Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu

Bitim ve Gelecek Kitaplığı

Bilim ve Gelecek Kitaplığı - 9 Eski Yunan'dan İslam 'ın Klasik Çağm a Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu Haşan Aydm © Bu kitabın yayın hakları 7 Renk Basım Yayım ve Filmcilik Ltd. Şti.ne aittir. Birinci Baskı: Bilim ve Gelecek Kitaplığı. Mayıs 2009 ISBN: 978-605-5888 0 6 0 Teknik hazırlık: Baha Okar Yayıma hazırlayan: Nalân Mahsereci Baskı: Ezgi Matbaacılık Sanayi Cad. Altay Sk. No 10. Çobançeşme Yeni Bosna / İstanbul Tel 0212.452 23 02 7 Renk B asım Yayın ve Filmcilik Ltd. Ştl Tel: 0212.244 97 95 Sakızağacı C. Nane Sk No; 15/4, Beyoğlu İstanbul http.//www bilimvegelecek.com.tr • [email protected]

HASAN AYDIN

Eski Yunan’dan İslam’ın Klasik Çağma

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

H asan Aydın Masan Aydın, 1 9 7 I'd e Orda/Ünye'de doğdu. İlk ve ortaöğrenimimi Ünye'de; yükseköğrenimini OMÜ İlahiyat Fakültesi'nde tamamladı Üniversiteyi bitirdiği yıl. aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne araştırma görevlisi olarak atandı ve yükseklisansını tamamladı. Yükseklisans tez çalışması. "Kuran ve Hadislerdeki Bilgi Kavramının İlk Dönem İnanç Mezheplerindeki Tarihsel Gelişimi" başlığım taşıyordu. 1997-2004 yılları arasında, çeşitli özel okullar ve devlet okullarında öğretmenlik yaptı. Aynı zamanda 2 001'd e OMÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde, doktora öğrenim ine başladı ve 2004'd e. "GazzâlTnin Tanrı ve Evren Tasarımı ve Günümüze Yansımaları” adlı çalışmayla bilim doktoru unvanını aldı. 2 0 0 4 -2 0 0 8 arasında Sinop Eğitim Fakültesi'nde öğretim üyesi olarak çalıştı. 1lâlâ OMÜ Eğitim Fakültesi'nde öğretim üyesi olan Aydın, çok sayıda makale kaleme almıştır. Aydının yayımlanmış kimi kitapları şunlardır: İslam Düşünce Geleneğinde Bilgi Kuramı (Nature! Yayınları. 2005). İslam Düşünce Geleneğinde Din-Felseie ve Bilim (Naturel Yayınları. 2005). Gazzûlî. Felsefesi ve İslam Modernızmme Etkileri (Naturel Yayınlan. 2006). Felsefi Temellen İşığında Yapılandırmacıhk (Nobel Yayınları. 2007). Postmodern Ç ağda İslam ve Bilim (Bilim ve G elecek Kitaplığı, 2008).

İÇİNDEKİLER

9

ÖNSÖZ

15

GİRİŞ 1.

Erken Dönem Uygarlıklar: Neden ve Nedensellik Düşüncesinin Temelleri

18

2.

Ön-Sokratesçi Felsefe: Maddesel Nedenden Ereksel Nedene

20

3.

Sokrates Sonrası Felsefe: Neden ve Nedensellik Sorununa Sistematik Yaklaşım

35

4.

Helenistik Felsefe: Nedensellik Düşüncesine Çoğulcu Yaklaşım ve Yeni Sentezler

44

I. BÖLÜM Kelami Gelenek: Neden Kavramı ve Nedensellik

53

1.1.

Eski Yunan’dan İslam Dünyasına: Neden Kavramı ve Nedensellik Tartışmasında Farklı Bir Bağlam

55

1.2.

Nedensellik Tartışmasının Öncüsü Mu'tezile: Tevellüd, Kümûn-Zuhûr, Mânâ ve Tabiat Kuramları

65

1.3.

Eş'arilik: Tevellüd, Tabiat ve Kümûn-Zuhûr Kuramlarının Reddi, Aranedencilik ve Âdet Kuramı

81

Mâturîdîlik: Töz-ilinek Metafiziği Temelinde Mu'tezilî ve Tabiatçı Kuramların Reddi

94

1.4.

II. BÖLÜM Felsefi Gelenek: Neden Kavramı ve Nedensellik

105

11.1.

Felsefi Gelenek: Nedensellik Düşüncesinin Arka

Planı

107

11.2.

Kindî: İslam Düşüncesinde Kelamdan Felsefeye Evriliş

İli

11.2.a. Nedensellik Tartışması: Bilgikuramsal ve Varlıkbilimsel Temeller

113

11.2.b. Etkin Neden: Nedensellik Bağlamında Metafizikle Fizik Arasındaki Fark

117

11.2.C. Nedensellik Bağlamında Kozmos: Varlıkbilimsel Düzen ve Temeli 11.3. Fârâbî: Felsefi Geleneğin Sistemleşmesi

120 123

11.3.a. Nedensiz ve Nedenli Varlık: Ay-üstü Evrende Nedensel Zorunluluk 124 11.3.b. Nedensellik Bağlamında Sudûr Süreci ve İkincil Nedenler 125 11.3.C. Nedensel Süreç: Fiziksel Evren ve Göksel Etkiler

130

11.3.d. Fiziksel Evren: Determinizm mi, indeterminizm mi?

131

11.4.

İbn Sînâ: Felsefi Geleneğin Zirvesi

137

11.4.a. Neden Kavramı ve Nedensellik: Bilgikuramsal ve Varlıkbilimsel Temeller

138

11.4.b. Dört Neden Öğretisi ve Neden Olma Tarzları

141

11.4.C. Sudûr Süreci ve ikincil Nedenler

148

11.4.d. Fiziksel Evren: Determinizm mi, indeterminizm mi?

151

III. BÖLÜM Kelami ve Felsefi Geleneğin Çatışması: Gazzâlî ve İbn Rüşd

155

111.1.

Kelami ve Felsefi Geleneğin Karşı Karşıya Gelmesi

157

111.2.

Gazzâlî: Kelami Geleneğin Felsefi Geleneğe Meydan Okuyuşu

162

111.2.a. Klasik ve Modern Literatür: Gazzâlî’nin Nedensellik İmgesine Farklı Yaklaşımlar

168

111.2.b.Gazzâlî’nin Nedensellik İmgesine Farklı Yaklaşımların Nedenleri

171

111.2.c. Neden-Sonuç ilişkisi Neden Zorunlu Bir ilişki Değildir?

181

111.2.d.Mu‘tezilî Tevellüd Kuramının Reddi

184

111.2.e. İslam Filozoflarının Nedensel Zorunluluk Anlayışının Reddi

187

111.3.

199

Bir Filozof Olarak İbn Rüşd'ün Nedensellik imgesi

111.3.a. Neden Kavramı ve Nedensellik: Bilgikuramsal ve Varlıkbilimsel Temeller

201

111.3.b. Dört Neden Öğretisi ve Neden Olma Tarzları

204

111.3.C. Nedensellik Sorunu Bağlamında Fârâbî ve İbn Sînâ’ya Yönelik Kimi Eleştiriler

209

111.3.d. Nedensellik Sorunu Bağlamında Gazzâlî’ye Yönelik Eleştiriler

214

SONUÇ ve Değerlendirme

223

KAYNAKLAR

229

tin y a p ıt ı,

b a ıim ve k a rd e şle rim in eğitim i ici»ı hie b irje d a lu irlık ta n çekin m e ye n . Iıeı ko şu ld a y a n ım ız d a olan, ann e m N a lıid e ve b a b am H ü s e y in A y d ı n a ilhaj e diyorum . O n la r b iz im y a şa ın se v im im i

ÖNSÖZ

9

Önsöz E sk i Yıınan'dan İslam 'ın K la s ik C a ğ ın a : Nccleıı K a v ra m ı ve N e d e n s e llik S oru n u adını verdiğim iz hu çalışm ada, k u lla n ıla n y ö n t e m le r , “yap ı-sö k ıı m , m c ia -ç ö z ü m le ıu e , tarihsel eleştiri ve a n la m la n d ır m a " yöntem leridir. A nılan y ö n tem le rin birlikle k u l ­ lanılm asınd aki temel am a ç, hem d ü şü n ü rle rin genel sistemleri içerisinde m erk ezi bir k o n u m a o ıu raıı neden ve n e d ensellik a n ­ layışlarım , onların sistem lerinin ana yapısı ve sistem lerind ek i diğer öğelerle ilişkisi içerisind e a nalitik olarak ortaya k o y m a k , hem de d ü şü nü rlerin d ü şü n ce siste m lerin in tarihsel tu ta m ak la­ rını nesnel bir hiçim de gün ışığına ç ık a rtm a k ve onların d ü ş ü n ­ celerini a n a k ro n iz m e d ü şm e d en , sosy ok ü ltü re l açıdan g ü d ü m lü tarihsel yerin e otu rtm a k tır. Anılan y ön te m le rin , tartışm a k o ­ nusu yaptığım ız d ü şü n ü rle rin , eğ er varsa, g ü n ü m ü z e yansıyan y önlerin i nesnel olarak d eğe rlen d irm e d e de önem li bir işlevi b u ­ lunm aktadır. Ç a l ı ş m a n ı n a m a c ın a g e lin c e , birbiriyle ilişkili dört temel a m acın ın o ld uğ u nu sö y lem ek olasıdır. İlk i, insanlığın düşünsel serü v en in d e Felsefi d ü ş ü n ce n in ö n c ü s ü olarak görülen Eski Y u ­ nanlı filozofların neden ve n e d ensellik s o ru n u n a çoğ u lcu y a k ­ laşım larını ortaya koym a k ; İk in c is i, E ski Yunan'da ortaya ç ı k ­ mış yaklaşım ların İslam d ünyasınd aki izdüşüm lerini g österm ek; ııç ü n c ü s ü , İslam'ın klasik çağında, ned en kavramı ve ned ensellik s o ru n u bağlam ınd a kelam ve felsefe geleneğind e beliren özgün ve ç o ğ u lcu anlayışlara dikkat ç e k m e k ; d ö r d ü n c ü s ü ise, kelam ve

10

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

felsefe g e lenek leri arasında m eyd ana gelen ta n ış m a la rı Gazzâlî ve İbn Rüşd örn ek liğ in d e g özler ö n ü n e serm e k tir. A nılan a m a ç ­ lar, aslında çalışm a içerisind e hangi sorulara yanıt arandığını da yalın b içim d e ortaya k oy m ak tad ır. Ç alışm anın geneli içerisind e, “E ski Y u n a n filozofları, ned en kavramı ve ned en se llik s o ru n u n a nasıl y aklaşm ak tad ır; insanlığın d üşü nsel gelişim inde ö n e m li bir kavşağı sim geleyen İ s la m ’ın klasik çağında ned en ve n e d e n s e l­ lik s o ru n u hangi g ü d ü lerin etkisiyle tartışılmaya b aşlanm ıştır; tartışm alarda, Eski Y u n a n g eleneğinin etkisi nedir; k e lam ctlar ve filozoflar n için farklı anlayışlar b en im se m işlerd ir; ke la m ve felsefe geleneğini neden k avra m ı ve ned ensellik s o ru n u n d a karşı karşıya getiren temel e tk e n le r nelerdir; kelam ve felsefe g e le n e ­ ği açısınd an ciddi tartışm alara yol açan temel k ırılm a noktaları hangile rid ir?” gibi s o ru la ra y anıl aranm aklad ır. Ç a l ı ş m a n ı n k a p s a m ve s ın ır lılık la r ı. Eski Yunan filo zofları­ nın ned en ve ned en se llik s o ru n u n a yaklaşım ları, İslam kelam ek o llerind en M u 'tezile, Eş'arîlcr ve M âturîd ilcrin s o ru n a y ak la­ şım ları, Meşşai/Arisiotclesçi g eleneğe m ensup İslam filo zofları­ nın ne d en ve ned en se llik kavram ını çö zü m lem eleri, Gazzâlî ve ibn R ü ş d u n T e h â fü t tartışm alarında kelam ve felsefi geleneği karşı karşıya ko n u m la n d ırm a la rı sorunsallarıyla sınırlıdır. Çalışm a, giriş ve s o n u ç hariç üç temel bölü m d en o lu ş m a k t a ­ dır. G ir iş b ö lü m ü n d e , İslam dünyasındaki lartışmaların a ık a pla­ nına ve tarihsel tem ellerin e d ik k a t ç e k m e k için Eski Yunan filo­ zoflarının ned en kavram ı ve n e d ensellik soru nuy la ilgili g ö r ü ş le ­ ri. varoluş so ru n sa lın a yaklaşım ları b ağlam ınd a özlü bir b içim d e ele alınm aya ve çö z ü m le n m e y e çalışılmıştır. B ir in c i b ö lü m d e , İslam dünyasınd a soru n u n doğuş nedenleri klasik d ö n e m ve m o d ern d ö n e m d üşü nürlerin yaklaşım ları bağ­ lam ınd a ortaya k o n u l m u ş , M u 'tczilî, E ş ’arı ve M âıııridî d ü ş ü n ü r­ lerin töz-iliııek metafiziği, b ir diğer deyişle a to m cu dünya görü şü tem elinde yapılanan ne d en ve ned ensellik imgeleri tipolojik bir yaklaşım la ç ö z ü m le n m e y e çalışılm ıştır. T ip o lo jik bir yaklaşım b e n im s e n m iş tir; ç ü n k ü anılan e k ollerin içerisinde sav u n u lm u ş tü m yaklaşım ları tü k c tir c e s in c ortaya k o y m a k hacm i sınırlı bir

ÖNSÖZ

11

yapıt içerisind e, ne m ü m k ü n ne de a m acım ız açısından g e re k ­ lidir. C ık e n d önem MuTezili d ü ş ü n ü rle rin anlayışı, Mu'ıezilî yapıtlar ihmal e d ilm em ek le b irlik te, d aha ç o k m ezhepler tarihi yapıtları d ikkate alınarak ortaya k o n m a y a çalışılmıştır. Bu n e ­ d en siz değildir; zira birkaç yapıt dışında, e rk en d önem Mu'tczili d ü n ü rlerin yapıtlarının çoğu bize değin ulaşm am ıştır. Eş'arîlcrin görüşleri o n a y a k o n u lu rk e n , e k o lü n ö n c ü s ü Ebü cl-Hasaıı elEş‘arî ve e k o lü n siste m leşm esin d e ciddi katkıları olan Bâkillaııi ve C ü v c y n î’nin görüşleri tem ele alınm ıştır. $iâ'ııın neden ve ne­ d ensellik k o n u s u n d a k i d ü ş ü n ces in e, klasik kaynakların da işa­ ret elliği gibi, Mu'ıezilî d ü şü n cey e yakınlığı nedeniyle yer ve­ rilm em iştir. M âtu ıid îlik ekolü, b ilin çli olarak tartışmaya dahil edilm iştir. B u n u n iki nedeni b u lu n m a k ta d ır: İlki, M âtuıîdîliğin geneld e ihmal edilm esi. İkin cisi ise, yer yer Eş'arîlcrdcn farklı anlayış savu nd u k larının dillendirilm esidir. Bu açıdan çalışm anın anılan b ö lü m ü n d e , ek o lü n ku ru cu su E b ıı M aıısû r el-M âtu ıid î ve e k o lü n gelişm esind e önem li bir sim a olarak karşım ıza çık a n Ebü cl-M u 'iıı cn -N cs c fi ve ek o lü n g örüşlerini özetleyen Sâbûni'n iıı d ü ş ü n cele rin e ana ballarıyla değinilm iştir. i k in c i b ölü m , Mcşşaî/Aristoiclesçi g eleneğe m ensup İslam filo zoflarının neden kavramı ve n e d en se llik s o ru n u n u iıdeleyişlcı inc ayrılmıştır. A n cak burada da tip o lo jik bir yaklaşım b e ­ n im s e n m iş , e k olü n genel yaklaşım ını belirle m e k için ilk İslam filozofu olarak k abul edilen K ind i, Y e n i-P la to n cu lu ğ u siste m atik olarak Arapçada dillendiren Fârâbi ve İslam d ünyasında YetıiP la to n cu lu ğ u n zirvesi olarak kabul edilen Ilın Sina'nın d ü ş ü n ­ c e le rin in özlü bir biçim d e ortaya kon u lm a sıyla yelim lınişıir. K u şku su z, Âm iri, İhvâıı es-Safâ, Ibn T ü f e } ! vb.nin g örüşlerine de yer verilebilirdi. A n cak , iki ned enle bu türden bir sınırlam ada b u lu n d u ğ u m u z u belirtm e m iz gerekir. İlki, savu nulan anlay ış­ ların k ısm i farklılıklar olm akla b irlik te, old uk ça b enz er o l m a ­ sı; İkincisi ise, kelam ve Meşşai/Aristotelesçi gelenek arasındaki neden kavramı ve n ed ensellik tartışm asına od aklandığım ız için, felscTi geleneği eleştiren Gazzâli nin g eneld e anılan d üşü nürlere, ö zellik le so n ikisine g ö n d e rm e yapmasıdır. Ü ç ü n c ü b ö lü m d e , kelam ve felsefi g eleneğin ııcdcn k a v u n u

12

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ve n e d en s e llik s o ru n u n d a hangi seb eple karşı karşıya ge ld ik le ­ ri, y aşam ının s o n la rın a doğru tasavvufi g eleneğe y ö n e lse de, ilk d ö n e m yapıtlarında, b ü y ü k ölçü d e Eş'arî kelam g e leneğ inin s a ­ v u n u c u s u olarak b eliren Gazzâlî'ııin nedensellik s o ru n u n a nasıl yaklaştığı, g erek kla sik ge rek se m o d ern araştırıcılarca, o n u n ne­ den sellik im gesine n için farklı yaklaşıldığı, Meşşaî/Aristotelsçi filozofları hangi g erek çe lerle eleştirdiği, anılan geleneğe m e n su p bir filo zof olara k İbn R ü ş d ’ıın, y er yer G a z z â lıy e öd ü n v e r m e k ­ le suçladığı Fârâbî ve özellik le İb n Sina’yı ned en eleştirdiği ve Gazzâlî’nin nedensel zoru n lu lu ğ u in k ârına nasıl yanıl verdiği ortaya k o n u lm ay a çalışılm ıştır. S o n u ç b ö lü m ü n d e ise, kelam ve Meşşai/Arisıoıelcsçi felsefe g eleneğinin ayrışma nedenleri, bilimsel dünya g örü şü ne yakla­ şımları açısından eleştirel bir değerlendirm eye tabi tu tulm uştur. Genel olarak felsefe tarihi, özel olarak da o rtaçağ ve İslam F e l­ se fe s i T a rih i alanın a k ü ç ü k de olsa bir katkı sağlamayı um an bu ç a lışm an ın geneli içerisind e, b ü y ü k ölçü d e ilk ve temel k a y n a k ­ lara dayanılm aya özen g österilm iş, dilim ize kazandırdım çevi­ rilerden de y ararlanılm ış, a n cak temel kaynak ların y o ru m la n ışı k o n u s u n d a , tü k e ıirc e sin e o lm a m a k la birlikle, m o d ern araştırı­ cıların yapıtları ve yorum sal yaklaşım ları da ihmal e d ilm em ey e çalışılmıştır. Bilindiği gibi, hiçbir bilim sel çalışm a Lck bir kişinin emeğiyle ortaya çık m a m a k ta , h er zam an arka planda motivasyon ve b i­ lim sel b irik im e k a tid a bulu n an gizli ö zn e ler yer alm aktadır. Bu genel d u ru m , bu çalışm a için de gcçe rlid ir ve çalışm a sırasında k e n dilerind en yararland ığım , b ilim insanları ve dostları da vefa gereği sizinle paylaşm am ve on lara m innet b o rc u m u ö d e m e m g e rek m ek le d ir. B u b ağlam d a, lisans, yük sek lisans ve dok to ra aşam alarınd a felsefe, İslam felsefesi ve kelam alanındaki b irik i­ m im e ö nem li k atk ılar sağlayan değerli ö ğ retm en im ve d a n ış m a ­ nım Prof. Dr. M e h m e t Dağ’a; b en im le h e r türden d üşü ncesini paylaşan ve beni dinleyip liberal paradigmaya dayalı eleştirel değerlen dirm eleriyle ufk u m u açan değerli dostu m Yrd. Doç. Dr. M e h m e t A y d ın a ; h e m felsefi hem de eğiıim biliınscl b irik im im e k atkı sağlayan değerli h o c a m ve ağabeyim P ıo l. Dr. Erdoğan

ÖNSÖZ

13

Başar’a; biy oloji k ö k e n li olsa da, felsefi tartışm alarda, aykırı y a k ­ laşım larıyla z ihnim d e yeni soru n ların d o g m asın a yol açan ve ıs­ rarla b ilim d en “n e d e n ” so ru s u n u çık a rıp atm a k ve yerin e “na sıl” s o ru s u n u y e rleştirm ek gerektiğini söyleyen adı gibi zeki değerli ark ad aşım Yrd. D oç. Dr. Zeki A p ay d m ’a; d ilbilim sel soru nlarda k e n d is in e başvurd u ğum ve bu k o n u d a k e n d isin d e n ço k ça y a ra r­ landığım g e rçek bir e ntelektüel olan d o s tu m Yrd. D oç. Dr. A h ­ m e t Ç e b i’y c; g erek d ok tora tezim ge rek se bu çalışm ada k u lla n d ı­ ğım klasik yapıtların fo tok op isine u la şm am d a aracı olan değerli d ostu m ve m eslektaşını R ecep Ş e r m c t’e; İbn Sîn â ’nın etkin/fail neden anlayışıyla ilgili m akalesini isteğim üzerine kısa süred e bana ileten değerli m e sle kta şım sayın D o ç Dr. îyaban H ak h’ya; İslam felsefesine ilişkin klasik m etinleri T a h k i k eden, çeviren ve b izim h iz m etim ize s unan değerli b ilim insanlarına; İslam felse­ fesi alanındaki özgün çalışm alarıyla u fk u m u açan, adlarını b u ra ­ da a n am ay acağ ım kadar ç o k olan tüm değerli a raştırm acı-bilim insanı h o ca la rım a ; tartışm alarında b ana ö n e m li katkılar s a ğ la ­ yan felsefe aşığı dostlarım a ve yer yer, özellikle çalışm alarım ı eve yansıttığım da beni eleştirse de, m azeretlerim i kabul eden ve m in ik oğ lu m u z Hüseyin Bilgesoy’a b ak m a görevini üstlenen d e­ ğerli eşim Sahi ha Aydın’a; yapıtta k e ndisin e g önd erm e yaptığım tüm bilim ve d üşün insanlarına ve bu arada yapıtı T ü rk o k u ­ y ucu suyla bulu ştu ran B ilim ve G e le c e k Kitaplığı çalışanlarına, öz ellik le Nalân M ahsereci, Baha O k a r ve E nd er H elv acıoglu’na te ş e k k ü r etmeyi bir b o rç bilirim. Ilasaıı A ydın Sımışım, 2 0 0 9

GİRİŞ

15

Giriş

İn san lık tarihind e ne denli geriye gidersek gidelim, insanın evren ve evrende y e r alan varlık, nesne ve olaylara ilişkin iki tü r bilgisinden söz e tm e k olasıdır. Bu bilgilerden ilki, g özlem selb etiınsel nitelikli bilgilerdir ve bu bilgiler, d u y u lan sağlam olan h e r insan için apaçıktır. S özg elim i, b ir sandalın kü rekle rle ile­ riye d oğ ru h a rek et ettirildiği ya da b oşlu ğ a bırakılan taşın d ü ş­ tüğü, suyun üz e rin e bırakılan bir o d u n parçasının yüzdüğü, b u n a rağm en bir taşın suyun üzerine bırakıld ığınd a battığı b il­ gisi, en ilkel insan için bile apaçık olan b ir bilgidir. B u b eıim selg özlem sel bilgilere bağlı olarak insa noğ lu , daha e rk en d ö n e m ­ lerden beri, anılan d uru m la rın ned en ve nasıl meydana geldiği s o ru s u n u da m e ra k etmiştir, işte bu s oru lar, göz lem sel-b eıim sel bilgiyi aşan a çık la m a çabasına d ö n ü k n e d ensellik bilincini var­ sayan yeni b ir bilgi türünü gün dem e getirm iştir. Bu ikinci tür bilgi, yani g ö zle m le n e n d u ru m u açık la m a y a d ö n ü k n e d ensellik b ilin c in i varsayan bilgi, tarihsel s ü reçle hep farklı şekilde ortaya çık m ıştır. Diğer bir deyişle, insanlar, s a nd alın küreklerle ileriye d oğ ru giLmesi, boşluğa bırakılan taşın d ü şm e si, suyu n üzerine b ırak ılan o d u n u n b a tm a m ası, b una karşın suya bırakılan taşın b atm ası tü ründ en g ö z le m sel-b elim se l bilgilerde daim a o rta k la ­ ş ırk e n , bu d u ru m la rın “ne d en ve nasıl öyle o ld u k la rın a ” y önelik soru ya tarihsel s ü reç te farklı yanıtlar v e rm iş le rd ir.'" Bu n e d en ­

li

B k j. A lım cı A rslaıı, İlk ç a ğ i-c/sç/e T a rih i ( S o k r a t c s O ıuesı Y uııaıı t-clsr/rs ı), O..I, liilgi Ü n iversitesi Y ayınları, Islan İnil, 2 0 0 6 . s .7 6 .

16

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

siz değildir; zira nedensel lem ele dayanan a çık lam alar, ko p le k s bir doğaya sahiptir, k uram sal ve ııst-düzey kurgulara g e rek sin im gösterm ekled ir. E rk e n d ö n e m insanların doğru dan g özlem lediği, am a “n ed e­ nini ve nasıllığını” doğru dan saptayamadığı olaylar arasındaki neden ve nedensel ilişkileri açık la m a y a d ö n ü k ç a b a la n ya da açıklam a odaklı k u r g u la n , geneld e m ito lo jik d ü ş ü n ce b içim i ola ­ rak nitelendirilm iştir. B u d ü ş ü n ce b içim in i, k im ile rin in yaptığı gibi, kura m sal ve ııst-düzey yapısı gereği ister b ilim sel yaklaşı­ mın ö n c ü s ü olarak n ite le n d ire lim u \ gerekse I lans R cic h e n b a c h gibi, doğaötesi ned enleri g ü n d e m e getirdiği için, onları g e rç e k ­ likten k o p u k “sözde a ç ık la m a " olarak nitelendirip bilim sel d ü ­ ş ü n c e n in ö n ü n ü tıkayan bir ya k la şım olarak g ö relim ’ ”, onlarda, varoluşu açıkla m a y a d ö n ü k , üsL-dûzey bir kurgu o lu ştu ru ld u ğ u ­ nu ve b u n a bağlı olara k, b ir tür k o m p le k s ned ensellik ilişkisin in k uruldu ğ un u, g ö z le m le n e n d u ru m u aşan birtakım n ed enlerin ve nedensel ilişki ve s ü reç lerin ön plana çık arıldığ ını ifad e et­ mek g e rekir.’” Zira e rk e n d ö n e m insanların biiişsel d ünyasınd a, doğrudan ya da dolaylı ola rak g özle m le n e n d u ru m u açıklam aya d ön ü k olarak geliştirilm iş olan m itolojiler, doğaları gereği bir tür sim gesel üst dil k u lla n m a k la , neden ve n ed ensellik b ilincini 2)

K u şkusuz m itolo jilerle ilgili, on ların işlevine y ön elik pek ço k göı tış ileri sü rü l­ m ü ştü r. O nu lün ıüylc an lam sız b u lan , b alla o n u n belli bir m an lık içerm ediğim sö y leyen , toplum sal işlevine dik kat çek en , sim gesel öğelerini ön plana çık aran , yapısal u n su rların a dikkal çek en , o n u d in ve bilim gibi diğer etkinliklerle ilişki içerisind e açık lam ay a çalışan v e ilkel insanın bilimi olarak g ö re n vb. d ü şü n ü rle r­ le k arşılaşm ak olasıdır. Sözgelim i bkz. E rn csl C assirer. Iıısım IAnine B ir Deneme, Ç ev. N ecla A ral, YKY, İstanb ul, 1 9 9 6 , s .1 7 v d .; E m esi C assirer, Devlet Efsanesi, Ç ev. N ecla A ral, Rem zi Kiıabevi, İstanb ul, 198-1, s. 1 9 -3 9 ; Jca n -l’ ierrc V crn a m , Eski Yunaıı'da Söylen ve T o p lu m , Ç e v . M. E. Ö zcan , İmge K iıabevi, A n k ara, 2 0 0 1 . s .2 2 3 vd.

3)

Bkz. H aııs R cich cn b aclı, Bilimsel Felsefenin Doğusu, Ç e v . C em al Y ıldırım , Remzi

•t)

S. 11. llo o k . m itolo jileri, riıüel m itosları, o rijin m itosları, kü lt m ıtoslaıı. prestij

K iıabevi, İstanb ul, 1 9 8 1 , s .1 0 vd. m itosları vc csk aıalog y a m itosları o larak sın ıflam ak la ve etiolojik (tıedenb iliınst'I) m itosta nedensellik ö ğ esin e vu rgu yu ön plana çık arm ak tad ır. Bkz. S. II. H o ok , Orliidogu M ito lo jis i (M e z o p o ta m y a . M ısır, Fil islin, HİN t, Musevi ve H ır is ti­ y a n M ito sları), Ç ev. Alûcddiıı Şenel, İm ge Kiıabevi, A n kara, 1 9 9 3 , s .9 - 1 5 .

GİRİŞ

17

varsa y m ak la ve h er a çık la m a etk in liğin d e olduğu gibi, zoru nlu olarak, nedensel s ü reçler ö rg ü s ü n ü ön plana ç ık a rtm a k la d ır.11’ Bu g e rekçelerd en hareket eden k im i d ü şü n ü rle r, b ilg ik u ıam sal/episıemolojik

açıdan

g ö zle m le n e n

s ü reçlerin ,

dolayısıyla

varlık ve o luşu n tem eline oluraıı neden arayışı ve ned ensellik ilişkisin i, insan zih n in in önsel (a priori) bir niteliği sayarken -zira o n larca , neden arayışı, en k ü ç ü k ço c u k ta hile karşımıza çık m a k ta d ır-1'”; kimileri ise, neden arayışı ve ned ensellik ilişki­ sinin önsel (a priori) olm ayıp, deneysel (a posteı iori) bir z em in e dayandığın ı ileri sürm üşlerdir. İkinci şıkta dile gelen d ü ş ü n c e ­ yi b en im se y en d ü şü nü rlere, sözgelim i David I lu ın c'a göre, suya bakıp, tahtanın onda yüzeceğin i ve insanı boğ acağ ım ya ila taşın batacağım veya ateşe bak arak on u n insanı yakacağını çıkarsamak olası değildir. Bunlar, an c ak deneysel (a posteriori) olarak bilinen türden şeylerdir.171 Aslında h e r iki yaklaşım biçim in in de b oşlu kta o luşm ad ığ ını, her ikisinin de belli bir te mele ya da belli g erek çelere dayandığım b elirtm e k gerekir. K u şk u su z, neden kavramı ve ned en se llik bilin cin in ortaya çık m a s ın d a , insan zihn in in işleyişinin önsel (a priori) te m cile ­ rinin y anında -b u k onuda insanın d oğu ştan getirdiği yetenekleri de a n ım s a m a k gerekir-, deneysel (a p o ste ıio ri) tem ellerin, yani insanın pratik yaşam ının ve d en ey im lerin in de etkili old uğu nu 5)

Anılan d u ru ım ı, llo n ri I ranklnrt ile II A Iru ıık lo rı, Ue/nee Rlıi/nso/’lıv adlı ya­ pılın "Myllı aıul Rcalııy" adlı b ö lüm ün de o ld u k ça yalın lıir biçim de g ö s te rm e k ­ ledir. likz. Ilcııri I ranklort - II A 1 tan k lıırl. ‘Myllı anıl Itcalilv ". Hı/nrı' K lıllosııplıv. I h ı -1 iım c ıs ııy ol C h icag o l’rcss. C h icag o . l lH ö . s. I 1 -1 0

6)

.Sözgelimi İslam lelselesı ve kelam ı arn slm n alaııy la liıılıi Alay sın te d em ekled ir “N eıleıı (illcl) ııısaıı zılm ine lıakiın olan lıir ilkedıı (

I Hu likir. eıı basil in san ­

dan filozohı kııdar h c ık c s c c bilinir ve o n a g ö re b arrk el edilir. Hunu ögreıııııeve ilıliyac vııklur. İnsanda doğusü m ve Iccıııb o ö n cesi b u lu n u r Ç o c u k la hile vaı dır. Daha hıık ac aylık olan eo cu g ıın , bir y etin e gizlice d o k u m u n a , çıralın a ba­ kın arak kim in d o k u n d u ğu n u a n ı r " llu sey ın A lay . İhtı Siıiıi’dn Vııı lık ıN 'ıc m ivesi. A n k ara, lUHl. s .2 0 5 7)

Sözgelim i bkz. Davul İllim e, d lin in s e o/ Hininin .Vuııııe (Iııs a ıı Dognsı l'z cıiııe K ir lın ıleııır), İngilizce ve I urkee ım lııı bir arad a. Ç.rs

Azız Vaulıııılı. bleıı Ya­

yınları, Islanbııl. I*>07, s .7 9 vıl; Davul lin in e , tın ım H ilm i I.'zeııııe fliı b in le n ir (An J.ssnv (' ınıreıııing ılır H ım ıım I ıiılı'iMıuıdiııg). Ç rv Selinin I vrm ı. M idi Ya yıu ları, Isıanbul. I d H iî.s s .lS v d .

18

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

sö y le m e k g e rek ir.'1” Aslınd a bu b i ç de nedensiz değildir; çü n k ü deneyim siz y e te n e k le r gelişmediği gibi, yeten ek yok sa d e n e y im ­ lerin b ir işleve sahip olmadığı da bilinen bir d u ru m d ur. Yani iki­ si arasında karşılıklı bir ilişki söz konu sud ur. Ancak s o r u n u n ç ö z ü m ü n ü nerede g örü rse k görelim , insanın g erek bireysel ge rek se toplu m sal yaşamını s ü rd ü rm e si, kendi ya­ pıp etm elerini bir kurala bağlam ası, kendi eylem lerini ve içeri­ sin d e yaşadığı n e s n e le r dünyasını ve u ç su z -b u ca k sız evreni, bir diğer deyişle varlık ve o lu şu , y aşam ım ilgilendiren boyutlarıyla tanım ası, anlam ası ve a n la m la n d ırm as ın ın , neden kavramı ve nedensel açık lam ala rla yakından ilişkili olduğu ve h er nedensel a çık la m a n ın da üsl-d üzey kuramsal bir te mele dayandığı g e rçe ­ ğini k a y d etm ek gerekir.

1. Erken Dönem Uygarlıklar: Neden ve Nedensellik Düşüncesinin Temelleri Yukarıd a sö z k o n u s u e tliğim iz, önsel (a priori) ve deneysel (a p o steriori) k oşu lların ö n e m in i, e rk en d ö n e m e ait araştırm alarda ortaya çık an belgeler de d este k ler niteliktedir. Arkalarınd a yazılı belge bırakan e rk en d ö n e m uygarlıkların d ü ş ü n ce b iç im le rin i ve o d ö n e m lere ilişkin m itolojileri irdeleyen 11. F ra n k fo rı ve H. A. F ra n k lo rl, B e fo r c P h ilo so p lıy adlı yapıta yazdıkları, ıV/yl/ı ıtıul Rcıılily adlı b ö lü m d e , varlık vc o luşu açıkla m a ç ab asının tem eline oturan “ned en ve n a s ıl” s o ru s u n a dayalı ned ensellik d ü ş ü n c e s i­ nin, a slında insan doğasınd an k ay nak lanan evrensel bir d üşü nce o ld uğu nu vc k ültü rlü insanlar arasında, k o m p le k s niteliğiyle o l­ d u kça e rk en d ö n e m le r d e n beri soru ld u ğ u n u s ö y le m e k te d ir le r.w A n ca k o n ların , d oğanın k ö k e n in e ve orada gözle m le n e n te kbiçiın c ilik ve d üzene vurgu yapan İni d ü ş ü n c e n in , sözgelim i S ü ­ m er, Babil ve M ıs ır’da, insanın gözlem lediği ilişkilerd en, ö z e l­ likle to plu m d an

ve insa n ın

kendi eylem ind en ç ık arsanarak

doğaya yansıtıldığı iz le n im in e kap ılm a n ın m ü m k ü n o ld uğ u nu

8)

Bkz. H üseyin A lay. İbn Shui'ıla Varlık N azariv rsı. s .2 0 5 .

9)

Bkz. Mcnri F ra n k ta n - H A . F r a n k ta n , "M yih and R caliıy", S . 2 3 - 2 V

GİRİŞ

19

söy led ik leri g ö r ü lü r .'10' Bu yüzd en, e rk en d ön e m uygarlıklarda karşılaştığım ız, neden kavramı ve n e d en se llik d ü ş ü n c es in in , m o d e rn insanın kabul ettiği, kişisel o lm a y a n , m e k a n ik ve n e­ d enselliğin yasal işlevselliği gibi u n su rla r içerm ed iğ ini, ak sine anto rop o m orfik / insa nbiçim ci ö z e llik lerin ağır bastığını belirt­ m e k g e r e k i r . " 0 Bıı, aslında in san ın bilmediğin i ya da doğrudan gözle m le y e m e d iğ in i, gözlem led iğine vc bildiğin e dayanarak, bir b aşka deyişle b enzeşim (an a lo ji) yoluyla açık lam a çab asının bir s o n u c u olsa gerektir. Zira üst-düzey d ü ş ü n c ey e g önd erm e yap­ sa da, k uram sal yaklaşım larım ızı, d en ey im lerim izd en bağım sız düşü nem eyiz. O n la rca, erken d o n e m to plu lu k ların , sıradan ilişkilerin ö t e ­ s in e uzanan ve mitsel diye adlandırılan d ü ş ü n ce biçim lerind e, varlık vc oluşla etkin olan neden vc ned en se llik , ya kozm osa şu anki varlığım veren güçleri ya da doğadaki belli aralıklarla orta­ ya çık an düzenli akışı ve yaşam larını o lu m su z etkileyen ayrıksı d uru m ların ned enlerini a raştırm a ş e k lin d e kendini gösterd iğini s ö y le m e k olasıdır. N itekim e rk en d ö n e m (o p lu m la rm , g ü n delik d en ey im leriyle bildikleri olgularda, doğal betim leri ve doğal iliş­ kileri ö n plana ç ık a rırk e n , gözlem sel verileri aşan d uru m lard a “ne d en ve nasıl” s o ru s u n u so rd u k ların d a . T a n r ı ya da tanrılara bağlı m etafizik nedenleri ön plana çıkarı tıkları anlaşılm aklad ır. B u m etafizik ned en anlayışı, g e rek varlığın k ö k e n in i, g erek m ev­ sim le rin d eğişim ini, gök sel nesn ele rin h a re k e t vc k o n u m la rın ın d eğ işm e sin i, ge rek se ö lü m ve benzeri d uru m ları açık lam aların da daha da belirgin bale gelm e kled ir. N itek im o n lard an bize kalan belgelere bakılırsa, “neden vc nasıl” s o r u s u n u n yanıtında. Tanrı ya da Tanrısal e m ir ve d ü ze n lem e lerin ö n plana çıktığını s ö y le ­ m e k olasıdır. Bu kutsal e m ir ya da d ü z e n le m e le r, adeta, yasa k o ­ y u c u n u n to p lu m u ve toplu m sal ilişkileri e m riy le var etm esi vc d ü ze n lem e sin i an ım sa tm ak tad ır. S a n k i e rk e n d o n e m to p lu lu k ­ lar. to plu m sal y aşam dan edindikleri y ö n c iic i-y ö n e tile n ara sın ­ daki ilişkileri d üzenleyen yasalardan yola çık ara k , "n ed e n ve na-

1 0 ) Hkz. I lc m ı I ratıkloıl - II. A. F r.ııık fo ıl. “M yllı an d R c a liıy '. s. 14. 1 1 ) Ilkı. Ilc m ı lıa ıık lo r ı and 11 A. I ıa ııld o rı.

Vlvıh and R c a liıy '.

n

21

20

HEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

sılltga” ilişkin k u ra m sa l b ir y ak laşım geliştirm işler, bu yaklaşım ı e vrene, daha aç ık deyişle doğal olgular dünyasına y ansıtm ışlar ve bu yansıtmaları g e nellem işlerd ir. Zira e rk en d ö n e m lo plum lardan bize kalan yazılı belgeler, o n ların toplu m sal yaşama ilişkin gözlem leri aracılığıyla bildikleri “y ö n e tici-y ö n ctile n , b u y ru k ve b uyruğa uym a, h u k u k ta k i adalet ve öd ü l-ce z a ” gibi d uru m ları, n ed en in i doğrudan gözle m le ye m e d ik lcri ya da “nedeni ve nasıllığı” a çık ç a belli olm ayan varoluşu ve doğal fenom enleri a ç ık la ­ m ak için temel kabul ellik le rin i ya da üsı-düzcy k uram sal yakla­ şım larını bu b ağlam da yapılandırdıklarını g ö s te rm e k te d ir:'121

2. Ön-Sokralesçi Felsefe: Maddesel Nedenden Ereksel Nedene insanın g e rek eylem se! gerekse kuram sal yaşamı için y a ş a m ­ sal ö n e m e sa h ip olduğu anlaşılan “neden ve nasıl” soru suyla, bu sorulara bağlı " n e d e n s e llik ” s o r u n u n u n , g e rçek anlam d a felsefi ilginin k o n u s u o lm a s ın ın , genel kanıya bakılırsa, ned enlerin b el­ li ölçülerd e doğallaştırılarak, insan aklıyla kavranm aya çalışıl­ dığı E sk i Y u n a n da, felsefi d ü ş ü n ce n in 1,1 filizlenmesiyle ortaya çıktığı ileri s ü r ü lm e k t e d ir.0"1’ Aslında bu yargının tem elini, UnS o k raıe sç i fe lsefenin temel ilgisinde y akalam ak olasıdır.

1 2 ) Bkz. H enri F ran k fu rt anıl 11. A - F ran k fo rt, "M yllı anıl R eality", s. 14 ve 2 9 vd. 1 3 ) l-elseli d ü şü n cen in n erede nrlay a çık tığıyla ılğili, heııı dıığıı hem de halı d u şu n ecsin ıle farklı d ü şü n celerle karşılaşm ak olasıdır Sözgelim i l'âriıbi ve I . Ilob b cs Iclsefcm n o n c c K cldanılcr'd e başladığı, orad an Hski Yım an'a geçi iği ve so n ra D ogu ya/lslanı d ü n y asın a, yani aynı co ğ rafy ay a geri d ö n d ü ğ ü n ü söy lem ek led ir, l-ârâbl şöyle der: "R iv av cıc g öre bu ilim , eskiden Irak lıalkı olan K cldatıilcr’de m eyd an a g elm iş, o rad an Y u n an lılara, o n lard an da Su ıvan ilere ve so n ra A rap lata geem ışıir." bar.'ıbi, Mutluluğu Kuzuıırııu (T a h s il e.s-.SuVııle). C ev. H üseyin Alay, Fdrıllrl’niıı l / ( E s c ıı. A Û IF Y ay ın ları, A n kara, 1 9 7 4 . s .ö l

l.u a b i'ııiıı ben zeri bir

anlayışı T h o m as I lobbes da sav u n m ak lad ır. Bkz. 1Inhbcs, Leviathan, ç ı v .; C ev S. L im , YK Y. İstanbul, 1 9 9 ö , s .4 6 0 - 4 6 1 . Bu tan ışm an ın o ld u k ça erk en bir d ö n e m d e de yapılm ış olm ası dik kate d eğ erd ir. Bkz. D iogenes Lat ııio s, l'ııltı F ilo z o fla r ın Y a ş a m la r ı ve Ö ğ r e tile r i, Ç ev. C an d an Ş c n ıu n a . YKY, İstanbul, 2 0 0 7 , s .1 3 vd. 1 4) Bkz. R ). Ilaıık in so n , Cutısc a n ıl Evplıiııu/iını iıı A ıu ıe ııl G r e e k l/ım ıg/ıi. O x fo rd U n iversity Press. O x fo rd , 2 0 0 1 , s.B v d .; Julius W ein b erg , "C a u sa tio n ". T h e D iılio n a r y a) t h e H isto ry o f lilrus, T h e L lc ilr o m c T c x l C en lre al I lie U n iversity o f V irginia L ib rary , 200.3. s .2 7 1 - 2 7 2

GİRİŞ 2 1

Bilindiği gibi ö n -S o k ra lc s ç i (çiselenin temel ilgisi, nıiıolo j i k d ü ş ü n c e içerisinde dc bir ö lç ü d e yanıiı aran a n , “Varlık vc oluşu n k ö k e n in d e ne y a tm a k ta d ır?", yani “A rk he n e d ir? " s o r u ­ suyla, “O lu ş süreci nasıl işle m e k le d ir? ” , bir diğer deyişle “N e s ­ n e le r d ünyasınd aki g ö zlem led iğ im iz d eğ işm e le r nasıl m eydana g e lm e k l e d i r ? ” ya da “B irincil şey ya da şeylerd en ikincil şey ve ş eylerin nasıl vc hangi s ü reçle çık tık la rı” s o r u s u d u r .'1'" K u ş k u ­ s u z bu so ru lar, ö n e m li ö lç ü d e kuram sal nitelikli soru n la rd ır ve “ne d en ve nasıl" soru su ile bu n la ra bağlı “n e d en s e llik ” bilincini varsaym aktadır. A n cak felsefe tarihçilerinin s ık sık y in ele d ik le ­ ri gibi, ö n -S o k ra lc s ç i d ö n e m d e, m ito lo jid e n felsefeye d o ğ ııı bir evrim süreci y a ş a n m a k ta d ır" "’ ve bu süreçLe, açık lam alarda hâlâ m ito lo jik d ü ş ü n c e n in eıkisi s e z i n l e n m e k t e d i r ." '1 Sözgelim i Eski Yunan d üşü nürleri üzerine yaptığı araştırm alarıyla ünlü Jc a g c r , T h e T h e o lo g y o f T h e E a r ly G r c c c P h ilo s o p h e r adlı yapıntıda, ev­ renin nasd m eydana geldiği, evrenin b a şlang ıcınd a b u lu n a n , k a­ ranlık ve düzensizlik (k a o s) d u ru m u n d a n düzenliliğe geçiş vc düzenliliği temsil eden güçlerle, düzensizliği icm sil eclcn g üçler arasındaki çatışm aların ele alınışınd a, m itolog lard an filozoflara, leog on ile rd en filozofların k o z m o lo jis in e , m itostan logosa g e ç iş ­ te temel bazı değişikliklerin old u ğ u n u , b u n u n la birlikle, bu d e­ ğişikliklerin ilgi, kaygı ve s o ru n la r alanında değil, soru nları ele alışta, bir diğer deyişle, bakış açısınd a ve y ö n le m d e bir değişiklik o ld u ğ u n u söylem ekted ir. Yani ona göre, aslında yanıtı aranan soru lar aynıdır, ama yanıtlar verilirken b e n im s e n e n y ö n tem le r farklılaşm aktadır. O ııca, Yunan filo zoflarında ilginin b ü tü n ü y ­ le tanrılardan. Tanrısal olandan uzaklaşarak yalnızca doğaya, doğal ola n a g eçm esi, ato m c u b irkaç d ü ş ü n ü r lıariç, süz k on u su 13)

Bkz. İnlin riıırn ct, l- t ı ıh C n i; Plıilı>v>|ilıv, A aıul C Black. I.ondun, 1 9 2 0 , ->.2 v d .; W C 'apallc, S okıııtcs'icH () ıu r T e ls c /e (Fıııgını/ıılm - DugMigru/ılıT), t 1. Ç.c\. O ğuz O zııgıil. Kalıalı ı Y ayınları, İstanb ul. 1 9 9 4 , s. 18; Bkz. I . I: IVlıTs, A m il: Yıııııııı J-cbc/iM Sıigfııgıı (T u n lısr/ B ir Okııınu), O v . H t. ıılcr. Paradigm a Yayınları. İstan b u l, 2 0 0 4 . >.30

16) B k z K .ıılıry ıı M o rg a n , M v tlı « m İ P lıilıisp lıv l ı n n ı tin Picm h i cif its fn Pli tın. t. a ın lıtid gc T ııiv c r s ıly l’ıc ss. N e w Y o rk , 2 0 0 4 , s . 30 vd. 17) Bkz. A l n ı n ı A rsk ııı. Illn ıig PY/sr/c (in ilti (.Soluııırs ö ı m s i Ytııttm / i/ m / isİI, ( I, s .3 8 43.

22

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

değildir; doğa aracılığıyla, var olan şeyler yoluyla eski s o ru nların eski ilgi ve kaygılarla, fakat daha k ö k ı c n c i bir a k ılcılık la y enid en ele alınm ası ve d ü şü n ü lm e si sö z k o n u s u d u r .lw Je a g e r'ın anılan yargısı yersiz değildir; ç ü n k ü A ristoteles’in, M eta jici/ı adlı y a p ı­ tında Eski Yunan d ü ş ü n ces i için yaptığı “la b iaiçılar ve teologlar” ayrımı ç o k k ategorik gibi g özü k se de, tabiatçı filozofların kim i görüşlerind e teologların d ü şü n cele rin in devam ettiğini sö y le ­ m ek g e rek ir.(|g| K o nuya ned en ve n e d en se llik s o ru n u b ağlam ınd a b ak ıld ığ ın ­ da. A risto ıeles’in tabiaiçı olarak nitelendirdiği M ileili ve Elealt filozofların bir k ıs m ın d a , maddesel n e d en in , diğer bir k ısm ınd a ise gizemli i d e o l o j i k etk en le rin ned ensel açıklam alarda belli bir yer edindiği g ö r ü lü r.'201 E ski Y u n a n ’daki maddesel n ed enle i d e ­ o lo jik neden arasındaki gidiş gclişli yaklaşım ı yakından g ö r m e k için, d ü şü n ü rle rin varlık ve olu ş s o ru n u b ağlam ınd a tartıştıkları “ned en, n a s ıl” ve bu iki soruya bağlı “n e d en s e llik le ” ilgili g ö ­ rü şlerin i ana hatlarıyla ele alm a k ge rek m ek le d ir. Bu gidiş geliş, Eski Y u n a n ’daki ç o ğ u lc u d ü ş ü n c e yapısını g ö rm ek * “ned en ve nasıl” soru suy la “n e d e n s e llik ” k a vra m ının felsefi d ü ş ü n ce içe ­ risinde tarihsel s ü r e ç le geçirdiği içeriksel evrimi g öz le m le m e k ve İslam d üny asınd ak i yansım alarını takip e tm e k a çısınd an da anlamlı olacaktır. İlk filo z of olara k g örülen T h a l c s ’e (ö. M Û 5 4 6 ) göre, her şeyin ark hesi, ilkesi, doğası, nedeni veya lözü, A risto teles’in deyişiyle maddesel nedeni s u d u r .'2" Aristoteles’e (ö. M Ö 3 2 2 ) b akılırsa o, bu g ö rü şü , h e r şeyin sıvı b ir varlıktan beslendiği, sıcağın k e n d isi­ nin de on d a n çık tığ ı, o n u n la varlığını sürd ü rd ü ğ ü n e ilişkin göz-

1 8 ) Bkz. W . J c a g c r , T h e T h c o lo g y n j T h e li a ıl y G r e c e P h i lo s o p h e ı. I.on d o n , 1 9 4 7 . s. 1 2 -1 5 . 1 9 ) Bkz. Je a g e r, Tlıc T h c o lo g y o j T h e E a r ly G r c e e P h ilo s o p h e r . s.7 v d ., C o n ıio rıl, I he O rig in s o f G r c c k P h ilo s o p h y , L o n tlo n . 1 9 5 2 , s.ti v j . 2 0 ) Bkz. A risto teles, M e ta fiz ik , Ç.ev. Altıncı A rştan. Sosyal Y ay ın lan . İstanb ul. 1 9 9 6 , s .9 1 . 2 1 ) Bkz. A risto teles, M e la jiz ik , s .9 1 ; W . K ranz. Aıılıfc F e ls e fe (M etin ler ve A a l:l,ilin t ­ in i) , Ç ev. Suad Y. U aydur, Sosyal Y ayınları. İstanbul. 1 9 9 4 . s .2 9 ; W . C ap allc. Sokiciırs'inı Ö n c e F e ls e fe (P r a g n u ın la r - D o g s o g r n jile ı), C .l. s .6 3 .

