm cùm
autem
iftae
depreffus, impediantur.
particulae ftriatae per fingulos
eodem plané modo ac per Terram
ma-
25
gnetes
3o
duos magnetes fphaericos unum ad alium, quàm ad totam Terram debent convertere. Notandum enim ipfas circa unumquemque magnetem multô majore copia femper efle congregatas, quàm in aëre inde remoto quia nempe in magnete habent meatus, per
non
aliter
:
a.
Propriété
3, p.
284,1. 18.
fluant,
CLII.
Cur unus magnes ad alium fe convertat & inclinet, eodem modo atque ad terram
*.
Principiorum Philosophle
292
375-376.
quos multô faciliùs fluunt quàm per aërem circumjacentem, à quo idcirco juxta magnetem retinentur; ut etiam, propter meatus quos habent in Terra interiore, major eft earum copia in toto aëre, aliifque corporibus
CLIII.
Cur duo magneles ad invicem accédant,
&
quœfil cujufquefpha?ra aâivilatis *.
Terram ambientibus, quàm in cœlo. Et ita, quantum ad vim magneticam, eadem plané omnia putanda funt de uno magnete, refpe&u alterius magnetis, ac de Terra, quee ipfa maximus magnes dici poteft. Neque verô duo magnetes fe tantùm ad invicem convertunt, donecpolus Borealis unius polum Auftralem alterius refpiciat; fed prseterea poftquam funt ita converfi, ad invicem accedunt, donec fe mutuo contingant,
fi
nihil
|ipforum
enim eft particulas
motum
impediat.
ftriatas celerrimè
10
Notandum
moveri, quamdiu
verfantur in meatibus magnetum, quia
ibi
feruntur
i5
impetu primi elementi ad quod pertinent cùmque inde egrediuntur, occurrere particulis aliorum corporum, eafque propellere, quoniam hae, ad fecundum aut tertium elementum pertinentes, non tantum habent ;
celeritatis. Ita
illae
quae tranfeunt per
it^V*.
celeritate
quâ feruntur ab
A
magnetem O,
.::
t
ad B, atque à B ad A,
vim acquirunt ulteriùs progrediendi fecundum lineas 16 quod] a.
qucm
(/"
édit.).
Propriété 4, p. 284,1. 21.
20
Pars Quarta.
S76-377-
reétas verfus
fecundi aut
R&
S,
donec
ibi
293
tam multis
particulis
elementi occurrerint, ut ab
tertii
ipfis
utrimque refleftantur verfus V. Totumque fpatium
RVS per quod ita 5
five a&ivitatis,
fparguntur, vocatur fphaera virtutis,
hujus magnetis O;
jorem effe debere, quô magnes quô longior fecundùm lineam ftriatae
ma-
patet eô
eft
major, praefertim
A
B, quia particulae
longiùs per illum progredientes majorem agi-
tationem acquirunt. 10
quam
Ita
etiam quae tranfeunt per
utrimque pergunt verfus S & T, atque inde refleéhintur verfus X, totumque aërem in fphaera fuse aftivitatis contentum propellunt fed non ideô expellunt, fi nullum habeat locum quô poffit
magnetem
P, reétà
;
|
i5
fphaerae virtutis funt
in
unam
ftriatis,
cùm
magnetum ab invicem disjun&ae. Sed cùm
recedere, ut nullum habet,
iftorum
coalefcunt, tune primo facilius quae veniunt ab
O
eft particulis
verfus S, re&à pergere
ufque ad P in locum earum quae ex T per revertebantur, 20
difficulter
quàm
refle&i verfus
V &
verfus X, quô etiam
ab V; ficque
iftae
non
difficulter
particulae ftriatae
per hos duos magnetes
3o
R,
ad S
O &
P,
&
b
quô non
pergunt venientes ab X; faciliufque
nientibus à P ad S pergere ufque ad O,
25
X
quàm
eft
ve-
refledi
pergunt venientes
non
quàm
aliter tranfeunt fi
unicus
effet.
redà pergentiO ad P, atque à P ad O, aërem intermedium expellere ab S verfus R & T in locum magnetum O & P, ficque efficere, ut hi magnetes ad invicem accédant, donec fe contingant in S, quàm per totum illum aërem eniti ab A ad b, atque ab V ad X; quae duae viae breviores fiunt, cùm hi duo magnetes ad invicem
Deinde bus ab
facilius eft particulis ftriatis,
5
Principiorum Philosophie
294 accedunt, vel,
ipfum CLIV
Poli
-
Cur inter dumfe invicem réfugiant*.
-,
a 77 -a 7 8.
unus retineatur, cùm faltem
fi
alter
ad
venit.
autem cognomines duorum magnetum, non fie
•
ri
i
•»
«
ad invicem accedunt, ied contra potius,
/•
Il
.
•
•
nimis prope
admoveantur, recedunt. Particulae enim ftriatse ab eo unius magnetis polo, qui alteri magneti obverfus eft, venientes,cùm hune alterum ingredi non poffint, fpa-
5
tium aliquod exigunt inter iltos duos magnetes quô tranfeant, ut ad alium magnetis ex quo egreffae funt
polum y
Nempe egredientes ab O per polum A, cùm ingredi non poffint in P
revertantur.
p^&^çèJ'iiJp per ejus
polum
exigunt inter feant ver fus
a,
A& V &
fpatium aliquod a,
per quod tran-
B, atque
vi,
quâ
magnetem P ficque egredientes à P pellunt magnetem O faltem cùm eorum axes B A & ab funt in eâdem lineâ redâ. Sed cùm tanmotse funt à
B ad A,
pellunt
10
;
1
:
|
magis in unam partem quàm in aliam inflexi funt, tune ifti magnetes fe convertunt, modo paullô antè
tillo
explicato
;
vel
fi
hsec
eorum
converfio impediatur,
non
autem motus reélus, tune rurfus unus magnes alium fugat fecundùm lineam reétam. Ita fi magnes O, exiguae cymbae impofitus, aquae fie innatet, ut femper ejus axis maneat ad perpendiculum eredus, & magnes P, cujus polus Auflralis Auftrali alterius obverfus eft, manu moveatur verfus Y, hinc fiet, ut magnes O recédât verfus Z, antequam à magnete P tangatur. In quameunque enim partem cymba fe convertat, requiritur femper aliquod fpatium inter iftos duos magnetes, ut particulae ftriatae, ex iis per poa.
Propriété
5, p.
284,
1.
23.
20
25
3o
.
Pars Quarta.
278-279-
los
A&a
egredientes, verfus
295
V& X
tranfire poffint.
Et ex his facillimè intelligitur, cur
fi
magnes
fece-
tur piano parallelo lineae per ejus polos du&ae, feg-
mentumque
libéré fufpendatur fupra
quo refedum
quem
trarium ejus partes
A & a priùs
que B
&
& 10
b,
a verfus
fponte
eft,
convertat,
fe
magnetem ex
&
priùs habuerat, affedet
:
ita ut,
;
gnetis
partes,
qua>
antefeâionemjun✠erantje mutuà etiam réfugiant
'.
fi
jundae fuerint, item-
poftea b vertat fe verfus A,
B
fitum con-
CLV. Cur fegmentorum ma-
fjp^SI
nempe antea pars
quia
Auftralis unius Auftrali alterius juncta
erat,&Borealis Boreali,poft divifionem verô particulae
ftriatae
per Auflralem |
partem unius egreflae, per Borealem alterius ingredi debent & egreflae per Borealem ingredi per Auftral em Manifeftum etiam eft, cur fi magnes dividatur piano, lineam per polos duétam ad angulos redos fecante, poli fegmentorum, quœ ante fedionem fe mutuo tangebant, ut ,
;
b&a, fint 20
contrarise virtutis
culae ftriatae, quae
per
unum
CLVI. Cur duo punâa,
quce
priùs in uno magnete contigua erant, in ejus fragmentis fini diverfœ virtu-
poli tis
".
quia parti-
:
ex
iftis
polis egrediuntur,
per alium ingredi debent.
Nec minus manifeftum vis
magnetis parte ac in toto
quàm
eft in polis, 25
runt,
&
b.
neque enim
:
illos
vim
in
quâ-
ifta vis alia
fed tantùm
egrediuntur particulae
quae per longiffimos magnetis meatus tranfie-
quae inter
mediae funt a.
effe
in reliquis partibus,
major videtur, quia per ftriatae,
eandem
eft,
:
omnes ab eâdem parte venientes
faltem in magnete fphaerico, ad cujus
Propriété 6, p. 284, Propriété 7, p. 285,
c. Propriété 8, ibid.,
1.
1. 1.
5.
25. 1.
Voir
t.
IV,
p.
469.
CLVII.
Cur eadem fit vis in quâvis magnetis parte, ac in toto c .
Principiorum Philosophie
296
î 79-î8o.
exemplum in reliquis ibi poli eue cenfentur, ubi maxima vis apparet. Nec etiam ifta vis alia eft in uno polo
quàm
unum
ingreffse,
eft tantilla
CLVIII.
Cur magnes fuam vint ferro fibi admolo communicet .
in alio, nifi quatenus particule ftriatse, per
per alium egrediuntur
pars magnetis, in quâ,
habent ingreflum,
meatus recipiendis particulis ftriatis idoneos,nihilque ipfi deeft ad iftam vim acquirendam, nifi quôd exiguse qusedam ramulorum, ex quibus ejus ramenta confiant, extremitates hinc inde in iftis meatibus promineant quse omnes verfus unam & eandem partem fle6ti debent, in iis meatibus per quos tranfire pofoppofitam in lae ftriatae,
ftriatee aliis.
magnâ
ab Auftro venientes,
&
verfus
iS
Atqui, magnete admoto, particu-
vi
& magnâ
copia, torrentis inftar,
ramulorum extremitates hoc paéto infledunt; ac proinde ipfi dant id omne, quod in eo ad vim magneticam defiderabatur. Et quidem pro variis partibus magnetis, ad quas
in ferri
10
|
funt particulse
meatus irruentes,
variis
iftas
20
ferrum applicatur, varié ac-
modis, quitus magneti admovetur, ipfam diverfimode recipiat
atqui nulla
non habeant etiam egrefïum. Nec mirum eft, quôd ferrum, magneti admotum, vim magneticam ab illo acquirat. Jam enim habet
;
CLIX. Cur ferrum pro
fi
:
cipit iftam vim. Sic pars
b
ferri
.
RST,
fi
R
applicetur polo
Boreali magnetis P,
fiet
po-
lus Auftralis ferri, quia per
illam ingredientur particulae ftriatae
&
per partem a.
b.
T
ab Auftro venientes,
ingredientur Boréales, ex polo
Propriété 9, p. 285, 1. 10. Propriété 10, ibid., 1. 12.
A
per
25
Pars Quarta.
a8o-a8i.
aërem
Eadem pars
reflexse.
&
rem magnetis,
R,
297
jacet fupra aequato-
fi
polum Borealem, ut
refpiciat ejus
in C, fiet rurfus polus Auftralis ferri
& 5
refpiciat
vim
polum Auftralem, ut
&
poli Auftralis,
S pars média
fiet
iftius ferri
;
fed
fi
invertatur
in D, tune amittet
polus Borealis. Denique,
fi
tangat polum magnetis A,
particulse ftriatae Boréales, illud ingreflae per S, utrim-
que egredientur per R & T ficque in utrâque extremitate recipiet vim poli Auftralis, & in medio vim poli ;
10
Borealis.
Quaeri tantùm poteft, cur
A
magnetis polo
ferri
iftae
particulae ftriatae, ex
partem S ingredientes, non
reelà pergant verfus E, fed potiùs hinc inde refle&an-
gitudinem
•.
fecundùm fuam longitudinem, potiùs quàm fecundùm latitudinem, vim magneticam recipiat. Sed facilis refponfio eft, tur verfus
i5
& T;
CLX. Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nifi fecundùm fuam lon-
R
|
ficque hoc ferrum
quia multô magis apertas in ferro,
quàm
in aëre, à
&
faciles vias inveniunt
quo ideirco verfus ferrum
refle&untur. Facilis etiam refponfio eft,
20
nihil amittat
de fuâ
vi,
fi
quaeratur cur
cùm eam
Nulla enim in magnete mutatio particulae ftriatae, ex eo
quàm quodvis 25
magnes
communicat. propterea quôd
ferro fit,
egredientes, ferrum potiùs
aliud corpus ingrediuntur
:
nifi
forfan
quôd, liberiùs per ferrum quàm per alia corpora tranfeundo, copiofiùs etiam ex magnete, cùm ferrum
adjunclum
ei
eft,
egrediantur
;
quo tantum
abeft, ut
ejus vis minuatur, quin potiùs augètur. 1
a.
reflexae] reflexas
(/"
édit.).
Propriété 11, p. 285,1. 14.
b. Propriété 12, ibid.,
Œuvres.
III.
1.
17.
38
CLXI. Cur magnes nihilamittat de fuâ vi, quamvis eam ferro communicet
b.
Principiorum Philosophle
298 CLXII.
Cur
Et breviffimo
tempore
ifta vis
Î8I-282.
ferro accedit, quia
tuec vis celerrimè
ferro communicetur, fed diuturnitate temporis in eo confirmetur*.
particulae
celerrimè per
ftriatae
ipfum fluunt
;
fed
longâ morâ in eo confirmatur, quia quô diutius ra-
mulorum
extremitates in
unam partem
flexae
manfe-
runt, eô difficiliùs in contrariam refle&untur. CLXIIJ.
Cur chalybs ad eam recipiendam aptior quant vilius fer-
fit,
rum*.
vim majorem accipit quàm vilius ferrum, quia plures & perfe&iores habet meatus, parEt chalybs iftam
ticulis ftriatis recipiendis idoneos.
tiùs fervat, quia
ramulorum
in iis
nentium extremitates habet minus CLXIV. Cur major ei communicetur à perfeâiore
magnete quàm à minus perfeâo'.
Eamque conftanmeatibus promi10
flexiles.
major ei communicatur à majore & perfeâiore magnete tum quia particule ftriatœ, majori cum impetu in ejus meatus irruentes, ramulorum in iis prominentium extremitates magis infleétunt tum etiam quia plures fimul eo ruentes, plures ejufmodi meatus fibi aperiunt. Notandum enim eft, plures effe taies meatus in chalybe, (qui fcilicet exfolis ferri ramentis confiât, quàm in magnete, in quo multum eft materiae lapides, cui ferri ramenta infixa funt; atque ideô, cùm paucœ tantùm particulae ftriatae ex magnete debili ferrum ingrediantur, non omnes ejus meatus aperiunt, fed paucos tantùm, & quidem illos, qui Et
:
;
extremitatibus ramulorum
quam-maximè
iS
20
flexilibus
claudebantur. CLXV. Cur
etiam terra vim ma gneticam fer-
Unde
fit,
ut etiam vile ferrum, in quo fcilicet
iftae
ipfa
ro tribuat*.
ramulorum extremitates funt valde flexiles, ab ipfâ Terra, magnete quidem maximo, fed admodùm de-
b.
Propriété i3, p. 285, 1. 19. Propriété 14, ibid., 1. 22.
c.
Propriété i5, ibid.,
1.
d.
Propriété 16, ibid.,
1.
a.
— Voir
24.
26.
t.
IV, p. 470.
25
PARS Q.UARTA.
a8a-a83.
2ÇQ
nonnullam vim magneticam breviffimo tempore poffit accipere. Nempe fi fit oblongum, nullâ tali vi adhuc imbutum, & unâ fuâ extremitate verfus Terrain inclinetur, protinus ex hoc folo acquiret, in iftâ extremitate verfus Terram inclinatâ, vim poli Auftra-
bili,
5
his Borealibus regionibus
lis in
;
& momento
amittet, ac plane contrariam acquiret,
extremitas attollatur,
&
eadem
ejus
oppofita deprimatur.
quaeratur, cur ifla vis in Terra, maximo maj lm" r^ i" m r j gnete, debilior lit quam in alns minonbus, relpondeo,
Sed
me non putare
•
illam effe debiliorem, fed potiùs multô
mediâ illâ Terrae regione, quam totam flriatis perviam eflTe fuprà didum eft b ve-
fortiorem, in particulis
rùm i5
iftas
;
particulas ftriatas, ab ipfâ egreflas,
regionis cruftam, ex quâ metalla oriuntur,
funt etiam multi meatus
iis
meatus, tum in
iftos
etiam in magnetibus,
&
illâ
ferri
quâ
atque
;
cruftâ interiore,
tum
ramentis, quae in venis
modo
mediae regionis
:
ita
|
con-
ut par-
hanc mediam regionem ab Auftro ad Boream fluunt, revertantur à Boreâ ad Auftrum per omnes quidem fuperioris partes, fed ticule
a5
quàm meatus
in
nos pervenire. Judico
hujus exterioris continentur, plané alio verfos effe,
&
recipiendis idonei
idcirco perpaucas ufque ad
20
maximâ
ex parte reverti per interiorem illam fuperioris Terrae
enim
ftriatae,
quae per
praecipuè per ejus cruftam interiorem, itemque per
magnetes
&
ferrum
exterioris
;
quô cùm maxima
earum pars fe conférât, paucae fuperfunt quae per hune noflrum aërem, & alia circumjacentia corpora, a.
clxvi.
fi
«
10
fi
illam
Propriété 17, p. 286
1.
1.
b. Art. cxzxiii et seq., p. 275.
Cur
vis
Terrâ
maenetica in
delmor
?£££"*
fit,
m<"
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
}00
meatibus idoneis deftituta,
re&è conjicio, magnes fuper
aquam
fibi
î83-j84.
viam quaerant. Quae
è terra excifus,
libéré collocatus,
eandem
&
in
fi
cymbâ
illam faciem,
quâ femper antea, dum terrae haerebat, Septentriones fpeftavit, débet adhuc in Septentriones convertere :
ut Gilbertus, virtutis magneticae praecipuus indagator,
&
primus inventor, expertum fe effe affirmât. Nec moror quôd alii contrarium putent fe vidiffe forfan enim iis impofuit, quôd cùm illa ipfa pars terrae, ex quâ magnetem excidi curaverant, effet magnes, poli magnetis excifi ad eam fe converterent ut paullô antè diftum eft, unius magnetis ejus quae in Terra
eft
;
10
:
fragmentum ad aliud CLXVII. Curacusmagnete taâx femper fuœ virtutis polos in extremitatibus fuis
habeanl *.
Jam
cùm
verô,
converti.
ifta
virtus magnetica
non com-
municetur ferro oblongo, nifi fecundùm ejus longitudinem certum eft acum ipfâ imbutam fuas femper extremitates verfus eafdem terrae partes debere con-
i5
:
quas magnes fphaericus polos fuos femper ejufmodi acus fuae magneticae
vertere, verfus
convertit;
&
virtutis polos in extremitatibus iftis praecifè habere. CLXVIII.
Cur
magneticce virtutis non femper accuratè verfus Terrce polos dirigantur, fei ab Us varié décli-
Et quia faciliùs
earum extremitates à
poli
nent".
tibus dignofci poffunt,
openotatum
eft,
quàm
20
reliquis par-
poli magnetis, ipfarum
magneticae virtutis polos non ubique
Terrae po|los accuratè refpicere, fed varié variis in locis
ab
iis
declinare. Cujus declinationis cauffa, ut
jam antè Gilbertus animadvertit, ad
folas inaequali-
tates quae funt in hac terrae fuperficie, referri débet.
Manifeftum enim
eft,
in unis hujus exterioris terrae
partibus, multô plura ferri ramenta, plurefque raaa.
Propriété 18, p. 286
b. Propriété 19, ibid.,
1.
1.
3.
6.
25
Pars Quarta.
384-J85.
gnetes reperiri,
quàm
in aliis:
)° l
quo
fit,
ut particulse
à terra interiori egredientes, majori copia verfus quaedam loca fluant, quàm verfus alia, ficque ab ftriatae,
itineribus fuis feepe defleétant. Et quia
polorum ma-
gnetis, vel extremitatum acûs, converfiopendet à folo
curfu iftarum particularum,
nes fequi débet. Hujufque licet in
omnes earum
infledio-
experimentum facere magnete, cujus figura non fit fphaerica nam rei
:
acus exigua fupra diverfas ejus partes collocetur, non femper eodem plané modo ad ejus polos fe confi
10
aliquantum declinabit. Nec in eo difparem effe rationem, quôd inae-
vertet, fed fsepe
putandum
eft
ab
ipfis
qualjtates, quse funt in extimâ terrae fuperficie, ad
i5
totam ejus molem comparatae, perexiguae fint; non enim cum ipfâ, fed cum acubus & magnetibus in quibus declinatio fit, funt comparandae, ficque fatis
magnas
efle apparet.
Sunt qui dicunt, iftam declinationem non femper in iifdem terrae locis eandem manere, fed cum tem20
pore mutari.
Quod minime mirum
videri débet
:
non
CLXIX. Cur etiam interdum ijia declinatio cum tempore mutetur '.
modo
quia ferrum quotidie ex unis terrae partibus in alias ab hominibus transfertur, fed etiam quia ejus
hac terra exteriore, quibufdam in tempore corrumpi pofiunt, & aliae in aliis
glebae, quae funt in
locis 25
cum
generari, five ab interiore terra fubmitti. CLXX.
Sunt etiam qui dicunt, iftam declinationem nullam effe
lem
|
magnete fphaerico, fupra polum fuum Auftrahis Borealibus regionibus, vel fupra Borealem
in
in
i5&] mt(i"édit.). a.
Propriété 20, p. 286,
1.
8.
Cur
in
magnete fupra
unum ex ereâo pofft,
fuis polis
minor quàm cum
effe
ejus
Principiorum Philosophie
302 poli œqualiter Terra dijlant'.
in Auftralibus, perpendiculariter ftante,
j85.
illumquehoc
pado cymbae impofitum, quandam œquatoris fui partem femper accuratè eandem verfus Boream,& oppoAuftrum convertere. Quod an verum fit, nullo mihi adhuc experimento compertum eft. Sed facile mihi perfuadeo non omnino eandem, nec forte etiam tantam effe declinationem, in magnete ita confitam verfus
ftituto,
quàm
in eo cujus poli sequaliter à
Terra
diftant.
Nam particule ftriatœ, in hac fuperiore Terrae regione, non modo per lineas sequaliter ab ejus centro diftantes ab uno polo ad alium revertuntur, fed etiam ubique
10
(praeterquam fub œquatore) nonnullae ab interioribus ejus partibus
afcendunt
:
&
magnetis fupra polos
eredi converfio ab his ultimis, declinatio verô à prioribus praecipuè dependet. CLXXI. Cur magnes
trahat
ferrum b
.
Praeterea
&
magnes
.5
trahit ferrum, five potiùs
magnes
neque enim
ulla ibi
ferrum ad invicem accedunt
tractio eft, fed ftatim atque
;
ferrum
eft intra
adivitatis magnetis, vim ab eo mutuatur,
fphseram
& particu-
ab utroque egredientes, aërem intermedium expellunt quo fit, ut ambo ad invicem non aliter quàm duo magnetes accédant. Imô etiam ferrum liberiùs movetur quàm magnes, quia confiât iis tantùm
le
ftriatae,
20
:
ramentis, in quibus particule
multà plusferrifuftineat, quàm nudus'.
fuos habent
mea
magnes autem multâ materiâ lapideâ gravatur. Sed multi mirantur magnetem armatum, five laminam ferream magneti adjundam, plus ferri poffe fuftinere, quàm folum magnetem. Cujus tamen ratio tus,
CLXXII. Cur magnes armatus,
ftriatae
b.
Propriété 21, p. 286, 1. 9. Propriété 22, ibid., 1. i3.
c.
Propriété 23, ibid.,\. 14.
a.
25
Pars Quarta.
J85-286.
)°}
quôd etiamfi plus fibi appenfi ferri non tamen idcirco plus ad fe alliciat, fi vel
detegi poteft ex eo, fuftineat,
|
minimum ab eo removeatur nec etiam ;
plus fuftineat,
corpus aliquod, quantumvis tenue, interjaceat
fi
:
hinc enim apparet, iftam majorem ejus vim ex folâ differentiâ contactas oriri
10
:
quod nempelaminae
ferreae
meatus aptiffimè congruant cum meatibus ferri ipfi appenfi, & ideô particule ftriatse, per hos meatus ex uno ferro in aliud tranfeuntes, omnem aërem intermedium expellant, emciantque ut eorum fuperficies, fe invicem immédiate contingentes, difficillimè disjungantur: jamque fuprà oftenfum eft a nullo glutino duo corpora meliùs ad invicem pofle alligari, quàm immediato contaétu. Meatus autem magnetis non ita congruunt cum meatibus ferri propter materiam lapideam quse in eo eft; hincque fit, ut femper aliquantulum fpatii inter magnetem & ferrum debeat ,
i5
,
remanere, per quod particule tibus ad
meatus
ex unius mea-
ftriatae
alterius perveniant.
Mirantur etiam nonnulli, quôd quamvis poli ma-
20
gnetis contrariée virtutis elfe videantur, fe
vicem juvent ad ferrum fuftinendum laminis ferreis armentur, poffint ferè duplo plus ferri fimul fufti25
nere, fi
quàm unus
AB
eft
folus.
fi
& E F,
ambo
juvent ad ferrum fuftinendum b .
<
fuperfi cie fatis latâ ipfas tangat
a.
Pars
b.
Propriété 24, p. 286,
II, art. lv, p.
71. 1.
16.
:
GH
iis
quamvis
contrarii, fe invicem
magnes, cujus polis
utrimque prominentes, ut ferrum
tum
ita ut,
ejus poli,
in-
Nempe,
adjundse funt laminae C D ita
:
tamen
CLXXIII.
Cur
applica-
hoc ferrum
GH
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
?04
duplo ferè gravius ex
cato
eft,
fi
ab unâ tantùm
ex motu particularum ftriatarum jara expli-
quamvis enim
:
quàm
laminis fuftineretur. Sed hujus rei ratio evi-
iftis
dens
efle poteft,
386-287.
unum polum
|
in eo contrariée fint,
quôd quœ
non poffint etiam ingredi per alium, hoc non impedit quominùs in fuftinendo ferro confentiant; quia venientes ab Auftrali magnetis polo A, per laminam chalybeam CD reflexa, ingreper
ingrediuntur,
diuntur
unam
ferri
partem
b,
in
quâ faciunt ejus polum Borealem atque inde fluentes ufque ad Auftralem a, occurrunt alii laminœ chalybeae FE, per quam afcendunt ad B, polum magnetis Borealem & vice verfâ egreflae ex B, per armaturam EF, ferrum appenfum H G, aliamque armaturam DC, revertuntur
10
;
;
i5
ad A. CLXXIV. Curygratiorotulceferrce,à vi magnetis cui appenfa eft, non impediatur '.
Hic autem motus particularum ftriatarum per ma-
gnetem
& ferrum non
ita
videtur confentire
circulari ferrearum rotularum,
cum motu
quae, turbinis inftar
contortœ, diutius gyrant è magnete pendentes,
cùm ab ftriatae
eo remotae
terrae infiftunt. Et fané,
motu tantùm redo agerentur,
&
fi
quàm
particule
fingulos ferri
meatus per quos ingredi debent, è regione meatuum magnetis ex quibus egrediuntur, offenderent, judicarem eas fiftere debere gyrationem iftarum rotularum. Sed quia femper ipfaemet gyrant, unae in unam partem,
aliae in
contrariam,
&
a.
œquè
Propriété 25, p. 286,
1.
ferri,
facile in ejus
18.
25
obliqué tranfire debent ex
meatibus magnetis in meatus rotula vertatur,
20
— Voir
t.
quomodocunque
meatus ingrediun-
IV, p. 470.
io
m
Pars Quarta.
287-288.
immota, minùfque ipfms motus impeditur à contaétu magnetis, cùm ei fie appenfa gyratur, quàm à contacta Terrse, cùm fuo pondère illam premit. Variis modis vis unius magnetis augetur vel mitur, ac
5
fi
effet
nuitur, alterius magnetis aut ferri acceffu. Sed
una
CLXXV. Quomodo & quare
in
hoc generalis régula eft, quôd quoties ita fiti funt ifti magnetes, ut unus in alium particulas ftriatas mittat, fe invicem juvent; contra autem, fi unus ab alio eas abducat, fibi obflent. Quia quô celeriùs & copiofiùs
vis
unius magnetis augeat vel minuat vint alterius
1 .
|
10
iftge
particulse per
unumquemque magnetem
fluunt, eô
major in eo eft virtus, & magis agitatae, ac plures, ab uno magnete vel ferro in alium mitti poffunt, quàm eo abfente ab aëre, aliove ullo corpore in ejus locum
non modo, cùm polus Auftralis unius magnetis polo Boreali alterius conjundus eft, fe invicem juvant ad ferrum aliis fuis polis appenfum fuftinendum; fed etiam cùm disjundi funt, & ferrum inter utrumque collocatur. Exempli gratiâ, magnes C juvatur à magnete F, ad ferconftituto. Sic
1
5
20
rum D E
conjundum
fibi
retinendum
;
&
vice ver-
magnes F juvatur a magnete C, ad hujus ferri extremitatem E in aëre fuftinendam poteft enim effe tam gravis, ut ab eo folo fie fuftineri non poffet, fi fâ,
:
35
alia extremitas
D alteri
corpori
quàm magneti C
inni-
teretur.
Sed intérim quaedam vis magnetis F impeditur à magnete C, nempe illa quam habet ad ferrum DE ad 18
a.
Exempli
gratiâ]
Ex. gr.
Propriété 26, p. 286,
Œuvres.
III.
1.
(
1" édit .).
20.
39
CLXXVI. Cur magnes quantumvisfortisjerrumjibi
jOÔ non contiguum, à magnete debiliore attrahere non poffit *.
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
Î88-289.
Notandum enim eft hoc ferrum, quammagnetem C, attrahi non poffe à magnete
alliciendum.
fe
diu tangit
quem non
hune illo multô potentiorem effe fupponamus. Cujus ratio eft, quôd particule ftriatae per hos duos magnetes, & per hoc ferrum, tanquam per unicum magnetem, modo fuprà explicato b tranfeuntes, œqualem ferè habeant vim in toto fpatio quod eft inter C & F, nec idèo poffint ferrum DE, non folâ iftâ vi magneticâ, fed infuper conta&u fuo magneti C alligatum, verfus F adF
tangit, etiamfi
IO
ducere. CLXXVII. Cur magnes debilis, aut ferrum, à magnete fortiori fer-
rum pofjit
fibi
contiguum
detrahere*.
Atque hinc
guum
patet, cur fsepe
magnes
debilis, aut exi-
ferrum, detrahat aliud ferrum à magnete for-
hoc nunquam fieri, niû cùm magnes debilior tangit illud ferrum, quod detrahit à magnete fortiori. Quippe, cùm duo magnetes ferrum oblongum polis diffimilibus tangunt, unus in unâ extremitate, alius in aliâ, & deinde ifti duo magnetes ab invicem removentur, ferrum intermedium non femper debiliori, nec etiam femper fortiori, fed modo uni, modo alteri adhseret nullamque puto effe rationem, cur uni potiùs quàm alteri adhaereat, nifi quôd eum tiore.
Notandum enim
eft
i5
20
:
cui adhaeret, in majori fuperficie CLXXVIII.
Cur
in his
magnetis
tangat.
Ex eo verô, quôd magnes F juvet magnetem C ad ferrum DE fufti-
Borealibus
regionibus,polus Aufiralis
quàm alium
fit
fortior Boreali*.
nendum, manifeftum Propriété 27, p. 286, Art. cliii, p. 292. c. Propriété 28, p. 286, a.
1.
eft
a3.
b.
d. Propriété 29, p. 287,
1.
26..
1.
3.
cur
ille
polus magnetis, qui
25
Pars Quarta.
389-29°-
à nobis vocatur Auftralis, plus alter, in his
gnes
C
ferri fuftineat
Borealibus regionibus
maximo magnete
juvatur,
à magnete F
J°7
:
quàm
etenim à Terra
eodem plané modo ac ma-
contra autem alius polus, prop-
;
non convenientem, à Terra impeditur. Si paullô curiofiùs confideremus, quo pado limatura ferri circa magnetem fe difponat, multa ejus ope advertemus, quae hadenus dicta confirmabunt. Nam in primis notare licet, ejus pulvifculos non confufè coacervari, fed unos aliis incumbendo, quofdam quafi ter fitum
10
tubulos compo|nere, pèr quos particulse riùs
quàm per aërem
ftriatae libe-
fluunt, quique idcirco
earum
vias defignant. Quse viae ut clarè ipfis oculis cerni poffint,
in fit,
fpargatur aliquid
iftius limaturae
fupra planum,
foramen cui magnes fphaericus ita immiffus ut polis fuis utrimque planum tangat, eo modo
quo
fit
quo Aftronomorum globi Horizontis circulo immitti
redam
folent, ut fphseram ibi 20
&
limatura
fparfa difponet fe in tubulos, qui flexus particu-
larum flriatarum circa magnetem,
five
exhibebunt.
ifti
piano juxta
Terrae, à nobis fupra defcriptos
Deinde,
fi
alius
magnes eodem modo
alterius
&
polus Auftralis unius Borealem
limatura
refpiciat,
etiam circa
b
globum
priorem inferatur, 25
repraefentent,
circumfparfa
oftendet
pado particulse ftriatae per iftos duos magnetes tanquam per unicum moveantur. Ejus enim tubuli, qui ab uno ex polis le mutuô refpicientibus ad alium porrigentur, erunt omnino redi alii verô, qui ab uno ex adverfis polis ad alium pertinetiam, quo
;
a.
Propriété 3o, p. 287,
b. Art. cxlvi, p. 287.
1.
6.
CLXXIX.
De
quce obfervari poffunt in ferri limatura circa magnetem iis
fparfd'.
Principiorum Philosophle
?o8
gent, erunt circa magnetes inflexi
BRVXTa.
ut hîc funt lineae
cùm
aliquid limaturae
ex polo, ex. gr. Auftrali, unius magnetis pendet,
ferri fi
Notari etiam poteft,
:
390-391.
polus Auftralis alterius magnetis infrà poûti verjfus
illam convertatur,
& paullatim ei appropinquetur, quo
paéto tubuli ex eâ confe&i primo furfum fe retrahunt
&
infledunt
per
:
quia fcilicet
eae particulse ftriatae,
repelluntur ab
illos fluunt,
aliis
magnete inferiore. Ac deinde, fi ifte multo potentior fit fuperiore, tubuli
&
limatura decidit in inferiorem
culse flriatae ex
hoc
:
quae
quae veniunt à
inferior ifti
quia
magnes
diffolvuntur,
10
fcilicet parti-
inferiori afcendentes,
impetum
faciunt in fingulos iftius limaturae pulvifculos, quos
cùm
ingredi
perficies
non
pofîint, nifi
per eafdem illorum fu-
quibus magneti fuperiori adhaerent, eos ab
hoc fuperiore disjungunt. Contra verô, ftrali
fi
i5
polo Au-
fuperioris magnetis, cui limatura ferri adhaeret,
polus Borealis inferioris obvertatur, haec limatura tubulos fuos re&à verfus inferiorem dirigit, & quantum poteft producit: quia utrimque particulis ftriatis, ab
uno magnete in alium tranfeuntibus, viam praebent; fed non ideô à fuperiori feparatur, nifi priùs inferiorem tetigerit, propter vim contadûs, de quâ egimus
20
Pars Quarta.
291-293.
309
Atque propter iftam eandem vim, fi limatura, magneti quantum vis forti adhaerens, tangatur ab alio debiliori magnete, vel tantùm à ferreo aliquo paullo antè a
.
bacillo, nonnullae ejus partes fortiorem
magnetem
linquent,
& debiliorem,
five
tur
fcilicet, quae
majori fuperficie hune
:
illse
re-
ferreum bacillum, fequen-
quàm
Cùm
enim exiguse iftae fuperficies variée fint & insequales, femper accidit, ut quafdam limaturae particulas uni magneti vel ferro, alias alteri illum tangent.
10
firmiùs jungant.
i5
Lamina ferrea, quae, polo magnetis admota, ejus vim fuftinendi ferri multùm auget, ut antè diétum eft, impedit ejufdem vim ferri ad fe alliciendi aut convertendi. Nempe lamina DCD impedit ne magnes AB, cujus polo adjun&a eft, |
acum
E F ad fe alliciat aut
convertat.
mus
Jam enim
adverti-
\
/
particulas ftriatas, quae
progrederentur à B verfus E F 20
abfque hac lamina, in eâ refledi ex tates
DD,
C
verfus extremi-
propterea quôd liberiùs per ipfam
quàm
ad acum E F perveniunt. Eodem modo quo fuprà diximus paucas à mediâ Terrse regione ad nos pervenire, quia maxima earum pars, per interiorem cruftam fuperioris Terrœ regionis, ab uno polo ad alium revertitur; unde fit, per aërem fluunt, ficque vix
ullse
,
25
20 Après lamina, la 1" ajoute effet
;
édit.
d'où la rédaction de
la 2' édit. effet.
b.
Art. clxxvi et clxxvii, p. 3o5 et 3o6. Propriété 3i, p. 287, 1. 8.
c.
Art. clxvi, p. 287.
a.
:
fi
abfque hac lamina
CLXXX. Cur lamina ferrea polo magnetis conjunâa, vim trahendi vel convertendi ferri imejus
médiat b .
Principiorum Philosophie
}I0
392-293.
ut debilis tantùm vis magnetica totius Terrae hîc apud CLXXXI. Cur eandem
nullius al-
terius corporis interpofitio impediat*.
nos fentiatur. Sed praeter ferrum aut magnetem, nullum aliud corpus in locum laminae C D poni poteft, à quo magnes A B impediatur, ne vim fuam in
acum EF
Nullum
exerceat.
enim habemus, in hac exteriore terra, quantumvis folidum & durum, in quo non fint plurimi meatus non quidem ad menfuram particularum ftriatarum efformati, fed multô majores, utpote :
qui etiam globulos fecundi elementi recipiunt,
&
per
non minus libéré pofîunt quàm per aërem, in quo iftos etiam
quos idcirco tranfire
particulae ftriatae
iftae
globulos fecundi elementi obvios habent. CLXXXI I. Cur magnetis
pofitio
non conveniens ejus vires paullatim imminuat b .
ferrum aut magnes diu detineatur aliter convertis adTerram aliofve vicinos magnetes, quàm fponte fe converteret fi nihil ejus motum impediret, hoc
CLXXXIII.
minuat, & vehemens ignis plané tollat °.
:
quia tune particulae
magnetibus vicinis advenientes, obliqué vel averfè ipfius meatibus occurrendo, paullatim eorum figuras mutant & corrumpunt. Denique vis magnetica humiditate, rubigine, ac fitu valde minuitur & valido igné plané deletur. Rubigo ftriatae,
rubigo, humiditas 6/itus, cas etiam im-
i5
Si
ipfo vires fuas paullatim amittit
Cur
10
ex Terra
|
vel aliis
20
;
enim, ex occludit
ferri ;
ramentis efïlorefcens,
idemque prœftat
meatuum
aëris humiditas
orificia
&
fitus,
quia rubiginis initia funt. Ignis autem agitatio iftorum ramentorum pofitionem plané difturbat. Nihilque puto a.
Propriété 32, p. 287,
b.
Propriété 33, ibid.,
c.
Propriété 34, ibid.,
1.
I. 1.
10.
12. 16.
25
1
Pars Quarta.
»93-*94-
hadenus
circa
magnetem
fervatum, cujus ratio, ex
j 1
verè ac pro certo iis
quse explicui,
fuifife
non
ob-
facile
intelligatur.
clxxxiv.
Hîc autem occafione magnetis qui trahit ferrum, ,.
5
.j
-
aliquid
&
addendum
_
elt
-
„
c de fuccino, gagate, cera, relina, A
omnia minuta corpora etiam trahunt. Quamvis enim mei non fit inflituti, particu-
vitro
fimilibus, quae
laria ulla explicare, nifi
quatenus requiruntur ad ge-
neraliora, de quibus egi, confirmanda 10
;
nec examinare
pofïim iflam vim in gagate vel fuccino, variis experimentis plures alias
nifi
priùs ex
eorum proprietates
deducam, & ita intimam ipforum naturam inveftigem quia tamen eadem vis in vitro etiam eft, de quo mihi :
paullô antè a fuit i5
25
3o
demon-
nifi
vim in fuccino, cerâ, refinâ, & oleagineis ferè omnibus reperiri, putabunt ipfam in eo confiftere, quôd tenues quœdam & raraofae iftorum corporum particule, fridione commotse (fridio enim ad illam vim excitandam requiri folet), per aèrem vicinum le diffundant, ac fibi mutuô adhaerefcentes protinus revertantur, & minuta corpora quae in itinere offen|dunt, fecum trahant. Quemadmodum videmus ejufmodi pinguium liquefadorum guttas, bacillo appenfas, levi motu ita excuti pofTe, ut unâ earum parte bacillo adhaerente, alia pars ad aliquam diflantiam ab eo recédât, flatimque revertatur, nec non feftucas, aliave obvia corpufcula fecum adducat. Nihil enim taie in vitro licet imaginari, faltem fi naforte nonnulli, videntes iflam
20
ignis effeétus
eam explicarem, alia forfan quae de illo poflent in dubium revocari. Prœfertim quia
ftrandos, fcripfi,
agendum ad
a. Art.
cxxiv-cxxxiu, p. 270-275.
De
vi attraâionis
juccmo, cerâ, ' ,mt
us '
'
in
refini,
5
Principiorum Philosophie
Ji2
tura ejus
talis,
fit
394-395-
qualem eam fuprà defcripûmus
proinde in ipfo alia
;
ac
iftius attraftionis cauffa eft affi-
gnanda. clxxxv. Quœ fit
caufa itlius attraâionis in vitro.
Nempe •.,
/•
ex
<<••
modo quo
illud generari
.,,
•
.
facile colligitur, prseter nia
r
.
a ,
omnes
5
partes
multas etiam rimulas oblongas inter
ejus participas reperiri; quae
quàm
eft
..
majufcula intervalla, per
quae globuli fecundi elementi verfus tranfire porTunt,
di&um
.
cùm
fint anguftiores,
ut iftos globulos recipiant, foli materiae primi
putandumque
hanc materiam primi elementi, omnium meatuum quos inelementi tranfitum praebent
;
eft,
greditur figuras induere affuetam, per rimulas
10
iftas
tranfeundo, in quafdam quafi fafciolas tenues, latas,
&
oblongas efformari, quae, cùm fimiles rimulas in aère circumjacente non inveniant, intra vitrum fe continent, vel certè
ab eo non multùm evagantur,
1
& circa
motu quodam circulari, ex unis ejus rimulis in alias fluunt. Quamvis enim materia primi elementi fluidiflima fit, quia tamen conejus particulas convolutse,
minutiis inaequaliter agitatis, ut in
fiât art.
87
&
88 explicui
b ,
rationi
tertiae partis
confentaneum
eft,
20
ut
credamus multas quidem ex maxime concitatis ejus minutiis à vitro in aèrem afîiduè migrare, aliafque ab aëre in vitrum earum loco reverti fed, cùm eae quae revertuntur, non fint omnes aequc concitatae, illas quae ;
minimum habent
agitationis, verfus ri|mulas, quibus
nulli
meatus in aëre correfpondent,
unas
aliis
adhérentes, fafciolas
fafeiola: idcirco fucceflu a.
Art. cxxv, p. 270.
b.
Ci-avant p. 142
et 144.
iftas
expelli, atquc ibi
componere;
quic
temporis figuras acquirunt
25
395*96.
Pars Quarta.
detérminatas, quas
non
fit,
ut
fi
vitrum
} 1 J
mutare poffunt. Unde
facile
ut nonnihil
fatis validé fricetur, ita
hoc motu foras excuffae, per aërem quidem vicinum fe difpergant, aliorumque etiam corporum vicinorum meatus ingrediantur fed quia non tam faciles ibi vias inveniunt, ftatim ad vitrum revolvantur, & minutiora corpora, quorum meatibus funt implicite, fecum adducant. Ouod autem hîc de vitro notavimus, de plerifque <j* ,-11 alns corponbus etiam credi débet nempe quod interincalefcat, ipfse
5
;
.
10
:
ftitiaquaedam inter eorum particulas reperiantur, quae,
cùm
nimis angufta
fint
ad globulos fecundi elementi
admittendos, folam materiam primi recipiunt, fint i5
majora
terise
iis
quse in aëre circumjacente foli
ifli
ma-
primi elementi etiam patent, implentur minus
agitatis ejus minutiis
;
quae fibi
mutuô adjun&œ,
par-
componunt, diverfas quidem habentes
figuras,
juxta diverfitatem iftorum interftitiorum, fed
maximâ
ticulas
&
ex parte fafciolarum inftar tenues, latas 20
& cùm
oblongas
:
corporum quibus infunt fe conmoveri pofilnt. Interftitia enim à qui-
ita ut, circa particulas
volvendo, alfiduè
bus figuram fuam mutuantur, cùm debeant
efife
valde
non admittant, nifi efifent oblonga rimarum inftar, vix poflent erTe majora iis, quœ inter aëris particulas à globulis ejufdem fecundi elementi non occupantur. Quapropter, etfi non angufta, ut globulos fecundi elementi
25
a negem, aliam cauffam attradionis antè expofitam in aliquibus forte corporibus locum habere poffe, quia tamen non eft ita generalis, & attraétio ifta in valde |
3o
multis corporibus obfervatur, a. Art.
clxxxiv, p.
Œuvris.
III.
non aliam puto
in
3n. 4°
illis,
clxxxvi. Eandem ,-„
ipfius
cauffam
reiiquis etiam vi-
deri.
Principiorum Philosophle
M4 vel faltem in
296.
maximâ illorum parte, quàm
in vitro effe
quserendam. CLXXXVII.
Ex
Caeterùm hîc notari velim, participas
iflas in
mea-
Jiâis intelligi,
quœnam cauffœ effe reliquorum omnium mirabilium
poffint
effeâuum, qui ad
oc-
cultas qualitales re-
ferri Jolent.
corporum terreftrium, ex materiâ primi elementi efformatas, non modo variarum attradionum, quales funt in eleclro & in magnete, fed & aliorum innumerabilium & admirandorum effeduum cauffas effe poffe. Quae enim in unoquoque corpore formantur, aliquid fingulare habent in fuâ figura, quo differunt à reliquis
tibus
omnibus, in aliis corporibus formatis; cùmque retineant maximam agitationem primi elementi, cujus funt partes, minimas ob cauffas fieri poteft, ut vel extra corpus in quo funt non evagentur, fed tantùm in ejus meatibus hinc inde difcurrant vel contra celerrimè ab eo difcedant, & alia omnia corpora terreftria pervadentes, ad loca quantumlibet remota breviffimo tempore perveniant, ibique materiam fuae adioni reci-
10
;
piendse
idoneam invenientes, raros aliquos
i5
effeétus
quàm mirse fint magnetis & ignis proprietates, ac quàm diverfse ab iis quas vulgô in aliis corporibus obfervamus quàm ingens flamma ex minimà fcintillâ momento temporis poffit accendi, quàm magna fit ejus vis ad quam im-
producant. Et fané quifquis conûderabit,
20
;
;
manem
diflantiam
que diffundant;
&
ftellae fixse
reliqua,
lumen fuum circumqua-
quorum
cio, fatis évidentes, ex principiis
cauffas,
omnibus
meo
notis
judi-
&
25
ab
omnibus admiffis, figura fcilicet, magnitudine, fitu & motu particularum materiae, in hoc fcripto deduxi :
facile fibi perfuadebit, nullas effe vires in lapidibus
aut plantis tam occultas, nulla fympathiae vel antipa26 ex]
& (i"édit.).
Voir ci-après p. Si S, l.4etp.32S,
l.
12.
îo
Pars Quarta.
296-297-
thise
îM
miracula 3 tam ftupenda, nihil denique in naturâ |
univerfâ, quod ad cauffas tantùm corporales, five mente & cogitatione deftitutas, debeat referri, cujus ratio ex iifdem illis principiis deduci non poffit adeô ut aliqua alia ipfis adjungere non fit necefle. Plura non adderem in hac quartâ Principiorum Phi:
lofophise parte,
in
duas adhuc alias, quintam fcilicet de viventibus, five de animalibus & plantis, ac fextam de homineefTem fcripturus b Sed quia nondum omnia, de
animo 10
(quemadmodum mihi antehac
fi
De
fuit)
CLXXXVIII. quœ ex traâa-
iis,
tionibus de animait & de homine, ad re-
rum materialium cognitionem mutuanda funt.
.
quibus in
nec
iis
an
fcio
agere vellem, mihi plané perfpe&a funt, fatis
unquam
otii
habiturus fim ad ipfas
abfolvendas, ne priores idcirco diutius retineam, vel
quid in i5
iis
defideretur,
quod ad
alias refervârim,
pauca
quaedam de fenfuum obje&is hîc fubjungam. Quippe hadenus hanc Terram, totumque adeô hune mundum afpe&abilem, inftar machinai defcripfi, nihil prœter figuras & motus in eo confiderans fenfus autem noftri ;
20
multa
alia nobis exhibent, colores fcilicet, odores,
fonos
&
puam
explicationis
omififTe
25
fimilia,
de quibus
fi
plané tacerem, prseci-
rerum naturalium partem viderer
.
Sciendum itaque humanam animam, etfi totum corpus informet, prsecipuam tamen fedem fuam habere in cerebro, in quo folo non modo intelligit & imaginatur, fed etiam fentit hocque opère nervorum, qui, filorum inftar, à cerebro ad omnia reliqua membra :
protenduntur, iifque
fie
annexi funt, ut vix ulla pars
r
a.
b. c.
Voir t. V, Ibidem. Voir t. V,
p. 389.
p. 291,
1.
27, à p. 292,
1.
i3.
CLXXXIX. Quid fit fenfus, & quo-
modo fiât.
Principiorum Philosophie
}i6
J97 -î 9 8.
humani corporis tangi poflit, quin hoc ipfo moveantur aliquot nervorum extremitates per ipfam fparfae, atque earum motus ad alias eorum nervorum extremitates, in cerebro circa fedem animae collectas, tranfferatur, ut in Dioptries cajpite quarto cui.
Motus autem qui
tur,
animam
fie
fatis fufè expli-
in cerebro à nervis excitan-
mentem intimé cerebro conjundam b
five
diverfimodè afficiunt, prout diverfae
a
mentis afFe&iones,
ipfi
funt diverfi. Atque hze
ex
five cogitationes,
iftis
motibus immédiate confequentes, fenfuum perceptiones, five, ut vulgô loquimur, fenfus appellantur. cxc.
De Jenfuum
dijlinâio-
ac prima de inhoc ejl, de animi affeâibus, £ de appetitibus natura-
ne
:
ternis,
Horum fenfuum vorum
diverfitates
diverfitate, ac
10
primo ab ipforum ner-
deinde à diverfitate motuum, qui
in fingulis nervis fiunt, dépendent.
Neque tamen
fin-
guli nervi faciunt fingulos fenfus à reliquis diverfos,
i5
libus.
fed feptem tantùm praecipuas difFerentias in licet,
quarum
iis
notare
duse pertinent ad fenfus internos,
aliae
quinque ad externos. Nempe nervi qui ad ventriculum, œfophagum, fauces, aliafque interiores partes, explendis naturalibus defideriis deftinatas, protenduntur, faciunt
unum
20
ex fenfibus internis, qui appetitus
naturalis vocatur. Nervuli verô qui ad cor
&
praecor-
quamvis perexigui fint, faciunt alium fenfum internum, in quo confiftunt omnes animi commotiones, dia,
five
pathemata,
odii,
&
& affedus, ut laetitiae,
fimilium.
Nam, exempli
triflitiae,
amoris,
cauffâ, fanguis rite
temperatus, facile ac plus folito in corde fe dilatans, nervulos circa orificia fparfos ita laxat
&
movet, ut
înde alius motus in cerebro fequatur, qui naturali a.
b.
Tome Tome
VI, p. 109.
V,
p. 3
1
3,
1.
i5, et p.
347,1. 7.
25
Pars Quarta.
sg8-î99-
quodam
fenfu hilaritatis
5
:
fenfum dant. Ita imaginatio fruitionis alicujus boni, non ipfa fenfum laetitise in fe habet, fed fpiritus ex cerebro ad mufculos, quibus illi nervi inferti funt, mittit, eorumque ope orificia cordis expanduntur, & ejus nervuli mo|ventur eo motu, ex lœtitiaî
quo fequi débet io
mentem ac etiam alia? eodem modo moventes,
afficit
qusevis cauflae, nervulos iftos
eundem illum
jij
ille
fenfus. Ita, audito grato nuncio,
mens primùm de ipfo intelleétuali, quod fine betur, quodque idcirco fapientem
;
deinde,
judicat,
&
gaudet gaudio
ullâ corporis
commotione ha-
Stoici dixerunt cadere pofle in
cùm
illud imaginatur, fpiritus ex
cerebro ad praecordiorum mufculos fluunt, vulos movent, i5
excitant, qui
Eâdem
ratione fanguis nimis craflus, maligne in cordis
quendam motum
& non
fatis ibi fe dilatans,
prœcordiorum nervulis facit, qui cerebro communicatus fenfum triftitiae ponit in mente, quamvis ipfa forte nefciat cur triftetur aliœque plures cauflae idem prœftare poflunt. Atque alii motus iftorum nervulorum efficiunt alios affeétus, :
tùm
irae,
&c, quatenus
affedus, five animi pathemata, hoc
quœdam
funt confufae
habet à
fe folâ, fed
conjunda
eft,
tiones, quas
eft,
cogitationes, quas
funt tan-
quatenus
mens non
ab eo quôd à corpore, cui intimé
aliquid patiatur.
habemus de
iis
Nam
quse
diftinétaî cogita-
ampledenda
funt,
&c, toto génère ab iftis affedibus diftinguuntur. Non alia ratio eft appetituum naturalium, ut famis, fitis &c, qui à nervis venvel optanda, vel fugienda
3o
alium
in iifdem
ut amoris, odii, metûs,
25
& ibi ner-
quorum ope alium in cerebro motum mentem afficit laetitiœ animalis fenfu.
ventriculos fluens,
20
illo
Principiorum Philosophie
}i8 triculi
3 99-3oo.
faucium &c, pendent, funtque à voluntate
,
comedendi, bibendi &c, plané diverfi; fed quia, ut plurimum, ifla voluntas five appetitio eos comitatur, idcirco dicuntur appetitus.
Quantum ad
CXCI.
De
fenjibus externis
ac primo de taâu.
:
fenfus externos, quinque vulgô nu-
merantur, propter quinque diverfa objedorum gênera, nervos
iis
fervientes moventia,
gitationum confufarum, quse ab
Nam
excitanjtur.
tem definentes,
&
totidem gênera co-
iftis
motibus
in
anima
primo, nervi in univerfi corporis cu-
mediante à quibuflibet terrenis corporibus tangi pofîunt, & ab illis integris moveri, uno modo ab illorum duritie, alio à gravitate, alio à calore, alio ab humiditate &c; quotque diverfis moillâ
moventur, vel à motu fuo ordinario impediuntôt in mente diverfos fenfus excitant, ex quibus
10
dis vel tur,
tôt tactiles qualitates
denominantur. Ac prœterea,
nervi folito vehementiùs agitantur, fed ita
ifti
ut nulla
laefio in
titillationis,
laefio
conjunda
inde fequatur,
fit
teftatur;
eft, ei
tamen fenfus
fi
verô
ali-
20
fenfus doloris. Atque hinc
patet, cur corporea voluptas ftent
fit
cùm
menti naturaliter gratus, quia vires cor-
poris, cui ar6tè
qua
corpore inde fequatur, hinc
5
&
dolor tam parum di-
ab invicem in objedo, quamvis in fenfu contrarii
fint.
CXCII.
De
guflu.
Deinde alii nervi, per linguam & partes ei vicinas fparfi, ab eorundem corporum particulis, ab invicem disjundis,
& fimul cum falivâ in ore natantibus,
fimodè moventur, prout ipforum ficque diverforum CXCIII.
De
odoratu.
diver-
figurae funt diverfae,
faporum fenfus
eftîciunt.
duo etiam nervi, five cerebri appendices extra calvariam non exfertae, moventur ab eorundem Tertio,
25
3o
Pars Quarta.
3oo-3oi
)
l
9
corporum particulis disjundis, & in aëre volantibus, non quidem quibuflibet, fed iis quse fatis fubtiles ac fimul fatis vividae funt, ut in nares attradœ per
offis
meatus ufque ad illos nervos perveniant & à diverfis eorum motibus fiunt diverforum odorum fpongiofi
;
fenfus.
Quarto, duo
nervi, in intimis
alii
&
vibratos totius aëris
circumjacentis motus. Aër enim
membranulam tym-
reconditi, excipiunt tremulos
10
aurium cavernis
pani
|
fubjun&am trium officulorum ca-
concutiens,
tenulam, cui
ab horum
ifti
cxciv. De auditu.
nervi adhèrent, fimul quatit
motuum
diverfitate,
;
atque
diverforum fonorum
fenfus oriuntur.
i5
Denique nervorum opticorum extremitates, tunicam, retinam di&am, in oculis componentes, non ab aëre nec à terrenis ullis corporibus
ibi
CXCV. De y ifu.
moventur, fed
à folis globulis fecundi elementi, unde habetur fenfus
luminis
& colorum
;
ut jam fatis in Dioptricâ 3
&
Me-
teoris explicui. 20
Probatur autem evidenter, animam eft in fingulis
b
non quatenus
membris, fed tantùm quatenus
eft in
ce-
membris primo, ex eo quôd morbi varii,
rebro, ea quse corpori accidunt in fingulis
nervorum ope fentire folum cerebrum afficientes, omnem fenfum tollant, vel perturbent ut & ipfe fomnus, qui eft in folo cere:
25
;
bro, quotidie nobis
facultatem,
magnâ ex
quam poftmodumvigilia
ex eo quôd, cerebro a.
b.
aussi
illsefo,
Discours VI. Voir t. VI, p. i3o. Discours VIII et Discours IX. t.
parte adimit fentiendi
V, p. 3go.
reftituit.
û tantùm
Tome
VI,
p.
325
vise,
et
Deinde,
per quas
p. 345.
— Voir
CXCVI.
Animam
non fentire,
mji quatenus cerebro.
eft
in
Principiorum Philosophle
}20
3oi-3oa.
membris externis ad illud porriguntur, obftrudae fint, hoc ipfo illorum membrorum fenfus etiam périt. Ac denique, ex eo quôd dolor aliquando fentiatur tanquam in quibufdam membris, in quibus nulla tamen eft doloris cauffa, fed in aliis per quae tranfeunt nervi, qui ab illis ad cerebrum protenduntur. Quod ultimum innumeris experimentis oftendi poteft, fed nervi à
unum hîc ponere fufficiet. Cùm puellae cuidam, raanum gravi morbo affedam habenti, velarentur oculi quoties Chirurgus accedebat, ne curationis apparatu
10
turbaretur, eique poft aliquot dies brachiurn ad cubi-
tum ufque, ob gangraenam putatum, fe
&
privatam
in eo ferpentem, fuiffet
panni in ejus locum effe
ita fubftituti,
am-
ut eo
plané ignoraret, ipfa intérim varios
nunc in uno ejus manûs quae abfciffa erat digito, nunc in alio fe fentire querebatur quod fané aliunde contingere non poterat, quàm ex eo quôd dolores,
i5
|
:
nervi, qui priùs ex cerebro
tuneque
ad
manum
defeendebant,
cubitum terminabantur, eodem modo ibi moverentur, ac priùs moveri debuiffent in manu, ad fenfum hujus vel illius digiti dolentis, in brachio juxta
20
animae in cerebro refidenti imprimendum. CXCVII. Mentent
natures, ut à folo corporis motu varii J enJus in eâ poflint excitari.
effe talis
Probatur deinde talem effe noftrae mentis naturam, ut ex eo folo quod quidam motus in corpore fiant, ad quaflibet cogitationes, nullam iftorum
ginem
referentes, poffit impelli;
&
motuum ima-
fpeciatim ad
confufas, quae fenfus, five fenfationes, dicuntur.
videmus verba,
five
25
illas
Nam
ore prolata, five tantùm feripta,
quaflibet in animis noftris cogitationes
&
comraotiones excitare. In eâdem chartâ, cum eodem calamo & atramento, fi tantùm calami extremitas certo modo
3o
Pars Quarta.
3oj-3o3.
)
21
fupra chartam ducatur, literas exarabit, quse cogitationes praeliorum, tempeftatum, furiarum, affedufque indignationis
bunt 5
fi
;
&
le&orum animis concitamodo ferè fimili calamus movea-
triflitiae
verô alio
in
tur, cogitationes valde diverfas, tranquillitatis, pacis,
amœnitatis, affe&ufque plané contrarios amoris lsetitiae efficiet.
Refpondebitur
&
fortaffe, fcripturara vel
loquelam nullos affe&us, nullafque rerum à fe diverfarura imaginationes, immédiate in mente excitare, 10
tantummodo diverfas inteileftiones quarum deinde occafione anima ipfa variarum rerum imagines in fe efformat. Quid autem dicetur de fenfu doloris &
fed
;
Gladius corpori noftro admovetur, illud ex hoc folo fequitur dolor, qui fané non mi-
titillationis
fcindit i5
:
?
nùs diverfus eft à gladii, vel corporis quod fcinditur, vel odor, vel locali motu, quàm color, vel fonus, fapor. Atque ideô, cùm clarè videamus, doloris fenfum in nobis excitari ab eo folo, quôd aliquae corporis noftri partes contadu alicujus alterius corpo|
20
ris
localiter
nollram
naturs, ut ab aliquibus
mentem etiam mo-
omnium aliorum fenluum
affediones
moveantur, concludere
effe talis
tibus localibus,
licet,
pati poflit.
non deprehendimus ullam differentiam nervos, ex quâ liceat judicare, aliud quid per
Preeterea z5
inter
unos quàm per alios, ab organis fenfuum externorum ad cerebrum pervenire, vel omnino quicquam eô pervenire,. prseter ipforum nervorum motum localem. Videmufque hune motum localem, non modo fenfum 3o
titillationis vel doloris
fonorum.
Nam
Œuvres.
III.
fi
exhibere, fed etiam luminis
&
quis in oculo percutiatur, ita ut 4'
CXCVIII. Nihilà nobis
in objeâis
externis fenfu deprehendi, prœter ipfo-
rum figuras, magni' tudines
&
motus.
}
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
22
3o3-3o4-
i&ûs vibratio ad retinam ufque perveniat, hoc ipfo videbit plurimas fcintillas luminis fulgurantis, quod lumen extra ejus oculum non erit. Atque fi quis aurem
fuam
digito
obturet, tremulum
quoddam murmur
quod à folo motu aèris in eâ incluû procedet. Denique fsepe advertimus çalorem, aliafve fenfiles qualitates, quatenus funt in objedis, nec non etiam formas rerum pure materialium, ut, ex. gr., formam ignis, à motu locali quorundam corporum oriri, atque ipfas deinde alios motus locales in aliis corporibus efiicere. Et optimècomprehendimus quo pa&o à varia magnitudine, figura & motu particularum unius corporis, varii motus locales in alio corpore excitentur; nullo autem modo pofiumus intelligere, quo paéto ab
audiet,
iifdem (magnitudine
fcilicet, figura
&
motu) aliquid
ab
ipfis naturae,
aliud producatur,
omnino
quales funt
formas fubftantiales
reaies,
illae
quas in rébus
quo pafto poftea
iftae
in aliis corporibus ita fint,
&
efife
diverfae
&
5
io
o
qualitates
multi fuppo|nunt; nec etiam
qualitates autformae vim habeant
motus locales
fciamus eam
efle
excitandi. Quae
cùm
20
animae noftrae naturam,
ut diverfi motus locales fufficiant ad
omnes
fenfus in
eâ excitandos experiamurque illos reipfâ varios fenfus ;
in eâ excitare,
non autem deprehendamus quicquam
aliud, praeter ejufmodi
motus, à fenfuum externorum
organis ad cerebrum tranfire eft,
:
25
omnino concludendum
non etiam à nobis animadverti,
ea, quae in objedis
externis, luminis, coloris, odoris, faporis, foni, ca-
lons, frigoris
&
aliarum tadilium qualitatum, vel
etiam formarum fubftantialium, nominibus indigita-
mus, quicquam aliud
effe
quàm
iftorum objedorum
3o
Pars Quarta.
3<>4-3o5.
)2)
varias difpofitiones, quse efficiunt ut nervos noftros
modis movere poffint. Atque ita facili enumeratione colligitur, nulla naturse phsenomena fuifle à me in hac tradatione prsetermirTa. Nihil enim inter naturae phsenomena eft recenfendum, nifi quod fenfu deprehenditur. Atqui exceptis magnitudine, figura & motu, quae qualia fint in unoquoque corpore explicui, nihil extra nos pofitum fentitur, nifi lumen, color, odor, fapor, fonus,
variis
10
&
tadiles qualitates
;
cxcix. Nullœ naturœ phœnomena in hac traâatione fuijfe prxtermiffa.
quae nihil aliud efle, vel fal-
tem à nobis non deprehendi quicquam aliud efle in objedis, quàm difpofitiones quafdam in magnitudine, figura & motu confidentes, hadenus eft demonftratum. i5
Sed velim etiam notari, me hîc univerfam rerum materialium naturam ita conatum efle explicare, ut nullo plané principio ad hoc ufus fim, quod non ab Ariftotele, omnibufque aliis omnium feculorum Phiadmiflum adeô ut haec Philofophia lofophis fuerit :
CC. Nullis
me
in ea
haneque ; non Philofophiam
cipiantur
novam, fed maxime antiquam & effe
|
20
non
fit
omnium maxime
antiqua
&
vulgarem.
vulgaris.
motus & magnitudines corporum confideravi, atque fecundùm leges Mechanicse, certis & quotidianis experimentis confirmatas, quidnam ex iftorum corporum mutuo concuriu fequi debeat, examinavi. Quis autem unquam dubitavit, quin corpora
Nempe
25
nova, fed figuras
&
moveantur, variafque habeant magnitudines & figuras, pro quarum diverfitate ipforum etiam motus varientur,
3o
atque ex mutuâ collifione, quœ majufcula funt in
multa minora dividantur, & figura? mutent ? Hoc non uno tantùm fenfu, fed pluribus, vifu, tadu, auditu
deprehendimus; hoc etiam
diftinétè
imaginamur
&
prin-
ufum effe, quœ non ab omnibus re-
cipiis
5
J
PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
24
3o5-3o6.
quod de reliquis, ut de coloribus, de fonis & caeteris, quae non ope plurium fenfuum, fed fingulorum duntaxat percipiuntur, dici non poteft femper enim eorum imagines in cogitatione noftrâ funt confufae, nec quidnam illa Tint fcimus. corporibus particulas confiAt multas in fingulis ° r \ dero, quae nullo fenfu percipiuntur quod illi fortafle non probant, qui fenfus fuos pro menfurâ cognofcibilium fumunt. Quis autem poteft dubitare, quin
5
minuta, ut ea nullo fenfu de-
«o
intelligimus
:
:
„
.
.
; corpoDari particulas
mm infenjiies.
:
multa corpora
prehendamus
fint tara
? fi
horis adjiciatur
tantùm confideret, quidnam
iis
quae lente augentur, vel quid de-
quae minuuntur. Crefcit arbor quotidie,
trahatur ex
iis
nec poteft
intelligi
fuit, nifi
fingulis
majorem
illam reddi
quàm
fimul intelligatur aliquod corpus
ei
priùs
adjungi.
i5
Quis autem unquam fenfu deprehendit, quaenam fint illa corpufcula, qua? in unâ die arbori crefcenti accefferunt? Atque faltem illi, qui agnofcunt quantitatem effe
indefinitè divifibilem, fateri debent ejus partes
tam exiguas, ut nullo fenfu percipiantur. Et fané mirum effe non débet, quôd valde minuta corpora fentire nequeamus; cùm ipfi noftri nervi, qui moveri debent ab objeétis ad fenfum efficiendum, non
reddi poffe
|
fint minutiffimi,
fed,
funiculorum
particulis fe minoribus conflati tiflimis
quam
corporibus moveri
;
inftar,
ex multis
nec proinde à minu-
poflint.
20
2
Nec puto quem-
ratione utentem negaturum, quin longe meliùs
ad exemplum eorum quae in magnis corporibus accidere fenfu percipimus, judicare de iis quae acci-
fit,
dunt in minutis corpufeulis, ob folam fuam parvitatem fenfum effugientibus, quam ad haec explicanda,
3o
Pars Quarta.
3o6-3o7.
P5
cum
novas res nefcio quas, nullam
iis
quae fentiuntur
fimilitudinem habentes, excogitare.
At Democritus etiam corpufcula quaedam imaginabatur, varias figuras, magnitudines & motus habentia, ex
quorum coacervatione mutuifque concurfibus om-
nia fenfilia corpora exfurgerent;
& tamen
fophandi ratio vulgô ab omnibus
nemounquam
ccn. Democriti Philofophiam non minus differre à noftrâ, quàm à vulgari.
ejus philo-
Verùm
rejici folet.
illamrejecit,propterea quôd in eâ con-
tam minuta ut fenfum varias magnitudines, figuras & motus
fiderarentur quaedam corpora 10
effugerent, quae
nemo poteft dubitare, quin ut modo oflenfum eft. Sed re-
habere dicerentur; quia
multa rêvera
je&a
talia fint,
primo, quia
eft,
illa
corpufcula indivifibilia iup-
ponebat, quo nomine etiam ego illam rejicio; deinde, .5
quia vacuum circa ipfa efle fingebat, quod ego nullum dari poffe demonftro
tribuebat,
20
;
tertio,
quam ego nullam
quia gravitatem iifdem
in ullo corpore,
cùm
fo-
lum fpe&atur, fed tantùm quatenus ab aliorum corporum fitu & motu dependet atque ad illa refertur, intelligo ac denique, quia non oflendebat, quo pafto res fingulae ex folo corpufculorum concurfu orirentur, vel fi de aliquibus id oftenderet, non omnes ejus ;
|
rationes inter fe cohserebant
care licet ex 25
prodita funt. fophiâ
iis,
:
faltem
quantum
judi-
quae de ipfius opinionibus mémorise
An autem
fcripfi, latis
ea quae hadenus de Philo-
cohaereant, aliis judicandum re-
linquo.
At infenfilibus corporum particulis determinatas figuras & magnitudines & motus affigno, tanquam fi Î0
eas vidiffem,
&
tamen fateor
efle infenfiles
;
atque
ideô quaerent fortafle nonnulii, unde ergo quales
fint
CCIII.
Quomodofiguras S motus
particularum
fenjîlium
mus.
in-
cognofca-
PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
J2Ô
agnofcam. Quibus refpondeo fimpliciffimis
& maxime
:
3ot-3o8.
me primo
notis principes,
quidem, ex
quorum
co-
mentibus ncftris à naturâ indita eft, generaliter confiderâfle, quaenam prsecipuae differentiae inter magnitudines & figuras & fitus corporum, ob folam
gnitio
&
exiguitatem fuam, infenfilium efle poflent,
quinam
fenfiles
effedus ex variis eorum concurfibus feque-
rentur.
Ac
deinde,
cùm
fimiles aliquos effedus in
rébus fenfibilibus animadverti, eas ex
corporum concurfu ortas Atque ad hoc adjuverunt nullum enim :
fimili
talium
exiftimâfle; prsefertim
nullus alius ipfas explicandi videbatur.
5
modus
arte
cùm
excogitari poffe
me
fada non parum
aliud, inter ipfa
naturalia, difcrimen agnofco, nifi
10
quôd
&
arte
corpora
fadorum
operationes, ut plurimum, peraguntur inftrumentis
i5
adeô magnis, ut fenfu facile percipi poflint hoc enim requiritur, ut ab hominibus fabricari queant. Contra autem naturales effedus ferè femper dépendent ab aliquibus organis adeô minutis, ut omnem fenfum effug'iant. Et fané nullae funt in Mechanicâ rationes,
?o
:
non etiam ad Phyficam, cujus pars vel fpecies eft, pertineant nec minus naturale eft horologio, ex his vel illis rôtis compoûto, ut horas indicet, quàm arbori quse
:
ex hoc vel
|
illo
femine
Quamobrem, funt exercitati,
ut
ii
cùm
ortae, ut taies
frudus producat.
qui in confiderandis automatis alicujus machinae
ufum
nonnullas ejus partes afpiciunt, facile ex
modo
aliae
quas non vident
ex fenfilibus effedibus lium, quales fint
eorum
&
fint fadae,
iftis,
conjiciunt
&
quo :
ita
partibus corporum natura-
cauflse
inveftigare conatus fum.
fciunt
25
&
particulae infenfiles,
3o
Pars Quarta.
3o8-3o9.
At quamvis res
forte
omnes naturales
hoc pafto
VI
intelligatur,
potuerint,
fieri
concludi débet, ipfas rêvera
quemadmodum ab eodem
fie
non tamen ideô
fadas
CCIV.
quomodo
effe.
Nam
duo horologia fieri poffunt, quae, quamvis horas sequè bene indicent, & extrinfecus omnino fimilia fint, intus tamen ex valde diiïimili rotularum compage confiant ita non dubium eft, quin fummus rerum opifex omnia illa, quae videmus, pluribus diverfis modis potuerit efiieere. Quod equidem verum effe libentifîimè concedo, fatifque à mepraeftitum effe putabo, fi tantùm ea quae fcripfi talia fint, ut omnibus naturae phaenomenis accuratè refpondeant. Hocque etiam ad ufum vitae fufficiet, quia & Medicina, & Mechanica, & caeterae artes omnes, quae ope Phyficae perfici poffunt, ea tantùm quae fenfilia funt, ac proinde inter naturae phaenomena numeranda, artifice
Sufficere fi de infenfibilibus qualia effe
explicuerim, forte «on talia
poffint, etfi
fint.
:
10
i5
pro fine
habent. Et ne quis forte
Ariftotelem* aliquid ampliùs voluiffe, 20
fibi
perfuadeat,
praeftitiffe,
aut praeftare
ipfemet in primo Meteorologicorum, initio
capitis feptimi, expreffè teftatur,
de
iis
quae fenfui
non
&
de-
funt manifefta, fe putare fufficientes rationes
monftrationes afferre,
fi
tantùm oftendat ea
ita fieri
poffe, ut à fe explicantur.
Sed tamen, ne qua hîc veritati fraus fiât, confiderandum eft quaedam effe quae habentur certa moraliter, hoc eft, quantum fufncit ad ufum vitae, quamvis fi ad abfolutam Dei potentiam referantur, fint incerta. |
25
Ut
ex. gr.,
dem 3o
literis,
feriptam, a.
fi
Voir
t.
&
quis légère velit epiftolam, latinis qui-
non
fed
in
verâ fignificatione pofitis,
conjiciens, ubicunque in eâ eft A, legen-
V, p. 550,
1.
4-
CCV.
Ea tamen quœ cui,
explividerijaltem mo-
raliter certa.
J
28
dum
Principiorum Philosophie
ubi
effe B,
quâque
pado
inveniat hoc
poni in
:
&
fubftituendam,
verba ex
iis
com-
verus fenfus
hoc folâ conjedurâ
etfi
eam
forfan poffit, ut qui
fieri
pro unâ-
ita
illius epiftolae
verbis contineatur,
cogrofcat,
effe
quœdam
latina
non dubitabit quin
iftis
non
B legendum C, atque
proximè fequentem
literâ
3o 9 -3io.
5
fcripfit,
proximè fequentes, fed aliquas alias loco verarum pofuerit, atque fie alium in eâ fenfum occultaverit hoc enim tam difficulter poteft contingere, literas
:
ut
non
credibile videatur. Sed qui advertent
quàm
10
multa de magnete, de igné, de totius Mundi fabricâ, ex paucis quibufdam principiis hîc deduda ûnt, quamvis illa principia tantùm cafu & fine ratione à
me affumpta potuiffe fi
CCVI
-
Imà plufquam morau ter ,
pu tarent, forte tamen agnofeent, vix contingere, ut tam multa fimul cohaererent,
falia effent
effe
i5
3 .
quaedam funt, etiam in rébus naturalibus, r n quie abiolute ac pluiquam morahter certa exiftimamus, hoc feilicet innixi Metaphyfico fundamento, quôd Deus fit fummè bonus & minime fallax, atque Praeterea i
y
i
i
.
ideô facultas
i
quam nobis
dédit ad
•
•
verum à
dicandum, quoties eâ reétè utimur, diftinétè
percipimus, errare non
thematicae demonftrationes res materiales exfiftant;
&
;
poffit.
talia
jo
falfo diju-
quid ejus ope Taies funt Ma-
quôd funt evidentia omnia
talis eft
ratiocinia, quee de ipfis fiunt. In fortaflis
&
•
cognitio
quorum
etiam haec noftra recipientur ab
|
a5
numerum
iis,
qui con-
quo pado ex primis & maxime fimplicibus cognitionis humanse principiis, continua ferie deduéta fint. Praelertim fi fatis intelligant, nulla nos objeda fiderabunt,
a.
Voir
t.
V,
p.
3oa,
1.
16.
3o
Pars Quarta.
3 io.
externa fentire poffe,
nifi
ab
in nervis noftris excitetur;
non
poffe à flellis
nifi fiât
jacente
:
his
enim
me
aliquis
talemque
motus
motum
localis excitari
longiffimè hinc diftantibus, illis
& in toto coelo inter-
admiffis, caetera
omnia, faltem gene-
etiam aliquis motus in
raliora quae de
à
fixis,
iis
P9
Mundo & Terra
fcripfi, vix aliter
explicata funt, intelligi poffe videntur.
At nihilominus, memor meae tenuitatis, nihil affirmo fed haec omnia, tum Ecclefiae Catholicae auftoritati, tum prudentiorum judiciis fubmitto; nihilque ab ullo credi velim, niû quod ipfi evidens & invida :
10
quàm
ratio perfuadebit.
FINIS.
Œuvres.
III.
4»
CCVII. Sei me omnia mea Ecclefice
auâoritati fub-
mittere.
INDEX
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE m
Avertissement Epistola Dedicatoria
i
PARS PRIMA. De i.
effe
5 falfis
ha-
4.
7.
8.
»
&
dcfiniticnibus
inter
cognitiones
numeranda Quomodo mens
6
12.
Cur
i3.
Quo rum
1.
tior
fit
quàm
non
effe
8
noftra no-
corpus
»
non omnibus aeque
innotefcat
9
fenfu reliquarum re-
cognitio à Dei cogni-
tione dependeat
»
14.
Ex
»
eo quôd exiftentia ne-
de Deo conceptu contineatur, reftè concludi Deum exfiftere. ceffaria in noflro
ordine philo.
7
cogitatio
fimpliciffima funt
taiia
1
quin exiftamus dum dubitamus; atque hoc effe pri-
.
fit
fe nota,
»
poffe à nobis dubitari,
mum, quod
Quœ
&
Nos habere liberum arbitrium, ad cohibendum af-
fophando cognofcimus. Diftin&ionem inter animam
rem
corpoream,
ftudio acquifitas
Cur etiam de Mathematicis
Non
&
Logicis obfcuriora reddi.
Cur poflîmus dubitare de
fenfum in dubiis, ficque ad errorem vitandum
Quid per
»
demonftrationibus 6.
10. »
rébus fenfibilibus 5.
9.
Hanc intérim dubitationem ad ufum vitae non effe referendam
five inter
hinc agnofci
dubi-
benda 3.
corpus, cogitantem
omnibus, quan-
tum ftcri poteft, tandum Dubia etiam pro
humanœ.
&
Veritatem inquirenti, femel in vitâ de
2.
principiis cognitionis
.
»
i5.
Non eodem modo in aliarum rerum conceptibus
io
,,
H2
Index
contingenter!
fed
dum-
ftellarum
10
taxat contineri 16. Praejudicia
impedire, quo-
minùs
neceffitas exfi-
ifta
28.
clarè cognofcatur
Quô
cujufque objettiva
major
eft,
18.
Deum
29.
eô ejus caufTam
debere majorem Hinc rurfus concludi
aliâ
ao.
1
.
inde exfiftere
Ex
noftro
i3
33.
exfiften-
noneffecorporeum, «
tos
14
dant
quibus nullos fines ad-
vertimus, qualia funt extenfio
mundi,
divifibilitas
»
18
37.
Summam effe hominis per-
non
poffe
»
»
quôd agat
li-
&
per hoc laude vel vitu-
dignum reddi defeaum in noftrâ aftione, non in noftrà naturâ, quôd erremus &
perio
>
38. Effe
»
;
in
perfpeélâ
bère, five per voluntatem,
effe
pô.Nunquamdifputandumeffe de infinito fei tantùm ea
»
cùm
rumque cauffam inde effe. Errores noftros Deo impu-
feclionem,
omnia quae à Deo revelata funt, quamvis captum noftrum excé-
Credenda
nifi
36.
tari
,
25.
Nos non errare, de re non fatis
35. Hancillolatiùspatere,erro-
fentire
velle
17
Duos tantùm in nobis effe modos cogitandi, percep-
adjudicandum
»
ut nos, nec malitiam peccati 24. A Dei cognitione ad creaturarum cognitionem perrecordando eum veniri effe infinitum, & nos fini-
nec
tantùm ne-
ad nos, priva-
fi
etiam voluntatem, requiri
i.igenii vi cognofcibilia fi-
Deum
Deum
judlcamus 34. Non folùm intelleflum, fed
nia ejus attributa naturali
i3.
»
Errores noftros, fi ad
tionem fcilicet intelleflûs, & operationem voluntatis.
tiamDei cognofcendi.om-
mul cognofci
dubitationes antè
tiones 32.
ad exûften-
modo
tolli
gationes;
12
»
tiam Dei demonftrandam. 22.
16
referantur, effe
re
31. Exfiftentiae noftrae duratio-
fufficere
»
errorum
omnia quas
Hinc fequi ac
3
Nos non à nobis ipûs, fed à Deo fa<Etos, eumque pro-
nem
effe
recenfitas
prehendamus, ejus tamen
omni
Deum non
clarè percipimus, vera effe, »
19. EtfiDei naturamnon com-
perfeftiones
i3
rerum
cauffam 30.
11
exfiftere
clariùs à nobis cognofci.
infinitum..
caufas finales
examinandas
effe
perfeftio
effe
Non
14
creatarum, fed efficientes
»
ex noftris
ideis
&
indefinitum
Dei ab omnibus
ftentiae
(7-8)
partium matenae.numerus &c, pro indefinitis habenda 27. Quae differentia fit inter
neceffariam
cxfiftentiam
17.
.
;
faepe
fubditorum
aliis
dominis,
autem Deo,
culpas
nunquam
tribui poffe.
.
19
39. Libertatem arbitrii efic per fe
notam
»
Principiorum PmLOSOPHIiE.
(8-9)
40. Certum etiam omnia
Deo 41.
Quomodo arbitrii
&
bertas
noftri
Nos nunquam
&
mus
etfi
.
55.
numerus
Qusedam
Exemplo
ftincla
ftam,
;
»
effe poffe
non non autem etli
58.
59.
&
univerfalia
quœ. :
primae auatis prx-judi-
ferentia,
emendanda, fimplices
dens
61. 62.
De De
63.
Quomodo
rerumve affefliones, vel ut œtcmas veritates & rerum enume-
Quid iftud ris
fitfubftantia;
.
.
.
diftindione rationis... cogitatio
diftinttè
&
29 3o
ex-
cognofci
64.
Quomodo
& corporis etiam ut modi
65.
Quomodo
66.
Quomodo
.
fubdantioe
23
fint
& 24
& qu6d
»
3i
ipfarum modi etiam cognofcendi ...
32
fenfus, affedus
appetitus, clarè cognof-
cantur, quamvis fxpe de iis
nomen Deo & creatu-
nonconveniat univocè.
28
reali
turam mentis
49. jEternas veritates non poffe ita enumerari, fed nec effe
ter praejudicia
de
diftinftione modali.
poffint, ut conftituentes na-
»
opus Eas clarè percipi, fed non omnes ab omnibus, prop-
diltinitionibus, ac pri-
tenfio
;
ratio
»
De
res
quinque vul-
proprium, acci-
60.
mo
Omnia quœ fub perceptionem noftram cadunt, fpe-
27 univerfalia fiant,
fint
cia
»
»
genus, fpecies, dif-
Ad
ftari ut
tempus.
tantùm modos
effe
Quomodo gata
22
notiones effe confiderandas, & quid in quâque fit
5i.
Etquid duratio
&
diftin-
clarum
»
attributa effe in
Numerum & omnia
di-
nifi fit clara
a6
modi, qualitates,
fint
cogitandi.
per-
fit
»
rébus, |alia in cogitatione.
»
doloris oftendi-
claram ceptionem,
item Dei ordo, etiam diftin£tè duratio,
attributa
perceptio clara,
tur,
50.
Quomodo
57.
fit
poffi-
cogitantis,
intelligantur
,
à nobis perfpefta
5
& corporeœ,
21
co contingere quôd fupponamus ea fuiffe antea
Quid
2
habere
mus, fubftantiae
Quid
;
24
& diftin-
claras
étas notiones
56.
in veritatem
quid diftincla
48.
Quomodo
idque
fatis
47.
54.
cafu incida-
ex
46.
corporis extenfio »
Nos femper malè judicare, cùm affentimur non clarè perceptis,
45.
.
.
.
unum
praecipuum attributum, ut mentis cogitatio,
diftinftè per.
ipfa cognofcatur.
effe
»
ceptis affentimur
uni-
quo-
53. Cujufque fubftantiae
cùm
falli,
&
conveniat,
modo
li-
Dei prœordina-
.
Quôd menti & corpori vocè
Quomodo, quamvis nolimus falli, fallamur tamen
folis clarè
44.
52.
ao
per noftram voluntatem. 43.
à
fimul concilientur
tio
4a.
effe
praeordinata
22}
malè judicemus
»
67. In ipfo de dolore judicio »
fivpe
nos
falli
,
,
m 68.
Index
Quomodo
in
(9)
quod
iftis id,
defatigemur fenfibus
clarè cognofcimus, ab eo in
quo
polfumus,
falli
funt, attendendo
fit
diftinguendum 69.
de
fenfibilibus
ferre
:
rem praecavemus,
fam
quae rébus
erro-
34
Alteram errorum caufam
73.
qu6d praejudiciorum oblivifci nequeamus Tertiam cauflam eue, quôd
illis
non ideô
non
perceptione,
75.
37
accuratè non ...
Summa eorum
quae obfer-
vanda funt ad
reftè philo-
fophandum 35
72.
&
rcfpondent, alligemus.
à prœjudiciis infantiae
procedere
;
quae
praeconceptâ opinione judicare 74. Quartam cauflam elfe, quôd conceptus noftros verbis,
alio in
errorem incidimus 71. Praecipuam errorum cau-
ea,
fed ex
»
judicium
quorum uno
fimus de
ex praefenti
cognofci
aliter
.
70.
atfueti
33
magnitudinem, figuram &c, quàm colores, dolores &c Nos poffe duobus modis
Longé
ad
praefentia
»
38
76. Autoritatem divinam per-
ception! noftrae effe prœfe-
rendam; fed eâfeclufà, non
effe,
decere Philofophum
36
quàm
aliis
perceptis affentiri.
.
69
PARS SECUNDA. De
1.
Principiis
rerum materialium.
rerum
&
Quibus rationibus
de vacuo, hanc corporis naturam obfcuriorem fa-
materialium exfiftentiacertô cognofcatur 2.
corpus humanum menti effe arâè conjunftum. ... 3.
Senfuum
perceptioncs,
quid rêvera fed quid fito
lit
vel obfit,
cari 8.
do»
corporis,
non
9.
colore,
cùm
aut limilibus, fed
in folà
de rarefaftionc
42 43
»
Quantitatem & numerum differre tantùm ratione à re quanta & numerata Subftantiam corpoream
in
pondère, duritie,
Prxjudicia
Quomodo fiât rarefaftio ... Eam non poffe ullo alio modo intelligibili expli-
non
extenfionc confiftere 5.
7.
41
humano compo-
profit
Naturam
6.
in rébus,
ccrc 4.
cere
40
Quibus etiam cognofcatur
44
à quantitate fuâ di-
ftinguiiur, confufè concipi
42
10.
tanquam incorpoream Quid lit fpatium, iive cus intcinus
...
lo-
45
.
1
1.
Quomodo
in re
non
contigua ejus quod move-
diffé-
rât à fubftantiâ corporeâ. 12.
46
Quomodo ab eâdem différât in modo quo concipitur
i5.
Quomodo
fpatium
.
plané
res
fit
Cur, ex duobus corporibus contiguis quae feparantur ab invicem, unum potiùs quàm aliud moveri
3i.
Quomodo
Vacuum
18.
Quomodo emendandum fit
ex vulgi ufu non excludere omne corpus. .
.
fumpto
19.
Ex
Quomodo
33.
Quomodo
nullas ai.
22.
atomos dari
Item
mundum
nitè
extenfum
poffe..
23.
nem,
marum
omnem ejus
26.
Non
fumptus ad
tantùm
quietem
28.
Motum non
37
diverfos
.
61
quôd unaquasque res, quantum in fe eft, femper in eodem
Prima
lex naturae
ftatu
perfeveret
:
ficque
,
per moveri pergat 38.
elfe
modos
39.
55
62
De motu projecîorum 63 Altéra lex naturae quôd :
omnis motus ex
fumtum
ie£lus
ad corpora
lariter
propriè
referri, nifi
60
quod femel movetur, fem-
quie-
corporis moti
dubitanetfi
in univerfo confervare.
53
54
Motum &
fiât,
caufam, & eandem femper motûs quantitatem
»
motum, quàm ad
fit
non comprehendatur Deum effe primariam moquin
tus »
plus a£tionis requiri
tem 27.
36.
divifio;
fiât ifta
quôd non
dum
diverfitatem, pen-
25.
eae
incomprehenfi59
Quomodo
&
for-
motu Quid fit motus juxta vulgarem fenfum Quid fit motus propriè
fint
biles
35
non
dere à
24.
nobis
materiae variatio-
five
quamvis
indefinitas,
»
Omnem
58
terix in particulas rêvera
5i
;
effe
»
omni motu
fimul moveatur
52
mundos
in
34 Hinc fequi divifionem ma-
Item unam & eandem elle materiam cœli & terrx ac plures
57
etiam motus propriè fumptus, qui in quoque corpore unicus efl, pro pluribus fumi poffit. integer circuluscorporum
»
effe indcfi-
poffe
cor-
.
qux
his ea confirmari,
eodem
tus effe poffint 3a.
»
5o
de rarefa&ione di&a funt. 20. Ex his etiam demonllrari,
in
pore innumeri diverû mo-
praejudicium de vacuo abfolutè
56
dicitur
48
49
17.
»
3o.
»
Repugnare ut detur vacuum, five in quo nulla
quiefcentia fpeftan-
tur
locus externus
pro fulperficie corporis ambientis reftè fumatur. 16.
quam
»
14.
3.
55
tur
29 Nec referri, nifi ad ea corpora contigua, quae tan-
Quid fit locus externus ... 47 In quo différant locus &
1
m
PrINCIPIORUM PHILOSOPHIE.
(9-io,
;
&
fe ipfo fit
ideô quae circu-
moventur, tenderc
Index
j}6 femper ut recédant à centro
quem
circuli
56.Fluidorumparticulasaequa-
defcri-
bunt
li
63
40. Tertia
Iex
:
quôd omne
ma vi porte motum
motu occurrendo verô minus forti, tantum amittere quantum in illud
Sj.
;
43. In
quo
confiftat vis cujuf-
que corporis ad agendum vel refiftendum
44.
Motum non
motui
contrarium, fed quieti
;
&
determinationem in unam partem determinationi in partem oppofitam 45.
Quomodo
portit
quantum
nari
Non
61.
Cùm
62.
Cùm corpusdurum à fluido
67
las fequentes
»
Prima Secunda 47.
»
76
eft
corpus fluidum totum fimul verfus aliquam partem fertur, neceffariô fecum déferre corpus du-
rum quod
68 »
fie
49. Quarta
»
moveri
Quinta
69
5i. Sexta 52. J53.
Septima difficilem,
Durorum
earum quiète
ut,
fint,
noftris dividantur
Non ficâ
70
71
quàm
in
Phy-
Geometriâ,
admitti,
nec
optari,
omnia naturx phsenomena explicantur,
quia
&
quàm
»
alia principia in
vel in Mathefi abftraclâ, à
me »
partes nullo alio
glutino fimul jungi,
quamvis
parva, non facile manibus
quôd unumquodque cor-
quse fluida
77
Cur quaedam corpora tam dura
64.
»
ideirco
»
propterea
pusàmultisfimultangatur. 54. Qua: fint corpora dura,
non
.
»
Harum regularum ufum elfe
55.
63.
in fe continet.
defertur,
48. Tertia
50.
«
tamen ab ifto fluido majorem celeritatem acquirere, quàm habeat à duro à quo impul; porte
fum
eu jufque
motus mutetur propteraliorumcorporum occurfum,idque per regu46.
75
Corpus durum, ab alio duro impulfum, non om-
60.
determi-
corporis
in ep exfihac in parte rationem non ha-
iiem fuum motum ab eo mutuari, fed partem etiam à fluido circumjacente
»
effe
moveantur quàm
bere Sg.
jl
particule
fluidi
illud
fluidi
»
66
71
demonftratio.
durum
corpus ftens,
determinari ad
rei
quae
tardiùs
41. Probatio prioris partis hujus regulae
Ejufdem
58. Si
65
43. Probatio porterions partis.
partes
durum
in fluido exfiftens, à mini-
currendo, nihil amittat de
transfert
omnes
verfus
vi
moveri. Et corpus
corpus, alteri fortiori oc-
fuo
(io-h)
fie
certae
de
iis
demonrtra-
tiones dari portunt
78
.
Principiorum Philosophie.
(il-IÎ
)}7
PARS TERTIA. De Mundo
i.
2.
Opéra Dei nimis ampla cogitari non poffe
Cavendum
fibi
fines
quos
5.
ad philofophandum Quae fit ratio diftantiae & magnitudinis inter Solem,
fenfu dicipoffit,omnia
propterhominemfaétaeffe. mentis,
Terram
8.
9.
& Lunam
Lunam &
alios
Terram
12.
non differre Lunam, cùm nova eft,
Œuvres.
accuratiùs
86
Saturno|
»
quammaximè
di-
ftantes *
21.
Solem,
»
inftar
flammae, ex
materiâ quidemvalde bili
conftare, fed
mo-
non ideo
ex uno loco in alium migrare
»
22.
23.
tium circa fixis
24.
25. »
fe
habere,
87
aliis
deftitutum
»
Cœlos effe fluidos 89 Cœlos omnia corpora in fe » contenta fecum déferre. Terram in cœlo fuo quie.
36.
fcere, fed »
»
Solem à flammâ differre, quod non ita egeat alimento Fixas omnes in eâdem fphaerâ non verfari, fed
unamquamque vaftum fpa-
»
Solem inter Fixas, & Terram inter Planetas poffe
III.
»
quàm Copernicum, & veriùs quàm Tychonem, Terrae motum
Me
negare
84
Fixas eandem femper à fe mutuô diftantiam retinere, non autem Planetas
motûs Terras
20. Fixas fupponendas effe à
à
numerari 14
19.
ratione luminis à
Terra illuminari
»
cus »
»
Planetis
in
quàm Coperni-
tribuere,
Planetas
1 1
&
Tychonem verbo minus, fed re plus
83
lucem à Sole mutuari
i3.
81
82
fulgere 10.
18.
& quis eorum ufus
Quas fitdiftantiareliquorum planetarum à Sole Fixas non poffe fupponi nimis remotas Terram è cœlo confpe&am non apparituram effe nifi ut Planetam, love aut Saturno minorem Solem & Fixas propriâ luce
Hypothefes Copernici Tychonis non differre,
quantum hypothefes
»
De phaenomenis, five experi-
84 Hypothefim Ptolemaei apparentîis non fatisfacere. 85 .
17.
intelhgi
4.
7.
16.
Deus
Quo
per varias hypo-
thefes poffe explicari
propofuit in creando
3.
Eafdem Planetarum apparentias,
effe,
mundo, à nobis fupponamus
6.
i5.
80
ne nimis fuperbè de nobis ipfis fentientes,
adfpe&abili.
.
nihilominus ab
eo deferri
»
43
,
Index
2^8 27.
Idemque fentiendum de omnibus Planetis
effe
90
refpicere
transferantur 29.
»
Nullumetiammotum Terra
mena
motus impropriè juxta
ufum
44,
tune reftè dici alios Pla30. Planetas
lem 3t.
à
omnes
91
cœlo deferri
Quomodo
finguli
32.
Quomodo
33.
46,
ma-
Terra
cir-
47,
ca proprium centrum, & Luna circa Terram vehatur 34.
35.
94
De motu
in
minus
ea,
quas
fal-
ex
ipfis
&
certa toi
Quomodo omnes
95
cceleftis
faélx
particulae
io3
fint fphaericae
49. Circa iftasparticulas fpheericàs aliam effe debere
ma-
teriam fubtiliorem
104
Hujus
narticulas facillimè dividi.
»
Si.
»
52.
Eafdem celerrimè moveri. Tria effe hujus mundi ad-
53.
io5 fpectabilis elementa Très etiam in illo cœlos
54.
Quomodo
verfitatemin Fixis,propter
55.
maximam ipfarum
56.
Quid fit lux Quis conatusad motum
»
Tychonis hypotheeffe, Terram moveri circa proprium centrum Ac etiam illam moveri circa Solem motu annuo..
38. Iuxta
fim dicendum
40. Terrae tranflationcm
lam
efficere
adfpedûs
matas
di-
diftan-
Sol
106
&
fixas
for-
107
fint
rébus inanimatis
fit
to8 in
intel-
ligendus
diftan-
ad motum Cometarum, quos jamconftat effe in cœlo
fubtilioris materioe
diftingui poffe
97
»
Hanc etiam fixarum tiam
96
nul-
tiam 41.
non impedire,quo-
5o.
intelligi
39.
fuppofitionum
fitatem
materioe »
longitudinem. 37. Phaenomena omnia per hanc hypothefin facillimè 36.
48.
DeaberrationePlanetarum in latitudinem
Harum
effe poffint
effe
perfeflè circulares
quae hîc
fint ea,
deducentur, vera
11
Motus cœlorum non
Quaenam
affumo ad phaenomena 1 00 omnia explicanda
93
Quomodo etiam
»
falfas effe
»
etiam Solis
»
hîc nonnullas
affumpturum, quas confiât
92
culas
tamen eas, quas hîc exponam, pro hypothefibus tantùm haberi velle. .
Planetx
deferantur
99
Me
45 Meque etiam
So-
circa
deducuntur
clarè
fint verae
vulgi fumatur; fed
netas moveri
98
43 Vix fkri poffe quin cauffae, ex quibus omnia phaeno-
tribuendum, quam-
effe
vis
42 Omnia quae hîc in Terra videmus, ad phasnomena etiam pertinere, fed non opus effe initio ad cunfta .
Terram, propriè loquendo, non moveri, nec ullos Planetas, quamvis à cœlo
28.
(11)
requiri
57.
Quomodo
«
in
codem
cor-
pore conatus ad diverfos
98
motus fimul
effe poffint
.
.
k
5 3
Principiorum PHILOSOPHLE.
(»z-i3)
Quomodo
58.
ea.quae circula-
recedere à centro fui
fit
vis
iftius
co-
natûs 60.
Hune conatum
61.
Ipfum Solis
efficere, ut
&
m
reperiri in
cœlorum
materiâ
Fixarum
De motu primi
ne ejus figura
dum
rotunda. 129
fit
elementi,
verfatur inter globu-
los fecundi
i3i
omnibus
punétis circumferentiae cu-
fed etiam verfus polos fe
fe
efficere, ut
cœleftis
ab
mate-
jy.
78.
Quomodo
79.
Quàm
cam
in
conatu
Omnes
lucis
»'
diffundat 1 1
mutuô non impedire
ifto
fe
verfus Eclipti-
diffundat facile,
motum
moveantur
in ifto conatu inveniri adeô ut lux ejus ope cerni
80.
Quomodo lumen
poffet tanquam ex ftellis manans, etfi nulla vis effet
81.
An
in ipfis ftellis
i33
ad
unius exigui corporis, alia quammaximè ab eo remota
114 proprietates :
u
Solis ten-
dat verfus polos aequalis
polis
1 1
65. Cujufquevorticis cœlorum
&
fit
in Eclipticâ
minores
Soli vicinos
ac celeriùs moveri
infle&i,
mutuô tangere non 68. Vortices iftos
effe
remotiores
poffe. 118
magni-
Cur
84.
moveantur quàm aliquantô minus remoti Cur Solis proximi celeriùs
119
ex polis cujufque vorticis
centrum,
& »
Idem de materiâ fecundi elementi non poffe intelligi. Quae
fit
fitatis
remotiffimi
etiam ferantur, lô remotiores
ex centro verfus alias partes
137
83.
69. Materiam primi elementi fluere verfus
quam
omnes magnitudine asquales, & eô celeriùs moventur, quô funt à Sole
fe
tudine inaequales
effe,
funt
117
vorticum polos
35
quàm
tain diftantiam, ultra
ut
inter fe confentiant
Duorum
1
remotiores, ufque ad cer-
116
Motus iftorum vorticum
modo
34
82. Globulos fecundi elementi
rum vorticum ab eorum
aliquo
1
ejus vis in
polos, tangere partes aliopolis remotas
71.
128
76.
63. Globulos materiae cœleftis
70.
motu
matejiae
Eas tamen non impedire,
fint ro-
dere conetur
67.
»
ejus
75.
jufque ftellae vel Solis rece-
66.
effe in
Quomodo Solis lumen non modo verfus Eclipticam,
riâ
64.
inaequalitates
effe
74. Varias etiam
»
Eundem
mate-
Solem componit. 125
in fitu corporis Solis
112
corpora
tunda 62.
quae
73. Varias
109
Quanta
Quomodo moveatur riâ,
mo-
tus |59.
72.
moventur, conentur
riter
}}9
85.
Cur iidem fint
86.
123
quàm
Solis
remotioribus
»
pau1
38
proximi
mino-
res
121
ratio hujus diver-
celeriùs
Globulos fecundi elementi variis modis fimul moveri,
140
1
Index
H° quo
fit
ut plané fphaerici
circa
reddantur 142 87. Varios effe gradus celeritatis in minutiis primi dé-
menti 88.
(i3-I4)
&
maculas ad tertium 1
&
nimum
valde incertis pendere.
hâbent celeritatis, idipfum quod hâ-
aliis transferre,
mutuô
ac
centra vorticum fertur ... figura
ftriatae
eft
iftarum
tudines
apparentes
92. Très
tantùm
ftrias in
culis,
&
minutiffimas, va-
aliarum magnitudines in primo elemento.. 147
Quomodo ex iis maculœ
Quomodo
109.
110.
»
99. In quales particulas cula; diflblvantur
100.
Quomodo
alii
etiam meatus
decuffatim
interfe1
Quôd lumen vix
ftellae
149
i5o
56
per
poffit tran-
157
Defcriptio ftellae ex improvifo apparentis
112. Defcriptio
ma-
ex ipfis acther
meatus i55
Quôd
maculam ni.
maculae in facu.
iftos
fire
mitate colores iridis appa-
las vertaritur, vel contra.
»
materia primi
cent
extre-
reant
retrogredi
illos
Quomodo
illos
iftœ
»
Quomodo
& cur particulae
elementi per
148
quarundam
;
per
fluat
maculae diffolvantur, ac novae genein
53
1
quae veniunt ab alio
»
rentur
ftriatae
difpofitio iftorum
non poffint 154 107. Cur etiam quae veniuntab uno polo, non tranfeant per eofdem meatus, quàm 108.
95. Hinc cognofci praecipuas harum macularum proprietates
fit
ftriatae
in
Solis vel ftellarum fuperficie generentur
ma-
per quos libéré tran-
meatuum
rias effe
Cur
106. Quae
»
omnium
difpa-
»
feunt particulae
ipfis
93. Inter particulas ftriatas,
i52 aliquae fixae
pareant
145
effe
I94.
Cur
io5. Multos effe meatus in
polis venientes, contra.
mu-
reant, vel ex improvifo ap-
deinceps voca-
effe intortas. ..
cur qua-
ftellarum magni-
104.
»
modo
&
obfcurior;
rundam
91. Iftas particulas, ab oppofi-
rio
5
1
vifus
tentur
»
buntur tis
.
»
Cur Sol aliquando
io3.
minutiarum, quae particulae
.
poffit
144
elementi, quae à polis ad
fit
.
totum aliquod fidustegere
fibi
adhaerere
veniri in eâ materiâ primi
90. Qualis
diffolutionem à cauffis
Quomodo eadem macula
102.
89. Taies minutias, fibi mutuô adhaerentes, praecipuè in-
98.
iftas
Eas ejus minutias quae mi-
bent
97.
ftellasgene-
Huncque xtherem
5o elementum referri 101. Macularum produftionem
»
facile
96.
&
Solem
retur.
1
ftellae
58
paula-
160 tim difparentis maculis mulomnibus In 11 3. tos
meatus
ftriatis
à
cxcavari
particulis
161
1
Eandem
14.
men ad Terram
ftellam poffe per
vicesapparereacdifparere. 162
n5. Totum aliquando
vorti-
cem, in cujus centro ftella,
deftrui poffit,
circa ejus ftellam fint con-
cula; circa
tetur in
33.
Stella fixa
1
1
35
1
36.
.
mu-
talis Stella,
169
1
38.
agitationem intelligamus. 170 122. Soliditatem non à folâ
139.
Quomodo
minus
etiam
Quomodo quidam
125.
pof-
folidi
173 fint
minus
De
126.
127.
i3o.
146.
»
147.
Œuvkes.
179 III.
lu-
De
non 191
principio
motûs Pla192
..
193
.
Secunda
» »
De
prima productione omnium Planetarum 195
Cur quidam aliis
Planetae fint
à Sole remotiores
;
idque ab eorum magnitu. dine folâ non pendere. 196
176
Quomodo Fixarum
circa
Planetas
aut
»
74
Phaenomena Cometarum. 178 Horum Phaenomenam explicatio
comae
taies
194
continuatione motûs Cornets per diverfos vor-
129.
Cur
Quarta
principio motûs Co-
tices
femper
145. Quinta
De
128.
190
Cur Cometarum cauda non femper in parte à Sole
143. Tertia 144.
1
metae
trabes
ronés pendent. Prima. 142.
aliquo fidere magis folidi, alii
etiam
netae
»
effe
188
Quomodo
141. Cauffae à quibus ejus er-
diores effe poffint
fint
140.
globuli caeleftes
Quomodo
apparitionis
appareant
integro aliquo fidere foli-
124.
t
Explicatio
Fixas
gnitudine ac figura pen123.
iftius refraftio-
recta videatur
ma172
85
1
Explicatio
directe averfâ, nec
ditatem,
dere
1
.
De quâdam refraftione, quâ ifta coma dependet. 86
appareant
définit fixa
materiâ, fed etiam à
182
»
comae 137.
Quid per corporum foli& quid per eorum
i2i.
&
nis
vel in
effe
De Cometarum coma,
à 1
168
Quô feratur cùm primùm
&
34..
ma-
Planetam 120.
66 »
Cometam,
fint nigri,
variis ejus phaenomenis..
generentur
Quomodo
119.
1
1
multae
Firma-
cineres albi
antequam ejux
Quomodo iftae culas
fit
;
aliquam ftellam
effe poffint,
in veris locis vi-
cur carbones
permultae ma-
vortex deftruatur
180
fixae
mentum i32. Cur Cometae à nobis non videantur, cùm funt extra noftrum cœlum & obiter,
164
Quomodo
118.
An
1 .
deantur;& quid »
antequam multae macula;
117.
3
eft
gregatae
ufque per-
veniat 1
deftrui poffe
Quomodo
116.
w
Principiorum Philosophle.
(I4-I5)
.
148.
Cur
.
Soli viciniores cele-
riùs aliis
tamen
moveantur
ejus
;
maculae
tardiffima;
& fint »
44
1
.
Index
j42 Cur Luna
149.
circa
Terram
gyret
Cur Terra circa axem vertatur l5l. Cur Lunaceleriùs i5o.
154.
5 3.
dat,
&
Saturnum, tam tarde velnullomodomoveantur. 200
celeriter;
»
1
55-
1
56.
&
jEquatoris
poli
multùm
diftent
aoi
Cur paullatim ad invicem accédant
celeriùs ince-
157. Ultima
aberret, in conjunclionibusquàminquadris;
cœlum non
verô funt
ab invicem »
à fuo motu medio
ejus
Cur
Eclipticae
minùs
& cur
qui
circa
feratur
ralis
302
&
maxime gene-
omnium
caufa
inae-
qualitatum, quae in moti-
bus corporum mundano-
fit
rotundum
Planetae
198
Cur femper Luna; faciès quamproximè eadem fit Cur Luna
fecundarii
197
fuum
Terra; obverfa 1
Cur
qui funt circa Iovem, tam
quàm Terra i52.
i5
1
rum
99
reperiuntur
»
PARS QUARTA. De Terra.
1
2.
Eas ab
Falfam hypothefim, quâ jam antè ufi fumus, effe retinendam ad veras rerum
10.
2o3 naturas explicandas fit generatio Terrae fe»
1
Terra; in très re-
3. Diftinflio
4.
giones,& prima; defcriptio 204 205 Defcriptio fecunda;
5.
Defcriptio
tertiae
6. Particulas
tertii
effe
magnas à primo
i3
Non femper
nuioribus inferiores
verforum corporum
»
&
tiâ
i5
minus
agitatas
folidas
De ifta
»
»
craffiores tefuiffe.
De prima formatione
in ter-
Terra; regione aflionibus,
208
di-
>
quarum ope
corpora genita funt; ac-
prim6 de generali globulo-
cundi elementi, fed iifdem elle
. .
inter ipfas ha-
buiffe anguftiores
fatis
fecundo elemento poffe immutari. 206 Effe majores globulis fe-
7. Ipfas
8.
debere
207
effe
centro Terra; viciniores
Meatufque
quae funt in hac tertiâ re-
gione,
206
Globulos fecundi elementi eô minores Initio fuiffe,quô
12
»
elerrrenti,
in-
Varia circa ipfas intervalla materia; primi & fecundi elementi relifla
Quas
cundùmiftam hypothefim.
mutuô Terram
initio fibi
cubuiffe circa
& minus »
16
rum cœleftium motu De primo hujus prima;
»
3
a&ionis
effe|£lu,
quôd red-
dat corpora pellucida 17.
18.
corpus folidum fatis multos meatus habere poiïît ad radios luminis tranfmit210 tendos De fecundo illius prima;
durum,
aftionis effeclu,
corpora ab
& liquores 19.
quôd una
Omnes lae
fpe&entur
non
,
Quomodo terra;
ab
212 38.
Quanta
fit
in
corpore con-
Duas tantùm
in eo elfe ipe-
223 fum De formatione alterius
2
224
De hujus
quarti corporis
accretione,
1
&
tertii
materiâ cœ-
40.
225
&
Quomodo hoc
tertium cor-
pus fuerit mole imminutum, & fpatium aliquod
»
quoque cor-
&
inter fe
quartum
Quomodo
cujufque corporis
42.
Quomodo ipfum
43.
Quomodo
Cur corpora non
»
.
partes
.
28.
De
lumen; quomodo
De
quartâ, qua;
quid
fit,
eft
30.
3i.
Cur lumen Cur corpora
altiùs penetret,
rarefaciat
.
46.
Cur
47.
De
218
quàm
&
ex parte in-
230 Terra;
aëris natura
fit
facile raréfiât
23l
&
den-
fetur
violenta ejus compref-
fione
»
ferè
quartum ex parte
maria &c 45. Quse
fu.
228 confractum tertium corpus
ortos effe montes, campos,
calor;
& quomodo
fit
in varias
fra remanferit
217
blato lumine perfeveret.
227
faclae fint
afcenderit,
particu-
commoveat
multa; filîurx in
44. Inde in fuperficie
tertiâ aftione, quae eft
las aëris
29.
fupra
216
rae.
22t)
quarto
gravitent
2i5 in locis fuis naturalibus depricorpora Gravitatem 27. mere verfus centrum Ter-
reli-
querit 41.
26.
expur-
gatione
pore gravitas 214 25. Ejus quantitatem non refpondere quantitati materia;
222
Quomodo infimum corpus C in plura alia fuerit divi-
tium 39.
omnes
graves
ifto
quarti corporis fupra ter-
elle
deorfum pellantur,
lefti
ita fiant
24.
iftà
tertium corpus
tineri
37.
levitas
partes
220
Quomodo
interduo priora fa&um fit. tantùm unius
»
quo confinât
fumma
cies illarum particularum.
fo-
materiae cœleftis
23
34.
fecundae aclio-
fi
primùm divifa. 218 particularum
gênera
36.
211
Terrae partes,
Terrae
diverla cor-
terreftrium in tria
generis in
graves, fed levés 22. In
pora fuerit 33. Diftinftio
»
nis, quae gravitas vocatur.
duo
regio in
aliis fecernat,
De tertio effedu, quôd liquorum guttas reddat ro-
20. Explicatio
Quomodo fuprema
35. Particulas
expurget
tundas
21.
32.
209
Quomodo
&
W
Principiorum Philosophie.
(15-16)
omnia
in
quibufdam ma-
chinis »
48.
De
aquse naturâ
&
cur
fa-
Index
244 modo in aërem, modo
cilè,
49. 50.
De
&
fluxu
Cur aqua
&
dat,
refluxu maris.
Cur
aeftus
cùm
res,
53.
maris fint majoLuna plena eft
nova
Cur in maximi Cur aër
aequinoftiis
&
69.
De
70.
De
Cur
Cur
nullus
fit
71.
;
&
56.
Quomodo
72.
237
73.
ribus fint inveftigandae.
De
.
.
74.
58.
59.
De De
»
naturâ argenti vivi
teriorem
terram
6
1 .
metalla ex terra
interiore
ad
minium Cur non
exteriorem
& quomodo
fiât
in
»
omnibus
terrae
Cur potiflimùm inveniantur in radicibus montium,
terra exteriore
unquam ad
perva-
;
&
Orien»
in
elfe
nec pofle
interiorem fo-
diendo perveniri fulphure bitumine,
»
argillâ, oleo
»
76.
De
acidis,
77.
Quomodo fiât terra; motus.
ex quibus fiunt atramen-
78.
Cur ex quibufdam monti-
79.
Cur
De De
»
iftius caloris
a&ione... 240
fuccis acribus
&
tum futorium, alumen&c. 241
De
63.
minis, fulphuris &c 242 De Chymicorum Principiis, & quomodo metalla
materiâ oleagineâ bitu-
in fodinas afcendant
De Terra
exteriore,
&
fieri
plures
»
foleant in terra; motu,
ficque per
aliquot
horas
aut dies interdum duret. 80.
De
»
81.
Quomodo primum
82.
Quomodo
83.
Cur
naturâ ignis
,
.
249
ejufque
ab aère diverfitate
»
excite-
25o
tur
243
248
concuffiones
»
Cur mare non augeatur ex eo, quôd flumina in illud fluant
,
bus ignis erumpat
de
origine fontium 65.
246
Quomodo
Meridiem tem 75. Fodinas omnes
239
62.
64.
eorum
ex varia
verfus
inaequalitate caloris in-
dentis 60.
238
naturâ terra; interio-
ris
»
locis metalla inveniantur. 247
»
ejus cauffae par-
ticulares, in fingulis lito-
|57.
diverfis
»
Quomodo
perveniant;
lito-
fiât
245
vaporibus,fpiritibus,&
nera oriantur
fint
fluxus nec
ribus variis horis
marino
.
.
falibus,
varia lapidum, aliorumque foffilium gê-
mare
cur in variis
effodiatur.
mifturâ
refluxus in lacubus aut fta-
gnis
fal
aliifque
riore ad exteriorem afcen-
poli altitu-
dine, regiones quae
nitro
»
dentibus
aqua femper ab Occidentem
eàdem
falfa
montibus
»
in
fit
exhalationibus à terra inte-
in
habent ad Orientem, aliis magis temperatae 55.
Cur etiam ex quibufdam
fint
fluant 54.
244
68.
236
Oriente
falfi,
quibufdam puteis
in
à fale »
fint
Cur
aqua
horis 6 i/5 defcen-
non
fontes
67.
234
vel 52.
»
Cur
nec mare dulcefcat
horis 6 i/5 afcen-
dat 5i.
66.
23a
in glaciem, vertatur
(16-17)
confervetur.
egeat alimento
.
.
.
» »
1
Principiorum Philosophle.
(I7-I8)
84.
Quomodo
85.
86.
25
252
radiorum Solis
253
Cur quaedam inflammen263 tur, alia non 108. Cur ignis aliquandiu in 107.
Quomodo
corporum mifturâ
prunis »
De
109.
urunt
ut in
:
ftellis
&
non
III.
&
iis
:
ut in
fœno
93. In
Quomodo
95. 96.
Quomodo Quomodo
.
.
.
candela ardeat.
97.
114.
diatur
Quomodo
5.
&
116,
259
117.
266
bulliant.
.
De
120.
122
,
.
268
aquis ardentibus, infublimatis
De 124 De 123
.
effeclus
vitro,
ab aquâ aut falibus injeâis |
det,
omnefque
.
.
270
cile
induat
cùm can-
figuras fa-
cùm frigidum fit valde durum Cur,
128 Cur valde fragile .
fiât
ejus particulae
,
.
» »
quomodo
fimul jungantur 126 Cur fit liquidum
127
269
oleis
calce
Quomodo
ta5.
»
&
Quod.mutato ignis gradu, mutetur ejus
.
»
De
»
& du-
fipidis, acidis
121
»
Cur aqua difficillimè. 262 Curvismagnorumignium augeatur
265
lucernis diutiffimè ar-
refcant
»
.
ejus vis
119 Quaenam ficcentur
alia cor-
.
quo praecipua
»
motaliquefcant&
Quid requiratur ut aliquod corpus alendo igni aptum fit 261 102. Cur flamma ex fpirituvini » linteum non urat io3. Cur fpiritus vini facillimè
io5.
»
De reliquis ignis effe&i bus 267 Quaenam corpora illi ad-
101.
104.
fupe-
verfus
agat
pulveris,
De
118.
flammam alant 260 verfus » De motu aëris ignem 99. 100. De iis quae ignem exftin-
ardeat
& prae-
valde dilatetur,
dentibus
pora
guunt
»
confiftat
»
»
aër
264 ni-
De carbone De granis hujus in
258
Curejus flamma fit acuminata, & fumus ex eâ egre-
98.
1 1
ignis in eâ con-
fervetur
con-
nitri
riora
in cavitatibus
accendatur
»
&
fulphuris
Cur flamma hujus pulve-
,
ris
257
terras ignis
»
nitro
cipuè
&
afperfâ,
reliquis
94.
3.
256
cake aquâ
car-
tri 1 1
in-
clufo
&
ac primo,
De motu particularum
112.
&
quae incalefcunt
non lucent
:
junâione »
91. In guttis aquae marinae, in fimili bus. 2 55 lignis putridis, 92. In
De De
110.
caden-
tibus
»
de fulphure
254
quae lucent
iis
confervet
bone confe£lo
89. In fulmine, in ftellis traji-
90. In
fe
pulvere tormentario,
ex fulphure, nitro »
cientibus
262
uruntur
facile
Quomodo exlignis ficcis.. Quomodo ex colleélione
àfolo motu valdeviolento 88. Quomodo à diverforum 87.
106. Qualia fint corpora quae
ex filicibus ex-
cutiatur
H5
271 eft,
272 »
.
H6 1
2g.
Index Curejus
tur, 1
30.
Cur
1
3
Quomodo
1
i3a.
fit
Cur arcûs
.
&
fponte redeant ad priorem
i5o.
Repetitio
ex antè diftis,
1
34. Nullos in aëre cffe
meatus
275
1
36.
ferro..
Quâ
38.
Quomodo
ifti
ad
meatus
142. Quae
fit
chalybem 143.
&
Quomodo
1
55.
apti
i56.
fragilis. ... 281
Quôd
&
ter-
invicem
junftas erant, fe
mu295
erant,
in
fint poli
ejus
diver-
virtutis
Cur eadem
» fit
vis in quâ-
vis magnetis parte, ac in
toto 1
particulae ftria-
difficiliùs tranfeant
fe
Cur duo pun£ta, quae priùs in eodem magnete
fae
»
chalybs tempe-
pcr aerem, aquam,
fit
partes, quae ante feftio-
fragmentis 157.
291
294
contigua
taepcrTerrxmeatusfluant. 287 147.
& quas
tuô etiam réfugiant
58.
»
Quomodo
in-
Cur fegmentorum magne-
nem
144. Quae fit dirferentia inter meatus magnetis, chalybis 283 &ferri 145. Enumeratioproprietatum virtutis magneticœ 284 146.
&
292
Cur interdum
tis
fiât
retur
convertat
fe
ad
réfugiant
278
aliud ferrum.
magnes
tis
154.
differentia inter
&
fe in-
290
Cur unus
vicem accédant,
chalybs&quodvisferrum. 280 141. Cur chalybs fit valde durus, rigidus
»
certâ ratione
cujufque fphaera a&ivita-
particulas
fufione
»
convenant
277
ab utrâvis parte » venientes, admittendas ... 139. Quae fit natura magnetis. 279
Quomodo
.
276
ftriatas,
140.
.
eodem modo|atque ad Terram i53. Cur duo magnetes ad in-
ratione etiam fint in
reddantur
poli fe
Cur etiam
alium
»
fingulis ejus ramentis 1
52.
fint in
ferro 137.
1
exterio-
terrae
ifti
magnetis.
clinet,
recipiendis
prœterquam in Cur taies meatus
289
fint poli
clinent
necin aquâ
ris,
Qui Cur
verfus ejus centrum
35. Nullos etiam effe in ullis
corporibus
5 1.
re-
particulis ltriatis idoneos. 1
1
quœ
ad ejus explicationem quiruntur
per
verfus polos Terras
»
De magnete.
quàm
corpora hujus terrœ
exterioris
149.
eorum
288 tranfeant
faciliùs
per magnetem,
funt,
inflexa
Quôd alia
inftar
figuram 33.
148.
generaliter, cur
cùm
rigida,
1
272 273
per
interiorcm
fiatcoloratum. 274
rigidum
fit ;
.
pellucidum
quam
rant extenorcm,
minua-
fragilitas
lente refrigeretur
fi
(8-i 9 )
»
Cur magnes fuam vim ferro fibi admoto commu296
nicet
159.
Cur ferrum pro
variis
modis, quibus magnetiadmovetur ipfam diverfi,
modè 160.
recipiat
»
Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nifi fecundùm fuam longitudi-
nem
297
1
Principiorum Philosophie.
(i9)
161.
Cur magnes
nihil amittat
162.
celerrimè
vis
communicetur,
ferro
fed
diuturnitate
piendam aptior
fit,
cetur
à
minus
à
magnetis ferro tribuat 166.
Cur
magnetica
vis
Cur acus magnete femper
poli magneticas vir-
tutis
non femper accuratè ab
gantur, fed
169.
180.
170.
Cur
unum minor
cùm
poffit,
Cur magnes
1
Cur
multô plus
ferri
Cur
ejus poli,
vehcmens
ignis
plané
tollat
De
184.
»
vi attraélionis in
fuc-
&
fimi-
cino, cerâ, refinâ,
armatus,
libus 1
Quœ
85.
fit
cauffa
iftius
»
Eandem
186.
quamvis
ipfius
1
3o3
1
Ex nam
87.
di&is intelligi, quae-
cauffe
i
3
2
cauffam in
reliquis etiam videri
invicem juvent ad ferrum fuftinen-
3i at-
traflionis in vitro
fuftineat
contrarii, fe
dum
&
cas etiam imminuat,
fitus,
&
302
magnes
»
Cur rubigo, humiditas
83.
fer-
quàm nudus 173.
conveniensejus vires paul-
»
trahat
3io
non
pofitio
latim imminuat
quàm
diftant
interpofitio
Cur magnetis
182.
fupra
rum 172.
rius corporis
ex fuis polis ere£to effe
309
nullius alte-
impediat
ejus poli squaliter à
Terra 171.
magnete
conver-
vel
Cur eandem
181.
3oi
in
magnetem fparfâ 307 Cur lamina ferrea, polo
tendi ferri impediat
ifta
mutetur
quae obfervari pof-
magnetis conjun&a, ejus
cum tempore
declinatio
»
iis
vim trahendi
»
Cur etiam interdum
Bo-
fortior
fit
funt in ferri limaturâ circa
varié
iis
3o6 Borealibus
his
magnetis
De
179.
verfus Terras polos diri-
déclinent
contiguum pof-
reali
3oo
Cur
fibi
detrahere
Cur, in lis
polos
beant
debilis, aut
regionibus, polus Auftra-
»
in
in extremitatibus fuis ha-
168.
Cur magnes
fit
ta£tae
fuae virtutis
3o5 minuat vim alterius Cur magnes, quantumvis fortis, ferrum fibi non contiguum, à magnete deu bilioreattrahere non poffit.
178.
Terra debilior fit, quàm in parvis magnetibus 299 167.
non impediatur. 3o4
quare vis unius magnetis aug'eat vel
ferrum
vim
ipfa etiam terra
eft,
ferrum, à magnete fortiori »
Cur
fer-
Quomodo &
177.
per-
fe<Elo
i65.
»
ma-
perfeftiore
quàm
gnete,
176.
quàm
ferrum 164. Cur major ei communivilius
gyratio rotulae
penfa 175.
temporis in eo confirmetur 298 i63. Cur chalybs ad eam reci-
347
res, à vi magnetis cui ap-
vi,
Cur hœc
Cur
174.
quamvis eam ferro communicet 297 de fuâ
3
effe poffint re-
liquorum omnium mira-
3
1
5
H8
Index
bilium effeituum, qui ad folent
De
314
iis
quae, ex traftationi-
bus de animali & de homine, ad rerum materialium cognitionem mutuanda funt 31 189.
190.
Quid
fenfus,
fit
modo fiât De fenfuum
&
ufum
De
»
fenfibus externis
primo de
194.
De guftu De odoratu De auditu
195.
Devifu
192.
193.
196.
197.
Mentem ut à
201.
203.
corporrs
varii fenfus in
eâ
externis fenfu deprehendi,
infenfi»
etfi forte
non
talia
327
fint
205.
Ea tamen quae explicui.videritamenmoraliter
pofllnt
198. Nihil à nobis in obje&is
325
qualia effe poffint, expli-
cuerim,
»
motu
excitari
quàm à vulgari Quomodo figuras & mo-
204. Sufficere fide infenfilibus,
effe talis naturae,
folo
»
324
infenfiles
particularum lium cognofcamus
fentire, nifi .
;
corpo-
particulas
tus
»
319
.
non ab om-
Philofophiam nonminùsdifferreànoftrâ,
3 18
in cerebro.
quae
202. Democriti
ac
»
eft
Dari
rum 3 16
»
Animam non quatenus
:
ta£tu
effe,
in eâ principiis
hancque Philofophiam non effe novam, fed maxime antiquam & vulgarem
:
eft, de animi affeclibus, & de appetitibus naturalibus.
me
nibus recipiantur
quo-
diftinétione
323
praetermiffa
200. Nullis
ac primo de internis, hoc
191.
ipforum figuras, magnitudines & motus. .. 3ai 199. Nulla naturae phasnomena in hac traflatione fuiffe praeter
occultas qualitates refcrri 188.
(10)
320
206.
Imô
207. Sed
plus
quàm
certa.
»
moraliter. 328
me omnia mea Eccle-
fis aucloritatl fubmittere
.