GİRİŞ 2 3

lemi ile, her şeyin to h u m la rın ın nem li bir yapıda olm ası, suyuıı ise ne m li şeylerin doğasının kaynağını oluştu rm ası olgusundan çık a rs a m ış ıır.ul) A n cak T h a les ’e göre b u maddesel neden yeterli değildir; zira o, aynı zam anda her şeyin tanrılarla dolu o ld uğ u nu da s ö y lc m c k te d ir .(i,) Felsefe tarihi ara ş lim lalarıy la ünlü Arslan, T h a le s ’iıı h e r şeyin tanrılarla d o lu old uğu d üşüncesi ile o n u n , d em irin m ıknatısı ç e k m e ö zelliğ ine sahip olm ası yü z ü n d en canlı olduğu d ü ş ü n c es in e duyduğu inancı b irleştirerek, şu çarpıcı y o ­ ru m u yapmaktadır: Thales her şeyin esrarengiz, canlı güçlerle dolu olduğuna inanmaktadır; mıknatısın demiri çekmesi olgusundan ha­ reket etmekte, bu olguyu genelleştirerek bııtün varlıkların içine yerleştirmektedir. Tlıales'in canlı ile cansız arasındaki ayrımı göz önünde lulmayıp. her şeyin rulıu ve canı oldu­ ğuna inandığını düşünürsek, bu durumda, her şeyin tanrı­ larla dolu olması, Thales için her şeyin canlı güçlere sahip olması anlamına gelebilir.***' Her şeyin canlı old uğu d ü ş ü n ces i, “h ilo z o iz m " olarak n itelen­ d irilm e k le d ir ve öyle anlaşılıyor ki, T h a le s , ilk maddedeki h a re ­ k et, değişim gibi d uru m ları, h e r şey in tanrılarla dolu olduğu ve dolayısıyla ca n lıcılık anlayışıyla a ç ık la m a y a çalışm aktadır. Tlıales'in d ü ş ü n c es in e eleştirel açıd a n yaklaşan ve varlığın ilk esini, maddesel n e d en in i, sıııırsız-belirsiz bir madde olarak nitelendirdiği a p c i r o n olarak gören A n a k sim a n d ro s ’un (o. M Ö 5 4 6 ) u "’\ on d an s ıca k lık , s o ğ u k lu k , yaşlık ve k u r u lu k gibi nite-

2 2 ) Bkz. A rislo leles. M e ta fiz ik , s .9 1 . 21)

Bkz. W . K ran z, Aıııilî J:clse/e. (M clm lcı ve A(il.'l<ırınıl<ıı\ s .2 9 , W

C ap allc,

S okru tes'tcıı Ö ıııe F e ls e fe ( F r a g m a n t a r - D a g s o iiia file r ) , C .l. s .7 1 . 2 4 ) A lın ırı A rslan . I l k a ı£ F e ls e fe I in ilti (S o k r a t e s O ııe es i Yııııuıı F e ls e f e s i) . < I. s .9 0 91. 2 3 ) I- tî P c lcrs . A n ak sim en d ro su n ap cıro ıı anlayışı için şu yoru m u yap m ak tad ır: " A teh e sö zcü ğ ü t . . . ) teknik anlam da ilk kez A n ak siıtıcn d ros (aralın d an kullaıııtıııış olabilir. Şeylerin an a bileşeni için g österilen ilk ad ay lar. Irk tek doğal m ad d elerd i, ö rn eğin su veya ııeııı ve lı.ıv.ı, lak a! A ııaksiınendrns'un arklıe'nin belirlcııim siz bir şey (a p r ır o n ) o ld u ğ u savıyla b u tik le , salı d u yu lara bağlı o la n ­ dan ö tey e d o ğ ru so y u tlam aya dayalı k o sk o ca bir adıın ald n ııslı. A p eiıon İm e v ­ rede kesinlikle m addi o lsa bile, bu aık h c'ıım d u y u lar ınraCmdan algılanabilecek

24

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

İlklerin çık tığ ını ileri sü rd ü ğ ü , olu ş ve bozu lu şu , o n la r a rasınd a­ ki m ü cad e le ile açıkladığı g ö rü lm ek le d ir. O n u n d ü şü n c ele rin d e dikkali ç e k en bir diğer ö n e m li u n su r, M ısır ve M ezopo tam y a'da karşılaştığım ız, varlık ve o lu ş s ü recini açıklarken insanın top­ lum sal y aşantısından a lın tılan m ış anlayışların doğaya y a n s ıtıl­ ması, yani evre n e a ntropom orfist/ insanbiçim ci b ak m a d ü ş ü n c e ­ sidir. N itekim on u n şöy le dediği aktarılır: V arolan şeylerin ilk esi, «pelron'dur. Şeyler ondan m eyda­ na gelir vc yine zoru nlu olarak onda ortadan kalkarlar. Ç ü nkü onlar, zam anın sırasına uygun olarak birbirlerine karşı işlem iş oldu kları haksızlıkların cezasını ve kelaıctin i öd erler.12"'

A n ak sim e n d ro s'u n ,

ak tard ığ ım ız

pasajında,

insansal

dün­

yadan doğaya yansıiıığı sö z k o n u s u zo ru n lu lu k , bireysel var­ lıkların nedensel bir yasaya uygun olarak var oldukları ve yok oldukları şek lin d e bir y o ru m lan m a y a açık tır. N itekim Capelle, bu tü rd en b ir y orum a y ö n e lm e k le , A n a k sm a n d r o s 'u n , tü m olup bitenlere, yani toplam evrensel sü rece eg em en , ona içkin olan yasallık kavramını ilk defa insan d ü şü n cesin in k apsam ına s o k t u ­ ğun u ileri s ü r m e k te d ir.U7) Ö le yandan o n u n dünyası, tanrılar ta­ rafından yap ılm am ış ve Tanrısal irade taralından y önetilm ey en ilk gelişm iş felsefi dünya görüşü olarak g ö r ü lm ü ş tü r.'-"1 O n u n bu m e k a n ik anlayışının uzan tısın ı, insanın ö n c e nem li ortam da, balıkların vü cutlarınd a d o ğ m u ş old ukları, a n cak yaşayabilecek bir olgunluğa erişin ce , karaya çıktıkları d ü ş ü n ces in d en de çıkarolaııdaıı ilaha tem el lıir sev olm ası im kânını açlı. Böylelikle, A ıı.ıksiıncntlros, P arm eın d cs’iıı lek bir kü resel bir ine vc bu rad an b arck elle hakiki bilgi (cp ıste ın c) ile kam (d o k s a ) arasınd aki Im ııım la bağlam dı aynım ı ve P y lh ag o rasrılarm ço ğ u l g eo m etrik vc m atem atik a rk h e’lcrine ve l.ru k ip p o s'u ıı vc D eınokrııos'un a to ın a s ın a g o lü ren araştırm a ıilg isin in y olu n u a ç l ı '' P II. IV lers, E s k i Yııınm F rlsr/rsi Terim leri Sözlıigfı, s .5 1 . 2 6 ) Bkz. W . Kraıız, A ıılik F rls r/r

(M etinler ve Acıldıımıılıir). s . J l ; VV. Caıpallc.

Snftrulrs’feıt Dilce F e ls e fe ( F r a g m a n ln ı- D o g s o g ıa lilc t ) , C .l, ->.71: A b ım ı Aralan, İ lk ç a ğ FrIsrje Tankı (Salırates Önıesi Yıınnn F e ls e fe si), C..I, s.9B . 2 7 ) Bkz. W . C ap allc, S o k r a ıe s 'n ıı Ö n ce F e ls e fe ( l i a g ın a n ln ı T J a g s a g r a file r ) , C .l. s .ö î . 2 8 ) Bkz. A lım cı A ıslan. i l k ç a ğ F e ls e fe Tnıilıı (S n k n u e s Oııı esi Yunun Felsefesi), C .l, s .lll

GİRİŞ

25

sam ak olasıdır.'-'” A çıkçası h u d ü ş ü n c e , m e k a n ik o la ıa k işleyen b iy olojik evrime g ö n d e rm e ya p m a ktad ır ve h e r şeyi doğal n e ­ densel sü reçlerle açıklam aya çalışm aklad ır. V arlık ve oluşım (emeline havayı oturtan A n ak sim en cs (ö. M O 5 2 5 ) ' “nasıl hava olan ru hu m u z bizi l ui uyursa, soluk ve havanı n da tüm dünyayı bir arada tuttuğunu ve çevrelediğini” s ö y le m e k ­ te, havanın her zam an hareketli old u ğ u n u ilcıi .sürmekledir.1" ’ Iîger o, hareketli olmasaydı, değişip varlıklar meydana g elem ez­ di. O n c a hava, '‘seyrek leşm e ve y o ğ u n la ş m a ” yoluyla tözlerine ayrılır ve seyrekleştiği zam an aicş olur. Aynı şekilde rüzgârın, y o ­ ğ un laşm ış hava olduğunu söyleyen A n a k sim e n c s , bulutların da lo k a çla m a yoluyla havadan meydana geldiğini ileri sürm üştür. O n a göre, anılan unsurlar, daha y oğ u nlaşınca su olur, su y o ğ u n ­ laşmaya devam edince toprak oluşu r ve m ü m k ü n olan en yüksek düzeyde yoğunlaşiıgında da taş meydana g e lir.'U) O lu şu “y oğ u n ­ laşm a ve s e y r e k l e ş m e ” gibi doğal nedenlere bağlı olarak a ç ık ­ layan A n ak sim e n cs, varlıklarda görülen bütün niteliksel farklı­ lıkların aslında nicel farklılıklara indirgenebileceği d üşüncesini ileri sürm üştü r. Bu düşü nce, A ıs la n ’ın da kaycletliği gibi, donem i açısınd an ele alındığında old ukça ileri bir d ü şü n c ed ir.'” 1 2 4 ) Bkz

W

Kraıız. A n t i k f'ıl.vc/c (M utule» ve A ıık lım u t U ır ) . s i l . W

C ap.ıllc.

SdA’idirs'ıcıı Ö n c e /-i'Jsl'Ö' (Mdgımidluı -D oğ.ıogici/i/cı). C..I. s .7 3 . Ahm et Arslaıı. l/İJtdğ I ehe/e T a rih i (.Solmılc.v Amc.si Viinhm /V b e/evi). t .1 s 1 0 3 - lllf». 3 0 ) A risio le lrs, A tıak siın cıııs'e ek olm ak D io g cııcsin ile havayı suyıııı oıuıııe vetles.lirdiğinı ve oıııı ıcm el kahııl elliğini so y lem ck ıeılir. Ilkz. A lisin leles, Mı iıı/lcil;.

s.92 3 1 )l> k z .

W.

Kıaıız, A m il; l-'c/ve/c (M e tin in

ve A ç ık la m a lın ı, s Atı. W .

C ap allc.

S n ln ates'ten Önce /-'else/e ( h r a g m a n l a ı- P o g s a g r a fil e r l. ( I. s .8 2 . A ııaksım cncs'in ııısaıı-ehiııya arasiıııla к urılugu ko>ıııluk, ru h -b cd eıı, lıava-ılüııya ilişkisiyle sınırlı değildir. O heıızeııııcyi daha ileriye lasıyaıuk soyle dev: 'O ıu ğ u n dııraıı ve kımıl daıııaymı kcısıııos'un o rlasında hulııııaıı yery ü zü n ü n sert ve lasi.ııı olaıı hdliıııılerı. insanın doğadan du ygusuz ve hareketsiz olaıı kenıiklcııııııı ö rn eğid ir; lash bölüm leri saran lo p ıak b ö lü m let. iıisaıılarııı kolay dağılan elle n d ir, yerin l e m ­ sindeki yaslılık ve sıcaklık insanın iliği, beyni ve

tohumudur.

Suyun ııtııak suvıı

olm ak h cn zcıi dam ar ve dam ardaki kan dır. Kanıklık suyu olm ak da sidik im hası ile o lu rak yeridir ” W . Kraıız. A n lık T e k e l e (M etiııleı ve A ç ık la m a lın ) . s .3 7 3 2 ) fikz. W . C ap allc.

Snlnnıcs'len llıırr Teke/e (/-nıgm «d/uı-D dğvogı«/ilı rJ, t. I. s .8 1 . Tmiln (Sdkırııev Anı esi lidiuıı l e /ı r / e ı i ) . ı ..I,

3 3 ) Mkz. Alım cı A rslan. Illııııg Ы м / г .4.114 ve 12-f.

26

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Pythagoras (ö. M Ö 5 0 0 ) ve P y ihag o rascılar, varlığın k ö k e ­ nine m atem atiğin ilkelerini, yani s a y ı la n o tu rtm u şlar, varlı­ ğın k ö k e n in i bü tü n ü yle “s o m u tla n so y u ta " d oğru k a y d ırm ış ­ lar ve Aristoteles'in deyişiyle ilk defa “b içim sel n e d e n d e n ” söz etm işlerd ir.(34> Evrend eki sayısal d üzene işaret eden Pylhagorascılar, s o y u l sayılar dünyası ile s o m u t n e sn ele r dünyası ara­ sında bir b ağ k u r m a k su reliy le evrendeki d üzene d ik k at ç e k ­ m e k istem işlerd ir.05 ' Ayrıca o n la r aracılığıyla, hem rasyonclirrasyonel,

l e k -ç ih ,

b ir-ç o k , s ıc a k -k u ru .

agıı-hafif,

iy i-kö tü ,

ka ran lık-ay d ın lık gibi z ııla rın 0 ”1 hem de Ay ve Ay’ın ötesinde varsaydıkları ve ebedi kabul etlikleri göksel varlık ve olayların, yani yıldızların ve gezegenlerin hareketiyle dünyadaki olu ş ve b o z u lu ş arasında ned en se l ilişki gün dem e g e lm iş tir.'” 1 Bu a n ­ layış, daha s o n ra da ele alacağım ız gibi, Aristo teles larafından geliştirilecek, g e rek Dogıı gerek se Balı d üşü n cesin d e ortaçağlar b o y u n c a felsefi d ü ş ü n c e ve a s tro lo jik uygulamalarda ö n e m li bir y er e d inecek tir. Ö z ellik le Pythagorascı A lk m e o n (M Ö 6. yüzyıl) evrendeki düzen ve uyum d ü ş ü n ce s in i, tıbba taşımış, insan b e­ d en inin sağlık d u r u m u n u , zıt kuvvellerin , yani k uru ve nem li, sıcak ve s o ğ u k , acı ve tatlı vb. eşil paylara sahip o lm a s ın a veya daha basil b ir ifadeyle, onların eşitliğine, hastalık d u ru m u n u ise bu zıt k uvvetlerden b irinin diğerleri üzerindeki hâkim iy e tin e bağlamıştır. Bu yüzd en o n c a , h e k im in görevi, bu kuvvetleri y e ­ niden eşit ve dengeli d u ru m a g etirm ek , uyıını ve arm oniyi yeni­ 3 4 ) Bkz. A risto teles, M e u tfiz lk . s .9 9 - 1 0 0 . 3 5 ) Bkz. W

K ranz, Antik l ı l s c f c (M ı l i ı ı h r ve Atıklrınıc/lıiı), ».41 -4 2

3 6 ) O luş vc b o zu lu şla, zıılarm etk ileşim i dü şü n cesi Itaıı kökenli bir d ü şü n ced ir. N i­ tekim P y lh ag o rasın Z erd ü şt'ü n yan ın a g uıtgi. oııdaıı bu d ü şü n celeri ögıen digı ifade edilir. K ranz şıı pasajı ak larır: "P y th a g o ras Z erdüşt'ün yanm a v arm ış, bu da on a var olan şey ler ivin b aşlangıçtan beri iki ned enin, anayla babanın b u lu n ­ d u ğ u n u . babanın ışık o ld u ğ u n u an an ın karanlık o ld u ğ u n u , ışıgıtı bölüm lerinin sıcak , k u ru , hafif hızlı, karan lıg ın m k in in so ğ u k , yaş. ağır ve yavaş old u ğ u n u an latm ış." W . K ranz, Antik F e ls e fi’ (M etinler ve At'ifchııruılri' >. s 4 4

K ranz, P y th a­

g o ras ile Z erdüşl arasın d ak i kişisel bağlantı pek şüphelidir dese d e. ikisinin d ü ­ şü n celeri arasın d a icleıı bir bağlantın ın b u lundu ğunu söylem ek ten kendisini alam az. Bkz. W . K ran z, Antik Pe/se/r (Metinler vc A cıklınındın), s .4 9 . 7.d ıp n o t. 3 7 ) Bkz. VV C ap allc. S o lt r ıı la ' ı m Û ıırr l ' ı h r f r (f ırıgnınnlıiı-IJogsognı/ilcı), C t, s .9 2 93.

GİRİŞ

27

den sa ğ lam ak tır.1W) Panteist bir evren kurgusun a sahip ola n K s e n o p h a n c s (0 . M Û 4 8 5 ) , evrend ek i her şeyin tem eline, bir old u ğ u n a inandığı1,u' ve h içb ir iıısaıısal niteliği olm adığını d üşü ndü ğ ü T a n rıy ı o t u r tm a k ­ la ve evrend ek i h e r şeyi, T a n rın ın z ihniy le y önettiğ ini. Arıslolelcsçi söy lem le , “oluş sü recini ve evreni d ü ş ü n m e k le h a rek ele g e ç ird iğ in i”00’ ileri sü r m e k te , olu ş ve b ozu lu şu n tem eline on u otu rtm a k ta d ır.(' " 1 A n cak ond an aktarılan kimi pasajlar. Tanrısal d ü ş ü n m e n in y anınd a o n u n doğal ned en se l süreçleri de dikkate aldığını g österm ekted ir. Sözgelim i, suyu n ve rüzgârın kaynağı­ nın deniz old u ğ u n u ileri sürdü ğ ü, “G ü ç lü deniz olm asayd ı, ne ansızın b ulutlardan çık a n rüzgâr eserd i, ne ırm ak lar akardı, ne de A iı h e r iı ı yağmurları d ü şe rd i” dediği ak tarılm a k lad ır.10’ Bir b aşka pasaj ise, ona, tıpkı P yth a gorasçılar’ın savunduğu gibi, G ü n e ş ve Ay’ın oluşta etkisi old uğu an lay ışım iliştirm ektedir: G ü neş, yeryüzünün ve üzerindeki canlı varlıkların m ey­ dana gelişi vc de yönetilm esi bakım ınd an yararlıdır: buna Ay’ın da katkısı vard ır.”141’

V arlık k avram ını yadsıyıp, d iy alek tik bir söy lem le, sürekli o lu ş ta n söz eden vc “Bir nehirde iki kez y ık a n ılm a z ” diyerek 3 8 ) Bkz. W . C ap alle. S alıru tes'leıı Û ıırr F e ls e fe (prriğim ıııluı-Dogsöği'rı/ileı), C..I, s .9 2 . 3 9 ) K scn op lıaııes'ııı ta n rın ın birliğini k an ıllay ışıy la ilgili şö y le bir pasaj a k ta rıl­ m ak lad ır. “İler şeyin en g ü d ü s ü v ar o lab ilir ( .

Tanrı ise e ğ e r, o zam a n sırl lek bir l a m ı

çü n k ü b irk aç I anrı o lsay d ı, islediği Iırı şeyin yerin e g e l­

m esi ın u m k ım o lm azd ı. D em ek ki, sa d e ce bir lek ta n rı \ar o la h ilir.' W . C a p alle, .Sokiııles'lııı Oııer t e İse/e U -rag m u n lar-D o g su g ra/iirr). C .l, s .1 0 7 - 1 0 8 . K scıto p h an es'ien a k lard an an ılan p asajın . İslam

k e la m cıla n n e a kullanılan

“lem âııu " (k arşılık lı e n g e lle m e ) kan ıtın ı ö z o la ra k içerm esi o ld u k ça dik k al ç e ­ k icid ir. 4 0 ) Bu d ü şü n ce. Krunz'a g ö re . A risto teles larafıııdan ele alınm ak ve tam am lan m ak su reliy le, y ü zyıllarca lıûkuııı su rm u ş la r. Bkz. W . K ranz, Aıılik F r ls c fr ('Metlider \c A ç ık la m a l a r ) , s. 51. 4 t ) Bkz. VC. K ran z, Aıtlik F clse/r (M elinlıT ve A cdduım ıluı), s .5 1 - 5 2 ; W

C ap a ltc,

Sultı a l c s ı e ı ı d i » e F e ls e fe ( F r a g m a ı ıla ı- ü o g s o i’r a fi lc r ) . C .l, s .9 8 - 9 9 . 4 2 ) Bkz. \V. C ap alle. .Sukıuleş’ıcıı Ö nrr F e l s e f e (F r a g m a n la r - D o g s o fir a file e ) , C .l. s. 1U2. 4 3 ) Bkz. W , C apalle. S o k r a ıe s ' ır ıı O ıu e F e ls e fe s 101

(i-ı<ıgnuııdur-D og»ögrii/dır), C .l.

28

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

d iyalektik d üşü nceyi ö n ce ley e n H e rak lciıo s (ö. M Ö 4 7 5 ) , o l u ­ şun m addesel nedeni ola rak , ate şi g ö r m e k le d ir.'441 O n c a , oluş süreci ya da değişim ve d ö n ü ş ü m , zıtlar arasındaki ça lışm aya d a y a n m a k tad ır.<43) O n u n oluş felsefesini ve diyalektik k a ra k te ­ rini, verdiği yay ö rneğ i yalın b ir b içim d e ö r n ek le m ek ted ir. B i­ lindiği gibi yayda, bir ağaç, bir de kiriş b u lu n m a k la d ır. Bu iki öğe, birbirlerine zıttırlar; ç ü n k ü kiriş ağacı doğal olm ayan bir b iç im d e g ererk en , ağaç da kirişi aksi y önd e b ir kuvvet uygula­ yarak doğal olm ayan bir b iç im d e gergin tu tm aktadır. O lıaldc yayı yay yapan şey, bu zıt kuvvetlerin veya öğelerin bir g erilim idir. E ğ er yayı yay olarak ortadan k a ld ırm ak islersek, yapılacak şey, anılan gerilimi ortadan k a ld ırm a k lır.Hf,i Z ılların birliğind en söz eden H e rak leitos’a göre evren, h e r şeyin her şev aracılığıyla sev k ve idare edildiği b ir bü tü nd ü r; onu ne insanlar ne de tan­ rılar y ap m ıştır.'47’ E vre n d ek i h e r şey "lo g o s u n ” etkisi altındadır. Zira her şey, log osa g öre g e rç e k le şm ck te d ir.HK> L ogos, söz, c ü m ­ le, oran, d ü ş ü n c e , a n la m , akıl gibi anlamlara''11” g e lm e k te tıkıp, on u n dilin de ölçü ve yasa olarak karşım ıza ç ık m a k la d ır: G û ııcş logosu (ö lçü le ri) aşam ayacaktır. Eğer bııııu yaparsa. adaletin hizm etkarları olan, E rin y slc r, onu y ak acak tır.151”

O n c a evrende b u lu n a n h e r .şey, G ü n e ş ’e b enz er bir b içim d e, z o ru n lu lu k ve d üzen yasasının, yani logosun emri altındadır. HeraklciLos’la p o le m iğ e g iren Elealı P a rm enid es (ö. M Ö 5 0 0 ) , o n u n ak sin e varhgı/biri oluııılayıp, olu ş ve değişim i y ad sım ak ­ tadır. O n a göre, gü n d e lik d en ey im ler, duyularla algılanan d ü n ­

-W) Bkz. A risto teles. M e t a fiz ik . s .9 2 ; W . Kraıız, A ııtıl: F e ls e fe t,Metinin ve A c ık la m a ­ l a r ) , s .6 3 - 6 4 , W . C ap allc, S oltralcs'ten Û ııa : F e ls e fe (F r a g n ıa n la ı- U t ig s n g r a fllr r ) , C .l .s .1 1 7 vd. 4 5 ) Bkz. W . K raıız, Am il; F e ls e fe (M a lin le r ve A r ı k la m a l a r ) , s .5 8 . 4 6 ) Bkz. A lım cı A rslaıı. I l l ı a ıj> F e ls e fe

1 tiril li

( S o k r a t e s Otters i Vıııııııı F e ls e f e s i) . C .l,

s. 19 1 . 4 7 ) Bkz. W . K raıız. Aıılilc F e l s e f e (M e tin le r ve A eılthıınalaıl. s .5 9 . 4 8 ) Bkz. W

Kraıız, Aıılil; F e ls e fe (M e tin le r ve A eıklanuılar), s .5 7 - 5 8 ; W . C ap allc,

S n lıralcs'lcn Ö n t e F e ls e fe (F ıa y ıııa ııla ı- O a ^ s o ^ r a file ı) . C .l. s. 1 16. 4 9 ) Bkz. 1: E . P elcrs, Esfci Vınnın F e ls e fe s i T e r im le r i .Srtclıiğ». s .2 0 8 - 2 1 1 5 0 ) A lım cı Arşları, ll k t a g F e ls e fe T a ıilıi ( S a k r a l e s Oııeesi Vınnın F e ls e fe s i) . C .l, s .1 9 5 .

GİRİŞ 2 9

yanın durm adan değiştiğini, bize, sürekli oluşu ve b unlara bağlı olarak çcşilli h a rek et b içim lerini göste rm e k led ir. V ar-olm ayan olara k b o ş m ek ânı b ü tü nü y le yadsıyan P a rm cn id e s ’e g ö ıe , hem şeylerin genel değişim ini hem de m ekânsal hareketlerini d ü ş ü n ­ m e k olası değildir; yani bu n la r birer k uruntu ve görü n ü şten iba­ rettir. Zira bu nla rın tem elind e bir var-olan, yani değişm ez bir sabit-o lan değil, a çık ça bir var-olm ay an b u lunm ak tadır. Bu d u ­ ru m d a, d ü ş ü n m e n in vc kavra m a n ın sadece b ir var-olana daya­ nabileceğini söyleyen d ü şü n m e yasaları ile g ö rü n ü ş arasında bir çelişki vardır.' ' " Anılan u s lam lam asını sürd ü rerek Parm enides şöyle d em ek ted ir: V arlık hiçbir zam an var olm am ıştır vc h içb ir zaman var o l ­ m ay acak la. Ç ü nkü onıın için nc tür b ir başlangıç aram ak isliy o rsan ? O 11 c şekilde ve hangi kaynaklan varlığını alm ış olabilir? O ıııın varolm ayandan çıktığın ı nc söylem ene ne dc d ü şım m cnc izin vereceğim . Ç ü nkü herhangi bir şeyin varolm adığını, 11e düşünm ek nc de söylem ek m üm kündür. Eğer o hiçten varlığa gelirse, onu n dalıa ön ce değil dc, daha geç varlığa gelmeye hangi zoru nluluk m ecbur elm iş olah i­ lir? O halde onun ya 1 ,im am en varolm ası ya da tamam en varolm am ası gerekir.*0 '

Elcaiı Z c n o n ’ıııı (ö. M Ö 4 3 0 ) . bocası Parmaııidcs'in görüşleri­ ni kanıtlam ak için, ço k lu k ve hareket kavramlarının oluştu rduğu “paradoksları" ele aldığı görülür. O , daha sonra İslam dünyasında da tartışmalara yol açan, uzay ve zam anın sonsuza kadar b ölü ncbilirliligi ve sürekliliği ilkesinden yola çıkarak, sonsu zun tü keıilcmeyecegi anlayışıyla, görünürdeki hareket vc çok luğ u n mantıksal düşünceyle açık bir çelişki oluşturduğunu gösterm eye çalışır.'’''' 5 1 ) W . C ap alle, S a k m le s 'le ıı Om e F e ls e fe (P rag ım ın /m -D og so ğ iıı/d ı'i). ( 1. s . H l 5 2 ) Bkz. Alııııcl Arslıuı. I llu a g F e ls e fe l ı ııi lıi tS n k ıu tc s Om esi Vıımm F e ls e fe s i) , t I. s .2 2 6 . 5 3 ) İdeali Z cııo ııu n kullandığı p aradoksla! 111 İslam dıiııyasında da yankı ııyandudiği b ilin m ck ıcd u . Bu yüzden o n u n oucınli g o ıu n en kımı paradoksların a değinm ek anlam lı o lacak tır

l ) Aklrileus ve K ap lum bağa P arad o k su

/'ç ın ın a g ö ıe , unlu

kskı Yunanlı k o şu cu A k lıilcus. yavaşlığıyla bilinen kaplum bağaya başlangıçla belli bir avans verse, m antıksal acıd an kaplum bağayı geçm esi asla olası degildiı. Z cııon bu n u , her m eşalenin so n su za elek b ö lu n cb ık eg i anlayışına d ay an d ırır ve

30

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

E m p o d o k le s (ö. M Ö 4 3 0 ) , ö n -S o k ra ıe s ç i felsefede b ir d ö ­ nü m n o k ta sıd ır ve o n u n la b irlikle, artık varlığın k ö k e n in i, yani maddesel ned enini lek te mele dayandırm a d üşü ncesi s o n a er­ miş ve ç o ğ u lcu d ö n e m başlamıştır. N itekim o n c a varlığın k ö ­ k e n in d e “h a v a , lo p r a k , su ve a ı c ş ” yatm ak ta d ır.15'" O n u n diğer b ir özelliği, k e n d is in d e n ö n c e gelen filozoflardan farklı olarak.

A k hileus'un k ap lum bağaya verdiği avans m esule so n su za dek bölün eceği ıem lıarekel g e rcek lcşın cy ccek lir. 2)U z a y Paradoksu: I-.grr lıer varlık , h er g e rçe k nes­ ne u zay d a ve uzayın kendisi de g e rçe k se , o n u n kendisinin d c ikinci hır uzayda, hu ikinci uzayın bir ü ç ü n cü uzayda olm ası v c b u nun so n su za değin g ilm csi g e re ­ kir. O halde ya bu s o n u ç sa çm a d ır ya da uzay diye bir sey y ok tu r. Z cn o n ’a g ö re , so n u ç saçm a o ld u ğ u için uzay g e rçe k le v ar değildir; çü n k ü so n su z lü k ciilrm cz . 3)

İkiye B ölm e P arad o k su : I-.ğcr h erhan gi hır uzam v c m esafe, so n su za dek bolu-

n ü yn rsa, o m esafenin kal edilm esi im kânsızd ır. Ç ü n k ü . Zeııon'a g o re , o m eşale ya da uzayı asm ak için , ö n ce y a n sım , so ıııa yarısının y arısını, ard ın d an o yarının yarısını vh. asm ak g erek ir. Llzay vc m esafe so n su z ca b ölün düğü ve sonsuz da asılam ayacağı için uzay vc m esafenin kal edilm esi olanaksızdır. 4 ) D uran Ok Parad o k su . Bu p arad o k s, uzay ve zam an ın so n su za k ad ar b ö lü n em ez olduğu a n ­ layışına d ay an ır. Z eııo n ’a g o r c . bir vaydaıı atılm ış o k d ü şü n ü rse k , m antıksal-açı­ dan o ok u n lıarekel etm ediğini d ü şü n m em iz geYekir. Zira lıarekel ed en bir şey ya içinde b u lundu ğu u zay d a v eya içinde bu lunm adığı l>ır uzayda lıarekel eder Am a o , 11c içind e b u lundu ğu ne de içinde bulunm adığı uzayda lıarekel edebilir Ç ü n k ü hır uzayda o lm ak ve onu işgal clıııck . lıarekel clu ırk lır. CHc yaıulaıı bir şcyiıı için d e bu lunm adığı bir şey d e'lıa rek el elliğini d ü şü n m ek de saçm ad ır. 4 ) Ç ok lu k P arad o k su : Z cııo n ço k lu ğ u n kabul edilm esi lıalıııde ıkı sa ç m a so n u cu n do ğ acağ ın ı ileri s û rc ı. O ııca şeyler ço k o lu rsa, aynı zam an d a lıeııı b ü yü klüğü o l­ m ayan lıcııı de soıısuz bu yıiklugu olan şeyler o lu rla r Büyüklüğü olm ay an şeyler olu rlar; çü n k ü o n lard an lıer biri eğeı bir birim i tem sil i lm ezlerse çok olm azlar. Am a bir birini, b ö lü n em ez; zira lıer şey aııeak içinde hır p arça varsa bölün ebilir v c o eğ er u zam sa içinde b irço k p arça olabilir. Aynı zam anda so n su z b ü yü k o lu r­ lar; çü n k ü varlığı olaıı lıer şeyin bir luıyuklügû olm alıd ır. l:g er b ü yü klüğü varsa, o halde o n u n parçaları da olm alı v c İni parçalar birbirinden ayrı olm alıd ır. Bu p arçalar, an c a k birbirinden araların d a başka p arçalar v arsa ayrılabilir. Bu a ra d a ­ ki parçalın d a, birbirinden başka parçalarla ayrılm ası vc b u nun b ö y lccc sü rü p ğ ilm csı gerek ir. Sıı lıalde, lıer ıısın iıı h er biri belirli hu yüklııge salııp so n su z sayıda p arçad an o lu şm ası g e rek ir S o n u ç o larak o şey. bir ço k lu k ve büyüklüğü olm ay an veya so n su z büyü klüğü olaıı bir şey olm ak z o ru n d ad ır. İle r iki s e ç e ­ nek le sa ç m a old u ğ u n d an ço k lu k sa çm a d ır ve varolan birdir. A n dan paradokslar vc başkaları ıçııı bkz A lıın rı A rslan , İlk ç a ğ belse/e frııi/ıi (S n lıııılc s Öncesi Vuııuıı b e ls r/rs i). c .l . s .2 5 0 - 2 5 8 , Roy S o ren sen . A Brief Itisıo rv of P a ra d o x , O xford U n i­ versity l’ rcss, N ew Y ork 2 0 0 3 . s .4 4 - 5 0 . 54)

Bkz. W

K ranz. A m il; b clsr/c (Metinler

vr Açrfel«mü/ur). s .9 8 ; W . G ip a llc.

Snfciiili's'leii Öııre belse/r (bıngııırııılrıı -Dtrgsiigr rifllci). Ç .I, s .l6 (i-lf> 7

GİRİŞ

31

maddesel ned enin yanında, ond an ayrı b ir hareket ettirici ilk e­ n in, A risto teles’in te rm in olojisiy le “clkin/fail n e d e n i n ” varlı­ ğım kabul e tm e s id ir .'1” O n c a . “D aha ö n c e varolm ayan bir ş e ­ yin varlığa geldiğini veya h erha ngi bir şeyin yok olabileceğin i d ü ş ü n e n le r delidir; çıın k û varolm ayan bir şeyden herhangi bir şeyin dogması k e sinlik le m ü m k ü n d e ğ ild ir."'110 O n a göre, lıcr şeyin maddesel n ed eni, “hava, toprak, s u ve a te ş le n ” ibaret olan dört k ö k ve onların nitelikleri olan “s ıca k lık , so ğ u k lu k , yaşlık ve k u r u lu k tu r ” . Dıı dört öğe ve dört nitelik kuram ı. A ristoteles’le g ü çlü bir yankı uyandıracak ve bu yankı İslam felsefe geleneğ in­ de de devam edecektir. Tabiattaki şeylerin zoru nlu olarak değil, ak sine rastlantı s o n u c u meydana geldiğini söyleyen, b ö y lccc in ­ determ inist bir evıe n anlayışını savu nan E m p e d o k le s, rasilanıı s o n u c u m eydana gelen olayları, “n e fre t vc s ev g i” kavramlarıyla açık lam a ya çalışır. O n a göre evrende nefret egem en olduğunda öğ eler birbirlerinden ayrı d üşer ve bir d ağılm a olur; çü ııkü nefret k ötü lü ğ ü n nedenidir; sevgi eg em en old uğu nda ise, h e r şey birlik içinde olur; zira sevgi, iyiliğin n e d en id ir.” 1' Nefret vc sevgiyi, canlılar evreni için de temel alan E m p e d o k le s'in b iy olojisind e de, m etafizik h iç b ir şey o lm ay ıp, h e r iş b ir tesadü f ve şans eseri olarak orlaya çık m a k tad ır. Bu a n lam d a, o n c a , yaşam koşu llarına ayak uyd u rabilen varlıklar hayatta kalıt lar, a n c a k onların varlık­ larını devam ettirm eleri de bir ereğe y ö n e lik o lm ay ıp , tam am en şa n s vc rastlantı s o n u c u d u r 158’. D aha s o n ra d eğ ineceğ im iz gibi. E m p ed ok les'in bu d üşü n cele ri h e m A ristoteles'te h e m dc İslam d ü ny a sınd a g üçlü eleştirilere uğrayacaktır. E ın p o d o k lc s ’in maddesel neden k o n u ş u n d a k i ç o ğ u lc u anlayı­ şın ı b en im s e y en , a n ca k d o n maddesel temeli e ksik bulup so ıı-

5 5 ) tik :. A tım d A rslaıı. Ilk ctıg F e ls e fe T a r ih i (S n k r a le s O ıır es l ritmin F e ls e f e s i) , C .l. s. 2 6 5 . 5 6 ) llkz. \V. C ap allc. S o k ıa t e s 'le n O n e e F e ls e fe ( F r a g m a n la r - D o g s o g ıa f ile ı) . t I. s . 17 3 . A ltın cı A rslaıı. I ll u a g F e ls e fe l a r l l ı i ( S a k i n l e ş Ö ıır es l Y unan F e ls e f e s i) . C .l, v 2 6 5 . 5 7 ) İlk :. A n s io ir lr s . M e ta fiz ik , s .9 6 ; VV. K raıtz, A n tik F e l s e f e (M e t in in v e A cılıh n n al a ı ) . v l i t ; W . C ap allc. .Solnnlcs'ıcıi Ö ıu e F e l s e f e (F r a g ın a n la ı D a g s tıg r a fıle r ). C. I. s. 1 6 9 -1 7 0 . 5 8 ) Bkz. A risto teles. Fiz ik. C ev S. Balniı, YKY. İstanb ul. 2 0 0 1 . s .6 8 - 6 9 .

32

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

s u z lo lıu m lartlan söz eden A n a k sa g o ıa s ’ın (ö. M Ö 4 2 8 ) , oluş ve b o z u lu ş u n olm a d ığ ın ı, sad ece varolan şeylerin karışm ası vc a yrılm asının söz k o n u s u old u ğ u n u ileri sürdüğü görülür. O n c a , her şeyde, h e r şeyd en bir parça b u lu n m a k la d ır.'5'*' Zira ona göre, d iğ er ön-Sokral.esçi filozoflarda karşımıza çık a n, “Hiçten hiçbir şey m ey d ana g e lm e z ” ilkesi temeldir. O n u n şöyle dediği a k ta rıl­ maktadır: Saç olmayandan saç veya ct olmayandan cı nasıl meydana gelir?1""' E m p e d o k le s gibi, “etkin/fail n e d e n e ” de yer veren A n ak sa g o ras, b u n u n N o u s o ld u ğ u n u sö y lem ek led ir. O n c a , ilk k arışım la evreni m eyd ana g etirecek olan h a rek eli verdiren N ous, akıllı, düzenleyici ve d üzen verici bir ilkedir. B undan dolayı o . h e r ş e ­ yin h e r şeyde bir arada b u lu n d u ğ u karışıklık veya k a o s d u ru ­ m u n u b ir d ü ze n e s o k m u ş tu r / 61' A n aksagoras, N o u s kavram ıyla, sad ece o luşu n etkin/fail n ed enin ne old u ğ u n u s ö y le m e k le kal­ m a m ış , aynı zam and a b u ned enin hangi ned en d e n dolayı evre­ ni m eydana getirdiğin i de ortaya koym aya çalışm ıştır. N itekim o n c a , evreni ka osta n k o s m o s a geçiren N ous, b u n u , iyilik ve m ü ­ k e m m e llik için yapm ıştır. Anagsagoras’ın bu tavrında c re k s clci, A rislolelcsçi söylem le , “ercksel/gaî n e d e n ” anlayışının izleri var gibi g ö r ü n m e k le d ir ,lW) Bu d u ru m u n farkına varan Aristoteles, o n u n cre k s c lc i anlay ışının sınırlı o ld uğu nu belirterek şöyle d e­ mektedir: Anaksagoras’ın evreni meydana getirişinde Nous, ancak bir “deus ex machinc" olarak kullanılmaktadır. O, herhangi bir şeyin neden ölürü zorunlu olduğunu söylemekte güçlükle 5 9 ) Bkz. W . Krıııız, Aıılili F e ls e fe (M e tin le r v e A a l ı l a m a l a ı ) , s . H u - 147; VV. C apalle. SokıalesTen Önce Felsefe (F rıtj’in an lar-O ı.ın sof’r a j i l r ı ), C l l , Ç ev. O ğuz O zügul, Kabalcı Y ay ın lan , İstanb ul, 1 9 9 5 , s .2 0 21. 6 0 ) Bkz. W . C.apallu, S a k r u ıc s 'ta ı Ö n ce F e ls e fe (F ıtıı’in n h ltıı■ P a ^ s a f'ia filr ı), C .ll. s .2 5 ; A lım cı A rslan , IIIn a ğ F e l s e f e 6 1 ) Bkz.

VV.

Tarihi

( S a lı n t ı n O ıu e s ı Yunan F e ls e fe s i) . C .l, s .2 9 2 .

C ap alle. SohnUıVırıı O ııır F e ls e fe (bııigınm ıkır-D ogscigıuJileı),

C ll.

s .2 9 - 3 1 , 6 2 ) Bkz. A h m cl A rslaıı, İlk ç a ğ F e ls e fe l a r i l il s .2 9 9 - 10 0 .

(Ş a k ıtıl es

Oıııı'.si Vıımı/ı F e ls e fe s i) , C .l,

G İRİŞ

33

karşıluşlıgmcld Nous'a başvurmakta, bütün ıligcr durumlar­ da ise, olayları Nous'tan çok, başka herhangi bir ilkeye mal etmektedir."’11 Ö zelle A naksagoras, bir ereğe uygun olarak etkide bulunan ilke ya da ned en d üşü ncesini ilk ortaya atan ve doğa felsefesinde ilk kullanan kişi olm ak la birlikle, b u n u yalnız ilk harekeli a ç ı k ­ lam ak için k ullan m ak la , doğa felsefesinin geri kalan kısm ında, A risto teles’in de işarel elliği gibi m ü m k ü n old uğu nu gördüğü her seferind e, eski tyonya filozoflarının m ek anik ned enlerine geri d ö n m e k le lercd d ül e tm e m e k le d ir ."’'" Ö n -S o k ra le ş ç i felsefenin en özgün d üşü nürleri

kuşkusuz,

a to m c u d ü ş ü n cen in ön cü leri olan I.cııkippos (M Ö 5. yüzyıl) vc D em ok ritosT u r. (ö. M Ö 3 7 0 )
6 3 ) A risto teles. M e t a fiz ik . 9 7 6 4 ) Bkz A ltıncı Arslaıı, İ lk ç a ğ F e ls e fe T a r ih i ( S n k r a le s O ın rsi Vtııitiıı F e ls e f e s i) , C I. s. 3 0 5 . 6 5 ) A risto teles btı iki düşü n ü rü n , varlık v e v ar-o lm ay aıı diye adlan dırdıkları dolu v c b o ş o lanın ö ğeler o ld u ğ u n u söyled ik le! ini ileri s ü rm e k te d ir İtkz A ristoteles. M etafizik, s .9 8 . 6 6 ) Bkz. W . Kraıız. Antik F e ls e fe (M e tin le r ve A n h lt ım a la r ) , s .1 6 4 - 1 6 5 ; \V. C ap allc. S n lııv lrs'ten O ııc r F e ls e fe ( F r a g m a n la ı- I ) n g s o g r a file r ) , O l . s .5 0 vd

34

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Bu ne d en ise, a to m ların ö n ce s iz ve so n ra sız olan hareketleridir. Ç ü n k ü ato m la r, k e n d i başla rın a ve h e r y ö n e doğru, b ü y ü k l ü k ­ lerin e g öre, hızlı ya da yavaş bir b içim d e h a rek et ederler. Bu h are k e t k arm aşası içind e, a to m la rın rastlantısal değil, zoru nlu o la ra k b irb irle rin e çarp ıp b a sın ç y apm aları, birleşip ay rılm ala­ rı s o n u c u n d a doğadaki çeşitli varlıklar vc olaylar ortaya ç ık a ı. B u z o r u n lu lu ğ u n b az en bir d üzen içinde, bazen h iç b ir yasaya i n d irg e n e m ey e c e k ş ek ild e gerçekleştiğini belirlen D c m o k ı i t o s , A n ak sag o ras’la g ö r ü le n erek se l yaklaşım a karşı ç ık m ış ve m e k a ­ n ik bir anlay ış s a v u n m u ştu r'67’. Aslında bu m e k a n ik anlayışın, ilk defa L eu k ip p o s tarafından şöyle ifade edildiği aktarılır: Hiçbir şey rastlantı ile kendiliğinden meydana gelmez, ter­ sine her şey bir nedenden dolayı zorunluluğun etkisi altın­ da olup biler.'68’ Arslaıı, a to m c u la rın bu d eterm in is t n e d en s e llik anlayışı k o ­ n u su n d a şu çarpıcı y o r u m u yapm akladır: Gerçekliğin evrensel ilkesi olarak kabul edilen bu neden­ sellik, tamamen mekanik bir nedensellik olarak düşünül­ mekledir. İlkçağda herhangi bir ( . . . ) ereksellik düşünce­ sini işin içine karıştırmaksızın, her şeyin tamamen vurma ve çarpmalara dayanan mekanik bir nedensellik yasasına göre cereyan elliği fikrini, tam bir tutarlılık ve kararlılık içinde ifade etme cesareti gösterenler, yalnızca atomcular olmuştur.''"’ F e ls e fe n in ilgisini d oğadan insana ve insansa! k u r a m la r a ç e ­ ken ya da yaygın deyişle felsefeyi g ök ten yere indiren sofistlerin. G org ias’ın (M Û 5. yüzyıl) "H içb ir şey y o k tu r, olsa bile b ile m e ­ yiz, bilsek bile bildirenleyiz" ş ek lin d e beliren hiççi (n ih ilis t) aıı-

6 7 ) A lım cı A rslan , İlk ç a ğ F e ls e Jr T a rih i ( S o k ı a ıe s (im esi Yııııuıı F e l s e f e s i) . C .l, s .3 2 8 3 3 0 ; I\ım cla M. Ilııby, “E p icu rean ism A m i İ rce W ill", flic O ic litm a ıy O f T he Hislory O f Id e a s . Si tidies U J S e le t le d PivuKil Id e a s . I. f.d. Philip P. W ie n c i, New Y o rk , 1 9 7 3 - 7 4 , s. 13 6 . 6 8 ) Hkz. W . C ap allc. SoferalrsVrii O n c e F e ls e fe ( F r a g ın a n la ı - P a g s o ğ iı ıli le r ) , C..1I, s.31

vd. 6 9 ) A lım cı A rslan , llh c a g F e l s e f e F tiıilıı ( S o la a le s Û n ıe s ı ) ıııunı F e l s e f e s i) . C .l, s .3 2 9 .

GİR/Ş 3 5

layışı'70) bir kenara bırakılırsa, öz n e lci ve g ö r e c e li bir perspekti­ fe kaydıklarını sö y lem ek olasıdır. Söz g e lim i, Pratogoras (ö. MÖ 4 2 0 ) , “İnsan her şeyin ö lç ü s ü d ü r” d e m e k te d ir / 70 O nların g ö r e ­ celi v e öz n e lci tu tu m la rın ın k u ş k u c u lu ğ a ve indete rm in izm e yol açm ası ve bu s o n u c u n P erik les tarafından P ra to g o ra s la lartışılması o ld u k ç a ilgiye değerdir. A k tarılan ta rtışm a İslam d üny asın­ daki tevellüd/doğuş ku ram ın ı a n d ırm ak ta d ır. Kranz’ın aktardı­ ğına g öre tartışm a şudur: Bir beşli yarışta, birisi cirit atarken islem ey erek Pharsalos’lu E p iıim io s’u vurup öldürdüğü zam an P erik les bülün gün P roıagoras ile en doğru düşünüşe gö re, cirid in m i, yoksa atıcın ın mı ya da yarışı hazırlayanların m ı, bu felaketin su ç­ luları olarak kabul edilm esi gerek liğ in i tartışm ıştır/ 771

3. Sokrates Sonrası Felsefe: Neden ve Nedensellik Sorununa Sistem atik Yaklaşım S o k ra tes sonrası d ö n e m d e, n e d e n s e llik s o ru n u n a y önelik tar­ tışm aların, ö n ce k i tartışm alar da d ik k a te a lın a rak belli bir felsefi sistem çerçe ve sin d e ele alınıp geliştirildiğini s öy lem ek olasıdır. Her n e kadar S o k ra tes (ö. M Ö 3 9 9 ) , daha ç o k sofistlerde g ü n ­ dem e gelen insansal soru nlara, ö ze llik le a h la k soru n u n a y ö n e l­ miş olsa da(73), o n u n A n ak sag o ras’m , her şey in ned en in in N ou s old u ğ u n u söylediğini duyd uğu nd a o n d an etk ilendiği aktarılır. Aktarılan bilgilere bakılırsa, S ok ra tes böyle b ir neden fikrinden etkilenir. Ardından Anaksagoras’ın tü m yapıtlarını inceler ve on u n evrendeki d üzenin ve varolan her şey in ned eninin ger­ çe k te N o u s o ld uğ u nu k e ndisin e açıklayacağı um ud un a kapılır. A n ca k yapıtları inceled ikten so n ra , A n aksagoras'ın nesnelerin dü ze n in i m etafizik nitelikli el kin/fail n e d e n e bağlayacak yerde,

7 0 ) Bkz. M acil G ö k b erk . F e ls e fe T a r ih i, R em zi Kitabevi, İstan b u l, 1 9 9 0 , s .4 3 . 7 1 ) Bkz. M aciı G ö k b erk , F e ls e fe T a r ih i, s .4 3. 7 2 ) Bkz. W a l l e r K r a n z . A n t i k F e l s e f e ( M e t i n l e r v e A ç ı k l a m a l a r ) . s. 1 9 3 . 7 3 ) Bkz. H. C . Bensoıı, S o c r a ıic Wisdom, O xfo rd U n iv ersity Press, N ew York 2 0 0 0 , s .1 7 v d .; O rhan Sadenin S 4 . 1 9 2 7 , s .2 4 1 - 2 5 3

'S o k ra ı", F e l s e f e ve iç t im a iy a t M ecmuası içind e. C . l ,

36

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

havadan, a ilh e ro s ’lardan, çevrinLilerden söz elliğini ve meydana gelen şeylerdeki düzeni b u n larla açıkladığını g ö r ü n ce , hayal k ı­ rıklığına uğrar, ç ü n k ü onda m etafizik nitelikli etkin/fail neden ve o n u ey lem e iten erekselci bir nedensel aç ık lam a bulam az/ 7'" P la io n ’un anlatıığı bu olay S o k ıa te s ’in doğa felsefesiyle ilgilendi­ ğini gösterdiği gibi, erekselci bir n e d ensellik ten yana tavır aldı­ ğını da g österm ekted ir. S o k rates ’in öğ rencisi Platon (ö. M Ö 3 4 7 ) , ö n -S o k ra ıc s c i felse­ fede g ü n d e m e gelen özellikle Herakleitos ve P arm enid es a rasın ­ da tartışm alara yol açan “Değişim ve d ö n ü ş ü m ile onların altında d eğişm eden kalan şey n e d ir?” s o ru n u n a yanıt v erm ek için idea la r ö ğ retisi tem e lin d e özgün ve etkili bir felsefi sitem o lu ş tu r­ m u ş 175' ve bu sistem içerisind e ned en se llik s o ru n u n u tartışm ış­ tır. Ö ğ re tm e n i S o k ra tes ’in ahlaksal alanda söz ettiği tüm elleri ve P y th a g o ra s cıla n n a rk h e olarak gördükleri sayılar öğretisini ve b içim sel ned en lerin i, idcalara d ö n ü ştü re n Platon, ideaları. ö n c e siz ve sonrasız sayıp, içind e yaşadığımız n e sneler d üny asını o n ­ ların birer k o p y a la n ya da gölgeleri olarak g örm üştü r. E v rend e nedensel z oru n lu lu ğ a inanan P laton şöyle d em ekted ir: Varolan ve değişen her şey, birtakım ned enler sebebiyle varolm akla ve değişm ekledir. Ç ü nk ıı nedensiz h içb ir şey m eydana g elm ez/ 7'’’

O n c a idealar, ö n c e s iz ve sonrasız olduğu için, onla rın n e d en ­ sel bir açık lam ay a gerek sin im le ri y oktur. F ak at o rg anizm alar ve fiziksel n esneleri içere n g ö rü n ü şle r dünyası, sürekli d e ğ iş m e k te ­ dir ve bu n ed enle, değişim in ilk lerine ihtiyaç duyarlar. Fiz ik sel nesneler ve orga n iz m alar, ideaların e ksik birer k o p y alan o ld u k ­ ları ve k endi kend ilerin e yeterli olm am aları y üzü nd en , varo­ luşları için n e d ene m u h ta çtırla r. T iın a io s d iyaloguna bak arsak ,

7 4 ) Bkz. P lato n , Phaidon, Ç cv . S. K Y ctk m -Ii. R. A ıad cu u r. Aııkııra, 1 9 6 3 , s .9 7 - 9 9 . 7 5 ) P lalon’uıı teisefesi ile ilgili genis bir çö zü m lem e için bkz Jearı Brıın, F lm cm ve A h a d c m ia , Ç cv . İsm ail Yergu z, D osl Kitabevi Yayınları, A n kara, 2 0 0 7 , s .7 vd., A h ıncl A rştan , lllıc a g F e l s e f e T a r ih i (S o fis tle r d e n / ’kilonYıl. C ll, Bilgi Ü n iversitesi Y ayınları, İstanbul, 2 0 0 6 , s .201 vd. 7 6 ) P lato n , Tmuııö.v, Ç cv . E G iııcy-l-. Ay, İstanbul, 1 9 4 3 , 2 8a.

GİRİŞ

37

P lalon'a göre, evreni, ideaiarı ö r n e k alarak var eden d ö n n e d en ­ den sö z etm e k olasıdır. a) D em iu rge ya da Tanrı: P l a t o n a göre, D em iurge ya da T a n rı, d üny anın eık in ve d in a ­ m ik varoluş nedenidir. O . d ü ny anın m im arıd ır, a n ca k dünyanın yaratıcısı değildir. Zira o, y ok lan bir d ünya ya ratm am ıştır.'771 o. yalnızca daha ö n c e v a r o l a n üzerinde çeşitli etkilerd e b u lu n m a k ­ tadır. O n ca T an rı, doğa ve zihind eki b ü tü n güç, enerji ve e tk in li­ ğin kaynağı ve varoluş nedenidir. Platon a göre, D em iu rge ya da T a n rı, kişisel olarak göksel bir niteliğe sahip olm a m a sına karşın, s ad ece dünyadaki iyiliğin kaynağıdır, k ö tü şeylerin kaynağı d e­ ğildir. b) Idealar, düny anın örneğidir: D em iu rg e ya da T an rı, d ü ny a nın yaratılışı k on u su n d a , idcalar d ünyasında daha ö n c e v arolanlar taralından yönlendirilm iştir. Yani onları örn ek almıştır. D ü zen, adalet ve doğal oluşu m ların hiyerarşik yapısı idcalara bağlıdır. e) Kapalılık: P la to n ’a göre, kapalılık, bu d ünyadaki k ö tü lü ğ ü n , belirsizli­ ğin ve d üzensizliğin kaynağıdır. O . bu söy lem iyle T a n rın ın k ö ­ tü lü ğün nedeni olam ayacağını ifade etm ek tedir. d) İyilik ideası: Bu ilk neden, P l a t o n u n k o z m o lo jis in d e olu ş u m u n işlevinin kaynağı olarak belirir ve doğanın ve aklın ereksel g ö r ü n ü m ü o la ­ rak karşım ıza çıkar. Zihinsel old u ğ u kadar fiziksel olguları da içerecek şekilde, tüm doğal d üzen, “hava, loprak, su ve a te ş in ” tü m ü n ü n birbiriyle kaynaşm asınd an m eydana gelen n ite lik le r­ deki bir yaratım ın ürünüdür. O , bedeni olu ştu ran bireysel ruhta ok lu ğ u gibi, tüm fiziksel dünyayı m eyd ana gclireıı evrensel ruh ve yaratım ın ürünleri arasındadır/78’ T h illy ’a göre, bu dört ilke, yani varoluşun dört nedeni,

7 7 ) Bkz. A n drcw S. M ason, "P lato on N cı.essily and (..haris", l'In ltH ıi/ılıiıal Slııdiı s, Vol I 2 7 .S .2 B İ . 7 8 ) Bkz. F ran k Tlıilly, T e k e l e it n ilıi, c .l. C cv Isnııılnıl. 1 9 9 5 , s .1 0 7 - 1 0 8

İbrahim Şen er. SiMcııı Yayıncılık.

38

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

A ristoteles'in d ört n e d e n öğretisine ç o k b e n z e m e k le d ir vc büyük ölçü d e o n u n esin kaynağı o lm u şıu r/ 7U) T im a io s d iyalogu na bakılırsa. P la t o n u n nedenselliğe yönelik tüm açık la m a la rı, “erek b ilim sel bir n e d en s e llik ” olarak kendini g österm ek ted ir. Zira o, ned ensel açık lam aların da, aşkın ve içk in birtak ım erek le re g ö n d e rm e y a p m a kta, her şeyin idealarda açığa çık a n erek lerin e y önlend irild iğini ileri s ürm ek ted ir/ 1*0’ T ü m bu n lara ek olarak, P lato n ’un d ü şü n cesin d e, “T an rı ile idealar ve iyilik ideası arasınd a nasıl bir ilişkinin o ld u ğ u ” s o ru ­ su, o ld u k ç a ilgiye d eğer b ir soru d ur. A h m et Arslan, P la lo riu n T a n rı anlayışı, idealar ve iyi ideası ile ilişkisini tartışarak şu a ç ı k ­ lamayı yapm aktadır: Pratogoras lıer şeyin ölçüsünün insan olduğunu söylem işti. Platon, buna şiddetle karşı çıkarak ileride “her şeyin ölçü sü­ nün T a n ıı” olduğunu söyleyecektir. Ancak bu Tanrı nedir, nasıl bir Tanrıdır? Platon bazen Tim aios adlı diyalogunda karşılaşıldığı gibi, bu Tanrıyı, özü itibarıyla evrene şek il, dü­ zen veren bir yapıcı (D eıniorgos) olarak tasarlam aktadır. An­ cak Varlık, G erçeklik ve H akikaflc ayııı şey olan İyi Ideasımn Plalon’un tdealar Kuram ında ve daha genel olarak bütün sis­ tem inde oynadığı rolü göz önüne, alırsak; Plalon’un Tanrıyı düzen verici bir Y apıcfdan , Sanaıkar’daıı çok , daha soyul ve metafizik bir yönde, İyi Ideasına özdeş kılm ak yönünde ta­ sarlam anın m üm kün, hatla zorunlu olduğunu söyleyebiliriz. A ncak bunun bizim görüşüm üz olduğunu, Plalon’un kendi­ sinin bu özdeşleştirm eyi fiilen yapmadığını belirtm em iz de yerinde o lacakım ( . . . ) Platon lvi’nin varolduğu varsayım ını lüm kuram ının ıcm eline yerleştirm ekle b irlikle, Tanrıyı ide­

7 9 ) Bkz. F ran k lTıilly, F e ls e fe T a r ih i. C .l. s. 108. 8 0 ) Alfred W e b e r. Plaloıı'un Tim aios d iyalogu nda, “iç i n ... d iy e ...'' lorııuı içerisin ­ de dile getirdiği erek selci nedensellik ıcorisi ile ilgili lüm verileri g özler ö n n ııc serer. Plaloıı. anılan diy alo gu n d a, ilk m addeden T anrısal m im a rın , yıldızları, g e ­ zegen leri, dü nyayı ve içindekileri ııiçiıı var elliğini a çık lam ak la ve bitkilerin b es­ lem ek için , hayvanların d ü şm ü ş ru h lara m ekân o lm ak için , ayakların y ü rü m ek için vb. var edildiğini dile g etirm ek led ir. W cb e r’c g öre bu erekselci nedensellik leorısı bir hakikat içerm ek le b erab er, o lgu ların gözlen m esi yerin e rüya vc lan lcziyi k o y m ak la, yü zy ıllarca fizik bilim lerinin ilerlem esine engel o lm u ştu r. W e b e r, F e ls e fe T a r ih i. Ç cv . I I. Vehbi Ernlp, Sosyal Yayınları, İstanbul, 1 9 9 8 , s .6 2 - 6 3 .

GİRİŞ 3 9

al ar dünyası içerisine sokm am akla, sadece idealar dünyasını gözlem lem ek sureliyle içinde bulunduğum uz dünyayı akılsal ve iyi bir biçim de meydana geıiren veya yapılandıran, şekillendiren bir “yapıcı (fail) neden" olarak görm ekledir. Bununla birlikle Tim aios’la T anrının rıeden dolayı idcalara bakarak duyusal dünyayı, içinde bulunduğum uz evreni mey­ dana getirdiğini açıklarken, bunu, O 'nun en yüksek anlamda iyi ve bunun sonucu olarak c ö m e ıı olm asından dolayı yapngını belirtm ekted ir.""’

P laıon 'u n öğrencisi Aristoteles (ö. M Ö 3 2 2 ) , ned ensellik tar­ tışm asında. Eski Yunan felsefesi tarihind e bir d ö n ü m noktasıdır. N edensellik tartışm asında k e nd isin in önem li bir d ö n ü m n o k ta ­ sı o ld u ğ u n u n Aristo teles de farkındadır. N itek im o, ilk ilkeler k o n u s u n d a g eçm iş d ü şü nürlerin görüşlerini inceledik ten sonra şöyle d em ekted ir: İlke ve nedenden söz edenler içind e hiçb iri bizim Fizik'te belirlediğim iz ned enler içine girem ey ecek herhangi hır il­ keyi anm am ışlardır. T ersin e onların nünü, “belirsiz bir biçim d e" olm akla b irlik le, bu nedenlerden birini sezm iş görünüyorlar. Ç üııku bir kısm ı ilkeden -ister onu bir, ister ç o k farz etsin ler vc yine onun isler bir cisim olduğunu, is­ lerse cisim dışı bir şey okluğunu kabul etsinler, bir madde olarak söz çim ekled irler. Ö rneğin P la to n a göre o. bııyuk vc kü çü k olan, İtalya oku lu için belirsiz olan, F.mpedokles için ateş, toprak, su ve hava, A naksagoras için benzer par­ çalardan meydana gelen sonsuz şeylerdir. ( . . . ) O lıaklc bu filozoflar sadece maddi nedeni kavram ışlardır. A ncak b a ­ zd an . örneğin dostluk ve nefreti veya akılı bir ilke olarak kabul edenler, harekelin kaynağını zikretm işlerdir. Öze, yani form e 1 töze gelince, hiç kim se açık olarak onu on ay a çıkarm am ıştır. O na en çok yaklaşanlar, yiııc idealarm v a rlı­ ğını savunanlard ır.1"'"

A ristoteles, m ad d e-biçim tem eline dayalı felsefi sisLcmi içe ­ risinde, h e m öğretm eni P la ıo n ’un idealar öğretisini katı b ir b i ­

tti ) A lım cı A ıslaıı. İlk ç a ğ Telse/e I a r ilıı (S o fistle rd e n T U ıt o ıu ı l. (~ II. s 1 0 5 - 1 0 6 82)

A rısu a clcs. M e t a fiz ik , s. 1 1 6 -1 1 7

40

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

çim d e e leştirm iş, hem bilgikuram sal/epislcm olojik h e m de varlıkbilim sel/ onlolojik açıd an n ed cıı vc n ed ensellik kavram larım ird elem iş ve Ay üstü-A y altı evren ay rım ına k o ş u l olarak k o ­ n u m la n a n fizik ve m etafiziğinde ona etkin bir işlev yüklem iştir. B ilgiku ram sal/ episıem olojik açıdan nedenselliği bilginin temel k oşu lların d an birisi olarak g ören Aristo teles Ih in ci A n a lilih le r ’d e şöyle d em ek led ir: Bir nesnenin bilgisini, ancak nedenini bildiğim iz zaman elde ederiz/*"

B ilgiku ram sal/ episıem olojik açıdan bilgiye ulaşmada büy ük b ir işlev yüklediği ned enselliği Aristoteles, varhkbilim sel/oniol o jik bir ze m in d e de d e ğ e rlen d irm e k le vc bu bağlamda hem Batı Hıristiyan h e m de D oğu İslam dünyasınd a ç o k etkili olan dört ned en öğretisind en söz etm ektedir. a) Maddesel N eden: A ristoteles’e g ö r e maddesel n cd cıı, bir şeyin ken d isin d e n m e y ­ d ana geldiği, bir ne sn en in ond a içkin o lup da. ond an oluştu ğ u şeydir. Şu halde o, lıer d eğişm ede devam eden, değişmeyi kabul e den, değişen nite lik le rd en bağım sız olan ve onlara taşıyıcı g ö ­ revi g ö ren şeydir. Bu neden ıürü o n c a , M ileti i Lİoğa filozoflarının g ö rü şü n d e b u lu n m a k tad ır. N itek im onlar, doğayı ve olu ş u m u , bava, toprak, su , ateş, ato m vb. gibi maddesel n ed enlere bağla­ maya çalışm ışlardır. Aristoteles, maddesel nedene, heykeltıraşın y o n tu s u n u yapmayı planladığı b ronz kütleyi ve kad ehin m adde­ si olan g ü m ü ş ü ö r n e k olarak g ö s te rm e k te d ir.'*0 b) Biçim sel N eden: O n c a b içim sel n e d en , bir o lu şu n ya da meydana gelişin s o n u ­ cu olarak ortaya ç ık a n , m addede beliren b içim (e id o s). ilk ö r n e k (p a radeigm a) ya da yapıdır. w'îl Sözgelim i, bir heykelin biçimsel nedeni, hey keltıraş tarafından tasarlanm ış olaıı h ey k elin genel plan, yapı, b iç im ya da P la ıo n cu deyişle ideasıdır. Aristoteles'e 8 3 ) A risto teles, llıiııc i A ııa lililılc ı, Ç c v . II. R Autdem ır, M Lli Y ayınları, İstanbul, 1 9 9 6 , s .2 2 . 8 4 ) Bkz. A risto teles, F iz i k , s .6 1 , A ristoteles, M flc ıjiz ik . s .8 9 . 8 5 ) Bkz. A risio leles, F iz i k , s .6 l .

GİRİŞ 4 1

göre bu ned en, bir ne sn en in ne o ld u ğ u n u n tanım ı, o n u n cinsleri ve kavramdaki parçalarıdır. Ayrıca bu ııcd cn , bir şeyin ereğini de belirle m e k ted ir."”’1 e) E tk in Neden: Aritoteles'e göre, etkin ne d en , b ir olguyu ya da b ir yapıyı e ylem scl olara k üreten, d eğ işm e n in ve durganlığın ilk b aşlan­ g ıcının kaynağı olan e tk en e g ö n d e rm e yapmaktadır. Sözgelim i, onca, zayıflamanın nedeni beden eğitimi veya yürüyüş, suyun ısın m asın ın nedeni ateş, b ed enin sağlığa kavu şm a sının nedeni lıekim , Afrodil hey k elinin nedeni heykeltıraş, ç o t u ğ u n nedeni babad ır ve bu ned enlerin hepsi h a re k e t ettirici veya etkin neden olarak adlandırılır. Bu ned en, aynı zam an d a , etkin neden tara­ lından kullanılan keski ve diğer araçları da içerm ekledir."*71 4 ) Ereksel Neden: A risto teles’in s istem ind e ereksel n e d en , herhangi bir o lu ş u ­ m u n ya da değişim in yönlendirild iği am acı ifade etm e k le d ir vc bu a m a ç, iyi olandır: zira iyi olan, her tıtrden d eğişm enin ■ve o luşu n ereğini im le m e k te d ir. O n c a ereksel neden, b ir şeyin “niçin yapıldığı” s o ru su n a verilen yanıtı içerir. Sözgelim i, gezin­ tiye ç ık m a n ın nedeni sağlıktır, “N için gezin tiye ç ık ıy o r? " diye s o ld u ğ u m u z d a , “sağlıklı kalm ak am acıy la" yanıtını veriyoruz. A risto teles’e gore, d evindiren bir başka nesney le, a m aç a rasınd a­ ki şeyler de ereksel ned en ka p sam ına girm ekted ir. S özgelim i, z a ­ yıflama, b a ny o, ilaçlar ya da h e k im in araçları sağlığın nedenidir. B unlar, b irb irlerinden eser ve araç olara k ayrılsalar da, bir am aç içind irler ya da bir c ıe ğ e hizm et e t m e k te d i r l e r ." * ’ A ristoteles’e göre bu dört ned en, gerek yapay (sınai) g e re k ­ se doğal (tab ii) varlıklar için geçerlidir. Ü n u ıı neden anlayışını daha iyi anlam ak için Ross şu hususlara dikkat çe k m e k ted ir: a) Herhangi bir şeyin bu ün lerden birden Fazla nedeni o la­ bilir. b ) İki şey birbirinin nedeni olabilir, jim nastik sağlığın el-

8<ı) Bkz. A risto teles, ttz ılt. s .6 1 ; A risto teles, Mrfu/iziJ*. s .8 8 -8 9 . 8 7 ) 8 k z . A ristoteles, f-iziJî, s.6l-f>.3; A risto teles, MeKi/iziJr. s.8SJ 8 8 ) Bkz. A ristoteles,

s .f tî; A risto teles, M eiojizik. v 8 9

42

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

kin nedeni, jim n a stik de sağlığın ereksel nedenidir. Başka bir deyişle, m ekanizm vc teoloji birbirin i dışlam azlar. A'nın B'yi m ek anik olarak zorunlu kıldığı bir y eıd c, B dc A'yı tcleolo jik anlam da zoru nlu kılabilir. c ) Dört ned enin her biri konusunda ya bir şeyin ona uygun yakın nedenini ya da yakın nedeni içeren bir cin s olan uzak nedenini sayabiliriz. Sağlığın bir nedeni d oktor olduğu ka­ dar, deneyim sahibi olduğu söylenen biri de olabilir. d) Eger A, C n in nedeni olan B'nin yan niteliği ise. A'nın per acciden s (ilineksel olarak) C n in nedeni olduğu söy len ebi­ lir. H eykelin gerçek nedeni heykeltıraştır; fakat heykeltıraş, P olyklilos ise, P olyklitos'un da neden olduğu söylenebilir. e) B so n u cu n u n , ned eninin, yelinin sahibi A ya da yetiyi uy­ gulayan A oklııgu söylen ebilir. İnşa edilen bir evin nedeni ya bir inşaatçıd ır ya da inşa eden bir inşaatçıdır. 0 Edim sel ve bireysel ned enler, başlangıç vc bilişlerind e son uçlarıyla eşzam anlıdır, am a potansiyel ned enler böyle değildir. Bir evle, onu inşa edenin eşzam anlı yok olm ası ge­ rek m ez; fakat bir inşaatçı ev inşa ediyorsa, bir ev inşa edi­ liyor olm alı, vc b ir ev inşa ediliyor ise, bir inşaatçı ev inşa ediyor olm alıdır/*'11

A risto tele s'in d ö n n e d en i aslın d a , yapay şey le rd e daha a çık , doğal ş eylerd e daha kapalı olsa da, g e rek yapay g e re k s e doğal ü rü n le rd e v a ro lm aları için z o r u n lu olan h e r şeyi k a p s a m a k ta ­ dır. B u n d a n dolayı, hu h e r şey in içine, şey le rin o lu ş tu r u c u s u , k u r u c u u n su rları, o n la rın v aroluş k o ş u lla rı, m a lz e m e le ri, k ıs a ­ ca ilk eleri d ed iğ im iz ş ey le r ile o n la rın m e y d a n a g e lm e le rin in asıl a n la m d a n e d en leri diye ad lan d ırd ığ ım ız şey le r g i r m e k t e ­ dir. M adde ve b içim i bir k ena ra bırakırsak, diğer iki n e d en in , yani etkin ve erek n ed enin b u g ü n bizim neden dediğim iz şeyle bir şek ild e ilişkisin in old u ğ u n u s ö y le m e k olasıdır. F a k a t, A risto te­ les, g e rek ereksel gerek se etkin nedeni b içim sel n e d ene indirger. Bu nedensiz değildir, ç ü n k ü doğal n e sneler açısından ele alın8 9 ) David Koss, AristolcJı's. Ç xv. A h m ci Arsİan. I. O klay A n ar, Ğ z ca n Kavasuglu, Zerrin K u rio g lu , Kabalcı Y ayınları, İstanbul, 1 9 9 9 . s .9 3 - 9 3 .

G İRİŞ 4 3

(lığında, b içim , h e m etkin liği h e m de ereği belirlem ek led ir. B u yüzd en, A ritoieles’in d ü ş ü n ces in d e geriye g e rçe k neden olarak s ad ece maddesel ve b içim sel neden k a lm ak lad ır. Bu k on u d a J. B ıu n şu açıklam ayı yapmaktadır: (A ristoteles'te) Inıtun nedenler biçim ve maddeye indirge­ nir. H areke! ettiren unsur ve am aç, biçim le birlik te oluşur­ lar ve madde de alttan gelen vc gereklilik olan her şeye, vis a lergo olan her şey rolünü oynar. G erçek len de, biçim son tahlilde, özle bir bütün oluştu ru r, bu özelliğiyle lıer şeyi bir am aca doğru götüren içk in hareket ettiricid ir, dolayısıyla, lıarekeı ettirici her etkin lik , kendiliğinden am açsaldır. Bi­ çim in aynı zam anda ereklilik olduğu sanal yap ılın ın üre­ tim inde de görülür; sanal ya doğanın yapam adığım yapar ya da doğayı taklid eder. Ne var ki, sanal yapıtında hareket ettirici hareket edenin dtşınd ad ır.,gı"

A ristoteles’e göre, madde gizilliği ve olanaklılıgı ifade eder; biçim ise. salt b içim leri bir k e n a ra b ıra k ırsak , varlıkların tü ­ rü nü belirler. A n c a k burad a m ad d enin gizilliği vc olanaklılıgı ifade eLiııesi, o n u n sııT etkisiz olduğu a n la m ın a gelm ez. Türleri belirleyen biçim le re ek olarak aynı türde meydana gelen b ire y ­ sel farklılıklar da m ad d enin alıcılığıyla y ak ınd an ilişkilidir. Öte yand an, Aristo teles'te n ed ensellik tartışm asıyla yakından ilişki­ li olan diğer bir unsur, türsel b iç im le ilgili olan tabiat/doğadır. N itek im insanın türsel b içim i ru hu , diğer tabii nesnelerin ise, tabiatı/doğaları söz k onu sud ur. Bu tabiat/doğa dolayısıyla, ateş yukarıya, loprak aşağıya dorıı eğilim g ö s te rm e k te d ir.'"" Aristoteles'in metafiziği ve k o z m o lo jis in e göre, kendisi h are­ ke t etm e y en ilk hareket ettirici, sabit yıldızlar küresini d ü şü n m e ve aşk edimiyle hareket e ttirm ek sureliyle, akla ve nefse sahip olan ve dairesel hareket yapan g ö k k ııre lcri aracılığıyla, hava, loprak, su vc ateş ile. bu dört k ö k ü n nitelikleri d u ru m u n d a olan yaşlık, k u ruluk , sıca k lık ve so ğ u k lu k gibi nitelikler aracılığıyla m eydana gelen bileşiklere d eterm in ist bir hareketle türsel b içim -

9 0 ) Jcan Hrun, AriM U f/cs v r 9 1 ) Bkz. A ristoteles,

C cn I Y crg u z, Dost K itahcvı, A n kara, 2 0 0 8 . s.

s.51 vd.

44

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Icrini ve d oğalarını verir/92’ Bu türsel b iç im le r, onların e re k le ri­ ni de belirlerler. Bu yüzden Aristoteles’in ned en se llik anlayışı, nesne ve varlıkların türsel b içim leri gereği belli erek le re göre hareket etm elerini temel alır. Her nc kadar o, m e k a n ik bir d eter­ m iniz m d e n sö z e tm ese bile, erekselci bir d eterm in izm d e n yana bir tavır alır/93’ O, ned ensel zo ru n lu lu ğ u n , varlıkbilim scl/oniolojik sahadan ç o k m antıksal sahad a olduğu izlenim i doğuran rasllantı k avra­ m ın a yer verse de, rastlantıyı194’, insan bilgisizliğiyle ilişkilendirm esi, v arlıkb ilim scl sahada da erckbilimsc.1 bir d eterm in iz m var saydığım d ü şü n d ü rm e k te d ir/ 95’ “D oğ anın erekhilim sel a n la m ın ­ da bir ned en old uğu a ç ı k ”196’ diyen ve zoru n lu lu ğu özü ıılü bir olgu olarak kabul eden A risiotelcs, rastlanlıyı ise ya d iğer özüıılü ned enlerin y o k su n lu ğ u ya da nedensellik kuralının dışına çık an ilineksel bir d u ru m olarak g ö rm ek te ve ilineksel ile rastlantı a ra ­ sında b ir bağlantı k u r m a y a çalışm aktadır/97’ Dolayısıyla o n ca, rastlantı, öze ait bir d uru m olm ayıp, tam am en ilinek sel191” ve s ürek li a lm a y a n ayrıksı bir d uru m d ur. Sözgelim i A ristoteles’e göre, h e k im in b ir hastayı Ledavi etm esi özsel bir d u ru m , an ca k heykeltıraşın bir hastayı tedavi etm esi ilineksel bir d u ru m olup, rastlantı olarak kabul edilir/991

4 . Helenistik Felsefe: Nedensellik Sorununa Çoğulcu Yaklaşım ve Yeni Sentezler H elenistik D ö n e m , yukarıda irdelediğim iz ö nceki d ö n e m ­ lerle karşılaştırıldığında, hem düşünsel h e m de sosy ok ü ltü rel

9 2 ) Bkz. M R. Jo h n so n , A rislo llc oıı I lıco lo g)1. C larcıuloıı l’ rcss, O xford 2 0 0 5 , s . l 31 vd. 9 3 ) Bkz. A lım cı A rslan , İlk C ağ F e ls e fe T a r ih i tA rislo lcIcs), ('..III, İslimimi Bilgi Ü n i­ versitesi Y ay ın lan , Islaııhul, 2 0 0 7 , s. 1 4 6 vd. 9 4 ) Bkz. A risto teles, l'iîik , s .6 7 vd. 9 5 ) Bkz. A h m cı A rştan , İlk Ç a ğ F e ls e fe T a rih i (A ıısıo ıcle s ). C .lll, s. 1 8 0 vd. 96)

Bkz. Bkz. A risto teles, F izik , s .8 9 .

9 7 ) Bkz. A risto teles, Fizik, s .7 5 vd. 9 8 ) Bkz. A risto teles, M e ta fiz ik , s .3 0 0 . 99)

Bkz. A risto teles, M e la jtz ih . s .3 0 0 .

GİRİŞ 4 5

açıdan farklı b ir bağlama g ö n d e r m e y ap m ak lad ır. Bu d ö n e m d e, İsk en d e r'in fetih hareketleriyle Eski Y u n a n d ü ş ü n c es in in D o ğ u ­ nu n m istik d üşü ncesiy le karşılaşm ası ve e tk ileşim e girm esi söz k o n u s u d u r . Bu yüzden söz k o n u s u d ö n e m d e , bir vandan E ski Yunan dan doğrudan e tk iler taşıyan ve evrilen a to m cu lu k , k u ş ­ k u c u lu k gibi ak ım lar, diğer yandan ise, P ylh ag o ıa s, Platon vc A risto teles’in görüşlerini Doğu d ü şü n cesiy le ilişki içerisine s o ­ k an ve yeni s en teze ulaşmaya çalışan düşünsel akım larla karş ılaşılaşm ak olasıdır. Dolayısıyla H e le n istik d ö n e m d e, felsefi d ü ş ü n c e ile dinsel d ü şü n ce arasında g üçlü bir e tk ileşim in k u ­ ru ld uğ u nu ve bu e tk ileşim in hem Y ahudi hem Hıristiyan hem de Islâm dünyasındaki felsefi h a rek etlere z e m in hazırladığını ve Eski Y u n a n d üşü ncesiy le onları diyalektik ilişki içerisine s o k ­ tu ğunu belirtm ek g e rek ir.'"1'1' Ç alışm a n ın geneli içerisin de Is­ lâm dünyasındaki ned ensellik tartışm asına eğileceğim ize göre, bu d ö n e m d e ortaya çıka n d üşü nsel faaliyetlere k ab aca b a k m a k g erekm ek ted ir. Zira İslam d ü ş ü n c e g e le n e ğ in d e , doğrudan Eski Y unan etk isini d ışlam am ak la b irlik te, g e rç e k fesefi etk in in H e le ­ nistik d ön e m d ek i d ü şü n cele rd e n geldiği bilin m ek te d ir. H elenistik d ö n e m d e, varoluşu açık lam ay a d ö n ü k D em o k rilos’un a to m k u ra n ım a dayalı evren k u r a m ın ın , k ısm i deği­ şik lik le rle E p ik ü ro s cu la r tarafından tek rar g ü n d e m e getirildi­ ği g ö r ü l ü r . " 01’ Bizzat E p ik ü ro s ’a (ö . M Ö 2 7 0 ) göre, nedenleri s a p ta m ak sızın , doğal olayların basil tarihsel bilgisinin h içb ir değeri yoktu r. Zira bu bilgi, bizi k o r k u d a n kurtaram az ve boş ina nçların üzerine çıkaram az. E vre n d ek i d eğişm elerin n e d e n i­ ni ne kadar iyi b ilirsek, o kadar ç o k h u z u r ve m u tlu lu k d uya­ rız. O n c a , evrende, ö n ce siz ve so n ra sız bir nedensel d üzen söz k o n u s u d u r . " 02' “H içten h içb ir şey m ey d ana g e lm e z vc lıiçbiı şey

1 0 0 ) Bkz. Altıncı A rslaıı. İlkçağ F e l s e f e Icirihı (H rlcm .uıl; D o n em Felsefesi: l)u lııır n s ı u la r . S t o a c ıla r . V /K ilîlrr), C .IV . İstanbul Hi İri Ü n iversitesi Y ayınları. İstanb ul. 2 0 0 8 . s .3 v d . 1 0 1 ) Bkz. Pam ela M. I lub y. "F|m u rcan isın Ant] F re e W ill", s. 136. 10 2 ) Bkz

I;

A. İ Jiıg o . M a te ı v a liz in in la r l h t v c G im u m iiz ile k i Aiikimiiiin l li siiiisi.

C .l, C ev. A A islan , (lu n d n g an Y ayınları. A n k ara. 1 9 9 0 . s .6 2

46

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

yok lu ğ a g itm e z "001’ diyen E p ik ü ro s ve E p ik û ro s ç u la ıa göre, d u ­ y u m la rım ız b iz e c isim le r d e n b aşk asın ı g österm ez. E ğ e r bu y ap ı­ lar, lek başlarına varoluyorlarsa, o n la r tarafından k apsanan h iç ­ bir şey o lam az ya da o n la rın hareket içind e olabilece kle ri h içbir şey yoktur. Şıı h ald e cisim lerin hareket ede b ilece k leri b o ş bir u za m ın o lm ası z o r u n lu d u r .11041 O n la r c a ato m la r, m ad d en in en k ü ç ü k parçalarıd ır, algılanam azlar, fiziksel olara k b ö lü n e m e z ­ ler, yok e d ilem e z ler ve aralarında b o ş lu k yoktu r. B irbirlerind en farklı boy u tla ra, b iç im ve ağırlığa sahip olan ato m la r, sürekli h a re k e t halind edirler. Yapılarındaki farklılıklar, b o y u t, hiçim , ağırlık ve onlara ilişkin ilineklerdeki farklılıklarla aç ık lanabilir. S o n s u z sayıda a to m old uğu için, onları lutan s o n s u z uzay, yani s on su z bir evren olm alıdır. A tom lar, ağırlıklarına bağlı olarak dikey d o ğ ru llud a, eşit hızla aşağıya doğru hareket, e d e rler ve b u h a rek etleri sırasında tesadüfen ve rasılaniısal ola rak b irleşerek cisim leri o lu ş tu ru rlar.1105’ B u açıdan D etn o k rilo s ’un b e lirle n im ­ ciliğinin/determ inizm inin aksine, E p ik ü ro s cu la rd a , varlığı m e y ­ dana getiren belirlenim siz/indetrerm inist bir u n su r olan te sadüf ve rastlantı ön plana ç ık m ak ta d ır. E ın p e d o k ie s’ien son ra te sadüf ve rastlantı g ö r ü ş ü n ü tem e llen d irm e y e çalışan Epikürosculara_ g öre, evrend e b u lu n a n h e r şey, tam am en k ö r b ir rastlantı vc te­ s a d ü f s o n u c u o lu ş m u ş tu r 1100’. Rastlantısallık ve tesadüf, düzeni nasıl o lu ş tu rm a k ta d ır? B u n u g ö r m e k için E p ik ü ro s çu L ucı etiu s’a (ö . M Ö 5 5 ) k u la k v e rm e k g e rek m ek ted ir: Elbet bir amaç güderek almadtlar bu düzeni. Sağduyularını kullanarak atomlar, ne de Tek lek devinimlerine belli bir koşul koydular. Ama o sonsuz hoşlukta binlcrcesi

103) Bkz. Alımel Arslan, İlk ç a ğ F e ls e fe T a r ih i ( H e le n is tik D üııeın IVIsc/r.vi. F /ıiku ros< u la r . S t o a c ıla r . S e fU tk le r ), C.1V, $.73 vd. 104) Alımcı Arslan, İlk ç a ğ F e ls e fe T a r ih i ( H r le ııis ıik D o n em F e ls e fe s i: F p iku roscu U tr. S t o a c ıla r . S e p t i k le r ) , C IV, s.74-75. 105) Bkz. E. A. 1-aııgc, M a te r y a liz m in T a rih i vr Girimimizdeki A ıılaııııııııı F le s t lıis i. C..1. s.b4 vd.-. Alımcı Arslan, İ lk ç a ğ F e ls e fe T a rih i (Helenistik örmem F e ls e fe s i: F p ik u r o s ç u la r , S t o a c ıla r . S e p t ik le r ) , C.IV, s,76 vd 106) Bkz. Alfred Weber.

F e ls e fe

Tarihi, s.89.

GİRİŞ 4 7

Hiç tlurm am acasına koşuştuklarınd an, binlerce D eğişikliğe uğradıklarından çarpışm alar son ucu, Her devinim i, bağlantıyı denedikten son rad ır ki. $ 11 özel kalıba d ökülm ü şlerd ir, dünyam ızı yaralan.

Yaradılışına uygun çark kurduktan son ra. Y ıllar yılı süregelm iştir dünyam ız. Bu çarkın son ucud ur geri kalan her şey. İrm aklar susam ış denizi tazeler kaynaklardan. G u ııeş ışınıyla döllenen toprak yen iler uruininU. Ve doğan hayvanlar, tutkuyla beslen irler ondan. E sirin kaygan alevleri korur d irim in i."0' '

Zenoıı (ö. M Ö 2 6 2 ) taralından ku ru lan vc K lea n ıh es (ö. M Ü 2 3 3 ) , S e n c c a (ö. M S 6 5 ) , E p ik teto s (ö. M S 1 3 5 ) , M arcus Aureilus (ö. M S 1 8 0 ) gibi d ü şü n ü rle rcc g eliştirilen Sto acı ek o le gel­ d iğim izde, onlarda. E p ik tiıo s ç u la r u n rastlantısallığını!! ve tcsad ûlüıı yerini belirlenim ciliğin/determ inizm in aldığını s öy lem ek g e re k ir.1Il,!,) O n la rca evren, daha sonra İslam d ü ş ü n ü rü G azzâlî’de de karşılaşacağım ız gibi, “M ü m k ü n e vrenlerin en iyisidir” vc o. T anrısal inayet gereği o n u n göstergeleriyle doludur. Orada olup b iten ve o lm ak la olaıı her şey, bir ereğe yön e liktir ve her oluş vc h e r yapı, böyle bir e ıeg i kendi içind e taşır ve bu e rek oluşu n y ö n ü n ü tayin eder. Bu ereği, o lu şu n , belli yapıların içerisine y e r­ leştiren Tanrıd ır. E vre n d eki o lu şu n y ö n ü n ü ve gidişini. Tanrısal olan b u erek ö n ce d e n tayin e tm e k te d ir.1I(W> O n la rca evren, üç büy ük g ü cü n etkisi altındadır: İlki, yazgıdır (fatım ı) vc b ülıın Tanrısal ve insansa] şeylerin üzerindedir ve her şey o n u n la o lu r ve o n u bozacak h içb ir güç y oktur. İk in cisi. Tanrısal ö n g ö rü d ü r (p rovid entia ) ve kaderden (fal u m ) o k lu k ç a farklıdır. Tanrısal ö n g ö rü , T a n rın ın kendi yarat 107)

V A. U m g c, h k ı ln y a li z m i ıı l'ıırilıi vr G ıîm im ıicJr/;r Aıılmmmıı M ı'sliılsi. C .l. s .8 7

10H) Ilıı konu tla geniş hır irdelem e için bkz. S u sam ıc Bobzieıı, D clm niıı/sın a ın l F i l ­ minin iıı SlıMı l’lıilo io p h v . O.vlord L 'n ıv rrsiiy Press, 1'■(98, s .l vd.. A lınırı A ıslaıı. Illıtng Fı’t v / f l'ıırilıi (H e le n is tik D ılııım F 'rlsıjcsi: F /n k ıır ııs c ıılııı, S im in im , Sı jııı/ıle ı). C'. I V .s 331 vd 1 0 9 ) Bkz

ta k ıy y cıım M eııguşoglu. PVfse/i A ıılıo p o lo ıı. İse,mimi. 19 7 1 , s. 13(ı.

48

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

tıkları ve k endi var etliği evreni üzerinde olan k o n tro llü bakışı, yaşam ın en k ü ç ü k a yrıntısına eg em en olan ve k o n tro lü alım da tu tulan ilahi g ü cü sim geler. Bu Tanrısal ö n g ö rü , e vrend ek i e re ­ ğin de temelidir. Ü ç ü n c ü güç, talihdir ( f o n u n a ) . T a lih m u tlak anlam d a y oktur, ilinekseld ir ve bireysel bakış açısınd an bir anlam ifade eder. Zira talih, bireyi bir despot gibi yönetebileceğ i gibi, birey, bilge ve g üçlüyse o n u n h iz m e tin e de g irer .'1IH> Bir büLün olarak bakıldığında, Stoacılara göre evren, kutsal ned en ler (lo g o s) ile b e z e n m iş , düzenli, hiyerarşik bir org an iz ­ madır. E vrenin bütü n gelişim i. T an rın ın gelişim i aracılığıyla g e rçek le şm ek ted ir. Anılan anlayışlarıyla, panteist bir evren ta­ sa rım ın a y ö n e len Stoacılar, h e r olgu ve olayın, belli nedensel koşu llar tarafından belirlend iğini s öylem ek ley d iler. N ed e n se llik ilkesi olarak da adlandırılan bu ilke, onların d ü ş ü n cele rin in te­ m elini olu ştu rm ak lad ır. O n la r nedensellik d ü şü n cesin i, istisna­ sız d üzen ve zoru n lu lu ğ a bağlam ışlardır."

N itek im on la rca,

nedensiz bir varlığın var olm ası im kânsızdır; ç ü n k ü bu d ü ş ü n ce, onların evrenin u y u m lu lu ğ u d ü şü ncesinin t a n e l i n e d in a m it y e r­ leştirm ek a n la m ın a g elm ek ted ir. Üstelik onlar, her bir tekil olgu ve olayın s o n u c u n u z o ru n lu kıldığı g ö rü şü n ü de kabul e tm işle r­ dir. Aleksander'a göre, sözg elim i, aynı s o n u c u n , aynı k oşu lla r­ da, y enid en ortaya ç ık m ası gerekir; başka türlü olm a sın a olanak yoktur. Aynı ned en ve aynt k oşu llar sabit kaldığı sü r e ce , aynı s o ­ n u cu n ortaya ç ık m a m a s ı olanaksızdır. Sto acıların çoğ u , g eçm iş zam anlarda, aynı k o ş u lların zoru nlu olarak var o ld uğ u nu kabul e tm işlerdir. N itek im Stoacı bir pasaj şöyle d em ektedir: Ö nceki olaylar, kendilerini takip eden olayların nedenlerdir; her türden şey, birbiriyle bağlantılıdır; bu yüzden hiçbir şey. olduğundan başka türlü olamaz. ( . . . ) Bir şeyin olduğundan başka türlü olm am ası nedeninin zorunluluğuna bağlıdır.'"-0 1 10) Bkz. Ç iğd em D u ruşken, "Seııeca ve Dc P ro v id cm ıa Ü zerine Kısa N o tla r", Tunresul Ûngrtrii içind e, K a b a la Y ayın ları, A n k ara, 2 0 0 7 , s. 1 8 -2 0 1 1 1 ) Bkz. S. B o h zicn , Ddermirıisııı nıul F r e e d o m in S lo ic i'/ıilnso/rlıy. s .l-H vd. 1 1 2 ) A. A. I.on g, S ın ıf S tu d ies . C am b rid ge U niversity l’ rcss. New Y o rk . lW f t, s .l M .

GİRİŞ 4 9

Helenistik d ö n e m d e ortaya çık an k u ş k u c u l u ğ u n " a r d ı n d a n E sk i Y u n a n felsefesinin. Philoıı (ö. M Ö 5 0 ) tarafından Yalıudi inancıyla iç içe s o k u ld u ğ u n a tanık olmayız. Plıilo n, Eski Akif'le (T e v r a t) Eski Yunan felsefesi arasında b ir bağ kurmaya çalışm ış ve orada g ü n d e m e gelen etkin/fail nedeni Eski Akif'te ta n ım la ­ nan Tanrıya indirgemiştir. Nitekim o n u n d ü şü n cesin d e logos, yaratım ın araçsal nedeni k o n u m u n d a d ır. O ııca T a n rı, evreni ya­ ratırken ona kimi ned en se llik yasaları k o y m u ş tu r ve bu yasalar. O n u n göz etim in d e işlemektedir. B u n u n la berabet bu n e d en se l­ liğe dayalı Tanrısal yasalar, m u ciz e adı verilen Tanrısal yaralı taralından, za m a n zam an d e ğ iş tir ile b ilir le r ."1" G e r e k H ıristiyan ge rek se

İslam d ü n y a s ın d a etk ili o lm u ş

olan Y en i P la to n c u lu ğ u n k u r u c u la rı a ra sın d a yer alan P lo tin u s (ö. M S 2 7 0 ) 1" ’ ’ E ıın c a d la r adlı ş ö h re tli y a p ılın d a , evreni bir ak ış, T a n rıs a l hayatın d e r e ce d e r e c e bir tü r aç ılım ı ve varlığın s o n ereği ola rak o n u n T a n rıd a y e n id e n erim esini tem ele alan su d fırcu b ir pante iz m i s a v u n m u ş t u r . " u,) O n c a , T a n rıd a n m a d ­ d eye in en ve tek rar m a d d ed en T a n rıy a y ü k s e le n çift k u tu p lu b ir h a kik at sö z k o n u s u d u r . " 17’ O n u n d ü ş ü n c e s i n d e her varlık, A r is to te le s ’in sa vu n d u ğ u gibi, b ir m ad d e ve b iç im d e n o l u ş m a k ­ tadır. T a n r ı ve m ad d e, o lu ş u n asli ilk e le rid ir ve adeta o n u n iki k u t b u g ibidirler. T a n rı ya da P l o l i n u s u n d eyişiyle, s a lt b iç i m ya da b i r . h e r şeyi m ey d ana g e tir e n e tk in k u d re ttir; m ad d e ise, her e tkiyi alan, her şey o la n , s o n s u z d eğişen edilgiıılik ıir. V a r ­ lık ve o lu ş u n te m e lin d e yer alan ve d in a m ik g ıicü ifade eden T a n r ı, b ü tü n ü y l e s a f ve ba sittir. T a n r ı d a k o m p le k s h içb ir şey b u lu n m a m a k ta d ır. O n u n bir ereği de y o k t u r ; a k s in e h e r şeyin 1 1 3 ) llkz. A lım cı A rştan , l l ln a g T c ls r /r T a r ih i (H c lc ııis iik Drtm ııı I r l s ı fc s i: h /iik iu v m ı/ıv, lid.. 13. II t ran k - O. Lcam uın. K oııllctlgc. lam d ım , 1 W 7 . s .3d vd 1 1 5 ) Bkz. G Slam aicllns, Plnfiims a iu l ih r P icsn iiiilics, Slate U niversity o f New York P ress. Altm nv. 2 0 0 7 . s. 1 vd. 1 1 6 ) Bkz. A. W eb er, f else/e T a r ih i, s. 1 11) 1 1 7 ) llkz. C.evdei Kılıç. "Plotinus'ia S u d iirb Inen v c Aşkla Yükselen Ç ili Kuluphı 1lakikaı Anlayışı". KYlum A raflirin alan 7 1, O cak 2 0 0 9 ) , s 3 d -5 6 .

50

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ereği o d u r .1" * ’ T a n r ı n ı n ın u lla k b irlik o ld u ğ u n a işareL eLinck için P lo ıi n u s T a n rıd a n s a h ı k b ir diye sö z eder ve şöy le der: O b asillir, kendi başına vardır, onda başka nesnelerdeki birlik lerle orlak hiçbir şey yok ıu r. (...) Ç ünkü basıl, baş­ ka h içb ir şeye bağlı değildir. İki veya b irço k , tersine başka bir şeye bağlıdır. Birinci olanı ışığa, ondan sonra gelen var­ lığı G ü neş'e ve üçü n cü varlığı ışığını G ü neş'ten alan Ay'a b en zeteb iliriz.”'" ''’

P lo tin o s ’a göre, m e y d a n a g elm e ve o lu ş u m için bir’in dışında üç temel n e d en d e n s ö z edilebilir. B u nlar, N o u s , Ruh ve c i s i m ­ dir. O ııca , her şey, G ü n e ş ışığının G ü n e ş ’ten, s ıca k lığ ın ateşten , s o n u c u n a k s iy o m d an ç ık m ası gibi T anrısal d ü ş ü n m e y e bağlı o la rak bir’deıı s u d û r e t m i ş t i r . " 20' “B i r ’d en b ir ç ı k a r ” ilkesi ge­ reği, on d an ilk s u d û r e den. N o u s ı u r . N ou s evrende b u lu n a n şeylerin en b ü y ü ğ ü d ü r ve b u n d a n s o n ra ç ık a n la r g i ıı i k ç c daha az m ü k e m m e ld ir le r ; yaratm a. Tanrısallığ ın d ü şm esi, g ittik çe azalm asıdır. N o u s ’un yaratıcı e tk in liğ in d e n ruh, ru h u n e t k in ­ liği aracılığıyla da c isim m ey d a na g e li r .'12" Bir, N ou s ve ru hu n etk ile şim iy le olu şan evrend e, anlaşıldığı kadarıyla P lo tiııu s’a g öre, o lu şta e tkin g ü çle r, nıadıle ve maddesel n e d en ler değil, ruhsal olanlard ır. İnsa nın k u r tu lu ş u da. içine d üştü ğü maddesel tenden k u r tu lu p , kendi ö ziın c yani ruhsal olan a y ö n e lm e s iy ­ le o l a s ıd ır .'1221 B u anlayışıyla P lo ıin u s, h e r türden varlık, nesne ve olay ile b u n lar a rasınd ak i ilişkiyi m etafizik bir tem ele o l u n ­ m u ş; gizem li evren im g esin d e, b ir’in d ışındaki n e d enleri ikincil ne d en olara k g ö r m ü ş ve h e r şeyin ereğinin bir o ld u ğ u n u ileri sü rm ü ş tü r. Y en i-P lato n cu anlayışa d eğ in m işken P roclu s (ö. M S d 8 5 )T m ned en se llik le ilgili görü şle rin d en de söz etm e k gerek m ekted ir.

I 18) ltkz. G. Suınuucllos, Plofimıs a n d ıh c IVrsorralıYs: s .2 3 vıl. 1 1 9 ) P lo ıin u s. t ım c u d l a ı . Ç cv . Zeki Ö zcıuı, Asa Yayınları, Hursa, 1 9 % , s.2-1 1 2 0 ) l t k z . P lo ıin u s. lî n ı n a d la r , s .3 9 vıl. 1 2 1 ) Bkz. I’lo lim ıs. t n ıın a d l a r , s.ö 1 vd. 1 2 2 ) İtk i. Z crriıı K u rto ğ lu , l’lnıiıııısım A ili K ın a m ı, Guııdnj>atı Y ayın ları, A n kara, 1 9 9 2 . s s .3 0 -3 1 .

GİRİŞ

51

Zira yer yer İslam d ünyasınd a o n u n g örüşlerinin izd ü şü m le­ riyle de karşılaşm ak olasıdır. O, P la to n ’un T im a io s diyaloguna şerh yazmış, o n u n iyi idesi ve erekselci anlayışından e tk ilenm iş, P lo ıinu s'u n anlayışını bir p a ıç a geliştirerek , s u d û ıc u bir a n la ­ yışla, Bir, akıl, nefs ve tabiat d ö ıilü s ü aracılığıyla oluşu ve o lu ş ­ taki nedensel süreçleri açık lam ay a ça lışm ıştır .11211 O , bir’in ilk ned en, n ed enler nedeni o ld uğu nu s ö y le m e k te , o n u zam an ötesi s a y m a k la , b i r d e n ilk aklın , ilk akıl aracılığıyla tü mel ve göksel ncfslerin. akıldan nelsler aracılığıyla la b ia ıın , göksel »efelerd en tabiat aracılığıyla oluş ve boz u lu ş e v reninin mey dana geldiğini ileri sü rm ek ted ir. Bir’in, Aristoteles gibi hareketsiz ilk harekel ettirici o ld uğ u nu ileıi sü ren P m d u s , her varlığın hareketinin on d a n ve o n u n la o ld uğ u nu ve n e s n ele rin bir çeşit arzu ve ş e v k ­ le ona doğru yöneldiğini ortaya k o y m a k suretiyle, doğada belli bir erekselliğiıı var o ld uğ u nu g ö ste rm e y e ça lışm ıştır Orıca ev­ rende belli b ir hiyararşi m e v cu ttu r ve her varlık T anrıd an al­ dığı ve b içim in e işaret eden k endi ereğine y önelik bir hareket iç eris in d e d ir.'1241 Y u k a rıd a k i ç ö z ü m le m e d e de g ö r ü ld ü ğ ü gibi, İsla m ö n ce si d ö n e m d e , felsefi d ü ş ü n c e içeris in d e , varlık ve o lu ş s o ru n u n a bağlı o la ra k , neden kavram ı ve n e d e n s e llik s o r u n u pek ç o k b oy utuy la tartışılm ış, b irb ir in d e n farklı pek ç o k anlay ış ortaya k o n u l m u ş tu r . Ö z etle s ö y le m e k g e re k irs e , bu ç o ğ u lc u anlay ış içe ris in d e , her şeyi tek b ir m a d d ese l n e d en le a ç ık lay a n , m a d ­ desel n ed eni çoğ altan ve halta s o n s u z sayan anlay ışlarla k a r­ ş ılaşıldığ ı gibi, m addesel n e d e n in m e k a n ik z o r u n lu lu k la veya rastla n tı ve te sadüfle işlev g ö r d ü ğ ü n ü savu nan d ü ş ü n c e le rle de k a rş ıla şm a k olasıdır. T ü m b u n la ra ek o l a ı a k , m ad d esel n e ­ deni edilgin sayıp, m e tafizik tu tam ağı ağ ır b asan etkiıı/lail ve e re k s e l n ed eni ön plana çık a ra n e re k s e lc i-d e te r m i n is ı sö y le m e y ö n e l m iş d ü ş ü n c e le rle de k arşılaşıld ığ ın ı s ö y le m e k gerekir. Ö z e llik le bu a n la y ışın . P la to n , A ris to tele s ve Y c n i- P l a ı o n c u dft-

1 2 3 ) t lk z . I'ıo clu s. C o m m en tary oil Plato's i im aou s. Iras.: II U ııivcrsly Press, New Y ork 2 0 0 7 , s 2 3 vd 1 2 9 ) B k r Allied NVetıeı, M s c f c I tırilıı, s. 12 0 vd.

la rv a n ı. (itm lın d j’c

52

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ş ü n ü rle r d e ağ ır b aslığ ı g ö r ü lm e k te d ir. D ü ş ü n c e tarihinin, uygarlıklar arasındaki farklılıkları g ö r­ m e zd en g e lm e s e k de, etk ileşim leri ve geçişk e n likle rin i d ik ka le alarak, aynı n ehrin farklı k o l l a n gibi d üşü nü p , belli öğelerde or tak lık larını göz ö n ü n e alırsak, acaba b u g örüşler İslam d ü n ­ yasında nasıl bir ya n sım a b u lm u ş tu r? İslam dünyası, İslam ö n ­ cesi d ö n e m d e ortaya k o n a n a nılan anlayışlardan hang isine ya da hang ile rin e daha y ak ın d urm a k la d ır? Y ukarda ana hatlarıyla özetled iğim iz tartışm alara eklem lediği özgün k atk ıla r nelerdir? Bu soru lara y a n ıt b u la b ilm e k için irdelem em izi d e rin leş tirm e ­ miz ve s o ru n a îslam d üny asınd a nasıl yaklaşıldığın ı ortaya k o y ­ m a m ız g e rek m ek ted ir. A n ca k İslam dünyasınd a ned en kavram ı ve n e d en s e llik s o ru n u k o n u s u n d a nele r ileri sü rü ld ü ğ ü n ü ird e­ lem ed en ö n ce , tartışm anın d oğ u şu nd a hangi e tm e n le rin rol oy­ nadığını ortaya k o y m a k , tartışm anın s eyrini takip e tm e d e yararlı olabilir.

I. BOLUM KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

55

1.1. Eski Yunan’dan İslanı Dünyasına: Neden Kavramı ve Nedensellik Tartışm asında Farklı Bir Bağlam İ n s a n lığ ın ,

Arap Y a r ı m a d a s f n d a ,

H icaz

b ö lg e s in d e ,

Hz.