329
OEUVRES DE
DESCARTES PUBLIÉES PAR
Charles
ADAM &
Paul
TANNERY
SOUS LES AUSPICES
DU MINISTÈRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE
EPISTOLA AD G. VOETIUM LETTRE APOLOGETIQUE NOTjE IN PROGRAMMA VIII (SECONDE PARTIE)
PARIS LÉOPOLD CERF, IMPRIMEUR-ÉDITEUR 12,
RUE SAINTE-ANNE, 12
1905
AVERTISSEMENT La seconde
partie de ce
tome VIII
contient, ainsi
que nous
l'avions annoncé au tome VII, p. xi-xn de V Avertissement, les trois pièces suivantes i°
de Descartes
Epijtola ad Celeberrimum
:
Virum D. Gisbertum Voe-
tium; 2° Lettre Apologétique, 3°
Nota?
in
Programma quoddam,
La première de la
ou Querela Apologetica;
seconde porte
la troisième est
la
de
etc.
ces trois pièces parut au mois de mai 1643;
date du 16 juin 1645 et du 21 février 1648; la fin
de 1647. Examinons-les toutes trois
successivement.
I
La première ment en i°
édition de la Lettre à
latin et
en flamand
Voet parut simultané-
:
Epijîola Renati Des-Cartes,
Ad
celeberrimum Virum
D. Gisbertum Voetium. In quâ examinantur duo pro Voetio Vltrajedi Jimut
editi
:
libri,
nuper
unus de Confraternitate
Marianâ, alter de Philofophià Cartejianà. (Amfterodami, Apud Ludovicum Elzevirium, CI3. IDC. XLIII. Marque la Minerve. Pet. in- 12, 6 ff. limin., 282 pp., 3 ff. blancs.) 2 Brief van René Des Cartes, aen D. Gisbertus Voetius. Inden welcken overwoghen worden ttvee boecken, onlangs voor den felven Voetius tôt Vtrecht uyt-gegeeven, den eenen :
Œuvrïs.
III.
A
Avertissement.
rv
Mariana, ende het ander, PhiAmfterdam, by Rieuwerdt Dircksz.
geintituleert Confraternitas
lofophia Cartefiana.
(t'
Hmin. et 160 pp.) fut réimprimé, à partir de i65o, au
van Baardt, a 1643. In-4, 8
Le
texte latin
ff.
,
même
dans un Appendice, avec une pagination à part, qui comprenait d'abord les 5 raes et les m " Objections et Réponses, puis la Lettre au P. Dinet.
volume que
les Méditations,
7
On
retrouve là, dans les cinq éditions successives des
le
Elzevier, i65o, 1654, i663, 1670 et 1678; et à partir de i685,
dans
vm-x de
p.
Amsterdam. (Voir notre
les éditions des Blaeu, à
Le
t.
VII,
l'Avertissement, et p. xxiv.)
texte flamand parut au
même
endroit dans les éditions
flamandes des Œuvres de Descartes, traduction Glazemaker.
Ce
texte, d'ailleurs, n'était
lui-même qu'une traduction, suivant
une note, de la main de Descartes, écrite, il est vrai, au sujet de la Lettre Apologétique ci-après, mais qui s'applique également sans doute à « •»
» »
Tay fait
la Lettre
à Voet :
traduire cet efcrit en
Flamend; mais pource que
vne langue que i'entens fort peu, ie prie ceux qui le liront d'auoir principalement égard au François, duquel
c'eji
feul
ie
puis refpondre.
(Voir
»
t.
V,
p. 125,
1.
3-6.)
Nous sommes donc suffisamment autorisés à ne pas donner place, dans la présente édition, à la traduction flamande, mais
seulement à
Ce
texte,
l'original, qui est ici
dans toutes
en
latin.
les éditions successives à
i65o, est identique à l'imprimé de 1643.
partir de
Nous n'avons donc
eu qu'à nous procurer cette édition princeps, qui est d'ailleurs assez rare
(il
en existe un exemplaire à Nancy, Bibliothèque de
la Ville), et à la reproduire
pour
la reconstitution
Quant à de
la
la
aucune
ne se présentait
texte.
Lettre à Voet, ce n'est pas
Correspondance avril,
difficulté
date et à toutes les circonstances de la publication
cet Avertissement.
23
du
:
On
6, 9]
de les rappeler dans
dans maint endroit de
la
du 7 décembre 1642, du 23 mars, et 28 juin 1643, etc., au t. III, pages
(lettres
3o mai,
le lieu
les trouvera
v
Avertissement. 598, 642, 647, 674, 675, 677, 680, 695, 696, etc.), et dans
chapitre spécial de
La
la vie
seule difficulté
ici
donner tous
consistait à
un
du philosophe. (mais ce n'était pas peu de chose),
les
renseignements et éclaircissements
nécessaires à l'intelligence du texte, pour tout ce qui s'était
passé en ce temps-là à Utrecht, Groningue et Bois-le-Duc, et
que Descartes rappelle incidemment. Car la Lettre à Voet est un écrit polémique, où le philosophe répond à deux ouvrages, dont chacun a lui-même deux titres i° Philofophia Cartefiana, ou Admiranda Methodus ; 2 Confraternitas Mariana, ou :
Spécimen Affertionum, tout au long ci-après,
Ces
etc.
titres se
trouvent reproduits
p. 5, note a, et p. 6, note a.
de ces deux ouvrages, sans
nom
Le premier
d'auteur, paraît être à la fois
l'œuvre de Gisbert Voet et d'un professeur récemment à l'Université de Groningue, Martin Schoock. le
nom
de Voet lui-même. Nombreuses sont
l'un et de l'autre
ouvrage dans
la Lettre
nommé
Le second porte les citations
à Voet.
Il
était
de
donc
Memême
nécessaire de se les procurer tous les deux. \J Admiranda
thodus ou Philofophia Cartefiana est extrêmement rare,
en Hollande, où
l'on n'en connaît
qu'un exemplaire, et dans
une bibliothèque privée; en France, exemplaires, l'un à Paris,
il
en existe au moins deux
Bibliothèque Victor Cousin, à la
Sorbonne, l'autre à Nancy, Bibliothèque de
la Ville.
Quant
Mariana, ou plutôt Spécimen AJfertioun exemplaire nous en a été obligeamment prêté
à la Confraternitas
num, par
etc.,
la
Bibliothèque de l'Université d'Utrecht. Je
publiquement M.
me
plais à
van Someren, qui, non seulement m'a aussitôt envoyé ce volume à Nancy, mais a bien voulu m'indiquer un ouvrage récent, qui fournit
remercier
les
plus
ici
le Bibliothécaire
minutieux détails, précisément sur Gisbert Voet.
L'auteur, A.-C. (Arnold-Cornelis) Duker, avait déjà publié,
en 1861, un premier ouvrage, sous ce Kritische
Studie
van den
Strijd
titre
tusschen
:
Historisch-
Voetius
(Leyden, D. Noothoven van Goor, 238 pages.) Mais il reprit ensuite le sujet, pour le Descartes.
in
en
-8,
traiter
Avertissement.
vi
avec beaucoup plus d'ampleur, et en faire une histoire
de
plète
La
Gisbert Voet.
entièrement
Gisbertus Voetius, Eerste
:
comparu
première partie seule a
deel. (Leyde, E. J.
3g5 plus cxl pages.) La seconde partie est en cours de publication Gisbertus Voetius. Tweede deel. Brill, 1897,
vol. in-8,
1
:
1634- i6j6. Eerste stuk.
[Hoogleeraarschap,
i32 et xl pages.)
in-8,
La
suite paraîtra très
(Ibid.,
1904,
prochainement.
Cet ouvrage, d'une érudition des plus consciencieuses, donne, le dernier détail, l'historique de tous les événe-
jusque dans
de Voet, avec de copieux extraits de correspondances du temps et de pamphlets pour la plupart
ments de
la vie si agitée
devenus introuvables. A.-C. Duker, à qui s'est
mis aussitôt à
dont
je lui sais
en
ma
ma
un gré
le
me
suis adressé,
avec une complaisance
même
a
infini. Il
bien voulu se dessaisir
Harlem, où
faveur, et m'envoyer de
ouvrage capital pour j'avais
disposition,
je
il
réside,
un
débat qui nous occupe, ouvrage que
demandé en vain aux
bibliothèques
principales
de
Hollande (Utrecht, Groningue, Amsterdam, Leyde, La Haye), et qu'il avait la bonne fortune de posséder Samuelis Maresii :
Ultima patientia tandem expugnata, Je suis heureux de
lui
etc.
en témoigner
(Groningue, 1645.)
ici
toute
ma
recon-
naissance. Grâce à ces secours, les difficultés qu'offrait, pour le
commentaire,
la Lettre
à Voet, ont pu être, nous l'espérons
du moins, à peu près résolues.
II
La d'
Lettre Apologétique
Utrecht présentait
texte choisir, en effet
aux Magistrats
d'abord une
(ou
difficulté
titre
six
ans après
Cartejti
Mânes ab
suivant
Magni
de texte. Quel
?
Cette Lettre fut publiée, pour la première
à Amsterdam,
Vroedschap)
la
fois,
en
latin,
mort de Descartes, sous
le
:
ipfomet defenfi, Jive
N.
V.
.
vu
Avertissement.
Renati Des-Cartes Querela Apologetica ad AmpliJJimum Magijiratum Vltrajedinum, Quâ technœ, calumniœ, menfalforum tejlimoniorum fabricœ, aliaque crimina Voetiorum & Demalii, plenè reteguntur. Opufculum antea ineditum, nunc vero opponendum quotidianis Voetii & Voe-
dacia,
tianorum critninationibus, Us nominatim quas fub Theologiœ Naturalis Reformatée titulo haud ita pridem emiferunt (Vriftadii,
Apud Lancellotum Mifopodem, ab
volatilis in ïuburbio,
de 3 pages, ainsi datée
La même p.
Vriftadii, x.
M.
Augufti i656.)
tome
t.
I,
p.
xxxvi de Ylntro-
:
M. Descartes, Aux Magiftrats de
Lettre Apologétique de la Ville d'Vtrech (sic),
III,
Descartes, en 1667, à Paris, par
de Clerselier. (Voir notre
duction.) L'en-tête portait
Lettre
une préface
Lettre parut plus tard en français, au
1-49, des Lettres de
les soins
In-4, 28 pages, plus
i656. •'
infîgne Fortunas
Contre Mejjieurs Voetius, Père
&
Fils.
I.
Au tome
III
de
Renati Descartes Epiftolœ, confcriptœ, partim è Gallico in
l'édition latine,
Partim Latino fermone Latinum ver/ce, lequel ne parut qu'en i683, à Amsterdam, chez
les
Blaeu, la Querela Apologetica figure aussi la première,
Epiftola L, avec le Il
en est
ainsi
même
texte exactement
dans toutes
les éditions
que
celui de i656.
qui suivirent.
D'autre part, X Inventaire des papiers de Descartes,
Stockholm,
le
14 février i65o
(et
dont
il
existe
fait
à
une copie
manuscrite parmi les papiers de Huygens, à Leyde, Bibliothèque de l'Université, et une autre, provenant de Clerselier, à Paris, Bibliothèque nationale), cet inventaire donne les deux indications suivantes
L.
:
— Renati De/cartes
querela apologetica ad amplijjimum
Magijiratum Vltraieâinum contra Voetium O.
— Un
à Mejjieurs.
En
neuf cahiers en forme de Lettre
efcrit contenant .
.
contre
le
S
r
& Dematium.
Voetius.
i656, Pierre Borel, Vitœ Renati Cartesii
lojophi,
Compendium.
(Paris,
apud Ioannem
Summi Phi-
Billaine
&
viduam
.
Avertissement.
vin
Mathurini Dupuis), donna une version latine du taire.
L.
On y lit,
p.
— Querela
8 et p. 9
inven-
:
Apologetica ad ampliffimum Senatum Vllra-
ieâtinum, contra Voetium
O.
même
& Dematium.
— Codices nouent fub forma Epifiolœ ad Dominos.
On
sait
que
les papiers,
.
dont l'inventaire fut ainsi dressé,
ont été transportés de Stockholm à Paris, et finalement remis entre les mains de Clerselier. (Voir troduction.)
On
t.
I,
p.
xvn-xvm de
peut donc être assuré que
l'In-
le texte français,
publié par celui-ci en 1667, est parfaitement authentique. Clerselier d'ailleurs le jugeait
aussi lui a-t-il
donné
la
lui-même d'une grande importance
première place au tome
et l'a-t-il signalé tout particulièrement
face de ce tome édition.)
Nous
Cependant
III.
le
(Voir
t.
V,
p. 652,
au Lecteur dans 1.
;
des Lettres,
III
la
Pré-
17-26, de la présente
suivrons donc en toute confiance.
cette Lettre Apologétique paraît avoir d'abord
Des documents, relevés aux Archives d'Upubliés par nous ci-avant, tome IV, p. 226, le disent
été écrite en latin.
trecht et
en propres termes
:
—
i3 (nouveau style 23) Junij 164S. Gelefen een Latijnfe MiJJive van Des Cartes aen Burgermeejieren ende Vroetfchap a
defer Stadt (Utrecht), gedateerdt Jlilo novo, die den Secre taris
is te
t'
Egmond
den
XVI
defer,
tranjlateren. »
Plus tard, songeant à quitter la Hollande, peut-être pour n'y plus revenir, Descartes adressa encore la Lettre Apologétique
au Vroedschap
flamand
d' Utrecht,
mais cette
fois
en français
et
en
:
Dynfdachs den XIIIIcn (nouveau style, XXIV) Martij Ontfangen ende gelefen een miffive van Monfieur 1648. Des Cartes gedateerdt t' Egmond den 21" Februarij leflleden, «
's
—
1
waerby hy aen de Ed. Vroetfchap overfendt twee gefchreven exemplaren, een notre
Le
t.
V,
int
Franchois ende een
int
Duyts.
»
(Voir
p. 125.)
texte flamand a été conservé aux Archives d'Utrecht, où
Avertissement. se voit encore, mais avec
il
ix
une note additionnelle, de
la
main
de Descartes, que nous avons reproduite plus haut, p. iv, 19 ce texte n'est qu'une traduction, et non pas l'original;
1.
:
une traduction dont Descartes avoue lui-même qu'il ne peut pas répondre. Nous sommes donc pleinement autorisés et encore,
à écarter de notre édition cette version flamande, et à ne retenir que les deux textes, latin et français.
Le
plus simple serait de les considérer
deux de Descartes à
titre égal, et
de
les
comme
étant tous
imprimer avec
les
caractères réservés aux textes authentiques du philosophe.
On
les mettrait
en regard l'un de l'autre, et
le lecteur
pourrait
se reporter, à son gré, au latin ou au français, pour sa plus
grande commodité. Mais ce serait admettre implicitement deux choses
:
l'une,
que
le texte
français, publié par Clerselier en
1667, est bien l'original, qu'il a trouvé dans les papiers ren-
voyés de Stockholm
(O)
Amsterdam en i656
et reproduit ensuite à partir
;
l'autre,
que
le texte latin,
publié à
de i683, est
parfaitement conforme à l'autre original qui se trouvait dans les
mêmes
le texte
papiers (L).
peut en être certain pour
si l'on
français, un doute subsiste pour le texte latin.
texte publié à
Amsterdam en
Préface (non signée, (ci-après, p. 280,
Profedurus
«
Or
1.
in
6)
d'ailleurs),
où on
lit
cette déclaration
:
Sueciam
[Cartejius, ou,
l'auteur de la Préface, nofter Héros) tibi
comme
nihil operaretur.
la
écrite
A mico,
evulgandi,Ji privatim
»
Le témoignage pour
cum animo eam
l'appelle
hanc Apologiam quant
dantus, Gallicè à Je confcriptam, Latine verfam ab
reliquerat in his oris,
Le
16 56 est, en effet, précédé d'une
est formel
:
Descartes, à la veille de partir
Suède, avait laissé en Hollande sa Lettre Apologétique,
en français
latin [Latine).
Le
[Gallicè], et c'est
un ami qui
la traduisit
texte publié en i656 ne serait
en
donc qu'une
traduction. Peut-être diffèrerait-elle très peu de l'original latin, qui a aussi existé.
Peut-être (l'auteur de la Préface s'étant
trompé) serait-elle cet original même. Mais, faute de pouvoir
Avertissement.
x
nous en assurer, nous sommes bien obligés de la prendre pour ce qu'elle se donne elle-même, c'est-à-dire pour une traduction. En conséquence, nous l'imprimerons, non pas comme le texte
authentique de Descartes (en
plus petits (en
On
9), p.
14),
283-3 17 ci-après.
peut regretter qu'il en soit ainsi
mode, en
effet, d'avoir
:
il
eût été plus
com-
sous les yeux, en regard l'un de l'autre,
le texte latin et le texte français, tous
mêmes
mais en caractères
deux imprimés avec
les
caractères. Hâtons-nous de dire cependant, pour ôter
tout regret, que la chose eût été bien
Lettre Apologétique,
difficile.
comme précédemment
En
effet,
la Lettre
la
à Voet,
a besoin, presque à chaque page, et souvent plusieurs fois en une même page, d'éclaircissements empruntés aux pamphlets des deux Voet, père et
de Schoock, de Desmarets, etc.
de longues notes au bas des pages, notes en latin pour plupart. Les eût-on mises d'un côté seulement, sous le texte
De la
fils,
là
latin,
par exemple?
sous
le latin et
Ou bien les eût-on
sous
le français
réparties des deux côtés,
également
?
Et
les appels
de
notes? Eussent-ils figuré en double, aux endroits correspondants du texte français et du- texte latin ? Quelle complication !
Nous avons mieux aimé annoter Le
le texte principal
seulement
imprimé sans notes, mais avec renvois, page par page, à la pagination du texte français qui précède, et par conséquent au commentaire c'est-à-dire le texte français.
de
celui-ci.
Ajoutons que
venus de Hollande pour
les le
texte latin est
mêmes
secours, qui nous étaient
commentaire de
la Lettre à Voet,
nous ont servi pareillement pour la Lettre Apologétique. Les travaux déjà publiés par A.-C. Duker, ainsi que les livres de sa bibliothèque, nous ont fourni une large contribution.
Donc, pour la Lettre Apologétique, nous donnons d'abord, comme un original authentique, le texte français publié par cartes; puis,
M
r Destome III, page 1-49, des Lettres de comme une simple traduction, le texte latin im-
Clerselier en 1667,
primé à Amsterdam en 16 56.
Avertissement.
xi
III
Le
Notœ
troisième écrit,
in
Programma
etc.,
fut publié
commencement de 1648 Renati Des Cartes Notœ in Programma quoddam, fub finem anni 1647 in Belgio editum, cum hoc Titulo Explicatio Mentis humanœ,jive Anima? rationalis, ubi explicatur quidjit, & quid ejfepojjit. (Amftelodami, Ex Officinâ Ludovici Elzevirii, CIO IDC XLVIII. Pet. in- 12, 63 pages en tout.) d'abord au
:
:
Opuscule des plus rares, dont L. Elzevier a été mais qui sort des presses de Fr. Hackius à Leyde «
»
Alphonse Willems,
l'éditeur, »,
ajoute
269-270 de son ouvrage, Les Elsevier
p.
(Bruxelles, 1880).
Dès i65o,
le
même
texte fut reproduit, au
tations en latin, après les
6 " Objections ra
et
volume des Médi-
Réponses, dans
les
cinq éditions successives des Elzevier, i65o, 1654, i663, 1670 et 1678, et plus tard
dans
partir de i683. (Voir notre
Cependant Clerselier ses Lettres de
M
r
celles t.
des Blaeu, à Amsterdam, à
VII, p.
ix-xii.)
avait donné, au
tome
I,
p.
434-462, de
Descartes,, 1657, à la suite de la lettre 99,
une version française des
Notœ
in
Programma,
sous
le titre
suivant Remarques de René Descartes, Sur vn certain Placart imprimé aux Pays-Bas vers la fin de l'année 1647, qui portoit ce titre : Explication de l'Efprit humain, ou de l'Ame :
raisonnable, où ejtre.
il
eft
monjlré ce qu'elle
ejl
&
ce qu'elle peut
Verfion. Clerselier avertit, dans la Préface de ce
qu'il a fait autrefois cette
version lui-même. (Voir notre
t.
I,
V,
25-28.) N'étant donc qu'une version de Clerselier,
p. 625,
1.
elle n'a
pas à figurer dans une édition des
cartes, et
tome
Œuvres
nous n'avons à nous occuper que de
de Des-
l'original, qui
est le texte latin.
Nous aurions pu pour sa version, en
publier celui-ci, lui
comme
donnant place dans
la
a fait Clerselier
Correspondance
Avertissement.
xii
V, p. 109-110.) Mais, outre que ces Notes ou Remarques ne §ont pas une lettre à proprement parler, elles ont fait l'objet d'une publication à part, en un de Descartes. (Voir notre
t.
donc aussi figurer séparément dans notre édition. D'ailleurs (et cette raison du retard que nous avons mis à les publier, n'est pas la moins bonne), petit
volume in-12;
elles doivent
dont nous avions besoin,
l'édition princeps,
bibliographe des Elzevier, «des plus rares
nous
la
comme dit le On n'a pas pu
est, ».
trouver en Hollande,' bien que nous l'ayons
demandée
à toutes les bibliothèques principales du pays. L'exemplaire que nous avons fini heureusement par découvrir, se trouve (là
où nous aurions dû
le
Nationale, R. 2496.
:
fendeur fententia 4
ff.
petit
Difputatio
volume,
De
—
belle reliure
aux
& Infinito, In quâ déDe Motu, Spatio & Cor-
Finito
Clarijjitni Cartejii,
pore. (Amftelodami, Pet. in-12,
Le
— contient, en outre, un opuscule (de Lam-
armes de France, bert Velthuysen)
chercher d'abord) à Paris, Bibliothèque
Apud Ludovicum
Elzevirium,
CID ID CLI.
limin., 80 pp.)
L'édition princeps présente, cet avantage sur la version française de Clerselier (et aussi sur le texte latin publié au
t.
I
des éditions latines des Lettres de Descartes, à partir de 1668),
de donner une préface au lecteur (Ledori), puis des vers en 'honneur de Descartes, préface et vers en
On
les
retrouve en tête des
les éditions suivantes
Notœ
in
latin,
bien entendu.
Programma, dans toutes etc. Nous les
des Méditations, en i65o,
donnerons également ci-après, p. 337 et ^40. Ajoutons enfin que, ces Notœ ayant un caractère purement philosophique (sauf quelques pages au tout à la
fin),
et le
Programma
commencement
qu'elles visent étant d'ailleurs
reproduit en entier par Descartes lui-même, ici
et sur-
il
n'y a point lieu
à une annotation aussi étendue que pour les deux pièces
précédentes, qui ont un caractère de polémique personnelle,
Aucune
Lettre Apologétique et Lettre à Voet. sistait
difficulté
donc, du jour où nous avons réussi à mettre
un exemplaire de
l'édition
princeps
:
la
ne sub-
main sur
nous n'avions plus qu'à
Avertissement. donner
le texte
là, et c'est
xiii
fidèlement, avec quelques petites notes çà et
ce que nous avons
fait.
C. A. Nancy, 25
juillet
1905.
Ci -après les frontispices des trois pièces, telles que les
donnent
les
premières éditions
i°
Epijlola ad Celeberrimum
2
Querela Apologetica
3°
Notœ
in
Œuvres.
etc.
Programma
III.
etc.
:
Virum D. Gisbertum Voetium.
EFISTOIA
R
N A T DES. CARTES E
I
Ad cekbcrrimum Yirum
D.GISBERTUM VOÉT1UM. In qum txaminantur duo Ulri Veetio-VltrajtBi Jimul tditi
Çonfrattrnitate
Marianâ
,
,
nuferfrt unut d*
,
eltcr
de Phtlofophid Carttjïanâ.
jiinjitredami ,
A^ud LuJovicum Elzcviiium ois.
Ijc.
suii.
,
,
MAGNI CARTESII MANES ab ipjomtt defenJL.
N. v.
RENAIT DES
CARTES
gherela Apologetua ad Amphfsimum Magifîrauan VltrajeSlimm
Quâ
technse
mendacia
,
calumnise
,
,
falforum tcftimoniorum fabrica;
,
?talonna
aliaque crimina
&
Tkmatii
,
fient
ttttguntur.
Opu/culum antca incditum, mine veràopponendura quoridianis Voetii 8c Voetianorum criminano» nibui i
ils
nominatim quas (ub
TheolocI£ N
a-,
turalis Reformata tiitdo
haui
ita
fiidtm
tmtftrmx.
ApudLanccllotum Mifopodem ad infîgne forcun* volacilis
inluburbio,
i<$;<5.
.
RENATI dis CARTES
NOT£
Programma quoddam
fi\b
.
fincm Anni 1647. in Bclgio cdituro
,
cum koc Trtulo
:
EXPL1CATIO Mentit
humant
m\i'
.
,
fire
Animt
mIh txpUtiUHr quoi
tf quid
efft
ratio-
fit',
("Jptj
c&av,vcii
AMSTELODAMt, Ix OfScina Lvdovici
cl?
1
se :
1 v
Eizivirh. 1 1 ii
EPISTOLA
RENATI
DES CARTES AD CELEBERRIMUM VIRUM
D.
GISBERTUM VOETIUM
In quâ examînantur duo
libri,
nuperpro Voetio Ultrajecli
Jimul editi : unus de Confraternitate Marianâ, alter de Philofophiâ Cartejîanâ.
Œuvres.
III.
1
ARGUMENTUM Ex quo edidi qusedam fpecimina ejus Philofophiae quam veram & ufibus humanis apprimè utilem puto,
& quidem praecipuè ex illis qui prae ingeniofi & do&i ab omnibus exiftimantur, me
multi ex literatis, 5
cseteris
ad illam excolendam, atque integram evulgandam hortati funt. Sed quamvis eorum judicio multum tri-
buam,
mihi videntur io
tamen pro
certius
alii
rum enim femper
5
nonnulli fcholarum controverfiis in-
quôd eam malediétis obruere, ac tanquam
nutriti,
herbâ extinguere,
1
ipfâ teftimonium praebere
fummo
fludio laborent.
fuit philofophari,
libe-
& tam multi hade-
nus circa rerum naturalium cognitionem innoxiè errarunt, ut fi ego poil alios fallar, nihil inde periculi humanse genti fit timendum fed fi forte veritatem in;
venero,
ut
ii
magna
utilitas
& ideo fieri poteft, tenuem & dubiam fpem
expeétanda
qui amant veritatem, ob
ejus in meis fcriptis inveniendae, invitent. ao
Tam
in
:
me
Sed non videtur ulla caufa
ad ipfa vulganda
effe pofie, cur alii
meas opiniones tantâ cum acerbitate impugnent, quàm a.
Le
texte
de cet Argumentum
est
imprimé tout d'une venue, dans mots tcedium minuatur, p. 1
l'édition princeps, sans alinéa, jusqu'aux
ci-après,
on met
1.
13.
ici les
— De plus, la pagination n'est pas indiquée
numéros des pages entre parenthèses.
;
c'est
pourquoi
Epistola
4
(i-3)
quôd
firmiter fibi perfuadeant effe veras,
ne,
fi
veritas cognofcatur, nullus ampliùs
rus
fit
fcholafticis
do&rina
iftis
|
&
timeant
honos futu-
controverfiis, in quibus
eorum
confiftit.
Quoniam autem hi non rationibus, fed folis obtreétationibus me impugnant, non foleo ipfis refpondere. Verùm unus ex eorum numéro, Gisbertus Voenon contentus, ut caeteri, me erroris & ignorantiae infimulare, tam atrocia crimina mihi affingit, viifque tam obliquis fuam in me maledicentiam exercet, ut ejus injurias taceri à me non debere judicarim. Cùmque, anno fuperiore, judicium quoddam nomine Académie Vltraje&inae, cujus tune Reélor erat, edidiffet, in quo meam Philofophiam eo prœtextu condemnabat, quôd fingeret varias, falfas, & abfurdas opiniones ex eâ confequi, pugnantes cum orthodoxâ Theologiâ a : coëgit me ad iftud judicium feripto cuidam, quod tune forte habebam fub prselo, inferendum, adjundâ
5
tius,
ipfius refutatione, ac fimul Voetii
criptione
:
ut, quia
me non
io
i5
virtutum brevi def-
rationibus, fed folâ autho-
20
quantum ejus valere debeat auomnibus notum facerem, eumque ad falfas
ritate aggrediebatur,
thoritas ijlas
& abfurdas opiniones, pugnantes cum
orthodoxâ Theo-
meâ Philojophiâ fequi dixerat, proferendas adigerem. Quamvis enim ab iis qui fupremâ utuntur poteftate, rationem judicati petere non liceat logiâ, quas ex
|
:
certè e£l
fi
ille
qui alium, in
condemnare, caufas
quem
iftius
nihil habet juris, aufus
condemnationis petenti
a. Jugement du 17 mars 1642, dont le texte est reproduit dans la Lettre au P. Dinct, tome VII de la présente édition, p. 590. Voir notamment,
p. 5g3,
1.
4-8.
2 5
Ad G.
(3-4)
Voetium. ç
nullas dat, hoc ipfo calumniatorem fe effe déclarât.
Quamobrem expeétabam fum, quo
aliquod à Voetio refpon-
opiniones pugnantes cum orthodoxâ theo-
illas
logiâ nobis oftenderet, ac fe calumniae fufpicione libe5
raret,
cùm editus eft pro ipfo prolixus liber, cui titulus
Phîlofophia Cartejîana, ûve Admiranda Methodus novœ
Philofophiœ Renati Des Cartes*: fed prodiit fub nomine
unius ex ejus difcipulis, qui Groningae eft Philofophiae Profeflbr b &nullae ineo rationes adpriùs fcripta pro,
io
banda vel excufanda, fed novae tantùm calumniae prioribus atrociores continentur. Quippe praeter infolentiam
& vilitatem
convitiorum
eo libro mitius de
nihil in
calonibus dignam,
folis
me
quàm quôd
affirmatur,
fubdolè ac admodum occulté doceam Atheïfmum i5
;
&
tam
infolentis ac criminofi maledifti nulla alia probatio affertur,
judicent
Iquam
quàm quôd fcripferim contra Atheos, & multi me folidè ipfos refutafle adeô ut nihil un:
fcribi poffit, in
quo magis evidens
&
magis
inexcufabilis calumnia reperiatur.
Quod
20
mihi neceffitatem impofuit ipfam hoc fcripto
refellendi, atque
opem Magiftratuum ad tam impor-
tunum calumniatorem coërcendum publiée implorandi. a.
Cùm
Admiranda
(VltraiefU,
Sans
nom
Ex
enim publicis \
Methodus
\
ftipendiis fruatur
Novœ
Philofophiœ
Ofiîcina Joannis van Waesberge,
d'auteur.
Le
titre
|
ad juven-
Renati des Cartes.
Anno CID IDC XLIII.)
Philofophia Cartejiana est celui qui se trouve
reproduit dans tout le cours du volume en haut des pages. b. En tête de la Pré/ace, on lit Martinos Schoockius Philofophiœ in Academ. Groningo-\Omlandica Profejfor, Leâ. S. D. c. « Cognovi hominem cum Vaninio paria facere, & dum videri vult :
|
Atheos Achilleis argumentis oppugnare, fubdolè ac admodum occulté Atheifmi venenum Us affricare, qui anguem in herbâ latitantem prœ » ingenii imbecillitate ubique deprehendere non poffunt. » (Admiranda Methodus, Prœ/atio, non paginée, p. i3.) »
»
5
6
Epistola
&
tutem inftituendam, atrox
&
tam
fit
(4-5)
Academiae Profefîbr,
infigne ipfius
tam
crimen maneret impuni-
tum, authoritate eorum, qui illum
quodammodo
permittunt, fulciri
fi
ifto
munere fungi
videretur. Et nulli
unquara Collegio, nullive Reipublicae, dedecori tribui poteft, quod aliquis in eâ fit nocens ideo enim ubique
5
:
leges
&
Magiftratus habentur, quôd ubique nocentes
efle poffint
;
fed
maximâ laude
illi
digni funt, apud
quos nulla crimina, poftquam fuerunt clare detefta, tolerantur.
io
Cùm
autem, ante aliquot menfes, paginas 144, five fex prima folia iftius maledici libri accepiffem Vltrajeéto, ubi ejus
ad
editionem à Voetio curari audiebam,
illa fucceflivis
deinde
horis per otium refpondi.
ifta editio fuiflet
Cùmque
aliquandiu intermiffa, propter
librum de Confraternitate Marianâ", cujus impreffio-
nem apud eundem Typographum
Voetius magis ur-
gebat, ut prodiret ante tem|pus Synodi Gallo-Belgicae,
nuper Hagse habitée b a.
,
in
Confraternitas Mariana
quâ de
est
le
titre
re à fe in eo
impugnatâ
reproduit en haut des pages.
Celui qui figure en tête du volume est beaucoup plus long
:
Spécimen
\AJJertionum \partim ambiguarum aut lu-\bricarum, partira periculofarum, Ex traâatu nuperrimè fcripto pro Sodali-\tatibus B. Maria? inter |
Reformates erigendis aut interpolandis, titulo Defenfio pietatis & finceritatis &c. excerptarum, Quod Ecclejiis Belgicis earumque ftdis pajloribus & fenioribus expenden-\dum offertur à Gisbkrto Voetio Theolo\giœ in Acad. Vltrajeâinà Profeffore. (Vltraiedi, Ex Officinâ Ioannis van Waefberge, Anno CID ID CXLII.) Voir ci-après, p. 79, note a. b. Ce Synode des Eglises Wallonnes eut lieu à La Haye, le i5 avril 1643. ' 'Eglise de Bois-le-Duc y envoya comme députés Samuel Desmarcts et Otto Copes. « Interea Synodus Hagac con/ocaturad XV Aprilis, » & Ecclefix Sylvoeducenfis nomine, quae hoc ultimum oflficium à me fti» pulata fuerat, cum Ampliff. D. Copefio tune Seniore mihi adjunclo, » delegor ad Synodum. » (Sam. Maresii Ultima patientia etc., 1645, \
|
\
\
\
.
.
—
p.
358-359.)
1
Ad G.
(5-6)
aâum
iri
Voetium.
putabat, credidi effe
7
mei, hune etiam
oflicii
librum, ftatim atque prodiit in lucem, examinare
quidem quatenus
nem 5
in eo agitur de quseftione
ad
:
non
religio-
meâ diverfam pertinente, quod fummâ cum diligentiâ vitavi, ne quam adverfario darem occafionem à
& mentiendi licentiam clariffimè potui demonftrare. Cùm enim Voetius in me non prodeat niû perfonatus, & obftrependi; fed quatenus ex eo illius malignitatem
nunc emittat unum ex 10
nunc alium, ut
fuis difeipulis,
non teneatur, ac intérim tamen fuâ authoritate illa confirmet apud eos, qui conquae
illi
feripferint praeftare
fiderantes illum effe Ecclefiae Miniflrum, ac proinde effe
debere virum probum
credent paffurum i5
& minime mendacem, non
fuiffe difcipulos fuos,
fe
ac fe
confeio feribentes, tam infanda crimina mihi imponere,
nifi
effem nocens
:
neceffarium
nem iftam, quâ tam malè utitur, nendo, tum ut
me
quia non mihi
foli
effe
putavi
om-
authoritatem elevare,
nonnulla de ipfius fa&is, dodrinâ 20
pro
&
meritis expo-
ab ejus calumniarum importunitate poflim liberare, tum etiam ad publicam utilitatem,
hac in re
|
eft
importunus.
Nec moror ineptas querelas, quibus, ut ingenium ejus novi, haud dubiè invidiam mihi conflare conabitur, s5
dicendo
me
in fuâ
perfonâ impugnare etiam alios
Theologos, ac de religionis ferre
:
fuae controverfiis
judicium
quia nemo, qui hoc feriptum légère dignabitur,
non agnofcet
me ab utroque cùm his diebus
iïtud effe falfiffimum, ac
accuratiffimè abftinuiffe.
Quin etiam
audiviffem jadari ab ejus amicis aliquid pro ipfo fuiffe 3o
nuper judicatum genter inquifivi,
Synodo Gallo-Belgicâ, de re diline forte quid in hoc feripto haberem, in
8
Epistola
quod
ibi fuiflet
improbatum
:
(6-7)
fed le&is
omnibus ejus
Synodi articulis 8 in quibus aliqua fit mentio Sodalitatis B. Mariae, tantùm abeft ut quicquam invenerim quod Voetio faveret, quin potiùs apertam ejus con-
demnationem
in
iis
enim non probare quod unus ex
contineri deprehendi. Ait
5
Synodus, in art. 24, fe fuis Concionatoribus affirmanîem îftius caufœ partent propugnandam Jufceperit, motu proprio, & non petitâ Synodi fententiâ (quamvis rogatus ab iis, pro quorum illa
non quôd caufam malam judicet, vel defenfionem non aequam & bonam, fed quod ijta quceflio generaliter ad omnes Ecclejtas pertineai D Ob quam eandem rationem, defenfione id egit). Additque rationem,
\
.
a.
Comment
Descàrtes
a-t-il
pu connaître
aussi vite et aussi bien les
au Synode de La Haye î Desmarets, qui faisait partie de ce Synode (p. 6, note b), fut accusé de les lui avoir divulgués. Il s'en défend avec force dans son livre Ultima patientia etc., p. 397 et suiv. Tout le passage sera reproduit ci-après. Eclaircissement II, à la fin de la articles résolus
»
aux Magistrats d'Utrecht. de cet article 24 (voir ci-après, p. 77, note b) : r « 24. Sur l'appellation de Suerius du jugement de fufpenfion de la S 18 Cène, prononcé contre luy par le Confiftoire de l'Eglife de Bois-le-
»
duc, à raifon de ce que ledit S r
Lettre apologétique b. Voici le texte
M
fe feroit retiré
des affemblées de ladite
M
&
r des Marets Eglife avec fa famille, pour n'ouïr les prédications de u » ne prendre plus la S Cène de fa main, fe trouvant feandalifé du livre,
»
par ledit S r des Marets pour la defence de ceux qui ont voulu eftre enrollés en la Confrairie de la Vierge, foubs condition de ne s'obliger à rien qui contrevint à la profeffion de la Religion Reformée, pretendans
» eferit » » » » » » »
»
de comparoiftre au Confiftoire il a efté jugé fuft ouï fur les caufes qui l'avoyent meu à cette defence, lequel ayant reprefenté en avoir efté requis par ceux defquels il a fait voir l'approbation & adveu de ce qu'il en avoit fait, la auffi rébellion
preallable
que
par
»
:
S r des Marets
Compagnie
n'a
d'une
caufe de fon propre
telle
peu approuver
& le
maintien
fans en avoir
demandé
qu'il ait prins l'affirmative
mouvement
&
advis au Synode, veu la circonftance du faift qui concerne
le gênerai de neantmoins, quoyque ledit S r Suerius y trouvait quelque fubjeft de fcandalc, juge qu'il ne debvoit point efclatter fur cela peur blafmer ledit S r des Marets entre les membres de l'Eglife & ainfi
» toutes les Eglifes »
le refus
ledit
;
&
10
Ad G.
(7)
art. 2
a j
Voetium.
9
ejus decifionem ad generalem nationis Syno-
,
dum remittit, quamvis ab
Sylvœducenû rogata effet ad judicium ferendum. Ex quibus manifeftum eft illam etiam nullo modo poffe probare, quôd Voetius, Ecclefiâ
le decrediter, fans avoir premièrement faift plainte de luy à ceux qui debvoyent juger du mérite de la caufe & luy faire droifl que le Con» fiftoire a efté bien fondé de luy en vouloir faire des remonftrances & le » ramener neantmoins, le voyant prendre à partie le Pafteur & en confe» quence avoir pour fufpecïs ceux du Confiftoire qui y eftoyent intereffés, » quoyqu'au commencement il n'apparoiffe pas qu'il les ait expreflement » recufés, a efté jugé qu'ils ne debvoyent pas précipiter la fentence de fuf» penfion, ains pluftoft le fupporter avec patience jufques à quelque affem» blée ecclefiaftique de laquelle ils euffent prins advis en un faift nouveau » & partant, qu'il eft reprehenfible d'avoir tefmoigné fon defplaifir par » l'exécution de fa retraitte refolue en foy-mefme aufll la Compagnie » tient la fufdite fufpenfion trop précipitée & non fufnfamment fondée, » laquelle elle annulle, remettant ledit Suerius en fon premier eftat la» quelle, neantmoins, luy enjoint de fe départir de l'animofité qu'il a tef» moignée en ce faicl & l'exhorte à fe reunir avec l'Eglife après une ferieufe » reconciliation des parties en ce Synode, laquelle reconciliation a efté » faite fur la fin du Synode au grand contentement de cette Compagnie. » (Livre synodal contenant les articles résolus dans les Synodes des Eglises Wallonnes des Pays-Bas. La Haye, 1896, t. I, p. 442 «443.) a. t Art. 25. L'Eglife de Boifleduc, ayant leu en cette Compagnie fes » inftru&ions pour le faict de la Confrairie de la Vierge, & demandé un » reiglement pour nos Eglifes, pour ceux qui font de la Confrairie fufdite, » telle qu'elle eft reformée audit lieu, s'ils peuvent S doivent ejlre admis aux » charges d'Anciens & de Diacres, & s'ils doibvent ejlre admis à la Sainte » Cène du Seigneur : la Compagnie, ayant diftinftement confideré en cette » proposition ce qui eft du licite, d'avec ce qui eft expédient; pour le licite, » l'a remis au Synode National & pour l'expédient, confeille le Confiftoire » de n'admettre à l'advenir aux charges d'Anciens & de Diacres ceux » qui font de la Confrairie fufdite, pour le fcandale de quelques-uns & » pour ceux qui à prefent font de cette Confrairie & ont part aux charges » d'Anciens & de Diacres, ils y peuvent demeurer jufques à ce que leur » terme foit expiré. Et quant aux autres Collèges ou Sociétés portants » le nom des faints ou faincles, qui pourroient eftre en quelque ville, » defquelles l'Eglise fufdite nous a faicl pareille demande, la Compagnie » n'ayant occafion d'entrer en délibération fur ce faicl, n'a auffi rien deter» miné là deflus. » (Livre synodal, etc., t. I, p. 439.) Le texte de cet article 2 5 se trouve reproduit, sauf la dernière phrase (Et quant aux autres...), par Desmarets, dans son livre Ultima patientia etc., en 1645, p. 279-280. »
»
;
;
;
;
;
;
;
Œuvres.
III.
46
EPISTOLA
IO
(7)
motu proprio & non petitâfuœ Synodifententiâ, negantem ejufdem caufse partem publiée fufiinuerit, non ut ali-
quos defenderet, fed contra ut infamaret, folufque plus auderet quàm tota Synodus Gallo-Belgica. Nec putandum eft ipfara neganti parti magis quàm affirmanti
favifle,
5
ex eo quôd confilium dederit pro Senio-
ribus Ecclefiae ut extra iftam controverfiam ponantur
;
addidit enim, propter fcandalum quorumdam: qua? ratio, ut nempe aliis offendicula non dentur, fufficere folet
ab
viris piis, ut faepe
iis
faciendis abftineant, in quibus
umbram
nullam vel minimam mali
que Ecclefia Sylvaeducenfis
fufpicantur.
qusefiviffet
10
Cùm-
indifcriminatim
de Sodalitio B. Virginis ac de collegiis Canonicorum aliifque Sodalitiis ab aliquibus Sanftis denominatis, qualia multa in his regionibus, fine ullius offendiculo,
habentur 3 Synodus :
a.
ei
refpondens non
fignificavit effe
Voici quelques textes de Desmarets à ce sujet « Multos etiam habein Belgio noftro Foederato honeftos & pios, qui Equités S. Georgij, :
»
mus
»
S.
»
tamen eos
quis Michaelis, S. Marci, S. Johannis Hierol'olymitani audiunt dicet idololatras ?... Habet hoc noftrum Belgium pafïim Socie:
»
tates Baliftariorum, Sagittariorum,
»
Sebaftiano dicatas,
Sclopetariorum, Sanftis Georgio
&
>
cujus nomine adhuc infigniuntur. Habet & Haga Comitum ex Pontificijs & Reformatis mixtam Sodalitatem ejufdem Georgij, cujus membra cùm unà conveniunt, geftant quaedam veteris
»
fuperftitionis infignia, fed quae
»
»
» » »
» »
» »
» »
&
ab ufu religiofo ad civilem & politicum etiam non débet praueriri quod nobis propius eft, tradufta funt... quatuor Civium in hac urbe (Bois-le-Duc) cohortes antiquas fcilicet
Hoc
nunc PP. DD. Ordinum & Suae Celfitudinis authoritate reftitui... Baliftariorum dux, ut ferunt expreffe earum diplomata, inftitutae funt in
:
honorem Dei & S. Georgij; tertia Sagittariorum, ere£ta dicitur pariter quarta Sclopetariorum, in honorem in honorem Dei & S. Sebaftiani fimiliter Dei & S. Chriftophori, qui fanftus ne quidem unquam fuit in ;
rerum naturâ. Si origo fimilium in alijs urbibus cohortium quseratur, Hagicnfis fodalitas Georgij confiât fi militer diminon erit illa fanior. diâ parte Pontificiorum, ex quà alternis Prœpofiti eliguntur... » (De/en.
.
Jio pietatis etc., p. 3o, 3a, 33, 60).
patientia etc., p. 39, 42, 43, 78-9,
On et
retrouve les
mômes
plus loin, p. 243-4
:
a
textes,
Ultima
Collegia civica
i5
.
Ad G.
(7-8)
Voetium.
i i
ullum difcrimen inter caufam illius Sodalitii & aliorum, ut neque etiam ullum ullius momenti ex toto |
Voetii libro colligi potefl
quorumdam minus 5
:
etfi
fuit expofita,
hsec alia
fcandalo
ifti
quia jam longo ufu
recepta.
Denique, poft librum de Conf(raternitate) Mar(ianâ), refïduum libri de Philof(ophiâ) Cart(efianâ) typis man-
datum
eft,
dendum
io
quo
vifo
ad ipfum etiam aliquid refpon-
quod tantùm epiftolam fore putabam, paulatim ob copiam materiae in librum excrevit. Hune autem in novem partes diftinxi, ut duxi
eîTe
atque
:
ita
fingulse feorfim legi poffint,
&
ita prolixitatis
tsedium
minuatur. In prima, refpondeo ad libri de Philofophiâ Cartei5
fianâ introduftionem, in
matim
voluit recenfere
quâ author mea
vitia
3
fum-
Pag. 2.
.
remunero dominum Voetium narratione quorundam ejus fadorum, ex quibus ipfius virtutes In fecundâ,
primùm 20
norTe cœpi.
Pag. 25.
primum
& fecundum caput ejufdem lib(ri)
In tertiâ,
Pag. 40
de Phil(ofophiâ) Cart(efianâ) percurro. In quartâ,
meam
de ufu librorum
&
dodxinâ Voetii Pag. 46.
fententiam expono.
&
»
mercatorum, fabrorum, pi&orum, aliarumque artium ut
»
cohortes civium (belgicè fchutteryen) à fanclis alicubi etiamnum denominantur; immo & convivia aut fympofia hîc aut illic quotannis celebrantur ipfis feftis diebus fan£lorum, puta Georgij, Nicolai, etc. » Des-
» »
marets donne un autre »
unum quodque
fuum
inter Caelites
patronum,.
.
:
.
«
Habuit
fua infi-
religions ferenda, quae Gilden Belgis dicuntur... Sua Gilden vel figna remanfere. » (Pag. 44.) Les numéros reproduits ici sont ceux des pages de l'édition princeps, qu'ils sont indiqués à la fin de YArgumentum. On les retrouvera
gnia in
»
illis (collegijs)
a.
flamand, usité dans ces confréries
Pompis
»
tels
nom
(fodalitium)
armatae
ci-après en haut des pages de la présente édition.
1
EPISTOLA
2
In quintâ, breviter
tibus ufque ad
(8-9)
ago de reliquis
paginam
144, five de
iftius libri
capi-
duabus primis
ejus fe&ionibus. |
Pag. y8. In fextâ, librum de Confraternitate Marianâ exa-
mino.
Pag. g3.
In feptimâ, quid meritus
fit
dominus Voetius,
quale fpecimen charitatis Chriftianae ac probitatis
bro
iilo
5
& li-
Pag. i53.
exhibuerit, confidero.
In odavâ, revertor ad librum de Phil(ofophiâ) Cart(efianâ) ejufque praefationem
ram)
&
tertiam fedionem refuto.
In nonâ,
ad quartam
feftionem refpondeo, atrociflimae efle.
(quam antea non vide-
ac
&
&
10
Pag. 208.
poftremam ejufdem
libri
fimul ollendo ejus authores
plané inexcufabilis calumniae reos Pag. 23g.
>5
CELEBERRIMO VIRO DOMINO
*
GISBERTO VOETIO RENATUS DES CARTES S.
5
D.
Dudum mihi nunciatum in me parare, jamque ecce
fuerat te librum aliquem fex
prima ejus
folia tan-
dem accepi & multô plura dicuntur fub praelo eiTe. Verùm quia ex paucis paginis, quas mox evolvi, facile cognofco non opéra? effe, ut multum temporis in eo 2
,
10
examinando impendam, nec forte etiam ut totum expedem, antequam de eo judicium feram, idque ad te perfcribam legam hœc fex folia iis horis quas animi :
relaxationi dare confuevi, i5
&
quidquid in
dignum advertam, eodem ordine quo
inter
iis
efFatu
legendum
occurret, hic notabo. a.
p. 5,
C'est-à-dire les 144 premières pages de l'ouvrage mentionne* ci-avant, noie a. La pagination de l'édition princeps de la présente lettre
—
se trouve reproduite ci-après
pagination.
en haut des pages. Voir
p.
78
et
93 de cette
Epistola
14
\De Introduéïione
libri qui
2-3.
Philofophia Cartefiana
falfà infcriptus
ejî.
Pars Prima.
Nondum habeo
folium illud quod integrum titulum
quod nondum impreffum eft, & forte, ut fîeri folet, omnium ultimum imprimetur fed quia in fuperfcriptione paginarum video te librum continebit, utpote
5
;
tuum Philofophiam
Cartejîanatn nominare, vereor ne
qui exiïtiment te id feciffe in fraudem
Le&orum, ut
cùm librum non abfimilis tituli fed diffimillimi argumenti à me expédient tuum illis in mei locum ven-
m
3
,
datur
atque ideo aegrè ferre non debebis,
:
fi
mature
hanc epiftolam, ad illos inilituti tui certiores faciendos, evulgem b In primis feptem paginis habes tantùm exordium .
|
commune
in Novatores,
&
i5
de laudibus Ariftotelis, in
dignum invenio; nifi forte quôd, queraris quofdam Theologisc Doétores immo-
quo
nihil notatu
pag.
2,
derato concordiœ ^elo ipfam ôp9o8o£iav ac pictatcm confu-
mere,
tanquam
concordiam optare
fi
&
effet
aliquod
20
quod ego virtutem maximam & verè Chriftianam femper putavi. Beati pacifîci c Domine Voëti fed quandiu rixas quœres, non eris felix. crimen praecipuum,
vulgare Theologis
;
,
In pag. 8, de
me
fie
loqui incipis. Tanta Gigantum
a.
Voir, notamment,
b.
Mersenne, du 23 mars 1643, tome Evang. secundum Matth., V, 9.
c.
Voir
lettre à
;
t.
VII, p. 574,
1.
20-22. III, p. 642,
1.
i5-22.
25
Ad G.
3-5.
Voetium.
ij
horum prœfumptio, ut nuperrimè quis ex ordine eorum, quem certo pojjfum probare ne quidem ierminos Philofophiœ Peripateticœ intelligere, in fcurrili ac mendaci epiftolâ 5
ad Dinetum, pag. 16g, hune
fuerit
:
«
modumfcribere au/us Quinimo profiteor, ne. imius qui|dem queeftio-
folutionem, ope principiorum Peripateticœ Phi-
» nis
» lofophise peculiarium, » » io
» »
in
datam unquam
fuiffe,
quam
iHegitimam & falfam. Fiat periculum proponantur, non quidem omnes, neque enim opérai pretium puto multum temporis eâ in re impendere, fed pauese aliquse felediores.
non poffim demonftrare
effe
:
Stabo promiffis 3
Quis hune tenebrionem cum porculo Anticyras ablegandum non ejje judicet ? Ex quo initio »
facile i5
.
»
quifque intelliget te hîc convitiis nolle parcere,
&
ac mihi non eiïe amicum,
quœ de me
dixeris efle
ideo nullam fidem
adhibendam,
nifi
iis
ea certis
Quamvis autem probare, nempe, me
teflimoniis aut rationibus confirmes.
verum
effet id
quod
ais te poffe
ne quidem terminos Philofophiœ Peripateticœ intelligere, 20
parùm curarem indecorum,
effe
nam
;
contra potiùs
nimis curiofè
fi
|
mihi putarem
illos didiciffem.
Sed
tamen, quia nullum defignas ejufmodi terminum, quo unquam perperam ufus fim, non credent homines te hîc 25
verum loqui;
videbunt
te
praefertim
cùm,
in
pagina fequenti,
à fermone tuo evagari,
ut
D. Regio,
Medicinœ Profeffori digniflimo, & Collegae tuo, exprobres illum in nomenclaturâ cujufdam herbse erraffe,
quod idem jam antè in pag. 57, 38 a.
Voir
b. «
t.
&
45 adhuc jaétatur]
VII, p. 579,
...Cùm
millies à te efl jaétatum
potius,
1.
3o, à p. 58o,
multorum
1.
b ,
[& infra quamvis ut alii
7.
ealculo,
eundem Medicum
hortari
EPISTOLA
l6 affirmant, injullè
;
5-6.
nihilque ajunt huic fabulse locum
quôd in quâdam hellebori fpecie nominandâ Dodonaeum 3 fequutus fit, & fciolus nefcio quis, dedifle, nifi
nomen
aliud ejufdem herbae
ex alio libro habens,
illum ideo errare putarit. Ingens crimen, fcilicet, cir-
5
ab aliquo diffenQuis nefcit vix ullas effe quee non permulta hafiffe beant nomina, de quibus celeberrimi quique Botanici quotidie inter fe diffentiunt ? Vereor, ne qui advertent ca plantse alicujus appellationem
|
!
hoc crimen ita urgere, non fine caufâ di&um putent te de quibuflibet fcientiis audacijfimc, fed & imperitiflimè, loquifolere. Qui autem infuper fcient quantas turbas excitaris ob unicum illud verbum ens per accidens, quod idem Regius, in quâdam Thefi, modo à
te
Scholarum ufu nonnihil diverfo ufurparat
;
quomodo
indè fumpferis flatim occafionem Thefes acerbiffimas »
debuiffet de rite temperandis in tempore
hellebori poculis
;
ne forte
»
Camendi profuit, per novum Lexicon Botanicum inveftiganda, inveniri non poffit, quando alicui ex difcipulis, poft pertufam mediam venam, propinanda fuerit. » (Admiranda Methodus, p. 9.) .Ex eorum infelicium Botanicorum numéro eft, qui fecundum novae, fed fapientibus omnibus ignotx, Philofophiae Botanicx fcita, exiftimant licere, Plantarum nomina ignorantibus, aliéna nomina ignotis plantis
»
indere.
»
laceus,
» » » 1 »
»
» »
»
herba, quae
—
.
.
»
—
(Pag. 3j.)
«
Album
fi
vocetur nigrum, aut Helleborusjeru-
Doronicum Americanum, non peccabitur tamen, quia falli non poteft epoptes fcil. antiquae & chariiïimae veritatis, & quod caput, obfe« Ad mediquentiffimus Renati des Cartes difeipulus. » (Pag. 38.) cum ducendus fit, non eum quidem qui Helleborajirum Helleborum Voir aussi t. III, p. 464, n" i5, 16 verum nigrum vocat. » (Pag. 43.)
—
.
.
.
—
et 18.
nom
du botaniste Dodoens, né à Malines, 29 juin Leyde, 10 mars 1 585. L'ouvrage auquel fait allusion Descartes, est intitulé Remberti Dodon/ei, Mechliniensis, Medici Cœsarei, Stirpiwn Historiœ Pemptades sex. Sive Libri XXX. (Antverpix, Ex officina Christophori Plantini, M.D.LXXXIII, in-folio.) Voir a.
Dodonceus,
i5i8,
latinisé
mort professeur
à
:
\
p.
382 de cet ouvrage.
|
|
|
\
|
10
5
Ad G.
6-8.
Voetium.
17
in illum fcribendi, eafque per
triduum ventilandi
quomodo
earum
verbum
iftud
in ipfo
;
&
titulo notare, ac
tanquarn haereticum ex SS. Facultatis Theologicae authoritate 5
condemnare volueris 3 quamvis ,
in eo effet mali, fed illas
|
contra, ut ipfe optimè in fuâ ad
tuas thefes refponfione explicuit b
ad majorem :
10
,
eo ufus
quin eodem modo,
fi
vel mini-
aliquod verbulum ex meis fcriptis poffes arro-
dere, illud hîc in limine oftentaffes, ad fidem aliquam reliquis tuis didis faciendam. [Vel faltem protuliffes in quinto capite fecundae fedionis
integro de
Quod i5
effet
gratiam apud Theologos concilian-
fibi
dam non dubitabunt
mum
nihil plane
illâ re differis,
prolixe hîc
leclore
habitum
moneo, ut
iri
tamen nullum fcias,
,
in
quo
profers.]
nullam à prudente
rationem maledidorum quae in
vident
conjecifti, nifi
&
infrà id c
illa vel
priùs vel
eodem
me
illo in
loco in quo fcripta funt, aliquo faltem verifimili argu-
ïo
mento effe probata. Notum eft enim te ne leviffimas quidem rationes omittere, cùm potes aliquas afferre. Ita quôd epiftolam meam ad R. P. Dinet fcurrilem & mendacem appelles, omnes pro convitio numera|
bunt, quia nullibi ejus mendacia, nec ejus fcurrilita-
tem oftendis; tum praecipuè 25
authoritatis
maxime a.
Voir
t.
& cùm
in illâ epiftolâ,
&
ferius
in aliis
omnibus meis
fcriptis,
quam ad virum magnae
mihi valde reverendum fcribebam,
& verax
effe laboravi.
III, p. 460, etc.
b. Ibid., p. c.
Ce
491. chapitre est intitulé
Féliciter cum antiquœ philofophice dogmanon pojfunt, quoniam neque ea, neque termiquibus proponuntur, explorâtes habent. [Admiranda Methodus, etc., :
tibus Cartefiani congredi
nas,
P- 97-)
Œuvres.
III.
47
EPISTOLA
l8
Magnam autem quôd
8-10.
invidiam putas in
me
concitare,
in ipfâ pofuerim, nullius quœjlionis folutionem,
ope principiorum Peripateticce Phîlofophice peculiarîum,
datam unquam
fuijfe, quant
& falfam
non pojjim demonflrare
ejfe
a
Sed hîc defidero prudentiam tuam prodis enim caufam quam défendis, & mea verba confirmas, cùm nullam talem folutionem, quse à illegitimam
.
5
;
me
falfitatis
argui non
pro omni refutatione,
exhibeas, fed tan|tùm
poflit,
me
homines fciunt
tenebrionem &Jiultum voces
:
femper in aliis provocanin quaeftionibus proponendis quàm maxime
quia
fatis
dis,
&
fuiffe liberalem. [Ita
te
etiam infra, pag. 88, eadem
10
mea
verba iterum refers & folis convitiis réfutas.] Atque hinc profedô detegent minus do&i paupertatem Philofophiae vulgaris
:
quamvis enim eam
fsepe audiverint à multis contemni, quia
ut divinarum
& humanarum rerum
fortaffe aliàs
i5
tamen ipfam
cognitionem,
alia-
rumque omnium fcientiarum fundamentum, tu & tuî fimiles venditatis, nunquam haud dubiè fufpicati funt eam ufque adeô effe infelicem, ut ne unius quidem
20
certam cognitionem contineat. Sed nunc quis dubitet, fi quam contineret, quin vel à te hoc in loco, vel rei
jam ante ab aliquo ex
Patri|bus Societatis Jesu, ad
quorum Superiorem verba quos
quae citafli fcripta funt,
&
tamén hac de re Quantum autem ad
nofti effe do&ifîimos, fed qui
hadenus
filent, fuiffet
prolata
?
25
jam dudum omnes fatis fciunt nullam plané demonftrationem principiis Peripateticae Philofophiae doétiores,
peculiaribus poife fuperftrui nihil aliud ibi jaftaffe, nifi a.
Voir
t.
VII, p. 579,
1.
;
&
quia videbunt
tantùm quôd,
3o, à p. 58o,
1.
3.
fi
me
quce ratio-
3o
Ad G.
io-iî.
Voetium.
19
demon-
cinatio principiis Ariftotelis innixa pro verâ
ego fim ejus vitium oftenfurus, nimiam arrogantiam reprehendent,
ftratione venditetur,
nullam fané in me nec dubitabunt quin perfacilè 5
fum, poflim
prseftare.
quod ibi pollicitus Quseftionis enim folutio non in id
maxime etiam
folâ conclufione confiftit, fed miffis,
ex quibus
cafu vera eiTe
tima
|
lofophiam partim
folutio erit nihilominùs illegi-
eâdem pag.
partim
fleriles
& &
in folis lujlri
me audere meam
Phi-
quibufdam politi-
viris
obtrudere*. Addifque, pag. 9,
diorem i5
8,
quibufdam hominibus nulhus
oliojis
ftudii, nullius eruditionis, cis
etfi
& falfa.
Dicis poftea, in
10
conclufio bene deducatur,
nifi
poffit,
in prae-
me,
aliàs
dama
mei ienebris animofum in
nuper
& meram
abortivas nugas meas, velut veram
Philofophiam, per Medicum quendam
,
timi-
novam aliquam,
fed îamen non incelebrem Academiam, explofâ fcihcet omni anîiquâ Philofophiâ, introducere Jerià laboraffe. Ac deinde in Medicum illum excurris, ut ei nomen20
claturam herbse, de quâ paulo ante loquutus fum b exprobres.
Tandemque de me
hujus hominis,
& ad rifum
fie
concludis
:
,
Lepidi
ufque inepîi, Philofophiam, in
gratiam juventutis (quee ignara non
effe
débet initorum
fuus petitur), imo alio-
certaminum quibus Arifloteles |
25
rum
(quibus mendacijjimus
homo imponere
& fumos
ven-
Ad me
quae
dere laboraf), paucis detegere decretum efl
tantùm refpondeo, a.
Le
texte continue
:
«
te valde errare,
.
putes
ullis
quafi verô Theoreticae philofophiae effata, optime
Grammaticorum & Poëtarum (Admiranda Methodus, p. 8-9.)
»
à Iurifconfultis virifque Hiftoriarum aut
»
fanis innutritis dijudicari poffint. b.
Voir ci-avant, p.
c.
Admiranda Methodus,
1
fi
c
5,
notée. p. 9.
»
20
Epistola
unquam meas de
12-14.
Philofophiâ cogitationes obtrufiffe.
Novimus, inquis pag. 12, quœ vis agilium manuum adulantifque linguœ blanditiis injît. Tu fcilicet noffe potes,
&
quia concionaris
quantum poffum, me
unquam
nullius
ego autem ruri habito, & ab hominum turbâ femoveo
doces
;
auribus infidias
feci,
Regius jam
docebat, quae
unquam fugi. Quin
nullos
difcipulos habui, nullos quaefivi, fed potius
&
dudum erat Profeffor fa&us, & ea dicis me per illum in Academiam
veftram introducere voluiffe, antequam ipfum un-
quam
fuiffem alloquutus
totum
habebat, |
3
atque ideo,
;
fi
quid à
10
me
id ex fcriptis meis antea vulgatis
neque enim in Philofophiam explicui, fed nonnulla tantùm ejus
eduxerat
illis
5
:
;
idque
vi ingenii fingulari,
fpecimina propofui, ut quifque ex
utrùm
è re fuâ effet, reliqua
iis
poffet judicare,
mea cogitata cognofcere
i5
;
utque hoc pado, fi nullis prodeffe poffem, nemini faltem nocerem, & de omnibus bene mererer. (Ut videre ell in pag. $ & 6 Differtationis de Methodo, & in ad P. Dinet b .) Ac certe hadenus ifta fpecimina tôt & talium virorum gratiam mihi conciliarunt, ut eorum me non debeat pœnitere. Quae accufine epiftolae
moneo
rate hîc
ut fcias nullam aliam effe viam ad
opiniones meas impugnandas,
jam à me in
iis
editis
contineri,
quàm
fi illae
quod
fit
malum
vel falfum. Nullus
b.
t.
Tome
II, p.
ifta in
ho|mi-
verfantur, poteft ea quilibet otiofè exa-
minare, atque reprehendere. Sed a. Voir
in fcriptis
examinentur, oftendaturque aliquid
hîc captioni vel fraudi eft locus, fcripta
num manibus
20
3o5, 3o6
VI, p. 3-4, et
t.
et 526.
VII, p. 602,
1.
20.
fi
quis fingat alia
25
i
Ad G.
4-i5.
in
iis
quàm
contineri
Voetium.
21
rêvera contineantur, vel
praetermiffis ineptas aliquas opiniones, nullibi fcriptas,
mihi
velit tribuere,
nemo non
facile
ipfis
à
me
animad-
vertet illum calumniari.
Antequam
5
verô, ut ais pag. 10,
per certa capita ordine
& fuperbijflimœ Philofophiœ myfterîa proponas, illius Architeclum indicare debes*. Quod admodum probo nova?
;
ad P. Dinet, pag. ijj b tuas dotes breviter defcripferim, optimo jure par pari re-
cùm enim ego
10
&
fers,
feri,ut
in epiftolâ
,
fane perlibenter audiam fi
mea
vitia hîc recen-
quse forte amici mihi diffimulant, vel propter
meam jam praemififti, me
benevolentiam non vident, ea ex te addifcam, in
emendationem convitia enim quae certum faciunt te nulla ex iis, quae :
|
i5
fcies,
per gratiam
omiffurum.
efle
Sic ergo incipis.
Nomen Mi ad
tempus Jilentio pref-
& ab eo ipfo indicatum eft Renato des Cartes palria Mi eft Gallia, orbis Europei Jidus. Si aliorum titu-
fum, lis
ao
;
fides adhibenda, nobilijjimus, aut faltem nobilis
Natalium hanc prœrogativam, quœ pej/imis acfatuis etiam nafcendi forte contingere poteft, non invideo. Hue ufque nihil affers ex
enim tur, 25
eft.
peflimi
quo deterior
&
non tamen
Quamvis
videri poffim.
fatui ex optimis
quibufque nafean-
inde, ut puto, vis inferre
minus bene
fentiendum de eo qui honeflos habuit parentes, quàm de eo qui forte ex caculâ in gurguftio eft natus, & inter exercituum meretrices & lixas prima effe
Le
Architectum donne en outre une parenthèse « nomen ejus prodere non audere) indicare debeo. » Et il con» Voir ci-après, 1. 16. tinue immédiatement « Nomen ergo. a.
»
texte original
:
{ne videar
:
b.
Tome VII,
p. 584,
.
1.
8.
.
.
.
.
EPISTOLA
22
iJ-i7-
aliarumque virtutum didicit rudimenta 3 Pergis autem fie. Emolumenta e\jus (nobilitatis) videbimus, ubi filium legitimum genuerit ; ilh enim quorum fuse pietatis
.
haclenus pater perhibetur, fubfequentibus annis infelices nobilitatis paternes te/tes futuri
rum
nullus
eft
fenfus;
funt
b .
neque enim
Quorum filiis
verbo-
5
illegitimis
quicquam folet detrahere nobilitas patris. Et fane, fi quos taies haberem, non negarem; nuper enim juvenis fui, & nunc adhuc homo fum, nec unquam caftitatis votum feci, nec fan&us prae caeteris volui videri fed cùm reverâ nullos habeam c nihil ex tuâ iftâ phrafi poteft intelligi, nifi tantùm quôd fim caelebs. Nec mi:
10
,
ror
qui de Clericis noftris dicere foies, effe mira-
te,
caftitatem fervent in cœlibatu, noluifle
culum,
fi
fingere
illis
fanétiorem.
i5
Sedreliqua videamus. Internas dotes, jnquis,yz nebras non laboraret offundere, prœdicaremus
niofum enim quis eum (nifi aliquis
habendus
me
ejfe
neget ?
lovem omnigenœ
ejl,
ipji.
lis te-
In\ge-
Nec tamen Deus
quis
libidinis architeéîum cogitet)
quemadmodum cœci
ejus feclatores imperitis
20
perjuadere Jludent. Ingenioji quoque feu fubdoli, nec minus vefani ac furioji fuerunt, Epicurus, Marcion, Aphon,
Tayanobus, Mânes, Lucianus, Mahometh, David Georgius, Machiavellus, Julius
Cœfar Vaninus d Campanella,
Godefridus de Valle, Martinus Seidelius ci/eus
a.
,
Silejius,
Fran-
Davidis, Faujîus Socinus, Anfelmus Parmenjis,
Allusion aux origines de Gisbert Voet lui-même.
Toujours p. 10, Admiranda Methodus. Voir pourtant 1. 1, p. 3g3-395, et t. III, p. 278, note a. Il s'agit, il est vrai, d'une fille de Descartes, et non pas d'un fils. d. Descartes corrige ici l'orthographe de Y Admiranda Methodus, qui donne (p. 11) Vaninius. Voir ci-après p. 260-261 de l'édition princeps. b.
c.
:
—
25
Ad G.
i7-i9-
Voetium.
25
Doéîor Fauflus, Henr. Cornélius Agrippa, R. Lipman Mulhufinus, Ioannes Torrentius, quamvis vulgaris & illit-
omnes avopsç oùxiSavol & -rcov/ipou xojx^aTo;. Non unum ingenium quem ad unguem perfeéîum reddit, fœpe enim malè habitat*. Ex quiîeratus piélor, aliiquejine numéro,
5
bus omnibus
nihil video elici poffe, nifi
quôd
fatearis
me non effe plané ingenio defti|tutum & aliquos effe qui me non contemnant, quod nimis invidiofo nomine exprimis, fingendo illos me facere apud alios Deum. ;
10
Nec examino an effefubdolum & ingeniofum idem
fint;
nec an folum ingenium quem ad unguem perfeéhim reddat fatis eft quôd non etiam reddat magis imper:
fedum,
Hœc 7
5
ut.
opinor, concèdes.
verô adhuc fubiungis, pag.
ocçafione vir
nofter
n. Cœterum, quâ
ingeniofus philofophari inceperit,
non pojjum. Conjectura? probabili Ji diceremfub Ignatii Loyola? fidere naîum
liquida affirmare locus dandus fit, ejfe
:
ut hic enim fuperfiitiofœfeélœ molitus ejlfundamenta,
pojlquam contufis membris de murali aul navali 20
coronâ indipifcendâ defperaret
:
ïta
in bello
nofter, poft militiœ
non longœ lyrocinia, defperans Marefchalli aut Legati imperium, fultus qualifcunque mathefeos prœfidio, novam philofophiam, ut\ novum ad gloriam
iter,
meditari cœpit.
Exfuperftitione trophœum erigere dubio proculftuduijjet, 25
nifi infirmitatis
fuœ confcius,
vir fibulœ aut cuculli
impa-
indomitam libidinem proditriccm hypocrifeos aliquando metuijjet. Quse cùm fatearis effe tantùm contiens,
jecturas tuas, hoc
eft, effe
omne peffimum quod de me
fingere potuifti, nihil inde inferri poteft, 3o
effe a.
admodum
felicem
Admiranda Methodus,
Pidorem nec Poëtam
suite, p. io-ii.
non fumptâ
nifi te :
5
EPISTOLA
24
enim
19-ïo.
libertate quidlibet pro arbitrio imaginandi, certe
longe alia ad inftitutum tuum aptiora excogitare debuiffes.
Sed tandem, pag.
12, tranfis
Philofophiae meae feétatores
;
ad eos, quos vocas
utque dicas
me
videri
velle aliquos habere, uteris hac phrafi pereleganti
Author
quofdam
ejus (Philofophiae) videri vult
5
:
decepijfe,
& addeliriorum à*poito>.iv pertraxijfe*. Quippe non fatis tantùm diceres illos decipi & infaeffet convitii, fi
|
nire, qui aliquas ex
magis credatur,
meis opinionibus probant,
fingis
meipfum
id jadare.
in illos inveheris. Sed quia nullam
phiam
me
de
editis
illâ
Ac deinde
quam
&
ii
qui ex
promifi
non
maie fperant, funt taies ut meâ defenfione non egeant, nihil
de
illis
10
adhuc Philofo-
edidi quae habere poffit feétatores,
fpeciminibus à
fed, ut
dicam. (Notet, quaefo, leftor haec
1
initia
cùm nondum fufpicarer Philofophiam fub alio quàm Voetii nomine prodituram
fcripta effe,
Cartejianam poflea verô
;
non
fuiffe mutata, quia, ut fatis infra
oftendetur, ipfa nihilominùs eft Voëtio tribuenda)
b .
texte original continue ainsi (et ce passage est intéressant, en ce complète une phrase citée ci-avant par Descartes lui-même, p. 19, ignorantiœ fratres, « Caeterum 1. io-i3) fi eos confideremus, aut devotos aut improvidos adolefcentes, aut minus idoneos philofophicorum effatorum judices deprehendemus. Quis enim tribus quatuorve viris, aliàs fummis, fed negotiis rei communis dijlriâiffimis, qui Cartefiana oracula ut quajcumque alias Novellas, ad tœdium animo à gravioribus curis obortum (fie pro obrutum) diluendum audiunt & legunt, fidem adhibere velit, prae tôt viris doâis, qui omnem œtatem philofophicis Jacris impenderunt,eaque a.
Le
qu'il
:
» (Pag. 12.) Vient ensuite une phrase citée ci-avant, p. 20, 1. 2-3 « Novimus. infit. » Et ceci encore « Sed forte aliquis ex ordine Pro/eJJbrum Cartefio adhœrere videtur? Quid tum? In quo orbis angulo una hirundo unquam ver fecit ? » (Pag. 12.) b. Toute cette parenthèse est imprimée, dans l'édition princeps en italiques. Elle a été ajoutée manifestement par Descartes, après qu'il eut
quotidie adhuc non fine applaufu traitant. :
.
.
:
20
Ad G.
a»-39.
Voetium.
25
Rogo tantùm ut confideres quidnam in hac fcripti tui parte, in quâ me depingere, ac fi non omnia, certè praecipua
mea
tota exfcripta
vitia
eft,
enumerare
ftuduifti,
quaeque hîc
quo prudens ledor
contineatur, ex |
5
quibus paulô ante viderat à te ornari, perfonae meae convenire. Nempe, in
poffit judicare, illa epitheta
me
vitia
mea inquirendo
,
nihil aliud invenifti
,
nifi
quoi
Jim natione Gallus , ex honeftis parentibus natus, non plané ingenio deflitutus, quoique vivam cœlebs, & fultus 10
qualifcunque Mathefeos prœjiiio, novam meiiter Philofo-
phiam, de quâ jam aliqui non malèfperant. Nominas au-
tem mefcurram,
i5
tenebrionem, flultum,
iamâ
timiiiorem,
airifum ufque ineptum, meniacijfimum, fumiveniulum. Et cùm haec omnia in duabus primis paginis, in quibus de me agere ccepifti, habeantur, verifimile eft adhuc plura & forte indigniora in fequentibus reper-
tum
Quae fi effutita effent ab ebriofâ muliere, vel abirato caupone, riderentur; fed cùm fcripta & typis mandata fint à Theologo, Ecclefiae fuae Paftore, qui iri.
|
ao
religiofifîimus
&
pientifîimus vult videri, quique aliis
exemplo, non dicam manfuetudinis, humilitatis, patientiae, charitatis, ne forte faftidias praeefle deberet
iftas veteris Ecclefiae virtutes, fed
clementiae, gravitatis, a5
faltem moderationis,
non video quâ ratione
poffint
excufari.
enim Philofophia, in quam inveheris, mala effet, quod nullibi adhuc oftendifti, nec unquam oftendes quee tamen tanta in illâ perverfitas fingi poteft, ut ideo Etfi
:
connaissance de tout l'ouvrage Admiranda Methodus, dont il n'avait entre mains, lorsqu'il écrivait cette première partie, que les 144 premières pages. Voir ci-avant, p. i3, note a.
les
Œuvres.
III.
4S
26
Epistola
22-34
ejus author atrociffimis convitiis debeat profcindi
me
?
omnibus ejus ftudiofis quaeri folet, nihil aliud eft quàm cognitio earum veritatum, quse naturali lumine percipi poffunt, & humanis ufibus prodeffe adèo ut nullum ftudium honrftius, nullum hominedi|gnius, nullumque etiam in hac vitâ utilius effe poffit. Philofophia autem illa vulgaris, quse in fcholis & Academiis docetur, eft tantùm conPhilofopbia quae à
aliifque
:
geries
quœdam opinionum, maximâ
ex parte dubia-
rum, ut ex continuis difputationibus, quibus exagitari folent, apparet; atqueinutilium, ut
jam docuit
nemo enim unquam
:
modo
ufum fuum
rationi
ex materiâ prima,
eft,
& talibus,
Quapropter nullo
convertit.
confentaneum
10
longa experientia
formis fubftantialibus, qualitatibus occultis, aliquid in
5
ut
ii
qui opiniones
i5
quas ipfimet fatentur effe incertas, didicerunt, alios odio habeant, quia certiores invenire conantur. Odiofum quidem eft circa Religionem aliquid velle
iftas,
innovare
:
quia
cùm
quifque illam,quam ampleditur,
dicat fe credere inftitutam effe à Deo, qui errare poteft, nihil
20
ex confequenti crédit in eâ poffe novari,
malum. Sed circa Philofophiam, quam fatentur omnes nondum ab hominibus fatis fciri,
quod non ultro
|
non
fit
ac multis egregiis inventis augeri poffe, nihil laudabilius eft,
quàm
effe
Novatorem
a .
Dices fortaffe
te
Dans YAdmiranda Methodus, on lit ce curieux passage sur les nova« At quàm infeliciter intérim omnes Ariftotelico-malliges cum ipfà mente (vouç quippe à Platone falutabatur Ariftoteles) congrediantur, ex inanibus eorum conatibus liquet ne quid enim dicam de antiquis
a.
teurs »
»
:
:
»
Philofophi adverfariis, quas, quaefo, tenebras fapientia; foli objicerc potuerunt Ramus, uterque Patricius, Bern. Tïlefius (sic), fententiœ anti-
»
quorum Philofophorum
»
riginem Athcifmo proximus Nicol. Taurellus,
»
interpolator ineptus Baffo, per difputandi pru-
&
ejus fe&ator
quamvis
2 5
Ad G.
J4-25.
non
illos
Voetium.
27
quidem vituperare, qui aliquid
lofophiâ invenerunt, fed
me nihil
veri in Phi-
taie invenhTe
;
quod
tamen, ut ipero, nunquam probabis. Sed efto, nihil invenerim an ideo convitiis, potiùs quàm veniâ & :
arnica admonitione, dignus
mine Voëti,
eram
Crede mihi, Do-
?
prudens leétor judicabit, quàm te, dum haec fcriberes, tanto maledicendi ftudio incenfum fuiffe, ut neque quid te deceret, neque quid
verum aut
nihil hîc aliud
verifimile effet, confideraris.
\De faélis
10
Voetii, ex quibus ejus virtutes
primùm
noffe cœpi.
Pars Secunda.
Quia verô non
folent
homines
ita in alios invehi
ne quam forte culpâ meâ videar tibi deomnia, quae mihi tecum hadenus intercefferunt,
fine caufâ, i5
diffe,
20
commemorabo. Nunquam te, quod fciam, fum alloquutus, necdum mihi facie es notus, ac de te non magis cogitabam, quàm de iis qui nondum funt nati, cùm primùm mihi nunciatum eft, te folere inter Atheos me numerare profefforemque De Roy, quem breviter
;
cum
norant homines multa docere, quse
opinionibus
meis conveniebant, iniquiflimis machinationibus à
te
»
haut aequis paffibus Gorlaeus ? Quin & Lulliftarum Paracelfiftarumque & chimerica Fratrum Rofece Crucis caterva? Unum Ramum û excipias,
»
reliqui aut
»
»
duos feétatores aut neminem habent illique aliqui adhaerent, non quôd Ariltotelem (quanquam conatus fuit) proftraverit, aut ejus philofophiam luce fuâ obfcuraverit fed quoniam methodum indicaffe
»
videtur, cujus fubfidio quis féliciter per Peripatetica latifundia progredi
»
:
;
» poteft. »
(Pag. 6-7.) Voir
t.
I,
p. i58,
1.
17-24.
Epistola
28
impugnari.
Hoc verô me
15-27.
impulit, ut de rei veritate
&
quidnam hominis effes, quid te ad hoc moveret, inquirerem. Sed quantum ad rem, non dubia erat Thefes tuae in Regium jam extabant 8 & egregium in novam Philofophiam judicium brevi poftea fuiteditum b Quantum autem ad mores, audiebam te
diligentiùs,
|
:
,
5
.
& affiduum in
effe
admodum
bus
Minifterii ac Profeffionis tuae
diligentem
muniis omni-
obeundis
;
concionari, faepius docere, faepius difputare, liquos tuos collegas
majorem pietatem
;
fupercilio etiam
prae te ferre
,
te faepius
quàm
voce
re-
geflu
,
10
tantoque videri zelo
;
ardere pro veritate ac puritate religionis tuae tuendâ, ut
non modo
leviffima quaeque vitia, praefertim poten-
tiorum, fed ea etiam, quae à multis pro bentur,
omnes à
fummâ cum
non ha-
feveritate reprehenderes
te diffentientes
me
vitiis
,
&
in
vehementiffimè difputares ac
ad te tanquam unum ex Prophetis aut Apoftolis fufpiciendum fi nulla mihi dubitatio remanfiffet ex eo, quôd fcirem me à te injuftiffimè inter Atheos numerari. Sed quia declamares. Quae
i5
fané
impu
|
liffent
,
interdum etiam
viri
20
boni, malè ab aliis perfuafi, vel
non fatis prudenter judicantes, falli poffunt, unum è duobus neceffarium effe putabam ut vel effes reverâ fan&iffimus, etfi forte non fatis prudens, vel (ignofce nullum mitius verbum ad rei veritatem exprimendam invenienti) hypocrita neque enim cum iftis do:
:
audiebam, mediocritatem ullam in virtutibus aut vitiis confiftere poffe judicabam. Utrum autem è duobus illis verum effet, evidentiùs tibus,
a.
quas in
Tome
III, p.
te effe
487.
b. Ibid., p. 55 1, et
t.
VII,
p. 590,
1.
ai.
2 5
Ad G.
3 7 -29-
Voetium.
29
Regium molitus es. Scivi enim quo paâo, cùm primùm Academiae Re&or fuifti 3 fubitô majorem quàm an|te amicitiam cum poftea perfpexi ex
quae in
iis,
,
illo 5
colueris,
& effeceris ut ei, quoties
difputationes habere liceret, cuerat,
fit,
dicus b dolebant ,
ne quid
iis
publicas
quod nunquam antea
li-
facultate à magiftratu impetratâ
nifi fpeciali
quia nempe, ut
vellet,
duo ejus
Collegae,
:
& Me-
Phyûcus
eum multa
docere à fuis diverfa, &, authoritatis per iftas difputationes accede-
verebantur.
10
ret,
i5
quo pado ille, pro magno beneficio id habens, ufque adeô te coluerit, ut Thefes omnes, quas illo tempore difputandas propofuit, eas fcilicet in quibus integram Phyfiologiam fuam complexus eft, tibi, antequam typis mandarentur, legendas, examinandas emendandafque tradiderit. Neque hoc potes inficiari paucula enim, quae tibi minus placebant, manu propriâ notafti, eaque ille omnia, ut voluifti, mutavit; & non dubito quin nunc adhuc fcriptum tuum inter ejus Scivi etiam
:
20
adverfaria fervetur.
Sed fané mihi valde fuit mirum, quôd hoc ipfum & alia nonnulla, qua? meliùs
25
cùm nuper débet
fcire
quàm
cœteri, ab illo quaefiviffem, nihil aliud refpon-
derit,
quàm
fe
non
pofTe
mecum
agere de
iflis
rébus.
Cujus refponfi ab alio amico rationem quaerens, audivi Regio antea diétum effe, aliquem è magiftratu ei 1
Après molitus
ligne (/" édit.).
es,
non à
— 10 Après
la
ve-
rebantur,
même remarque.
20 Après fervetur, idem.
Le
16 mars 1641. Voir t. III, p. 366, etc. Arnoldus Senguerdius, professeur de physique, tenus, professeur de médecine. a.
b.
—
et
Wilhelmus
Stra-
Epistola
jo culpsc imputare,
quôd ego nonnulla de
P. Dinet fcripfiffem potuiffe.
cari
29-3i.
a ,
Quod verum
ad
te in Epift.
quae vix ab alio videbar difcere effe,
nequaquam poffum
fufpi-
quis enim credat tantam tibi effe poteftatem in
;
eâ urbe, in quâ es peregrinus, ut quemcunque vis, etiam ex antiquis civibus, & honeftis parentibus natis
5
publiée poffis infamare, falfifque judiciis condem-
b ,
nare;
dem
illi
à te
autem, quem fie lsejfifti, ne injuriarum quiacceptarum, non dicam publiée queri, fed
privatim amico fuo hiftoriam narrare permittatur
?
Et
10
omnes veftri magiftratus, qui vel aliquo alloquio c faltem famâ mihi îunt noti tara prudentes & tara
fané vel
,
sequi
amantes
mentem venire illo
effe fcio, ut nihil
potuerit.
unquam
Ac etiam
taie ipfis in
res ipfa indicat
enim tempore ftipendium ejus pro fecundâ d
:
ab
vice
i5
amicos id Regio dici curaffe, ut illum, aliàs non timidum, fed magiftratui fuo valde obfequentem, hoc paéto perterrefaceres, & impedires ne plura, quorum tibi confcius
auxerunt
es,
.
Sed potiùs crediderim,
te per
20
mihi narraret.
quomodo, poftquam ita omnem Regii Phyfiologiam Thefibus ejus comprehenfam examinaffes & non im|probaffes, ille quafdam alias Thefes fecit, in quibus cùm nihil ullius momenti contineretur, quod non jam ante in iis quas videras pofuiffet, ideoque non operae pretium effe judicafïet eas tibi, Scivi prseterea,
a.
Voir
b.
Regius était d'Utrecht même, ne le 19 juillet 1598, tandis que Voené à Heusden, le 3 mars, ne demeurait à Utrccht que depuis 1634. Notamment Van der Hoolck et Van der Leew. Voir t. III, p. 509,
tius, c.
t.
VII, p. 582,
n-te a. d. Voir
t.
III, p. 60.
1.
17 et suiv.
2 5
Ad G.
3i-33.
5
Voetium.
51
antequam ederentur, oftendere, tu ftatim ex verbulo, quod in iis invenifti, ab ufu fcholarum nonnihil remoto, quôd nempe hominem, ratione partium, quarum una fine aliâ effe poteft, ens per accidens dixiffet, occafionem cœpifti eum palam impugnandi a Quomodo, antequam illse ultimae ejus Thefes publiée difputarentur, monitus fuerit à quibufdam ex fuis au.
ditoribus, tuos minari fe plaufibus difputationem tur-
baturos; ideôque 10
quoniam eras Academiae Redor, illas turbas authoritate tuâ impedires. Quomo|do tune, etiamfi ejus Thefes vidiffes, nondum tamen illi fignificaris quicquam in iis contineri, quod tibi difpliceret. Quo-
rogarit ut,
modo 1
5
convenerit, monueritque, ac
ille te
in illâ difputatione Thefis de ente
fuerit agitata,
&
per accidens
poil aliquid filentii, ut feilicet propo-
nens rationes fuas exponeret, intempeftivis ftrepitibus auditorium fuerit repletum. Quomodo tu Re&or ibi aftans, immotus, non aliter
Quàmji dura jîlex 20
aut Jîet Marpefia cautes b ,
nec voce, nec geftu, nec vultu ftrepitus iftos compefcere conatus fis. Quod tamen miror quantumvis enim ;
tamen tui erat contrarium fimunec video cur tam immotus tune fueris, niïi quia
tibi grati effent, officii
lare
;
feiebas illos à quibus fiebant, vel minimis nutibus tuis 25
elfe
obfequuturos. Quomo|do,
tellexit te dicere
verbum
cùm
poftea Regius in-
illud de ente
per accidens in
Theologiam impingere, domum tuam iverit, ibique tibi affirmant fe paratum effe illud ex arbitrio tuo emena.
Tome
III, p. 462,
b. Virgile,
489, etc. Enéide, VI, 470.
EPISTOLA
} 2
33-35.
dare, ac publiée profiteri fe, uti res erat,
& clarè poftea
in fuâ ad tuas Thefes refponfione oftendit, nihil adver-
fùs veftram religionem verbo illo tentaffe.
etiam coram
aliis
Quomodo
Quod idem
Theologis, tuis Collegis,
eft profef-
nihilominus ftatim poftea thefes in
il-
5
lum per triduum difputandas confcripferis, & in ipfo earum titulo verbum illud de ente per accidens, tanquam à SS. Facultate Theologicâ haerefeos damnatum, oftentare volueris; in Thefibus autem impugnâris tantùm Regii opiniones de formis fubftantialibus, de motu
io
fus.
terrae,
de fanguinis circu|latione,
&
talibus quae ad
Phyficam&Medicinara, non autem ullo modo ad tuam Theologiam pertinebant* & quas tamen priùs non re;
prehenderas,
cùm ille tibi fuas Thefes,
in quibus de iis
&
emendandas. Quomodo etiam carmen à ftudiofo nefcio quo in laudem tuarum Thefium fieri vel curaveris, vel certè permiferis, idque in quo te praefente fuerit in Academiâ diftributum carminé Regius expreflë defignabatur hoc verbo, ô agebat, legendas dederat
i5
:
Regium faclum &c, atque indigniffimis convitiis profcindebatur. Denique fcivi reliqua omnia, quae jam in
20
epiftolâad P. Dinet enarravi.
Ex quibus fateor me nullam eximiam pietatem in te deprehendere potuifle. Neque enim dubium eft, quin vel amicitiam erga Regium initio fimulâris, ut illum tanto faciliùs poftea incautum & nihil à te metuen|
tem circumvenires violaris,
;
vel certè,
cùm primùm
fi
putafti te habere
22 Après enarravi, non à la ligne (i H a.
Tome
III, p. 487.
fuit vera,
édit.).
quin illam
aliquam occa-
25
Ad G.
35-37.
fionem
Neque
ipfi
nocendi.
mifîflet
eft
odiofum.
(quos nullos commiferat), quae pietas, quae cha-
ritas Chriftiana, quis zelus impellebat te
non audiendum,
bat,
&
ad illum,
cùm
qualemcunque velles, promitte-
&
ipfum intérim, contra omne
&
décorum, publicis Difputationibus per triduum deridendum ? Ut nempe, fi res, ut fperabas, fucceffiiïet, ille fuâ Profefîione ac bonâ famâ, fine ullâ fuâ culpâ, per folam calumniam tuam privaretur. An, quaei'o, il|la eft in veftrâ Academiâ Re&oris po-
jus,
fas,
ut
teftas,
cultate i5
utrumvis
zelum potes praetendere, quo enim quantumvis graves errores com-
ultro emendationem,
io
Quorum
jj,
hîc ullum pietatis
te excufes. Etfi
5
Voetium.
ibi
ei liceat, infcio
quam non
quemcunque
Magiftratu, Thefes, de eâ fa-
profitetur, publiée defendere, atque
voluerit ex fuis Collegis infamare,
atque prseterea etiam judicium fub nomine totius Academiae publiée edere ad ejus doftrinam condemnan-
dam ? 20
Dices procul dubio Magiftratum
juffifle
ut fen-
tentiam veftram de Regii doctrinâ diceretis. Sed non ideo juffit, nec voluit, ut illam, tanquam fi Legitimum fuiflet
judicium, vulgaretis.
Quod
voluit,
optimum
nempe ut, quandoquidem de Regii doftrinâ querebamini, veftras omnes in illum rationes proferretis, fuit,
ut Regius deinde ad ipfas refponderet, ac poftea, utrâa5
que parte auditâ, ut par erat, ipfe Magiftratus judicaret. Quod autem|tu fecifti, excufari non poteft. Nullas rationes ullius
momenti
attulifti,
nullas habuiiti,
&
quem tibi erat juris, non dubitafti condemnare cùm tamen,
nihilominus Collegam tuum, inauditum, in nihil 3o
:
ut fcias, in hac caufâ, in quâ de nova Philofophiâ quœ1 1
Après privaretur, non à Œuvres.
III.
la ligne (i"édit.).
49
5
Epistola
34 ftio eft,
neque
tu,
neque
37-39.
ulli alii
ex
qui vel veterem
iis,
Philofophiam docent, vel aliquas alias fcientias ei annexas, quales funt Theologia Scholaftica & Medicina, judices idonei effe poffitis, fed tantùm vel accufatores vel rei. Putat Regius fe opiniones in Philofophiâ vul-
garibus veriores habere
;
vos, qui illas difcere
5
non vul-
nec forte etiam poteftis, id negatis. Utris creden-
tis,
dum ? Non vobis profedô,
nec Regio fed ;
tantùm,
illis
qui, neutri parti addidi, utriufque rationes audiverint
&
exa|minarint.
rum, in tuo
illo
Philofophiam ex eâ
Quod
verô
omnium maxime
mi-
eft
10
judicio pofuifti, vos rejicere novam iftam
(meam
varice, faljce
fcilicet,
&
quod
Regii), propterea
& abfurdce opiniones
confequaniur, pu-
gnantescum orthodoxâ Theologia*. Et tamen nullas taies confequentias afferre potuifti, quamvis in Senatu veftro
Academico unus repugnabat, petierit.
cùm
è juris Profefforibus
b ,
qui judicio
1
ifti
illud ibi propofuifti, eas expreifè à te
Sed contra Regius folidiffimè in fuâ ad tuas
thefes refponfione probaverat, opiniones fuas Philo-
fophicas meliùs,
quàm vulgo
receptas,
cum Theolo-
20
giâ convenire.
Quse omnia cùm mihi nota
effent,
atque etiam longé
neque enim hîc poffum cunda recenfere, raoferre non debes, quôd eorum partem obi|ter in
plura, leftè
quâdam
prefferim
me
in 2
a.
1
tune forte erat fub prselo c ex-
epiftolâ, quse ;
nihil
,
enim mitius agere potui ad
feceras, refutanda.
Après convenire, non à
Tome
Nec fané
in
la ligne (/" édit.).
VII, p. 592, 1. 25, à p. 593, 590, note a.
1.
8.
b. Ibid., p. c.
Lettre au P. Dinet. Voir
t.
VII, p. 582,
1.
i5-i6.
il.lâ
ea, quae
epiftolâ,
25
Ad G.
39-41-
Voetium.
7 5
quam fcribebam ad unum ex patribus Societatis Jesu, quos tu nunquam fine adjundo aliquo convitio foies nominare, me tibi blandiri decuiffet. Prœter hoc autem nihil unquam in te vel feci vel tentavi, ex quo mihi
irafci potueris;
hîc in
me
atque ideo acerbitas
uteris, nulli merito
meo
ftyli,
tribui poteft.
quâ Sed
quas ex lectione fequen-
forte alise ejus funt caufse,
tium agnofcemus.
De
Philofophiee Cartefianse capite primo &fecundo.
Pars Tertia.
10
Initio primi capitis ais,
paces non
ejfe*,
ut candidus
&
ficque de
meœ
me
Philofophics omnes ca-
loqueris, pag. 14
&
15
:
à fallendi fïudio alienijfimus videatur, rê-
vera autem omnia errata infelicibus difcipulis hebetique i5
eorum ingenio imputare
pojfit
:
in ipfo
philofophiœ
vejli-
bulo omnia ingénia myjieriorum fuorum capacia non
gravi vultu
&
oratione, quo vir quantivis pretii habeatur,
pronunciat. Ubi à te peto,
quandonam me
vultu pronunciantem audiveris 20
ejfe,
:
ut enim
ifta
gravi
jam monui,
non concionor, nec doceo. Nempe id habes ex meis fcriptis, citas enim Refp. quartas ad Med., pag. 289 b ea quœ in prima Meditatione ac edit. Elz., ubi dixi :
reliquis (quin|que fcilicet Meditationibus) continentur, Carte/tance Philofophiœ a. C'est le titre même du chapitre i Section I omnes capaces non funt, ejusfeâator omnium quœ didicit oblivifci débet. {Admiranda Methodus, p. 14.) Tome VII de la présente édition, b. Lire pag. 384, et non pag. 289. ,
—
p.
247,
1.
8-10.
:
2
EPISTOLA
6
4»-4»-
ad omnium captum non ejfe accommodata. Verùm hsec citatio non pro te eft, fed contra te cùm enim id fcripferim peculiariter de illis Meditationibus, quse tantùm ;
perexiguam
& omnium
difficillimam Philofophiae par-
non idem de totâ elle putandum. Sed fateor tamen perlibenter, non omnes ejus elfe capaces hocque non ideo nullibi fcripfi, quôd verum non fit, fed quia fuiffet fuperfluum. Quse enim fcientia, quse difciplina, quee ars tam facilis, ut ejus omnes fint capaces ? Quid autem indè in-
tent continent, inferre potiùs debuiffes,
5
;
fers
?
Nempe me
meœ
velle omnia Philofophiœ
unquam de
Philofophiâ tradidiffe,
bliée editis.
An ergo
errata
me nihil
Sed omnes fciunt
infelicibus difcipulis tribuere.
io
nifi in fcriptis
pu-
etiam fcriptorum meo|rum errata
difcipulis tribuentur
i5
?
Pag. 17, progrederis ad criteria fecundùm quœ in nova, ut ais, fupcrbiœfcholâ ingénia cenfentur. Dicifque, ,
ea ejfe potijjimùm quinque, hoc, capitibus ordine penfitanda efTe, fi pojjit,
&
quatuor fubfequentibus
Deinde pag.
.
primum ais omnium, quœ
18,
futurus fcilicet difcipulus,
20
Quae verba curafti aliis typis excudi, ut ex meis fcriptis defumpta videantur, nempe ex pag. 16 & 17 Diflertationis de Methodo 3 & ex
ab
aliis didicit, oblivifci.
,
pag. }2 refponlionis ad feptimas objediones
ibidem ex paginis
ca paulô antè citaveras b.
Tome VI de cette édition, p. Tome VII, p. 475, 10-19.
c.
Ibid., p. 454, p.
a.
&24
7, 21, 2j 1
'.
Atqui
c ,
quia
cùm
b ,
& etiam
omnia loiis omnibus
ifta
in
i5.
1.
466
et p.
d. Voici la citation entière
:
468. «
Quanquam autem. fecundùm M.
Tullium,
fed etiam judiciofum, memoria inlîgne divieamque ut thecam ac capfam eruditionis in magno
virttm non tantùm di fer tum, nitatis
argumentum
eft,
pretio habere folent, quotquot
unquam
inter eruditos cenferi voluerunt
:
25
Ad G.
4'-44-
Voetium.
37
nullum verbum habeatur de oblivione, fed tantùm de praejudiciis tollendis, ut neque ullo alio in loco ex raeis fcriptis hinc ledor facile agnofcet, quanta fides citationibus tuis fit adhi|benda. Longé enim aliud eft praejudicia, five opiniones temerè ante receptas, deponere, hoc eft definere iis affenfum praebere, quod à :
5
voluntate noftrâ tantùm pendet, atque omnino requi-
ad prima Philofophiae fundamenta jacienda;
ritur aliud, 10
nunquam eft in noftrâ thefes, quas unquam in tuâ
eorum oblivifci, quod
poteftate.
Academiâ
Sed cùm primae
cuiffet
ferè
ea rejicienda effe confeffus
me à
te
fis,
reprehendi, quod id fcripfhTem
aliud quid mihi affingere maluifti, i5
&
edideris, egerint de praejudiciis,
aliis in locis
&
multis
non de;
&
ideo
quod uberiorem
criminandi materiam fuppeditaret.
Quae reliqua in hoc capite habes, non funt relatu bitate, ita
uti,|cùm homini,
fatis
ao
etiam prudentiâ
&
quem
&
pro-
logicâ tuâ naturali
non
quàm
digna, neque aliud probant,
te,
ut fide
priùs dixifti effe ingenio-
fum*, ineptias afiingas, quae de eo credi non poffint. Ut etiam quôd, pag. 22, referas verba Epiftolae Apoftoli Judae, v. 10, de
lis
qui calumnlantur ea
quœ
ignorant*.
Renatus des Cartes tamen, ut ipfe pluribus fide digniffimis viris dixit & tejlatus fuit, per integros viginti annos in eo occupatus fuit, ut omnium eorum, quœ unquam didicerat, oblivifci pofjit. Imô hoc faciendum effe, fedulà monet in Methodo Gallicè édita, Anno i63j, pag. 16 & i-j, agnofcitque id dogma fuum in refponftone ad Objeâiones feptimas, pag. 32 Edit. El\. Videantur ampliùs ejufdem Refponftonis pag. 7, 21, 23 & 24.
Hinc ab
in fchola ejus
prima futuri difcipuli nota ejl, fi poflît omnium quas (Admiranda Methodus, p. 17-18.)
aliis didicit, oblivifci. »
Voir ci-avant, p. 22, 1. 17-18. Videat verà bonus vir, ne, fecundùm primum Philofophiae imaginante principium, iis accenfendus fit, quos notât Apofiolus ludas, v. / o, Epiftol. Cathol., quod calumniarentur ea, quae ignorabant. » {Admiranda a.
b. «
Methodus, p.
as.)
«
Epistola
8
2
Nerao enim, videns quo pa&o
non
inveharis,
44-46.
in
Philofophiam
ftatim illa in te retorquet
illam
nunquam videris,
fcire
ipfam plané non potes.
utpote
;
meam
quia
cùm
quam nondum vulgavi, fecundam lequos vocas deli-
In fecundo capite, pag. 27, proponis
gem,
quam
in
meos
ais
difcipulos,
5
riorum myftas, jurare, hanc fcilicet: Cum libris nullum unquam nobis futurum commercium. Sed in quibus tabufcriptam illam inveneris, à quo audiveris, unde
lis
eduxeris,
nufquam
oftendis, nec potes.
Neque haud
10
dubiè negligeres probationes tuas afferre, fi quas haberes hîc enim & in pagina fequenti duo loca refers ex meis fcriptis, fed nihil ad rem facientia, & ipforum ;
|
etiam fenfum pervertis. Primus eft ex pag. 16 j «
non
»
dum
ad
P.
Dinet, ubi dixi
i5
homine nonmultis fseculis non eft
potuiffe nimis diu id expe&ari ab
quod ab
fene,
aliis in
Tu verô de me ûc quœris anfibiperhominem nondum fenem, ut de feipfo loquitur
» prseftitum
fuadet,
epift.
3
».
:
ad Dinetum, pag. i63, omnium rerum naturalium exaclam & minime fallacem cxperientiam habere poffe? Tanquam fi exeo, quôd dixerim hominem nondum in Epiflolâ
20
quoque mihi fint tribuenda. Quo artificio facile etiam potuiffes tuam legem ex meis fcriptis educere, fi, exempli caufâ, quia in eâdem epiflolâ
25
fenem, reliqua
Authorum rum libris, ut «
libros » nominavi, dixifles
:
Cum
autho-
ad Dinetum, pag. 200, nul\lum unquam futurum nobis commercium. ipfe de iis loquitur in Epijlolâ
14 Après pervertis, non à la ligne (/" a.
Tome
VII, p. 576,
1.
18-30.
édit.).
Ad G.
46-47-
Non quenti,
Voetium.
2.Q
meliori fide vel magis appofitè, in pagina fe-
locum
» coluiffe
refers, in
methodum ad
» fcientiis refolvendas
quajîibet difficultates
Thrafonum
quo
3
me quandam
dixi «
quaflibet
cùm
»,
in fcientiis
ais
:
difficultates
haud magis
refolvere (ut
exin
potefl
omnium
Renatus de Je ipfo gloriatur in Epijl. Ded. Médit., pag. 5. Ed. £/{.). Tanquam û idem ineptijfimus
Methodum excolere ad aliquid praeftandum, & ja&are fe illud omnino prœftare poffe. effet
De
io
ufu librorum
&
Voetii doclrinâ.
Pars Quarta. Si
l5
autem
ïcire voluiffes
quid de
ïibris
reverâ fenti-
rem, légère poteras paginam feptimam diflertationis de Methodo, in quâ ex|preffe dixi, « nos eundem ex » bonorum librorum leftione frudum percipere, at» »
que ex colloquio magnorum virorum qui eos compofuerunt; ac forte etiam aliquantô majorem,prop-
quôd non quafcunque obvias, ut in familiari colloquio, fed felediores tantùm cogitation es fuas
» terea » 20
» fcriptis folent exprimere
b
».
Unde etiam
forte ali-
tuum potuiffes convertere, fi ex adverfo confideraffes malorum librorum nimis frequentem ledionem, non minus quàm malorum hominum confortium, noxiam effe. Nam, quantum colligo ex tuis quid in ufum
25
fcriptis, tria praecipuè a.
b.
gênera librorum foies evolvere,
Tome VII, p. 3, 1. 22-24. Tome VI, p. 5, 1. 25-3o. Cf.
ibid., p. 542,
1.
26-3o.
EPISTOLA
40 quse hinc cognovifles
47-49-
non nili admodum parce ac cautè
effe attingenda.
improborum & nugacium, quos fimul jungo vix enim ullus eft plané nugax fine aliquâ mi|fturâ improbitatis. Nullus autem ab Atheo, vel Libertino, vel nugatore Cabaliftâ, vel Mago, aliove impoftore fcriptus unquam fuit, quem non videri velis perlegiffe. Atque id de quibufdam reétè oftendis intégra enim eorum argumenta fcriptis tuis intermifces. Secundum eft contentioforum, quorum faepe Authores ob ftudia partium fe mutuô convitiis lacerare pietatem putant. Hujufque generis tam multos citare foies, ut, fi vel quartam eorum partem legifti, prsecipuum tempus vitae tuae inter jurgia & rixas infumere debueris. Non quidem afiirmo omnes ejufmodi libros malos elfe qui enim veritatem propugnant, & non nifi in vitia invehuntur, funt laudandi fed tamen puto non nimiùm effe legendos, quoniam ea eft naturae noftrse Primura
eft
:
5
:
10
i5
:
;
infirmitas, ut multi faepe
|
ipfâ vitiorum prohibitione
amanda incitentur. Non etiam dico Theologis aliifve nunquam utile effe malos libros videre, cùm fcilicet eorum officium eft illos refutare vel emendare; fed hoc non nifi rarô ufu venit. Atque, ut nemo unquam homines pefte laborantes animi tantùm caufâ invifit fie, ad folam multae ledionis famam aucupan-
ad
illa
:
dam, nullus vir pius malos libros folet leditare; funt enim profe&ô contagiofi. Quin & hoc ipfum in me jam cùm enim ad hanc feribendam epiftolam experior :
neceffe fuerit, ut aliqua ex tuis fcriptis evolverem, 2 ces,
Après attingenda, non à
même remarque.
la ligne (i" êdit.).
— 9 Après
intermif-
20
25
Ad G.
49-5».
Voetium.
41
quaedam ftylo meo indè acceffit, quam vix poffum emendare; atque hoc nomine veniam peto, quôd hîc aliquantô duriùs loquar, quàm mea ferat fcabrities
confuetudo. 5
Tertium librorum genus
locorum commu|nium,
compendiorum indicum, & talium, qui ex variis aliorum authorum fententiis conflati funt, quofque etiamfi non malos putem, nec plané contemnendos, nullum tamen alium eorum ufum admitto, quàm ut juvent ad ea interdum in memoriam revocanda, quae antea didicimus à libris pricommentariorum
10
eft
,
,
mariis, ex quibus funt exfcripti.
i5
Nam
fané qui, fonti-
bus negle&is, ad rivulos iftos tantùm accedunt, non nifi turbidas aquas ex ipfis hauriunt, nec ullam veram eruditionem confequuntur. Quidquid enim praecipui eft in fcriptis
praeftantium ingeniorum,
illâ fententiâ,
non
in hac aut
quae poffit exfcribi, continetur, fed ex
integro corpore orationis exurgit; neque id ftatim ex
prima ao
leftione, fed paulatim ex frequenti
non advertentes
addifci|mus,
&
& commentariis, & lexicis, talibufque
vendis effe valde exercitatum, manifeftum fcriptis, in
3o
faepius
tanquam in proprium fuccumconvertimus. Te autem in locis comiteratâ,
munibus,
a5
&
quibus faepiflime
illos citas.
eft
evol-
ex tuis
Sed non
ita
poffum deprehendere, te cum libris illis primariis, à quibus omnis vera eruditio quae legendo acquiri poteft dependet, magnam confuetudinem habere. Quamvis enim eos etiam interdum in teftes fumas, quia tamen ut plurimum non fatis appofitè id facis, eofque cum aliis longe inferioris fortis abfque dele&u permifces, 4 Après confuetudo, non à Œuvres.
III.
la ligne
(/"
édit.).
5o
EPISTOLA
42
non
videris illos legiffe, fed
5i-53.
tantùm ipforum verba ex
Ac
aliquo tranfcriptore habere.
praetereà, ut
ii,
qui
faepe inter
odoratos pulvillos jaccnt, non poffunt non
aliquid ex
eorum
videtur
|
multùm
fragrantiâ retinere
fummorum virorum
:
fie difficile
mihi
lucubrationes ab aliquo
&
tamen poftea in ejus feriptis nihil fimile ipforum ftylo reperiri. Sed ignofee ingénue verum dicenti multa legi ex feriptis tuis, atqui nullam unquam in iis reperi ratiocinationem, nullamque cogitationem, quae non humilis effet aut vulgaris, nullam, quae virum ingeniofum vel eruditum redoleret. Eruditum dico, non do&um fi enim dodrinse nomine vis omnia, quœ ex libris addifeuntur, tam mala quàm bona, contineri, te doéUffimum effe lubens fatebor video enim te fabulas de Leviathan 8 & impias nugas nefeio cujus Bonaventurae de Periers b & talia quamplurima fatis legiffe. Per eruditum autem intelligo illum tantùm, qui fludio & culturâ ingenium morefque non promiffuos perpolivit. Talemque eruditionem, cuâ quorumlibet librorum, fed folâ optimorum lelegi,
5
:
io
:
:
,
i5
,
|
étione,
eâque iteratâ
eorum qui jam 1 1
a.
&
fréquente, itemque colloquiis
funt eruditi,
Après redoleret, non à
quando
la ligne
(/"
iis frui
nobis
licet,
édit.).
Leviathan, monstre de la Bible (Livre de Job), pris aussi pour Satan
par quelques Talmudistes. b.
Voei [Difput.felect., t. I, p. 199) parle du Cymbalum Mundi, « liber », dit-il, de Bonaventure des Périers, d'après le P. Mersenne
impiiffimus
(Quœjliones in Gènes.,
c. I, vers. 1, col.
669-674; la feuille où devrait se presque tous les exemplaires, un carton en tient la place). 11 n'y avait encore à cette date que deux éditions du Cymbalum Mundi : i° Paris, Jean Morin, 1 5 3 7 pet. in-8 2* Lyon, Benoist Bonyn, 1 538, in-8, l'ouvrage ayant été condamné dès son apparition par le Parlement de Paris, et les exemplaires détruits.
trouver
le
passage en question
manque
à
,
;
20
Ad G.
53-55.
Voetium.
45
ac denique affiduâ virtutum contemplatione atque inveftigatione veritatis, comparari mihi perfuadeo.
communibus & indicibus & lexicis doâxinam quaerunt, multis quidem rébus memoriam fuam brevi tempore implere poflunt, fed non ideo fapientiores nec meliores evadunt. Quin quantum ad
5
At
illos,
qui tantùm in locis
cùm nulla
rationum concatenatio contineatur, fed omnia vel authoritate, vel ad fummum brevibus fyllogifmis decidantur qui doétrinam è contra,
in libris
iftis
:
io
fuam ex
iis
petunt,
omnium
aequo credere affuefcunt,
habere
fcriptorum authoritati ex
eorumque deleéhim nullum
quatenus ftudia partium eos movent; atpaulatim ratione naturali reétè uti dedifcunt, nifi
|
que
ita
artificialemque ac fophifticam in ejus i5
locum
fubfti-
Neque enim, ut fcias, verus ille ufus rationis, quo omnis eruditio, omnis bona mens, omnis
tuunt. in
humana
fapientia continetur, in disjundis fyllogifmis
confiftit, fed
tantùm
in circumfpecl:â
& accuratâ
corn-
plexione eorum omnium, quae ad quasiitarum veritaao
tum cognitionem requiruntur.
Et
cùm
haec vix
unquam
poffint exprimi fyllogifmis, niii multi fimul nectantur,
certum eft eos, qui tantùm disjundis utuntur, ferè femper aliquam partem eorum, quae fimul fpedanda funt, omittere, ficque aïîuefcere inconfiderantiae, ac 25
dedifcere
dodos
bonam mentem. Cùmque
quôd multa ex iis, quae ab memoriâ tenent, & iis credunt, hinc
putent, propterea
aliis fcripta funt,
interea fe valde
|
& verè paedagogicam acquiimprobis, nugacibus, & conten-
infulfiffimam arrogantiam runt. 3o
Atque
fi
tioiis fcriptis
illos
infuper
legendis
multum incumbant, quamvis
natura non malos nec plané ingenio deftitutos
Epistola
44 genuifTet, vix poflent ligni, infulfi,
tamen
55-57.
iftâ
culturâ non reddi ma-
importuni.
Quanquam profe&o fatendum
naturam etiam ad id plurimum conferre gênera enim illa librorum, quae diftinxi, folent efle inter fe permifta, & faepe apud unum eundemque authorem, qusedam mala, quaedam nugacia, quaedam bona & ab illo ipfo excogitata, quaedam ab aliis exfcripta reperiuntur, fed pro diverfo ingenio leâorum, tanquam apes & araneae ex floribus, uni folum mel, alii folum venenum ex iis excerjpunt unde fit ut ftudio literarum, qui funt ad bonum propenfi, meliores & fapientiores qui autem ad malum, détériores & ftultiores évadant. Mi autem ab iftis hac nota certifïimâ dignofcuntur, quôd quifque frequentior fit in iis libris evolvendis, in quibus plura ingenio fuo convenientia poteft invenire. Sed & moribus etiam quàm maxime diftant ut enim maie inftituti arrogantes, pertinaces, & iracundi eue foefl
;
S
10
:
;
i5
:
lent, fie
econtra verè eruditi
nunquam
fuperbiunt
;
enim confeii humanae infirmitatis, & quae fciunt, non magni aeftimant, fed cogitant longé plura efTe, funt
quae ignorant; atque ideo etiam funt ingenui
&
ao
do-
femperque parati veritates fibi nondum cognitas addifeere ac denique ingenium ad varia fleftere affueti, non poffunt non efTe mites, benigni & humani. Atque hi quidem cùm intelligant veram eruditionem non à folis libris pendere, illam etiam privatâ meditatione, vel vario negotiorum ufu, & virorum praeftantium familiaritate, fibi comparafe fatagunt, nec inter libros femper verfantur unde fit, ut ab imperitis ciles,
;
i5
J
;
a Apt;ès importuni,
non à
la ligne
(/"
édit.).
3o
Ad G.
57-5g.
ratione dodrinee fuse
Voetium.
non
fufpiciantur, fed,
vivant, vel plané ignorentur, vel
tresfamilias
45 fi
privati
tantùm ut boni pa-
& homines non ftulti fpedentur,
atque
ita
autem quidem pruden-
prseftantiffima ingénia faepe in occulto latent. Si 5
fe civilibus negotiis
&
tiores
humaniores
hoc potiùs eorum folet.
io
aliis
elfe facile
deprehenduntur; fed
quàm
ingenii cultune tribui
naturee,
Ac denique,
fint, nifi
immifceant,
ad aliquod docendi munus vocati
fi
prudenti negligentiâ efïiciant, ut fupra colle-
eorum invidiâ liberi effe poffunt. Qui autem valde multum ac femper malè ftuduerunt, tam parum habere folent bonae mentis, ut quando contingit eos ex humili familiâ ortos gas fuos fa|pere non videantur, vix ab
nullumque literarum ope lucrum facere, paflim à plèbe contemnantur, & ex nimiâ librorum ledione infanire putentur. Sed quando in juventute, priufquam effe,
i5
fatis nofci poflent,
permagnam apud imperitos dodrinse famam atque authoritatem fibi cum tempore conciliant. Multum enim valet apud vulgus
munus
20
aliquod docendi vel concionandi
affequuti funt, nullo negotio
hoc praejudicium, quôd quis à Magiftratu, aliifve quorum interefl, fit publiée deledus ad alios inftituendos ;
ac deinde ex multis
ita
homines non exiftimare 25
deledis non pofTunt plebeii iljlos elfe
doétifïimos ; qui aliis
confidentiùs ea, quee dicunt, affirmant,
& plura fe fcire
&
denique faepius ac prolixiùs à Collegis fuis laudari folent quae tria fere femper in iftis maie dodis advertunt. Nam primo, cùm nullâ ratione, fed
profitentur,
;
folâ authoritate ducantur, quicquid in iis authoribus, 3o
fequendos aflumpferunt, inveniunt, tanquam plané certum & exploratum ja&ant; & quia nef-
quos fibi
fibi
ÊPISTOLA
46 ciunt
quœnam
fint,
59-61.
quse ab eruditis fine dedecore pof-
funt ignorari,
omniumque rerum
contineri
fibi
perfuadent, omnifcii videri volunt;
denique,
cùm
modo
ipfi
non laudent,
fimiles putant, ab
fréquenter etiam ab
nempe tur,
iis
fcientiam in libris
quos
nifi
fibi
aliquo
vice verfâ laudantur,
mediociïter eruditis,
aliis
& &
cùm
cuipiam alteri, à quo eruditione fuperaninvidentes, putant fe ejus famam poffe minuere, hi
|
& quàm
maximis laudibus exfoliant. Quibus de caufis initio quidem à folâ plèbe, fed paulatim etiam à peritioribus, qui eos ipfi non fi
5
illos ei
anteponant
10
norunt, fed aliorum teftimoniis credunt, do&iffimi effe
fupponuntur.
Et quidem, fit
fi
eorum numéro
quis ex
reperiatur, qui
prae cseteris laboriofus, diligens, ardens, loquax,
Sophiftarum Dialeclicâ
qualem Academiâ
uti afifuetus,
agnofco; quique munera docendi in
&
i5
te efle
&
con-
cionandi in tempîo fimul obtineat, ut facis; qui inter
concionandum, non
in vulgariaplebis vitia, fed in ad-
verfarios fuse religionis,
&
fiunt, afliduè invehatur,
&nunc
culis verbis utendo,
moveat, ut
te fa|cere
quœ à potentioribus
in ea,
iracundis,
nunc
ridi-
plebem fuam diverfimodè comaudivi qui fréquentes in Acade;
miâ Thefes proponat, omnes contrariarum partium eruditos ad eas impugnandas invitet, cùmque non comparent (ut fané nunquam, nifi velint explodi, debent comparere), magnos de ut à te faétum fuifTe
omnes
libros, fed tali ftylo,
&
interrupto fcriptos, ut,
cùm
i3
20
Après fupponuntur, non à
tôt
illis
25
triumphos canat,
fciunt; qui multos edat
Authorum
citationibus
à neminc fine faflidio legi
la ligne
(1"
édit.).
3o
Ad G. Voetium.
6i-63.
nemo etiam examinet an
47
quod tuis utplurimum contingit; qui denique in omnes, qui vel in rainimâ re ipû répugnant, aut tantùm non applaudunt, tanquam in hoftes infenfiffimos infurgat, eofque poffint,
5
concionibus ac fcriptis fuis
fint
boni,
quàm maxime infâmes
reddere conetur, quâ via multos de te invitos te laudare coègifti
:
filere vel
non mirum
eft,
etiam
quôd
ille
ad fummam eruditionis famam fummamque authoritatem inter fuos perveniat, neque, quôd illam conferI
10
vet,
quamdiu
cùm
forte
laedit,
nemine deteguntur. Sed nimiâ potentiâ fuâ excaecatus tam multos
ut aliqui opéra? pretium putent ipfas patefacere;
cùmque tam ab 1
5
ejus artes à
inexcufabiles errores committit, ut etiam perfacilè
illiteratis
cognofcantur
:
valde
mirum
tandem immeritâ iftâ fuâ famâ & potentiâ non excideret. Etfi enim talis homo plerifque ex auditoribus fuis in templo, & ex difcipulis in Academiâ fit pergratus ii tamen femel animadvertant, quantum ab eo detrimenti debeant timere, fummopere ipfum effet,
fi
:
20
averfabuntur.
Video quidem
me
ab inftituto fermone, qui tantùm de ufu librorum fuit, magis ac magis recedere. Sed
hoc forte non repre|hendes quia poftquam adhuc pauca de concionibus & difcipulorum inftitutione fub,
j5
junxero, habebis hîc omnia uno in loco, quae circa
tuam eruditionem notatu digna mihi
videntur.
Con-
Do&oris, modo à
me defcripti, populo folent placere quoniam ea eft omnium hominum natura, ut non modo ad hilaritatem, fed maxime ciones igitur
iftius
;
5o
etiam ad quoflibet deleftentur
:
triftes
animi affe&us commoveri
hinc tragœdiae, non minus
quàm come-
EPISTOLA
48
63-65.
locum inveniunt; hinc olim homines mutuô laniantes in ludis publicis fpeéta-
diae, in theatris
&
ferae fe
bantur; hinc denique concionator, qui auditores fuos
ad iram
& odium
homines
in alios
excitât, praefertim
in potentiores, quibus fatis fuâ fponte infimse fortis
homines folent invidere vel in eos à quibus de religione diffentiunt, quos ut bellorum caufas jam oderunt quamvis nihil egregii dicat, nihil boni, ac fœpe etiam ftatum controverfiae, de quâ difputat, nulli intelligant, modo tantùm audader, vehementer, copiofè loquatur, avarias convitiorum phrafes, humiles,ridiculas, inauditas, orationi fus adfpergat, majore cum ftudio à devotâ plèbe auditur, magis amatur, magis laudatur, quàm alii multè eloquentiores, fed qui eam non tam ad aliéna vitia odio habenda, quàm ad propria emendanda adhortantur. Hi enim, quod ipfi difille verô tantùm quod placet. Ac plicet, proponunt fané magnum eft folatium turbse, non malae, fed imperitœ, quod poffit aliquando piè commoveri, piè irafci, quicquid enim facit talis piè potentiores afpernari
5
;
|
:
10
i5
;
:
viri fuafu, vel
di|fcipulis
exemplo,
id
quàm multos
pium
libros
20
putat. Audit ab ejus fcribat
,
quantafque
vi&orias de quibuflibet adverfariis in difputationibus fuis reportet
:
non
poteft dubitare quin
fit
doéliffimus,
non enim novit ifta diftinguere. Ut etiam ejus vehementiam in concionando, & libertatem in optimatibus reprehendendis
quodam
,
25
ab eximiâ fanditate ac prophetico
zelo putat proficifci.
Quas ob caufas eum
fuf-
ducem hortatoremque pnecipuum, fi forte fibi unquam vel potentioribus fit reûftendum, vel in adverfarios fuae religionis fit dimicandum & quidquid ille
cipit ut
;
3o
Ad G.
65-6 7 -
fuadere voluerit,
fummo cum
49
ardore exequi femper
parata.
eft
An
vero utile
Reipublicse talem aliquem
fit
Con-
non meum eft inquirere. Satis fciunt illi, qui ejus curam gerunt, quid expédiât. Non etiam examino an bonum fit, homines illiteratos cionatorem in eâ
5
Voetium.
verfari,
|
audire multas controverfiarum minutias, quas fine ullo falutis fuse detrimento pofifunt ignorare fatis 10
accuratè
quàm
nec an
ex concionibus poflint addifcere
illas
nec an redè doceantur ab
exponunt,
;
in
iis,
qui
non tam
perfonas conviciantur
;
rationes ;
nec an
pium fit & humanum odifle aliquos homines, propterea quôd à nobis in religione diffentiunt. Sed tantùm affirmo omnem animi commotionem ad iram, odium i5
20
&
quantumvis jufta fit ejus caufa, femper maxime noxiam efle illi ipfi, qui fie commovetur: itaenim fumus à naturâ comparati, ut parvo ufu magnam proclivitatem ad pravos affe&us acquiramus; & qui vel femel fe ad iram commoveri paffus eft ob juftam caufam, hoc ipfo multo paratior eft ad aliâ vice irafcendum etiam ob injuftam. Audiunt mulierculae in rixas,
|
templo virum, quem
fapientiiïimum
&
fanftiflimum
homines declamantem, difputantem, convitiantem rem, de quâ agit, ut plurimum non intelligunt; nihilque melius habent quod agant, quàm ut omnes ejus commotiones pio affeétu imitentur, iifque fimiles in fe excitent, unde fit ut poftea, domum reverfae, ob minimas quafque caufas rixentur. Necviri meliorem indè fruéium reportant, ii praefertim, qui controverfias iftas utcunque intelligentes, non poffunt exiftimant, in alios ;
25
3o
2
Après parata, non â Œuvres.
III.
la ligne
(1"
édit.). 5i
Epistola
^o
non aliquando de
67-69-
contendere
ipfis
cum
fuis alii religioni addidis, quales hîc
& indè ad jurgia,
runt,
inimicitias,
familiaribus
ubique occur-
interdumque etiam,
qui vilioris funt fortis, ad vulnera deveniunt.
publica diffidia
&
bella ex talibus e|tiam caufis poffe
eofque folere in bellis
oriri,
clitari,
Adderem
qui talium
Doftorum
iftis
quàm maxime
fapientise confifi,
5
peri-
eorum
Sed plures ejufmodi concionatores non novi, nec ab uno aliquo tantùm mali exiftimo effe metuendum, modo tamen ne multos habeat difcipulos confilia fequuntur.
fui fimiles, qui poftea
Verùm enim verô
,
10
etiam concionentur.
quâ ratione adolefcentes
tuae
cura commiffos inftituas, plané ignoro, nec unquam fed fui ufque adeô curiofus, ut eâ de re inquirerem ;
quibus
artes,
rum nomine
te uti
ex fcriptis tuis deprehendo,
imperiti te
do&um putant,
& qua-
i5
taies efïe mihi
videntur, ut eas viliffima multa ingénia perfacilè poffint addifcere,
ipfarumque ope
tuî fimiles reddi,
non
Prima ex iflis artibus eft puerilis Dialedica, cujus ope olim Sophiftae, nullam foli-
autem
prseftantiora.
|
illa
dam
20
fcientiam habentes, de quâlibet re copiofè differe-
bant ac difputabant. Hujus très prœcipuœ funt partes prima continet locos, ex quibus rationes petantur; :
fecunda formas fyllogifmorum, quibus illse veftiantur, ut meliores appareant; ac tertia diftincliones, quibus adverfariorum argumenta eludantur. Et quidem promptae
enim
qui
calidae funt imaginationis, fed nullius ju-
quales pueri effe folent, poffunt intra paucos
dicii,
dies
&
ii,
25
magnum illis eft
pofitse
iflius
artis
ufum acquirere
:
perfacilè
confiderare feparatim rei cujuflibet pro-
nomen, definitionem, genus,
fpecies, fimilitu-
3o
Ad G.
69-71.
Voetium.
51
dines, differentias, contraria, adjunda, antecedentia,
&
confequentia,
reliqua ejufmodi, quae vulgô in To-
Cùmque tanjtùm
picis recenfentur.
quidquid
quam opinionem verifimilis,
facile
;
ac deinde,
fi
quae confiderantur directe
illa,
&
&
practicè, externe
ipfis
tantùm
&
indire&è,
modo tan-
audaderuti non erubefcant. Hoc autem, ut
facultate,
fie
habeat judicii 20
fi
interne, ac fimiles,
facile eft pueris, aliifve, qui folâ pollent |
numerum
fit
quibus in omni difficultate locum invenient,
tùm
ra-
inftrudi viginti vel triginta diftindionibus, quales
fpeculativè 5
firmas, fed faltem quae
quafiibet objediones refpondere,
funt inter
1
autem alitam parum
difputandum, eas in fyllogifmos concinnant. Poffuntque eodem
modo ad fint
fi
;
pro quâ non poflint ex iifdem multas
faciant, colligere 10
fi
locis fuppeditat,
velint probare, nulla eft
non quidem
tiones,
iflis
multumque loqui poffunt
efiutiant, diu
5
unufquifque ex
ipfis
volunt differere,
certè five
& objedionum
fieri
non
imaginandi
poteft ab ullo, qui aliquid
bonae mentis
:
folutiones, quae
difficultatis confideratione erui
omnes enim
cùm
non
rationes
ex intima ipfius
pofTunt, ab externâ
locorum iftorum infpedione petuntur, fere femper funt futiles & ineptae. Sed quia ex multis auditoribus perpauci funt, qui earum inanitatem advenant, prae25
cipue circa quaeftiones vulgaris Philofophiae, de qui-
bus meliores dari non folent iftâ
3o
inde
fit
ut
ii,
qui arte
utuntur, facile ad aliquam dodrinae atque ingenii
famam tùm
:
perveniant. Et ideo damnofiffima
eft,
adultis, fed praefertim junioribus, qui,
affuefeunt, quifitâ,
&
non tan-
dum
ei
ex opinione dodrinae, per ipfam ac-
fuperbiunt, rationem
fuam naturalem,
quae
J
EPISTOLA
2
7 W4-
alioquin aetate poffet matu|refcere, plané corrumpunt.
Ars altéra, quam in fcriptis tuis adverto, ea eft, cujus ope de quâlibet re propofitâ libros componis, quos imperiti do&rinâ refertifilmos arbitrantur; eamque etiam tui difcipuli, fine ullâ eruditione, pofîunt imitari, fi tantùmvideant indices variorum librorum,pr8efertim eorum, in quibus plures alii libri citantur; & poftquam promifcuè collegerint omnia, quae de re, quam tradandam fufcipiunt, in ipfis inveniunt, qualiacunque tandem fint, ea fecundùm ordinem locorum
communium
difponant, adjun&is nominibus
5
io
omnium
Authorum, à quibus aliquid defumpferunt, ac etiam aliorum, qui ab
iis
laudantur.
Ita,
exempli caufâ,
fi
de
Atheifmo velint fcribere, quicquid in colleétionibus fuis invenient de nominis iftius fignificatione, id fcribent primo loco, fecundo ejus fynonyma, tertio fpecies vel gradus, atque ita confequenter, caufas, effedus, adjunda, figna, contraria &c; quâ ratione nullum vel minimum verbum ab ullo Authore excerpferint,
i5
|
non aliquem locum in opère fuo inveniant nam & omnes homines, quos fcient ab aliquibus aliis fuifle cui
:
quos forte legerint eorum libros valde nugaces& improbos, intégra ipforum argumenta exfcribere, ac etiam quafcunque de iis hifloriolas aut fabellas nullius momenti narrare. Quin etiam, fi cui occulté malè velint, poterunt libéré omnia, quae de ipfo vera elfe, vel ab aliis Atheos vocatos,
ibi
poterunt recenfere, ac,
*<>
fi
*5
credi exiftimabunt, inter Atheifmi figna vel caufas nu-
merare
;
nec refert
fufpicione
fi
laudabilia
fint,
quàm maxime remota
:
&
ab omni
facile
|
enim
aliquid mali de fuo adjungent, ratione cujus in
tali
ipfis
malam
3o
Ad G.
74-76.
partem fumi
poffint. Ita
fi
nonnihil ingenii habere
phiam non magni
,
Voetium.
quem
oderint, qui credatur
ac Peripateticam Philofo-
facere, nec libris, in quibus conti-
netur, valde uti, fed peculiarem 5
5j
Methodum
excolere
ad quserendam veritatem, jaraque aliqua ejus fpeci-
mina exhibuiffe, dicent omnes
ingeniofos
&
excellentes,
alioqui naturœ myjlas, Atheos ejjefolere ; ac recenfebunt
Methodum illorum, qui contenu omnem inde co-
inter caufas Atheifmi perverfam
10
fe Jolis &infe nafcentibus bonis gnitionem de novo fabricare volunt; itemque Prœtenfam libertatem philofophandi , Promiffam perfedionem
&
diclatis, fubtilitatibus, i5
admirandis Methodis, dogmatis,
&
quœlibet alia ejufmodi
poftea poffint inferre illum, effe,
unam
fcilicet
mantes. Nec refert jo
uno
fi
fibi ipfis
judi\cii in
quam
aliis
iis
Atheum
calumniis confir-
contradicant, dicentes ,
ut mens fit
&
prœparationem ad Atheifmum,
in alio
Dei cognitionem nobis
quitur
eam
effe
congeniîam
unde
:
fe-
praejudiciis impediri five obfcurari, atque illuflrari.
ex ipforum verbis eos Atheos fi
ut ex
;
oderunt,
in loco prœjudiciorum depofitionem
ideo illorum depofitione
3o
quem
calumniam
infiar tabulée rafœ, effe
a5
&c; Spécimen
inventis
fcientiarum defeélibus, Aut inventi non tam novi,
nova vejle induti,
in-
& fpem
novationem omnium fcientiarum, Gloriationem
faélam de inauditis
&
effe
Nec etiam concludi
refert,
poffit
dicant prœtenfam refutationem Atheifmi, quae
fit
:
fi
ut
libris
eâ de re maie
confutis, effe
prœtextum fubtiliffimum
&
nocentijfimum,
quo Athei venenum fuum fpargunt,
&
intérim
ipfi taies
nullum
fit
libros peffimè confuant,
|
in
quibus
verbum, quo Atheifmus impugnetur, fed
contra multa, quibus perfuadeatur, ut
cùm
ajunt prae-
Epistola
54
76-78
& varia
ftantiffimo ingenio prseditos folere effe Atheos,
dant eorum exempla,
&
praecipuas ipforum rationes
docent ac nufquam réfutant. Sed obfervare, quod imperitis
eft
nempe
&
reddi
ut ne quid egregii,
poffit, vel
ex
feipfis
polîit,
momenti,
prolixe de
illâ
&
obfervatu facillimum,
ex quo leftor eruditior
promant
exfcribant. Poffunt quidem, ftio nullius
unum tantùm debent
cùm
5
vel ex authoribus
aliqua occurrit quae-
quse paucis verbis relolvi
difputare,
omnemque fuam
leéticam in ipfâ intricandâ confumere. Poffunt
Dia-
& alias
10
ejufmodi permultas recenfere. At quantum ad prsecipuam, quse eft de Dei exiftentiâ, fateantur quidem eam
non debejre turae, fed
omitti, nec folâ authoritate facrae Scrip-
potiffimum rationibus philofophicis
bandam. Verùm caveant aggrediantur
;
&
diligenter,
ne id
effe
pro-
ullibi facere
potiùs, ut mali Medici, qui, vera
fimplicia remédia ignorantes,
15
&
magnâ pharmacorum
noxiorum multitudine folent segros fuos fatigare ita cùm ad rem erit veniendum, dicant ad refiftendum Atheifmo valde multa requiri, & praeter facrarum literarum accuratam cognitionem, habenvel inutilium vel :
dam
20
effe fcientiam univerfalem univerfalium, imprimîs
Metaphyjicam, Pneumaticam, Phyjicam, generalem AJhonomiam, Geographiam, Opticam, & fpeculationes defonis, ponderibus &c; itemque notitiam particularium, feu
hifto-
2 5
riam antiquam, novellam; ac denique longam inftruant aliBibliothecam contra Atheos, in quam etiam
quos reponant ex illis ipfis Authoribus, quos priùs ut Atheifmi fufpe&os traduxerint. Quae omnia fi obfervent, fcripta tuis fimillima component, ut manifeftum fiet iis, qui tua de illâ re, quatuor libellis comprehenfa,
3o
Ad G.
78-80.
Voetium.
55
vel etiam alia paffim légère dignabuntur.
Sed fi qui eos
idcirco pluris faciendos putent, valde fallentur.
5
Exponerem adhuc alias artes, quibus ad craffa volumina, non tam dodrinâ quàm convitiis referta, in quoflibet adverfarios tuos componenda, uti foies fed quia magis ad mores, quàm ad eruditionem fpe&ant, de ipfis hoc in loco tacebo. ;
De
Philofophiae Cartefianae tertio capte
& fequentibus
ufque ad pag. 144.
Pars Quinta.
10
Ha&enus non libri,
|
potui dubitare, quin velles te hujus
Philofophia Cartefiana infcripti,
Authorem pro-
non tantùm quia fex prima ejus folia mifla funt ad me tanquam tua, & audivi operarum corredionem
fiteri
i5
:
ex aedibus tuis proficifci; fed praecipuè, quia flylus manifeftè
eft
tuus, phrafes convitiorum
tam
variae ac
uno fciuntur, & caufa fcribendi, nempe ad impugnandam epiftolam meam ad P. Dinet, quae fere
taies à te
fola ex meis fcriptis in foliis 20
iftis
citatur, tibi eft pe-
neque enim alius, quantumvis tibi amicus, mihi tam vehementer ob iftam epiftolam pofTet irafci & jam dudum in Senatu veftro Academico, cùm Collegas tuos ad Judicium, quod Academiae nomine vulgafti, defendendum hortabaris, palàm profeflus es, te tuae caufae illâ in re non defuturum, hoc eft, te in me effe fcripturum. Verùm tamen quia, in pag. jj, Au-
culiaris
;
;
25
|
2
Après
fallentur,
non à
la ligne
(1"
édit.).
EPISTOLA
$6 thor a
ait fe in
nominat
extremo Belgii angulo docere, ac pag. $7
fuum Prœceptorem infiar parentis œternum non ero tam inurbanus, ut aliud eâ de re quàm id quod tu ipfe credi voles. Excufarem
te
colendum,
affirmem,
etiam me, quôd qui ïe
80-81.
tibi
Authorem
fuperiora tribuerim
profitetur,
fit
;
fed
cùm
tuus difcipulus,
ille,
5
& liber,
non in ifto Belgii angulo, in quo ait fe docere, fed apud vos b imprimatur, nemo putabit ejus errores tibi effe minus imputandos, quàm fi Authordicereris. Vel certè, fi cui videaris minus peccafle contra décorum, quôd convitia Theologo indigna alieno potius quàm fub tuo nomine vulgaris eidem hoc ipfo videberis minus probus, quod non ira tantùm & impetu, fed
10
:
meditato confilio
&
aftutiâ ufus
fis
me maleme aliquid
ad tua de
dida fpar|genda. Intérim autem, ut fcias honoris nomini tuo detuliffe, non ampliùs fingula capita feorfim examinabo, fed reliqua omnia fimul percurram, fummatimque
ponam. In prima
feétione,
meum
de
iis
i5
judicium ex-
Author videtur omnia compre-
ao
hendiffe, quae contra noftram Philofophiam potuerat
tune excogitare
:
nam
in
fecundâ conatur refutare ob-
jediones, five refpondere ad ea, dici poffe. Et
in
quidem prima
quorum primo, ait me
quœ
putat pro ipfâ
feftio continet
velle, ut
$
capita
:
mei difçipuli omnium
Martinus Schoockius Philofophice in Academ. Groningo-Omlan», comme il se nomme lui-même en tête de la Préface, laquelle d'ailleurs ne fut imprimée qu'en dernier lieu, et ne pouvait être connue de Descartes, qui n'avait reçu que les six premières feuilles, avant l'impression complète du volume. Voir ci-avant, p. 54, 1. 13-14 et P- ''» a.
«
dica Profejjor
note b.
a.
Le
lieu d'impression est
van Waefberge. Voir ci-avant,
Utrecht Ultraiecti, p. 5, note a. :
\
Ex
Officina Joannis
i5
Ad G.
8i-8i.
oblivifcantur*
Voetium.
57
in fecundo, ut libris bellum indicant h
;
.
Quae duo an vera fint, jam oftenfum eft. In tertio, ut me tanquam alterum Pythagoramfufpiciant, imb adorent*,
& 5
quicquid dixero, pro vero habeant. In quarto,
fpei ple\nijînt, peéîent
A
& à me omnium dubiorum enodationem
ut
ex-
prœ fe contemnemo non videt.
In quinto denique, ut omnes
.
nant e Qua? an veriûmilia .
fint,
autem fe&ione (faltem ab ejus initio ufque ad paginam 144, quae eft ultima earum quas legi), 10 capita continentur. In quorum primo ait fruftra nos In fecundâ
10
jaéîare Philofophiam nojîram
efje
antiquam { In fecundo, .
fruftra etiam jadari ejus evidentiam^. In tertio, fruftra rurjusjaéîari difcipulorum progreffus^. In quarto, verbis
tantùm à nobis vulgarem Philofophiam impugnari 7
Après
videt,
non à
la ligne
(/"
1
.
Et in
édit.).
Carte/tance Philofophiam omnes capaces non funt, ejus a. Caput I feâàtor omnium quœ didicit oblivifci débet. (Pag. 14.) b. Cap. II Cartefianus difcipulus libris bellum indicere débet, & fi ex :
:
lis
profecerit, fedulo
difjimulare. (Pag. 26.)
Renatum des Cartes ut alterum Pythaçoram fufpicere, imô adorare débet. (Pag. 3i.) d. Cap. IV Cartefianœ philofophiœ feâator fpei plenus effe débet, & à magiflro omnium dubiorum enodationem aliquando exfpedare. (Pag. 43.) c.
Cap. III
:
Cartefianus Philofophus
:
e.
Cap.V Cartefianus philofophus, exemplo prœceptoris, omnes homines :
prœ fe contemnere débet. (Pag. 52.) f. Cap. I Quomodo philofophica dogmata principiis naturâ notis refpondeant. Fruflra Cartefius qualicumque fuœ philofophiœ antiquitatis :
gloriam afferere fludet. (Pag. 59.) De philofophicorum dogmatum evidentiâ. Cartefius fucum g. Cap. II facit obtrudendo evidentiam propofitionis pro evidentiâ probationis. Quo fine hocfaciat? (Pag. 70.) h. Cap. III Fruftra Cartefiani ad afferendam philofophiœ fuœ evidentiam difcipulorum progreffus jaâant. Hominibus mifericordid dignis :
:
nullus invidet. (Pag. 79.) i. Cap. IV :Antiquœ & receptœ philofophiœ nullum periculum à Cartefio imminet, quoniam verbis tantùm ab eo oppugnatur: qud occafione oftenditur,
quot modis philofophia
Œuvres.
III.
illa infeliciter
àvariis oppugnarifolet. (Pag. 87.) 52
EPISTOLA
58
82-84.
quinto, nos cum eâ congredi non pojfe, quia ejus terminos ignoramus*. Quae quamvis vera effent,
non idco feque-
retur Philofophiam noftram eue rejiciendam. Deinde in principio fexti capitis
b ,
ait
lapidem Lydium,
nova Carte\Jii Philofophia omnia fua fcita plorat, ejje quintupîicem
Algebram, Geometriam,
&
adquem
dogmata ex-
Experientiam nempe, Rationem,
:
& Mec hanicam ; ibidemque
ferit contra Experientiam,
quam
ait
dif-
nos non juvare. In
oâavo d contra Geometriam & Algebram. Ac in nono c contra Mechanicam; fed tam acutè, ut ex ipfo ejus fcripto Le&or perfpicax non poffit de meo philofophandi modo non bene fen-
feptimo
contra Rationem. In
,
,
,
Denique in decimo capite vult oftendere, quâ folertiâ meas opiniones probem, aitque me jimplicem narrationem vice demonjîrationis obtrudere, multum de-
10
f
tire.
,
ferre propojïtionis evidentice, acfingere hypothefcs.
autem omnibus narrât tantùm ea, quae de me vult credi, hoc eft, omnium peffima, quse vel ille ipfe vel ejus adjutores potue|runt excogitare, nullamque In his
16 Après hypothefes, non à la ligne (1" édit.). Féliciter cum antiquœ philofophiœ dogmatibus Cartefiani a. Cap. V congredi non pojfunt, quoniam neque ea, neque terminos, quibus proponuntur, exploratos habent. (Pag. 97.) :
Cartefiani, cùm/int infelicijfimi experimentijlœ, expérib. Cap. VI menta tamen philofophiœ fuœ amuffim effe cupiunt. (Pag. 106.) Ratio, quamjaâat Cartefius, non ejl ratio abjlraâive, fed c. Cap. VII :
:
fubjeâive, in eo ipfo fcilicet confiderata. (Pag. 117.) Carteftanœ philofophiœ neque à Geometriâ neque ab d. Cap. VIII Algebrà ulla perfeâio accéder e potejl. (Pag. 122.) :
Mechanicam fuam phyfwlogiœ normam Spécimen Mechanicœ talis exhibetur. (Pag. ?o.) f. Cap. X Cartefiani jimplicem narrationem vice demonjîrationis obtrudunt : tantùm quoque deferunt propofttionis evidentiœ : fingunt hypothefes, eafque citra probationem ullam obtrudentes, dogmata S conclufiones ex iis educere inftituunt. (Pag. i38.) e.
5
Cap. IX
:
ejfejlatuunt.
Cartefiani inepte
1
:
i5
Ad G.
84-86.
Voetium.
59
plané aflert eorum probationem, vel certè nullam,
quam non
facile quilibet
larum virium
ex nudâ ejus infpe&ione nul-
cognofcat. Ut
cùm
fecundo fe&ionis fecunda?, diftinguendo inter evidentiam pro5
efle
& evidentiam
bationis
propofitionis,
in cap.
unamque
prolixe
mihi concedendo, vult ex hoc folo videri alteram jure negare.
Ac
in cap. quinto, ad
probandum me
&
Re-
gium ignorare terminos Philofophiae Peripateticse, affert tantùm verba Regii de fe ipfo loquentis hoc io
paâo
:
Dudum fcholarum
Philofophiam,Ji non accuratif-
Jimè, faltem mediocriter perdidicimus ; urgetque illud
mediocriter à pag. 102 ufque ad pag. 106, quia contendit illam,
non mediocriter, fed quàm accuratiffimè
fciri
debere. Saepiffime autem, loco probationis, petit à i5
quaeftiones,
hoc
efl,
|
nugatur
:
me
nam, exempli caufâ,
pag. 45, petit à me generaliter alicujus nodi Philofophici facilem & expeditam folutionem ftatimque fibi ;
objiciens,
me
gicis dedifle, 20
videri velle
non
in Meteorolo-
oftendit eas falfas efle, nec
quidem
tantùm fidem non
adhiben-
ipfas examinât, fed ait
dam
jam aliquas
aretalogo proprias laudes ad naufeam
cinanti.
Quod idem
ejjc
ufque buc-
pari jure, de quibuflibet novis
quas darem; ideoque ineptus effem, û ad ullas ejus quaefliones refpondere folutionibus, dicere poflet,
a5
dignarer.
Unum
3o
fi
tantùm non omittam, nempe apparere quidem ex toto libri contextu nullum alium efle Authoris fcopum, quàm ut opiniones meas convellat, & ea quae de te fcripfi in Ep. ad P. Dinet refellat; fed tamen illum verfari tantùm in generalibus & fiditiis, ut Calumniatores folent, nec unquam ad particularia |
EPISTOLA
ÔO devenire,
nifi
ad ea quae de
tantùm
86-8 7 .
quorum primus duo ad meas opiniones
in tribus locis,
te fcripfi,
&
alia
fpedant.
Horum unus
pag.
eft
meum
fyllogifmum
exijlit.
Sed nec
ifta
:
1
18, ubi
negat verum
Cujus idea
verba ullibi à
in
me
me
eft,
efle
hune
illud ipfum
5
feripta funt, nec
ullam formam fyllogifmi continent, nec quidquam iis affine unquam cogitavi, nec etiam locum defignat ex quo illa defumpfit. Alius eft pag. 1 24, ubi negat in omnis rei conceptu contineri exijlentiam aut pojjibilem aut necef-
10
fariam; quâ in re nihil praeter ignorantiam fuam oftendit quis enim nefeit per rem intelligi ens reale, atque :
ens dici
ab ejfendo
five exiftendo,
naturas dici à Philofopbis
atque ipfas rerum propterea quôd
ejfentias,
non nifi ut effentes five exiftentes concipere poffumus ? Et ineptum eft quod fubjungit, nempe Deum
illas
enim, in prima
ut deceptorem cogitari. Etfi
tatione, de aliquo deceptore fim,
nequaquam tamen
quia, ut ipfe ait, fieri
deceptor. Atque
non
fi
ibi
fummè
meâ Medi-
potenti loquutus
verus Deus concipiebatur,
non
poteft ut verus
ab eo petatur unde
Deus
fit
quôd im-
hoc eft, ex eo quôd concipi non poflit adeô ut hoc ipfum quo ufus eft ad me impugnandum, fufficiat ad me defencontradi&ionem
in conceptu, ;
,
dendum. Locus autem, quem pro 58, ubi
Après
te habet, eft in pag. $7
putat 1e egregiè refutare id quod
Authoribus quos
citas, «
non à dendum, même remarque. fpeftant,
*o
feiat id fieri
pofle, débet refpondere fe feire ex eo
plicet
3
i5
|
quôd nempe
la ligne (/" édit.).
—
2
fcripfi
& de
faepius faciant 5-26 Après defen-
25
8 7 -8 9
Ad G. Voetium.
.
quàm pro
contra te
»
te
a
ex alio
tuiffe, nifi forte
5
:
ex eo quod,
»,
ut fupponit, nullos legam,
|
6i
dicat
me
cùm
libros,
non po-
id fcire
petitque ut mei Nomenclatoris
nomen prodam. Sed qui confiderare voluerint in tuis fcriptis, quàm longos fsepe Authorum catalogos refe-
opus
ras, ubi nullâ
quàm paucos pro
probatione
efl
ac ubi opus
;
non
te afferas, qui
eft,
obfcuri
fint vel
nominis, vel diverfee à te religionis, adeô ut eorum authoritas, prœfertim in rébus fidei, io
vel certè
te,
non multum pro
loco rationum,
cùm
te
femper contra ac denique quoties,
;
fit
à te deberent afferri,
ledorem ad
alios libros remittas, ac faepe ad aliquos, qui haberi
non
pofTunt, ut ita videaris aliquid dicere
quod quammaximè contra
dicis, i5
me
puto
te effe
:
nihil
agnof-
caufœ habere potuiffe ad id fcribendum, etiamfi nullos ex Authoribus à te citatis confuluiflem. cent
Cùm
|
fatis
enim Authorum teftimonia non alium habeant
ufum legitimum, quàm 20
cùm
ut confirment aflertionem pro
quâ citantur, qusecunque ad id non juvant, faciunt contra illum à quo adducuntur quia vel oftendunt ipfum effe malae fidei, nempe fi fint falfa, vel effe imperitum, aut imprudentem, aut vanum, fi ad rem non :
fint appofita.
Quid autem, 2 5
fophiâ Cartefianâ inveniffe, qui
quo
citatur
?
addam me nullum
fi
meorum
non apertè quia
nempe
in
hac tuâ Philo-
fcriptorum locum ha&enus faciat contra
Authorem à
vel ab eo corruptus eft, ut
de plerifque fupra oftendi, vel nihil prodeft ad id quod 23 Après appofita, non à la ligne (/" a.
Voir
t.
VII, p. 584,
1.
16-17.
édit.).
EPISTOLA
02
vult probare. Dices fcilicet te
me
80-91.
non
effe iflum
Autho-
rem, illamque
nondum
te fcribebam.
Itaque iflud omittamus. Sed quid,
à
vifam
fuiffe,
cùm
id
de fi
addam, me faltem Regii refpon|fioncm ad tuas Thefes antea legiffe a
,
atque
ibi
loca S. Scripturse advertiffe,
quse pro formis fubftantialibus à te citata
omnia
refutavit, ipfa
ille
acutè
tantùm eorum verba quae tu
numeris indicaveras referendo
?
5
folis
Ut, exempli caufà,
3o : 24, 25, 26, 2j, 28*, unde retulit Quatuor funt minima terra?, & ipfa funt fa-
citaveras Proverb. haec verba
:
10
pientiora fapientibus : Formicœ, populus infirmus, qui pré-
parât
in meffe
cibum fibi : Lepufculus, plebs invalida, qui
collocat in petrâ cubile
&
fuum
:
Regem
egreditur univerja per turmas fuas
&
nibusfuis
moratur
in
:
locu/îa non habet,
ma-
Stellio nititur
œàibus régis. Quae talia funt, ut
nullus alius in totà S. Scripturâ
fit
verfus,
i5
quem non
œquè appofitè citare potuiffes in omnibus enim aliqua res corporea nominatur, cui tu formam fubllantialem atfingis. Sed non ideo magis faciunt pro te, :
|
quàm loca, in quibus nix nominatur, pro iis qui nivem nigram dixere. Quôd autem ita S. Scriptural authoritate abutereris, ad Collegam & amicum tuum hserefeos fufpedum faciendum, non parum mihi vifum eft
contra te
Idem tuis
;
efTe.
pofTem de quibuflibet aliis libris fed confultô abftineo ab illis, quos fub Thefium
nomine
forte probare
vulgafti, ut hsec epiftola liberiùs haberi pofiit
à veftris Bibliopolis, quibus audio vetitum effe ne 24 Apres a.
Tome
elfe,
III, p.
b. Ibid., p.
c
20
non à
la ligne
{1"
491-510.
i2-5i3, et p. 5oi-5o2.
édit.).
illa
25
Ad G.
9'-s»-
Voetium.
6%
vendant quae in Thefes veftras fcribuntur;
&
nullos
quorum te Authorem profeffus tuum Therfitem*. Quid autem de hoc fcive-
praeterea libros vidi, fis,
prseter
rim, adhuc dicam, fimulque, ut voluntati veftrse obfe5
prodam. Me eft Author Examinis iïtius accurati \ quod in Therjîte tuo impugnas. Sic autem in fuâ Therfitis Confutatione c anno 16^7 édita, de te fcripfit, pag. 18 Aio Voetium tant inepte mea femper interpretari, tamque audacem ejfe in addendo, mutilando ac mutando, ut nihil eorum quœ mihi quar, indicis mei
nomen
hîc
l
,
|
:
10
a.
Therfttes heautontimorumenos , hoc efi, Remonjirantium hyperaf-
&
liturgiœ Germanicœ, Gallicœ & Belgicœ denuo inidemque provocatus ad probationem mendaciorum G calumniarum quœ in illujlr. DD. Ordd. & Ampliff. Magijiratus Belgii, religionem Reformatant, ecclcfias, fynodos, pajlores &c, fine ratione, fine modo effudit, à Gisberto Voetio, facrarum literarum in illufiri Senec. ep. 79 « Quœ decipiunt, gymnafio Ullrajeâino profejjfore. » nihil habent folidi, tenue eft mendacium perlucet, fi diligenter inf» pexeris. » (Ultrajecti, ex officina Abrahami ab Herwyck et Hermanni pifies, catechefi,
fultans, retufus
;
—
:
;
—
Ribbii, J635.J b.
Examen accuratum
difputationis
Voetii, quant propofitit
Gifberti
in
primœ &
illufiri
quafi
inauguralis
D.
gymnafio Ultrajeâino die
ftylo vet. anno 1634. Ad paftores totius provincial, et quoftheologiœ (tudiofos quibus id utile & gratum futurum, fi pie-
3 Sept, cumque
;
—
Anno domini 1634. Sans nom dans sa réponse, de l'appeler Thersites :
tatem amant, dubitari non poteft. d'auteur.
Ce qui permit
à Voet,
«
Feci hoc, exemplo aliorum qui fimiles lucifugas ex latibulis fuis latrantes
»
eodem
était
titulo cohonellarunt.
l'œuvre de
depuis i633. 21 nov. »
1634
author.
»
Il :
«
»
(Therf., p. 334.)
— UExamen accuratum
Batelier (Watelier), ministre remontrant à La Haye disait, dans le post-scriptum d'une lettre à Episcopius, Ipfe judico melius effe, ut paucioribus innotefeat feripti J.
(Voir A. C. Duker, Gifbertus Voetius, tweede deel, eerfte ftuk,
p. 27, note 2.)
& maledici libri, quem adverfus Remonfirantes ediTheologiœ in Academia Ultrajeâinaprofejfor, titulo Sans nom d'auteur. Mais Therfitis heautontimorumeni. Anno 1637. Martin Schook dit, Remonft. libert., p. 27 « Si verô, quod ex parte fuf« picor, Jacobus Batelier, Hagas-Comitanus in fynagoga Remonftrantium » minifter, Confutationis author eft. » (Voir A. C. Duker, ibid., p. 5o, c.
Confutatio
infulfi
dit Gifbertus Voetius
—
:
note 4.)
Epistola
64
91-93.
fentenîiam five argumentum, pro meo cupiam haberi. Sifemelatque iterum perverfè aliquid citaipfe tribuit, five
ret, pojfet
,
error nominari ; fed quàd plurimis locis idfacit,
quidejîaliud quam perfidia ? Ego verô contuli varias ex tuis citationibus
verum
cum
ejus textu,
fcripfiffe teftari
eumque hac
in parte
5
pofîum. An, qusefo, judicare
debui te fideliùs alios Authores paffim citare, poft-
quam vidi quâ ratione in Sacris Literis ludas, & quomodo eorum ipforum verba pervertas, à quibus id tibi publiée poteft exprobrari ? Profedô, Domine Voeti, fi nihil melius habuiftis ad ea, quœ de te fcripferam, refutanda, vel ad
video
magnum
meas
opi|niones impugnandas,
»o
non
operse pretium fuiffe ut Philofophiam
Cartejîanam fcriberetis.
Cùmque
nihil aliud 144 prio-
res ejus paginse contineant, valde otiofi
plura légère dignabuntur non enim :
tam multa inania praemiffuros
illi
erunt, qui
eft veriiimile,
fuiffe,
fi
^
vos
quid boni ha-
Verùm tamen, ne temere judicare videar de non legi, nondum claudam hanc epiftolam, fed
buifletis. iis
quae
libri veftri
refiduum expedabo.
De
20
Libro Gisberti Voetii adverfus Confraterniîatem Marianam.
Pars Sexta. Initium hujus Epiftola? diu jacuerat inter fchedas
meas negledum, cùm librum à te nuperrimè editum, quem Confraterniîatem Marianam a vocas, accepi & ;
a.
Voir ci-avant,
p. 6, note a, le titre
complet de cet ouvrage de Voet.
25
Ad G.
93-96.
tandem mihi nunciatum
Voetium.
6c
refiduum
eft
Philofo-
ve|ftrse
phîce Cartejîanœ typis mandari, fed ejus editionem per
aliquot menfes fûifTe intermiffam, propterea
cupatus fueras in abfolvendo 5
ante ipfam cupiebas emittere fit
aliis
cujus
quôd
alio libro,
ifto
oc-
quem
adeô ut jam non opus argumentis ad probandum eam, non ab illo
nomen
:
non ab
feret, vel certè
illo folo,
cipue à te confcribi. Et fane quifquis videbit
fed prae-
quàm
fint
Mariana & Philofophia Cartejiana, non folùm nominis terminatione ac forma, fed etiam ingenio & moribus, non dubitabit quin fint filiœ gemellae unius parentis. Quia verô nunc inter fe fimiles Confraternitas ifla
ro
forte contingit
me efle
valde otiofum, iftam
fraternitatem paucis horis totam legi, i5
ponam
fententiam hîc
:
tuam Con-
& meam
de ipfâ
non quidem quatenus
in eâ
quaedam ad religioinem veftram pertinens agitatur, nolo enim me negotiis alienis immifcere fed tantùm, quatenus ex ipfâ cognofci poteft qualis fis, & quanta fides aliis tuis fcriptis fit habenda. Cùm enim te palàm ejus Authorem profitearis, negare non potes, quinid.omne, quod in eâ continetur, fit tibi tribuendum. Philofophia autem tua Cartefiana fub alterius nomine prodibit, ut paratam habcas excufationem fide ac probitate tuâ digniflimam quôd nempc illa, quse in eâ erunt, non debeas praeftare, quia non eris ejus author; & ego non libenter me committo cum larvis. Sed ut fcias me non nifi caufâ probe cognitâ de tuâ Confraquaeftio
;
20
:
2 5
ternitate
fententiam dicere, quid
tibi
ejus fcribendae
occafionem dederit, recenfebo. 3o
Vêtus quaedam Virgine
eft
Sodalitas Sylvœ-ducis, à Beatâ
nomen habens,
Œuvres.
j
III.
in
quam
viri
tantùm primarii 53
66
Epistola
96-97-
quœque eft idcirco valde celebris ac potens Et priùs quidem ex folis Romanis Catholicis conftabat; fed cùm in urbe non ita pridem Hifpano admitti folent, 3
.
ereptâ b conventus ,
hominum potentium
&.
inter hoftes
educatorum periculo non carerc viderentur, nec tamen poffent impediri, quoniam eorum libertas in deditione
pada erat,
quibus
ii,
illius
urbis cuftodiacom-
tum ad pnecavendas fufpiciones, tum etiam ad pacem & concordiam inter cives conciliandam, fe ûmul cum Romanis Catholicis miffa
5
perutile effe putarunt,
eft,
10
in Sodalitatem ifiam admitti, fed eâ conditione, ut
quod à
nihil deinceps in eâ fieret,
alienum. Hocque ab
religione fuâ effet
non potuit, quia cùm ex legibus deditionis omnia bona ecclefiaflica in publicum redigerentur, non alio nomine serarium aliis recufari
|
bonorum iftius Societatis adminiflrationem fibi fcrvaverant, quàm quôd non effet fpiritualis five ecclefiaflica, fed tantummodo civilis. Ita ergo illultriflimus urbis praefedus, aliique ij ex honeffioribus civitatis a.
Confrérie de Notre-Dame, fondée à Bois-Ie-Duc en i3i8,
nisée par Erard de Marca, évêque de Liège, par vier
1
5
1
S,
et
,
réorga-
ordonnance du 18 jan-
Bois-Ie-Duc faisant alors partie de son diocèse.
Bois-le-Duc fut prise sur les Espagnols par les Hollandais, que commandait le prince Frédéric-Henri, en 1629, après un siège qui dura du cr mai au i 17 septembre. b.
Johan Wolphaert van Brcdcrode. jonker van Thienen, H. Bergaigne, Henrick Kuysten, G.-W. Pieck, Andriesde Fresnes, A. Ploos van Amstel, R. Tullekens, J. van Castcren, Otto Copes, J. Ruysch, Pietcr Lus, Johan c.
Le gouverneur de
Voici les
Gans
et
noms
la ville était
des treize autres
Lazarus van Zonst.
erant, nec magijlratum
—
«
unquam
:
Erant
inter illos Optimates. gui privati
gejferant.
Erant £ prœfeâi
militarcs,
quibus imperium in ipfum non magis competebat, quàm civis a/iquis idemque concionator dicendus fit Jlipcndiarius £ prœfidiarius miles. Sed excipiat quis, aliquos tamen ex illis optimatibus, immo plerofque fuijfe partim
feabinos {pênes quos
illic
ordinaria
£
qttotidiana politiœ adminijlratio),
'5
Ad G.
97-
quos
caverunt, ne quid eâ in re
normam
tam committerent, quod
tam accurate, tam
recepti funt, atque
ad
67
in focios fibi delegit, in Societatem iftam
ille
follicite
Voetium.
non
fuae religionis
expreflè,
exaétum, ut eâ
effet
tantùm in parte modum exceffiffe videantur. Sed tamen vitare non potuerunt, quin ftatim atque id à te auditum eft, thefes, ordinaria tua tela, in ipfos evibraris 3 Nihil ego in thefes iftas fum fcripturus, fed .
5
Nonàlaligne(i"édit.).
partim urbis Jenatores feu felect., a.
t.
Un
confiliarios, uti vocant.
»
(G. Voet, Difpp.
III, p. 356.)
ministre de Bois-le-Duc, Cornelis
Lemann,
avait d'abord écrit
soumettre ce cas de conscience. Voici comment celui-ci raconte la chose, dans sa réponse à Desmarets, Spécimen ajjertionum &c. (ou Confraternitas Mariand) à Gisbert Voet,
pour
lui
:
»
quamvis fubinde individuum vagum, aut indefinitè aliquos paftores illius urbis, petere videantur, tamen in lignatum aliquod individuum delînunt, paftorem fcil. N. qui publiée pro concione de ejufmodi fratriis quid dixerat, quique privatim cum novis fratribus peroccafionem contujerat, quemquc à me confilium petiiffe. ignorare non poterant. Quàm procul autem fit à culpâ vir ille integerrimus, quâ injuria
»
illum affecerit patronus,
»
Retorfionis calumniarum &c.
»
ex exemplo
»
tranûatum hîc
«
» » »
»
Di£leria haec
« «
»
» » » » »
»
» »
» » »
epiftola;,
& quàm
candide ac fincerè publico libello
ille fe
purgarit
quod ex belgico
fideliter
exhibeo
in
:
conftare poterit.
.
.
tit.
partim
latinum de verbo ad verbum
:
Doétifïime vir, Frater in Chrifto venerande.
Thefium tuarum exemplaria, ad D. Focanum
»
tranfmiffa,
non modo
mihi tradita, quin & gratiflïma fuerunt quo nomine me tibi fummè devindum pro viribus meis profiteor. Intérim me fimilibus donis in pofterum bées unicè contendo, ad quae materiarum raritas per te non minus folide quàm dofle difcuffarum me facit anhelare. Neceffitas infuper mihi eft fuper negotio aliquo hîc nobis objefto ad te (fi re£lè
;
non gravate accipias) recurrendi & judicium tuum fuper eo requirendi, quod mihi erit oraculi vice. Notum eft tibi, quomodo hac in urbe fuerit olim & fit adhuc Deiparaî Virginis Confraternitas, difta Marranorum Fratrum. Ejufdem fundatio eft, quod omnes fratres teneantur folenniter fefe obligare, inter alia, ad Miflarum frequentationem idque in templo S. Iohannis horis ftatutis, ad preces pro defunctis nominatim ejufdem Fraternitatis, fimiliaque papiftica officia. Accedit, ut
68
Epistola
97»
pauca tantùm ipfarum verba hîc referam, quoniam ad fequentia inteljigenda requiruQtur. 2
»
» »
»
erogatur.
»
édit.).
»
Signum hujus
pannus feu cucullus rubeus In praefentiarum autem mutatum dicitur in numifma cum hoc fymbolo Sicut lilium interfpinas, deinceps à brachio penfile geftandum in exequiis Fratrum. » « Quasftio autem univerfa haec eft An liberum Jeu adiaphorum fit Ecclefiœ membro nomen Fraternitati fimili dare ? » « Si ita Quibus rationibus idipjum probari, & quomodo hoc fieri pojfet, pro confcientiœ fecuritate ? » « Sin verô minus Quodnam ejufmodi in cafu Minijlri aut Synedrii «
»
(i"
intellexi,
»
»
la ligne
quôd ab ipfâ fundatione ante hac Fratres di£ti fefe juramento obftrinxerint ad Religionis Pontificiae defenfionem, & Régis Hifpaniarum fidem pariter & fidelitatem. » « Illius Fraternitatis reditus excedere putantur annuatim quinque millia florenorum, confumi folitorum miffis pro defunftis, opiparis conviviis annuatim ingenti luxu habitis ipfis diebus Virgini Deiparae facris Papiftarum more in folis pifculentis, quorum etiamnum pars pauperibus
»
»
Après requiruntur, non à
Fraternitatis haftenus fuit
humeris exequiarum tempore
geftari folitus.
:
:
»
:
»
:
»
officium ergafimilia Ecclefiœ fuce
membra
?
»
»
Caufa quaefitorum eft quod quaedam non infimi ordinis Ecclefiae noftras membra, potiffimum ordinis fenatorii, diclse Fraternitati nomen dederunt, & juramento promiferunt fe di&am Confratemitatem defenfuros, nimirum (fie exeufare opinantur) in quantum non pugnet cum Religione & Reipub. ftatu. » « Interea nulla in fundatione feu ereétione fa£la mutatio, nec Papiftarum Iuramentum olim praeftitum irritum faflum. »
»
fum
»
culis comprehenfa,
»
ômaOTiç (incompatibilis) ?
«
» » » »
«
«
»
:
Praetenditur ut
omnes
Quaeftio
Quôd
eft
prœjlitijfet
«
petuari ? «
liari. »
»
ipfis
»
cafio ? »
«
«
admiffum
&
permif-
»
heee ipfa Confraternitas fub Capitulationis artiquandoquidem ea cum Religione & Reipub. fiatu fit »
tranfa&ionis aut Capitulationis permanfura
eam cum Fratribus
intermori,
fit
:
An
non
quàm de novo Jlabiliri & per-
»
Dicitur
»
An
:
vi
fi
»
in Capitulatione feu tranfadione,
:
Fraternitates permanerent.
Quaeftio
fore
:
eft
Papifiis
Adjicitur
:
:
médium
An in
illud
lucrifaciendi Papiftas converfatione
médium divinum dicendum
cœcitate
&
?
An
illâ
fami-
verô è contra
fuperjlitionibus fuis obfirmationis oc-
eô meliùs Papiftarum fecreta poffe pernofci, nec eos fua
Ad G.
97-98.
Earum
titulus eft
pars
conventicula
»
illa
»
expenfas
2j,de
» » » »
fciri
ita
idololatriâ indireélâ
&c
.
feorfim celebraturos
poffe &c.
& parti-
a
;
nummorum
itemque
illorum
»
An pênes Magijlratum non fit auâoritas ejufmodi nego& pernofcendi, nifi ipfifint Fraternitatis membra ? » « Hi itaque prastextus & rationes praecipuae mihi faltem propofitaï, dum eâ de re cum quibufdam novitiorum Fratrum contuliflem. Digneris me «
»
tertia
69
Dif\putationîs theologicœ ex pojîe-
:
riori parte theologiœ, cîpatâ,
Voetium.
Quasftio
eft
:
tia inveftigandi
excufatum habere, quôd hifce tibi moleftias exhibeam nonnihil fuper eo negotio fentio me follicitum. Tempore itaque opportuno Refponfum exfpe&abo; ut non aliter confidens, maneo, qui fum « Tibi addic"tus amicus & fervus. » « Datum N. 6 Maij 1642. » :
:
«
N, N.
(Con/rat Mar.,
»
410-415.)
p.
16 Maij (nouveau style). Voet ne donne ici ni le du signataire (N. N.). Mais, le 27 juin 1642, dans une lettre à Godefroy Udemans, pasteur comme lui, il écrivait « ...Ego collegiis, aliifque laboribus obrutus, libellos non ita fre» quentes nunc edo. Nuper tamen, data occafione, hune extrufi quem Sans doute
nom du
lieu
il
faut lire
{Datum
:
N.), ni celui
:
»
vides, de Idololatriâ indireâd
»
cafûs a D.
Laemanno
:
cui infertam videbis determinationem
paftore Sylvae-ducenfi mihi propofiti, de Frater-
Velim eam accuratiùs expendas, & mecum eorum, qui illâ in civitate in oculisadver» » fariorum non erubefeunt nomen dare tam idololatricaa Fraternitati. (Voir A. Duker, Gisbertus Voetius, tweede deel, eerfte ftuck, 1904, rofarii
feu Marias.
»
nitate
»
doleas cœcitatem
&
.
.
C
Bijlagen, p. xxxiv.)
»
Et ailleurs Voet donne encore les explications suivantes « Poftulato hujus Reverendi fratris & fymmiftae, cùm refragari nec vellem nec poffem, otium tamen aut animus vix effet multis ad eum perferibendi,
»
ufus
:
»
fum
occafione, qua;
tum
proclivis erat, et opéra; quafi parcens, dif-
»
putatione de Idololatriâ indireââ (cujus omnem fere materiam paucis ante diebus publicae praeledtiones locorum communium explicuerant) hune cafum unà propofui, per fubfumtionem & analogicam confequen-
»
tiam applicatione
» »
Voet divisa
(Con/rat. Mar., p. 4.) Idololatriâ indireââ et participatâ en trois
faétà. »
ses thèses
De
parties, qui furent soutenues le 21
285
et
mai {pars prima),
le
28 mai (fecunda)
Voir son recueil Difpp. felect., t. 347. Voet pouvait donc les envoyer à son collègue
et le 14 juin
27 juin. a. Voici
1642
le titre
(tertia).
complet
:
III,
p.
234,
Udemans
le
Di/putationis Theologicœ ëx pojleriori parte
*
jo
Epistola
Atque
in 2
leguntur
folio
&
fequentibus haec inter caetera
An fraternitas Mariœ a
:
98-99-
Magijîratu reformate,
qui tôlier e pote fl, bonâ confcientiâ tolerari publiée aut relinquî debeat, repurgata fcilicet ab idololatriâ Papali
:
&
ullus rejormatus tali fraterfi Magifiratus hocfaciat, an nitati adfcribi poffit, fub conditione de non prœjudicando
fuœ Reformata? religioni. Refp. Ad 1 refp. Neg. crajje admodum participât aliéna? idololatriâ?, &c. Et paulô pôft
:
5
quia
Sed quidquid hic negligat aut conniveat
Magifiratus, nemo tamen, Reformata? religioni
& ecclefia?
10
addiclus, eife addicere potefl.
Et poftea
Committitur ergo (ab
:
qui fe
iis
ei
addi-
cunt) idololatriâ plufquam indircclè, reduclivc, participative &c.
Item
:
Quidquid enim
manet tamen
fraternitas
limitent, excipiant, expurgent, illa
i5
ad minimum, monumentum
|
idololatriâ?
&
&
fœderis
etiamnum utuntur Pontifiai
illud,
quo
idololatrici, in
ufi
funt antehac,
regno Papali
&
extra
ad retinendum ac promovendum cultum Maria?, five
apertè five tacite
& clam. Sic
miferi
illi in
carne nofirorum
gloriantur, infuâ idolomanid confirmantur, de tepore aut 1
:
2]
II, 14,
lire
même
fecundo.
— 8 Après
&c, non
à
la ligne
(1"
édit.).
—
remarque.
Theologiœ, Vigefimœ-Tertiœ De Idololatriâ Indirecta et Participata, tertia ; quant favente D. 0. M. fub prœfidio D. Gisberti Voetii. S. S. Theol. Doâ. ejufdemque Facultatis in inclytâ Academià Vltrajeâinâ Profejforis, ac in Eccleftâ ibidem Pajloris vigilantijfimi tueri
Pars
,
conabitur Rodolphus a Noortdvck Vltrajeâinus;
Ad
diem 4 Iunij, horis 74 (nouveau style).
locoque folitis. Le 4 juin (vieux style) doit être lu le se trouve reproduite en tète de l'opuscule
— Toute cette troisième partie
Defenjio pietatis & Jinceencore dans son Ultima patientid etc., p. 1-12. Ajoutons que Voet, outre ses thèses, fit soutenir quatre corollaires par son disciple, Lambert van dcn Waterlaet, le 5 (ou i5 ?) octobre 1642.
de Desmarets, dont
il
ritatis etc., et plus tard
sera question ci-après
:
—
20
Ad G. Voetium.
99-ioL
ftolidiîate nofîrorum,
Deum rifu,
(vide 2
5
ad hœc mundi hujus amore fupra
Timoth. 3, 4. Philip. 3,
infultatione
fubeundi
ejfent,fi
& faflidio
adeffent
non abfque
triumphant. Si enim labores
& fi
opipara convivia, lauti redi-
occafwnes indè aliquid lucri participandi non
fciunt noflros, propter
:
1 g)
quid conferendum infymbolam,fi nihil
niji fumptus fujlinendi, tus, fertiles
71
nudum
titulum Mariœ,
nedum propter régulas & Jlatuta fraternitalis auî collegio illi nomen haut daturos, &c. Item
10
Atqui mutata jam funt infignia
:
rubeusfcilicetpannus,
fi-ater\nitatis
:
quem humer is gefiarefoient, impri-
mis ducentes funus alicujus ex fratribus,
cum hac
chio ajfigendum
rofarii,
infcriptione
:
in
medalium bra-
Sicut lilium inter
fpinas, &c.
Item denique
i5
bardos in
:
Quomodo
potuiffent nofiros
pompa & triumpho
tanquam
manifefiiùs circumducere
Pontificii, iifque à tergo infultare?
Quôdfi
ecclefiam in-
per lilium, ex fenfu reformatorum & ipfius rei : tum explicandum efi abfque omni ambiguitate ab
telligunt
veritate 20
omnibus fratribus, utram ecclefiam tam Sylvœducenfem, an latentem In quibus
omnes
intelligant,
ibi Papifiicam
beum pannum
tinentur, fed pluribus
non
eft
3o
Adeô
ut
9 Après
ei
fraterni-
fratres ru-
tuo fcripto con-
opus, ut quilibet, fine
aberratione vel ambiguitate ullâ, veftris qui
&
in funeribus geitabant; plurefque alise
certiffimae ejus notse in reliquo illo |
&c.
qui légère fciunt, poffunt videre
urbem Silvaeducenfem exprefle nominari, tatem Mariae, & quidem illam cujus olim 25
Reforma-
omnes
&
fingulos ex
nomen dederunt, agnofcat. illos nommes, Qve nominatim
fodalitati
non minus &c, non
ibi
à la ligne (1"
édit.).
—
14, 21,
même remarque.
5
EPISTOLA
J2
(hoc
eft,
certô,
&
ioi-ioî.
exprefl'è, ut à latine
loquentibus
fumi folet) defignes, quàm fi propria ipforum nomina & praenomina & cognomina adjunxifles. Contingit enim aliquando ut idem nomen pluribus diverfis ho-
minibus conveniat, fed in toto terrarum orbe non funt duae urbes Sylvaeducenfes in quibus talis Sodalitas reperiatur. Et quemadmodum, cùm dicimus Regem Galliae, non minus eum nominamus quàm fi Ludovi-
profedô veriffimum eft, te in iftis thefibus illos omnes, qui eâ in urbe Sodalitati B. Virginis nomen dederunt, nomi|natim defignaffe. Ut etiam veriffimum eft, te ipfos ibi non folùm
cum Borbonium diceremus
ita
:
& reos,
tanquam lucro fordido & opiparis conviviis inhiantes condemnaffe. Quid enim aliud haec verba fignificant Committanquam
idololatriae affines
tivè,
10
fed etiam
:
titur
5
1
ergo ah Mis idololatria, plufquam indireéîè, reduc-
participative ?
Atque
haec
:
Si opipara convivia, lauti
reditus, fertiles occajiones indè aliquid lucri participandi
non adejfent, fciunt Pontificii reformatos collegio
illi
no-
men haud daturos ? Denique veriffimum eft, te non illos folos, quos habes pro privatis, etfi urbis Praefedus, 3 fed Propraefedus, & Praetor inter ipfos numerentur
20
,
nominatim etiam Magiftratum Sylvaeducenfem cenfurae tuae fubjeciffe. Cùm enim quaeris An Fraternitas Mariana à Magijîratu reformato, qui cam tollerc potcjl &c, fupponis eam ab ipfo tolli poffe (nempe violenter, ut fieri amas), alioqui non pofuhTes qui eam, fed. e poteji &c. Ac proinde illum Magiftratum fi eam tôlier :
|
Voir ci-avant, p. 66, note c. Desmarets les énumère ainsi « Illuftriffimum Brederodium, Urbis pra;fe£lum, Nobilifllmos Thienium Proprx» [De/enfio pictatis etc., p. 19. feftum, Bergaignium Praetorem.
a. » »
:
.
.
2 5
to3-io 4
Ad G.
.
Voetium.
tanquam fi alienœ idololatriœ. Atque condemnas
,
fafcino aliquo deludantur,
crajjè
jj
admodum
participaret
haec omnia, nifi oculi nifi
mei
verba latina non intel-
ligam, hsec omnia, inquam, invenio in Thefibus tuis 5
utrùm verô bona fint an mala, non dicam, quia, ut jam monui, thefes iftas non impugno; fed diligenter notanda effe puto ad fequentia intelligenda. Cùm autem Optimates Sylvseducenfes maculas
iftas
non
fine
exiftimationi fuae, publicis thefibus infperfas, io
i5
:
publico fcripto
fatis elui pofiTe judicarent, ejus fcripti
componendi curam uni ex Paftoribus fuis, D. Samueli Marefio, commiferunt". Eâque in re infignem moderationem teftati funt,|quôd fe non ab aliodefendi voluerint quàm à fymmyftâ tuo, tibi quàm maxime favente; & qui fuum eâ de re librum ita paravit, ut clariflimè quidem {\iorumpietatemfyncentatemque b demonftrarit, 14 favente] faventi (/" a.
ment » » » »
» » »
» « »
»
édit.).
Desmarets, pasteur à Bois-le-Duc depuis i636, raconte ainsi corn-, les choses se sont passées « Has conditiones {voir ci-après, p. g3-g4, :
mecum communicalTet & pequid de totâ hac re fentirem, profelïus fum ingénue nihil me in eâ videre quod juitè pollet rcprehendi aut religiofœ communionis cum idonote a)
cùm non ncmo
ex Optimatibus
tiiifet
lolatris accufari.
»
{Ultima patientia, 1645,
p. 95.)
— Et encore
:
«
Igitur
folemnem ad me inftituunt deputationem, & rogant ut, quandoquidem à celebri Theologo, praeter jus & fas, ita impetebantur publiée, publico quoque fcripto, ego Theologus, rei geftas veritatem & ipforum in eâ
—
gerendà reftam & fynceram intentionem exponerem. » [Ibid., p. 96.) Scriptionem igitur eam adornavi, quae in ipforum pleno collegio lefta ac relefta & communi omnium calculo approbata, poftea ipforum fumptibus & authoritate édita fuit. » (Ibid.) Voir, pour cet écrit, la note sui-
vante. b.
C'est
le titre
même
de l'opuscule de Desmarets
:
Defenjio pietatis
et
Optimatum Sylvœ-Ducenfium, in negotio Sodalitatis qaœ d B. Virgine nomen habet, Teftibus Veritate & Charitate per Samuelem fynceritatis
;
Maresium, S. Theol. D. & Profejf. in Schola Sylvœd. & Eccl. Gallo-Belg. Pajtorem. (Sylv.-Duc, 1642, in-4, pp. 64.) Cette première édition parut
Œuvres.
III.
54
.
Epistola
74
104-105.
eofque ab omni fufpicione vitiorum
five
criminum, quae
per calumniara affinxeras, accuratiffimè liberarit,
ipfis
fed intérim etiam praecipua peccata tua diffimularit.
Adeô
ut reverâ,
monuit, pro te
a :
non contra te fcripferit, fed, ut ipfe fuppofuit enim falfas tibi hypothefes
hoc eft, hiftoriam fadi malè narratam; fibi autem convenire tecum in
fuiffe fubminiftratas
fuiffe tibi
hoc
,
b
an liceat Reformatis Pontificiorum ceremonias ampleéîi; nec unquam de te nifi quàm honeftiffimè ac cum elogio loquutus eft. Cùmque neceffario queri dejberet de
thefi,
l'été
de 1642.
in generali decifione quœftionis
eft
Une
:
autre fut publiée, in-i2, pp. 129, l'année suivante, avec
mention Iuxta Exemplar Sylvce-Ducenfe, Apud Iohannem à Doccum Scholœ llluft. Typographi (sic). Anno 1643. Plus tard Desmarets reproduisit ce même opuscule comme première partie de son Ultima Patientia etc., 1645, p. 1-88. Voir ci-avant, p. 69, note a. cette
:
Propres paroles de Desmarets dans une lettre à Voet, du 25 août 1642, imprimée p. 120-129 de la seconde édition de son opuscule, et plus tard p. 84-87 de VUltima Patientia etc. Épiftola Sam. Marefii ad Clariffimum Voetium, cùm et mifit defenfionem Optimatum Sylvœ-ducenjium « Haec mea Diatriba, Vir Celeberrime, Clariffimeque Elle débute ainsi » Domine ac frater in Chrifto Dilefliffime, eô libentiùs ad te venit, quôd, » licet ad tuas thefes fcripta, ea tamen omnis, non in te, fed pro te fit. » Et plus loin « Et cùm publica accufatio Thefium tuarum publicam excu» fationem pro Noftris exigeret, praeflat eam mihi fuiffe demandatam, tibi a.
:
:
:
omnibus
»
in
»
plus aceti b.
addicliffimo,
quàm
Desmarets
olei fuo
disait,
en
quàm
alteri alicui,
fermoni effet
:
«
qui
infudiffet. » (Pag.
Neque
te 1
minus
coluiffet
24 ou pag.
&
85.)
ideo Cl, Voetii fententiae, quoad
Dei gratià, inter nos fuper eâ convenit. Solùm » oftendam ipfum in hypothefi deceptum fuiffe, & rem totam illi longé » aliter quàm fe habeat fuilfe enarratam. » (Defenfio, p. 11, ou Ultima patientia, p. 16.) Desmarets vise ici Lemann, et encore plus dans le passage suivant « Scd praecipua culpa eft pênes eum, quifquis ille fit, qui Viro » Candidiffimo & fynceritatis antiquae, praster jus & fas, impofuit, eique » fuit author haec non fatis excofla in vulgus emittendi... Credulitatis »
5
thefim, debebo reluctari
:
:
»
nimisc culpa Viri clariffimi recidit in fycophantam, qui ejus facilitatc
»
candore abufus,
»
riae
implicuit.
»
note a, la lettre de
eum
huic querela; objecit,
(Ibid., p. 12 et
Lemann
1
à Voet.
3,
ou
&
controverfiae
p. 17 et 18.)
non
&
necclfa-
Voir ci-avant,
p. 67,
10
Ad G. Voetium.
io5-io6.
7$
improbâ eorum maledicentiâ, qui falfa crimina viris bonis imponunt, totam iftam invidiam in individuum vagum five in perfonas plané ignotas tranftulit, ut te
quàm
potiùs credulitatis 5
etiam totam quaeflionem, quae, caufâ praecipua
:
an
judicio, hac in
liaient Optimates
fcilicet tibi
nominatim ipfos Magiftratus, ex privatâ tuâ authoritate, ac non auditos nec monitos, publico fcripto condemnare. Nec denique aliud de te dixit, nifi quôd prudentiores putarent, fcholafti'cam & publicam difputationem, apud vos habitam, non fuilTe idoneum remedium iis, qui verfabantur Sylvceducis, & eorum qure Ultraje&i difputabantur erant ignari, ad faniora
i5
eft
meo
ac
illius urbis,
10
calumnise argueret. Omifit
dis.
confilia,
Quin etiam
ut liber
id
Marefii
ille
forte quid peccaffent, revocan-
fi
honoris mi|nifterio tuo delatum
non
fuerit
promifcue omnibus evul-
gatus, fed tantùm ad aliquos ex
viderant tranfmifTus
iis
qui thefes tuas
3 .
Atqui nihilominus, eo accepto, non aliter ao
eft,
quàm
paulô ante vifâ modefliffimâ Regii ad tuas thefes de formis fubftantialibus refponfione canduifti
quam
:
quia
nullo
nempe
modo
tibi
h ,
fummopere ex-
confcius eras gravis culpae,
volebas emendare, nec agnofcere;
ftatimque prodiit extemporaneus libellus c qui credi,
18 a.
Après tranfmiffus, non à La première
la ligne
(1"
édit.).
édition avait, sans doute, été tirée à
un
petit
nombre
d'exemplaires, ce qui en nécessita l'année suivante une seconde. Voir ci-avant, p. 73, note b. b.
Voir
c.
Retorfio calumniarum, quas Tertullus, Sodalitatis
t.
III, p.
491.
in
Marianœ advo-
Sylvœducenfis adminiftro, fupprejfo nomine impegit, nuperd fuâ Defenfione pietatis & fynceritatis (ut vocat) Optimatum
catus, C. L. Ecclefice
76
EPISTOLA
nam
tur à te fcriptus fuiiïe,
106-107.
clare in eo cognofcuntur
mores, & tuus ftylus & prodiit fine nomine, fub perfonâ unius è miniftris Sylvae-ducis qui ajebat fe tui
;
eum efle, quem
Marefius falfas hypothefes
niftraffe fuppofuerat,
nullum hoc nomine fuifle
non
defignatum
:
cùm tamen Ecclefise
nullibi
tibi
fubmi-
plane certum
fit,
miniftrum à Mare|fio
enim quicquam habet, quod
seque, vel magis, in alios quadret, ac expreffe in
fuâ ad te epiftolâ culpam rejicit in mitti in fodalium deleclu
œgre
N. N.
Mariœ
in negotio FraternitatisB.
(Amst., apud
Iodocum Broers, anno
illos
tulerunt*,
Virginis. 1642.)
—
qui fe prœter-
quod de nullo
Auâore C. L. E.S. M. L'auteur parle en ces
« Dum advocatus Sodalitatis Marianas impudendebacchatur in eos qui hanc caufam detulerunt ad Voetium. » (Pag. 12.) De son côté Desmarets expliquera ainsi les initiales C. L. E. S. M. « Haec eft illa Retorfto, quœ cùm has litteras, dignas fervo litte-
termes de Desmarets »
:
tiùs
:
C. L. E. S. M., adfcribenda fuit potiùs alicui Cani Latranti Egregio Sutori Mendaciorum, vel Calumniatori Latenti, » Eximio Satance Myjïœ, quàm Cornelio Lemanno Ecclefiœ Sylvceducen» fis Miniftro.» (Ultima patientia, p. 3 18.) Et plus haut il donne la date de « Oflobri (an. 1642) jam adulto, virulenta Retorfto exijt, quam ce libelle » verè fub Scorpione natam dixeris. » [Ibid.) Citons encore cette phrase « Haec eft ea Retorfto, quae Optimates Sylvaeducenfes conferebat Judaeis » veritatis & Chrifli hoftibus, C. L. aut D. Voetium Paulo Apoftolo .(non » mortale quod optant illi, nec funt adeo déformes in fuisoculis), meverô » Tertullo Ethnico (quam Nomenclaturam placuit D. Voetio mihi defti» nare, quamprimum meam Defenfionem acceperat), conduflitio vocato, » quivenalem calamum & confcientiam peffimaecaufae tuendae addixiffem. (Pag. 3 18-319.) Sur ce nom de Tertullus, voir Aâus Apoftolorum, xxiv. » »
rato, in fronte gereret,
»
:
:
a. «
» » »
» >>
5
Lettre de Desmarets à Voet, 25 août 1642 (ci-avant p. 74, note a) eft illorum, adverfùs quos extortae tibi funt hae thefes.qui femper :
Ncmo
ad primos rumores fequiores, quos creab illis qui fe praetermitti in Sodalium deleclu aegrè tulerunt, & fpretae injuriam formas ad animum revocarunt, amicè & privatim monuiffes officij quod putabas effe fui, id longé fuilfet ijs gratiffimum. Sed quod ftatim credideris illis -rifi 8ia6oX7i« ministris, chate pluris
dunt
non
fecerit. Si igitur
artificiofè fparfos
&
veritate vacuis, qui tôt
mendacia mendaciffima
»
ritate
»
propinare, non reveriti aurium tuarum fanclitatem,
»
indcfenfofquc
illico
&
traduxeris pcr publicum Academiae
aufi funt tibi
eos inauditos
Theatrum
&
10
Ad G.
io 7 -io8.
ex verbi Miniftris poteft
Voetium.
jj itaque
intelligi. Sic
Mi-
ifte
fcenam fuit protra&us, ut, quemadmodum foies, aliquem haberes. quem faceres culpae tuae participem, & fub cujus nomine, liberiùs atque impuniùs quàm fub tuo, maledicentiam tuam pofles exercere. Sed ftatim ejus libellus, five potiùs tuus, judicatus eft famofus, & mendax, & ad feditiones concinifter à te in
5
tandàs comparatus, ipfiufque leftio prohibita
per urbis plateas cum fono tubarum io
&
promulgatum, ut ipfe doces, pag. 42o
habeo
illius judicii
exemplar, cujus
:
quod
tympanorum fuit
a
Quin etiam
.
hîc
hsec funt verba
|
:
Jïffbo voor eeniçtye baeçfyen àinnen befet £>tabt feechete 6facu\vc
èoeckyketiG / çÇetintituteett Retorjîo
tullus Socîetatis 1
5
Marianœ
Autheur
eeni$f$en
Calumniarum quas Ter-
advocatus,
$ijn çebivutçeett.
&c,
<£nbc bat
fonder
wp
naem van
naet onbctfocck
enbe cvaminatic van v ctfcQcybcn poincten in be fcîve uyUs^ebtwcktl ootbeeCen bat ecmgÇe Qfyeqnaftficcctbc petfoonen bact inné feet fctyaw bcfijfk enbe tegen be waetrÇept Wt'cbcn çficèCamcett. <Snbe a(foo
wp te sfyemoebt fien 20
wacv be ecniçRe yt
bat bact uyt in befen J>taî>t/af
enbe tnftc tcn Çoogfjftcn bient
te
xvctbcn gffevootbctt / çtootc enbe
fvoaete oweenigÇe&en/ecgermffe enbe fcÇeurtngrJe/ tôt nac/bccC
lëobee Kettke enbe befet £>tabt$ weCvaeten
\
inbien teqftem fufckc
on6eÇoorfijdie enbe ontgeootCofbe (iScffen niet en ftacn te 25
wp
vetwac&tcnlbien
bat&c b
Voici tout
dicium (lie
»
catus
»
tibus
»
feil.
b.
&
le
passage
eft
famofus,
quàm
curia;
:
«
Libellus minillri N.
»
ifl/
(Defenfio etc., 2 e édit.,
Retorjio
tit.
poftulatum fratrum Marianorum reformata
in fuis literis ad
»
vcrfïcn/
.
ora virum, illud eft quod nequeunt concoquere. p. 122-123, ou Ultima patientia, p. 85.) a.
wcebe
&eetne fagen voocgecotrçni. £>oo
»
»
van
&
&
me
feribit Nobil.
&
ampl.
illius
etc.,
'feilicet
ad in-
religionis
urbis Senatus), judi-
pœnâ muleta; pecuniarias tam miliidque more & locis folitis, in vcitibulo
leclio ejus fub
civibus prohibita,
per urbis plateas.
.
.
»
(Con/rat. Mar.,
Zuerius, dans une lettre écrite de Bois-lc-Duc,
le
p.
419-420.)
2 sept.
1643, à son
EPISTOLA
78 Ita
bliée
108-109.
jam egregiè Sylvaeducis fub aliéna perfonâ puut vapulafti, fed hoc animes tuos non fregit :
|neque etiam quôd,
cùm
nobiliff.
& amplifT. illius urbis
Senatus alium eâ de re librum, hanc
Marianam, à
ternitatem
te parari intellexiffet, literas
&
Ultrajedinse Provincial Ordines
Illuftr.
urbis Senatum,
&
Confra-
feilicet
inclytum
etiam ad te perferipferit ad ejus
editionem impediendam, ut ipfemet jaétas
enim omnibus negledis, tu
ipfe
p.
Lemann),
42
1.
His
tandem cum tuâ Con-
cousin Constantin Huygens, blâme vivement les Echevins de
nommer
ad
la ville, et,
»
prend ainsi sa défense « ...Quelques uns d'eux attacquent l'honneur des plus vertueux, les condamnans inouys, dont encor non contents, ont ordonné au Confiftoire de procéder à la fufpenfion de fa charge le plus zeleux & plus probe Miniftre de tous. Mais, voyans que le Confifloire ne vouloit condamner un homme de bien, fans auoir veu aceufation, ni deuant auoir oui l'accufé en fa defenfe, ilz ont voulu & effectué, par menaces, que
»
le Confiftoire
»
auecq eux
(sans
» » » »
d'ailleurs C.
il
:
»
aye trouué bon que ce fidelle Miniftre ne feroit la Cène ne dis encor rien des menaces faiftes d'emploier la main militaire contre le Confiftoire. Pour vérifier tout cecy, pourrois, au
»
befoing,
»
flamendc, où
»
plaintes au
;
je
me
faire le
donner
tout
eft
extrait des Hures dud. Confiftoire de PEglife
enregiltré.
Ce
Miniftre s'en
eft
en allé faire fes
»
Synode de Gueldres, convoqué à Harderwijck, auquel noftre Confiftoire eft fuie£t, où il produira l'auis de la Faculté Juridique de Leyde, approuué par tout le Sénat Académique, déclarant que fon Efcript, lequel ces neuf Echeuins, dont les cincq ou lîx eftoient parthie
»
formelle, ont fai£t deferier (l'autheur ni cité ni ouy) es carrefours de
»
»
comme
infâme, ne tient rien d'infamant ni calom-
»
toutes les rues
»
nieux, lequel Efcript, en tout cas,
»
ftique
» »
&
libell
»
Utrecht, Francquer, Harderwijck
»
faict
»
cefte Ville
»
fages
»
membres de
» »
comme compofé d'homme
Ecclelîa-
de Religion, deuoit eftre examiné & iugé des Ecclefiaftiques. Led. Miniftre produira auffi au Synode les auis des Facultez Theologiques des Académies & Efcolles Illuftres de Leyde, traiftant matière
de
la
&
Dcuenter (dont
i'ay copies) fur le
Sodalité de la Vierge Marie, qui a caufé tant de troubles en
&
Eglife, portant tous lefd. auis, fundez fur infinité de paf-
S 10 Efcriture y alléguez, qu'il n'elt poincl permis aux Reformée d'eftre frères ou membres de lad. Sodalité Idolatrique, auffi poinft à la condition de ne s'obliger à rien qui fait contraire à la Religion Reformée... » (MS., Bibl. Univ.. Amsterdam.) Le Synode de Harderwijk, dont parle Zuerius, se tint du 23 au 29 août de
la
l'Eglife
Ad G.
109-no.
Voetium.
79
Marianâ in arenam defcendis. Quem librum otiofè totum evolvi fed ut ingénue verum fatear, nullam inveni ejus partem, quœ fine indignatione ac ftomacho legi poiîit. Non poffum à me extorquere ut blande hîc loquar, nimiam in eo malignitatem, abfur-
fraternitate
;
5
iniquitatem
ditatem,
oftendis; quae vitia funt
7
pertinaciam
omnium quammaximè
Malignitas in eo apparet, quôd ris,
&
arrogantiam,
,
odiofa.
tam multa collegetam craffum librum fcripferis 3 non ut cauflam |
,
Non à
la ligne (édit. princeps).
1643. L'année suivante, le Synode de Gueldre se tint à Zutphen, du 28 août au 2 sept. 1644, et Cornelis Lemann s'y rendit comme député de Bois-le-Duc, accompagné de Jacob Zuerius, un des « anciens » (seniores) de l'Eglise réformée. Ce Zuerius ou Suerius avait d'ailleurs été môle personnellement à toute l'affaire (voir ci-avant, p. 8, note b), et c'est bien lui
que semble viser Desmarets, dans un passage de son Epiftola apologetica (voir ci-après, p. 82, note à) « Et licet in Specimine, pag. 419, propugnet » (Voctius) Schifma & Donatifmum illius Exfenioris qui fe ab Ecclefiâ » feparavit, hoc folo praetextu quod illius Paftor cenfuerit Optimates à » tein"! illà Idololatrià cujus accufabantur immuncs elle (qui Homo, non » zelo, aut pietate, l'ed odio & livore motus, Deus condonet, omnem II » hanc tragœdiam excitavit). » (Ultimapatientia, p. 99-100.) a. Le Spécimen Affertionum etc., ou Con/raternitas Mariana, ne compte pas moins de 5i pages (in- 12, il est vrai, mais de très petit texte, 36 lignes :
i
ï
.
.
1
à la page).
—
Quant
d'après Desmarets.
de la publication de ce livre, la voici, fub rinem Septembris anni 1642 vifa fuerant
à la date exacte «
Jam
» quibufdam tria prima folia Speciminis fui. » (Ultima patientia, p. 3 18.) Voet lui-même écrivit à Rivet, le 26 oct. 1642 « De patroni Marianse :
»
Confratcrnitatis asftimatione fatis follicitus fui,
»
ac
»
componetur
»
tione fupprimi nec poteft nec débet.
»
ciminis noftri.
2g3 » »
» »
»
fumoium illum
et 295.)
tueram
;
libellum infpicercm.
fed feriptum
»
(Acquoy
.
et
cùm primùm famofum me & ipfum facile
Lis inter
meum, quod nunc
excuditur,
compofi-
illâ
.Habes duos quaterniones SpeRogge, Arch, v. Nederl. Kerkgesch., IV,
— Voet explique ainsi
initio
.
la
prodromum tantùm
.
.
composition de son emittere,
&
livre
:
« Confti-
juftam refponfionem
majori neceffitati ac meliori occafioni refervare. Sed varii rumores cum libro longe lateque fparfi, aliaque quae ab exeufâ jam Praefatione noftrâ cum excerptis evenerunt, coëgerunt, mutato confilio pariter & typographo (prior enim opus inchoatum abfolvere non poterat), paulo prolixiùs
EPISTOLA
80
iio-iii.
pejorem facis; ied ut, cùm nihil mali de Optimatibus Sylvœducenfibus nec de Marefio poffis probare, multas ta-
tuam defendas, reverà enim illam
men malas &
falfas
ledicentise tuse
in eo apparet, nifi
de
ipfis
fcripto
tali
opiniones prolixitate ma-
leéiorum animis immittas. Idem etiam
quôd de nemine
alio
ut ejus exiftimationem aliquo
quidquam
5
fcribas,
modo imminuas, &
ne amicis quidem parcas. Ex quorum numéro effet ipfe Marefius, û quid haberes humanitatis rêvera enim ita egit caufam fuorum, ut tibi, quantum fieri poterat, pepercerit, & amici officio fundus fit. Sed patiamur :
non amari, quia non omnia quee fcripfrfti approbavit; novimus enim hoc apud te fummi odii caufam effe folere. Patiamur etiam te Optimatibus Sylvaeducenfibus quàm maxime effe infenfum, quia,
10
illum à te
|
cùm
iniquiffimè à te
modeftè pro »
hypothetica
&
lsefi
effent, aufi funt curare ut tibi
fe refponderetur.
Quid autem de
particularia nonnulla explicare
:
praefertim
—
te
cùm
tam amici
D'autre part, undique hoc poftularent. » (Confrat. Mar., p. 509.) Desmarets donnera les détails suivants « Semeftri poft editam Defenfio» netn, fub Martij initium anni 1643, licet prima pagina libri annum 1642 » haberet (quod fuit (Au<mf]puo8é;), prodijt Spécimen, monftrum horridum, » ingens... » [Ultima patientia, p. 3î6.) Et encore « Hae funt primulas » veris, quas menfis Martius, a quo ejus liber prodiit, in illius horto exci» tavit. » (Ibid., p. 99.) « Nam nec potuit edi bellulum opus, & verèmo/er » fine nervis, tempore meae inaugurationis (20 Jan. 1643), uti deftina» verant & varias expertum eft fortunas, priufquam emergeret cœpcrat » enim, ut ajunt, imprimi in-4 poftea in-80, fed tandem prodijt in-ia. » »
:
:
:
;
,
(Ibid., p. 328.)
Desmarets, qui
à Bois-le-Duc, avait été
était
nommé
jusque-là pasteur de l'Eglise réformée
professeur à l'Université de Groningue
7 nov. 1642 il y fit sa leçon inaugurale le 20 janvier suivant. affaire devint d'ailleurs une idée fixe de Voet, de 1642 à 1645 ;
:
—
«
le
Cette
Trien-
»
nium
»
putatio, cui aliquid de ifthoc negotio
»
vocetur Theologus Marianus propter fréquentes de Mariano Sodalhio
»
fcrmones.
eft
ex
quo
vix ulla
» (Ibid., p.
illi
23.)
(Voetio) perijt le£tio, nulla fere abijt dif-
non
infperfcrit, ut
apud quofdam
i5
i
Ad G.
ii-iia.
Voetium.
8i
maie meruit
ille
diit Retorfio,
ut illum, p. 416, tanquam imperitiffimum
tuus martyr, fub cujus perfonâ pro-
traducas, dicendo ja&ari ipfum non effe ejus authorem, quippe cui tantum laîinitatis non fuperejfet ? Ac deinde, 5
frigide
refpondendo his verbis
deque artium, linguarum fentio : expertus loquor.
10
:
De
latinitate Minijîri,
& théologies ftudiîs nihil vulgare
Ut nempe inde
colligatur, illum
ne vulgarem quidem habere latinitatis ac theologiae cognitionem; quia hoc credibilius eft, quàm eum habere plufquam vulgarem & te adeô fuiffe religiofum, ut verbo ambiguo uti malueris, quàm mentiri, quam|vis hoc pa&o confirmes te effe iftius famofse Retorjio8 nis authorem Non etiam mihi videris erga reliquos ;
.
Belgii paftores i5
magis ofnciofus, cùm
illos
alloquendo,
pag. 27, ita feribis Oftendam reipfa illud non minus gratum mihi fore, quàm cum celeufmatis & approbationi:
&
&
îam fréquentes, etiam per literas collegiatîm (plura non addam, nejlolidus videar, aut livor bus
veflris,
coram.
hoc audiat), mihi animum additis, 20
tentanda provocatis
.
Tanquam
fi
& adfimilia aut te
majora
unquam, ad Opti-
mates & Magiftratus urbium publiée in thefibus tuis reprehendendos, atque ad turbas hoc pado concitandas, provocaffent quod non puto quemquam ipforum :
effe
faéturum. Innumera alia poflem notare, fed nolo
Desmarets tiendra le même langage plus tard, dans son Uliima pa« Negat quidem D. Voetius, Spec. pag. 416, fe illius autho» rem effe, multafque congerit in Lemannum laudes, ut oftendat illi fatis » fuiffe Latinitatis ad hoc opus. Sed qui hune benè norunt, & quàm illi » quoad Litteraturam domi fit curta fupellex, & quôd omnis eruditio ejus » fit in poftillis, aliud plané judicant. Saltem non poteft D. Voetius infi» ciari Retorftonem hanc à fe vifam, cenfam, correftam, priufquam edere» tur, ac forte ex mali Belgicâ peffimam Latinam faftam. » (Pag. 3 18.) Voir ci-avant, pour une traduction semblable, p. 67, note a. a.
tientia (1645)
:
Œutrbs.
III.
55
EPISTOLA
82
II2-H3.
examen tui libri fufcipere illas partes Marefio relinquo: jam enim in fuâ Defenfione taie inge'nii, prudentiœ ac doctrine fpecimen dédit, ut non dubitem, quin optime hac in re, quod operse pretium erit, integrura
:
fadurus 3 Ego intérim breviter tantùm eomm, quœ mémorise meœ occurrent, te monebo. Abfurditatem in omnibus iis notavi, qua? rationum fit
.
5
|
iniquitatem
loco proponis, ac fimul
quammaxime
odiofam nullibi enim ratiocinio reéte uteris, nec ullibi non peccas in regulam Quod qui/que juris in alium Jîatuerit, ut ipfe eodem jure utatur, in quâ unâ omnis sequitas confiftit. Ita, pag. 24, refers hsec verba Mare:
:
OptaJJem fane ut faltem, contentus générait difquifih tîone, Sylvamducis & noflros nominatim non dejignaffe
fii
:
6
a.
Non à la
ligne (/" édit.).
Samdelis Maresh
vinciali
|
S. Theologice D.
Groningœ & Omlandiœ,
\
& Profejforis'in A\cademiâ Pro-
Epijlola Apologetica
ad Amicum, quâ
\rationem reddit cur non refponde\at libro contra Je edito fub hac infcriptione, Spécimen affertionum partim ambiguarum aut lubricarum, partim \
—
Voct avait periculofarum etc. {Groningœ, Aug. Eijfens, 1643, pp. 52). « Nos nominatim neminem tetigimus; nec tangere voluidit cependant » mus, aut etiam potuimus. Itaque apud omnes fanœ mentis, fi non gra» tiam aut applaufum, faltem veniam merebimur. » {Confrat. Mar., « Nomen quidem meum p. 340.) Mais Desmarets répondra fort bien :
:
» » »
non
expreffit (Voetius)
;
fed agit, ut titulus (Speciminis) habet, in
eum
qui emifit Defenfionem pietatis & finceritatis Optimatum etc., quae meum nomen habet praefixum in quo vidctur author Speciminis imitari :
ne diceretur uxorem fuam verberafie, ovillam pellcm » ejus humeris imponcbat, quam baculo percuteret. » {Ultima patientia, Cette Epijlola apologetica de Desmarets est datée du i5 mai p. io3.) »
eum maritum, qui
—
Groningx, Idibus Maij anni Jul. 1643. » Elle est reproduite dans première partie de VUltima patient ia, « Juxta editionem factam antea
1643. la
«
Groningae ex officina typographica Auguftini Eilïens 1643 à la suite de la Dcfenfio pietatis etc. »
b.
Au
civitatem
lieu
de Sylvamducis & nojlros, [Confrat. Mar., p. 24.)
N &c.
le texte
», p.
88-118,
exact est, bien entendu
:
10
Ad G.
u3-n5.
Ad quae
fie
Voetium.
8}
refpondes Et ego, atque aliiverœ :
religionis,
& ecclefiafiicœ pacis amantes, multo magis optaffent, ut Me Thefes de Idololatriâ, in gratiam talis caufœ, împrimis hoc tempore, & tali libro, non oppugnafjet. Si enim prœleéïiones, corollaria & Thefes Academicœ, non tantùm adverfariorum, fed & amicorum, domejîicorum, neutralium, anonymorum, otiojis & a odiojis libris exagitari deberent, quîs tandem ejjct finis, & quœ rerum faciès? pietatis,
\
5
Quâ io
refponfione nihil abfurdius aut iniquius fingi
enim tibi licuifle in thefibus tuis Sylvamducis nominare, ac ejus Magiftratum & Optimates criminando, ibi ecclefiafticam pacem, quantum in te fuit,
poteft. Vis
perturbare
;
interimque Marefio, eorum paflori, vitio
verns, quôd aufus i5
dicere, ad
fit
facris illis tuis thefibus contra-
&
fuorum innocentiam protegendam,
ecclefiafticse in
paci
urbe fuâ confulendum. Similia iniqui-
exempla ubique occurrunt in tuo libro, & quidem fœpe tam abfurda, ut in memoriam mihi revocarint furorem Fimbrise, qui, cùm Q.. Scaevolam, putans occidere, vulnerafîet, ipfum poflea in judicium voluit tatis
|
20
vocare, quod totum telum corpore non recepiffet*.
Forfan tamen
cum
& quàm
non
cùm tamen criminis, quod cùm
reverà
ejus
negari
tantùm
effet
quàm
fuperbe aceufatorem femper agas
aut judicem,
21
fi
arrogantiâ conjunfta. Sed qui videbunt,
infolenter 25
ferri poffet talis iniquitas,
fis
&
quidem
poiBt,
humili
reus,
non
venise petitione, ac pœnitentise teftificatione,
Non à
la ligne (i" édit.).
Texte aut, au lieu de &. fionfrat. Mar., p. 24.) Cicéron, Oratio pro Sex. Rofcio Amerino : II, 12, ?3. Le texte donne quod non totum telum corpore recepijfet. a.
:
b.
:
EPISTOLA
84 effet
excufandum, fummopere
rogantia
ifta
ii5-ii6.
te averfabuntur.
Ar-
vel ex titulo libri tui poteft agnofci
:
neque enim in ipfo excufationem aut defenfionem ullam promittis,fed Spécimen ajfertionum, partim ambiguarum aut lubricarum, partim periculofarum ex traéîatu nuperrime fcripto pro Sodalitatibus B. Maria? inter Reformatas erigendis aut interpo\landis &c. a hoc eft, reprehenfionem errorum Marefii, eorum fcilicet, quos ipfipercalumniam vis affingere. Hîcenim in ipfo titulo calumnise fpecimen prœbes, dicendo ejus librum effe traclatum pro fodalitatibus B. Maria? inter Reformatos erigendis; quod falfum, & apud veftros invidiofum efle novifti b In reliquo autem tuo libro, à pag. 28 ad pag. 7$ c & aliis in locis, non aliter Marefium interro,
5
;
10
.
gas,
quàm
gus,
ille
fi
tu effes judex,
ille
difcipulus; eique id
reus; vel tu psedago-
omne
proponis, ex quo
putas leétorem aliquid mali de ipfo poffe fufpicari.
Quae una eft ex egregiis illis artibus, quibus uti foies ad impune calumniandum non enim teneris praeftare ;
î
tort) a.
averfabuntur, sic (/" :
êdit.).
Les éditions suivantes donnent
{à
adverfabuntur.
Voir ci-avant,
p. 6,
note a.
Desmarets protesta aussi là-contre, dans son Epijîola apologetica (voir ci-avant, p. 82, note a), § 10, p. 37-38 « An fatis bonâ fide fadum, » quod in Speciminis frontifpicio mihi adfcribatur tra&atus fcriptus pro » Sodalitatibus Mariants inter reformatos erigendis aut interpolandis ? » Cùm tamen tota Defenfw non aliô collimet, quàm ad ejufmodi Sodali» tates Idololatricas quae vigent in Papatu evertendas & diruendas & alibi » oftenderim, Dijfert. de Antich. pag. 160, taies hetœrias aut Sodalitates b.
:
;
Papatu, charafteribus Antichrifti poffe annume(Ultima patientia, p. 109.)
»
certis difcretas notis in
»
rari. »
c. Toute cette partie du livre, Spécimen ajfertionum ou Confiât. Mar., pour titre Excerpta ex apologid Sodalitatis Marianœ tit. Defenfio pieitis & fmceritatis Optimatum Se., p. 28-69 Excerpta ex et ensuite epijlold Apologiflœ ad Voetium, typis édita & libro fubjeâd, p. 69-75. :
;
:
i5
$
Ad G.
ii6-n8.
quod non
& intérim
affirmas,
quod
fuadere,
fie
Voetium.
85
ledori aeque potes per-
interrogas, ac
fi
verum
mares. Putida etiam arrogantia ubique
apparet in
Marefium magnis & novis aujïs velle inclarefcere, ex eo feilicet quod te tantum virum aggrediatur; & cùm ab eo per latus tuum tuis verbis: ut
5
|
efle affir-
cùm, pag.
$,
ecclefias Belgicas peti fingis
non
ftare
dicis
:
tanquam
fi
poffent, aut tu praecipua efles
illae
fine te
earum
pars,
Marefius autem nulla. 10
Denique omnis pertinacia tua, quod nullam plane culpam velis agnofeere, quamvis manifefte deprehenfus ac convidus fis; quôdque nullis rationibus & nullius authoritate adduci potueris ad abftinendum à maledico tuo libro evulgando, fine
i5
fummâ arrogantia efle
habes in pag. 420 & 1 fequentibus, ut rede intelligerem rationes, quas ibi
non
potefl. Bis relegi ea, quse
affers
ad probandum
te,
ut ais, non
importune contentiofum, aut
effe
ôLtolxtov,
prœfraéîum aut
qui nec Optimati-
bus debitum honorent, nec conventibus ecclefiajiicis reve|
20
rentiam atque authoritatem tribuas. Sed plane obftupui nihil
enim omnino
in iis inveni,
oftendat te rêvera efle prœfraéîum tiofum,
& omnis
quod
&
è contra
:
non
importune conten-
ordinis fuperiorifque poteftatis con-
temptorem. Adeô ut ignorem utrum volueris an feilicet ut ledor minus attentus (quia nemo fine incredi:
î5
tam futile feriptum attente légère poteftï putet in verborum tuorum ambagibus aliquid forte rationis contineri, quo te recte defendas, etfi illud non
bili
patientiâ
advertat? 3o
An
refradarium 9
Non à
potiùs, ut credatur, te ufque adeô efle
& pervicacem,
la ligne (z
n
édit.).
ut neque Magiftratus ne-
86
Epistola
118.120.
&
quamvis nihil nifi calumnias fcribere pouls, à fcribendo tamen nolis abftinere ? quâ ratione tantùm fortaffe tuî metum vis omnibus incu-
que Synodos cures,
nemo
tere, ut
fit
pofterum, qui aufit
in
tibi
contradi-
|
quamvis de ipfo maledixeris, ne ftatim hoc pa&o craffum volumen convitiorum illi impingas. Quippe, pag. 421, poïtquam ja&afti, omni modo aclum effe, ut
cere,
&
tua fcriptio impedirctur,
in
eum
5
finem literas à No-
&
AmplhT. fenatu Sylvœducenfi ac etiam à pluribus aliis ad te atque ad alios datas fuiffe a tanquam
biliïT.
,
fcilicet
fi
valde timerentur tui
libri
:
duas ais
10
efle ra-
tiones, quibus te ab iflâ fcriptione revocare conati
quod defenjîo Ma feu Apologia in forma nunc diceretur Apolo-
funt. Prior erat, inquis,
pro fraternitate
effet,
gia Optimalum;
quœrendo an (/.opiAoXuxetbv
fit
&
&
poftquàm aliquandiu nugatus Apologia nec ne, concludis hoc
puerulis terrendis idoneum,
&
tibi
es,
i5
effe
non ideo
minus licere illam impugnare. Alteram deinde rationem hanc habes, pag. 427 Pêrtinere caujœ hujus de:
|
terminationcm ad judicium Synodorum
Theologorum ; cis ultra
dicis
:
1
ci
&
non ad fcripta
20
ergofubmittendam, nonfcriptis elenéli-
examinandam. Cui hos profyllogifmos adjungi
Quia Mariani fratres nunc déclarant fe paratos
eam fubjicere Synodis Belgicîs, etiam Vltrajeélinœ. Quia Synedrium Gallo-Belgicum Sylvœducis b ycnjp/è-'
effe 2
& amplifi". Senatûs inclytum hujus urbis Senatum, etiam ad me, perferiptoe funi. De literis ad alios (non tamen à Nobiliftimo Senatu N.) eundem in finem feriptis, nolo hîc quidquam referre. » a.
» » »
: « In quem finem hujus Provincix Ordd.
Confrat. Mar.
N. ad
Illuft.
literae Nobiliff.
&
(Pag. 421.) b.
Sylvœducis,
N. (Pag.
427.)
nom
rétabli par Descartes.
Texte imprimé
:
ijlius
urbis
*5
Ad G.
'«-"'•
rai Cl.
DD.
Voetium.
87
Théologies Profejforibus in Acad. Leidenfi,
fe judicajfe quidem pro Fraternitate Marianâ, velle tamen judicium fuum fubmittere Synodo. Quia multo tutiùs & 3 commodiùs, minorique cum feandalo
rum, rationes tuœ
5
feripto.
in
&
& veflro-
hojlium
Synodis proponi poffent, quàmpublico
Quae quantumvis nude ac
frigide à te referan-
tamen fa&um Optimatum Sylvseducenfium faltem fuiffe approbatum ab eorum Synedrio, tur, oftendunt
quàm
cujus authoritas pluris facienda effe videtur, 10
|
unius privati Theologi, qualis tu
hil aliud
es.
Itemque
hac in re quaerere, quàm veritatem
ecclefiafticam,
& nullo modo effe
pertinaces,
illos ni-
& pacem cùm
qui-
buflibet Synodis, etiam Ultrajedinse, cujus pars ipfe es, velint fe fubjicere.
Tu autem,
i5
fiaflicEe
ut ad
pacis amans,
oftendas, primo dicis fuiffe 20
Quâ
a.
refpondeas,
quàm humilis
quidem
affers
& quàm corde,
fis
Eccle-
quàm
pius,
exemplum Gomari,
cui
ab Arminii fautoribus aliquandiu feriptionem interdiclam*, eumque ideirco Academiam deferuijje. de hiïloriâ nihil
faciat.
14
ifla
fcio, nifi
Deinde, p. 429,
Non à
la ligne
(1"
fie
quôd
loqueris
hîc ad :
rem non
Nafutiores hîc
édit.).
Confrat. Mar. : o Mihi aliifque qui turgente feifmate Remonftrantico Academiâ Leidenfi commorati funt, in mentem veniebat architc&o-
»
in
»
quo Remonftrantes, per AmplifT. Curatores Academiae nominatim Cl. pra> ipforum ceptori noftro D. Gomaro, feriptionem omnem interdicebant, fimulac
u
» » »
» »
» »
nici illius artificii,
caufae ftudentes, Profefforibus Academicis,
Wtenbogardi, Ioh. Arnoldi Corvini contra Gomarum, aliorumque periculofa & apatetica feripta contra orthodoxos édita effent... Intérim Remonftrantes feriptis fuis occupabant ac feducebant animos indo&orum & àsT7)p(xT(i>v. Hoc artificium prascipua caufa fuit D. Gomaro Academiam deferendi, & alias vocationes ampleélendi, ubi lingua & calamus iftis compedibus non conftringeretur. » (Pag. 428-429.)
Epistola
88
ut-us.
vldere Jîbi vîdentur aliud myfterium
per fomitem, aut per ita explicare
rum
:
quoi an contagio
di/tans in tenebris opère tur, haut
pojfem. Sunt nonnunquam, qui ProfeJJb-
Theol. ianquam or\phanorum minorennium curam
tutelam Jîbi in folidum demandatam relient
:
&
ut ne qui-
5
dent thefes confcribere, leéliones habere, difputationes inftituere, ip/is liceret,Jine antécédente Jive cognitione five
veniâ ephororum aut cenforum quorundam. In quibus
verbis
non alium fenfum
invenio,
quàm quôd velis in-
nuere Profeflbrem Theologise nec à Magiftratibus nec à Synodis régi debere; ac te effe, Dei gratiâ, Profeflbrem Theologise, cui licet fcribere quidquid libet.
10
Paulô pôft quidem videris velle aliquo modo & fub certis conditionibus te Synodis fubjicere; fed ftatim excipis, addifque
contemptim, pag. 431
quidferitur aut metitur Synodis.
Ac pag.
:
4j
inquis, in prœfentiarum nihil mihi negotii
Nondum j
:
hîc
i5
Concludo,
cum
Synodis.
Sed tamen, ut intelligatur fupremam illam Profeflbris Theologiae poteftatem ti|bi uni, ut fummo fcilicet Architheologo, convenire, ibidem, pag. 4^2, ais de Maa refio qui etiam eft Theologiae Doélor & Profeflbr, ejus
20
,
librum, qui occajio rio in
Synodo
ejffe
& materia fcandali & cenfurœ,
necefja-
examinandum. Et pag. 456, negas de
mutando tuo fcribendi
conjilio pojfe cogitarî, nifi ille li-
brum fuum publicâ palinodiâ revocet, aut faltem fecundis curis emendet. Nempe, cùm viros primarios publiée calumniatus es, rede fecifti; quôd illos indigniflimis 12
Non
à
la ligne
(/"
édit.).
a. Bien entendu, Maresius n'est pas nommé, dans mais seulement désigné par la lettre N.
le texte
de Voetius,
a5
Ad G.
u3-n5.
poffit,
ne ex
5
offendicula
iis
ti-
quse fcripfifti groofe enbe fwaete
om
&
3
(magna & gravia
dif-
fchifmata) in urbe celebri atque
tamen ferendum Sed quôd Marefius, tum ex voluntate eorum quos laeferas, tum
hoftium vicinâ oriantur, etiam ex
10
&
quamvis
«mgÇcben/ccjjemiflTeen&efcÇcwtmgÇe/ fidia,
89
non es culpandus;
convitiis affeceris,
meri
Voetium.
|
officie-,
eft
.
ut ipforum ecclefiae paftor, malis à te
infliétis
remedium aliquod adhibere conatus
liber, ut
materia fcandali
nandus, ac,
fi
tibi
& cenfurœ,
ejl in
de
nifi
:
ejus
Synodis exami-
credatur, condemnandus.
publiée calumniando vis abflinere,
fit
Nec ab eo
priùs
ille,
quse
te juftiflime ac verifîime fcripfit, publicâ palinodiâ
revocet, vel emendet.
Pagina etiam 454 & 43 5 poftquam conqueftus es Marefium cum fuis ab executione & particulari judicio ,
i5
cœpijfe
1
Editione &fparfione libri adverfus îhefes tuas. h
Vltrajecli,
Dordraci, Leidœ, Amjïelodami, Franequerœ,
Hagœ, &c.
nempe
tuas partes
2
x
10
:
Corrogatione judiciorum
& fuffragiorum
Sufpenjione exfenioris à cœna (quôd
fequeretur). 4 Condemnatione iibelli Retorûonis
tandem, inquis pag. 4}
&
tur ;
5
,
.
Nunc
remédia Synodorum prœtendun-
conjiliis ac\judiciis
publias
ecclejiajlicis
dicuntur
fubmîtti dubia aut conWoverfa, cùm Oceano privatorum omnia, Ji non occuparunt,faltem occupare 3-4 Pas de parenthèses (1" a.
»
p. 77,
1.
— i3 Non à
ten-
la ligne (/" e'dit.).
20-21.
& fuffragiorum non quidem fynodalium (quamvis fynodi Gallo-Belgica & Geldrica in idem illud tempusinciderem),fedcarptim&quorundam feorfîm Ultrajefti... > b.
»
Voir ci-avant,
édit.).
& inundare
Confrat. Mar.
:
« 2.
corrogatione judiciorum
(Pag. 4 3 4 .) c. Ibid.
»
N.
»
:
«
4. Poflulata
(Pag. 435.)
Œuvres.
ab Ampl. Senatu condemnatione
— Voir ci-avant, p.
III.
Iibelli Miniftri
78, note.
56
EPISTOLA
OO taverînt.
videant,
Non
ii5-u6.
dubîto quin paulo fagaciores Ecclefiaflici
quo tendat hocfchema politicum,
commoveri debeat
is,
quem annîs
& quam parum
aliquot ita exercuerunt
Remonjîrantes, ac nolentem volentem aliquanto prudentîorem fecerint. Et paulô poil tus Nobiliff.
& AmplijJ.
:
Refpondi antehac roga-
5
cùm
Senatui nojlro (qui nempe,
de re ad theologiam veftram pertinente nollet quicquam decernere, nec proinde tibi filentium imperare,
tamen à fcribendo dehortabatur), me non fatis poffe quière exiflimatloni religionîs nojîrœ nifi
& profeffionis
con-
meœ,
10
fcriptîone publicâ caufam (imprimis hypothelicam)
judicarem*. Quae plane idem mihi videntur lïgnificare,
non
tam
imprudentem, ut caufam tuam Synodis committas; neque enim te dubiac
fi
diceres te
effe
|
condemnandus i quia liber Marefii nimis aperte culpam tuam oflendit; 2 quia jam habet pro fe fuffragia multorum j & 4 quia jam nontare,
quin
ibi effes
:
i5
;
nulli, qui tuas partes
nimis aperte fequuti funt, fuere
condemnati.
Quae autem in te fcripfiffe,
mos eorum
nempe Marefium priorem
vis intelligi,
jamque
ita
20
occupaffe prœjudiciis ani-
qui in Synodis congregantur, ut
ipfis
cau-
fam tuam, quamvis optimam,credere non debeas, fed potiùs publicâ fcriptîone tuœ exijlimationi (quam fcilicet
cum
rcligionis
& profejfwnis
tuœ exiflimatione conjun-
nullam habent fpeciem veritatis. Nam tu prior, thefibus publiée editis b animos omnium gis) confulerc,
,
1
9
a.
b.
Non
à la ligne (1"
êdit.).
Texte imprimé indicarem. [Confrat. Mar., Voir ci-avant, p. 69, note a. :
p.
436.)
25
Ad G.
136-128.
Voetium.
91
Optimates Sylvseducenfes hanc noxam privatim condonare voluifoccupare conatus
es. Et
quamvis
tibi
fent, ut fane videntur condonaffe, te accufari, fed fe 5
|
quandoquidem non
tantùm excufari curaverint
Cùm
per publicum fcriptum
illis,
qui ad reipublicse adminiflrationem vocati funt,
enim pax & falus urbium ex eo preecipue dependeat, quôd cives bene fentiant de Magiftratu, non integrum eft fieri
debebat.
famam-
que fuam negligere. Atque omnino nulli funt in republicâ magis damnandi, nulli majoribus fuppliciis afficiendi, quàm qui de ejus Re&oribus maledicendo, plebi occafionem dant illos minus colendi & obfervandi, ficque tantô liberiùs ab
i5
id ta-
men
injurias fibi publiée illatas privatim remittere, 10
:
eorum
poteflate fe fub-
trahendi. Sed longe aliter fentiendum eft de tua, vel
etiam per te de religionis
quàm de
|
&
profeffionis tuac exifti-
Quamvis enim optimam caufam haberes, honeltius tamen effet
matione,
pro 20
te,
ceret,
illâ politici
atque ad religionis
fi
te
Synodo
tuae
Magiftratûs.
laudem magis condu-
libère fubmitteres,
&
ab ipfà vel
condemnari patereris, quàm quôd ita pertinaciter aliis theologis & fynedriis te opponas, fynodorumque judicia recufes. Quin etiam hoc profeffioni tuse effet 25
décorum, quôd non, ut folent imperiti, videri velles non pofTe unquam errare ac certe in Theologo nihil ;
magis laudandum & fufpiciendum effe potcft, quàm fi, judicium fuum aliorum judiciis fubmittendo, errorefque fuos (ut omnes homines fumus) ingénue confi3o
tendo atque emendando, exempla aliis exhibeat pietatis & humilitatis Chrifliance. Sed vereor, ne me ut 20
ipfâ] ipfo
(/'"*
édit, faute).
EPISTOLA
Ç2 rufticum
&
|
imperitum
i»8-i3o.
irrideas,
plebeias iftas fimpliciorum
quôd
hominum
te
revocem ad
virtutes. Nihil
à
expe&andum eft, nifi ad quod ftri&o jure tenearis. Age ergo, nunquid faltem, poftquam tu femel & Ma-
te
refius femel fcripfiffetis,
aequum erat
fcriptione fuperfedere, ac judicium
pe&are
?
An
putas
te
ab ulteriori
5
Synodorum ex-
quemquam crediturum
te timuiffe,
ne veritas tôt falûs praejudiciis à Marefio effet involuta, ut quamvis patrocinio tuo juvaretur, cognofci
tamen non ibi
poffet in
Synodo à doétis Theologis, qui eam
examinarent, ac fperare illam faciliùs dete£tum
iri
qui Confraterniiatem tuam paffim
le-
à quibuflibet
aliis,
Multô certe verifimilius eft, te nolle caufam tuam Synodis committere, quia fcis eam tam aperte effe malam, ut nequidem à frajtribus tuis poffit excufari. Et quia nullas affers rationes tuse fcriptionis, nifi quas hîc recenfui, ex ipfifmet tuis verbis eft concludendum, gent
10
?
te effe
prœfraéîum,
& importune
contentiofum,
i5
& #t<xx.tov,
qui nec Optimatibus debitum honorent, nec Conventibus Ecclejiajiicis reverentiam atque authoritatem tribuas*.
20
omnia poffent dilïimulari, fi quid haberes in toto tuo libro, ex quo appareret te credidiffe fadum Optimatum Sylvseducenûum effe reprehendendum, aut faltem, fi quâ verâ vel honeftâ raSed forte
ifta
tione utereris, ad ea, quse priùs fcripferas, defendenda
Quamvis autem ad ifta duo diligenter attenderim, neutrum à te nullo modo prseftitum effe vel excufanda.
deprehendi. 20 a.
Non à
la ligne (/" édit.).
Ci-avant, p. 85,
1.
17-20.
— 28 Même remarque.
25
2
Ad G.
i3o-«3i.
Voetium.
oj
primo quidem nullam prorfùs in craffo tuo volumine reperi rationem, quâ fa&um directe impugnes, Et
prseterquam in
&
pag. 475
|
fequentibus, in quibus
habes hoc unicum argumentum Qui & rem & noraen retinent illius Sodalitatis, ab indireéîâ & participatâ idolo:
5
latriâ
&c a
.
nonfunt immunes. Sed
Ergo,
Ubi, fine ullâ Theologiae veftrse cognitione, facile
quifque intelligit
10
taies funt Optimales.
dillinguendum. Si enim fub rei
efle
nomine comple&aris vel minimum quid ex iis, quae cum veftrâ religione non confentiunt, negatur rem hoc
pa&o
retineri, ut patet ex art. 11 Inflrumenti Tranf-
aéïionis
à te ipfo
allati
pag.
iftum articulumabrogantur a. » »
Voici
le texte
complet
:
«
Qui
&
2 c .
b
enim omnia per Siverô per rem intelligas
1
rem
:
illa
& nomen
antiquum,
& nomen
recens (ut ut jam mutatum) fraternitatis acconfcederationisfuperftitiofae feu papifticœ retinent, idque proprio juramento folenni confirmant, in-
ab indireftâ & particifunt. Sed taies funt » Optimates, ut quidem ipfe patronus eos deferibit & défendit. Ergo. » {Confrat. Mar., pag. 475-476.) b. Ce document, en 22 articles, est du 27 février 1642. Voici l'art, n « Antiqita Jlatuta & Ordinationes Fraternitatis, juxta Capitulationem immifcent:
»
fuper juramento Pontificiorum
»
patâ idololatriâ in totum per patronum purgati
fe
illi
non
:
faâam, manebuni
in integro, in
quantum non contra ibunt Fœderatarum
Provinciarum Jlatui feu politiœ, & Religioni : ita tamen ut Jlipulatione & Juramento in hos Articulos Fratres Romano-Catholici in Confcientiâ & Mais Voet privato Religionis fuœ exercitio non graventur. » (Pag. 212.) n'admettait pas la transaction elle-même « Antiquum titulum & nomen
—
:
»
Fraternitatis Nojlrce
»
matorum
h »
» »
»
i)
»
omnium
belgicè Dnfe lieue broutoe,
&
facrilegum
probatur
effe,
refor:
quia
domina noftra eft five temporalis five fpiritualis. Atqui illam denominationem Fraternitas etiamnum &3. Nec ullibi retinet,ut videre eft in Injlrumento Tranfaâionis artic legitur denominationem iftam folenni & expreffà claufulâ abrogatam nec mediatrix, nec patrona, nec ullâ ratione
1
Ptque ejuratam. Quinimmo in illam jurârunt Pontificii.. .» (Pag. 479-) c. Desmarets va plus loin. Il accuse Voet d'avoir omis le texte le plus
important »
Domina,
confeffione, idololatricum
:
«
.
.
.inito l'uper eâ re contrailu,
buit pag. 209. Nifi
quôd
omifit
quem ipfum Spécimen
ipforum Pontificiorum folemnem
exhiprii-
carum illarum fuperftitionum eierationem, quam etiam videtur in dubium vocare paffim, ac nominatim pag. 255 & 475. Quae tamen extat ad
Epistola
94
tantùm
illa
quae retenta funt,
in iis fuperfit,
quod à
i3i-i3i.
cùm ne minimum
quid
veftrâ religione diflentiat,
ne
minima etiam umbra idololatriae inde à veftris timeri poteft. Nec putandum eft reliqui nihil fore in illâ Soda|
litate,
fi
omnia, quse religioni
tollantur
veftrae
répugnant, ab eâ
5
quia hoc unum, quod ejufdem urbis incolae
;
fimul conveniant, in omnigenœ diffidentiœ fubîationem,
& vice verfâ in majoris confidentiœ, correfpondentiœ & vitœ unanimis conciliationem, uthabetur in art. nis à te citato p.
& eflentiam
ram 1
1
Non à
piae,
Nos
infra feripti prœpofiti
fraternitatis, promittimus
»
Jlitum,
»
&
omnium manibus alii
firmata in hsce verba
:
feniores fratres Jupra nominatœ con-
perjuramentwn, à nobis confraternitati preequàd nos hic appofttam conjlitutionem (dit naerder reiglement) juxta Juam formant & tenorem fervabimus & fequemur. In cujus rei /idem heee manibus nojlris firmavimus. Undecimo Aprilis 1642. Qui folemniter & per juramentum prneltitum antea alicui Collegio jurât fe illius Collegii ereftionem & ftatuta non ulteriùs fervaturum quàm quoufque non adverfabuntur religion! reformatas (id autem exprefle habet
»
»
natu-
la ligne (/" édit.).
calcem Inftrumenti, ipforum
»
five
honeftae ac perutilis focietatis.
»
»
Tranfadio-
210% continet totam rem
»
»
3
»
conftitutionis five Tranfa&ionis illius in
»
culus
»
folemniter ejeraffe cenfendus
is
11),
certè quicquid ei
quam
jurarunt Pontificii arti-
Colk'gio inerat vitiofum
eft. »
conditioncs,
»
nemo. a.
«
»,
.
.
&
reproduite ci-avant, p. ?3, note a. in urbe N.ftt Sodalitas, diâa
Cùmque hac
3.
Papifticum
Un peu plus bas se trouve la phrase « Has nominatim claufulam falutarem articuli 11, cùm non
tima patientia, p. 94-95.) »
&
{Epiflola apologetica, p. i3, ou Ul:
Marianorum Fra-
trum, haâenus ex Jolis Romano-Catholicis conftans : in omnigenœ diffidentiœ fubîationem : quœ ob illam mutuam feparationem indies capit incrementum : & vice verfâ in majoris Confidentiœ, Correfpondentiœ, & vitœ unanimis conciliationem, uti convenit unius flatûs Incolis & Urbis Civibus, Fratribus verà Sodalitatis ejufdem, permiffum ejl : Vt N. cum aliisN. N. tum ex Regimine, tum infuper alii pro arbitrio & beneplacito in didam Fraternitatem admittantur feu recipianMar., pag. 210.) L'art. 6 de la même Transaction fixe à 36 nombre des membres de la Confrérie, dont iS Catholiques-
N. ad hoc nominandi tur. » (Confrat.
désormais
Romains
le
et
18 Reformés
(art. 8).
10
Ad G.
i32-i33.
Neque etiam
Voetium.
qç
iftam partem tui argumenti
multum
urges, fed ftatim tranûs ad difputationem de nomîne,
quam
per mulîas paginas ufque ad finem
libri
ex-
nomen effe idololatricum, & communes producendo, fed ex
tendis, affirmando illud
multos eâ de re locos
5
quibus omnibus tantùm concludis, eo retento, retineri faltem aliquam umbram fuperflitionis. Adeô ut
tam ardens
&
tam fervida difputatio demum in umbram refolvatur atque omnino fit manifeftum, te nullum plané alium habuiffe prsetextum ad iftam Sodalitatem impugnandam, quàm quôd à Virgine Deiparâ, non autem, ut habent libri tui, à Thertota ifta tua
|
;
io
Jîtevel Tertullo denominetur a
i5
Praetextum dico, non
caufam aut rationem. Scis enim in his regionibus templa effe permulta, quae adhuc vulgo retinent nomina
San&orum
antiquitus impofita
fibi
urbe collegium
effe
b
;
&
in ipfâ veftrâ
Canonicorum, quod Sandse Marise ipfum idololatriâullâ obumbratum
neque te putas, ex eo quôd à Sando Gisberto prsenomen accepéris, & quidem id ex more Romame Ecclefiae in bapvocatur
20
.
a.
b.
;
Titres de deux ouvrages. Voir ;i-avant, p. 63, note a, et p. ?5, note c. Desmarets insiste sur cette raison, Epijlola apologetica (ci-avant,
p. 82, note a), p.
23
:
«
Nulla civitas Fœderati Belgii plures focietates
»
generis habet, eâ in quâ Vir Clariff. (Voet) docet {Utrccht).
»
Collegia non folùm merè civilia, Mercatorum S. Nicolai,
»
S. Iofephi &c, fed etiam
»
cordia; ac officia charitatis fpeciatim deftinata5. Iobi,S. Crucis,
» »
»
»
alia
nonnulla ufu merè pia
&
Illic
iflius
funt
Fabrorum
ad opéra miferi-
&
fimi-
&
plurima ereftionis merè fpiritualis & religiofx, quaî fub ijfdem nominibus in pure politica, ut hoc Sylvœducenfe, transformata funt, Canonicorum utriufque fexûs, quœ à S. Maria, à S. Iohanne & alijs denominantur. Nec fando auditum eft, Reformatis hœc Collegia lium; imô
&
eorum
&
»
fubeuntibus
»
originem, aut ufitatam à Sanclis denominationem, Idololatria; ullius
»
crimen
conftituentibus, propter
impadum
ci-avant, note a.
fuiffe.
»
fuperftitiofam
vitiofam
{Ultima patientia, pag. 101.) Cf. pag. 10
o6 tifmo, in
EPISTOLA
133-135.
quo fingulare pa&um
religionis continetur.
nullam plane habuif|fe rationem ullius valoris ad faétum Optimatum SylvaeduIta
ergo perfpicuum
eft, te
cenfîum improbandum
quam
propter
fed taraen habuifti rationem,
:
id velles improbare,
abaliis approbatum.
Notum enim
omnes
genii, ut libenter
aliis
nempe quia
ipfum,
contradicendi occafiones
famam
pro concione conjilium de ingrejfu reformatorum fraternitatem fuggeffijje ;
fentaneum
eâ de re credere
eft
& qui funt plures & qui es folus.
cujus intereft,
quôd
|tio eft,
10
magis rationi con-
quorum non innuméro, quàm tibi,
iis,
«5
Sed jam videamus quàm verè vel honeftè fcripfifti,
in illam
quod quaravis ftrenue neges,
affirmant, longe
alii
tereft mentiri,
priùs
efle,
ante annos aliquot effes Sylvse-ducis a ,
cùm
quia tamen
5
eft te iftius efle in-
arripias. Et difcimus ex libri tui pag. 418, te
fuerat
illa,
quae
defendas. Praecipua Marefii expoftula-
in tuis thefibus reformatos, qui Sylvae-
ducis Sodalitatem B. Virginis ingreffi funt, nominatim defignaris, ipfofque, ut idololatriae affines
ut lucro fordido
&
& reos, atque
opiparis conviviis inhiantes, tra-
duxeris quod reverà in tuo fcripto reperiri paulô ante b ;
1
a. i)
»
» » » » » »
5
Non à
la ligne (/" édit.).
Confrat. Mar.
: «
aliquot, quin etiam
Ipfum illum miniftrum N. pco concione ante annos aut Voetium aut utrumque, cùm anno
Vdemannum
hoc confilium de ingreffu noftrorum in Refp. De miniftro N. muffitatum eft Vltraje&i, ubi non adeft de Vdemanno & me in urbe N., ubi non adfumus. Ego pro meâ parte ftrenuè nego negat itidem minifter N., qui femel atque iterum nuper me hîc convenit: negat & Vdemannus. Nimis quam ab ingenio & fenfu noftro alienum eft hoc confilium quod facile crcdent omnes, qui nos nôrunt. » (Pag. 418-9.) i63o
ifti
ecclefiae infervirent,
illam Fraternitatem fuggeffiffe.
—
;
:
:
b. Ci-avant, p. 70-71, et p. 72,
1.
i5-2o.
20
Ad G.
»35-i3 7 .
propriis oculis afpeximus.
Voetium.
97
Tu verô auda&er negas,
di-
&
ca-
cifque, pag. 9, id à Marefio colligi per jîculneas
lumniofas confequentias. Item, pag. 10,
atroces calum-
& nihil Marejio rejîare, quàm ut apertum mendacium
nias, 5
ejje
candide fateatur, ejufque veniam petat. Item, pag. 16, fie loqueris Quàd ad crimina, quœ ego nominatim Optima:
tibus ipfius imputarc dicor, quafi
10
Bileamo propojîtd mercede conduclus ejjem : fufficeret tacere, & ad folam aùxo^tav thejîum mearum provocare. Vbi ego Ma effutii (quse nempe objicit Marefius) ? Nuf-
quam. Er\go
dices in aperto
fum ? Minime. Sed in
mendacio eum hîc deprehen-
manifejlâ calumniâ, quant infrunitis
& atheologicis confequentiis
[quœ
Remonjîranticis tamfuntjîmiles, i5
&
tilitatis
à te faâam ideâ
jjj, cas
quàm
lac laéîi) quafifub-
Item, pag. 2}, affirmas nullam fuiffe aceufationem perfonalem, fed tantùm in .
& indefinitè decifum.
taie
quid
ejje illicitum. Et
pag.
Vno verbo refpondeo ejje Jiéîiones parabolimeras calumnias. Provoco ad aùxo^îocv thejîum. Et
fie ais
&
Iefuiticis, Vbiquitijîicis,
eruditionis omnis fyncopen aut ellipjin pajfus,
infelicijjime fuperjîruxit
20
ad maledicendum cum
:
fimilia repetis fexcentis aliis in locis.
At qusefo
friétae frontis
eft? Si quis 25
aliquid
Domine
te,
Voeti,
quidnam
eft efîe
atque impudentiflime mentiri,
fi
per-
hoc non
alium vocet mendacem, propterea quôd
falfi dixit,
quod verum putabat, vel faltem quod
putafle credi poteft, contumelio|fe ac feurriliter con-
neque enim omne verbum falfum protinus mendacium eft omne id quod dicitur abfque animo fallendi, error tantùm vel ignorantia vocari débet. Si quis autem alium vocet mendacem, cujus tamen nul-
viciatur
:
;
3o
21
Non à la
ligne (/" édit.).
Œuvres.
III.
57
EPISTOLA
p8
i3 7 i3g.
lum verbum, nec contra propriam ejus confcientiam di&um, nec contra veritatem, poffit proferre, ut tu Marefium
&
& me fsepius vocas,
in ipfum refilit infamia.
dit,
alium aliquid
fed etiam
candide velit,
quod
&
is
plane turpiter calumniatur
Cùm verô
quis clare often-
non modo quod
dixiffe,
eft
falfum,
qui dixit probe fcivit falfum
libère, ut vir honeftus
dicere débet illum mentiri
;
&
effe,
5
fi
ingenuus, loqui
atque
fi
faepius
ipfum
in talibus mendaciis deprehendat, dicere débet illum effe
&
|
mendaciiïïmum ac etiam, quia nihil turpius eft, cujus magis pudeat viros ingenuos, quàm men-
tiri,
;
10
omnino dicendus. Atqui profe&ô non
qui feepiflime atque apertiflime mentitur,
impudentiffimus
eft
modo
te nulla
falfum
eft,
crimina Optimatibus Sylvae-
ducenfibus impofuiffe, ut hîc fcribis; fed etiam patet clariflime, te
potuifti fatis
probe id
verborum, quee
fcire
:
neque enim
aliquoties ipfa repetis in
memoriam revocata, tuque tuo libro. Quin & pag. 306 non tua & omnino fatendum
ridicule fingis effe dideria Pontificiorum,
cùm
oblivifci
in thefibus tuis leguntur; tibi
à Marefio fuerunt in
proinde
ea negas te
fcripfiffe,
;
hoc pado mentiaac denique etiam impuris, te effe mendaciffimum dentifïimum, quia genus illud mendacii eft omnium maxime manifeftum pro vocas enim ad tuas thefes quse tyjpis mandatse funt & habentur à multis, & ex eft te
mentiri;
cùmque
i5
20
faepiflime ;
:
25
quibus patet clariflime te mentiri. Quin & incredibilis illa audacia, quâ non modo provocas ad infpedionem
tuarum thefium, ex quâ probe
dum
;
non
clariflime pateat
fed etiam Marefio, qui nihil
verum
condemnande te fcripfit quod tanquam in mani-
fcis te effe
effe,
3o
Ad G.
«sg-Hf.
Voëtium.
99
calumniâ deprehenfo, infultas, eademque omnia indigniffime de illo dicis quae de te digniffime dici poffe feftâ
&
maledi-
effe exercitatum. Fateris
quidem,
novifti, clare oftendit te in arte
quammaxime
cendi 5
mentiendi
pag. 9, item, pag. ^40, ^41, & aliis in locis, te Sylvamducis nominaffe fed ais, pag. 340, id nomen à te nec ;
in titulo, nec
quidem
in propojitione
& determinatione pro-
blematisfuijje expref[um,fed tantùm in refponjione ad pen-
ultimam exceptionem*, occajione
ita \
10
ducente, non quodjîudiofe ipfe fcilicet, te invito,
tem,
fi
nomen
quis id ignorans
eam
fer ente,
& /ponte
quœjiveris. Intrufit fe
iftud in tuas thefes. fibi
eo
Quid
au-
potiùs perfuadeat, te de
nomen ad finem refervafle, ut poftquam le&oris animum fufpenfum tenuiffes, exci-
induftriâ urbis
aliquandiu i5
qurnam illi effent quos defignabas, nomen civitatis tandem à te prolatum meliùs notaret, atque fie illos nominatim agnofeeret ? taflefque in eo curiofitatem fciendi
An 20
forte effet nefas exiflimare te
virum
prae cseteris
ingenuum, ac verse religionis, pietatis & Eccleûafticae pacis amantem, improbâ iflâ calumniatorum arte uti voluiffe
?
Ad alteram quôd
fcilicet,
ex praecipuis Marefii expoflulationibus, juxta leges charitatis,
&
Chrifto ex-
preffe prsecipiente Matth. xvin, 15, 16, publicam cenfu25
ram prœcede\re debeat privata
correéîio, praefertim
apud
taies viros, qui faciles tibi aures fuiffent prsebituri,
eos privatim monuiffes
fi
refpondes, pag. 19, eos tibi notos aut indicatos non fuiffe, qui moneri debebant. Ubi 21
a.
Non à
la ligne (i re édit.).
Voir ci-avant, p. 71,
1.
21.
:
ioo
Epistola
I4I-M1-
rurfus manifefte falfum dicis, ut apparet pag. 41 epiftolâ Miniftri
3
quae te docuerat, eos
,
ordinis Ecclejîœ vejîrœ îorii.
Hinc enim eos
fcribere
fi
voluifles
;
ejfe
j,
ex
non infimi
membra, potijjimùm ordinis fenafatis
noveras, ut poffes ad ipfos
ac etiam, ut fperares faciles tibi
quandoquidem erant ex prœcipuis Ecclefiœ veflrœ membris ; ac denique, ut tibi non affumeres tantum jus eos condemnandi, cùm effent ordinis fenatorii. Sed nempe non vis aftringi legibus iftis charitatis, quas ibidem, pag. 12 & 20, per contemptum mujieas vocas. Ac etiam, ut ibidem ais, in aliéna aures praebituros
s
,
10
Republicâ tantum non audebas, ut eos fcilicet privatim |
&
tamen fatis animi erat ut in ipfos publiée decerneres quod nemo non irridebit. Atque ita nihil plane habes, quo te excufes, nifi fimul pudori omni & charitati renuncies neque enim amice moneres
;
fed tibi
:
i5
;
habes ulla meliora in Et fane
utaris
;
tantum
abeft, ut ullâ honeftâ excufatione
quin etiam illam répudias,
ultro fuggefferat fit
intellexiffes
b .
quam
tibi
Marefius
quod nempe rem aliter quàm gefta Nullâ enim in re vis pofle errare fed :
quidquid particulare
tem
aliis locis.
:
eft,
ac fpecialiter ad Sodalita-
B. Virginis Sylvseducenfem pertinet,
cum
generali
quœftione, an liceat Sodalitales B. Maria? inter Refora. Lettre de C. Lemann, 6 mai 1642. Voir ci-avant, p. 67, note a. Desmarets donne les noms des quatorze nouveaux confrères (voir ciavant, p. 66, note c). Le même Desmarets dira plus tard « Ex illis trede» cim quos Illuft. D. Bredcrodius fecum per tranfaclionem fodales affump» fit, quinquc fuerunt in regimine Eccleiia; Gallo-Belgicae, vel feniores » vel cxfcniores. » (Ultima patientia, p. 349.) Voir p. 78 ci-avant, note .7. Sur ces cinq on connaît Andries de Fresne, Johan Gans et Otto Coppcs. {A. C. Duker, G. Voetius, 2 e deel, i« ituk, p. 98, note 2.) b. Lettre à Voet, 25 août 1642. Voir ci-avant, p. 74, note b. :
20
Ad G.
Hî-144-
Voetium.
matos erigere, confondis, non
modo
Marefio in thefi diffentire, quod caufâ, negaverat* the[fibus
;
ioi
ut oftendas te à
ille, tibi
fed praecipue ut
gratificandi
cùm moris
fit
in
opinionem fuam de quaeftionibus generalibus
5
libère proferre, iïtam etiam libertatem circa particu-
io
fada tibi affumas utque in unâ & eâdem thefi perfonas quafdam defignando ac fimul vitia omnia reprehendendo, quœ cum re ab illis fa&â conjungi polTe judicabis, occafionem des ledori ea ipfis tribuendi, tuque intérim, quia fcilicet ingenuus es & candidus, laria
;
dicere poffis te nihil cogitaffe
1
5
;
unquam
taie
quœftionem generalem cum omnibus fuis circumftantiis explicare voluiffe. Ita, exempli caufâ, in thefium fine b nominas Sylvamducis aifque in eâ urbe elfe Soda,
in
nomen dederunt, &
eâdem continua oratione paulô antè
Si quid conferendum fujlinendi,
in
&fi optpara
fymbolam, fi
fie
feripferas
ni\hil nifi
:
fumptus
convivia, lauti reditus, fertiles oc-
cafiones inde aliquid lucri participandi non adejjent,fciunt
gulas &Jlatutafraternitatis aut rofarii,
nedum propter récollegio illi nomen
haut daturos
&
nqflros propter
25
ipfis audiviffe vel
ac tantùm pro libertate veftrâ Academicâ
litatem B. Virginis, cui Reformati
20
de
;
nudum
titulum Maries,
ipfofque alibi Jlolidos
bardos vocas
c
Quae verba nemo poteft non referre ad eos qui funt Sylvaeducis. Tu tamen, ut es vir fyncerus, de iis fcilicet non cogitabas; fed cùm quaeftionem generalem An :
liceat Reformatis, a.
&c,
indefinite atque in ideâ
cum om-
Lettre à Voet, 25 août 1642. Voir ci-avant, p. 74, note b.
b.
Voir
c.
Ce sont
le
passage cité p. 71, 1. 21. propres termes de Voet,
les
De
Idololatrid indirecte
cipatd, 3° partie, 14 juin 1642. (Voir Maresius, Defenfio etc., p. 8.) rappelle, Confrat. Mar.,p. 3o6. Voir ci-avant, p. 71, 1. 1 et 16.
& partiVoet
les
5
5
Epistola
102
144-145.
nibus fuis antecedentibus, confequentibus
& adjun&is
velles explicare, iflud omittere
non
cubi pofle contingere judicafti.
Quod autem
hoc référât ad Optimales fuos, ejus
non
& magnam
tua,
videre eft pag.
|
184,
tibi
&
atque
illis
alibi paffim.
taies fufpiciones in illos cadere fint viri a
2
,
1
primarii
&
numéro
quod
potuifli
fcilicet
ali-
Marefius
culpa
eft,
injuriam
facit,
Saltem
adderes
fi
ut
5
non pofle quia cùm :
j6, ut difco ex libri tui pag.
reditus illius fodalitatis fint tantùm circiter
quinque millium florenorum, ut difco ex pag. 412 quamvis fumma illa inter ipfos dividerëtur, nullam :
10
indè finguli haberent partem dignam talium virorum cupiditate
;
fed in folidum pauperibus erogatur, ut
difco ex pag. 229, ideoque ipfis ad alios fumptus eft
reverâ conferendum in fymbolam. Et quantum ad convivia Sodalitatis, quee difco ex libri tui pag. 28 efle
valde honefta tarentur,
&
& fobria, cùm
priùs ad
alicubi etiam refers,
concupifcere. Saltem, inquam.
Ou
fi
illa
femper invi-
non potuerunt illa hoc adderes, quod
du 27 février 1642 (voir Admiffo itaque N. cum reliquis arbitrio ipfius eum infinem deligendis, ultra 36 Fratrum Sodalitatis numerus non excrefcet, omnium Vrbis N.feu Territorii ejufdem Incolarum. » Et plus loin « 8. In Fratrum admijjione talis fervabitur ordo : nimirum, fi in Sodalitate prœfatd numerus Fratrum Religionis Romano-Catholicae excedat numerum Fratrum Religionis Reformata?, S vice verfd : tamdiu ajfumetur ex eâ Religione cujus numerus inferior fuerit, donec utraque religio numeret Fratres i8,fimiliter Vrbis N. & Territorii Incolas. » (Confrat. Mar., p. 211.) Toutefois, dans une lettre de Zuerius à son cousin Constantin Huygens, écrite de Bois-le-Duc, 2 sept. 1643, où il se plaint de « la nouvelle Faction Mariane », on lit: « ...Des factions & » diuiûons en une Ville où les Papiftes prévalent de nombre, ne le peut » efperer qu'une fin funefte pour les Reformez. Il y a prefentement encor a.
plutôt p. 211, Art. 6 de la Transaction
ci-avant, p. 93, note
b).
«
6.