M u lıa m m e d 'in 6 1 0 ‘lu yıllarda p e y g a m b e rliğ iy le b a şla y a n , k im i u n su rlarıy la e ski l e k la n r ılı g e le n e ğ e d a y a n a n , a n c a k yeni ve ö z g ü n ö ğ e le r de içere n bir d ü ş ü n c e b iç i m iy l e k arşı karşıya geldiği g ö r ü lm e k t e d ir . 6 3 2 ’dc l l z . M ı ı h a m m e d ’in velatıvla, fetih h a re k e tle ri s o n u c u , daha d ö rt halife d ö n e m i n d e , lıızla k u z e y e d oğ ru yayılan lslanıi d ıiny a g ö r ü ş ü n ü n , Arap fatihler ara cılığ ıy la, ilk yüzyıl içind e, “P r c n c l e r i n k u z e y in d e n , kuzey Afrika'ya, I r a k ’ın ta m a m ın d a n O rta Asya’ya ve P e n c a p 'a ”(U,> d eğin uzan an u çsu z b u c a k s ız to p ra k la r a yayıld ığı g ö r ü l ü r . '1-*’ K u ş k u s u z b u yayılım , b e ra b e rin d e , k ü ltü re l ve d ü ş ü n se l e t k i ­ leşim i de g ü n d e m e g e tirm iş tir. Bu e t k il e ş i m i n niteliği k o n u ­ s u n d a k a b a ca da olsa bir fikir e d i n e b i lm e k için , İsla m 'ın e rk en d ö n e m d e fethettiği b ö lg e lerin genel d ü ş ü n se l y apısını b a k m a k g e r e k m e k l e d i r . Bu yapıya k a b a c a b a k ıld ığ ın d a , iki ö n e m li öğeyle k a rş ıla şılm a k ta d ır. İlki, feth e d ilen b ö lg e le rd e k i dinsel a n la y ışla rd ır. İra M. Lapidus, İs lâ m T o p lu m lu n T a r ih i adlı y a­ p ılın d a , feth e d ilen b ö lg e le rin dinsel ya p ıs ıy la ilgili olara k şu sa p ta m a y ı y ap m a k ta d ır: lıa k 'ın bir kısım ve İran ın tam am ı. M anieilik ve M azdckci-

1 2 5 ) W . M. W all. MüsIfıUKiıı Ayıtın (C.rı;;ıilt I hıhhııııhı Hır A nısı u n u t). Ç cv. I taneli Ozcaıı. DliÜ Yayınları. İzmir, 1 9 84, s.S. 1 2 6 ) Bkz. C ari B ro ck cln ıan n , Is/ııııı I 'I uslun ve D evirtin ı I a ı İh i. Ç.ı-v. N cscı Ç ağatay . I I K Y ayın ları. A n kara. 19 9 2 , s .3 7 vtl.

56

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

lil< gibi m ezhepleri ile kapsayan Z erd üşilük dinine bağlıydı, lrak'ın diğer parçalarıyla B izans'ın baıı bölgelerinin tam a­ mı, H ıristiyanlığın birkaç d eğişik şeklind en birine bağlıydı. İslam 'ın gelişim inin arifesind e, Kıpti kilisesi M ısır kilisesiydi; M onofizit kilisesi Suriye kilisesiydi; Nasturi kilisesi ise, lrak'ta yaygınlaşm ışiı.(l2,>

İkincisi, fe tehedilen b ölgelerin felsefi birikim id ir. N itek im fethedilen, M ısır, Suriye ve İra k gibi bölgeler, B ü y ü k İsk en d e r d ö n e m in d en itibaren Yunan kültü rüyle karşı karşıya gelm iş ve bu kültü rü n yayılm asına k atk ı sağlayan İskend eriye, C u nd işapur, Antakya, Harran, K in n e sr in , N usaybin gibi yerlerd e o k u llar olu ş m u ş tu .UM) Bu o k u lların e tk isin e d eğinen F a h ri, sözgelim i İskenderiye için şunları s öy lem ek ted ir: 641 yılında M ısır, A raplarca fethedildigi zam an, zam anla ortaya çıkacağı gibi, İskenderiye, İslam felsefesi ve kelâm ı üzerinde kesin bir etki bırakan H ıristiyan teo lojisin in Helenleşm iş bir form unun olduğu kadar, hâlâ Yunan felsefesi, tıbbı ve bilim inin de bir m erkezi olarak serpilip gelişiyor­ du. Bu tarihsel gelişim in b ir örneği olarak; biz, kültürel m ekânın ilk in Em eviler dönem inde (6 6 1 -7 5 0 ) Şam a; so n ­ radan da A bbasiler d önem ind e ( 7 5 0 -1 2 5 8 ) Bağdat'a olm ak üzre doğuya doğru kaym aya başladığım belirtm eliyiz.(l21”

İslam

d ün ya sın ın

fetih

h are k e tle rin e

bağlı

olarak,

Hz.

M u h a m m e d ’in k u rd u ğ u ş eh ir d evletinden im parato rlu klaşm a s ü rec in e girm esi, pratik g e rek sin im le rin çeşitlen m esi gibi u n ­ surlar M ü slü m a n ları o ld u k ç a e rk en bir d ö n e m d e, E ski Y u n a n d ü şü n cesin e y ö n e lm e y e iim iştli0); Halid b. Yezid (ö. 7 0 4 ) ile b a ş ­ layan bu y ö n e lim , e l-M a n s û r (ö. 7 7 5 ) , Harun er-Reşid (ö. 8 0 9 ) gibi halifeler d ö n e m in d e d evam etm iş, M c ’m u n (ö. 8.33) d ö n e ­ m ind e ise, y ak laşık 8 3 0 ’da BagdaL’ıa B ey t e l-H ik m e'nin kurulına-

1 2 7 ) İra M. riıpidus, /sldııı toplumlun T arih i, C.I, Çev. Yasin Aklay, iletişim Yayınlan, İs­ tanbul, 2 0 0 3 , s.34. 1 2 8 )B k z

M a m F a h ri, Islımı Felsefesi, K e la m ı v e T a sa v v u fu , Ç ev. Şahin F iliz, İnsan

Yayınları, İstanbul. 2 0 0 0 , s. 1 9 -2 0 . 1 2 9 ) M atiı F a h ri, İ s la m l-c lsc /es i. K e la m ı v e T a sa v v u fu , s .1 2 . 1 3 0 ) Bkz. Ibn N edim , K ılâ h rl-Filırisl, K ah ire, irs, s . 5 1 1 -5 1 2 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

37

sıyla s is te m leş e re k zirveye u la ş m ış tır.'1,1 ’ Ç e v irile r s a lı S ü r y a n ilc r eliyle H ıristiyan b i r k im liğ e s o k u l ­ m u ş E s k i Y u n a n felsefesiyle sınırlı k a l m a m ı ş , d o ğ r u d a n E ski Y u n a n c a d a n , H in t ve İran d ille rin d e n d e çe v irile r y a p ılm ış tır .'1121 A n ıla n d u r u m , p e k ç o k m o d e m araştırıcıyı, İs lam d ü n y a s ın d a orta y a ç ı k a n felsefi nitelikli s o r u n la r ın , b u ara d a “n e d e n k avra­ m ı ve n e d e n s e ll ik ” s o r u n u n u n nasıl d o ğ d u ğ u ta rtışm aların d a e tk in o la n n e d e n i n n e ya da n e le r o ld u ğ u s o r u n s a lın ı ele a l m a ­ ya itm işiir. Sözgelim i, Andrew S e m ir n o w . ''C au sality a m i Isla m ic Thought” adlı m ak alesin d e, tartışm aların tem e lin d e, b ilg ik u ram sal/epistem olojik k ök e n li bağım sız yargıda b u lu n m a ve İslam şeriatınd ak i k im i uygulama örn e k le rin d e n h ü k ü m ç ık arm a s ü ­ recin in yattığını, ardından tartışm anın T a n r ın ın m u tlak iradesi ve kudreti karşısında insan eylem lerinin ve irade özgü rlüğü nün k o n u m u n u n ne olacağı tartışm asına d oğru evrikliğin i dile gelirm ektedir. O n u n söy lem in e bakılırsa. T anrısal irade ve kudreı karşısında insanın k o n u m u n d a n s o ru n , evrend e g özlem led iğ i­ miz d eğişim ve bu değişim in nasıl aç ık lan a b ile ce ğ i soru nsalına doğru bir gelişim seyri i z le m i ş t ir ." 111 Ali Parsa, C a u sa tio n a m i Perso-Islamic History (A Case S tu dy: T h e Z ay ii a l-A h lıb a r o f G a r d iz i) adlı çalışm asın ın giriş k ısm ında, tartışm anın İslam dünyasında ortaya çık ışın ı, Kııraırırı nâzil o l­ duğu d ö n e m e değin geriye g ö tü rm e k te , b u bağlam d a, Kıırmı daki Tanrısal irade ve kudret karşısında insanın k o n u m u n u belirle­ yen ayetleri anım satm ak ta d ır. O n a göre, Kurcın'da yer alan bu

1 3 1 ) Y. Kum cyr çeviriyi gudulcycıı nedenleri şöyle sıralan laktadır: “a-l Inlile ve zenginle­ rin himayesi, b-Ani|K,~.ınm yayılması veSüryaııilcriıı gayıctlcri. e Abbasilcrin yarallıgı medeniyet havası ve Iran etkisi, d-biliırıe nlaıı gereksinim , d - aklın bilme m erakı." Y Kuıncyr, (dam Ivlsr/rsin in !<«v ııııhlan , Çev l alııellin Olguııer, Dergah Yayınlan. İstanbul, 1 9 92. s .1 4 1 -1 4 7 . Benzer argüm anlar iyin k ıy M. Şem senin Günaltay. Amil; Pc/sc/miıı Işkını Dünyasına Girişi, Sadclesıiroıı Irtaıı Bayın, Kakııus Yayınlan. İstanbul, 2 0 0 1 , s.61 vd.; Ahıııcd timin, DııJkl ct-lstanı, C .i. KAlıirc. tanlısiz, s.2 2 9 vd.; II Ziya Ulkcıı. I bııııış U eviıIcıhu lr T en iıım'/erin Rotu. Ülken Yayınları, İstanbul. 19 9 7 . s l vd 1 3 2 ) Bkz. Muştula Demirci, llcvuTl Uikııır, İnsan Yayınlan, İstanbul, 1 9 9 6 , s.7 vd. 1 3 3 ) Ilkz. A n drew S em irn o w . "C au salily and Islam ic I lıo u g h ı". A Goııt/kiımııı i» W orld Philoso/dıirs. Hd. E. D cu lrii and R. B o ııtck o c, Blackw ell Publishers, 1 9 9 / . s .4 9 3 - 5 0 3 .

58

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ta n ış m a la rın da etkisiyle, insanın iradesi ve Tanrısal kudret ara ­ sınd ak i ik ilem s o ru n u , peyg am b erin ö lü m ü n ü n ardından siyasal tartışm alarda, “Tarihsel olayların nedenleri n e d ir ? ” s o ru s u n u n tartışılm asına seb ep o lm u ş. Haricîlerle birlikte. Tanrısal belirle­ nim karşısında Larihsel bir ö zn e olara k insanın bağım sızlığı tar­ tışm asına yol açm ıştır. T a rtış m a , cebri eğilim lilere karşı kuzeyli el-H asan el-Basrî’nin R isâle'si ve Halife Ö m e r b. Abd el-A ziz’in m ektu plarıy la gelişm iştir. Kaderi eğilimli M u ’tezilc ile birlikte ned en k avram ı ve ned en se llik s o ru n u , sad ece insan eylem leri ve Tanrısal kudret ilişkisin i k a p sam ak la ka lm a m ış, aynı z am and a “Evrend e g özlem led iğim iz değişim in te m elinde ne y a tm a k ta ­ d ı r ? ” s o ru su da tartışılmaya b a ş l a n m ı ş t ı r ." " ' “Arap bilginlerinin E ski Yunan d ü şü n cesin e ilgisi olm asaydı, Islam dünyasınd a herhangi bir d üşü nsel gelişim o lam azd ı” tezini savu nan MaciL F a h r i " 33', s o ru n u n g ü n d e m e gelişini b ü y ü k ö l ç ü ­ de k ad er tartışm asıyla ilişkilend irm ek ıed ir. O n a göre tartışm a, E b û el-Huzeyl el-Allâf (ö. 8 4 1 ? ) ve B işr b. M u ’tem ir (ö. 8 2 5 ) gibi d üşü n ü rlerd e g ü n d e m e gelcıı LevellüdAloğuş kuram ıyla geliş­ m iş, N azzâm (ö. 8 3 5 veya 8 4 5 ) , M u ’a m m e r b. Abbad (9. yüzyıl) gibi d ü şü nü rlerin ileri sürdü ğ ü tabiat/doga kuram ıyla nesneler d ü nyasına doğru k ay m ış, k o n u Kiııdî'dcn itibaren A risıo tc lcs ve Y en i-P la to n c u anlayış d oğ ru ltu su nd a biıtü n boyutlarıyla tartışıl­ maya b a ş l a n m ı ş t ı r ." 36' İslam’ın klasik çağındaki neden kavramı ve nedensellik tartış­ masına Kelam F elsefele ri adlı yapıtında geniş yer veren I I. A. W olfson, soru n u n daha başlangıçla, nedenselliğin inkârına yönelik argümanlarla başladığını dile getirm ekte, ilk M üslü manların bu görüşe ulaşmalarında, K ım m ’daki tslam’ın g erçek Tanrısı ile İslam öncesi Arapların inandıkları sahte T anrıların karşılaştırıldığı ayet­ lerin ve doğadaki kimi durum ların nedeninin Tanrı olarak gösıe-

1 3 4 ) Bkz. Ali Parsa. C a n s a lıo n a n d P f r s o - ls la m ic Hisiı>ıy (A C a s r .Sfııılv: l l ı e Z ay n ıilA k lıb a r o f G a n i iz i), U n iv crsily o f C aliforııia, Los A ııg clcs, 2 0 0 0 , s .6 -5 0 . 1 3 5 ) Bkz. M acil F a h ri. Islımı l-c lsc jc s i T a r ih i. Ç ev

Kasını T u rh a n , İklim Y ayınları,

İstanbul, 1 9 9 2 , s. t. 1 3 6 ) Bkz. F a h ri, İs la m b 'clsejesi lıırilıı, s .4 5 - 5 3 ; Majiıl Faklın-,Is la m a O u a n io n a lism an d lls Criliı/ııe lıy A vcrı ocs mili Aıjııiııus. Londoıı, 1 9 5 8 . s .2 2 vıl.

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 5 9

rilm esinin etkisinin olduğunu s ö y l e m e k te d ir .'" 71 O nca, Tanrısal, bir diğer deyişle metafizik düzlem de başlayan tartışma, insanın eylemleri ile Tanrısal takdir arasındaki ilişki sorunsalına doğru evrilmiş, 9. yüzyılın ilk yarısında E ski Yunan felsefe eserleri Arapçaya çevrilince, Müslümanlar, eski filozoflar arasındaki nedensel­ lik tartışm alarından da haberdar olmuşlardır. B öylece s oru n , hem metafizik hem de fiziki düzlemde tartışılmaya başlanm ıştır.'1’''" S u n d u ğ u m u z , dört ör n e k d üşü n ü rd en . S m a r n o w ’un n e d e n ­ sellik tartışm asının ilk kaynağını b ağ ım sız yargıda bulm ası an la ­ yışı çerçevesind e İslam şeriatında dile gelen örn e k le rd e n h ü k ü m çık arm ay ı oturtan anlayışı bir kenara b ırak ılırsa, d iğerlerinin temel olarak tartışm anın z e m in in e K u n u rd a n tem e llen en s o r u n ­ ları, özellik le insan iradesi ile Tanrısal irade ve kudret arasında­ ki ikilem i oturttukları g ö rülm ek ledir. A n ca k tüm düşü nürlerin ç ö z ü m le m e le r in d e ortak olarak beliren b ir h u su s daha vardır ki. o da, tartışm aların gelişip s erpilm esind e insan ile eylemleri ara ­

1 3 7 ) Bu bağlam da \VoIfson, yu ayetlere g ön d erm e y ap m ak lad ır: “ N e! Bir şev y ara­ lam ayan ve ken dileri y aratılm ış o lanları ve ne o n lara no de ken dilerin e vard ım etm eye g ü d e ri o lm ayanları O n a o rlak m ı k o şııy o ılar? ( 7 /1 9 1 ) “ D r ki, o n u k k o ştu ğ u n u z u m u lard an bir yaratık m eyd ana g etiren , so n ra oııu kendisine d ö n ­ d ü ren var m ı? De ki. Allalı b ir yaratık m eyd ana g etirir, so n ra o m ı kendisine d ö n d ü r ü l.' ( 1 0 / 15 ) “O , sizi y aralan , so n ra sizi n zık lan d ıra n , so n ra sizi ö ld ü ­ recek ve so n ra da d iriltecek olan A llah 'ın. Sizin o rlak lu ıu ıg u ııu z tan rılaıdaıı bu şeylerden birini y ap ab ilcck var ını? ( 3 0 / 3 9 ) . De kı, A llah'tan başka yalvarıp yakararak o rlak ku şluğunu z tau n ların ız h ak kında ııe d ü şü n ü y o rsu n u z ? Bana o n ların yerd en ne y arad ığım g ö sterin , y ok sa on ların g ö k lerd e bir ortak lığı ını vard ır? ( 3 5 / 3 8 ) . VVollsuıı'a g ö re, bıı a v cllcr. Iırr şeyin n ed eninin d o ğ ru d an l aıırı old u ğ u anlayışını pckışliııııiş, kudrel ta n rın ın baş ve lenıcl niteliği kaluıl ed il­ m iştir. O n ca , şeyleri m eyd ana g elirin e k u d relin e salııp tek vaılık olan Inı geııel ta n rı anlayışını, özel olarak T an rıd an ev ren d ek i çeşitli o layların ııcdeııı olarak bah seden ay eller daha da pckışlirıııişıir. Bu ayetlerd en k im ilen ş u n la rd ır “Suyu yeryüzü nde hol bol boşaltan , so n ra veri y arık larla y araıı, sizin ve hayvanları ııızın y ararlan m ası iyin ek in ler, ü zü m ler ve y o n calar, zeylin ve lıurına bıiıreıı vc b ah çeleri ağ açlarla, m eyvelerle ve cay ırlarla kap layan bıziz.

(8 0 /2 5 -3 2 ) O

sem ad an su yu in d iren , so n ra o n u n la size m eyveler çık aran Allah ın , O , em riyle den izlerd e y ü zen gem ileri sızın em rin ize v ctn ıişlir." ( 1 4 / 3 2 ) “Bir şev diled i­ ğinde, O n u n em ri sad ece ol d em ek tir ve o lu r .” ( 3 6 / 8 2 ) II A. \VolIson, Kelıi»ı i rlsr/clı ri (Mü.slUmtm-Mıri.v<ıv<ın-V<ı)ıu
60

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

sınd ak i ilişkinin g üçlü bir işlev y ü k le n m e sin e rağm en, bu tar­ tışm anın daha so n ra , e v rend ek i n e sn ele r arası ilişkilere doğru kaymasıdır. Aslında, İslam d ü şü n cesi açısınd an e rken d ö n e m e ait hir ka y ­ nak olarak E b û el-H asan e l-E ş ‘arl’nin (ö. 9 3 5 ) M a k â lâ t'm a b ak ı­ lırsa, s o ru n u n k ö k e n in d e b ird en ç o k n e d en in y a n ığ ım sö y le m e k daha d oğru g ö z ü k m e k le d ir. Zira M a k â lâ l'm satırları arasında kısa bir gezinti, İslam d ünyasınd a o ld u k ça e rk en b ir d ö n e m d e, ayetlerden illetlerin çıkarılıp çıkarılm ayacağ ı. Tanrı ile n itelik leri arasında nasıl bir ilişkin in b u lu n d u ğ u , nesneyle isimleri a ra s ın ­ da nasıl bir nedensel bağın kuru la cağ ı, T a n r ın ın m u tlak kudreti k arşısınd a insan ile e ylem leri arasında nasıl bir ilişkinin old uğu , in san ın e y lem lerind en doğan diğer eylem lerin nasıl y o r u m la n a ­ cağı, b aşka bir deyişle levellü d eden/doğan eylem lerin öz n e sin in k im olduğu, ister m etafizik isterse fiziksel dünyada olsun, n ed e­ nin s o n u c u n u z o ru n lu kılıp kılam ayacağı, n e sn ele r dünyasınd a m eyd ana gelen d eğ işim lerin o n ların tabiatlarından mı, yoksa b aşk a bir ilkeden mi k ay nakland ığ ı gibi pek ço k so ru n ıin ta r­ tışıldığına ilişkin veriler b u l u n m a k t a d ı r . " ’^ Aslında bu veriler, s o r u n u n tartışılması k o n u s u n d a , e rk en d ö n e m M ü slü m an d ü ş ü ­ n ü rlerin pek ç o k k on u y a o d ak landıklarını g österm ekted ir. T a m b u b ağlam da, ö n c e k i s o ru n a bağlı olarak İs la m ’ın klasik ça ğ ın ­ da n e d ensellik s o r u n u n u n d oğuşu ile ilgili bir diğer soru n daha k arşım ıza ç ık m ak ta d ır. Acaba tartışmalar, İslam ’ın iç d in a m ik le ­ rinin m i, y o k s a dış d in a m ik le r in in mi etkisiyle ortaya çık n u şıır? B u so ru n a d eğ in m e m iz g e re k m e k le d ir; zira pek ç o k Batılı İslam araştırıcısı, s o ru n u n k ö k e n in d e yab ancı etkileri g örm ek ted ir. Ali Parsa, V an Ess, W e n s i n c k , G u illa u m a , M. WatL gibi d ü ş ü ­ n ü rlerin te zlerine d ayanarak, s o ru n u n İslam dünyasınd a ortaya çık ışın d a k i iç ve dış n e d enleri tartışm ak la, s o ru n u n d o ğ u şu n ­ da başat etkiyi iç d in a m ik ler d e g ö r m e k t e d i r ." 401 Ben zer b ir tezi,

1 3 9 ) Bkz. cl-lis'ari, MaİKlIrlı r l - ls h m i y y iıı v e r l- lh l ilı if rl-M usul/I», tahkik. Ilctinul Kıl­ ıcı, W iesbaden.1 9 8 0 , s .2 5 8 , 3 8 9 ,’ 4 1 2 . 1 4 0 ) Bkz. Ali P arsa, C a u s a tio n aııtl P e n o - ls la m ic H is lo ıv (A Case S tu d y : H ır Zayii a lA lth b a r o j G a n iiz ö , s .6 vd.

KELAMİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

61

T rilto n gibi k im i B a tılı a ra ştırıcıla rın da k ab u l ettiğ in i sö y le ­ m ek g e re k ir.114" A n cak , İslam d ü şü n ce tarihi ü zerin d e a ra ştır­ ma yapan B atılı d ü şü n ü rlerin ço ğ u n u n , s o ru n u n tartışılm asın d a d ış d in am ik lerin daha fazla etk ili o ld u ğ u n u n a ltım çiz d ik lerin i b elirtm e k g e re k ir.11421 S ö zg elim i, tartışm an ın tem e lim le kad er ta n ış m a s ın ı g ö ren M a cit F ah ri ve NVolfson, letilı h arek etleri s o ­ nu cu H ıristiy an larla e tk ile şim i, so ru n u n g ü n d em e g e lişin in te­ m eli o larak g ö rm ek ted irle r. O n la r hu sa v la rın ı, b ir H ıristiyan la b ir M ü slam ın ın kad er tartışm asın ı içeren D oğu K ilisesi'n in en b ııy ü k teologu olan Sı. Jo h n o f D a m a scu s’u n (ö . 7 4 8 ) öğ ren cisi T h c o d o rc E bü C.ıırra’ya (Ö .8 2 6 ) a tfed ilen yapıta ve irad e h ü rri­ yeti k o n u su n d ak i ilk tartışm ayı başlattığ ı ileri sü rü le n M a’bccl elC ü h e n î (ö . 6 9 9 ) ile, Sau seıı adlı İraklı b ir H ıristiy an arasın d a ge­ çen tartışm ay a d ayan m ak tad ırlar. O n la rca , so ru n u n gelişip ç e t­ re filleşm esin d e , E ski Y unan felsefe e se rle rin in çev irisi m erk ezi b ir rol o y n a m a k ta d ır.“ 431 Sözg elim i W o lfso n şöy le d em ek led ir: D oku zun cu yüzyılın ilk yarısında, G rek felsefe eserleri Arapça'ya tercüm e edildi. Bu eserlerden M ııslu ınanlar, scbep lilik konusund a filozoflar arasında birbirin e zil olan iki farklı görüşten haberdar oldular. Bir yanda, o n lar tarafın­ dan alem d ek i olayların zorunlu uzak sebebi olarak düşü­ nü len T an rın ın varlığına inanan filozoflar vardı ve onlar çoğ u n lu kta idi. Ö yle bir Tanrı ki kendi tabiatı gereği, bu olayların aracı sebepleri olarak hareket eden aracı varlıklar vasıtasıyla alem deki bütü n olanların vuku bulm asına sebep olm aklad ır. Ö le yandan, hiçbir şek ild e bir T an rın ın b u lu n ­ duğunu kabul etm eyen ve de varlıkların olayların aracı se­ bepleri okluğun u inkar eden E p iküroscular vardı. O nlara göre alem deki olaylar, tesadüf yoluyla m eydana gelın ek ie-

141)

Bkz. A. S .T rilo n , İslam Keldim. Ccv. Melmıel Dağ, AL’II Yayınları, Vııkanı. 19 8 3 . s .5 7 .

142)

Pek Çok Batılı duşünCır. kcl.ıııım hile ö zg ü n lü ğ ü n ü tartışın a konu su yapm ış. İslam dü n y asın d a çık an hem en h er tan ışm ay ı liski Yunan ya da I lıristıyaıı d ü ­ şü n cesiy le ilişkileııdırııustir. Bu konu da eleştirel hır d eğ erlen d irm e iciıı hkz. Ihı:ıhim K aplan, '‘H ıristiyan T co lo jisiv lc ütkileşim i A cısından tr k e n rioııcııı K elam ı", K ı'laın A ı a s l ı ı m a l a n D ergisi. C..(s. S .2 . 2 0 0 8 . s. 1 3 1 - 1 5 5

143)

Bkz. M acil F a h ri, İslam T e ls e /e s i. s. 4 5 , II A. VVollsoıı. Keldin Felsefeler t. s .3 9 7 .

62

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

dir. M üslüm anlar bu iki görüşten hiçb irisin i tam am en ka­ bul edem ezlerdi, bununla birlik te onlar, bu görülerden her birinde kabul ed ileb ilecek bir şey buldular. O nlar birinci görüşte lasdik olunan A llah'ın varlığı inancını kabul etliler, lâkin onlar, o nu n iradesiz ve uzak sebep olarak Tanrı kavra­ m ını ve nedensel gü ce sahip olan varlıklar anlayışım reddet­ tiler. E pıkü rosculara ait ikinci göı uşc gelince, M üslüm anlar onu n alem deki varlıklard a nedensel gücün bulunduğunu inkâr etm esini lasvip etliler, lakiıı onlar, onun Allah’ın v ar­ lığım inkar etm esin i, ve alem deki bütün hadiselerin tesadüf yoluyla m eydana geldiği iddiasını red d ettiler.'144’

A slın d a, k a d e r b a ğ la m ın d a k i ta rtışm a n ın H ıristiy a n ve E sk i Y u n a n k ö k e n in e vu rg u , tslam m e z h e p le r la rih in d c de ö n e m li b ir y e r tu tm a k ta d ır.1145’ B a tılı a ra ş tırıc ıla r ta ra fın d a n , İsla m d ü n ­ y asın d ak i d ü şü n se l g e lişim i k e n d i k ü ltü r k ö k le rin e d ay an d ıran an ıla n an la y ışa k a rş ın , Ali P a rsa ’n m da k a y d ettiğ i g ib i, so ru n u n d o ğ u şu n d ak i iç d in a m ik le ri, h atta bu k o n u d a Kuran da y ap ılan tartışm a la rı d ik k a te a lm a k g e re k ir. Ö le yand an e rk en d ö n em e ait b ir k ay n ak o la ra k E ş'a rî'n in McıJrâlcıl’ın ııı verileri g öz ö n ü n e a lın d ığ ın d a , tartışm a y ı sa lt T a n rısa l irad e vö k u d re t k a rşısın d a in sa n ve ey le m leri ik ile m in e in d irg e y em ey cccg iıu iz de o rta d a ­ d ır. Ö yle g ö rü n ü y o r k i, Hz. M u lıa m m ed so n ra sı g e lişe n , d aha y a lın b ir d ey işle im p a ra to rlıık la ş a n İslam to p lu n u n u m , h u k u k ­ sal ih tiy a cın ı g id e rm e y e d ö n ü k iç tih a t e tk in lik le ri iç e ris in d e , y an i p ratik b ir n e d en d en d oğ an la riış m a , tarih sel se y ir iç e r i­ s in d e , T a n rısa l k u d re t k a rş ıs ın d a in sa n ve e y le m le rin in d u ru ­ m u n u n n e o la ca ğ ın d a n , T a n rı ve T a n rısa l n ite lik le r a ra sın d a k i iliş k ile re ve o rad an da ta b ia tta k i d eğ işim e d oğru ile rle m iş , itici g ü cü n ü , iç d in a m ik le rd e ; g e lişim in felsefi z e m in in i ise fe ıih h a ­ re k e tle ri ve B ey i e l-H ik tn e ’d c y ü rü tü le n çeviri e tk in lik le riy le İslam d ü n y a sın a g iren fe lsefi iç e rik li ta rtışm a la rd a b u lm u ştu r. Z ira g e re k E sk i Y unan g e re k s e H e le n istik felsefey le İslam letih

1 4 4 ) II A. \Voirsı.ıı. K daııı I c l s c j c l d i , s . 3 9 8 - M !) 1 4 5 ) Bkz. Ş clırıslân i, rl-M ilel ve « ıı-.Vi/ml, C .l, B eyru t. 1 9 7 8 , s 3 2 ; İladan Aydın, "İslam 'ın Klasik C ağın d a İnsan İm gesi ve İrade Ö zgürlüğü S o rtim i", e-M ak alat, 1/2, 2 0 0 8 , s .5 7 - 5 8 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 6 3

h a r e k e tle r i'1''6' vc M e 'm ıın d ö n e m in d e z irv ey e u laşan ç e v iri­ le r " '171 a ra cılığ ı ile k arşı k arşıy a g elen M ü slü m a n d ü şü n ü rle r, bu g e liş m e le r olm ad an so ru n u ta rtışm a y a b a şla m ışla r, İslam d in in in T a n rısa l vah ye d ayalı y ap ısın ı d ik k a te a la ra k özgü n b ir d ü şıin g e le n e ğ i o lu ştu rm a y a g irişm işle rd ir. Bu o lg u n u n fa rk ın ­ da olan L ange şö y le d e m e k le d ir: Araplar, Yunan felsefesini henüz tanım adan o n cc. İslam , sa­ yısız lan rıbiliıııscl m ezhep ve okul m eydana g e tirm iş ti."4"'

İslam 'ın iç d in a m ik lerin in e tk isiy le başlayan söz k o n u su g e­ leneğin g elişip şek ille n m e sin d e feth ed ilen b ö lg elerd ek i felsefi b irik im , o n lara yeni tartışm a m alzem eleri sağ lam ış gibi g ö z ü k ­ m ek ted ir. Ö z ellik le n e d en sellik so ru n u a çısın d a n b akıld ığ ın d a, İslam kelam g elen eğ in d e, a to m cu d ünya g ö rü şü n ü n ortay a ç ık ­ m asın d a, yani so ru n u n b ir sistem çe rçe v e sin d e tartışılm asın d a, felilı h a re k e tle ri ve felsefi m etin lerin çe v irile ri, ö n e m li bir işlev y ü k le n m iş gibi g ö zü k m ek led ir. K elaıııcıla rııı a to m cu d ünya g ö rü şü n e m ey letm eleri k on u su da B atılı m o d ern ara ştırıcıla rın ilgisin i ç e k m iş gibi g ö z ü k m e k ­ led ir. Z ira, a to m cu dünya g örü şü , îsla m d ü şü n ce gelen eği ö n ­ ce sin d e . g iriş b ölü m ü n d e de ortay a k o y d u ğ u m u z gibi. I.ik u p p o s ve D em o k rilo sT u ı d ünya g örü şü istisn a e d ilirse, daha ço k rastlan tısallığ ı ve tesadü fü ön plana çık a rm a k ta , m etafizik g ü çleri y ad sım aktad ır. Sözg elim i E p ik ü ro sçııla rın evren im g esin d e, her şey rastlan tı ve tesadü fle g e rç e k le şm e k te d ir.'1''1" Su h a k le, “İs­ lam k ela m cıla rı daha ço k rastlan tısallığ ı ve lesad u fü ön plana çık aran a to m cu d ünya g ö rü şü n e n için m e y letm işlerd ir, ve bu görüşü İslam ’ın dünya g örü şü y le n asıl ıız la şiırm ışla rd ır? ” so rıı146) llkz. P h ilip K. İl m i , İli v o n n/ Ara/n, M a i m ilk ııı Sİ. M a r t in Press. la m d ım . 1670, s. 147 vit., llm ık c lm a ım , Islım ı I'h is li n i vc l i n i n i n i liu ilıi, s -İS vıl 1 4 7 ) llkz. Altıncı tim in, Dıılııı t'Ms/ıiııı, s .2 2 9 vit.. II. /.. l l k c ı ı . l'y u ııı s Devrimle 7 c ı(im tcıını Kıfltı. s .4 0 vtl . M ş

Cıiiııalıay. T c ls c lc -i Kailim e İslam A lem ine Ne

Sckilılc vc H angi tarik le G ird i?". U M , C .l. S .lt. s.lH S vd. 1 4 « ) P. A. L a n g c . M t ı ı c r u ı l i z m m

Iıtn/ıi vc G ı ı m m n t î ı l r l i i AnhıııniTnı lifı-sııirsi, C . l .

s 10«, 1 4 6 ) llk z. C a g f c r K a r a d a ş , " A l n ı n ı a l l u s u n n l ı r v c Isı lilnı A l n ı n ı u l u ğ ı ı ' , K ı i t i m A n ıs U m udun ü rıg İM . C .2 . S .| , 2 0 0 4 , s .6 l

64

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

su , ö n em li b ir so ru o la ra k k arşım ıza çık m a k la d ır. P ek ç o k B atılı m o d ern a raştırıcıy ı h ay retler içerisin d e bırak an bu eğilim k o n u ­ su n d a İslam felsefe tarih i ara ştırm a la rıy la ünlü K asım T u rh a n şu açıklam ayı y ap m aktad ır: Yunan felsefesi oku lların ın çoğu tarafından reddedilen atom ­ culuğun, M u’tezilcdcn Nazzâm, Rafızî hlişam h. cl-H akem ve Sünni lbn el-K iılâb gibi birkaç sim a dışında, M utczilî ve Sünni hem en bütün kelâm cılar tarafından benim senm e­ si garip karşılanm ışıır. Ç ok sayıdaki versiyonuyla kelam tarihinde büyük b ir yer işgal eden İslam atom culuğunun kaynaklarıyla ilgili gö rü şler bir yana, İslam ilahiyatçıları (k elam cılar) ato m cu lu k la K uran’ın bir cok ayetinde ifade edilen m utlak kudret sahibi bir yaratıcı (T a n rı) öğretisini d estekleyici unsurlar bulm uş olm alıdırlar. A tom culuğun, A risto'nun son su zca bölü nebilen ezeli madde anlayışına ve onun bünyesinde barındırdığı scb cp lilik görüşüne karşı unsurlar ihtiva etm esinden ölü rü kclâm cılan ıı. onu, Arisıo sistem ine karşı koyabilecekleri b ir m odel olarak görm eleri, bu kabulde önem li bir rol oynam ış olabilir. Atom ve arazlar üzerine sek izinci yüzyılda M u 'ıczilen in başlattığı spekülas­ yonlar, M u'lezile sonrası alin ılcrcc devanı ettirilip gelişti­ rilm iştir. D okuzuncu asırda kesin şek lini alm aya başlayan atom cu lu k , m üteakip asırlarda artık Yunan felsefi ato m cu ­ luğundan tam am en farklı bir fom ıü lasyoııla, Iîhl-i Sünnet (ö zellikle Eş‘a ıî) kelâm ıyla özd eşleşerek m etafizik planda Süiınîliğin kriteri haline gelm iştir. Yunan felsefesinin eze­ li ve sonsu z atom ların ın yerine yaratılm ış ve sayılı aln ın ­ lara, zaruret ya da E p ik ü ros’un tesadüfünün yerini m utlak kudret ve hürriyete sahip bir yaratıcı Tanrıya bıraktığı bu fonnü iasyon la Eş'arî kelâıııcıları, cevher ve araz düalizm inc dayalı m uhkem bir âlem binası inşa ederken, cevherle­ rin (atom ların ) taşıyıcısı oldukları arazlarla birlikte varo­ luşlarının her anında yaratıld ıklarını söylem ek sureliyle, A risto'nun seb ep -so n u ç ilişkisi içind e işleyen m ekanik âlem görüşünü reddediyor, diğer yandan yalnızca eşyanın varlığa gelm esini değil, ayın zam anda onların varlıkta kalm asını da lek fâil olarak Allah'a n ispet etm ek suretiyle ikinci d erece­ den failleri de ortadan kaldırarak O nun m utlak kudret ve

KELAMİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

65

hakim iyetini de korum uş olu yorlard ı.'1'" 1

K asını T u rh a n ’ın o ld u k ça yalın b ir b içim d e ortaya koyduğu söy lem d en de an laşılacağ ı g ibi, k c la m c ıla r, a to m cu dtinya g ö rü ­ şü n d ek i ra stla n tısa llık ve tesadü fü n y erin e T a n rıy ı ve T an rısal irade ve k u d reti y erle ştirm işle r ve b ö y le lik le tam am ıyla T a n rı­ sal irad e, k u d ret ve yaratm an ın egem en old uğu b ir ev ren im gesi o lu ştu rm ak için ö n em li b ir z em in b u lm u şla rd ır. T a m b u hağlaın d a, İslam d ü n y asın d a doğan a to m c u lu ğ u n , S .P in e s'in sap ta­ m asınd an y ola çık a ra k , b ü tü n ü y le E sk i Y u nan te m e lin e ind irg e n em ey e ccg in i, a to m la rın u zam sız olu şu gibi h u su slard a Hint ato m cu lu ğ u n d an da izler ta şıd ığ ın ı, a n c a k işlev in in hem E ski Y u nan h em de Hint ato m cu lu ğ u n d a farklı o ld u ğ u n u k ayd etm ek g e re k ir.'1111 Y u n an ve H int k ay n ak ların d an b eslen e re k g e liştiri­ len İslam a to m cu lu ğ u n u n k en d in e özgü b ir yapı ve g elişim seyri izled iği, T an rıy ı fail-i m uhtar/özgür e tk in o la ra k k o n u m la n d ır­ d ığ ı ve G azzû lîci sö y lem le , T a n rın ın m ü lk ü o la n ev ren d e islediği etk in liğ i y ap ab ileceğ i ve m u cizevi olay ları g e rçek le ştire b ilece ğ i b ir evren im g esin d e k a ra r k ılm ad a, o n la ra ö n e m li a v a n ta jla r sağlad ığ ı an laşılm ak ta d ır. B u d u ru m , k e la m cıla rm , d ö n e m le ­ rinde yaygın b ir dünya görü şü old u ğ u h a ld e , n iç in A risio ielesçi n e d en -so ııu ç ilişk isin in zo ru n lu lu ğ u n a y er veren ve ik in cil n e ­ d en leri on aylayan b ir dünya g ö rü şü n e m e y le tm ed ik le ri s o ru su ­ na da b elli bir y an ıt verm ek ted ir.

1.2. Nedensellik Tartışmasının Öncüsü Mu’tczile: Tevellüd, Kümûn-Zuhûr, Mânâ ve Tabiat Kuramları N ed en sellik .soru nunu, tö z -ilin ek m etafiziğ i, b ir d iğ er deyişle a to m cu b ir d ü n y a g örü şü b ağ lam ın d a, ilk g ü n d em e g e tiren le ­ rin , ö n -S o k ra te sci ve S ü ry a n ilerin e lin d e H ıristiy a n la şm ış H ele­ n istik felsefeye ilgi d u yd u kları sö y len e n M u T ezilc e k o lü n e dahil

ISO) Kasım f u r h a n , Am iri \v f-YIsr/rsi, M ÛIf: Y ay ın lan , U ian luıt. 1 4 9 2 , s 1 0 4 - 1 1 0 İ S İ ) S. I’ ııoss, ıVIrs/ıı'/j c ı -Z e r i r İn d e ı'J-MııUmıiıı, A ra p ıa y a Ç.ı-v. A I.İni Kule, Kailirt\ KHft, s. 1 2 0 -1 2 1 , 11. A. NVoHsıın. Jnt/ûim f-Y /sr/rln i, s . î M "A ıom cıt D ıtoıııuvlc'r vc Kelam A l n m c u l u & u 2 0 0 4 . s . t 7 vd

v d ,; C. karaclüş.

66

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

d ü şü n ü rle r old u ğ u n u sö y le m e k o la s ıd ır ." 52’ O n la rı, E n ıev ller d ö n e m in d e, İslam ö n ce si b ed evi in a n çla rı ek se n in d e g ü n d em e g e le n '153’ ve siyasal e rk le rc e k u lla n ıla n 115'1’ c e b ıi dünya g ö rü şü ­ nü savu n an k im i d ü şü n ü rle rin k a iı fa ta liz m in e "35’ d u yd u kları tep ki, T a n rın ın ad aleti ve k u d retiy le, insan irad esini u zlaştırm a çab asın a itm iştir. G erek m e z h e p le r tarihi g erek se e rk en d ön em M u 'ıezilî d ü şü n ü rlerin y ap ıtların d an anlaşıld ığ ı k ad arıy la, o n la ­ ra göre b u , ü ç açıd an z o ru n lu d u r: a ) T a n rın ın adil b ir v arlık o ld u ğ u n u g ö ste rm e k .05'” b ) T a n rın ın en iyiyi y a p tığ ın ın a ltın ı ç iz m e k .'1571 c ) İn san ın d in sel vc hu k u k sal y ü k ü m lü lü ğ ü n ü te m e lle n ­ d irm ek / 151” Bu am açla h a re k e t ed en M u’ıezilî d ü şü n ü rler, b ir yandan K u ran’ın , T an rısa l b ilg i, irad e, k u d ret ve bu n lara bağlı o la ra k k a ­ d erci an layışı ö n plana çık a rta n a y e tle rin i, y in e K uraıı’da yer alan in san ın irade özg ü rlü ğ ü n e vu rgu yapan ay etleri ıem ele alarak 1 5 2 ) Bkz. H. Z. Û lk cıı, E s k i Y nııan'claıı Ç a g J u s Düşüm eve.D ogr» Ish ım F e ls e fe s i K a y ­ n a k l a n vc tilkileri, C e m /K ü llü r Y ay ın lan , İstanbul, 1 9 9 3 , s .l 3 6 vık; Isa Y ü c ccr, M u'lczile: Ö n c ü leri vc Kelamı' G örüşleri, V atı, 1 9 9 5 , s .7 . 1 5 3 ) 13ıt k onu da W a ll, o ld u k ça zcııgitı bir çö z ü m le m e su n m ak lad ır, llkz

W. M

VVaıı, F ı e t W ill uııd Frcılcslinalinn in F .ailv Is la m . Lo n d on . 1 9 4 8 , s .l v d .; W

M

W a n , I s la m Düşüncesinin T e ş e k k ü l Devri, s .1 1 4 - 1 2 1 . 15 4 ) Bu siyasal ku llanım ın en özgü tı belgelerini cl-l iasan el-B asrl'nin sö y lem lerin d e g ö rm ek olasıdır, el-l lasaıı el-Busrî ile ilgili o larak sö y le bir olay a k la rd ır: "Ala b. Y essar ve M a'bed el-C u lıan i. Iibu Sa'id e (cl-H asaıı el-B asri) gidip, ‘Bu em irler M üslüm anların kanını ak ılıy o r, m allarını gasp cdiyoı ve dalıa pek çok o lu m su z şey y ap ıy orlar, so n ra d a , ey lem lerim iz y aln ızca T itım m u bad esin e g ö re m ey ­ dana g elm ek led ir, diyorlar. Bu ko n u d a ne d ü şü n ü y o rsu n ?' der. lîbıı Sa'id su yanın v erir: 1 alırın ın d ü şm an ları yalan s ö y l ü y o r l a r A l i Sânı i cn -N c sşö r, N e ş e c l- F ik r e l- F e ls e Ji [I c l-lstu ın , C .l, K ah ire, 1 9 9 0 , s.3|K. 1 5 5 ) Bkz. Süleym an U lu dağ, l.s/um’du İn a m K a n lıla r ı ve llik a d ı M e ;lır/d er, M ardei Y ayın ları, İstanb ul. 1 9 9 2 , s s .3 7 3 vd. 1 5 6 ) Bu y ü zden M u'lezıll du şûııürlerııı k en d ilerin i, ‘ aslıûb el-adl vc eı-urvlıid" (T a n ­ rının adalelini ve birliğini sav u n an lar) sek lin de isim lendirdikleri b ild irilm ek­ ledir. Bkz. Ş elırislaır. r l-M ilc l ve cıı-,Milıtıl. C .l. s .5 7

Ü n lü M u 'iczii! d ü şü n ü r

Kâdî A bd el-C ab b âr'n ı h acim li yapılına rl-M ugııl J l Iihvtih e l- T e v lıh l ve Adi adını verm esi o ld u k ça anlam lıdır. 1 5 7 ) Bkz. ŞchrisianI, c l-\ lilc l vc c n -N ilıa l, C .l, s .5 6 . 1 5 8 ) Bkz. Itasaıı A ydın . İslam Düşünre G elm eğinde Diıı, F e ls e fe ve Bilim, N aıurel Y a ­ yınları, A n k ara, 2 0 0 5 , s.8 ö .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

67

y o r u m la r k e n "5"1, d igcr yand an da, kim i ilim ve E ski Y u nan e t­ kisiy le lö z -ilin e k m etafiziğ in i, yani a to m cu d ün ya g ö rü ş ü n ü '"*’’ b e n im s e n m iş le rd ir."6"

İslam

d ü n y asın d a

a to m cu

d ü şü n cey i

ilk d ela o n a y a ala n la rın E b û llu z c y l e l-A llâ f (ö . 8 4 1 vya 8 4 9 ). M u a m m e r (9 . yü zyıl) ve H işam b. e l-F u v a iî (ö . 8 3 3 ? ) olduğu sö y le n m e k le d ir ve b ilin d iğ i gibi, bu d ü şü n ü rle r, M u tezile e k o ­ lü yle il işkilen d irilm ek ıeclir/ O n ların siste m lerin d e töz, b aşk asın d a b u lu n m a y a n , özü yle var olan , varlığı için b ir m ahalle m u h ta ç olm ay an b iç im in d e ta­ n ım la n ırk e n , ilin e k , b aşk asın d a b u lu n a n , varlığı için b ir m a h a l­ le m u h taç ve gelip g eçici olan şek lin d e ta n ım la n m ıştır. Z am an, m e k â n , h a re k e t, sü k û n vb. h ep hu lö z -ilin e k m etafiziğ i ç e r ç e ­ vesin d e ta n ım la n m ıştır.1,6,1 E bû B ek r e l-E sâ ıu m (9 . y ü zy ıl) gibi ilin e k le ri y a d s ıy a n "1" 1, İbrah im en -N azzâm (ö . 8 4 5 ? ) gibi h a re­ k e tin d ışın d a ilin ek kabu l e tm e y e n "63’ k im i d ü şü n ü rle r istisn a ed ilirse, tö z -ilin ck le n o lu şan evren k u rg u su , g en el hır kabul g ö r ­ m ü ş " 66’, d aha so n ra ele alacağ ım ız gibi k ısm i fa rk lılık la rla E ş'arî 1 5 9 ) Krş. W . M. W iiıl, İslam 'ın T e ş e k k ü l D ev ri, s s .l 1-t vıl. 1 6 0 ) M ıı'lezile ato m cu lu ğ u hak kında ayrıntılı hır irdelem e için bkz

A. Dlıaııanı.

Kaktın a n d Heîirııisliı C o s m n lo g y Mini m a l P a r is in H asrım ı M ıı'lezill A ln ın ısın . Ihırvard U ııiversU y, C am b rid ge, 1 9 9 1 , s. 121 vd 1 6 1 ) İslam ato m c u lu ğ u , 8 . yüzyılın başlarınd a, llelcni-slik d o n em Iclscli yapıllnm ı A rapeaya kazan dırılm asıyla şek illen m eye başlam ış, yaklaşık 9 . yüzyıla gelin d i­ ğinde, belli bir m elalizik sistem halini alm ışlır. Bkz. S l’ in css, M e z lıc h e z - Z e n e inde rf-Musiinıiıı, s .3 v d .; M. I:akhry, Islam it C kcaııiaıtalism ııııd l/s C ıiık /ııe h v A ıeru v s an d Ai/iiİikis, s. 14 vd.; M. Ş. Cıûnalüıy, "Mıilekcllimûn v c Akını Nazarıyesi". I>âr cl-l:unûn İlahiyat Paküllesi Mecmuası. С I, İstanbul, 1 9 2 5 . s 5 8 vd.; I lenry C orlıin, iskıııı h e ls e je s i T a r ih i (Ihıskını'ickııı Ihıı Ntışd'ıiıı 0/ııııııııır), C cv . II. H alem i. Heli­ sim Yayınları İstanbul. 1 9 9 4 , s .2 0 5 - 2 0 6 . 1 6 2 ) Bkz. S. I’m ess, M c z h e b e z -Z e r r e İn d e cl-M u sliın iıı, s .5 . 1 6 3 ) Krş. Lhü Rilşid cn-Nisiıbûri cl-Mu'lczıli, el-M esâ’tl J l el llild f b e n i e l-lla s ıiy y h ı vc elH agdûdıyyhı. Tahkik: Rıdvan Scyyid vc diğeri, Beyrul, 1 9 79, s .2 vd; ilh am ım , Kaldın a n d Mei/rnislir C o s ın o lo g y Minimal P a ris in Busrıaıı Mıı’le jd i Alnınısın, s. 1 6 0 vc 1 8 4 v d .; Ahıncd lı. Yaylıya el-Murtaza, Kikib el-K a la 'id Jl Tashih rl-Alsa'id, lalıkik Л. N. Nadcr, Beyrut. 19 8 5 , s.7 4 vd. 1 6 4 ) Bkz. B ağdadi, M ez h ep ler A rasın daki h a i ldin (el-h ıırk Heyıı c l-l-n a h ). C cv. L R I iğlalı, IO V Yayanları, Ankara, 1 9 9 1 ,s.83. 1 6 5 ) Bkz. Bağdadi, e l-P a rk B ryıı e l-lû r a k , s.258. 1 6 6 ) Bu k onu da erkeıı dOııcm c aıı larıışm alar ıcnı bkz. cn-Nisâburi el-Mı'sâ'il fi e l-

68

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ve M âtu rîd l e k o lü n e m en su p E lıl-i S ü n n et d ü şü n ü rle rin ce de b e n im s e n m iş lir.Uf’7, T ö z , h er ne kad ar özüyle var olan şek lin d e b elirle n m işse de, H ıristiy a n la rın T an rıy ı töz o la ra k g ö rm elerin e e leştirel açıd an y ak la şıla ra k , v arlığ ın ı T a n rı vc ilin ek le re b o rç ­ lu old uğu sö y len m iştir. T ö z ü n , y a ra tılm ış old uğu nu g ö ste rm e ­ de, ilin ek le rin y aratılm ış old u ğ u , gelip g eçiciliğ i ve “ö n c e li olan şey lerd en y ok su n olm ay an şey le rin de ö n celi o la ca ğ ı” ilk esi ön plana ç ık a r ılm ış tır .'I№) B u ilk e daha so n ra E h l-i S ü n n et k c la m c ıla rın ca aynen b e n im se n e c e k tir. Ö yle a n la şılıy o r ki M u 'lez ilî d ü şü n ü rle r, lö z -ilin e k m etafiziği aracılığ ı ile hem T a n rın ın ev ren d en ö n c e siz lik n iteliğ iy le farklı old u ğu n u hem T a n rın ın m u tla k k u d retin i ve ad aletin i h em de in san y ü k ü m lü lü ğ ü n ü ıc m e lle n d ire b ilc c c k le rin e , b ir b aşk a de­ yişle, K ım m ’da b ir yand an T a n rısa l tak d ire d iğer yandan in sa­ n ın özg ü rlü ğ ü n e ve so ru m lu lu ğ u n a vurgu yapan ve ilk b ak ışla ten aku z (ç e liş k i-p a ıa d o k s ) içerd ik leri san ısı d oğu ran ayetleri u z la ştıra b ilece k lerin e ve ev ren d e k ısm i de o lsa b ir n ed en sel s ü ­ rek lilik d ü şü n cesin in b e n im se n e b ile c e ğ in c in an m ışlard ır. F a k a l kısa sü red e lö z -ilin e k m e ta fiz iğ in in parçalı ve sü rek siz y ap ısın ın T a n rın ın ev ren e h e r an m ü d ah alesin i şart k oştu ğu a n la şılın c a , kim i lib eral eğilim li d ü şü n ü rle r, b öylesi b ir evren im gesiyle in ­ san y ü k ü m lü lü ğ ü n ü n ve T a n rın ın ad a le lin in tcm cllen d irile m e yecegin i a n la m ışla r; b u lö z -ilin e k m etafiziğ in d e b irtak ım degiH ilü f b e y n c l- lla s r iy y in vc cl-U afcd û d iy y u t, s .2 vd; libû el-U u scy ıı cl-Ila y y â l, K ilû b e l-ln tis û ı vc c ı- R e d d tık i Ih ıı c ı- R a v e n d i e l-M n lh id . T ah k ik . M u h a m m e t! U icazi, K a h iıc, 1 9 8 8 . s.3 1 vd. 1 6 7 ) Bkz. Bâkillânî, K ilû b e l-T c ın lıld , N eşr.: U. J . M cC a ılh y , B eyru t, 1 9 5 7 , s .1 6 - 1 7 : Bâkillânî, K ilû b el-lııstıf, N eşr.: M. Z. cl-K cv scri. Kahire, 1 9 9 3 , s .1 6 v d .; Bağdadi, e l - F a r k llc y n c l- F n ıd t. s .2 7 4 ; C u v ey n i, K ilû b c l-I r s tiJ, N eşr.: Li. 1 e m im , B cy ru l, 1 9 9 2 , s .3 9 v d .; G azzâli. e l - l k l i s û d j l c 1-l‘tikınl, ta h k ik : 1. Ağırlı Ç u b u k tu v c 1 lüseyiıı A lay , N u r M atb aası, A n k ara. 1 9 6 2 . s .4 v d .; M âtuıK İî. Kiitlh c t-T c v h id , T ah k ik : B. T u p ak ığ lu v c M u lıa m m c d A r u d , İslam Y ay ın la n . A n k a ra , 2 0 0 5 , s .2 5 v d .; P c zd ev î, E l ıl- i.Sıiııııct A k a id i, Ç cv . Ş. G ö lcü k . K ayılıan Y ay ın latı, Islaııhul, 1 9 8 8 , s . l 6 v d . : libû cl-M u 'in cn -N e s c li, IT ıbsin ı e l - l :d i l l c f l Usûl cıl-U in , C .l, T ah k ik : llu s c y ın A lay , İ'DIB Y ay ın ları, A n k ara, 1 9 9 3 . s .6 2 v d .; N u r cd -D în es-S ab û n î, e l- B ıd a y c fi U s fd e d -D in , N e şı. v c çc v . B. l op.rioğlu, TD IB Y a y ın la n , A n k ara, 1 9 9 5 , s .8 8 vd. 1 6 8 ) Bkz. d -K ş'a ri, Mııhlilûl, s .3 5 7 vd

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

69

ş ik lik le r yapm aya y ö n e lm iş le rd ir."'’'" Bu d eğ işik liğ in en belirgin ifad esin i, e v ren d ek i, d olayısıyla ilin ek le rd ek i sü re k lilik vc s ü ­ re k siz lik le ilgili ön em li b ir so ru n a g ö n d erm e yapan “fenâ-bekâ te o ris i” kap sam ın d a yapılan ta n ışm a la rd a g ö rm ek olasıdır. ilin ek le rin bekasını/ sürekliligiııi sav u n m ak . T a n rı oııu y arat­ tık tan so n ra o n a karışm ay acağ ı an lay ışın a yol açacağı g ib i, aynı zam an d a ilin ek le rin sü rek siz old u ğ u n u savu n m ak da, T an rın ın evren e sü rek li m ü d ah alesin i şarı k o şm a k la d ır. O ysa T an rın ın evren e sü rek li m ü d ah ale elliğ in i sö y lem ek , h er şeyi T a u n u m belirled iğ i ve yarattığı a n lam ın a g e lm e k te ve b ıı T a n rın ın ad a­ leti ve in san ın irade özg ü rlü ğ ü ile çe lişm ek ted ir. A yrıca her şeyi T a n rın ın b elirled iği ve var ettiğ i a n la y ışı, k ö tü lü k leri T an rı ile ilişkilen d ird iğ i için M ıflc z ile n in T a n rısa l adalet gereği b e n im ­ sed iğ i T a n rın ın "en iyiyi (a sla lı) yapm ası g e re k tiğ i” ilkesiyle ç e liş m e k le d ir ." 70' Bu bağlam da ilin ek le rin fcııâsı ve b ek ası (y o k olm ası vc sü re k liliğ i) so ru n u y la ilgili M u 'ıez ilî d ü şü n ce iç e ris in ­ de ço ğ u lcu b ir an layışla k a rşıla şıld ığ ın ı a n ım sa tm a k g e r e k ir .'171’ Bu ço ğ u lcu a n la y ışın , aslın d a b ir çö z ü m aram a ça b a sın a işaret ettiği an laşılm ak tad ır. D aha ö n c e M u 'ıezilî ik en o n la rd a n k o p a n E b ıı e l-lla s a n clE ş a r i ’n in ve e rk en d ö n e m e ait b ir M u’ıe z ilî d ü şü n ü r o la ra k E bû e l-llü s c y ıı el-H ay yâı’ın (ö . 9 0 2 ) a k ta rd ık la rın a b a k ılırsa , kim i M u ’ıe z ilîle r, ‘‘B ü tü n ilin ek le rin iki and a devam e tm ed iğ in i s a ­ v u n m u ş", k im ile ri, sö z g elim i E bû Huzeyl el-A lla l, “Bazı ilin ek le r s ü r e k li, b azıları sü re k siz d ir” g ö rü şü n ü ileri sü rm ü ş; doğuş/ıevelltıd k u ram ım ileri sü ren Biş b. M u ’tem ir (o . 8 2 5 ) “K im i ilin e k ­ ler T a n rın ın k im isi ise in san ın işid ir" a n la y ışın ı b en im se m iş ve in sa n ın var e ttiğ i ilin e k le re , tevelİtici/doğuş k u ra m ıy la s ü re k lilik a tfe tm iş; N azzâm vc M u’am m or, tıp k ı A risto tele s g ib i, “iliııek le1 6 9 ) Bkz. M clıınel D ag. "Inıikııı cl-I la ıcıııe y n cl-C .u v v yn i'd c N ed en sellik K u ra m ı". O M Ü IV D ergisi. S .2 . S a m su n , 1 9 8 7 . s .4 2 vd 1 7 0 ) Itkz. lla sa n A ydın . “ İslam 'ın Klasik C ağın da lıısaıı İm gesi v c İrade O zgurlııgu .Sorunu ", s.6 5 - 6 6 1 7 1 )B k z

t.ıı-N isalııııi. tT -M c s iıil. s .5 8 vd.. Itay y âl. ıl-lııliscir, s .2 2 - 2 ) ; c t - t .ş a r i .