:
—
»
5o frères Papiftes viuants de
aurr que 18. note b. »
»
la Sodalité
Mariane,
&
(MS., Bibl. Univ., Amsterdam.) Voir
des n(oft)res n'y
p.
77-78 ci-avant,
1
Ad G.
145-147-
eft |
verifïimum,
Voetium.
105
& quod ignorare non potes, cùm ex ipfo modo te excufares
libro tuo difcatur, aliquo
;
fed con-
quidquam mali de ipfis fcripfiffe, ut coneris intérim perfuadere, omnia quae fcripfiffe diceris, vera effe. Imô etiam ipfa tibi tanquam Prophetae à Deo tra fie negas te
5
revelata fuiffe vis credi )
)o &
ut patet ex tuis verbis pag.
notatu digniflimis Fieri potejî
,
:
ut ego,
rerum
tamen more
& methodo mihi ufi-
tatâ hoc ulcus prejfcrim, faéîum ita in
lucem protraxerim,
illic
10
3 j 1
,
geftarum îgnarus,
ita
nativisfuis colorîbus depinxerim, ut in multis videar meras hijlorias
&
hypothefes fcripfiffe [quod mihi
in concionibus
haut infrequenter accidijfe, tefiari pojjunt familiares
&
amicimeî) hinc tamen non fequitur malè confultisfufpicio:
nibus 1
5
tes
& conjeéîuris tantopere indulgendum fuijjfe, ut immi-
indè innocuis capitibusjîruerentur aceufationes Patroni .
potius fuijjet, beneficos fuos Optimates ad admiranda \pro-
videntiœ divinœ hac in parte fubducere, Apofioli 1 Cor. 14, 24, » dijudicatur 20
Nempe
25
ab omnibus
» corde, manifejia » adorabit
25 :
funt
:
:
nomen
& ita quœ
atque
ita
procidens in faciem,
civitatis, in
verè in vobis ejfe*. »
quâ
ea,
Sandus
&
ibi
prophetabas. In loco enim fie feribit
autem quis
a.
citato,
arguitur ab omnibus, &c.
infidelis, vel idiota,
la
Vulgate
Apoflolus
Si autem omnes prophetent, intret
:
notandum,
Texte de
ejus (pro
de quibus
tibi diftavit,
Sic ergo etiam Voetius inter Prophetas.
obiter eft
&
occulta funt in ejus
feribebas, contigerant, Spiritus
Paulus
illud
Arguitur ab omnibus,
«
Deum, annuncians Deum
etiam
& fuggerere
:
te gloriari
quod
fsepe
Atque hîc fada parti-
convincitur (pro arguitur)... Occulta cordis
quœ... corde)... cadens (pro procidens)... pronuntians quôd
vere Deus in vobis sit (pro annuncians.
.
.
effe).
EPISTOLA
104 cularia inter
concionandum
i47-"49-
ut ea certis
ita defcribas,
perfonis tribuantur, ac merse hiftoriae effe putentur.
Quâ
ratione latiffimam
ca|lumniandi viam
&
liberrimam de quibuflibet
tibi aperuifti, quse
fuperiore poteftate claudatur,
fi
admodum
nunquam
à
mirabor.
5
Sed quamvis Concionatori, à quo maxime veritas expe&atur, turpiffimum fit mentiri & ei, qui pietatem ;
&
charitatem Chriftianam profitetur, fub fpecie vitio-
rum reprehendendorum, de proximo maledicere atque occulta qdia exercere
mihi videtur illa
;
:
cùm non
pejus tamen adhuc à te
contentus negare te
fieri
J0
fcripfiffe
quae rêvera fcripfifli, ac fimulare te generaliter
tantùm
vitia
quaedam defignafie, cùm ea
certis perfo-
nis afiinxifti, defendere audes, pag. ij, pag. 342, aliis in locis, te
jure potuiffe Optimates
&
&
Sylvamdu-
nominatim exprimere, non quidem id ullis rationibus probans (neque enim potes), fed exemplis vel diflîmilibus vel non bonis, quo pado fcelera omnia licita effe poffet probari. Quodque omnino ridiculum 8 tanquam fi eft, pag. j 50, à te ipfo exemplum fumis quod aliàs impune fecifti, femper tibi debeat permitti. Sed adhuc ulteriùs pergis, cùmque magna differentia fit inter accufatorem & judicem, non tibi fatis eft quoflibet poffe nominare, ut coram omnibus eos accufes, fed vis decifiones & judicia de ipfis poffe promulgare quodque omnium infolentiflimum eft, vis fuprema illa
t5
cis
|
,
;
»
« Ne longe abeam, cùm ego ante triennium, pro a. Confiât. Mar. modulo fuccurrens orthodoxiae & orthodoxis fratribus in enodatione :
»
quaeftionis de poteftate ecclefiafticâ, atque eâ occafione fubjicerem pro-
»
blema de
feffione
»
nemo
qui haftenus monuerit aut
»
praeter
delegatorum Magiftratûs in conventibus Synedrii
:
àtnHni aut noXuitpaY(io
eft
(Pag. 35o.)
20
25
Ad G.
i49-«*>-
Voetium.
105
tantundem habere authoritatis, ac fi ab aliquâ congregatione Theologorum ab aliquo Concilio, & forte, exconfequenti, ab ipfo Spiritu fando fada effent. Poftquam enim, pag. 343 ad probandum tibi licuiiTe Sylvamducis nominare, attulifti exemplum a nefcio tuî folius judicia
,
5
,
DD. Theologorum
cujus decifionis Cl.
&
quâ velidiotœ
mulier\culœ perciperent intelligi, non in-
definite,fedjignate Amplijf. 10
Leidenfium, in
DD.
Confules totumque adeà
Senatum cujufdam urbis (faltem ut refers, ego enim de hiftoriâ iftâ nihil fcio nec inquiro) tibi objicis, pag. :
344, Atqui DD. Profejfores Leidenfes refponfum commune dederunt nomine Facultatis Théologies ; tua autem
i5
refpondeas, pag. 34$
nomina
b
quos
,
:
1
& privata.
Cui objedioni ut AfFers privatorum quorumdam
determinatio particularis
ais taie quid feciffe.' 2
nimia curîojitas
in aliéna
Republicd,
Hœc
inquis,
ejl,
quôd nempe
aliqui
aufint inquirere, an decifiones fadae à te in thefibus (quje fciiicet 20
ad Rempubl(icam) valde pertinent, funt-
que ejus fecretiflima pars, in quam non licet inquirere) tantumdem habere debeant authoritatis, quantum 4 Non à a.
la ligne (i™ édit.).
Confrat. Mar.
:
«
Cùm
enim anno 1628
Cl.
DD. Theologis Leiden-
novo quod urgebat Inclytus magnae urbis N. Senatus decifio alia elTe non poterat, quin vel idiotœ & mulierculae in Belgio ex le&ione ejus perci.perint, intelligi magnam urbem, inque eâ non indefi-
»
fibus offerrentur quaeftiones in cafu confeientiae decidendae, de
»
juramento
» »
civico,
:
tôv Seîva..., fed fignatè AmplifT.
»
nitè aut àSvjXwç
»
tunique adeo Senatum. b. Ibid.
:
«
Refp.
1.
»
Non
Confules to-
viderunt ergo refponfa Melanthonis, Bezae,
&c,
quae
•
Calvini, Martyris, Zanchii,
»
raque feorfim dederunt, abfque collegis
»
demicis.
»
DD.
(Pag- 343-344.)
illi
maximam
partem,
fi
non
(Pag. 345.)
Œuvres.
III.
ple-
fuis, five ecclefiafticis, five aca-
58
Iû6 fi
EPISTOLA
•
:5o-iSi.
prodirent fub nomine totius Facultatis Theologiae,
quae in Republicâ| veftrâeflepoteft.
habere
fie
Eafquetantumdem
ibid(em) probas Dîfcant, inquis,yî itaplacet, :
Profeffores nojîrœ Facultatis effe in doéîrinâ,Jludiis, profejfione, iVo^u/ouç ,
&
refponfiones ac thefes fingulorum
5
haberi tanquam omnium, communi confenfu approbatas, ftve fpeciatim prœcedanea collatio
& judicium prcecejferit,
five non prcecejferit propter temporis angujîiam aut aliam
quameunque obcaujfam.
Egregium profe&ô & te dignum argumentum. Très a quoeftis in veftrâ Academiâ Theologiae Profefîbres rum alii duo fortafle non amant lites, & fapiunt, meâ quidem fententiâ. Norunt autem, quàm fis acerbus, quàm mordax, quàm paratus ad magna volumina
10
qui tibi vel mini-
i5
,
conviciorum efFundenda in
mùm
contradicunt
;
vel
fi
illos,
hadenus hoc
ignoraffent,
jam exemplo Marefii facile difeunt, te etiam Theologis Reformatis non parcere, nec qui|dem de te bene meritis aufim enim afïirmare me non advertifle Ma:
refium 9 a.
ulli alii
Non à
blanditum
fuiffe in
fuo libro,
quàm
la ligne (/" édit.).
Gisbertus Voetius, Meynardus Schotanus, Carolus Dematius.
Lemannus, pour soutenir
sa cause, s'était adressé,
comme nous
—
l'avons vu
ci-avant, note de la p. 78, à la Faculté de Théologie de Leyde (trois professeurs : Joh. Polyander à Kerckhoven, Jac. Triglandius, Fridericus
Spanhemius), à celle de Franeker (un seul professeur Joh. Maccovius), et aux professeurs de Théologie de Harderwijck (Joh. Cloppenburch) et de Deventer (Henricus à Diest), sans compter les trois professeurs d'Utrecht. Maresius dira plus tard « Cùm gymnafta ipfa fuerint confulta » & Academiâ Franekerana, qux unicum tune habebat profefforem, Uni» verfitas tamen Grœningana praeterita fuit, quôd Dominus Voetius inde » nihil fibi favorabile expeftaret. » (Ultima patientia, p. 140.) Desmarets était professeur de théologie à Groningue, depuis janvier 1643 (voir ciavant, note de la p. 80). :
:
20
1
Ad G.
52-i 53.
tibi,
&
nihilominus
rum adulatorem tur,
eum
lexcenties
injuriofe appellas.
107
Optimatum fuoQuid mirum igi-
nolint in os refiftere, folufque idcirco
tibi
fi
Voetium.
décernas in Academiâ tuâ quidquid lubet ? Vos autem 5
Facultatem Theologicam, atque adeô Ecclefiam Reipublicae veftrae componitis, faltem fi vobis per
très
Concionatores
&
alios licet,
quod ignoro. Sed quam-
vis negarent, facile ex Sacris Literis probabis, quia
in ore 10
duorum aut trium
flat
duo vel tresfunt congregati
in
omne verbum, & cùm
nomine Chrifti,
ipfe
Chri-
ftus vel certe Spîritus fanclus inter îllos verfatur*. Sic
quia tu folus occupas trium poteftatem,
illi
com-
très
ponunt veftram Eccle|fiam & in medio Ecclefiœeft Spiritus fanétus, tu folus habes Spiritum fandum. Quôd fi ;
1
5
alii
fateantur, per me licet, ac etiam ut tua unius autho-
ritas
fit
major quàm reliquorum omnium fimul
6torum, quia, ut
meumeft me
ais, nihil tibi
illis,
colle-
negotiicum Synodis.
Non
qua ad religionem veftram fpedant,
immifcere. Sed nec ab inftituto meo, nec etiam forte ab 20
ofîicio erit
quse ad
alienum,
fi
ea hoc in loco non reticeam,
communem harum regionum pacem &
con-
cordiam non parum conducere mihi videntur.
De
mentis Gisberti
Voetii.
Pars Septima. 25
Eft,
inquam,
inftituti
mei pericula hîc oftendere,
quse ex impunitate maledicentiœ tuae oriri poffent. a.
Mat th.,
xvin, 20.
EPISTOLA
108
Ac quamvis hoc
i
fcriptura epiftolari
fuerim, non tamen illud
tibi fojli,
53-i 5b
forma compo-
fed quibuflibet aliis
legendum proponam. Neque tamen profeftô leges charitatis, exemplo tuo, contemno. Longe mallem te privatim poffe emendari,
fi
quœ
ejus rei fpes fuperef-
cùm, ut fupra vidimus 3 nec Magiftratuum nec fymmyftarum tuorum privata? admonitiones & literœ quidquam ha&enus apud te potuerint, nihil amplius, hac in parte, nifi per publicam reprehenfionem, fperare licet ac quamvis ego perlibenter ab hac taediofâ fcriptione abftinerem, tam neceffaria tamen mihi videtur, ut eam omittere plane non poffim. fet
:
atqui
,
;
Non modo
& pacem
5
quia uniufcujufque officium
ejus regionis in
procurare
quâ
degit, pro
fed etiam quia vix ullus alius
;
eft,
io
falutem
modulo fuo eft,
cui fue-
«5
tanta occafio in vitia tua inquirendi, quique libe-
rit
palàm facere ac etiam à quo eorum meliorem partem fumi, & plus ponderis
riùs ea poffit
patefaftio in
;
|
habere poffe videatur.
Quôd rendi,
mihi
&
magna
fuerit antea occafio
nunc mérita tuaexponendi,
de te inqui-
facile
2°
concèdent
omnes, qui fcient te ab aliquot annis per impudentiffimam calumniam abfque ullâ vel minimâ umbrâ rationis mihi
fummum
fcelerum, Atheifmum
fcilicet,
affingere voluiffe, ut patet ex libellis tuis de Atheifmo
anno iôjo editis, de quibus adum eft fuprà in fine quarts partis hujus epiftola? b jamque librum injurio;
19
Non
à la ligne (1"
a.
Ci-avant, p. 86,
b.
Page 52,
1.
1.
édit.).
7-10.
i3, à p. 55,
2.
1.
tenues les 22 et 29 juin, 6 et i3
Voir, pour ces thèses, de Atheifmo, sou-
juillet
1639,
t.
III ci-avant, p.
604-605.
2 5
Ad G.
i55-i5 7 .
Voetium.
109
fum, quem Philofophiam Cartejîanam vocas, & cujus ultima folia a hoc ipfo tempore inter fcribendum accepi,
fi
non
in folidum à te fcriptum (nolo
iftius
nullam partem adjutori tuo relinquere), faltem tuo juflu & tuâ cura typis fuiffe man|datum. Cùmque fummam in eo libro falfiffima & nullo modo progloriae
5
enim
b
babilia de
me
fcribendi licentiam fumpferitis, mihi
faltem, ut confido, libertas concedetur ea hîc aperte
omnibus exponendi, quae de 10
fum. Et infignis alii
20
probare pof-
maledicentia tua, quâ plerique
illa
à te aggrediendo deterrentur, mihi nullo paéto
eft
non modo quia vitam meam ita paravi, ac tam multis fum notus, ut nihil vcri de me dici poffit, quod nolim audire, ac nihil falfi quod non facile calumniae convincatur fed etiam quia jam in iftâ Philofophiâ Cart. omnia convitia, omnem maledicentiam, omnes artes tuas calumniandi, confumpfifti, adeô ut timenda
i5
te vera efle
:
;
pauca illa, quae de te fcripferam in epiftolâad P. Dinet, comparari poffint cum linteo, quod ferpentibus cicurandis ofFerri folet, ut admorjdeant in illud enim omnes dentés & venenum ita deponunt, ut innoxie :
poftea traclari poffint.
25
Denique multœ funt rationes, ob quas ea, quae de te fcribo, aliquid fortaffe ponderis apud aequos ledores & judices funt habitura. Nam primo notum eft, 1
5 in
— 22 Non à la ligne (/"
édit.).
Descartes ne connaissait jusque-là que les 144 premières pages, ou
a.
les
omis {éditions suivantes).
6 premières feuilles, auxquelles
Les dernières
feuilles qu'il vient
il avait répondu, p. 13-64 ci-avant. de recevoir sont au nombre de six encore
(exactement cinq, plus 9 pages, l'ouvrage ayant en tout 27? pages, sans compter la table des matières). b.
Martin Schook. Voir ci-avant, p.
5,
note
b.
1
EPISTOLA
10
i5 7 -iS 9 .
me pacis & quietis prae caeteris effe amantem, nerainem unquam in jus vocaffe, nemini controverfiam ullam moviffe, ac etiam faepe
illatas
mihi injurias con-
donare quàm perfequi maluiffe contra autem te quam;
maxime adeô
effe
û vel
ut,
acrem & importunum minimum quid hîc haberem, quod cum
contentiofum
:
,
aliquo praetextu poffes arguere, ftatim mihi
lites,
maxime
me non modo
refugio, effent expe&andae
fummam curam nihil fcribam,
;
fit
quas
atque ideô
in eo effe adhibiturum, ut
quod non
5
verum, fed infuper quod
10
|
non
indubitatum.
fit
Notum etiam
mihi non folere effe ingratum,
eft,
quod quis opinionibus meis contradicat fed eos qui veritatis explorandœ caufâ illas impugnant, hoc nomine inter amicos à me numerari, & tantô effe graeos tiores, quô validiores objediones proponunt autem, qui tantùm cavillantur aut conviciantur, folere à me contemni. Quod utrumque in multis reipfâ jam ;
i5
;
oflendi
nec unquam
;
ulli alteri
ex aperte calumnian-
tibus refpondi, nifi uni cui peculiarem
refpondere cogebar
nunc
unde
injurias à te illatas
nifi effent
cum
:
admodum
ob caufam
facile credetur,
me
perfequuturum non
atroces,
&
20
etiam fuiffe,
earum perfequutio
aliquâ publicâ utilitate conjungi poffet.
Praeterea
notum
eft,
me jam
à plurimis annis
regiones ita incolere, ut nemini dubium
lias
25
effe poflit,
quin aeque bene, atque ullus indigena, erga ipfas fim affe&us ac etiam forte hoc nomine mihi aliquid prae|
;
rogativae effe tribuendum,
quod non ex
fed ex deledu, in ipfis vivam 1 1
Non à la
ligne {i n édit.).
Cùm
forte nafcendi,
enim, ut multi
— 24 Même remarque.
3o
Ad G.
159-161.
fciunt, fatis
commode in
prorfus ratio
5
me ad
Voetium.
patriâ
i i i
meâ
verfarer, nec alia
alias fedes quserendas impelleret,
quàm quôd, propter multitudinem amicorum & affinium, quorum confortio carere non poteram, minus mihi effet otii & temporis, ad incumbendum ftudiis quibus oble&or,
&
commune bonum
gentis humanae prodeffe poffe
quae aliqui perfuafum habent ad ;
cùm-
que nulla pars orbis terrarum mihi clauderetur, atque
omnino nulla io
effet,
quam non confiderem me
libenter
nec gravem, nec forte etiam inderecepturam hanc prae caeteris omnibus
in incolam, fibi
corum, effe inhabitandam delegi. Denique notum eft, me nec effe profefîione Theologum, nec de ullis unquam ex iftis controverfiis, quae :
(
i5
Chriftianos in diverfas feftas diviferunt, difputare,
atque ideo liberius,quàm Marefium aliumve ex veftris Theologis, omnia, quae de te dicenda funt, proferre poffe; ac fidem
meam minus
fore
fufpedam quàm
aliorum, qui de rébus ad religionem pertinentibus 20
contra te pugnant.
me
nihil
de
poterit animadverti,
di&urum, quod non eodem modo effem ejufdem tecum religionis.
te effe
poffem dicere,
2 5
Omnino enim
fi
Hîc autem primo agam de virtutibus, quae Theologiae Profefforem & Ecclefiae Paftorem commendare mihi videntur deinde fada tua breviter recenfebo, ac ;
denique de meritis inquiram. Certum
damentum omnium virtutum
effe
eft
bafim
&
fun-
Charitatem, illam-
f
que
in
iis
potiffimum requiri, qui publiée deledi funt
ad alios erudiendos 1
2
Non
à
&
la ligne (/" édit.).
ad virtutem incitandos. Nofti
EPISTOLA
112
i6i-i63.
quid hac de re fcribat Apoftolus Paulus,
&
Si linguis hominum loquar
Angelorum ,
Cor. \) Charitatem i
:
autem non habuero*, faélusjum velut ces Jonans, aut cymbalum tinniens. Et Ji habuero prophetiam, & noverim myJîeria
omnia
& omnem fcientiam ; & Ji
fiiem
ita ut
montes transférant, charitatem autem non
habuero omnem
5
habuero, nihil fum. Et Ji dijlribuero in cibos pauperum
omnes facultates meas, & Ji tradidero corpus meum ita ut ardeam, charitatem autem non habuero, nihil mihi prodejl.
Ex quibus patet omne aliud Dei donum, quod in
aliquo homine effe potefl,
jundum,
nihili
plane
nifi
cum
charitate
fit
10
con-
faciendum. Signa autem, ex
effe
quibus Cha|ritas agnofci poteft, ibidem ab Apoftolo recenfentur
fie
:
Charitas patiens
benigna
non œmulatur, non agit perperam, non
ritas
quœ fua
ambitioja, non quœrit
ejl
ejl,
ejî.
Cha-
inflatur,
non
i5
funt, non irritatur,
non cogitât malum, non gaudet fuper iniquitate : congaudet autem veritati.
Unde
fequitur, illos, qui funt
irae
impatientes, maligni, invidiofi, turbulenti, timidi, ar-
rogantes,
litigiofi, truculenti,
maledici, conviciatores,
20
&
mendaces, nullo modo habere Charitatem. Cùm autem haec Charitas, hoc eft, fanda amicitia, quâ Deum profequimur, & Dei caufâ etiam omnes homines, quatenus feimus ipfos à Deo amari, raa-
gnam habet affinitatem cum honeftâ illâ humanâ amicitiâ, quœ inter viros familiaritate conjundos effe folet
:
optime, ni fallor, utriufque
demus. Una 2
a.
1
Non
à
eft
la ligne
Texte de
la
tantùm (/"
Vulgate
|
fumma
officia fimul
régula, ut
édit.).
:
habeam (pro habuero).
expen-
nunquam
25
Ad G.
i63-i65.
Voetium.
maie, fed, quantum in nobis
eft,
faciamus. Et quianihil melius
eft,
I I
J
bene amicis noflris
quàm
vitiis carere,
nemo unquam alteri majus beneficium praeftat, quàm cùm ipfum ab aliquo vitio modis appofitis revocare conatur. Sed addo, modis appo/îtis nam fi quis ideô
5
:
intempestive alium objurget, fevere,
aliis
fi
crimina
illi
quàm ignominiam io
&
ita
&
ejus
&
deatur, odiofus erit
levem ob culpam nimis
cùm non
prsefentibus
affingat,
fi
eft
opus,
fi
falfa
non tam emendationem,
gloriam fuam, quaerere vi-
importunus. Sed fere femper
nemine confcio, modefte amicum fuum atque fi hoc non fufficiat, & culpa fit gra-
licet privatim,
admonere vis, licet
i5
;
etiam inftare
objurgare
;
ac deinde curare
idem fieri ab aliis ejus amicis, uno, duobus, omnibus. Quse o|mnia fi non profint, ejufque peccatum fit taie, ut eum amicitiâ viri honefti reddat indignum, poflu-
mus quidem nos ab
20
&
ejus familiaritate fubducere, ac
non ampliùs ipfum inter amicos numerare. Sed fane quamdiu amamus, non debemus unquam ipfum publice coram omnibus etiam extraneis & ignotis reprehendere neque enim hoc pado bonum ejus procuraremus, fed potiùs malum, nempe infamiam. Hocque ;
non folùm de
vitiis
etiam de publicis 25
:
occultis eft intelligendum, fed
qui enim publiée peccant, folent
nec curant quôd fciatur fe committere; fed dolent quôd propterea vitu-
in peccatis fuis gloriari, talia
perentur.
Notandumque
eft,
metum
infamise
quam-
non autem ipfam infamiam, quse poftquam alicui illata eft, non ampliùs ab eo timetur. Et idcirco qui privatas amicorum objurgationes non audiunt, non etiam publicis repre-
maxime homines à
vitiis
retrahere,
|
3o
ŒUVRBS.
III.
59
H4
Epistola
165-167.
henfionibus emendantur, fed contra potiùs ex
fumunt occafionem
&
iis
libertatem in peccatis fuis per-
feverandi, ut frequens experientia oftendit.
Atque niunt 18
hae leges
cum
amicitiae
plane conve-
legibus Charitatis, quas ipfe Chrillus Matt.
docet
fie
humanae
Si peccaverit
:
&
in te
corripe
eum
tus eris
fratrem tuum. Si autem
inter te
jrater
tuus, vade,
5
&
ipfumfolum. Site audierit, lucrate
non audierit, adhibe
tecum adhuc unum, vel duos, ut in ore duorum vel trium tejîiumjlet clefiœ.
omne verbum. Quàdfi non
audierit eos, die ec-
Si autem ecclejiam non audierit,
fit tibificut ethni-
& publicanus.
Ubi notandum eft, non agi de quibuflibet proximi peccatis, fed tantùm de injuriis nobis non enim tantùm habetury? peccaverit ab ipfo illatis frater tuus, fed additum eft in te. Cùmque habeamus plus juris ad aliquem reprehendendum, cùm nos ipfos affecit injuria, quàm cùm videmus duntaxat illum cus
10
:
|
non dubium eft quin hîc contineantur extrema omnia remédia, quibus uti licet ad proximura fuum, cùm peccatum aliquod magni momenti commifit, reprehendendum. Nec alio nomine omnia aliud mali fecifle
i5
:
proximi peccata hue revocantur,
quàm
20
quia fupponi-
non minus œgre ferant, quôd quis peccet in Deum, vel, quia Deo ab hominibus noceri non poteft, quod ille qui peccat, & quem amant ut proximum, fibi ipfi noceat peccando,
tur efle tantus zelus in viris piis, ut
quàm
fi
illis
injuriam inferret. Si quis itaque in te
peccaverit, qui
fit
Chriftianus atque ideo
cha|ritatem diligere tenearis, primo
vatim monere debes. Atque 3
Non
à
25
la ligne {1" édit.).
fi
quem per
quidem illum
pri-
non emendetur, debes
3o
Ad G.
167-169.
Voetium.
i i 5
fecundâ vice ipfum monere coram uno vel duobus ejus amicis, eofque ad hoc potiffimùm deligere quos plurimum authoritatis apud ipfum habituros efle con5
Ac
non emendetur, die ecclefiae, hoc eft, conqueraris de ipfo apud concilium illorum omnium, qui eum etiam in Chrifto diligunt adeô ut, fidis.
rurfus
fi
:
juxta ordinem tis
quem audio
à veftris obfervari, poffi-
hîc per Ecclefiam intelligere
Synedrium
vel Sy-
nodum. 10
Sed diligenter hîc notandum per hoc verbum die ecclejiœ, nullo modo intelligi publicam reprehenfio-
nem coram omnibus fet
etiam extraneis, qualis
pof-
per thefes Theologicas aut conciones. Primo, quia
&
dire&e répugnât charitati, i5
fieri
habet ra|tionem pœnae,
quâ non procuratur bonum ejus qui fie arguitur, fed ei malum infertur. Neque enim, ut jam didum eft, fi quis peccatum emendare noluerit, poftquam vulgatum eft inter ejus amicos, magis poftea illud emendabit, propterea quôd aliis etiam innotefeet ac contra potiùs, amifîb metu iftius pudoris, audacior fiet ad peccandum. Secundo, quia fequuntur hœc verba Siautem ;
20
:
ecclefiam non audierit, fit tibi ficut ethnicus eft,
definas
quaris ut inimicum puli ethnicos
&
:
Atque
hse
inter illos,
neque enim olim
Chrifti difei-
publicanos odio habebant, fed tan-
tummodo non amabantut 3o
publica-
cum quibus peculiarem amicitiam propter communionem fidei contraxifti, & pluris non facias quàm extraneum & ignotum. Non autem jubet ut ideirco eum perfenus; hoc
25
eum numerare
&
quidem leges
5 confilium (/" édit.).
|
fratres.
amicitiae generaliter
— 9 Non à la ligne
(ibid.).
omni-
— 22 Idem.
u6
Epistola
169-171.
bus mandata? funt fed prae caeteris tamen, ad ipfas Theologi, Concionatores, & Ecclefiarum Paftores obli;
Nam cùm nihil in humanâ focietate fit amicitiâ praeftantius, & praecipuus ejus fruétus in eo confiftat, quôd ab amicis errorum noftrorum admoneri & gantur.
à
revocari poffimus
vitiis
;
cùmque omnes
tim comparare non poffint amicos prudentes, ut
iis
hune ânem
in
&
caeteris pietate, prudentiâ,
fignes,
illi
fatis fidos
uti poffint
priva-
&
fatis
viri prse
:
charitate chriftianâ in-
tanquam communes omnium hominum amici,
libenter ab
&
fibi
qui eos ut taies agnofeunt, audiuntur
iis,
5
10
;
qui vitam in theologicis ftudiis impendunt,
atque in Concionatores Ecclefiarumque Paftores de-
omnino
ledi funt, taies effe vulgo putanjtur. Atque
cùm
funt taies,
rari
debent
&
fummopere Sed
diligi.
fi
à caeteris hominibus hono-
i5
quem videamus, nunquam
nos privatim ullius peccati admonentem, omnes captare occafiones publiée
cipue
cùm
apud
nos culpandi,
alios
nunquam id refeituros & faepe quibus nunquam obnoxii fuimus, no-
putat nos
vel ea peccata,
prae-
;
20
fada quaedam noftra, fed quae nec à nobis, nec ab aliis mala creduntur, tanquam magna crimina condemnare, quamvis nullâ unquam à nobis bis tribuere
vel
minimâ
modo
fe
;
vel
injuria fuerit affedus,
gerere erga alios plures
:
eodemque etiam agnofeemus
clare
25
illum charitate omni atque humanitate effe deftitu-
tum,
&
amicitiâ indignum. Quae vereor ne fruftra
videar hîc fcripfhTe; jam enim fuprà fatis vidimus, te leges charitalis ut mu\Jîeas
non cupis blandus a.
Voir ci-avant, p. 100,
a
contemnere
:
forfan quia
videri, fed reprehenforis acerbi1.
1
1.
3o
i
Ad G. Voetium.
7 i-: 7 a.
117
magis dele&aris. Ideoque hîc fubjungam.
tate ac legiflatoris imperio
nonnulla etiam de
iftis
primo quidem, quantum ad reprehenfiones, quae fiunt abfque ullo jure condemnandi, & vocantur proprie accufationes certum efl illas in omni republicâ bene inftitutâ permitti, modo fint verse, ac etiam aliquando imperari, ut in crimine majeftatis. Et omnino Et
5
:
illi,
qui alios vitupérantes nihil
falfi
de
ipfis
dicunt,
non condemnantur. Habetur enim exprefle, lib. 18 Dig. de injur. & fam. lib. eum qui nocentem infamavit, non ejje bonum œquum ob eam rem condemnari : legibus
10
:
peccata enim nocentium nota
Sed nihilominus
& oportere &
expedire".
ob quas
certae ac-
varise funt caufae,
minus honeftae ac juflae funt. Nam fane humiliores reos & ad pœnitentiam paratos nemo cufationes
i5
ejfe,
unquam
aliis
|
honefte accufat,
aliquara
nifi fit Praetor, vel
aliam ob caufam ad id cogatur
:
quia pugnat
cum
cha-
quâ nos omnes mutuô profequi debernus, ut eum, qui fupplex efl & veniam petit, puniri cupiamus. Sed fi quis arrogans & obflinatus ea committat ex quibus pax & concordia Reipublicae turbari poffit, quique privatim ab amicis ac etiam à Magiflratibus monitus peccata fua nolit emendare nec agnofcere; qui fit tam vehemens in aliis impugnandis, tam audax in calumniandis, tam pertinax in perfequendis, ut vix ulli au-
ritate,
20
25
fint ei refiftere;
qui denique tôt habeat effugia, tôt
tantamque impudentiam ad ea perneganda, ut quamvis facile poffint intelligi
aflutias ad vitia diffimulanda,
2
a.
Non à
la ligne (1" édit.).
Texte du Digeste,
XXXXVII,
ix
:
De
iniuriis
&famqfis
libellis, 18.
8
Epistola
1 1
i
7 j-i 7 5.
caufam examinant, non tamen ita facile certum eft quilibet pofïit ea omnibus demonftrare illum, qui poteft atque audet, quique non eft in ullo ab
qui
iis
|
:
publico munere conftitutus, re6te facere,
reum fare,
accufet, ac etiam fi
fuerit
ab ipfo
non
pofle honefte
laceffitus
&
fi
talem
non accu-
5
atrocibus calumniis
ne vel pufillanimis effe, vel ea quae pertinent ad publicam utilitatem & propriam exiftimationem neglilsefus,
gere videatur. Excepi autem blicis
illos
qui muneribus pu-
funguntur, non quôd nulli ex
ipfis poffint alios
10
accufare, aliqui enim ex officio ad id coguntur; fed
quorum officium nihil taie exigit, minus honeftum eft quàm privatis. Cavere enim debent, ne cùm judices eue non pofïunt, videantur authoritate
quia
fui
illis,
muneris abutî velle ad alicujus innocentiam op-
pri|mendam. Quippe privati periculo fuo accufant, nifi
omnia quae
dixerint fint vera, vel faltem
i5
&
nifi juftas
caufas habuerint ea putandi effe vera, ut calumniatores
puniuntur
;
fed in authoritate conftituti,
impuniùs nocent. At certe, ex illis omnibus qui publicum aliquod munus fuftinent, nullis eft magis indecorum alios accufare, quàm Conciona-
faepe
20
toribus, ProfefToribus Theologiœ, atque Ecclefiarum
Paftoribus
:
cùm enim,
ratione muneris
fupra caeteros piis, dodis tibus habeantur,
magno
quam impugnant; &,
fi
&
fui,
pro
viris
charitatis zelo arden-
prsejudicio gravant
25
caufam
velint mali efle, multas ha-
bcnt occafiones ad impune calumniandum. Scd quamvis
forte
nonnunquam
illis
accufarent, injuriafque privata odia exercèrent
fibi : |
concederetur ut alios
fadas ulcifccrcntur,
nunquam tamen
&
profeciô
3o
Ad G. Voetium.
175-177-
119
concionibus aut thefibus publicis ad hoc honefte
uti
poflunt.
Nam, quantum ad conciones, nemo dubitat quin fuit inflitutse ad docendam veritatem circa ea quœ 5
fpe&ant ad religionem, & fimul ad homines à peccatis debortandos & ad virtutem impellendos, non autem ad ullos ignominiâ afficiendos, nec ad exempla malignitatis exhibenda,
io
nec ad ullum jus in fingulares ho-
mines ufurpandum. Et quando aliquis in facrâ concione faétum particulare vel Magiftratûs vel privati
eum
alicujus reprehendit, majori
afficit
ignominiâ,
quàm fi idem faétum ex alio loco, quamvis coram iifdem auditoribus, ei exprobraret. Cùm enim publiée deleétus 1
5
fit
ad veritatem ex
illo
loco dicendam, privato
fuo teftimonio publicam authoritatem adjungit, ficque |
dignitate fui muneris abutitur ad
proximum infaman-
dum. Deinde, quia omnis perfonarum publica reprehenfio, quantumvis vera & jufta, limites tamen charitatis excedit, 20
atque ad proximi odium invitât: ideô
peffimi exempli in concione. Denique,
quoniam
eft
prae-
arguendorum facile poteft quis in hoc crimen impune incurrere, quôd etiam perfonas reprehendat, eas quidem non nominando, fed talibus notis defignando, ut quamvis ab auditoribus certô cognofcantur, ipfe tamen pofïït fimulare fe de illis non cogitextu vitiorum
25
tafTe
:
idcirco
illi
qui reverâ pii funt, nullamque
via illegitimam authoritatem fupra Magiftratûs
iftâ
& alios
quofcunque ufurpare conantur, diligentiffime cavere folent, ne idem unquam de fe dici pofïït, quod tu de te 3o
ipfo jaclas, pag. jji,
quôd
|
nempe, methodo
tatâ,faéîa particularia in concionibus tuis
tibi ufi-
haud infrequen-
5
EPISTOLA
120
>77»78.
quamvis nullos nomines, merœ
ter ita depingas, ut,
8 hijîoriœ effe videantur .
tamen
verum & ordinarium earum ufum fpe&emus, non multum habent authoritatis fupponuntur enim ut plurimum à difcipulis fadae, aitque nihil aliud debent continere quàm affertiones, quas earum author in paucarum horarum difputatione
Quantum ad
thefes,
fi
;
defendendas
non
putet.
fufcipit, five eas putet effe veras, five
Nam,
circa res ad fidem
non
pertinentes,
nec ad ullius detrimentum fpeétantes, etiam ea, quae putatfalfa, poteft in iis fine mendacio affirmare, cùm
nempe, ingenii exercendi caufâ, objeftiones, quse fient,
intra brève
vult ipfa contra
quo
diffentit
facere videatur
Sanguis
in venis
ut
:
fi
exprimere,
omnes
nomen
alicu-
forte
hoc ad
fi
quis proponat taies thefes
non circulatur, contra
tur forma? fubftantiales, contra
10
tempus difputationis
defendere. Poteft etiam in|terdum
jus authoris à
rem
5
1
:
Hervœum h Dan-
Regium
.
c ,
aut fimiles
;
tune enim cenfetur illum à quo diffentit honoris caufâ
nominare, nullufque amator veritatis aegre unquam fert fuas opiniones impugnari. Sed valde cavendum eft,
ne quis in thefibus
ut id in ejus vituperium
ita
nominetur aut defignetur,
fadum
fuiffe credi poffit;
tune
naturam libelli famofi, cujus dedecus in Academiam, in quâ effent editse, refiliret. Quamvis enim ab uno fiant, coram omnibus ventilan-
enim
tur,
tranfirent in
&
ideo, nifi prohibeantur, exiftimantur permitti;
19 illum à quo] illos à a.
Voir ci-avant,
b. Voir c.
20
t.
p. io3,
III, p. 446.
Ibid., p. 488.
quo (/" 1.
7-13.
édit.), illos
à quibus (édit. suiv.).
25
Ad G.
178-180.
Voetium.
121
minus tempeftive poiTunt exempla maledicentise exhiberi, quàm in Academiis aut fcholis, ubi non minus virtus quàm fcientia eft docenda. Sed fane, fi nunquam fit maledicendum in ordinariis illis thefibus, quae tantùm ad horariae difputationis ufum parantur, multô minus id fieri débet in reverendis iftis libellis, quos fub thefium nomine vulgare foies eorum enim te authorem profiteras, & in iis deternec
ullibi
|
5
:
minationes 10
five
vis contineri.
décréta veftrae Facultatis Theologise
Quippe doces nos, pag.
343
:
ProfeJJbres
vejîrœ Facultatis effe in doclrinâ,Jludiis,profeJJionc, wo-ju/ouç,
&
refponjîones ac thefes Jingulorum haberi tanquam
omnium*.
i5
Denique, ut meliùs intelligatur, quàm parum conveniat in Thefibus iftis aut Concionibus loco vitiorum perfonas ipfas reprehendere, notandum tatis,
quo
folo utuntur viri pii ad alios
hendendos, vel e|tiam jus magifterii,
eft
jus chari-
homines reprequo forfan uti
potes, ut paedagogus, in adolefcentes tuae curae privatim 20
commilTos, non autem profe&ô in Magiftratum, plu-
rimum
quo utitur Magiftratus ad nocentes puniendos eorumque prœcipuam difFerentiam in eo confiftere, quôd jus civile refpiciat bonum commune multorum hominum fimul junclorum, jura autem magifterii & charitatis ad differre à jure dominii, five à jure civili, :
a5
fingulos feorfim fpedatos referantur.
ceat
quidem Magiftratui
privatis
ac etiam interdum ipfam vitam
fit,
ut
li-
quibufdam nocere,
iis
adimere, ut com-
unquam licet psedagogo plures difcipulos habenti vel minimum muni aliorum
îo
Unde
a.
utilitati profpiciat; fed
Voir ci-avant, p. 106,
Œuvres.
III.
1.
non
ita
4-6.
60
55
EPISTOLA
122
quid mali uni ex
gnam
quantumvis mafingulos enim feor|fîm ab
ipfis inferre,
utilitatem procuret
eorum parentibus
:
i8o-i8î
accepit, ut
ut
aliis
iis
benefaceret, non au-
tem ut ullâ ratione noceret. Atque hîc omnino valet régula quse docet, non
ejfe
facienda mala ut eveniant
magis adhuc valere débet, apud eos qui répugnât enim ut ille folo utuntur jure Charitatis qui alium lsedit, pofïit in eo cenferi ejus amicus. Non, opinor, exiftimas tibi licere aliquem interficere aut vulnerare, quantumvis magnum peccatum commiferit; nec etiam pecunias diviti, quantumvis iis maie
5
bona. Et multô
:
10
utenti, eripere, ut eas des pauperibus, aut in alios
ufus quantumvis pios convertas. Sed fane, non video
quam
cur magis liceat proximi tui exiftimationem,
multi fortunis omnibus ac vitâ ipfâ chariorem habent,
quantumvis
juftâ reprehenfione, in concionibus aut
decifionibus Theologicis minuere
damno
1
:
fie
enim
il|lum
affi-
pœnâ, non aliter quàm fi pecunias aut vitam eriperes. Hîc autem loquor de proximo tuo, ceres
nam
vel
forte in alios jure belli vis iftud tibi licere
:
fcio
pugnacem, atque omnes, à quibus vel minimum in religione diffentis, inter hofles numerare; quâ in re quàm pie te géras non dicam,fatis enim intelligetur ex charitate quâ uteris erga ipfos fratres. Loquor etiam de concionibus & decifionibus Theologicis duntaxat, quoniam ibi agendo ex publicâ authoritate maledi&is tuis plus noces. Ncque affirmo te nunquam alibi poffe inimicos publiée aceufare, five apud judicem, five etiam apud populum; etfi profedô minus
20
te effe valde
honefte id potes
quàm
privatus, atque heee licentia
publiée alios aceufandi excedit loges charitatis,
& non
7
3o
i8a-i8 4
Ad G. Voetium.
.
inftituta eft
ad
bonum eorum qui
|
12)
accufantur, fed re-
liquorum qui, metu fimilis accufationis, à vitiis magis abhorrent, ut jam diélum eft. Atqui audi B. Jacobum Qui detrahit fratri, aut qui judicat cap. 4 dicentem :
5
fratremfuum, detrahit
enim
10
imô tanquam concionatori mandatura, reprehendas, & homines ab iis revocare cone-
fed hoc longe aliud
:
& judicat legem. Conceffum
tibi eft,
ut vitia ris
legi,
eft, vitia
reprehendere, quse
jam ab omnibus fine controverfiâ pro vitiis habentur, quod unum tibi mandatum eft & aliud, judicare hune vel illum hominem iftis vitiis effe obnoxium; vel etiam determinare hoc vel illud, quod ab aliis pro vitio non ;
habetur, vitium
effe.
Quod profe&ô
fi
facis, detrahis
& judicas legem; hoc eft, plus arrogas judicio tuo quàm legi. Ad determinandum enim quid fit juris, ha-
legi, i5
communi omnium fententiâ judicatur; & ad fada hominum punienda, habentur Magiftratus. Mihique non facile perSynojdos veftras, in quibus ex
betis, opinor,
fuadeo fymmyftas tuos aequo animo 20
pluris
tamen
aliorum
ita
décernas, ut quamvis
fi
opiniones
conftituant,
:
nifi
forfan te in caput Ec-
quod non auûm
diffuadere, ne
etiam Magiftratus paterentur te de particulari-
bus hominum
faftis in
care, atque ita in graffari, 3o
tuum unicum decretum, quàm
fim fufpedus, vel maie merear de noftris. Sed
illis
fane,
fieri velis
omnium
clefise fu3s
vel
vos determinatis
theologi ac etiam intégra fynedria à te diffentiant,
alii
3o
quod
tu folus, ex propriâ authoritate, de quaeftionibus non-
dum apud
25
effe laturos,
Non
admodum à
concionibus aut thefibus judi-
omnium hominum famam mirarer.
la ligne (/** édit.).
libère
1
EPISTOLA
24
184-187.
prœtextum quo uti poffis ad fingendum id tibi licere nempe, quemadmodum olim Prophetae Reges ipfos liberrime objurgabant, ita etiam Novi quidem
|
:
eorum imitator, tanto ardes zelo, ut ferre non poffis quidquam committi, non dicam quod Deo difpliceat, fed quod tibi videatur, vel tantùm quod fingere poffis tibi videri, Deo difplicere, quin illud feveriffime reprehendas, &, quia non habes
tu,-
pientiffimus fcilicet
rationem perfonarum, seque libenter in Optimates
5
&
Magiflratus atque in vulgares homines inveharis. Sed,
Domine Voeti, velim ut advertas, jus illud fummurn, quod olim quidam Prophetae in ipfos Reges exercuerunt, non illis conceffum fuifTe, nifi quatenus modo extraordinario & fupernaturali à Deo impellebantur, ejufque voluntati obfe|quentes non poterant errare quapropter etiam illis non credebatur, nifi quia ma-
I0
l5
:
gnis
&
indubitatis miraculis fidem didis fuis facie-
Atque ut intelligas eorum jus tam immenfum fuifTe, ut non facile tibi ullum fimile concedi poffit, vide quo pa&o Deus illud defcribat, Jer. 1 Ecce, in-
bant.
:
quit, conjiitui te hodie evellas,
&
dejîruas,
plantes. Ille
&
&
& fuper régna, ut & dijfipes, & œdificcs, &
fuper gentes
difperdas,
autem, qui
20
fie
conflituebatur fuper gentes
fuper régna, erat vir iolus, nullos fecum habens
confiliarios vifibiles,
erant, deliberaret,
tem civilem neum Reges
;
cum quibus de
iis,
quœ agenda
25
nullamque etiam habens potefla-
& ideirco non fuiffet rationi confenta& populos fe ultro illi fubjicere, nifi evi-
dentibus miraculis oftendifTet reverâ miflum
effe.
Tu
à
Deo regum domino
quidem extraordinarios iitos eo imitaris, quôd aliorum homi|
Prophetas optime in
fe
3o
Ad G.
187-189.
num
confilia
non
Voetium.
cures, &,
tanquam
12c fi
cum Deo
loqui
pedore décréta tua depromas hadenus defuerunt, & didici ex
foleres, ex proprio
miracula fcriptis 5
tibi
,
fed tuis
nullos his fœculis juxta veftram religionem
agnofci in Ecclefîâ taies Prophetas, qui fcilicet edant
& quibus
omnibus fit credendum. Atque idcirco non opus erit, ut examinem, quid
miracula,
in
noftris aliifve, qui à vobis pofïit 10
concedi. Satis
eft
hac in parte dirTentiunt,
quôd
intelligatur, te
nec
efle
immunem, nec ullum privilegium habere fupra cseteros omnes religionis veftrae Miniab errandi periculo
Hinc enim fequitur, fi tibi liceat Magiftratuum fada coram populo ex propriâ tuâ authoritate reprehendere, i|dem etiam omnibus aliis licere ac cùm errare poflitis, & fint quot homines tôt fententise, nullum alium inde frudum expedandum effe, quàm turbas & confufionem. Quse mala in Republicâ tam ftros.
;
i5
potenti,
20
25
tam multis membris confiante, ac cujus
omnis à concordiâ dependet, quàm diligentiflime praecavenda elle nullus ignorât. Sed ne intérim Charitatis oblivifcamur, quemadmodum folemus amicis condonare quidquid in nos peccent, quandiu judicamus eos reverâ nobis effe amicos, contra autem in illos magis irafci, quos agnofcimus amicitiam fimulare ut nos laedant, quàm in aperte nocentes ita, fi quando Theo:
logus vere pius,
quàm
& quem conftet
Charitatis, limites
poterit excufari; fed
pietatem, fadis 3o
falus
fi
nullo alio duci affedu
officii
fui
excédât, facile
quis, vultu ac verbis fimulans
ipfis nihil
|
aliud
quàm malignitatem &
dominandi lubidinem oftendat, omnino eft coèrcendus. 6
Non
à la ligne (1"
édit.).
I2Ô
EPISTOLA
1S9-190.
examinemus fadum tuum contra Sylvamducis, facile quo zelo ferveas intelligemus. Nam primo, confidcrando rationes, quœ te moverc potuerunt, ut illam urbem in thefibus publicis no-
Nunc autem,
fi
minares, ac fimul ea, quse ab ejus Magiftratu atque
5
Optimatibus fada erant, condemnares, ipfofque Optimates variis convitiis afficeres, nullam omnino poffumus invenire quœ redoleat Charitatem. Nec ullam ipfe
excogitare potuifli
libro habes, nifi
quôd
:
nullam enim
dicas, pag.
4%
Sylvseducenfi confultum fuiffe à nefcio Miniflro,
in toto tuo
te fuper
quo
illius
& operœ quaji parcentem, cùm ederes
idololatriâ indireclâ,
cafum
îJ\lum iis inferuijje,
fado urbis
The/es de
tanquam
û minus operœ effet aliquid thefibus inferere ac typis mandare, quàm illud idem privatis literis ad amicum fcribere; quod nemo non agnofcet falfum effe, praefertim ex iis qui fciunt nihil poni in thefibus, de quo refpondens doceri non debeat, hocque etiam nonnihil laboris exigere. Sed quamvis operae hoc pado reverâ
non ideo plus haberes charitatis. Nec fane quaefivifli emendationem, ullamve aliam utilitatem eorum quos arguebas apparet enim ex libri tui pag. 3}9&}4i b ,te non fperaffe thefes illas ad ipfos unquam
peperciffes,
:
a.
Voir ci-avant,
p. 67-69, note a, surtout p. 69.
Spécimen AJJertionum ou Confrat. Mar. : « ...ad privatas quafi fcedas Academicas, quœ à paucis leguntur, nec nundinas Francofurtenfes fréquentant. » (Pag. 339.) « Quôd autem, lapide hic in altum projefto, aut telo à me emilfo, aliqui fc induunt five theoiogi, fivc politici, five plebei five optimales, hoc mihi rcrum illic geftarum ignaro (nifi quantum ex epiftolà miniflri N. [C. Lemann, voir ci-avant, p. 6y, note a] infra exhibendà innotucrai) non imputent, fed fibi ipiis, optimates verô patrono fuo [Mare/10] qui publico feripto nomina & faâta Fraternitatis ita buccinavit, ut omnibus occafionem objiciat de eà diileb.
» » » »
» » » •» »
10
—
rendi, multis neceflitatem impofuerit penitius in circumftantias
omnes
i5
20
Ad' G. Voetium.
190-192.
127
perventuras. Nec etiam difcipulorum tuorum illiufve
bonum
alterius
&
fpeétare potuifti, Sylvamducis nomi-
quod reprehendebas defignando nam contra minus alios à tali fado pote|ras revocare, dando illis exempla virorum illuflrium & famée optimae, qui jam illud aufi erant & quos nemo non libenter imitetur, quàm fi rem à te reprehenfam circumftantiis omnibus ita exuifTes, ut nemo potuiffet fufpicari te ad illos refpexifle. Cùm itaque nec ad eorum nando,
authores
facti
:
5
10
quos arguebas, nec ad aliorum ullam utilitatem fpeétare potuerit tua illa perfonarum defignatio, quid fupereft nifi ut manifefte cognofcatur te maledicere voluiffe
?
Deinde, û ulterius inquiramus qusenam i5
dicentise tuae fuerit caufa, niri,
quàm quod
non
iftius
male-
facile alia poterit inve-
libenter ejufmodi occafiones captes
ad injuftam dominationem in omnes homines ufur-
&
pandam
inimicitias 20
flabiliendam.
cum
iis
Neque enim
de quibus maie loquutus es habe-
bas, quoniam, ut faepe afjfirmas, ignoti
;
fed
cùm
privatas ullas
tibi
antea erant
fperares thefes tuas vel
nunquam ad
eorum manus effe perventuras, vel faltem ipfos tanti eas non eiTe faduros ut publico refponfo dignarentur :
i3
Non
à la ligne (/"
édit.).
»
de quibus alioquin nunquam cogitaflent. Vix unum utque alterum puto fuiffe in Belgio, qui ex problemate meo, in extremum an-
»
gulum
»
minimam partem
»
inquirendi
:
»
& tôt aliis cafibus & quseftionibus permixto, hypothefeos percepcrit. Vnum folummodo exemplar, miffum Rev. niiniftro N. [Jacobus Focanus, à Bois-le-Duc] per fratrem in hàc Academiâ ftudiofum (idque more folito, jam enim à quinque annis, ni fallor, omnia exemplaria thefium mearum confecutus eft, me aut
»
fratre curante), tantos illic fluclus excitare potuit.
»
»
difputationis retrufo,
.
.
»
(Pag. 341-342.)
Epistola
128
191-194.
non parum tibi authoritatis conciliare poffe putafti, ex eo quôd ftudiofi veftri Academici, aliique omnes ad quos fa£li tui fama perveniret, videntes te aufum fuiffe taies viros & urbem tam celebrem condemnare, ob rem ad bonum reipublicœ ab iis faélam & ab aliis theologis approbatam, teque id impune tuliffe, revererentur potentiam tuam, & non auderent quicquam neque privatim neque publiée fufcipere, nifi prius à te effet approbatum, ne in maledicentiae tuœ importunitatem incurrerent. Quâ via quicunque eft impudens,
&
malignus, loquax,
gnam dominationem
plebi gratiofus, facile ad
|
quando
poteft pervenire,
5
10
maejus
nemine deteguntur. Sed fatis incommode tibi 3 innocentiam accidit, quôd Marefius publico fcripto fuorum ac tuse reprehenfionis iniquitatem oftenderit ac deinde etiam, quôd Magiftratus Sylvaeducis aliique artes à
;
i5
variis literis effiçere conati fint, ut ab ulteriori fcrip-
tione abftineres
&
proximse Synodi judicium expe-
quos argueras, fubjicere velle profitebantur. Ita enim fieri non potuit, quin vel aperte pietatis & charitatis larvam exueres, juftiflimse illorum petitioni non obfequendo vel de fummâ domiélares, cui fe
illi,
20
;
nationis fpe
magnâ
ex parte excideres,
fi
te à
Synodis
ordinem redigi patereris. Quorum utrum malueris, editione libri de Confraternitate Marianâ oflendis in eo enim nullis rationum momentis & nullo honefto prœtextu, fcd folâ
in
:
|
contumaciâ& maledicendi audaciâ, de 24 a.
Non
à
la ligne
(/"
édit.).
Voir ci-avant, p. 73, note
b.
viéloriâ certas.
25
Ad G.
i94-'9<5-
Voetium.
129
Atque omne iftius libri artificium in hoc uno confiftit, quôd tam longum illum feceris tamque tcediofum, ut nullius hominis patientia durare poffit ad integrum
perlegendum & tam fréquenter in eo Marefium cum illis quos défendit accufes, objurges, condemnes, ut ii qui tantùmhinc inde paginas ejus aliquasinfpicient, videntes te ubique in ipfis triumphare, tanquam fi ;
5
juftitiam tuae caufae atque crimina adverfariorum cer-
argumentis demonftraffes, putent tua illa argumenta in aliis paginis, quas non legerunt, explicari. Materiam autem ad conflandum craflum volumen tiffimis
io
multas inanes narrationes, quiB. Virginis odiofas reddere conaris,
invenifti, colligendo
bus Sodalitates
|
&
i5
librum Marefii fruftillatim confciïîum&difcerptum 3 in locos communes digerendo, & varias quaeftiones
proponendo, quœ fane charitatem non oient Charitas enim non cogitât malum, illse verô nihil aliud often:
dunt, fuit. 20
quàm
te faepiiTime
Narras etiam, in
farii tui
malum
ifto
cogitaiïe, ubi
volumine, quo
modis omnibus à fcribendo
te
nullum
pado
adver-
revocare conati
&quo pado
nihilominus in fcriptione perrexeris, ut inde credatur eos caufae fuse diffidere, tuam autem fint,
tibi effe
indubitatam. Quae praejudicia
qui caufam accurate 25
fatis facile illos,
non examinabunt,
in
errorem
inducent; ac quantum ad alios, quos forte nullos vel non nifi pauciffimos fore fperafti, eos nempe qui & li-
brum
Marefii
cum
tuo confèrent,
&
utriufjque rationes
expendent, folo metu videris retinere voluiffe, ne, quse de te veriffima effe percipient, aliis aufint palam 3o
facere. a.
Non enim
illos latere poteft,
Voir ci-avant, p. 84, note
Œuvres.
III.
nullam folidam
c.
61
EPISTOLA
IJO
196-198.
fa&um Optimatum Sylvœducenfmm improbandum nullamque ad tuum defendendum, nifi quôd incredibili cum audacià neges te rationem à
te afferri
ad
;
illa fcripfnTe,
qu<e diftincle in thefibus tuis leguntur.
&
Unde perfpicue cognofcent, Marefium Sylvaeducenfes caufse fuœ nullo
modo
Optimates
5
diffifos fuifle,
ullam fpem habuiffe tuse reéte defendendœ ac proinde, illos idée tantùm feriptionem tuam impedire voluilTe, quôd paci Ecclefiae veftrae atque honori
neque
te
;
tuo confulerent; te autem, è contra, rixas quœfivifle, ut illos infamares,
&
turbas
& quàm maxime
10
con-
tumax, implacabilis, terribilis appareres, ne quis in pofterum tibi aufit repugnare. |
Nam
certe,
cùm factum Optimatum
Sylvaeducen-
fmm, ad ipforum urbis fecuritatem & falutem Reip. fufeeptum, condemnare non timueris, nemo credet fe tam fande vivere, vel prehenfione tua fis,
& illum
tantae effe authoritatis, ut à re-
tutus.
fit
i5
Cùmque
Marefio tam iratus
tam acerbe perfequaris, ob
id
unum quôd
quantum potuit exeufando, ac etiam laudibus, quarum indigniffimus eras, extollendo non fperandum eft, ullam viam poffe inveniri ad te tam blande admonendum, ut non maxime irriteris. Cùmque tam audader in libro tuo mentiaris, tam faepe in eo provoces ad infpedionem tuarum thefium. ex quâ mendacium tuum fit manifeltum, & tam aperte leges charitatis ut mu\Jîeas a contemnas non eft quôd quifquam fperet, evidentiâ fuos modeftiffime défendent, te intérim
20
:
:
i3
a.
Non à
la ligne
Voir ci-avant,
(/"
édit.).
p. ioo,
1.
n.
25
Ad G.
198-îoo.
&
Voetium.
i j i
imponere. Denique, cùm appareas tam atrox in minimis injuriis ulcifcendis, tamque implacabilis, & tam pervicax, ut neque magiftratuum neque conventuum 5
certitudine rationum fuarum, tibi filentium
ecclefiafticorum authoritate vel admonitionibus vel
precibus fle&i poffis aut coërceri
importunitatem tuam averfabitur,
tanquam tibus io
fi
ferse alicujus
indomitae refugiet. Quibus ar-
bac vice famam tuam confervare, ac qui veritatem tuse caufœ percipient, non
poffis
efficere ut
aufint
nemo non merito & occurfum tuum
:
ii
eam
aliis
exponere, vel faltem ut fides
iis
à
reli-
non habeatur, fateor te fore fumme potentem. Sed paucas hîc addam rationes, ob quas id fieri vix
quis
pofTe mihi videtur,
Quamdiu
i5
|
ac fimul mérita tua defcribam.
convitia tua in folos religionis veflra; ad-
apud illos, qui partibus tuis favebant & fcripta tua non examinabant, aliquam pietatis & doétrinae famam habere potuifti quôd enim multos libros fcriberes, dodrinœ quôd autem afperis verfarios effudifti, facile
:
;
20
&
maledicis verbis ûepe in
fariorum,
iis
& ferventi pietatis
intérim à te ritabantur,
utereris, merito adver-
Sed diffentientes indignabantur magifque ir-
&
tuai zelo tribuebant.
libri tui nullius
plane ufûs erant,
nifi
ad efhciendum ut qui eos perlegebant (quos fateor 25
admodum
fuiffe
num
-«.'identes
convitia tantùm contineri,
malè à
te defendi,
pejorem de
&
illâ
in iplis loco ratioita
caufam veftram
conciperent opinio-
adeô ut ad ipfius religionis veftrae honorem & pro|motionem fit perutile quôd artes tuae detegantur, ac vereor ne noftri hac occafione me praevaricationis
nem
3o
paucos),
:
I î
EPISTOLA
2
accufent.
Cùm
200-ioj.
deinde notatum
non tam
efl te
in vul-
&
omnibus cognita peccata invehi folere, quàm nova qusedam invefligare, quae tam minuta funt, ut ab aliis pro peccatis non habeantur, & non tam ad plebejos homines quàm ad potentiores fpe&ant, atque illa tanquam fumma fcelera defcribere, ut prse caeteris gata
5
fandius videaris tune multi exiftimarunt in te optime :
quadrare verba Chrifli, Matth. 7 Nolite judicare, ut nonjudicemini. In quo enim judicio judicaveritis, judica:
& in
quâ menfurâ menfifueritis, remetietur vobis. Quid autan vides feflucam in oculo fratris tui : & trabem
bimini;
in oculo tuo
non vides ? Aut quomodo dicisfratri tuo
ejiciam feflucam de oculo tuo tuo ? Hypocrita, cjice
:
&
de oculo tuo;
tune videbis ejicerc feflucam de oculo fratris ell,
Sine
ecce trabs ejl in ocu\lo
primum trabem
etiam poftea cognitum
:
10
tui.
&
Cùm
i5
quo pado Regium impu-
&
cenfuram tuam theologicam abfque ullo rationis preetextu ad quseftiones pure philofophicas gnaris,
extendere volueris, de malignitate tuâ dubitari non potuit.
Cùmque nunc tandem
eô ufque deveneris, ut
&
20
Academicis thefibus condemnaris, ob rem ab aliis Theologis & ipfo etiam eorum Synedrio approbatam ut
urbis celeberrimce Magiflratum
Optimates
in
:
eorum Paftorem, qui tibi modeftifTime ac veriffime pro ipfis refpondit, tanquam mendacem & calumniatorem prolixo libro traducas
voces
;
ut dicas nihil
ut leges Charitatis mufleas
;
tibi
negotii effe
ea qu?c in thefibus aperte libro
impudenter neges à
fcripfifti,
cum
cvulgando
:
Synodis; ut
poftca
te feripta efle;
ratione potueris impediri à tam maligno libro
25
|
in alio
utque nullà
&
maledico
dubitare non debes quin Domini tui
3o
Ad
îoa-a<>4.
G. Voetium.
i
} 3
audaciam iftam tuam necefîario effe coërcendam. Nihil enim magis aperte ad civilem difcordiam tendere poteft, quàm fi quis unius urbis authoritate munitus faftum alterius urbis, &quidem non clare agnofcant
5
bonum
qualecunque, fed ad
reipublicse fufceptum,
publico fcripto condemnet, ac non tam rationibus reprehendat,
quàm
conviciis infequatur.
JEgve forfan fers haec à
me fcribi
;
fed quid facerem
?
communi harum regionum, quas ego non minus quàm tu à multis annis inhabito, falute ac pace. Neque hîc ullo modo quaeftio efl de rei quam reprehendifti aequitate. Non opus efl expe&are ulAgitur hîc de
10
|
i5
lam fynodum, quae determinet an liceat veftris focietatem aliquam cum Romano-Catholicis inire, quae à B. Virgine denominetur, & in quâ nihil fiât à religione veftrâ alienum (quâ in re puto magnam inventum iri difficultatem). Sed quseritur hîc tantùm an liceat unius urbis theologo, ex propriâ authoritate, aliam urbem condemnare, ac quantum in fe eft, infamare atque an putandum fit ejus dominos, pro eâ quâ pollent aequitate ac prudentiâ, in illum non effe animadverfuros. Praefertim cùm jam experti fint te efle tam pervicacem, ut nifi mature coërcearis, facile ad intolerandam audaciam fis perventurus & nihil aliud poffit expedari, fi tibi hac vice parcatur, quàm quôd forte in pofterum, non melior fadus, fed cautior, abftinebis quidem ab urbi|bus nominandis, fed intérim, mcthodo a tibi, ut jaclas, ujîtatd fa&aeorum quos voles infamare ;
20
;
a5
,
7
a.
Non
à
la ligne
(/"
édit.).
Voir ci-avant, p. io3,
1.
8-9.
i}4
Epistola
204-206.
deferibes, ut facile ad ipfos referri poffint,
fie
non minus quidem nocebis, fed
forte
minor
&
erit
ita
oc-
cafio te puniendi.
Non exponam
hîc alias rationes ob quas tibi à fu-
perioribus tuis, tam politicis cis,
quàm etiam
ecclefiafti-
condonari non poffe exiftimo, ne forte videar,
monendo,
tacite illos ea quae meliùs
me
puto.
quod, plebis caufâ, omittendum
eft
Nempe hoc femper
te
feire poffunt,
ac procul dubio etiam fciunt, docere velle. Sed
adhuc
5
unum
elfe
non
in veftrâ religione obfervari
10
audivij û quis Concionator in turpi aliquo peccato
deprehendatur, exempli caufâ,
tum
fi
adulterium vel fur-
homicidium commiferit, ut munere fuo priquamvis enim ii qui non bene vetur. Nec immérité a|gunt, pofTint alios bene monere, nunquam tamen vel
:
tanta fides illorum didis habetur, inculpati efle putarentur. Sed fane
quàm û
probi
&
nullum peccatum
nullum meliori jure impedit ne verbis ejus credatur, nullumque ideirco eum munere fuo reddit magis indignum, quàm fi fœpiffime Concionatori turpius
i5
eft,
20
atque apertiffime mentiatur, maledicat, calumnietur. Alia enim peccata extra concionem fiunt,
nam
fragilitatem exeufantur.
&
Quin etiam ex
ob humacharitate
credere debemus, illos qui ea commiferunt, volunta-
tem
in
iis
perfeverandi deponere, antequam incipiant
concionari
quàm
fi
;
ac proinde, non minus
effe
audiendos
antea fuiffent inculpati. Nullumque omnino
ne quis homicidii, vel adulterii, vel furti exempla edat in concione quin è contra, fi quis ira percitus hominem occidit, vel alio animi motu periculum
eft.
;
3
Non à
25
la ligne
(1"
édit.).
|
3o
Ad G.
*o6-2o8.
Voetium.
ijt
impulfus alia peccata commifit, faepe ipfum poftea
eorum
fie
ab
revocare,
iis
qui
efficacius alios poffit
nunquam
tia nullibi faciliùs exerceri poteft,
ac nullibi magis tutse ifto
in ipfa incide-
quàm
licen-
in concione,
culpanda. Conciones enim
eft
docendam
funt ad
infti-
veritatem, populus illam ex
loco expe&at, ideoque nullum in concionatore
majus vitium io
quàm
&
Sed mentiendi, maledicendi, calumniandi
runt. 5
pôenitet, ut aptius
quàm quôd
eft,
etiam conciones
inftitutae fint
mendax. Cùmque ad exempla pietatis & fit
charitatis Chriftianae exhibenda
;
cùm
ex variis
men-
daciorum generibus nulla magis turpia fint, nec à charitate magis aliéna, quàm quae in proximi detri-
mentum i5
lantur
panda.
:
tendunt,
&
maledi|c"ta,
&
calumniae appel-
nulla etiam funt in concionatore magis cul-
Quôd autem
in talibus mendaciis,
non femel,
jam fatis fupra fuit oftenfum. Nec opus eft ut mihi homines credant nihil aflerui quod ex tuis feriptis publiée editis non fed faepius in tuo libro deprehendaris,
:
20
fit
manifeftum. Vel certe,
fi
qui nec feripta tua velint
aequum putent mihi afnrmanti credere, potiùs quàm tibi paftori fuo ftrenue idem perneganti, non poffunt tamen te exeufare, nifi Marefium fymmyftam tuum condemnent. Negari enim non poteft, quin cvolvere, nec
25
illum faepe in libro tuo mendacii
quâ
in re
fi
verum
concionetur; fed
eum
ergo indignus
aceufes, eft
falfum, certe in hoc ipfo,
qui
quôd
calumniae aceufes, tu ipfe calumniaris. Et quia
nulla de 3o
fi
dicis, ille
& calumniae
fationem
|
illo
fufpicio efTe poteft, nullam puto excu-
tibi fupereffe.
6
.
Epistola
1 1
De Prœfatione
108-Ï09
libri Ultrajeéîi editi
&
Cartefianâ,
de Philofophiâ
ejufdem tertiâ feclione
Pars Octava.
Nondum librum de Confraternitate Marianâ totum legeram cùm alius de Philofophiâ Cartefianâ prodiit 3
5
,
&
quamvis multi, à quibus jam vifus eft, eum judicent omni refponfo effe indignum, quia tamen cœpi refpondere b atque tam atrox in eo calumlucem;
in
,
nia continetur, ut ipfam filentio praetermittere
non
debeam, breviter ejus examen hîc abfolvam. In primo folio, habetur hic titulus Admiranda Methodus nova? Philofophiâ? Renati Des Cartes. Vltrajeéli,
I0
:
ex officinâ Ioannis van Waes\berge, anno 1645
me
nullus praeter
In
nomen
veftro,
l5
.
folio, incipit
habetur
Ubi, quia
author nominatur, videmini judi-
commendari d 2
.
merces meo nomine, meliùs quàm
caffe veftras
poffe
c
longa praefatio, in cujus fronte
difcipuli
cujufdam
tui
c ,
quod ut
fcrip-
meis indignum, ne forte gloriam Heroftrati aflFedet, praetermitto illius autem mores, & ïtylum, tuis tam fimiles effe intelligo, ut vix ab invicem dignofci poflint; atque ideo ne errem, non te folum, nec illum
tis
:
16
Non
à
la ligne
(1"
édit.).
a.
Voir ci-avant,
b.
Parties
c.
Voir ci-avant,
p. 5,
d.
Voir
c.
Ci-avant, p.
642, 1. i5-22. note b.
t.
i
ro ,
p. 109,1. i-3.
2°, 3", 4* et 5°
III, p. 5,
note
de cette
a.
lettre.
Voir ci-avant,
p. 13-64.
20
.
Ad G.
aog-210.
Voetium.
folum,fedvos ambos ut authores
ijj de Philiofophia)
libri
Cartiefiana) confiderabo
hujus prsefationis,
Initio
annos jaclari cœptum
ait
apud
effe
nomen meum ante aliquot nobiles
quofdam
& ma-
gnâtes maxime, prœcipuo buccinatore viro quodam non indoc7o a qui eiantrum in quo latebam monflrare noluit b ,
Sed 2
a.
cùm tam
Non
à
obfcura non effent
la ligne (i
Reneri. Voir
rc
1, p.
1.
mea
|
.
latibula, quin
édit.).
3oo, et
t.
II-,
pp. ïoi-3, 3o5, 527, 528-9, 548, etc.
début de cette Préface (qui porte en tête Martinus Schoockius Philofophiœ in Academ. Groningo-Omlandica Profejfor, LeQ. S. D.) « A quo tempore primum NobiliiTimus Ampliffimufque Magiftra» tus Trajeftinus, heroicoconatu Uluft. Gymnafii (quod praeter multorum » opinionemcitô in Academiam excrevit) fundamenta moliriccepit (i634): » cujufdam Renati des Cartes nomen primo muffitari, dein, quod Philob. Voici tout le
:
:
»
fophorum aquila
»
jaclari
»
indo£lo, qui perfuadere laboravit, alicubi (antrum
» » »
diceretur,
apud nobiles quofdam
eft,
|
& folidis
»
ut
»
oppido adhuc juvenis {Schoock
»
Ariftotelé
» »
» » »
» »
d »
» » » » »
magnâtes maxime,
famas ejus praecipuo buccinatore viro
»
»
&
quodam non enim hominis ut ut rogatus nunquam monftrare cupiebat) nobilem quem virum laritare, qui non tantùm fufficeret debellanda; Philofophiœ Peripateticaî,verùm etiam fuo tempore, fublidio Mathefeos & maxime Algebrae, tam perfpicuum inceptum
demonftrationibus fuffultum Philofophia; fyftema daturus
nunquam
Quanquam autem tum
perfcctius Sol afpexerit.
effet,
temporis,
né à Utrecht, 1" avril 16 14), ex facile admirari, ufuque & affiduâ recentiorum Philofophorum lectione didiciffem, Novatores in Philofophiâ faciliùs poffe explodere rtceptae philofophiœ dogmata, quàm me-
meo
fcirem, fapientem
était
non
eorum locum fubltituere, nihilominùs D. Outiç, occultus fcilicet philofophantium didtator, tacite mihi placere cœpit, quod credere non poffem, virum ingeniofum (qualis fuit ille, quem modo defignavi) toto cœlo circa hominem (ut dicebat) à multis annis exploratum, errare polTe. Eoque multoties apud eundem inftiti, ut me aut ad novi Apollinis cortinam deduceret, aut explicaret refponfa, quae ex eâ prodiiffe dicebat. At ut occultum Sophiae facrarium monftraret, nunquam adduci potuit, liora in
|
paucorum hominum effe dogmata permaxime ea, qua; Problematicis quibufdam difnon quôd ea ignorare videretur, fertatiunculis fubinde immifcere folet aut œternùm premere vellet; fed maxime ut mihi multifque aliis falivam moveret lintei alicujus libri, in quo abfol|vendo authorem totum effe identidem dicebat. Dum ego. » (Non paginé, p. 1-4.) quod
diceret ejus antiftitem
pauca quoque
;
indicavit,
:
.
Œuvres.
III.
.
6a
EPISTOLA
I}8 honeftioribus
&
ïio.
dodioribus patcrent,
fi
quis mihi
amicus eum in notitiam meam introducere noluerit, quia eram, ut ait, paucorum ho?mnum, id fane non mihi, fed
&
fibi,
amici
débet tribuere.
illius judicio
me editum anno
Narrât poftea fe librum à
1637,
5
pertinaci diligéntiâ evolvijfe, relegijfe, atque ex eo credidijje
neminem
utroque pollice
cruditornm caveis inventum
in
iri,
qui
abortivas nugas à fiucluante pâtre
lias
Ubi oftendit fe non felicis judicii fuiffe, quoniam à non nemine probatœ funt. Subjungit, Mcdicum quemdam, nempe Regium, Carexpofitas probaiurus effet*.
me
dicla-
mecumque
plurimi
tefianœ Philofophiœ Jignum erigere cœpijfe, ac 4 Non à
Continuation de
a. '
la ligne (1" édit.).
la
—
Préface
10
«
:
Même
Dum
remarque.
ego ergo,
»
per annos aliquot patienter has nova; philofophiœ tabulas, velut quod
»
»
de improvifo, anno 1637, Leydae liber quis nullum authoris nomen prœferens, quadruplicique titulo infignis evulgatur cujus patrem fimulac virum fc. ex annalium memorià
»
Cartefium
»
tiae
»
vere cœpi, identidem
»
fophos, qui breviffimo temporis fpatio
»
nomina
»
» » 1
» »
c
cœlo feutum exfpeclant
:
Gallicus,
;
eum mihi comparavi, &, pro qualicunque lcienquamprimùm pertinaci diligéntiâ evolex me quœrens hiccine effe ille aù-ri? inter philo-
efle intellexi,
modulo
in Gallicâ linguâ,
:
magna
illa
Ariilotelis, Platonis,
audebam, quèd exiftimarem me ex turbâ infelicium illorum hominum effe, quos ut myileriorum fuorum incapaces non femel in Methodo author proferibit, & ad facrae ignorantiœ infulas ablegatos cupit. Poftea alios, quos credebam nomen quod inter eruditos ferre, in confilium adhibere cœpi, & quid de nova Cartefii philofophià videretur, feifeitari ex quibus cùm difeeobliterare poffet
?
Nihil
|
tamen
definire
:
»
rem, in fpiffo libro, quicquid nonnullis videretur, magno conatu maximas nugas agi, per otium, ut idem propius explorare poffem, librum fepofitum relcgere cœpi in quo cùm primo authoris mcihodum, & dein fuperbam pertinacemque confidentiam, in quàque pagina proditam,
»
diligenter
»
talium apinarum examini confecrare
»
torum caveis inventum
»
fluctuante pâtre expofitas probaturus elfet. Oblivionis...
» >>
;
p. 4-6.)
|
annotaffem, certô apud iri,
me
ftatui nullas in
credidique
pollerum horas
neminem
in erudiqui utroque pollice has abortivas nugas à ;
»
(Non paginé,
10
Ad G. Voetium.
210-jii.
turam
nova Académie à primis ejus incunabuhs animo
in
agitajjfe
1^9
(per
Regium
fcilicet,
qui opiniones ex meis
antequam mihi
no|tus) fed iftam ibi Philofophiam, prœter multorum opinionem, uno Senatûs Academici decreto, approbante Nobilijf. & Amplijf. urbis Magijïratu, nunquam in pojîefcriptis erutas ibi docebat,
effet
;
5
rum per Dei gratiam redituram, profcriptatn fuijfe 3 (per egregium fcilicet tuum judicium b jam fatis in ep. ad P. Dinet à me laudatum). Sed quo argumente* dicat -
,
10
&
illud à Nobiliff.
approbatum
fuiffe,
Ampliff. urbis veftrae Magiflratu
nefeio
;
nifi
forfan
eodem quo
tuas thefes vis effe décréta SS. Facultatis Theologiae,
omnes in veftrâ urbe unanimes & quidquid unus Dominus Voetius fecit, putandum
quia fcilicet ita
eftis
,
»
Continuation de la Préface : « Oblivionis ergo fupparo apud me multofque alios ad tempus aliquod Cartefii nomen teclum fuit, & adhuc tegeretur, nifi fequenti anno Medicus quis, ad cathedram Medicam in Academiâ eodem mecum die evettus, Cartefianae philofophias fignum erigere incepifïet, publiée privatimque eam loco antiqux & receptae philofophia; docendo & inculcando; ut autem fieri folet, pauculi rerum
»
imperiti adolefcentes,
»
»
avide nova opinionum monftra in pecloris facrarium deduxerint (sic,pro deduxerunt), tantofque fpiritus Cartefio (qui di&aturam in nova Academiâ à primis ejus incunabulis animo agitaverat) addiderunt, ut praecedenti anno (1641) aufus fuerit nomen fuum fex Meditationibus, quibus percellere ftudet obfirmatos atheorum animos, praeferibere, fpecimenque philofophia; fux non uni aut alteri offerre, fed ipfi Sorbonoe Parificnfi, quic tamen haftenus antiqute philofophia. veritatem quàm pertinaciffime contra quofcunque Novatores défendit. Scd ut fpes, citra judicium fuf-
»
cepta,
»
< quae >
a.
» » » »
» »
» » »
quorum
aures Sirenum can|tui non affueverant,
1
»
quam
fallax
&
raro diuturna
cire
folet
:
Cartefii philofophia,
n
jam principatum in nova Aca|demià obtenturam fe fperabat, quôd minus décore fe gereret & imprudentius à Medico defenderetur, prêter multorum opinionem, uno Senatûs Academici decreto, appro-
»
bante Nobiliff.
»
Dei gratiam reditura, proferipta
»
VII,
&
Amplifl'. urbis Magiftratu,
b.
Voir
c.
Ci-avant, p. 106,
t.
p.
590, 1.
1.
5.
nunquam
fuit. Efferatior...»
21 et suiv.
in pofterum per
(Non
paginé, p. 6-8.)
EPISTOLA
140 eft
approbatum
à totâ urbe effe
muni crcdam, cùm
&
Mar(ianâ)
2H-JI2.
etiam
hi
libri
quod ego tum dé-
:
de Confr(aternitate)
Phil(ofophiâ) Qartiefiana)
publicam ap-
probationem habebunt.
tuum
Invehitur poftea in epiftolam in quâ
judicium
|
iftud
aitque fe priùs exiflimalTe
defcripfi,
novarum opinionum portentis vanos mentare, quo marfupium
& arcam
&
me
opulentos velle de-
eorum manciparem, &c.
cùm perpenderet facculos non araneis plenos } fed nummis, à me circumfem, eorumque auxilio & opéra ea oppugnari, quœ omni auro cariora ejfe deberent 3 Ubi mihi in mentem venire non Scd mox fufpicioni
illi
nuncium
mijijfe,
.
me
poteft, quid credi velit à 4 Non à a. »
la ligne (i
Continuation de
rt
la
oppugnari,
nifi
forfan
édit.).
Préface
Renatus larvam deeructaret, Amftelodamenfi praslo iterum
:
«
Efferatior proinde faftus
des Cartes, qui, ut ab orbe univerfo agnofci poffet,
enim bilem commode
eft
ipli
fibi
»
traxit
»
fubjici Meditationesfuas curavit, iifque au£tarii vice Epiftolam,
»
»
Archilochium ediitum vocavero, nequaquam calumniabor, fubjunxit. Omnia epiftolae puncta, fcurram & fycophantam olentia, in anteceffum non repraefentabo quid mihi acciderit, folum referam. Simulac abominandum carmen ex fycophantiis, fallaciis, & Thrafonil'mis confutum
»
legi,
»
ccepi,
» »
ut
:
|
quam
ti
;
omnia quae ab homine unquam fcripta erant, cum eo componere quo illius indolem explorare, eamque aliquando ex fidei legibus
»
orbi delineare poffem.
»
mihi 5î/a
Omnia
verô
cùm
accuratius expendifle viderer,
fecundum Pindarum, ita ut difficile initio fuerit àrpéxeiav Exiftimabam enim initio novatorem hune, aut Davidis Georgii, v
»
tbsïv.
»
aut Iohannis Torrentii, antehac ergaftuli Harlemenfis inquilini, veftigiis
»
infiftere,
»
mentare, quo marfupium
» »
» »
&
portentis vanos & opulentos velle dear|cam eorum manciparet, fecureque, tantis pecunice fubfidiis fuffultus, Genio ac naturaj indulgeret. Sed mox fufpi-
novarum opinionum
&
illi nuncium mifi, cùm perpenderem facculos, non araneis plenos, nummis, ab illo circumlerri, eorumque auxilio & operà ea oppu» (Non paginé, gnari, qux omni auro cariora effe deberent. Fugatis.
cioni fed
p. 8-10.)
.
—
nière phrase
.
Descartes remplace par un Se, l'insinuation de l'avant-der:
«
fecureque
.
.
.
indulgeret
5
».
\o
Ad G.
ï"-si3.
hominum
amicitias
Nec magis
cùm
addit
:
&
Voetium.
141
fuffragia pro
nova Philofophiâ.
intelligo,
quonam crimine me
Vt ut modejîiam Jîmulet, omni tamen fludio
&
ac conaîu hoc agit, quo per amiculos 5
accufet,
artes ingenuo
homine indignas, velut alteram turrim Babylonicam eri-
&
gat,
quidem
Us S )ris, ubi haclenus publiée priva-
in
timque antiqua ac recepta Philofophiâ doceri confuevit*.
quôd
Nifi
Philofophiâ, 10
omnes
forte oplnio|nes
quam
fatis
diverfas à vulgari
profane orthodoxam feepe no-
minatis, hœrefes efle arbitretur.
Sed optime intelligo haec fequentia ejus verba, in 1
a.
Non
à
la ligne (i"édit.).
Pré/ace
&
:
«
— 10 Même remarque.
Fugatis ergo prioribus cogitationibus, novis indulgere
fcrupulofumque examen,
»
cœpi,
»
philofophiae architeclum agere deprehendi
omnes
poft ferium
;
tria potiiïimum novae de quibus cum ex re fit
ambagibus prodam. Prima, ut ut » modeftiam... confuevit. » (Non paginé, p. io-n.) La Préface continue « Fateor, non quidem aperte hoc hominem agere; intérim tamen, ainsi » ut clare Leftorem docemus, dum videri vult Sccpticos refutare, quod » facere folent quicunque perpatricias artes, in aulis magis quàm fcholis »
edoceri, libère ac fine ullis
:
» »
» » » » »
»
notas, (ludiofos eorumque profeflorcs, ac confequenter Ecclefiam & Rempublicam, difputationibus & contentionibus diftrahere laborant, & fie viam fternere au periculofifïimas hasrefes & feifmata. Ita Fauftus
Socinus dicere folet, fe ea reformare, quœ omiffa à Luthero ac Calvino erant, quo fecure per orbem Chriftianum Photinianifmi femina fpargere pofTet; item Adolphus Venator, quondam Alcmarianus paftor, vera; ac merae Theologiae profeffor videri voluit, quo nefanda quaeque dogmata propagare poilet, ac fub tertii facramenti praetextu, virginum |
»
&
»
dixerit Cartefius, pro virili
»
&
lavare. Secundo,
viduarum pedes
cùm
< parte >
libris
&
leftioni
bellum in-
ftudiofam juventutem, à ftudiis
»
laboribus, aetati il li maxime congruis, abducere laborat, pelliciendo eam, non quidem, Epicuri exemplo, ad hortum & menfam, aut inftar Torrentii, ad fpeciofas fœminas, cantharum & aleam; fed ad otium
»
&
»
num &
»
meditabundos
leftos,
& quidem
ex|perientiarum, per
quœ
prxtcxtu cogitationum, obfervatioeruditionis compendia,
fi
homini
»
credere volumus, citra pulveris jaftum, quotquot Promethea faventem célèbres evadere poilunt. experiuntur, dofti non tantùm, verùm
»
Tertio, ut omnes.
»
&
.
.
»
(Non paginé,
p.
n-i3.)
EPISTOLA
142
pag. i} praefationis
:
"3.
Ut omnes
hoc traclatu doceo,
in
cognovi hominem eum Vanino* paria facere,
& dum videri
vult Atheos Achilleis argumentis oppugnare, fubdole ac
admodum occulte Atheifmi venenum iis affricare, qui anguem in herbâ lalitantem prœ ingenii imhecillilatc ubique deprehendere non poJfunt b In his enim video impuden.
atque atrociffimoe calumniœ anguem, cujus
tiffimre
neno totum vcjlrum hbrum 8 a.
Non
à
la
ve-
tinxijîis.
ligne (7™ édit.).
bescartes corrige encore
ici le texie
:
Vaninio. Voir ci-avant, p. 22>
note d.
Ce passage de
Préface se termine ainsi « Et tantùm quidem de prout colligere potui ex fedulâ tum lcttione, tum ite» rato feriptorum ejus examine. » Viennent ensuite des réflexions sur la conduite privée de Descartes, auxquelles d'ailleurs celui-ci ne répond pas « Quibus moribus in vitâ (il l'avait déjà fait par avance, p. 22, 1. 5-i5) » praeditus fit, difnculter aliquis expedire poffet quis omnia enim ejus » lati|bula, & fœpius quàm ab Hamaxobiis fieri folet, mutata domicilia » explicet? Modo in Weftfrifià, modo in Geldriâ, iterum in Hollandiâ aut » Tranfifulanià, aut Trajectinà Diœcelî vivere dicitur, ut non injuria quis » prima fronte fulpicari polTet eum ex Societate Fratrum Rofeae Crucis • prodiilïe, quorum ja&abundam vocem ante annos non ita multos Gcr» mania quidem audire potuit, eos ipfos autem, ut ut diligenter quoelitos, b.
»
hominis
la
:
inftituto,
:
:
» » »
» » »
« »
Cui fufpicioni
hominem ambitiofiffimum
:
;
eum
judicem, exiftimo
»
quôd bidental (Deus
»
alteriufve
»
deludi. Sed quae
»
»
triftis
aut
mala; confeientiae ftimulis exagitari, forte
novit) alicubi contreiftarit
(iiijav0poJ7cou,
needum
pofteritate
;
;
aut effe ex Timonis,
aut denique amabili infaniâ
profeenium funt adducla, an|te diem fulius fit, hoc faltem veriffimum, homincm effe gnaviter impudentem, fuperbum, fallidiofum, malcdicum, & convitiatorem,qui quid dicat, nihil pcnli habere videtur. Vtalia hujus rei documenta pranercam, abundc hoc docet vel una Epiftola ad Dinctum. » (Pag. 14-17.)
deteâum
»
velle
|
»
»
&
ego non invitus accederem, nifi nomen fuum (quod fludiofe difli Fratres filentio premi curabant) apertis tibiis per omnes orbis angulos decantari. Non videtur quoque Anachoretarum voto fe obftrinxilTc quos aut quas enim invifere amat, ipîb meridie invifit & falutat & quanquam antiquorum Philol'ophorum vix nomen ferre poteft, eorum tamen exemplo redivivus Satho feil. Phrynes quas in delitiis habere arcleque compleiti dicitur. Vt ego verô libère profitear, quid de hominis latihulis difficulter invenire.
feirem
ire
non
in
poflurn. Vt ut ergo
s«3-îi 4
Ad G. Voetium.
.
145
Incipit poftea illa quae in epift. fcripfi, refellere
guit
:
&
conari,
quœiam enim
ad P. Dinet de te ipfa in duas claffes diftin-
ad caufam non pertinere,
ait
alia
ipfam tangere*. Et inter ea quae ad
caufam non pertinent, numerat
primo quod fcripferim « te, in potentiores invehendo, » ferventem & indomitum pietatis zelum prae te » ferre
b
4 Non à
»
» »
:
quod non
la ligne
(1"
aliter refellit,
quàm quôd
dicat,
édit.).
« Non contentus enim in eâ imo omnes, quotquot vixerunt & vivunt, viros doflos contemfuTe nominatim incurrit in inclytam Academiam Vltrajeftinam, prae caeteris verô in Theologum, fuperiori anno in eâ Reclorem Magnificum. Pro Académie, in quâ ad quadriennium
a.
»
»
Suite immédiate de la note précédente
omnes Academiarum
:
Profeffores, :
»
publiée privatimque docui, nihil dicam
»
débit,
ipfa, ut opinor, pro fe relfponhominifque calumnias & mendacia (il manque ici un verbe comme » refutabit), ut in pofterum fimilis farinae hominibus exemplum effe poffit. » Pro Theologo.', dilecliffimo mihi praeceptore, paucula tantùm verba » faciam; orbi enim Sacrofanift;e Thcologiae Doclor & Profelïor Voetius » ita hodie innotuit, ut haut neceflum fit eum prolixà oratione defendere » contra facrum carnis & mundi facerdotem Renatum des Cartes. Duum » vero generum convitia, dicleria & mendacia funt, quibus irrito conatu » integerrimam Doftoris Voetii exiftimationem loedere & collutulare ftu» duit quaedam ad cauffam hanc non pertinent; quaedam verô cauffam » iplam tangunt. Exiisquae... » (Pag. 17-18.) « Ex iis qua; ad cauffam hanc non pertib. La Préface cite l'endroit » nent, |illud primum eft, quod Epift. p. 178 Edit. Elz. » (Voir au tome VII « Si Cartelius de la présente édition, p. 584, 1. 12-1 3), et continue ainsi » formulam hanc, quâ jam olim falfô carnales quidam Libertini, omnium » horarum vertumni, hybridoe Chriftiani, & alii quibus mens maie confeia » immerentem & ex confeientiâ ad Dei gloriam munere impofito fungen» tem in propatulo ferire folent, fuam hic facere voluit, nœ in prudentuu » leges peccat, quod calumniam, quam ejus architecli haclenus needum » ex antro fuo protrahere aufi fuerunt, pro fuâ adoptare aufit. Si verô, » quod ex parte credo fi ingenium ejus propius explorem, ipfe diabolicum » mendacium per indomitam mentiendi ac calumniandi libidinem fabri» catus eft, videat ne aliquando alibi fecundum aliam figuram & modum » de eo difputatio incidat. Sed his diaboli delitiis larvam detrahamus. » (Pag. 19-20.) Et » Dicit Renatus des Cartes, vir feil. mentiri nefeius. :
:
:
:
|
.
.
la
même
phrase revient
:
«
Theologum
in potentiores
.
.
.
prce Je ferre.
»
EPISTOLA
144 in vico vicino
Sylvœducis per annos 6,
nos 17, Magijlratum
te in
civem
denique niinc Ultraje&i ac Paftorem
8
oftendi
pervenire ruftici
& Huefdœ per an-
& Ecclefiœfuœ minijlrum
aliofque intérim permultos te vocafTe, ac
toleraffe,
ftolae
114-îiS.
Sed jam
.
b ,
ProfefTorem Theologise
fatis in
quo pa£lo
nempe
:
effe
quartâ parte hujus epi-
tuî fimiles
in vico, vel
ad
famam
foleant
pago nefcio quo, boni
garrulitatem tuam laudaverunt, inde rumor de
te fparfus eft, qui,
dum
à nemine curiofiùs examina-
batur, facile à multis ex charitate potuit credi
;
atque
non norant ad fe vocarunt, ac forte nondum ad tantam audaciam perveneras. Sed praete|rea ita qui te
interrogat, quinam Jint
illi
tui fervorem expertifunt
c y
potentiores, qui indomiti ^eli
tanquam
fi
exemplum quod
»
une longue phrase, qui donne tous les états de immédiatement après ce qui précède (note b). Mirum ergô, quôd in vico vicino Sylvaeducis per annos fex, & Huefdae per annos 17, Magiftratus eum civem & Ecclefiâ? fuœ miniftrum toleraverit & dum inibi Chrifti evangclium prxdicaret, ad minifterium Ecclc-
»
fias
a.
Descartes résume
ici
services de Voet. Elle vient « »
;
»
Hagae-comitanx, Roterodamenfis, Harlemenfis, ac Sylvae-ducenfis fit vocatus. Tentatus verô & follicitatus aut per literas aut in forma delegatos ab Ecclefiâ Dordracenâ & Middelburgenii, applaudentibus & dimiffionem ejus flagitantibus Illuftr. & Celliff. Principibus, Mauritio Naffovio, & Henrico Frederico, item Celfiffimâ Principiffà, Illuftrium Potentiffimorum Ordd. Generalium delegatis, Nobilibus & potentibus Ordd. Hollandiae delegatis, necnon Curiarum Senatoribus, & AmplifTimis urbium earum Magiftratibus. Ito, mi homo, & in alio orbe fatuis perfuade à tôt Illuftriffimis, Potentiffimis, Nobiliffimis, AmplifTimifque viris aliquotiesad minifterium capeffendum invitatum fuillc Thcologum,
»
ut quotidie
»
experirentur. Sed
» » » » » » » »
|
»
&
»
verunt,
|
ejus
immoderatum zelum effreneque os in fe debacchans quorfum tam procul difcedimus ? An non Nobiliffimi
»
Ampliffimi Senatores Vltrajeftini ei profeffionem theologicam decre& poftmodum ab Ecclefiâ, qua; Chrilto in eâ urbe colligitur, paftorem ele&um approbarunt? Nili forte propterea hoc faclum exiflimes, ut quotidie, aut pro re natà, ipfi ab co poiïent perflringi. Sed, fi
»
placet...
»
5
»
(Pag. 20-22.)
b.
Voir ci-avant,
c.
*
Sed,
fi
p.
placet,
39 à
p. 55.
mi homo, indicium
fac
eorum potentiorum, qui
in-
10
Ad G. Voetium.
ai5-2i6.
14^
in lib. de Conf[raternitate) Mar(ianâ) exhibes,
non
effet
fatis illuftre.
Secundo,
me
ait
ojtendere iaborare,
modo
mitique ^eli igni œftuare, quôd 5
gionem, modo
in alias
te
in
ferventis indo-
Romanam
reli-
quafcunque à tua diverfas inve-
Ubi ut vanitati tuae obfequatur mihi affingit non enim fcripfi nec credidi, te habere talem zelum, haris.
:
qui à tuis poffet laudari
gionem, modo in 10
modo
in
;
modo
fed
in
Romanam
reli-
quafcunque à tuâ diverfas, potentiores invehendo, zelum pietatis prae te alias
ferre (hoc eft videri velle illum habere), ut tibi
apud
plebeios homines gratiam potentiamque concilies. .
j
riis i5
Queritur quôd fcripferim,
plebeculœ aures demulcere*. Ubi rurfus vanitatem
tuam de|prehendo 2
» » » »
interdum etiam dicle-
te
Non
à
(1"
la ligne
tum quia
omifit epithetum
—
remarque.
:
édit.).
12
Même
tuorum
domiti ferventifque zeli à Thcologo prodeuntis experti funt. Quid dixit Theologus? Aut quî tu, qui ignoti antri perpetuo inquilinus efle amas, hoc fcire potes ? Taces ad é/ejA'jOfav redaftus? Loqui verô|potuifti &aufus fuifti in
Epiftolâ.
»
(Pag. 22-23.)
»
« Pergit verô Cartefius, & tertio, p. 178, lie Préface de Schoock ait Interdum etiam diâeriis plebeculœ aures demulcet. Quaii verô Theo-
»
logus
»
Novimus verô quorum
a.
:
:
fit
Cartefius, aut aemulari debeat
pharetrae hase
mundanos
&
craflbfque Libertinos.
fimilia tela Th,eologi adverfariis
»
ad eum jugulandum fuppeditare folent ; fed, ut fpero, Deus aliquando occafionem concedet contra eos & Cartefium a|liâ ratione fuper his calumniis difputandi. Dicit calumniator Theologum plebeculœ tantùm
»
aures demulcere, ut incautis perfuadeat turbae
»
fidio
»
eum
» »
» » »
» »
virum
dodum & pium
tantùm
niti,
&
&
plebis favore ac prae-
propterea Magiftratus in
feriô needum decrevifTe animadvertere, quôd pro tempore vis tuto hoc liceat per eos, quibus multitudo virtutem ac audaciam addere folet. Sed toto cœlo errât. Trajeftina civitas multos adhuc purpuratos, per Dei gratiam, in finu fuo fovet, qui nequaquam finent pietatem, zelum, & innocentiam, per paucorum calumnias, mendacia, ac Sinonias artes opprimi. Progreditur. » (Pag. 24-2D.) Voir t. VII de la présente .
édition, p. 584,
Œuvres.
1.
.
—
13-14.
III.
63
EPISTOLA
I46
2i6-at 7 .
dicleriorum, quse fcurrilia effe dixi, hoc plebeja, inepta, infulfis 6l
petita;
enim
non ex
inurbana,
ullâ ingenii elegantiâ, fed ex
hominum loquendi modis
malignis viliorum
tum etiam quia te
non negat, cupis
diéteriis uti
quamvis non
falfus videri,
eit
amarus; fed
fis nifi
5
negat tuis dideriis plebeculce tantùm aures demulceri, additque Trajeéîinam civitatem multos adhuc purpuratos,
per Dei gratiam,
in
Jînu fuo fovere, qui nequaquam
Jinent pietatem, -^elum, innocentiam (tuam fcilicet,
tamen videtur addere
quod re&e
ne ab iis qui te norunt rideretur), per paucorum calumnias, mendacia, timuifie,
tanquam fi diéteriis tuis etiam purpuratos tibi devincires, quod mihi non perfuadebis. Sed non dubito quin omnes tibi faverint, quamdiu pium & innocentem crediderunt; ut etiam non dubito, quin iidem omnes te averfaturi fint, cùm
10
ac Sinonias artes opprimi,
i5
1
vitia
tua fatis erunt
gratulor
&
perfpeda. Interimque
ipfis
mihi gaudeo, quôd audiam
iftam fcurrilitatem emendalTe, ex
exprobratam
20
Non
verba
»
:
non ut vera
à la ligne (1"
quo eam
tibi
à
me 20
Claet Theologus, Concionator, efle neget, fed
tanquam
fi
tibi
édit.).
—
« Progreditur, & Tome VII, p. 584, 1. 8. Préface de Schoock quarto, pag. 177, ita dicit Cluet Theologus, Concionator, Difputator. Rhetoricationes hx Rhetoricam Socinianam & Remonftranticam oient.
a. »
te nonnihil
fuiffe fcivifti.
4. Repetit hsec
Difputator*,
tibi
:
:
|
»
Sed quid ad rem faciunt ? Adefdum, ml homo quando Voetium audire Theologum, Concionatorem, ac difputatorem, licet ringaris & femur fcrias, verum dicis. Sed quid intérim hoc ad defenfionem philofophiae tuœ? Novimus quidem, ncquc enim cornca nobis fibra eft, qu6 tendas, quidve rerum ignaris tacite innuere velis. Sed quid diceres, l\
»
quis pari importunitate pra.'faretur
»
nus, vagus,
&c, ganeo, vencrcus
»
nequaquam
illud ad
» » » »
;
dicis
rem
lacère,
:
Cartelius cluet lucifuga, alter Cai-
nepotulus, &C. |
etiamfi
verum
?
An non mox
effet?
1
exciperes
(Pag. 25-27.)
Ad G.
ai 7 .
147
vocando theologum, concionato-
feciffem injuriam,
rem
Voetium.
& difputatorem
fumit inde occafionem multis
;
me
conviciis remunerandi.
nemine
Reprehendit quôd dixerim
7.
$, 6,
ejfe
quàm pro
legendos
Varios authores, fœpius contra
;
te facientes,
à
te citari ;
forte tantùm ex indicibus notos 3
Non
à
Tùos libros à
:
Authorefque
Quse
ejje*.
te
illos tibi
quàm
tria
la ligne (/" édit.).
—
»
Tome VII, p. 584, 1. i5, 1. 16-17 et l 17-18. Préface de Schoock : Sed quid dein quinte ex locis communibus Calumniarum profertur ? Multos quotidie libellos,fed à nemine legendos, emittit. Si Voetii fcripta publica intelligat, an quis ea légère dignetur, (quandoquidem ipfe neque libros legit, neque bibliopolia obit) difcere poffet vel ex uno fuo Medico : ne contra hominem, in propatulo mendacem ^^liopolas non tantùm noftras, fed fuae etiam, ac Remonftranticas profeffionis, teftes laudem. Sin ver6 in animo habuit Thefes aut Diatribas in Academiâ ad difputandum proponi folitas quamvis oculi ipfi doleant, multarum Difputationum à Typogiapho exemplaria haberi ampliùs non poffunt;ad|eô avide mox ab evuigatione, non tantùm à noitratibus, verùm extraneis etiam Ecclefiarum paftoribus,& Theologiae ftudiofis, quin etiam Profefforibus, Phi-
»
lofophis, Iurifconfultis
»
ac in dignitate conftitutis, expetuntur.
a.
« » »
» » »
»
» »
»
-
:
&
Medicis,
&
quod miretur quis, à viris politicis Pudor & modeftia non permit-
magnorum virorum, quibus
Thefes quotidie
»
tunt exhibere literas
»
efflagitant. »
»
contra fe
»
quam
»
authores legit qui
»
verô, ex inftituto Scepticae ignaviae, ignorantiae,
»
authores non legit, quâ fronte judicium fibi arrogare audet Sed âge, fpecimen edat authorum, non femel atque iterum tantùm, fed fœpius contra Theologum facientium. Nec tantùm faepius, fi homini ex mendaciis confuto credimus, authores contra eum faciunt, fed amplius (ut feptimà innuit eâd pag.) authores forte ex indicibus tantùm notos citât. Quàm ftolidum hoc mendacium fit, norunt, qui femel tantùm Theol.
«
» » »
» »
mendax eruclat eâd. pag. Varios authores, fed fœpius quàm pro fe facientes, citât. Sed an Cretenfis Therfites un-
Sexto, haec os
:
aut Theol. publica fcripta, aut Thefes legit ibi citantur,
& cum
Theol.
?
libel|lis
&
Si legit,
an etiam
contulit?
Quôd
fi
aôSaSd*; fuse, bonos !
nam
»
fcripta infpexerunt
»
iis
»
fententiis applicantur
»
aut examinantur
»
ipfius
:
pro re natâ,
ipfœ fententias ac formalia :
&
ufu
ita poftulante,
authorum verba
nonnunquam etiam
citata
non rarô
in
citantur propofi|tifque
verba aut explicantur,
etiam dicla cum diftis conferuntur, quo fibi invicem lucem faenerari queant. Tantam autem authorum, quos ad partes :
aliàs
EPISTOLA
I48
me di&a
meritô à probavi
a .
effe, nifi
Nec ille quôd te
217-218.
4 parte hujus epijflolse quicquam affert ad probandum fint, in
laudet, ac in
me
fatis
falfa
convicietur; pro-
vocetque inepte ad teftimonia Bibliopolarum pro
brorum tuorum le&ione, tanquam li omnes aliquos habent emptores, quod ipfum tuis
libri
rarum, digni effent qui legantur. Poftea etiam
eft
li-
qui
5
fatis
te îibro-
rum helluonem vocat, quod tibi nomen non invideo forfan enim multos dévoras, fed profe&ô non concoquis, nec in bonum fuccum convertis. 8. Negat te de quibujlibet fcientiis, tanquam fi earum ;
gnarus
ejfes, audacijffime
lere, ut
dodus
Non
10
» » 1
» » »
» » » »
ac Jimul imperiti£ir7ie loqui fo-
indoéîis videaris
à la ligne (/"
h ,
&
conatur aliquam in
édit.).
non tantùm eorum libros, & capita, numéros, feftiones, ac paragraphes citet. Si Cartelio animus, in lucem prodeat, experiaturque an Theol. authores ex indicibus tantùm cognofcat. Aut quem fubornet ex myftagogis fuis alium fi reperire non poffit, Medico fuo eas partes deleget, jubeatque non deTheologis ipfi propriis, fed philofophis, hiftoricis, literato|ribus, antiquariis, &c, collationem cum eo inftituere. Quàm verô librorum helluo Theologus omnis generis authorum notitiam habeat, non tantùm ftudiofi, fed multi alii viri dodli norunt, qui omnigenos fcriptores ex vocat, fiduciam Theolog. habet, ut
fed faepe etiam paginas,
;
ipfius bibliothecâ quotidie a.
Voir ci-avant,
commodato
accipere folent.
»
(Pag. 27-31.)
p. 39.
»
Préface : « Non contentus eruttaffe has calumnias Cartefius, ita dein oâavô, pag. 178, in Theolog. dcbacchatur: De quibujlibet fcientiis, tanquant ft earum gnarus effet, audaciffime, fed & imperitiffime, loquendo,
»
admodum doâus
»
Renato
b. »
»
indoâis videtur. Quàm maie cohœret hoc mendacium fidem habere volumus, quando Theol. Difputationes & le&ionés in Academiâ habct, aut thefes edit, aut libellos caveae eruditorum confecratos evulgat, indoftis loquitur. Enimverô fortis imaginatio hic
»
Cartefium in vertiginem
»
aut
»
»
»
!
fi
|
homo quando tanquam earum gnarus locutusfuit? Putafne eum tuî iimilem effe? Minime. Intra terminos l'uos fe continet, & fi qux fint ex alienis fcientiis, quas ad Scripturœ & Theoegit.
Die verô, mihi (lege mî)
quo loco Theologus de quibuflibet
» logiae fuae
explicationem neceffaria
:
fcientiis
effe judicet, ea
quœrere ac difeere
10
AD G. VOETIUM.
aia-Mo.
me
5
149
quôd non omnes qui te pro dodo habent, fintindodi. Sedneque etiam id fcripfi, nec ex meis verbis deduci poteft; non enim in altero meae orationis mem|bro fubjunxi, te dodis omnibus indodum videri fed tantùm te contemni & non proconcitare invidiam,
;
bari ab
ex dodis, five ex peritioribus, qui fciunt
iis
quàm importunus in aliis provocandis femper fueris, ac quàmfœpe, ubi fuit difputandum, convitia pro rationibus attuleris, turpiterque viélus difcejferis*. 10
tumvis
effent periti
alii
minaient, non mirum
&
eft
Nam
fane quan-
dodi, quandiu tua non exafi
famae,
quam
tibi
primum
apud indodos conciliafti, crediderint. At certe gaudeo quôd jam operâ meâ nonnihil modeftior fias vidi enim primas illas thefes quas unquam in Academiâ Ultrajedinâ edidifti, & quomodo in iis omnes provocabas, fcientiarumque omnium jadabas cognitionem quod cùm tibi ab earum examihatore fuiffet :
i5
:
exprobratum,
fie
in Therjîtis tui fed.
Superbiam, hypocri/in |
20
)
,
c. 4,
refpondes
:
& vanitatem meam, îanquam apodi-
dice demonfîratamputat, quôd /.axà noXkriç «pavraTiaç tam
mulîa ex omni eruditione aut variis difeiplinis ventilanda propofuerim. Quid hic mihi vitio vertit? an quàd illisjîudiis
impallefcam? an quod ea infcholœ nojirœ theatrum
produxerim ? an utrumque ? utinam rationes addidijfet s5
[uaojjLouaoç
» folet
b !
Et multis poftea exemplis oftendis,Theo-
ex expertis
&
primae notae Medicis, Iurifconfultis, Chirurgis,
»
thematicis, &c. Vt ficubi erret, faltem
»
fapientibus errans, veniam ab
»
Memor enim
»
dendum.
»
omnibus
perpetuô Ariftotelici
(Pag. 3i-33.)
a.
Tome
b.
Voir ci-avant,
VII, p. 584,
1.
p. 63,
21-24.
note
a.
cum
effati
eruditis
&
in
quâque
Maarte
aequis Cen|foribus mereatur. eft
:
Artifici in
fuâ arte cre-
5
I
f
O
EPISTOLA
logo non
tum, ut
indecorum
effe
fcilicet
unquam tuus
te vidi
(te fcilicet
in variis fcientiis effe verfa-
excufes illud gratum crimen multifa-
dodn'nae, de quo te
riae
220-221.
al ter
non
accufarat,
&
nullibi
eloquentiorem. Hîc autem difcipulus didante)
de
lie
te feribit
Intra termi-
:
i
nosfuos Je continet, & fi quœjint ex alienis fcientiis, quœ ad Scripturœ & Theologiœ fuœ explicationem neceffaria
& pri-
ea quœrere ac difeere folet ab expertis
effe judicet,
ma; notœ Me\dicis, Iurifconfultis, Chirurgis, Mathemati-
omnigenee dodrinse gloriatio eô uf-
&c. Sic ergo tua
cis
que
refriguit, ut
0.
Ridicule
jam aliorum omnium
negat,
te
difcipulus
fias.
folere convitia pro rationibus
afferre, ubi efi difputandum*.
Petitque teftimonia
eorum
qui veftris Academicis difputationibus interfunt
quam
:
tan-
non meliùs probetur ex feriptis tuis, in quibus innumera occurrunt iftius rei exempla. 10. Fingit me fcripfiffe Gorlœum & Taurellum nunquam forte tibivifos effe h Quod non de te, fed de Regio fi
.
i
a.
1
Non
à
la ligne
Préface
«
:
(1"
Pergit
»
tem calumniam
»
nibus
»
Academia Traje&ina.
»
Vltraje£U
»
attulit.
édit.).
:
accidit,
mî tenebrio
pag. eâd. fequen-
?
Hujus
pro rationon meminit lauda, qui hoc
rei
Si poffis, telles, eofque teftabiles,
Aut tam calumniatoribus mercedem, aliquando
(Pag. 33.)
& nono
Scepe, ubi fuit difputandum, convitia
Quando hoc
unquam
— 16 Même remarque.
bipedum mendaciffimus,
eruftat
accidifle deponânt.
(i
nulli tibi occurrant, debi-
tibi
exfolvendam,
exfpetEta. »
— Tome VII, p.
584, 1. 22-24. b. Préface .«Decimo, ut videatui Crctenûum dittatorcum rationeioqui.
» »
ignorantix impudentiœque Theologi fpecimen adferre laborat, & pag. 182, i|gnaris perfuadere laborat, Gorlœum ac Taurellum nunquam forte
» ei vifos effe,
quia
fibi
lumniatoris
»
aut falutavi sut infpexi
»
!
ergo & aliis, nominatim Theol., per omnia Enimverô neque Theolog., neque ego, neque quis ex ordine eruditorum fexcenta talcnta mereri vellct, ac tam holpes
» ignoti
» alius
quàm putidum hoc impuri caEgo authores in vulgus notiffimos nunquam
erant ignoti. Sed
argumentum
»
effe
:
debent.
in libris effe ac Carteûus, qui co9
>o
pro
inutili
philofophaturo fuppelleétile
1
1
Ad G.
a*i-a«.
fcripferam
;
fed videris hanc captaffe occafionem ina-
non
legeris, qui te judice .
i 5
ac puerilis gloriationis, quôd fcilicet libros
niffimae
1 1
Voetium.
funt boni.
Conatur excufare ftoliditatem (aut
fi
lignitatem) illam tuam, quae apparet in eo
Philofo\phiam in eo
quàd figuras
3
Non à
Magiœ fufpicionem dicendo
confideret*,
la ligne (i
rt
»
habet.
An
diofis,
qui authores eos quotidie ab eo
»
fi
iis
a.
verô Voetius ignoret
fidem deroget, in confilium
Préface
volueris adducere, ex te
non
meam
Philo-
Gorlœum ac Taurellum, difcat ex ftucommodato accipere folent; aut adhibeat fuum Medicum (Regium). » |
— Tome VII, p. 586, : «
quoàmeam
édit.).
»
(Pag. 34-35.)
mavis raa-
Undecimo, Theol.,
quoniam
1.
fi
2 4 -25.
crederc volumus,facer inteftabilifque
philofophiam in magiœ fufpicionem
»
habendus
»
vocare voluit. Sic enim, pag. 199, loquitur Tantùm interrogo an reâe intelligat ijlam philofophiam, quam condemnat, homo ufque adeo Jlolidus {aut, fi mavult, malignus), ut eam in Magiœ fufpicionem voluerit
» »
eft,
Cartefii
:
»
adducere, quia figuras confiderat. Quae tua occulta (per Dei gratiam, deinceps magis detegenda) philofophia effet, quôd latitaret adhuc in
»
non noverat Theol., cùm principia Phineque enim tum lucem adhuc afpexe-
»
materiae phantafticae potentiâ,
»
lofophiae Medici tui detegeret
»
rant Meditationes tuae Metaphyficœ, ac praeter eas nullus libellus ad
»
manum
»
Medici
»
Magiœ fufpicionem
;
|
quem ut tuum, tutô ftylum ftringere potuiffet. Tantùm imprudens effatum, publiée propofitum, &, ut audivi, quàm » infeliciter defenfum, inter alias obje&iones, hac quoque difficultate pre» mebat. Sed an hac ratione Philofophiam tuam ut magicam profcripfit? » quam infeliciter foies xopuëavnïv. Videris verô quâ fronte & confcientiâ, » hominem do£tum, pium, & innocentem, ftolidu mac malignum voca» veris. » (Pag. 35-36.) La même accusation se retrouve expliquée, Paralipomena ad Prœfationem : « Pag. 199. JJlam philofophiam meam in erat, in
tui
voluit adducere, quia figuras confiderat.
Quàm
vere
»
hoc dicatur, patebit ad oculum, conferenti verba Theologi, quœ falfo gloffemate fuo hue detorquere voluit. Sic habentur thefi 2 appendicis ad
»
corollaria
»
:
Cùm
quantitati
& fgurœ
tribuitur efficientia
&
motus, qui
formis earumque qualitatibus aâivis tribui folet : videndum ne ali» quando adolefcentes imprudenter per confequentiam admittant axioma » illud magicum ab omni Theolog'd & Philofophia Chriflianâ haâenus » rejeâum : Quantitatis & figurœ aliqua ejl efficacia, eaque aut per Je aut » cum aliis concurrit tanquam aâivum tranfmutativnis principium. » Tome VII, p. 596, 1. i5-20. Voir aussi t, III, p. 5i3,§X. »
—
—
Epistola
M2
111
fophiam, quant fcilicet nondum noveras,fed Medici ed de re effatum, inîer alias objeéliones, hac quoque difficultate prejjijfe
autem
:
tanquam
128, veflrî
hoc eodem non recideret. Pagina immemores, ad eandem rurfus flolifi
ditatem aut malignitatem revertimini, linearum, figurarum & numerorum confiderationem Magiae tribuen-
do a Sic .
&
clavis, fie gladius, fie rota
reliqua omnia,
quorum operationes à figura dépendent, Magiœ inftrumenta. Quâ certe cogitatione dior in 12. 10
funt vobis nulla ftoli-
humanum ingenium cadere poteft.
Negat
Non
à
te ullos
la ligne
(/"
a. Sect. II, cap. 8.
unquam importune provocaffe b quod :
édit.).
Voir ci-avant,
Magorum
»
admirari folent
»
&
»
quâ author
»
phiae infallibili amuffi
10
filii,
p. 58, note
interprétative confortes fiunt.
:
«
Lineas
&
figuras
Quantum fpeciatim ad Algebram, in quamque ipfe pro totius philofoincautis obtrudit, opinor eam exemplo
.
.
nofter dominari dicitur,
&
d
iique qui imprudenter Magiae implicitae
régula
|
recentiorum quorundam aut circulatorum, auteorum quos unius feientiae cognitio in eruditorum principes ac antefignanos transformavit, tantùm jaftari & oftentari. Hoc enira praefumptionis fidus multos, qui in
» u >
»
Algebrâ exercitati videri cupiunt, afflavit, ut exiftiment eam non tantùm Encyclopediae humanaeque fapientiae compendium effe, verùm etiam quoddam cornu Copiae, in quo omnes cujufcunque feientiae & difeiplinae thefauri conclufi lateant & conferventur. Ne quid enim dicam de Faulhabero, aliifque, qui feientiae hujus fubfidio, Caballiftarum inftar,
»
in Prophetis ac Apocalypfi, myfteria uni
»
tuerunt, in circulis paffim audire
» » »
»
»
adhuc Deo nota rimari inftieam viam ad omnes alias feientias, judicem reliquarum difeiplinarum, cynofuram veritatis, judicii reftricem, humani ingenii perfeftricem, & quid non
»
effe?...
«
»
eft
exillius Profefforibus,
(Pag. 128-129.)
»
Préface: « Duodecimo, epithetaTheologi quae deinceps pag. 187&194 per fatyram coacervat, ut quôd fit ineptus, importunus in aliis provocandis, feepius turpiter viâus deccjferit, & quae alia ejufdem notœ funt, omnia condonari debent calamitati, quam Cartefiana philofophia in Academià Vltrajectinâ, etiam opitulantibus doctifllmis Theologi Difpu-
»
tationibus, pretter
fpcm
»
(fabula an hifloria
fit,
»
concedi, ut bilem
fuam impune
b.
» »
»
\
& opinioncm
palfa eli
Ferunt alicubi in Galliâ
nefeio) litigantibus, qui publiée caufla ceciderunt,
effundant. Theologus, orthodoxx phi-
Ad G.
3"-aj4.
ab
Voetium.
i^j
qui primas tuas thefes vel alia tua fcripta vide-
iis
runt, fine rifu legi
non
Nec minus
poterit.
rifu di-
|
gnum
eft,
quod fingat à me fcriptum
piter viclum 5
effe
ut le&or putet
difcej/ijfe,
faltem aliquando etiam vicifle
:
tefœpius tur-
me
quod non
credere te fcripfi,
credidi, (ed,fœpe ubi fuit difputandum (hoc
eft,
nec
quo-
tiefcunque fuit difputandum, quod faepe accidit),
io
convitia
pro rationibus
ceffiffe.
Rifu
unâ aut
attulijje,
dignum etiam
quae de te in
altéra periodo fcripferam, in varia fruftula
difcerpferit, prsecipua omiferit,
dine propofuerit, ne fenfus
dignum
rifu
ac turpiter viclum dif-
quôd ea
eft,
eft,
quod
&
meus
fingat
reliqua turbato or-
capi poflet. Denique
me in
te fcripfnTe, ut gra-
tiam à Patribus Societatis Iefu ineam, quibus i5
te
lum aliquando Jlrinxeris,
in
prœ
quœdam
aliis
tu,
quodjîy-
Romanœ dogmaln Tanquam fi vel illis
Ecclejiœ
invifus es
a .
valde elfes notus, vel adverfarium folis convi|ciis uten-
tem, prae
lis
quae dixit effe extra
Non à
18
qui rationibus certant, formidarent.
aliis
la ligne
(i"
caufam
ita difcuffis, tranfit
édit.).
»
neminem importune unquam provocane quidem Cartefianas philofophiae fautores nifi forte propterea importunus provocator haberi debeat, qu6d D. Renato quàm importune
»
&
»
cem
it
jeclinâ, in
»
lofophiae ac theologias aflertor,
»
vit,
» »
» »
—
:
a|lieniffimo
tempore accident, ut philofophia ejus à Theologo
protraéta
&
protrita, nec
non publiée
quâ
fe
dominaturam
crediderat,
in lu-
Academiâ Vitraexterminaretur, non tantùm proftituta,
Senatûs authoritate, fed amplius ftudioforum, veritati cedentium, judiciis. Importune provocando fi alicubi fit peccatum, nae à parte Cartefii eft peccatum, qui Theologum volentem nolentem importunis convitiis, calumniis & mendaciis in profcenium protraherelaborat. » (Pag. 36-38.) Tome VII, p. 584, 1. 21-22. a.
Préface, p. 40-41. Voir la note suivante.
Œuvres.
III.
64
Epistola
M4 ad
alia quae ait
mea verba
Î24-
ad ipfam pertinere 3 Ac primo, refert .
At verô hœc fatis magna occafio vifa ejl Reclori Theologo ad Medicum circumveniendum, hœrefeofque condemnandum , & ita, vel invito Magijîratu, haec
Ji res
:
ut fperabat fucçejjijfet, de profej/ione deîurban-
»
Ettantùmdeiis, quajcauffam ipfam non tangunt: fuccedunt & mendacia, quae càuffam ipfam, ob quam bonus fcilicet vir Cartefius vi|rulentam Epiftolam evulgavit, propius concernunt. Cuir. eâ enim velut infelici faburrâ caudam libri fui onerare voluerit, ut imperitis perfuaderet philofophiam fuam, paucis annis in Academiâ Vltra-
»
jeftinâ per
»
rerum geftarum ignaris perfuadere laborat per unum Theologum, tum temporis Reftorem Magnificum, importune hoc procuratum fuiffe. Hoc verô dum agit, quot pêne verba, totidem hominis flagitia deprehendere licet tam cruda enim & craffa per quamque prope lineam mendacia éructât, ut pari jure & halitu fcribere potuiffet, |Theologum, fuperioris anni Re£torem Magnificum, voluiffe patriam prodere, pa r ricidium Principi intentare, urbem hanc Vulcano confecrare, latronum & feditioforum manum ducere, Turcifmum, aut haerefes Socinianas, aut Iudaifmum introducere, & quid non? Vt ad rem verô accedamus, homo nofter fubdole admodum, & plane fecundum Metho-
a.
» »
»
» »
» » »
» » »
» » »
» »
» » » »
Pré/ace:
«
dein calumnias
natam
Medicum
fuiffe
:
tradi folitam, per iniquitatem profcriptam
incautis
&
elimi-
&
:
dum pfeudo-politicorum & pfeudo-pragmaticorum, omnem bilem in unum Theologum, ùve Magnificum Reclorem, exonerare laborat, fingendo ab eo uno factum fuiffe, quod à toto Profefforum Collegio conditum eft decretum quo aut Theologum cum collegis fuis committat, aut majorem gra|tiam à Patribus Societatis Iefu ineat, quibus Theologus, quôd ftylum aliquando in quaedam Ecclefiae Romance dogmata ftrinxit, prx aliis invifus eft. Sed fi placuiffet Cartefio Medicum fuum confulere, aut potius fi Medico placuiffet veritati litare & confcien:
rationem habere, nequaquam diffimulare aut potuiffet aut debuiffet effe Theologum aut fcftinabundum aut importunum in profcribendis novae philofophix commentis fuiffe, fed potius varios ex aliis Profefforibus, Medici item collegas, fomnia & commenta in ipfâ herbâ voluiffe opprimi, faspeque conqueftos fuiffe apud fuum Reclorem Magnificum, nimis diu ea tolerari, qua; aliquando pacem Academicam turbatura effent, fibulam effe imponendam novaturienùbus, ômnem heteRectorem verô, hoc eft rodoxiae occafionem procul averruncandam ipfum Theologum, faepius tela intentata à Medici jugulo avertiffe, quôd lenitate ac longanimitate cum ad officium opportune revocari poffe fpe-
» tiae » »
» » » » » » »
falfum
:
|
;
Etenim
aut Mcdicus, aut iple Cartelius hase quae certiora funt praemium indulgentice ac
»
raret.
»
iis
»
moderationi Recloris decreviffet
fi
quae apud Sagram, cogitaffet, aliud etenim ;
nec contra.
.
.
(Pag. 38-42.)
Ad G.
«4-
dum
a .
Sed non addit
Voetium.
te occafione
i
5 ç
nugamenti cujufdam
Regium ex authoritate SS. FaculTheologiae haerefeos condcmnare unde fequeba-
Philofophici voluiffe tatifs
:
tur euin, vel invite Magiftratu, à Magiftratu ipfo effe
deponendum, quia
nulli
retinentur Profeffores qui
pro haereticis habeantur.
mea verba b
Secundo, refert adhuc aha 6
Non
à la ligne (1"
eundem
in
édit.).
»
a. Préface: « .Nec contra folem primo fie mentitus fuiffet, pag. 180: Acverb hcec... deturbandum. Ipfe Medicus loquatur, qui non tantùm Theologum expenus eft, qualem reliqui Collegas, fed privatim ctiam amicum & fautorem, ut ipfe variis indiciis faspe teftatus fuit. Quando verô, aut per quos Theologus unquam Medicum tuum de Profeffione deturbare ftuduit? Loquere, ne omnes tibi, ut Sycophantae, aut x aut ou décernant. Sed quomodo tandem Theologus Medicum Cartefianum .
»
» » » »
.
& &
»
exauclorarft laboravit? Invito Magiftratu. Papas
»
potentiâ Vltrajefti pollet Theolo|gus
»
Ampliffimo Senatu Vltrajeftino, difce ex Profefibribus, vel ex uno Me-
»
dico tuo,
»
unum,
»
conftitui aut deftitui
» »
» » » » »
» » » »
» »
»
» ri
»
tantâne authoritate
I
Difce, tenebrio, ex Nobiliffimo
non per Profefforem imô ne per omnes quidem Profeffores Profefforem Academicum, fed à pleno totius Sena-
difce ex quovis idiotâ Vltraje&ino
:
aut Reftorem Academiac,
XL hujus urbis viris. Si dicas verô Reftorem hoc molitum, ut ab ipfo Senatu, invito quidem, fed coaclo per ecclefiafticum confiftorium, aut capitulum, aut ejus poteftatem removeretur memineris in laudatiffimâ hac Rep. nequaquam Curiae Romanae praxin obfervari. Sin verô confugias ad familiare tuum Co\gito, aut ad lepidum hoc fomnium Cujus idea eft in me, illud ipfum eft ; ergo hoc à theologo faélum fuiffet, quia talem apud me circumfero ideam, forteque medicum depofuiffet aut per feditionem popularem, aut armatam manum, aut magicas artes, immiffofque daemones (aliud enim ringi non poteft) jam ablegabo te ad Medicum tuum, ut helleboro Chima:ricas has & aduftas bilis îmaginationes averruncet, aut fi Medicus neget àjpiixrrfa cpavraiia;, fi non Btavoi'a;, te laborare, ad facerdotem facrofanilœ Iuftitiae, qui virgis talia dsemonia abigere poteft, & folet. Sed (Secundo)... » (Pag. 42-45.) tûs confeffu, five à
:
:
:
—
Tome »
imô
!
VII, p. 586,
3-7.
1.
b. Préface : « Sed [Secundo) progreditur Renatus, ut probet per unum theologum philofophiam fuam pro|fcriptam fuiffe, & pag. 195 ita loquitur Ipfe antea, non laceftitus, libellos duos, theftum nomine in Collegam fuum ediderat ; eofque etiam SS. Facultatis Théologies authoritate mûnire conatus erat, ut innocentem circumveniret, & per calumniam everteret. Vbi pudor » (Pag. 45-46.) Voir t. VII, p. 594,1. 13-17. :
! .
.
.
—
M6
EPISTOLA
fenfum,
&
î2 4 -ja5
ipfa lepide réfutât teftimonio Regii,
excu-
jus ad tuas thefes refponûo|ne duas paginas exfcribit% in
quarum
Regius ironice, ac de prseterito tem-
fine
pore loquens,
te fibi
ait
fautorem
&
amicum femper
a. Tout ce passage de la Préface est à citer, parce que les paroles de Regius, que Schoockius rappelle, sont précisément celles que Descartes
lui-même » »
avait conseillées, sinon dictées, à son disciple en janvier 1642
« Vbi pudor 494-495). Le voici donc tout au long hoccine molitus unquam Theologus? Ipfe Medicus (Regius) audiatur, ut totus orbis Cartefium Craetenfium fceptro digniffimum effe agnofcat.
(voir
t.
III, p.
!
:
ergo ille in Praefatione ad D. Theologi thefes profatur Magnifiée reâor, vifts doâiffimis & fubtiliffimis tuis theftbus, quas nuper deformis
» Ita » »
:
ad ventilandum propofitas, prœMedicinœ & Philofophiœ in Academiâ noflrd Profeffo-
fubflantialibus aliifque rébus Phyficis
\
»
ter alios, etiam
»
ribus, inter quos
»
maximo
»
»
ingenium, & nos in tali materiâ exercere voluerit, cùm nullus dubitem quin rationibus ad fententiam tuam defendendis (sic pro defendendam) quant validifjimis fis ufus, adeo ut pojl tuas, fi quis validiores exfpeâaret, mérita ipfum fruftra fore fit exiftimandum ; tum etiam quàd, cùm maxima eorumpars è diametro pugnet cum dogmatis quœ ego antehac docere confuevi, tua prœfa\tione potijjimum me fpeâare, & ad refpondendum invitare, atque ita ad honeftam quandam veritatis curiofius inquirendœ œmulationem incitare voluiffe videaris. Et certe eft, quàd de hoc affultu fummopere glorier : nam etiamfi in ipfo certamine effem inferior, etiam vinci per tantum adverfarium mihi gloriofum foret. Ingentes itaque propterea tibi ago gratias, addoque hoc cumulo maximorum beneficiorum quo me antehac tibi obtrinxifti, dum in Profeffxone meâ medicâ & provinciâ problematicd obtinendâ paratifjimam operam mihi femper exhibuifti, atque in multis alliis patronus,fautor & amicus
»
fummus mihi perpétua
->
» » » » »
» » » » »
»
»
folito,
&
ego aliquam partent facio,
certe gaudio
qui pronunciat
fum
tibi
dedicare placuit
perfufus, tum quàd vir tantus
fuifti. Vtri
Theologum
credam? laboraffe
Cartefio,
6
Jiylutn,
:
&
homini mentiri
Medicum innocentem
cir-
&
per calumniam evertere ? an ipfi Medico, qui Theologum, » poft éditas Thefes, patronum, fautorem & amicum fummum prœdicat & » agnofcit? Etenim Medico populari meo ac quondam etiam collegœ malo » credere, quàm Renato neque enim ad calumniandum & menticndum » œque fa£lus effe videtur. » (Pag. 46-49.) Il est à remarquer que le texte de Regius est la traduction latine, mot pour mot, du projet de réponse que »
cumvenire
;
Descartes lui avait envoyé en français. La dernière phrase était môme déjà en latin dans la lettre de Descartes (t. III, p. 495, 1. 16-19) si ce n'est que Regius a renchéri sur le texte, ajoutant amicus fummus au simple mot Quant aux deux fonctions dont parle Regius (Profeffio medica fautor. et provinciâ problematica), voir t. II, p. 529, et t. III, p. 60. ;
—
Ad G.
2a5 .
Voetium.
autem defenfor
fuijje; tuus
fingit illum feriô,
praefenti, poil éditas thefes, te ut
agnofcere te effe, 5
157
&
in
amicum & fautorem
ex quo apparet non multa teflimonia pro
:
cùm
cogaris.
ifto uti
folum contra Regium difputaffe, aitque alios quofdam Profeffores opiniones ab ejus opi3 quod nec nionibus diverfas in fuis thefibus habuiffe Tertio,
negat
te
:
unquam, nec ullus alius amator veritatis molefte tulit; neque de illâ re pro ipfo conqueftus fum, fed quôd fine ratione, ac per calumniam, hœrefeos illum infimulare voluiffes quod neminem prêter te feciffe
ille
10
:
intellexi.
4 Non à a.
la ligne
Voici tout
le
(/"
e'dit.).
passage
:
«
—
1
2
Même
remarque.
Tertio, contra veritatis
gum
formulam
fie
Theolo-
»
Cartefius proftituere ftudet, pag. 177 Quieviffent fortaffe deinceps reliqui (Medici) Col\legœ, ac veritati locum dedijfcnt, nifi unus inter
»
cœteros, qui tune erat illius
» »
chinas intendere decreviffet. Ergone unus Thcologus contra difputavit? aut ejus heterodoxas in philofophià fententias detegere llu-
»
duit?
»
Vltrajeftinam
»
:
Academiœ Reâor, omnes fuas
in
eum maMedicum
»
Quid audio? Aliud docent Thefes, à me & multis aliis, qui extra Academiam vivunt, vifa; & examinata;. Vt enim nihil dicam de fubtiliffimo Mathefeos ProfefTore, qui per corollaria quafdam Medici opiniones, & nominatim eam qux de Circulatione fanguinis, adeo folide confudit, ut earum patronus & architeclus non à ratione &
»
expe|rientiâ, fed aliunde proefidium petere cogeretur
»
prœteream quôd primarius Philofophiae Profeffor
»
ex profeffo Cartefiana; philofophiœ vifeera elenchtice explorare inftitue-
»
rit
»
mus
»
fequentia Corollaria,
» »
» a
»
:
an non primarius Medicina; profeffor, Stratenus, die 22 Decembris,
&
:
ad hoc, filentio
poft hibernas ferias
Medici collega, D. Guilel-
anno 1641, Difputationi de Scorbuto
non tam novam Philofophiam quàm Medici infeitiam tangentia, attexuit ? » (Pag. 49-51.) Conclusion « Si Gallis tuis, infelixveri facerdos, quid memorià dignum narrare voluiffes, Corollaria hsec, chartulis citô evanefeentibus fubtracla, libro tuo, velut quod eru:
—
Pour trophœum, inferuiffes. (Pag. 53.) du professeur de mathématique (Ravensberg), voir t. III, p. 446447. Quant aux corollaires du 22 décembre 1641, on les trouvera tout au long, au nombre de 18, ibid., p. 464. Schoock ne rappelle ici, dans sa Préface, que les n 05 6, 7, 9, 10, et 18 (p. 5i-53). »
ditionis ac philofophias nova?
les thèses
1 1
Epistola
ic,8
Quarto judicem
a ,
&
referî verba
quibus dixi
aceufatorem fuijfe;
riarum reum
feciffe,
225-227.
\
te in
ac collegam tuum inju-
ob id unum quôd tam manifefîas
Ubi loco
veras rationes attulerit &c.
iftius
addere, ad rejicienda crimina hœrefeos fibi a te fuerant impofita, ut fe veniri non pajfus fit,
&
eâdern caufâ
hoc
eft,
&
&
&c. debebat atheifmi
quœ
per calumniam circum-
quôd
in propriâ tuâ caufâ
Fimbriam fis imitatus Ad quae nihil refpondet, nifi quôd dicat fe iftis rébus non interfuifle, remittatque le&orem ad hiftoriolam. quam ait ab ipfâ Academiâ propediem vulgatum iri. Quae refponfio non poteft non irrideri cùm enim hîc contineatur prsecipua culpa quae tibi à fueris judex,
5
in aceufatione
b
.
10
:
me
fuerat exprobrata,
quid boni haberes ad
fi
te ex-
eufandum, noluiffes nunc omitti. Ac fi quid eâ de re poflea fub nomine Academise prodeat in lucem, quod àveritate non recédât, te non juvapbit; fi autem falfa contineat, nemo non credet à te folo effe profeéhim :
? Quarto, pag. 187: Cùm in omnibus federet ut judex, effetque idem acerbijfimus aceufator, &c. Et pag. 166 Quid autem iniquius ejfe potejl, quàm quùd Reâor collegam fuum injuriarum reum faciat, ob id unum,
a. » » »
Préface
: «
conventiculis,
Quid verô dein
dicis
quœ congregabat,
\
:
quàd tam manifejîas & veras rationes attulerit? &c. Quid aftum fuerit in fecretiori Vcfts facrario, ego, qui illi non interfui, dicere haut pof» fum audio tamen ipfam Academiam propediem rerum geftarum Hifto» riolam evulgaturam, vifurumque Cartefium in eâ omnium & fingulo» rum Profefforum nomina (etiam ejus qui dicitur pag. 188 juflfifTe nomen » fuum tanquam non approbantis annotari) fubfcripta libello fupplici, qui » oblatus eft Nobiliiïimo Amplifllmoque Senatui Vltrajeftino, quem moi » excepit Cartefianas philofophise per publicam •-'.uthoritatem in Medico » deturbatio. » (Pag. 54-55.) Le professeur auquel il est fait allusion dans la parenthèse, était Cyprianus Regneri (voir t. VII, p. 590, 1. 2-8). Quant à YHiJloriola, elle parut sous le titre de Tejlimonium (voir t. IV, p. 34, 1. 12), et nous en avons imprimé de nombreux passages, t. III, p. 366,
»
»
:
|
487, 489, 5i2, 529, etc. b.
Voir ci-avant,
— Tome Vil, p.
p. 83,
1.
19 et
note
b.
589,
1.
20-22.
i5
Ad G.
227-2J8.
notae
enim funt mimicse
Voetium. illse
i
tuse artes,
f
9
quibus nunc
nunc Academiae, nunc Senatûs, nunc totius Reipublicae, nunc Ecclefiarum Belgicarum, nunc Prophetse vel Spiritûs Sanéti, nunc unius exdifcipulis tuis, nunc alterius agis perfonara. Quinto*, poflquam rètulit ea verba quibus iniquitatem maximam tibi exprobravi, quôd nempe Regium SS. Facultatis Theologiae,
5
culpares, quia vere ac merito tuo in te retorferat
& injuriofe
ipfum contorferas, nullo modo te excufat, fed tantùm alios Philofophos in Regium concitare conatur, dicendo id quod epitheta, quse priùs falfô
10
illa
de te fcripferat,
aliis
in
etiam omnibus convenire
:
quod
tamen aperte falfum eft. Neque enim illi eandem, quam conditionem. Quippe cùm fcripferas tu, acceperunt principia Regii Chorœbo digna effe, ob id quôd effent |
i5
pauca
& cognitu
Chorœbos 5
a.
Non à la Préface:
appellari,
«
quorum
illos
meritô
principia talia effent;
Quinto, pag. 198, Reétori, hoc eft, Theologo foli invidiam quôd convitiis Medicum profcindere voluerit; fie enim
conflare pudet,
»
loquitur
»
bejliis,
»
admiferas
ligne [i ri édit.).
»
»
facilia, tacite
Deniquc ea quœ htc notantur de Chorœbo, item de Atheis, aut &c, non /ponte à Medico fuijfe feripta, fed priùs injuriofe ac :
falfô à Theologo in ipfum jaâa, quœ utpoffet refellere, coaâus fuit veris & evidentibus rationibus oflendere illa nomina, nonfibi,fedpotiusad-
»
verfario fuo convenire.
»
ria,
cujus
modo mentio
»
Medicus
»
num Re&orem,
dixilîe
&
Quid aftum
fuerit, ut au|dio,
facla eft, docebit
fcripfiffe
:
intérim,
quœ
propediem retaliandi
hifto-
animo
perhibetur, non feriunt tantùm Vltrajecli-
»
omnes per totum terrarum orbem antiquas philofophiœ profefiores propterea enim Chorœbo alicui fimiles funt, ut ipfe Medicus innuit in Refponf. ad II Theologi Thefin Quoniam ad unum principium aclivum, formam nempe fubflantialem, eamque incognitam. omnia revocant, & confequenter omnium rerum naturalium ignorantiam
»
fatis manifejle profteri folent.
» »
»
;
:
de Regius, 1.
fed
10.
t.
III, p. 5oi-5o5.
»
(Pag. 55-56.) Voir, pour cette phrase
— Cf. aussi
t.
VII, p. 595,1. 28, à p. 596,
EPISTOLA
IÔO
quod
jaB-jjg.
non admiferant, nec
reliqui Philofophi
ipfe
Re-
gius credebat; nec ideo ad illos débet referri, quod
de te folo
ibi
intellexit.
Poftea patronus tuus provocat ad hiftoriam in Aca-
demiâ veftrâ edendam; ut etiara pro Sexto a puncïo, quod eft de explofionibus & intérim nihil prorfus re-
5
:
fellit.
Septimo h
quôd
,
quseritur,
te turbulentum
tationem
non
minitatur fatis
Domini
3
Non à
appel] arim, mihique hoc no-
tanquam
fi
actionem injuria-
ea quae
ibi
narraveram,
tua dici potuiffe.
Nunc autem cave ne
confiderantes ea quae in Sylvamducis
judicent te etiam in Republicâ effe feditiola ligne
(/"
édit.).
— 7 Même remarque.
Préface : « Sexto, pag. 179, eidem Reftori irrvidiam conflare ftudet, Medicus inter difputandum fa£tus fuerit explofionis vidlima. Quid de explofionibus cenfendum fit, ego qui Academia; Vltraje&inae membrum effe defii, liquidô non fcio quâ occafione verô, cur & quomodo evenerint, norunt Auditores omnes Profefforefque qui difputationibus Medici interfuerunt, propediemque hiftoria, veritatis teftis, ex rerum geftarum luce docebit. » (Pag. 56-57.) b. Préface : Septimo, pulchre fe cauffœ patrocinari exiftimat, quando Theologum, pag. 188, turbulentum Reâorem, & pag. 211, feditiofum Reâorem, non femel autem, Difputationem feditiofam vocat. Novit fcilicethomo lucifuga,in aliéna republ.& Academia curiofus,aut po|tius Academiarum turbator, forteque ejufdem commatis cum Vaninio, Collegii Atheorum emiffario & legato, quid fit feditio. Sed de hoc mendacio, cum bono Dco, aliquando alibi, aliifque chartis agendum erit. Intérim nota, humaniffime Leétor, feditionem vocari, quôd Profelfor publicus, & Academia; Reftor, ex decreto Facultatis fuas, confentientibus reliquis Cil. DD. Profefforibus, horis ac loco convenientibus, difputationem a.
y>
» » » »
»
»
» » » » » »
» »
»
quôd
|
:
inftituit,
10
|
tui,
fcripfifti,
Redorent, ac difpu-
alibi aliifque chartis :
injuria,
demonilrarent te vere ac proprie Jeditiofum
Académie
in
& Jeditiofum
tuam feditiofam
mine aliquando
rum
tanquam de maxiraâ
&
(Pag. 57-58.)
quidem ex occafione, quam propediem hiftoria 590, 1. 18 p. 6o3, 1. n.
— Tome VII, p.
;
narrabit.
»
i5
Ad G.
«9-
Voetium.
161
fum. Et quandoquidem injuftas lites mihi minamini, nolite, quœfo, aegre ferre, quôd ego hîc in anteceffum
coram univerfo terrarum orbe
accufem.
me
Regio triumphum decernere, quôd ejus refponfio ad tuas thefes à nemine fuerit refutata. Sed nihil addit quo non confirmet illud ei meritô dePojîremo*, ait
5
juftiffime vos
Cùm
cerni.
enim
fcripta, contra illam
refponfionem
&
contemptu digna effe affirmaffem ille ait filium tùum, qui unum ex iflis fcriptis emifit, rem expro/efo non tradafle; ac difcipulum fub pro te édita, folo rifu :
io
3
Non
à la ligne (i" édit.).
« Pojlremo etiam Medico fuo, citra Senatûs authoritatem populique imperium, triumphum decernit, pag. 2o3 & feq., quôd Reftoris filius irrito cona|tu patris argumenta repetierit, aliufque ab eodem Redore fubornatus, nomine Lambertus vanden Waterlaei, Prodromum Iuftae Refponfionis ediderit quafi verô filius, Metaphyfices in eâdem Academiâ Profeffor, non potius ex ordine Metaphyficarum Difputationum &
a.
» » »
»
»
:
quàm
ex Profeffo, Cartefiana T£pÎTic|xaTa perftrinxerit
»
velut èv napdSo)
»
»
Dominufque Lambertus in Academiâ Leidenfi vivens (ut mihi probe aliquando affirmavit), infcio Theologo(neque enim de Prodromi editione, quant fub prœlo effet, quicquam audiverat), commentationes fuas evulgarit, quarum folutio nec data nec danda. Infelix hiftoricus, non cum Theologo (neque enim aliéna praeftare tenetur), fed cum ipfo Dn. Wa-
»
terlaet hîc agat
» »
»
;
|
Coram, aut
qui ut mihi haec commentanti faspius teftatus, fefe offert
;
cum D.
Cartefio aut etiam ipfius Medico, colla-
»
aut
»
tione inftitutâ, ad Corollariorum fuorum, abfque praefidio aut auxilio
fcripto,
Theologi, légitimant juftamque defenfionem. Et haec quidem haftenus. » (Pag. 58-6o.) Le passage de Descartes auquel Schoock fait allusion se Schoock continue (et ce qui suit rentrouve au tome VII, p. 598-D99. seigne sur son intention et l'état des esprits à l'Université de Groningue, où il était professeur) « Volui autem fcenam hanc in prologo paulô ube»
—
:
»
rius detegere,
quo
Cartefii, qui vir modeftiffimus
&à
calumniando
alie-
»
niffimus videri vult, ingenium ab omnibus cognofci queat. Quanquam verô, per Dei gratiam, nova ejus philofophia nullas haftenus adhuc tur-
»
bas in Academiâ, in quâ philofophiam do|cco, excitaverit
»
tamen philofophiœ
»
contra nova monftra, quaî nonnullis etiam
»
(rerum novarum
»
volui.
»
»
ftudiofos, inftitutionis noftras
&
:
inter eos albae gallinae
forte nimis avidis) in delitiis effe perhibentur,
(Pag. 60-61.)
Œuvres.
III.
antiquae
alumnos, in tempore
65
flliis
munire
EPISTOLA
IÔ2
2J9-î3i.
cujus nomine aliud prodiit, ipfum te infcio edidifle.
ne à vobis quidem probari; & nemo dubitat quin tu ipfe fis author ejus quod te infcio edi-
Unde
patet
illa
|
tum fingit. Cùm autem fubjungit, iftarum commentationum foluîionem nec datam effe nec dandam, verum dicit quia rêvera tam inepta commenta folutione funt indi:
Cùm déni que
gna. iflo
provocat
difcipulo potiùs
jam tua vinci
me & Regium,
cum
ut
quàm tecum agamus,
5
tuo
oftendit te
caftra deferuiffe, ac folos lixas, qui facile
poffunt, ea fervare, ac proinde nihil fupereffe
10
quod Regii triumphum impediat.
Quœ
omnia,
licet nugatoria, referre volui, ut
reat vos in longâ iftâ Praefatione nihil ullius attuliffe
appa-
momenti
&
ad ea quse de te fcripferam refutanda;
men eam
unum
ad hoc
fuhTe inftitutam, ut
illa
ta-
vide-
i5
remini refutare. In ejus partes,
autem
quatuor
fine, dicitis
& vos Prima,
difcipulum
meum
effe libri
delineare
:
|
veftri
Secun-
quam jaéîo principia ac Methodum: Terobiter Metaphyficam, & quœdam phyjîca dogmata fpe-
dâ, philofophiœ tiâ,
ciminis ergo examinare
:
20
Quartâ, breviter ojîendere novam
hanc Philofophandi Methodum,
non tantùm ad Scep-
reéïà,
ticifmum, verùm Enthujiafmum quoque, Atheifmum ac
phrenejim ducere
de Regio tricam
fcripfi,
a .
Ac denique
pag.
1
74
epift.
citatis haec verba, quae
ad P. Dinet Legit Diop:
meam & Meteora, cùm primum
édita funt in lucem,
acjîatim aliqua in iisverioris Philofophiœ principia con-
1
1
a.
rioli.
Non
à la ligne (/"
Préface,
Ce
p. 61-62.
texte fait suite
édit.).
Au
lieu
— 16 Même remarque. de libri veftri
immédiatement à
(1.
17),
on
lit
commenta-
celui de la note précédente.
25
Ad G.
»3i-a33.
tineri judicavît.
Voetium.
Quœ colligendo
165
diligentiùs,
& alia
ex Us
deducendo, eâ fuit fagacitate, ut intra paucos menfes intégrant inde Phyjiologiam concinnarit*.
Ex quibus, pro
confuetâ veftrâ sequitate, concluditis Regii thefes 5
&
didata non immérité pro meis à vobis fumi. Nempe, antequam Regius mihi notus effet, legit mea fcripta, &
|
qusedam colligendo, quœdam ex iis deducendo, Phyfiologiam concinnavit ergo omnis ifla Phyfiologia pro meâ eft habenda. Quod nemo non videt effe à ratione :
10
alienum. Verumtamen acutiffimo
&
perfpicaciffimo
ingenio Regii tantùm tribuo, ut vix quicquam ab
illo
meo non libenter agnofcam. impudentia calumniae quam pa-
fcriptum putem, quod pro
Sed hîc detegi poteft ratis nempe, cùm in toto veflro libro ne femel quidem Meteora, nec Dioptricam, nec Meditationes meas citetis, in quibus fcriptis folis Philofophiœ meae fpeci:
i5
mina exhibui nullo
20
modo
;
cùmque inde
intelligere
:
poffit judicari,
vos
illa
tamen craffum volu-
audetis
men conviciorum contra Pliilofophiam iftam, vobis non minus quàm cuivis ruftico ignotam, effundere; |
atque, ut aliquid dicere videamini, pauca qusedam ex
»
Préface : « Homini me nihil voluiffe affingere, teftis eft confcientia, videbuntque omnes, quibus placebit horis fuccifivis ad ipfaCartefiiCartefianorumque fcripta diverti, eaque aequâ judicii lance examinare. Si
»
nolit forte Cartefius
a. »
omnia ut fua ampleili,
quae à
Medico
ipfius fcripta
&
ruminetur fua verba, quae occurrunt in Epift. ad Dinetum, » pag. i74&feq. » (Pag. 62.) Suit une longue citation « Doâor quidam... » impetrarint. » (Voir t. VII, p. 582, 1. 17, à p. 583, 1. 4.) La Préface se termine ainsi « Quibus verbis eredlior, Medici Thefes, Di&ataque Phy» fica, ut novce philofophiae compendium, in traftatulo hoc laudare fuftifi amplius Medici quod erratum notem, non tam ipfi Cartefio, » nui » quàm philofophiœ novas quam profitetur, imputari cupio. Quod reli» quum, Deum Opt. Max. rogo ut clementer Academias Scholafque ref» piciat, ab iifque omnia nova dogmata, quœ periculofœ aleœ pleniffima »
di£tata funt,
:
:
|
:
»
elîe folent, avertat. »
(Pag. 63-64.)
EPISTOLA
164 didatis Regii,
non quidem
non minus ad
quaevis
fed quia didata Regii
mea
.
ullis rationibus, fed inep-
garritibus impugnatis.
tiffirais
233-23 4
Qui
garritus profedô
fcripta referri potuhTent
non édita funt
;
in lucem, fperaftis
hoc pado minus facile atque à paucioribus detedum iri,quàm incredibili cum ignorantiâ malignitas veftra fit conjunda.
Quia vero jam lae
a ,
fupra, in
duas primas fediones
&
^
5
parte hujus epifto-
veftri libri fatis
fuperque
non opus eft quicquam amplius de ipfis dicam. Nec fane etiam de reliquis; fatis enim fcio neminem ullius ingenii ea eiïe ledurum, qui non plane difcuffi,
contemnat, atque impudentiffimas
lumnias
quod
efle
&
cognofcat. Sed tamen, ne quid omittam
videri poflit ad
me
pertinere, percurram
adhuc
In tertiâ, poil ridiculam sequivocationem circa no-
men Theologise b
a.
Non
,
incipitis videri velle aliquid particu-
à la ligne (/"
Ci-avant, p. 35
b. Cette
édit.).
et 55.
Sectio tertia se divise ainsi
:
Cap. I Expenditur argumentum Cartejii contra Scepticos. Pag. 172. Cap. II Examinatur primum Cartefii argumentum contra Atheos. Pag. 177. Cap. III Expenduntur reliqua Cartefii argumenta contra Atheos. :
:
:
Pag. i85.
Cap. IV
:
Quàm féliciter
Carte/tus probet
mentem à corpore dijiinâam
Pag. 189. Cap. V Breviter examinantur principia conjlitutiva rerum naturalium excogitata in Cartefianorum cerebro. Pag. 196. ejje.
:
Cap. VI
:
Quid exijîimandum fit de particulis
rum & matcriâ fenfibili ex Cap. VII
:
10
ineptiffimas ca-
reliquas duas fediones.
16
5
iis
infenfibilibus Cartefiano-
confxStâ. Pag. 212.
Examinatur Cartefianorum fententia de
caloris
défini-
i5
.
Ad G.
a3 4-a35.
VOETIUM.
l6j
meis impugnare non quidem ipfas aggrediendo, ne nimis clare appareat à vo-
lare ex Meditationibus illas
non
bis
intelligi;
fed
:
commodum
inveniftis, in fine
meae refponfionis ad fecundas objeétiones 3 5
quafi indicem prsecipuarum
ex quo
cui,
tria vel
non
quemdam
propoûtionum quas
quatuor loca
fperantes vos eâ in re
,
facile
expli-
aufi eftis exfcribere,
errorem ullum, quod
ignorantiam veftram prodat, admiffuros. In quo tamen fummopere decepti eflis; ea enim neganda eleio
omnium maxime
quae
giftis,
Ut primo, pag. quod 7
funt manifella.
174, negatis unumquemque, ex eo
cogitet, reéle pojfe conclu\dere fe exi/îere
quod
{sic)] lire
tione. Pag. 224.
:
— 10 Non à
qui.
— Table des matières
:
b :
vultis
la ligite (i" édit.).
Quant Jiolidè Cartefiani fentiant
circa definiendum Calorem.
Cap. VIII Excutitur Cartefti fententia de Magnete. Pag. 228. Cap. IX Quant lepidè Cartefiani de œjîu maris philofophentur. Pag. Table des matières De œftu maris quàm ridicula Cart. fententia. 234. Cap. X Ratio redditur cur non plura novœ phyjicœ Cartefianoe dog.plura novaturienmata excutiantur. Pag. 240. Table des matières tium dogmata a. t .Quod mirum verô, cùm Author videri velit Atheorum malleus, » ipfeque in epiftolâ Meditationum Dedicatoriâ ad Sorbonam profiteatur » fe Meditationes eo fine confcripfiffe, quo certiffimis Demonftrationibus » in pofterum Atheorum filii refutari queant, docerique effe Deum, ad hoc :
:
—
:
:
—
.
.
.
.
.
.
Dei patronum qualemcunque vocet, pag. 108 Méditât. Edit. Elz., cum tamen videri vult nullum omnino commercium colère. Sic enim loquitur in Epift. ad Dinetum pag. 202 Iamfcepe teftatus fum,
» fe
» Theologiâ »
:
Théologies controverfiis immifcere. An ergo » quasftio de Deo, qua; illius exiftentiam probat, non [eft habenda Theo» logica ? Nec ad rem facit, quôd author, ut ipfe innuit in jam laudatâ » nolle
me unquam
ullis
» Dedicatoriâ Epiftolâ, fe philofophicis rationibus »
»
enim confors fit communis corum (cum quibus tamen nullum videri praetexit
:
fie
Dei exiftentiam probare
multorum Peripateticommercium colère), qui
erroris
vult
naturalem de Deo cognitionem referre folent ad Metaphyficam aut priphilofophiam, cùm reverâ pertineat ad peculiarem difeiplinam, » Theologiam nempe naturalem. » (Pag. 172-173.) b. Tome VII, p. 160 à p. 170. »
»
mam
i
l66
EPISTOLA
a35-j36.
enim Scepticum inde tantùm concludere, fibi vider exiftere, tanquam û quis ratione utens, quantumvis fit Scepticus, yz/>j videri poffit exiftere, quin fimul intelli-
quandoquidem id fibi videtur. Atque ita negatis propofitionem quâ nulla unquam evigat fe rêvera exiftere,
5
dentior in ullâ fcientiâ effe poteft.
Pagina 177, verba qusedam ex authore primarum objedionum pro meis refertis 1 vocatifque illa pri,
meum argumentum
mura
contra Atheos, quod
nempe
ex meis fcriptis non potuiftis elicere, quia nimis
illa
IO
funt vobis obfcura. Deinde tam ftulta objicitis, ut relatu fint indigna
minem
In pag.
quàm
vos de
iftis
poffit.
autem
180, 183
mentis agnofco, cui fîtc
enim aliud probant, quàm ne-
ex plèbe, qui ineptiùs
effe
rébus loqui
nihil
;
&
fijmile
189,
unum
ex tuis com-
antehac legi in tuo Ther-
ac in libellis de Atheifmo : quippe hîc fingitis ratio-
nes, quibus utor ad exiftentiam Dei
valere
nifi
probandam, non
apud eos qui jam fciunt illum
exiftere, quia
tantùm ex notionibus nobis ingenitis dépendent. Sed
omnes
notandum
eft
nobis
à naturâ indita,
effe
cognofci
;
eas
tantùm
fed
a.
» »
Non «
à la ligne (1"
quarum cognitio dicitur non ideo à nobis expreffe
taies effe, ut ipfas,
édit.).
14
abfque ullo
Même remarque.
Videamus quomodo Cartefius progrediatur
&
infiniti.
»
commencement
1.
2.
.
me
:
Si cogito, inquit,
habeo, ac in primis ideam entis perfeâif» (Pag. 177.) Cette phrase se trouve, en effet, au des premières Objections, t. VII, p. 91, 1. 18, à p. 92,
cogitando ideas rerum in fimi
—
.
*o
res,
fenfuum experimento, ex proprii ingenii viribus, cognofcere poffimus. Cujus generis funt omnes Geome6
'5
—
*5
Ad G.
a36-838.
tricse veritates,
Voetium.
non tantùm maxime
167 obvia?
,
fed etiam
quantumvis abftrufœ videantur. Atque inde Socrates apud Platonem, puerum quemdam de Geo-
reliquae,
metricis elementis interrogando, ficque efficiendo ut 5
puer quafdam veritates ex mente propriâ
ille
erue-
|
quas priùs in eâ fuiffe non notaverat, reminifcentiam fuam probare conabatur a Et hujus etiam generis ret,
.
Dei cognitio
eft
:
cùmque
inde,
in libellis de Atheifmo, intulifti 10
tam
quàm
in Therjite
neminem
elle fpecula-
Atheum, hoc eft, neminem efTe qui Deum exiftere omnino non agnofcat, non minus ineptus fuifti, quàm fi, ex eo quôd omnes Geometricae veritates fint eodem tive
modo
nobis innatœ, dixiïTes
neminem
effe in
mundo
qui nefciat Euclidis elementa. i5
Pag. 190, negatis id omne quod clare percipimus, à Deo fieri pojfe, prout illud percipimus* & veftra ne'
;
gandi ratio
eft,
quod clare percipiamus duo contradiclo-
quœ tamen fimul fieri non pojjunt: quod eft fophifma. Neque enim contradidoria fimul
ria jimul,
puérile 20
poffe percipimus
fieri
per|cipimus,
ac proinde ut fiant, prout ipfa
;
non debent fimul
fieri.
probandam animae humanae immortalitatem, quôd oftenfum fit eam per Pag. 191, dicitis nihil juvare ad
extraordinariam Dei potentiam abfque corpore 25
pofle, quia
Non
14
de anima canis idem etiam dici poteft c
la ligne (1" édit.).
à
efTe
— 21
Même
.
remarque.
Platon, Ménon, 81, c, xv et suiv. Commencement de la Propofitio IV (t. VII, p. 169, 1. 19), qui est reproduite tout au long, jusque Ergo mens & corpus realiter dijiinguuna.
b.
:
tur c.
(t.
«
VII,
Quid
p. 170, ?
fi
1.
11).
quis dicat, per Dei potentiam extraordinariam,
» canis confervari
quoque
polie extra ejus corpus
:
animam & eam
ergo conclude
EPISTOLA
l68
Quod
nego.
tenue
fit
feparari.
Cùm
a38-»3 9
enim anima canis
quoddam
fit
corporea, five
corpus, répugnât eara à corpore
Caetera quee
iftis
tam longe à
interferitis,
propofito abludunt, ut potiùs inconditas pfittacorum
voces,
quàm Philofophorum
ratiocinia, referre vi-
5
deantur.
tantùm de Metaphyficis habetis nam, pag. 196, tranfitis ad Phyfica, de quibus nullum vel minimum verbum ex meis fcriptis profertis; fed pauca tantùm ex Regii diftatis defumpta 1. de principiis; 2. de particulis infenjibilibus ; j. de colore; 4. de magnete; $. de œjîu\maris & Atque in illa tanquam Andab batae nugamini, adeô ut non opus fit ut quidquam refpondeam, nifi quod infignis impudentia calumniae veftrae in eo pofîit notari, quod prolixe de magnete ac de aeftu maris tanquam contra me difputetis, quamvis nullum plane verbum de iftis quaeftionibus in meis
Atque
haec
;
:
10
.
fcriptis 6
Non
ha&enus
editis
à la ligne (/"
édit.).
c
reperiatur.
—
18
Même
remarque.
immortalem. » (Pag. 191.) Suit la conclusion Ergo, faltetn per divinam potentiam etc. (t. VU, p. 170, 1. 4-6). a. Voir ci-avant, p. 164-165, note b, Cap. v, vi, vu, vm et ix. b. Andabatœ, gladiateurs romains dont les casques n'avaient pas d'ouverture pour les yeux, et qui combattaient en aveugles, pour amuser les spectateurs. « More Andabatarum gladium in tenebris ventilans. » [Hieron. adv. Helvid., 3.) « Melius eft claulis, quod dicitur, oculis Andaba» tarum more pugnare. » (Id. adv. Jov., 1, 36.) c. 11 ne sera question, en effet, de l'aimant et du flux et reflux de la mer, que dans les Principia Philofophiœ, publiés en 1644, pars IV, art. cxxxinclxxxii, et art. xu-xlii (voir ci-avant, première partie, p. 275-310 et » effe
p.
232-236).
:
i5
AD G. VOETIUM.
a3g-î40.
De
l6o
quartâ feéîione libri de Philofophiâ Cartefianâ,
ftmulque de meritis ejus Authorum.
Pars Ultima.
5
Poftquam egregiis iftis fpeciminibus oftendiftis quàm firmas ob rationes, & quàm maturo cum judicio meas opiniones improbetis unam adhuc feftionem, in quatuor capita divifam, & nihil niû quatuor infi:
gnia maledi|da continentem, pro conclufione fubjungitis.
In
10
primo
capite, pag. 245,
meam
philofophandi
Me-
thodum ad Scepticifmum viamfiernere*, ac me in Scepticorum Jlatione hœrere h affirmatis. Rationes hujus rei affertis
detonem i5
Quod
:
;
in
fpeçiem contra prima? notœ Scepticos
Certifiimam evidentiffimamque variarum rerum
ram, taliafcil.
Ac denique nova veri criteria circumfequœ nullifcientiœ ab aliquo homine, quif-
quis etiam
per fubfidium naturœ applicari pojfînt. Et
fcienîiam jaéîem ;
nova
fit,
non
ifta criteria
alia affertis,
quàm quod
ea tan-
tùm ut vera velim ampledi, quœ tam clarafunt, ut nullam 9 a.
Non
à la ligne (1"
Sectio IV, cap.
b. «
Quanquam
i.
édit.).
Titre
du
chapitre.
(Admiranda Methodus,
Cartefius videri vult âmrovSov
itdXejAov
p. 245.)
Scepticorum
filiis
»
methodus tamen Philofophandi ipfi peculiaris, non per ambages, fed re£la, ad Scepticifmum ac Pyrrhoniorum deliria ducit imè ipfe, ut ut diffimulet, in Scepticorum ftatione haeret, non quidem eorum, qui ex Academiâ aut Pyrrhonis fcholâ progreffi fuerunt, fed Semi-Scepticorum,five eorum qui vocari poflunt Sceptici per confequentiam, quo-
»
rum
»
ticos denotare [sic); certiffimam.
» »
» »
indixifle,
:
hic
mos potiffimum effe
Œuvres.
III.
folet; in .
.
fpeciem contra primae notae Scep&c. » (Pag. 246.)
jaftare
;
66
5
I
EPISTOLA
JO
dubîtandi relinquant occajîonem
dem de
:
140-S4».
quippe
dicitis, ne qui-
veritatibus fide cognitis competere, ut non fœpijfime
lis
Quod
dubitandi fit occajio.
fum tempus quo
a&us
elicitur
turalis cognitionis,
|
omnem
fi
refertis
fidei, vel
fidem
ad illud ipalicujus na-
& omnem huma-
5
nam fcientiam deftruitis, eftifque rêvera Sceptici, cùm nullam cognitionem dubio carentem haberi unquam poffe affirmetis. Si verô loquimini de diverfis temporibus, quia
ille
evidentem alicujus
qui nunc habet veram fidem, vel
rei naturalis fcientiam, poteft alio
10
tempore illam non habere hoc infert tantùm infirmitatem humanse naturae, quae femper iifdem cogitationibus non immoratur non autem quèd in ipfâ fcien:
;
tiâ
ullum dubium debeat
me
effe;
ideoque nihil contra
inde probatis, quia non de certitudine ullâ per
i5
totam hominis vitam durabili, fed de illâ tantùm, quae habetur eo momcnto, quo acquiritur aliqua fcientia, loquutus fum. Quin etiam, quia hanc diftin&ionem non aftertis, & fufe probare conamini nullam rem ab
homine
ita fciri poffe ut
& quantum Cùm verô, pag.
|
de eâ non dubitet, pro mo-
dulo veftro,
in vobis eft,
docetis.
253, additis
Scepticifmum
me
in
Scepticifmum docerc, quando fenfuum judicium vocare doceo
quidem dei,
nec
dentia fidei
&
:
propatulo in
dubium
datis occafionem leétori judicandi, vos
fenfibus veflris credere, ulli
20
non autem rébus
fi-
2
naturali rationi; tantaque veftra eft pru-
œquitas, ut quamvis affirmetis de
ac fcientiarum
omnium
ipfis
rébus
principiis pofle dubitari,
tamen effe orthodoxi & fandi; me verô, quia dixi de fenfuum judiciis effe dubitandum,in propatulo Scepticifmum doccre affirmetis. Quid, quœfo, non
velitis
3o
Ad G.
24**43-
diceretis,
mone
fi
Voetium.
171
craflum librum de Catechejî* Belgico fer-
vulgaflem, in quo ad 8 millia quseftionum con-
quemadmooptimo jure tanquam
tinerentur abfque ullâ ipfarum folutione,
dum 5
tu
|
certè
:
folutionibus proponantur
lofiùs
dubia docentur
quàm
;
&
nullâ in re pericu-
in Catechefi.
Infecundocapite,pag. 2$ ^meam Methodum reéla ad Enthufiafmum ducere b dicitis, hoc nullo alio probantes argumenta, quàm quod feripferim mentem abducendam ejje à
fenjîbus ut
Deum
primo, pag. 256, i5
Tune
docens Scepticifmum arguerer nihil enim aptius effe poteft ad efficiendum ut homines dubitare affuefeant, quàm fi hoc pacto multae quaeftiones abfque ullis ea-
rum 10
fecifti ?
conîemplemur.
ftatuitis,
Quod
ut culpetis,
tanquam principium, quôd
intelleclus fenfibus exte.mis, ut ducibus, indigeat
;
&
ipfa
axiomata, Jolis radiis clariora, ut indubitata non ampleclatur,
niji
fenfuum minijierio eorum
infiituerit
examen
c .
a. Catechi/atie over den catechifmus der Remonjlranten, tôt naerder openinghe ende oeffeninghe voor hftre catechumenen, als ooek aile andere liejhebbers der waerheydt, inghejlelt door Gisbertus Voetjus, dienaer des Woordls ende profejfor der théologie tôt Vtrecht. Hier by \ijn gevoeght eenighe difputatien ter felver tnaterie dienende. (Utrecht, 1641.) Cet
—
ouvrage était dirigé contre Batelier, qui d'ailleurs y répondit, l'année suiVerantwoordinge tegen Gisberti vante, en déclarant cette fois son nom Voetii Remortjlrantfche catechi/atie. . van Jacob Batelier. (Amsterdam, 1642.) Batelier ne manqua pas de publier dans cet opuscule le portrait de « BefchrijVoet, que Descartes venait de tracer dans son Epître à Dinet » vinge van Gisbertus Voetius, die men leeft by René des Cartes in fijn » boeck de prima philofophia op 't eynde pag. 177. » (Voir t. VII de la présente édition, p. 584, 1. 8.) Voet écrivit à ce sujet, le 8 février 1643, à Schoock « Therfites nofter Batelier, libello nuper edito, ex Cartefij tefti» monio me l^apaxT-r)pt
.
:
:
b. Titre c. »
du chapitre
2.
La phrase commence
ainsi
:
«
gantes quos habet oculos, fenfibus
Mens enim
five inteileflus,
externis... », et se
termine
:
ob
cali-
« ...exa-
I72
EPISTOLA
Quod
falfiffimum
enim verum
eft,
effet,
&
modo admittendum fi unquam de rébus divinis
nullo
nulla
|
S4Î-Î45-
:
non poflunt a
cognitio haberetur, quia
ternis examinari. Deinde, pag.
Deum Jibi
Deus in me eft, ftentem omnia ago, :
peccare pojfum*
loquimini
:
?
& ego in Deo, ergo per Deum & confequenîer neque pecco
Quas confequentias
&
inexi-
neque
fateor à folis
De-
veftrî fimilibus elici poffe.
pag. 260, experientiam docere,
dicitis,
5
injiar Enthufiaftœ fie etiam conclu-
Enthufiaftis, deliris,
nique
fie
258,
inexiftentem Cartejîanus quis deprehendit per
ideam; cur non ergo dat
fenfibus ex-
10
qui
eos,
humanœ regulam contemplari fupremi entis perfeéîionem, maximam volunt mente quâ mente ftve fecundum rationis
imperfeclionem ei affingere h Ex quibus leétor judicabit .
vos nolle de
Deo
cogitare, ne fiatis Enthufiaftœ, vel
aliquas imperfediones ei tribuatis, atque ita de
nunquam
cogitantes in
j
Deo
fummae impietatis abyffo
verfari.
»
men, illorumque certitudinem
noms »
fiaftas,
»
lai,
&
prœ
casteris
manibus
in praxi
d'Enthousiastes sont ensuite cités
:
«
palpaverit.
&
Antiqui
»
—
Des
recentiores Enthu-
David Georgii, Thomas Muncerus, Henricus Nico-
Sebaflianus Franckius, contemplationibus ejufmodi vacantes.
.
.
»
(Pag. »5 7 .) a.
La phrase continue
Non
ainsi
:
«
...quia per
Deum
inexiftentem
omnia
»
ago.
»
niri, aut proxime procedere ex iis, quas ab illo in editis feriptis velut axiomata proponuntur fed periculum tantùm indicare volo ...»
»
dico hase confe£laria in
ipfis Cartefianis
Meditationibus inve-
:
(Pag. 259.) b. « »
nis,
Quoniam enim mens prae anguftiâ capax non eft fummae perfectioeam pro modulo fuo ordinat dirigitque, Deum cogitando imperfe&e
—
» fimplicem, infinitum, œternum ac omnipotentem. » (Pag. 260.) La phrase reprochée à Descartes, comme suspecte d'enthousiasme, est celle« Diu multumqae in naturà Entis fumme perfeâi contemplandd immoci :
»
rari,
Voir
t.
quo abfque VII, p. !63,
ullo di/curfu cognofeat 1.
22-28.
Deum
exiftere.
»
(Pag. 2 58.)
i5
Ad G.
Ï45-246.
In tertio capite
a
me
ijj
pag. 261, affirmatis
,
& propagare.
docere
Voetium.
me Atheifmum
Additis quidem,Jï prce ignorantiâ
commiferatione dignum; fi vero prœ malitiâ, puniendum b Sed non vultis dubitari quin faid faciam,
ejfe
.
5
ciam; imô omni arte, omni induftriâ, id perfuadere
conamini
;
ac poftquam multa eâ de re verba
me
feriô concluditis, pag. 265,
in
feciflis,
imperitorum animis
Notandumque eft inveteratum maledi&um, quod
Atheifmi thronum erigere laborare.
hoc
&
antiquum
effe
10
jam à te per multos annos, pertinaci calumniâ, in me conjedum fuifle audivi, ac etiam ex libellis tuis de Atheifmo anno 1637 e e ditis facile perfpexi. Atque ad hoc unum confirmandum, & hominibus perfuadendum,totum veilrum librum compofuiffevidemini: nam
i5
in praefa|tionis
pagina
Tra&atu oftenfuros Atheifmi venenum
pulos
affingitis,
&
13, promittitis
me fubdole
:
aliis affricare
d ;
ac
vos in reliquo
admodum
occulte
deinde mihi difei-
totam primam fedionem
in abfur-
diffimis ineptiffimifque legibus fabricandis impenditis, ao
quas per incredibilem impudentiam, abfque ullâ vel
minimâ
fpecie veritatis, difeipulis
&
vultis,
paffim
me cum
peffimis
iftis
&
à
me
praeferibi
odiofiffimis qui-
bufque Atheis, impoftoribus, Ecclefiarum ac Rerum-
publicarum turbatoribus, qui quammaxime horrendis a5
fuppliciis propter feelera fua fuerunt affedi, a.
Ce
chapitre est intitulé
:
compo-
Atheifmi muros, dutn fubvertere Cartejius
laborat, fulcit ac œdificat. b.
Au
lieu
de puniendum, on
lit
:
«
.
.
.rogo eos qui Atheifmum profer-
ac fufflaminare debent, ut ad hominis conatus attendant,
»
pentem
»
feduloque in ejus molimina, Philofophicarum differtationum vélo pal-
»
liata,
fiftere
inquirant.
»
(Pag. 261.)
Lire i63g. Voir ci-avant, p. to8, note b. d. Ci-avant, p. 142, 1. 3-4. c.
Epistola
174 ut
nitis,
tandem
246-248.
in fine concludatis,
me illorum exemQuod fi facerem,
Atheifmum docere & propagare. fane committerem crimen atrociflïmum, & in nullâ Republicâ quantumvis libéra tolerandum qua|propter hîc accurate referam omnes rationes, quas aliquot annorum ftudio meditati eftis ad illud mihi affingenple)
|
;
dum, ut (cùm veras
elle
non
5
pofle mihi confeius fim)
quam habeant fpeciem veritatis, de imprudentiâ, vel ignorantiâ, per quam illis locum dedero, veniam
fi
petam; fi verô ex folâ improbitate ac malitiâ veftrâ profedas efte manifefle appareat, de atrocitate tantae calumnise coram Deo & hominibus queri poflim. Unicum invenio totius probationis veilrse fundamentum,
10
quôd, ut loquimini,pag. 261 ,Jîverba virtutem arguèrent, iifque tutà fides adhiberi deberet, ab
etiam fufpicione ejjem alieniffimus
nonnulli aliquando loquantur ut
Atheifmi leviffimâ
i5
Ex hoc enim quod
.
viri
boni, qui
tamen
funt improbiflimi hypocritae (ut tu optime novifti),
cùm
ex feriptis meis appa|reat,
me
ab Atheifmi
levi-
fiimâ etiam fufpicione efie alieniflimum, vultis inde
20
Atheum, fupponendo feilicet me efife hypocritam fed hoc poftremum nullibi ullâ ratione inferri
me
efle ;
vel probatis, vel
quôd longam de me
batio,
cum Vanino, buftus, tolus
probare conamini.
a .
Nifi forte
inftituatis
fit
pro-
comparationem
qui, ut refertis, publiée Tholofœ ejl corn-
non tantùm quôd Atheus
Hsecque
eft
fed Atheifmi Apoftota veftra comparatio Vaninus cjfet,
:
feribebat contra Athcos, ipfc Atheorum maximus : fimia. »
«
Similibus verborum ampullis Atheifmi fufpicionem à
care laborabat Ccefar Vaninius,
(Pag. 262.)
&
tamen publicc
.
.
.
fe
averrun-
Apoftolus.
»
25
Ad G.
»48-*5o.
Vaninus jaéîabat
liter Cartejius.
chinis fe
Voetium.
obfirmatos
17 ç
argumentorum ma-
iis
Atheorum animos
quas nullum pertinaciœ fcutum aut clypeus pojfet 5
:
Jimiliter Cartejius.
nere fatagebat agit.
&
:
in
vulgata
eorum locum fua repo-
idem omni Jîuiio
&
conatu Car\tejius
Pojlremo Vanini argumenta, quœ Atheis ut Achilles
&
Heclor quis opponebantur, penitius infpeéîa
nata, elumbia 10
&
conjiftere
&
Vaninus antiqua
argumenta tribu fubmovere,
contra
pulfare,
& ficulnea
exami-
deprehendebantur : ejufdem per
omnia farinœ Renati des Cartes rationes funt a Atque inde concluditis, pag. 26 f Nulla ergo injuria Renato .
:
quando cum fubtilijjimo Atheifmi patrono, Cœfare Vanino, comparatur : iifdem enim artibus, quibus ille, in
Ht,
imperitorum animis Atheifmi thronum erigere laborat. i5
Ubi nemo non mirabitur abfurditatem impudentiae veftrse quamvis enim ifta quatuor vera eflent, quôd :
nempe
optimis venditarim, fero; 20
pro
quœ duo
veriffima efle prse
me
quôdque antiqua & vulgata argumenta
& mea
elumbia
&
rejiciam,
quœ duo
ficulnea deprehendantur,
non tamen inde fequeretur me Atheifmi, |non dicam reum, fed fufpedum efle debere. Quamvis enim quis, putans refutare Atheifmum, rationes afferat quse ad hoc non fufiiciant, imperitiœ tantùm, non ideo ftatim Atheifmi, eft accufandus. Quin etiam funt falfiflima
25
& meas rationes
fcripferim contra Atheos,
a.
:
Suite de la note précédente
quôd cum Vaninio componatur
:
«
Cartefius fémur ferire
non débet,
per omnia enim idem fere quod ille » agit. Vaninius fcribebat... » (Pag. 202-263.) Descartes cite ensuite textuellement, si ce n'est qu'il a soin de rétablir partout Vaninus, au lieu de »
;
Vaninius, et qu'il omet quelques lignes après agit »
tantùm rationes, ut liquet ex
»
omnium optimas
epift.
effe exiftimat.
»
Dedicatoriâ
(Voir
t.
(1.
mode
VII, p. 4,
1.
7)
:
«
...qui fuas
ad partes vocatâ,
8-i3.)
I76
EPISTOLA
profe&ô,
cum Atheorum
teftaris in
ipfe
omnes
a5o-*5i.
refutatio
difficillima,
fit
ut
ultimo tuo libro de Atheifmo, non
qui contra Atheos infeliciter certarunt habendi
funt imperiti. Vide Gregorium de Valentiâ a Theolo,
gum
folidiffimum
& celeberrimum
:
ille
réfutât
omnia
5
argumenta quibus ufus eft D. Thomas ad exiftentiam Dei probandam, & invalida efle oftendit; idemque etiam
alii
graves
qui veïtro
iis
&
theologi fecerunt, adeô ut ab
pii
more loquuntur,
dici pofîit
unquam alius, ab omni quammaxime fuit rejmotus),
(qui,
fi
cione
quis
contra Atheos, penitiùs infpefta
&
&
de D.
Thomâ
Atheifmi fufpi-
argumenta examinata,elumbia ejus
eademque comparatio de
ficulnea deprehendi;
iilo
cum Vanino pofîit inftitui, & aufim addere (abfit tamen invidia dido) aptiùs quàm de me, quiamea argumenta nunquam fuerunt ita refutata. 16
Non
à la ligne (1"
édit.).
Grégoire de Valentia, né en mars 1 55 1 à Médina dcl Campo (Vieilleau noviciat de la Compagnie de Jésus le 23 nov. 565, enseigna d'abord la philosophie à Rome, puis, pendant vingt-quatre ans, a.
,
Castille), entra
1
Dillingen et à Ingolstadt; en 1598, il fut rappelé à Rome pape Clément VIII pour occuper la chaire de théologie au Collège romain il mourut à Naples, le 25 avril i6o3. La liste de ses ouvrages ne comprend pas moins de 42 numéros dans la Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, du P. Sommervogel (t. VIII, p. 390-399, Bruxelles et Paris, 1898). Au numéro 3j, on lit Gregorii de Valentia, Metemnenjis, e Sola théologie à
par
le
;
:
Sacrœ Theologice in Academia Ingoljladienji Profejforis, Commentariorum Theologicorum Tomi quatuor. In quibus omnes materiœ, quœ continentur in Summâ Divi Thomœ Aquinatis explicantur. Le tome I parut à Ingolstadt en 59 avec une seconde édition en 1592; tome II, 1592; tome III, i5g5 tome IV, 1597. Le même ouvrage fut publié en 1600, à Venise (4 vol. in-f°), et à Lyon (idem). Puis vint une seconde édition à Ingolstadt Ab auâore ipfo paulo ante mortem magna diligentia recogntti (Tomi quatuor), multifque locis auâi, ut editio hcec priores longe fuperet (i6o3, 4 vol. in-f°). La même année i6o3, une édition parut encore à Lyon; puis à Venise, 1608; à Lyon, 1609; à Ingolstadt, i6u à Lyon enfin, 161 9. cietate Jefu,
1
1
;
:
;
,
10
«5
Ad G.
a5i-»53.
Voetium.
177
Sed duas egregias habetis rationes ad probandum ipfa elumbia effe \ Prima eft, quôd obiter libri vejiri feéîione tertiâ id oftenderitis ; ubi reéte additis obiter,
5
quia rêvera nihil minus validum ac magis ineptum fcribi potuiffet, quàm quod fcripfiftis, ut jam paulô ante oftendi. Altéra
eft,
quôd
fingatis
me ipfum
id
innuere in epiftolâ quse Meditationibus meis prsefixa eft & eo ufque fitis inconfiderati, ut ipfa epiftolae mese ;
10
verba referatis, quibus expreffe ajo rationes meas cervel etiam fupetitudine & evidentiâ Geometricas œquare \
rare
b :
quod fane non
ficulneas.
percipi
eft
innuere
illas effe
me vereri ne à multis fatis quemadmodum ipfse Archimedeae
Sed nempe addo
non
poffint,
demonftrationes à pauciffimis percipiuntur i5
&
elumbes
unde,
;
pro more veftro ineptiffime ratiocinandi, infertis refutandis Atheis effe inutiles
omnibus capi non
:
cùm tamen,
poffint, faltem fint utiles
Ac
illas
liçet
pro
ab
iis
à
quoniam ii qui demonftrationum percipiendarum non funt capaces, de quibus intelliguntur. 20
prseterea,
ipfarum veritate folent credere authoritati aliorum omnium qui eas intelligunt non dubito quin poft ali:
quod tempus mea argumenta, licet vobis invitis & ringentibus, eam vim fint habitura, ut eos etiam revocent ab Atheifmo, qui propter ingenii fui tarditatem 25
ipfa intelligere a. »
non poterunt
Suite de la citation, p. 175 ci-avant,
1.
:
nempe
quia 10
:
« ..
.ut
hi fcient
non tantùm
feftione tertiâ hujus traftatûs oftendimus, fed ipfe etiam innuit
:
obiter
in di£lâ
»
& fruftu fuarum Meditationum earum obfcuritatem incipit, laboratque docere propterea forte parum eas apud Atheos valituras effe, quôd pauci eas capere queant. » (Pag. 263.) Et on allègue tout un passage de Des-
»
cartes
» »
»
enim dedicatoriâ
Epiftolâ, de fucceffu
defperans, excipere contra
b.
:
Voir
« t.
Quemadmodum. VII, p. 4,
Œuvres.
III.
1.
,
.
fubducat.
»
(Voir
t.
VII, p. 4,
1.
i5-3o.)
24-25. 67
I78
EPISTOLA
a53-j5 4
.
pro certiffimis demonflrationibus haberi ab om-
illa
nibus
iis
à quibus re&e intelliguntur, hoc
nium maxime
ingeniofis
om-
quamvis à vobis, oculis infpeda fint,
Quemadmodum
à nemine tamen potuifle convelli.
jam nemo
ab
& doctis; &
quamplurimis, tranfverfis
aliifque
eft,
5
mortalium qui dubitet de veritate eorum omnium quae demonftrata funt ab Archimede, quam-
vis
eft
hominum
ex multis
millibus vix ullus
qui ejus
fit
demonftrationes intelligat. Quae omnia probe antea fciviftis
quam
clare
:
enim à me
citatis; fed
rationes
illas,
maledicentiâ
fcripta fuerunt in epiftolâ
pro veltrâ infigni erga
10
Deum pietate,
quibus validiffime Atheifmus evertitur,
&
calumniis veftris infru&uofas reddere
conamini.
Quôd autem fubmovere,
&
in
&
antiqua
vulgata
|
argumenta tribu
eorum locum mea reponere voluerim,
argumento probatis, quàm quôd in eâdem epiftolâ meas rationes omnium optimas vocarim ex quo tamen non fequitur me alias rejicere fed contra ibidem addidi, me exiftimare rationes fere omnes quœ
non
i5
alio
:
;
pro hac re à magnis tur,
viris allatœ funt,
vim démonjlrationis habere
in hoc,
quod tamen non
eft
20
cùmfatis intelligun-
a
unde patet vos etiam magni momenti, calum:
niari.
Sed poftquam afferri, quae
ita fimulaftis rationes aliquas
probent
me
docere Atheifmum
;
à vobis
ut tanto
magis id credatur (ab iis fcilicet, qui tantùm perfundorie libri veftri titulos percurrent, rationumque mo14 a.
Non à
la ligne (/" êdit.).
Tome VII,
p. 3,1. i3-i6.
— 24 Même remarque.
j5
Ad G.
a54-a55.
Voetium.
179
menta non expendent, quales fperatis fore illos omnes in quorum manus incidet, quia jam fatis eftis experti fcripta veflra non manere aliam fortunam), quatuor exceptiones fubjungitis, eafque fimul refellitis, hoc |
5
pa&o 1.
:
Nec quicquam ad rem
facit,
quod multi benigniùs
de Cartejîo quant de Cœfare Vanino fenîiant, ipjeque
gionem Catholico - Romanam idem 2.
10
in
propatulo profiteatur
Vaninus faciebat
verjipellis Sifyphus
reli:
a .
Prodejfe non poteft homini, quod dicat fe contra
Atheos fcribere xerat h
:
iis
enim bellum quoque Vaninus indi-
.
Non excufari quoque potejl Renatus, quod Theologis religioni fuœ adverfantibus, & nominatim Voetio, quem j.
1
5
Theologi Academiœ Lovanienjîs pro hœreiico habent,
fcil.
fe opponaî 5 a.
Non
:
idem enim à Vanino
à la ligne (1"
— 9,
édit.).
Suite de cette citation
«
:
,
.
.
in Galliâfiebat
12, 16,
c .
même remarque.
Vaninius faciebat, qui aliquando
quem
ordinem fuerat amplexus, Tholofae plurimas conciones » habuerat, femperque fe pro Catholico-Romano gerebat. Qualis verô » Catholico-Romanus Cartefius fit, quibufque exercitiis publiée priva» timque religionem illam profiteatur, haflenus nondum proditum eft » faltem me latet. Qui occultos cordis receffus exploratos habet, ut fpero, » fuo tempore hominem deteget, conatufque ejus clementer impediet. » [Admiranda Methodus, pag. 265-266.) « .. .nec coram tantùm cum iis difputare folebat, verhm figb. Suite » natis etiam tabulis, editifque libris, in quibus, argumenta folida & anti»
religiofum
:
|
:
»
quitus ab omnigenae profeffionis Theologis ac Philofophis probata, aut
»
in dubium vocando, aut fubmovendo, flraminea & infirma fubftituebat, quo tutius & fubdole magis Atheifmum propagare poffet. Quantum verô Renati noftri qualibufcunque contra Atheos argumentis tribuendum fit, praeterquam quôd folide varii ejus antagoniftae oftenderunt, nos amplius
»
ex eo ipfo,
» » »
modo probavimus.
»
(Ibid., pag. 266.)
»
fieri folet, qui ut apud eos, quoreligionem mentiebatur, aliquam fibi fidem conciliaret, cum Reformatae religionis Concionatoribus faepe congrediebatur, viderique volebat
i;
Zelotes pro eâ religione,
c. »
Suite
:
«
...à Vaninio in
|
Galliâ
rum
quam
profitebatur.
»
(Ibid., pag. 266-267.)
EPISTOLA
l80
Hîc infulfa tua vanitas
a55.»5 7 .
fine rifu prseteriri
non po-
fama tua, fcilicet, Lovanium ufque pervenit & quia ego duas aut très paginas antehac de te fcripfi, quamvis cum nullo alio Theologiam profitente mihi un|quam fuerit controverfia, nec tecum de Theologiâ, fed de iniquitatibus tuis tantùm egerim, me tamen oppono Theologis. Crede mihi, fi te cognofcunt Lovanienfes, aliive hinc remoti, non propter ingenium, aut teft
:
;
5
Theologise peritiam, vel aliquam virtutem, fed tan-
Heroftratum, propter vitia tua, nempe infignem
quam
maledicentiam, cognofcunt. Et ego, priufquam de fcribere cœpiflem,
10
te
non ampliùs pro Theologo habe-
bam, fed pro Theologiae ac pietatis inimico. Quippe, ut eos magis honoramus, quos ex veflium forma & coloribus Principis domeflicos putamus, quàm alios ipforum aequales qui taies vefles non gérant ita ego omnes Theologos tanquam Dei domeflicos obfervo,
i5
:
etiam
illos
qui funt diverfse à
me
religionis, quia coli-
mus omnes eundem Deum. Sed fi |
unius ex Principis fatellitibus
rum
quis forte infidiator
ve.ftes induiffet,
beneficio tutus inter nos verfaretur,
dirent profeclô
illse
eum
numéro
ex hoftium
tenerentur. Atque
veftes,
ita,
fi
quominus
effe, id
ii,
ut ea-
non impequi fcirent
ipfum palam facere
quis profiteatur fe efie Theo-
logum, eumque infigniter mendacem & calumniatorem effe fciam,
&
jo
cujus vitia talia
fint,
ut
magna
ex
25
iis
putem Reipublicae elfe timenda, non impediet nomen Theologi, quominus ipfa patefaciam. Nofti autem calumniatorem graece vocari Diabolum, quo nomine Chriftiani cacodaemonem Dei hoftem appellant.
pericula
3o
Non
à la ligne (i"
édit.).
3o
Ad G.
as 7 -»sg.
Voetium.
181
Quartam & poftremam exceptionem hanc affertis Non expediet quoquefe Cartejius, Ji dicat fe à multis pro :
flrenuo
Atheorum antagonijîâ haberi
Vanino.
Quem, à
batum, pauci
5
ita
:
accidit
&
hoc
multis \Jlropharum diaboli ignaris prodetexerunt, ut à fupremis potejlatibus
debito fupplicio opportune fublatus fuerit
folo
enim
nomine Vanini arma
veflra
omnia
a .
Atque
eduxiftis
ita ;
ex
hîc-
que infignem Jïropham diaboli five diaboles notare licet, quôd, quemadmodum initio fundamentum calumnise io
veftrae in
eo fitum
effe
advertimus, quôd fcripferim
contra Atheos, &,Ji verba mea virtutem arguèrent, ab Atheifmi levijfimâ etiam fufpicione ejjem alienijfimus
:
ex eo quôd à multis pro Atheorum adverfario habear, fed à paucis, nempe à vobis folis detegar, hoc ita
per calumniam Atheus dicar, fum fupplicio afficiendus. In quo profedô impudentia & infolentia
i5
eft,
extremae atque incredibilis malignitatis veftrse cognofcitur
20
:
cùm enim
ex hoc folo quôd contra Atheos
fcripferim,
&
occafionem
& argumentum
dum
à multis cre|dar illos folide refutafle,
fumpferitis,
me Atheifmi quis unquam in mundo tam
tamque inculpatus centiâ veftrâ
fit
effe poteft, ut
tutus
?
accufan-
innocens
ab efTrsenatâ maledi-
Certe nullus
unquam
fcribet
hominibus eos folide impugnafle credetur, de quo non eadem omnia, quae contra Atheos, nullus ab
a5
ad
de
me
fcripfiftis,
fcribere poffitis.
» » »
eodem plane, vel etiam potiori Adeô ut, fi qui nolint à vobis,
jure
tan-
du chapitre « Deum rogo, ut homini, û quid fequius machinetur, in tempore refipifcentiam largiatur, aut, fi ipfe philofophiae fuae pericula ignoret, oculos mentis ei aperiat, quo per antiquas potiùs femitas, quàm novas & periculofae aleae pleniffimas, in pofterum incedere malit. » (Admiranda Methodus, pag. 267.) a.
»
aliis
Suite et fin
:
forte
»
EPISTOLA
l82
259-a6i.
quam fi effent peflimi Athei fummo fupplicio profcribi,
&
afficiendi,
prolixo libro multis vigiliis ad id parato
infamari, diligenter debeant cavere ne Atheos réfutent; ficque vos ipû
Atheifmum, quantum in vobis
protegitis ac fovetis.
Jam
fane
eft,
non ampliùs miror
5
quôd cùm tu, D. Voeti, 4 libellos de Atheifmo fcrip3 nullum tamen vel minimum argumentum in feris iis attuleris ad exiftentiam Dei probandam, five ad Atheifmum impugnandum, fed contra hoc difficilli,
|
mum effe teftatus fis
:
verebaris fcilicet ne quis te
cum
Vanino compararet, quia audiveras ipfum fcripfifle contra Atheos, & tamen ob Atheifmum fuiffe combuilum. Sed notare debuiffes, illum non fuiffe combuftum propter publica fcripta (quae quamvis debilia tantùm argumenta & forte ad praevaricationem parata continerent, nullum tamen periculum ipfi crearunt), fed propter fada & di6ta privata, quse teftibus probabantur. Atqui tam parum curatis quid dicatis, modo tantùm pofïitis calumniari, ut meritô credere poflimus ne libros quidem Vanini à vobis unquam ledos effe ubique enim pro Vanino Vani|nium fcribitis & quia :
10
i5
ao
;
idem error
in libellis tuis de Atheifmo*
ritur, ut videre eft in pag. 7, 9,
&
ubique repe-
reliquis, hinc forte
multi judicabunt hanc Philofophiam Cartefianam à te
fcriptam
effe.
cupio, quia
confcio
&
fufiicit
ledori perfuadere non
eam pro
te fcriptam effe, ac te
confentiente vulgatam, ut ejus caufâ mihi
non minus
competat injuriarum adio, quàm authorem profitetur.
in te
illum qui fe a.
Quod tamen
Thèses soutenues
cette édition, p.
les
604-605.
22
et
29 juin, 6
et i3 juillet
1639. Voir
t.
in
III de
25
Ad G.
s6m63.
Voetium.
In ultimo capite, pag. 268, tant
Methodum meam,
non
Philofophos quant deliros phreneticofque gignere
affirmatis;
*
hocque unicâprobatis ratione, quia nempe
mentent abducendam
fcripfi, 5
i8j
inîelligendas h
.
ejje
a fenjîbus ad res divinas
ut video, vos boni viri
Ita,
non
vultis
unquam meditari, nec de Deo cogitare, ne phrenetici fiatis. Jamque non opus eft ut quaeram, un|de oriantur falfi
rumores, quos audio de Regii difcipulis fpargi
poftquam Ultrajeélo difoefferunt, quôd nempe delirium inciderint: id enim fatis indicatis pag. 269,
folere, 10
in
dicendo vos nolle exempla colligere eorunt qui nuper, ex
Sophiœ facerdotibus, per iftam Philofophiam transformatifuerunt aut in Moriœ epoptas aut deliriorum ntyjlas.
Nempe non vultis i5
nominare, ne calumniae veftrae nimis appareat; fed intérim aliquos defipuiffe
falfitas
illos
omnis prsetextus vobis défit ad maledicendum, rabies tamen fupereft ad calumniandum. Atque hanc vim Philofophiae meae effe experior,
vultis credi, quia licet
ut 20
non illos qui eam excolunt
& probant, fed invidos &
malignos, qui ringuntur, ad infaniam
Atqui non queror quôd homines à
pofïit adigere.
meâ
Philofophiâ
ample|dendâ revocetis, metum illis delirii & enthufiafmi incutiendo parùm euro quôd ipfam ridiculam, ;
ineptam, falfiflimamque dicatis. Si fum imperitus, 25
deceptus,
fi
per imprudentiam aliquid mali feriptis
mandavi, qualecunque tandem
quam
fi
illud obtruferim,
cùm nemini uncum artificio com-
fit,
nec ullo
mendarim, fed nude tantùm expofuerim ut eo quifque fuo periculo uteretur, non potell effe tam pernicioa.
Titre
b.
Voir
du Chapitre 4e t.
VI, p. 37,
1.
et dernier.
4-5, et p. 56i,
1.
12.
EPISTOLA
184
263-265.
fum, tam infandum, ut idcirco mores mei fint culpandi. Mentem corpori meo non indidi, nec ingenium mihi fabricavi
de
;
folis
operibus voluntatis, cujus
mihi regimen Deus permifit, fpondere poffum. Sed
cùm me
mendacem, verjîpellem, fraudulentum, decepto-
5
rem, fexcenties in veftro libro appelletis, ac deinde in fine affirmetis
me
iifdem artibus, quibus Vaninus, in im-
peritorum ani\mis Atheifmi thronum erigere laborare, ut fcilicet leétori perfuadeatis
conari
fallaciis id praeftare
me :
multis malis artibus
quoniam hoc
&
pertinet ad
10
mores, qui ex voluntatis arbitrio dépendent, non pof-
fum, honore falvo, nec etiam falvâ erga Deum pietate, de tam atroci & execrandâ calumniâ non queri.
Nam fane, ;
effem qualem
quin etiam,
me
culpâ de fatis
talis
ifto defcri-
vel fufpicio tanti criminis
fi
haberetur, quamvis falfa
&
>5
meâ
injufla effet,
apud quos verfarer, ad me fuis non immérité expellendum atque ita totus
daret caufae
finibus
me in libro
nullâ republicâ bene inftitutâ effem feren-
bitis, in
dus
fi
iis
;
mihi terrarum orbis claudi poffet, cui tamen,
fi
ulli
20
mortalium, optimo jure patere nonnulli arbitrantur, quiafciunt
me
illis
ftudiis
incumbere, quse univerfae
humanae gen|ti utilia effe poffunt, ac nulli privato damnofa. Cogor etiam, ex pietate, maledicentiae veftrae reûftere quia fi vobis forte crederetur, hoc ipfo péri:
ret fructus
ftrando,
25
rationum, quibus, exiftentiam Dei demon-
Atheifmum
fum neque enim earum author, effem
evertere conatus
bonae effe putarentur,
fi
ego,
;
Atheifmi fufpeétus.
Verum quidem 29
Non à
la ligne
(/"
eft, édit.).
illa
quae contra
me
fcripfiftis
3o
265-î6 7
Ad G. Voetium.
.
ab omni
tam
veritatis fpecie
re-
anonymo, & nullius authoritate fulto, prodiiffent, non immeritô à me fpernerentur. Verum etiam eft, nomina veftra non multùm Mis dare authoritatis apud eos, qui me & vos norunt. Sed mihi prsecipue ratio habenda eft exterorum, nec non etiam pofteritatis. Cùm enim liber veller praeferat nomen Proférions Philofophiae in Aca iemiâ Groninganâ a cùm vulgo credatur à te fcriptus, ejufque rei rumor ad exteros etiam pervenerit, ut mihi per literas jam ante aliquot menfes nunciatum eft cùm tu in illo mota, ut
5
&
tam abfurda,
effe
185
fi
in libro
;
10
;
ipfo libro, qui à te fcriptus creditur, pag. 161, dicaris
Ecclefiarum Reformatarum lumen
&
fimque pientijffimus i5
fuiffe ibi fcribi, nifi citra
fit
denique,
palam editus
,
non credent
te
quod
ex-
pafTurum
contrôverfiam verum effet;
his regionibus exiftente, liber
ille
urbe Ultrajeétinâ, in quâ NobilifAmpliff. Magiftratus fe prseftitit antehac tam
&
fimus 20
me in
ornamentum b paf-
innocent ij/imus voceris;
tranei, quibus es ignotus,
cùm
&
in
accuratum in famofis libellis prohibendis, ut ipfam Regii ad tuas thefes refponfionem c quam omnes fciunt fuiffe valde honeftam & moderatam, in fuâ urbe ,
vendi vetuerit rein, 25
quamvis
:
fi
ii,
caulfam
meam
defendere néglige-
qui librum veftrum videbunt, nullas
in ipfo inventuri lint rationes, ex quibus ea quse
me
fcribitis
vera effe fufpicentur, non tamen
fibi
de
per-
»
Martin Schoock. Voir ci-avant, p. 5, note b. phrase entière « Nec tantùm Voetio, Ecclefiarum Reformatarum lumini ac ornamento, adeo infeftus eft Cartefius, obedientifllmus
»
fcilicet
Eccleuas Romanae nlius, fed ipfts etiam Societatis Iefu Patri-
»
bus.
»
a.
b. Voici la
c.
.
.
Tome
:
(Pag. 161.) III, p. 491.
Œuvres.
III.
63
1
86
Epistola
267-269.
conviciorum in
me
idque impune
fuiffe,
& omne
genus congerendi licentiam affumpturos
fuaderent vos tantam calumniandi
tuliffe,
me
ac
filuiffe, nifi
quid
aut moribus meis culpandum, cujus ego
effet in vitâ
mihi confcius, nec publiée
me
defendere, nec de ve-
5
apud Magiflratus queri auderem. Quas ob caufas, ofïicii mei effe putavi, non modo ad
ïtris injuriis
librum de Phil. Cart. refpondere, fed etiam,
cùm
rem illum authoritate tuâ potiffimum
de
dodrinâ,
&
niti,
vide-
faclis,
meritis tuis nonnulla exponere, ex quibus
appareat quantum
tibi
fit
10
credendum. Et quia eodem
tempore librum de Confraternitate Marianâ, non inu|
tilem ad
meum
inflitutum, edidifli,
eum
etiam exa-
minare non neglexi. Reflat adhuc ut de veflris calumniis apud Magiflratus querar; hoc enim non videor debere omittere, prœfertim
cùm
i5
vos mihi aliquoties
hoc efl injuriarum dicas, Fimbriae more a minati fitis, quianempe, antehac Academico tuo judicio graviter laefus, obloqui aufus fum, & totum telum corpore non recepi. Sed quia pacis & quietis amantiflimus neminem unquam hadenus in jus vocavi, rerumque forenfium eoufque fum ignarus, ut ne nunc quidem adhuc fciam ad quos judices talis caufa pertineat & alias chartas,
20
;
quia delida quse publiée nota funt, culari de
iis
niri folent
:
tam notas
|
tur ab 6 a.
illis,
Non
etfi
nemo
in parti-
queratur, publicâ tamen authoritate pu-
contentus ero hac vice calumnias veflras
& célèbres reddere, quibus de
à la ligne (1"
iis
édit.).
Voir ci-avant, p. 83, note
b.
ut
non
facile ignoren-
inquirendi cura incumbit.
a5
Ad G.
369-Î70.
Voetium.
187
primo quidem, ut breviter hoc in loco Profefîbris Groningo-Omlandici caufam agam, velim ut illi,
Et tui
quorum
intereft
,
cum
antehac negotii 5
de eâ judicare 3 confiderent nihil mihi
unquam
ipfo
tu mihi valde iratus
&
fis,
ille
fuiffe
ac quamvis
;
prseceptorem fuum te
nullam tamen ei adionem hoc nomine in me competere, ac multô minus licere atrociflimis injuriis appellet,
me
nec proinde opus efle, ut examinent an jure an injuria mihi fis infenfus. Confiderent etiam 10
aflicere
me non
:
queri,
quôd meas
nes impugnet
habeantur omnes
:
me
circa Philofophiam opiniofalfae,
ridiculae,
non illae ad mores fpedant, fed ad ingenium dumtaxat, quo tamen me non effe oranino deftitutum ultro concefliftis. Quin & alia omnia ineptse,
per
licet
;
|
i5
ejus malediéta pofïunt praetermittere.
quo velim ut inquirant nempe, :
fationis ac in toto
exprefle,
me
in pag.
penultimo capite
fubdole ac
Unicum
admodum
de
fuae prae-
1 j
fui libri
occulte
eft
,
dicit
Atheifmum
docere b , atque id rationibus malitiofe ad hoc excogi20
perfuadere conatur. Tota quaeftio in his duobus locis continetur non opus eft ut legant caetera, nifi tatis
;
velint,
quas
nec ut
ibi attulit fint fatis validae
Atheum 25
teftes aliunde conquirant. Si rationes
effe, vel
ad probandum
Atheifmum docere,
vel
me
vel
tantùm me
aliquam dedifle unquam occafionem, ob quam id mérita quis fufpicetur; aut etiam, fi quas alias afferre Tout ce long
réquisitoire contre Schoock (p. 187, 1. i,à p. 190, 1. i5) aux collègues de celui-ci, les professeurs de l'Université de Groningue, à qui Descartes demandera justice des attaques dirigées contre lui. Voir t. IV, lettres du 22 janvier et 27 mai 1644, 7 et 17 février, 5 mai (surtout), 26 mai et 16 juillet 1645, p. 84, 123, i55, 177, 195, 214 et 245. a.
s'adresse
b. Voir ci-avant, p. 142,
1.
3-4.
Epistola
188
nondum
370-172.
verum effe oftendat non dubium eft quin feveriffime debeam puniri, nec gratiam ullam aut veniam peto. Sed fi nullas habeat rationes meliores iis quas jam expofuit, ut certus fum nullas eum habere atque fi ex his nihil poffit,
expofitas, quibus
ibi
id
:
|
5
;
quàm
aliud poffit concludi,
illum impudentiffime at-
que atrociflime calumniari, ut confido omnes sequos judices effe facillime cognituros rogo ipfos, quantum poffum, ut femel décernant, an nullae unquam in his regionibus calumnia? puniendae fint. Haec enim eft tam atrox, tam inexcufabilis, & tam publica, ut impu:
nita effe
non
poffit,
quin hoc ipfo
aliae
omnes
IO
permitti
videantur.
Novi quidem harum Provinciarum incolas magnâ gaudere libertate fed libertatem iftam in bonorum & innocentium fecuritate, non in malorum impuni;
mihi perfuadeo.
tate, confiftere
quam
tuti
|
Cùmque
effe pofïïnt, ubi malis
i5
boni nun-
datur libertas
iis
nocendi, hoc praecipue nomine hanc Rempublicam
liberam puto, quôd omnes in eâ aequo jure utantur,
20
atque incorrupta fiant judicia, quibus injuriae à quolibet cuilibet
illatae,
fi
non acerbe ac
certe accurate, ac quotiefcunque opus
crudeliter, eft,
puniun-
tur. Poffunt fortaffe leviores obfcuriorefque calumniae
aliquando diflimulari
;
fed hac nulla gravior eviden-
25
tiorque effe poteft. Patrem occidere, patriam incen-
dere vel prodere, leviora funt,
quàm
mum
vos non affirmare
effe
Notandumque
Atheum, ne
quàm i3
docere.
fceleratus
Non à
;
forte in
fed
eft
me
hoc ignarus credar potiùs
me fubdole atque
la ligne (/" édit.).
fubdole Atheif-
occulte Atheifmi
3o
Ad G.
S7J-374-
venenum
aliis affrîcare,
Voetium.
quâ
in re
189
me omnium
fimae ac perfidiofiffimse proditionis accufatis
e|nim execrandum
fcelus eft
Deum
prodere,
nequif:
magis
quàm pa-
me opinionem veftro libro me
triam vel parentes. Atque ut hanc de 5
le&oribus inculcetis, fexcenties in
vocatis mendacijflîmum, verjipeliem, fraudulentum, de-
nomina fi mihi conveniunt, vel fi me mendacio ûve in fraude quantumvis parvâ
ceptorem; quae
unquam
in
deprehendiftis, aut ab alio deprehenfum fuiffe pro10
bare poteftis, non recufo quin tuus Profeflbr dicus abeat liber,
hominem
&
Omlan-
ego pro ipfo pœnas luam. Sed
à talium vitiorum fufpicione
fi
quammaxime
alienum per infolentiffimam malignitatem tôt maledi&is oneraftis, ut infuper eum docere occulte Atheifi5
mum
perfuaderetis
:
in
quâ gente, quaefo,
id
impu-
nitum relinqui potefl ? Praefertim cùm haec veftra calumnia non ab uno tantùm aut altero fciatur, fed per univerfum terrarum orbem fit à vobis divulgata. |
Jam 20
expertus fum ante très annos,
cùm
libellus
quidam contra me fuiflet Hagae editus fine Authoris nomine a ac tam futilis, ut quamvis vefler in nequitiâ fit longe fuperior, in futilitate tamen & ineptiis ei tantùm par dici poflit, flatim non paucos in Galliâ, ,
Angliâ 25
&
aliis locis,
ejus videndi cupidos fuifle, qui
poftea, ipfo perledo, indignabundi mirabantur,
quôd
in gente cultiffimâ, qualis haec eft, tantae inurbanitatis
& rufticitatis
abfurditas ferri poffet.
iidem diduri funt,
Non à la
18
a.
Voir
t.
cùm
Quid autem nunc
praeter futilitatem rationum,
ligne (z" édit.).
III, p. 249,
1.
14-24
;
p. 598,
1.
26-27
?
P> 6 4 3 >
••
5
-
Epistola
ipo
&
274-275-
indignitatem conviciorum, atrocitatem etiam ca-
Quid,
cùm
lumniarum veftrarum
intelligent
ifla in libro contineri,
cujus Philofophise Profeffor in
unâ Academiâ
fe jaétat
?
authorem,
&
|
fcient
tu Theologiae
Profeffor in aliâ Academiâ, tu qui Ecclefiarum Belgi-
carum lumen
&
thor haberis
?
ornamenîum
Non
vis videri, praecipuus
credent profeétô vos accipere
5
Aufli-
pendia ex publico, ut taies libros componatis, neque ut artes tam impudenter mentiendi, tam indigne conviciandi,
tam
tam licenter calumniandi, Academiafque veftras hoc no-
flagitiofe ac
juventutem doceatis, mine infâmes apud exteros reddatis.
fi
confide-
quorum jurifdictioni fubeft tuus ProGroninganus, non puto eum quicquam poffe
rentur ab feffor
Quœ
invenire,
illis,
quo
fe
apud
ipfos excufet.
Quantum autem ad te,
fatis praevideo
i5
quid didurus
Audacter omniapernegabis. Librum de Philofophiâ 8 Cartefianâ non agnofces. Ac forte alium promittes
fis.
:
i3
10
quorum
jurifdictioni] cujus jurifdi&ione (/" édit.).
L'ouvrage annoncé en ces termes est sans doute le Tejlimonium Aca& Narratio hijiorica... (Voir notre t. IV, p. 34, 1. 12.) « Sed ex Voici d'ailleurs le texte intégral du passage que vise Descartes » ipfà difputationis triduanoe & totius abortûs novae philofophiae hiftoriâ » plane contrarium conftabit. Quidquid ceftuer Cartefius, & quo magis » Theologo abortum illum unicè aut praecipuè imputât, hoc magis vires » atque eruditionem ejus ex|tollit, & philoibphiae fuae infirmitatem ac » miferiam prodit. Ipfa enim nunc, Deo annuente, ita oblivione fepulta » eft in Academiâ Vltraje£tinâ, ut ne unus quidem ex ftudiofis hodie » notus fit, qui eam fecletur, aut alicujus faciat, aut urnam ejus vel unâ » lacrymulâ perfundat. » Vient ensuite le passage cité par Descartes : « De » bufto. curiofitatis, fuo tempore videbitur. Neque enim putamus arri» dere... Belgii notus. » (Admiranda Methodus, Paralipomena ad Prœfationem, fin, p. 6-7, non paginé.) a.
démies Vltrajeâinœ
:
.
.
Ad G.
175-377-
De
Voetium.
bujîo Cartejïanœ ferociœ,
aliéna Aca\demiâ } Republicâ,
defque
191
& nimiœ atque inauditœ in & Ecclejiâ curiojitatis. Ad-
Vos non putare arridere ufquequaque pruden-
:
tioribus, ut peregrinus quis tenebrio, profejjione externâ 5
Pontificius,
& fenfu
Scepticifmi Ji non Atheifmi candi-
datus, perpétua proteftetur fe Theologica atque Ecclejia-
non attingere, intérim
Jlica
in
unos Theologos, prœtextu
Philofophico, totam bellimolem convertat, Medicis
&
Politiœ
vejlrœ Ecclejiajiicœ perreptet, atque Ecclejiarum
& Aca-
lofophis prœteritis, 10
&
& Phi-
res
facra Theologiœ
demiarum perturbationem moliatur hil aliud quant
:
unde aliquando ni-
Keipublicœ concujfwnem,
&
Optimatum ac
Procerum quorundam collijionem expeéïandam nôrunt quibus i5
ejî
genius incolarum Belgii notus.
veftra Paralipomena
illi}
Quibus verbis
ad prœfationem concluûftis.
Sed hsec omnia tam inepta funt, atque à ratione aliéna, ut ne quidem apud bonos rufticos illius pagi, jcujus olim Concionator fuifti a fidem effent inven,
tura; nec proinde vereor ne tibi profint in tuâ urbe, 20
quse,
fi
ulla in Belgio, viris eruditis
abundat.
Nam
&
perfpicacibus
primo, quamvis non effes author
libri
de Phil. Car t. (ut rêvera critici dodiores exiftimant
folam ejus materiam à i5
Non
à
la ligne
{1"
te fuiffe
fuppeditatam;
etfi
ego,
édit.).
a. Avant de venir à Utrecht, Voet avait été pasteur dans sa ville natale, Heusden, 1611-1617, et auparavant à Vlijmen: « in vico Vlijmen extremo » Hollandiae, & agro Sylvaeducenfi contermino. » (A.-C. Duker, Gisb. Voetius, Leiden, 1897, eerste deel, p. 137.) Plus tard Essenius, dans l'Oraison funèbre de Voet, parlera de même « Vlimenfes paflîm omnes :
»
fuperftitionibus
» tis, »
& erroribus
Pontificiis erant addiéliffimi
paucis excep; qui conciones hujus fui paftoris audiebant aliquando, fed ifti valde
rudes. » (Cité ibid., p. 149, note 3.)
EPISTOLA
IÇ2
J77-279-
quàm
de ftylo ex conceptibus magis
tuum
cans, illum aperte
quôd pro
eft fis
effe
te ac te confcio
ex verbis judi-
fupra fcripferim), fatis
fit
editus, ut
non minori
quàm fi folus eum fcripfiffes. Deinde, cùm me nimiœ in aliéna Academiâ, in culpâ,
Republicâ
ob id unum quôd judicium fub nomine veftrae Academise contra me editum aufus fim examinare; teque ut ejus Authorem, fi non unicum, certe praecipuum (quod verum effe manijfeflum eft, quia tune Academiae Redor, & in judicio a confiderarim, ac pauca quaedam illo prsefes fuifti)
& Ecclejiâ,
5
curiojitatis accufas,
10
,
vitia tua deferipferim,
non
quis
enim
ne fides calumniis haberetur
me,
in
buifti, publicis feriptis
quem
unquam
nihil
infamare
;
aeferocia?
:
?
Vis
juris
ha-
videt te Fimbrise iniquitatem imitari
tibi licuiffe
b
me
accu-
obmurmura-
quôd iftam infolentiam tuam tione non tulerim. Et fane injuriam
fine
Reipublicse, atque Ecclefiae veftrae,
quod privata tua
fas,
>5
facis
Academiâ?,
earum partem, & quidem fecretiorem five fanétiorem, de quâ nefas fit extraneo inquirere, effe velis. Hocque idem crimen curiojitatis Marefio aliquoties eodem jure exprobrafti, quôd nempe benedidas tuas Thefes examinare aufus fuiffet tu verô non eras
vitia
20
:
in aliéna
Republicâ nimis curio|fus,
cùm
in iifdem
illis
thefibus Optimates Sylvseducenfes idololatrise accufabas.
Mirum
4 Non à a.
effet
la ligne
Jugement du
p. 590-593.)
(1"
profedô,
dominis tuis poffes
êdit.).
17 (ou 16)
mars 1642. (Voir
t.
III, p. 55i-553, et
t.
VII,
Gisbert Voet fut recteur de l'Université d'Utrecht, du 16 mars
1641 au 16 mars 1642. b.
fi
Ci-avant, p. 83,
I.
21, note b.
* 5
Ad G.
*79-»«>.
Voetium.
103
perfuadere, tantam efle debere in nova veftrâ Aca-
demiâ
Profefibris Theologiae
poteflatem, ut alios
&
fine ratione, publicis
quofcunque, ad arbitrium
condemnet iifque, quos ita condemnavit, mutire non liceat, quin ftatim rei fint nîmiœ curiojita-
judiciis 5
;
aliéna Republicâ, dicanturque res
tis in
logies
&
& Academiarum perturbationem
magno honore
& facra in illis
Théo-
Politiœ veflrœ ecclejiajlicœ perreptare, atque
Ecclejiarum
10
& facra
afficis
Ecclefiam tuam,
fi
moliri. Nae
velis ejus res
calumniis mis confiftere, adeô ut
nemo de
queri aufit, quin hoc ipfo Ecclefiarum veftrarum
perturbationem moliatur.
Non etiam tibi proderit, quôd me peregrinum &\PonNec opus eft ut dicam talia efle fœdera Régis mei cum Dominis harum regionum, ut quamvis hodie primùm hue appulifîem, aequo tamen jure cum indigenis frui deberem atque me à tam multis annis hîc verfari, & omnibus honeftioribus efle tam notum, ut quamvis ab hoftium partibus veniflem, non ampliùs pro peregrino eflem habendus. Nec opus etiam eft, ut provocem ad libertatem religionis, in tificium voces.
i5
;
10
hac Republicâ nobis concefifam. Sed tantùm afiirmo tam feelerata mendacia, tam feurrilia convitia, tam atroces calumnias in veftro libro contineri, ut nequi25
dem
hoftis in hoftem, vel Chriftianus in infidelem, iis
uti polfit, claret.
quin fe improbum feeleratumque
Addo me tantam urbanitatem
in
efle de-
hac gente
femperefle expertum, tam a|mice ab omnibus quibuf-
cum 3o
&
officiofos 12
fum receptum fuifle, ac tam benignos alios omnes agnovifle, tamque remotos
verfatus
Non à
la ligne
Œuvres.
III.
(/"
édit.).
69
Epistola
194
ab
381-381.
&
importuna libertate quoflibet innocuos laceflendi, ut non dubi-
iftâ veftrâ rufticâ
quamvis ignotos & tem quin vos, conterraneos fuos, longe magis quàm ullos peregrinos averfentur.
Denique genius incolarum Belgiific mihi ejî notus, ut putem eos qui cseteris praefunt, fsepe quidem in hoc Deum Opt. Max. imitari, quôd fatis tarde ac cundanter pœnas à nocentibus exigant fed tamen, cùm ;
improborum audacia eô ufque proceffit, ut eam judicent effe coèrcendam, eofdem nullâ gratiâ corrumpi, ac nullis verbis inanibus falli pofle. Ac qui Profeffionis luifti,
&
Religionis tuse honori peffime confu-
libros charitate
&
rationibus vacuos
|
folifque
calumniis refertos evulgando, cave ne judicent ipfos
non
fatis
bene
animadvertant. Yale. 4
Non
10
à la ligne (1"
édit.).
illi
fe
pofle confulere, nifi in te
i5
ÉCLAIRCISSEMENTS
Parmi
de Regius, ou plutôt
les lettres
les extraits
dont Bamet donne
traduction, nous en avons omis une (la 2 5 e ), qui renferme
la
un passage
intéressant au sujet de l'affaire de Bois-le-r>uc (voir ci-avant, p. 64-107).
Voici tout l'alinéa, où
» » »
» »
il
se trouve
mentionné
:
« Le libelle diffamatoire du prétendu Miniftre de Bofleduc contre le livre de Defmarets, n'étoit que l'avant-coureur d'un jufte volume que Voetius entreprit à la hâte, pour fronder la confrairie de Nôtre-Dame de Bofleduc. Les Magiftrats de cette ville en eurent avis ; & s'étant affemblés
pour délibérer des moyens de réprimer l'infolence de ce brouillon, ils en écrivirent en corps aux Etats de la province d'TUrecht & aux Ma-
giftrats de la ville. Voetius fe vanta même depuis (en marge : Pag. 421 de confrat. Marian.), qu'ils lui firent l'honneur de lui écrire en particu* lier, pour lui faire tomber la plume des mains ; mais que ce fut en vain. » Car, encore que le Magiftrat d'Utrecht eût arrêté l'impreffion de ce nou» veau livre (en marge: Lettr. 25 Mf. de Reg.), & qu'il eût défendu à » Voetius de la continuer, pour fatisfaire aux ordres des Etats de la pro» vince, il ne laiffa point d'agir fecrétement (en marge : Argum. Ep. ad » celeb. Voet pendant les mois de Novembre & de Décembre, s'étant ) » contenté de changer l'Imprimeur & la forme du livre, qui d'un VIII » devint un XII afin qu'il pût le faire voir au Synode Gallo-Belgique qui » devoit s'aflembler à la Haye en 1643 (en marge : Tom. 2 des lettr. de » Defc. pag. 541. Lettr. 25 Mf. de Reg.) & que, fe relevant de l'obeïf»
»
:
—
»
» » »
» » »
;
fance qu'il devoit aux Magiftrats laïcs par l'autorité eccléfiaftique du Synode, auquel Meffieurs de Bofleduc avoient bien voulu s'en rapporter
pour décider de leur confrairie, il trouvât moyen d'y rendre fa caufe triomphante. Meffieurs de Bofleduc furent avertis du peu de foumiffion qu'il témoignoit pour fes fupérieurs. Quelques-uns en furent indignez,
& entre autres M. Brederodius, Proteftant, perfonnage qualifié, qui la confrairie, & qui fit menacer Voetius de lui faire donner les
de
étoit étri-
Eclaircissements.
196 marge
»
vières (en
»
autres,
»
ner à fes propres inquiétudes.
:
Ibid. leur. 25.
aimant mieux
le
Item
lettr.
26 Mf. de Reg.). Mais
les
méprifer, jugèrent plus à propos de l'abandon-
»
parut que Voetius avoit trop préfumé de la faueur des Miniftres des fept Provinces-unies qui fe trouvèrent au Synode Gallo-Belgique. Malgré le zélé qu'ils avoient tous à détruire jufqu'aux moindres veftiges de l'ancienne Religion, ils fe crurent obligez
»
(en
»
duite de Meffieurs de Bofleduc,
»
tius. Il n'y eut
»
»
marge
:
Il
Art. 24 Synodi Gallo-Belg. ann. 1643) d'approuver la conde blâmer celle de leur confrère Voe-
&
que
la
&
confidération du miniftére qu'ils honoroient dans
l'appréhenfion de donner fujet aux Catholiques de les
»
eux-mêmes,
»
remercier, qui arrêta leur cenfure.
»
(A. Baillet, Vie de t.
Monfieur Des-Cartes, 1691,
II, p.
184-185.)
II
A
Bibliothèque de l'Université de Leyde, parmi les lettres MS. adressées à Colvics (Andréas), ministre à Dordrecht, il s'en trouve une la
d'ADRiANUs Heereboord, 8 avril fort intéressantes.
En
r
642, qui contient sur Descartes des choses
voici les principaux passages
:
»
D. Cartefii Metaphyfica etiamnum fub praîlo fudat, aut alget pode Cl.-D. Vorftio' (qui plurimum a fe falutem dici voluit) pênes Nob. D. Cartefium effe tra£latum quendam de homine jam confeftum, in quo thefin iftam adftruat, quàd omnia animalia, prœter hominem, ceu automata Jint ; praeterea eum jam adornare, aut adornalTe, b totius quadripartitae philofophiae Euftachii à Sanéto Paulo monachi refutationem. Quod utrumque fcriptum, & plura alia, ne premat diutius, fi quid apud eum poffis, boni publici caufâ, pete, roga, urge, infta,
»
Vir Cl.
n
.
.
.
» tius. Intellexi » » »
» »
«
»
D. Regio
Ultrajeft. profeff., ne quid fimile
& fcribat
unquam
(ut accepi), quale traélatus ifte noviffimus
»
imô
»
putationes philofophicae exhibuerunt, interdidum
»
eandem aliquando
»
ex vitâ a Freigio «
»
eft.
Rami fortem fuiffe ante feculum confcriptâ, in memoriam incidit. » P.
difputet, légat,
&
quaedam
Quod cùm hoc, 20
dif-
audivi,
& 8 anno
e ,
Excuditur jam Leidae apud nos refponforium aliquod fcriptum, pro & D. Voetio fub Refpondentis nomine. Cui
formis fubftantialibus,
,
III, p. 686, lettre du 19 juin 1643. pp. i85, 196, 23a, 233, 25i, 25g, 260, 286 et 470, lettres du 3o sept., 1 nov., 3 déc. 1640, 21 janvier et 22 déc. 1641. c. Ramus fut assassiné a Paris, le 26 août 1572, deux jours après le massacre de la Saint-Barthélémy. a.
Voir
t.
b. Ibid., 1
Eclaircissements.
197
»
quôd refpondere non
» »
jam demoliti effent illas formas queat, vix equidem videam. »
»
dus nature principium
u
erit
»
quôd a rébus pbilofophicis alienior videatur lingua gallicana, quœ âexilis tamen & facile ôvo|xaToitoitî, mihi tamen in legendis id genus fcriptis minus
a
»
»
Tuum aliquando ut
;
gallice
licebit
Regio, iniquiùs ferrera fubftantiales,
judicium de phiiofophicâ
ut,
,
nifi
*
Bootii fratres
quid amplius dici contentione, qufl to-
iftac
vel fubruitur vel ftabilitur, cognofcere volupe
& quid cenfeas & fentias de Herberto ifto
nuper Amftelodami mihi comparavi
b ,
quem, apud
vifum,
te
fed latine mallem,
;
» ufitata. >
P. Merfennus contra Cartefium nihil edidit % ut intellexi ex Nob. C. Hogelando, indivulfo Cartefii focio. Videtur nova quœdam philofophiae «
»
fyncerioris lux tenebras Ariftotelicas
>
multorum mentes, an tiqui tatis
»
nimis,
»
animo exoptant ...»
tandem,
illuftret
eft
& fcholafticas
cur boni omnes <
D'autre part, le suivante, datée cartes.
Leyde
du
même
perrumpere,
qus
ut
cui fua debetur laus praejudicio occupâtes
&
veritads ftudiofi ex toto
Adrunus Heerkboord.
Colvius reçut de
la
princesse Elisabeth la lettre
21 juin 1643, au sujet de YEpiJiola
L'autographe se trouve aussi à
la
>
ad Voetium de Des-
Bibliothèque de l'Université de
:
»
Monfieur Colvius, Vous m'enfeignez encore mieux par exemple que le {sic) maxime de la generofité, duquel vous faite(s) mendon en voftre lettre du 9 me de Iuin, en aiouftant au bienfait d'une converfation fy profitable qu'eft la voftre, celuy de vos efcrits, defquels le fieur Votius a fort bien expliqué mon fens, en vous affurant qu'ils me feroint agréables, & principallement voftre opinion touchant le dernier livre du ûeur Defcartes, où vous faites paroiftre (la vertu qui de toute les aultres eft plus recomendable a ceux de voftre profeffion) le defir d'introduire la paix & une charité mutuelle entre les Docles. Certainement la guère {sic) des princes n'eft pas plus nuifible au repos du genre humain, que la paffion de ces Meffieurs contre la perfone de ceux qui
»
opofent leur dogmes,
»
mille qu'il
»
conteftes perfonelles, avant qu'elles vienent en lumière.
t.
Voir, pour ce passage, une lettre de Colvius à Descartes, du 9 juin 1643, III, p. 680. Elisabeth continue, et ceci est à rapprocher de la lettre
«
» » »
» »
» »
» »
par précepte
du 23 «
le
y en
l'eft
avril 1643, ibid., p.
646
vous remercie aufy pour
»
:
le livret
que m'avez envoie au mefme tems,
b.
Tome Tome
c.
Voir ci-après, Lettre apologétique, p. 4
a.
Pourquoy il ceroit très humeur, pour eftouffer ces
à fon inftruftion.
avoit plufieurs de voftre
III, p. 56a, lettre du II, p. 566, note a.
4
avril 1642 et
t.
IV, pp. 77-8, 79-80, 180.
et suiv.
»
iç8 » »
» » » »
» » »
»
Eclaircissements.
qui promett baucoup en l'aftronomie. Mais ie voudrois que fon autheur (come aufy Rieta) nous eut fait cognoiftre fa fcience, avant que l'admirer. Le Conte d'Arondel a ouy tant de merveilles di dernier, qu'il eft refolu d'aller voir fon Œil d'Enoch & s'il continue fa refolution de venir de Colloigne en ce pays, ie m'alfure qu'il nous aportera l'inftrument mefme, s'il eft a vandre, ou bien une difcreption plus particulliere de fa conftru&ion, que ie vour envûiray tout aufy toft, fy elle mérite voftre veue. . Sy ie peus avoir le moien de vous faire plaifir en aultre chofe, ie vous prie d'y emploier celle qui eft, Monfieur Colvius, voltre très affe&ionée, Elizabeth. Ce n mc de Iuin 1643. » ;
.
LETTRE APOLOGETIQVE R
DE M DESCARTES,
AVX MAGISTRATS DE LA VILLE D'VTRECHT Contre Meflieurs Voëtius, Père
&
Fils.
AVX MAGISTRATS D'VTRECHT [16 Juin 1645
Meffieurs c 5
&
21 Février 1648
b .]
,
Ceux qui fçauent
les continuelles injures
que
i'ay
receuës depuis quatre ans des Voëtius, trouuent a. «
Avx Magistrats.
pondent au getica.
En
texte latin
:
» Ce sont les termes de Clerselier, et ils réAd Magistratvm. (Voir ci-après, Querela Apolo-
réalité, cette lettre était
vm
adressée
au Vroedschap d'Utrecht.
Le Vroedschap, ou Corps de Ville, comprenait à Utrecht deux bourgmestres, deux trésoriers, dou\e échevins, et vingt-quatre conseillers, en tout quarante membres, comme on le voit ci-avant (p. 1 5 5 note a) dans un passage de la Préface de VAdmiranda Methodus. (Renseignement donné par M. le D r S. Muller, Con(Voir p.
ci-avant, Avertissement.) :
,
servateur des Archives à Utrecht.) b. La date du 21 février 1648 est celle que l'on trouve, écrite de la main de Descartes, à la fin d'une traduction flamande de cette lettre, conservée aux Archives d'Utrecht. (Voir notre t. V, p. 125, et ci-avant, p. iv et ix,
Avertissement), avec une note, également de la main de Descartes, qui dé-
que du texte français seulement. Mais envoyée une première fois au Vroedschap, en
même
clare ne répondre
la
avait été
latin, le 16 juin
lettre
1645 (voir notre t. IV, p. 226, et ci-avant p. vin, Avertissement). Cette première date, du 16 juin 1645, correspond parfaitement avec la déclaration ci-après de Descartes (1. 5-6) les continuelles injures que i'ay receuës depuis quatre ans des Voetius. Et de même encore ci-après, p. 271, depuis quatre ans. Les attaques de Voet 1. 9 et p. 272, 1. 5, à deux reprises n'ont, en effet, commencé sérieusement qu'à partir de 1641. Et cela seul suffirait à prouver que le texte français, du 21 février 1648, est conforme au texte latin, du 16 juin 1645. c. Texte donné par Clerselier, Lettres de M" Descartes, t. III, 1667, p. 1-49. Nous reproduisons, en haut des pages, la pagination de ce t. III. :
:
—
Œuvres.
III.
70
Lettre apologetiqve
202
i-».
eftrange que ie n'aye point encore tafché de m'en reffentir écrits
eux,
:
non pas que Ton iuge que leurs paroles ou leurs fuflent dignes que ie m'arreftaffe aucunement à
s'ils
ne
point de voftre authorité pour
fe feruoient
m'offenfer; mais, parce qu'ils appuyent toutes leurs
calomnies fur vn iugement
auez donné contre la deffenfe de
moy
a ,
qu'ils
on
mon honneur.
5
prétendent que vous
que
croit
ie fuis obligé
à
Et de vray, c'eft |bien auffi
mon opinion; mais l'affaire que i'ay eue contre Schoock,
& depuis,
eue contre Gisber Voëtius, font différée. I'ay fouffert cependant toutes
celle qu'il a
caufe que ie l'ay
10
lesbrauades de ces Meilleurs, qui m'appellent injurieu-
fement deferîorem
caufce,
comme fi i'en comme par menace,
& me deffient d'aller en voftre
mefme, qu'ils gardent encore vne action en contre moy, dont ils fe feruiront en fon temps forte que, quand ie ne le voudrois pas, ils me contraignent eux-mefmes à me deffendre.
ville,
eftois
banny.
Ils
difent
i5
;
Mais, afin de procéder par ordre,
& que,
pas affez heureux pour vous fatisfaire,
moins
fatisfaire le refte
la terre
que
ie
du monde,
fi
ie
ne
fuis
ie puifie
& faire voir à
au
20
toute
n'auray iamais rien obmis, non feule-
ment de ce qui peut eftre de mon deuoir, mais mefme de la ciuilité, pour mériter d'eftre traité par vous tout autrement que
ie
ne
l'ay efté
:
vous expoferay icy caufe, & l'injuftice de ie
25
fommairement la juftice de ma mes ennemis, afin que i'en puiffe auoir raifon par vousmefmes, s'il eft poflible; & fi ie ne le puis, que vous me faffiez au moins la faueur de m'apprendre quelles font les procédures qui ont elle faites contre a.
Voir
t.
IV, p. 20 et p. 65o.
moy dans
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
2-3.
205
voflre ville, par quels iuges elles ont elle faites,
& fur
quoy elles font fondées car ie n'en ay encore rien fceu que par leurs écrits, ou par les bruits qui font femez en leur faueur, fur lefquels ie ne puis m'afîurer. En l'an 16^9, au mois de Mars, Monfieur iîmilius, Profeffeur en voftre Académie, & le principal ornement qu'elle ait, fit vne oraifon funèbre en l'honneur de ;
5
Monfieur Renery, qui auoit
ornemens de 10
la
mefme Académie
chofes qu'il dit de luy,
de fon oraifon à
le
il
les redire. le
funèbre, lors qu'il la
mânes
defunéîi, qui
cartes,
grands éloges, que i'aurois mettray feulement icy le titre
fit
qu'il joignit
à cette oraifon
imprimer. Voicy
cum NobiliJJimo Viro
nojîri fœculi Atlante
\
le titre
:
Ad
Renato Def-
& Archimede vnico, vixit & cœli extima penetrare ab
eodem edoéîus. Et en la conclufion,
fun&
la principale partie
fi
conjunclijfîmè, abdita naturce
20
Et entre plufieurs
.
employa
& la conclufion d'vn éloge i5
8
louer de l'amitié qu'il auoit eue auec
moy, en me donnant de honte de
des premiers
aufli efté l'vn
il
parle ainfi au def-
:
Et noua quœ docuit, tibi nunc comperta patefcunt, Omniaque in liquidofunt manifejia die; Vt mérita dubites, vtrùm magis illius arti,
An nunc
indigeti Jint
mage
clara
tibi.
Ces louanges furent agréables aux plus 25
gens de voftre
ville,
comme il parut de ce qu'on trouua
bon que l'Imprimeur de 8 Renery]
a.
Voir
t.
Reuery
II, p.
voftre Vniuerfité les rendift
(Clers.), faute.
528-529.
honneft.es
— 24 indigeti] indigetse
(ibid.).
5
Lettre apologetiqve
204 publiques
&
;
elles eftoient
hors de tout foupçon de
pource que Monfieur vïmilius ne
flaterie,
en ce temps-là, que par réputation
foit,
crits. le
3.
me
connoif-
& par mes ef-
ne les auois pas auffi recherchées; au contraire,
quelques autres vers
mefme
fu-
5
enuoyez pour les voir, & par après redemandez, pource qu'il n'en auoit point de copie, & qu'il defiroit les faire imprimer, ie trouuay vne excufe pour ne les luy pas renuoyer Non que les louanges qui venoient d'vne perfonne de fon mérite me
10
m'ayant
jet
qu'il auoit faits fur le
efté
.
dépleufTent fible d'eftre
mais parce que, fçachant qu'il eft impofvn peu extraordinairement loué par ceux ;
qui font tres-loùables eux-mefmes, que ceux qui pré-
tendent de lettre,
&
ne
ce m'eftoit afTez de fçauoir la
de moy, fans defirer
ne s'en offenfent, bonne opinion qu'il auoit
le font pas,
qu'il la publiait.
Peu de temps après, fçauoir au mois de Iuin de
mefme année, G. Voëtius
fit
la
de longues Thefes, de
que ie n'y fufTe pas nommé, ceux qui me connoiffent peuuent afTez voir qu'il y a voulu ietter les fondemens de l'opiniaftre calomnie, en la-
atheifmo
a.
a
.
Et bien
Ces thèses
se trouvent
même
tout au long, et
avec des additions
volume intitulé Gisberti Voetii, Theologice in Acad. Ultrajeâinâ Profefforts, Seleâarum Difputationum Theologicarum Pars Prima. Ultrajefti, Apud Joannem à Waesberge, Anno CID IDC XLVIII. Dédicace à André Rivet, datée d'Utrecht, « Kal. Octob. Voici ces thèses 1647 ». Préface au Lecteur, « Eid. Nov. 1647 a « De Atheifmo. Resp. Gualtero de Bruyn Amisfurtenfi. Ad diem
postérieures, dans le
:
\
|
|
|
\
|
|
-
—
:
22 Iunii 1639. (Pag. 1 14-1 35.) » « Id., pars secunda. Ad diem 29 Iunii 1639. (Pag. 135-149.) « Id.,
pars
1
Ad diem 6 quarta. Ad diem
tertia.
Iulii 1639.
(Pag. 149-166.)
»
»
« Id., pars i3 Iulii 1639. (Pag. 166-226.) » Le réponVoir t. III, p. 604-605. Voir aussi Éclairdant est toujours le même. cissement I ci-après, à la suite de Querela Apologetica.
—
20
,
Avx Magistrats d'Vtrecht.
3-4.
quelle
il
parmy
a toufiours depuis perfifté
marques de
les
5
ce qui
par
il
y a méfié,
le bruit
en euft aucune qui ne
qu'il n'y
eft icy
car
l'atheifme, toutes les chofes
qu'il fçauoit m'eftre attribuées
encore
:
205
remarquable,
c'eft qu'il
ne
fuft
commun, bonne. Et
me connoiflbit
que par réputation & par mes efcrits en forte que les qualitez qui auoient donné fujet aux louanges d'iîmilius, eftoient les mefmes dont Voëtius tiroit le venin de fa medifance. le ne diray point combien de perfonnes m'ont afluré depuis ce temps là, qu'il tafchoit de perfuader que auffi
;
|
10
i'eftois
Athée,
& comment il répandoit ce venin de tous
coftez dans ces Prouinces
prouuaffe, i5
car
il
voudroit que
ie
luy
& pendant qu'il aura le pouuoir qu'il a dans
voftre ville,
il
n'y a perfonne qui fuft bien aife d'y eftre
témoin contre luy. l'année fuiuante,
le
me
contenteray de dire que,
alla chercher, iufques
il
dans
les
3
vn des plus ardens protecteurs de la Religion Romaine, pour tafcher à faire ligue auec luy contre moy, comme fi i'euffe efté l'ennemy de tous les hommes. le repeteray icy quelques mots de la lettre qu'il luy écriuit b dont i'ay l'original entre les mains, & dont ie vous ay cy-deuant donné copie. Cloiftres de France
ao
:
,
,
Voicy ces mots 25
dam
:
Renati De/cartes Philofophemata quœ-
Gallicè in-quarto édita vidijîi procul dubio. Molitur
a. Le P. Mersenne. Plus tard, en 1647, dans les Paralipomena du gros volume cité ci-avant (p. 204, note a), Voet revient là-dessus en ces termes « Atque hic Merfennus, quamvis novam hanc philofophiam Renati des :
»
Cartes antea ftrenue improbaverit, immo etiam refutationem ejus feriô à fe fufceptam aut fufcipiendam mihi per literas indicaverit, poftea tamen nefcio quo vento fubito afflatus, eam tanquam Oe<mveu
»
voluit, aut faltem ita prae fe tulit.
»
»
b.
Voir
t.
III, p.
23o-23i.
»
(Pag.
1
159.)
206 ille
Lettre apologetiqve
4-s-
vir,fedfera nimis, vtopinor, feéîam nouam,
aniehac in rerum naîurâ vifam, aut auditam
Iudicio
:
eû^iAocTa, tuœ ipjius fubijci debebant
.
A
parte Philofophiœ excellis, in quâ
qui
&
cenfurœ
nullo Phyjico aut
Metaphyjico feliciùs deijceretur, quàm à in
& Junt
nouum Deum
illum admirantur atque adorant, tanquam
de cœlo lapfum. Et vn peu après
;
nunquam
te
ille
:
5
quippe qui eâ
plurimum pojfe
creditur, in Geometriâfcilicet&Opticâ. Certè dignus hic
labor eruditione haélenus,
& fubtilitate
& in conciliatione
foit
;
veritas à te ajjerta
Theologiœ ac Metaphyjicœ
Phyjicœ cum Mathefi ojlenfa,
quoy
tua
&
10
vindicem &c. Sur
te requirit
vous prie de remarquer que bien que ce ne pas vn crime d'auoir amitié auec des perfonnes de ie
,
diuerfe Religion & de leur écrire (autrement vous feriez
tous criminels, à caufe de l'alliance que vous auez
i5
auec noftre Roy), toutesfois en ce faint Reformé, qui m'appelle ordinairement Iejuijlajlrum, & qui n'a point de plus fréquente raifon pour me rendre odieux auprès de vous, que de preuue certaine
me
reprocher
ma
Religion, c'eft vne
ne garde pas
règles qu'il
20
aux autres, & qu'il n'eft point fi fcrupuleux, quand il croit que le peuple n'en fçaurarien, qu'il ne foit bien-aife de rechercher l'amitié d'vn de nos Religieux, & de le reconnoiftre pour deffenfeur de la vérité en luy difant Veritas à te ajjerta, & in conciliatione
25
qu'il
les
prefcrit
|
:
Theologiœ ojlenfa &c, pourueu
qu'il puifle,
moyen, me faire quelque déplaifir. Et afin que vous fçachiez que ce
n'eftoit point qu'il
trouuaft quelque chofe à reprendre en
mes opinions
pas capable d'entendre), mais que par vne pure malignité qu'il tafchoit de me
(lefquelles c'eftoit
par fon
il
n'eftoit
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
s-e-
décrier
comme
207
l'autheur de quelque nouuelle herefie,
en difant: Molitur ille virfeéîam nouam, &c. Etfuntqui illum adorant tanquam Deum, &c. ie diray icy ce que contenoit la réponfe que luy fit ce dode & prudent :
5
Religieux 8
f
qui fut, qu'il croit bien-aife d'écrire contre
;
mes opinions, en cas
&
impugner,
que,
celles qu'il auoit,
amis, 10
qu'il eu (t quelques raifons
pour
cefujet,
il le
pour
les
prioit de luy enuoyer
ou qui pourraient ejlre fournies par fes
& qu'il en chercherait aujji de J on cofié.
Mais iamais Voëtius ne luy en aenuoyé aucune, bien qu'on m'ait nommé des perfonnes qu'il auoit employées pour en chercher
feulement contenté de luy écrire fa comparaifon auec Vaninus, qui eft l'vne de fes princi:
s'efl
il
pales calomnies i5
b ,
&
de faire courre
le bruit
que ce
Religieux écriuoit contre moy.
De plus, afin qu'on fçache que ie ne crains pas qu'on impugne mes opinions en matière de fcience, & que ne m'en offenfe en aucune façon, lors qu'on n'vfe point de calomnies contre mes mœurs ie diray encore ie
:
20
icy
que ce fage Religieux m'enuoya fa Réponfe ouuerte,
en
laifTant à
&
que
ma difcretion d'en faire ce que ie voudrois,
ie l'addreffay
fidèlement
Voëtius, après que ie l'eu leuë
ne peut dire a5
qu'il
y
ait
moy-mefme à Gisbert
&
aucune
fermée fineffe
En quoy on ou collufion .
:
car ce Religieux auoit intention de faire ce qu'il promettoit
;
&
peu donner pas a.
b. c.
fi
Voëtius auec toute fa cabale luy euflent
la
moindre raifon contre moy,
manqué de
l'écrire,
& moy
i'en
|
n'euft
eufle efté fort
Voir t. III, p. 600, I. 2, et p. 602-604. Voir aussi p. 197, Voir ci-avant, p. 174, 1. 27. Tome III, p. 607-609.
—
il
l.
il.
Lettre apologetiqve
208 aife
comme
;
6.
a paru, en ce qu'il en a luy-mefme de-
il
puis écrit d'autres, que i'ay
moy-mefme
fait
fous le titre de fécondes objedions contre tations
imprimer
mes Médi-
a .
ne parle point de ce qui s'eft paffé pendant ces années-là au regard de Monfieur Regius, qu'on penfoit enfeigner mes opinions touchant la Philofophie, & le
qui a elle en hazard d'en eftre i'aye
nom
b
il
premier Martyr; bien
veu depuis peu, par vn Hure qui porte fon qu'il en eftoit plus innocent que ie ne penfois: n'a mis aucune chofe en ce liure, touchant ce qui
que car
le
,
peut eftre rapporté à la Théologie, qui ne
mon
fens.
Mais
de fes Thefes
mefme
c ,
ie fuis
foit
Voëtius
fit
commune, de
mot
afin
la
façon
i5
d'autres Thefes contrai-
d res qui furent difputées trois iours durant
moy
10
contre
obligé de dire, que fur vn
différent de l'opinion
nommé,
.
qui n'eftoit d'aucune importance, ny
qu'il l'interpretoit,
fus
5
;
& que i'y
qu'on ne peuft douter que ce ne
fuit
pour autheur des opinions aufquelles il donnoit pour éloge, en fes Thefes, que ceux qui les & que comme fi croyent font Athées ou Belles i'euffe elle le chef de quelque nouuelle fe&e d'heretiques, ou que i'eufTe voulu faire le Prophète, il difoit de moy par mocquerie Elias veniet*. Et mefme, qu'il qu'il tenoit
;
20
,
:
fut fur le point de déclarer Monfieur Regius hérétique, Voir t. VII, p. 121-170. Henrici Regii Ultrajectini Fundamenta Phyjices. (Amstelodami, apud Ludovicum Elzevirium, A* 1646.) Voir t. IX, seconde partie, p. 19-20. Ce passage, au moins, n'a pu figurer dans la lettre latine envoyée le 1 6 juin 1645. Voir ci-avant, p. 201, note b. c. « Hominem effe ens per accidens. » Voir t. III, p. 460 et 462. d. Les t8, 23 et 24 décembre 1641. Voir t. III, p. 488. e. Voir t. VII, p. 587, 1. 23-24. a.
b.
—
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
6-7-
5
209
au nom de fa Faculté de Théologie, fi l'vn des principaux de voftre Corps 8 ne l'euft empefché. Et enfin, qu'on publia en fuite vn iugement, au nom de voftre Académie, où mes opinions eftoient condamnées fous le nom de Noua & prœfumpta Philofophia b Apres quoy, il ne luy reftoit plus que d'employer fa Faculté de Théo.
logie (qui eft toute à fa deuotion, ainfi qu'il a paru depuis),
pour
plaindre de
fe
moy
de l'autheur d'vne doctrine 10
rendu
l'vn
pernicieufe, qu'elle auoit
de vos Profefleurs hérétique. Lefquelles
chofes eftant venues à
imprudent,
fi
comme
auxMagiftrats,
fi
ma
connoiflance, i'aurois efté
manqué de m'oppofer aux machihomme. Et ie ne le pouuois faire d'au-
i'auois
nations de cet
i5
cune façon plus moins de fujet de
*o
pour lors car ie me contentay de raconter par occafion, dans vn écrit que i'auois alors fous la prefTe c les injures que i'auois receuës de luy, afin feulement d'éuenter la mine, & de rompre le coup de fes medifances, en faifant fçauoir à ceux qui les pourroient
iufte,
plus honnefte, &[dont
fe plaindre,
que de
celle
il
dont
euft
i'vfay
:
,
ouïr, qu'elles
ne deuoient pas eftre creuës fans preuues,
d'autant qu'il m'eftoit ennemy.
Ce que
a5
pour détromper ceux à qui cet homme de bien a perfuadé que ie I'auois attaqué le premier. Car ie feray bien-aife qu'ils fçachent, qu'outre les mauuais difcours que i'apprenois, de toutes parts, qu'il tenoit de moy en fes leçons, en fes difputes, a.
Gisbert van der Hoolck.
b.
Jugement du 16 mars 1642. Voir
p. 591, c.
p.
i'écris icy,
1.
t.
VII,
p.
590-59?, en particulier
11-12.
Epistola ad R. P. Dinet. Voir
t.
VII,
p.
563-6o3, en particulier
582-599.
Œuvres.
III.
71
Lettre apologetiqve
210
en fes prefches, & de fa main, dont defquelles
fonde
il
lefquels
:
me compare ie
&
en l'vne
,
il
de toutes fes
puis conter fept diuers imprimez par
iamais rien écrit, ou
dit,
me
ou
contre luy.
h ;
A
fçauoir
vn cinquième,
Corollaria the/îbus de Iubileo fubieéîa
fixiéme, qui eftoit Appendix ad
The/es de formis fubflantialibus ;
Academiœ Vltrajeflînœ ie veuille rien ofter
,
de
pour
5
nuire, auant que i'euffe
fait
quatre differens de Atheifmo
nommoit
8
auec Vaninus, fur quoy
la plus criminelle
auoit tafché de
il
outre les lettres écrites
garde les originaux
ie
la plus noire
medifances
&
ailleurs,
7-
le
la part
ifta
&
;
Corollaria*
,
vn ou
10
enfin, le Iudicium
feptiéme
que
qu'il c
;
non pas que
fes confrères pré-
tendent à ce dernier mais, parce qu'il eftoit alors leur Redeur, ils ne peuuent nier que la principale ne ;
On
luy appartienne.
point
ne
nommé
l'eftoit
en
point
dira peut-eftre que ie n'eftois
de fes imprimez
la plufpart aufli
i5
dans
le
mien, ny
:
mais
mefme
il
voftre
f
En forte qu'il n'y auoit Académie, ny voftre Ville autre différence, finon que les chofes que i'auois écri.
20
de luy, eftant toutes vrayes, l'offenfoient bien plus que ne nvoffenfoient celles qu'il auoit écrites contre
tes
moy, qui
eftoient
non feulement
hors de toute apparence. En forte,
a.
que
Voir
t.
i'appris
V, p. 410,
1.
effet, il fe
vn peu après, 6-10.
Ces
lettres,
mais
aufli
piqua de
telle
fauffes,
qu'il confultoit
malheureusement, n'ont pas
été retrouvées.
e.
Thèses de juin et juillet 1639, citées ci-avant, Voir t. III, p. 487-488. Ibid., p. 512-519. Ibid., p. 55i-553, et t. VII, p. 590-593.
f.
Tome
b. c.
d.
VII,
p.
590, note
b.
pour
p. 402, note a.
*5
1
Avx Magistrats d'Vtrecht.
7-8.
me
faire
vn procez
d'injures,
moy diuers me battre, &
dant contre deflein de
mefme temps,
afin
que
le
1
& qu'il compofoit cepen-
écrits |
2
:
en forte
qu'il auoit
de m'appeller en juftice en battu payait l'amande.
Et i'eflois auerty, de diuers lieux, qu'il écriuoit con-
5
moy; on me le mandoit mefme de France 3 tant cela eftoit commun. On me difoit auffi des chofes partre
,
en fes
ticulières qui eftoient
maintenant io
nom
le
les
&
b
de Schoock
on m'apprenoit
i5
,
les autres
qu'il deliberoit fur le
contre
publieroient fous leur
nom
Stylum faciendo fuum,
&
;
&
dans
la Narration
nom de voftre Académie
qu'il feroit écrire
pourroient
qui fe trouuent
vnes dans la Préface du liure qui porte
hifîorique qui porte le
sonnes
&
efcrits,
moy
;
c .
Mefme
choix des perc'eft
les écrits qu'il
à dire, qui
compofoit,
adjoûtant du leur ce qu'ils
qu'en vne affemblée de plufieurs per-
fonnes, quelqu'vn auoit dit qu'il deuoit employer fon fils
à cela, mais que fa mère ayant pris la parole, auoit
répondu 20
& que, s'il falloit que quelqu'vn écriuift, ce feroit pluftoft fon mary. On ne parloit pas encore de Schoock, & plufieurs fçauoient défia ce qui feroit
fa réputation,
dans
le liure qui
a elté mis fous fon nom.
Ce que
ie
que vous confideriez combien il y auoit peu d'apparence après cela, que Voëtius puft perfuader (contre la confcience d'vne infinité de perfonnes qui fçauoient les mefmes chofes que moy), qu'il feroit
remarque, a5
encore trop ieune d pour hazarder
qu'il eftoit
a.
De
fait,
afin
l'ouvrage fut
b. Ci-avant, p. 5, notes c.
Tome
connu en France. Voir a
t.
III, p. 568-569, et
t.
IV, p. 34-35. Voir ci-après, Querela Apo-
logetica, éclaircissement.
d.
Paul Voet
était
V, p. 69.
et b.
né à Heusden,
le
7 juin 1619.
Lettre apologetiqve
212
8-9.
innocent des liures qu'on publieroit pour
&
que
moy
tel liure,
ayant receu les
quineportoitle
fix
premières feuilles d'vn
nom d'aucun
autheur, i'auois
tres-jufte fujet d'addrefîer à Voëtius la
voulois faire
i'y
Mais
le
le deffendre;
Réponfe que
a
5
.
principal motif que i'ay eu pour écrire cette
Réponfe, n'a pas
eflé
l'enormité des injures que ie
trouuois dans ces feuilles; elles eftoient
&
fi
fujet
peu croyables, de mépris que
qu'elles
fi
abfurdes,
me donnoient
d'ofifenfe. l'y
trois autres plus fortes raifons
:
ay
dont
plus de
efté pouffé
la
première
par
10
eft
& le repos de ces Prouinces, qui a toufiours eflé defiré & procuré auec plus de foin par les François, que par plufieurs naturels de ce pais & bien l'vtilité
du public,
;
|
que
ne vouluffe accufer Voëtius d'aucun crime, i'ay penfé que ie rendrois quelque feruice à cet Eftat, fi ie ie
aux plus fimples les veritez que ie fçauois de luy, pour le recompenfer des faufifetez qu'il publioit de moy, en feignant que c'eftoit ad prœmonitionem ftudiofœ juuentutis. Ma féconde raifon a efté que i'ay crû particulièrement faire plaifir à plufieurs de voflre ville non point à ceux qui font ennemis de voftre Religion, ainfi qu'il tafche impertinemment de perfuader b (car ie croy qu'il n'y en a aucun qui ne le
i5
faifois connoiftre
:
a.
Epijlola
ad celeberrimum virum
Voetittm. Ci-avant, p.
i.
Voir sur-
tout p. i3, note a.