M a k a tın , s. 3 5 8 v d .: B ağdadi. U sû l ııl-D ııı l)â r cl-l'u ıu ın , Ilaliiy.il t ak u licsı Vayiıılaıt. tsıaıılm l. 1 9 2 8 . s .5 0 .

70

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

rin cisim lerin in tab ia tın ın b ir uzan tısı o ld u ğ u n u ” ileri sü rm ü ş, E b û Ali e l-C u b b a ’î (ö . 9 1 5 ) ise, “sü rek liliğ i olan ilin ek le rin b ir b ek â seb e b iy le devam e lliğ in e ” in a n m ış tır ."72’ Bu g örü şlerd en ilk i h ariç h e m e n tü m ü n ü n kim i s ın ırlılık la r içerse d e, b elli b ir sü rek lilik anlayışı içerd iğ in i sö y lem ek olasıd ır. S ü rek lilik an lay ışım savu nan d ü şü n ü rle r içerisin d e , ü ç h u su s ta n ışm a m ız açısın d a n ö n e m li v eriler içerm ek le d ir: ilk h u su s, s ü re k lilik a n lay ışın ı savu nan d ü şü n ü rle rin , k im i ilin ek le rin insana b ağ lan m asın ı sağlayan vc in san la ey lem leri arasın d a n ed en sel b ir ilişk i ku rm aya yarayan doguş/ıevellüd, d oğa/ıabiaı, nedenler/m ânâ, g izlen m e ve ortaya çıkma/ k ü m ü n ve zu h û r gibi k u ram la rı b e n im s e m e le rid ir.'171’ İk in c i h u su s, an ıla n g ö rü şleri savu nan d ü şü n ü rle rin , ııe d cn so n u ç ilişk isin d e ö n c e lik -so ııra lık ilişk isin i ta rtışm a la rıd ır.'174' Ü çü n cü hu su s daha da ö n e m lid ir; zira bu , daha so n ra E ş'a rîler ve G azzâlı (ö . 1 1 1 1 ) tarafın d an tartışılan ned en in so n u c u n u z o ­ ru nlu k ılıp kılm ad ığ ı so ru n sa lıy la d oğru d an ilişkilid ir. Bu h u ­ su s ö n e m lid ir; çü n k ıı G azzâlî, bu tartışm a b ağ lam ınd a, T a n rısa l k u d ret ve m u cize so ru n u n a eğ ilm e k te, doğuşu/tevellüdü sa v u ­ nan M u’ıezilî d ü şü n ü rleri ve A rislo ic le sç i n ed en se llik a n lay ışım b en im sey en İslam filo z o fla rın ı, an ılan tartışm aya bağlı o la ra k m ah k û m e tm e k te d ir. Z ira an ılan ta rtışm a n ın evrenin ö n c c lilig i ve ö n cesizliğ i so ru n sa lıy la d oğru dan bağları b u lu n m ak tad ır. Bu

bağ lam d a,

e l-E ş'a rî’nin

M cıkûlâl'ına

b a k ılırsa ,

k im i

M u’ıezilî d ü şü n ü rle rin genel olarak n ed enleri so n u cu y la b irlik ­ te b u lu n an ve so n u cu n d a n ö n ce b u lu n a n şek lin d e s ın ıfla d ık la ­ rı a n la ş ılm a k ta d ır.'17'” Sözg elim i lsk a li (ö . 8 5 5 ) , n ed en leri ikiye ay ırm ak tad ır. O n ca ilk g ru p la , so n u cu y la b irlik te b u lu n an n e­ d en , ik in ci g ru p ta ise, so n u n cu d a n ö ııee b u lu n a n n ed en y er a l­ m ak lad ır. Z o ru n lu n ed en , ned en i ile b irlik ted ir. S e çim e dayalı

1 7 2 ) Bkz. c l -E ş a r i, Mıifed/ıll, s . 5 5 8 - 3 6 0 ; llay y âl, ı l - U ü n â ı , s 5 6 -5 7 . 1 7 3 ) Bkz. tlay y âı. c l- lıılis â r , s . 9 t , 9 7 . 1 0 1 -1 0 2 , 1 2 9 , 2 0 0 ; B agdâdl, r l- F m l; Iirvıı WF m ı k .s .l 15. 1 7 4 ) Bkz. d -liy a r i, M t ıh â lâ l, s .4 1 2 . 1 7 5 ) Bkz. cl-U $ a ri, Mcılıâldl. s .3 8 9 .

KELAMI GELENEK; NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

71

ned en ise, n e d en lid en ö n ced ir. O n a g ö re, z o ru n lu n e d en , darbe ile ond an doğan acı g ibid ir. B ir in san a vu ru ld u ğ u n d a acı duyar: b u acı darbe ile b irlik le d ir. A yrıca d arbe a c ın ın d o ğ m a sı için z o ­ ru n lu d u r. Aynı şek ild e laş atıld ığ ı zam an ileriy e d o ğ ru gid er ve atm a g ilm e n in n ed en id ir. E m ir, seçim in n e d en id ir vc seçim d en ö n ce d ir, ey lem in ned eni de eylem d en ö n c e d ir ." 7'" B iş r b. M u ıem ir, lıım n e d en lerin , so n u çla rın d a n ö n c e o ld u ğ u n u sö y le m e k te ­ d ir; zira o n ca ned en in so n u cu y la b irlik te olm ası im k â n sız d ır.11771 N azzâm . Ş e h risia n î’ııin (ö. 1 1 5 3 ) de işaret etliğ i gibi felsefi b i­ rik im in e d ayanarak d aha ilg in ç b ir g örü ş ileri sü rm e k le d ir. O, şöy le d em ek ted ir: G crek ıirici iıad c ve son uçlarınd an ö n ce bulunan ben zer şeyler gibi ned enlerin bir kısm ı son u çların d an ön ced ir. Buna karşın, son u cu ile birlik le bulunan ııcden de sö z ko­ nusudur. Sözgelim i hareket etliğim ayağım gibi. E rek ne­ dende olduğu gibi, sonra bulunan neden de b u lu n m ak ta­ dır. "Bu gölgeliği gölgelenm ek için yap ım ı" diycıı k işin in sözü erek nedene işaıcı çim ekled ir. Zira gölgelenm e daha

sonr^uhr."7,,, N edenin so n u c u n u zo ru n lu k ılıp kılm ad ığ ı k o n u su n d a ise, ııcd en so n u ç ilişk isin i onaylayan M u’tezilî d ü ş ü n ü rle r E ş'ari yc b ak ılırsa, iki g ru ba a y rılm ışla rd ır. Ö z ellik le levellüd/Lİoguş k u ­ ram ını kabul e d e n lerin ço ğ u , n e d en ler s o n u çla rım z o ru n lu k ı­ lar an lay ışın ı sa v u n u rk e n , C ııb b a'i gibi kim i M u 'tczili d ü şü n ü r­ ler, ned enin so n u c u n u zo ru n lu k ılm ad ığ ın ı ilc ıi sü rm ü şlerd ir. C u b b a T n iıı E ş’arîn ö ğ retm en i old u ğ u d ü şü n ü lü rse. E ş’a ıî ve a rd ılların ın o lu m sal evren im g elerin in tem eli d aha iyi k av ran ılab ilir. Bu d ü şü n ü rlere g ö re, b ir şeyi a n ca k o n u yapan ve yaratan g erçek ö z n e , yani T a n rı z o ru n lu k ıla r ." 7''' A caba doguş/lcvellüd. g iz len m e vc ortaya çıkm a/ kıım û n ve zu lıü r. doga/iabiaı ve nedenler/m ânâ k u ra m ın ı sav u n an Mu tezilî

1 7 6 ) Bkz. el-E s'arî, U a k ıth lt. s. 1 8 9 -3 9 0 1 7 7 ) Uk&. e ltiş 'a r l, MtihrîMf, s .3 8 9 1 7 8 )cl-l;s'« ırî. Muftcitrîr, s .391 1 7 0 ) M u . c l - l ^ a ri . M < ı J î d f ı t ( . s . 4 l 2 vd.

72

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

d ü şü n ü rler, kendi a n la y ışla rın ı nasıl le m e llc n d irm e k ıe ve ııc tü rd en ö rn e k le r k u lla n m a k ta d ır? A yrıca o n la rın savu n d uğu a n ­ lay ışlar, m odern felsefi te rm in o lo ji ile sö y lersek d eterm in ist, b ir d iğer d eyişle k en d in d e iç işleyişi olan b ir evren ku rg u su n a yol açm a k ta m ıd ır? Bu so ru la ra y an ıl b u la b ilm e k için an ılan a n la ­ y ışı.sa v u n a n d ü şü n ü rle rin g ö rü şlerin i ana b atlarıy la ele alm ak g erek m ek ted ir. M uTezile içerisin d e doğuş/icvellııd k u ram ın ı farklı ta n ım ­ lay an lar b u lu n sa da, d oguş/levellüd, daha ç o k bir n esn en in ya da b ir ey lem in d iğ erin d en m eyd ana g elişini ifade e tm e k le d ir ve bu kon u d a ö n cü d ü ştiıııır B işr b. M u’ic ıııir (ö . 8 2 5 ) olarak g ö ste rilm e k le d ir.1180' E b û el-H asan e l-E ş ‘a rî’nin a k ta rd ık la rın a g öre, o, in san ın b ilin çli o la ra k yaptığı ey lem lerin d en ö lü rıı b a ş ­ kasın ın ü zerin d e ya da n e sn e le r d ünyasınd a ortaya çık a n s o n u ç ­ ların , eylem i yapan özneye ait old u ğ u n u ileri sü rm ü ştü r. O ııca , yem eğ in k o k u su , vu rm a e sn a sın d a doğan acı, b ir şey y en ild i­ ğin d e doğan lezzet, cin sel b irleşm e sırasın d a sp erm in g elm esi, fırlatıld ığ ın d a o k u n ile rlem e si, göz açıld ığ ın d a d uyu m un g er­ çe k le şm e si vb. in sa n ın k en d isin d e m eyd ana gelen ey lem lerd en d oğd u kları için , in san ın kendi e y le m id ir.' lк,’ B işr b. M u ’tem ir in verdiği ö rn ek le rd e n yola ç ık a ra k , on u n in san ın b ilin cin d e olarak yaptığı ey lem lerd en d oğan, g erek d iğ er insanlard a g erek se n es­ neler d ü ny asınd a orıay a ç ık a n e y le m leri, h a re k e le n ed en olan ilk özn ey e mal etm ey e ça lıştığ ı sö y len eb ilir. N itekim o n u n şöyle dediği a k tarılır: İnsan birisine vuru r vc vurduğunu da bilirse, vurm a eyle­ m inin bilgisini başkasında doğurm uş olur. Yine bir insan bilin çli olarak birisinin gözünü açar vc idrak gerçekleşirse, idrak eylem inin nedeni, gözfı açan k im se d ir."82'

E b û el-H u zcyl e l-A llâ f (Ö .841 veya 8 4 9 ) , B işr b. M u 'ieıııir’de üstü ö rtü k b ir b içim d e k a rşım ız a çık a n “b ilin ç li-b ilin ç s iz ey­ le m ” ay rım ın ı b ir parça g e liştire re k doğan ey lem ler k o n u su n ­ 1 8 0 ) BUz. ı4 -L ş‘a ıi, M a k n lıli, > 4 0 1 vıl. 1 8 1 ) Bkz. cl-E ş'a ri, \ k ık a tû t. s .4 0 1 - 4 0 2 1 8 2 ) cl-L s'a ri, M akdU it, s .4 0 1 - 4 0 2 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

73

da, “in san ın nasıllığını/ keyfiyetini b ild iği e y lem ler ile nasıllığını/ key fiy etin i b ilm ed iğ i e y le m ler” arasın d a b ir ayrını yap m ak tad ır. O n ca in san , n asıllığ ın ı bilsin ya da b ilm e sin , k en d i özü n d e o r ­ taya çık a n e y lem lerin n e d e n id ir.'’*1*’ A n ca k n a sıllığ ın ı bilm ed iği e y le m ler n ed en iy le b aşk asın d a doğan e y le m lerin ö zn esi sa y ıla ­ m az. E bû el-H uzeyl el-A llâl. b u n a, E sk i Y u nan d ü şü n ü rle rin ­ ce b en ze r ifad elerle orlay a k on an şu örn eğ i verir. “B ir ok atıp, d ü şm an ın ı ö ld ü re n , fakaı o k . h ed efe u laşm ad an ö n c e kendisi de ö ld ü rü len k im se , öld ü rm e ey lem in in ö z n e s id ir.” in san tara­ fından n ilelig i b ilin m ey en ey lem ler ile b u n la ıd a n d oğan diğer ey lem lerin ö z n e sin in T an rı old u ğ u n u söy ley en E b ü c l-llıız e y l e l-A llâ fm , T a n rın ın in san ın k u d retin e verdiği şey ü zerim le h iç ­ b ir k u d re tin in olm ad ığ ın ı söyled iği a k ta rılır. O n u n bu in a n cın ı, b ir ey lem in iki ö z n e sin in olam ayacağı d ü şü n ce sin e d ayand ırdığı a n la ş ılm a k ta d ır."**’ N itek im o n u n şöyle ded iği a k ta rılır: ’’ insanın nasıllığını bildiği her eylem ona a iııır. Sözgelim i, vurm a esnasında doğan acı, fırlatıldığında laşııı gitm esi, birinin eliyle iniğind e, laşııı yuvarlanm ası, o kçu n u n oku altığında oku n havada harckeı etm esi, iki nesne hu birine vuru lunca, sesin oluşm ası ( . . . ) insanın eylem idir. A ncak lezzet, renk ler, kokular, sıcak lık , soğuklu k, n em lilik , k u ­ ruluk, korkukhk, cesaret, açlık, toklu k , idrak vc bilgi gibi insanın eylem i sırasında bir başkasında m eydana gcicıı eylem lerin hepsi onca, T anrı nın eylem idir. T u ın bunlar, insanın eylem lerinden doğm az. C u ııkıi insan, onların na­ sıllığını b ilm e z .'1’*"

S e h ris lâ n n ıin d eyişiyle b irço k felsefe k ita b ı in c e le m iş olan"**'’1 vc h arek eli tek ilin ek olarak kabul eden İbrah im en-N azzâm

L831 Bkz. c l-l:ş a ıi. Mıilııil.if, S.-K I2-403. 1 8 4 ) Bkz B ağdadi, r l - l a ı l t fievıı rl-Fırıı/i, s .8 8 v d ., I n tto ıı, İs la m Keldim. s.8t> vd.; M ehm et D ağ, “İm âm el llataın ey n el-C ü v cy n i'd c N edensellik K u ra m ı", s. Y i. 1 8 5 ) e l-L ş a r i, Alıil.Yıldl, s .4 0 2 . 18d ) Bkz. Ş c lm sta n i, rl-M ı/el vc eıt-Ni/uıl, C .l. s 7 2

N azznın'm İh sam h. el-l lakem

aracılığıyla Stoa felsefesinden etkilend iği ileri sü rü lm ek led ir Bkz

A.

S. I rıiinıı.

(simit Keldim, s .9 4 ; lih u l Vela c l- la ll a z a u i . Kefilin Ihı linin Belli Haslı M esele/eli, Çev. Ş. Cıiılcıık. Kayıtlan Y ay ın lan . Islaııhul. 198(1. ss. Ifö -I M ı.

74

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

( 8 3 5 veya 8 4 5 ) , özgü n b ir d ü şü n ce ileri sü rm ü ştü r. K ü m ü n ve zuh ûf ya da k ü m ü n ve hü rü z (g iz len m e vc ortaya ç ık m a ) k u ­ ram ı o larak b ilin e n bu d ü şü n cey e g ö re, T a n rı, b a şlan g ıçta in ­ sanları, d avarları, ca n lıla rı ve b itk ile ri, yani her şeyi b ir vak itte yaratm ıştır. Bu y ü zd en , A d em ’in y aratılışı ço cu k la rın ın k in d e n ö n ce olm ad ığı g ibi, a n n e n in y aratılışı da çocu ğ u n d an ö n c e de­ ğildir. Şu var k i, T a n rı bazı şey le ri, d iğ erlerin d e g izlem iştir. Bu ned enle ö n c e lik ve s o n ra lık . o n la rın y aratılışın d a d eğ il, a n ca k onların g izlen d ik leri y erlerd en o rtay a ç ık ış la rın d a d ır."871 O n ca , T an rı b ir defada to p lu ca y arattığı vc zam an içerisin d e ortaya ç ı­ k a n " 1* ’ h er şeye b ir doğa/tabiat y e rle ştirm iştir. Bu d ü şü n cesiy le N azzâm , A rislo ıe le sçi n e d en se llik an lay ışın a y ö n e lm e k te vc n es­ nelerd eki h arek et ve h a re k e tsiz liğ in ilk esin i doğa/tabiat olarak n ite le n d irm e k le d ir."8'” Sö zg elim i Ş e h rislâ n l, M u’lczili b ir d û şıın ü r olan K a’b î’d en (ö . 9 3 1 ) n a k len o n a şu görüşü iliştirir: Ka'bı ondan şunu rivayet eder: K udretin ilişm esi im kânsız olm ayan eylem ler, yaratılış gereği T an rın ın eylem idir. Yani Tanrı taşa öyle bir doga/ıabiai yerleştirm iştir, onu öyle bir yaratılışla var etm iştir ki. sen onu yukarıya'doğru allığınd a, o yukarıya doğru gid er ve atm a kuvveli tükendiğinde, laş dogası/ıabialı gereği yeritıe geri d ö n e r.'1'"”

VVolfson, N azzâm 'ın g iz len m e ve ortaya çıknıa/kûm ûn ve zu h û r k u ram ıy la doğa/tabiat k u ra m ın ı b irlik le ele a la ra k , b ü ­ tü n cü l o la ra k o n u n k u ra m ın ın ü ç k ısım d an m eyd an a geld iğini sö y lem ek ted ir. O n ca k u ram ın ilk k ısm ı, K ım m d aki y aratılış ö y k ü sü n ü n b ir tür y o ru m u d u r v c “T a n rı g ö k le ri ve yeri vc araların d ak i h er şeyi allı gün de yarattı (5 0 / 3 7 )" a y e tin in zah iri a n la m ın a alın am ay a­

1 8 7 ) Bkz. lla y y â t. cl- lıu ısâ ı, ş .9 7 1 8 8 ) E ş a rı, an ılan g ö rü ş ü , " ta n r ı, lıer şeyi yan ım

İle r şey , lıer aıı y aı.ılıtm ak lad ır"

deyişiyle y o ru m lam ak la. N azzânı'a lıırı h e r şeyi lopum v a r ed en ilk. diğeri ısc. zam an içerisin d e o n ların d ış d ü n y ad a v arlık kazam nalaı ıııı sağlayan ikin ci y a ­ ratılış anlayışını ilişi irm ek led ir e l-E ş 'a r i. M nktilül. s .4 0 4 1 8 9 ) Bkz. 11. A. W o llso n , Kelâm l-elsejrleri , s . 3 8 ( M 8 l . 1 9 0 ) Sı-hrısüıni. el-Milel vc nl-N'ilıııl. C .l . s .7 3 . A yın g o ıü ş için hkz cl-U ş'ari. M a k âlâl. s .4 0 4 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

75

ca ğ ın a , fakat o n u n h e r şey in aynı zam an d a y a ra tılm ış old uğu an lam ın d a y o ru m la n m a sı g e rek tiğ in e işarel ç im e k le d ir. G e ­ re k A dem ’in , g e rek se o n u n ç o c u k la rm ın ın y a ra tılışın ın k e n d i­ sin d e n ve a n n e le rin in y a ra tılışın d a n ö n ce olm ad ığı ifadesi de, “Sizi b ir ıc k n e fisle n yaralan ve on d an da eşin i var ed en O ’d ur (7 / 1 8 9 -1 9 0 )" a y e tin in y aratılış çe rçe v e sin d ek i b ir y o ru m u o la ­ ra k g ö r ü lm e lid ir."“1’ İk in ci o la rak k u ram , y aratılan b ü tü n şey lerd e, g e le c e k le v arlı­ ğa çık a c a k h ü lü n varlık çe şid in i ihtiva c tın c k ie d ir .lWÎI Ü çü n cü o larak ise, k u ram d a, bütü n v a rlık la r ev ren in y a ra tı­ lışın d a, y aratılm ış olan şeylerd e g iz le n m iş old u ğ u iç in , bu var­ lık lard an h erh an g i b irin in gizlen m e y erin d en ortaya ç ık ışın ın , h alk ve ihtira (y aratm a vc y ok lan var e tm e ) ey lem in d en d olayı m eyd an a g elen b ir şey o la ra k d eğ il, a n ca k b ir hd iriş/ zu h û r o la ­ rak d cğ crle n d irilm e siclir."u,' B ö y lece W o lfso n 'a g öre, N azzâıu, ev ren in y aratılışı k o n u su n ­ da K ıırtiıı'ın ö ğ retisin e bağlı kaldığı h ald e, b ir şeyd e o rtay a ç ı­ kan h er d eğ işim in . T a n rın ın yeni b ir yaratın a ey lem i d em ek olan S ü n n i İslam 'ın k e sin tisiz yaratm a in a n ışın ı re d d etm ek led ir. Ç ü n ­ k ü , o n c a N azzâın, h e r şey in T a n rı taralın d an y e rle ştirilm iş b ir doğaya/tabiata sah ip o ld u ğ u n a in a n m a k ta , d eğ işim i, hu doğayla/ tab iatla a çık la m a k ta vc h e r d eğ işm e g iz illik ıe n ey le m se llig c g eçiş o ld u ğu için ev ren d ek i b ü tü n d eğ işen olay ları g iz len m e vc ortaya çıkm a/kü m ün ve z u h û r işlem i o larak n ite le n d irm e k le d ir."”4’ Doğan ey lem ler k on u su n d a söz söyleyen ve N a z z â ım n A ris­ to teles kaynaklı doğa/tabiaı kuram ım ele alıp g eliştiren b ir d i­ ğer d ü şü n ü r de on u n çağdaşı M u a m m e rd ir (9 . yüzyıl) T riııo n tarafından H int Nivaya sistem in d en etkilend iği ileri s ü r ü le n "” ’1 M u ’am m cr’in tasarım ı k elam , hatta klasik Islanı d ü şü n ce geleneği içerisin d e o ld u k ça özgün b ir yere sah iptir. O , T a n rın ın cisim d en

1 9 1 ) Bkz. 11. A. W o llso n . Kekim l-rlsrfrlrri. s. 3 8 2 1 9 2 ) llkz. 11 A. W o llso n . Kekim M s e /e le rı. O H 2 . 1 9 3 ) Bkz M. A W o lfso n . Kekim t else/eleri, s. 38 2 . 1 9 4 ) Bkz. II. A W o llso n , Ktkm ı F e/se/rleıi. s. 38 2 . 1 9 5 ) Bkz A S .T rıu ın , İslam Kekimi, s. 102.

76

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

başka b ir şeyi yaratm adığını sö y lem ek le 11"6', şeylerin sonsu za de­ ğin varolduğuna vc ilin ek lerin son su z m ânâlar/nedenler zin ciriy le b irb irin e bağlı o ld u k ların a ve cisim lerin doğalarında/tabiatlarında yer aldıklarına in an m ak lad ır. O n ca , b ir cism in ilineği, d oğasın­ dan dolayı, cism in ey lem ind en m eydana gelm ekled ir. Aynı şek il­ de, b ir cism in fenâsı/yok olm ası da tabiatından dolayı yine cism in ey le m id ir.""7' M u a m m e r, doğa/tabiat kavram ım , mânû/ncdenier anlam ınd a ku llan m a k la , m ânâ/nedenler adını verdiği doğanın/' tabiatın atom larda ve o n la r vasıtasıyla da cisim lerd e m evcu t o l­ d uğunu ileri sü rm ek led ir. O n ca , cisim lerd e kendilerin i m eydana geıireıı ato m ların ned enlerinin/m ânâlarının toplam ıd ır ve onların neden/mânâ ve doğalarım /tabiatlarını olu ştu rm aktad ır. C isim ler­ d e gözlem led iğim iz bütü n d eğişim in nedeni vc yine cisim lerd e gözlem led iğim iz bu d eğişim lerin düzenli b ir b içim d e a rı arda gel­ m eleri, nedenler/m ânâ ya da doğa/tabiat sayesinde g e rçek le şm ek ­ tedir. B u nu nla b irlik te, bu art arda geliş, N azzâm 'da old uğu gibi M u am m er tarafından, A risto tclesçi söy lem le g izilliktcn eylem scllige geçiş süreci olarak görülm ez. Ç ü n k ü on ca, arı arda geliş sıra­ sın d ak i her olay kendi b aşın a eylem sel b ir.şey d ir.""HI Neden/mânâ kuram ı d oğru ltusund a tevellüd/doguş kuram ım da ele alan M u ­ a m m er, tüm doğan ey lem lerin ilin ek old uğu nu ve ilin ek lerin T a n ­ rı tarafından daha başlan gıçta nesn elerin doğasına/tabiatına yer­ leştirild iğini savunur. B u ned enle tüm n esn eler doğaları/tabiatları gereği bir eylem ortaya koyarlar. N azzâm , cism in doğası/tabiatı gereği eylem ler ortaya k oy m asın ı T an rın ın denetim i ve g ö zetim i­ ne bağlarken M u a m m e r, T a n rın ın başlangıçta cism e yerleştirdiği doğaya/tabiata m ü dah ale edem eyeceğini savu nu r.11""1 O bıı k o n u ­ da old u kça ısrarlıd ır; zira onu n şöyle dediği aktarılm aklad ır; O, doğan eylem lerin, hareket, harckeLsizlik, reıık , lal, koku, 1 9 b ) Bkz. Sclırisıân l, cl-Milı'l ve eıı-Nilidl. C .l, s.8 9 . 1 9 7 ) Bkz. Ş ch rislân i. el-Miiel ve cıı-N ilu ıl, C. I, s .8 9 . 1 9 8 ) Bkz. M. A \Vollson, Keldin /v k e je le ri, s.4 J3. 1 9 9 ) \Vollson, h er ııe kad ar g elen ek le ak lard an pek ç o k m ucizevi olayı yadsısa da. sö z konu su g ö rü sü g ereğ i, N azzânı’m m ucizeyi olanaklı görd ü ğ ü n ü dile g e ıirn ıck ıcd ır. Aynı d u ru m u M uaınm cr'iıı anlayışı ıcin söylem ek m ü m k ü n g ö z ü k ­ m em ek ledir. Bkz. II. A. SVollsoıı. Keldııı Pelse/eleıi. s.4 3 5

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 7 7

sıcak lık , yaslık ve kuru lu k gibi cism i» özün e, doğasına yer­ leştirilm iş ilin ek ler olduğu için , cism in eylem i olduğunu ile­ ri surdu. Ö lü ler, doğalarına/tabiatlarına yerleştirilm iş olan ilinekleri m eydana getirebilir. O na göre hayal canlı olanın eylem idir; aynı şek ild e kudret d e, kudret sah ib in in ed im i­ dir. Ö lüm ise ölü n ü n b ir eylem idir. O . T an rın ın ilinekleri var etm ed iğin i; hayal, ölüm , işitm e ve görm e gibi ilin ek ler üzerinde h iç b ir ku d retinin bulu nm ad ığın ı; bu n lar Üzerinde güç sahibi olarak niielen d irilcm eyeccg in i ileri sürer. O na göre, işiune işiten in , görm e gören in , kavram a kavrayanın, duyum da duyulanın edim idir. Kıırun da gerçek le T an rın ın sözü d eğil; isler m elek, ister agaç, islerse laş olsu n , ken di­ sinden işilile ııin sözü d ür; çü ıık ü gerçek te T an rın ın kelam ı yo k tu r. ( . . . ) O na göre, eger hayal ve ölüm ü T an rı yaratm ış olsaydı, o nlar ilin ek olam azdı, (ilin e k le ri T an rı yaratm ış o l­ sayd ı). bu koşulda, örncgiıı T an rı nesneyi renk len d irm ek islediğind e, şu iki durum ortaya çıkard ı: Ya T anrı bunıı (cism e) yerleştirm e yoluyla yapacak ya da böyle b ir şeyi yapam ayacaktır. E ger (cism e ) yerleştirm e yoluyla yapacak olsa, renk (cism in ) dogast/iabiaiı olacak tır. Renk nesnenin dogası/lahialı olunca da, nesnenin eylem i olacak tır, birin in doğası olan bir şey, bir diğerinin doğası olam az. Tıpkı (ayın eylem in) birisinin kesbi/kazanıını, bir b aşkasın ın da y aralı­ sı olam ayacağı gibi. Eger renk nesnenin doğasından ö iıiriı m eydana gelm iyorsa, onun renklen m esi de renklen m em esi de olası o la ca k tır.'1"'”

M u’a m m er’in an ılan tııtııın u , o n u n sü rek liliğ i olan b ir evren im gesi b en im se d iğ i, evren in iç işley işin e T a n rıy ı k a rıştırm a y a yanaşm ad ığı şe k lin d e y o ru m la n m ıştır.'201. Ü n cü leri g ibi lö z -ilin e k m etafiziğ in e in an an A ıu r b. e l-B a h r c l-C â h ız (ö. 8 6 8 ) , ilin ek le ri b ü tü n ü y le c ism e bağlam ayı d ü şü n ­ m ü ştü r. O n ca , c isim le rin k e n d ile rin e özgü doğaları/tabiatları vardır; o n la r doğaları/tabiatları n ed en iy le ey lem d e b u lu n u rla r. Y ani c isim le r k e n d ilerin d e b u lu n a n ve T a n rın ın d oğru d an eseri olm ay an ilin e k le ri o lu ştu ra b ilir. İn san da b ir c isim d ir: te k b ir

2 0 0 ) e l-E y a r l, M akâlat. s.4 0 5 -106 2 0 1 } Bkz. II A. VVoIIImhi, Keldin Felsefeleri, s .4 3 5 -4 3 6 .

78

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

e tk in liğ i vardır, o da irad ed ir. D iğer bütü n e tk in lik le ri, doğası/ tab iatı gereğ id ir ya da T a n rın ın d olaylı bir e se rid ir.'102’ Bişr b. M u’tem ir, E b ü el-H uzeyl el-A llâf, N azzâm , M u 'am m er ve C âh ız gibi kim i M u 'ıez ilî d ü şü n ü rlerin , y ukarıda özlü b ir b i­ çim d e ortaya koyd u ğum u z an lay ışları, insan ve b ilin çli eylem leri arasın d a b ir ilişkin in vc evrend e doğuş/tcvellüd, gizlen m e ve o r­ taya çıkm a/kûm ûn ve z u h ü r ve nedenler/m ânâ k u ram ların a bağlı olarak b elli b ir sü rek liliğ in , ilin ek lerin b ek âsın ın söz k on u su o l­ d uğu nu im a e tm ek ted ir. A n cak b elli bir sü rek liliğ i olan evren im ­ gesiyle T a n rın ın sa ltık k u d retin i u zlaştırm ak m ü m kü n m üdür? Ç ü n k ü insan ve b ilin çli ey lem leri arasınd a b ir tü r ııe d e n -so n u ç ilişkisi ku rm ak ya da cisim lerin doğaları/tabiatları gereği, dogalarına/labiatlarına uygun e tk in lik le rd e bu lu n d u ğ u n a ve bun d an d o­ ğan d iğer e tk in lik le rin c isim lerin d oğasınd an kay n aklan d ığ ın a vc b u n lard a belli b ir sü rek liliğ in old uğu na in a n m a k , T a n rın ın m ü ­ d ah alesi, yaratm ası ve saltık k u d retin in d ışında kim i etk in lik le rin b ulund uğu a n lam ın a g elm ek ted ir. E ş'arîlerin ve M âlu rld îleriıı, M u 'ıezilî d ü şü n ü rleri T a n rın ın n ite lik le rin i yadsıyıp, iki y araııcı b en im sey en M ecu sılere b e n z e tm e sin in '2011 n ed en lerin d en birisi de, on ların karşılaştığı bu g ü çlü k olsa g erek tir. So ru n u n farkın a varan k im i d ü şü n ü rle r, sistem sel çelişk iy e d ü şm ek p ah asın a T a n rın ın salrik k u d retin i y ad sım ad ık ların ı dile g etirm işlerd ir. S ö z g elim i, n asıllıg ı b ilin e n ey lem ler ile on lard an doğan ik in cil e y le m lerin in san d an d oğd u ğu nu söy ley en E bû elH uzeyl e l-A llâ fîn şö y le dediği k ay d ed ilir: T anrı ağır bir taşı, ond a düşm e eylem ini yaratm ayarak ha­ vada bir sûre tutabilir veya aıeşlc yanıcı hir cism i bir araya getirildiğinde, yanm a eylem ini yaratm aya b ilir.'2"*’

E bû el-H uzeyl e l-A llâ fîn d aha ileriye g id erek . T a n rın ın cy -

2 0 2 ) Bkz. Bağdadi, c l- F a r l; B cy ıı cl-l-T rak, s .l 2 7 v d .; A. S .T riııo n , İ s la m K e lâ m ı. s. 1 3 0 vd. 2 0 3 ) Bkz. E b ü c l-H a s a n c l-l:ş'a ri, e l - l b a ı ı e J l l'sû l ed-Diynııe, laiıkik; M. II c l-llu s c y n , B cy ru l. 1 9 9 1 .S .2 2 - 2 3 ; Ş ch rislaııi. ri-M ilc! v r cıı-Nilıtıl, C .l, s ö 7 ; M âturidi, Kitâh d -T cv/ıld , s .5 0 0 - 5 0 1 . 2 0 4 ) A. S .T riııo n , İs la m Keldim, s .8 9 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

79

Icm le ö lü m , d ilsiz lik le k o n u şm a g ibi z ılla rı b irlik le y a ra ta b ile ­ ceği d ü şü n cesin i b en im sed iğ i a k la rd ır.120'’' O n u n bu lu tıım u , M u ’ıez ilen in için d e, in san ve ey lem leri a rasın d ak i ilişk in in vc d oğadaki kısm i sü rek liliğ in T a n rın ın sa ltık kud reti ad ın a d ışla n ­ m aya b aşlan d ığ ın ı g ö ste rm e k led ir. N ite k im , C a ’fer c l-ls k a lî (ö. 8 5 5 ) şöyle d em ek ted ir: Doğanın düzeni değişmez değildir; dolayısıyla aıeş yanma ol­ madan oduna ilişebilir; taş düşmeden havada durabilir.'20'" Saldı K u bb â d aha ileriy e g id erek , aynı an lay ışı şöy le ifad elen ­ d irir: Yuvarlandığında taşın hareket cuııesı, ateşe atıldığında odunun yanması, vurnıa sırasında acının duyulması gibi in­ sanın eylemlerinden doğan bütün etkinlikleri Tanrı yaratır. Ayııı biçimde ilk eylemleri de O yaratmakladır. Ağır bir ta­ şın, havada bin yıl durması ve Tanrının onda düşme yerine hareketsizlik yaratması olasıdır. Benzer biçimde, kııcük bir iaş itilmesine rağmen, onda hareketsizlik yaratması; halta tıim yeryüzü halkı onu hareket ettirmek için itseler bile, onda hareketi yaratmaması olasıdır. Tanrının insanı ateş­ te yakması, acı yerine haz duyurması; yine körlükle idraki, ölümle bilgiyi bir arada yaratması mümkündür. Tanrının yerin ve göklerin ağırlığını ortadan kaldırması, onların bir parçasını eksilımeksizin tüyden daha hafif lıale getirmesi olasıdır/207’ B en zer b ir an lay ışa , E ş’ariliğ iıı k u ru cu su E b ü el-H asan elE ş a ıi’ııin ö ğ retm en i M u’ıezilî E bû Ali e l-C u b b a i (ö . 9 1 5 ) . “d oğa d ü zeni d eğişm ez d eğ ild ir: a te ş p am u k la b ir araya g e lm e sin e rağ­ m en T a n rı y anm ayı m eyd ana g e tirm ey e b ilir’1208’ d iy erek d estek sağlam ak tad ır. M u tez ilen in d oğuş/levellüd, g iz len m e vc açığ a çıkm a/ k ü ıııû n -

2 0 5 ) llkz. M rlım cl I>.ı£. “İm ânı cl-IIarcııicy rı c l - l ’u v cy n i’d c N eden sellik K u ram ı“ . s .3 7 „ 2 0 tı) A. S. İ riıto ıı. Islııın Keldıııı. s. i 2 4 . 2 0 7 ) e l L s 'a r ı , M a kn l/U . s .4 0 6 2 0 8 ) Kkz. A. S .l ritim , İs la m Keldim, s. 143.

80

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

zu h û r ve doğa/tabiat k u ra m ı çe rçe v e sin d e, on lara iliştirilen sö z ­ lere d ayanarak o rtay a k oy d u ğ u m u z bu v e rile r ne an lam a g el­ m ek ted ir? K an ım ızca bu v erile rin iki an lam ı vardır: ilk i, M u ’ıe z ile iç e ris in d e , ta rih se l s ü re ç iç e risin d e T a n rın ın s a ltık k u d re tin i k u rta rm a k ad ın a doğuş/tabiat, g iz le n m e ve o r­ taya çıkm a/ k ü m û n -z u h û r ve doğa/tabiat k u ra m ıy la sa v u n u la n n e d e n -so n u ç iliş k is in d e n ö n e m li sa p m a la r o lm u ş; b u sap m a k im i M u ’ıez ilî d ü ş ü n ü rle ri. T a n rın ın h e m e n h e r şeye m ü d a h a le e d e b ile ce ğ i in d e te rm in ist b ir ev ren im g esin i k a b u le g ö tü rm ü ş ­ tü r. B u n u g ö rm e k iç in , B iş r b in M u T em ir ve M u a m m e r gibi d ü ş ü n ü rle rin g ö rü ş le riy le , n isp e te n b ira z dalıa s o n ra k i d ö n e ­ m e ait Salih K u b b â ve C u b b a ’î'n in g ö rü şle rin i k a rş ıla ştırm a k y e te rlid ir. Son ik i d ü şü n ü r ile , y in e M u ’te z ilî b ir d ü şü n ü r olan Ş ah h âm (ö . 8 4 7 ) , H afs e l-F e rd ve D ırâ r b in A m r gibi d ü ş ü ­ n ü rle rin doğu ş/levellüd k u ra m ın a da uy g u lad ığ ı h alk ve kesb/ y a ra ım a ve k azan m a k u ra m ıi2l>g) S ü n n iliğ in d o ğ u şu n u h a z ırla ­ m ış ve aslın d a M u ’te z ile için d e S ü n n i E h l-i S ü n n e t d ü şü n c e n in te m e lle ri a tılm ış tır. İk in cisi ise, M u ’tezilî d ü şü n ü rle r, M u ’am m er’in T a n rıy ı ev re­ n in işle y işin e m ü d ah ale e ttirm e y en ve T a n rın ın etk in liğ in i n e s ­ n e le rin d oğalarını/tabiatlarım b e lirle m e k le sın ırlay an anlayışı b ir k en ara b ıra k ılırsa , doguş/tevellüd k u ra m ın a y ö n elik ta rtışm a la ­ rın b ir so n u cu o lara k , T a n rı-cv re n ilişk isi so ru n u n d a tecviz/olurlu lu k k u ram ın ı b e n im se m e k zo ru n d a k a lm ışla rd ır. D aha so n ra S ü n n i e k o lle rce de b en im se n en bu k u ram , ussal açıd an o lu rlu o lan lıer şeyi T a n rı için o lu rlu k ılm a k ta d ır. B ir b aşk a d ey işle, b u , ev ren d e T a n rın ın m a n tık sa l açıd an ç e lişk i taşım ayan h er şeyi y a p ab ilece ğ in i, ev ren d ek i o lağ an d ü zen e islerse m ü d ah ale e d e ­ b ileceğ i ya da bu olanağa sah ip old uğu a n lam ın a g elm e k te d ir. Ç o ğ u M u ’tezilî d ü şü n ü rü , bu so n u cu k a b u le zorlay an , o n la rın d in sel en d işeleri ve T a n rın ın sa ltık k u d retin i k oru m a k ay g ıla­ rı olsa g erek tir. B ö y lece , b a şla n g ıçta doğuş/tevellûd, nedenler/ m ân â, gizlen m e ve ortay a çık m a/ k ü m ü n -zu h û r vc doğa/tabiat

2 0 9 ) lizk. el-E Y aıl, M a ltd lâ l, s .4 0 7 - 4 0 8

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 8 1

k u ram larıy la g ü n d em e gelen d oğal n e d en ler, M u 'ıez ilî d ü şü n ­ c e n in siste m leşm esiy le b irlik le T a n rın ın k u d reti k a rşısın d a bir ö lçü d e m ecazi ve ik in cil ned en lere d ö n ü şm ü ştü r.

1.3. Eş’arllik: Tevellüd, Kümûn-Zuhûr ve Tabiat Kuramlarının Reddi, Aranedcncilik ve Âdet Kuramı E ş'arîlik . E bû cl-H asan e l-E ş‘a ri (ö . 9 3 5 )'ııin ad ıyla a n ılırsa da, an ılan a k ım ın sistem li bir öğ reti h a lin e g e lm e sin d e . Bağdadi (ö . 1 0 3 7 ) , B â k iilân î (ö. 1 0 1 2 ). C ü v ey n î (ö . 1 0 8 6 ) ve G azzâli (ö . 1 1 1 1 ) gibi d ü şü n ü rlere ço k şey b o rçlu old u ğ u n u b elirtm e k ge rek tr. E k o lü n ö n cü sü sayılan E ş'a rî’n iıı k e n d i y ap ıtların d a tözilin ek m eta fiziğ in e, b ir diğer d eyişle a to m c u a n la y ışın a ilişk in siste m li b ir öğretiye rastlam ak o lan ak sızd ır/ 2101 O . m ezh ep ler ta rih in e ilişk in b ir yapıt olan MufeâfcH’m d a, M u 'ıe z ilî d ü şü n ü r­ lerin tö z -ilin ck m etafiziğ in e ilişk in g ü çlü v e rile r su n sa da*21" , k clam i d ü şü n cele rin i ortaya koyduğu y a p ıtla rın d a k e n d isin i da­ hil ettiği E h l-i Sü n n et için bu k o n u d a siste m li b ir öğ retid en söz etm e z. F ak a t, ö ğ ren cisi Ibn F u rek (ö . 1 0 1 5 ), M aluılûl c$ -$ cy h E İri cl-H a s a n cl-F.s'uri adlı y ap ıtla, b elli b ir c p is te m o lo jik ç e rç e ­ ve g e liştirere k o n u n tö z -ilin ck m etafiziğ ini k a b u l e ttiğ in i, h alta ilin e k le rin iki an d a var olm ayacağı d ü şü n cesin d e old u ğ u n u ileri s ü re r.1’121 E ş'arî ken d i kelam i y ap ıtların d a, siste m li b ir tö z -ilin ck m etafiziği o rtay a koym asa da. so n ra k i E ş’arî d ü şü n ü rle re cidd i b ir k clam i m iras b ıra k ır. Bu m iras, c l-lb û n c fi U sûl c d -D iy â n c ad lı y ap ıtta. M u tezile ile h esap laşm ak ta, S ü n n i E ş’a rî g elen eğ in an a ç e rç e v e sin i b elirle m e k le d ir. O . g en el çerçev ey i b elirle rk e n . M u te z ile ile h esap laşarak şöy le d em ek ted ir: M ıflezilcdcn/Kaderiyedcn. genel görüşten sıyrılanların çoğu, arzularına uyarak, önderlerini vc kendilerinden ö m vkilr-

2 1 0 ) llkz

M uhillin M .m i. Guzzılft'ııiıı l> ,ia v ıiııiz n ıi Eleştirisi. Y fık s'4,lisans Icz ı

(M arm ara Ü n iversitesi Sosyal B ilim in liııslılusıı l. İstanbul

s 13

2 1 1 ) Bkz cl lîs'aıi. M akdldı, s .3 0 2 vıl. 2 1 2 ) K ıs. tim k ü rek . M ü ıe r m l M alıahil rs -V v lı libl rl llasaıı rl l s nri. t ahkik. D aıııcl l.ııııa r c ı, B u r u l , 1US7 . s 2 0 2 vd. A yrıca bkz thıı İ m i k , Kifııh I ’stil. B eyru t. 1 0 9 9 . s .8 6 vd.

i

I-II ihIik I /i ıî

82

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ri Laklidc yöneldiler. Kur'an'ı Tanrının yetki vermediği, bir kanıda açıklam adığı. Tanrı elçisi ve geçm iş büyüklerinden aktarılm ayan bir biçim de, kendi görüşlerine göre yorum ladı­ lar. (...) Biri iyiliği diğeri de kötülüğü yaralan, iki yaralıca be­ nimseyen M ecusîlerin görüşlerine uyarak, kulun kötülüğün yaratıcısı olduğunu kanıtlam aya girişliler. Kaderiye Tanrının iyiliği, şeytanın da kötülüğü yarattığını iieri sûrdıi. M üslü­ m anların görüş birliğine vardığı, Tanrının dilediği olur, an ­ layışını yadsıdılar ve "T anrı dilem edikçe siz dileyem ezsiniz" (İnsan suresi; 3 0 ) ayetini reddederek, Tanrının dilediğinin olm ayacağını ve dilem ediğinin de olabileceğini iddia eltiler. Oysa Tanrı, kendisi dilem edikçe bir şey dilcyctneyecegim izi, bildirm ektedir. N itekim şu ayetler bunu gösterm ektedir: “Tanrı dileseydi onlar hirbirieriyie savaşnıazlardı” (Bakara suresi; 2 5 3 ); “dileseydik herkese hidayet verirdik" (Secde suresi; 13); “Tanrı dilediğini yapandır” (Burûc Süresi; 116); Tanrı, elçisi Suayib’in şöyle dediğini bildirm ekledir: “Rahbim iz T a ıın dilem edikçe, zaten sizin dininize dönm em iz söz ko­ nusu olamaz; Kabbimiz bilgisiyle lıcr şeyi kuşaim tşıır” (Aral suresi; 8 9 ). Bu yüzden M u’ıczıleyi Tanrı elçisi-, bu üm m elin M ecusileri olarak adlandırm ıştır. Çünkü onlar M eeusilerin dinini benim seyip, onların görüşlerine uydular. M eeusilerin iddia ellikleri gibi, iyi ve kötünün iki ayrı yaratıcısının oldu­ ğunu ileri sürdüler. Yine onlara göre, tıpkı M ecusîlerin dedi­ ği gibi, Tanrı dilem ese de. kötülükler olm akladır. Tanrının dışında, kendilerine yarar vc zarar vermeye güçlerinin oldu­ ğunu iddia ettiler. Böylece, Tanrının peygam berine olan, “de ki; Tanrı dilem edikçe ben kendim e ne yarar ne de zarar vere­ bilirim " (A raf suresi; 188) sözünü inkâr ederek, K u ran d an ve İslam loplum unun görüş birliğine vardığı şeyden yüz çevirdiler. Rablerıniıı iradesi dışında, eylem lerinin üzerinde kudretlerinin bulunduğunu iddia ettiler. Böylece kendilerini, Tanrıdan daha giıçlu kıldılar.12111

M u ’ıez ilî d ü şü n cey i b ir ö lçü d e sa p tıra ra k Km an a referansla katı b ir d ille e le ştiren vc o n la rı, nasıl m eydana geld iğini ve nc tü rd en so n u çla r d oğ u racağ ın ı b ilm ed ik leri insansal e y lem leri, in san ın k e n d isin in y arattığın ı sö y led ik leri için , on u T a n rı ko2 1 3 ) e l-tV u rl, cl-lh tin cjl Usul al-Divdıır. s .2 2 -2 3 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 8 3

n u ıııu n a y ü k se ltm e k le itham eden E b ü el-H asaıı c l-E ş ‘a rîl2H), T a n rın ın m u tlak k u d retin i ön plana ç ık a rm a k la . T a n rın ın her şey i, “O l" e m riy le özg ü r irad esi, dileği (m e şie t) ve k u d retiy le var e lliğ in i sa v u n m a k ta d ır.12151 O n u n ese rle rin d e . K uran ay etlerin e d ay an ılarak , fâ’ili m u h ta r (ö zg ü r e tk in ) olarak T a n rın ın m u tlak etk in liğ i ve m u tla k k u d reti ü zerin e yaptığı vu rg u lar, ard ılları larafıııd an , ca n lı ve can sız , ik in cil seb e p le rin so n u çla rı ü z erin ­ d eki etk in liğ in in in k â rın a yol a ç m ış tır.12161 B u, M u ’tezilî, doğuş/ lev elltıd , doga/tabial, gizlen m e ve o n a y a çıkm a/küm ün ve zu h u r gibi ku ram ların reddi a n lam ın a g e lm e k te d ir.1217’ E ş 'a r iîıiıı d ü­ ş ü n ce sin e g ö re, evren ü zerin d e tasarru f sa h ib i yegâne e ık in ö z ııc T a n rıd ır; ve h e r şey , o n u n d ilem esiy le v arlık k a z a n m a k la d ır.'21'“ O n u n k ela m i/ ıco lo jik siste m in d e v a rlık , v a ılık b ilim s e l a ç ı­ d an , ü ç ü n cü h alin y ok lu ğ u ilk esi u y a rın ca m a n tık sa l b ir s ın ıf­ lam ay la, ö n c e siz (k a d im ) ve ö n ce li (h a d is ) o la ra k ik iy e a y rılır ve ö n c e li ya da y a ra tılm ış v arlık ev ren o la ra k m ie le n ir .'2,',) Bu b ağ lam d a, o n u n . T a n rı d ışın d a h er şey d iye ta n ım la d ığ ı ev ren in ö n ce siz liğ in i savu n an d ü şü n ü rle rle h esap laşm a iç e ris in e g ird i­ ğini a n ım sa tm a k g e re k ir.'2211’ B u h esa p la şm a d a , s iste m li olm asa da, Löz-ilinek m e ta fiz iğ in in k im i u n su rla rın ın b elird iğ in i sö y le ­ m e k o la sıd ır. N ite k im o n a g ö re , c isim s o n lu d u r ve b ö lü n m e y e n en k ü çü k p arça la rın a d eğ in b ö lü n e b ilir. N a z z â m în A risıo te lc sç i d ü şü n ced e n izler taşıy an a n la y ışın d a id d ia e lliğ i g ib i, so n su z ­ ca b ö lü n m e im k â n sız d ır; zira bu a n la y ış, “B iz h e r şeyi ap a çık b ir k ita p ta s a y m ışız ” (Y asin s u r e s i, 1 2 ) a y e tin e a y k ırıd ır.122" 2 1 4 ) Bkz. Hasaıı A ydın, "İslam 'ın Klasik C ağın da İnsan lııiği-sı vır Iradı* Ö zgürlüğü S o ru n u ", s .7 9 . 2 1 5 ) Bkz. cl-E ş'a rî, tt-lb a n r jl l'siıl ctl-Diyûıtc. s 27 2 l t ı ) Bkz. M aciı f a h r i , Is la m iı Oıriıııılli.sm, s .5 7 . 2 1 7 ) Bkz. H. M. al-A lu sl, Mır P r o b in ıı o ] ( .e r a t ta n in Isla n ıiı

Mımıg/ıl, (a m lııid g e .