Voet dira plus
Pré/ace (non paginée) du gros volume Cartes), quamvis in theologiâ hofpes, imprimis reformata, & religione Papifta, hanc caufam pro D. Marefio contra me fibi traclandam fumfit (Vide Vit. Pat., p. 240), ut fpiffiorcm fcil. redderet famofum fuum in me libellum, & aliquam gratiam apud fuas religionis confortes & apudpauculos reformatos, negotio Mariante Fratcrnit. implicatos, eidem famofo libello fuo conciliaret. » b.
tard, p. 25
cité ci-avant, p. 204, note »
» » »
»
a
: «
de
la
Qui (Renatus des
20
Avx Magistrats d'Vtrecht.
g-
méprife de
que deffendent luy reflemblaffent), mais
à quantité des plus zelez
5
& des plus honneftes gens
ait fait
tout fon poffible pour les engager à fon party,
& qu'il
ait
mefme
prefenté requefle à cette fils
a ,
il
pu obtenir deux mefme, le témoi-
,
:
car après auoir tranfcrit, de
mot
qu'ils l'ont
à mot, la re-
quefle qu'il leur auoit faite, en laquelle ie fuis ils
comme
fin,
n'a
aucune chofe à mon préjudice. Et gnage qu'il a eu du Confiftoire b fait voir refufé
nommé,
luy donnent vn fimple témoignage de fes mœurs,
peuuent honneftement refufer à aucun de leurs confrères, pendant qu'il n'a point encore efté repris de juftice, & qu'ils ne le veulent point accufer mais ils n'y font aucune mention de moy, ny de rien qui me puifle toucher; & mefme ils déclarent que c'eft à voftre requefte qu'ils luy donnent ce témoignage Op het verfoeck van de achtbaere Heeren Magijiraet der
tel qu'ils i5
de
ceux qui la fuiuent, mefme à quelques-vns de vos Miniftres, aufquels ie dois cette louange, que bien qu'il
i'apprens des écrits de fon
10
j
qu'ils feroient bien-aifes
telle forte,
tous ceux qui la
21
ne
le
;
:
ao
ftadt Vtrecht, &c. Sur trats
de
la ville
la
d'Vtrech.
peut-eftre pas donné,
En forte
qu'ils
Magif-
ne luy auroient
ç'aùoit efté luy feul qui l'euft
on fepare de leur nombre ceux qui font reconnus pour fes créatures ou pour fes difciples, & qu'on demande aux autres leur fentiment, touchant le faux témoidemandé.
j5
fi
requefle de MeJ/îeurs les
Et
maintenant encore
i'ofe croire
que,
fi
a. Paul Voet Angevangen Procedueren (1643), Narratia hijîorica (irf.), Pietas in parentem (1644), Tribunal iniquum (1645), etc. b. Voir la traduction latine de ce témoignage, Paul Voet, Theologia :
naturalis reformata,
Querela
etc.)
p. 257. (Ci-après, éclaircissement, à la suite de
Lettre apologetiqve
214
9-'°-
gnage qu'il a prefcrit à Schoock contre moy % manqueront pas d'en iuger ainfi que la vérité |quiert.
me
Ma
ils
ne
le re-
troifiéme raifon eft que, puifque Voëtius
vouloit faire vn procez d'injures, pour m'obliger à
vérifier les chofes
abrégé dans
mon
que
i'auois mifes
écrit précèdent, ie
deuois toutes expliquer,
& prouuer
en paflant & par penfay que ie les fi
clairement, par
vn fécond écrit, que cela me puft exempter de la peine de les prouuer deuant des luges, & mefme luy ofler la volonté de m'y contraindre.
mon
Ainfi ayant dreffé qu'il fe
fendre
fécond écrit en
premier
& en
;
10
telle forte
pouuoit aflez défendre de foy-mefme, aufli le
5
&
def-
ayant enuoyé des exem-
deux Bourgmaiftres d'alors b lefquels leur furent donnez par deux des plus qualifiez de voftre Ville c qui leur firent des complimens de plaires à Meilleurs vos
,
i5
,
ma part, i'auoùe que
ie
fus furpris, quelques femaines
après, lors que ie vis voftre publication du 1} Iuin d
Non
pas que
ne fufife bien-aife de ce qu'elle contenoit au regard de Voëtius car i'y trouuois fa condamnation manifefte, en ce que vous y déterminiez qu'il eftoit inutile, & mefme grandement nuifible à voftre Ville, fi les chofes que i'ay écrites de luy eftoient vrayes, & i'eftois afleuré de leur vérité. Mais i'admi164}
.
ie
:
que vous m'eufliez cité pour les vérifier, comme j'adfi vous eufliez eu quelque jurifdicrion fur moy mirois aufli que cette citation euft efté faite auec grand rois
;
a.
Voir
b.
Frederick Ruysch
c.
Peter van
d.
Voir
t.
t.
IV, p. 197-198. et
Leeuwen
III, p.
Johan van Weede. Gisbert van der Hoolck.
et
696-697,
et
t.
IV, p. 645-646.
20
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
io-ii.
au fon de
bruit,
comme
la cloche,
2
i'eufle
fi
i
ç
efté cri-
minel enfin j'admirois que vous eufliez fuppofé pour cela que vous eftiez incertains du lieu de ma demeure ;
:
car Meflieurs vos Bourgmaiftres pouuoient aifément 5
& 10
ne
en prenant la peine de s'en enquérir à ceux qui leur auoient donné mon liure. Toutesfois, à caufe que cette façon de procéder pouuoit auoir diuerfes interprétations, s'en rendre certains,
que
ie
s'ils
l'eftoient pas,
penfois auoir mérité voftre amitié
voftre haine, ie m'affuray que vous n'auiez point deffein de
me
nuire, mais feulement de faire éclater
afin
faire,
que celuy qui
eftoit
de tout
monde. pourquoy
coupable,
&
l'af-
fujet à
puny auec l'approbation
voftre jurifdidion, puft eftre
i5
& non pas
le
imprimer aulfi ma Réponfe à publication ", dans laquelle après vous auoir cette remercié de ce que vous entrepreniez d'examiner les C'eil
ie fis
|
mœurs
d'vn
homme
qui m'auoit offenfé, ie vous priay,
par occafion, de vouloir 20
vous enquérir
raffe,
pour
ie fuis
calomnié
cela, qu'il
que tout le monde fon de vous prier
en
l'en
fuft
b .
s'il
n'eftoit
le
nom de Schoock,
Non
point que i'affu-
pas complice du liure imprimé fous
dans lequel
25
aufii
coupable; mais, pource
foupçonnoit, i'auois iufte rai-
vous plufl vous en enquérir. l'y declaray aufli, tres-expreffément, que ie ne voulois point me rendre partie contre luy, & que ie proteftois d'injure, en cas que vous voulufliez prétendre quelque qu'il
droit de jurifdidion fur
moy. Et enfin
cas qu'il fe trouuaft quelque chofe en a.
Tome
b.
Admiranda Methodus,
IV, p. 9-12,
et p.
ie m'ofirois,
mes
écrits
en
dont
646-648. Cette réponse est du 6 juillet 1643. Voir ci-avant, p. 5, notes a et b.
etc.
Lettre apologetiqve
2i6
u-ia.
vous defiraffiez plus de preuues que ie n'en auois donné, de vous en donner de fuffifantes, lors qu'il vous plairoit m'en auertir. Apres vne telle réponfe, ie ne penfois pas qu'il fuit poffible que vous euffiez aucune intention de me movu principalement que i'apprenois, de diuers lefter lieux, que mon liure auoit efté lu foigneufement par
5
;
vne
infinité
giftrats
de perfonnes,
& mefme
par plufieurs Ma-
des principales Villes de ces Prouinces, fans
qu'aucun y euft rien remarqué, dont Voëtius euft droit de fe plaindre, ou vous occafion de me blâmer; & que ma caufe eftoit fi généralement approuuée, que ceux qui en auoient oùy parler à plufieurs milliers de
10
perfonnes, afiuroient n'en auoir rencontré que deux, qui tafchoient de perfuader que i'auois tort;
&
ces
deux eftoient reconnus pour les fauteurs de Voëtius, ou pour fes emififaires, comme parle Schoock, qui aflure qu'il en a plufieurs, & il le doit bien fçauoir. le m'eftonnois neantmoins de ne receuoir plus de nouuelles d'Vtrecht, ainfi que i'auois couftume auparauant & ie demeuray trois mois fans apprendre ce qui s'y paffoit, au bout defquels i'en receu deux lettres", l'vne après l'autre, écrites d'vne main inconnue, & fans nom, par lefquelles i'eftois auerty que voftre officier de juftice m'auoit cité, pour comparoiftre en perfonne comme criminel, & que ie n'eftois pas mefme en feureté en cette Prouince b à caufe, que par vn accord qui eft entre vous, les fentences qui fe don-
>5
20
;
|
,
Voir
t. IV, p. 3i-32. Cf. ibid., p. 20-23 et p. 649-652. Province de Nord-Hollande. Descartes se trouvait alors à op den Hoef.
a.
b.
Egmond
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
ta.
nent en
la voftre
3
217
s'exécutent auffi en celle-cy. le
vne raillerie, & ne m'en émus point. I'allay neantmoins à la Haye pour m'en enquérir b & apprenant que la chofe eftoit telle qu'on me l'auoit écrite, ie m'adreffay à Monfieur l'Ambafpenfay d'abord que
c'eftoit
,
5
fadeur de la Thuillerie bliger,
comme
auffi
c ,
qui fut tres-prompt à m'o-
généralement tous
&
qui i'eus l'honneur de parler; difficulté
Mais
10
à obtenir ce que
ie
n'auois
les autres à
ainfi ie n'eus
ie defirois.
demandé autre
chofe, finon que le
cours de ces procédures extraordinaires parce que
i5
& ie
ne fçauois rien de la fentence qu'on dit que vous auiez donnée auant ce temps-là contre moy. le n'en appris aucunes nouuelles, que quelques femaines après, que me rencontrant en conuerfation auec quelques-vns
pour
la juflice,
familiarité auec
a
&
généreux, qui s'interreffent
encore mefme qu'ils n'ayent point de
ceux aufquels
perfuadent qu'on
ils fe
i'appris d'eux qu'on auoit publié contre
fait tort,
moy vne
25
fuft arrefté,
croyois que ce fuiTent les premières,
ie
de ces efprits nobles
20
aucune
fentence en voftre
nom
d ,
par laquelle les
deux efcrits où i'auois parlé de Voëtius eftoient condamnez, comme des libelles diffamatoires. Et pource que ie faifois difficulté de le croire, fur ce que i'auois des amis en voftre ville, qui ne m'en auoient aucunement auerty, bien qu'ils n'eulfent point manqué a.
Province d'Utrecht.
b.
Tome
c.
lbid., p. 19,
IV, p. 24, 1. 11-12, p. 25-26, p. 33-34, P- $*• 1. 10-16, p. 24, 1. 5-20, p. Si, 1. ii-i3, et p. 652-654. d. Sentence du i3 sept. 1643. Voir t. IV, p. 20-23, et p. 65o-652. Voir aussi la traduction latine, Theologia naturalis reformata, p. 258-259 (ciaprès, éclaircissement, à la suite de Querela Apologetica).
Œuvres.
III.
72
Lettre apologetiqve
218
auparauant de
>*-i3.
me donner auis de voftre me répondirent que cette
publication
publication du i } Iuin, ils du \) Iuin auoit efté faite d'vne façon plus célèbre que l'ordinaire, auec plus grande conuocation de peuple,
&
imprimée,
qu'elle auoit elle
affichée,
&
en-
uoyée auec foin en toutes les principales Villes de ces Prouinces, en forte que ce n'efloit pas merueille, que mais que depuis la Réi'en euffe eu connoiffance ponfe que i'y auois faite, on auoit entièrement changé de ftyle, & que mes ennemis auoient eu autant de foin d'empefcher que ce qu'ils preparoient contre moy ne fuft fceu, que fi c'euft efté vn deffein pour furprendre quelque ville de l'ennemy qu'ils auoient voulu neantmoins obferuer quelques formes, & que, pour ce fujet, la fentence qu'ils auoient obtenue de vous, auoit efté leiie en la Maifon de Ville, mais que ç' auoit efté à vne heure ordinaire, après d'autres écrits, & lors qu'on iugeoit qu'aucun de ceux qui m'en pouuoient auertir n'y prendroit garde; & que, pour les citations de voftre officier qui deuoient fuiure, ils ne s'en eftoient pas tant mis en peine, pource qu'ils penfoient que, quand i'en ferois auerty, ie n'y pourrois plus apporter de remède, à caufe que, mes liures eftant défia condamnez, & moy cité en perfonne, ils fe doutoient bien que ie ne comparoiftrois pas, & que la fentence feroit donnée par défaut, laquelle ne pouuoit eftre plus douce, finon qu'on me banniroit de ces Prouinces, qu'on me condamneroit à de groffes amandes, & que mes liures feroient brûlez. Mefme quelques -vns affurent que Voëtius auoit défia tranfigé auec le Bourreau, afin qu'il fift vn fi grand feu,
5
,
;
10
;
|
i5
20
25
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
t3.
en
les brûlant,
On
que
la flame
en
veùe de loin
fuft
adjoûtoit auffi que leur deffein eftoit,
de faire imprimer, fous
cela,
le
nom
d'y adjoûter plufieurs témoignages
&
tant pour louer G. Voëtius, que pour
8 .
après
de voftre Aca-
démie, vn long narré de tout ce qui auroit 5
219
&
efté fait,
plufieurs vers,
me
&
blâmer,
< d' >
10
enuoyer foigneufement des exemplaires en tous les endroits de la terre, afin que ie ne puffe plus aller en aucun lieu, où ie ne trouuaffe mon nom diffamé, & où la gloire du triomphe de Voëtius ne s'eftendift.
Pour preuue de le
on me
difoit que,
depuis que
cours de ces procédures auoit efté arrefté, on auoit
encore publié, au i5
cela,
de ce qui
nom
de voftre Académie,
s'eftoit paffé
auant
mon
premier
le
narré
efcrit
b ,
auec quelques-vns de ces témoignages en faueur de a.
Le
latin (voir ci-après,
texte
Querela Apologetica) renvoie
ici
un
à
407. Voici ce passage « Epiftolâ fuâ ad ipfum, ejufmodi coloribus eum (Voetium) tout au long » expreflît (Cartefius), ut folus multis vifus fit hoc Alexandro dignua
passage de Desmarets, Ultima patientia
etc., p.
:
»
Apelles.
»
nem
Cura nullà refcriptione hic
fe poflet tueri
Voëtius, profcriptio-
&
»
ne crederetur Cartefio juftam fuiffe caufam ; ex Philofophid Cartejianâ acerbiùs in fe invehendi, perfuadet Ampliffimo Magiftratui fuo, fe extra omnem culpam & confcientiam illius fuiffe, nec
»
fe luere
»
confecutus
»
cenfuit tentendam
»
quôd ab unico Schoockio fuiffet peccatum. Eâ ratione talem qualem condemnationem Epijlolœ Cartefij, etfi Sententiam eâ de re à Magiftratu fuo latam nunquam obtinere potueril (ut varijs ejus litteris poffet oftendi), & idem Magiftratus curaverit fup-
»
primi quod de hoc proceffu
»
debere, eft
filius
ejus emiferat
:
adcô fruftra
illi
fuit
»
cura carnifice, à quo in anteceffum ftipulatus fuerat ut in comburendo libro Cartefij, Hammam eam curaret excitari, quae eminus
»
confpiceretur
» tranfegiffe
»
tiat
.
,
;
quafi diceret
cum
illo
montfro ijicferi, ut fe mori fen-
»
Tejîimonium Acadèmice Ultrajeâinœ & Narratio hijîorica qua defenfce, qua exterminâtes novœ Philofophiœ. (Rheno-Trajecti, Ex typographiâ Wilhelmi Strickii, Anno CID 10 CXLIII.) Voir t. III, p. 568-569, b.
«t. IV,
p. 34-35, et p. 52.
220
Lettre apologetiqve
Voëtius
&
;
que
relie
c'eftoit le
de
«3-h-
fa
poudre,
qu'il
auoit voulu tirer, après auoir perdu l'efperance de
l'employer mieux.
demandois quels fondemens, ou quels prétextes, on auoit eu pour procéder contre moy de la forte mais on ne m'en pouuoit rien aprendre de certain. le
;
On
difoit
feulement
que, depuis voftre première fauteurs de Voétius
auoient
continuellement occupez à médire de
moy en
publication, tous efté
|
les
&
en tous les lieux où ils auoient pu trouuer quelqu'vn pour les écouter; au moyen dequoy, ils auoient tellement animé le peuple, qu'aucun de ceux qui fçauoient la vérité, & auoient horreur de leur calomnies, n'ofoit rien dire à mon aduantage principalement après auoir veu de quelle forte Monfieur Regius eftoit traitté, duquel ie ne ratoutes les affemblées,
:
pource que vous la fçauez affez mais que neantmoins lors qu'on examinoit toutes les chofes que ces fauteurs de Voëtius difoient de moy, on trouuoit qu'elles fe rapportoient à deux points. L'vn eftoit que i'eftois difciple des Iefuites 3 conte point icy
Voet revient, en
gros volume cité «
» »
p.
effet,
là-dessus avec insistance,
204, note a, ci-avant
notamment dans
le
:
...Renatus des Cartes, olim Jefuitarum difcipulus, qui ex Galliâ in
Belgium noftrum, nova? philofophiœ ovum lub praefumtâ libertatis an licentix umbrâ exclufurus, ante complures annos advcnit, & varia ejus loca infedit. » (Préface, non paginée, p. 11.) « Renatus des Cartes, quamvis theologus non fit, fed mathematicus aut
& Jefuitarum difcipulos atque (Paralipomena, p. 1 53 .)
»
philofophus, hîc inter
»
ceftimatores
» »
metaphyficâ ac théologie, tum fcholafticà tum feripturariâ, minus exercitato, Ren. des Cartes, qui ex Galliis & Jefuitarum difeiplinâ in Belgium noftrum advenit, ibique com-
»
plures annos tranfegit... (Ibid., p.
•<
i5
,
,
»
10
l'hiftoire,
;
a.
5
locum
teftes Pontificios
forte mereretur.
...Eximio mathematico, fed
.
.
»
in
11 58.)
1
20
Avx Magistrats d'Vtrecht.
h-i5.
5
que c'eftoit pour les fauorifer que i'auois écrit contre ce grand deffenfeur de la Religion Reformée, G. Voëtius, & peut-eftre mefme que i'auois efté enuoyé par eux pour mettre des troubles en ce pais. L'autre point eftoit, que ie n'auois iamais efté offenfé par Voëtius, & qu'il neftoit aucunement auteur du liure écrit contre moy, mais Schoock feul, qui, fe trouuant alors en voftre Ville, l'en auoit entièrement dé-
aufli
chargé, 10
&
vouloit en auoif tout l'honneur ou tout le
blâme; de façon que i'auois eu très-grand tort d'en accufer Voëtius comme i'auois fait, pour auoir prétexte d'écrire contre luy,
à voftre Religion.
i5
221
Ce
& ainfi apporter du
fcandale
qui donnoit occafion de iuger
que voftre fentence auoit auffi efté fondée fur ces deux points; & il femble qu'on auoit raifon, s'il eft vray qu'elle foit telle qu'on l'a imprimée dans le libelle fans nom, intitulé Aengevangen proçeduren &c. a dont Schoock affaire que le ieune Voëtius eft autheur. Apres que i'eu appris toutes ces chofes, ie penfay que ie deuois rechercher les moyens de me juftifier, ,
20
&
de faire fçauoir l'équité de
ma
caufe à tous ceux
qui pouuoient en auoir mauuaife opinion. Mais pour le
premier point,
excufer »5
fuis,
il
;
ie
n'auois aucune difficulté à m'en
car eftant du pais
n'y a que les
&
ennemis de
le
a.
|
me
puif-
rechercher
plus intérieur de leurs penfées, en les
pour ConfefTeurs or chacun fçait que les de France ont cet honneur, & mefme que le
choififlant
Iefuites
France qui
ie
de ceux à qui nos Rois ont couftume de com-
muniquer 3o
la
amy ou de
fent imputer à crime d'eftre l'amitié
de la Religion dont
Imprimé
:
le
27 sept. 1643. Voir
t.
IV, p. 23.
Lettre apologetiqve
222
i5.
Reuerend Père Dinet (qui eft le feul auquel on me reproche d'auoir écrit) fut choifi pour Confefleur du Roy, peu de temps après que i'eu publié la lettre que luy addrefîbis. Et
ie
des gens
fi
partiaux,
fi,
&
nonobftant cette raifon, fi
il
y a
zelez pour la Religion de ce
pais, qu'ils s'offenfent qu'on ait
5
communication auec
ceux qui font profeflion de l'impugner, ils doiuent trouuer cela plus mauuais en Voëtius, qui voulant laifie
&
Belgicarum decus
eftre Ecclejiarum
ornamentum*, ne
pas d'écrire à de nos Religieux
b ,
plus auftere que celle des Iefuites,
eft
dont la règle
&
10
de les ap-
pour tafcher d'acquérir leurs bonnes grâces, que non pas en vn Fran-
peller les deffenfeurs de la vérité,
çois, qui fait profeflion d'eflre
de
la
mefme
Religion
que fon Roy. Mais outre cela, pour vous faire voir combien Voëtius fe plaift à tromper le monde, & à perfuader à ceux qui le croyent, des chofes qu'il ne croit pas luy-mefme, fi vous prenez la peine de lire le petit liure intitulé Septimœ objeéliones, &c. qui c contient la Lettre fur laquelle il s'eft fondé pour m'objefter l'amitié des Iefuites, & dont il a obtenu de vous la condamnation, à ce qu'on dit; ou bien, s'il vous
«5
,
plaift
feulement de demander à quelqu'vn qui
de quoy
l'ait
leu,
vous fçaurez que tout ce liure eftcompofé contre vn Iefuite, duquel toutesfois d ie fais gloire d'eftre maintenant amy & ie veux bien que l'on fçache que mes Maiftres ne m'ont point apc'eft qu'il traitte,
,
a.
Voir
b.
Le P. Mersenne,
t.
IV, p. 3oo,
1.
5-6.
religieux de l'ordre des
Minimes de
de Saint-Paul. Voir ci-avant, p. 2o5, note a. c Voir t. VII, p. 449 et p. 563. Le jésuite en question est .
d.
Tome
20
la
congrégation
le
IV, p. 143. Lettre d'octobre 1644, au P. Bourdin.
P. Bourdin.
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
i5-i6.
pris à élire irréconciliable.
22}
Vous fçaurez
que
auffi
i'y
auois écrit vingt fois plus de chofes au defauantage
5
de ce Iefuite, que
ie n'auois fait
Voëtius, duquel
n'auois parlé qu'en paflant,
le
nommer en ;
ie
au defauantage de
&
fans
que rendu
forte que, lors qu'il a elle caufe
vous auez condamné ce liure, il femble s'ellre le procureur des Iefuites, & auoir obtenu de vous, en
ou efperé d'obtedes Magillrats d'aucunes des Villes où l'on dit
leur faueur, plus qu'ils n'ont tafché nir io
qu'ils
ont
plus de pouuoir. Et
le
il
a pris
prétexte, |
mots de
fur quelques liure,
pour
gence auec
Ce qui elt le mefme que û non pas en France, où des ac-
vn pais où linquifition feroit fort feuere, d'auoir grande amitié auec Voëtius, & qu'il le prouuall, parce que ie le nomme Celeberrimum Virum, en l'infcription d'vne longue lettre que ie luy ay addrelTée 3 car ie m'affure que ceux qui fçauroient ce que contient cette lettre, verroient bien que celuy qui m'auroit ainfi acfi
friuoles feroient méprifées, mais en
;
de ceux aufquels
Pour ce qui afTez
il
ell
ie
&
fe feroit
mocqué
auroit dit de telles chofes.
de l'autre point, encore que
de témoins pour
nommer,
le réfuter,
penfay que
le
fi
ie les euffe
i'eufle
voulu
plus droit chemin que ie
de m'addreffer à Schoock, afin qu'il pull élire puny en la place de Voëtius, s'il vouloit fe charger de fon crime, ou bien que, s'il n'elloit pouuois
3o
mis en ce
les Iefuites.
cufé, auroit pris plailir à mentir,
25
i'auois
ceux qui verroient feulement relie, que i'auois grande intelli-
quelqu'vn m'accufoit, cufations
20
que
faire croire à
ces mots, fans lire le
i5
ciuilité
a.
tenir, elloit
Voir ci-avant,
p.
i
à p. 194.
Lettre apologetiqve
224
i6-i 7
pas allez charitable enuers luy pour cela, mériter quelque excufe,
luft
il
&
qu'il
.
vou-
de découurir
fuft obligé
la vérité.
La prudence,
l'intégrité
&
la generofité
de ceux qui
gouuernent en la Prouince où il eft% me fit elperer qu'ils ne me refuferoient pas juftice, lors qu'elle leur feroit demandée, nonobftant que ie n'eufle iamais eu l'honneur de parler à aucuns d'eux auant ce temps-là, & que Schoock les euft tous pour amis, & mefme qu'il b lors que ie formay fuit le Redeur de leur Vniuerfité ma plainte contre luy. Car comme il n'y a rien que la ,
Iuftice, c'eft
qui maintienne les Eltats
pour l'amour
quitté les grottes
que
d'elle,
&
c'eft elle feule,
berté;
comme, au
coupables,
&
que
les
&
les
5
10
Empires; que
premiers
hommes
ont
les forells
pour bâtir des Villes
qui donne
&
qui maintient la
;
li-
i5
contraire, c'eft de l'impunité des
de la condamnation des innocens, que
vient la licence, qui, félon la
remarque de tous
litiques, a toujours efté la ruine des
les
po-
Republiques,
ie
ne doutois point que des Magiftrats tres-prudens, qui défirent le bien de leur Eftat, & font jaloux de leur authorité, n'enflent grand foin de rendre la juftice, lors que ie la leur aurois demandée.
*o
|
Vous auez fceu depuis ce qui en eft reùffi, & comment Meffieurs les Profelfeurs de l'Vniuerfité de Grôningue, que Schoock a defiré auoir pour fes luges, ayant vfé enuers luy d'autant de douceur qu'il en pou a.
Province de Groningue, Schoock étant depuis 1640 professeur de et de physique à l'Université de cette ville. {Oratio inauguralis,
logique
14 avril 1641.) b.
Du
26 août 1643 au 26 août 1644. Voir
t.
IV, p. 76, note a.
»5
Avx Magistrats d'Vtrecht.
»7-
22
f
uoit fouhaitter, n'ont pas laiffé neantmoins, par vne finguliere prudence, de
5
dion que
i'attendois,
prétendre
a
Car
.
que
ie
toute la fatisfa-
pouuois légitimement
aucun
droit de
les biens
de leurs
les particuliers n'ont
demander
le fang,
ennemis
c'eft
;
&
me donner
ou l'honneur, ou
qu'on les mette hors
aflez
d'intereft,
aux luges le refte ne les touche point, mais feulement le public. Or le principal intereft que i'auois en cette affaire, eftoit que la faufautant qu'il
10
efl poffible
fêté des accufations
:
qu'on auoit faites contre
voftre Ville fuft découuerte. C'eft
uoient auec juftice
ils
en
ne pou-
refufer les aftes qui feruoient
&
que Schoock leur auoit mis entre les mains pour s'excufer. Mais ces aftes font tels, & font voir fi clairement le crime de Gisbert Voëtius & de fon collègue Dematius, ainfi que ie diray cy-apres b que lors que ie les eu receus, ie me perfuaday que ces deux hommes n'auroient pas manqué de s'en eftre à cet
i5
me
pourquoy
moy
eftet,
,
fuis hors de voftre Ville, fi-toft qu'ils auroient efté 20
auertis de ce qui s'eftoit paflé
pourquoy
ie
me
à Groningue. C'eft
contentay de vous enuoyer ces
fans vous faire aucune
demande pour
garde en particulier, à caufe que
ce qui
acr.es,
me
re-
ne voulois point, rendre partie contre
25
ie
ny ne veux point encore, me eux, & que ie penfay que vous aimeriez peut-eftre mieux faire juftice, de voftre propre mouuement, en vne caufe
fi
publique
&
fi
manifefte, que
fi
vous y
eftiez
exhortez par quelqu'vn. a et p.
b.
Sentence du 20 avril 1645. Voir 245-246.
t.
IV, p. 196-199, p. 214-215, p. 226
Pages 259-260 ci-après.
Œuvres.
III.
73
5
2
Lettre apologetiqve
26
Mais
ie
n'ay encore
17-18.
pu remarquer que
les auertiï-
femens, que i'eus l'honneur alors de vous enuoyer, ayent produit aucun effet. Seulement, quelques iours
on me donna copie de
après,
De
cet aéte
:
Vroetfchap der Jiadt Vtrechi interdiceert ende
5
verbiedt\wel fcherpelyck de Boeckdruckers ende Boeckvercopers binnen defe jiadt ende de vrijheijt van dien,
drucken oft
<
te
te
> doen
oft contra
doen drucken, mitfgaders
vercopen oft
te
vercopen einige boeckens oft gefchriften pro
Defcartes,
op arbitrale correclie. Aéîum den
11 Iunij 1645*.
De
te
Et figné
:
C. de Ridder.
de la Ville d'Vtrecht, interdit
la Iujlice
fort rigoureufement aux Imprimeurs
dans cette Ville
&
&
&
deffend
vendeurs de Hures
franchife, de pouuoir imprimer ou
faire imprimer, vendre ou faire vendre, quelques petits liurets,
2 luin 1645. Et figné
:
C. de Ridder.
Cela m'euft donné occafion de iuger que vous vouliez entièrement affoupir l'affaire, finon que i'appris
en mefme temps que Voëtius auoit vn liuret contre moy fous la preffe, fçauoir vne lettre, au nom de Schoock, dont
il
faifoit
6 fcherpelyck] fcherpelz (édit. ende] en (id.). 6-7 Boeck-vercopers] Boeck
Clers., faute).
vercopers(ù£).
a.
1
ou efcrits pour ou contre Defcartes, fous correc-
tion arbitraire. Fait le
—
ï0
—
— 7ende]en(irf.).
Lire 2 juin,
11
acheuer l'impreffion fans
le
— 8 mitfgaders] mitfgars — 9 boeckens] boexkens — 18 Ridder] RiDOLER(»
(id.).
1
1
et :
2]
11
(id.).
étant écrit en chiffres romains. Voir
t.
IV, p. 226.
20
Avx Magistrats d'Vtrecht.
18.
227
confentement de l'autheur 3 pour tafcher de luy nuire ,
& de publier
de nouuelles calomnies contre moy.
a encore depuis imprimé plufieurs liures, au
fon 5
fils
ayent
b
moy
qui ont tous efté contre
,
contre d'autres);
aufli efté
&
nom
On de
(bien qu'ils
m'affure que
ie
vous ne le nierez pas, puifque vous auez condamné vn liure, comme eftant contre Voëtius, bien qu'il n'y euft contre luy que deux ou trois périodes, & que le
vn
refte fuft contre 10
que
Iefuite c
les libraires, qui
Mais
ie
n'ay point appris
ont imprimé. ou vendu ces liures
en ayent aucunement
contre moy,
écrits
.
efté
en
peine.
Outre
crainte de la Iuftice, i5
&
Dematius ont û peu de pour le crime dont ils font con-
Voëtius
cela,
uaincus par leurs propres écritures s'en eftre fuis, ainfi
que
ie m'eftois
d ,
qu'au lieu de
perfuadé,
intenté vn procez d'injures contre Schoock,
20
en
ont
comme s'il
calomniez, à caufe qu'il n'a pas voulu per-
les auoit fifter
ils
la
malice qu'ils luy auoient enfeignée,
& qu'il
a ofé déclarer la vérité à fes luges légitimes, lors qu'il
en a a.
efté requis,
&
ne pouuoit éuiter
qu'il
Cette lettre ne fut pas publiée. Desmarets en donne un fragment dans Bonœ fidei facrum (1646), p. 38, avec cette note « Excev
son opuscule, » " »
les peines
:
ptum ex epijlolâ Schoockii ad Cartefium, Ultrajeâi edi cœptâ & pojlea fuPP reff<*, p. i3. Amplius dico Voetium neque
non tam me, antiquas Philofophiae Profefforem pu» blicum, graviffimè laeferas, quàm eam Academiam, in quâ per fpecia» lem ejus legem eandem doceo. » Voir ci-après, p. 228, note a, un mot de G. Voet sur cette lettre de Schoock à Descartes. Voir aussi p. 271, »
bellum
indixi, quia
—
1.
6-7.
b.
Voir ci-avant,
c.
Epijlolâ
d.
Tome
p. 21 3, note a.
ad P. Dinet. Voir
IV, p. 199.
t.
IV, p. 20 et p. 65o.
228
Lettre apologetiqve
18-19.
que méritent les calomniateurs, finon en la déclarant. Mais ce procez, ayant efté au commencement debatu de part
coup
&
d'autre auec aflez d'ardeur, a efté tout à
|
arrefté, lors qu'il eftoit
prefque en eftat d'eftre
iugé, en forte que, depuis quelques mois, i'apprens qu'il
ne fe pourfuit plus
a .
G. Voet.dansla Préface de gros volume ci-dessus mentionné (p. 204, Difputationum Seleâarum Pars Prima, préface datée d'Utrecht Eid.Novemb. CID 13 CXLVII », rapporte ainsi les choses « Et certe in graviffimâ illà criminatione de crimine falfi, quam folius fere Schoocki 1 a.
note « »
a),
:
&
Linguâ Abortivd,
»
praetenfo teftimonio
»
»
pro quâ tantopere laboravit, non tantùm juramento me purgare paratus fum, fi legitimo judici ita vifum fuerit, fed & ipfe D. Schoockius, unicus D. Marefii praefumtus teftis, jam fatis teftimonio illi fe fubduxit, cùm religione juramenti interpofitâ coram Nobil. & amplifl*. judicii Ultraj. delegatis declaravit, fe hoc de me & de Rev. collegâ meo, Carolo de Maets, non dicere (quod feil. a£ta Groningana prae fe
»
ferre videntur,
» »
» »
»
toties intonat,
fide (uti fatetur Marefius,
p. 58)
&
& D. Marefius, eadema 61a interpretatus, aperte ac publiée nobis imponit), nec unquam alibi aut etiam coram Acad. Groninganas Idem D. Schoockius, ante proceffum Carme literis, etiam menfe uno atque altero
»
Senatu de nobis hoc
»
tefianum, Groningâ feriptisad
»
»
tit. Epijîolce ad Ren. des Cartes (voir non fine juramento proteftatus erat, feriptam à fe, & quidem proprio motu, Admirandam Methodum, atque unà mendacii arguebat Cartefium, qui mihi librum illum adfcriberet. Idem prasftiterat in teftimonio à fe feripto & fubfignato, in quo unà ad juramentum
» » »
dixiffe.
poft, libello typis deferibi caspto
ci-avant, p. 227, note
Et
a),
D. Schoockius
&
juratâ declara-
»
fe offerebat.
»
tione
»
confeientiam quidem fuam laedere potuiffet, minime verô caufam
»
&
»
biliff.
»
bus jun&um,
»
Deo
coram
licet
innocentiam fubvertere.
&
me
judicio Ultrajettino,
Meum
fuis teftimoniis,
à criminatione illâ
juramentum,
à)
Confultiff. judicio praeftitum, juratis pro fufficeret telo
&
non
liberaffet,
meam me coram eodem Nome contra ipfum tefti-
huic avertendo. Et jam machina
illa,
favente
»
Ter enim comparui coram judicio feu judicii delegatis, & fub juramento refpondi ad omnia illa quas ad proceffum hune pertinentia Schoockius cum advocatis fuis, more & modo hîc ufitato, mihi proponi voluerunt. Comparuit ibidem, & ad propofita interrogata refpondit, Rêver, collega meus Carolus de Maets
»
qui ejufdem
"
n »
»
» »
veritatis
juftitiae
vindice, parata
eft.
;
falfi
teftimonii D. Schoockio
extorti juxta
mecum
reus
409, 412, 417, cum Bonœfld., p. 6, 22, tamen D. Schoockius interpofito juramento in judicio fatis fuperque à crimine illo purgavit quamvis inficiatio D. collega; & jura-
pera&us 3o).
fuit (vide Ult. pat., p.
Quem
:
Avx Magistrats d'Vtrecht.
ig.
Ce qui fion
a ,
eft
229
caufe que moy, qui en attendois la deci-
efperant qu'elle feruiroit beaucoup à faire con-
que
noiflre les torts
i'ay
receus
ie
,
pourrois d'oref-
»
mentum cuivis aequo cognitori ad purgationem fufficere deberet. Comparuerunt ibidem telles illi, qui fa&orum, dequibus dubium effe poffet, optimè confcii erant. Ut nihil dicam de rationibus, quibus teftem illum Marefianum circa raeum fa&um, & Rêver, collega circa ipûus faftum ad contradi&iones & abfurdum fatis ada&um puto. De quo videri poteft Procejfus, & Trib. Iniq. Sed haec aliaque a£ta, terminato proceffu, aut etiam non terminato, û opus fit, pluribus aliquando & figillatim cum
»
omnibus circumftantiis detegentur.
» » »
» »
»
«
Quod
ad faftum
»
&
intentatum crimen D. collège noftri, illud jam brevi aliquâ apologiâ, quam filius meus, confenfu
»
pridem
»
autoris, Tribunali fuo etc. p. 117 infertam evulgavit
{Préface,
ipfe difflavit
non paginée,
:
ubi videri poteft.
»
p. 34-36.)
a. Descartes déclare ici qu'il attend. Mais Gisbert Voet attendait aussi de son côté, et aussi Dematius, et aussi Paul Voet. Le texte de G. Voet, cité dans la note précédente, continue ainsi « Nihil aliud nunc reftat, quàm ut D. Marefius.qui toties pacem obtulit :
»
& commendavit,
»
cunt très
»
» » »
» » »
quamvis interea nunquam mihi pepercerit (quod evinfupra indicati Ultima patientia, Bonafides, Lingua
libri ejus
»
abort., p. 59, 62, 94,
»
confeffionem,
» » »
» » » » »
»
»
96; Bon.fid.,
& debitam
p. 89) praeftiterit, polliceor culpae
fatisfa&ionem.
»
probando defecerit, debitam fatisfaftionem & reftitutionem ex aequo & bono non detreétet. Si verô nec illud nec iftud feriô agat, prudentioribus judicandum relinquo, quomodo ad pacem & ad probationem tôt tantorumque criminum de me promulgatorum fefe haftenus obtulerit. Avide jam integrum fermé annum exfpe&o, & porro exfpe&abo, oblatam collationem, confifus poft Deum pacificis confiliis, ftudiis, & promiffionibus nobiliff. & ampliff. DD. Curatorum. Exfpeclat mecum collega meus D. Carolus de Maets cujus brevis apologiâ, D. «
»
:
negotium reipfa & feriô promoveat, inque eum finem opportune importuné apud Nobiliff. & ampliff. Acad. fuae Curatores inftet, ut conventus ille Groningae, quo per literas Nobiliff. & ampliff. DD. Curatorum ad inclytum hujus urbis Senatum, invitatus fum, quam primum haberi poffit. Illic probationem omnium in me fcriptorum, quorum fumma quaedam capita jam excerpfi, & contra quae proteftatus fum, fi juxta promiffa fua & triumphalem conclufionem {Ling. abortiva), pacis
Quod
fi
ipfe in
:
Marefio proculdubio lefta, fi nondum fatisfaciat, etiamnum ultrô fe offert, ficuti antehac fe obtulit, ad fraternam fuper nota hac infamiae fibi immerentiinuftâ collationem Groningae cum D. Marefio habendam. Exfpe&at etiam nobifcum filius meus. . » {Préface, non paginée, p. 36.) .
Lettre apologetiqve
2jo
nauant
eftre appelle defertor caufœ,
me nomment défia, fi tout mon pofîible pour
19-
comme les Voëtius
ie differois
dauantage à
faire
tafcher d'obtenir juftice. Et à
cet effet, ie croy eftre obligé de vous dire icy en quelle forte le ieune Voëtius parle des procédures qu'il dit
auoir efté faites contre
5
moy en voftre Ville, & de celles
qui ont efté faites à Groningue contre Schoock
:
afin
que, comparant les vnes auec les autres, vous puifïïez remarquer s'il vous oblige ou non, en écriuant de telles chofes,
fatisfacrion
&
que
que cela vous
me donner
incite à
la
10
pretens.
ie
Entre les diuers liures que le ieune Voëtius a publiez
pour fon père, pendant fon procez contre Schoock, dont ie ne fçay pas le nombre, il y en a vn intitulé Pietas in parenlem, dans lequel, depuis la quatrième page de la feuille première iufques' à la deuxième de la feuille il
K (les pages
n'en font pas autrement cottées),
parle exprefTement de la fentence qu'il affure que
vous auez donnée contre mes liures, & y dit, entr'autres chofes, que toute l'affaire a efté commife à des députez, ex ordine Senatorio
comme
rum, ou, feuille
il
ejï.
m'enquerir qui ont
apprendre ont fondé ce qu'en a.
Ils
t.
les
Collegio
DD.
la
ma
et
20
Profejjo-
parle en la page treizième de la
&
Aca-
Mais, quelque foin que i'aye eu de efté ces
députez,
noms d'aucun
queftion dont
Réponfe
b
ils
d'eux
ie
a .
Il
n'ay encore pu dit aufîi qu'ils
ont voulu s'enquérir, fur
à voftre publication du trei-
deux échevins, François van de Pol et Peter van deux professeurs, Dematius et Matthoeus. Voir t. III, p. 696,
étaient quatre
Leeuwen, b.
&
A, que res omnis per deputatos Poliîicos
demicos peracla
et
i5
:
IV, p. 645. Lettre du 6 juillet 1643, Voir
t.
IV, p. 8-1 3 et p. 646-648.
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
ig-îo.
2ji
ziéme Iuin, ie vous ay prié que, puifque vous faifiez Voëtius criminel, & que vous auiez deffein d'examiner fa vie, il vous pluft, entr' autres chofes, vous enquérir s'il 5
n'eftoit
pas complice des calomnies qui font dans
le liure écrit
|Enfuite de
fous
quoy
il
le
nom
de Schoock contre moy.
veut que l'on croye qu'ils ont fup-
pofé que i'afîurois que Voëtius eftoit autheur de ce liure,
io
quoy
qu'il foit très-certain
que
n'ay expref-
ie
fement affuré autre chofe, finon qu'il en eftoit refponfable, ayant efté fait pour luy & de fon confentement ;
& &
ainfi, qu'ils
m'ont
Gisbert Voëtius
demandeur, ou criminel ou le defFendeur, non-
fait l'accufateur
le
obstant qu'en cette
mefme
réponfe, fur laquelle
ont fondé leur queition, à ce qu'il i5
»
dit,
ils
i'auois tres-
ne voulois point me rendre partie contre Voëtius, ny l'appeller en juftice deuant vous, & que vous n'auiez point de jurifdiction
expreffement déclaré »
le
«
que
ie
moy, & mefme que ie proteftois d'injures, en » cas que vous en vouluffiez vfurper aucune a ». De plus, il aflure que fon père n'a iamais efté oûy en cette affaire, & mefme qu'il ne l'a aucunement follicitée ou procurée. Nunquam (dit-il) amplijfimus Sena» fur
20
tus illi
25
parentem fuper hoc negotio interrogauit, nec parens quicquam refpondit, nec vnquam judicium Senatûs de
famofis Cartejij
libellis follicitauit,
aut procurauit. Et
il
change entièrement la queftion car en voftre publication du treizième Iuin, vous auez déclaré que, « fi » les chofes que i'auois écrites de Voëtius eftoient ;
» vrayes,
3o
» Ville, a.
Tome
il
indigne des charges qu'il a en voftre
eftoit
& mefme IV, p. 9,
1.
qu'il
y
eftoit
16-17, et p. 11,
1.
grandement
3o, à p. 12,
1.
3.
nuifible,
Lettre apologetiqve
2j2 » »
ao-n.
& que, pour ce fujet, vous vouliez prendre l'affaire à cœur & en rechercher la vérité ». Ce qui ne fouffre 3
point d'autre interprétation, finon que vous vouliez
vous enquérir fi, entre les chofes que i'auois écrites de luy, celles que vous iugiez le rendre indigne de fes charges,
&
luy deuoir eftre imputées à crime,
Mais
que le ieune Voëtius dit que ces députez ont examinée (à fçauoir, fi fon père eftoit autheur du Hure qui porte le nom de Schoock), n'eft point de ce nombre car vous n'auez aucunement confideré ce Hure comme vn crime au regard de celuy ou de ceux qui l'ont compofé ainfi qu'il paroift de ce que Schoock s'en declaroit ouuertement l'autheur, lors qu'il eftoit en voftre Ville, & s'en chargeoit pour en defcharger Voëtius, fans que vous ou vos députez l'en ayez repris & mefme encore à prefent, en tous les écrits que publie le eftoient
5
vrayes.
la
feule chofe
;
10
:
i5
|
;
ieune Voëtius,
il
loue
& deffend,
au
nom
de fon père,
tout ce qu'il y a de plus mauuais en ce liure, fans toutesfois en eftre puny. De façon, qu'au lieu que
20
vous auiez auparauant déclaré, que vous vouliez vous enquérir fi Voëtius eftoit coupable des crimes que ie luy auois impofez, il affure que ces députez fe font feulement enquis d'vne chofe, que ny luy ny eux n'ont point tenue pour vn crime
damné, pource
qu'ils
;
&
ainfi qu'ils
m'ont con-
25
ont fuppofé que i'auois accufé
Voëtius d'vne chofe, pour laquelle on ne l'auroit point
condamné, encore
en euft efté conuaincu; bien qu'il foit tres-vray qu'il en eft coupable, & très-faux que ie l'en eufle accufé. Car i'auois déclaré que ie ne a.
Tome
III, p. 696, et
qu'il
t.
IV, p. 646.
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
*'-«•
voulois point
mes
5
io
i5
me
2jj
rendre partie contre luy
efcrits, i'affure
;
feulement que ce liure a
&
dans
elle fait
pour luy, & luy le fçachant, ce qu'il ne defauoùe en aucune façon. Outre cela, toutes les preuues qu'il dit qu'on a cherchées, ne font autres, finon qu'on a examiné les raifonsque i'auois mifes en mon liure, pourprouuer que fon père eftoit autheur de celuy qui porte le nom de Schoock, & qu'on ne les a pas trouuées fuffifantes. Mais il n adjoûte pas que ie n'auois point afluré que fon père en fuit l'autheur, & au contraire, que i'auois mis exprefTement, en la page 261 de l'édition latine de ce liure, que ie ne le voulois point perfuader aux le&eurs, mais feulement qu'il auoit elle fait pour luy, luy le fçachant
chofes qu'il auouë,
&
&
3 qui font des y confentant qu'il dit que fon père n'a iamais ;
niées.
Par quelle règle elt-ce donc 20
ne diray pas que i'eltois obligé de prouuer autre chofe que ce que i'auois écrit; mais, ce qui efl encore plus eftrange, fuppofer que i'auois elle obligé de mettre
mon
dans
chofe que
liure allez ie n'alïiirois
Il n' adjoûte
25
pas
de raifons, pour prouuer vne pas élire vraye ?
auffi
que, dans
ma
réponfe a vollre
publication du treizième luin, fur laquelle réponfe dit
que
|
il
ces députez fe font réglez, i'auois mis expref-
que
y auoit quelque chofe
dans mes
fement,
«
» écrits,
dont on iugeall n'eulfe pas donné allez de preuues, ie m'of-
» 3o
qu'il veut perfuader, ie
que
ie
qui fufl d'importance,
» frois d'en a.
s'il
&
donner dauantage, en cas que
Ci-avant, p. 182,
Œuvres.
,
III.
1.
i'en fulfe
26-27.
74
2
Lettre apologetiqve
J4
»
requis 8
à
me
D'où
».
il
fuit, qu'ils
ibi prœfcriptâ injijiere,
voulu
finon en
faire,
«.
ne pouuoient Methodo
comme
il
ont
dit qu'ils
me demandant
fi
ie
n'auois
point d'autres preuues que celles que i'auois données.
que fon père, ad abundantiorem cautelam, & fans qu'il en fufl befoin, auoit donné à l'vn des députez les déclarations ou témoignages de cinq personnes. A fçauoir, celuy de Schoock, auquel on a veu depuis combien il falloitadjoûterde foy, ayant déclaré deuant fes luges à Groningue b qu'il a efté follicité par Voëtius, Dematius & Waeterlaet, de donner ce téEnfin,
il
dit
,
moignage,
&
qu'il auoit
fouuent fouhaitté,
vt in
refponfurus les
,
Iuftice, afin
de pouuoir defcharger fa
confcience. Puis celuy du Libraire
&
illis
d'eftre interrogé des circonftances fuiuant
formes de
Voëtius,
io
forma
de fpecialibus interrogaretur, juxta confcieniiam de c
5
d ,
qui
eft affidé
i5
aux
qui a encore imprimé depuis peu leur Tri-
bunal iniquum; en forte que,
s'il
n'a rien depofé de faux
pour l'amour d'eux, ce que ie ne puis dire, à caufe que ie n'ay pas veu fon témoignage, il eft aifé à croire qu'il n'a auffi rien déclaré que ce qu'il leur a pieu, & qu'il a tû lerefte puifquece font eux, & non les luges, qui luy ont fait écrire ce témoignage. Le troifiéme eft celuy de Waeterlaet, que Schoock afTure auoir efté employé par Voëtius & Dematius pour aider à le corrom-
20
:
2
En marge: Page
feuille
a.
la feuille 1, ligne 9.
première.
Tome
IV, p. 12,
b. Ibid., p.
1.
13-17, et p. 648.
198 et 199.
c. Ibid., p. 198, n° 6,
d.
6 de
1.
Jan van Waesberge.
5-6.
— 5 En marge
:
P. 7,
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
22-13.
corrompu; outre que c'eft vn fi reuerend perfonnage, que bien qu'il foit Intimœ admijfwnis apud Voètium*, neantmoins Schoock s'eftime trop bon, pour auoir quelque chofe à démêler auec luy. Le quatrième témoignage eft de celuy qui fe dit autheur d'vn ie ne fçay quel liure intitulé Retorjîo calumnîarum, &c. b mais cet homme ne peut auoir déclaré autre chofe, finon que c'eft luy qui pre,
5
&
255
pas eu befoin
ainfi qu'il n'a
d'eftre
;
10
eft
autheur de ce
ne
l'ay
liure,
&
non pas Voëtius, auquel
point expreflement attribué
:
j'ay
|
que plufieurs
ie
feulement
&
quand ie luy aurois attribué, cela ne me pourroit eftre imputé à crime, pource qu'il ne croit aucunement que ce foit vn crime de l'auoir fait, & qu'il le loue & le deffend dit
i5
encore à prefent ie
l'en
le
foupçonnoient
plus qu'il peut. Le dernier
ne fçay quel Eftudiant, qui ne fçauroit
témoigné autre chofe, finon que Voëtius, qui
eft
Académie en
prefence, pendant des difputes
accufé d'eftre mauuais Poëte auoit fait faire ces vers,
auffi
d'vn
auoir
& non
pas
:
fa faueur,
&
en fa
mais ie ne l'ay iamais i'ay feulement dit qu'il ;
ou du moins
& cela ne peut
qu'il auoit
permis
Outre que des vers de telle forte font fi peu criminels, au iugement des Voëtius, que le fils en a encore depuis peu fait imprimer d'autres, en des Thefes qui font de ce mefme Eftudiant, & autant injurieux que les precedens mefme il y fait cet honneur à voftre Académie, que de dire de quelqu'vn, qu'on fçait eftre du nombre de vos qu'ils fuffent faits,
25
c'eft luy,
eft
autheur de certains vers injurieux
diftribuez en voftre 20
;
eftre nié.
;
a.
b.
Tome
IV, p. 197-198. C. Lemann. Voir ci-avant, p. 75, note
c.
Lettre apologetiqve
2j6
ProfefTeurs, qu'il eft
termes
mon Jinge,
»3-h-
ce qu'il exprime en ces
:
Simia mendaçis Galli, mendacior Et
il
eft aifé
ipfe.
à voir que ces deux derniers témoignages
n'ont efté joints aux trois precedens que pour faire
&
que Voëtius puft dire que la fentence n'a pas feulement efté fondée fur ce que ie luy ay attribué vn liure qu'il n'a point fait, mais fur ce que ie luy en ay attribué plufieurs & ainfi, que ceux qui fçauroient la juftice de ma caufe, touchant chacun de ces liures, peuffent penler que ie l'ay peut-eftre encore nombre,
5
afin
;
10
accufé à tort de quelques autres, fuiuant vne règle
& fon
que luy
toutesfois
ils
fils
reprochent aux autres, en difant
verfatur in generalibus. Mais
fondez,
comme
&
ont coutume de pratiquer,
ilsdifent,
fi
:
que
Dolus
leurs députez ne fe font
que fur
ma
réponfe à voftre
pu s'enquérir que du liure qui porte le nom de Schoock, pource que ie n'y ay parlé que de celuy-là & il eft certain que ie n'ay point allure que G. Voëtius fuft autheur ny de celuy-là, ny d'aucun autre, auquel il n'ait point mis fon nom, & que ie ne l'ay foupçonné d'aucun, qu'il n'ait rendu lien en le louant & le deffendant, ainfi que parle fon publication,
ils
i5
n'ont
;
20
|
fils
en
fa Pietas in parentem, feuille B,
Vous voyez donc,
page
14, ligne 9.
MefTieurs, que, fuiuant la defcrip-
tion que le ieune Voëtius fait de voftre fentence (en
quoy iene le veux nullement croire, ficen'eft que vous m'y obligiez), elle a efté compofée par des députez 2
—3
Non
à la ligne
Même
(édit. Clers.).
remarque.
—
1
b
En
marge 1
26
:
Tribunal iniquum pag.
(édit. Clers.).
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
a4.
237
qui n'ont oùy aucune des parties, ny aucuns témoins qui ont fait accufateur celuy qu'ils ont condamné, ;
nonobftant
qu'il euft déclaré qu'il
jurifdicrion
mefme
qui ont
;
fait cela,
fans l'en auertir, ny
à donner d'autres preuues que celles qu'il
on luy en demandoit; qui ont changé la queftion fur laquelle vous auiez fondé voftre premiere publication, & n'ont examiné qu'vne chofe qu'ils ont fuppofé que l'accufateur auoit écrite, bien qu'il
auoit écrites,
ne
l'euft
fi
pas écrite
qu'elle foit vraye
i5
point
vouloir eftre connus de luy, nonobftant qu'il
fe fuft offert
10
fe vouloit
& qu'il ne fuft aucunement fujet à voftre
rendre partie, 5
ne
;
;
qu'ils
ont déclaré
eftre faulfe,
qu'ils n'ont point confiderée
bien
comme
vn crime au regard de celuy qui l'auoit faite, mais feulement au regard de celuy qu'ils fuppofoient l'en auoir accufé;
&
enfin, qui
ne
fe "font
pas contentez
on l'auoit accufé eftoit faux, mais outre cela ont condamné celuy qu'ils auoient rendu accufateur. d'ab foudre le criminel, en iugeant que ce dont
20
vous prie icy de remarquer, qu'il ne s'enfuit point d'aucunes loix,que de ce que le criminel Et toutesfois ie
eft
abfous
n'eft
,
l'accufateur doiue eftre
qu'on puiffe prouuer,
animo calumniandi, 25
qu'il difoit.
Voëtius
En
fuft
&
qu'il
condamné
;
ce
fi
a entrepris l'accufation
fans auoir raifon de croire ce
forte que, bien qu'il euft efté faux
que
autheur des principales calomnies de ce
neantmoins eftoit vray & bien que ie l'en eufle accufé, ce que ie n'auois pas fait; & qu'ils euflent iugé que l'autheur de ces calomnies eftoit pu-
liure, ce qui
3
;
niflable, ce qu'ils n'ont
que
i'eufle efté fujet
aucunement
fait paroiftre
à leur jurifdicrion,
&
;
&
enfin qu'ils
Lettre apologetiqve
238
î4-^.
deux parties & les témoins, & obferué toutes les formes d'vn procez légitime ils n'auroient eu pour cela aucun fujet de me condamner; pource que les prefomptions, qui font tres-notoires à vn chacun, eftoient fuffifantes pour prouuer que ie ne I'auois point accufé animo calumniandi, & que i'auois eu iufte euflent
oùy
les
:
|
5
raifon de le faire.
On pour
que
dira peut-eftre que ie n'ay pas efté
l'auoir accufé d'auoir fait ce liure, i'ay écrit
fi
elles euflent efté vrayes
quelles ayant efté eftimées faufles, s'il
moy,afin que,
on
mes
injurié,
s'il
en euft
Or
par lequel
& m'en auertir
core aflez
lef-
s'eftoit feule-
on puft m'exdernier. Mais fi
efté l'autheur,
;
puft prétendre d'auoir efté
il
afin que,
vérifié, ie pufle
fi
ie
ne I'auois pas en-
en donner d'autres preuues.
cela n'a point efté fait
;
&
ie
puis aflurer que les
que vous auez condamnez, ne contiennent aucune chofe, non feulement qui ne foit tres-vraye, mais mefme qui fuft aflez d'importance pour fonder vn procez d'injures, fi elle auoit efté faufle, excepté vne, qui eft que ie l'ay nommé calomniateur & menteur 8 Mais ie l'ay fi clairement prouué, au lieu mefme où ie l'ay écrit, qu'il ne luy auroit pas efté auantageux de s'en plaindre. Et fi on m'en euft de-
deux
efcrits,
qu'on
En marge En :
Clers.). a.
Ci-avant, p. 97-98.
la
20
dit
.
26
i5
deuoient donc fpecifier quelque mot de
ils
efcrits,
;
«o
auoit fait le liure qu'on a écrit contre
cufer de ce que ie I'auois injurié le cela eftoit,
mais pource
de luy plufieurs autres chofes qu'on
auroit punies en luy,
ment enquis
condamné
Lettre ad celeberrimum virum p.
1
36
[édit.
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
2 5-a6.
mandé des témoins,
i'en auois,
2^9
non pas vn ou deux,
mais iufques à treize entièrement irréprochables, tous de voftre Religion, & des plus qualifiez de la ville de Boifleduc, qui afïurent qu'il les a calomniez 5
ont rendu leur témoignage public, en
primer
;
&
le faifant
ils
im-
a .
bien que les Voëtius ayent publié plufieurs libelles depuis mon fécond efcrit, inle puis affurer aufli que,
ad celeberrîmum virum, &c, dans leftafchent de le réfuter, ils n'y ont toutesfois
titulé Epijîola ïo
quels
ils
fceu fpecifier aucune chofe en quoy
ils
prétendent que
que i'ay dit que G. Voëtius eftoit coupable du Hure de Schoock & que, pour perfuader à ceux qui ne le liroient qu'en Fla|mend, qu'il y a beaucoup d'injures dans le Latin, qui ont elle obmifes par l'interprète, ils ont remarqué que ie leur
aye
fait tort, finon
;
i5
fcurrilia diéîeria n'a pas efté bien tourné par poetifche
fchimpwoorden
b
Mais, outre que c'a efté la faute de l'Imprimeur, qui a mis poetifche au lieu de poctjîghe,
20
ils fe
.
plaignent en cela de n'auoir pas efté allez battus,
plûtoft
que de
l'auoir trop efté.
6 En marge : S. Marefi Epift. Apologetica, page 45 (édit. a.
Clers.).
—
18
fchimpuordens
fchimpwoorden] (ibid.), faute.
Ci-avant, p. 82, note a. Cette Epijîola Apologetica de Desmarets,
datée de 1643 (en réponse au pamphlet de Gif. Voet, Spécimen affertionum etc.), a été réimprimée dans le volume Ultima patientia, du même auteur, p. 88-118. Voir les treize noms (p. 114) ci-avant, p. 66, note c. b. En marge : « Aengerangen proced. p. 1. » [édit. Clers.) Il faut lire Aengevangen Procedueren. P. i3. Le titre complet est Aengevangen Procedueren Tôt Wttrecht, tegens Renatus Des Cartes, ter oorfaecke :
:
|
\
|
|
van twee fijne Diffamatoire ghefchriften of fameufe libellen. Vergadert ende uytgegeven door een liefhebber der Waerheydt. Tôt Utrecht. Ghedruckt by Willem Strick woonende inde Korte Dieu Straet. (Datée, 2 7 feptember 1643, in-4 .) Voir ci-avant, p. 221, 1. 17. |
|
|
|
|
|
Lettre apologetiqve
240
a6.
vous pouuez voir qu'ils fe vantent d'auoir obtenu de vous la condamnation d'vn efcrit, dans lequel ils ne peuuent remarquer eux-mefmes aucun fujet de fe plaindre. Et afin que vous fçachiez Ainfi, Meffieurs,
que, lors qu'ils décriuent les particularitez de cette
condamnation, en difant que G. Voëtius ne
ny procurée, qu'il n'a iamais vos députez, qu'il a luy-mefme donné à follicitée
5
point
l'a
oùy par
efté
l'vn d'eux les
déclarations des témoins, qui n'ont point auffi elle ouïs,
&
plufieurs autres chofes femblables
:
ce n'eft
10
pas pour vous faire honneur, ny pour perfuader leur innocence ou mon crime à ceux qui liront leurs efcrits (car
on
bien que,
fçait
i'aurois efté appelle
que G. Voëtius
&
fa caufe, auriez
eu
qu'ils
i'auois le
moindre
tort,
deuant mes luges légitimes,
vous, aflez
c'eft plûtoit
&
vous defiriez entreprendre de crédit pour obtenir d'eux
fi
la juftice, fans fuiure des
mais que,
fi
voyes
pour
&
ont auprès de vous,
fi
extraordinaires);
faire gloire
pour
i5
fe
du pouuoir
rendre formi-
dables à ceux qui font vos fujets, fçachant que la
20
connoiffance qu'on a de leurs crimes les rendra d'o-
monde ie vous prie dans le mefme liure où le
refnauant méprifables au refte du
:
de vouloir confiderer que, ieune Voëtius écrit de vous toutes ces chofes,
&
en-
core dans vn autre intitulé Tribunal iniquum, qu'il a fait
25
depuis tout exprés, pour calomnier Meflieurs de
Groningue, à caufe de la iuftice qu'ils m'ont rendue, il leur reproche impudemment, & fans aucune raifon, les mefmes chofes qu'il déclare que vous auez faites, & prend de là fujet de les injurier & blâmer, auec toutes les plus odieufes
inuediues
qu'il
puhTe inuenter.
3o
a6-2 7
Avx Magistrats d'Vtrecht.
.
241
mettray feulement icy deux ou trois exemples, tirez de ce Tribunal iniquum. Le premier eft en l'Epil'en
ftre, p.
où
9,
il
|
Licebit protejlari
:
illam fententiam, ac judicium* in quo
contra iniquam 5
dit ces paroles
imo
quo
ferè nullitates, quot ab rerum juridicarum committi pojjent : quales
nihil ejï judicij,
imper itijfimis
in
tôt
funt judicis incompétent ia, allegationum faljitates, negleélœ citationes partium, litis contejîatio, & plura alia, quœ
10
notata reperiuntur b Ainfi
meo
in libro
.
il
appelle cela
vne fentence inique, & vn iugement qu'on a fait fans iugement, pource qu'il fuppofe que le luge a eïté incompétent, les allégations ties négligée,
& où
fauffes, la citation des par-
la caufe n'a point efté debatuë.
En
quinzième page du liure, il prononce contre eux ces fentences Quicunque nocentem jujiificat, ac innocentem
la i5
:
condemnat, vterque Deo abominatio, gnus, qui
cùm debuerit
mere reperitur. Et dans
&
20
& fuppliciis
ille
di-
vindicare opprejfum, ipfum oppriles
pages
j 2
&
nomme
jj , il particulier, en feignant j 1
,
chacun des luges en d'eux tout le pis qu'il peut, pour tafcher de les rendre fufpecî.s. le ne croy pas qu'aucun de vous, ou de Mefdécrit
fieurs vos députez, fuft bien-aife d'eftre décrit de la
&
peur de vous ennuyer, fi ie m'arreicy dauantage à remarquer combien il vous of-
forte; ftois 25
i'aurois
fenfe, lors qu'il écrit toutes ces chofes.
Mais
ie fuis
obligé de vous reprefenter combien
il
Groningue par l'iniquité de fes calomnies. Et premièrement, pour l'incompetance offenfe Meffieurs de
a.
Tome
b. Cf.
IV,
p.
196-199.
Paul Voet, Theologia naturalis reformata,
p. 261.
Voir ci-après,
éclaircissement, à la suite de Querela Apologetica.
Œuvres.
III.
7b
Lettre apologetiqve
242 qu'il leur
ma
car
reproche, elle
eft
hors de toute apparence
caufe a efté addreflee
Monfieur TAmbafTadeur
a
& recommandée
ProfefTeur,
&
:
par
à Meffieurs les Eftats de la
Prouince, en laquelle Schoock, dont eft
27-28.
elle a efté
ie
me
plaignois,
décidée par les autres
5
ProfefTeurs, qui, félonies priuileges de leur Académie, eftoient fes luges légitimes,
&
qui par confequent en
cela n'ont pas fimplement agi
comme
mais
reueu, examiné,
efté
Curateurs de de
Magiftrats
la
la
;
&
comme
outre cela, leur iugement a
confirmé par Meffieurs les
mefme Académie,
Prouince.
ProfefTeurs,
10
qui font des Eftats
Et toutesfois le ieune Voëtius ofe
vn liure contre ce iugement, auec vn titre fi odieux que de le nommer Tribunal iniquum, & fe fie tant en voftre protection, qu'il ne craint pas écrire tout
i5
|
d'offenfer par ce
moyen
toute la fouueraineté d'vne
Prouince. Il
dira peut-eftre que i'ay auffi ofé écrire contre vn
iugement de voftre Académie b Mais il n'y a aucune comparaifon de l'vn à l'autre car en ce iugement prétendu de vos ProfefTeurs, il n'eftoit queftion ny du ciuil ny du criminel (dequoy auffi vos ProfefTeurs n'ont aucun pouuoir de iuger), mais feulement de la Philofophie, touchant laquelle ie m'afTure que plufieurs eftiment que iefuis juge auffi competant, pour le moins, que toute voftre Académie. Et il y a autant de différence entre le iugement qu'impugne le ieune Voëtius, & celuy que i'ay cy-deuant impugné, qu'il y .
;
a entre les vrais combats qui fe font en guerre, où a.
Tome
b.
Epijlola
—
Voir ci-avant, IV, p. 96, et p. 84-95. ad P. Dinct. Voir t. VII, p. 590-598.
p. 217,
1.
5.
20
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
J8-Ï9-
en hazard de fa
l'on eft
vie,
&
les
245.
combats des Théâ-
ou bien les difputes qu'on fait contre des Thefes en voftre Académie, fans aucune effufion de fang, & mefme fans aucunement fe fafcher, quand ceux qui fe difputent font gens d'honneur. Iamais on n'a veu que des Magiftrats fe foient mêlez des difputes qui
tres,
5
arriuent ainfi entre les gens de Lettres, touchant des
matières de Philofophie
;
comme, au
contraire, ie n'ay
iamais veu, ny oùy dire, que quelqu'vn ait impugné 10
&
infolemment, auec des fauffetez manifeftes calomnies infupportables, vn iugement luges légitimes, qui font amis aufquels
il
eft fujet,
&
fait
des
par des
confederez de ceux
fans en élire rigoureufement
puny. i5
Or
eune Voëtius ne peut eftre excufé des reproches qu'il fait à Meffieurs de Groningue, fur ce que fon père n'eft pas de leur jurifdidion, & qu'on ne l'a
ny debatu la caufe auec luy. Car fon père n'a elle ny demandeur ny deffendeur en cette affaire, & on n'a rien du tout iugé contre luy on a receu feupas
20
;
le
cité,
;
lement
les depofitions
de Schoock,
comme on
fait
en
tous les procez criminels, lors que ces depofitions
25
peuuent feruir pour excufer le crime de celuy qui eft accufé. Par exemple, fi on fe plaint de quelqu'vn, pour auoir receu de luy vn payement en fauffe monnoye, & que cettuy-cy, pour s'excufer, die qu'il n'a cette monnoye fuft faulTe, & que ce point fceu que n'eft pas luy qui l'a faite, mais qu'elle luy a efté donnée par vn autre, fi cet autre n'eft pas de mefme |
3o
jurifdi&ion, fes luges n'ont pas droit de le citer, ny de
luy faire fon procez
;
mais
ils
ne peuuent pour cela
Lettre apologetiqve
244
de receuoir
refufer
contre luy, ny
29.
les depofitions qui
mefme
font faites
d'en examiner la vérité, en tant
quelle fert pour la defcharge de celuy dont
uent iuger. Et claires
fi
que cela
elles
ils
doi-
contiennent des preuues
les oblige à luy
pardonner,
ils
fi
doi-
5
uent faire part de ces preuues à celuy à qui cette fauffe
puiffe
monnoye
a elle
donnée en payement,
afin qu'il
auoir fon recours contre celuy qui
fa-
l'a
briquée.
&
calomnies qui font dans
Hure de
10
comparées à cette fauffe monnoye. Et pource que, lors que ie me fuis plaint de luy à l'occafion de ces injures, il a voulu s'excufer fur ce que ce n'eft pas luy, mais G. Voëtius, qui les a fabriquées, & que, ne me connoiffant pas,
i5
Les injures
Schoock, peuuent à bon droit
il
le
eftre
a ignoré qu'elles eftoient faufTes, fes luges ont efté
obligez de confiderer
s'il
difoit vray,
condamner ou de l'abfoudre que
ie
&
il
le
a mis de tels ades
ne pouuoient me rendre la leur auois demandée, finon en me les
en leurs mains, juftice
;
auant que de
qu'ils
20
enuoyant. Le ieune Voëtius n'a point
de ce que ie
le
aufïï fujet
de
fe plaindre,
procez n'a pas duré fort long-temps, que
n'ay agi que par vne lettre, fans auoir ny
Aduocat
ny Procureur, & enfin, qu'on n'a pas vfé de toutes les formalitez que la chicane a inuentées pour rendre les procez immortels. Car ces formalitez ne peuuent & eftre requifes, que lors que le droit eft douteux c'eft l'ordinaire en toutes les Cours de Iuftice, que lors qu'vne des parties a fi mauuais droit qu'on voit,
25
;
par fon propre plaidoyé, qu'elle doit perdre fa caufe,
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
a9-3o.
on ne prend pas
24$
de
la peine d'ouïr les répliques
on a bien donné à Schoock autant de loifir qu'il en a déliré, pour confulter fon affaire & pour la deffendre il ne fe plaint point qu'on luy ait & il ne peut dire auffi que fait aucun tort en cela l'éloquence de mes Aduocats, ou la fubtilité de mes Procureurs, ait furpris fes luges il n'y a eu que jl'euidence de mon bon droit qui ait plaidé pour moy l'autre.
Ainfi
:
5
;
:
;
mais 10
fi
les luges
modérée
&
fi
ont efté
fi
équitables,
iufte, qu'ils
me
l'ont
& ma
demande
entièrement ac-
cordée.
Le ieune Voëtius n'a point non plus de raifon de tafcher de rendre ce iugement fufpecî., fur ce qu'il
contient vn i5
mot ou deux
blés, à fçauoir fcelerata auffi fur
qui ne luy font pas agrea-
manus*,
ce que l'vn des luges
& fcenœ feruire b ny m'eft amy & n'eft ;
c
,
de fon père. Car, pour les mots qu'il trouue rudes, ce font les plus doux dont pouuoient vfer des
pas
amy
luges vertueux 20
exprimer
le
&
qui ont les vices en horreur, pour
crime dont
il
ces mots ne font mis que
efloit queftion.
comme
Outre que
des depofitions de
Schoock, qui apparemment en auoit dit beaucoup d'autres plus odieux au regard de G. Voëtius, pour defcharger en l'accufant. Et pour exprimer l'iniquité de ceux qui auoient inféré dans fon liure, fans qu'il
fe 25
en fceuftrien, des calomnies affez criminelles pour le mettre en peine, que pouuoit-il moins que de dire, fans nommer perfonne, que ces calomnies auoient Tome
b.
IV, p. 197, n° 3. Ibid.fp. 198, n"6, 1. 11-12.
c.
Samuel Desmarets.
a.
Lettre apologetiqve
246
manu?
efté inférées à fceleratâ
30-3 1.
Voèfeulement fon crime
Ainfi, puifque G.
prend cela pour foy, c'eft qui l'offenfe, & non pas ceux qui l'ont nommé. Que peut-on dire auffi de plus doux, que de comparer à vne comédie, non point voftre iugement (comme Voëtius tafche de vous perfuader, afin de
tius
5
vous engager en fes querelles, en vous animant contre Meilleurs de Groningue, ainfi qu'il vous a voulu cydeuant animer contre moy), mais les intrigues dont il
s'eft
feruy, en fabriquant de faux témoins,
& faifant
10
toutes les autres chofes qu'il doit auoir faites pour
obtenir de vous la fentence qu'il a obtenue,
comme
uoir après cela fe vanter,
iamais follicitée ny procurée
Pour ce qui
eft
il
fait,
qu'il
l'vn
de l'amitié
des luges,
poune
l'a
?
prétend que
qu'il
me fait tort de penfer en ait qu'vn qui me foit amy car ie m'afTure font tous, comme auffi, de mon cofté, il n'y
auec
&
il
;
i'ay
qu'il n'y
qu'ils le
a aucun
&
que ie n'honore. Mais l'amitié qui eft entre eux & moy, neft pas de mefme efpece que celle que G. Voëtius a contracr.ee auec Schoock, Dematius, Waeterlaet, & femblables, qu'il engage peu à peu en fes querelles, & oblige à fa deffenfe, en les
d'eux que
ie
n'eftime
i5
20
j
rendant fes complices,
comme
&
les
pourfuiuant à outrance,
de tres-cruels ennemis, lors qu'ils témoignent
auoir enuie de fe repentir
:
comme
il
25
a paru en l'exem-
ple de Schoock, qu'il auoit appelle en juftice pour ce fujet
\ Et après
s'eftre
réciproquement menacez
qu'ils
découuriroient les fecrets l'vn de l'autre, la crainte
qu'on ne fçache ces mifteres, femble les auoir a.
Voir ci-avant,
p.
228, note a.
ralliez.
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
3i.
Il
247
n'y a point de tels fecrets entre Meffieurs les Pro-
Groningue & moy; leur bien-veillance fondée fur aucun intereft, ny mefme fur aucune
feiTeurs de n'eft
conuerfation 5
à celuy dont
&
ie
:
il
car ie n'ay iamais parlé que deux fois
me reproche particulièrement
ne luy ay point écrit durant cette
l'amitié,
affaire,
pource
témoigné ne vouloir pas s'en mêler \ La haine auffi que le ieune Voëtius dit que le mefme porte à fon père efl fi iufte, & G. Voëtius l'a fi bien méritée, que ie ne la fçaurois nier. Toutesfois celuy qu'il auoit
10
pour fon ennemy, a tafché tant de fois de fe reconcilier auec luy, qu'il a monflré n'auoir point de haine pour la perfonne de Voëtius, mais feulement pour fes vices. Et ie croy que cette mefme haine a efté auffi en tous les autres, & qu'il n'y en a aucun qui n'ait eu de l'horreur & de l'auerfion pour le crime de G. Voëtius, lors qu'ils ont veu les acr.es que Schoock a produits car ces acr.es font tels que, par le propre témoignage du fils, pluiîeurs ont creu, lors qu'ils les ont veus, que ny luy ny Dematius ne qu'il
i5
prend
ainfi
:
20
pourroient plus d'orefnauant eftre receus au nombre des gens d'honneur. Mais cette bien-veillance
haine n'ayant efté fondées que fur
le zèle
rendu
ma
caufe plus fauorable,
&
cette
la juftice,
&
qu'elles ont
celle
de Voëtius
d'autant plus qu'elles ont efté grandes, *5
de
&
plus odieufe, à ceux qui en ont eu connoiiïance, d'autant
mieux prouuent-elles
Quoy 19
qu'il
En marge
:
en
foit,
l'équité de leur
iugement.
ce ne peut eftre ny l'amitié ny
Tribunal iniquum
p. 2. prœfationis (e'dit. Clers.).
a. Voir ci-après sur les relations de Descartes cissement II, à la suite de Querela Apologetica.
et
de Desmarets, éclair-
Lettre apologetiqve
248
s»-î«-
haine des luges qui ont rendu G. Voëtius & Dece font les act.es écrits de leur matius criminels;
la
|
main, lefquels ils n'ont point iufques icy defauoùez % qui les rendent manifeftement coupables d'auoir tafché de corrompre Schoock, & mefme de l'auoir
corrompu, pour donner vn faux témoignage contre moy. Car, premièrement, pour connoiftre ce que Voëtius a voulu que Schoock affuraft en juftice, dans le principal il faut feulement confiderer que, de ces acr.es, qui eft vne forme de témoignage écrite de la main de Voëtius, & qu'il a enuoyée à Schoock pour la fuiure, il veut expreffement qu'il affure que motu proprio
c'eft
uement,
qu'il
quam
:
,
a entrepris d'écrire contre
Et quidemfolwn,
ita vt
10
moumoy; &
de fon propre
fon liure, partie à Vtrecht,
qu'il a fait
ningue
& fponte fuâ b
5
nec
&
partie à Gro-
D. Voëtius nec
i5
quif-
alius eius autor, Jîue in totum,Jiue ex parte fuerit,
aut quod ad materiam, aut quod ad difpojitionem, aut quod
&
que Voëtius luy ait fourny aucune matière. A quoy on peut adjoûter vne lettre du mefme Voëtius, écrite à Schoock, en datte du
adjiylum c
:
21 Ianuier
ainfi qu'il nie
164$, laquelle Meilleurs du Sénat Aca-
démique de Groningue ont Bonœ Jidei facrum d page 7
Summa a.
b.
hue
redit.
Te
Voir toutefois ci-avant, Tome IV, p. 199, 1. 9.
c. Ibid.,
1.
10-1
fait
imprimer, dans
le
35, où font ces mots ex re confilium cepijjc Jîatuijje :
&
p. 228,
note a.
3.
Bonœ Jidei facrum, five documenta omni
exceptione majora, veritatis caufà Schoockio-Voetianâ, neenon ejufdemferia 6 chrijliana tîravofû
&
innocentiœ Samuelis Marejii,
in-8.)
20
in
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
3î-33.
249
moy), teque opus illud quod ad materiam, formam, methodum, Jtylum, inchoajfe, ab(à fçauoir d'écrire contre
foluijje
chartas
;
& fchedas
à
aut fubmiffas, nec vllam vel 5
matam, quant
in
me tibi nullas fuppeditaîas minimam pagellam prœfor-
defcribendo tuam feceris, &c.
que ces chofes (qui ne condeux articles le premier eft que
Puis, afin de fçauoir
qu'en
fiflent
io
:
Schoock a écrit contre moy de fon propre mouuement & fans que Voëtius l'y ait exhorté; l'autre, qu'il ne luy a point du tout fourny de matière pour écrire) font tres-fauffes, il fuffit de voir vne autre lettre du mefme Voëtius à Schoock, qui eft auiîi dans le Bonœ fidei facrum, page 28, en datte du 2 ou j nonas Iunij 1642 a Car, d'abord, on y trouue ces mots Nonpige:
.
i5
bit
denuô
hortari, vt in difputationibus contra fcepticos
te
&
quidem quant primùm, fequeftratis tantifper reliquis tuis meditationibus Erit hœc pulcherrima occajio
pergas,
.
furioft
&
obflruere 20
ventoji iftius pro\mtJforis, R. De/cartes, hiatum :
Appendix
illa
ad Meditationes prima? Philo-
h fophiœ, édita Amjielredami
',
in
primis
delineationem exjîimulare débet. EJi
te
illa
ad operis huius tôt furiojis
&
contradicentibus mendaciis ac calumniis in hanc AcadeDesmarets assure la même chose, Ultima patientia etc., p. 410: D. Voetium fuo Magiftratui falfô & parum decorè impofuiffe, dum ut fe oftenderet nullius culpje confcium in Cartefium, il li perfuafit, fe nec authorem nec fautoretn nec correâorem nec cooperatorem fuifle (funt a.
« » »
»
verba Senatûs-Confulti Ultrajeftini, fadi i3 Vllbris 1643) illius fciipti, quod occafionem prxbuit Carteûo contra ipfum fcribendi. Nam ex varijs litteris D. Voetij manufcriptis, quae funt pênes nos, ac declaratione publicâ ipûus C. D. Schoockij, contrarium luce meridianâ clariùs liquet.
»
Sufficiat è multis,
»
hœc verba
»
» >
texte b.
:
Ad
quod habetur epiftolâ fcriptâ 3 Nonas Junij 1642 in » Suit le même abundantem cautelam, non pigebit. .
que ci-dessus p. 249, 1. 14 à p. 25o, Voir t. VII, p. 449 surtout, Sic.
—
Œuvrbs.
;
III.
1.
.
2.
p. 563, Epiftolâ
ad P.
Dinet. 76
5
Lettre apologetiqve
2$o
miam
nojlram,
vt ferream
comme
33.
meamque imprimis profejjioncm, dchbuta,
quorumuis Leclorum patientiam
vincat.
Voilà
parle d'vn innocent écrit, où ie n'auois
il
rien mis de luy, qu'il n'euft mérité
au double.
Et cecy
monftre euidemment, que Voëtius a exhorté Schoock à écrire contre moy, car
&
exjlimulare ;
car
il
de ce
dit
&
denuo
qu'il
nomme
Schoock
.
le fçay
par cette
qu'il l'exhortoit,
hortari fois,
&
l'efcrit
eft 3
mefme des mots
que c'a efté à loccafion Appendix ad Meditationes primœ
hortari;
te
vfe
a exhorté plus d'vne
qu'il l'y
Philofophiœ , qui liure de
il
des thefes contra fcepticos,
contre lequel
eft fait le
;
mais
10
bien qu'il répond à cela,
lettre, à
continuer d'écrire
& d'impugner mes du
opinions
que Schoock a fait depuis contre moy, n'eftant pas encore alors inuenté, il ne pouuoit plus expreffement l'exhortera l'écrire, qu'en l'exhortant à m'impugner Et bien qu'il donnait alors le nom de thefes, ou de difputes, à ce qu'il dans ces thefes
5
le titre
liure
1
.
vouloit eftre fait contre
moy,
&
dont
il
a luy-mefme
que déclare Schoock, ce ne lahToit pas d'eftre, en effet, le mefme liure, pource qu'il n'eft aucunement queftion du nom, mais de la chofe, àfçauoir, des calomnies dont ie m'eftois plaint. Et afin que ie puiffe mieux éclaircir cecy, ie vous
20
remarquer que trois diuers efcrits ont à fçauoir, efté publiez en cette occafionpour Voëtius le liure intitulé Âdmiranda methodus, ou bien Philofo-
25
depuis inuenté
le titre, ainfi
prie de vouloir
:
phia Cartejîana h qui n'eft autre chofe qu'vn amas d'in,
a. 1.
Admiranda Methodus
,
ou Philofophia Carteftana
28-29. b.
Voir ci-avant, p.
5,
note a.
,
citée ci-après,
Avx Magistrats d'Vtrecht.
33-3 4 .
251
ueétiues contre moy, fous prétexte d 'impugner
opinions
puis la Préface de ce
;
mefme
mes
auec fes
liure,
Paralipomenes*, où Ton tafche expreffement de répondre
à ce que i'auois écrit de Voëtius 5
Narration hi/îorique
démie, où
il
b ,
&
;
qui a paru au
le troifiéme, la
nom
de voftre Aca-
des chofes qui fe font paffées au
eft traitté
Or on
regard de Moniteur Regius.
voit clairement,
du troifiéme Iuin 1642, que Voëtius auoit deilors defTein de m impugner en ces trois façons. Car, outre la première, à laquelle il exhorte Schoock par les paroles que i'ay défia citées, voici comme il parle des deux autres c De iis quœ Academiam nojlram tangunt, videbunt DD. Profejfores, nec patientur eum conqueri nos effe ipfi debitores. De iis quœ in me immerentcm congerit
(par la lettre
10
:
i5
malediélis reîundendis,
nemo ex
litemus,
etiamnum deliberamus
Collegis,
quod fciam,
.
Vt Jilentio
confulit ;
fed per
quem,aut quâ ratione,refpondendumJît, Ivooûi ixaXa ôuaoç. Sunt qui me, funt qui filium, funt qui hoc ampliamus. Intérim 20
nent,
DD.
veritatem hiftoriœ perti-
auoit deflors intention défaire que fes
il
regardoit en particulier, qui
le
tient la Préface
du
Schoock,
liure de
folu de ne fe pas taire, car
nemo
pour ce que con-
Profejfores s'intereffaflent en fon party. Et
ce qui
confulit.
écriroit, a.
dejignant : fed de
confgnabuntur; etiam, vbi opus, tefîimoniis confirma-
buntur. Ainfi,
25
quœ ad
te
ou
Mais
il
eftoit
il
dit
:
eft il
bien re-
eftoit
Vt Jilentio litemus,
encore incertain,
fi
ce qu'il
feroit écrire, fur ce fujet, deuoit paroiflre
Voir ci-avant,
p. 137,
notée, jusque
p. i63, et ci-après, p.
255, note a.
b. Ibid., p. 190, note a. c.
Le
Ce passage texte,
p. 252,
1.
1,
3.
immédiatement à celui de la page 25o, bien ampliamus. [Edit.Clers. :ampliùs.) De
fait suite
19 est
1.
2.
—
même
,
Lettre apologetiqve
2f2
fous fon nom, ou fous celuy de fon
h-ss.
ou pluftoft fous celuy de Schoock. Et il dit luy-me(me,fed de hoc ampliamus ce qui eft proprement à dire, que les autres luy confeillent d'écrire luy-mefme, ou de faire écrire fon fils, mais que fon defir à luy eft que ce foit Schoock qui écriue. Et après cela, il a voulu que Schoock déclarait en juftice, que c'eftoit motu proprio, & fans y fils,
:
eftre incité
On voit de
5
par Voëtius, qu'il auoit écrit.
par la
aufii,
la matière,
mefme
lettre, qu'il
luy a fourny
autant qu'il en a efté capable. Car vn
10
3
Operœ y parle ainfi de mes opinions pretium feceris,Ji omnia i/tius farinœ paradoxa excerpfepeu après,
il
:
& cum antiquorum fcepticis aliifque hœreticis [apud Auguji. & Epiphanîum de hœrefibus & Gennadium) teraris,
tologiis comparata, refutaris;
primo, facris Litteris; fe-
i5
cundo, rationibus, tum direclis, tum ducentibus adabfur-
dum,
& hominem
in
contradiclionem adigentibus ;
tertio,
confenfu Patrum; quarto, confenfu antiquorum Philofo-
phorum, Scholajlicorum, Philofophorum,
fcilicet
&
recentium Theologorum, ac
Reformatorum, Lutheranorum,
|
Pontificiorum, vt appareat ejje commune??! caufam ChriJîianifmi,
& omnium fcholaru?n. Hoc autem
vbique notan-
dum, nihil noui eum producere, Jiue quid fani, fiue quid b Ce font de ces belles matières que infani ojîentet, &c .
a.
Avant ce nouveau passage,
la lettre
de Voet contient
la
phrase sui-
vante, omise par Descartes, et qui fait suite à la citation précédente, p. 25 1.
» » »
1
Gloriaturfe, in libro Gallico ante hac edito, & fufius in fuis his Meditationibus primœ Philofophiœ, aperuijfe fundamenta novœ fuce Philofophiœ, quant aliquando ad Kalendas Grœcas daturus efl ; uti fatis colligimus ex pagina penultimd fub finem. Inter Pfeudo-axiomata 12-21
:
«
» aut pofïulata ejus, eft illud de fenfibus,quod tu foeliciter jam (Ultima patientia p. 41 1.)
b.
La lettre de Voet se termine
ainsi
:
«
.
.
.oftentet
:
refutafti.
»
apud veteres aut apud
20
Avx Magistrats d'Vtrecht.
35
le liure
compofé. Et on
efl
le
peut encore
cinq mois après, à fçauoirle
mefme Voëtius, écrite 2$ Nouembre 1642, lors
que le
fous la prefle a
par vne autre lettre du
voir,
5
de Schoock
25}
liure
de Schoock
trouue ces mots
.
eftoit
;
car on y
Particulares opiniones Cartejîj venti-
lare, alterius ejîoperis
&
injîiiuti.
Tu mode
remitte nobis
Ma &
chartas quas
nec verba nec promiffa, fed excerpta
tecum hinc abjlulifli. Lacuna fi qucejît in generalifciographiâ huius methodi, nos dabimus opérant vt hîc fupplea'o
mus,
nifi
tufuppleueris. Et hœc abundè fuffîcient hac vice;
particulares difputationes non curamus.
A quoy répond
Quidergo ? mera conuicia. Ainfi, Ton voit que le deffein de tout le liure n'a pas dépendu de la volonté de Schoock, qui euft ingenieufement Monfieur Defmarais
•
5
:
d'impugner mes opinions en particulier, & cela auroit efté plus honnefle; mais de celle de Voëtius, qui a feulement voulu qu'on parlait de moyen gênedefiré
rai,
&
qu'on employait tous ces lieux
communs
d'in-
pour tafcher de me rendre odieux; & que, par confequent, il en elt l'autheur principal. Si ces preuues, qui ne confiftent qu'en des aétes écrits de la main de Voëtius, & qu'il ne defauoùe point, ne font pas fuffifantes pour le conuaincre, mille
uecT.iues, 20
1
» »
2-1 3
En marge
:
Vltima patientia, pag. 413 (Edit. Clers.).
recentiores ea inveniri,fic faltem uti Stoïcorum placita
fophos, à quibus verbo fcepè
&
apud
alios philo-
phrafi paradoxâ dijfentiebant.
»
(Ultima
patientia, p. 412.)
»
commence, en effet, ainsi « Sudat p-œlo, tanto magis quod coarâetur undique nobifcum, neftiens quid refponfurusjit typographo focias chartas pofcenti, qnas à corporefuo divul/as Groeningam avolaffe conqueritur. Vtinam, vtinam
»
nunquam
a. » »
Cette nouvelle lettre de Voet
:
libellus tuusfttb
tibi illasrejlituijj'et
D. Waterlaet.
»
(Ultima patientia,
p. 41 3.)
Lettre apologetiqve
254
35-36.
témoins n'y fuffiroient pas. Mais, outre cela, Schoock a déclaré 8 qu'il garde encore tout le modèle de la Préface, écrit de la main de Voëtius & c'eft vne Préface ;
qui contient plus de foixante pages criminelle partie de tout le liure.
Il
b ,
&
qui eftlaplus
a déclaré
le
mefme
5
c
comparaifon auec Vaninus qui eft le feul fondement qu'ils prennent pour m'accufer d'Atheifme à fçauoir, que i'ay écrit contre les Athées, & que Vani-
de
la
,
:
nus auoit feint d'écrire contre eux, bien qu'il fuft Athée en effet d'où ils concluent que i'enfeigne fecrettement l'Atheifme. Et il a expreffement déclaré que les ;
1
fubdolè atque admoàum occulte
mots qui affurent que |
Atheifmi venenum
main que de dont
aliis affrïco
d ,
ont efté écrit d'vne autre
la fienne, c'eft à dire, àfceleratâ illâ
i'ay parlé
ces mots que
cy-defîus
ie
me
c ;
&
c'eft
fuis plaint,
manu,
principalement de
pource
qu'ils contien-
& la plus puniffable calomnie qu'on imaginer, & que, félon les loix, il faut deter-
nent la plus noire fçauroit
»
» »
a. Desmarets dit de même, Ultima patientia: « Habeo pênes me Cartefiano-Voetianœ Caufœ brevem deduâionem, C. D. Schoockij manu confignatam, quâ afferit & probat, evidentibus documentis, D. Voetium fe
exjlimulaffe
ad dicendum falfum teftimonium &
Iefuiticas œquivocatio-
»
/îeî.Item, (ibifuggeffiffe confilium monjlraffeque viam, quomodo Cartefto refpondendumfit. Item, omniajuggeffiffequœfpeâant Cartefij atheifmum ac comparationem cum Vanino. Item, contexuiffe totam prœfationem
»
libri,
»
operi. Item,
»
»
quae praefertim plus habet acerbitatis. Item, varia addidiffe toti paratum fuilîe unacum Waterlaet, cùm Schoockius tardior id quod reflabat pertexere. typographum Wasbergum libellum evulgaffe. »
Supplemento chartarum fabmittendo,
»
effet in
»
Item, ex
illius confilio,
(Pages 409-410.)
(non paginée) compte, en effet, 64 pages en tête de VAdmiranda Methodus. Elle se trouve reproduite presque entièrement dans les notes, de la p. 137, ci-avant à la p. i63. b. Cette Prcefatio
d.
Voir ci-avant, p. 174, Voir ci-avant, p. 142,
e.
Page 245,
c.
1.
i5.
1.
27, etc.
1.
3-4.
i5
Avx Magistrats d'Vtrecht.
36.
miner certum crimen, pour
non pas vagari
ce,
lors qu'il dit
que
que toutesfois mot, en quoy
5
pouuoir plaindre en
in incertum,
comme
fait
jufti-
Voëtius,
calomnié dans mes efcrits, fans encore iamais pu fpecifier aucun
ie l'ay
ait
il
ie
fe
25c
luy aye
fait tort.
Déplus, les Paralipomenes adjoûtez à la Préface 3 dont la dernière période feule contient autant d'aigreur & autant d'amertume que tout le refte du liure, ont ,
eflé,
ne
10
dés
le
commencement, defauoùez de Schoock,
&
de Voëtius.
l'ont point eflé
le n'aurois iamais fait,
fi
ie
voulois icy ramaffer tou-
preuues qui monftrent que le témoignage, fuggeré ou prefcrit par luy, efl faux. Mais ie vous prie de
tes les
confiderer que toutes celles que i'ay mifes icy font i5
réelles,
&ne dependentpointdelarelationdeSchoock;
car pour qu'il dit
le
20
la Préface,
&
auoir entre fes mains,
imprimez, bien que
modelle de
s'il
n'eftoit
pas vray
&
les autres efcrits
qui n'ont point eflé
qu'il les eufl,
on
fçait
procez de Voëtius contre luy n'auroit pas manqué d'eflre pourfuiuy. Ce qui monflre combien efl le
Paralipomena ad prœfationem : De Magia. De Atheo aut Beftia. De De Chorœbo. De duobus Libellis. En tout sept pages (non numérotées), à la suite de la Préface de YAdmiranda Methodus. Voici la dernière période, dont se plaint Descartes a.
Elias Veniet.
:
Neque enim putamus
»
arridere ufquequaque prudentioribus, ut peregrinus quis tenebrio, profeffione externâ Pontificius, & fenfuScepticifmi
»
fi
»
Ecclefialtica
«
non Atheifmi candidatus, perpétué proteftetur fe Theologica atque non attingere, intérim in unos Theologos, prœtextu philo-
»
fophico, totam belli
»
res
»
Ecclefiarum
&
molem
facra Theologiae
&
convertat, Medicis
&
Philofophis prajteritis,
Politise noftrae Ecclefiafticœ perreptet
& Academiarum
atque
»
pèrturbationem moliatur unde aliqoando nihil aliud quàm Reipublicae concuffionem, & Optimatum ac Procerum quorundam collifionem, exfpeftandam nôrunt illi, quibus eft genius in-
»
colarum Belgij notus.
»
»
:
Lettre apologetiqve
256
ss-*;-
calomnie du ieune Voëtius, lors qu'il reproche à Meflieurs de Groningue, qu'ils ont iugé fur la depofition d'vn feul témoin, qui eft ce qu'il car quand ils n'auroient eu leur reproche le plus a
impudente
la
;
aucun égard aux paroles de Schoock,
ils
ont eu affez
de preuues fans cela. Et toutesfois,
eft
euident que
il
5
incomparablement auoit donnée auparauant
la déclaration faite à Groningue, eft
plus croyable, que celle qu'il
à Vtrech; car en celle d'Vtrech, outre qu'elle luy auoit efté fuggerée, foit eftre à
il
ne depofoit que les chofes
n'eftoit
il
pen-
10
fon aduantage, à fçauoir, qu'il eftoit au-
theur d'vn liure, auquel Et
qu'il
auoit defia|mis fon
il
point en la prefence des luges
;
il
nom.
n'auoit
point peur d'eftre repris, encore que ce qu'il declaroit
ne
fuft
pas vray;
vn amy, tirer
il
donnoit feulement par écrit à
le
qu'il eftimoit affez puiffant
de peine, encore que fa fauffeté
pour fuft
le
pouuoir
découuerte
:
au lieu qu'à Groningue, il a depofé ce qu'il auoit honte qu'on fceuft, & qui deuoit grandement déplaire à fes plus intimes amis & il ne l'a pas depofé en fecret, mais c'a efté en la prefence des luges. Et ainfi, on peut s'affurer qu'il n'y a eu que la reuerence de la juftice, ;
&
la crainte d'eftre chaftié,
geoit
a
du crime d'vn
s'il
autre, qui
mentoit, l'a
&
s'il
fe
obligé à dire ce qu'il
Mefme il a déclaré qu'il euft confeffé dés Vtrech mefmes chofes, s'il euft efté ferieufement interrogé
par des luges;
&
il
25
arriueprefquetouûours, lors qu'on
examine vn criminel, ou vn témoin, qui a quelque intereft à celer la vérité de ce qu'on luy demande, que la depofition qu'il fait en iugement, eft contraire à ce a.
20
char-
dit.
les
i5
Cf. aussi p. 288 ci-avant, note a.
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
37-38-
qu'il
257
a dit hors de la prefence des luges, fans qu'on
pour cela de la croire. Mais ce n'eft pas aflez d'auoir prouué que le témoignage que Voëtius a prefcrit à Schoock eftoit faux il ne croira pas eftre conuaincu, fi on ne prouue qu'il l'a follicité & importuné à donner vn tel témoignage. C'eft pourquoy ie vous prie de confiderer qu'il ne l'en a pas feulement prié, mais qu'il a fait pis, & qu'il luy a expreffement commandé car il a mis ces mots au bas du témoignage Stylum faciès tuum, vbi opusfuerit, intérim tejlimonij àxpipeîa feruatâ vbique, quantum per laiffe
;
5
;
10
:
Latinitatem illudfieri poterit, imprimis ubifubuirgulaui.
que ce fufl la voix de Iacob&les mains d'Efaù le ftyle de Schoock & les menteries de Voëtius. 11 luy commandoitde changer le ftyle, mais de retenir Ainfi ilvouloit a
,
i5
exactement
le fens
de tout ce
qu'il
luy prefcriuoit,
principalement celuy des mots, au deffous defquels auoit tiré des lignes
tous les mots que 20
;
&
en auoit
il
i'ay ci-deffus
au deffous de
rapportez b
.
Ceux qui
connoiffent Voëtius fçauent combien cette façon de
ou de commander,
prier,
lement au regard de ceux
eft
importune, principa-
qu'il croit luy
|
eftre infé-
Schoock; & on en a veu depuis l'expérience, en ce qu'il l'a pourfuiuy en juftice, à caufe qu'il n'auoit pas perfifté à maintenir ce rieurs,
25
tiré
il
ou obligez, comme
eftoit
témoignage. Puis, outre cela, n'eft-ce pas a Voëtius qu'on doit
tout ce qu'a fait a.
b.
&
venues de Waeterlaet, & Dematius, pour induire Schoock peu
attribuer toutes les allées
Vêtus Testamentum, Genesis, xxvn. Page 248, 1. 16. Œuvres.
III.
77
Lettre apologetiqve
258
38.
à peu à former fon témoignage, fuiuant le modelle qu'il luy auoit prefcrit ? Car ces deux n'y auoient aucun
que comme eftant amis de Voëtius. Et neantmoins Schoock affaire que Waeterlaet eft allé plufieurs fois le trouuer pour ce fujet, & qu'il luy a enuoyé à Groningue le modelle du témoignage que Voëtius defiroit; mais que, fa confcience ne luy permettant pas de donner vn tel témoignage, il leur en auoit enuoyé vn autre plus conforme à la vérité. En effet, on peut connoiftre, par ce qui a eflé fait depuis, que, dans le témoignage que Schoock auoit enuoyé à Voëtius, il auoit omis les mots qui contenoient la principale faufEt quidem folum, ita vt nec D. Voëtius, feté, à fçauoir
intereft,
5
10
:
nec quifquam alius, eius auior, Jîue in totum,Jiue ex
parte fuerit, quoad materiam,
&
&
qu'il
en auoit mis quel-
que, pour le motuproprîo,
ques autres en leur place
;
& prefque tout le
auoit tafché de le fauuer par
refte,
il
i5
vn equiuoque, en mettant par tout Methodum, où Voëtius auoit mis Librum, afin de ne fignifier, par Methodum, que l'ordre des chapitres & le ftyle, dont il vouloit bien eftre autheur, & ne rien affurer des injures & de la matière, ainfi qu'il a déclaré depuis. Et Voëtius ne fe mettoit pas en peine de cet equiuoque car, le liure eftant intitulé Admiranda Methodus, il ne doutoit point que tous ceux qui verroient ce témoignage, ne priffent Methodum pour tout le liure. Mais il femble que les autres chofes, en quoy Schoock n'auoit pas fuiuy fon modelle, ne le contentoient pas affez, & particulièrement l'omiiïion du mot Et quidem folum, &c. Car il garda ce témoignage plufieurs femaines, fans s'en feruir, iufques à ce que, Schoock eftant allé à Vtrech,
*o
:
25
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
38-3 9 .
2$o
commodité pour le faire induire à le reformer. A quoy derechef on employa Waeterlaet, qui |luy apporta ce billet écrit de la main de Dematius il
euft plus de
:
Reuer e 5
Vir, Velim in îejîimonio tuo
.
quœnam autem fcripta,
22
deleantur omnia quibus linea fub-
:
& fcribatur meque
Lineâ 3o
:
illum folum abfoluifTe.
Tantùm hœc retineantur: vix
ex amicis quaefiuiffe 10
paucis accipe.
illafint,
&
Lineâ 21
&
effe
poteram,
didiciffe.
Lineâ3i: Deleantur, ab aliéna alterius authoris funt, qui vbi
nomen fuum
quœpiam mutari;
manu effe & fcribatur, ;
neceffum
erit, vt
puto,
aperiet, veljïmile quidpiam.
Rationes, quare ita faciendum cenfeo, non expono, corarn diclurus.
i5
Et le
Vale
a .
mot meque
methodum) folum
illum (à (qsiuoir librum,
abfoluiffe, ell icy
ou bien illam
tres-remarquable.
Car il contient ce folum, pour exclure Voëtius: qui le fondement de toute leur fourbe. L'autre mot: effe
20
poteram, ex amicis
&c, ne
eft
vix
pourroit pas eftre û fa-
Dematius luy-mefme ne Tauoit expliqué, par vn efcrit où il tafche de fe deffendre, qui eft inféré dans le Tribunal iniquum, depuis la page 1 17 iufques à la page \iG h Mais là il nous apprend, page 1 20 & i2i, que Schoock auoit mis en fon témoignage, cilement entendu,
fi
.
25
qu'il auoit appris, partie
de Voëtius
&
partie de fes
autres amis, les chofes particulières qu'il auoit écrites
— 23 nous] vous
5
Non
a.
Voir
b.
Voir aussi p. 229 ci-avant, note
à la ligne
t.
(édit. Clers.).
IV, p. 199. a, fin.
(édit. Clers.).
5
260
Lettre apolggetiqve
touchant ce qui
s'eftoit païté
39-40.
à Vtrech, ainfi qu'il luy
&
que luy, Dematius, ne croyant pas que Schoock euft aucun autre amy à Vtrech, que Voëtius, duquel il euft rien appris de ces auoit efté prefcrit par Voëtius
;
chofes, auoit iugé qu'il ne deuoit pas mettre partim à
D.
Voëtio,
Voëtius,
partim ab
&
aliis amicis,
le
nom de
mettre feulement ab amicis. Dequoy
deffend plaifamment (dit-il) ,
mais effacer
peccatum
mihi charifjimi
:
Si quid hîc à
in eo Jîatuendum effet,
me peccatum quàd
5
il
fe
effet
collegœ mei,
& cui Ecclefia plurimum débet,
innocentiœ,
1
cautelâfortefuperabundante, nemini tamen noxiâ, imà ali-
quibus
vtili (vt
quœ
dum ejfejudicaui.
occajionem peccandi tolieret), cauen-
Ainfi ce faint
homme appelle cautelam
nemini noxiam, de fuborner des témoins pour tromper
des luges, en leur faifant imaginer alios amicos, au lieu
de
du
j
1
Voëtius, en vne chofe qu'il fçauoit ne venir que
feul Voëtius,
&
par ce
moyen
condamner vn
faire
innocent, pour luy ofter l'honneur, les biens, la vie,
s'il
en auoit eu
le
& mefme
pouuoir. Et on ne peut dire
que ce Dematius, qui auoit en cela plus de foin que Voëtius mefme pour tromper les luges, ne fçauoit point que Schoock euft efté induit à écrire car puis qu'il fçauoit que c'eftoit de Voëtius feul qu'il auoit appris ce qui s'eftoit paflë à Vtrech, il ne pouuoit ignorer le refte, ny luy perfuader de mettre en fon témoignage meque illumfolum abfoluiffe, qu'il ne fceuft bien que ces mots contenoient vne faufleté. Outre que, par la depofition de Schoock, qui eft dans le Bonœ fidei facrum, page 4, on apprend que c'a efté dans vn feftin, en la prefence de Dematius, que le premier deffein de ce liure a efté pris. En voicy les mots Nimirum cùm,
20
;
:
25
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
40-41.
261
anno 1642, more fuo (Schoockius) ^>er/èrza.î canicuîares Vltrajeéîum ad vifendos amicos excurrijjet, à Voè'tio
Domino
vna cum ClariJJimis eius Académies Profejforibus,
nonnullifque aliis honejïis viris, lauto atque opiparo 5
ninà conuiuio fuijje exceptum. In eo, menjis iamfublatis, à
ClariJJimo
D. Dematio
aliifque injeéîam
Epijlolœ Cartejij ad Dinetum, in quâ
Prœceptor
eius,
mentionem
Dominus
Voëtius,
grauiter omnino vapularet; rogatumque
je atque injlanti hortaîu inuitatum à D. 10
om-
Prœceptorefuo, calamum
in
Voè'tio,
vtprofe,
Cartejium Jlringeret.
que ce qui a efté enprefence de plu-
N'eft-ce pas vne choie admirable, fait
1
5
fi
publiquement, en des
feftins,
fieurs
perfonnes qui doivent auoir foin de leur conf-
cience
& de leur honneur (car ie ne veux pas croire que
tous ceux qui fréquentent Voëtius deuiennent femblables à luy),& quieftdefoy
fi
probable que ceux mefme
qui n'en iugent que par conjecture ne doutent point qu'il
ne
foit
écrire contre 20
vray que Voëtius a
moy
;
follicité
n'eft-ce pas, dis-ie,
Schoock à
vne chofe ad-
& furprenante,
que cela ait efté choifi par luy, pour eftre nié deuant des luges, & pour feruir de fondement à vne fentence par laquelle il auoit deffein de me perdre ? Et on n'a aucun fujet de douter de la vérité de cette depofition faite par Schoock deuant fes luges car elle n'a pas mefme efté contredite par fes aduermirable
;
|
25
faires,
dans leur procez contre luy, où
tant d'autres chofes hors de propos
&
ils
ont fourré
de moindre im-
portance, qu'ils n'auroient pas obmis celle-là,
s'ils
neuffent eu peur d'eftre conuaincus par les témoigna3
ges de ceux qui eftoient de ce
feftin.
Mais cecy ne fuâit pas pour conuaincre Dematius
;
Lettre apologetiqve
262
4».
veut qu'on luy prouue qu'il a importunément
il
cité
Schoock à fuiure
car toute fa deffenfe
le billet qu'il efl de' dire
Comme
follicitationis fpecîes.
il
folli-
luy auoit prefcrit,
Nulla hic importunes
:
ce n'eftoit pas aflez
importuner vn homme, après qu'vn autre luy a prefcrit vn témoignage qu'il n'a pas entièrement voulu fuiure,
5
nonobftant que cet autre euft beaucoup d'authorité fur luy, de luy
enuoyer vn
te/îimonio tuo
que quand bien ce
in
Ce qui eft û manibonnes mœurs & contre les loix,
quœdam
feflement contre les
auec ces mots: Velim
billet
mutari, &c.
billet
10
ne contiendroit rien qui nefuft
vray, ceux qui l'ont enuoyé ne laifleroient pas de méri-
luy-mefme qu'il n'auoit aucune familiarité auec Schoock & toutesfois il confeïTe qu'après luy auoir enuoyé ce billet,
ter d'en eftre repris. Mais, outre cela,
dit
il
;
l'alla
il
i5
trouuer le lendemain, entre les fix & fept heures
du matin ce qui monftre, ce me femble, vne ;
Vn homme âgé
tion tres-importune.
a ,
follicita-
Profefïeur en
Théologie, va de grand matin au logis d'vn autre plus
ieune b
,
auec lequel
il
n'a
prier d'vne chofe à laquelle
comme
il
& mefme
le
aucune il
familiarité,
pour
20
n'a point d'autre intereit,
déclare, que pour faire plaifir à fon
de laquelle cet
le
amy,
amy a déjà eftérefufé. On
n'a
pas couftume d'aller trouuer quelqu'vn de cette façon
pour luy parler d'vne
affaire,
à bon efeient,
de
l'en prier
&
fes inftances
que ce ne
&
foit
à deflein
de joindre fes raifons
auec celles de l'amy par qui on
eft
enuoyé.
Mais j'aduoùeque iene fçay point pourquoy Voëtius a.
b.
Dematius était né à Leyde, le 25 janvier 1597. Martin Schoock était né à Utrecht, le 1* avril 614. 1
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
41-42.
26}
n'y alloit pas luy-mefme, finon qu'il vouloit en cela,
bien qu'en faifant écrire Schoock contre moy, imiter le finge qui fe feruoit de la patte du chat pour auffi
tirer les 5
marons du
auoir défia
fait,
feu.
|
Ou bien
de fon collé, tout ce
fans en eftre venu à bout, fions
&
peut-eftre qu'après
il
qu'il auoit pu,
efperoit que les perfua-
l'authorité de plufieurs feroient plus efficaces
& qu'il falloit que Voëtius que celles d'vn feul & Dematius, deux vieillards de réputation, & qui, comme ie croy, compofoient alors toute la faculté Theologique de voftre Académie, pource que le troifiéme mourut en ce temps-là a joignirent enfemble ;
10
,
leurs artifices,
Sufane i5
pour corrompre
la chafteté de cette
b .
Mais s'il vous femble que toutes les preuues que vous pouuez auoir contre ces deux hommes, dont ie n'ay pu écrire icy qu'vne partie, ne foient pas fuffi,
fantes pour les conuaincre, ie vous prie de confiderer
que 20
celles
vieillards,
du ieune Daniel contre ces deux autres de très-grande authorité & les luges du
peuple, qui auoient tafché,
comme
eux, de faire, par
de faux témoignages, que l'innocent fuft condamné, eftoient bien moindres. Car Daniel ne donna point d'autres preuues contr'eux, linon qu'ils ne s'eftoient 25
pas accordez touchant
le
nom de
l'arbre fous lequel
ils
pretendoient que Sufane auoit péché. Sur quoy
eft
croyable que ces vieillards ne manquèrent pas de
b.
Meynardus Schotanus mourut, en effet, le 6 avril 1644. Vêtus Testamentum, Prophetia Danielis, xm.
c.
Cet alinéa,
a.
manquent dans
et
le
les
deux qui suivent, p. 263,1. 5, à p. 265, Voir ci-après, Querela Apologetica.
texte latin.
1
1.
il
29,
5
Lettre apologetiqve
264
42-43.
trouuer diuerfes excufes, en difant qu'ils n'y auoient
pas pris garde, qu'ils ne fçauoient point les
noms des
bonne veuë pour
arbres, qu'ils n'auoient pas affez
les
reconnoiftre de loin, qu'ils ne s'en fouuenoient plus,
ou chofes femblables, qui auoient beaucoup plus d'apparence qu'aucune de celles que Voëtius & Dematius ont alléguées en la deffenfe de leurcaufe ils
ne laiflerent pas
En vn
où
d'eflre
;
&toutesfois
condamnez.
prefomptions font contraires aux preuues, on a fujet d'vfer de beaucoup de circonfpedion, auant que de rien déterminer. Mais icy les fait
preuues font efcrits
de
la
fi
les
claires
&
fi
elles;
&
10
certaines (à fçauoir, des
main des criminels,
&
qui ne font point
defauoùez par eux), qu'on feroit obligé de les croire, encore que les prefomptions fuflent contraires. Outre cela, les
5
1
prefomptions s'accordent entièrement auec enfin ces prefomptions fontfi fortes, que|fui-
iugement du plus fage de tous les Rois, elles fufiîroient pour faire condamner Voëtius, encore qu'on
uant
le
n'euft point d'autres preuues.
Car Salomon, ayant à iuger laquelle de deux femmes eftoit la vraye mère d'vn enfant, pour lequel elles eftoient en difpute, ne fit aucune difficulté de le donner à celle qui luy témoignoit le plus d'affecT.ion, encore qu'il n'euft rien du tout pour
20
prouuer qu'elle en
25
jecr.ure
a .
Il
eft
mère, finon cette feule conqueftion tout de mefme de fçauoir, lefuft la
quel des deux, Schoock ou Voëtius,
eft le
vray père du
Admiranda Methodus ou bien Philofophia Cartejîana (car ce liure a deux noms, à caufe qu'il femble auoir eu deux pères). Or Schoock le defauoùe liure intitulé
a.
Vêtus Testamentum,
Regum
Lib. III,
c. ni, v.
16-28.
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
43-44.
& le
renonce, en forte
qu'il
detefle rien tant, de toutes les
ce qu'il
s'eft
fuis nihil 5
10
employé à
mefme
a
:
illi
que de
fa vie,
Ex omnibus
magis detejîari, quàm quod
aclionibus
negotiofe immif-
vnquam pajfusjit. Mais Voëtius, au contraire, continue toufiours constamment à louer & à deffendre ce liure, ou à le faire deffendre par fon fils, & particulièrement ce qu'il contient de plus criminel, à fçauoir, leur calomnie touchant l'Atheifme. Car le fils dit expreffément, dans fon liure Pietas in parentem, feuille H, page 11: Nec puderet parentem, Jï(yti non feçit)fcriptionis partem ipfe prœformajfet ; imprimis etiam illam, quâ cere
vertiginofi fcepticifmi,
&
confequenter Atheifmi, abfurdis
Cartejiana Philofophia premitur; 5
déclaré qu'il ne
adions de
l'écrire
26 c
&
en plufieurs autres
endroits de tous les liures qu'il a publiez depuis,
il
a
eu foin de faire fçauoir aux ledeurs, que fon père approuue & deffend ce liure. Et neantmoins il fe vante
que vous m'auez condamné, pource que ie l'en auois comme fi ç'auoit efté vne grande calomnie, accufé d'auoir dit qu'il a fait vne chofe, laquelle il eftime ;
20
bonne,
&
Mefme
il
qu'il n'auroit point
de honte d'auoir
faite.
veut qu'on croye qu'il a tant de pouuoir en
voflre Ville, qu'il a
obtenu cette condamnation, fans
l'auoir follicitée n'y procurée. ?5
neveux point continuer à mettre icy des exemples de la Bible, bien que celle du Roy AfTuerus, qui eflant auerty qu'Aman auoit abufé de fa faueur, luy fit fouffrirle fupplice qu'il auoit préparé à Mardochée 3 feroit le
|
,
peut-eflre fort à propos. 3o
Au a.
refle, afin
de conclure ce difcours,
ie
ne veux
Vetds Testamentum, Esther. Œuvres.
III.
78
Lettre apologetiqve
266
44-
point vous reprefenter que, par voltre publication du ij Iuin 1643, qui fut
fi
mémoire en
célèbre que la
vous auiez expreffément déclaré « que vous vouliez vous enquérir des mœurs de » Voëtius, pource que, fi elles eftoient telles que ie les durera plusieurs
fiecles,
5
vous le iugeriez tres-nuifible à voftre » Ville », & que maintenant elles fe trouuent pires que ie n'auois dit en forte que vous elles obligez de tenir en cela voftre parole. le ne veux point vous animer » auois décrites,
:
contre luy, en difant qu'il
s'eft
mocqué de
la juftice,
10
lors qu'il a voulu jouer le perfonnage d'vn criminel,
fans eftre iamais interrogé
;
& me
faire jouer celuy
d'accufateur, fans que i'en fceufle rien ie l'auois
bien faite;
par des députez, dont :
&.
calomnié, pour auoirditqu'ila
qu'il eftime
noms
;
& ie
enfin
me
fait
faire
n'ay iamais
feindre que
vnechofe
condamner
pu fçauoir
i5
les
ce qui ne mérite rien moins, que d'eftre fait vne
fois criminel
de
telle façon, qu'il n'ait
pas fujet de s'en
mocquer. le ne veux point aufîi vous animer contre fon fils, en difant que lors qu'il publie toutes ces chofes, il fe rend pour le moins auffi coupable que Monfieur Regius, qu'on dit auoir cfté au hazard de perdre fa profefiion, pource qu'il eftoit foupçonné de m'auoir auerty de ce qui s'eftoit pafle en voftre Académie bien que i'eufle intereft de le fçauoir, & que ce ne fuflent ,
20
;
point des fecrets de la Republique,
comme
25
Voëtius
vouloit perfuader. le ne veux point tafcher de rendre
ces Voëtius odieux, en difant qu'ils font tellement en-
&
que la couftume de pécher fans sftre punis, les a rendus fi effrontez, que non feulement ils fe mocquent de la juftice, mais aulii de leurs crimes. Et
durcis,
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
44-45.
comme
fi
des témoignages apertement faux, écrits
de la main de Voëtius
Schoock à
les
&
de Dematius, pour induire
dépofer en juftice
eftoient des chofes de 5
267
& tromper
peu d'importance,
tius les appelle amuleta, des
|
le
les luges,
ieune Voë-
bagateles de nulle vertu,
que Meffieurs de l'Vniuerfité de Groningue m'ont enuoyées. Et il ne fe contente pas de faire vn faint Paul de fonpere, en difant que nullius efl Jibi confcius, nonobflant que ces crimes foient connus par plufieurs jo
milliers de perfonnes,
&
qu'il
ne puifie rien apporter
que des injures & des impertinences pour les excufer mais mefme il va iufques à l'impudence de le comparer à Iefus-Chrift, en difant de Monfieur Defmareftz & de moy, que Herodes & Pilatus amicifaéîi <ejfent>, vt innoxiœ famœ, ac per Dei gratiam illibatœ (huius fcilicet Chrijîi) maculam afpergerent. Enfin ie ne veux point vous ;
i5
demander juftice contre ces calomniateurs & ces fauffaires c'eftàvous à iuger s'il vous eft honnefte ou vtile que leurs crimes demeurent impunis; ie n'y ay point :
20
d'intereft. le
ne croy pas
qu'il
fonne qui adjoûte foy à ce
y
ait
d'orefnauant per-
qu'ils diront
ou écriront
contre moy; toutes leurs machinations feront ridicules
& fans effet, ueu 25
les enfans
mefme
s'en
mocqueront, pour-
ne foient point fortifiez par voftre protection. Car leurs vices font maintenant afTez connus ou bien s'ils ne le font pas encore aflez, i'ay intereft de les faire fçauoir à tous ceux qui pourront ouïr leurs menteries en ce fiecle icy ou aux fuiuans, afin qu'elles ne me nuifent pas & ie tafeheray de n'omettre rien de qu'ils
;
;
3o
ce qui fera de 16
En marge:
mon
deuoir.
Pietas, feuille
H, page
10 [édit. Clers.).
Lettre apologetiqve
268
+s- 4 6.
Mais ie vous prie de trouuer bon, qu'auec tout l'honneur & le refpecr. que ie dois & que ie veux rendre aux Magiftrats d'vne Ville
comme
me
la voftre, ie
plaigne
à vous de vous-mefmes, à caufe que, par vos procé-
&
mes ennemis fe vantent d'auoir obtenue de vous contre moy, vous auez donné dures,
par
la
fentence que
autant d'authorité
&
autant de crédit à leurs calom-
nies, qu'il a efté en voftre pouuoir. C'eft ie
5
puis dire auec iufte raifon, que
c'eft
pourquoy
de vous feuls
que ie me dois plaindre. Ce n'eft pas que ie prétende pour cela vous donner aucun blafme des chofes que vous auez faites ie fçay que les meilleurs luges du monde peuuent eftre trompez par de fauffes depofitions de témoins & ie ne fçay point toutes les intrigues & toutes les rufes dont G. Voëtius s'eft feruy pour obtenir les chofes qu'il a obtenues ie ne fçay pas mefme certainement, s'il les a obtenues ie fçay feulement qu'vn homme de fon humeur, & qui a le crédit qu'il a en voftre Ville, y peut obtenir beaucoup de chofes. Mais pource que la raifon veut, & que la juftice demande, qu'on dédommage, & qu'on mette
10
:
;
|
i5
;
;
hors d'intereft, autant qu'on en a
le
20
pouuoir, non feu-
lement ceux qu'on a offenfez volontairement, mais auffi ceux à qui on a fait quelque tort fans le fçauoir,
ou mefme auec intention de bien faire & pource que c'eft l'ordinaire des hommes vertueux, qui font jaloux de leur réputation & de leur honneur, d'auoir beaucoup de foin de reparer les torts qu'ils ont ;
d'empefcher qu'on ne ont eu mauuaife intention en les
25
ainfi faits fans le fçauoir, afin fe
perfuade qu'ils
faifant;
comme, au
contraire, ce ne font
que
les
amcs
3o
Avx Magistrats d'Vtrecht.
46-47.
baffes, lafches
&
269
ftupides, qui ayant fait
du mal à
peut-eftre efté fans y penfer, continuent après de luy nuire le plus qu'ils peuuent,
quelqu'vn, bien que
5
c'ait
pour cela feul qu'ils croyent auoir mérité d'en eftre haïs; ou bien que, s'eftant vne fois mépris, ils ont honte de ne pas maintenir ce qu'ils ont fait, bien qu'en eux-mefmes ils le defaprouuent enfin, pource que ie vous eftime tres-genereux, tres-vertueux, & tres-prudens, ie ne doute point que, maintenant que les fauffêtez de mes ennemis font découuertes, & que vous ne ;
10
pouuez plus ignorer, vous ne foyez bien-aifes d'auoir occallon de me donner la fatisfadion que ie vous demande. C'eft pourquoy, ie vous prie de confiderer le tort & premièrement, par le préjudice que vous m'auez fait a en me citant au fon voftre publication du 1 j Iuin 643 les
i5
:
1
de la cloche,
20
&
,
par des affiches, qui furent
mefmes en-
uoyées auec foin de tous coflez en ces Prouinces, comme û i'euffe efté vn vagabond, ou vn fugitif, qui auroit commis le plus grand & le plus odieux de tous les crimes. Car, encore qu'on n'en fpecifiaft point
que i'auois écrit contre Voëtius, toutesà caufe que c'eft vne chofe entièrement inouïe &
d'autre, finon fois,
fans exemple, de voir citer quelqu'vn d'vne façon 25
|
fi
extraordinaire, pour auoir écrit contre vn particulier,
&
que
le
menu peuple, & généralement
tous ceux qui
n'ont point eftudié, ne fçauent pas iufqu'où fe peut eftendre le péché de faire des liures, vous leur donniez fujet de penfer 3o
que
crime, qu'il eftoit a.
Voir
t.
i'auois
auffi
III, p. 696, et
t.
commis en
cela vn
fi
grand
fans exemple. Et l'injure que
IV, p. 646.
Lettre apologetiqve
270 ie
47-
receuois, eftoit d'autant plus grande, que ie l'auois
moins méritée car, au fonds, ie n'auoisfait autre chofe, finon que ie m'eftois deffendu, auec beaucoup plus de modération que ie n'auois eflé obligé d'en obferuer, :
contre les plus outrageufes calomnies qui puiffent élire toit
5
imaginées, &aufquelles la prudence ne permet-
pas que iedifferafleplus long-temps de m'oppofer.
Car, outre que i'ay
fait voir
cy-deffus que Voëtius
auoitvn deffein formé de longue-main, pour perfuader que i'eftois Athée, i'ay iufte raifon de penfer qu'il m'en vouloit mefme accufer en juftice, & tafcher de
m'opprimer par de faux témoignages pource que ce n'eft point luy faire tort, que de dire qu'il eft capable de corrompre des témoins, & que Schoock aflure que, lors que ce Voëtius luy recommandoit de m'objeder principalement l'Atheifme en fon liure, il luy promettoit, taies tejîes aliquando prodituros (à fçauoir, pour me conuaincre de ce crime), qui pojfent reuerâ ajfidui Jiue clajjici tejîes haberi ; mais, depuis qu'il aveu que ie veillois pour me defFendre, il n'en a fceu produire aucun. La féconde chofe par laquelle vous m'auez grandement prejudicié, eft la fentence qu'on dit que vous auez rendue a en laquelle condamnant mes efcrits, vous donniez expreiïement action contre moy à voftre
10
;
i5
20
,
officier
&
de
Iuftice,
pour
19 Necefiaria
en voftre pouuoir. troifiéme, non feulement l'ade du
autant
les biens,
I'adjoûte,
pour m'ofter entièrement l'honneur
&
la
qu'il
eftoit
modefta defenfio,
p.
48
(édit. Clers.).
a. Le i3 sept. 1643. Voir t. IV, p. 20-23 et p. 65o-652 et ci-après, Theologia naturalis reformata, p. 258-2ÔO. (Eclaircissement, à la suite de Querela Apologetica.) ;
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
47-48.
11 Iuin 1645
a ,
271
par lequel vous deffendiez aux libraires
d'imprimer ou vendre les efcrits qui feroientpourmoy
& en ma faueur,
5
au mefme temps que ie receus le iugement de Meffieurs de Groningue, en datte du 10 Auril de la mefme année b lequel feruoit à me juftifier.. & pendant que Voëtius faifoit imprimer vne lettre de Schoock, pour confirmer fes calomnies contre moy c mais auffi, toute la protection que vous auez donnée depuis quatre ans d aux injures de Voëtius, & de tous les autres qu'il a fufcitez pour me nuire. Iufques-là qu'il a elle vn temps qu'aucun amy que i'eufle en voflre ,
;
|
10
ville, n'ofoit,
nom
6 ,
fans contrefaire fon écriture
& celer fon
m'auertir des chofes qui s'y faifoient à
mon
préjudice, bien qu'elles ne puffent eftre faites legitii5
mement, fans que i'en fufîe auerty; & que, pendant que Schoock obenToit aux paffions de Voëtius, en écriuant, pour luy complaire, toutes les plus criminelles
calomnies qu'on puiffe inuenter, 20
&
eftoit le
bien venu
témoignage qu'on auoit tiré de luy contre moy, y eftoit receu pour bon en juftice, bien qu'il fuft remply de contradictions & d'equiuoques, en voflre
ville;
ainfi qu'il
déclare luy-mefme,
le
parauant contre moy, pect.. 25
il
à
&
le deuft
que fon
liure, fait
au-
rendre entièrement fuf-
Mais, après qu'il a eu confeffé quelques veritez
mon a.
Lire
b.
Voir
auantage :
,
on luy a
fait
vn procez d'injures
2 Juin. Voir ci-avant, p. 226, note a. t.
IV, p. 196.
c. Voir ci-avant, p. 227, note a. d. C'est-à-dire depuis 1641, la première lettre envoyée par Descartes au Vroedschap d'Utrecht étant datée du 16 juin 1645. Voir ci-avant, p. 201,
note e.
b.
Ci-avant, p. 216,
1.
22-24.
Lettre apologetiqve
272
48-49.
pour ce fujet & bien qu'il les ait prouuées fi euidemment, que Mefïieurs de Groningue ne les ont aucunement mifes en doute, il n'a pu toutesfois encore chez vous en élire abfous. En forte qu'il femble que vous ayez fait, depuis quatre ans 3 tout voftre poffible pour me lier les mains, & empefcher que ie ne me deffendiffe, pendant que mon ennemy me bat;
,
&
toit,
qu'il
defchargeoit toute fa colère
&
5
toute fa
rage fur moy.