19(ı5. s .2 9 2 vd. 2 1 8 ) Bkz. libü el-H asaıı cl-E ş 'a ıi, K ilû b r l-l um tı'fl n - R r c h l a l a l:h I r j-Z ry g rl-BnCn, T lıen log y o j a l-A sh ıirt iyinde, ta h k ik : K. | M vC artlıy, B ey ru l. 1 9 5 2 . s .2 4 vd 2 1 9 ) Bkz. M uhillin Maı il. G azzıl/lîliıı D e te ım in iz m i b lc s ıir is ı, s 14. 2 2 0 ) Bkz. l i b ü el-H asaıı cl-H ş’a ri, R i s â l r f i Is lih s û n r l - H a v z J l H m c l- K r l û m , Mını/ngy <>/ a l - A f l ı 'a r i iyinde, la h k ik : R |. M ıC a rıh v . B ey ru l. 1 9 5 2 , s.41 vd.

2 2 1 ) Bkz. M uhillin M aciı. Guzzıı/lîıiıı D e te rm in iz m i E le ş tir is i, s 14.

84

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

O n c a , so n su z ca b ö lü n m e y i v arsay m ak , so n u o lm ay an ın sa y ıl­ m ası im k ân sız old u ğ u için K ııra n ’a a y k ır ıd ır ."-2’ O , b ö lü n m e ­ yen en k ü çü k p arçay ı k a b u l etliğ i g ib i. K ura ıra referan sla g elip g e çiciliğ e g ö n d erm e yapan ilin e k le ri de k ab u l eder. O n a göre ilin e k le re , s ırr s ü re k li o lm a d ık la rı için ilin e k ism i v erilm iştir. O n c a b u isim le n d irm e , b u lu ta , “Bu b ize yağm u r y ağ d ıracak b ir a rız d ır” (A h k a f s u re si, 2 4 ) ve “Siz g e çici d ün ya m alın ı istiy o r­ su n u z ” (E ııfa l s u r e s i, 6 7 ) a y etin d e m ala araz, yani gelip g e çici şey d en ilm e siy le iliş k ilid ir .'221’ O , b u n u n d ışın d a M u 'ıe z ilî d üş ü n ü rle r c c b e n im se n e n a to m cu g ö rü şü n b aşk a ö ğ e lerin i de b e ­ n im sem iş gibi g ö z ü k m e k te d ir. Z ira o n c a , c isim le r, töz (a to m ) ve ilin e k le rd e n m ey d an a g e lm e k te ve ilin ek le rin ta şıy ıcısı da tö zle r o larak g ö rü lm e k le d ir. C isim le rin bek â/ sü rek lilik ilineğ i ile sü rek li o ld u ğ u n a in a n a n E ş ’a r î'224’, k im i M ıTtezili d ü n ü rü n a k sin e , tabiat k u ra m ıy la , z u h u r vc k ü m ü n k u ram ın a ev ren d e sü rek liliğ i im a ettiğ i için k a ış t çık m a k ta ve “fen â-b ek â te o ris in ­ d e ” ilin e k le rin iki and a var o la m a y a ca k la rın a in a n m a k ta d ır.'225’ N itek im o n u n şö y le ded iği a k ta rılm a k ta d ır: N esne, T anrı onda sürekliliği (b ek a) yaratm ayınca veya sü ­ rekliliği (b ek â) ondan alın ca, var olm ayı durdurur; ilinekler ikin ci zam an dilim ind e yok olur; çü nkü onun da sürekliliği (b ekâ) im kânsızdır. Bir ilineğin yenilenm esi, onun yok o l­ duktan sonra tekrar yaratılm ası yoluyla o lu r.'22*’'

E ş'arî tarafınd an s iste m a tik olm asa da genel çerçev esi o ıia y a k o n an ato m cu an lay ışın vc tö z -ilin ek m etafiziğ in in sis lc m le ş lirilm csin d e köşe taşların d an b irisi k u şk u su z B a k illâ n i’d ir .'227’

2 2 2 1 Bkz. el-h ş'ari, R is a le f i is tih s â li e l-H a v z J i Ihn el-K clü tıı, s .9 2 - 9 3 . 2 2 3 ) Bkz. H -E s'ari. c l- M u k a la i. s .3 7 0 : M uhillin M a m . G azzû li'n in lie le ııt ııııiz m i k l e s (iı isi. s. 14. 2 2 4 ) Bkz. II. M. al-A lusi. T h e Problem o/ C ıv a d a n in Iskımk Tlıoııglıf, s .2 9 2 - 2 9 3 . 2 2 5 ) Bkz. tt. M. al-A lu si, T h e Problem nj C rcn tim ı in İsimim I lin u g lu , 2 9 3 . 2 2 6 ) A. S .V rıu on . İslam Kekimi, s 16 7 . 2 2 7 ) Bkz. İzm irli İsmail H akkı, Ebıi Jiefcır Ihlfcilkmî. Doı ıT-lıinıiıı llalıiyal Ikıkııllesi M e c m u a s ı, İstanb ul. 1 9 2 6 , s. 1 5 6 vıl.; Şuhun Ah D üzgün , Neşe/I ve Işkım E ık ıjo /la n ı ıa G o r e A lla lı-A le m İli,skisi, A n k ara. I9 9 B . s 9 5 vd, M aeiı, G ıujdfl'ııııt U e le ım iııiz m i tz lcsıirisi. s. 1 1 5 -2 0 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 8 5

B â k illân î, ö n cü sü E ş'a ıi g ibi, v arlık ları v a rlık b ilim stl/ o n lo lo jik açıd an ö n c c siz (k a d im ) ve ö n ce li (b a d is ) o la ra k ikiye a y ırm a k ­ la; ö n ce siz v arlığı, b aşlan g ıcı olm ayan v arlık o la ra k tan ım lay a­ rak T an rı ile özd eş k ılm a k la d ır.1“ 15’ O na g ö re. T a n rın ın d ışında ö n ce siz b ir v arlık b u lu n m am a k la d ır. T a n rın ın d ışın d aki varlığı, yani evreni im leyen ö n ce li varlık ise. y a ra tılm ış olan ve yoklan var ed ilen v arlık lara g ö n d erm e y ap m ak tad ır/ “ " ’ O n u n dünya gö rü şü n d e, ö n ce li v arlık lar to p lam ı olan evren üç lü r v arlık tan o lu şm ak tad ır. B u n ların ilk i, b irey sel töz (c e v h e ri fe rd ); İk in cisi, tö zlerin b irleşm esin d e n o lu şan c isim ; ü ç ü n c ü sıı ise , b irey sel Löz ve cisim ile b irlik te var olan ilin ek lerd ir/ 2'1” O n c a cisim , tö zlerin b irleşm esin d e n m eyd ana g e lm e k te d ir; lö z ise. ilineği k ab ııl eden ve yer kaplayan şeye işa ıc i e tm e k le d ir/ 2' " B â k illâ n i’yc g öre, ilin ek , töz ve cisim lerd e var o lm a k la , o n la ­ rın sü rek liliğ i, tıpkı E ş'ari’n iıı iddia etliğ i g ibi. T a n rın ın sü rek li yaratm asın a d ay an m ak tad ır. Yani ilin e k le r, kim i M u 'ıez ilî d ü şü ­ nü rü n iddia etliği g ibi, ne cisim vc tö zlerin d o ğ a la rın ın b ir ü rü ­ nüdür ne de kendi b aşın a b ir sü rek liliğ e s a h ip tir.12“ 1 T ö z le rin vc cisim lerin sü rek liliğ i ise, E ş'arî’nin ileri sü rd ü ğü g ibi, bekâ/ s ü re k lilik ilineği ile olm ay ıp , h a re k e t, h a re k e tsiz lik , b irleşm e vc ayrılm ad an ib aret olan o lu ş ta rz la rın ın (k e v n ) y aratılm asıy la m eyd ana g e lm e k te d ir12" 1T ö z le r ve cisim le r, a n c a k o lu ş tarzları nın yaratılm asıy la sü rek lilik k azan ırlar. B â k illân î, an ılan lö z -ilin e k m etafiziği vc a to m cu d ünya g ö ­ rü şüne d ay an arak , ev ren in ö n ce li o ld u ğ u n u k an ıtlam ay a ça lış­ m aktad ır. B u n u y ap ark en , tem el çık ış n o k ta sı o la ra k ilin ek lerin varlığı ve ö n ce li old u ğ u n u tezin e d ay an m ak tad ır. B ilgikuram sal/ e p iste m o lo jik an lam d a o n u n d ayanak n o k ta sı basil g ö z le m le ­ ridir. O n ca b iz, cisim le rin , d u ru rk en h a re k e te g e d iğ in i ve ha-

2 2 8 ) Bkz. M uhillin M.u il, G uzcıi/iîuıı I h le ım m iz ın i Ir.lestirisi. s. 15 2 291 Bkz. Hâkillâııi, K ildi) r l-T c ıııh id , s. 16 , Bâkillâni. r l-lm u /, s .1 7 2 3 0 ) Bkz. Bâkiliâııi. Kitdh e l- lc m h id , s. 16 ; Bâkillâni, r l- lm d j, s .1 7 . 2 3 1 ) Bkz. Bâkillânî, Kinli) t:ı- /cınlıltl, s. 16: Bâkillâni, c l- l ıı« i/. s. 17. 2.32) Bkz. Bâkillânî. Kıtdh et-Tem hld. s. 17. 2 3 3 ) Bkz. H. A. WnlİM>n. K eld in E r ls r /r le r i. s .5 2 7 ; M illim in M a ııl, (ia z z ü li'n iıı Drlee ıııiıiizıııı t l e s l i r ı s i . s. 15.

86

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ıe k c t h a lin d ey k en d u rd u ğ u n u ve sü rek li d eğ işikliğe uğradığını g ö z le n ıle m e k te y iz .'2H’ A caba b u n u n ned eni ned ir? B â k illâ n î’ye g ö re, bu d u ru m u a çd d am ak için iki m an tık sal d u ru m sö z k o n u su d u r, ilk i, cism in k en d iliğ in d en d oğası gereği h a re k e t e ttiğ in i s ö y le m e k ; İk in c is i ise, h a re k e tin c ism in d ışın ­ da b ir b a şk a n e d e n in in o ld u ğ u n u ileri sü rm e k tir. İlk s e ç e n e k , o n c a g e çe rsiz d ir; çü n k ü , c isim k en d iliğ in d en h a re k e t ed ecek o lsa , o n u n d u rm ası m ü m k ü n d eğ ild ir; a y rıca ca n sız la rın e y le m ­ lerin in olm ad ığ ı b ilin m e k te d ir. Bu d u ru m d a ik in ci s e ç e n e k geç c rlid ir; şu hald e, cism in h a re k e t e tm esi ve d u rm ası b ir n e d e n ­ d en d o la y ıd ır ." 55’ A ynı u sla m la m a y ı, tüm ilin e k le re g en elley en B â k illâ n î’ye g ö re, h a re k e t ve h a re k e ts iz lik , b irleşm e ve ay rılm a d u ru m la rın ın art ard alığ ı, ilin e k le rin y a ra tılm ış o ld u ğ u n u g ö s­ te rm e k te d ir. Z ira n ed en sel s ü re ç s o n s u z ca g eriy e g id em ez. İli­ n e k le r, y a ratılm ışsa , töz ve c isim le rin de y a ra tılm ış olm ası g e re ­ k ir. Z ira B â k illâ ııi’ye g ö re, ö n c e li olan şey lere m ahal olan ya da ö n ce li şey lerd en y o k su n olm ay an şey d c ö n c e lid ir .'256’ 5u h a ld e, tö z, cisim ve ilin e k le rd e n m ey d an a g elen ev ren ö n c e lid ir v c o ö n c e li o ld u ğ u n a göı c o n u n b ir y a ra tıcısı o lm a sı g erek ir. Z ira ö n ­ ce li o la n ın y a ratıcısı o lm a d a n var olm ası im k â n sız d ır.'257’ G ö z ­ lem le b iliy o ru z k i, her k ita b ın b ir y a z a rı, h e r b iç im in b ir b içim le n d iric is i, h er b in a n ın b ir u sta sın ın b u lu n m a sı z o ru n lu d u r.'258’ O şö y le d em ek te d ir: Ö nceli varlıkların, uyum lu b ir yapıda, sırayla ortaya çıkm a­ ları ve cisim lerin her türden bileşim e (ıe rk îb ) yetenekli o l­ d ukları lıaldc, beli bir biçim d e varlığa gelm eleri, iradesiyle onları düzenleyen öncesiz bir varlığa işaret etm ekled ir.12’“’

A caba, n e sn e le r d ü n y asın d a g ö z lem led iğ im iz , ö n celi v a rlık ­ ların eylem leri ö n ce li v a rlık la ra m ı, y ok sa b aşk asın a mı a ittir? 2 3 4 ) Bkz. Bâkıllâni, Kildi» c t-T e m lıid , s. 18. 2 3 5 ) Bkz. Bâkillânl, Kildi» c l- 1 cın lıid , s. 1 8 -2 2 . 2 3 6 ) Bkz. Bâkillânl. Kildi» e l- T e m h id , s .2 2 . 2 3 7 ) B k z . Bâkillânl. Kildi» c t-'Ic ın lıid . s .2 2 -2 3 . 2 .38) Bkz. Bâkillânl, Kildi» c t-T c ın lıld . s .2 3 2 3 9 ) Bâkillâni, Kildi» c t-T c ın lıld , s .2 3 .

KELAMI GELENEK; NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 8 7

B âkillân l bu so ru y a y an ıl v e rirk e n , ö n ce siz ve ö n ce li varlık a ra ­ sınd a koyd u ğu ayrım ı d aha da d e rin le ştirm e k le d ir. O n a g öre, ö n ce li v arlık ların h erh an g i b ir ey lem i olam az. Ç ü n k ü k en d ileri y aratılm ışlard ır ve ö n ce li o la n la r b ir şey y a ra la m a z la r."'"” A yrıca b ir eylem o rtay a k oy m ak için ö z n e n in d iri, b ilg ili vc k u d retli o l­ m ası g e rek ir; oysa ö n ce li v arlık lard an b ir k ısm ı ca n lı d eğ ild ir, bir kısm ı ise, şu an can lı o lsalar da g e çm işle ca n lı olm ayan ölü lerd ir. O n la rın ö zn e o ld u ğ u n u varsaysak ve k en d i b en z e rlerin i yarata­ b ile ce k le rin i ileri sü rse k , bu sav o n la rın k e n d ilerin i de yaratab i­ lece k le ri an lam ın a g elir. O y sa bu , ö n ce li o la n la rın e y lem lerin in ön ce li old uğu an la m ın a g e lir ve so n su z ö n c e lile r d iz isin e yol açar ve teselsü lü n im k â n sız lığ ı ilk esiy le çe lişir. O h a ld e , evrend e ıek e tk in özn e vard ır; o da ö n ce siz olan T a n r ıd ır ." 4" Bu ö n ce siz olan T a n rı e y lem lerin i nasıl g e rç e k le ştirm e k te ­ dir? B â k illân î, ö n cü s iı E ş'a rî g ib i, T a n rın ın fail-i m u h ta r (ö zg ü r ö z n e ) olm ası g erek tiğ in i ileri s ü rm e k te , M u te z ile ve İslam fi­ lo z o fların ın ileri sürdü ğü g ibi, ey lem in i z o ru n lu lu k la yapan b ir T anrı im g esin e k arşı ç ık m a k ta d ır."42’ O n c a özg ü r irad eye sahip olm ay an tek y ön lü ve z o ru n lu lu k la işleyen ö n ce siz b ir tab iattan, zo ru n lu lu k la ö n ce li olan evrenin varlığa g elm esi olan ak sızd ır. O n a g ö re, T a n rın ın e y lem lerin i z o ru n lu b ir n e d e n -so n u ç ilişk isi içerisin d e d eğ e rlen d irm e k . T a n rın ın en iyiyi yapınası gerek liğ in i ilc ıi sü rm ek , T a n rıy ı ve T a n rısa l k u d rcıi sın ırla m a k an lam ın a g e lm e k te d ir."45’ O n ca T a n rın ın ey lem d e b u lu n m a sı için b ir n e ­ den de b u lu n m a m a k la d ır."44’ B âk illân î, ev ren d e h er şey i, s ıc a k lık , so ğ u k lu k , y aşlılık ve k u ru lu k gibi n ite lik le rle açık lay an d eh ri lilo z o lla n da e le ştir­ m e k te 1243’, an ılan n ite lik le ri ilin e k o la ra k kabu l ed ip , ilin ek lerin h erh an g i b ir e tk in liğ e sah ip olm ay acağ ın ı ileri sü rm e k le d ir. Zira 2 4 0 ) Bkz. B âkillânî. Kildi» rl-Trm lıfd. s 2 3 . 2 4 1 ) Bkz Bâkillânî. Kildi» c t-T c n th ld , s .2 3 -2 4 . 2 4 2 ) Bkz. M uh illin M a d l, G a?zdll'm ıı D a c ım ıııiz ın i Eleştirisi, s. 17 vd. 2 4 3 ) Bk2 B âkillânl, Kıhil» a - î c n ı l ı l ı l , s .3 4 -3 6 . 2 4 4 ) Bkz. Bâkillânî. Kinli» c t-T c ın lıld , s .3 1 . 2 4 5 ) Bkz. M uh illin M acii. G tızzdll'n in D a n m iııiz m l E le ş tir is i, s. 17.

88

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

o n ca , d aha ö n ce de dile g etird iğ im iz g ib i, ö n ce li olan v arlık lar, h erh an g i b ir e tk in liğ e sa h ip olm azlar. E ğ er an ılan n ite lik le rin ö n ce siz old u ğ u ileri sü rü lü rse , bu d uru m d a B â k illâ n î’ye g ö re, ev­ ren in ö n ce li old u ğ u ilk esin d en yola ç ık ıla ra k , zo ru n lu tabiatlara sah ip olan ö n ce siz b ir v a rlık ta n , ö n cc lile rin m eydana g elm esin in m ü m k ü n olm ad ığı ilkesi ileri s ü r ü le b ilir.'2” '1 C isim lerd e g ö zlem led iğ im iz fa rk lılık la rı, k en d ilerin e ilişen ilin e k le rin fark lılığ ın a bağlayan ve ilin ek le rin sü rek siz liğ in i sa ­ vu nan B âk illân î'y e g ö re, c isim le r arasın d a g özlem led iğ im iz n e­ d en sel ilişkileri n asıl a çık la m a k g e rek m ek ted ir? O , bu ilişk in in filo zofların ve levellüd/doğuş k u ram ın a in an an kim i M u îe z ilî d ü şü n ü rü n sand ığı g ib i, z o ru n lu olm ad ığını sö y lem ek te ve savı­ nı iki tem ele d ay an d ırm ak tad ır. İlk i, ö n c e li v arlık la rın ve ca n sız la rın b ir eylem i olm az; İk in cisi ise, g ö zlem in z o ru n lu lu ğ u k an u lay am ay acag ı sa v ıd ır.'“ 7’ D aha so n ra G azzâll tarafın d an da k u lla n ıla ca k olan bu sav la rın '-”11 İk in cisi k on u su n d a B â k illâ n i'n in iddiası o ld u k ça ilgiye d eğerd ir. O n a g öre, ateşin y a k ıcılığ ın d a n y an m an ın , şarab ın e tk isin d en sarh o şlu ğ u n m eyd ana g eld iğ in in d u yu lar yoluyla zo ru n lu olarak b ilin d iğ in i sö y lem ek , b ilg isiz lik te n b aşk a b ir şey d eğild ir. Zira o n ca , g özlem in b ize gösLerdiği tek şey . etk iy e uğradığını d ü şü n ­ d üğü m üz cism in d eğ işm esid ir. Bu d eğ işim e, k im in ve n ey in n e­ d en o ld u ğ u n u g ö zle m le m e k olası d eğild ir. B âk illân î'y e g öre bu d uru m a n ca k , d erin in cele m e ve a ra ştırm ay la b ilin ir. D erin in ­ ce le m e ve araştırm a ise, bu b ilerin n e d en in in M u îe z ile n in iddia e lliğ i g ib i, n e tabii/doğal b ir eylem ne de ıcv cllü d eden/doğan b ir eylem old u ğ u n u g ö s te rir.'2”" Ö n ce li v arlık ların b ir el k in liğ i o l­ m az, evrend e g ö zlem led iğ im iz tüm ey lem ler, özgü r irade sahibi ve m u tlak kud ret sa h ib i T a n rın ın ü rü n ü d ü r. M u tezileyi e le ş ti­ rerek tabii/doğal e y lem ler ile doğan e y lem ler arasınd a ayrım y a­

2 4 6 ) Bkz. Bâkiliâııi, K İ (âl) ct-TemhlcI. s. 3 7 -4 0 . 2 4 7 ) Bkz Bâkillâni, Kiltib e l - î'cııthfıi, s .4 0 . 2 4 8 ) Bkz.M ıtlıtllin M aciı. G licîiİİIî i İii Dcfı'imiııizım (: l< s/ıris'i. s. 18. 2 4 9 ) Bkz. Bâkillâni. Kllıılı cı ie ııılıld , s.4 4 - 4 5 : M uhillin Maı ıl. G azzâli'ınıı L iılın m ııizıııi /:lı'S(iıisi, b. 1 1 8 -1 9 .

KELAMI GELENEK; NEOEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

pan B âk illân i'y e g ö re, M u’tcz ilcn in ileri sürdü ğü g ib i, n ed en ve son u ç arasın d ak i ilişk i z o ru n lu değild ir. E v ren d e g özlem len en düzeni ç o ğ u n lu k la g e rçek le şe n eylem i im leyen â d a leo risin e d a­ yandıran B â k illâ n î, n ed en sel ilişkiyi T an rısal âd eıe b ağ lam ak la, o özgür b ir v arlık old u ğ u için n cd e n -so tıu ç ilişk isin in zo ru n lu o l ­ m ayacağını ileri sü rm ek le d ir. O n ca , T an rı â d etin d e d iled iğind e d eğ işik lik yap ab ilir ve m u cizevi o lay lar m ey d ana g e tire b ilir Şu hald e, B â k illân i nin evren im g esin e g ö re. T a n rı ev ren e lıer an m ü d ah ale çim e k te , o lu rlu k (ic c v îz ) k u ram ı çe rçe v e sin d e a k ­ len im kân sız olan şey ler h ariç, her şey i, d oğru d an o m eyd ana g etirm ek ted ir. Z ira o, her şey in y a ra tıcısı old u ğ u g ib i, şevlerin sü rek liliğ in in de kaynağ ıd ır. B u d ü şü n ced en h a re k e d e , m u cizeyi leın ellen d irm ey e çalışan B â k illâ n î'2’" , k en d in d e iç-işley işi olan, ned enin so n u cu n u z o ru n lu kıld ığı bir evren im g esin e k arşı çık m akıa(2,2!, b o y lc c c T a n rısa l tem eld e y ap ılan an in d eterm in ist bir evren m o d elin d e karar k ılm ak lad ır. B â k illâ n i'n iıı ortaya koyd u ğu bu lö z -ilin e k m etafiziğ in e dayalı sü reksiz ve in d e te rm in ist evren a n la y ışın ın h em en h iç d eğ işik lik yap ılm ak sızın 12’11, d ah a so n ra k i E ş’arî d iışü n ü rle rce b e n im s e n ­ mesi o ld u k ça ilgiye d eğerd ir. Sözgelim i G azzâlîT ıiıı ö ğ retm en i ve Dağ’m d ey işiyle “o n u d erin d en etk iled iğ i a n la şıla n " C ü v c y n î" ’",

2 5 0 ) llkz. ilâkilluni. Kildi) e l-'le m ltid . s. I 3 2 -1 3 5 . 2 5 l ı llkz. Bâkıllâııi. Otağcın Uslu O la y la r vc A r a la r ın d a k i F a r k la r IM ıır iz ı. K e r a m e t. S ih ir ) , Ç cv . Adil Hclıck, Rağbet Yayınları. İstanbul. 1 9 9 8 . s 17 vd 2 5 2 ) llkz. BâkılUıni, Kildi) c t- le m h i d , s . 3 0 0 2 5 3 ) N itekim C u \ eyııın iıı au n ııcu anlayışını h ed eleyen M uhillin Maeil söyle d e ­ m ekledir: “Es'arl a to m cu lu ğ u . G azzâlI’nın bocası o lan C ü v evıu ile birlikle daha sislcn ıaıik bir d u n u n a g elm iştir. A n cak leıııel ilkeler açısın d a n . C ıivry n î’ııın d ü şü n celeri Bâkillânî ile pek lazla farklılık arz eln ıem ek lcd it ' M uh illin M.ıcil, Grızsdll'ıım D elınıı/ııizm i E l e ş t i r i s i , s .2 0 . Kakaı hu yargıdan yola çık arak Cuvcv ni ııııı L ş a r i ekole h içb ir özgıin kalkışı olm adığı gibi biı so n u ca ıılasılm anıahd ır Zira oııuıı laıırısal niteliklere yaklaşım ı, iıııkâıı m cializiği vh ekol a çısın d an üzgün katkılar içerm ek led ir. Bkz. M ural M em is, ' lis'ariliğe Yaplığı Kalkılın Bakım ında lihû’l-M eâlı el-t'.ûveyııi”. Kelam A raştırm aları. 7 /1 . O cak 2 0 0 9 , s .9 7 - 120 2 5 4 ) Bkz, M elııııel Dağ. İm â m c l-H rııeıııcvıl d-Ç.ıivevıılııiıı Alem ve A lla k C,
90

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

tıp kı B â k illân î g ib i, varlığ ı v a rlık b ilim se l/ o n io lo jik a çıd a n önceli/ kad im ve öncesiz/hadis o la ra k ikiye a y ıra ra k '2551, ö n ce siz varlığı T a n rı; ö n ce li varlığ ı ise . T a n rın ın ö z ü ve n ite lik le ri d ışın d a kalan s ın ırlı c isim le r, s o n lu p a rça la r, ilin e k le r vb .y ı içere n h e r şey diye tan ım lad ığ ı e v re n le ö z d e ş le ş lirm e k le d ir.(25<,, C ü v e y n fy e g ö re, ev re n d ek i v a rlık la r, töz ve ilin ek lerd en m ey ­ d an a g e lm e k led ir. O n c a lö z , b ir m ah alle m u h ta ç o lm ay an , y er işgal ed en ve h acm i o la n h e r şey d ir. İlin e k ise , ö n ce li ve gelip g e çic i olan şey leri ifad e e tm e k te d ir.1257’ O , tıpkı B âk illân i g ib i, ev ren in ö n c e li o ld u ğ u n u g ö ste rm e k iç in , ilin e k le rin ö n ce li o l­ d uğu ö n cü lü n e d ay an m ak la ve tö z ü n ö n ce liğ in i te m ellen d irm ek için d e, “Ö n ce li olan şey le rd en y o k su n olm ay an şey ö n ce siz o la ­ m az” ilk e sin e d ay a n m a k ta d ır.'258' C ü v ey n l’n in , varlığı sü rek li o l­ m ayıp , tö zle k aim o la n , re n k , tat, k o k u , h ayat, ö lü m , kudret g ibi m ânâlar/ ned enler d iye tan ım lad ığ ı ilin ek le ri k a n ılla y ışı, g ö z le m ­ led iğ im iz d eğ işim lere d ay an m ak tad ır. O n c a , h a re k e tsiz lik h a lin ­ d e b ir tö z, h a re k e t e ttiğ in d e , b u değişim i b elirley en b izzat tözü n k e n d isi o lm ay ıp , töze e k le m le n e n , o n d a n fark lı o la n b ir -şeydir. Bu b elirle y ici töz d eğ il, on d a d eğişim yaratan ilin ek tir. O n a g ö re, d uran b ir töz h are k e t e ttiğ in d e , ond a b ir h arek et m eyd an a g e l­ m iş olu r. Bu ise, on d an h a re k e tsiz liğ in y o k old uğu a n la m ın a g e ­ lir. İşte l)iı h a re k e t o n u n ö n ce li old u ğ u n u n d elilid ir. Z ira ö n ce siz o lan d a değişim o lm a z .'25'1' B â k illâ n î’d en farklı o la ra k , felsefi e tk ile rle bir im kân m etafiziği g eliştiren C ü v e y ııîy e g öre, ö n ce siz -ö ııc e li ay rım ın a paralel o la ­ rak v arlık ları, m an tık sa l a çıd a n , m ü m k ü n , zo ru n lu ve im k ân sız o larak üçe ay ırarak ele a lm a k da o la sıd ır.'21"’’ O n u n d ü şü n ce sis­

2 5 5 ) Bkz. M uhillin M a ııl, G azziili'n iıı D e te rm in iz m i Eleştirisi, s .2 0 . 2 5 6 ) Bkz. C ü v cy n l, K ilû b r l-lr ş û d , s .3 9 . C ü v cy n l, f M k h lc ıiı-N izâııııyvc, M ÜIV Y a ­ yınları, irs. s .1 6 . 2 5 7 ) Bkz. C üvı-yni, K ilû b e l-lr ş û d , s .3 9 - 4 0 ; M clııncl D ağ. im âm e l- H ıim n e y n r lC û veyn i'n in A lem vc A lla h G ö r ü ş ü , s.21 vd 2 5 8 ) Bkz. C ü v cy n l. K ilû b e l- lr ş â d , s . 3 9 - 4 1 ., C ü v cy n l. cl-A ltldr c n -N iz û m iv y e , s. 1617. 2 5 9 ) Bkz. C û v cy ııî, K ilû b c l- lr ş û d , s .4 0 - 4 1 ; C ü v cy n l. c l-A k id c eıı-N ijâıııiy v c , s. 1 6 -1 7 2 6 0 ) Bkz. M uhillin M aciı, G a z z â ll'n in D r lc r m in iz m i E leş tir is i, s .2 1 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 9 1

tem in d e m ü m k ü n , varlığı ve y ok lu ğ u k o n u su n d a a k len bir ç e ­ lişki b u lu n m ay an varlık ları dile g e tirm ek le d ir. S ö z g elim i on ca, b ir b in a var o la b ilir de o lm a y a b ilir de, y in e tözü n şu yön d e değil de bu yön d e b u lu n m a sı o lasıd ır; h er iki d u ru m da m an tıksal bir çelişk i g e rek tirm ez. O ysa im k ân sız varlık b öy le d eğ ild ir; on u n varlığı ak len o lu rsu z d u r. S ö z g e lim i, z ıila rııı b irleşm esi, cism in aynı and a b ir m ekân a h arek et ed erk en b ir b a şk a sın d a h a re k e t­ s iz lik h alin d e olm ası ak len im k ân sız kaL egorisind ed ir. Z oru nlu varlık ise, y oklu ğu im k â n sız olan v a rlık tır; sö z g e lim i, ev ren in bir var e d ic isin in b u lu n m a sı. T a n rın ın e y lem leri için b ilg i, irade ve k u d re t sah ib i olm ası a k len zo ru n lu h ü k m ü n d ed ir. C ü vevni'ye g ö re, evren d eki h er şey , a k len im kân d a h ilin d e d ir ve evrenin vc evreni m eyd ana g etiren c isim lerin o ld u k la rın d a n b a şk a türlü olm aları aklen im k ân sız değild ir. Su h a ld e, o n c a evren b ir bütü n o la rak , m ü m k ü n v arlık k o n u m u n d a d ır. O n a g ö re, b irç o k tarzda var olm ası m ü m k ü n olan bu evrenin şu and a old u ğ u şek ild e var o lm a sın ı g e rek tire n z o ru n lu ve ö n ce siz b ir b clile y ic iy e (m u h ass ıs ) ih tiy aç d uyd uğu a çık tır/ -'’11 A caba ih tiy a ç d u y u lan bu be­ lirle y ici nasıl b ir v a rlık tır? C ü v ey n î, ta rtışm a sın ı bu bağlam da g e liştirm ek te ve ü ç o la sılık ta n söz e tm ek ted ir. ilk o la sılık , bu b e lirle y icin in , s o n u cu n u z o ru n lu kılan bir neden o lab ileceğ i ih tim a lid ir. İk in cisi, la b ia ıç ıla rın anlad ığı a n ­ lam da b ir tabiaı/doğa o la b ilir; ü ç ü n cü o la sılık ise, b u b elirley i­ c in in faili m u h tar (ö z g ü r e tk in ), ö n ce siz b ir varlık olm asıd ır. C ü v e y ııfy e göre ilk o la s ılık g e çersid ir; ç ü n k ü , b e lirle y ic i, neden gibi kabul ed ilece k o lsa, bu n e d en in ya ö n c e siz ya da ö n celi o l­ m ası gerekir. Ö n ce siz olam az; zira bu s e ç e n e k ev ren in de ö n c e ­ sizliğin i g e rek tirir. O y sa ev ren in ö n ce li old u ğ u g ö z lem sel olarak , evrend e m eyd ana gelen d eğ işim lerd en d olayı a p a çık tır. N edenin ö n ce li o ld u ğ u n u n ileri sü rü lm esi de im k â n sız d ır; bu da teselsü ­ lün im kân sızlığı ilk e sin e a y k ırıd ır. E vren in b e lirle y icisin in tab i­ at/doğa old u ğu da ileri sü rü lem e z ; bu da ev ren in ö n cesiz liğ in e 2 6 1 ) Bkz. C ü v cy n l, r s -S û m iI /1 INıil al-U lıı, N eşr. A. S. cıı-N cşşâr vc d iğ erleri, İsken­ d eriye, 1 9 6 9 , s .2 6 3 v d ,; C ü v eyn î, r l- lr s û d , s.4 9 ; C ü v eyn î, r l-A lıid r cıı-N iîûm ivvc, s .2 0 . M clım el Dağ, İm a m ı' l- H a m m y n rl-C ü v ey n l'n in Alem vr A lla h G örü sü , s .1 6 9 - 1 7 0 .

92

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

yol açar. Şu hald e, on a göre d oğ ru se ç e n e k , evrenin b e lirle y ic i­ s in in faili m uhtar/özgiir etk in ö n ce siz b ir varlık ok lu ğ u d u r/ 262' C ü v ey n î’ye g ö re, m ü m k ü n v a rlık k a teg o risin e giren ev ren d e­ ki h e r şey T a n rın ın d oğru d an ey lem id ir. T an rı, o n ca , o lu rlu k (le c v ız ) kuram ı g ereğ i im k â n sız olm ayan h er şeyi y aratab ilir. İm k ân sız, m an tıksal çe lişk i b a rın d ırd ığ ı iç in . T a n rın ın k ııd reıi d ışın d ad ır ve bu yü zd en , im k â n sız ın y ok lu ğ u z o ru n lu d u r/ 261' A cab a

m üm kün

v a rlık

k a te g o risin d e

g ö rü le n

vc

a k len

im k â n s ız lık d ışın d a h e r şeyi y a p a ğ ı ile ri sü rü le n T a n rın ın k o n tro lü n d e k i

bu

ev ren d e g ö z le m le d iğ im iz d ü z e n in

nede­

ni n ed ir? C ü v ey n î d ü zen k o n u s u n d a iki tem ele d a y a n m a k ta ­ d ır; b u n la rd a n ilk i, T a n rın ın b ilg isi, İk in cisi ise , B â k illâ n î’de de k a rşıla ştığ ım ız T a n rın ın b ilg isin e b ağ lı s ü re k li y a ra tm a sın a d ay an an â d etid ir. Â d et te o ris i. T a n rın ın b ir şeyi y a ra tm a sın ­ d ak i o lağ an d ü zen e g ö n d e rin e y a p m a k la d ır ve varlık b ilin ısel/ o n to lo jik sah ad a b ir şey in d iğ e rin i g e rek tird iğ i a n la y ışın ı yad ­ s ım a k ta d ır. Ç ü n k ü b ö y le b ir şey i k ab u l e tm e k , b ir d iğ er d ey iş­ le, ev ren d e d oğal n e d e n le rin ve g ü çle rin v arlığ ın ı o n a y la m a k , C ü v c y ııî’ye g ö re, o n la rın ya ö n c e s iz ya da ö n ce li o ld u k la rın ı o n ay lam ay ı g e re k tirir. B u n e d e n le r ö n c e s iz o ld u k la rı ta k d ird e , s o n u ç la r ın ın da ö n c e s iz o lm a sı g e re k m e k te d ir. O y sa b öy le b ir şey , e v re n in v arlığ ın ın m ü m k ü n old u ğ u g ö z le m le b ilin d iğ i için im k â n sız d ır. Bu n e d e n le rin ö n c e li o lm a la rı h a lin d e ise, h e r ö n ­ c e lin in b ir y a ra tıcısı o la ca ğ ın d a n so n su z s e rile rin ortay a ç ık m a ­ sın a y ol a ça r ki. bu da, e v re n in h iç b ir zam an g e rçe k le şm e y e ce ğ i a n la m ın a g elir. O ysa fiile n ev ren g e rç e k le ş m iş tir.l2<’HI Ö le y a n ­ dan n e d e n -so n u ç iliş k is in i z o ru n lu sa y m a k , âd etin y arılm ası a n la m ın a g elen m u ciz e y e de o la n a k b ıra k m a m a k ta d ır.12651 Şu h ald e , e v ren d ek i h er şeyi T a n rı y o k la n var e tm e k le , b iz im iki şey a ra sın d a z o ru n lu g ib i g ö rd ü ğ ü m ü z iliş k i, h irin in d iğ erin i 2 6 2 ) Bkz

C u v cy n i. rs-5ûm il j I U sûl « /-D in . s .2 6 3 vd ; C u v cy n i, c i-lışıij, s.4 6 - 5 0 ;

C .üveyni, il-A k l< h : cıı-N izdnıivve. s . 20. 2 6 3 ) Bkz. M ehm et D ağ. İm â m c l - l l a r c mcyıı cl-C üvcyııi’ııııı A laıı ve A lla h Gvntsıı, s. 141 vd. 2 6 4 ) Bkz. C u v cy n i, r $ -$ â m il f i U sû l cd-Diıı, s .2 3 8 vd. 2 6 5 ) Bkz. C u v cy n i, ı l-A k id c a ı- N iz a ın t y y c , s.6 5 .

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 9 3

z o ru n lu o la ra k g e rek tird iğ i b ir n e d e n s e llik b a ğ ın tıs ı o lm a y ıp . T a n rın ın âdeti u y arın ca o n la rı b irlik te y a ra tm a sın d a n doğan b ir d u ru m a işa ret e tm e k te d ir. O n c a T a n rı, faili m uhtar/özgiir e tk in old u ğ u iç iıı, d iled iğ in d e â d etin i d e ğ iş tir e b ilir vc m u cizev i e tk in lik le r m eyd an a g e tir e b ilir .af,M T ip o lo jik y ak laşım la ird eled iğim iz üç E ş'arî d ü şü n ü r de, g ö ­ rü ld üğü g ibi, n e d e n -so n u ç , şa rl-şa rılı gibi kavram lara yer verse­ ler d e, m an tık sal sa h a b ir k en ara b ıra k ılırsa , varlıkbilim sel/ ontolo jik sahad a n ed en in so n u cu n u z o ru n lu k ıld ığ ı anla) ışına karşı çık m a k ta d ırla r. O n la r bu zo ru n lu lu ğ u yad sım ak için lö z -ilin e k m etafiziğ in e d ay a n m a k la , aralarınd a kısm i fa rk lılık la r bulunsa da, can sızların eylem i olam az, ilin e k le r ö n ce li ve sü rek siz d ir, ö n ­ celi o lan ların e y lem leri de y a ra tılm ıştır, evrend e ıck etk in özne T a m ıd ır, g özlem ned en in so n u cu n u zoru n lu k ıld ığ ın ı kam tlay aıııaz gibi ilk e le r ileri sü rm ek ted irle r. O n la rca , evrend e g ö z le m ­ led iğim iz n e d e n -so n u ç arasınd aki ilişk i, T a n rın ın b ilg isi, iradesi ve ku d retiyle art arda ya da yan yana yarattığı ilişk ileri im leyen T a n rısa l âd etin b ir so n u cu d u r ve bu arı ard a ya da yan yana ya­ ratm a bizde n ed en in so n u cu n u z o ru n lu kıld ığ ın ı sanısı d o ğ u ­ ru r; ne var ki bu san ı b oş b ir sam d ır. N eden s o n u cu n u zoru n lu kılam az; çû ıık ü an ılan an layış, m etafizik d ü zlem d e. T a n rıy ı s ı ­ n ırla m a k ta , m u cizeye olan ak b ıra k m a m a k ta , fiziksel düzlem de ise. can sız cisim lerin e y lem lerin in old uğu d ü şü n cesin i kabule yol a çm ak ta d ır. O ysa b u n ların h içb irisi. îsla m i öğreti açısın d an kabul ed ileb ilir d eğild ir. A caba bir kelam e k o lü o la ra k M â lu rîd îlig in iliş k is in e b a k ış ı, E ş'a rile rd en

farklı

ııe d e n -so ın ıç

m ıd ır? G e lin .

E ş îırîle rc

u y gu lad ığım ız lip o lo jik y a k la şım la , o n la rın da an ılan k oııu y a yak la şım la rın ı o rlay a koym aya ça lışa lım . K a n ım ız ca o n la rın y a k la şım la rın ı o rla y a koy m ak İslam d ü şü n ce tarih i açısın d an ö n em ta şım a k la d ır, zira yer y er o n la rın E ş'a rîlc rd e ıı farklı, kim i k o n u la rd a tam am en özgü n b ir kelam i g e le n e k g e liştird ik le ri ile ­ ri sü rü lm e k le d ir.

2 6 ö )B liz . M ehm et Dağ, lım ım ı'M lıın'm rvn ı l - t ını vıılîıin Alrııı i r .Ulıi/ı (iArıisıı. s .l -H vıl.

94

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

1.4. Mâturîdîlik; Töz-ilinck Metafiziği Temelinde, Mu’tezilî Anlayışların ve Tabiatçı Kuramların Reddi E b û M an sû r e l-M â tu rîd î'n in (ö. 9 4 4 ) ö n cü lü ğ ü n d e gelişen M âtu rîd îlik e k o lü , d aha b aşlan g ıçtan itib a ren , tö z -ilin ek m eta fi­ ziğini kabu l e tm iş gibi g ö z ü k m e k te d ir. N itek im e k o lü n ö n cü sü M âtu rîd î, K il â b et-Tev/ıîd'inde ço k siste m a tik olm am ak la b irlik ­ te, evren in önceliliğ in i/ y araıılm ışlığ ım k a n ıtla m a k için an ılan m etafiziğ in tem el ilk le rin e d a y a n m a k ta "67’, evren in ö n ce siz o l­ d u ğ u n u sav u n an , ta b ia tçı, clehrî d ü şü n ü rle rle , ö n c e s iz m adde an lay ışın a sahip a to m cu d ü ş ü n ü rle r"1’8’, ö n ce siz hey u la a n lay ı­ şın a sah ip A risto teles ve ilin ek le rin s ü re k liliğ in i savu n an kim i M u tezilî d ü şü n ü rle r ile ta rtışm a k ta d ır.ti6g) A n laşıld ığ ı k a d a rıy la , o n c a , tıp k ı E ş 'a rîle r g ib i. T a n rın ın d ı­ şın d a k i h e r şeye işa ret ed en e v re n , an a yapı o la ra k töz ve ili­ n e k le rd e n m ey d ana g e lm e k te d ir ." 70’ En tem el b irim le re işaret ed en tö z vc ilin e k le rin b ir araya g e lm e si, o n c a c ism i m eyd ana g e tir m e k le d ir ve c isim , y ö n le ri o la n , y ah u t s ın ırla rı b u lu n m a ö z e lliğ i taşıyan veya ü ç b o y u tlu o la n ş ey le ri im le m e k te d ir ." 71’ O , b ir b ü tü n o la ra k e v re n in ö n c e li ya da y a ra tılm ış o ld u ğ u n u o rtay a k o y a rk e n , löz ve ilin e k le rin v c b u n la ra b ağlı o la ra k da cisim le rin y a ra tılm ış lığ ın ı g ö ste rm e y e ç a lış m a k ta d ır ." 721 B u n u y ap a rk en d e, b ilg ik u ra m sa l/ c p istc m o lo jik a çıd a n ü ç tem ele d a­ y a n m a k ta d ır. O nun

ilk

b ilg ik u ram sal/ ep istem o lo jik

dayanağı

h ab erd ir.

O n ca , h a b er, h er şey in , yani g ö k le r ve y e rle r ile b u ik isin in a ra ­ sınd a b u lu n a n la rın b ir y a ra tıcısın ın b u lu n d u ğ u n u , h er şeyin m ü lk ü n ü n T an rıy a ait old u ğ u n u a ç ık ç a oriay a k oy m ak tad ır. A yrıca y ine o n c a , h a b er a ra cılığ ıy la in san lard an h iç b irisin in ne k e n d isin in ö n ce siz o ld u ğ u n u iddia e llik le rin e ne de b u n u k a n ıt­

2 6 7 ) Llkz. M âlu rid i. Kildi) e t - T n l ı i d , s .2 5 vd. 2 6 8 ) Bkz. M âtııridl, Kildi) c t-T r v b id . s .5 2 vd vc 9 4 vd. vc 1 8 0 vd. v c 2 1 7 vd. 2 6 9 ) Bkz M âluridi, Kildi) et-T c v lıld , s .2 2 5 - 2 2 6 . 2 7 0 ) Bkz. M âlurldl, Kildi) rt-Tcvlıiıi, s .2 5 - 2 6 . 2 7 1 ) Bkz. M âluridi, Kildi; rt-Tevlıld. s .6 2 2 7 2 ) Bkz. M âlu rid i, KilTtb el-TcvItld, s .2 5 - 2 7

KELAMİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELUK

95

layacak b ir n o k tay a işaret e ttik le rin e tan ık o lm a k tay ız / 27’1 E vren in y a ratılm ışlığ ıııa ilişk in M â tu rid î’n in ik in ci b ilg ik u ram sal/ ep islem o lo jik d ayanağı, zaruri/önsel bilgi kaynağı olarak görd ü ğü d u y u lard ır. O n ca , c isim lerin ana m ad d esin i o lu ştu ra n , tö zlerd en (a ’y ân ) her biri çe şitli z a ru retlerin çe m b e rin e a lın m ış ve b aşk asın a b ağ ım lılığ ın ı ilan e tm iş b ir b içim d e a lg ıla n m a k la ­ dır. O ysa ö n ce siz lik sav ı, ih ıiy a çsız lıg ın sim g esi d u ru m u n d ad ır; zira ö n ce siz , ö n cesizliğ i say esin d e b aşk asın d an b a ğ ım sız kalır. Z aru ret ve ih tiy a ç, tözü d iğ erlerin e m u h ta ç hale g e tirir; bu y ü z­ den on u n y aratılm ış old uğu k en d iliğ in d en a n la şılır. Y in e d u y u ­ larla alg ılanan h er v a rlık ta farklı vc b irb irin e zil tab iatların b ir araya gelm esi k açın ılm a z b ir d u ru m d u r. Bu d u ru m , o n la rın b ile ­ şik o ld u k ların ı g ö ste rm e k te , b ileşik o la n ın ise y a ra tılm ış old uğu k e n d iliğ in d en b ilin m e k le d ir. Z ira h er b ile şik , b ir b irleştiriciy i g e rek tirm ek te d ir/ 27'11 M â ıu rid î’yc g ö re, biz d u y u la r a ra cılığ ıy la, d o ğ an ın , iy i-k ö ıü , k ü çü k -b ü y ü k , g ü z e l-ç irk in tarafları b u lu n d u ­ ğu g ib i, ay d ın lık ve k a ra n lık tarafların ın da o ld u ğ u n u b ilm e k le ­ yiz. B u n la r d eğ işik lik vc gelip g e ç ic ilik b e lirlile rid ir vc bu b elir­ lile r y o k o lu şa işaret e tm e k te d ir. D eğ işim e u ğrayan ve y o k olu şa uğrayan şey ise, ö n ce s iz olam az/ 27’ 1 E v re n in y ara lılm ışlığ ım g ö ste rirk e n M â tu rid î n in ü ç ü n cü b il­ gi ku ram sal/ ep lstem olo jik d ayanağı, kazam lm ış/ kcsbî bilgi kay­ nağı o larak n itelen d ird iğ i ak ıl y ü rü tm ed ir. O h e r n e kad ar, “a kıl y ü rü tm e y olu y la b ilgi eld e e lin e y ö n tem in in tö z le rin y a ra tılm ışlıgm ı k a n ıtlam a b içim i şim d iy e kad ar an la tıla n la r p a ra lc lin d e d iı” d ese d e '27"’, bu bağ lam d a, tıp k ı E ş’a rîler g ib i, tö z lerin h a re k e tsiz ­ lik , h a re k e t, b irleşm e ve ay rılm a gibi ilin e k le rd e n , B â k illâ n i’nin d eyişiy le o lu şlard an (e k v â n ) y o k su n o lm a y a ca ğ ı, d eğişim e u ğ ­ rayan ların ö n ce li old u ğ u ve ö ce li o la n ı ö n c c lc y e m c y c ıı şey in de ön ce li o lacağ ı a n la y ışın ı ön plana çık a rır/ 2771

2 7 3 ) Bkz. M âlu ıid i. Kilıih ı'l-T cvlıltl, s .2 5 . 2 7 4 ) Bkz. M âluriıli, K tltilı et-T cvhU l. s .2 5 - 2 6 . 2 7 5 ) Bkz. M âluriıll, K iıa h rl-T rv h ld . s .2 6 2 7 6 ) Bkz. M âluriıll, Kilüb c t-T c v h ıd . s . 1 7 . 2 7 7 ) Bkz. M âluriıll. Kilılb ı'l-1 ı vlıit/. s .2 7 .