Mais ie mettray auffi, s'il vous plaift, entre les raifons pour lefquelles i'attens de vous vne iufte & entière fatisfacrion, que ie n'ay point voulu rompre ces liens facile
dont vous ;
&
que
me reteniez,
i'ay fouffert
10
bien qu'il m'euft elle très-
patiemment toutes
les in-
jures que i'ay receùes de Voétius depuis ce temps-là,
i5
fans m'en reuancher, pour cette feule confideration,
veu que vous le couuriez tellement de voftre Corps, que ie ne pouuois pas aifément le frapper fans vous toucher, & que ie ne voulois pas vous offenfer. Aufquelles chofes ie vous fupplie de vouloir auoir égard, afin que ie puiffe receuoir de vous la
que
i'ay
que ie pretens. Et fi ie n'en puis obtenir m'o&royer, ce d'autre, qu'il vous plaife au moins qu'on n'a pas couftume de refufer aux plus criminels, & de trouuer bon que ie fçache quelle eft la fentence b qu'on dit auoir elle donnée contre moy, par quels luges elle a elle donnée, fur quoy ils fe font fondez, & quelles font toutes les charges ou les preuues qu'ils ont eues pour me condamner. Sur quoy ie prie Dieu
20
fatisfacTion
|
a.
p. 271, note d. 217, note d.
Voir ci-avant,
b. Id., p.
25
Avx Magistrats d'Vtrecht.
49-
qu'il
vous infpire
à fa gloire, louez afin
&
que
&
2jj
les confeils qui feront les plus vtiles
defquels vous puiffiez le plus eftre
eftimez par tous ceux qui aiment la vertu, i'aye jufte raifon
de
me
dire,
Meffieurs,
Voftre tres-humble
&
tres-obligé
feruiteur,
Descartes.
Œuyres
III.
79
ÉCLAIRCISSEMENT
Aux Archives d'Utrecht, on conserve, en un cahier MS. de 90 pages et demie, une traduction flamande de cette même lettre. L'écriture est d'un copiste, mais Descartes l'a relue, en y mettant çà et là quelques annotations de sa main. C'est ainsi qu'il a corrigé Dinet (p. 222, 1. 1), le copiste ayant écrit dient (sic) ; quelques lignes plus bas, il a ajouté le mot regulen (ibid., 1. 10), laissé en blanc. Il a ajouté, en marge, Pietas in parentem (p. 23o, 1. i5), omis dans la traduction ; et de même pour d'autres titres Tribunal iniquum (p. 234,1. 17-18, et p. 240, 1. 25), Retorfio calumniarum :
(p.
235,
1.
7),
Admiranda Methodus
(p.
258,
1.
24). Il a
aussi ajouté
un
nom
propre oublié, Dematius (p. 234, 1. 11), ainsi que Içs deux citations, également omises, fcelerata manits et Jcenœ fervire (p. 245, 1. i5). Enfin il a rajouté le mot Methodum, que le copiste avait passé dans la citation du
Bonce fidei Sacrum (p. 249, 1. 2), et il a rétabli ce mot Methodus, qui avait été traduit en flamand « de ordre » (p. 258, 1. 18, 19, etc.). Mais ce qui importe le plus, c'est que Descartes a signé lui-même cette traduction, ajoutant ces mots, de sa main, à la dernière page :
Mijne Heeren V. E.
Seer ootmoedigen
ende verplichten dienaer
DESCARTES. Gefchreven tôt Egmond, den 2 Februarii 1
1648.
Eclaircissement. Et sur
la
même page,
note manuscrite
dans
le
peu d'espace
27
resté libre,
il
$
a ajouté cette
:
en Flamend mais pource que c'eft vne langue que i'entens fort peu, ie prie ceux qui le liront, d'auoir principalement égard au FranI'ay fait traduire cet efcrit
çois,
duquel feul
ie
puis refpondre.
Descartes avait d'abord envoyé, sur les quarante
note
a),
;
le
16 juin 1645, sa lettre en latin. Mais (voir ci-avant, p. 201,
membres du Vroedschap d'Utrecht
combien comprenaient
cette
tous n'entendaient pas également
le
même
probable que français. C'est pourquoi Descartes
langue?
Il est
jugea plus sûr de leur envoyer, le 21 février 1648, une traduction fla-
mande.
RENATI DESCARTES
QUERELA APOLOGETICA AD AMPLISSIMUM MAGISTRATUM VLTRAJECTINUM Quâ
technœ, calumniœ, mendacia, falforum
te/Hmoniorumfabricœ, aliaquc crimina Voetiorum
&
Dematii, plenè reteguntur.
AD LECTOREM
Ut ex Africâ femper aliquid novi, ita quotidie aliquid monjlri prodit ex officinâ Voetianâ : adeo pertinax eji illud Theologicum Gisberti Voetii odium, ut videatur JEtnœ ac Vefuvii perennes jlam~ mas Juperare. Iatndiu nqfter Héros ad plures in Suecia abierat, Schoockio- Voetianâ
lis
pojl Schoockii appellationem
per annos
ali-
quot filuerat, Jcriptionum polemicarum induciœ Authoritate publicâ inter Voetium
fuerant,
cùm
& Marefium,
ceu
earundem partium Theologos, paâœ
derepentè apparuit, injiar fpeâri horridioris,
Voetii
Theologia natvralis Reformata', partim ineptiis ineptijfimis referta, partim verù calumniis & conviciis atrocijjimis in Marefium, Schoockium, ac zov iraw Cartesivm, Philo/ophorum Decus & Coryphœum, tota confuta, ut rêvera, pro Theologia naturali reformata, meram diabologiam moralem deformatijfimam Juo Leâori exhibeat". prudentioribus omnibus, fuitque, ut audimus, cenfurâ notatus à quibufdam Synodis in Belgio ;fed cùm hœcjudicia intra privatos parietes maneant, aliquid illi reponi Difplicuit equidem
ille
liber injicetus
publiée debuit, ne de Veritate
&
Innocentiâ aliorum ejus author im-
&
fibi de fuâ maledicentiâ tanto magis gratuletur, quanto grandius honorarium dicitur à Magijlratu Vltrajeâino ex c illius dedicatione retuliffe. Quid fecerint aut faâuri fint Gronin-
punè triumphet,
Iuris in AcademidVltrajeâinà Antecejforis, Theologia a. PauliVoet, naturalis reformata. Cui fubjeâd Brevis De} Anima Separata DifEx Officinâ Johannis àWaesberge, Biblioquifitio. (Trajeftiad Rhenum, polœ. CID ID C LVI, in-4", pp. 614, plus deux Indices non paginés, |
|
|
|
|
|
|
34 pages.) b.
Non
à la ligne (/" édit.).
Même
remarque pour
les alinéas suivants,
jusque Plura potuijfent etc. (Pag. 281, fin.) c. L'ouvrage est, en effet, dédié NobiliJJimis & Ampliffimis Viris DD. Confulibus & Senatoribus Inclytœ Reipublicœ VltrajetHnœ, Academiœ Curatoribus. Cette dédicace est suivie de douze distiques, en grec d'abord, puis en latin, adressés à Paul Voet, et signés Ant. Mmilius.
QjJERELA
280
nondum confiât, nifi qubd fando accepimus Marefium pro Je Jcripfijfe, per modum Appendicis ad alium aliquem traâatum Theologicum; quod num fit verum, & an Schoockiusfit
genfes, nobis
aliquid
taciturns, dies docebit.
Nos vero non putavimus nojlrum Heroem
tneliùs defendi pojfe
quant àfeipfo: profeclurus in Sueciam, hanc Apologiam quant tibi dantus, Gallicè à Je conjcriptam, Latine verjam ab Antico, reliquerat in his oris,
cum
aninto
eam evulgandi,
Ji
privatim nihil operaretur.
quod dejiinaverat perficere, Adverjariorum cogimur nunc eam in lucem Juorum importunitate emittere, ut quam maledicendo homini mortuo ceperunt voluptatem, vera dejeipfis audiendo ab ipjomet amittant, ac in pojlerum definant imbelles lepufculi leonis mortui barbam vellicare. Si contuleris quœ hîcfummus ille Vir clarè, judiciojè & nervojè, ut Jolet omnia, ad fui Defenfionem conjcripfit, cum Us quœ habet Theologia naturalis reformata (Jed Reformationis Voetianœ) à pag. 253 ad 264 induftvè % videbis hœc omnia Cartefiano fulmine ita protrita & in pulverem redada, ut nihil aliud refiet Voetiis quàm ad hujus Galli inexpeâlatum cantum, fi quam adhuc retinent conjcientiam , Jerià oris illoti amarulentiam in amaras lachrymas pœnirefipijcere, & tentiœ commutare. PotuiJJemus huic Cartefianœ Apologiœ, alla non nulla haâenus
Quoniam
vero, morte prœventus, nequivit
\
quœ Jufficerent pleniffimè retundendis veteribus calumquas Theologia naturalis reformata recoquit. Sed nec opus fuit ifia veteramenta huic novœ purpurœ nojlri Cartefii ajfuere, cùmjatis per Je Jubfijlat, & poterunt illa Jeorfim recudi ac in unum fafciculum rerum expetendarum ad caujam Cartefianam compingi, fi eb nos vija adjicere, niis
adigant Voetii & Voetiani. Admitte interea indicem nonnullorum opujculorum hue potiffimum fpeâantium, quœ tibi commendatijjima fecundùm hanc Apologiam ejfe velimus : Bfxli sacri triumphus, five Sententia lata 3i maii 1649 à NoAmpliffimo Magiftratu Ultraje&ino, inter DD. Gisber-
biliffimo
&
tum Voetium
arreftantem
Do&ores
&
Carolum Dematium adjun&um,
&
ejufdem Facultatis ProfefTores in Academiâ Ultraje&inâ, ab unâ parte, & D. Martinum Schoockium L. A. M. ac Profefforem Philofophiae in Academià Groninganâ,
S. Theologiaî
a. Ces douze pages, qui forment une sorte de parenthèse dans l'ouvrage Theologia etc., ont motivé, à elles seules, la publication de la Querela Apologetica en i656. Nous les donnerons donc en Addition, après le texte de la Querela.
Apologetica. arreftatum mofae,
&
citatum, ab altéra parte
magno cum impetu
;
281
ad decifionem aftionis
fa-
toto ferè quadriennio inter partes conti-
nuâtes. Cum variis variorum fuper eâdem fententiâ reflexionibus, clam Groningâ perfcriptis ad Celeberrimum virum D. Gisbertum Voetium ab occulto quodam ipûus difcipulo,& nunc in curioforum gratiam in lucem protra&is à Paulo Philalethe Cofmopolitano. Viârix caufa dits placuit, fed vicia Catoni.
Anno
1649.
Gravamina Schoockii contra eandem fententiam, édita Groningâ?, eodem anno, apud Iohannem Nicolai.
Belgicè,
Allocutio séria et Christiana ad D. Gisbertum Voetium, S. S. Do&orem & Profeflbrem, itemque Miniftrum verbi Divini, quod verbum veritatis, in Ecclefià Ultraje&inâ, pro Martino Schoockio, Philofophiae Profeffore ordinario in Academiâ Gro-
Theologiae
ningae
&
Ommelandiae
;
inftitutâ occafione
monftrofaî prasfationis
quâ Schoockius Theologo, intolerandis quà ca-
prasfixae recenti editioni Bibliothecas Voetianae, in
nullâ fuâ culpâ à Celeberrimo
illo
lumniis, quà mendaciis, gravatur. (Groningae, typis Henrici Luffinck Typographi in plateâ cygneâ, anno i652.)
Auctarium primum Bibliothecas Theologicae D. Gisberti Voetii, nuper recufas cum viru|lentâ prasfatione, continens I. Summariam deduftionem litis decennalis quœ ipfi cum Samuele Marefio, licet pacem & amneftiam femper deprecante & offerente, hadenus interceffit. II. Vindicias Conditionum Amneftiaa & Reconciliationis partibus oblatarum à R. R. Deputatis Synodi Groning. Omlandicaï, ab hoc admiffarum, & ab illo reje&arum. III. Conditiones iniquiffimas & impra&icabiles ab ipfo D. Voetio pro imperio praefcriptas. :
Ad
odium & animum invincibiliter irreconciliabilem démon ftrandum to9i èuvowv tw eâmSUta <jov ^zyùi ^i ôtou
ejus pertinax
toti
Belgio
dh
t>j
:
y
à$û>
Nicolai,
(j.iz
avroù.
Matth., v, 25. (Groningae, ex officinà Johannis
anno i652.)
Plura potuijfent addi ; fed in hujus quadrigœ indicio nunc fubfijiimus, monemufque Voetium, ut Jiquando voluminofas fuas The/es de Falfo (eodem tempore éditas cum Theologiâ naturali Reformata, ut Amplijf. Viro D. Berckio per homines fuœ faâionis prejjfo infultaret,
& immemor jidei fuam calumniam Œuvres.
publiée datœ de non amplius offendendo, veterem
contra Marefium
III.
circa
ludicrum
Antiplacitum 80
QUERELA
282
Leodicenfe orbi literato in nova hac patina fuf'e reponeret) fecundis curis Jludebit illujlrare, hoc problema à Je omijfum traâet accuratc : An ille pro falfario nequijjimo non fit habendas, qui formulas falfi tejlimonii ,
fuâ manu
fcriptas,
mittit alteri,
ut tali falfo tefîimonio
fuam caufam promoveat apud judices, & iniquam viri znnocentis condemnationem procuret? Sed quamdiu manet obfirmatus infuo crimine, &,fretus Tribunitiâ polejlate quam exercet Vltrajeâi, putat Jibi omnia & in omnes licere : Deum rogamus ut, deteââ tandem ejus hfpocrifi & impietate, illi reddat fecundum fua opéra. Sed tibi, Bénévole Leâor, omnia faufta & fœlicia vovemus ac comprecamur. Vrifladii, x. Augujli i656.
QUERELA APOLOGETICA
Nobiliff.
&
Ampliff. Domini,
Qui norunt continuas quas per quadricnnium à Voetiis fuftinui injurias, mirantur quôd hue ufque eas vindicare conatus non fuerim non quôd eorum vel fermones vel libri digni cenfeantur quos :
morer,
veftrâ
nifi
quoniam omnes Vobis
me
in
abuterentur authoritate ad
fuas in
me calumnias
me
lasdendum; fed
inaedificant fententiœ
latam prœtexunt, ad mei honoris
&
quam
à
nominis defenfio-
Idem quoque & ego fentio fed diffetum negotium quod mihi cum Schoockio, tum illud quod huic cum Gisberto Voetio interceffit. Interea pertuli omnes infultationes horum Voetiorum, qui me tanquam dejertorem caufx
nem
credor paffim obligari.
;
rendi caufa fuit
injuriofe traducunt,
&
illâ
aquâ
fibi
adionem
&
in veftram
igni interdictum effet. in
me
fervarc,
quam
provocant urbem, quafi mihi in
Quin fint
&
minantur nefeio quam
fe
profecuturi idoneo tempore
:
adeo ut me, etfi nollem, ad meî defenfionem cogant. Sed, ut ordine procedam, & reliquo faltem orbi (fi non etiam Vobis) fatisfaciam, & palamfaciam omnibus, me nihil unquam omififfe, non folum officii fed etiam comitatis, quo mererer plane alio modo à Vobis haberi quàm habitus fum hic fummatim vobis exponam caufae meœ juftttiam & iniquitatem adverfariorum meorum, ut, fi pote eft, per Vos ipfos eorum ulcifcar injurias aut fi iftud con* fequi non dabitur, dignemini faltem me edocere de ordine litis ,
:
;
contra
me
in
|
veftrà
Urbe
inftttutae,
qui in
illà
federint judices,
&
quibus motivis innixi fuerint. Necdum enim quicquam de eo refeivi, nifi per feripta iftorum Voetiorum, aut per rumores in eorum favorem fparfos, quibus certô credere non poffum. Anno 1639, mente Martio, D. jEmylius, in veftro Lyceo Procomplet de l'édition de 656 se trouva reproduit ci-avant, Le tome III des Lettres de ûescartes en latin, publié seulement en i683, chez Blaeu, à Amsterdam, donnait le titre suivant: Epijîola I. \Continens querelam Apologeticam ai Amplijfimwn Magiflratum. UltraLes numéros, jeâinum adverfus Dominos Voetios Patrem& Filium. en haut des pages, renvoient à la pagination du texte français, p. 201-273 a.
L'en-tête
1
p. 277.—
\
ci-avant.
—
QjJERELA
284
& prœcipuum illius ornamentum,
feffor
jo3-jo5.
oratione funebri parentavit
D. Renerio, qui etiam veftram Academiam plurimum ornaverat ; ac inter multa ad ejus honorem fpe&antia, maximam orationis fuae partem infumpfit in eo laudando ab amicitiâ quam mecum coluerat ;
me collatis maximis elogiis, quœ referre verecundia mea non Hîc folùm apponam titulum & conclufionem Elegiae, quam orationi illi, cùm excuderetur, adjunxit. Titulus hic erat Ad mânes iis
in
finit.
:
defunâi, qui Atlante
cum
NobiliJJimo Viro Renato des Cartes, no/tri fœculi
& Archimede
unico, vixit conjunâijjïme, abdita
extima penetrare ab eodem edoâus. Et in conclufione
defuncTum
naturœ & cœli compellaba t
ita
:
Et nova quœ
docuit, tibinunc
Omniaque Ut merito
dubites,
An nunc
comperta patefcunt,
in liquido funt manifefia die;
utrum magis
indigetijint
mage
illius arti,
clara
tibi.
Honeftioribus è veftrâ Urbe haî laudes placuerunt, uti ex eo patuit
quôd eas
publici juris
expedire vifum
cùm
fuit.
|
fieri
Nec
per
Académie
veftrae
Typographum
in illas ullius adulationis cadebat fufpicio,
eo tempore D. jEmylius nonnifi ex famâ
&
fcriptis
meis
me
Nec eas ipfe expetiveram nam è contrario, cùm quaedam eodem fpe&antia carmina, ab ipfo condita & ad me miffa ut illa perluftrarem, poftea repeterentur, quôd eorum exemplar nullum haberet, illa tamen praelo vellet committere, honefte me ab il lis reftituendis excufavi. Non quôd mihi à tanto viro laudari volupe non effet fed quôd, cum fcirem vix quem poffe fummis efferri laudibus à laudatiffimis viris, citra eorum offenfam qui taies volunt noffet.
;
;
fatis mihi erat noffe quid de me fentiret, nec id ab ipfo vulgari cupiebam. Paulo poft, nempe menfe Junio ejufdem anni, G.Voetius prolixas
haberi neque funt,
confcripfit thefes de Atheifmo.
Et quamvis
diferte in
illis
non nomi-
tamen me norunt, fatis poffunt percipere jafta ibi ab eo fundamenta pertinacis illius calumniae, in quà femper deinceps perfeveravit. Immifcuit enim illic Atheifmi notis omnia quae ex rumore publico mihi tribui noverat, etfi ex illis nihil nifi bonum & laude dignum* fuerit. Et quod notatu eft digniffimum, me quoque ex fama demum & fcriptis noverat; adeo ut ex illis ipfis dotibus, narer, qui fuiffe
|
quœ laudum ^Emylii materia venenum confecerit. a.
a
Et laude dignum
»
fuerant, Voetius maledicentias fuae
addition. Voir p. 2o5,
1.
4.
ÀPOLOGETICA.
2o5-*> 7 .
285
Non dicam quot honeftiorum teftimonio ab eo tempore compertum habuerim, conari ipfum omnibus perfuadere me Atheum effe,
& quomodoundique per has Provincias hoc virus difpergeret vellet fibi probari, & quamdiu eâ pollebit poteftate, nemo
:
id
enim
eft
qui velit in ipfum
teftis effe.
Satis habuero obfervaffe quôd,
anno
Cœnobia, unum ex ferRomanae propugnatoribus, quocum in me confpiraret, tanquam in generis humani hoftem publicum. Repetam hîc quaedam ex eâ quam ad ipfum perfcripfit epiftolâ, cujus ad orv-réyparçoi/, quod eft pênes me, exaftum apographum ha&enus vofequenti, ivit perquifitum, per ipfa Gallise ventiffimis Religionis
Renati des Cartes Philofophemata quœdatn Gallice in 4? édita vidijti proculdubio. Molitur ille vir, Jed fera nimis, ut opinor, feâam novatn, nunquam ante hac in rerum bis mifi. Haec funt ipfius verba
:
\
; & funt qui illum admirantur atque adotanquam novum Deum de cœlo lapfum. Et paulo poft Judicio ac cenfurœ tuœ copiera ipjius fubjici debebant : à nullo Phyfico aut
naturâ vifam aut auditam rant,
:
Metaphyjico felicius dejicerentur, quàm à te ; quippe qui eâ in parte Philofophiœ excellis, in quâ ille plurimum pojfe creditur, in Geometriâfcil. & Opticâ. Certe dignus hiclabor eruditione & Jubtilitate tuâ. te ajferta haâenus, & in conciliatione Theologiœ ac Phyjicœ Metaphyficœ cum Mathefi oftenfa, te requirit vindicem, &c. Ubi notari velim, quôd licet nefas non fit amicitiam colère cum hominibus alterius religionis & ad illos perfcribere (alias reatu grandi propter fcedus cum noftro Rege vos ipfi implicaremini), tamen in fandto hoc Reformato, qui me plerumque Jefuitaftrum vocitat, nulloque frequentiori ad me apud vos traducendum utitur argumento, quàm eo quod à meâ defumit Religione, id indicio eft certiffimo non fervare illum régulas quas aliis folet praefcribere ; nec
Veritas à
&
tantse effe fcrupulofitatis,
bem, quin
eumque
credat nihil iftius
emanaturum ad
ple-
:
& in
ajferta
fi
unius è noftris Religiofis ambire benevolentiam, pro veritatis affertore agnofcere, dicendo Veritas à te poffit
mihi ullo
Et quo
conciliatione
modo
Theologiœ
oftenfa,
&c,
fi
modo
per ipfum
obeffe queat.
eum, non quôd aliquid putaret reprehendendum meis opinionibus (quas nequidem, utpote captum ejus fuperantes, aifequi poteft), fed ex merâ malignitate conatum fuiffe me publiée traducere tanquam novae cujufdam hasrefeos authorem, dicendo Molitur ille vir novam feclam, &c. Et funt qui illum adorant tanquam Deum, &c. referam quid ipfi prudens ille & eruditus reliconftet
effe in
|
:
:
Se videlicet
libenter contra meas opiniones fcripturum, fi rationes ullas haberet ad eas impugnandas ; rogare igitur
giofus refponderit
:
QuERELA
286
207-209.
vellet fuas fecum communicare, aut quas amicifuggejfiffent quoque à fuâ parte in Mas inquifititrum. Sed nullam unquam Je tranfmifit Voetius, licet mihi nominati fuerint, quibus earum perquifitionem commiferat. Satis habuit fuam cum Vanino compara-
Voetium,
•
tionem, quae primas tenet inter ejus calumnias, perfcripfiffe, famam fparfiffe illum Monachum contra me fcripturum*.
&
non me metuere, fi mes quoad res litteraimpugnentur, nec ullo modo id trahere in offenfam, modo à calumniis contra meos mores abftineatur hîc addam fapientem illum religiofum, fuum refponfum apertum mihi mififfe, ac meo arbitrio illud permififfe, meque ipfum id fideliter G. Voetio reddendum curafle, poftquam legiffem & obfignafTem. In quo nihil fuberat
Adhœc,
ut liqueat
rias fententia;
:
figmenti vel collufionis
quod promittebat verfo popello, potuiffet,
vel
;
ac
:
fi
ille
minimam
eam proculdubio
jgratiffimum
:
enim
Voetius
religiofus
cum
illi
me
contra
charta;,
illeviffet
uti inde patuit,
quôd
animo
deftinabat facere
confpiratae fuas faftionis uni-
rationem fuggerere & mihi fuiffet
quod
poftea alias fcripto
mandant,
quas ego ipfe edi curavi fub titulo Secundarum Obje&ionum adverfus Meditationes meas. Taceo quas illo biennio evenerunt quoad D. Regium, qui putabatur meas opiniones philofophicas docere, & periculum adiit primi licet poftea viderim, in libro cui nomen fuum hac in parte innocentiorem fuiffe quàm putaveram. Nihil enim eo in libro pofuit, eorum refpedu quai ad Theologiam poffunt referri, quod meo fenfui ex diametro non adverfetur. Teneor tamen dicere quôd, occafione unius in thefibus fuis voculaï, qua: nullius erat momenti, nec quo fenfu eam interpretabatur cum reccptà pugnabat fententià, contrarias thefes Voetius emiferit quai per triduum fuerunt agitatai; in quà difputatione & ego fui
propter
illas
praîfixit,
martyrii
:
eum
nominatus, ne dubitari poffet me illi eife authorem opinionum earum, quibus id fuis in thefibus dabat elogii, Atheos vel beftias effe qui cas admitterent ; & quafi novai alicujus fe£laî hœreticorum ap^r,-/ô; fuiffem, aut me venditaffem pro Prophetà, de me, ridendi caufà, dicebat Elias veniet. Imô parum abfuit quin D. Regium haiquod Facultatis fuœ Theologicae nomine refeos nota inureret, Vir impediviffet; ac eum fafturus erat, nifi primarius Vcftri ordinis tandem emiil'um fuit, Academia; veftrai nomine, judicium quo meaî :
|
damnabantur opiniones fub a.
titulo
Scriplurum. Texte français,
êcriroit.
noiw
p. 207,
1.
i5
preefumptoe Philojophùv.
:
e'criuoit.
Lire peut-être
:
Apologetica.
209-2M.
Poft quas nihil aliud
ei reftabat,
quàm
287
abuti Facultate fuâ
Theolo
ad me traducendum apud Magiftratum, ceu authoremdoclrinaî adeo perniciofae, ut unum ex veftris Profefforibus tabe hsereticâ infeciffet. Poftquam haecomnia mihi innotuiffent, fummae fuiffet imprudentiae, me iftius hominis machinationibus non opponere nec potuiffem honeftiorem ad id, juftiorem, aut molliorem 1 viam infiftere, & de gicâ, quae tota, uti poftea patuit, in ipfius erat arbitrio,
;
quâ minus poffet queri, eâ quam inftiti. Satis enim habui, occafione fcripti quod tum mihi fudabat fub praslo, enarrare paucis injurias quas ab ipfo acceperam, nonalio animo quàm ejus cuniculos detegendi,
&
maledicentiee ipfius
qui eas audire poffent, non
impetum
infringendi, fignificando
iis
probationem admittendas, eô
effe citra
quôd ab homine inimico prodirent. Quas moneo ad eos erudiendos, quibus probus ifte Vir perfuafit priorem ipfum adortum fuiffe juvabit enim illos fcire, quôd praeter tetros fermones quos undique accipiebam ab ipfo de me
me
:
haberi, in fuis le&ionibus, difputationibus,
|
concionibus
& alibi, &
manu exaratas epiftolas (quarum autographa affervo), in quarum unâ me confert cum Vanino, cui comparationi atrociffima & ipfius
fœtidiffima obtreclationum
tem diverfa
quam
fuarum
fcripta typis excufa,
innititur
:
poffim enumerare fep-
quibus mihi nocere annixus
aliquid dixiffem.fcripfiffem aut feciffemadverfus
quatuor varia de Atheifmo
;
eft,
priuf-
eum. Nempe
quintum, quod vocabat Corollaria ihequod erat Appendix ad ijla Corol-
fibus de Jubilœofubjecla; fextum, laria, ftve The/es de
formis fubjlantialibus ;
&
tandem pro feptimo,
J udicium Academix Ultrajeclinœ. Non quôd velim quicquam demptum parti ei quam ipfius Collega; fibi in hoc ultimo vendicant; fed cùm ipforum tune effet Rector, non ibunt infkias potiorem illi deberi. Dicetur fortaffe,
me
in majori parte illorum feriptorum typis
editorum nominatum non
nec ipfe in meo feripto nomiimô nec veftra vel Academia vel Urbs adeo ut id folum diferiminis, quôd vera cùm effent quœ de ipfo feripferam, multo fuiffe; fed
nabatur, effet
:
magis eum offendebant, quàm me quas de me feripferat, utpote quœ omni, non folum veritate, fed etiam veriiimilitudine carerent. Rêvera ita ipfum pupugit ha;c mea feriptio, ut paulo poft refeiverim, agitare
eum
confilia
varia fcripta contra
verberare
&
|
de aclione injuriarum mihi movendà,
me componere
in jus trahere,
quo
fie
:
ut vellet
mulftaretur infuper qui vapu-
laffet.
a.
«
Aut molliorem
»
&
eodem tempore me
addition. Voir p. 209,
1.
14.
Q.UERELA
288
2 ii-ai 3.
Et fane variis ex locis prœmonebar ipfum contra me fcripturire etiam adeo res erat vulgata, ex Galliâ id ad me fcribebatur. Referebantur quoque ex ipfius in me fcriptis nonnulla fingularia, quas nunc proftant partim in Prœfatione libri qui Schoockio tribuitur, par:
tim in Hijioricâ narratione, quœ veftrœ Academiœ nomen prasfixum habet. Etiam edocebar ipfum deliberare de iis qui, ipfo inftigante, in me effent fcripturi, id eft qui fub fuis nominibus compofitiones ejus evulgarent, jlylum faciendo fuum & addendo de fuo quod poffent ; atque in multorum hominum confortio quendam dixiffe, eas partes effe filio ipfius committendas, fed interceffitîe matrem, ac refpondiffe filium fuum juniorem effe quàm ut fuae fama3 periculum hoc fubire deberet;
maritumque potius fcripturum,
Necdum
ulla Schoockii fiebat
bere oporteret. tum fciebant quid futurum
nomine. poft
ifta
Quod
effet in
quenquam
fi
mentio
;
&
fcri-
plures
eo libro, qui poftea prodiit ejus
quàm parum
obfervo ut expendatis,
probabiliter
poffet Voetius perfuadere, contra confcientiam infinitorum
qui idem quod ego noverant, fe futurum extra noxam librorum qui in me' ad fuî defenfionem ederentur; ac limul videatis, juftam mihi fuppetiiffe caufam, ubi accepi fex priora folia talis libri, cui nullius dum authoris nomen erat prœfcriptum, Voetio infcri-
hominum
|
bendi refponfum quod illi adornabam. Sed, quod me maxime movit ad illam refponfionem confcribendam, non fuit atrocitas injuriarum quas illis in foliis reperiebam :
ita
abfurdœ & parum
credibiles erant, ut digniores
& ira" viderentur;
offenfâ
verùm eô me
contemptu quàm
très aliae graviores
rationes
&
quies harum impulerunt. Harum prima fuit publica utilitas procurarunt Galli mei maProvinciarum, quam femper optarunt quamvis enim nullius crimijori cum cura quàm plures indigenae vellem, putavi utilem me huic Reip. fcribere Voetio nis dicam veritates fimplicioribus eas retegendo quas de operam navaturum,
&
:
compertas habebam, eodem prorfus modo, at longe meliori ac ipfe plura de me fpargebat mendacia, fingendo id fe facere jure ad prœmonitionem Jludiofœ juventutis. Altéra mea ratio fuit, quôd fpeciatim noffem me rem gratam fa&urum pluribus civibus veftris ipfo
,
:
non
iis
equidem qui
fuadere conatur (ex I
à veftris facris abhorrent, ut abfurde illis
contemnat, ut optet a.
«
In
me
b.
«
Et
ira »
c.
«
Eodem...
penser.
»
enim credo neminem
illi
fimiles
omnes
addition. Voir p. 212, 1. idem. Môme page, 1. 10. jure
».
effe,
qui
qui
illa
fieri
aliis
eum
fie
per-
non
tuentur ac
1.
Texte français, p. 212,
1.
18
:
pour,
le
recom-
Apologetica.
ai3-si5.
280
&
maxime zelotis honeftioribus ex iis qui ea profitentur, etiam ex veftris Miniftris; quibus id laudis debeo, quôd licet nihil non fecerit ut eos partibus fuis implicaret, libelfeclantur)', fed plurimis
&
lum fupplicem ad id cuidam Synodo obtulerit (ut filii fui fcripta me docent), nihil tamen ab illis in meum prasjudicium confequi potuerit. Imô quod à Synedrio teftimonium retulit, oftendit id eos denegaffe nam, tranfcripto verbo ad verbum libello fupplici quem obtulerat & in quo nominor, fimplex illi perhibent teftimonium morum, quale honefte nequilfent ulli collegae fuo denegare, quamdiu :
nondum
judicii publici
cenfuram
incurrit,
lunt; fed nullam ifthic meî, vel ullius rei ad
mentionem
;
poftulatum
:
me
eum
accufare vo-
fpeftantis, faciunt
quin déclarant id ei concedi teftimonium ad veftrum op het verfoeck van de achtbaere Heeren Magijîraet der
&c,
Stadt Utrecht,
etiamnum
nec
forte
non
concefluri illud,
fi
folus petiiflet.
Et
remotis ex eorum numéro iis qui ejus effe creaturae vel difcipuli nofcuntur, cceteri rogentur quid fentiant de falfo teftimonio quod Schoockio adverfus me prjefcripfit, fint de vix dubito quin
fi,
& candide pronunciaturi. Tertia mea ratio fuit, quôd Voetius vellet mihi fcribere injuriarum aftionem ad ea profummarie priori meo fcripto fueram complexus, banda quae obiter putavi fingula effe diftinctiùs explicanda & ita dilucide altero fcripto re totâ fincere
cùm
&
comprobanda, ut fublevarer labore
&
illa
ulterius probandi in judicio,
demerem voluntatem me ad id juridice cogendi. ergo, alter omeo fcripto adornato, ut & ipfum femet
ipfi
Sic tueri,
&
prius
quoque defendere
poffet, miffifque illius
fufficienter
exemplaribus
quibufdam ad DD. binos veftros Confules p. t., quœ illis oblata fuere honeftiffime meo nomine per duosè primariis & honeftioribus civibus veftris: non leviter me perculit quôd, aliquot poftea feptimanis, veftrum recepi Edidum, promulgatum i3 Junii 1643. Non quôd impendio non lastarer de eo quod continebat refpeftu Voetii ejus enim ibi manifeftam condemnationem legebam, eo quôd ipfum pronunciabatis inutilem, imô valde noxium veftrœ Urbi, fi quae de :
fcripferam vera forent; de illorum etenim veritate certus eram. Sed mirabar me à Vobis citatum fuiffe ad ea comprobanda, quafi ulla Vobis jurifdidio in me competiiffet mirabar quoque hanc citationem tanto cum ftrepitu faclam fuiffe, & ad campanae fonum, ac fi reus fuiffem; & tandem mirabar quôd ad id fuppofuiffetis nefcire vos domicilium meum, cùm DD. veftri Confules de illo potuiffent edoceri (nifi jam non illud nefciebant),rogatis iis qu' librum
illo
;
a.
«
Ac fe&antur Œuvres.
»
III.
addition. Voir p. 2i3,
1.
2.
81
QjJERELA
2 ÇO
meum
1
15-217.
meo nomine dignati fuerant. Quoniam tamen modus varias poffet interpretationes admittere, & me, non odium, fed amorem veftrum commeruiffe putarem,credidi vobis animum effe non mihi nocendi, fed folùm rem totam divulipfis offerre
hic procedendi
gandi, ut qui reus erat
& veftrae jurifdictioni
obnoxius, poffet
cum
totius orbis approbatione puniri.
Ideo quoque meam ad veftrum Ediftum refponfionem typis mandavi, quâ poft gratias aclas quôd dignaremini examen fufcipere morum hominis à quo lœfus eram, rogabam etiam ut eâ occafione velletis inquirere,
Schoockii (erte
num
quo
editi,
confcius
& particeps fuiffet libri fub nomine non quôd dicùm omnes id fufpi-
variis profcindebar calumniis
afBrmarem eum
hîc
complicem
effe
;
fed
:
carentur, jufta fuberat caufa vos enixe rogandi ut quaeftionem hac de re haberetis. Etiam exprefliffime declarabam nolle me A&oris
&
fi ullam in forte viderentur quae tandem, fi me jurifdictionem arriperetis. Ac Vobis non fatis dilucide probata in meis fcriptis, me fufficientes eorum probationes Vobis fubminiftraturum pollicebar, quoties illas
contra ipfum partes fufcipere,
proteftabar de injuria,
|
à
me
petere placuiffet.
Poft taie refponfum, impoffibile putabam ullam vobis fore intentioncm me divexandi, cùm praefertim ex variis locis nunciaretur
librum
meum
diligentiffime
à plurimis
imô à harum Provinciarum
le&itatum
multis eorum qui xMagiftratu in prascipuis
fuiffe,
quenquam eorum in illo obfervobis me vituperandi, juftam aut de me, querendi Voetio quod valfe, tam univerfaliter probabacaufa mea polfet.Adeoque anfam prœbere civitatibus defunguntur, nihilque
tur, ut qui
de
illà
aliquot
hominum
chiliadas différentes audiverant,
tantùm repertos effe qui me culpare anniterentur duo palam agnofcebantur tanquam Voetianœ faclionis proxe-
affeverarent duos
&
hi
netœ ejufque
:
emijfarii, ut loquitur
Schoockius, qui affirmât plures
quod Schoockio optime perfpectum effe débet. Nihilominus mirabar, nullum ampliùs nuncium Ultraje&o,
taies ei elfe
;
uti
menfes elapfi funt, priuffolebam antea, me accipere & quam refcirem quid ifthic ageretur, quibus finitis duas fucceflîve accepi epiftolas, manûs mihi ignotœ, quibus monebar Praetorem veftrum me tanquam reum citaffe perfonaliter, neque etiam fecurum futurum hac in provincià, eo quôd, per concordata quaedam, ;
très integri
etiam in hac mandentur executioni. Jocari epiftolarum fcriptorem initio rebar, nec id me commovebat; Hagam tamen excurri, de re totà accuratiùs inquifiturus; & cùm ita fe cam habere comperilfem, adii Excell. D. Legatum de La fcntentia;
quœ
|
in veftrà feruntur,
'
Apologetica.
217-218.
Thuillerie, qui
promptiffimum
in
me
juvando
291 fe praeftitit,
ut
& ge-
neratim reliqui omnes quos compellavi ; atque fie facillime obtinui quod volebam. Sed nihil aliud petieram, quàm fufflaminari impetum extraordinariae a&ionis, in cujus primordiis credebam adhuc vos verfari, plane nefeius fententiae quam aiunt Vos jam anteain me tuliffe. Nihil iftius inaudivi, nifi poft aliquot feptimanas, cùm cafu delapfus in confortium
nobilium quorundam & generoforum illorum animorum, qui ftujuftitise ducuntur, quamvis nullam familiaritatem contraxerint cum iis quos lsefos putant, ab illis audivi promulgatam fuiffe contra me Veftro nomine fententiam, quà duo illa feripta, in quibus de Voetio loquutus eram tanquam libelli famofi damnabantur. Et quoniam vix poteram id mihi perfuadere, eo quôd haberem in veftrâ Urbe amicos, qui id mihi non renunciarent, licet antea in tempore monuiffent de Edifto veftro promulgato i3 Junii, refponfum fuit, illam promulgationem i3 Junii faclam fuiffe longe celebriori ritu quàm alias folet, majori cum populi convocatione, fuifleque ediftum dio
,
|
illud typis deferiptum,
affixum,
&
fedulô per praecipuas hujufce
mirum non fuerit id mihi meam, plane ftylum & ordinem
Belgii fœderati Civitates tranfmiffum, ut innotuiffe; fed poft refponfionem
agendi"
fuiffe
immutatum, meofque adverfarios tam
follicite caviffe,
ne refeiretur id quod contra me moliebantur, ac fi confilium fuiffet clancularium b de hoftili quâdam urbe intercipiendâ voluifle tamen eos quafdam formalitates, uti loquuntur obfervari, eâque de caufû fententiam quam à Vobis erant confecuti, è Curiâ recitatam fuiffe, fed horâ folitâ, & poft alia feripta, & cùm judicabatur id à nemine eorum à quibus prsemoneri potuiffem animadverfum iri. Verùm non ita follicitos fuiffe refpe&u citationum veftri Prastoris quas erant fequuturœ; utpote cùm reputarent me, licet prœmonitum, nullâ ratione illi malo medicam manum adhibere poffe, eo quôd, libris meis jam damnatis, & me perfonaliter citato, fequutura effet fententia ob vadimonium non obitum, qua; nihil fonaret molliùs, quàm exilio me gravique œre muldandum, & libros meos flammis ultricibus d abfumendos. Quin affirmant nonnulli (Ult.pat., pag. 407)' Voetium jam in anteceffum tranfegijfe cum carnifice, ac Jlipulatum :
,
a.
«
b.
«
c.
«
Et ordinem agendi » addition. Voir Clancularium » idem. Même page, Uti loquuntur » id., 1. 14. Ultricibus
» id., 1.
d.
«
e.
Parenthèse ajoutée. Voir
29. p.
219,
1.
1.
p. 218, 1.
12.
1.
10.
QjJERELA
2Ç2
fuijfe tantum illum excitaturum
ignem
ai8-ui.
\eos
comburendo, ut Jlamma
è
longinquo confpici poffet. Addebatur confilium eorum poft ifta fuifle, typis committere fub Academiae veftras nomine prolixam narrationem eorum omnium quae facta effent eique plura adjicere tum teftimonia tum carmina, ;
laudem G. Voetii quàm in contumeliam meam, eorumque exemplaria fedulo per totum terrarum orbem tranfmittere, ut nullum in locum ire poffem, quem mei nominis infamià deturpatum non reperirem, & ad quem gloria triumphi Voetiani non fe
tam
in
extenderet.
In iftius rei confirmationem referebatur quôd, poft
iftius
proceffûs
impetum quadantenus fufflaminâtum, adhuc édita fuiffet, nomine Academiae veftrœ, narratio eorum quae contigerant ante primum meum fcriptum, cum aliquot ex illis teftimoniis in favorem Voetii corrafis'; & has fuifle pulveris fui pyrii reliquias, quas confumere voluerat, cùm fpes jam decolaflet illis melius utendi. Quaerebam quo fundamento, quove praetextu, eo ordine contra me |
Solùm dicebatur quôd " à tempore primée veftree publicationis, omnes emiffarii & affeclae Voetii perpétua fuâ maledicentiâ occupaverant omnes circulos & omnia confortia, in quibus poterant reperire qui patulas aures fibi praeberent; quâarteficplebemconcitaverant, ut nemo eorum quibus ac~tum fuiffet; fed nihil certi refpondebatur.
de veritate conftabat, & qui ad illorum calumnias exhorrefcebant, quicquam auderet pro me mutire; preecipue ex quo videbant quomodo cum D. Regio aélum fuiffet; cujus hîc non refero hiftoriam, cum vobis fit notiflima. Sed tamen, cùm expenderentur omnia quas emiffarii de me dicebant, ad duo potiffimum ifti Voetii affeclae capita fpe&are videbantur. Unum, me effe Jefuitarum difcipulum,
&
|
in
quorum favorem
&
fcripfiffem contra illum Reformatas Religionis
Propugnatorem fortifflmum,Gisbertum Voetium; imô forte ab ipfîs clam fubmiffum me fuifle ad ferendas diffenfiones in his oris. Alterum, nullam mihi à Voetio unquam illatam fuiffe injuriam, nec illum ullo modo authorem extitiffe libri contra me fcripti, fed unicum Schoockium; qui cùm tune quoque in veftrâ Urbe forte fuiffet, ipfum hac in parte plene liberabar, & fibi foli vel honorem vel probrum illius fcripti deberi volebat; adeoque injuria me Voetium ideo aceufaffe, ut haberem praetextum adverfus Atlantem
a.
«
b.
«
c.
«
c
Corrafis
»
addition. Page 220,
1.
1.
& affeclae » les fauteurs. Page 2. Atlantem & » addition. Voir p. 221, Emiffarii
:
1.
220,
1.
8.
Apologetica.
»ji-m3.
295
illum fcribendi, atque fie Religionem veftram publiée traducendi. Atque hinc faftum ut putaretur, veftram fententiam duplici illi capiti
innixam
fuiffe
nec immérité plane,
:
fi
titulo
nomine
edito, fub
Aengevangen proceduren &c, quem Schoockius à juniore
Voetio prodiiffe
Ubi
ea fuerit, qualis
talis
typis exeufa repraefentatur in libello, fine authoris
haec
afferit.
omnia
refeivi,
putavi
meum
effe
rationes inire
me
juftifi-
&
aequitatem meae caufae apud eosomnes propalandi, qui forte fecius de illâ opinarentur. Sed quoad primum caput, nullâ labo-
candi,
rabam difficultate in me exeufando cùm enim fim eâ oriundus quâ fum regione, ejufque religionis quam profiteor, foli Galliae hoftes :
poterant mihi vitio vertere amicitiam
cum
iis
quibus folent noftri
Reges cogitationum fuarum penetralia referare, eos in Confeffarios fuos eligendo. Taies autem funt in Gallià Jefuitas; & fpeciatim R. P. Dinetus, cui uni quod feripferim probro mihi vertitur, in |
Régis Confeffarium eleftus fuit, paulo poft editam epiftolam quam illi inferipferam. Et fi, hac non obftante ratione, fuperfint adhuc
homines
ita partiales
ut graviter ferant
&
impugnare profitentur,
cùm
zelotae Religionis quae in his oris obtinet,
omnem communicationem cum
iis
qui illam
fe
id fane turpius ipfis débet videri in Voetio,
Ecclefiarum Belgicarutn decus & ornamentum, nihilominus ad Monachos quorum régula eft Jefuiticâ aufterior, eofque vocat Defenfores Veritatis, ut fe eorum favori infinuet, quàm in homine Gallo qui eadem facra cum fuo Rege palam qui
velit effe
feribit
colit.
Sed
praeterea, ut vobis liquidé conftet
quantopere Voetius ftudeat credant aliis ea perfuadere, qua; ne ipfe quidem crédit fi dignemlni légère libellum qui inferibitur Sep timee Objeâiones &c, qui continet illam epiftolam cujus occafione mihi imponere,
&
iis
qui
fibi
:
Jefuitarum amicitia objicitur, & cujus, ut aiunt, condemnationem à vobis Voetius obtinuit, aut fi faltem vobis placuerit ab aliquo qui ipfum legerit percontari quâ de re agat deprehendetis totum eum librum feriptum effe contra aliquem Jefuitam, cujus tamen nunc amieum me effe glorior, nec me docuerunt Magiftri me irreconciliabilem effe. Scietis infuper me vicies plura in illum Jefuitam tune fcripfiffe quàm in Voetium, de quo nonnifi obiter, diffimulato quoque ejus nomine, loquutus fueram. Adeo ut, cùm vobis author :
|
fuit iftius libri
conftituiffe,
&
condemnandi, videatur
fe
procuratorem Jefuitarum
quàm ullarum Urbium in
plus à vobis in ipforum favorem obtinuiffe,
conati fint aut fperarint confequi à Magiftratibus
quibus plurimum poffe perhibentur. Et quaedam honeftatis ac comi-
QjJERELA
2Ç4 tatis
i23-«5.
verba*, quae eo in libro pofueram, rapuit obtorto collo
furus
iis
qui
illa
folummodo
vidèrent, nec legerent castera,
mini intercedere familiaritatem accufaret,
non
b
fane in Galliâ, ubi
cum
Jefuitis; perinde ac
fi
,
perfua-
magnam quis me
tam frivolae accufationes contemptui
quà feveriffima Inquiûtio obtineret, Voetio colère amicitiam, idque inde probaret, quôd
forent, fed in aliquâ ditione in
me cum
arftam
eum nominem Celeberrimum Virum in titulo prolixae Epiftolae quam illi publiée infcripfi. Non dubito palam iis fore, qui hanc legiffent Epiftolam, mendacio eum fuiffe deleclatum, qui me fie aceufaffet, eofque nafo fufpendiffe adunco, quibus
Quoad fecundum teftes,
fi
crimen
illi
aufus
effet
proponere.
refutando non deeffent multi
eos voluiffem nominare, cenfui nihil tutius fore mihi
Schoockium
recla
caput, quamvis
talia
in
charitatis,
quàm
locum Voetii plecteretur, fi ejus fe vellet derivare; aut fi non tam eximiae in ipfum effet malletque aliquam exeufationem mereri, totius rei veriaggredi, ut in
|
tatem retegere teneretur. Prudentia, integritas, generofitas eorum qui adminiftrant eâ in Provinciâ in
quâ
degit,
mihi perfuaferunt
Remp.
illos juftitiam petenti
neutiquam denegaturos, quamvis nunquam antea quenquam ex illis compellare datum fuiffet, eofque omnes Schoockius amicos haberet, effetque Reftor Univerfitatis ipforum, cùm querelam meam adverfus ipfum detuli. Sola enim juflitia Refp. & imperia tuetur illius gratiâ, primi mortalium fylvas & fpeluncas reliquere ad Urbes ;
extruendas; ea fola
eft quse confert libertatem, ut è contrario ex reoimpunitate condemnatione innocentium nafeitur licentia, quas, juxta Politicorum obfervationem, femper fuit exitio Rebufpu-
&
rum
blicis
:
bonum
adeoque vix dubitabam prudentiflimos Magiftratus, qui Reip. optant, & authoritatis fuae tuendœ funt ftudiofi, follicite pro-
curaturos ut jus mihi, ubi id petiiffem, adminiftraretur.
Quid inde
evenerit, poftea refeiviftis,
&
quomodo DD.
Profeffores
quos Schoockius in judices fuos expetiit, eâ omni erga ipfum ufi fint manfuctudine quam exoptare poterat, |& nihilominus, prudentia fingulari, omnem quam expeclabam, & légitime defiderare poteram, fatisfactionem mihi dederint. Privatis enim non licet fanguinem, famam vel bona petere adverfariorum fuorum; fufficit fi eorum profpiciatur indemnitati, quantum judicis pote eft reliqua ipfos non fpectant, fed publicum. Quod autem potiffimum meî intererat in hoc negotio, erat ut retegeretur falfitas Univerfitatis Groninganae,
:
a.
«
Honeftatis ac comitaus
b.
«
Rapuit obtorto collo
»
» :
il
:
de civilité. Page 223, 1. 11. a pris prétexte. Page 223, 1.
10.
Apologetica.
S25-228.
accufationum adverius poterant jure mini
Schoockius funt
&
in veftrâ
Urbe inftitutarum
9Ç
quare non denegare Afta quas eo inferviebant, & quœ
excufaturus apud eos depofuerat. Sed
fe
tam
illa
me
2
dilucide aperiunt crimen G. Voetii
&
:
illa
Afta
talia
Collegae fui De-
fum di&urus, ut crediderim, cùm ea recepi, hos duos pedes conjefturos fugam ex veftrâ Urbe arrepturos quamprimum illis quid Groninga; faftum erat innotuiffet fuiffe Satifque habui ea Afta vobis mittere, nullâ petitione per me fpeciatim fadà, quoniam nec volebam, nec dum volo, Aftorem me matii, uti poftea
protinus
&
fe in
,
adverfus ipfos conftituere; reputabamque vos forte antiquius habitam publicâ, ex proprio motu nobili officio* jus
&
turos, in caufà
quàm ad id ab ullo inftigari. |Sed necdum obfervare potui documenta
adminiftrare,
tum
quae
vobis fubmifi
folùm paucis poft diebus exemplar mihi datum fuit hujufce decreti De Vroet/chap der Stadt Utrecht interdiceert ende verbiedt welfcherpelijck de Boeck-druckers ende Boeckverkopers binnen defe Stadt ende vryheit van dieu te drucken ofte te doen drucken, mitfgaders te verkopen ofdoen verkopen, eenige boeckskens ofgefchriften pro ofte contra Des Cartes, op arbitrale correctie. A&um den 1 1 Junii 1645. Et fubfcriptum erat C. De Ridder. Inde judicaffem velle vos plane fopire hoc negotium, nifi eodem tempore percepiffem Voetium habere fub praelo libellum contra me,
ullum effeftum produxiffe
;
:
:
nempe Epiftolam nomine Schoockii,
cujus abfque authoris confenfu editionem abfolvi curabat, illi nociturus fi poffet, novas in me calumnias publicaturus. Etiam poftea multi libri funt editi, nomine filii fui, qui omnes adverfus me, licet quoque contra alios, fuerunt. Neque id proculdubio ibitis inficias, quandoquidemcondemnaftis librum, ceu in Voetium editum, cujus duaj tantum vel très periodi |
&
&
ipfum fpeftabant, erat adornata. illos in
me
Non
reliqua fcriptio
tota in
quendam Jefuitam
& Bibliopolas, qui vendiderunt, ullam ideo pcenam
audivi tamen Typographos
libros excuderunt
&
incurriffe.
PraatereaVoetius&Dematius ita juftitiœ fecuri fuerunt, ob crimen cujus propriis fuis manibus funt convifti, ut loco fugœ quam eos ftatim arrepturos credideram, adionem injuriarum intentarint Schoockio, quafi eos calumniatus effet, eo quôd noluit perfeverare eâ in malitiâ quam ipfum docuerant ; ac aufus fuerat veritatem enunciare coram legitimis fuis judicibus, cùm de eà in judicio poftudébitas calumniatoribus pœnas vitare, nifi eam laretur, nec poffet j
a.
«
Et nobiti
officio » addition.
Voir p. 225,
1.
26.
Q.UERËLA
296 cùm
retegendo. Sed teftata
atque agitata
ifta lis
fuiffet,
utrimque con-
fatis fervide
ab initio
cùm jamjam
derepente
tentia, ita fufflaminata fuit, ut
ulterius in eâ
aî8-î3i.
ferenda
effet fen-
audiam ab aliquot menfibus
nihil
fieri.
IQuapropter ego, qui ejus prseftolabar decifionem, fperans multum infervituram propalandis injuriis quas pertuli, poffem dein|ceps
me jam Voetii, triumphum ante viftoomni ope non conarer tandem aliquando
vocari Defertor caufœ, prout
riam canentes',
falutant,
fi
juflitiam confequi.
Quem
in finem teneor hîc vobis dicere,
quomodo
junior Voetius
ait, in veftrâ urbe contra me, & de eo qui fervatus fuit Groningae contra Schoockium ut comparatione inftitutâ inter utrumque poffitis obfervare, num vobis honorifica fint necne quas fcribit, & ita incitari ad eam mihi fatis-
loquitur de procedendi ordine fervato, ut
:
faftionem praeftandam
quam
expeto.
Inter varios libros quos junior Voetius pro fuo pâtre emifit, pen-
dente Schoockianâ
lite,
quorum numerum non
infcribitur Pietas inparentem, in I
quo
K (non
ufque ad fecundam quaternionis
unus
fcio,
eft
qui
à quartâ pagina quaternionis aliter ejus libri paginas
quam
afferit Vos pronuninter meos, ait, caetera, totum negotium fuifle ciaffe contra libros & commiffum Deputatis ex ordine Seitatorio & Collegio DD. Profejforum, aut, prout loquitur pag. i3 philyrae 4, rem omnem per Deputatos Politicos & Academicos pera&am effe. Sed quanquam
notantur), expreffe loquitur de fententiâ
ftudiofe inquifiverim
nomen adhuc
quinam
il li
refcire potui. Ait
Deputati fuerint, nullius ex
illis
quoque eos cafum de quo inquirere
voluerunt in eo fundaffe, quôd in meâ ad veftrum ediftum promulgatum i3 Junii refponfione.l vos rogaverim, quandoquidem Voetium conftituebatis in reatu,
&
de vità ipfius quaaftionem inftituere vo-
lebatis, dignaremini, inter caetera, perquirere
num
confcius
effet
calumniarum quae extant in libro nomine Schoockii edito contra me unde vult credi ipfos fuppofuiffe quôd affirmaffem Voetium effe authorem illius libri; licet certifflmum fit nihil me aliud expreffe ;
dixiffe,
quàm
ejus effe de eo libro refpondere, ut qui pro fe
confcio editus effet; adeoque mihi
apud eos Accufatoris
partes fuiffe delatas, G. Voetio rei cui
a. 1.
eorum a
xpivifjicvbv
Triumphum
innitebatur, ut
"
;
licet
ait,
eàdem
in
«
Rei
»
:
le
ante vi&oriam canentes
criminel ou
le
& ipfo A&oris
refponfione
expreffiffime declaraverim,
»
addition.
1-2. b.
&
deffendeur. Page 23 1,
1.
12.
Voir
p.
23o,
APOLOGETICA.
»3i-»33.
207
nolle me A&orem in judicio effe contra Voetium, nec ipium in jus coram vobis vocare, nullamque vobis jurifdi&ionem in me competere, imô me de injuria proteftari, fi ullam velletis ufurpare. Affirmât prseterea patrem fuum nunquam auditum fuifle in eo negotio, nec illud unquam follicitafle vel procuraffe. Nunquam, inquit, AmpliJJïmus Senatus parentem fuper hoc negotio interrogavit, nec parens illi quicquam refpondit, nec unquam judicium Senatûs de famojis Cartejii libellis follicitavit aut procuravit. Et quaeftionem plane immutat nam in veftrà promulgatione i3 Junii declaraftis, fi vera effent quas de Voetio fcripferam, ipfum fore plane indignum munerum quas fuftinet in veftrà Urbe, imô illi fummopere noxium, ideoque vos velle rem habere cordi, & in veritatem inquirere; quod non aliam admittit interpretationem, nifi velle vos :
|
num illa quas, inter castera de illo fcripta, vobis videbanreddere indignum muneribus fuis, ac illi in crimen imputanda, vera effent. Sed iftius generis non eft res illa quam unicam junior Voetius dicit, pag. 6 quaternionis I", fuos Deputatos examiinquirere,
tur
eum
num Pater fuus etenim nunquam
naffe, fert;
eorum
effet
author
eum librum
refpectu qui illum compofuerunt; prout ex eo liquet
cùm Schoockius palam
fe illius
profitebatur, ejufque invidiam caufà,
qui nomen Schoockii prœcriminis loco habuiftis ejus vel
libri
authorem, in fe
nullam ideo cenfuram à vobis
dum effet
quôd Urbe,
in veftrà
derivaret, fublevandi Voetii veftrifve Deputatis incurrerit,
& etiamnum junior Voetius in omnibus fuis fcriptis impune laudat & défendit, nomine patris fui, peffima quaeque illius libri adeo ut :
quôd,
cùm
antea declaraffetis velle vos inquirere,
num
Voetius reus effet criminum quas illi impofueram, afferit fuos Deputatos de eo folùm inquifiviffe quod nec ipfe nec illi crimini ducunt, ita eos me condemnaffe, quôd fuppofuerint accufatum à me Voetium ejus
&
propter quam,
author fuiffet, condemnandus non ipfum ei culpas affinem fuifle, & falfiffimum me unquam eum illius accufaffe; nam declaraveram nolle me A&oris partes contra ipfum fufcipere, nec aliud in meis fcriptis afferueram, quàm eum librum pro eo fa&um fuiffe ipfo confcio, quod rei,
veniebat;
licet
etfi
illius
veriffimum
fit
|
nullatenus negat.
omnes quas
perquifitas afferit probationes, aliae non examinatas fuerint rationes, quas in meo libro pofueram, probaturus fuum patrem authorem effe fcripti illius quod
Praeterea
quàm quôd
funt,
praîfert
à.
«
nomen
Schoockii, nec fufticientes deprehenfas
Pag. 6 quaternionis
Œuvres.
III.
I »
addition. Page 232,
1.
fint.
Sed non
8.
82
QUERELA
2Ç8 addit,
&
me non
affirmaffe
patrem fuum
233-ï35.
illius Iibri
authorem extitiffe, mei libri,
è contrario, expreffe dixifle, pag. 261 editionis latinœ
nolleme
id leftoribus perfuadere; fed
&
confentiente. eo confcio à pâtre fuo negatum fuiffe.
Quod
&
tantùm pro
ipfe agnofcit,
illo
&
fadum fuiffe ait nunquam
Per quam.ergo regulam non folùm vult perfuadere me obligatum ad aliud probandum quàm quod fcripferam; fed quod magis mirum eft, fupponere me fuiffe obligatum fat rationum in meo libro ponere, ad id probandum quod non affirmabam verum effe ? Non addit quoque, refponfo meo ad promulgationem veftram i3 Junii (quod ait fuis Deputatis fuiffe in cynofuram judicii ab ipfis inftituendi), expreffe fignificatum fuiffe, quôd fi quid in meis fuiffe
fcriptis alicujus
momenti
videretur, offerrem id
quod tamen non
effet,
omne
fequitur eos non potuiffe methodo à
me
fatis
probatum
rogarer.
Unde
ibi propqfitce' infijlere,
ut ait
dilucidiùs probare
voluiffe eos facere, p. 6 qudter. I. lin. 9, nifi
fi
|
rogando
num
bationes mihi fuppeterent, praster eas quas dederam. Tandem ait patrem fuum, ad abundantiorem cautelam
alias
pro-
&cùm opus
non foret, uni ex Deputatis dediffe quinque hominum declarationes five teftimonia. Nempe primum Schoocki, cui quantum deberetur fidei, conftitit poftea,
declaravit
quomodo
ex eo quôd coram fuis judicibus Groningœ
follicitatus fuerit à Voetio,
Dematio
& Water-
&
faepius exoptarit, ut in ad illud teftimonium perhibendum, de Mis rejinterrogaretur, juxta confcientiam de fpecialibus forma nec Voetiis addi&iffimus, eft ponfurus. Alterum Typographi, qui ita pridem adhuc eorum Tribunal iniquum impreffit; adeo ut, fi in latio,
ipforum gratiam nihil falû depofuit, quod nequeo dicere, cùm ejus teftimonium non viderim, faltem credibile eft nihil eum declaraffe ipfis placuit, & caetera reticuiffe; quandoquidem ipfi judices, qui hoc teftimonium ab eo confcribi curarunt. non fuere, Tertium Waterlatii, quem Schoockius affirmât à Voetio & Dematio adhibitum ad fe corrumpendum, ut fie in ipfo corrumpendo allaborandum non fuerit ut taceam hominem effe tam reverendum, ut licet fit intima: admijfionis apud Voetium, Schoockius tamen fe honeftiorem putat, quàm ut velit quicquam fibi cum illo effe negotii. Quartum eft illius qui fe profitetur authorem nefeio cujus libelli qui inferibitur Retorfio Calumniarum &c. Sed is nihil aliud potuitdeclarare, nifi fe authorem effe illius libri, non Voetium, cui nec eum expreffe attribui ; folum monui plures effe qui id fufpicarentur; nec
quàm quod
\
:
a.
«
Propofitae.
»
Page 234,
1.
2
:
Prwfcriptd.
î35-j3 7
APOLOGETICA.
.
2ÇO
mihi crimini verti poffet, quôd eum librum ipfi attribuiffem, quandoquidem nec ipfe crédit ullum crimen admiffum fuifle ab ejus fcriptore, eumque in hune ufque diem laudat & tuetur, quantum poteft.
Ultimum
eft
nefeio cujus ftudiofi, qui etiam nihil aliud po-
quàm fe authorem
quorundam Carminum famoforum, in veftrà Academià diftributorum in ipfius favorem & ipfo praefente, dum quaedam difputationes haberentur. Sed nunquam eum aceufavi quôd malus effet Poê'ta folùm dixi eum procuraffe aut faltem permififfeut illa carmina fièrent, quod negari non poteft. tuit teftari,
extitiffe
:
Ad
haec
tam parum
eft
non
criminis, Voetiis judicibus, in carminibus
pridem alia curarit in fuis thefibus edenda, ejufdem ftudiofi, ejufdem commatis*, & aeque injuriofa ac prascedentia. Quin eo honore veftram afiîcit Academiam, ut de quodam, quem ex numéro veftrorum Profefforum effe confiât, meî fimiam effe dicat, quod his verbis expreffit ejufmodi,
ut filius
ita
|
:
Simia mendacis
Galli,
mendacior
ipfe.
Et palam eft, hœc duo ultima teftimonia tribus praecedentibus, numeri potius quàm ponderis gratià, addita fuiffe, & que poffet Voetius dicere fententiam non ideo tantùm in me latam fuiffe, quôd ei tribuerim librum quem non fecit, fed quôd plures taies illi tribuere voluerim ut fie, qui noffent caufae meaa juftitiam quoad unumquemque ex his libris, portent exiftimare me adhuc alios ipfi imputaffe, in quo peccaverim, juxta regulam quam ipfe & ;
filius ejus folent
p. 126, DoIofus
b
obfervare, licet
eam exprobrent aliis, Tribu, iniq., At fi eorum Deputati, foli
verfatur in generalibus.
meœ,
ut aiunt, refponfioni ad veftram promulgationem innixi funt, de folo demum libro qui Schoockii nomen praefert potuerunt quœ-
ftionem inftituere, quia eft,
me non
affirmaffe
ibi de hoc folo loquutus fueram G. Voetium authorem fuiffe vel
:
ac certum
illius libri,
nomen fuum non praefcripferit; nec de quofuiffe, quem rêvera fuum non reddiderit, eum
vel alterius alicujus cui
quam
id fufpicatum
laudando
&
defendendo, ut loquitur ipfius
par., Phil. B,p. 14, lin. 3. Videtis itaque, Ampliffimi Viri,
fuâ Pietate in
filius in
quôd juxta deferiptionem à juquo illi fidem nolim adhi-
niore Voetio factam veftrae fententias (in
bere, nifi ipfimet id volueritis), concinnata fuit ab ejufmodi Deputatis, |
qui partium nullam nullumque teftem audiverunt a.
b. «
Ejufdem commads » addition. Page 235, Dolofus. » Page 236,1. 14: dolus.
1.
27.
;
qui actorem
QUERELA
JOO reddiderunt
rem
eum quem condemnarunt,
a3 7 -a3 9 .
licet declaraffet nolle fe afto-
obnoxius effet; qui id fecerunt, eo non prasmonito, &cùm nequidem ab ipfo fciri voluerint quinam effent, licet fe obtuliffet ad alias dandas probationes quàm quaî fcriptas fuerant, fi à fe peterentur; qui mutarunt ftatum quaeftionis fuper quâ fundabatur prima veftra promulgatio, & rem tantùm unam examinarunt, quam fuppofuerunt ab accufatore fcriptam, licet eam non fcripferit, quam declararunt effe falfam, licet vera fit;quamque inftar criminis non confiderarunt ejus refpeétu quem accufatumillius fuiffe fupponebant; qui tandem, non contenti abfolviffe reum, judicando accufationem falfam fuiffe, condemnarunt infuper eum quem ipfi accufatorem fecerant. Attamen id à vobis velim hîc abfervari, ex nullis fequi legibus conftituere, nec aliàs veftras jurifdiftioni
condemnandum bari poffit
accufatorem, eo quôd reus abfolvatur, nifi procùm accufationem fufceptam fuiffe anitno calumniandi, effe
&
quod dicebat. Adeo ut, quamvis falfum fuiffet Voetium extitiffe authorem prœcipuarum calumniarum illius libri, quod tamen verum erat; & eum iftius rei accufaffem, quod non feceram & judicaffent illarum calumniarum authorem effe pœnâ dignum,quod non prseftiterunt ; & obnoxius fuiffem ipforum jurifdi&ioni, & tandem utramque partem & teftes audiviffent, ac omnes formas legitimi proceffûs obfervaffent non tamen juftam ideo habuiffent caufam me condemnandi, eo quôd prasfumptiones, cuilibet notiffimaî, fufficerent ad probandum quôd eum non accunulla fubeffet ratio credendi
;
|
:
faffem anitno calumniandi,
& jufta
mihi
ratio id faciendi fuiffet.
Dicetur forte, me non fuiffe condemnatum quôd ipfum accufaverim hujus libri, fed quôd plura alia de ipfo fcripferim meritô pledenda fi vera fuiffent, quas cùm pro falfis habita fint, id folum inquifitum, num feciffet librum contra meeditum, ut fi author illius extitiffet, potuiffem excufari à recriminatione, utpote prior ab ipfo petitus injuriis. At fi id foret, debuiffent ergo enotare quafdam faltem voculas ex meis fcriptis, quibus fe lœfum putaret, & me praemonere, ut fi necdum fufficienter omnia probaveram, alias probationes adducere poffem. Id autem fadum non fuit; & poffum amrmare, duo illa fcripta quas à vobis damnata dicuntur, nihil continere, non folùm quod non fit veriffimum, fed etiam quod, fi falfum effet, adioni injuriarum inftituendaî queat fufficere; uno tantùm, in epiftolâ ad Cel. Vir. p. 36, excepto, quôd eum calumniatorem & mendacem appellavi. Sed id tam luculenter probavi, illo ipfo in locoubi fcriptum eft, ut querelam de eo inftituere non valde illi utile fuerit. Et fi 1
|
teftes
dandi
fuiffent,
fuppetebant ad
manum, non unus
vel duo, fed
APOLOGETICA.
23 9 -34'-
^OI
ufque ad tredecim, omnes veftraî Religionis & ex primoribus Urbis Sylvaeducenfis, qui teftantur fe ab ipfo calumniis difciffos fuiffe, fuumque teftimonium publicum fecerunt, curando illud typis exfcribi. Mar. Epift. Apol., pag. 45, & in Ult. pat., pag. 11S'. Id quoque poffem affirmare, quôd licet Voetii plures emiferint libellos polt alterum meum fcriptum, quod infcribitur Epijlola ad Celeberrimum Virum &c, quibus illud conantur refutare, nihil tamen potuerint diftin&e referre in quo fe laefos pertendant, nifi quôd dixerim Gisbertum Voetium reum effe libri Schoockiani & quôd, quo perfuadeant iis qui Belgice tantum illud effent lecturi, multas in ;
latinâ editione extare injurias quae interpres Belga omiferit, obfer-
non bene reddita fuiffe quod eft mendum typotheeo queruntur fe potius non
varint, in Aengev. Proced.,fcurrilia diâeria
Poëtifche fchimpwoorden ; fed praeterea, tae,
qui potuh poëtifche loco poctjighe, in
quàm
nimis vapulaffe. Ampliffimi Domini, poteftis animadvertere illos gloriari quôd à vobis obtinuerint condemnationem ejufmodi fcripti, in quo nequidem ipfi ullam juftaî querelae caufam poffunt obfervare. Et ut fciatis, fatis
|Ita,
quôd cùm defcribunt iftius condemnationis circumftantias, dicendo G. Voetium earn nec follicitaffe nec procuraffe, eum à veftris Deputatis nunquam auditum fuiffe, ipfummet uni ex illis teftium fuorum, qui nec generis
ipfi :
id
auditi fuerunt, declarationes exhibuiffe,
non
&
plura iftius
faciunt honoris veflri gratiâ, aut perfuafuri fuarft
innocentiam vel meum crimen iis qui fua fcripta legent (confiât enim me conveniendum fuiffe coram judicibus meis legitimis, vel in lefi
defuturam vobis omnibus authoritatem ad juftitiam ab ipfis confequendam, fi caufam ipfius fufcipere voluiffetis, miffotam extraordinario agendi modo), fed potius ut glorientur de poteftate quâ pollent apud Vcs, & fe tam formidabiles reddant veftris fubditis, quàm norunt fe inpofterum contemptibiles refiduo orbi futures, poftquam fua crimina innotuerunt. Id quoque dignemini obfervare, quôd in eodem libro in quo junior Voetius haec omnia fcribit de vobis, & adhuc in alio infcripto Tribunal iniquutn quem poftea emifit, non alio fine quàm calumniandi DD. Groninganos ob jus mihi adminiftratum, impudenter & abfque ullâ ratione viffimâ culpâ fuiflem, nec
eadem
ipfis
exprobrat, quae dicit à vobis facla
fionem fumit eos traducendi
&
fuiffe,
&
inde occa-
plenis conviciorum odiofiffimorum
plauftris in illos invehendi.
|Duo vel a.
s
tria
Et in Ult.
proferam exempla, ex pat.,
pag.
n3
»
illo
Tribunali iniquo defumpta.
addition. Voir p. 239,
1.
6.
2
QyERELA
02
241-242.
extat in epiftolà pag. 9, ubi dicit: Licebit protejîari contra iniquamillorum' fententiam ac judicium, in quo nihil ejl judicii ; imb
Primum
quo tôt fère nulhtates, quot ab itnperitijjhnis rerum juridicarum committi poffunt : qualesfuut judicis incompetentia, allegationum falfitates, negleQce citationes partium , litis contejlatio, & plura alia quœ judicium fine in meo Ubro reperiuntur. Ita ei eft fententia iniqua allegationes incompetentem, judicem fuiffe fupponat judicio, quôd in
&
&
omiffam litis conteftationem. negle&as citationes partium, Qua? tamen omnia ab ipfo veftrae quoque in me fententia; tribui, paulo ante oftendi". Et libri pag. iE>, has fententias contra eos proQuicunque nocentem jujlificat, ac innocentem condemnat, nunciat
falfas,
:
Deo abominatio; & fuppliciis Me dignus, dicare oppreJJ'um, opprimere reperitur. Et pag. uterque
qui
cùm
3r, 32
debuit vin-
&
nat ac defcribit in particulari quemlibet ex judicibus, de
33, nomi-
illis
peflima
quaeque fingendo, vel recitando folius Schoockii fide (qui pravas falfas de Collegis fuis innocentibus fufpiciones ab ipfius iftas ut eos fufpedos pâtre jam diu ante inftillatas fibi fuiffe profitetur) Deputatorum veftrum aut credo cuiquam Non conetur. reddere vobis effem, fi forte taediofus veftrorum gratum fore ita defcribi, & pluribus hîc infifterem, oftenfurus quàm vos offendat, haec omnia
&
,
fcribendo.
Sed teneor vobis indicare, quantopere DD. Groninganos offendat calumniarum fuarum. Acprimum, quoad incompctentiam
iniquitate
quam illis exprobrat, omni fpecie nim caufa dire&a & commendata
probabilitatis deftituitur.
Mea
ete-
|
bus
illius
fefiorem,
fuitab Excell. D. Legato OrdiniProvinciae in quà Schoockius, de quo querebar, agit Pro-
&
decifa fuit à cœteris Profefforibus qui, juxta
fuae privilégia, judices ejus legitimi erant;
&
Academiœ
qui adeo non egerunt
quà Magiftratus. Adha-c eorum judicium revifum, examinatum & confirmatum fuit à DD. Curatoribus ejufdem Academiae, qui funt ex Ordinibus Provinciœ. Et tamen junior Voctius integrum librum audet contra hoc judicium fcribere, etiam quà
in eo
fub titulo
Profeffores, fed
ita
odiofo, ut
eum
infcribat Tribunal iniquum,
& fie veftrœ
confidit proteftioni, ut alterius intégra; Provinciai majeftatem lœdere
non metuat. Dicet forte etiam
demiae
veftrae.
me aufum
Sed nulla
fuiffe fcribere
poteft comparatio inftitui inter
Page 241,1.4
a.
«
Illorum
b.
«
Qux.
c.
«
Vcl recitando... profitetur
.
.
».
oftendi
»
adverfus judicium Aca-
:
illam.
addition. Voir p. 241, »
1.
i3.
idem. Voir p. 241,
1.
20.
utrumque
:
Apologetica.
24S-344-
nam
in illo prastenfo judicio
Académie
joj nec de
veftrae,
criminali agebatur a fedfolum de Philofophiâ, de
civili
nec de
quâ confido plures
;
me effe judicem œque competentem, ne magis dicam, ac univerfam veftram Academiam. Et tantum eft difcriminis inter judicium quod impugnat junior Voetius & illud quod impugnavi, quantum eft inter vera praelia quœ fiunt in bello, & in quibus|fubeft vitae periculum, & théâtrales pugnas, aut difputationes theticas, quœ fiunt in veftrâ Academià, in quibus nulla fit effufio fanguinis, & citra omnern iracundiam, fi qui difputant honefti probi fuerint. exiftimare
&
Inauditum
eft
Magiftratus
fe
immifcuiffe iftiufmodi difputationibus,
quœ inter litteratos de rébus Philofophicis nunquamfando audiverim b quenquam ita pugnaffe.cum evidentibusmendaciis
oriuntur; ut, è contrario, infolenter &licenter
& calumniis
c
im-
intolerandis, judi-
cium fa&um à judicibus legitimis, qui amici fuerint & fœderati eorum quibus eft obnoxius, quin ex rigore juris exemplum in eum ftatutum fuerit.
Nequit autem junior Voetius excufari à contumeliis quibus DD. Groninganos profcindit, eo quôd pater fuus eorum jurifdi&ioni non
Etenim pater ipfius nec A£tor nec rcus fuit in eo negotio; omnino contra illum judicatum fuit; folùm admiffae funt depofitiones Schoockii, ut fit in omnibus proceffibus criminalibus, fubeft".
nihilque
cùm tur,
cxcufando crimini ejus, qui accufatur, infer-
taies depofitiones
vire poffunt. V. g.,
querela adverfus aliquem à creditore inftituaadulterinos fibi in folutum expenfos tulerit,
fi
quôd nummos
&
hic dicat, fe excufaturus, nefciviffe
fecufos
fuiffe, fed
jurifdidionis,
ejus inftituere fiunt
non ;
&
rum quos
alter ille
eum
non
ejufdem procelîum
fuerit
citare
&
non poffunt ideo non admittere depofitiones quae |
liberando, de
illi
fi
judicum poteftate
adulterinos, nec à
elTe
& earum veritatem in tantum
dilucidas continent litteras
alio fibi datos;
eft in
fed
contraeum,
infervit
ab
nummos
quo
(v. g.,
fi
judicare debent; proferret ipfius
expendere,
& falfi
fi
quantum
probationes
ita
manu nummo-
monetarii
defcriptam fpecificationem fingulorum iftorum
ad illud debitum exfolvendum miferit, ne creditor ultra
conqueri pqffet fe effe ei debitorem)', ut teneantur ipfum abfolvere, erunt quoque illi communicandae qui adulterinos nummos recepit, a. Parenthèse omise (dequoy aujft vos Profejfeitrs n'ont aucun pouuoir de iuger). Voir p. 242, 1. 22-23. b. Page 243, 1. 8-9 ie n'ay iamais veu, ny oiiy dire. c. « Et licenter » addition. Voir p. 243, 1. 10. d. Omis & qu'on ne l'a.. . avec luy. Page 243, 1. 17-18. e. Parenthèse (v. g., debitorem) ajoutée. Voir p. 244, 1. 5. fi. :
:
:
.
.
QUERELA
J04 ut recurfum
J44-J46.
fuum habeat contra fabrum eorum.
jure conféras convicia
&
calumnias quaî funt
Falfae
in Iibro
illi
monetae
Schoockii
;
&
quoniam de ipfo queftus fum propter illa convicia, fe excufaturus dixit, fe eorum fabrum non extitiffe, fed G. Voetium, nec fciviffe, cùm me non noffet, quôd falfa effent. Debuerunt verô judices ipfius expendere, priufquam
eum
vel
& talia ipfis
condemnarent,
vel abfolverent,
num
a&a, ut nequirent jus, quod petieram, mihi adminiftrare, nifi illa ad me mittendo. Nec poteft etiam queri junior Voetius, litem non diu conteftatam fuiffe, me uno duntaxat epiftolio caufam meam egiffe, abfque Procuratore & Advocato, nec omnes eos ritus obfervatos fuiffe quos vitilitigatio excogitavit ad lites confecrandas immortalitati. Hae enimformalitates non requiruntur, nifi ubi jus in dubio verfatur; & moris eft in omnibus Curiis, ut cùm partium altéra tam malam habet caufam, vere loqueretur ;
ad
id confignavit
de piano judicetur, alterius replicis non auditis. Ita Schoockio indultum eft quantum fpatii & otii petiit ad confulendum de fuo negotio & fe defendendum de nullâ hac in
ut id ex ipfius ore patefcat,
|
:
fuorum reliadvocatorum meorum eloquentiâ, fola juris mei evidentia caufam meam vel fubtilitate procuratorum egit; fed judices tam aequi fuere, meaque petitio tam moderata & jufta, ut eam totam mihi concefferint. Nec plus juftae caufae fubeft juniori Voetio querendi de hoc judicio, eo quôd unam aut alteram voculam quaî minus fapit ipfius palato contineat, nempe fcelerata manus & fcenœ fervire ; aut quôd unus ex judicibus mihi fit amicus, non fuo patri. Nam, quoad vocabula quae dura ipfi videntur, molliora adhibere non poterant probi Judices, & qui vitia deteftantur, ad crimen de quo agebatur exprimendum praîterea quôd haî voces non aliter ponuntur, quàm ad parte injuria queritur; nec etiam poteft dicere judicum
gionem praîoccupatam
fuiffe vel :
;
exprimendam depofitionem Schoockii,
qui, uti verifimile
acerbioribus refpeftu Voetii ufus fuerat, ut
fe
liberaret
eft,
eum
multis
taxando.
Et fane eorum iniquitati exprimendae, qui fe infcio taies infarferant fuo libro calumnias, ex quibus periculofum reatum poffet fubire, quid mollius potuiffet dicere, nemine nominato, quàm eas fuo fcripto
manu?
quandoquidem id ad fe rapit G. Voetius, folo fuo crimine offenditur, non verô ab iis qui fcapham fcapham dixere*. Quid etiam mollius, quàm comcediae conb non quidem veftrum judicium, ut ferre per vocu\as fcence fervire |infertas fuiffe àjceleratâ
Sic ergo,
,
a.
b.
Texte français ceux qui « Per voculas. fervire :
.
.
l'ont
nommé. Voir
» addition.
Voir
p.
246,
p. 246,
1.
1.
5.
3.
m
Apologetica.
246-H8.
conatur fuadere Voetius, vos fuis rixis impliciturus, & contra Groninganos utquondam contra me inftigaturus, fed malas artes quibus ufus eft ad falfa fabricanda teftimonia, & omnia peragenda quae egiffe debuit, ad eam veftram extorquendam fententiam quam obtinuiffe dicitur,
fie
ut poffit poftea gloriari
fe
illam nec follicitaffe nec
procuraffe?
Quoad amicitiam quam
pertendit mihi
tercedere, in eo mihi injurius
mihi amicum
eorum
eft
eft,
cum uno ex judicibus inunum tantùm ex illis loco habeo, prout nemo
quôd putet
omnes enim eos eo quem magni non faciam. Sed
elfe;
viceverfa
amicitia noftra
quam G.
Voetius contraxit cum Schoockio, Dematio, Waterlatio fimilibus, quos pedetentim fuis rixis implicat obligat ad fuî defenfionem, eos complices fuorum criminum
non
ei eft fimilis
&
&
faciendo, ac
peenitudine
tanquam fe
hoftes crudelifllmos infe&ando, ficubi aliquâ
duci teftentur
:
quem
ut patuit exemplo Schoockii,
ideo in jus vocaverat; at poftquam reciproce
fibi
interminati fuerant
dum metuunt utrinque ne haec difpalefcant myfteria, in gratiam fimul rediiffe. Talia inter me & DD. PP. Groninganos, nulla fubfunt fecreta; horum benevolentia nullo nititur intereffe, nullà etiam converfatione nonnifi enim bis eum fum alloquutus, cujus fpeciatim amicitia mihi exprobratur; neque ad eum fcripfi durante hoc negotio, quôd fignificaflet diu ante" nolle fe 11 i immifeere. Odium etiam quo junior Voetius dicit eum ferri in fuum parentem, ita juftum eft, & G. Voetius fie illud commeruit, ut id negare nolim. Is tamen quem ita pro adverfario fumit, tam faepe optavit redire cum ipfo in gratiam, ut fatis oftenderit, non fe perfonam, fed vitia Voetii odiffe. Ac credo eodem flagraffe odio cœteros omnes, fecretorum fuorum revelationem, videntur,
|
:
ï
neminemque eorum crimen Voetii, ubi
modi enim
illa
fuiffe
qui non fuerit deteftatus
vifa funt ac~la quae
funt ut, vel ipfomet
p. 2. prcefat.) crediderint plurimi,
&
averfatus
produxit Schoockius
filio
iis vifis,
:
ejuf-
tefte
(Tribunalis iniqui
non
poffe amplius, vel
ipfum vel Dematium honeftorum & proborum virorum cenfu venire. Sed cùm is favoridque odium ex folo zelo juftitiœ pependerit, quo majores fuerunt & caufam meam favorabiliorem, Voetianam magis odiofam, reddiderunt iis quibus innotuêre, eo amplius judicii fui aequitatem comprobant. Ut ut fit, nec amor nec odium judicum, G. Voetium & Dematium reos fecere, fed a&a iplorum proprià manu feripta, & quœ |
a.
«
Diu ante
»
Œuvres.
III.
addition. Voir p. 247,
1.
7.
83
Q.UERELA
jo6
248-2 5o.
haftenus non denegarunt, eos palam convincunt, quôd ftuduerint de fado corruperint, ad falfum tefticorrumpere Schoockium Nam, primo, ut conftet quid perhibendum. monium contra me ,
voluerit Voetius tere,
quôd
Schoockium in Actorum
in illorum
manu
teftimonii,
eam
&
judicio affirmare, îufficit animadver-
formulam Schoockium ut motu proprio &
principali (quod continet
& quam
fuâ fcriptam,
fequerentur), expreffe vellet
hune
mifit ad
afferere, fe
fpotite Juâ contra me fcripfifle, fuumque librum peregifle, partim Ultrajedi, partim Groningas, & quidem folum, ita ut nec Dom. Voetius nec quifquam alius ejus author, five in totum, Jive ex parte
quod ad materiam, aut quod ad difpofitionem, aut quod adjtflum, adeoque negare ullam ad id materiam Voetium fibi fuppeditaffe. Cui addi poffet ejufdem Voetii epiftola ad Schoockium, feripta 21 Jan. 1645, quae Groningae édita fuit* in Bonœ Jidei Sa-
fuerit, aut
Summa hue redit. Te ex re conji(nempe contra me feribendi), teque opus illud
cro, pag. 35, cujus haec funt verba;
lium cœpijfe &JtatuiJfe quoad materiam, formant, methodum, Jl/lum, inchoajfe, abjolvijfe; chartas &fchedasàme tibi tiullasfuppeditatas autfubmiffas,nec ullam vel minimam pagellam prœformatam, quam in de/cribendo tuam j
feceris,
&c.
Deinde ut conftet (quae duobus capitibus abfolvuntur
:
primum
Schoockium contra me fcripfifle proprio fuo motu nec incitatum à Voetio alterum, nullam ad id Schoockio fuppeditaffe maeft
;
teriam) effe falfiffima, fufficit videre aliam Voetii epiftolam, quœ etiam extat in Bonœ Jidei Sacro, p. 28, fcriptam 3 Nonas Junii 1642. Nam à limine hase habet
:
Non
pigebit denuà
te
hortari
ut, in difputatio-
nibus contra Scepticos pergas, & quidem qtiàm primum, fequejiratis tantifper reliquis tuis meditationibus. Erit hœc pulcherrima occafio furiofi & ventofi iftius promifforis R. Dejcartes hiatum objtruere. Appendix illa ad Meditationes primœ Philofophiœ, édita Amjlelredami, imprimis te ad operis hujus delineationem exjlimulare débet. EJl illa totfuriofis & contradicentibus mendaciis ac calumniis in hanc Acade\miam nojlram meamque imprimis Pro/effionem delibuta, utfèrream yuorumvis leâorum patientiam vincat. Ita feilicet loquitur de innocentiflimo feripto, in quo nihil de ipfo dixeram, quod, imô duplo majus, meritus non fuiffet. Et hoc evidenter demonftrat Voetium exftimulafle Schoockium, ut contra me feriberet utitur enim etiam :
verbis hortari
#
exjlimulare ;
&
plufquam femel eum
incitaffe
:
dicit
Laquelle Mejfieurs du Sénat Académique de Groningue ont a. Omis fait imprimer. Voir p. 248, 1. 24. :
Apologetica.
s5o-j53.
enim denuo oppofitus
&
id
epiftolâ hortari ad
in
feciffe
ad Me-
occafione Appendicis
cui fcripto rêvera liber Schoockii
Philofophiœ,
eum ad hase refpondere, fe Schooccontinuandas Thefes contra Scepticos,
Scio equidem
fuit.
kium hac meafque
hortari ;
te
primœ
ditationes
307
illis
opiniones impugnandas
quem
;
cùm nondum
fed
me
adin-
non Schoockium ad eum feribendum adhortari, quàm illum extimulando ut me impugnaret & quamvis tune Thefium aut Difputationutn nomen imponeret ei fcripto quod in me volebat ventus
effet titulus libri
poftea Schoockius in
edidit,
potuiffet expreffiùs
;
&
adornari, cujus poftea titulum ipfe excogitavit, ut déclarât Schoockius, rêvera tamen idem futuruserat liber; nec enim quaeftio eft de nomine, fed de re, feil. de calumniis de quibus queror. Et quo haec dilucidiùs explicem, obfervetis, quaefo tria diverfa feripta hac occafione emiffa fuiffe pro Voetio nempe librum qui in:
feribitur
Admiranda Methodus
aliud
quàm
eft
Philojophia Cartejiana, nihilque
five
cento convitiorum contra me, fub prœtextu meas opi|
niones impugnandi
;
dein Prcefationem ejufdem
lipomenis, in quibus expreffe conatur author
libri
iis
eum
fuis
Para-
refpondere qua; de
Voetio feripferam & tandem Narrationem Hijloricam, quae prodiit Academiae veftrœ nomine, in qua agitur de iis quas refpectu D. Regii ;
contigerunt. Clare autem apparet ex Epiftolâ 2 Junii* 1642, confifuiffe me tribus his modis impugnandi. Nam, prœter primum, ad quem hortatur Schoockium verbis quse modo citavi, en ut loquitur de duobus aliis De iis quœ Academiam noftram tangunt, videbunt DD. Profeffores, nec patientur eum conqueri nos effe ipfi debitores. De iis quœ in me immerentem congerit maledidis retundendis, etiamnum deliberamus : utfilentio litemus, nemo ex Colle-
lium Voetio
:
gis,
quodfciam, confulit ;Jed per quem, aut quâ ratione, rejpondendum %uoç. Sunt qui me,funt qui filium,funt qui te defignant;
fit, iv Sofa pake/.
fed de hoc ampliamus. Intérim quœ ad veritatem hiftoriœ pertinent confignabuntur ; etiam, ubi opus, tejîimoniis confirmabuntur Ita jam .
tum in fuas quantum ad quod tacere
partes fuos id
DD.
Profeffores pertrahere fatagebat.
quod ipfum privatim fpe&abat,
illud
ipfum
feilicet
praefatione libri Schoockiani continetur, fatis decreverat :
utfilentio, inquit, litemus,
nemo
confulit.
Sed adhuc
Et
non
flucTua-
bat, num quae feripturus erat ipfe, aut ab aliis procuraturus ad hanc rem, emittenda forent fuo, an filii, an Schoockii nomine Sed de hoc, ait, ampliamus. Quod proprie eft dicere, alios quidem fuadere, ut vel ipfe, vel filius feriberet, fed fe magis cupere id fieri à Schooc:
|
a.
Texte français
:
Troifième Iuin. Page 25
1, 1.
8.
.
Q.UERELA
jo8
»5j-s54-
Et poft haec voluit Schoockium in judicio declarare, quôd motu proprio nec à Voetio incitatus Etiam ex eàdem epiftolâ patet, ei Voetium tantum materiae fuppeditaffe quantum potuit. Nam paulo poft fie de meis opinionibus loquitur Operœ pretium feceris, <Ji > omnia ijiius farinœ paradoxa excerpferis, & cum antiquorum feepticis aliifque hœreticis (apud Augujlinum & Epiphanium de hœrefibus & Gennadium) teratologiis comparata, refutaris, i. facris literis, 2. rationibus, tum diredis tum ducentibus ad abfurdum & hominem in contradiâionem adigentibus, 3. confenfu Patrum, 4. confenfu antiquorum Philofophorum, Scholajlicorum, & recentium Theologorum ac Philofophorum', ut appareat effe communem cau/am Chriftianifmi, & omnium Scholarum. Hoc autem ubique notandum,nihil novi eum producere five quidfani, Jive quid infani ojîentet, &c. Atque Schoockii liber ex bellulis hifee kio.
fcripfiffet
!
:
,
materiis conflatus
quod
|Id ipfum
eft.
infuper intelligi ex aliâ Voetii epiftolâ quinto poft Menfe, nempe 25 Nov. 1642. cùm Schoockii Particulares opi~ liber effet fub praelo, in quâ hsec verba extant dixi, poteft
feriptâ
:
niones Cartejii ventilare, alterius
ejl
operis
&
Tu modo
injtituti.
mitte nobis nec verba nec promijfa, fed excerpta
illa
&
re-
chartas quas
Lacuna Ji quœ fit in generali feiographiâ hujus methodi, nos dabimus operam ut hîc fuppleamus, nifi tu fuppleveris Et hœc abunde fufficient hac vice Particulares difputationes non curamus. Quid ergo? ut ingeniofe loquitur D. Marefius Ult. pat. p. 41 3. Mera convicia. Et fie confiât totius libri edendi confilium ex voluntate Schoockii non pependiffe, qui optaffet meas opiniones particulatim impugnare, quod longe honeftius fuiffet fed ex arbitecum hinc
abjlulijli.
.
;
folùm voluit generatim in me feribi, & omnes locos communes fuarum invedivarum explicari ad me traducendum; adeoque Voetium authorem ejus primarium mérité haberi. trio Voetii, qui
Si hae probationes, qua; confiant Aftis
manu Voetii
feriptis
& quaî
convincendo nondum fufficiant, nec mille teftes ad id fufEcerent. Sed prseterea declaravit Schoockius, fe adhuc affervare Ideam praefationis, feriptam manu Voetii & prœfatio illa continet ultra 60 paginas, eftque totius libri portio maxime injuriofa. Idem declaravit de comparatione cum Vanino, quae ipfis unicum eft fundamentum me Atheifmi infimulandi nempe, quôd feripferim contra Atheos, & quôd Vaninus contra eofdem feribere finxiffet,
non denegat,
illi
|
:
:
a.
Omis
p. 252,
1.
:
feilicet
20-22.
Reformatorum Lutheranorum, Pontificiorum Voir .
APOLOGETICA.
»54-ï5€.
JOÇ
me
unde condudunt
clanculum Atheifmum doverba affirmantia qubd fubdole atque admodum occulte Atheifmi venenum aliis affrico, efle ab aliâ manu quàm fuâ, id eft, à fceleratâ illâ manu, de quâ fupra loquutus eft". At praecipue queftus fum de illis verbis, quod atrociffimam & omni fupplicio dignam contineant calumniam, & juxta leges certum crimen fit determinandum ei qui queritur in judicio, non verô debeat vagari in incertum, ut fit à Voetio, cùm ait fe calumniis meis impetitum fuifle, etfi necdum minimam oftenderit voculam, quâ eum praeter jus & fas laîferim. Praeterea Paralipomena praefationi addita, & quorum ultima pericopa fola plus habet fere acerbitatis & veneni quàm refiduum opus, ab initio Schoockius reprobavit, Voetius nunquam. In immenfum excrefceret mea oratio, fi deberem hue congerere omnia argumenta, quae evincunt falfum efle teftimonium quod fug-
Atheus
ipfe licet;
Quin
cere.
expreffe Schoockius declaravit
|
geflit five praefcripfit.
Sed. quaefo vos, obfervate, realia
&
om-
efle illa
nia quae hîc propofui, neque pendere ex relatione Schoockii
;
nam
non éditas quas dicit efle pênes fe, nifi rêvera eas haberet, fervidius fuam litem contra ipfum Voetius fuiflet profecutus. Quod oftendit quàm impudens quoad
praefationis
ideam
alias fchedas
|
fit
junioris Voetii
dum
calumnia,
ipfos unius teftimonio nixos
exprobrat
judicafle (quod
DD. Groninganis
maxime
urget)
:
licet
enim ad Schoockii verba non attendiflent, fat' praeterea probationum habuêre. Et tamen evidens eft, declarationem ipfius Groningae fadtam, longe plus fidei mereri eâ
Nam
trajefti.
nihil aliud
in Ultrajeftinâ, praeterea
quam
quôd
ante fecerat Ul-
ipfi
fuggefta fuerat,
quàm quod putabat è re fuâ efle, videlicet fe cui nomen fuum jam praefcripferat, nec erat co-
deponebat
authorem efle libri ram judicibus, nec metuebat reprehendi, licet non foret verum quod declarabat eamque duntaxat feriptam exhibebat amico fuo, quem fatis potentem arbitrabatur ad fe extricandum, etfi falfitas illius difpalefceret. At Groningœ id depofuit quod refeiri ipfum pu;
debat,
&
fummopere difpliciturum
illud depofuit, nifi
atque retur
fie ftatui
cum
& criminis alieni
onus in
fe derivaret,
Quin
eft.
eadem
& in
fuifle Ultrajecî:i,
Lire
b. «
:
fummis
poteft folâ juftitiae reverentiâ
ea profitenda quae profeflus
a.
erat
aliquo animi taedio
fi
ferio
loquutus fum. Page 254,
Cum... tsdio
» addition.
1.
",
fuis amicis;
nec
& coram judicibus
;
& metu pœnas, fimentieum adattum
fuifle
ad
declaravit confeffurum fe
judicio de re totâ interrogatus
i5.
Voir p. a 56,
1.
ai.
Q.UERELA
JIL fuiffet.
Et
jus ullo
fere
256-J58.
femper contingit, cùm examinatur reus
modo
intereft veritatem celari, ut depofitio
vel teftis, cu-
quam
facit
in
iis quas extrajudicialiter dixit, nec tamen ideo quifquam poteft ndem ei derogare. Sed neque fatis eft probaffe falfum fuiffe teftimonium quod Voetius praefcripfit Schoockio non fe credet conviclum, ni probetur infuper, quôd eum ad taie teftimonium peihibendum importune admodum follicitaverit. Quare vos expendere velim, non folùm id eumpetiiffeà Schoockio, fed rêvera, quod pejus eft, expreffiffime illi
judicio adverfetur
|
;
nam hœc verba pofuit ad calcem formula; quam prœfcnbebat: Stylum faciès luum, ubi opusfuerit; intérim teftimonii «y.piSet'a fervatâ ubique, quantum per Latinitatem fieri poterit, imprimis ubijubvirgulavi. Acque fie volebat effe vocem Jacobi manus Efavi, ftylum Schoockii mendacia Voetii. Stylum mutari praecipiebat,
praecepiffe
;
&
&
exacte retineri fenfum
fed
omnium
quai praeferibebat
:
praefertim
earum vocum fub quibus lineas duxerat ; atqui fubvirgulata erant omnia illa quas fuperius retuli. Qui norunt Voetium, non nefciunt,
quàm importunus fit mos eorum refpe&u quos habet kius erat.
Hoc
ipfa
ille
rogandi aut praîcipiendi, prœcipue
inferiores vel obftriclos, qualis
Schooc-
eum
traxit in
comprobavit experientia, eo quôd
quoniam non perfeveravit in illo teftimonio. Adhœc, nonne Voetio tribui debent omnes Waterlatii itiones ac negotiationes, & quicquid à Dematio faétum fuit, ut paulatim Schoockius induceretut ad concipiendumfuum teftimonium eâ formula quœ ipfi prœfcripta fueratî Res enim illos duos non fpeftabat, nifi quatenus erant amici Voetio. Et tamen affirmât Schoockius faepius ad fe ventitaffe Waterlatium eà de caufà, & fibi mififfe Groningam formulam teftimonii quod Voetius expetebat; fed aliud fe jus,
|
fubmififfe
magis conforme
veritati,
eum
illi
per confcienHam
fubfcri-
bere non poffet. Rêvera, ex iis qua: poftea funt fequuta, cognofci poteft in teftimonio à Schoockio fubmiffo, omiffa fuiffe verba, qua:
continebant prajcipuum mendacium,
nempe Et quidem Jolum, :
ita ut
nec Voetius, nec quifquam alius ejus author.Jive in lotum,five ex parte fuerit,
eo
quoad materiam; & alia quaedam in eorum locum repofitaab Et quoad rô motu proprio & fere reliqua omnia, conatum elabi per aequivocationem, reponendo Methodum ubicunque
fuiffe.
fuiffe
Voetius librum pofuerat; fignificari,
fie
ut per
quàm ordinem capitum
Methodum
& ftylum,
haberi, nihilque ultra affirmare de conviciis deelaravit.
Nec
nihil
&
vellet
materià, uti poftea
iftam aequivocationem curabat Voetius
liber inferiberetur
aliud
cujus volebat author
;
cùm enim
Admiranda Methodus, non dubitabat omnes qui
1
APOLOGETICA.
*58-26o.
lefturi effent
J
hoc teftimonium, per Methodum totura librum
1
effe in-
Sed reliqua, in quibus Schoockius formulae ipfius non non videntur ei plene fatisfeciffe, ac fpeciatim omiffionem
tellecturos. inftiterat,
preffit
Nam
& quidem folum, &c. teftimonium, nec eo ufus
vocabuli
veniente,
per plures feptimanas iftud donec, Schoockio Ultrajectum na&us fuit œmmodiorem occafionem eum inducendi ad
|
eft,
reformandum. Cui rei iterum adhibitus fuit Waterlatius, qui ad ipfumhanc fcedulam, manu Dematii fcriptam, attulit Rev. Vir, velim in tejlimonio tuo quœpiam mu tari ; quœnam autetn illud
:
illafnt, paucis accipe
&
Lineâ 21
Meque
batur
Lineâ
3o,
:
22, deleantur
omnià quibus
linea fubfcripta
ejl,
& fcri-
illum folum abfolviffe.
tantùm hœc retineantur, Vix
effe
poteram, ex amicis
quœfiviffe ac didiciffe.
Lineâ 3i, deleantur
Ab
effe,
& fcribatur,
Alterius
ut puto,
nomen fuum
aperiet:
manu
aliéna
authoris funt, qui ubi neceffum
erit,
vel fimile quippiam.
Raliones quare
ita
faciendum
non expono, coram diâu-
cenfeo,
rus. Vale.
Eftque hîc fummopere notanda vox meque illum (nempe librum vel illam
Methodum) folum
abfolviffe.
ut Voetius excluderetur, quod
Illud
enim folum
continet,
totius malitiofas hujufce technae
elt
fundamentum. Altéra vox tantùm hœc retineantur, vix effe poteram &c, non tam facile percipi poffet, nifi eam explicaffet ipfe Dematius fcripto quo fe voluit defendere, inferto Tribunali Jniquo, à pag. 17 ufque ad 126. At ibi nos docet Schoockium in fuo teftimonio po1
fuiffe fe
partim à Voetio, partim ab
aliis
amicis, particularia
illa re-
fciviffe,|quaî Ultraje&i contigerant, uti
fed
Dematium, credentem alios
fe,
prœfcriptumfueratà Voetio; ifthic amicos non fuiffe Schoockio,
prœter Voetium à quo talia refciviffet, judicaffe non ponendum effe partim à D. Voetio, partim ab aliis amicis, fed indufto nomine Voetii, ponendum tantùm ab amicis; quod ut légitime faétum Dematius feftive défendit.
eo flatuendum
me peccatum effet, inquit, peccatum in quod Collegœ mei mihi chariffimi & cui Ecclejia
Si quid hîc à
effet,
Dei % plurimum débet innocentix, cautelâ forte fuperabundante, nemini tamen noxiâ, imb aliquibus utili (ut quœ occafionem peccandi tolleret) cavendum effe judicavi. Ita fanftus ifte vir vocat cautelam nemini noxiam, teftes fubornare, qui judices decipiant, imaginando alios
a.
amicos loco Voetii, in re «
Dei
»
quam
addition. Voir p. 260,
1.
à folo Voetio profeftam noverat,
10.
2
Q.UERELA
12
a6o-ï6a.
&
bonis, atque fie procurare condemnationem innocentis, ut honore imô etiam vitâ, fi potis fuiffet, mulftaretur ; nec dici poteft hune Dematium, qui in eo Voetii curam fuperabat ad judices decipiendos,
Schoockium induftum fuiffe ad feribendum ; quandoquidem enim feiebat quôd ex folo Voetio didiciffet quae Ultraje&i conti-
nefeiviffe
gerant, reliquum nequivit ignorare; ut nec illi perfuadere ut in fuo teflimonio poneret, meque illum Jolum abfolviffe, quin feiret hœc
verba falfiflimum mendacium continere. Imô ex depofitione Schoockii, quae refertur in Bonœ fidei Sacro, pag. 4, confiât primum de coram illo libro confilium cceptum fuiffe in epulo folemni cum
&
anno 1642, ipfo Dematio. Ita habent illius verba Nimirum quum Ultrajeâum ad vifenCaniculares more fuo (Schoockius) perferias dos amicos excurriffet, à D. Voetio unà cum Cl. ejus Académies :
\
Profefforibus, nonnullifque aliis honeflis viris, lauto atque opiparo
omnino convivio fuiffe exceptum. In eo, menfis jamfublatis, à Cl. D. Dematio aliifque injeâam mentionem Epiflolœ Cartefi ad Dinetum, in quâ D. Voetius prœceptor ejus graviter omnino vapularet; rogatum fe atque inflanti hortatu invitatum à D. Voetio, utprofe, prœceptorejuo, calamum in Cartefium flringeret. Nunquid prodigiofum eft, ut quod tam publiée fadtum fuit in epulis, coram pluribus hominibus qui curam habere debent fuas confeientiae & fui honoris (nolim enim credere fimiles Voetio fieri omnes qui ipfum fréquentant), & quod infuper ex fe ita probabile eft,
ut qui nonnifi de eo per conjecturas judicant, illud
verum
effe
nempe Voetium inftigaffe Schoockium ad feribendum me; an non, inquam, portentofum, hoc ipfum ab eo ele&um fuiffe quod negaret apud Judices, quo fundamenti loco fubfterneretur fententiae, quâ me perdere deftinabat ? Nec poteft in dubium revocari illa Schoockii narratio facta coram fuis judicibus; nam illi ejus adverfarii non contradixerunt in fuâ lite contra ipfum, cui infperferunt tam multa aliéna & minoris momenti, ut hanc omiffuri non fuiffent, nifi metuiffent convinci poffe eorum teftimoniis, qui non
dubitent,
contra
tune una convivas fuerant. Sed neque hoc fufficit convincendo Dematio; vult fibi probari quôd importune follicitarit Schoockium ad infiftendum fchedulae |
quam
praefcripferat;
omnis enim
ipfius defenfio eft dicere, nulla hîc
importuna: follicitationis fpecies. Quafi non
fatis fit
importunitatis
poftquam alter illi praefcripfit teftimonium quod noluitper omnia admittere, etfi alter ille plurimum poffet in ipfum, ad eum infuper fchedulam mittere cum his verbis Velim in teflimonio tuo qnœdam mutari, &c; quod tam evidenter eft contra bonos erga
aliquem,
:
APOLOGETICA.
s6a-a66.
} I }
&
leges, ut licet illa fcheda nihil nifi verum contineret, remores prehendi tamen mereretur qui eam mififfet. Sed praeterea ipfemet tamen dicit nullam fibi interceffiffe familiaritatem cum Schoockio; fateturquôd, poft hanc fchedulam miffam,venerit poftridie ad ipfum inter 6 7 matutinam; quod, meo judicio, importunam admodum follicitationem indicat.Vir aetate jam gravis, ac Theologias Profeffor,
&
&
fummo mane
adit asdes alterius longe junioris,
colit familiaritatem, ut
tinet, uti déclarât,
de quâ etiam
ille
quenquam
folet
ab eo rem petat quas ad
quàm
ut
bonum
non
fuus amicus jam ante repulfam paffus fuerat. adiré eo
modo, cum eo de
&
Nemo
re aliquâ afturus, nifi
feriô precandi, & fuas inftantias & rationes & inftantiis amici à quo mittitur.
me
aliter per-
officium praeftet amico fuo,
animo eum rationibus
cum quo nullam fe
adjungendi
ipfe non ibat ad Schoockium, procurandâ Schoockii fcriptione contra me, fimiam imitari, qua? pede catelli utebatur ad caftaneas ex foco educendas. Aut forte, poftquam fecerat ipfe à fuà parte quicquid potuerat, fperabat perfuafionem & authoritatem plurium efficaciores futuras, quàm unius; & oportebat ut Voetius & Dematius, tanquam duo fenes celeberrimi, & qui, uti credo, tune totam Facultatem Theologicam veltras Academiae conftituebant, quoniam tertius circa illa tempora diem fuum obierat, artificia fua conjungerent, ad caftitatem iftius Sufannas expugnandam".
Sed fateor
nifi
quôd
nefcire cur Voetius
|
vellet in eo, ut in
Cseterum, ut concludam, nolo vobis commemorare, quôd promulgatione veftrâ i3 Jun. 1643, quaî adeo celebris fuit, ut illius memoria fitduratura multos in annos, expreffe declaraveritis, velle |
vos quasftionem inftituere de moribus Voetii, quoniam fi taies eflent quales deferipferam, eum nocentiffimum veftraî Urbi arbitraremini; at cùm illi nunc longe pejores reperiantur quàm dixeram, fane promifiis veftris ftare teneremini. tare,
dicendo quôd juftitiam
rei fuftinere,
nunquam
Nolo quoque vos adverfùs ipfum irrihabuit ludibrio, dum voluit perfonam
interrogatus,
perfonam imponere, & fingere quôd tribuendo quam honeftam reputat,
& fe
mihi, plane nefeio, Aftoris
calumniatus effem,
illi
rem
&
tandem condemnationem nomina nunquam feire Deputatos quorum per procurare meam ita femel & feriô reum meretur, quàm minus potui; quod nihil conftitui, ut non fit quôd fubfannet. Nolo quoque vos contra ejus a. Un long passage du texte français ne se trouve point traduit Voir ci-avant, p. 263, note c.
Œuvrks.
III.
84
ici.
J
Q.UERELA
14
dum
filium concitare, dicendo quôd, leviori culpâ
quàm
D. Regius,
quôd
tendse periculum adiiffe,
S 66-a68.
effutit hase
quem
in fufpicionem veniffet
municatorum confiliorum quaî agitabantur
meà
omnia, non
eft in
ajunt fua: Profeffionis amitin veftrâ
mecum com-
Academià,
licet
nec arcana Reip. fuiffent, ut aliis perfuafum voîebat Voetius. Nolo odiofos aliis hos Voetios reddere, dicendo, fie illos in malo effe induratos, & impune peccandi confuetudinem ita eos impudentes reddidiffe, ut non folùm juftitiam ipfam, fed fua quoque crimina rideant; quafi teftimonia aperte falfa, feripta manu Voetii & Dematii, ad Schoockium inducendum ut ea in judiintereffet ea noffe,
&
|
&
judices falleret, res effent parvi momenti, junior cio deponeret Voetius ea vocat amuleta, quafi Tizoîotr.-x nullius efficaciaî, mihi mifla ab Univerfitate Groningenfi. Nec fatis habet ex fuo Pâtre S. Paulum fabricari, qui nullius eft Jibi conjcius, licet multis hominum myriadibus ejus crimina innotuerint, nihilque prœter convicia & abfurditates illis diluendis proferre queat; fed eoufque procedit vaefaniaî, ut eum conférât cum Jefu Chrifto, dicendo de D. Marelio
&
me, Piet. in par., quatern. H, p. 10 quôd Herodes & Pilatus faâi effent, ut innoxiœ famee ac per Dei gratiam illibatœ (hujus :
atnici
novi
feilicet
*
Chrifti) maculant afpergerent.
vobis juftitiam contra hos calumniatores
num
judicare,
vobis honeftum
&
fit
meâ non
utile,
Tandem
&
nolo petere à veftrum eft falfarios :
eorum crimina
debitae
Non
puto deinceps quenquam futurum, qui fidem adhibeat iis quœ in medicturi aut icripturi funt omnes ipforummachinationes erunt ridiculae & abfque frudtu, peenae fe fubducere; id
refert.
:
eafque irridebunt vel qui rentur veftrâ prote&ione; aut
nondum
fi
illos
omnes
fatis
qui
nam
lavantur,
modo non
corrobo-
feelera
ipforum nunc
fatis
meà
intereft ut ea
propalem apud
innotuerunt,
eorum mendacia
ne mihi noceant;
turis,
nondum œre
nota funt,
po.fent audire hoc feculo
& conabor nihil ejus omittere,
&
quod
fequu-
mei
erit
officii. |
Sed fubmiffe peto,
cultu,
quem debeo
veftra
eft,
modo,
juftà eft
quae
feciftis.
«
eft
honore
&
Magiftratibus talis Urbis qualis
apud vos querar de vobis ipfis, eo quôd veltro agendi hoftes mei ja&ant fe à vobis contra me obtantùm authoritatis & favoris conciliants eorum calumniis, de caufà poffim dicere, quôd de vobis folis queri debeam. quôd velim ideo ullà vituperii macula vos afpergere ob ea
Non
a.
mihi permittatis, ut quo par
& fententià quam
tinuiffe,
&
id
& exhibere volo
Novi
»
Scio vel optimos quofque judices pofle decipi addition. Voir p. 268,
1.
16.
falfis
APOLOGETICA.
268-Î70.
depofitionibus teftium; nefcio autem
) I $
omnes technas
& fraudes
qui-
bus G. Voetius ufus efl ad ea obtinenda qua; confecutus eft; imô an illa obtinuerit, nec certô fcio; id unum fcio, hominem ejus quo eft ingenio, & qui eà pollet authoritate quam habuit in veftrâ Urbe, multapoffe confequi. Sed quoniam ratio vult &juspoftulatut, quoad fieri poteft, reftituamus in integrum eos quos laeferimus, vel nefcientes, vel etiam animo non tam lasdendi, quàm bene faciendi ; quoniam etiam id habent in more homines probi, qui fuse famse faoque honori confulunt, uti par eft % ut follicite reparent damna quœ nefciendo aliis intulerint, ne credantur data operâ & malo animo ea intuliffe; prout è contrario ftupidiorum eft, & animarum vilium & |
infimae fortis
hominum, qui
illatum, etiam forte citra
eumque
:
quâ
eft,
in re
quôd
ubi femel
quod maie
fpectare, etiam
bent
animum
ideo folùm odiffe,
fimilium quoque
nihil generofi fapiunt, poft
dum
iaedendi, velle
malum
amplius
illi
alicui
nocere,
odium meruiffe fentiant; fuerint, ut ad decus fuum putent
fe ipfius
lapfi
fecerint tueri, licet tacite faftum
volunt fupra homines
impro-
effe, infra beltias fe
de-
primunt, eo quôd beftia; femper faciant quod fibi videtur optimum, nec tam cati & prudentes dentur unquàm homines quibus quandoque falli non contingat b ; quoniam denique vos reputo generofitate, probitate, prudentià nemini fecundos, nec dubito, poftquam c funt rete&œ fraudes & falfitates adverfariorum meorum, fie ut eas ignorare nequeatis, quin libenter fuis occafionem captaturi mihi fatisfaciendi in iis quae petiero Ideo velim vos expendere quot me :
oneraveritis gravaminibus. Primùm, cum veftrâ promulgatione
faclâ
1
me citaftis cum follici-
3 Junii 1643,
ad lonum campanas, & per ea programmata, quaî tantà tudine undique per has Provincias miffa fuere, ac fi erro vel profugus aliquis ac nefarii & atrociffimi cujufdam criminis reus pera&us fuiuem. Licet enim aliud non commemorabatur, nifi quôd fcripfiffem in Voetium, attamen, quia hadenus fuit inauditum nulloque comprobatum exemplo, aliquem tam extraordinario ritu citari, quôd in alium hominem privatum feripferit, nefciantque plebeji ac genera-
tim homines illiterati, quoufque fe extendat peccatum quod in librorum feriptione confiftit ipfis dabatis occafionem reputandi me grande in eo admififfe peccatum & crimen, quod etiam exemplo eo grandior, quôd eam minus deftitueretur. Eratque hsec injuria :
|
a.
«
Uti par
b.
«
Quâ
c.
«
Fraudes
addition. Voir p. 268,
elt »
in re.
&
.
»
.
non contingat
»
1.
27.
idem. Voir p. 269,
idem. Voir p. 269,
1.
9-10.
1.
7.
3
QjJERELA
16
eram commeritus
:
nam
rêvera nihil aliud feceram,
&
dere, longé modeftiùs
a 7 o-27*.
moderatiùs
quàm
quàm me
defen-
tenebar, contra atrocif-
poflit, & ad quas cun&ari, opponere, fummse imprudentiae fuiffet. Nam praeterea quôd fupra demonftravi, Voetium conûlium mufle à longo tempore omnibus perfuadendi me Atheum efle, juftam habeo caufam exiftimandi quôd etiam me vellet Atheifmi in Judicio infimulare, atque, quantum in fe foret, innocentem falfis teftimoniis obruere ac opprimere. Nec enim injuria ei fiet, fi dicatur aptus teftibus corrumpendis; & Schoockius aflerit quôd, cùm nihil magis
fimas calumnias quas quis excogitare
nec
me
illis
tempeftivè
mihi objici à fe commendaret aliquando prodituros (ad
teftes
qui pojfent reuera ajfiduijive
quàm Atheifmum, me iftius criminis
clajjici leftes
fpondebat taies convincendum), haberi. Nec. & mod. defenf.
pag. 48. Sed ex quo vidit me meae defenfioni invigilare, nullum producere potuit. Alterum gravaminum, quibus me oneraftis, caput eft illa fententia,
quas à vobis lata dicitur, quâ
nantes, Praetori veftro facultatem faciebatis in
tum
me
in vobis erat
non folùm
A&um
mulctandi honore
&
mea fcripta condemme agendi, & quan-
bonis.
Addo, pro
tertio,
&
Junii 1645, quo prohibebatis Typographis Bibliopolis edere aut vendere fcripta quae pro me forent, quo tem|
1
1
pore accepi Judicium DD. Groninganorum, datum 10 Aprilis ejufdem anni, quod mea? juftificationi inferviebat, dum Voetius curabat excudi epiftolam Schoockii ad fuas in me ftatuminandas calumnias, fed etiam omnem illam proteclionem, quam à quadriennio indulfiftis injuriis iftius Voetii & caeterorum quos in me concitavit; adeo ut aliquamdiu nemo amicorum meorum in veftrâ urbe aufus fuerit, nifi diffimulatis manu nomine, ad me ea perfcribere quae ifthîc in meum praejudicium fiebant, licet nequirent légitime, me non praemonito, fieri. Et dum Schoockius affeclibus Voetii indul-
&
gebat, in
me
fcribendo, ut
ipfi
placeret, atrociffimas
quaflibet calumnias, gratus vobis
hofpes erat
&
&
teterrimas
in veftrâ
Urbe
&
teftimonium, quod ab ipfo extortum fuerat, in judicio ceu bonum validum admittebatur, licet contradi&ionibus fcatens aequivocationibus refertum, uti poftea explicuit; debuifletque ipfius liber, in me ante editus, ipfum recufabilem & fufpeftum reddidiffe. Sed, poftquam quafdam pro me veritates confeffus eft, aftio injuriarum ideo ipfi fuit intentata, & quamvis eas tam evidenter comprobarit, ut de illis DD. Groningani duacceptiflimus
;
&
&
|
bitare nequiverint,
Adeo
nondum tamen
ut videamini, à quatuor annis,
mihi manicas
injiceretis
ne
me
ideo apud vos abfolvi potuit.
omni ope
defenderem,
in id incubuifle ut
dum vapulabam
adver-
Apologetica.
*7»-»73-
317
meo, & is omnem fuam rabiem & furorem in me effundebat. Sed & inter rationes propter quas à vobis fatisfadtionem expe&o, & hanc, fi placet, reponam, nempe noluiffe me illa vincula quibus me continebatis abrumpere, licet facillimum fuiffet & patienter pertuliffe omnes injurias quas ab illo tempore retuli à Voetiis, nihi! moliendo ad meî vindicias, eo quôd viderem vos toto veftro corfario
;
pore
eos protegentes, ut vobis intactis
fie
feriri à
me
nequirent;
Ad quae omnia enixe ac fupplex quam expefto à vobis fatisfa&ionem
neque vos volebam offendere. peto,
attendere velitis, ut
poffim confequi.
Quôd
faltem mihi concedere,
negari
me
non
folet
:
fi
aliam obtinere non dabitur, dignemini id
quod
nempe
vel
gravifllmorum criminum
ut per vos feiam, quae
latam ferunt, per quos judices
lata
fit,
eft
quam
fententia
reis
de-
quam
in
habuerint caufam
fundamentalem eam ferendi, & quas fuerint tum aceufationum tum probationum capita ex quibus me condemnarunt. Super his Deum veneror, velit vobis ea infpirare confilia, quas gloriae fuse promovendae magis conducent, &ex quibus majorem laudem & celebritatem referais apud eos omnes quibus virtus eft in pretio, juftamque rationem |
ipfe
habeam me
profitendi, Nobiliff.
&
Ampliff.
DD M
Vobis addi&iffimum
Des Cartes.
ÉCLAIRCISSEMENTS
Page 204, note
a.
Le même ouvrage de G. Voet, Seleâarum Difputationum Pars Prima (1648), donne, à propos de la 4" thèse De Atheifmo, soutenue le i3 juillet 1639, le passage suivant, visiblement remanié et augmenté en 1647 pour la
publication
in hodiernum diem, multi ex Belgis, prœfertim Batavis, novinimis avidi, Libertinifmo (sic) nimis patienter & ftolide admirantur, fanaticos quofque hîc ortos & émergentes, aut aliunde ob libertatem feu licentiam fc£tarum hue confluentes Libertinos, neutrales, atheos «
» » »
» »
:
Vfque
tatis
bénigne ferunt, cumque iis familiariter converfantur, eos pro folitâ imprimis in exteros & peregrinos humanitate in deliciis habent. Obleclan-
enim aut morum
»
tur
»
jocis, aut
»
aliquâ
»
aliquâ arte
civilitate,
aut urbanitate
&
dexteritate in falibus
&
promptitudine aut faltem oftentatione alicujus ingenii, aut
eorum
&
five eloquentià five loquentiâ, aut facultate poëticâ, aut thaumaturgiis atque inventis mathematicis & mechanicis,
&
»
aut aliquâ folius arithmeticae
»
aliaque folidae fapientia?
»
nibus nimis moroia
» »
Hinc fertilis atheorum, libertinorum, Lucianorum, neutralium, apud nos proventus, furor, infolentia. Lipfius epifl. cit. dicit fe plurimos no-
»
viffe
»
viro literato
»
is quod quâ incautas & voluptuarias mulierculas, aliofque infanos quofdam homines, in profeffionem Epicuream (ad quam propendebant) traheret atque unà
»
» » » »
» »
fuit
qui
Deum
indoclus
:
&
&
geometriae pra&icae exercitatione. Haec
pietati,
qux
delicatulis
&
homi-
verfatilibus
molefta, vulgô praeferuntur. Hic pietatis honos.
negarent;
&
ibidem
illi
res erat
cum Berchemii
amico, nuper
fed hic haerebat in Belgio Papiftico. In Hollandiâ
&
ISumxta quis Torrentius, opificio
à penicillo exfpeétare
non
&
arte pi£lor
:
poterat, à garrulitate fuâ quasfivit,
argento emungeret, ita ut nonnulli foro cefferint. Summa Atheifmi ejus videbatur effe infernum effe hîc mifere vivere ; ccelum verô hîc bene vivere, & bonarum rcrum effe. Senatus Harlemenfis, conquifitis teftimoniis, ex conlilio feptem praeftantiff. ICC. quasftioncm de illo habuit; fed :
Eclaircissements. »
cùm non
confiteretur, viginti
annorum
519
incarceratione fuit raultatus.
»
Inde paucis annis poft dimiffus, in Angliâ ad tempus aliquod publico ftipendio honoratus vixit unde bello civili exorto, ftipendio deftitutus, in Hollandiam cùm rediiffet anno 1644, Amfteldami obiit &fepultus eft. De caufâ & geftis ejus, in archivis & fcriniis urbis Harlemenfis (fi cui hœc tanti fint) plura conquiri poffunt. Fuit & alius quidam idiota Alcmarianus, nomine Nachtegaelius, qui anno 1614 aut 161 5 (fi bene memini), ob atheas blafphemias de tribus impoftoribus Hagae - Comitis effutitas, ab ordinariis deputatis Ordd. Hollandiae in exilium pulfus eft. Plura ejufmodi monftra recenferi poffent, fi hiftoria fcribenda effet & non potius aeternis tenebris fepelienda illa nomina, quse publicâ judicum fententiâ, aut propriis fcriptis, orbi non innotuerunt. Saltem conftat, Bataviam noftçam tanquam hserefeom, Libertinifmorum, & Atheifmorum,fentinam ubivis fuiffe habitam ac propterea haereticos ac fanaticos,
»
alibi dilapfos
»
fibi
» » » » » » » »
»
» » »
:
;
afylum
aut extrufos, praetenfâ loci libertate feu licentiâ illeftos, hîc
quaefiviffe. »
(Pages 223-224.)
IT
Page 247, note Sur
a.
de Descartes et de Desmarets, voici le témoignage de dans son ouvrage Ultima patientia tandem expugnata etc. (Groningue, 1644), dont le dernier chapitre a précisément pour titre Quo expenduntur ea quœ ad Nob. D. De/cartes /pédant, p. 397-423 les relations
celui-ci
:
:
« Supereft ut id diluam, quod ambitiofe quoque mihi obje&um fuit me Nobilem virum D. Renatum Defcartes ad fcribendum contra D. Voetium impuliffe; ipfi Articulos Synodi Hagienfis communicaffe, ut eos in Prasfatione fuae Epiftolas ad Virum Celeberrimum commode explicaret (voir ci-avant, p. 7 à p. 11); ac tandem feduxiffe Cl. D. Schoockium, ut in jus citatus à Cartefio Myfteria ea revelaret, quae minus honorifica D. Voetio fuiffe videntur. Nec fagaciores plerique dubitant, non alio cuneo Narrationis famofae fcriptorem adaftum fuiffe, quàm ut laboranti D. Voetij famae, ex ijsquae in Senatu noftro Academico tranfada fuerant, fubveniret elevatâ fi poffet Acïorum fide, per ea qua; in meam exiftimationem emittebat. Et ipfe D. Voetius fibi eft confcius fuas querelas :
» »
» » » » » » »
» »
» » »
»
|
:
de Cl. D. Schoockio per me fedu£to fe hinc inde difperfiffe quae caufa quoque fuit, cur ego Sceleftus fimplex, ille verô duplex, ipfi diceremur. Et quo major invidia hîc mihi creetur, id exaggeratur vehementer, quôd Cartefius fit homo Pontificius & Jefuitarum difcipulus, quem armaverim & cujus patrocinium fufceperim contra Theologum Reformatum. .. »
(Pages 397-398.)
;
jio «
Eclaircissements.
Ad Cartefium quod attinet, îs fané talis eft & à génère & ab eruditione, me non pudeat amicitiae ipfius quam fcio multos alios meae condi-
»
ut
»
tionis
»
inferiores,
»
ritas
» »
» » »
» » »
» » » »
» s » »
» »
» »
» »
» » » » »
;
homines
in
Belgio, D. Voetio
quoad Zelum ac Pietatem
|
non
& coluiffe & colère quàm artta cum ipfo intercèdent familiaReverendo & Dofliffimo Viro, ut alios mittam adhuc viventes, :
D. Ludovico de Dieu,
&
toti
Academiae Leydenfi confiât. Et quôd Vir
liberrimi judicij haereat adhuc in Pontificiâ
communione, videat D. Voetius annon fit quadantenus in caufâ, dum ipfum acerbitate nimiâ fugat, & fcandalum illi multiplex objicit, moribus & modis agendi nimis alienis à fuâ profeffione. » (Pages 398-399.) « Interea tamen,quàm falfô mihi imputetur, quôd ipfum impulerim ad fcribendum in D. Voetium, aut evulganda ea quae Hagae facla fuerant, non alijs oftendam nunc verbis, quàm quibus olim ufus fum ad Clariff. & Celeberrimum D. Rivetum, in eâ quam ad illum dedi Epiftolâ XXII Juli 1643. Ex litteris tuis, inquiebam, intelligo quàm liberaliter & gratis ijlhîc mentiantur : quod enim fpargitur à nonnullis me authorem fwjfe D. De/cartes fcribendi contra D. Voetium, & fugillandi nuperam fubacliffimi ingenij
.