96

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

A caba, ilin ek ler, k e n d ilerin e mahal/konu teşkil eden şeylerin doğalarında/tabiatlarında b u lu nam azlar m ı? M âluridi, bu bağlam ­ da, MuYezili gizlenm e ve o n a y a çıkm a/küm ün ve bürûz ile doğuş/ levellü d k u ram ın ı iaru şır. O n ca , b ir şeyden oluşan diğer b ir şey, ya onda gizil halde b u lu n u r ve so n ra orlaya çık a r veya onda yara­ tılır da doğuş/levellüd yoluyla orlaya çık a r yalını da b irin cisi yok o lu r, İkin cisi varolur. O na g öre, başkasınd an ortaya çıkan şeyin örn eğ i, anned en doğan ço cu k veya kaba konu lan nesnedir. Bu türden b ir oluşu m içerisind e b u lu n an b ir şeyin hacm in in birkaç katın ın içinde bulunduğu nesn ed e b u lu n m ası g erekir ki, bu o la­ naksızd ır. B u n ed en le, insanın sp erm d e, ağacın da tohum içind e gizil halde bu lu nd u ğu nu ileri sü ren görüş tem elsizdir. O lu şu m u n kend iliğind en orlaya çık tığ ın ı vc m ek anik güçle m eydana geldi­ ğini söyleyenin d uru m u da aynıd ır. T ıın ı bu d u ru m lar, b ir ilk ve ik in ci varlığı g e rek tirm ek led ir ki, gerek ilk gerekse ik in ci varlık yaratılm ıştır/2781 T ö z le rin varlığını ilin e k le rle ilişk ilen d ire ıı M â lu rid i, ilin e k le ­ rin de k e n d ilik lerin d e n sü rek liliğ e sahip o lm a d ık la rım sö y ler. O n ca ilin ek le r sü re k lilik arz etm ez; ç u n k iı y ok olm a/lenâ niteliği taşıyan b ir şeyin sü rek liliğ i an cak k en d isin d en b aşk a olan b ir süreklilik/ bekâ n iteliğ iy le o lasıd ır. İlin e k ise, varlığını k e n d ili­ ğind en sağlayıp koru y am ad ığ ın d an b a şk a la rın ı kabu l etm ez. B ir şeyin b aşk asın d a b u lu n an b ir süreklilik/ bckâ ile baki/sürekli o l­ m ası da im k ân sızd ır/ 27'1' C isriıin sü rek liliğ in in o n d a sü rek lilik / b ck â ilin eğ in in y aratıl­ m asıy la o ld u ğ u n u savu n an M â lu rîd î, ilin ek le rin T a n rı tarafın ­ dan yaratıksa da s ü re k liliğ in e in a n d ık la rın ı söyled iği M u ’lezili d ü şü n ü rlerin g ö rü şle rin i Larlışır. O n ca böyle b ir d ü şü n ce, e v re n ­ de T a n rın ın yaratm ası d ışın d a kim i şey lerin bu lu n d u ğ u n u ifade ed er k i, bu T a n rın ın tek liğ i ilk e sin e a y k ırıd ır.1280' O n a g ö re, “E v ­ ren d ek i h er şey , b ir d iğer şey d en m eydana g elm ek te vc bu s o n ­ su z olarak sü rü p g itm e k le d ir" d iy e n lerle , “E vreni bilge bir yara-

2 7 8 ) BLz. M âıurııli. Kilitli a -T c v lU d . s .2 8 . 2 7 9 ) Bkz. M âıuriıli, KiMf>

s .“117.

280.) Bkz. M âluridi, Kiirî/j r ı- frv /ıü /, s . 3 2 -3 3 .

KELAM) GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

97

iıcıya d ay an d ırm akla b irlik le , şey ler biri d iğ erin d en dogm ak/levellüd k o şu lu y la so n su z a değin m eydana g e lm e k le d ir” d iy en ler ve yine “E v re n in tem el m ad d esinin ö n c e siz , yapılış ve olu şu m u n ö n ce li o ld u ğ u n u sö y ley e n ler” ve “heyulayı/ilk m addeyi ö n ce siz say an lar”, “o lu ş ve b o z u lu şla , g ö k k ıtrelerin in etk isin i ileri süren m ü n e c c im le r” vb. y a n ılm a k ta d ırla r.'281’ M â iu ıîd î’ye g öre, ö n c e ­ lik le bu an lay ışlar tevhid ilk esin e ve her şeyi T a n rın ın yarattığı an lay ışın a terstir. Ö le yand an, gözlem de b u n la n n sö y lem le rin i yalan lam ak lad ır; zira, değişim ve d ö n ü şü m e uğrayan ve değişim ve d ö n ü şü m e m ah al olan şey lerin y a ra tılm ış old uğu k e n d iliğ in ­ den a p a ç ık tır.'282' O , adeta İslam filo z o fla rın ın ev ren in ilk nedeni o larak T an rıy ı g ö ren an lay ışlarıy la da tartışarak şöyle der: Yaı-aiıeı evrenin nedenidir/illetidir iarzındaki söze gelince, eğer bu n u n la yaratılm ışın tabiat/doğa aracılığıyla Tanrı ta­ ralından var edildiği kaslcd ilm işse, bu im kansızd ır; çunkıı bu gayri iradi bir yöntem dir ve niteliği bundan ibaret olan bir yaratıcı sayesinde tabiatın/doğanın olusm ası ihtim al dahilinde bulunm am akladır. Ö ıe yandan, labiat/dnga bü n ­ yesinde türleri ve zıtları barın dıran b ir varlıktır. Sayesinde nesnelerin gayrı iradi olarak (b i-ta b ) oluşi uğu v arlık ise. bir lek niteliğe sahiptir. Ö ncesizlik taraftarları, o sözü yle yal a n ­ cının evreni yarattığını kaslctm işlerse. bu anlayış doğrudur; an cak yaratıcıyı ncdcn/illeı olarak isim lend irm ek y an lışın . Evren in , hak in i olan bir yaratıcı sayesinde var oluşu d üşün­ cesi, bir şeyin yok iken var o lm asını gerektirir.'28“

İlin e k le rin sü rek siz liğ in i savu n an M â tıırîd i, tabiatçı/doğacı a n lay ışların T a n rın ın irad esini sın ırla d ık la rım ileri sü rm e k le ve ev ren d ek i d ü zen in a n ca k özg ü r irad e, ku d ret ve T a n rısa l y arat­ m an ın b ir ü rü n ü o la b ilece ğ in i s ö y le m e k te d ir.'2”41 O n ca T a n rı, ev ren d ek i h er şey e h e r an m ü d ah ale e im e k ıe , a n c a k h iç b ir şeyi n ed en siz ve h ik m e ls iz var e tm e m e k te d ir.'28“ B u yüzd en ev ren ­ 2 8 1 ) Bkz. M âıu rid l, Kilrtfc t ı - l r s h u l . s .5 I -6 2 v c 1 7 0 - 1 8 3 v c 2 1 6 - 2 3 2 2 8 2 ) tlkz. M âluriıll. Kilidi ,-ı-T rv lılıl. s .5 1 - 6 2 vı: 1 7 0 - 1 8 3 v c 2 1 6 - 2 3 2 . 2 8 3 ) M âluriıll, Kil â h r l-7 rv/ıfd. s .5 5 . 2 8 4 ) Bkz M âıuridl. K ilû b e t-T e v h ld . s 9 2 - 9 3 . 2 8 5 ) Bkz. M âıuridl. K ilû b c l-T r v lıld . s .9 2 - 1 0 0 .

98

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

de ııe d e n -so n u ç ilişkisi g ü n d em e g e lm ek te, an cak bu doğal n e ­ d en lerin so n u çla rın ı z o ru n lu kıld ığı a n lam ın a g elm em ek ted ir. O , evrend ek i h e r şeyi vc sü rek liliğ i T a n rısa l yaratm a ve T an rısal âd ete b ağlayarak şöy le d em ek ted ir: Yine Tanrısal eylem in göze çarpan bir bozukluk o lm aksı­ zın ve hikm et yön tem in in dışına çıkm aksızın, düzenli bir hiçim de ve ardarda devam elm esi, eylem e konu teşkil eden şeyin, etkinin/lailin iradesi ile oluştuğunu gösterir. ( . . . ) T an rı bir ço k şeyi yaratm ış, sonra da yok ctm işıir. Btınun dışında gece ile gündüz gilıi evrende tekrar eden şeyler dc vardır. B unu nla da O 'nu ıı eylem inin iradi olduğu anlaşıl­ m akladır. Ç ünkü bu tanrısal âdede O ’nun bozduğu şeyi tekrar düzelttiği, yok elliğ in e lekrar varlık verdiği, yok ola­ nı yarattığı, bulu nanı da y o k etliği ortaya çıkm ıştır.

M âlu rîd îlig in en icm el k a y n a k la rın d a n birisi olan E b û c lM u’iıı en N esefî (ö . 1 0 4 6 ), ö n cü sü M â lıırîd î’ye d ayan arak, am a daha siste m a tik b ir b içim d e, v a rlık la rı, tü m el o la ra k öncesiz/kadim ve önceli/hadis diye ik iy e a y ırm a k ta d ır."87' O ııc a , y a râ ıılın ış olan evren , töz (a ’y â n ) ve ilin ek le rd en o lu şm a k la d ır ve evren . T an rım d ışın d ak i h e r ş e y d ir.'288' A y rıca, evren (â le m ) sözcü ğ ü “işa re t-b e lirti” an lam ın d a k i â lem d e n tü retilm iştir vc y aratıcısın a işaret e tm e k te d ir."80’ A caba N esefî ev ren in y a ra ıılm ışlıg ın ı nasıl lem ellend irm ekL edir? O , evrenin y a ra ıılm ışlıg ın ı te m e llen d irirk e n , tıpkı E ş‘arî ek ole m ensup C ü veyn i g ib i iki ana y ak laşım serg iler. İlk i, tö z -ilin c k m etafiziği, İk in cisi ise, im k ân m etafiziğ id ir. T ö z -ilin e k m etafiziğ in d en h a re k e t e tliğ in d e , ev ren in b ü tü n p a rça la rın ın , Löz, cisim ve ilin ek ten old u ğ u n u ileri sü rer. O , ar­ d ınd an M âlu rîd î’ye g ö n d erm e yap arak , bu ü çlü ta sn if M u’ıezilî b ir d ü şü n ce olan tedahül/bir şey in için e g irm e d ü şü n cesin i on ay ­ lam aya yol a çlığ ı ve cisim de tö zlerin b irleşim in d en m eyd ana 2 8 6 ) Bkz. M âıuriıli. Kinil> r t - l e v lıid . s .7 0 - 7 1. 2 8 7 ) Bkz. cn -N csefi, T a h s ila t c l- Iid itlc , s .6 2 . cn -N csefi. I evin din E s a s im i, Ç .ıv. 1 lulya Alpı-ı. İz Y ayıncılık, İstanbul, 2 0 0 7 , s .2 7 2 8 8 ) Bkz. cn -N ıs c fi. T a b s lr a t c l-E d ille . s .6 2 . 2 8 9 ) Bkz. en -N cscfi. Talisini! e l-E tlille . s.t>2

KELAMI GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 9 9

geldiği iç in , evren i löz vc ilin ek o la ra k iki ana öğeye in d irg e r.'2"'’' O nca ilin eğ in , k ela m cıla r arasın d a, bekâsı/ sürekliliği im k ân sız oîan, tözde b u lu n an , lözle var o la n , iki zam and a var olm ayan vl). şek ild e p e k ço k farklı lam ın ı y a p ılm ış olsa da, o , en doğru tanım ın , “ö zü y le varolm ası im k ân sız o la n " tan ım lam ası o ld u ğ u ­ nu ifade e d e r.'2" 11 O na g öre, kendi b aşın a varlığı im k â n sız o la n ın , sü rek liliğ in in ve seb a tın ın olm ası da im k ân sızd ır. O , bu g ö rü ­ şünü d ilb ilim sel bir çö z ü m lem ey le p e k iştire re k , b u lııi, h astalık vb.’nin sü rek li olm ad ığı için araz/ilinek diye ad lan d ırıld ığ ın ın altını ç iz e r .'2"2’ Ö te yandan, ilin e k le rin d iğ er ö n e m li b ir n iteliğ i, lıır m ah alle m u h taç o lm asıd ır. N e şe liy e göre ilin e k le rin b ir m a­ halle m u h ta ç old u ğ u , akıl açısın d a n bedihî/apaçık olarak b ilin ir. M u iezili Ibn R avendi gibi yapıp, ilin eğ in b ir m ah alle m u h ta ç o l­ m adan var old u ğu n u sö y lem ek , ilk esel o la ra k im k â n sız d ır; zira b a , m an tık sal olu rsu zlu ga yol a ç m a k ta d ır.'2" ” N esefî’ye g ö re, evrenin en tem el parçası olan ilin ek le rin var­ lığının k a n ılı, g ö zlcm lerim izd ir. Zira o n c a . b ir töz, bazen h a­ reketsiz o lu r ve so n ra h arek et ed er; ya da lam tersi b ir durum da o la b ilir. H areket ve h a re k e tsiz lik , tözü n ö z ü n ü n d ışın d a iki mânâ/neden değil ile, tözün özü n d en olsay d ı, tözü n özü on ları da g e rek tird iğ in d e n , b ü tü n h allerd e h a re k e tsiz lik vc h a re k e t bir arada olu rd u . Ş u hald e, h er n ite lik , kendi ta n ım ın a g ö re, b ir hale özgü old u ğu n d an ilin ek lerin v arlığ ını k ab u l e tm e k g e re k ir.12“4’ BuLün ilin e k le rin y a ra n lm ış old u ğ u n u sö y ley en N esefı, b ir k ıs ­ m ının y a ra ıılm ışlıg ın ın g özlem y olu y la, b ir k ısm ın ın yarat ılın iş­ liğinin ise, k e n d isin in var o lm asıy la b irlik te zıd d ın ın yok olu şu çık arım ıy la b ilin d iğ in i sö y lem ek led ir. Ç ü n k ü iki zil n ite lik ayııı anda b ir m ahald e b u lu n am az. Z u ların b irb irin i yok ç im e s i, ili­ n ek lerin y aralıIm ışlıg ın a d elild ir; çü n k ü y o k olm a ö n ce li olan şeylerin b ir n iteliğ id ir. O ysa ö n c e siz , varlığı k en d in d en olup

2 lJ0) Bkz cii-N cm Ti, T a h sila t cl-lr.ılılh-, s ,6 2 2 9 1 ) Ilkı. 1'tı-N i‘sc fi, T a h sila t

ıl-I: fiille, s .6 3 .

2 ° 2 ) Bkz. eıı-N eseti, T a h sila t r l - h l i l l r s .6 9 . 2 9 3 ) Bkz. cıı-N csefı, T a h sil al c l - h l i l l r , s .6 3 6 4 , 2 9 4 ) Bkz. en -N eşeli

Iılh s ııa t e l-I:ılillc , 5 .6 9 vıl.

100

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

yo k lu ğ u im k ân sız olan d ır.*2''5’ A y rıca, o n ca ilin ek le rin sü rek liliğ i de söz k o n u su olam az. İlineklerin sürekliliği yoklu r. Ç ü nkü varlığı sürekli o lan ­ da, sü rek lilik , sahibinin özü üzerine eklenm iş hir mânâ/ne­ dendir. Bunun kanın şudur: Ö zün var olduğu ilk safhada, öz vardır; ama sü rek lilik niiclig i yoktur. A ncak var olduğu anın ikinci anında devam lı olarak n itelen m iştir. Bu nedenle “var oldu, devam etm ed i” diyen çelişkili sayılm az. İlinek­ ler, ken dilerin den başka m ânâların/nedenlerin var oldu k­ ları m ahaller değillerdir. Bu nedenle varlıkların sürekliliği m ü m kün değildir.*2'"’1

Tözü ise, b ileşik olm ay an öz ve b ileşik olan cisim b iç i­ m in d e ikiye ayıran N esefı, tözü özü y le var olan b içim in d e tan ım lam aktad ır.*297’ O , sö z cü ğ ü n d ilb ilim sel açıd an b ir şeyin aslım , d ayanağını ifade ettiğ in i b elirtir. Sözg elim i b ir elb ise n in kum aşı ve yapısı sağ lam sa o n a “cevherî/tözsel e lb ise ” d en ir. Y ine soylu b ir k ö k en d en gelene de “ce v h e ri şerif/tözü ş e re fli” , ya da “cev h eri kerîm /tözü y ü ce " d enir.*2981 C isim ise, o n ca , g örü n ü rd e b ileşik o la n , sın ırı b u lu n an , e n i, boyu ve d erinliği olan şek lin d e tan ım lan ab ilir. B u açıd an tek b ir tö ze cisim d en em e z .129,11 O , cisim ve tö zlerin y a ra tılm ışlığ ın ı k a n ıtla rk e n , üç ilkeye dayanır. İlk ilk e , ö n ce lile rd e n y o k su n olm ay an şey ö n c e lid ir. İk in cisi, ö n ce li olanı ö n ce ley e m e y en şey in ö n celi old uğu , ü ç ü n cü sü ise, b ileşik olan şeyin ö n ce li old uğu i l k e s i d i r . O n c a töz, ilin ek le rd en so y u tla n a m a z ; bu d u ru m d a, yani tö zlerin ili­ n eklerd en ayrı kalm ası im k ân sız o lu n c a , tö zlerin ilin ek lerd en ö n ce b u lu n m a sı da im k â n sız o lu r. C ism e g e lin ce , o b ile ş ik tir, bu cism in özü n d en k a y n a k la n a m a z ; zira bu d u ru m , z ıtların bir

2 9 5 ) Bkz. en -N csclİ, Talisini! e l-E d illc , s .6 9 v d .; e ıı-N csıli, T ev h id in E s a s t a n , s .2 7 28 . 2 9 6 ) cn -N eseli. T ev h id in E sa sla rı, s .8 8 - 8 9 . 2 9 7 ) Bkz. en-N esefl, T a h s ila t e l- E d illc , s .6 4 v d .; cıı-N escfi, T ev h id in E s a s la r ı, s .2 7 . 2 9 8 ) Bkz. en -N esetl, T a b s in ıl e l- E d ille . s .6 4 .; cıı-N escti. T ev h id in E s a s lım , s.31 2 9 9 ) Bkz. cn -N csefl, T a b s ir a t e l- E d ille , s .6 5 - 6 6 .; cn -N c scfi. 7fvlıı
KELAMİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

101

arad alığ ın a yol aça r; o h alde o n u b ile şik o la ra k v ar ed en dış bir ilk e g e rek lid ir.110" N eşeli, töz ve ilin e k le r ve o n la rın b ileşik le rin d e n o lu şan ev­ ren in y ara lılm ışlığ ın ı ortay a k o y d u k tan so n ra , ev ren in ö n ce siz o ld u ğ u n u ya da b ir tem el m ad d ed en y a ra tıld ığ ım ileri sü ren lerin g ö rü şlerin i tartışır. T a rtışm a d a d ayand ığı en tem el ilk e le r, an ılan a n lay ışların T a n rın ın b irliğ in e ters d ü ştü ğ ü n ü g ö ste rm e ve d eğ i­ şim e uğrayan şey le rin ö n c c siz olam ay acağ ı ilk e le rid ir.'WJ| K o n u y a im k ân

m etafiziğ i a çısın d a n y a k la ştığ ın d a N cscfî,

m an tık sal açıd an v arlık ları z o ru n lu , m ü m k ü n ve im k ân sız o la ­ rak ü ç e ay ırır. O n c a z o ru n lu v a rlık , y o k lu ğ u d ü şü ııü le m e y e n ; im k â n sız, varlığı d ü şü n ü lem ey e n ; m ü m k ü n ise varlığı da y o k ­ luğu da im k ân d ah ilin d e o la n d iy e ta n ım la n a b ilir. V arlığ ı z o ­ ru n lu olan T a n rıd ır; varlığ ı m ü m k ü n o la n ise b ir b ü tü n o la ra k evrend i r.11"1' O şö y le der; Evrenin yaratılm ış olduğu kesind ir; yaratılm ış olan ın var­ lığı m ü m künd ü r. Varlığı m üm kün olanın ise yokluğu da m üm künd ü r. Varlığı ve yoklu ğu m üm kün o lan ın , meydana gelm esi ö zün ün gereği değildir. O zam an onu n yoklu ktan varlığa çık m ası, an cak b ir tercih nedeniyle vuku bulu r. Bu durum da m u tlaka bir yaratıcın ın onu yaratm ası ve varlığım seçm esi g e r e k ir .'kH)

N e s c ffn in g e re k tö z -ilin ek g e rek se im k â n m etafiziğ in e g öre, evren y a ra tılm ıştır ve T a n rın ın ey lem id ir. E v re n in k en d in d e b ir sü rek liliğ i ve k en d in d e iç işleyişi b u lu n m a m a k ta d ır. B u d u ru m ­ da, ev ren d e g örd ü ğ ü m ü z d ü z e n liliğ i, n e d e n -so n u ç ilişk isin i ve sü rek liliğ i n asıl y o ru m la m a k g e rek m ek le d ir? N esefî’n in b u n a verdiği y a n ıtı, T a n rın ın , b ilg i, h ik m e t ve irade sah ib i b ir v arlık old u ğ u ve a b es b ir şey y ap m ayacağı sö y lem in d e b u lm a k o lasıd ır. B u n ite lik le r, ev ren d e g ö z lem led iğ im iz d ü zenin

3 0 1 ) Bkz. c n -N c s c f i. Taksim i cl-lidille, s .6 5 v d .; c n -N c s c f i. Tevhidin Esasla rı, s . 2 8 vc 3 2 3 0 2 ) Bkz. cıı-N escfî. Taksim i el-Edille, s .7 8 vd. 3 0 Î ) Bkz. cn -N c s c fi. Tahsim ı el-Edille. s .8 3 ; e n -N cs cfi. Tevhidin Esastan, s .2 8 . 3 0 4 )c ıı-N c s e f i, tevhidin Esasları. s 2 8 .

102

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

te m elid irler. O n c a , a çık b ir h ik m et ve d oğru b ir ta sa rru f gereği, art arda ya da yan yana, b ir d üzen ve b irlik için d e, am a d eğişik şek ille rd e, larklı n ite lik le rle v arlık a lan ın a çık tığ ın ı g ö z lem le­ d iğim iz ev ren d e, n e d e n -so n u ç arasın d a g özlem led iğ im iz ilişki an ılan n ite lik le re d ayalı T a n rısa l âd etin b ir u zan tısıd ır. Z ira o h e r şeyin y a ra tıcısıd ır ve h er şeyi bilgisi gereği b ir h ik m e tle var etm ek ted ir. T ıp k ı tö z -ilin ek m etafiziğ i g ibi, M âtu rîd îlerin doğuş/ievellııd ku ram ı k o n u su n d ak i tavırları da, E ş'a rîlerin k in d e n ç o k farklı değild ir. M âtu rîd îlerin doğuş/tcvellüd k u ram ın a y ö n e lttik le ri e leştirileri g örm ek iç in , e k o lü n ön em li sim aları arasınd a yer alan N û r ed -D in e s-S â b ü n î’ye (ö . 1 1 8 4 ) k u lak verm ek y elerlid ir: İnsanlara ait eylem lerin son u çları. T a n ım ın yaratm ası ile meydana gelir. Bu son u çlar, Kaderiyycnin (M u 'ıezilcn in ) sandığı gibi, bireylerin (abd ) eylem lerinden doğm uş değil­ d ir ... Doğrusu bizim ileri surdugüm ıız görüştür. Ç ünkü bu son u çlar, insanların eylem leri ile m eydana gelm iş olsalardı, ya tam am en kudretle ya eylem in kendisi aracılığı ile oluş­ tuğu bir kudretle ya da başka bir kudretle m eydana gelm iş olacaktı. B irincisinin kabulü olanaksızdır; çünkü kudret­ le dayanm adan varolan bir son u ç im kansızdır. İkincisi de kabul edilem ez; zira eylem in kendisi aracılığı ile oluştuğu ku d rel, eylem ile hem en bir arada bulunduğundan sonuç meydana gelirken ortadan kalkm ış olur. O çüncüsü de akla uygun değildir; çü nkü eylem ile ondan doğan son u cu n kudreti ayrı ayrı olduğu takdirde, insanın eylem olm adan son u cu , ya da son u ç olm adan eylem i elde edebilm esi ge­ rekirdi. Sözgelim i, dövm e olm adan acının veya acı olm a­ dan dövm e eylem inin elde edilm esi g ib i... Tartışılan konu hakkında görüşüm üzün lu ia ılı olduğunun bir diğer kan ılı da şudur: Ö rneğin dövm e eylem ini işleyen birisinin, eylem ­ den hem en son ra ölm esi olasıd ır. Bu durum da, acı ölüm den sonra m eydana gelm iş olur. 1lalbu ki ölüden eylem in o rta­ ya çıkm ası im kansızdır. Ne var ki, T anrı, yasasını nedene ilişm enin hem en ardından son ucu yaratm ak suretiyle yıı-

3 0 5 ) Ukz. cn -N cscÜ , T ulm uıl r l-f d illr . s 4 9 0 vıl.; cıı-N escfi. h 'v h itllıı 1: « ıs la n . s .5 7

vcl.

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

10 3

n iltn ü şlü r. Insaıı, son u cu n ortaya çıkm ası am acıyla ned e­ nine başvurunca, bu son u ç, her ne kadar onu n eylem iyle meydana gelm em işse de, ona nispet edilm iş; yü kü m lülük adet uyarınca ona yü klenm iş, şeriata göre dünyada tazm i­ nata, ah iretie de azaba uğram ış olur. Yine iıısaıı, b ir d iğ eri­ nin tulum un u, yağı akacak bir biçim de d else, bunun için adete göre kın anır, şeriata göre de yüküm lü tutulur. Cierçi tulum un içind eki yag, onun eylemi son ucu akm ış değildir, hakat o, son ucun oluşm ası kastıyla, nedenine başvurunca, son u ç oııa nispet edilm iş olur. Söz konusu olan sorun da tıpkı bunun g ib id ir.'50*''

G örü ld ü ğü g ibi, araların d a nispi fark lar olsa d a, E ş'a rilc r ile M âtu rîd îler, n cd e n -so n ıtç ilişk isin in z o ru n lu olm ad ığ ı k o n u ­ su n d a, b irleşm ek te d irle r. B u n u te m e llen d irm e k o n u su n d a , o r­ tak d ayan ak ları, tö z -ilin ck m etalizig i ve h e r şey i ve h er sü reci T a n rın ın yarattığı an lay ışı ile g özlem len en d ü z en liliğ in T a n rısa l âd ete g ö n d erm e yaptığı savlarıd ır. Bu âd eti a çık la rk e n E ş 'a ıîlc r ile M âtu rîd îler arasınd a y er yer o rtay a çık a n en tem el fark, M â tıırîd îlerin h ik m et k avram ına E ş'arîlerd en daha ç o k vurgu yap m alarıd ır.

3 0 6 ) cs-S âbıınl, ı'l-Bidâvc fl I 'sili al-O tr ı, s.6 8 - 6 9

11. BOLUM FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

107

II. 1. Felsefi Gelenek: Nedensellik Düşüncesinin Arka Planı İslam

felsefesi,

özellik le

burada

ird elem eye

çalışacağım ız

M eşşaî/A ristotelesçi g elen ek , b ir ö n cek i bölü m d e ana hallacıy­ la oriaya koyd u ğum u z k elam i g elen ek ten ön em li ölçüde fark lı­ laşm aklad ır. Bu farklılaşm ada, k im i istisn aları olm akla b irlik le, genelde kelam i geleneğin tö z -ilin ek m etafiziğine yönelm esine k arşın , felsefi geleneğin m ad d e-biçiıu d u alizm in c davalı e ıek se lciııed en selci A risto ıelesçi m etafiziğe y ö n e lm e sin in güçlü b ir rolü bu lu n m ak tad ır. K u şk u su z bu te rcih , rasgele yapılm ış bir tercilı değildir; arkasınd a hem g ü çlü bir felsefi b irik im hem de İslam ’ın algılan ış ve y o ru m lan ışın a ilişk in özgün y ak laşım lar yatm aktadır. K clam cıların , ö zellik le M u’tezilî k elam cıların felsefi birikim ini ciddiye alm akla b irlik te, filozoflarla k arşılaştırıld ığ ın d a, bu k o n u ­ da, sın ırlılık la rın ın old uğu nu söy lem ek te b ir sa k ın ca olm asa ge­ rektir. Zira k elam cıların tem el ilgisi, a p o lo jik karakteri ağır basan ccdel/diyalcktik yön tem i tem elin d e y ap ılan d ırılm ış kekimi/teolo­ ji k bir sistem k u rm a k k en , filo zofların, teolojiye/ilahiyata ilgi duy­ m akla b irlikte, d ön em in bilim ve felsefe k ü ltü rü n e y ön eld ik lerini, bu konularda bu rhanı (k esin k a n ıt) y öntem e dayanarak araştır­ m ayı d erinleştirm eye çalıştık ların ı söy lem ek o lasıd ır.1

Bu bakış

3 0 7 ) K clam -lrlsefc İlişkisi g eçm işlen g u ıu ım u zc tartışına k o n u su o lın u şıu t. K u şku­ suz tartışm aların derinleşm esi Ciazzâll v r F alır e d -P ltı er-R azi gibi kelam gele ııcgınden gelen kim selerin lelscley lr ilgilenıııeteıı ve filozoflan o lrşıirirk en , Iclscli pek eok so ru n u kelam a dah il eın ıelcrid ır. Л пеак İslam dü nyasında, kelam la (çiselen in birbirinden konu ve yöıu eın açısın dan farklı old u ğ u n u söyleyen ve b u nun alım ı çizen pek ço k d ü şü n ü rle k arşılaşıld ığım belirtm ek gerekir burada

108

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

açısıy , beslendiği kay nak lar ve y ön tem farklılıklarına bağlı olarak, kim i M uTezilî k e la m a hariç, çoğ u kclam cıd a. İslam ’ı yoru m lar­ k en , sallık kabul edilen T anrısal kud reti ön plana çık arm ış ve ev­ rend eki nün sü reçlerd e T an rıy ı g erçek özg ü r-cık in neden (fâ ’l-i m u h tar) olarak gösterm ey e çalışm ış ve ik in cil ned enlerin rolünü yad sım ışu r. Bu in an çlarını tem ellen d irirk en de, tö z-ilin ek m etafi­ ziğine ve on u n parçalı yapısına d ayanm ışlardır. O nlar, b ir ön cek i b ölü m d e de gösterd iğim iz gibi, kuşk u su z neden ve so n u ç, şartşa rılı, Lerlip ve düzen gibi kavram ları yad sım aınakla b irlik le, b u n u , T an rın ın anlık yaratm asın a g önd erm e yapan “âd et" kavram ıyla ifade elm işle r, evrenin k en d in d e iç işleyişi olduğunu im a eden ve T an rın ın d ışında ikincil etk in n ed enlerin k abu lü ne yol açan d o­ ğal ned en in so n u cu n u zoru n lu kıldığı anlayışını reddetm işlerdir. biz u rn ck lık teşkil etm esi acısın d an Tevhidi ve lbıı 1laldim Tın g örü şlerin e tem as etm eyi yararlı b u luyoruz. Tevhidi, c l-M ıık a b ı's â l adlı yapılınd a, lelsefc ve kelam ı y ön tem acısın d an karşılaştırır ve kelam ın y ön tem in in , şozu s a z ile ö lçe re k , bir şeyi başka b ırş e y ile tartarak , kım ı zaınan etkiye m aru z kalan aklın kanlılığıyla, kim i zam anda o n u n h içb ir tanıklığı o lm ad an , du yu lar ya da d u yu ların 'v eh im ve hayal ile birleşm esi ile ııısan zihn inde o lu şan ö n cü llerle harekel elliğini ve ced ele dayand ığın ı sö y lem ek ted ir. D olayısıyla, on a g ö re, kclam c.ılann g örü şleri d em o go jıy e, sav u n m ay a, hasını kendi sözleri ile su stu rm ay a d ö n ü k tü r

K cla-

ıııi tartışm alar, b ilim e yakışm ayan alışm alarla d o lu d u r ve saygısız hır üslupla dile getirilm iştir. A yrıca, bu tartışm aların dinle, diyanetle, T a m ı korkusuyla bil bağı da b u lu n m am ak lad ır. T elsclcye g elin ce, o n c a , o . kclaının aksine g crcegiıı o zıin û , ay rın tısın ı, g o rü le m . d u yu lan ı, v arım , y oğ u n u , aklı y olu n d an alıkoyan h evaya kap ıhnaksızın, kişiyi takliı cin ayetin e iten bağlara lakılınak sızın. acık bir y ö n tem le araştırm a yapar, l-bü llay y ân el-T ev h id i, cl-M ttk ıtscb û t. Tahkik: lla sa n cs-S u ııd u h i, K u vcyl, 1 9 9 2 , s .4 8 -4 9 . Ilın llald ü n ise, G azzâli ve t alır cdDiıı cr-R azi'd en ilihaıcıı birbirine k arıştın ld ıgm ı söylediği kelaın ve felsefeyi konu ve y ön tem acısın d an birbirinden ay ırarak şöyle der: "Tabii ilim lerden ve ilahiyattan sayılan m eseleleri inceley erek bunların iınan akid elerine ve şeriat hü k ü m lerin e aykırı olanlarını red ve tash ih eıtn ck kelam ilm inin k o n u la rın ­ dan olm ad ığı gibi, m uıekcllın ıin tarafından n itelen en m eselelerden de değildir Bu iki ilmi birbirinden ayırl edeb ilm ek itin scıı bunları iyice an la Bu iki ilim , g erek k u ru cu ları, g erek konu ve m eseleleri bak ım ın dan bir birinden başkadır. Bu iki ilinin b ilim in e karışm ası, deliller ileri süt ulurken m aksatların aynı o l­ m asınd an ileri gelm iş ve a\ m seb ep ten dolayı kelam ilm i, güya delil ve h ü c c e t­ ler y aratm ak itin te'lil edilm iş gibi g örü lm ü ştü r Halbuki kelam ilim bilginleri olan ınutckellıınııı akli dchlleı ileri sü rm eleri yukarıda anlattığım ız gibi imali um delerinin d o ğ ru lu ğ u n u farz ve kabul edildikten so ııra b u lat ehlinin ınaıı ve itirazlarım d cle lm ck itin d ir .- lbıı Ilald û ıı, Mııkıukliııır, C .ll, Ç ev. Z. K. Ugaıı. M LB Y ayınları, İstanbul, 1Ö 91. s.0 0 8 .

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

İÜ 9

K u şku suz bu, o n ların , sürekliliği olan y ok lan y aratm adan yana lavtr aldıklarım g österm ek led ir. Yani on larca, h em varlık veren ve h em de verdiği varlığa sü rek lilik kazandıran T a n rıd ır; bu açıdan m odern bir te rm in o lo ji ile söy lersek , on ların evreni k en d in d e ele alındığınd a T an rı odaklı in d eterm in ist b ir evrend ir. C o ğu k clam cın ın paylaştığı bu anlayışa k arşılık , filozoflar, ö ze llik le Meşşaî/ A ristotelesçi gelen ek , daha determ ine/belirlcnim li b ir evren g örü ­ şü b en im sem iş, k ısm i farklılıklarla, d ön em in yaygın felsefi teo­ rilerini içinde barındıran Y eııi-P la ıo n cu ve A risıo ıc lc sç i felsefeye y ön elm işlerd ir.110*1' Bu açıd an M eşşaî/A risiotelesçi g elen eğ e m en ­ sup d ü şü nü rlerin yapıtlarına y ön elik analitik/çözüm sel b ir b ak ış, ö zellik le neden kavram ı ve n ed en sellik so ru n u b ağ lam ın d a. Y en iP la ıo ııcu sud ü r ku ram ı ile A ristoteles’in c re k se lci-d e lcrm iııist dört neden k u ram ın ın güçlü b ir işleve sahip old u ğu nu ve b u sistem ­ lerde ik in cil ned en lerin onayland ığını a çık ça ortaya koym aktad ır. O n ların , dört n ed en k u ram ı, İslam 'ın asli k ay nak larıy la b ire b ir örlüşm ese de, erek sclci an lay ışların ın , İslam 'ın tem el kayn aklarıyla b üyük ölçüd e ö rıü şıü g tın ü kayd etm ek g erek ir.110" 1 Zira Kuran ve had isler, dinsel yapılarına uygun o la ra k , o ııto lo jik an lam d a ev ren ­ deki her şeyi, ep iste m o lo jik anlam d a da evrene ilişkin bilgiyi e rek ­ sel b ir tarzda ele alm ak tad ır.1111” K u şku su z, aynı g elen ek içerisin d e g örü lm ek le b irlik te. K indi (ö . 8 6 6 ? ) , Fârâbî (o . 9 5 0 ) , tb n Sin â (ö. 1 0 3 7 ) ve lb n Rüşd (ö . 1 1 9 8 ) gibi filozofların so ru n a y ak laşım la­ rında önem li say ılab ilecek farklar b u lm ak olası old uğu g ibi, dev­ raldıkları felsefi geleneğe İslam ’ın dünya görüşü d oğru ltu su nd a

3 0 8 ) Islam lelsefcsi ü zerin d e elkı sad ece anılan kaynaklat la sınırlı değildir. Bkz. Y. K u nıcyr, M m » Felsefesinin K ın n u k h m , s. 13 v d .: F. I: l’e lers. ■'Yunan ve Süryani A rka P lan ", Ç ev. S. Ô ta i ve II. T Basoğlıı, la lan ı Frlse/esı /u rd u itin d e . ( I, Hd. S. H N asr ve O . Leaın an. A tılım K itap, İstanbul. 2 0 0 7 , s .6 3 - 7 7 , Seyyid N uınan'ul H ak, “Iliııl ve Fârisi A rka P la n ", Ça’v S. Ö ta l ve 11 I . B aşoğlıı, İslam T r k r jr s l T a r ih i itin d e , C..I. Ed $.11. N asr ve O. L eaıııau. A tılım K ilap . Islanluıl, 2 0 0 7 , s .7 7 - 6 9 . 3ÜV) ISkz. I liıscyın A ydın . Ilım . T r ls c jc vr Din Acısımknı Yurulılıs v r G e n e l d i k CI v ir o ­ lo ji) . DIB Y ayınları, A n kara, 2 0 0 2 , s. 13 vd 3 1 0 ) Bu k o n u d a bkz. M ebuıcı A ydın. “ Iliın-lslam M ünasebeti“ . Bilgi. Bilim ve k l a n ı itin d e, t . I. 11A V Y ayınları, Istanbul, 1 4 9 2 , s .6 5 -8 4

110

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

yeni ve özgün kim i k atk ıla r yaptıklarını söy lem ek de o la sıd ır.'11" Bıı bağlam da, K ind î’nin Y en i-P la lo n cn kaynaklardan izler taşıyan sistem in d e, tıpkı k ela ıııcıla r gibi y ok lan yaratm a anlayışına m ey­ lettiğini, Fârâb î, Ibn S'ınâ ve Ibn Rüşd’ün A ristoteles'in “k endisi hareket etm eyen ilk h arek et e ttiricisin i” İslam ’ın T anrı in an cın a yaklaştırm aya çalıştık larım ve bu konuda özgün yaklaşım lar g eliş­ tirdiklerini an ım satm ak gerekir. Ö zellik le Ihıı Sin a'n ın , A ristoteles ve Fârâbî’de ço k açık olm ayan varlık ve m ahiyet ayrım ını siste m ­ leştirm esi ve bu ayrım a bağlı olarak fizikle m etafizik arasındaki ayrılığı d erinleştirm esi old u k ça ö n e m lid ir.'112’ Burada filo zofların g en el s is ıc m lc rin i, neden ve n e d en sellik an lay ışların ı a n lay a b ilm ek için b ir n o k ta n ın d aha allım ç iz m e k g erekir. O n o k ta, A risto tele s’in d oğru dan y ap ıtların a b aşvuran Ibn Rüşd h ariç’31” , M eşşaî/A ristoıelesçi gelen eğe m en su p filo ­ zofların n e d en se llik alg ılay ışın d a, A risto teles'e m al ed ilen ap o k rif/sahte yap ıtların g ü çlü b ir ro lü n ü n b u lu n d u ğ u h u su s u d u r.'!1'”

3 1 1 ) Bkz. S. H üseyin N asr, "İslam Felsefesinin K aynak lan ve ilhanı V eren U n su rlar O larak Kuran ve H adis", Ç.cv. Ş. Ö çal ve II. I. B aşoglu, /s/um F e ls e fe s i T a tılti içinde. C .l, Ed. S. II N asr ve O . l.eaıııan, A cılım K itap. İstanbul, 2 0 0 7 , s.4 9 -6 .3 . Saban H aklı, “Ibıı Sinil F elsefesinde 'Fail Nedcıı'iıı (F ık h ı N'edeıı) N edensellik Surunu A cısından İn celen m esi", M cın/r D erg isi. S. I . liahaı 2 0 0 4 , s .1 2 1 vd. 3 1 2 ) V arlık-nıalıiycl ayrım ının kim e ait olduğu so ru su , oneuılı tartışm alara neden olıııuş bir so ru d u r. Kim isi bu ay rım ı, A ristoteles'in “iıısaıı veya bir şeyııı m a ­ hiyetini hilen, o n u n v aro ld u ğu n u bilm ek zo ru n d ad ır, curıku v arolm ayan şeyin m ahiyeti b ilin em ez“ sö y lem in e d ay an aıak ona ıııal elm iş, kim isi, ay rım ın kay­ nağında Fârâbi'yi g ö rm ü ş, kim isi, ayrım ı belirginleştirelim Ibıı Simi oldu ğ u n u ileri su rıu û ş, kim ileri tsc, aslın d a ayrım ın k ay n acın d a İslam k elaıııcılarının y a t­ tığını ileri sü rm ü ştü r. Bkz. A lay, Ibn SlııdYlo Vurlıl: N a z a r iy c s i. s .6 3 v d .; F a h ­ rettin O lg u n cr, L'c Tû ıİt Islâ m M u le fc h ltiıi Um S in a-T a lıretlılin R azl-N asıretU lm Tfisl JJüşüııefşiııdi' Vuruluş. K ü ltü r v c 1 urizın Bakanlığı Y ay ın ları. A n k ara, 1 9 8 3 . s .5 1 - 5 2 ; Rohert W isııo v sk y , "Ibıı Siııâ vc Ibıı Simlcı G elen ek ", Ç ev. M. Cuııeyl Kaya, /s/urıı H '/sc/rsin c G iriş içerisin d e, Ed. I’ . Adaıııson-R. C . ta y lo r . Küre Ya­ yınları, İstanb ul, 2 0 0 7 , s .l 18 vd. 31.3) M. Kaya, ap o k ril/salılc eserlere d ay an m a ko n u su n d a şöyle d e m ek led ir: “ Fârâb î, cl-C em Beyne R e'ycy c l-llâ k ıın e y tıd e A ristoteles'i sav u n u rk en , E su lu cy a adlı s ıh ıc esere d ay an m ak la b itlik le, hu k onu da tered d ü tler de g österiy o rd u . Sad ece iyi bir A rislo tclesçi o larak tanınan Ihıı Rüşd ise, bu sah te eserd en h iç sö z e tm e ­ miş v c alın lılar yap m am ışın " M ah m u l Kaya, /s/urıı Koyıırı/tlutı /ştgim/u Aristo­ teles ve F e ls e fe s i, İstanb ul, 1 9 8 3 , s .2 9 0 - 2 9 1 . 3 1 4 ) Bkz II. Z. Ü lken, Türk T e fr itin in i T a rih i. YKY, İstanbul, 2 0 0 7 , s .1 0 4 vd.

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

11 1

H an a hu tü rd en y ap ıtlard a. A risto teles vc P la ıo n ’un g ö rü şlerin in y er yer u zlaşu rılm aya ça lışıld ığ ı, -ayn ı anlay ışı F ârâh i d e sürdürm ü şiû rıs|,i)- P la to n ’un T im a io s d iy alog u n u n y o ru m la rın ın ağır b a stığ ın ı sö y lem ek g e re k ir.“ " 1' S öz k o n u su apokrif/sahle y ap ılların e tk isin e d eğ in en , /sicıırı F e ls e fe s i T a rih i ara ştırm a la rıy la üıılü F ah ri şö y le d em ek led ir: İslam felsefi düşüncesi üzerinde en kati lesiri olan, G rek eseri, zan n cd ileb ilcccgi gibi A ristoteles'in kuram sal d ü­ şü nce sabasındaki en bııyuk eseri, ( . . . ) d o ku zu n cu asrın o rlalan gibi o klu k ça erk en bir dönem de. A rapça-va geçm e im kânı bulm uş olan Mcla/izihA değildi. Daha ç o k yan lış­ lıkla A risioıeles'e nispei edilen vc G rek yazarı bilinm eyen T heolog ia idi. ( . . . ) Sadece G rek felsefesi ile İslam ak id e­ si arasındaki değil, la kal aynı zam anda G rek lelselesiııiıı kendi içind eki birbirine zil unsurları da uzlaşurm aya ç a ­ lışan M üslüıııanlar. bu a p o k ıif T heo log ia (A so lo cy a)’ye gerçek bir lıu ııf olarak bakm ış olm alılar. H er ııc kadar. Ibıı NaimaTım versiyonu, onun, A ristoteles'in olduğu söy­ lenen ıııclin üzerine PorplıyriusTın şerh in in tercüm esi o l­ duğuna delalcl ediyorsa da. kaynaklarım ızdan h içb iri, bu Süryani Yerıi-Plaıoncuya öyle bir şerh atfetm ez. Bununla beraber. Yeııi Plaionculuguıı diğer biıyuk yo rum cusu ve G rek d ü şü ncesinin son büyük pagan tem silcisi D iyoiochu s P rod u s'a bir 'Theologia nispet edilm esi old u kça d ikkat ç e ­ kicid ir. Bu eser, Proclus'un İlahiyatın Esasları (E lc m e ııts ol T heolog y) olarak bilinen eseriyle herhalde aynıdır ve sahtearislotely cn külliyat içinde Arapça'ya geçm iştir. Sı Tlıom as ve Sı. Albcrt thc Great (Büyük A lbert) gibi o n ü çü n cü yüzyıl sko lastik m ü ellifler, bu kitap üzerinde. Liber De Cnusis (Et el-H ayr el-M ah z) başlığı alım da çalışm alar yapm ışlar veya şerhler yazm ışlardır. T heologia ve De C ausis. A ristoteles'in hakiki öğretisinden old u kça uzaktır. Bunlardan ilkin in , I’lo ıin u s’un E nncad lar'ının IV, V, ve VI. kitaplarının bir özeti

olduğu

anlaşılm aktadır.

Ancak

Arapça

rivaycltc,

Porphyrius'un ism iyle b irlik le zikredilir. ( . . . ) T heo log ia ve 31 î ) Hkz I â ıâb i, KİMİ) r l-O ııı Brvıı cr-R r'y ry y rl-Hrtfeimrvıı. I k y ıu l, 19 0 6 . s . 2 7 vıt. 3 1 6 ) Sözgelim i lıkz. I’ rıtch ıv CınmnrııMrv <ııt PI
Iran »

II

la rra n ı,

112

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

De Causıs'clc hem en lûm İslam felsefesi düşüncesinin icm el taşını teşkil eden sud fır kuram ı gen iş bir şekilde a tık la n ır ve m üzakere edilir. Burada P lo tin u su n “bir ö ğretisi“ ve bütün aşağı varlık d üzeninin oluş tarzı ayrıntılı b ir şekilde betim len ir.017’

F a h ri’nin dile getirdiği a n ıla n y ap ıtlar iç e rik olarak ird elen ­ d iğ ind e, o n lard a, “İlk S e b e p 'te n , yani T an rıd an evren in nasıl m eyd an a g eld iğ i” so ru su n u n özlü b ir b içim d e açık la n m a y a ç a ­ lışıld ığı g ö rü lü r.“ 181 lb n S în â ’m ıı da k e n d isin e şerh yazdığı T h e ­ o lo g ia (K itâ b el-U s ıtlu c y a ) adlı yap ıtta T a n rın ın ilk n e d en olarak kab u l ed ild iği, o n d an a k ıl, ak ıl aracılığ ıy la ev ren sel ya da g ök sel n efs, akıld an nefe a ra cılığ ıy la tabiat ve so n olarak n efsten tabiat a racılığıy la olu şan ve bozu lan varlık ların m eydana geldiği ilade e d ilir.“ 1”1 K itâ b f î l l a y r e l-M a h z ya d a L a tin ce adıyla D e

Cm

u s İs ,

K itâ b e l-Ilc l P lotin u s olarak da b ilin m ek te d ir vc P lo tin o s’a ait olan sııd û r k u ram ın ı 31 ö n erm ey le a çık la m a k ta d ır. Bu yapıtta. B ir, akıl ve nefs ü çlü sü y e rin e, b ir, v a rlık , akıl ve n efs d ö rtlü sü n ­ den söz e d ilm ek ted ir.“ 201 İslam M eşşaîlerin in / A risto telesçilerin in an ılan kaynaklard an y ola çık an n e d en se llik a n la y ışla rın ı, İslam 'ın d ünya g örüşüyle nasıl u zlaştırd ık ların ı ve an ılan an lay ışa ne tü rd en özgü n d ü şü n ­ c e le r e k le m led ik le rin i g ö rm ek için , tartışm am ızı d erin leştirm e ­ m iz g e rek m ek led ir. Biz burad a, M eşşaî/A ristotelesçi e k o lü n görü şlerin i b elirlem ek için K ind i, F ârâb î vc lb n S in a ’n ın g ö rıışlcrin i çö zü m lem ek le y e­ tin eceğiz; zira tem el a m a cım ız , ü çü n cü b ölü m d e tartışm aya ça lı­ şacağım ız n ed en sellik so ru n u n d a kelam ve felsefe arasınd aki ana k ın lın a n o k taların a ışık tu tm ak için b ir tem el o lu ştu rm ak tır. Bi­ lindiği g ibi, E ş'arî kelam g elen eğ in in b irik im in e dayanan G azzâli, filozofları e leştirirk en ö z ellik le Fârâbî ve lbn Sînâ gibi ö n cü fi3 1 7 ) M a c i l F a h ri, İsla m F e ls e fe s i T a r ih i, s .2 2 - 2 3 . Bu konu da ay rıca bkz

M ah m u l

Kaya. İs la m K a y n a k la r ı Iş ığ ım la A r is to te le s r e F e ls e fe s i. 2 0 5 vd 3 1 8 ) Bkz. M acıl F a h ri, İs la m F e ls e fe s i T a r ih i, s .2 2 - 3 0 . 3 1 9 ) Bkz. Ibıı Sinâ, T efsir K ita b L\u/ıı
FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

113

lo zo lların an lay ışların ı tem el alm ak tad ır.112' 1 A n cak o n u n , kelam g elen eğ in e, ö ze llik le M u ’tczilcye yakın k im i an lay ışlar savunan K in d î’nin d ü şü n celerin d en de yararlandığı b ilin m ek ted ir.