.
eft mendacium ; cui dum te, Vir ClariJJime, debitum Veritati & Innocentiœ patrocinium prcebuifli. Deum enim omnium tejlem & iudicem tejior, me iilius Scriptionis confilium D. De/cartes, homini, antequam illud cepijfet, mihi folùm de nomine nec indireâè fuggejfiffe ; nullamque mater iam vel me noto, nec diredè diatè vel immédiate ad illam ipfi contulijfe, aut eam mihi vi/am antequam excuderetur. Et qui potuerim ego Aâa Synodica nupera illi communicaffe, ut ea traheret in remfuam, cùm nec mihi ipfi ea vifafint niji diu pofiquam hue veni? unde nonnifi femel ad eum fcripfi ', gratias aâurus pro librifui exemplari ad me tranfmijfo ; & tum fane primùm mirari fubijt, quàd etiam illum non latuijfent quœ in Synodo tranfaâa fuerant : adeo (ex confeientiâ loquor) me infeio hœc illi innotuerunt & ab eo proQuin vifus eft mihi in Prœfatione non offendiffe prœmulgata funt \teritam Synodum, fed complanaffe viam proximœ, ad eam Aâorum fuorum juftam interpretationem, per quam omnem ex illisortam offenfionem,fud etiam authoritate falvd, facillimè abftergat. Si verà is ali-
Synodum, purum putum oppofuijli,
|
.
.
.
»
quid acerbiùs fcripjit in D. Voetium, id omne hic Jibi imputât, & iilius meminerit tituli in Pandeâis : Quod quifque juris in alterum ftatuerit, ut ipfe eodem jure utatur b Nihil tam acerbe illîc diâum deprehendes, quod non fit lenius ijs quœ habet in fuo Specimine c contra me : itafolet,
»
jufto Deijudicio,ijs accidere qui
» »
»
» »
.
omnia fibi in omnes licere putant, ut alijs ceperant voluptatem, malè de fe audiendo malè dicendo de quam amittant... «(Pages 399-401.) « Haec malui referre, ijfdem verbis quibus antea fcripfi, quo conftet ipfi a.
Lettre perdue.
b. Lib. II, c.
tit. 11.
Voir ci-avant, p.
6,
note a.
Eclaircissements.
me non
recurfurum
J
ad tergiverfationes
&
21
»
D. Voetio,
»
tiones,
»
mihi fieri à Cl. D. Schoockio Ecquis Cartejto Synodi Hagienfis Aâa communicaffet? Nec puduiffet negare, fi feciffem, cùm potuerim fine culpâ feciffe quippe qui ejus Synodi membrum effe defieram, nec illius » (Page 401.) Afta fub figillo confeffionis acceperim. « Quôd verô dicor Cl. D. Magiftrum Schoockium feduxiffe ut D. Voetij
» » »
»
»
fi
. .
Myfteria Eleufina retegeret in judicio, tantundem habet veritatis fit, & ex Aftis publicis liqueat, C. D. Schoockium, proprio
certum
&
»
»
:
cùm
motu omnia de-
claraffe.
»
voluiffet
:
»
»
aequivoca-
quod
:
»
»
fuiffe
juridicè debuiffem refpondere ad poftulatum
ex confcientiae officio, in jus citatum à Nob. Cartefio, ifta Quàm verô ab hac Camarinâ movendâ procul fuerim, inde
Primo, quôd cùm ipfe D. Cartefius me rogaffet" ut quaedam exemplaria Epiftolœ fuœ contra D. Voetium, oppofuae Admirandce Methodo Philofophiœ Cartefianœ, vellem fuo nomine offerre Nobilifl". p. t. Academiae noftras Curatoribus id nolui facere, ne turbas quaerere viderer, fed illi Bibliopolae ad quem miffa fuerant peragendum reliqui. liquet.
:
cùm
»
b 7 Nov. 1643 Nob. Cartefius ad me fcripfiffet fibi in animo effe C. D. Schoockium in jus trahere & feriô contra illum agere, nifi ultro declararet fe Voetio inftigatore & authore fcripfiffe, vel-
»
lem itaque
»
ret, vel
» »
» » v »
Secundo, quôd
,
hoc pofterius tentare cujus jam Specimina aliunde haberem hîc aggredi deberet, ego ipfum dehortatus fum ab omni litigio c Indicavi non videri mihi verofimile, C. D. Schoockium, qui dicebatur feipfum ultrô oneraffe ut ali|um fublevaret, aliquid contra fafturum confului ut vel contemptu generofo fe de Ultrajedinis ulcifceretur, vel proprijs armis, fcripto nempe aliquo, vel
faltem fe fubmonere quâ via .
;
»
fi quid moliri decreviffet, pateretur me effe alium quaereret cujus operâ uteretur effe enim D. Schoockium caput Academiae noftras (erat tune Reftor Magnificus), & pacem inter collèges vigere, quam turbatam nollem me quidem mihi gratulari, quôd caufam eam quam defenderam, idoneam judicaffet fuae promovendae, fed diverfa cùm fuerint confilia noftra, abfque invidiâ non futurum, fi fuorum particeps fierem. Quibus fie acquievit Nobiliffimus d ille Vir, litteris feriptis 12 Dec. 1643 laudato etiam meo candore, ut declararet noluiffe rem ita tranfa£tam uti primo petierat alia fe nunc confequutum majoris momenti, aliâ quoque via inftituturum manfurum tamen mihi amicum, etfi abrupto inter nos omni litterarum commercio prout rêvera ab illo tempore, nec ego ad eum fcripfi, nec is ad
»
me &
» »
» » »
» » » »
» »
fe
tueretur
;
rogavi ut,
plané extra partes,
&
:
;
,
;
;
;
;
quae agitaret confilia, nefeivi.
»
(Pages 402-403.)
Cette dernière déclaration de Desmarets confirme bien celle de Descartes, p. effet,
247 ci-avant, 1. Desmarets continue
6-7.
Ce qui
suit la
confirme encore plus.
:
a.
Lettre perdue.
c.
Lettre perdue.
b.
Idem.
d.
Idem.
Œuvres.
III.
85
En
3 2
Eclaircissements.
2
»
« Forte negotium alto manfiffet fepultum filentio, nifi ipfe D. Voeti) Lief-hebber der Waerheyt, anno fuperiori, libello fao infcripto Aengevangen Proceduyren tôt Utrecht, &c. », ignem gladio fodicaffet, &
»
(quod vix fciebatur)
»
retuliffet
»
hujufce Provinciae miffa
»
quas
» » »
»
» »
»
fuiffet
vifa fuerat,
à D. Legato
cùm
ifte
&
111.
libellus Ultraje&o prodiret
» » »
;
;
;
;
fuum defendendum. Nam, quaefo, quid hoc erat, nifi amicos D. Cartefij ad negotium urgendum vel refumendum incitare? 111. ac PP. noftros Ordines fuggilapparebat, fe paratum profiteri ad illum tanquam
&
nobili, quafi detre£laflent juftitiam adminiftrare homini erudito Chriftianiffimiintercedebat,ejufque pro quo tamexprefle Legatus Régis ipfum Cl. D. Schooclitteras inter chartas rejeftaneas fepofuiffent;
» lare, »
PP. DD. Ordines
Galliae Cartefij querela,
ipfius Excell. Legati perfonœ facras epiftolam & interceffionem fcopticè traduxiffet totam culpam Phi\lofophiœ Carteftanœ & convitiorum atrocium quae affatim in illâ continebantur, in unicum D. Schoockium tranftuliffet palam affirmaffet, Voetio nihil commune cum Schoockij libro, de quo etiam contra ipfum Schoockium Cartefius jam Groningae afleruiffet denique Schoockium, cujus ftilus fatis in eo expoftularet
» libro »
necdum mihi
quomodo ad
&
kium ad invidiam hanc femel amoliendam, tum honoris tum confcientias caufâ, adigere ? Quid mirum ergo, fi Nob. Cartefius, ex Galliâ
»
redux", per fe & amicos fuos apud Proceres noftros fubinde Hagam excurrentes c inftiterit, expoftulaverit, & de negleclâ Legati commendatione queftus fuerit ? Quid mirum, fi Senatum Academicum, cujus foro
»
fuberat reus
»
»
» » »
»
» »
» » » »
» » » » »
quem petebat, adierit ? Quid mirum, fi Cl. D. Schoockius hanc arripuerit lubens occafionem, confcientiam fuam liberandi, & querelam contra fe apud 111. & PP. DD. Ordines depofitam, utpote fibi admodum invidiofam & gravem, eluendi ? » (Pages 403-404.) « Sed de me, id verè profiteor nefciviffe, ut parum femper curiofus fui rerum, ad me non fpedantium, antequam Litterae Nob. D. Cartefii ad Senatum noftrum Academicum redditae fuiffent d quid agitaretur in eu re; quomodo Cl. D. Schoockius fuis literis querelarum plenisdenun ciaret D. Voetio, fore ut hœc omnia cum ipfius infamiâ tandem renudaret quomodo quasftiones, quae fibi poffent fieri, fi res in judicium veniret, ,
|
;
D. Voetio, proponeret; quomodo hic eas eludendas, per vitilitigationes & aequivocationes pudendas fuggereret quomodo D. Schoockio perfuadere conaretur, Cartefium non aufurum quicquam hîc movere contra ipfum; quomodo fpargeret fe hue venturum, ut Cartefium in vincula conijci curaret, quo hic à fuâ aftione contra D. Schoockium inftituendâ deterreretur; quomodo haftas amentatas Schoockio fubminiftraret, quibus duriora quœque Philofophice Carteftanœ defenderet, aliquando non ;
a.
b. c.
Ci-avant p. 239, note b. Voir t. IV, p. io5, p. 123 et p. i55. Ibid., p. 99, p. 179 et p. 196.
d. Ibid., p. 177.
Eclaircissements
}2j
.
fine fpecie Blafphemiœ qualis haec nominatim, potuiffe Cartefium metaphoricè & citra contumeliam vocari Caïnum vagum, quia etiam Deus, inquiebat, comparatur in Scripturâ leoni, lupo, furi &c. Habemus hîc Hueras ipfius D. Voetii plurimas, ex quibus eorum quae dico Veritas, non mihi modo, fed meis RR. & Clariff. DD. Collegis, plenè innotuit.» (Pages 404-405.) « Cùm ergo horum omnium effem nefcius, priufquam Nob. Cartefius fuam aéîionem contra Cl. D. Schoockium inftituiffet, res ea longé magis mihi ex improvifo accidit, quàm vel ipfi reo, vel D. Voetio, qui nunc faltem comperit, fummam effe aftutiam carere aftutiâ, & nihil tutius, nullam expeditiorem effe viam, quàm fincerè agere. Occultae techna;, virtuti & veritati contrarias, prodeunt tandem in lucem, & fuos » (Page 405.) authores pudore fuffundunt.
»
:
»
» »
» »
»
» » » » »
.
.
Cette citation nous révèle l'existence, et nous donne le résumé d'une correspondance particulière, entre Descartes et Desmarets, qui avait échappé à nos investigations. Cinq lettres nouvelles doivent être intercalées, dans la correspondance générale, aux dates suivantes :
A
1.
Descartes à Desmarets, mai-juin 1643.
2.
Réponse de Desmarets, juin 1643.
3.
Descartes à Desmarets, 7 nov.. 1643.
4.
Réponse de Desmarets, nov. ou déc. 1643.
5.
Descartes à Desmarets, 12 déc. 1643.
ces cinq lettres s'en ajoutent au
rieures
:
moins deux
autres, qui sont anté-
l'une (perdue) de Desmarets à Descartes, et la réponse de celui-ci,
qui est notre
lettre
CCXCI,
t.
III, p.
605-607.
Nous pouvons même
dater
Descartes y parle, en effet, des « trois premières feuilles», (t. III, p. 606, 1. 6), qu'il a reçues du livre de Voetius contre Desmarets; or nous savons, par Desmarets lui-même, que ces trois cette dernière plus
exactement
:
« Jam premières feuilles furent connues sur la fin de septembre 1642 » fubfinem Septembris anni 1642 vifa fuerant quibufdam tria prima folia » Speciminis fui (n. Voetii) », (Ultima patientia etc., p. 3i8), et Descartes les avait entre les mains depuis quelque temps déjà (t. III, p. 606, 1. i2-i3). :
De
plus, Descartes attend la fin de l'impression, et sait déjà
aura
«
2i,soit5u pages nous apprend »
in- 12).
qu'elle est
que l'ouvrage
en a exactement un peu plus de 29); Donc la publication est proche, et Desmarets du commencement de mars 1643 « fub Martij
environ vingt feuilles
»
(1.
(il
initium anni i643,licet prima pagina libri
:
annum
1642 haberet (quod
etiam n.uffr»)pi(o8èç), prodijt Spécimen. » (Ultima patientia, p. 3s6.) de Descartes serait donc, non pas de janvier 1643,' mais plutôt de février, et sans doute de la même date, 18 ou 19 février, que la lettre CCXCV, où elle s'est trouvée insérée (t. III, p. 617). » fuit
La
lettre
D'autre part, la correspondance ayant cessé à partir du 12 déc. 1643, au dire de Desmarets lui-même, Descartes pouvait donc déclarer qu'il
Eclaircissements.
224 ne
lui écrivit
engagée, en (t.
point durant toute
effet,
que
l'affaire
de Groningue, laquelle ne fut
lorsqu'il y eut adressé sa requête de janvier
1644
IV, p. 84).
III
Page 280, note
a.
(p. 253-264) forment une parenthèse, d'un caractère ouvrage, d'ailleurs entièrement dogmatique, de gros historique, dans reformata. Les voici in extenso : naturalis Theologia Paul Voet,
Ces douze pages le
.Culpandi veniunt triumviri (utinam hase divulgandi neceffitate non Marefius, Schoockius. Qui communem hue !), Cartefius, operam contulerunt, ut infontem Parentem (Gisbertum Voetium) infamem, heterodoxum, univerfo orbi proponerent. Quid ille contra? «
»
» » »
. .
conftringerer
Nihil, nifi quôd, inficiando ea vera effe, quae
illi
libéré ac liberaliter
&
»
non probant, nec unquam id tentarunt, in filentio ac patientiâ animam poffidere decreverit. Ne tamen illi impunè in pofterum graffarentur, aliquid hîc illis fine odio & affeclu reponendum putavi, quo faltem eorum fpicula in parentem emiffa obtunderentur. Quod antequam agam, paucis odii in Parentem concepti occafionem
»
enarrabo.
»
» » »
impunè
in illum jaciunt,
»
Cartefium inftigavit ejufdem Philofophia in Academiâ Ultrajectinâ judicio Profefforum, approbante faclum hoc Nob. & Ampl. Sen. urbico, condemnata & proferipta. Quod quia faftum tum temporis, cùm Rêver. Parens magnificum Reftorem ageret, ac fi ideo procurante faftum effet, «
» »
» » » »
»
virulentiffimum Cartefius edidit libellum, cui inferiptio Epiftola ad Dinetum, ut & alterum, Epiftola ad celeberrimum Virum. D. Marefium malè habuit (alia hue non revocabo, ut qui inculpatam feribam defenfionem),quôd in controverfiâ Marianae Fraternitatis, quam cum Parente
»
Facultatum Theologicarum, omnium in Belgio AcaScholarum, excepta Groninganâ, in quâ tum temporis ipfe docebat, nec non fententiâ fummi Theologi Andreae Riveti, condemnatus, fuccubuerit. D. Schoockio amicitiœ Paternae renunciandi occafionem dédit, quôd à Rev. Parente (quo nomine fe fpretum, verùm malè, opinabatur) ad Theologicam Profeffionem Trajeclinam nunquam fuiffet commendatus. Quafi id, folo accurante Parente, fieri potuiffet, & non Senatûs Urbici juffu, cujus au&oritati omnia commiffa
»
funt.
j
n » »
» » »
inftituerat, judicio
demiarum, ut
|
«
»
Cum
» libellis » 1
& illuftrium
Cartefio mihi fuperftitibus
primùm agendum
& reeufis,
in iis ut
;
qui
mortuus
cùm mortuus
nocuerit
inter vivos erit retun-
dendus. Et licet defunflo nocere nec poffim, nec velim, Parenti tàmen mederi potero, cui vivo nocitum eft. Non verè maledifta malediflis, aut
Eclaircissements. opponam, verùm publica Academias
»
convitia convitiis
»
nedrii Ecclefiaftici,de Rev. Parentis vitâ
» »
j
& honeftate &
2
5
Ultraje&inae, Sy-
do£trinâ teftimo-
Subjungam Nobiliffimi & Ampliffimi Magiftratûs Urbis Trajeftinae decretum, quo libelli Cartefii in Parentem emiffi (poftquam Cartefius nia.
»
effet citatus,
»
& Nobil.
ut caufam fuara tutaretur) famofis fcriptis annumerantur,
Praetori injungitur, ut aétionem de libellis famofis in Carte-
Teftimonia, de verbo ad verbum hue tranflata, fie foTeftimonium etc. sont en tête de l'opuscule intitulé : Teftimonium Academiae Vltraie&inae Et Narratio RhenoHiftorica qua defenûe, qua exterminatae novae Philofophiae. »
fium
»
nant.
inftituat. »
{Cette pièce et la suivante
|
|
|
|
|
|
|
il
Ex
typographiâ Wilhelmi Strickii Anno CIDIDCXLIII, dont a été question, notamment, t. III, p. 568-56 g, et t. IV, p. 34-35.)
Trajeâi,
RECTOR ET PROFESSORES Acad. Ultrajeâ.
LECTORI CANDWO
S.
Rev. & Clar. vir D. Gisbertus Voetius, Collega nofter auâore Epijlolœ ad Dinetum infamatus fit, non te latet, bénévole Lefior. Decreveramus jam lumfamam viri optimi tefiimonio publico ajferere ; fed certis de caufis res in hune ufque diem dilata efi. Cùm verô neque finem neque modum prœdiâus auâorfibi fecerit,fed ad prio-
Quemadmodum
amicijjimus, ab
mamajorem exifiimationis jaâuram apud omnes Collega nofter faceret, haut diutiùs cunâandum rati, ex manrem
epifiolam, aliam multà acerbiorem adjecerit, eaque ab hominibus
levolis in
vernaculum
tranfiatafit, ut eà
data atque auâoritate Ampliftimi Senatûs Urbani, prœjens Teftimonium, \unâ cum Narratione hiftorica eorum, quœ apud nos aâa & geftafunt, ut vêtus Philofophia in pojfejjione retineretur, vulgandum cenfuimus : non ut
famam aut exiftimationem lœderemus, fed ut innocentia viri optimè de Univerfitate noftrâ meriti omnibus magis magifque innotefeeret. cujufquam Vale.
Dat. Trajeâ. ad Rhenum,
IV
Kal. 03ob.
CIDIDC XLIIL
TESTIMONIUM Académies Ultrajeâina?.
Rector et Professores Acad. ultrajectinj: Left. S.
Quanquam
virtus vitaeque integritas fuffragiis aliorum
ea tamen interdum
eft
hominum
non
indigent,
improbitas, ut confugere ad teftimonia
cogantur, qui vivos innocentiœ fuse teftes circumferunt. Experti id funt
Eclaircissements.
}2Ô
nonnulli ex Collegis noftris, viri praeftantiffimi
:
qui
cùm
vitam, mores,
omnibus approbent, ut fingulis exemplo, Academiae univerfae ornamento fint tamen in epiftolà Renati Cartefii ad Dinetum, conviciis & contumeliis indignum in modum profciffi funt. Ac licet non timucrint, ne per praedictam epiftolam exiftimatio fua apud viros bonos, & rerum Academiae noftrae gnaros, periclitaretur quia tamen animadverterunt, quendam heterodoxum nuper calumnias nonnullas ex eâ epiftolà in libellum fuum tranftuliffe ne idem imperiti alii lacèrent, neve malè creduli ftudia fua ita
:
;
;
fide hiftoricà niti putarent,
quœ mendaciis
& calumniis
oppleta funt:
tefti-
monio Academico innocentiam fuam tutandam libi exiftimarunt. Nos itaque, aequiffimae eorum poftulationi déférentes, teftamur, falfum effe quod autor epiftolae fcribit (page 175), quofdam ex collegis, Medicum fibi prœferri advertentes, manifejlè eidem invidijfe, ac perfœpè à Magijiratu contendijfe, ut nova docendi ratio prohiberetur. Praeterquam enim quôd invidiœ caufa nulla effet, etiam primx apud Magiftratum in poftulando
non illorum fuerunt, fed aliorum, qui communi Academix periculo movebantur quippe cùm res ipfa clamaret, non poffe non veterem philofophandi rationem magno cum Academiae detrimento mutari. Ac ne hi quidem perfœpè, fed femel duntaxat à Magiftratu id poftularunt: non partes
:
fuopte arbitrio, fed ex confilio
autem
& delegatione
Senatûs Academici.
Tantùm
per totum triennium, ut Medico nova Philofophia interdiceretur; aut novam provinciam, quafi pro prœmio benè navatae operae, à Magiftratu Medico datant: ut intra triennium, profeffionem problematicam, commendatione praecipuâ ejus Theologi cujus latus calumniâ petit, obtinuerit nec ante mota ei controverfia fit, quàm difputatio ejus de circulatione fanguinis à veritate abhorret, aut laboraffe eos, qui invidiffe dicuntur, |
:
emanaffet.
Improba porrô
divinatio
eft,
quâ autor
epiftolae (pag. 179) fupplojiones
nefcimus quibus, impingere velle videtur neque enim ulla haftenus, in quavis facultatc, difputatio paulô fervidior fuit, in quâ non immodeftiam difputantium auditores ftrepitù & fupplofcholafticae juventutis Collegis,
pedum
fione
caftigaverint.
Praefes ipfe explodi vifus
;
Quôd autem unâ difputatione praeter morem cùm aliàs folis opponentibus, aut defendcn-
fit,
tibus, ea procella metuatur, id pravè
nobis
eft,
judicandi
fibi
faétum fatemur
;
quin etiam dolori
partes fumere eos, qui difcendi gratià convenere
;
neque in poteftate noftrâ fuit, id malum à Proefide avertere, neque dolo cujufquam noftrûm, aut confilio, factum eft. Illa praeterea manifefta calumniâ elt, quâ autor epiftolae (pag. 187) decretum Senatûs Academici, de retinendà in docendo vetere Philofophia, Joli Reâori attribuere conatur; dum alios guident diffentientes numéro fuffragiorum viâos fcribit, alios autem, viros pacificos, Reâori Juo, quem fed
noviffent, contradicere noluijfe ringit. Nam & omnes confendecretum, libellus Ampliffimo Senatui Vrbano exhibitus, & ab univerfis fubfcriptus, abundè arguit & falfum eft, quenquam noftrûm mordacitate viri mitifiimi coactum, ut aliter diccret, aliter fentiret. Unus
mordacem fiffe
in
;
Eclaircissements. duntaxat ex Collegis
fuit,
327
qui non decreto contradixit, fed a£Hs potius
Academiae infcribendum, quàm typis evulgandum cenfuit. Adhaec potentiam Theologi, quam di£lâ epiftolâ (pag. 177 & i85) invidiofè exaggerat, nullam agnofcimus, in eo collegio, in quo libertas cenfendi & diffentiendi omnibus œqua nifi forte, pro magnis in Academiam & Ecclefiam meritis, aliqua exiftimatio atque autoritas potentia eft. Eun:
dem
praeterea
officii effet,
natum,
&
Theologum, cùm Reftoris munere fungeretur, ipfiufque Academia detrimenti caperet, & convocaffe Se-
videre ne quid
fatemur; in fuo dolore
retuliffe
&
accufatorem
&
judicem
fuiffe,
pernegamus quippe qui palam ediceret, fuas injurias fibi curas fore, ad Senatum non nifi publicam totius Academiae caufam fe referre. Poftremô, quôd autor cpiftolae Theologum praedi&um turbulentum &
id verô
:
|
feditiofum fieri
Reâorem
vocat (pag. 188 et 211), in eo infigniter injuriam
conquerimur. Adeô enim
ille
ei
nihil turbulenter, nihil feditiofè geffit,
anno quo Re£loris munere defunftus eft, ut è contrario ipfius praecipuè vigilantiœ atque dexteritati imputemus, fopitis turbis, quietem priftinam Academiae poftliminiô reftitutam effe. Quae omnia, uti planiùs atque apertiùs intelligantur, Narrationem hiftoricam earum rerum, quae apud nos geftae funt, exhibemus le&orem rogantes, ut, autoris epiftolae diffimilis, publico potius Academia; teftimonio fidem habere, quàm occultis fufurronum mendaciis aures praîbere velit. Dab. Trajeai ad Rhenum, Kal. Mart. Anno CID IDCXLIII. {Ces deux pièces sont suivies, dans l'opuscule mentionné ci-avant, de la Narratio hiftorica, qui en occupe la plus grande partie.)
toto
:
COPIA TRANSLATI EXTRAC Tl
EX
ACTIS SYNEDRII ULTRAJECTI.
A Domino
Prœfide prolata funt quœdam aâa, qua? Reverendum fpeâarent Synedrium, quce de verbo ad verbum fie fonant : Quôd, quandoquidem D. Voetius variis calumniis, injuriis aut diffamationibus gravatur, idque per publica feripta fub nomine Renati des Cartes édita, opus effe exiftumavit, ut prœdiâum Rev. Synedrium teftimonium det, quoad conciones, vitam & converfationem D. Voetii, & an non ille fit
magnus verœ reformata; Religionis propugnator adverfus omnem triam, fuperfiitionem, feâas,
&
idolola-
opiniones, veritati Verbi Divini répu-
gnantes, idque fecundum exigentiam fui muneris. Quibus aâis leâis, & eorum contento perpenfo, taie quid Jlaluit fuper Us Rev. Synedrium, £ ad Ampliffimos Dominos taie feriptum miftt decre-
tum 7 Aug. 1643 : Petentibus Ampliff. Dominis Urbis Ultraj. Senatoribus, ut fecundum Domino Profeffori Gisberto Voetio daretur teftimonium fuper
veritatem
& converfatione : Rev. Synedrium Ecclefiœ Reformatée Ultrajecli nullas invenit rationes, cur non tali petitioni omni modo
ejus munere, vitâ, geftis
j
Eclaircissements.
28
annueret, prcefertim cùm veritati dare teftimonium quis objlringatur, imprimisfi ad hoc fit rogatus. Tejîamur itaque, certificamus & declaramus, fecundùm finceram veritatem, coram omnibus & fingulis quibus hœc exhibebuntur, prœdiâum
D. Gisbertum Voetium, Euangelii minijlrum Ultrajeâi, purum & fanum ejfe in doârinâ, quœ efil fecundùm pietatem, apprimè vigilantem in ecclefiajiicâ fuâ funâione, indies œdificantibus concionibus magnos & fperatos profèrent em fruâ us, fie ut Ecclefiœ Dei & nobis omnibus fit fummè gratus, feipfum indies ofiendendo magnum & clarum verœ & reformatai religionis Chrifiianœ antecefforem, & \elotem, omnis idololatriœ fuperflitionis, feâarum, & opinionum Verbo Dei repugnantium, adverfarium ; adeoque femetipfum, fecundùm fuœ vocationis exigentiam, fidelem gerendo, idque \
,
ex voto proborum. Quod verà ejufdem fpeâat vitam, gefia inter nos geffit,
&
&
converfationem, talem fefe
etiam gerit, ut nihil aliud teftari noverimus, nifi
quàd
honeftus, virtute prœditus, probusfit, & femetipfum ofienderit in converfatione modefium & pacis amantem, tam inter Collegas, quàm apud Ecclefiam univerfam : fie ut omnes nos & finguli ex corde optemus, etiam à Deo petamus, ut liceat nobis in Ecclefiâ Ultrajeâinâ ejus minifierio frui diu~ tiùs,
ad Dei gloriam & Ecclefiœ œdificationem.
Aâum
Synedrio Ecclefiafiico, Aug. 1643.
Ultraj. in
7
Inferiùs erat pofitum
Decreto
:
& mandato Synedrii
Ecclefiafiici
Ecclefiœ Chrifli Ultrajeâi.
Et erat fubfcriptum
:
ANDREAS SUAVE, Ecclefiœ Trajeâinœ Pafior.
Sequitur Extra&um decreti Nobil. atque Ampliff. Senatûs UrbisTraje&inœ, pro curiâ publicarum Ultrajefti, poft campanae pulfum, i3 Sept. » 1643 » (Ce qui suit est la traduction latine de la pièce dont nous avons donné le texte flamand, t. IV, p. 20-23, et une traduction française, t. IV, «
»
:
p.
65o-652.)
Cùm
placuiffet Urbis
Ultrajeâinœ Senatui, Illufirem Scholam
urbe fundare, eamque pofimodum fe effet, eandem celebrem redderet
in :
Academiam
erigere, ut,
in
hac
quantum
in
habita informatione fuper cujufque
generis viris eruditis, & digniffimis, fepofito affeâu, taies ad Prqfefiionem vocandos curarunt, qui eruditione, pietate ac vitœ honefiate eminerent; & confilio deliberato ac magnd cum circumfpeâione taies invenerunt, etiam elegerunt, qui omnes (excepto quùd quidam, in negotio Renati des Cartes
Domini de Perron, ejufque Philofophid,
ulteriùs
fit
progreffus,
quàm
Eclaircissements.
7
20
quidem optaffemus) fuâ eruditione, pietate, & diligentiâ, Academiœ fupra tnodum utiles fuerunt, 6 etiatnnum funt, idque non fine plenariâ fatisfaâione Magijiratûs, omniumque proborum ; inter quos D. Gisbertus Voetius SS. Theologiœ DoâorS ProfeJJbr, necnon Ecclefiœ pajlor, non eft inter poflremos numerandus, utpote in docendo folidus, in concionibus dogmaticus, fubtilis in difputationibus, detejiabundus ac expugnabundus A theif|
mum, Libejrtinifmum &
opiniones quafque hœreticas S. Script, adverfas, multos aberrantes ad veram religionem doârinâ & exemplo vitœ piœ ducendo, fuperftitionem è peâoribus idiotarum eradicando :fic ut, in Theo& Doâore, nihil ampliùs optari aut defiderari pojfit. Et quemadmodum omnes ijlœ dotes eum apud omnes probos pio/que gratum
logiœ Profejfore
& acceptum
reddunt : ita eœdem apud veritatis inimicos acerbum odium & invidiam excitant, quemadmodum multis partibus hoc apparuit, prœfertim
ex duabus epijiolis nomine prœdiâi Cartefii in lucem emiffis, quarum una ad Jefuitam nomine Dinet ejl miffa, altéra infignita titulo : Epiftola Renati des Cartes ad Celeberrimum virum &c. In quâ ille Cartefius prœdiâum D. Voetium multorum fcelerum, impie tatum ac vitiorum incufat, quàd fcil. concionibus abuteretur, ad mendacia, convitia Jcurrilia, ftudium contentionum, feditionum, infamationum diverforum, & inordinatam potentium virorum reprehenfionem, contemnendo fuperiores potejlates, hypocrita, contumax, iracundus, imperium in collegas ufurpans, idemque affeâans in omnes homines ; quàd feditiofus fuerit Reâor Academiœ, & in Republicâ etiamnumfit, & quœfunthujus generis alia, ideoque commonefaciens (fcil. Cartefius) urbis hujus redores, ut ad illa attenderent, & eum (fcil. Voetium) eo nomine punirent, quamvis & ipfe Cartes (sic) eofdem redores cenfurâ notet, feu taxet, quàd in ipforum urbe divendi prohibuerint de/enfionem Regiifuper Thefibus quibufdam, cùm tamen eam defenfionem modejlam & œquam efj'e, toti mundo innotuiffet. Quœ omnia pofiquam innotuiffent Dominis Senatoribus, ipfi i3 Jun. novifiimi (quamvis innocentia D. Voetii, fingulis, qui illum probe noviffent, nota effet) publicatione poft campanœ pulfum faââ, prœnominato Cartefio infinuaverant, ei permiffum fore, ut fe fiftat in hac urbe, intra fpatium trium proximarum feptimanarum, gavifuro immunitate accedendi & recedendi, quo contenta duabus Epijiolis prœnominatis ita confirmaret, ut ipfe judicaret fuœ intentioni hoc ejfe utile. Super quâ publicatione fœpè nominatus Cartefius fuâ Epifiolâ data 6 Jul. fubfequente, ftyl. nov., ad prœnominatos Dominos Senatores fcripferat (voir cette lettre, t. IV, p. 8-i3), inter alia, quàd noviffimè édita epiftola, cujus infcriptio erat
:
Epiftola Renati des Cartes ad Cele-
berrimum virum &c. taliter effet confcripta, ut probationes, quœ ad verificationes omnium eorum, quœ de iflo homine fcripfiffet, ubique additœ reperirentur, in quantum eœdem eum ratione ab eo exigi pofjint, & quàd hominis aâiones infpecie omiferit, fibi notas, ne producere teneretur; inter alia etiam, eâdem illâ epiftola, dicens, Senatum,fi ea infpiciat, quœ eà fpeâantia fcripfiffet, animadverfurum, fe prœter fui honoris juftam defenfionem potiffimum id ideo etiam multas
ifitius
ad earum probationem
Œuvres.
III.
\
tefies
86
Eclaircissements.
JJ°
6 Urbis prœdiâœ, ut & Academiœ Quam Epijlolam prœdiâam cùmperleexijiimationi utrimque confuleret. Senatores, eandem ut & duas prœnominati Domini & gijfent examinaffent operam
dedijfe, ut
commodo
Reipubl.
altéras in prcenominatâ publicatione memoratas, prœfati Senator{es) per fuos Commijfarios, aliofque extra Jïudium par tium conflitutos, ut id oportuit, vifitari & examinari curarunt, & ex eorum relatione intellexerunt, prœnominatum Cartefium injuria conqueri, quàd à D. Voetiofupra modum fit lœjus, cùm ne minimam quidem probationem eà adducat, veritm Jolum-
confequentias trahat ex falfis prœjuppofitis, incertis conjeâuris, & malis prœfumptionibus nixus, ex quibus D. Voetio affingat, quàd fit autor, fautor, correâor, aut coartifex variorum libellorum, quibus toties prœnominatus Cartefiusje injuriatum putat, & quàd prœterea prœfatis Senato-
modà
&
Adeo D. Voetii bonam famam ac exiftimationem fie enormiter lœderet; verùm quàd hoc potiùs faperet genium Jefuitarum, quorum Je difeipulum fuijfe, quojque in omni vitâje magni fecijfe profitetur ; & quàd nullam aliam Juarum amaribus confiiterit omnia illafaljà confia a fuijfe,
veritati contraria.
ut prœnominatus Cartefius nullam omninà caufam habuerit, ut
&
criminationum, probatiohominum mendacijjimorum, hofiium reipublicœ hujujce & Academiœ, ut & Religionis Reformater. Et quoniam de innocentid D. Voetii iterumque nominati Jatis confiât prœ-
rulentarum ac pejfimarum diffamationum, ut
nem
adducat,
quàm exfamâ, & falfis
relationibus
diâo Senatui, etiam (quamvis non necejfum fuerit) eadem innocentia tefiimoniis tam quorundam privatorum, quàm plurimorum Jpeâabilium collegiorum manifefiata efi : Senatus eapropter déclarât prœnominatas duas epifiolas ejfejcripta diffamatoria, famojojque libellos, quibus non tantùm prœnominati D. Voetii bonafama & exifiimatio enormiter lœditur, verùm & Academiœ interejfe, ut & ProfeJJorum infpecie bonafama & Urbis hujus regimen vilipenditur. Prœcipit eapropter omnibus &fingulis, ne prœdiâas Epifiolas, in qudcunque fuerit linguâ, intra hanc Urbem ejujve jurijdiâionem, imprimere, injerre, divendere, difiribuere, direâè aut indireâè, clam aut palam prœjumant, idque Jub pœnâ arbitrid, pro re natâ, Jervato Domino Prœtori hujus Urbis, contra prœdiâum Cartefium, prœdiâorum nomine, jure aâionis.
Et fubfcriptum
erat
:
Accordât me prœjente C. D.
RIDDER.
»
« Ad D. Samuelem Marefium me confero, qui cùm pleraque in Rev. Parentcm ex Cartefii feriptis fit mutuatus, illo refutato, & fe refutatum fentiet, fuaque in illis proferipta. Quia tamen in nonnullis ad a£la Senaaéla Gronintûs Academici Groningani recurrit, hoec tantùm regeram gana à pauciflimis ProfeiToribus, tribus aut quatuor, non ultra, caeteris
»
refragantibus, malitiofè fabricata, qua; judicium vix appellare audet, fed
»
tefiimonium feu declarationem Schoockii indigitat, Rev. Parenti ut
|
»
» »
:
&
1
Eclaircissements. » » »
» » » » » »
» » «
»
3 3
Matio praejudicare non poffe. (Voir t. IV, p. ig6-igg.) Non judicium: neque enim vocatus, neque citatus, neque auditus eft Parens aut de Matius refque inter Cartefiura & Schoockium a£la, alteri prœjudicium non parit. Non fi teflimonium : quia fidem Schoockius, teftis fingularis, non merebatur, alterum fufpicionibus onerando, ut femet expediret. Ne dicam ex fententià Scabinorum Ultrajeftinorum fatis apparere, quôd Schoockianum teflimonium à veritate aberret.' Praeterquam quôd multis nullitatibus Groninganum five judicium, five aâa, five tejiimonium, five fententià, laboret. Id ex profeflo probavi (neque quicquam repofuerunt illi, ad quos ea res pertinet) in iractatu meo, cui titul. Pietas in Parentem, & altero, cui infcriptio Tribunal iniquum. Verùm, ne videar hîc in propriâ caufâ mihi applaufifte, fubjungam Facultatis Juridicas Acad. Lugdun. fuper aftis Groninganis judicium:» Clar. de
fi
;
Omnibus, quœ litteris, jujfu ampliffimi Senatûs Academici Groningani, Nobiliff. ac Celeberrimum D. Renalum des Cartes 16 Cal. 164S datis April. eodem anno, continentur, quceque aâa funt in eodem Senatu 1 iifdemque annexa reperiuntur, vijis ac rite examinatis : Nos qui fubfcripjimus, Profejfores Juridicœ Facultatis in Academiâ Lugduno-Batavd, rogati de jure & effeâu aâorum, re/pondemus, nobis videri fententiam à prœdido Senatu latam, nullam ejjfe, ob varias defeâus, & caufas, nomenque definitivœ non mereri; ac per eam nec jus, nec famam ac exijlimationem Reverendi D. Gisberti Voetii aliorumque lœdi ac imminui pojfe,
ad
oportere ac debere. Ita,
falvo meliori judicio, Jlatuimus
Lugduni 16
Jul. «
1647.
Et erat fubfcriptum
:
»
SCHOTANUS.
B. A.
VINNIUS.
JACOB US MESTERTIUS. |
»
«
Superfunt D. Martini Schoockii innumerae fufpiciones, ne dicam
calumniae, quibus Praeceptorem infontem (Gisbert Voet), nefcio quibus
gravare voluit. Facili negotio eas difflabo, opponendo
»
furiis agitatus,
»
fententiam Scabinorum Trajeftenfium, à quâ appellavit, quâ injuriarum
»
condemnatus
»
ritatem praetendebat), idque
eft
Schoockius (& in
»
Parentem ut falfarium,
»
fententiae haec funt
illo
Marefius, qui paffim ejus audlo-
multorum nomine, praefertim quôd Rev. apud a&a Senatûs Groningani, detulifl'et. Verba
:
Vifo à judicio Urbis Trajeâinœ proceffu,
coram eodem judicio injlruâo,
Gisbertum Voetium Arrejlantem & Carolum Dematium Adjunâum, Doâores Theologiœ & Profejfores hujus Academiâ?, ab und parte, & Martinum Schoockium L. A. À". 9 Profefforem Philofophiœ in Academiâ inter
j
p
Eclaircissements.
Groninganâ Arreftatum,
&
citatum in caufd injuriarum, ab altéra parte. expenfis, etiam claufulâ falu-
Prœnominatum judicium, omnibus mature qud
tari,
petitio eft munita, faciens jujlitiam, adhibito confilio Jurifcon-
fultorum praâicorum : condemnat Arreftatum, utcoram Prœtore & duobus Scabinis hîc in graphejo, ad propiorem elucidationem & Juppletionem
quœ
eorum,
Me &
in fuis fcripturis
&
per/onalibus refponfionibus, in proceffu
: quàd formula atteftationis, ab Arread illum miffa, in eum finem ut ipfe Arreftatus talem daret, & correâio per Adjunâum, in chartulâ qud propofitâ, de quibus duobus prolixe in ipfo proceffu fit mentio, falfa non effet: & quàd ejus intentio nunquam fuerit coram Senatu Academico Groningano declarare, quàd Arreftans aut Adjunâus ipfum Arreftatum follicitaverint, aut follicitari curaverint, utfalft quid deponeret, aut teftarelur, aut quàd taie quid illi per importunitatem fuerit extortum, & quod Arreftanti & Adjunâo nullam falfitatem aut improbitatem attribuât, aut de Us taie quid prcefumat. Velit infuper, ut quicquid ipfe Arreftatus, \elo fui honoris, & ut omnem infamiam evitaret, paulà durius aut dixeril aut feripferit, quod forte in aliumfenfum accipi ac trahi pofftt, fie accipiatur, & fi neceffum fit, corrigatur, ut omnis falfitas & improbitas ab Arreftante & Adjunâo femota fit ; & ut talis fuœ declarationis Arreftanti & Adjunâo relinquat inftrumentum informa. Et judicat judicium, Arreftatum ulteriùs non teneri, neque prœnominatâ declaratione ejus honorem & exiftumationem lœfam, aut diminutam, denegans Arreftanti & Adjunâo fuam petitionem & concluftonem alium in finem ad honorabilem & utilem emendationem inftitutam ac faâam, penfando fumptus proceffûs propter rationes. Itafaâum & pronunciatum Ultrajeâi, 3i May 164g.
alibi dixit
& fcripfit,
declaret
ftante
«
|
»
Et ne
©efien
fctj
Ampl. Scabinorum mentem non
forte
dicar, malui
&
ben ©eredjte bet Stobt Utredjt,
geinftrueert tuffdjen
bocdjbe,
Ijet
procès boor ben fetben ©eredjte
enbe ^îrofefforen bec SIcabemie
Martinus Schoock L. A. M. enbe
$rofeffor
't
mebe ben
tifeerbe SRedjtjgeteerben,
enbe hoee 't
Schcpenen
geene
barr alrebe /
b>m
6i)
/
enbe
't
/ ter
inbe
onbete
boorfô. ®ered)t, rtjpeïijcf getet Çebbenbe op atleS, / enbe ooeï op be ctaufule
falutair, / baet
ban
ge=
alffier ter
^tjilofopljiae
SIcabemie tôt ©roeningen gearreft bc enbe gfiebaegt)be in coâ ban injurien fbbe. /
fuiffe
»
Gisbertus Voetius araftant enbe Carolus Dematius
beijbe 3)octoren inbe Xrjeologtc
eenre, / enbe
fatis affecutus
fententiam Belgicè pronunciatam fubjicere.
bh.
etyfdj
té gemunieert,
/ conbemneert ben
6t)
met abotjg ban geprac
/ te /
berefaren
ten fine
Schout
naerber elucibotie enbe fuppletie
enbe perfonete refponfiben inben proceffe
gefdjreben té
ben orreftant toegefonben rebre*
redfjt
gearrejteerbe boor ben $eere
ter ©ecretartje allier / tôt
fijne ©cfjrifturen
geferjt of
boenbe
ht)
/
bût
ï|et
tjicr
Cent gcarreft fce gepaffeert te
be geboeajbe in feetfer cebuHelen boorgeftelt
enbe
concept ban atteftatie
/ beijbe in
Worben
ben proceffe
Wiitlopia) bermelt, niet en w
Eclaircissements. ben ©enaet inbe SIcabemie tôt ©roeningen Cent gearreft*» gebergt
/
of
l)tj
berctaren bat ben arreftant
boen bergen foube Ijebben
beboferen of getutjgen / of bat Cent / enbe bat
te
futcr.
ben arreftant enbe geboedjbe geen
gefdjreben
gefetjt of
toorben,
jj
of geboegbe
foube
t?et
jijn geejtorqueert,
batffjeçt ofte onbroomïjetjt en attri= 't
gène
t)b
gearreft be , ugt een gber
om
atte
/ 't
teeli in een anberen fin betftaen ofte getogen foube
infamie af te toeren, mat Ijarber foube mogen fjebben
alfoo fat toorben gebut)bet,
/
/
/
bat ty batfdjetiicf
met imbortunitetjt foube
bueert / of toe bertrouwt. / Segerenbe bat afle tôt fljn eer, / enîie
3
/
enbe
ift
noot gecorrigeert,
/ bat aHe
mogen
oatfljetjt
enbe onbroomljeçt banben arreftant enbe geboedjbe toerbe geerdubeert enbe ugtgef» loten
;
/
enbe banbe felbe berclaringe ben arreftant enbe geboedjbe
forma, berftaenbe bat ben
acte in
met be boorfj. berclaringe bercort, / ontfeggenbe
fijn eer
gearreft** baer
mebe madj
te laten
bolgen
bolftaen, / enbe bat
enbe retoutatie nlet en fal toefen getebeert ofte
ben arreftant enbe geboedjbe tjaren
etyfdj
enbe
conclure in
anberen boegen tôt Ijonorabite enbe brofitabife amenbe gebaen enbe genomen combenfeert be coften ban befen broceffe
om
/
enbe
rebenen.
Aldus ghedaen ende gepronuncieert, t'Utrecht,
Op den
xxxjft*
Mey, Anno 164g.
»
« Atque ita me abundè fatisfeciffe calumniis triumvirorum, quibus Rev. Parentem petiverunt, & tamen fine calumniâ, illi judicabunt, qui fine gratiâ & odio caufas aeftimare confueverunt. Veniam dabit aequus
»
Le£tor,
|
»
» rerat
quôd
hase in tranfitu
quàm maxime, & caufa
meo
libro inferuerim.
quibus, prasfertim infontibus, poft
»
illi,
»
officia. »
(Pacli
Meâ enim
id inte-
pietatishoc flagitabat, ne indefenfi manerent
Deum omnia debemus
pietatis
Voet Theologia Naturalis Reformata, Rhenum, cIdIdclvi, p. 253-264.)
Trajefli ad
.
RENATI DES CARTES
NOT^ IN
Programma quoddam, fub finem Anni 1647 in Belgio editum,
cum hoc
Titulo
EXPLICATIO Mentis humanœ, Jîve nalis,
Animœ
ratio-
ubi explicatur quidjit,
& quîd ejjfe pojfît.
:
LECTORI* Ex quo tempore lucem adfpexit Philofophia Nob. Viri Renati des Cartes, à multis quidem,fed non uno excepta ejl modo : verùm diverfam ea experta ejt fortunam, prout in tnanus diverforum incidit ac genios. Sunt qui ferias in eam inftituerunt Obje&iones, quibus ferib refponfum, tum Latine, tum Gallice. Alii, cùm aliud arrodere tatnen eam & admordere voluerunt : quibus, pojfent, ut ipfe in Praefatione Médit. Metaph. vatem egit Philofophus, ratio-
ab Heroë
illo eji
non
num feriem & nexum comprehendere non curantibus, in fingulas tantùm claufulas argutari fuit ftudium qui id[circo, quamvis cavillandi occafionem in multis invenerint, nihil tamen quod urgeat, aut refponfione dignum fit, objecerunt*. Hujus farinœ ejt, Tenebrio quidam ac Lucifuga, qui nunc Theophilum, nunc Mercurium, Cofmopolitam fe vocat, in gemino libello, ante aliquot annos edilo & nuperus Theologus in/ud Methodi Cartefianae Theologicâ Confide;
'
;
a. Cette Préface n'est pas de Descartes, qui môme ne l'a pas approuvée, voir t. V, p. 114, 1. 8. L'édition princeps, que nous suivons ici, ne donne l'indication des pages qu'à partir de la pièce de vers Renato des Cartes etc., p. io. Elle a donc tenu compte cependant de la préface, p. 3-9. Nous
reproduirons cette pagination en haut des pages de
la
présente édition.
Voir t. VII, p. 9, 1. 29, à p. 10, 1. 5. « In primant Philofophiam Cartefianam c. L'un d'eux portait ce titre Nota', auâore Theophilo Co/mopolita. Libelle imprimé in XVI durant l'été de cette année {1643), fans nom d'imprimeur, fur une copie qu'on feignoit avoir été imprimée d'abord à la Haye. L'impofture & la calomnie y régnoient, depuis le titre jufqu'à la conclufion du libelle. L'extravagance du ftile & la groffiereté des injures dont il étoit rempli, refifembloit fi fort à celles que M. Regius attribuoit à Voetius dans fa claffe & fes converfations, qu'on peut raifonnablement préfumer que, de tout ce qui pouvoit appartenir à Voetius, il n'y avoit que fon nom de caché dans tout ce libelle, & que fon efprit s'y produifoit partout. (En marge : Leur. Mff. 23, 24, de Regius à Defcartes.) Voetius n'en ufoit prefque plus autrement dans les écrits diffamatoires qu'il avoit foin de faire répandre contre M. Defcartes, fouvent fous un nom emprunté & quelquefois fous un nom poftiche. » (A. Baillet, La Vie de Monfieur Des b.
:
»
» » »
» » » » »
» »
» »
Cartes,
t.
II, p. 204-205.)
Œuvres.
III.
87
NOTjE
J}8 ratione
",
in
(4-8)
quâ criminationes fuas ac calutnnias, Deo Opt. Max., Deo
Nominis Aflertori, Veritatis Promultorum cum Jlupore non erubuit. Quafi teftori, facras facere, criminationibus & calumniis certare, idem fit, ac Caufam, Nomen, Forti, Zelotoe, Caufae fuae Vindici,
,
Veritatem T)e\,vindicare, afferère, protéger e l An non hoceji illud, quod Propheta ait Malachias, c. i, 8 Deo offerre animalia casca, clauda, aegrota, quœ Ducibus fuis ac Curatoribus offerre, facerdotem iflum puduijfet ? Et, fi attentus Confiderator attentais confideraffet hcec Methodi verba {pag. 3 : Ne quis igitur putet, me hîc traditurum aliquam Methodum, quam unufquifque fequi debeat ad re&è regendam ratione m ; illam enim tantùm, quam ipfe fecutus fum, exponere decrevi\ Et pag. 1 3 : Quamvis, quia opus meum mihi fatis placet, ejus exemplar hîc vobis proponam, non ideo cuiquam Author efle velim, ut fimile quid aggrediatur) c ,/aa7èa£ illâfuâ Confideratione abfiinuijjet, ex quâ nominis maculant potiùs quàm laudem apud œquos rerum œjlimatores reportavit : ut non dicam, rroXvîrpay|
:
|
notam eum incurrijfe, dum falcem Theologicam immifit in mejfem Philofophicam ; quod vere efi, pzmëzwtiv tU «klo yévoç,. Alii in Philofophiam Cartefianam infurrexerunt thefibus ad difputandum proponifolitis, Lutetiaî, Ultrajefti, Groningœ, Franekerse, Lugduni: poaimç,
&, vel aperto rali
Marte
ejus
Authorem/uw*
Neotericorum Philofophorum
vel in
totum nomen ejus diffimularunt
.
& geneipfum irruerunt,
aggreffi, velfub teâo
titulo îatenter in
Pojlremi generis utriufque
Ipecimen nuperrimè contigit, in Antiquiffimâ & Novijfimâ Belgicae Fœderatas Acadcmiâ. In Lugdunenfi quidem, Philofophus primaCartefius judicat, non malus, ac fimplex potiùs rius*, Vir, ut D. |
quàm prudens,
affeélit,
nefcio quo, abreptus, Neotericis
quibufdam
Philofophis, tamfatuas, tam ineptas, tant infulfas ajjînxit opiniones
;
ut feipfum fecerit ludibrium multis jocumque ac rifum, multis commijerationem. Et quamvis in difputandi aâu quadrifyllabum hoc no-
men, Cartesivs, non p ronunciaverit
;
ac publiée poflulatus, ut nomen
alicujus Neoterici Philofophi, tamjlultas opiniones tenentis, proferret,
turpiter hic defecerit
:
ita
cuivis conjtiterit.
Et quid
gefjit, & in omnem circumegit quàm D. Cartefium facile Auditorum
tamcn fe
partent, ut non alium defignari
multis
ejl
opus ? Thefes
ipfce
loquuntur. In Ultrajedinà Academiâ, Medicus' non Rnvius, Confideratio Theologica (1648). Voir Voir t. VI, p. 541, et aussi, p. 4, 1. 7-10. c. lbid., p. 548, et p. 1 5, 1. 6-9. d. Adam Stuart. Voir t. V, p. 126, 127 et 128. e. Henry de Roy [Henricus Regius).
a.
b.
t.
\
hoc abundè
indoâus, dij-
V, p. 126.
Programma.
In
(8^)
J}9
putalionem quandam confcripfit, de Cachexie Leucophlegmaticâ, cui Corollaria nonnulla fubjunxit, ad convellendas Médit. Metaph. Carfolio, per : quœ, cùm dijputatio effet fufflaminata, patenti varias Hollandiaï Vrbes funt miffa, infignum vel triumphi, vel provocations, ac certaminis in eas infiituendi. Licet verb Generofiffimus D. des Cartes ijlos Thefium & Confiderationum ajfultus atque tef. inflituta
magno animo
allatrationes
voluerir
:
contemferit, nihilque
tantùm tamen à Je impetravit, ut
ijli
unquam reponere
Corollariorum Pro-
grammai Refponfum aliquod repofuerit. Quod Amico, cui mijit & potejlatem ejus fecit, non indignum fuit vifum luce publicâ" quo mentent reducatur Programmais Author, fortaffis ad meliorem & quia nonnullis forte videatur in eâ contineri aliquid vindice dig:
\
num
;
deefi,
fuam
neque enim unquam exiftimationi aut partibus fuis defuit, vel D. Cartefius in refpondendo, fi quid adverfus Philofophiam refponftone dignutn fuerit produâum At verb calumnias ac .
& quœ
nullam ex fuis fententiis aut refponfionibus feriunt, fed quœ aut in objeâiones tantùm, vel àfe excogitatas, vel ab aliis ad inventionem veritatis prolatas, incurrunt, aut hinc indè particulam ex fuis fcriptis vellicant, infuper habet. Scilicet, Aquila non captât mufcas c Sed Prœfationum fatis ; atque ipfum Programmais examen & Notas légère atque expendere, opéra? fuerit pretium. futiles nugas,
.
avoit pour titre Explication de l'Efprit .L'autre écrit latin. humain ou de l'Ame raifonnable, où l'on montre ce qu'elle ejl & ce qu'elle peut être. Il fut imprimé à Utrecht, premièrement en forme de petit feuille livre fous le nom de M. Regius, fon ancien difciple, & enfuite en a. «
» » »
.
.
.
:
.
étendue par manière de programme ou placart pour Être affiché dans les places & les rues, fans nom d'Auteur ni d'Imprimeur. M. Defcartes par le » l'ayant reçu de cette féconde forme, reconnut auffi-tôt l'Auteur DesVie de Monfieur La Baillet, » (A. commun. » ftile & par le bruit de Cartes, t. II, p. 334-335.) Corrigeons ici une erreur du prulégomène V, (Tome pus flamand. il s'agit d'un placard latin, et non la lettre
» »
.
DU
.
:
p. 109.)
Voir t. V, p. 109. De Desiderii Erasmi Adagia. Chilias III. Centuria il. Prov. lxv. même la comparaison, rapportée ci-avant, p. 44, 1. 9-1 1, se trouve aussi dans Erasme, édition gréco-latine du Nouveau Testament, préface de l'éb. c.
vangile selon saint Mathieu.
—
.
RENATO
des
CARTES
Philofophiae Reftauratori, Seculi ornamento.
Nullius addi&us jurare in verba Magiftri, Dum verum ex veri fonte, Renate, bibis,
Et Menti reddis fua
Quam nimiam
jura,
& Senfibus aufers,
tribuit credula turba,
Nefcio quo dubitans paclo, dubia omnia
Atque ex non
certis
omnia
fidem
:
tollis,
certa legis.
Certe Atheus propriis cadit armis
:
& malè Sextus
Affenfum cohibens, vincitur arte fuà. Nilque obftare poteft jam, Mente Deoque reperto, Materia ingenio fubditur, ecce, tuo.
Quà Motu
in varias diffiffà
& mille
figuras,
Orbis tam vafti nobile furgit opus. Hinc Cœli, Terrœque, Marifque, atque Aeris almi Fufa per hoc magnum femina inane fluunt. Quae natura Ignis, rutilum fplendefcere Solem Quid faciat? Mixtis additus unde Color î Unde tremor Terris, quà vi Maria alba tumefcant, Cur fexangula Nix, gutta rotunda, cadat? Cur Magnctem ineat Ferrum, vis fcire? Renati Hic unus labor eft, quem via nulla latet, Cujus & Ingenio affurgunt Prifcique Novique, Nec vidiffe ajunt fecula cuntta parem. Invidus huic quifquis renuit fubmittere fafces,
Naturam violans, Matris adulter erit. Et fragili dentem quœrens illidere, foldo Offendet. Melius, non
Cui
fie
tetigiffe, fuit.
extremis refpondent prima, quis illum
Haec fine crediderit pandere facra Deo?* a.
De
qui sont ces vers
?
Dans une
3i janvier 1648, Descartes désigne le lettres
tard
lettre à la princesse Elisabeth,
nom
du
premières Clerselier lut Hey., et plus
de l'auteur par
les
seulement. (Voir t. V, p. 114, 1. 14.) l'exemplaire de l'Institut, acceptant ces trois pre-
un annotateur de
compléta ainsi Hey(danus). Mais peut-être fallait-il lire le nom serait Huy(gens). C'est l'opinion de Baillet c'elt plutôt M. Huyghens. » [La Vie de Monfteur DesCartes, t. II, p. 335, en marge.) S'agirait il encore de Constantin Huygens, fils aîné de l'ami de Descartes? (Cf. t. V, p. 321-322.) mières
lettres, les
Huy., auquel cas « Je croirois que
:
RENÀTl DES CARTES
NOTJE In
Programma quoddam, fub finem Anni 1647 in Belgio editum,
cum hoc Titulo Explicatio Mentis
Animœ
rationalis,
quid/it,
10
&
quid
:
humanœ, five ubi explicatur effepojfit.
Accepi à paucis diebus duos libellos, in quorum 3 in altero te&e & uno aperte & dire&e impugnor oblique duntaxat. Et quidem priorem nihil moror ,
:
imô habeo
gratias ejus authori, quôd,
futiles cavillationes, i5
probo labore
& nulli credibiles
collegerit,
hoc ipfo
cùm
nihil niû
calumnias, im-
teftatus
fit,
fe nihil
invenire potuiffe in meis fcrijptis, quod 'merito reprehenderet, ficque ipforum veritatem, meliùs quàm
ea laudaffet, confirmant, idque cum difpendio fuse famée. Alius autem libellus magis me movet quamvis enim nihil in eo aperte de me habeatur, prodeatque
fi
:
20
a.
Voir ci-avant, p. 338, note
a.
5
N0TiE
J42 fine
nomine Authoris quas
tinet opiniones
u-14.
& Typographi, quia tamen conjudico perniciofas & falfas, edi-
forma Programmatis, quod vel templorum valvis affigi, & quibuflibet legendum obtrudi polfit, dicitur autem jam antea typis mandatus fuiffe fub aliâ forma cum adjun&o nomine cujufdam, tanquam Au-
tufque
thoris 8
eft
,
quem
multi putant non alias
quàm meas
5
opi-
cogor detegere ejus errores, ne mihi forte imputentur ab illis, qui cafu incident in obvias niones docere
& mea fcripta
iftas chartas,
|
:
Sequitur
non legerunt.
Programma quale ultimâ lucem
prodiit in
10
vice
:
EXPLICATIO Mentis Humanœ, Jive
Animœ
rationalis, ubi explicatur quidjit,
&
Mens humana
eji,
quid
>
effe pojjit.
quâ aéliones cogitativœ ab homine
primo peraguntur ; eaque
in
folâ cogitandi facultate, ac
interno prinçipio, conjijiit.
20
//.
Quantum ad naturam rerum mens
a.
quœ
\
quidam fubfiantiœ cor-
vel,Ji nonnullos alios Philofophantes fequa-
mur, qui Jîatuunt extenjionem buta,
attinet, ea videtur pati, ut
pojfit ejje vel fubflantia, vel
poreœ modus ;
certis fubjîantiis ,
Henry de Roy
5
&
cogitationem
ejje attri-
tanquam fubjeéîis,
(Regius). Voir ci-avant, p. 33g, note a.
infunt,
2
In
«4-> s.
cùm
Programma.
j^j
ea attributa non fint oppojita, Jed diverfa, nihilobjlat,
quo minus menspojjit ejfe attributum quoddam, eidemjubjeéîo
cum
extenjione conveniens, quamvis
conceptu non comprehendatur 5
concipere, id poteji
ejfe.
.
unum
Quicquid enim pojfumus
Atqui, ut mens aliquid horumfit,
nam nullum horum implicat aliquid horum ejfe poteji.
concipi poteji ;
nem. Ergo ea
in alterius
contradiélio-
III.
Errant '°
&
humanam mentem
itaque, qui ajferunt, nos
dijîinéîe,
tanquam necejfariô* à corpore
clare
realiter dijlin-
élam, concipere.
IV.
Quodautem mens
rêvera nihil
|
aliud Jit
tia,Jive ens realiter à corpore dijlinclum, '5
Jeparabile,
&
locis,
quod per naturam dubium
divinam
&
aélu,
ab eo
quod Jeorjim per Je Jubjijlere poteji: id
Sacris Literis, plurimis in ita,
quàm Jubjlan-
in Sacris
b
in
nobis ejl revelatum. Atque
quibujdam
revelationem nobis jam
ejfe poteji,
ejl
per
indubitatum.
V. 20
Nec
quod de corpore dubitare, de mente vero dubitare nequaquam, pojfimus. Hoc enim illud tantùm probat, quod, quamdiu de corpore dubitamus, illam ejus
modum
objlat,
dicere non pojfimus. VI.
25
Mens humana, quamvis Jit Jubjlantia a.
b.
à corpore realiter
Sive aâu. (Note de l'édition princeps.)
Si accuratam & non moralem rerum veritatem (Même remarque.)
ratnus.
S-
cognitionem quce-
NoTiE
?44 difiinéla,
corpore,
in
\
efi
«5-17.
omnibus tamen aélionibus, quandiu
efi
in
organica. Atque ideo, pro varia corporis dif-
pojitione, cogitationes mentis funt variœ.
VIL
Cùm hœc fit
naturœ, à corpore,
diverfœ, nec ab hac oriri queat
:
& corporis difpofitione,
5
ea ejî incorruptibilis.
VIII.
Cùmque ea
nullas partes, nec ulîam extenfionem in con-
ceptufuo habeat : frufira quœritur, an in fingulis
partibus
fit tota in toto,
& 10
tota.
IX.
Cùm mens œquè queat, hinc
a
per
\
ab imaginariis atque a veris
naturam dubium
efi,
an ulla corpora à
nobis rêvera percipiantur. Verùm, etiam hoc
dubium
divina in Sacris revelatio, quâ indubitatum
cœlum & terram & omnia, quœ Us & etiamnum confervare.
affici
efi,
tollit
Deum
i5
continentur, creajfe,
X. Vinculum, quo anima cum corpore conjuncla manet, lex immutabilitatis naturœ, quâ fiatu, in
quo
efi,
unumquodque manet
efi
in eo
donec inde ab alio deturbetur.
XL Cùmfitfubfiantia,
&
in
reclifiime fentire videntur
a.
gèneratione nova producatur: ii,
qui animam rationalem, per
Non moraliter, fed exquifitam & accuratam rerum veritatem quœ(Môme remarque que ci-avant, p. 3^3, notes a et b.)
renti.
20
.
In
17-19-
Programma.
immediatam creationem, à Deo,
34$
in generatione,
produci
volunt.
\XII.
Mens non innatis
:
indiget ideis, vel notionîbus, vel axiomatis
fedfola ejus facilitas cogitandi,
îpji,
ad aéîiones
fuas peragendas, fufficit. XIII.
Atque ideo omnes communes
notiones, menti infculptœ,
ex rerum obfervatione vel traditione originem ducunt.
XIV.
10
Imo
ipfa Idea Dei,
menti
latione, vel traditione, vel
injita, ejl, vel
ex divinâ rêve-
rerum obfervatione.
XV. Conceptus nojler de Deo, five idea Dei, i5
exijlens,
in
mente noflrâ
non eftfatis validum argumentum ad exiflentiam
cùm non omnia exijlant, quorum conceptus in nobis obfervantur ; atque hœc idea, utpote à nobis concepta, idque imperfeéle, non magis quam cujufvis alius Dei probandam
:
\
rei conceptus, vires noflras cogitandi proprias fuperet
XVI.
20
Cogitatio mentis
eft
duplex
:
intelleélus
&
voluntas.
XVII. Intelleélus ejl perceptio 9 traditione
(sic, édit.
& judicium.
princeps)] traduttione (édit.
lut.,
de 1668,
faute).
Œuvres.
III.
88
.
NotjE
346
19-ao.
XVIII. Perceptio ejlfenfus, reminifcentia,
&
imaginaiio.
XIX. Omnis fenfus ejî perceptio alicujus motus corporel, quœ nullas fpecies intentionales dejîderat : if\que fit, non
5
fed folo cerebro.
in externis fenforiis,
XX. Voluntas eji libéra, differens
:
&
ad
oppofita, in naturalibus, in-
ut ipfa nobis teftatur confcientia.
XXI.
Hœcfe
10
ipfam déterminât; nec cœca ejîdicenda, ut vifus
non dicendus furdus « Nulli faciliùs »
ad magnam pietatis famam perveniunt,
quàm
fuperftitiofi
&
Hypocritee 3
.
»
SEQUITUR
.5
EXAMEN PROGRAMMATIS. Ad titulum Adverto
in titulo
h ,
notœ.
non nudas
affertiones de
rationali, fed ejus explicationem promitti a.
Voir ci-avant,
reproduite à la p.
fin
t.
VIII, première partie, p.
du placard de Regius,
364,1.4-10.) b. Ci-avant, p. 342,
1.
i3.
est
2,
1.
:
anima
adeô ut cre-
16-17. Cette phrase,
de Descartes. (Voir ci-après,
Programma.
In
îo-ai.
dere debeamus,
omnes
547
rationes, vel faltera praecipuas,
quas author habuit, ad ea, quae propofuit, non tantùm probanda, fed etiam explijcanda, in hoc programmate contineri; nullafque alias ab ipfo effe expeétandas. 5
Quôd autem animam
nomine
rationalem
mentis
huma-
nœ* appellet, laudo fie enim vitat aequivocationem, quae eft in voce animes, atque me hac in re imitatur. :
Adjingulos articulos notœ. In articulo primo h , \iâetur velle illam 10
animam
ratio-
nalem definire, fed imperfeéte genus enim omittit, quôd nempe fit fubftantia, vel modus, vel quid aliud folamque exponit differentiam, quam à me mutuatus nemo enim ante me, quod feiam, illam in folâ eft :
;
:
cogitatione, five cogitandi facultate, ac interno principio i5
(fupple ad cogitandum) confiftere afferuit. In articulo fecundo c , incipit inquirere in ejus genus; dicitque, videri rerum naturam pati, ut mens \pqffit ejje
vel fubjlantia, vel
humana
quidam fubflantiœ corporeœ
modus. 10
Quae
contradidionem involvit, non minodixiffet, rerum naturam pati, ut mons
aflertio
rem, quàm
fi
poffit effe vel fine valle vel
guendum tari, 25
quis
eft inter illa,
cum
Quippe
diftin-
quee ex naturà fuâ poflunt rau-
ut quod jam feribam vel fit
valle.
non feribam, quôd
prudens, alius imprudens
;
ali-
& illa, quae nunquam
mutantur, qualia funt omnia quae ad alicujus rei effentiam pertinent, ut apud Philofophos eft in confeffo. a.
Ci-avant, p. 342,1. 14-15.
b. Ibid.,
I.
c. Ibid.,
1.
17.
2t.
5
NotjE
J4^
3J-Î4-
quidem non dubium eft, quin de contingentibus dici poffit, rerum naturam pati, ut illa vel uno, vel alio modo fe habeant exempli caufâ, ut jam fcribam, vel non fcribam. Sed cùm agitur de alicujus rei eflentiâ, plané ineptum eft & contradictorium, dicere, rerum naturam pati ut fe habeat aliquo alio modo quàm rêvera fe habet. Atque non magis pertinet ad naturam montis ut non fit fine valle, quàm ad naturam mentis humanae ut fit id quod eft nempe ut fit fubftantia, fi eft fubftantia, vel certe ut fit rei corporese modus, fi quidem eft talis modus. Quod hîc nojier conatur perfuadere, atque ad iftud probandum fubjungit haec Et
:
5
|
:
10
verba: vel fi nonnullos alios philofophantes fequamur*, &c, ubi per alios philofophantes me aperte defignat ;
primus enim fum, qui cogitationem tanquam
praeci-
>5
puum attributum fubftantiae incorporeae, & extenfionem tanquam praecipuum corporeae, confideravi. Sed non
dixi, attributa illa iis
fe diverfis
:
cavendumque
hîc aliud intelligamus
méfie tanquam fubjedis à eft,
quàm
ne per attributum nihil modum nam quicquid :
alicui rei à naturâ tribujtum efle-cognofcimus, five
modus
20
fit
qui pofïit mutari, five ipfamet iftius rei plane
immutabilis eflentiâ, id vocamus ejus attributum. Sic
multa in Deo funt attributa, non autem modi. Sic
unum
ex attributis cujuflibet fubftantiae
eft,
fe fubfiftat. Sic extenfio alicujus corporis,
dem
in fe varios poteft admittere
:
nam
quôd per
modos
a
qui-
alius eft ejus
modus, fi corpus iftud fitfphaericum, alius, fi fit quadratum verùm ipfa extenfio, quae eft modorum illorum fubjedum, in fe fpeétata, non eft fubftantiae cor;
a.
Page 342,
1.
24-25.
3o
In
, 4 -j6.
Programm
349
modus, fed attributum, quod ejus effentiam naturamque conflituit. Sic denique cogitationis modi poreae
varii funt
&
affirmare alius eft cogitandi
modus
verùm ipfa cogitatio, ut eft internum principium, ex quo modi ifti exurnon concipitur ut modus, fed gunt, & cui infunt, ut attributum, quod conflituit naturam alicujus fub-
quàm 5
nam
:
negare,
de
fie
ejeteris
;
|
an
ftantiae, quse
corporea, an verô incorporea, hîc
fit
quaeritur. 10
Addit,
Quibus
ifla
attributa non effe oppofita, fed diverfa*.
in verbis rurfus contradi&io eft
:
cùm enim
agitur de attributis aliquarum fubftantiarum effentiam conftituentibus, nulla major inter illa oppofitio effe poteft, i5
quàm quod
fint diverfa
& cùm
;
fatetur,
<û>
diceret, hoc effe diverfum ab illo, idem eft ac hoc non effe illud effe autem & non effe contraria nihil funt. Cùm, inquit, non fint oppofita, fed diverfa, attributum quoddam eiobfiat quo minus mens pojfit effe demfubjeéîo cum extenfione conveniens, quamvis unum in b Quibus in verbis, alterius conceptu non comprehendatur manifeftus eft paralogifmus concludit enim de quibuflibet at|tributis, id, quod non nifi de modis proprie didis verum effe poteft; & tamen nullibi probat, men;
ao
.
:
internum principium effe talem modum fed è contra, non effe, ex ipfifmet ejus verbis c De aliis autem in articulo 5 poûtis, mox oftendam
tem a5
five cogitationis ;
.
attributis, quse
rerum naturas conftituunt,
20 comprehendatur] reprehendatur a.
Page 343,
b. Ibid.,
1.
1.
I.
1-4.
c. Ci-après, p. 354,1. 29.
[édit. lat.,
de
dici
non
1668 faute).
J
NoTiE
50
a6-i8.
& quorum neutrum in continetur, uni & eidem fubjefto
poteft, ea, quae funt diverfa,
alterius
conceptu
idem enim eft, ac fi diceretur, unum & idem fubjedum duas habere diverfas naturas quod
convenire
;
:
implicat contradiétionem, faltem
non compofito fubjedo hoc in loco. Sed effent
tria
quaeftio
cùm de fimplici & eft, quemadmodum
hîc advertenda funt, quae
fi
ab hoc fcriptore, nunquam in
bene intelleda tam manifeftos 10
errores incidiflet.
\Primum
eft,
ad rationem modi pertinere, ut quam-
vis fubftantiam fine illo facile intelligamus,
fimus tamen vice verfâ
modum
parte principiorum, art. 6i
omnes Philofophi
a ,
non pof-
clare intelligere, nifi
fimul concipiamus fubftantiam cujus 1
5
eft
modus
:
ut in
hoc
explicui, atque in
confentiunt. Nqflrum
i5
autem non
hanc regulam, ex ejus articulo quinto fit manifeftum ibi enim fatetur, nos pqfle de corporis exiJîentiâ dubitare, cùm intérim de mentis exi/îentiâ non dubitamus h unde fequitur, mentem pofle à nobis fine corpore intelligi, ac proinde non effe ejus modum. attendiffe ad :
:
Alterum, quod hîc notari velim entia fimplicia
eft,
& compofita. Quippe
differentia inter
compofitum
illud
quo reperiuntur duo vel plura attributa, quorum utrumque fine alio poteft diftinde intelligi ex hoc enim, quod unum fine alio fie intelligatur, cognofeitur non effe ejus modus, fed res vel attributum rei, quae poteft abfque illo fubfiftere ens autem fimplex illud eft, in quo talia attributa non inveniuntur. eft,
20
in
:
|
;
a.
Première partie de ce volume,
b.
Ci-avant, p. 34?,
1.
20-21.
p. 29,
1.
16.
25
In
s8-3o.
Programma.
j^i
Unde patet, illud fubje&um, in quo folam extenfionem cum variis extenfionis modis intelligiraus, effe ens fimplex
tationem 5
Illud
ut etiam fubje&um, in quo folam cogi-
:
cum variis cogitationum modis agnofcimus.
autem, in quo extenfionem
&
cogitationem fimul
hominem fcilicet, conftantem anima & corpore, quem videtur author nojîer pro folo corpore, cujus mens fit modus, hîc conlideramus
,
effe
compofitum
:
fumpfiffe. 10
Deniquehîc notandum, in fubje&is, ex pluribus fubftantiis compofitis, feepe unam effe praecipuam, quse à nobis ita confideratur, ut, quod ei ex reliquis adjungimus,
aliud
ni|hil
fit
quàm modus
:
fie
homo
veftitus
compofitum ex homine & veftibus fed veftitum effe, refpedu hominis, eft tantùm modus, quamvis veftimenta fint fubftantiae. Eodemque modo, potuit author nojier in homine, qui ex anima confiderari poteft, ut quid
1
5
;
&
corpore
eft
compofitus, confiderare corpus tan-
quam praecipuum 20
animatum effe aliud eft quàm modus ipfam animam, five id
quid, ratione cujus,
vel cogitationem habere, nihil
fed ineptum eft inde inferre,
;
per quod corpus cogitât, non effe fubftantiam à corpore diverfam.
25
Conatur autem, quse dixit, confirmare hoc Syllogifmo Quicquid pojfumus concipere, id potejl effe : Atqui ut mens aliquid horum fit (nempe fubftantia, vel :
modus
corporeae fubftantiae), concipi poteft : natn nullum horum implicat contradiclionem : Ergo &c. \ Ubi
notandum 3o
eft,
père, id poteft a.
Page 343,
1.
hanc regulam, quicquid pofiumus con\cieffe, quamvis mea fit, & vera, quoties
4-7.
5
NOTiE
2j2 agitur de claro fibilitas
&
3o-3i.
diftindo conceptu, in quo rei pof-
Deus
continetur, quia
quae nos poffibilia effe clare
omnia efficere, percipimus non effe tapoteft
;
men temere ufurpandam, quia facile fit, ut quis putet fe aliquam rem rede intelligere, quam tamen prsejudicio aliquo excaecatus non intelligit. Atque hoc concùm negat
tingit huic authori,
nem, utuna
& eadem
implicare contradidio-
res habeat alterutram è
naturis plane diverfis,
nempe, ut
fit
duabus
fubftantia, vel
tantùm dixiffet, nullas fe percipere rationés, propter quas mens humana credi debeat fubmodus.
Si
quàm
ftantia incorporea potiùs
modus, quibus tia
unum
quidem
fi
verô dixif-
ingenio poffe inveniri rationes,
potiùs
quàm
aliud probetur, arrogan-
culpanda, fed non appareret contra-
w.\
-à J
&
cùm autem
dicit,
abfurditatem ingenii
rerum naturam
omnino pugnan-
fui oftendit.
b
fuum de me judicium profert. Ego enim fum, qui fcripfi « mentem humanam ,clare In articulo tertio
,
»
&
»
corporeâ diverfam
20
diftinde poffe percipi ut fubftantiam à fubftantia
aliis nitatur
»
rationibus
autem, quamvis non iftis contradidionem in-
nofler
:
quàm
volventibus, quas in articulo praecedenti explicuit, errare pronunciat. Sed hoc
verba, necejfario, five aclu
continent
;
Page 342, 1. 22-24. Page 343,1. 8.
c.
Ibid.,
1.
c ,
10, et note a.
me
non moror. Nec examino quae nonnihil ambiguitatis
non enim funt magni momenti.
b.
a.
1
|
pati, ut idem fit fubflantia, vel modus*, tia loquitur,
;
humano
effet
didio in ejus
10
fubftantiae corporeae
poffet ejus ignorantia excufari
nullas ab
fet,
5
2 5
31-33.
In
Programma.
Nolo etiam examinare, quse
j^j
in articulo quarto* de
Sacris Literis ha|bentur, ne videar mihi jus arrogare
de alterius religione inquirendi. Sed dicam tantùm, tria gênera quaeftionum efle hîc diftinguenda quae:
5
dam enim
folâ fide creduntur, quales funt de myfte-
rio Incarnationis, de Trinitate,
10
& fimilibus;
alise
verô,
quamvis ad fidem pertineant, ratione tamen naturali quaeri etiam poflunt, inter quas Dei exiftentia & humanae animse à corpore diftin&io folent ab Orthodoxis Theologis recenferi ac denique aliae funt, quse nullo modo ad fidem, fed ad folum ratiocinium humanum fpedant, ut de quadraturâ circuli, de auro arte Chymicâ faciendo, & fimilibus. Atqueut illi Sacrae Scripturae verbis abutuntur, qui ex iis maie explicatis has ;
i5
ultimas elicere
fe
putant
ita
:
etiam ejus authoritati
derogant, qui priores argumentis à folâ Philofophiâ
demonftrandas fuflcipiunt fed tamen omnes Theologi contendunt, effe oftendendum, ipfas lumini naturali nonadverfari, atque in hoc praecipuum fuum ftudium ponunt. Médias autem, non modo lumini napetitis
ao
turali
;
non
adverfari arbitrantur, fed etiam hortantur
Philofophos, ut ipfas rationibus humanis pro viribus
demonflrent.
Neminem autem unquam
vidi, qui afiir-
maret, rerum naturam pati, utres aliqua aliter fe ha25
beat
quàm docet Sacra
oftendere, fe Scripturae
Scriptura, illi
nifi vellet
indirecte
fidem non habere.
Cùm
enim priùs nati fimus homines quàm fadi Chriftiani, non credibile eft, aliquem ampledi feriô eas opi-
hominem çonftituit, per quam eft Chriftianus,
niones, quas redae rationi, quae 3o
contrarias putat, ut fidei, a.
Page 343, 1. 12. Œuvres. III.
89
NOTiE
2^4
33-35.
Sed forte etiam author nojier hoc non dicit verba enim ejus funt, per naturam dubium quibuf\dam effe poffe, quod per divinam in Sacris revelationem nobis adhsereat.
jam
eft
nem
:
indubitaîum In quibus duplicem contradi&io.
invenio
primam in eo, quôd unius & ejufdem quam répugnât non eandem femper
:
rei effentiam,
5
hoc ipfo erit alia res, & alio nomine indigitanda), fupponat effe, per naturam dubiam ac proinde mutabilem aliam in
manere
(quiafi fupponatur alia
,
fieri,
,
;
verbo quibufdam, quia,
cùm omnium eadem fit natura,
quod non nifi quibufdam dubium per naturam dubium.
effe poteft,
non
io
eft
Articulus quintus* referendus eft adfecundum potiùs
quàm ad quartum neque enim :
in eo agit author de
revelatione divinâ, fed de naturâ mentis, an ftantia vel
modus; atque ut probet defendi
illam nihil aliud effe
objeétionem ex meis
quàm modum, conatur |
fcriptis
fit
fub-
i5
poffe,
folvere
defumptam. Quippe
nos non poffe dubitare, quin mens noftra exiftat, quia, ex hoc ipfo quôd dubitemus, fequitur, illam exiftere fed intérim nos poffe dubitare, an ulla cor-
fcripfi,
20
;
pora exiftant unde collegi & demonflravi illam à nobis clare percipi, ut rem exiftentem, five, ut fubftantiam, quamvis nullum plane corpus concipiamus, ac ,
;
negemus ulla corpora exiftere, ac proinde mentis conceptum non involvere in fe ullum conceptum corporis. Quod argumentum putat fe difflare, etiam
cùm
ait, illud
lantùm probare, quod quamdiu de corpore
dubitamus, mentcm ejus a.
Page 343,
b.
Ibid.,
1.
1.
19.
21-23.
modum
dicere non poJJimus b
.
25
35-3 7 .
Ubi
5
j^
oftendit, fe plane ignorare, quid
enim
fit
lofophis vocatur modus
:
modi, quôd nullo pado
poffit intelligi,
in eo
quod à Phinatura
confiftit
quin concep-
tum rei, cujus eft modus, in conceptu fuo in|volvat, ut jam fupra explicui 3 No/ier autem fatetur mentem pofle aliquando intelligi fine corpore, quando fcilicet .
unde fequitur, illam tune faltem dici non pofle ejus raodum. Atque, quod aliquando verum eft de alicujus rei eflentiâ vel naturâ, femper eft verum; fed nihilominus affirmât, rerum naturampati, ut mens fit tantùm corporis modus b quae duo de corpore dubitatur
10
Programma.
In
;
:
manifefte contradidoria funt.
Inarticulofexto% quid
quidem i5
ris
fibi velit,
non
capio.
Memini
audivifle in fcholis, animant ejfe aéîum corpo-
organici; fed ipfam dici organicam,
nunquam
ante
Atque ideo ab authore nojîro veniam peto, ut, quia nihil hîc certi habeo quod feribam, meas conjeduras, non tanquam rem veram, fed tanquam conjeduras duntaxat, exponam. Duo inter fe hanc diem
20
audivi.
pugnan|tia mihi videor advertere
:
quorum unum
eft,
quôd mens humana fit fubftantia realiter à corpore diftinda; hocque aperte quidem dicit Author, fed rationibus, quantum poteft, difîuadet, foliufque Sacrse Scripturae authoritate probari pofle contendit; aliud 25
eft,
eandem
adionibus fcilicet per
illam
efle
mentem humanam
organicam
five
fe nihil agat, fed
in
omnibus
inftrumentalem
,
b. c.
Page 35o, 1. 11-14. Page 342, 1. 22-24. Page 343,1. 24.
quse
quâ corpus utatur, tan-
quam membrorum fuorum confirmatione, aliifque a.
fuis
cor-
NoTjE
Jf6 poreis modis
atque
;
ita,
3 7 -3g.
non quidem
expreffis verbis,
quàm corporis modum, ut etiam ad hoc unum probandum omnium rationum fuarum aciem inftruxit. Quae duo tam manifefte contraria funt, ut non putem, Authorem velle utrumque fimul à leétoribus credi, fed ea de infed re ipfâ affirmât, mentem nihil aliud
duftriâ
fie
ejfe
inter fe mifcuifTe, ut fimplicioribus qui-
|
dem fuifque Theologis Scripturae authoritate aliquo modo fatisfaciat; fed intérim nafutiores agnofeant, illum, cùm ait, mentem ejfe à corpore dijlinéîam, ironiâ atque omnino in eâ
uti,
5
elfe
opinione, quôd nihil
10
fit
quàm modus.
&
In feptimo etiam
oéîavo articulo
a ,
videtur tantùm
Atque retinet idem Socraticum fchema pojîeriore parte articuli noni b Sed in priori ratio-
ironiâ uti. in
.
nem
affertioni fuse adjungit, ideoque, illum ibi feriô
agere,
credendum
turam dubium
effe videtur.
effe,
imaginants atque à veris
fupponendum
poffe uti,
Nempe, docet per
an ulla corpora à nobis
rationemque
percipiantur ;
fit,
rêvera
quia mens œque ab
affert,
affici poteji
na-
c .
Quae
ratio ut vera
:
eft,
in
quâ
feilicet
rerum tam verarum
quàm imaginariarum fpecies recipiuntur, ut mentem afficiant, & quam ipfis brutis Philofophi vulgo concedunt. Sed fane, qui habent intelledum
tanquam equus
&
Page 344,
1.
4
b. Ibid.,
1.
14-17.
c. Ibid.,
1.
12-14.
et
1.
7.
,
mulus, etiamfi non à
rum verarum imaginibus a.
10
nos nullo intelledu proprie dido fed eâ tantùm facultate, quae fenfus commu-
ais vocari folet
funt
i5
afficiantur, fed
nec fa&i folis re-
etiam ab
iis,
25
In
3g-4«-
quse in
Programma.
eorum cerebro
j^y
ex caufis occurrunt, ut contingit in fomnis, unas tamen ab aliis rationis lu-
mine fiât, 5
aliis
quâ
clariffime dignofcunt. Et,
tam accurate
in
via id refte ac tuto
meis fcriptis explicui, ut nemi-
nem, qui ea perlegit, & intelligendi ticum effe poffe, confidam. In decimo fufpicari.
&
eft
capax, Scep-
undecimo articulo", licet etiam ironiam
Atque
fi
anima credatur
effe fubftantia, ri-
diculum eft & ineptum, dicere vinculum, quo ipfa manet cum corpore çon\junéïa, ejfe legem immutabilitatis naturœ, quâ unumquodque manet in eo ftatu in quo eji b ;Eque enim, quse disjun&a funt, ac conjun&a, manent :
10
}
.
eodem ftatu, quamdiu nihil eorum ftatum mutât; quod hîc non quaeritur, fed quomodo fiât, ut mens fit corpori conjunda, non autem ab eo disjunéta. Si autem anima fupponatur effe modus corporis, reéte dicitur, non aliud quaerendum effe vinculum, quo ei jungatur, quàm quod maneat in eo ftatu in quo eft, quia nullus alius eft modorum ftatus, quàm quôd infint rébus quorum funt modi. In articulo 12 e non videtur nifi folis verbis à me in
i5
20
,
Cùm
diffentire.
enim
ait,
mentem non indigere
vel notionibus, vel axiomatis innatis,
&
ideis,
intérim eifacul-
tatem cogitandi concedit (puta naturalem five inna25
quod ego, fed verbo negat. Non enim unquam fcripfi vel judicavi, mentem indigere ideis innatis, quae fint aliquid diverfum tam), re afiirmat plane idem,
|
ab ejus facultate cogitandi a.
Page 344,
b. Ibid., c.
1.
1.
18 et
1.
;
fed
cùm
adverterem,
22.
19-21.
Page 345,
1.
3.
Voir
t.
VII, p. 37,
1.
29, à p. 38,
1.
10.
NOT\E
Jj8
quafdam
me
in
4'-43.
efle cogitationes, quae
non ab
objectis
externis, nec à voluntatis meae determinatione proce-
debant, fed à folâ cogitandi facultate, quae in
me
eft,
ut ideas five notiones, quae funt iftarum cogitatio-
num formae,
ab
aliis adventitiis
vocavi.
illas innatas
Eodem
aut faéîis diftinguerem,
fenfu,
5
quo dicimus, gene-
rofitatem efle quibufdam familiis innatam, aliis verô
quofdam morbos, ut podagram, vel calculum non quôd ideo iftarum familiarum infantes morbis iftis in utero matris laborent, fed quôd nafcantur cùm quâ:
dam difpofitione
10
ad illos contrahendos. |Egregiam verô confequentiam, in articulo i3 a ex praecedenti deducit. Ideo, inquit,(quôd mens, fcilicet, five facultate
y
non indigeat
ideis innatis, fed fola facultas cogitandi
omnes communes
ei fufficiat)
notiones, menti infculptœ,
i5
ex rerum obfervatione, vel traditione, originem ducunt :
tanquam, ftare,
facultas cogitandi nihil pofïit per fe prse-
fi
nihilque
unquam
percipiat vel cogitet,
nifi
quod
rerum obfervatione vel traditione, hoc eft, à fenfibus. Quod adeô falfum eft, ut è contra, quifquis rede advertit, quoufque fenfus noftri fe extendant, & quidnam fit praecife, quod ab illis ad noftram cogi-
accipit à
20
tandi facultatem poteft pervenire, debeat fateri, nul-
larum rerum ideas, quales eas cogitatione formamus, nobis ab
illis
quod menti, tum,
|
exhiberi. five
Adeô
ut nihil
fit
in noftris ideis,
cogitandi facultati, non fuerit inna-
folis iis circumftantiis exceptis, quae
ad expe-
quôd nempe judicemus, has vel illas ideas, quas nunc habemus cogitationi noftrae praefentes, ad res quafdam extra nos pofitas referri rientiam fpedant
:
:
a.
Page 345,
1.
7.
25
3o
In
43-45.
non quia
5
Programma.
j
res illas ipfas noftrse menti per organa
iftae
fenfuum immiferunt, fed quia tamen aliquid immiferunt, quod ei dédit occafionem ad ipfas, per innatam fibi facultatem, hoc tempore potiùs quàm alio, efformandas. Quippe nihil ab objedis externis ad mentem noftram per organa fenfuum accedit, praeter motus quofdam corporeos, ut ipfemet author nojîer, in a art. ig ex meis principiis affirmât fed ne quidem ,
;
motus, nec
ipû* io
figurae
tur, quales in organis tricâ explicui
b .
Unde
rarum ideas nobis
ex
iis ortae,
fenfuum
à nobis concipiun-
fiunt, ut fufe in
fequitur, ipfas
innatas.
effe
|
fimilium, ut
noftra poffit, occafione
fonorum,
&
quorundam
motuum corporeorum, fibi eas exhibere nullam enim fimilitudinem cum motibus corporeis habent. Quid autem magis abfurdum fingi poteft, quàm quôd omnes communes notiones, quae menti noftrae infunt, ab ;
iftis
20
mens
Diop-
motuum & figuAc tantô magis
innatae effe debent ideae doloris, colorum,
i5
ço,
motibus oriantur,
Vellem, nojîer
me
&
fine illis effe
doceret, quifnam
non
ille fit
poflint
?
corporeus
motus, qui poteft in mente noftrâ formare aliquam communem notionem, exempli caufâ, quod, quœeadem funt uni tertio, Jint eadem inter fe, vel quamvis aliam :
omnes enim
i5
motus funt particulares, notiones verô illse, univerfales, & nullam cum motibus affinitatem, nullam ve ad ipfos relationem, habentes. ifti
Pergit tamen, in articulo 14 e affirmajre, ipfam ideam ,
a.
b.
Page 346, 1. 3. Tome VI de cette
p. 3i9-323. c.
Page 345,
1.
10.
édition, p. 109,
Et première partie de ce
t.
VIII,
3
NotjE
6o
Dei, quae in nobis cui
eft,
rerum obfervatione,
agnofcemus,
ex alio
&
non à noftrâ cogitandi
facultate,
innata, fed ex divinâ revelatione, vel traditione, vel
fit
ciliùs
45-47.
efîe, vel
ejfe. fi
Cujus
aflertionis
errorem fa-
confideremus, aliquid dici pofle
quia hoc aliud
eft
non
primaria, fine quâ efle
caufa ejus proxima
poteft
vel quia eft
;
remota & accidentaria duntaxat, quae nempe dat occafionem primariae, producendi fuum effe&um uno tempore potiùs quàm alio. Sic artifices omnes funt operum fuorum caufae primariae & proximae qui verô ;
jubent, vel
mercedem promittunt, ut illa
caufae accidentariae
non vel
facerent.
&
rerum obfervatio
tans, ut ad ideam,
faepe
fit
eft,
10
faciant, funt
remotae, quia fortaflis
Non autem dubium
5
nifi juffi
quin traditio
caufa remota, nos invi-
quam habere poflumus
de Deo,
|
1$
attendamus, illamque cogitationi noftrae praefentem exhibeamus. Quôd autem fit caufa proxima iftius ideae effeftrix, à nemine dici poteft, nifi ab eo, qui putat nihil à nobis de Deo unquam intelligi, nifi quale fit
hoc nomen, Deus, vel qualis fit figura corporea quae nobis ad repraefentandum Deum à piétoribus exhibetur.
Quippe obfervatio,
fi
fiât
per vifum, nihil pro-
&
quidem motuum quorundam corporeorum
priâ fuâ vi menti exhibet praeter piduras,
piduras ex folâ
varietate confiantes, ut ipfe Author no/ier docet
perauditum,
nihil praeter
alios fenfus, nihil in eâ
Deum.
Et fane,
20
quôd
&
verba
voces;
habetur quod
fi
;
fi
a5
verô per
referri poflit
ad
vifus nihil praeter piéturas, nec
auditus praeter voces vel fonos, proprie ac per
adeô ut illa omnia piduras cogitamus tan-
beat, unicuique eft manifeftum |quae praeter iftas voces vel
fe exhi-
:
3o
In Programma.
47-48.
quam earum
j6i
nobis repraefententur per ideas non aliunde advenientes quàm à noftrâ cogifignificata,
cum
tandi facultate, ac proinde eft, 5
nobis innatas, hoc
illâ
potentiâ nobis femper inexiftentes
aliquâ facultate, taxat, quia
non
eft, effe
Quôd
enim
effe
in
a&u, fed potentiâ dum-
ipfum nomen facultatis
potentiam defignat.
:
nihil aliud
Deo
verô de
quàm
nihil praeter
nomen vel effigiem corpoream poffimus cognofcere, nemo poteft affirmare, nifi qui fe aperte atheum, at10
i5
que etiam omni intelle&u deftitutum, fateatur. Poftquam A uthor nofler iftam fuam de Deo opinionem expofuit, réfutât in art. i5* argumenta omnia, quibus Dei exiftentiam demonftravi. Ubi fane mirari fubit hominis confidentiam, quôd tam facile, tam |paucis verbis, putet fe omnia poffe evertere, quae ego longâ & attenta meditatione compofui, libroque integro explicui. Sed nempe omnes rationes, quas ad hoc attuli, ad duas referuntur Prima eft, quôd oftenderim, nos habere Dei notitiam, five ideam, quae talis :
20
eft, ut,
cùm ad eam fatis
explicui
,
tione cognofcamus,
fieri
quoniam
non
exiftentia,
quemadmodum
tingens, 25
attendimus, &, eo modo quo rem perpendimus, ex folâ ejus confidera-
b
ideis, fed
omnino
non poffe quin Deus poffibilis
duntaxat vel con-
in aliarum
neceffaria
&
omnium rerum
aélualis, in ejus
ceptu continetur. Hanc autem rationem, certâ
&
evidenti demonftratione,
fed habent etiam
alii
a.
Page 345,1.
b.
Médit. V. Voir
Œuvres.
non ego
plures, iique
fupra caeteros eminentes, qui
exiftat,
quam pro
folus habeo,
dodrinâ
&
ingenio
eam cum cura examina-
i3.
III.
t.
con-
VII, p. 65-67.
90
NOTJE
JÔ2
runt: tât.
|
hanc, inquam, Auîhor Programmais
Conceptus nojîer de Deo, Jive idea Dei
nofirâ exijlens, non ejî fatis
quorum conceptus
modo
in nobis obfervatur*.
mea quidem
oftendit, fe
fie
réfu-
in
mente
validum argumentum, ad
Dei probandam, cùm non omnia
exiflentiam
vis
48-5o.
exijiant,
Quibus verbis
5
feripta legiffe, fed ea nuilo
intelligere, vel potuiffe, vel voluiffe
mei argumenti defumiturab ideâ
:
non enim
in génère fumptâ,
fed à peculiari ejus proprietate, quae in ideâ,
quam ha-
bemus de Deo, evidentiflima eft, atque in nullis aliarum rerum conceptibus poteilreperiri nempe ab exiftenti'ae neceffitate, quae requiritur ad cumulum perfedionum, fine quo Deum intelligere non poffumus. Aliud argumentum, quo demonftravi Deum effe, exeodefumpfi, quôd evidenter probaverim, nos non habituros fuiffe faculjtatem, ad omnes eas perfediones quas in Deo cognofeimus, intelligendas, nifi verum effet, Deum
10
:
i5
,
exiûere, nofque ab illo effe creatos
Nojîer
fe
abunde
b .
Quod
diffolvere, dicendo, ideam,
bemus de Deo, non magis quam cujufvis
putat
quam ha-
alterius rei con-
ceptum, vires nojlras cogitandi propriasfuperare c
.
20
Quibus
eum, quemde Deo conceptum fine gratiae fupernaturalis auxilio habemus, non minus effe naturalem quàm fint reliqui omnes quos
verbis,
fi
tantùm
intelligit,
,
habemus de contra
me
aliis
rébus,
mecum
colligi poteft.
Si
fentit; fed nihil inde
verô exiftimat, in
illo
conceptu non plures perfeétiones objedivas involvi quàm in omnibus aliis fimul fumptis, aperte errât; ego a.
Page 345,
b.
Médit. III. Voir
c.
Page 345,
1.
1.
14-17. t.
17-19.
— Lire obfervantur. VII, p. 5i-52.
25
In
5o-5j.
autem ab hoc
Programma.
perfedionum
folo
}6j exceffu,
quo nofter
de Deo conceptus alios fuperat, argumentum
meum
defumpfi. \Infex reliquis articulis*, nihil habet notatu dignum, 5
cùm velit animse proprietates diftinguere, admodum & improprie de iis loquatur.
niû quôd,
confufe
Quippe ego dixi b eas omnes referri ad duas praecipuas,quarum una eft perceptio intelledûs, alia verô ,
determinatio voluntatis, quas Nofter vocat intelleclum 10
&
c
Ac deinde
quod vocavit intelleclum, dividit in perceptionem &judicium d quâ in re à me diffentit. Ego enim, cùm viderem, praeter perceptionem, quae praerequiritur ut judicemus, opus effe vnluntatem
.
illud,
,
formam
affirmatione vel negatione ad »5
tuendam, nobifque
faepe effe
affenfionem, etiamfi judicandi, qui
non
judicii confti-
liberum ut cohibeamus
rem percipiamus hoc
nifi in affenfu,
non
tione vel negatione confiftit,
:
ipfum
eft,
retuli
adum
in affirma-
ad percep-
tionem in|telledûs, fed ad determinationem volun20
tatis.
rat,
Poftea, inter fpecies perceptionis, nifi
fenfum, reminifcentiam,
&
non enume-
imaginât ionem
e :
unde colligi poteft, eum nullam intelledionempuram, hoc eft, intelle&ionem quae circa nullas imagines corporeas verfetur, admittere *5
;
ac proinde ipfum fen-
nullam de Deo, nec de mente humanâ, vel aliis incorporeis rébus, cognitionem haberi cujus rei non
tire,
:
aliam caufam poffum fufpicari, a.
b. c.
Page 345, 1. 20, à p. 346, 1. 12. Première partie de ce t. VIII, p. Page 345, 1. 21.
d. Ibid.,\. 23. e.
Page 346,
1.
2.
quàm quôd
17, art.
xxxn.
eae,
quas
NOTiE
564
5*-54-
rébus, cogitationes fint tam confufse,
habet de
illis
ut nullam
unquam puram, & ab omni corporeâ ima-
gine diverfam, in fe animadvertat. In fine denique fcripto
defumpta
a ,
:
addidit haec verba ex
Nulli facilius ad
famam perveniunt, quàm fuperjiitiofi &
meo
magnam
aliquo pietatis
5
Hypocrites Qui.
bus quid fignijficare velit, non video nifi forte référât ad hypocrifim, quôd ufus fit ironiâ multis in locis fed non puto, illum iftâ via poffe ad magnam pietatis :
;
famam
pervenire.
Cseterum, cogor hîc
10
fateri,
me pudore
quod antehac iûum Authorem, tanquam
fuffundi,
perfpicaciffimi
ingenii virum, laudarim, atque alicubi feripferim, «
me non
putare ullas ab ipfo doceri opiniones, quas
nollem pro meis agnofcere b ». Sed nempe, quando ifta feribebam, nullum adhuc videram ejus fpecimen, in quo fidus exferiptor non fuifTet, nifi tantùm femel «
in verbulo
uno c quod
i5
tam maie cefiferat, ut fpeamplius effe aufurum & quia videilli
,
rarem nihil taie bam, ipfum in reliquis magno cum affedu opiniones ampledi, quas veriffimas arbitrabar, id ejus ingenio & perfpicacitati tribuebam. Nunc autem mul|tiplex experientia cogit me, ut exiftimem, non tam amore veritatis eum teneri, quàm novitatis. Atque quoniam omnia, quae ab aliis didicit, pro antiquis & obfoletis habet, nihilque fatis novum ei videtur, nifi quod ex proprio cerebro extundit eft autem adeô infelix in ;
;
a.
Page 346,
b.
Voir ci-avant, Epift. ad Voetium, p. 63, 1. n-12. Hominem ejfe ens per accidens. Voir t. III, p. 460,
c.
1.
13-14. 1
etc.
20
25
In
5 4-56.
Programma.
j6ç
nullum unquam verbum in ejus fcriptis notaverim (quod ex aliis non exfcripfiffet), in quo non aliquem errorem contineri judicarem monere debeo illos omnes, qui meas opiniones ab eo defendi ûbi perfuadent, nullas effe, non modo in Metaphyfuis inventis, ut
:
5
in quibus aperte mihi adverfatur, fed etiam in
Jicis,
Phyjicis,
quas corrumpat. Adeô ut magis in-
de quibus alicubi in fuis fcriptis
non maie proponat & digner, quôd talis Doéîor io
fcripta
mea
agit,
pertraétet, atque
interpretanda five interpolanda fufcipiat,
quàm quôd
fummâ cum acerbitate ipfa impugnent. Quippe neminem ex acerbis iftis adhuc vidi, qui
jalii
nonnulli
non mihi
tribueret opiniones à meis toto cœlo di-
verfas, atque i5
adeô abfurdas
&
non verear, perfuaderi meas effe. Sic ineptas, ut
ne ullis cordatis viris poffit eo ipfo tempore, quo haec fcribo, mihi adhuc afferuntur duo novi libelli ab aliquo hujus generis adverfario confcripti a in quorum priore habetur Effe Neote:
,
ricos nonnullos, qui ceriam 20
gant,
& Philofophos Deum
omnem fidem
&
negare,
fenfibus abro-
de ejus exijîenîîâ
dubitare pojfe contendunt, qui infitas intérim à naturâ
humanœ menti de Deo notifias aéîuales, fpecies, & ideas, admittunt. Dicitur autem in altero Neotericos ijlos au:
dacler pronunclare, 25
Deum
non mode négative, fed
& po-
Atque in utroque libello nihil aliud agitur, quàm quod argumenta multa congerantur ad probandum primo, nos nullam
fitive,
fut caufam efficientem dici debere. |
:
Dei cognitionem acluaîem in utero matris habuiffe, ac proinde nullam de Deo aélualem fpeciem & ideam menti 3o
nojlrœ ingenitam; fecundo, non oportere a.
Deum
Livrets de Jacques de Rives (Jacobus Revius). Voir
t.
negare,
V, p. 126-128.
;
NOTiE
}66 atque
56-58.
& legîbus puniendos qui eum nedenique, Deum non effe caufam efficien-
illos effe
gari; tertio
atheos
tem fui ipfius.
Quae omnia poflem quidem fupponere contra
non
nomen meum
quia
fcribi,
habetur,
&
gnantur,
quam non
nulla
efl
in
ifiis
&
non impu-
libellis
opinionum, quse in
plane abfurdam
me
iis
falfam putem.
Sed tamen, quia non diffimiles funt iis quse jam faepe ab aliis ejufdem ordinis hominibUs mihi per calumniam fuerunt imputatae, nullique alii agnofcuntur quibus
eae tribui poffint
dubitant, quin ego fcripti funt
thorem
10
ac denique quia multi non
ille fim,
monebo
:
;
5
|
contra
quem
hîc, ex occafione,
ifti
libelli
earum au-
:
Primo, per ideas innatas
me
nihil
unquam
intelle-
i5
quod ipfemet, in pag. 6 fui pofterioris liverum effe expreffis verbis affirmât, nempe nobis
xiffe, nifi belli,
à naturâ inejfe potenîiam, quâ
quod autem
Deum
cognofcere pojfumus
quod
fint
fpe-
cies nefcio quae à cogitandi facultate diverfae,
nec
iflae
ideae fint acluales, vel
20
unquam fcripfiffe nec cogitafle imô etiam me magis quàm quenquam alium ab iftâ fupervacuâ entitatum :
fcholafticarum fupelleftile elle alienum, adeô ut à
non potuerim, cùm vidi magnam illam catervam, quam Vir, fortaffe minime malus, laboriofe collegit ad probandum, infantes non habere notiiiam
rifu abftinere
Dei aclualem, quandiu funt in utero me hoc pafto egregie impugnaret. Secundo,
me
|
nunquam etiam
matris,
tamquam
docuiiïe,
Deum
fi
effe
negandum, vel ipfum nos poffe decipere, vel de omnibus 3
Non à la ligne (édit. pr inceps). —-
14 Même remarque.
2 5
— 28 Idem.
3c
58-5 9
ejje
Programma.
In
.
dubitandum, vel fidem
367
omnem fenfibus abrogandam,
à vigiliâ non dijlînguendum, vel fimilia, quae
velfomnum
à calumniatoribus imperitis aliquando mihi objeda funt fed omnia ifta expreffiffimis verbis rejeciffe, va;
5
argumentis, imô etiam
lidiffimifque
auûm
addere,
quàm ab ullo ante me refutata fuerint, Quod ut commodiùs&efficaciùs praeftarem,
validioribus refutafle.
mearum,
propofui, initio Meditationum
tanquam dubia, 10
venta, fed à Scepticis
quàm
iniquius,
quas eo tius, fse i5
quae
quàm
non à me primùm fuerunt indudum decantata 3 Quid autem .
tribuere alicui fcriptori opiniones,
tantùm
fine
;
Quid ineptempore, quo iftse fal-
refert ut eas refutet
fingere, faltem illo
opiniones proponuntur
eas doceri
omnia
ifta
& nondum
?
|
refutantur,
atque ideo illum, qui refert atheorum ar-
Atheum temporarium? Quid magis puérile, quàm dicere, fi moriatur intérim priufquam fperatam fuam démonftrationem fcripferit vel invenerit, eum Atheum moriturum, ipfumque in anteceffum pergumenta,
20
ejje
niciofam doétrinam
docuifife,
mala, ut eveniant bona, iftas falfas
&
talia.
non autem
ejje
facienda
Dicet forte aliquis,
me
opiniones non retulifle tanquam aliorum,
tanquam meas. Verùm quid hoc refert? quandoquidem in eodem libro, in quo ipfas retuli, omnes re-
fed
25
futavi iis
;
atque ex ipfo
credendis
efife
libri titulo
me ab
potuit intelligi,
plane alienum, quandoquidem in eo
démonjîrationes de exiflentiâ Dei promittuntur h Eflne aliquis adeô flolidus, ut exiftimet, eum, qui talem librum componit, ignorare, dum primas ejus paginas .
a.
Tome
VII, p. 17-23.
b. Ibid., p. p. xix, xxi, zxiu.
NOTiE
j68 exa|rat,
5^.
quid in fequentibus demonftrandum fufcépe-
Objediones autem tanquam meas propofui, quia
rit?
meditationum, quem rationibus explicandis aptiffimum judicavi. Quae ratio fi noftris
hoc exigebat
ftylus
cenforibus non fatisfacit, velim fcire, quid dicant de
cum quibus
Sacris Literis,
nulla
humana
5
fcripta funt
comparanda, quando vident in iis nonnulla, quse non poflunt rede intelligi, nifi fupponantur tanquam ab impiis, vel faltem ab aliis quàm à Spiritu Sando vel à Prophetis dida efle. Qualia funt, Eccl. cap. 2, haec verba Nonne melius eft comedere & bibere, & ojîendere animœfuœ bona de laboribusfuis, & hoc de manu Deiejî.
10
:
Quis
ita
fequenti
&
devorabit :
Dixi
ret eos Deus,
&
in
déliais affluet ut ego ? Et in capite
corde meo de filiis hominum, ut proba-
ojienderet Jimiles ejfe bejîiis. Idcirco unus
&
interitus efi homi\ni$
jumentorum,
conditio : Jicut moriîur homo,Jic
&
&
illa
&
œqua
utrifque
moriantur ; fimi-
homo jumento amplius, &c. An credunt ibi Spiritum Sandum nos docere, ventri efle indulgendum, & affluendum deliciis, animafque noftras non magis efle immortales quàm jumentorum? Non puto eos ufque adeô efle furiofos. Sed neque debent etiam calumniari, quôd iis inter fcriliterfpirant omnia,
bendum non
dem
Spiritu
fed
nunquam ab
20
ullis
fuerunt obfervatae, nec ab ipfo qui-
25
Sando.
Tertio denique,
rem,
nihil habet
ufus fim cautelis, quae
aliis fcriptoribus
i5
me nunquam
& pojïtive,
moneo
libellorum iftorum autho-
fcripfifle,
Deum
non modo négative,
fut caufam efficientem dici debere, ut in
pag. 8 porterions fui
libelli
mat. Quaerat, légat, evolvat
valde inconfiderate
mea
|
fcripta
:
affir-
nihil
un-
3o
In
6j-63.
Programma.
j6ç
quam fimile in illis reperiet, fed omnino contrarium. Me verô à talibus opinionum portentis quàm maxime remotum, notiffimum
omnibus, qui vel fcripta mea legerunt, vel aliquam meî notitiam habent, vel faltem omnino fatuum effe non putant. Atque idcirco admodum miror, quis fit fcopus iftorum Calumniatorum nam fi volunt perfuadere hominibus, ea me fcripfiffe, quorum plane contrarium in meis fcriptis reperitur, deberent priùs curare, ut omnia, quse in lucem edidi, fupprimantur, nec non etiam, ut ex eorum, qui jam ea legerunt, memoriâ deleantur: quamdiu enim hoc non faciunt,plus fibi nocent quàm mihi. Miror etiam, quôd contra me, qui eos nunquam effe
5
eft iis
:
io
laceffivi, i5
rint,
nihilque nocui, fed qui fortaffe,
nocere poffem, tantâ
cum
fi
me
acerbitate ac
irrita|
tanto
ftudio invehantur, interimque nihil agant contra mul-
tos alios, qui
eorum dodrinam
&
Andabatas a deriferunt. Nolo tamen hîc quicquam addere, quo revocem illos ab inilituto libellis me fuis impugnandi video
tarunt, ipfofque ut Simplicios
*o
libris integris refu-
:
libenter
me
tanti fieri
ab
ipfis
;
fed
iis
intérim precor
fanitatem.
Hœc fcripta funi Egmondœ
in
Hollandiâ, circa fincm
Decembris, Anno 164J. FINIS.
j5
a.
Voir ci-avant, p. 168, note b. Voir Erasme, Adagia Andabatœ. ni. Prov. 33
Centuria
Œuvre».
:
Chilias II.
:
III.
91
ÉCLAIRCISSEMENT
Regius ne se
tint
pas pour battu, après la réponse de Descartes à son
placard de 1647. Il revint à la charge, à deux reprises, en 1648 et en 1657 i" Explicatio Mentis humance 6c. contra Cartefium. (Ultraj., 1648, in-4.)
Brevis explicatio Mentis humanœ. five Animœ rationalis, antea puexamini propojita, 6 deinde operâ H. Regii Ultraj. nonnihil dilucidata, 6 à notis Cartejii vindicata. Editio pojtrema... (Traj. ad Rhen., typis Th. ab Ackersdijck et G. à Zijll, anno 1657, in-4, 36 pp.) Entre temps, un ami de Descartes, Tobie d'André [Tobias Andréa), avait publié, en i653, une réponse à Regius Brevis Replicatio repofita Brevi Explicationi Mentis humanœ, five Ania
blico
:
mœ rationalis,
D. Henrici Regii, Medici ac Philofophi Vltrajeâini,
notis
Programma ejufdem argumenti firmandis, veritatique magis illujirandœ. A Tobia André*, A. L. M. Hijl. 6 L. Gr. Profejf. Ord. in Cartejii in
almd Groningœ Omlandiœque Academid. (Amftelodami, typis Ludovici Elzevirii, i653. Marque la Minerve. Pet. in-12, 6 ff. limin., 3îopp., 1 f. :
d'errata,
1
f.
blanc.)
Methodi Cartefianœ confideune réponse, en faveur de Descartes, après la mort du philosophe Joh. Claubergii, in publico Teutoburgenft ad Rhenum Athenœo profejjoris, Defenjio Cartefiana, adverfus Iacobum Revium theologum Leidenfem, 6 Cyriacum Lentulum, prqfejforem Herbornenfem : pars prior exoterica, in quâ Renati Cartejii differtatio de Methodo vindicatur, fimul illujîria D'autre part, Revius venait de publier
:
ratio theologica. (Lugd. Bat., 1648, in-12.) Cet ouvrage suscita :
Cartefianœ logicœ
6
philojophiœ fpecimina exhibentur. (Amftelodami,
apud Ludovicum Elzevirium, i652, pet. in-12, 6 ff. limin., 63 pp.) Enfin Cyriacus Lentulus, professeur à Herborn, avait publié contre Descartes Nova Ren. Des Cartes fapientia, faciliori quàm antehac methodo deteâa. 1
:
(Herbornae, i65i, in-12.)
TABLE DES MATIERES
Avertissement
m
Frontispices
iv
Kpistola ad G. Voetlnm
i
Argdmentum
3
Voetio Des Cartes
s.
d
i3
Pars Prima.
De »
IntroduQione Philos Cart
De faâis »
ufu librorum
55
libro Confrat.
Mar
64
Septima. meritis G. Voetii
.
107
.•(
Oftava. Philos. Cart.
& feâionc
3"
.
.
.
1
36
Nona.
De Eclaircissement »
39
Sezta.
De Prœfatione »
Voetii
Philos. Cart. capite 3"
De »
& doârinâ
Quinta.
De »
35
Quarta.
De >
27
Philos. Cart. capite 1° et 2"
De »
Voetii
Tertia.
De »
14
Secunda.
I
4* feâione
169
(Brederodius)
II (Colvius,
Heereboord, Elifabelh)
195
....
196
Table des Matières.
}ji
Lettre Apologétique aux Magistrats d'Utrecht
Aux
....
Magistrats d'Utrecht
199
201
Eclaircissement
274
QuERELA APOLOGEHCA
277
Ad Leâorem
279
Nob.
& Ampl.
Domini, etc
Eclaircissement
I
283
(G. Voetius)
3i8
Desmarets)
»
II (Descartes et
»
III (Theologia moralis reformata)
319
324
Notœ in Programma quoddam Ad Leâorem Carmen
Not*
335 337
...
Eclaircissement
340 341
etc
....
370
INDEX
NOMS PROPRES
DES
PREMIERE PARTIE Adam
Eve
et
Aristote Bi.aïu
:
:
100. 192, 323, 327.
GRAïsio»(Horatius;
:
Mintrva
Musa
XVIII.
Charités
:
Copernicus : 85, 86, 98, 337. Democritus 325, 348. Elisabeth a (Princeps) 1. Elzevier xy-xviii. Fredericus (Rei Bohemi.-e) 1. Gilbert 300. :
:
:
:
:
:
178.
4.
4.
Pontanu»
4.
:
:
178. Ptoi.em*U5 85, 337. Regiomontanus 178, 180. :
:
:
Sarsius (Lothârius)
Scheiner (S. Stotci: 317.
I.)
Tycho-Brahe
:
:
:
voir Grassius.
95.
85, 86, 96, 87, 98.
DEUXIÈME PARTIE Adam Stuart
:
338.
Adolphus Venator
JEmuus
(Ant.)
:
:
Archiuedes 177-8, 203, 284. Aristoteles 19, 26-7, 197. Arminius 87. :
141.
:
203-4, 279, 288-4.
Agrippa (Henricus-Cornelius)
:
23.
:
Arondel (Comte
d')
:
198.
Alexander: 219. Auan 265. Andabatœ : 168, 369. Anselmus Parmensis 22. Apelles 219. Apmon 22.
203, 284, 292. Augustinus (S ™) 252, 308. Assuerus 265.
Archilochus
Batelier (Jacob)
:
Atlas
;
1
:
:
:
:
:
:
140.
Baillet (Adrien) Basso (Seb.) 26.
:
195-6, 3370, 340.
:
:
63, 171.
a. Les chiffres gras indiquent les pages où les noms propres se trouvent dans le texte même de Descartes; les autres chiffres renvoient seulement aux notes, avertissements et éclaircissements. Le nom de Voet (père et fils), figurant, ou peu s'en faut, à toutes les pages, n'a pas été mentionné
sur cette
liste.
Index.
574 Bbrgaignï (H.) Beza io5. Bileam 97. Blaku î83. Bolsecus 171. Boordin (Lt P.)
Eucudes 167. Eustachius a S" Paolo
66, 72.
:
:
:
196.
:
:
Faulhaberus Faustus 23.
:
:
222.
:
Fimbria
Breoerodb (J.-W. van) i
i5a.
:
:
:
66, 72, 100,
9 5.
83, 186, 192.
:
Focanus (Jacobus)
69, 127.
:
Franciscus Davidis 22. Franckius (Seb.) 172. Frédéric-Henri (Prince) Fresnes (A. de) 66, 100. :
Bruyn (Gualterus
de)
:
204.
Cainus : 146, 323. Calvinus io5, 141, 171. Campanzlla 22.
:
:
66, 174.
:
:
:
Casteren
(J.
van)
Cato 281. Chorebus 159,
(Joh.)
172.
:
370.
:
Gorlcus
27, 150, 151.
:
176.
:
Cloppenburch
66, 100.
:
:
2 55.
:
Claubergius
(J.)
:
:
Clément VIII
Gans
Gennadius 252, 308. Georgius David 22, 140, Gomarus 87.
66.
:
(Joh.)
Colvius (Andréas)
106.
:
196-8.
:
Coppes (Otto) 6, 66, too. Corvinus (J.-A.) 87. Cyriacus Lentulus 370. :
:
:
Harv^us 120. Heereboord (Adrianus) :
:
196-7.
Henricus Nicolai 172. Herbert (of Cherburv) : 197. Herodes 267. Herostratus 136, 180. Herwyck (Abraham ab) 63. :
:
:
Daniel 263. Dematius (Carolus) 106, 225, 227, 228-23o, 234, 246-8, 257, 269261, 262, 263-4, 267, 274, 295, :
:
298,305,310-4,331-2. Diest (Henricus à) 106. Dieu (Ludovicus de) 320. Digeste : 117. Dinet (Le P.) 4, 17, 20-1, 22, 30, 32, 34, 38, 55, 59, 109, 139, 142, 143, 162, i63, 1(33, 209, 222, 242, 261, 274, 293, 326, 329. :
:
:
Doccum
(J. à)
Dodon.eus
:
:
:
:
3 7 o.
Epicurus 22, 141. Epiphanius 252, 308. :
:
:
63.
Erasmus 33g, 369. Esau 257, 310. :
:
Essenius
:
191.
ab)
:
der)
197. :
3o,
209,
214.
Huygens (Constantin)
78, 102.
:
junior : 340.
»
»
Iudas (S"-) 37. Jacob 257, 310. Jacobus (S "*) 123. 124. Jeresiias :
:
1
:
:
Kuysten (Henrick)
Elias 208, 255, 286. Elisabeth (Princesse) 197-8. Elzevier 35, 37, 39, 143, i65, 208,
Episcopius
:
74.
16.
:
:
Heydanus 340. Hoogelande (Corn, Hoolck (Gisb. van
Leew (Van Lfmann
der)
Leviathan Lipman 23.
66.
3o, 214, 23o,
(Cornelis)
:
67, 69, 74,
100, 106, 126,235
78-9, 81,
Lipsius
:
:
42.
:
3i8.
:
Louis XIII 222, 224-5. Louis XIV 206. Loyola 28. Lucianus 22, :
:
:
:
76,
Noms Lullistve
propres. Ramus 26-7, Ravensberg
27.
:
Lus (Pieter) Lutherus
Regius (Henricus) 15-6, 19-20, 2734, 59, 62, 75, 138-9, 150, i5i, 154-7, 159, 160, 161-4, 168, 183, 195-7, 208, 220, 251. 266, 286 > 292, 314, 329, 337-9, 342, 346, :
Macchiavellus 22. Maccovius 106. :
:
Mahomet
22.
:
370.
Malachias 338. Mânes 22. :
Regneri (Cyprianus) 1 58. Reneri : 137, 203, 284. :
:
Marca (Erard Marcion
de)
66.
:
22. 265. Maresius (Samuel) 6, 8, 10, 67, 70, 73, 74, 75-6, 79, 80, 81, 82-5, 88, 89-90, 92, g3, 95, 96-9, 100, :
Mardochee
:
:
101-2, 106, 111, 126, 128-130, 135, 192, 212, 219, 227-9, 239 245, 247-9, 253, 2.S4, 267, 279-282, 301, 314, 319, 32i, 323-4, 33o-i. -
Martyr io5. Matth^us (S'")
144.
:
63.
Ridder (C. de) 226, 295. Rivet (André) 204, 320. Roseœ Crucis (Fratres) 27, Ruysch (F.) 2 14. :
:
:
142.
:
(J.)
137,
io5.
Mersenne (Le
Ribbius (Hermann)
66.
:
:
:
145-7,
P.)
14, 4*1 '9/.
:
10 *.
205, 207, 222, 285. Mestertius 33i. Munckrus (Thomas) 172. :
:
1
:
5,
56-7,
56, 63,
161,
171,
109, i85,
189-190,
202, 210, 214, 216, 221, 223, 227, 228, 230-6, 239, 242, 244-258, 260-4, 267, 270-1, 279-281, 283, 288-290, 292, 293-299, 301-314, 316, 319, 187,
3î?.
:
198.
:
:
:
Mercurius
337, 341, 365, 370.
:
:
132, s8i.
14,
:
Matth/Eus 23o. Mauricius Nassovius :
Revius
Rhkita
Salomon 264. Satmo 142. Scevola 83. Schoock (Martin)
:
Melanchton
1S7.
:
141.
:
196.
:
66.
:
)7S
321-4, 33 1-2.
Nachtecaelius 319. Noortdyck (Rodolphus
Schotanus (Bernardus): 33i.
:
à)
:
70.
(Meynardus) 106, 263. : 62, 64, 257, 263, 265.281, 343, 353,368. s
:
Sacra
Scripturte
Paraceusist^ Patricius 26.
27.
:
:
103, 112, 267. Periers (Bonaventure de) 42. Peripatetici : 15, 53, 59.
Paulus
(S"»)
7', 76,
:
:
Pieck (G.-W.) 66. Pilatus 267. PlNDARUS 140. Plato 26, 167.
:
Sisyphus : 179. Socinus 22, 141. 167, 356. Socrates Spanhemius (Frid.) 106. :
:
Stratenus 29, 57. Strick (W.) : 23 9 325. Suave (Andréas) 328. 1
:
:
:
22.
:
:
(A.)
:
:
:
:
Ploos
Seideuus (Martinus) Seneca 63. Senguerdiui 29.
,
66.
Pol (Fr. van de) Polyander (Joh.)
:
23o.
:
:
106.
Princesse de Nassau
Prometheus 141. Pyrrho 169. Pythagoras 57.
:
144.
Suerius
Suzanne
:
:
8, 9, 77-9.
102.
263, 313.
:
:
:
Taurellus Tayanobus
:
26,
:
22.
150, i5i.
}7 6
Index.
Tblesius
:
26.
Valentia (Greg. de)
Tertullus
:
75-6, 77, 95.
Valle
Theophilus
Thersites
Vaninus
337.
:
63, 95, 147, 149, 168-7,
:
(G. de)
176.
:
22.
:
(J.-C.)
5,
:
174-6, 179, 181-2,
22, 142, 160, 207. 210, 254.
286-7, 308.
171.
Thienen
Vinnius Virgile
66, 72.
:
Thomas (S"») 176. Thraso 89. :
Timon 142. Tobie d'André 370. Torrentius 23, 140-1,
;
Triglandius
106.
:
:
83.
Udemans 69, 96. Utenbogarduj 87. :
:
196. (Joh. van)
:
5,
6, 56, i36,
204, 234.
Waterlaet (Lambert 3 18.
234, 246,
2 53-4,
van)
:
70, 161,
257-9, 298, 305,
310-311.
Weede
:
:
Waesberge
:
Tullecens 66. Tulliu» (M.) 36,
1.
217, 242,
:
:
33
:
31.
:
Vorstius
:
Thuillerie (G. de la) 291, 302, 3xa.
(A.)
(Joh. van)
:
214.
Wtenbogardus. Voir Utenbogardus. Zanchius
Zonst
:
io5.
(L. van)
:
66.
Zuerius. Voir Suerxuj.
CORRECTIONS
PREMIERE PARTIE Page
après Imperli
virgule,
2, var. col. 2
1.8,
lire
9,l.i5:
undique
j
,
ligne 4
:
59,1. 16:
ut
169, note a
< >
fpatium
fi
après
:
: 1.
— —
ut fpatium
ajouter
p. 108,
p.
173,1. 12 178, var. 187,
fig.
infidere
:
lire
et
286, note a
clvi
294, cliv : 304, clxxiv
inter
fig.
Voir aussi
in fidere
I.4
pointillés, les chiffres
lire
dum
:
— —
8,
1.
note a,
134,1.7
1.
">
19
1.
a,
»
162,
1.
lire
4
ci-après.
:
clxvi
.
: 1.
.
4,
24
10
:
1.
26
:
Œuvres.
ut
—
—
omnes
(ital.)
phrenefim :
III.
:
ci-après,
après addixiffem (1. 18. virgule après poflunt à reporter après ea
I.
:
197, note a
lire
guillemets
:
:
141, note
7,
cur gyratio. ferreae à remplacer par la figure de la page 3og.
:
76, note,
:
interdum
DEUXIEME PARTIE Page
IV,
g
curygratio... ferrae
:
3 14, var.
:
463-464.
Ajouter, au-dessous de la boule H, devant les trois
:
premiers globules
314,
:
—
penult.rt. 4
1.
7,
undiquaque
après 1642
Rempublicam à effacer lire : ut omnes (rom.)
—
phrenefin
virgule à ajouter 9»
8
1
1
Corrections.
J/8 Page 210, note b : 21 3, » a: »
»
222,
1.
»
19
254, 284,
3
eadema £ta ampliamus ce
:
b,
3
1.
:
\id.)
c
:
:
qui
patientia p. 41
après 137,
(remontant)
:
famâ
204 Aengevangen Narratio
après &c. lire : Boeckvercopers
— — —
eadem a&a ampliamus
:
—
famâ
—
ideo
virgule à ajouter
1. 1.
i5 (id.)
lire
1. 1.
322, 326,
24
:
dern.
:
:
349, var.
:
:
ftrepitù édit. lat.,
de 1668
ce qui
quaefo,
Ideo après ICC. 12 (remontant) après rerum,
5.
3 18,
:
patientia, p. 41
virgule à effacer lire
quaefo
:
:
— —
Boeck-vercopers
:
12
:
» 1.
3o5,l. 8 1
3 1.
note a,\. 18
»
3
lettre d'appel
1.
228, note a,
lire
Narratia
:
:
226, var.,
252,1. 3
402
Angevangen
— —
:
à effacer ftrepitù édit. lat.
de 1668.
Achevé d'imprimer
par
LÉOPOLD CERF
12, rue Sainte -Anne, à Paris le
22 décembre igo5
\
âàw
University of
Connecticut
Libraries