II.2. Kindi: İslam Düşüncesinde Kelamdan Felsefeye Evriliş İslam d ü nyasının ilk filozofu olarak ü n le n e n '1221 ve ayın zam an ­ da Arap filo zof unvanı ile anılan K indi (ö . 8 6 6 ? ) " 211, Meşşaî/Aristo telesçi ek olü n ilk tem silcisid ir ve İslam 'ın ilk yaratıcı filozolu olarak g ö rü lm e k te d ir.'12'" Bu nedensiz değildir; zira lslam i b ilim le ­ rin d izg eleştiıild iğ i, yabancı b ilim , d ü şü nce ve k ü ltü r ü rün lerinin Arapçaya çevirilerin in Beyt el-H ikm e çevresind e en verim li bir dü­ zeye ulaştığı, kelam ve felsefe arasındaki sp ek ü lasy o n ların alabil­ d iğince yoğu nlaştığı, çeşitli din ve m ezh ep ler arasınd aki n ıü cad c-

3 2 1 ) N itekim lıa z z â li, bu d u ru m a şöyle işaret etm ek led ir: “İslam M azotları acısın dan nakil ve ara ştırm a bak ım ın dan kendisine en ço k g ü v en ilen leri, lâ râ b i ve Ilın Sina'dır. Hu ned enle biz, b u n ların , yanlış yoldaki ü n cü lerin in (A risto teles'in ) m ezhebin den seçtik leri vc doğru kabul etlikleri g ö rü şlerin , g erçek le ilgisinin olm adığını g ö sterm ey e çalışa cağ ız." Ciazzâli. leln't/ıil el T c lâ s ıfc . s. 5 vd. 3 2 2 ) l:cli.\ K leitı-l-ranke, K m di’nın genellikle ilk M üslüm an filozof olarak kabul ed il­ diğini belirttikten sm ıra, şu anlam lı dcgerleııdiı nıcyi y ap m ak tad ır:

A n cak bu.

M üslüm anların Kiııdi'den o ııcc Yunan felsefi fikirleri h ak k ın d a hiçbir m a lu m a ­ ta sahip o lm ad ıkları anlam ına gelm ez A ksine ilk M u'tezılî kelam ın ın , kısm ı de olsa birtakım felsefi m alum ata salıip o ld u ğ u sö y le n e b ilir O n ların başlıca tem silcilerin d en bazıları -FbıVI-l Iıızeyl cl-A llat vc N azzâııı- belli bazı Yunan lelsefi esaslaıı tem elin d e inşa edilm iş bir kelam g eliştirm işlerd i. N itekim m utekcllnıı l.lıü'l-H asaıı c l-F ş'a ri, A ristoteles'i bhû'l-l luzeyl cl-A lla rm bazı ö ğ re tile ­ rinin kaynağı o larak g österir ve Bağdadi d e, N azzâm 'ı. ııtaddeııin so n su z olarak Ikıhm cbilirlıği d ü şü n cesin i Yun an lılozollarından aluıış o lm ak la sik laı Yunan felsefesinin, erk en devir Mu tezile kelam ı üzerind eki tesiri a çık tır ve bu durııuı. e ık eıı d evir M üslüm an ıııülckelluııler vc m ezh ep ler tarih çileri taıafiııdan da ılatlr edilm iştir, l-akaı bu tesir ıııspelen m arjinal kalm ıştır. Ç ü n k ü M u'lezıli m u ick clliııılerin h içb iri, ilgi sab aları dışında kaldığı için . Yun an lelscfesı hakkında ansiklopedik bir sistem k u ru p geliştirm em iştir. Bu hedefi gudeıı kişi Kindi idi ve bundan dolayı haklı olarak ilk M üslüm an lilozol o larak adlan dırılab ilir. I clix K lo iıı-F ran k c, "K indi '. Ç ev. 5. O çal vc II. I B aşoglu, Islımı I e h e f e s i T u ıılıi içind e, C .l, Fil S II. N asr ve O L eam an, A cılım K itap. İstanb ul. 2 0 0 7 . s .2 0 1 . 3 2 3 ) Bkz. A. F cl-Fhvvany, "K in d i”, C cv . F ıurullah Yüksel. Aıulfırl: I '» ite ıs ı/r u Ihılııvııl Fııhıillfs'i D ergisi için d e, S U. F rzıııu m 1 9 9 0 . s 2 2 - 3 8 3 2 4 ) Bkz. M acıl I alıı ı. İslımı Felsr/esi T arih i, s.(Ti

114

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

lelerin devam ettiği 9 . yüzyılda yaşam ış olan Kindi, bu alanlardaki çalışm alara en ûsi düzeyde katılan ve İslam d üşü nce geleneğind e kelam dan felsefeye geçişi sağlayan ilk İslam filozofu olm ası a ç ı­ sınd an old ukça ö n e m lid ir.“ 251 Bu n ed enle, on u n , yabancı bir bilim olarak n itelen en felsefe ve felsefi bilim lerle ilgilen m en in m eşru o l­ m adığını iddia ed en ler k arşısın d a, bu bilim leri savunm aya d ön ü k çab ası“ 26-' felsefe ve felsefi b ilim lerin İslam d ünyasında belli b ir yer ed inm esind e o k lu k ça işlevsel b ir rol üstlen m iştir. Felsefeyi, “in san ın gü cü ölçü sü n d e varlığı b ilm esi" olarak ta ­ nım layan K ind i“ 271, belli bir felsefi sistem kurm uş, kurduğu bu sisien u le. T anrıd an evrene inen ve evrenden Tanrıya y ükselen h i­ yerarşik varlıklar skalasın d a ve çift kutuplu lıakikai anlayışınd a, varlık ve oluşu ilk ned en e, b ir diğer deyişle Tanrıya bağlı olarak açıklam aya ça lışm ıştır.'128' O n u n fizik ve m etafizik çalışm aların a d am gasını vuran bu anlayış, d aha sonrak i M eşşai/Arisıotelesçi g e­ leneğine bağlı İslam filozoflarınd a g ü çlü bir yankı uyandırm ıştır. O , ilk n e d cn “ 2U), ilk g e rç e k “ “” , g erçek b ir“ '1', gibi ad larla andığı T an rıy a bağlı o la ra k olu ştu rd u ğ u felsefi d izg esin d e, ne­ d en se llik d ü şü n cesin e g ü çlü b ir işlev y ü k lem iştir. Bu açıd an

3 2 5 ) Bkz. M alum u Kaya, "K indi'nin H ay an ", (K in dı'ıım F e ls e fi Kısdlr/rı'ıııııı öıısdzû içerisin d e), I : Y ay ın cılık , İstanb ul, 1 9 9 4 , s.NII. 3 2 6 ) Bkz K indi. Kildb e l-K iııd i J i Kildb c l-K in d t

/I e l- F e ls e fe

rl-l/ld . Kcsd'if cl-Kiıu/i el-

F e ls e jiy y e icc i isinde, tah k ik ' М. А II. Ulut Rıde, K ahire. 1 9 7 8 , s. 1 0 2 vd. 3 2 7 ) Kindi, Kitıib e l-K iııd i fi Kildb c/-Kiııdl fi ı l- F e ls e fe e l-V h i. s .9 8 . Kindi, R isd /c/l Huılucl e l- F s y â ve K ıısıim ilıe adlı lisalcsın d c. esk iler felsefeyi birkaç şekildi ta ­ nım lam ışlardır deyip, b u n lara ö rn ek o larak . “Felsefe, lıikm el sevgisidir', Iclscfe, insanın gü cü ö lçü sü n d e Tanrının liilinc ben zem esid ir; telseIc o lu m u tercih elm ek ıir, felsefe san allar san alı, h ik m etler hik m etidir: felsefe insanın kendisini bilm esidir: felsefe, insanın g ü rü ö lçü sü n d e ebedi v c Um u l olan vatlıkların h ak i­ katin i. m ahiye! ve seb eplerin i bilm esidir" tan ım lan ın sıralar. Bkz. K indi, liis â le J i H ıutüd el-Eşyd vc Kıısıimilıe, R esd'il el-K iııd ! e l- F e ls c J iy y e içetisin d e. T ahkik: M. А. II. Ubü Ride, K ah ire. 1 9 7 8 . s .1 7 3 - 1 7 4 . 3 2 8 ) Bkz. K indi,

K ild b cl-Kim/f j i K ild b e l- K iı ıd lJ I e l-F e ls e J e

e l- İ ' ld , s.1 4 1 vd

3 2 9 ) Kindi, ilk n ed eni, y aratıcı, ö zn e (fa’H), h er şeyin am acı (m û ie n m ıim r e l-k û l), ve hareketsiz o larak tanım lar. Bkz. K indi, Ri.sd/r /I Itııd ıid cl-F .svd ıe /tıı.uimi/ıe. s. 16 6 . 3 3 0 ) Bkz. Kindi,

Kudf) c l- K in d i f i K ild b el-K iın li J l e l- F e ls e fe

e l- İ ' ld , s . 1 0 1 .

3 3 1 ) Bkz Kındı,

Kildb el-Kiııdl /I Kildb ( /-Kimli Ji e l- F e ls e J e

e l- İ 'ld, s .1 2 8 - 1 2 9

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

115

o n u n , k elam e k o lle riy le İslam d ü ny asınd a ta rtışılm a y a başlayan n e d en se llik d ü şü n cesin e k a tk ıla rın ın o ld u k ça ö z g ü n old u ğ u ­ n u sö y lem ek g e r e k ir .'332' O , b ir y an d an , “o k ç u n u n o k u n u atıp b ir hayvanı ö ld ü rm esi olay ın d a, o k çu uzak s e b e p , ok ise yakın s e b e p tir” d iy e re k M u Y ezilcn in tevellüd/doğuş k u ra m ın ı devam e ttirm e k le 03 ” , d iğ er yandan ise, an laşıld ığ ı k ad arıy la İslam d ü n ­ yasınd a A risto tele s k ö k e n li dört ned en k u ra m ın ı03'” ilk kez ele a lıp in cele m ek ted ir.

II.2.a. Nedensellik Tartışm ası: Bilgikuramsal ve Varlıkbilimsel Temeller O nu n felsefi sistem in d e n ed en selliğ e yü k led iği m erk ez i rolü g ö rm ek için , n ed en selliğ in b ilg ik u ra m sa l/ e p isie m o lo jik vc v a ılık b ilim sel /on tolojik ö n e m in e ilişk in şu d ey işle rin e b a k m a k yeterlid ir: Neden bulu nm aksızın gerçeğin bilgisini elde edem eyiz. Her şeyin varlığının vc sürekliliğin in nedeni g erçek lik tir ( . . . ) Felsefenin en değerlisi ve m ertebe bakım ınd an en yü­ cesi, İlk Felsefe'dir. Bununla her gerçeğin nedeni o lan İlk G erçek'in bilgisini kastediyorum . ( . . . ) N edenin bilg isi, ne­ d en linin bilgisind en daha değerlidir. Ayrıca biz, b ilg ilerim i­ zin her birinin nedenini bilirsek, ancak o zam an onları tam olarak bilm iş olu ru z.”" 35'

F izik i d ü n yay ı, m addi ve o lu ş-b o z u lu ş d ü n y a sı, m etafiziği ise m ad d c-d ışı ve o lu ş-b o z u lu şa uğram ayan b ir d ünya o la ra k n ite le ­ yen K in d î, fiziksel dünya sö z k o n u su old u ğ u n d a, ııp kı A risto te­ les g ib i, d ö rt ned en saptar. O n ca

bu n e d en ler, m ad d esel, b iç im se l, e tk in

ve ereksel

3 3 2 ) Bkz lilıû Ride. “M tık d im d c". Krsd'il ı l-Kıııdi rl-Jr ls e /iv v r ıçe ıisiııd c, 3 alıkik M. A 11. libü Ride, Kahire .1 9 7 8 , s .6 -7 . 3 3 3 ) Bkz. K indi, cl-lban < ‘ an e-fl/e e l - K a r/be Ii rl-Kcvıı ve r l-F c s a ıl. U tsa il e l K iıu ll rlF d s e f i y y c içerisind e, Ialık ik : M. A. II. libü Ridc, K alıire, 193(1, s .2 2 0 . 3 3 4 ) Bkz. K indi, Rısd/e fi Hıulful cl-l:şvd ve Kusftım/ır, s. 1 7 0 . K iııdl, Kifrt/> W-KıW( /ı Kinik ı'l-Kiııdf /1 el-FrİM '/r el-l 'İri, s. 170. .3.33) Kindi, Kildi) d - K iı ııi i f i Kildh d - K iııtll /1 el-F eb i'fr c/ l 'lJ , s. 1 0 2

116

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

(la m am lay ıcı-g â’î) n e d en lerd ir. K ind i bu dört n ed en e, K itâ b elK in d i f î e l- F e ls e fe e l-Û lâ , e l- lb â n e aıı c l-lle l el-K cıribc li cl-K cv n v e e l-F e s â d , R isale f î H u d iıd el-F .şy â v c RusûmiJıe adlı yapıtların d a d eğinir ve o n la rı tan ım la m ay a ç a lışır.“ 361 O n c a m addesel n ed en , b ir şeyin olu ştu ğ u dayanağa g ö n d erm e yapm aktadır. S ö z g elim i, d in arın o lu ştu ru ld u ğ u a ltın b u n a ö r n e k o la ra k g ö ste rile b ilir. B i­ çim sel n ed en , b ir şeyi o şey yapan su rete (fo rm a ) işaret eder. B una ö rn ek o larak , a ltın la b irleşe re k on a d in a r şek lin i veren b iç i­ m i gösterebiliriz. A n cak b u ra d a , fiziksel dünya söz k o n u su o ld u ­ ğunda, b içim in , ereği de b elirled iğ in e işaret c ıın e k g erek ir. E tk in ned en, b ir şeyin h a re k e tin in vc d eğ işim in in ilk esin i d ile g etirir. A ltına d in ar b içim in i veren usta gibi. E re k se l-ta m a m lay ıcı ned en ise, etk in in ed ilgin ü zerin d ek i etk isin i n için y ap tığ ım b ild iren ned end ir. “U sta n ın a ltın a d in a r ş e k lin i n için verd iği” so ru su , bizi erek n ed en e götü rü r. Bu k a sıl, d in ard an yarar sağ lam ak vc o n u n la b ir am aca u la ş m a k tır.“ 371 K indî’ye göre an ıla n d ö rt n ed en , b ilg ik u ram sal/ ep islcm o lo jik anlam da d ö ıı soru y la ilişk ilid ir. Z ira o n ca , varlık h a k k ın d a k i b ilg i dörı soru y la so ru ştu ru lu r. B u so ru la r, “V ar m ıd ır?” (lıe l), “N ed ir?” (m â ), “H a n g isi?” (ey y u ) ve “N iç in ? ” (lim e ) so ru la rıd ır. “V a rım d ır? " (b e l) so ru su , m a h iy eti; “ N ed ir?” (m â ), c in s i; “ H an­ g isi? ” (e y y u ), m ah iy etin raslııu ; “N e d ir? ” (m â ) ve “H a n g isi?” (eyyu) ikisi b ird en m a h iy etin tü rü n ü ; “N iç in ? ” (lim e ) so ru su ise, tam am layıcı, e ıc k n ed en i so ru ştu ru r. Z ira “N iç in ? ” (lim e ) soru su , o n ca, m u ıla k ned en i so ru ştu ra n s o ru d u r.1m ) O bu bağ­ lam da şöy le d em ek led ir: Biz b ir şeyin m addesel ned enine ait bir bilgi elde edince, onun cin sin e ait bilgiyi edinm iş oluruz. Biçim ine aiı bilgiyi edindiğim iz zam an, onu n türüne ait bilgiyi edinm iş olu-

3 3 6 ) Bkz. K indi, Kildi) e l- K iı ıd iJ i Kildi) el-K iııd i J i e l- F e ls e fe c l-Ü lâ , s. 1 0 1 ; Kindi, K isiıle J i H ailini c l- E fy a v e Kıı.vıimi/ıc, s. 1 7 0 ; K indi, e l-lb iın e an e/-İlci c l- K a r ib c li c l-K cv n v c c l- F c s d tl, s .2 1 8 - 2 1 9 . 3 3 7 ) Bkz. K indi, Kildb el-K iıu ll J i K ila h c l-K in d t fi c l-F c ls c Jc el-Û liı, s. 1 0 1 ; Kindi, R İsıl li­ ft lludtid cl-Esyıl v c K ıısıim ilıe. s. 1 7 0 ; Kındı, el-lbdııe un e l- lle l c l- K a r ib c li cl-Kcvn v e c l- F e s ü ıl, s .2 1 8 - 2 1 9 . 3 3 8 ) Bkz. Kindi, Kildi) e l-K iııd i J i Kildb el-Kiııdi J i e l - l :e ls e je c l-Û liı, s. 1 01.

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

117

ruz. Buna göre, türün bilg isi içinde faslın bilgisi de vardır. Biz bir varlığın, m addesel, biçim sel ve ereksel nedenine ait bilgi edindiğim izde, o n u n tanım ına ail bilgiyi edinmiş oluruz. Zira lıcr tanım lan ana ait gerçek, tanım ın içinde bu lu nm aktadır.011*'

K indi dört n e d en in b ilg ik u ram sal/ ep isiem o lo jik önem ine d e­ ğindiği g ib i, an ılan n e d en lerin varb k b ilim sel/ on to lojik ön em in e de d eğin ir. O n ca , doğal n e d en ler, d ö n ned en in dışında d eğilse, o halde fizik sel d ünyad aki h e r oluş ve h er b ozu lu şu n ned eni, an ılan d ört n ed en d e a ra n m a lıd ır. H er o lu şu n , o lu ş nedeni ve h er b o zu lan ın bozu lu ş ned eni o la n b ir m addesel n ed en söz k o n u su ­ d ur. Bu da on u n olu ştu ğ u v e bozuld uğu şey d ir. Ç ünkü madde o lm asa, o şeyd e olu ş ve b o z u lu ş da olm az. N itek im onca fiziksel d ü n y an ın a k sin e A y -ü sıü d ü nyad a oluş ve b o z u lu ş yoktur. Zira o lu ş ve b o z u lu şu n ü zerin d e g erçek leştiğ i b ir d esteğe, ıııevzuya g erek sin im vard ır/ 3'10’ Aynı d u ru m b içim sel ned en içinde g eçerlidir. Zira b iç im in m adde ile b irleşm esi s o n u cu n d a , oluşu n, ay­ rılm asın d a ise , bozu lu ş m ey d an a geldiği b ilin m e k te d ir.'14" ELkin n ed en e g e lin ce K in d î. b iz im o n u n a racılığ ıy la, e rek nedene ulaş­ tığım ızı sö y lem ek te d ir. Ç ü n k ü on ca erek n ed en , ya ctkiıı n ed e­ nin ü stü n d e, on u belli b ir ey lem i işlem eye iten b ir şeydir veya e tk in n ed en in k e n d isid ir/ 34-"

II.2 .b. Elkin Neden: Nedensellik Bağlamında Metafizikle Fizik Arasındaki Fark K in d l’yc g ö re, e lk in n e d e n i, m etafizik an lam d a ele aldığım ız­ da, on u eylem i işlem eye ile n kendisi d ışında h iç b ir neden söz k o n u su d eğild ir. O n u n etk in liğ i b aşkasın d an değild ir. E lkin n e ­ d en le erek sel n e d en in aynı o k lu ğ u d uru m d a, etk in neden m evcut d eğ ilse, e rek n ed en de m ev cu t değildir/ 343' O şö y le d em ekted ir:

3 3 9 ) Kindi, Ki «il) ol-K'mdi f i K ilid i e l- K in d i f l e l- F c h c J c e l- C lû , s. 101 3 4 0 ) Bkz. K indi, c t - lh â n r a n e l- ll lc c l- K a r l b c Ii el-K cv n ve c l- l 'c s â d , s . 2 1 8 . 3 4 1 ) Bkz. Kindi, c l-lh ü ııe a n e l- ll le el-K arlb r 11 e l-K cv n v c r l - F n i l d , s .2 1 8 , 3 4 2 ) Bkz. K indi, c l- t b â n r a n el-lllc e l- K a r ih e Ii el-K cv n v e rl-h 'c s â d . 5 .2 1 8 -2 1 9 3 4 3 ) Bkz. K indi, cl-tİHinc an r l- ll lr e l- K a e ib e Ii el-K ev n ve e l- l e sû d . 5 .2 1 8 -2 1 9

118

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

E lkin neden yoksa erek neden de y o k tu r.'3441

K ind î, e tk in n ed en sö z k o n u su old u ğ u nd a, lsla m i in an cı g ere­ ği fizikle m etafizik arasın d a g ü çlü b ir ayrım yapm aktadır. O n u n yaptığı b u ayrım , üç h u su sla k en d in i açığa vurur. ilk i, e lk in n ed en o la ra k ilk n ed en i tan ım lam asıd ır. O n ca ilk ned en, yaratıcı e tk in , d eğ işik liğ e uğram ayan ve her şeyin ereği olan ve erek ile n ite le n m e y en v arlık tır. Zira h er şeye b içim in i ve buna bağlı o larak ereğ in i v eren od u rlW5) O , ilk ned en anlayışıyla sud ü rcu teoriyi b en im sed iğ i izlen im i uyaııd ırsa da, tavrını y o k ­ lan yaratm aktan yana k o y a r ve şöy le der: Demek ki, her var o lan, olm ayanı m eydana getirm ek üzere, bir etkilen m e durum undadır. $u halde İlk G erçek B ird en gelen b irlik feyzi, her duyulur nesneye ve onlara ilişkin durum lara varlık verm iştir. O kendi varlığından onlara su ­ nunca, her b ir varlık vucut bulm uştu r. $u halde varoluşun nedeni gerçek B ird ir. O, birliğini başkasından alm ış değil­ dir. A ksine O , özüyle birdir. V arlık kazanan şey ezeli değil­ dir; ezeli olm ayansa yaratılm ıştır. Yani varoluşunun ned eni' vardır. V aroluşun ned eni, ilk G erçek Bir olduğuna göre, yaratm anın nedeni de İlk G erçek B ird ir. H arekelin ilkesi olan ned en, yani h arek elin ilk ilkesi olan hareket ettirici, elkin nedendir. İlk G erçek Bir, varoluş harekelinin yani et­ kilenm enin nedeni olduğuna göte, lüm varlıkların yaratıcı­ sıdır. Madem ki, ancak b irlik niteliği laşıyan şeylerin varlığı söz kon usud ur, o halde b irlik leri varlıkları dem ektir. Birlik ayrılacak olsa, varlık h em en cecik yıkılıp yok olur. Öyleyse G erçek Bir, ilk olan, yaratan vc varlığa sü reklilik verendir. Bir şey onun korum ası ve gücü dışında kalacak olsa derhal yıkılıp yok olur."',M6)

İkinci ay rım , g e rçe k ctk in -m e c a z i e tk in ay rım ın d a k a rşım ı­ za çıkar. N itek im , K in d i'ııin J . P h ila p o n u s ve İslam k elam cıları gibi, A risto teles ve P ro clu s tarafınd an savu n u lan H elen istik ö n cesiz evren g ö rü şü n e k arşı çık m a sı ve y oktan yaratm adan yana 3 4 4 ) Bkz Kindî, ,c l-lb in ıc aıı c l- l llc c l- K t ııib r İl cl-K cvn vr r / frsıiıl, s . 2 19. 3 4 5 ) Bkz. Kindî, R isdlff i H u dıid el-l:y y û vc Rıısıiınifıc, s. 113. 3 4 6 ) Kindi, Kildb cl-K iııdîf i Kildi) c l- K i n d i J i c l - f e ls c fc el-Û ltl, s. 161.

FELSEFİ GELENEK; NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

1 19

tavır alm ası o n ıt. “g erçek e tk in n ed en ile m ecazi etk in n e d en ” arasın d a b ir ayrım yapm aya iler. O n ca g erçek e tk in , y ok lan val­ ed en d ir. ilk g e rçe k eylem ise , var olan ları y o k ta n varlık alanına çık a rtm a k ta n ib a re ttir. Y aratm a o larak n ite le n e n bu ey lem , h er ned en in ereği olan T an rıy a özgü d ür. G e rçe k n ed en olan vc ne­ d en i b u lu n m ay an T a n rı, h iç b ir şey d en e tk ile n m e d e n varlıkları var etm iştir. Y aratılm ış v a rlık ların n ed en diye isim len d irilm eleri o n c a , m ecaz y olu ylad ır, o n la rın etk in d iy e isim len d irilm e leri bu açıd an b ir h ak ik at içerm ez : zira o n la r özleri itib arıy la ele a lın ­ d ık ların d a cd ilg in d irlcr.(H7) K ind i, ilk n ed en d en başlayan k oz­ m ik o lu ş z in cirin i n ed en sel sü reçle a ç ık la rk e n şöy le der: O ndan aşağıdakilere, yani butun yaratıklara hakiki değil, mecazı etkin adı verilir. Yani bunların hepsi, gerçek anlamda edilgin durum undadırlar. Bunlardan ilki, Yaradan'dan etki­ lenm iş, sonra da birbirini etkilem işlerdir. ( . . . ) Bunlardan ilki etkileşir, ondan da bir başkası. ( . . . ) Böyleec en son edilgine ulaşılır. İlk edilgin, başkasını etkilediği için ona ınccazi an ­ lamda cik in denilm iştir. Çünkü o edilgiııliğin yakın nede­ nidir. İkincisi de öyledir; o da üçüncüsüııün edilginliğinin yakıtı nedenidir. Böylece son edilgine değin inilir.' ”“1

Ü çü n cü sü , yakın ve uzak neden a y rım ın d a b illu r la ş ır .'wı" A risto teles g ib i, evreni A y-alıı ve A y -ü sıü diye ikiye ayıran K ind i, A y-üstü ev ren i, o lu ş ve b o z u lu şa uğram ayan ve dairesel olarak h are k e t ed en , c a n lı-n c fs sah ib i a k ıllı v a rlık la r alan ı olarak g ö rm e k le ; A y-altı evreni ise. bava to p rak , su v c a teşten olu şan dört k ö k ve s ıc a k lık , so ğ u k lu k , y aşlık ve k u ru lu k gibi n ite lik ­ lerin d en ve b u n la rın b ileşik le rin d e n ib aret say m ak tad ır. O n ca. ne d o rt kök ne de d ört n ite lik o lu ş ve b o z u lu şa uğrar, sad ece o lu ş ve b o z u lu ş, b u n la rın b ileşik le rin d e m eyd ana g e lir.1’70' Bu b ile şik le r, can lı ise n efs sa h ib i, ca n sız ise labiat/doğa sah ibid ir3 4 7 ) Bkz. Kindi, cl-Fd'll ı'l-H a k k e l-F v v e l c ı - l a m vc e l- F û i l e n -N d k ıs L lle z i Huvr kİ cl-M ctılz, s. 1 8 3 -1 8 4 . 3 4 8 ) Bkz

Kindi, e l - F d ’il e l-H a k lı cl-l:v v rl cı-Tdın ve el-Ftl'il cn -N n ln s F llc z i Hııvr bi

el-M eniz, s. 184 .349) nkz. K indi, cl-lh in ıc <ııı el İlle e l- K a ı ib c li cl-Kcvn vc c l- F c s a d . n .2 I 9 . 350)

Bkz. Kindi, e l- lb im e a n e l- ll le e l - K a ı i b e li cl-Kcvıı vc cl-fv sd ıi, s .2 1 9 -2 2 1

120

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ler. N efs, can lıla rd ak i lıa re k e l ve h a re k e tsiz liğ in ; tabiat/doğa ise, can sızlard a k i h er tü rd en h a re k e t vc h a rek etsiz liğ in n ed en id ir. O n ca A y-allı evrend e g eçerli olan o lu ş ve b o zu lu şu n b iric ik uzak etk in ned eni T a n rıd ır ve o, n e d en ler n ed en i . yani ilk ned en d ir. O lu ş ve b o zu lu şu n y ak ın n ed en i ise, felek lerin y ery ü zü n e n isp e­ ti ö lçü sü n d e, T a n rın ın irad esin e bağlı ey lem lerid ir. Bu h a re k e t­ ler, A y-altı evrend eki u n su rlard a, ısı d eğ işik lik le rin e yol a ça ra k , o n ların değişim i k a b u l e tm esin i sağlarlar. F e le k le rin k e n d ileri, d ö n ü ş h ız la rı, u zak lık ve y a k ın lık la rı, d eğ işim in fa rk lılaşm asın ın ned enid ir/35" B u öğ retisiy le K ind i, g ö k y ü z ü n e , gezegen ve yıld ızlara Ayaltı evren d eki o lu ş vc b o z u lu şta b elli b ir işlev y ü k ler ve P cter A d am so n ’un d eyişiy le. T a n rıy a d uyd ukları a şk ta n kay n ak lan an g ö k le rin h a re k e lin i, âd eta T a n rısa l inayetin aracısı o la ra k görür. Bu an lay ışta, A y -altın d ak i h er şey in , yıld ızlar tarafından m eyd a­ na g e tirilm e k te old u ğ u , y ıld ızların ise T a n rı tarafınd an h arek el ettirild iğ i tarzın d aki b ir y ak laşım ın yanı sıra , T an rısal in ayetin tü m elliğ in e d air b ir k a b u l ve T a n rın ın in ay etin in akli-dcne-ysel b ilim yolu y la a n la şıla b ile c e ğ i, h a lta ö n g ö rü le b ile ce ğ in e d air b ir tasd ikle de k arşı karşıya o ld u ğ u m u z u b elirtm e k g erek ir. T a n rı h a re k e lin b a şla tıcı k ay n ağ ıd ır ve bu h a re k e t, sa d ece o n u n y ak ın e tk is i, yani g ö k le r a r a lığ ıy la d aha u zak e tk ile re , yani bize ve b i­ zim y aşad ığ ım ız A y -allı e v re n e ile tile b ilir.1,,y

II.2.C. Nedensellik Bağlamında Kozmos: Varlıkbilimsel Düzen vc Temeli K o z m ik varlığ ı la m te ş e k k ü llü c a n lı b ir o rg a n iz m a g ibi tas a rla y a b ile ce ğ im iz i ifad e ed en

K in d î'3531 e v re n d e, u e d e n scl-

h iy e ra rş ik - e re k s e l b ir d ü zen g ö rm e k te d ir

O n c a bu d ü z en in

a n a n e d e n i, ilk y ö n e tic i (m ü d e b b ir e l-e v v e l) o la n T a n rıd ır.

3 5 1 ) Bkz. K iııd i.. ct-tbanc aıı el-lllc cl-Karihe Ii el-Kcvn ve c l-lr s û d . s . 2 2 4 vd. 3 5 2 ) Bkz. P c te r AdaniMin, “Kindi v c Y u n an ca Felsefe G clrn ig m ın K ab ulıt". Ç ev. M. C ü n cvı Kaya. İslam Felsefesine G iriş içerisin d e, Ed. I’ . A d.ım son R. C . l'aylor. Küre Y ayın ları, İstanb ul, 2 0 0 7 , s .4 9 . 3 5 3 ) Bkz. K indi, el-lbimc un Sucıid cl-C irm el-Aksû, s .2 6 0 .

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 1 2 1

K in d î'y e g ö re , ilk y ö n e tic iy e bağlı o la ra k h e r y ö n e le n in b ir y ö n e te n i, h er e tk in in b ir e tk in i, h e r var e d e n in b ir var ed e n i, h e r ev v elin b ir ev v eli, h er n e d en in b ir n ed en i b u lu n m a k ta d ır. İlk y ö n e tic i, h ik m e ti g e reğ i, e v re n in d ü zen ve te rtib in i s a ğ la ­ m a k iç in , ik in c il n e d en ler a ra c ılığ ıy la h er şeyi k e n d is in e b oy u n e ğ d irm iştir/ ” H> K ind î, k o z m o sla gördü ğü d ü zen i, hem m a n tık sa l h em de d e­ n eysel açıd an k an ıtlam ay a ça lışm a k ta d ır. O n ca ilk ned end en b aşlayan ve biri d iğerini g e rek tire n k o z m ik s ü re ç , evren d ek i d ü ­ zen in ve T a n rısa l in ay etin tem elin i o lu ştu ru r vc b u , evrenin te ­ sad ü fü n ü rü n ü o lm a d ığ ın ın k a n ıtıd ır.0551 N itek im o . T ıp k ı A ris­ to teles gibi şöy le d em ek ted ir: Tabiatta anlam sız ve nedensiz bir şey yoktur/ ” “1

O , ö z e llik le , g ök sel e tk ile rin yery ü ziin d ek i o lu ş ve b ozu lu ş ü zerin d ek i e tk isin e d eğ in irk en , h em d ü zen e h em de bu d ü zenin g ö zlem sel k a n ıtla rın a d eğ in ir. S ö z g e lim i, o n c a , h av anın ve m ev­ sim le rin , g ö k le rin ö z e llik le de G ü n eş'in h a re k e tin e bağlı o ld u ­ ğ u n u g ö z lem lem ek tey iz / ” 7’ D iğ er yand an K in d î, in san ların g ö ­ rü n ü ş ve k a ra k te rlerin in d e, d ü n y an ın n e re sin d e y aşad ık ların a bağlı o larak d eğ işik lik g ö ste rd iğ in e işaret e tm e k te ve b u n u da göksel e tk ile re b a ğ la m a k la d ır/ ” 8’ K o zm ik

n ed ensel z in cire

m a n tık sa l açıd an

yak laştığ ın d a.

K in d i, d ört tem el ilk ey e değinir. B un lard an

ilk i,

teselsü lü n

im k ân sızlığ ı

d ü şü n cesid ir.

O n ca , n ed ensel z in c ir son su za d ek geriye g id em ez; bu oluşu im k â n sız la ştırır/ ” '” İk in c isi, b ir şey , k en d i k e n d isin in ned en i olam az. Ç ü n k ü b ir şey ken d i k e n d isin in ned eni o lu n c a , varlığı k e n d i varlığın ın n e ­ d en lisi olm u ş o lu r. B u da b ir şey in varlığ ın ın k en d isi olm ad ı3 5 4 ) Bkz K indî. c l- lh â n c a n c l- lllc c l-K a r lh c İl rl-Kcvn v r c l - l r s û d , 5 ,2 1 5 - 2 1 6 3 5 5 ) Kindi, Kildi) c l- K iııd i f i Kildi) c l-K iııd i ji e l - F c h c f c cl-O ld, v 14 1 -1 4 2 3 5 6 ) Bkz. K indi, cl-lbû ıu ' an SucCid c l-C in n e l-A k sd. s .2 5 4 . 3 5 7 ) Bkz. K indi, r l- lb a n c an c l- l llc c l- K a ı lh r Ii rl-K e v ıı v r rl-l-rsdtl. s .2 3 2 vd 3 5 8 ) Bkz l’c le r A d am san , “Kindi v c Y u n an ca Felsefe G elen eğ in in K ah u lu ". s .4 8 . 3 5 9 ) Kindi, Kildi) c l- K iııd i J i Kildi) c l-K iııd i f i c l-T -eh cJr c l- l 7ld. s. 14 2 .

122

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

gın ı g ö sterir. B ir şeyin k en d i varlığı k end isi olu rsa, o , o d eğ il­ d ir, o, od u r an lam ın a g eld iğ in d en , m an tıksal b ir çelişk i ortaya çık a r.U60, Ü çü n cü sü , h iy erarşik d ü zen d e, ned en n e d en lin in d ışın d ad ır, ond an ö n ce d ir ve ned en n ed en lid en ü stü n d ü r.'1'’1; D ö rd ü n cü sü ise, n ed en ortad an k alk arsa n ed en li de ortadan k alk ar.(3WI G ö rü ld ü ğ ü g ib i, K ind'ı, İsla m d ü n y a sın d a , ilk felsefi d ünya gö rü şü o lu ş tu rm u ş ve bu d ü n y a g ö rü şü n d e n e d e n se llik d ü şü n ­ c e sin e m e rk e zi b ir rol v e rm iş tir. B ilg ik u ra ın sa l/ e p isle m o lo jik a çıd a n , n e d e n s e llik d ü ş ü n c e s in i b ilg in in ve b ilim in te m e lin e o tu rtm u ş, v a rlık b ilim sc l/ o n to lo jik açıd an ise , v arlık ve o lu şu n h iy era rşik o la ra k a ç ık la n m a s ın d a ve ev ren d e g ö z le m le n e n d ü ­ z en in te m c lle n d irilm e sin d c o n a d a y a n m ıştır. Z ira o n u n e v re ­ n ind e ilk n e d en d en b a şla y a ra k h er şey b irb irin i g e re k tirm e k te , A y -ü sıü ev ren , A y -a lıı ev ren ü z erin d e e tk id e b u lu n m a k ta d ır. H iy erarşik d ü şü n ce sin i te m e lle n d irirk e n , K ın d în in fiz ik le m e ­ tafizik ara sın d a ay rım y ap m ay a ç a lışm a sı, n e d en in s o n u c u n ­ d an ö n ce ve ü stü n o ld u ğ u n u b e lir tm e s i, h e r şeyin b ir e reğ in in old uğu ve n ih ai e reğ in T a n rı o ld u ğ u n u sö y lem esi ve T a n rın ın d ışın d ak i d iğ er e tk in n e d e n le ri g e rç e k d eğ il, m ecazi e tk in o la ­ rak n ite le m e si ve g e rçe k e y lem i y o k ta n y aratm a o la ra k g ö rm esi o ld u k ça d ik k a te d eğ erd ir. O n u n n e d en se lliğ e y ü k led iğ i b ilg ik u ra m sa l/ cp isıem o lo jik ve v a rlık b ilim scl/ o n to lo jik işlev ile , h i­ y e ra rşik ev ren k u rg u su , M cşşa i/ A risto iclesçi g e le n e k iç e risin d e g e lişere k d evanı e tm iş, y o k ta n y a ra tm a a n la y ışı ile. e tk in ve m ecazi ö z n e ay rım ı ise, G azzâlî ü z erin d e d erin iz ler b ıra k m ış ­ tır. O ’ııu n T a n rıy ı h er şey in v a rlığ ın ın vc sü re k liliğ in in n ed en i o larak g ö rm esi ve ik in c il n e d e n le re , m ecazi o la ra k n ite le se d e, b elli b ir işlev v erm ey e ç a lışm a sı, k e n d i d ü n y a g ö rü şü n d e d in ve felsefe arasın d a k u rm a y a ç a lıştığ ı u z la şın ın b ir y a n sım a sı o lsa g erek tir.

3 6 0 ) Kindi. Kildi) rl-K im il/1 Kildi) r l-K iıııll J i r l-l r ls r /r r l-U lil. s. 12 4 - 1 2 3 . 3 6 1 ) Kindi, Kildi) ri-Kiıuit fl Kildi) ıl-K in J iJ i c l-V c k tife ri-U ld . S . H 2 - 1 4 3 . 3 6 2 ) Bkz. Kindi, cl-lbcıııı: a n Sın.ini c l- C ır m c l-A k sd, s .2 6 0 .

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 1 2 3

II.3. Fârâbî: Felsefi Geleneğin Sistemleşmesi F ârâb î (ö. 9 5 0 ) ,(W,İ> F a h ri’nin d ey işiy le, İslam d ünyasınd a Y en i-P la to n cu lu g u n ağır bastığı o ld u k ça k o m p le k s m c la liz ik b ir sistem k u ran , A rapçada Y eni P la to n cu lu ğ u d izgesel o la ra k ifade ed en ilk sim a d ır.0 '”' 1 K u şk u su z F â râ b î ö n ce si K ind i gibi d ü şü ­ n ü rlerd e d e, Y e n i-P la to n cu öğ eler y er y er k a rşım ız a çık m a k ta d ır: an ca k b u ö ğ e lerin siste m a tik bir dizge o la ra k k a rşım ız a çık m ası F â râ b î’de g örü lü r. Ö z ellik le o n u n su d u r s ü re c in i a çık la y ış iarzı, y an lışlık la A risto tele s’e mal ed ilen , fakat g e rç e k le Y en i-P la to n cu filo zoflara ait old uğu an laşılan yapıtlard an d erin izler ta şım a k la ­ dır. D alıa ö n ce de b elirttiğ im iz g ibi, P lo ıin u s ’uıı Fııettı/es’inin IV V -V I. b ö lü m le rin in b ir ö z e li old uğu an laşılan Kilrib c l-l Asıı/tıry« ( T h e o lo g ie ) ile P r o d u s ’un b ir y a p ıtın ın ö zeli old u ğ u söy len en K ilû h el-H ııy r c l-M a h z v ey a K itâ b cl-Esbâl> ( L ib e r d e Ccinsisi adlı yap ıtı, h e m F â râ b î’nin b en i de ond an so n ra M eşşai/ A ıistotelesçi geleneği sü rd ü ren d ü şü n ü rlerin esin kaynağı o lm u ş gibidir. K u şk u su z n e d en se llik so ru n u a çısın d a n e le a lın d ığ ın d a , bu n lara ek o larak , A risto tele s’in M eta fiz ih ve F iz ih k ita p la rın ı da an m ak gerek ir. F â r â b î’n in n e d en k a v ra m ı ve n e d e n s e llik a n la y ış ın ı a n la ­ m ak iç in , ö n c e o n u n Y e n i-P la to n c u g e le n e k te n k ö k lü iz le r taşıy an s u d û r k u r a m ın ı0 '’5' e le a lm a k , b u k u r a m ın m e ta fiz ik b ağ lam d a

d e te rm in is t/ b e lirle n im c i

k a ra k te rin i o rta y a k o y ­

m a k , a rd ın d a n ise , fiz ik se l d ü n y a d a k i n e d e n s e llik a n la y ışın a b a k m a k g e re k m e k le d ir. B ö y le si b ir y a k la şım , o n u n o lu ş s ü ­ re c in e b ü tü n s e l a çıd a n y a k la şm a k ve fiz ik s e l d ü n y a d a g ö z le ­ n e n n e d e n s e llik iliş k is in in m e ta fiz iğ e u z a n a n v a rlık b ilim se l/ o n t o lo jik k ö k le r in i g ö rm e k a ç ıs ın d a n da ö n e m ta şım a k ta d ır. K o n u y a s is te m a tik a çıd a n y a k la şm a k g e r e k ir s e , F â râ b î o lu ş

3 6 3 ) Bkz. F ah rellin O lg u n cr, Fârdhl, Öl ilken Y ay ın lan , Islaıılnıl, 1 9 9 9 . s. *> vd; İsmail Y ak ıl, İtirk-lslunı Düşüncesi Ü zerine Anısın ınalnr, Ö ıü k cıı Y ayınları Islaıılnıl, 2 0 0 2 , s. I 3 9 vd 36*1) llkz. M acit F a h ri, I'ilanı F e lit/rsi T arihi. » .1 0 3 . 3 6 5 ) ISkz David C. K rism aıı, “Fârâb î v c Felsefe M ü fred atı", Ç cv . M C ü n ey t Kaya. İslam F e ls e fe s in i’ G iriş içerisin d e, t:d. P. A d am son -R . C . I ay lo r. K u re Yayınları, İstanbul, 2 0 0 7 , s .6 't.

124

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

s ü r e c in i ve b u n a b a ğ lı o la ra k n e d e n s e llik a n la y ış ın ı, ilk n e­ d en e bağlı Y e n i-P la lo n c u a n la y ışa d a y a n a ra k te m e lle n d irm e ye ç a lış m a k la d ır. B u le m e lle n d irm e d e , T a n r ı-e v ıe n iliş k is i ve A r is to te le s k ö k e n li, A y -ü s lû ve A y -a ltı e v re n a y rım ı m e rk e z i b ir işlev y ü k le n m e k le d ir.

II.3.a. Nedensiz ve Nedenli Varlık: Ay-üstü Evrende Nedensel Zorunluluk V arlığı, m an tıksal açıd an özü itib arıy la “varlığı m ü m k ü n " ve özü itib arıy la “varlığı z o ru n lu ” o lm a k üzere ikiye ayıran F â râ b i’ye g ö re<3w,), özü itib arıy la m ü m k ü n varlığın ü ç tem el n ite liğ in in b u ­ lu n d u ğ u n u sö y lem ek olasıd ır. İlk i, o n u n y o k lu ğ u n u n d ü şü n ü lm e sin in

m an tıksal açıdan

im k ân sızlık taşım am asıd ır. İk in cisi, varlığ ın ın b ir n ed en e dayalı o lm asıd ır. Ü çü n cü sıı

ise,

v arlık

ve

m ah iy etin

b irb irin d en

ayrı

o lm asıd ır.(367> Z o ru n lu varlığa g e lin c e , e ğ er o n u n z o ru n lu lu ğ u b a şk a sın a n isp etle ortay a çık a n b ir z o ru n lu lu k s a , bu d u ru m , b ö y le si b ir v arlığ ın , ken d i özü itib a rıy la m ü m k ü n , b aşk ası itib a rıy la z o ­ ru n lu old u ğ u a n la m ın a g e lm e k te d ir. F â râ b i'y e g ö re, m ü m k ü n varlığın h an g i tü rü o lu rsa o ls u n , o n la rın v a rlık la rın a d ayan ak o lu ştu ran n e d e n s e llik z in c iri so n su z a d ek sü rü p g id e m e y e c e ­ ği g ibi, d ev ir b iç im in d e k i k ısırd ö n g ü de im k â n sız d ır. Ö y le y ­ s e , m ü m k ü n v a rlık la rın e n in d e so n u n d a b ir z o ru n lu v arlık ta so n b u lm aları g e re k ir. O n c a bu v a rlık , özü itib arıy la z o ru n lu olan ilk v a r lık tır, b ir d iğ er d ey işle o , v a rlık ve özü ay n ı olan T a n rıd ır.'368’ F â râ b î’ııin a n la y ışın a g ö re, z o ru n lu varlığ ı b ir an için yok say d ığ ım ızd a , b u d u ru m , m a n tık sa l im k â n sız lığ a yol açar. Bu y ü zd en , o n u n v a rlığ ın ın h iç b ir n ed en i y o k tu r, v a rlığ ın ı b a şk asın d an a lın ası da o la sı d eğ ild ir. M e t a fiz ik a n la m d a , ıııü m -

3 6 6 ) Bkı. I: ârâb l, U yûıı cl-M csâ'il J i c l-M a ııtık vc S tcbıu li, 1 9 1 0 . s .4 . 3 6 7 ) B lc . F a rib l. I.’yûn c.l-M csû'il. s .4 -5 . 3 6 8 ) B k:. Fürâbi. Uyun el-M c fû 'il, s .4 -5 .

c I - M mJ c

d - K ıu lh n e , K ah ire,

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

125

k û n v a rlık la r e v re n in d e var olan h er şey in ilk n e d en i o d u r.l56<JI F â râ b î, T a n r ın ın n ed en siz v a rlık o ld u ğ u n u a n la tm a k için şöy le d em ek te d ir: O 'nun varlığının nedeni yoktur. O 'nu n varlığı başkası saye­ sin d e olm az; O , n esnelerin varlığının ilk nedenidir. Ü 'ııun varlığının ilk olm ası ve her çeşiı eksiklik ten uzak bulunm a­ sı gerekir. 5u halde O 'nu n varlığının tam olm ası, madde, etkin ve erek gibi nedenlerden uzak bulunm ası ve en m ü­ kem m el varlık olm ası g e re k ir.',rı"

F â râb î'n in zo ru n lu v a rlık -m ü m k ü n v arlık ay rım ın d a , m ü m ­ kü n varlık n ed en li v arlık o la ra k o rtay a ç ık m a k ta vc o, m ü m k ü n varlığın v aro lu şu n u h iy era rşik ilk e le r z in c iriy le ilk neden olan ned en siz varlığa, yani T a n rıy a b ağ lam ak tad ır: Varlığı oluştu ran ilk eler allı sın ıl olup, bunların da belli başlı hiyerarşik düzeni vardır. Bu hiyerarşik düzenin her biri, o sınıllard an birini içine alır. H iyerarşik düzende ilk sırada İlk N eden, ikinci sırada ikincil ned enler, üçun eıi sı­ rada da madde bulunm aktadır. Birinci sırada bulunan İlk ned enin, birden fazla olm ası m üm kün olm ayıp, O yalnızca birdir, tektir; fakaı diğer hiyerarşik sıraların h er birinde va­ rolanlar çok tu r. Bunların üçü cisim olm adıkları gibi, cisim ­ de de bulunm azlar. Bunlar da İlk N eden, ikinci derecede ned enler ve etkin akıldır. Geri kalan üçü de cisim d e bulu­ nup, kendileri cisim değildirler. Bunlar da. nefs, hiçim vc m ad d edir."117"

11.3.b. Nedensellik Bağlamında Sudûr Süreci ve İkincil Nedenler F ârâb î’nin d ü şü n ce siste m in d e, n ed en siz olan ilk ned end en ik in cil ilk e le r (se v â n î) ve d iğer v arlık lar h iy era rşik b ir düzen içerisin d e n asıl var o lm a k ta d ır vc ik in cil n ed en lerin v arolu ştak i

3 6 9 ) nk z. Fürabi, l'yıiıı el-M rsâ 'll. s 4 ; tâ r.lb l, e s -S iy û s r fl - M a l r n iy y r . B cy ıu l, 1 9 9 4 , s .2 2 ; l ârâb î, lir» Etil c l-M cd m r d - l iiılıla. Hcyrııı. 1 9 9 5 . s .2 5 . 3 7 0 ) H t â b l , Oyıiıı rl-M rsA 'il, s.4 3 7 1 ) l'ürâbl, fy-Siyrtsı' ı l-Mcılı'iıiyyc, s .2 1 - 2 2 .

126

NEOEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ro lü n ed ir? Bu so ru , F â râ b î’nin n ed en ve n e d en se llik an lay ışın ı kavram ak için çö z ü m len m esi g erek en b ir soru d u r. F â râ b i'n in bu soru y a nasıl yanıl v erd iğini g ö rm ek için o n u n su d û r k u ram ın ı ve bu k u ram d a, n e d e n -so n u ç ilişk isin e yü k led iğ i işlevi özlü b ir b içim d e orlaya k oy m ak g e rek m ek le d ir. F a k a ı lam bu b a ğ la m ­ da şu so ru y a da b ir y an ıl b u lm a k g e rek m ek le d ir: K ela m cıla r ve b ir filo zo f olarak K in d i, y o k la n yaratm ak tan yana tavır a lırk en F â râ b î, n ed en su d û r k u ra m ın a y ö n e lm e k ted ir? K a n ım ız ca bu so ru , ö n e m lid ir, zira k e la m cıla rla M eşşai/ A risıoıelcsçi filo zoflar arasın d ak i tem el k ırılm a la ra işaret e tm ek ted ir. K aya’nın Fârâbî m ad d esin d eki v e rile ri(,72) d eğ erlen d iren C ev iz ci’ye göre b u n u n d ört ned en i b u lu n m a k ta d ır: 1. T anrı m utlak anlam da birdir, oysa evren tam bir ç o k ­ luk ve çeşitlilik sergiler. Evrenin doğrudan İlahî yaratm a ile m eydana geldiği kabul edilecek olursa, o zam an T anrının özünde de ço k lu k bulunduğu d üşünü lebilir ve bu durum . O 'nu n m utlak birliği ilk esin e ters d üşeı. Dolayısıyla Fârâbî, Tanrı ile evren arasındaki ilişkiyi İlahî birliğe zarar verm e­ den açıklayabilm ek için , P lotinos’un “B ir'dcü ancak b ir ç ı­ kar" hipotezine başvurm uştur. 2. Varlığın yine sonradan yaratıldığı kabul edilecek olursa, zam an kavram ından kaynaklanan bazı problem ler de o rla ­ ya çıkabilir. Sözgelim i yaralına bir eylem olup, bir sü reç­ te gerçekleşir. Ö le yandan, m adde, hareket ve dolayısıyla değişm e olm adığında, zam anın varlığından söz edilm esi anlam lı olm az. Yine burada, “eğer evren sonradansa, Tanrı ondan ö n ce ne yapıyordu” diye b ir soru akla gelebilir. Bir şey yapm ıyor idiyse eğer, bu kez âtıl ve pasif bir T anrı kav­ ram ı orlaya çıkar. 3. Problem le ilgili bir diğer lıusus, evrenin sonradan olm ası d urum unda m antıksal olarak, T an rın ın evreni yaratm adan ö n cek i iradesi ile yarattığı andaki iradesi arasında bir fark olacağına işaret eder. İrade bakım ından olan bu d eğişiklik. T an rın ın özıınd c de bir değişm enin olabileceğini akla ge-

3 7 2 ) Bkz. M ahm ul K aya, “1-arnlıt". k l a n ı A ın ilt b p fd M , OV Y ay ın la n , C...Y1I, İstanbul, 1 9 9 3 , s. 1 4 5 - 16 2 .

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

12 7

lirir ki, bunu da Tanrı kavram ıyla bağdaştırm ak m üm kün değildir. K onuyla ilgili olarak, “neden Tanrı belli bir anda varlığı yaratm a iradesi gösterm em iştir, acaba O 'nu n daha ö n ce veya daha sonra yaratm asına engel o labilcek ya da ira­ desini o an ku llanm asını gerekli kılacak başka b ir gü ç ve irade mi vardı" türünden sorular pekala sorulabilir. 4. Fârâbi'nin yoktan yaratm a dogm asına karşı türıımc/ sudüra başvurm asında, d k ili olan bir diğer neden de. m u htem elen kötülük kavram ına m akul bir yorum g c ıire ­ rek varlıktaki kötülüğün T anrı ile ilgisinin bulunm adığını g ö s te r m e k tir ." "'3’

F â râ b î, an ılan g e rek çe lerle b enim sed iği a n la şıla n ve su d u r k u ­ ram ı adı verilen b ir ö ğ retiy le, n ed en li v a rlık ların n ed en siz olan zo ru n lu v a rlık ta n n asıl ç ık tığ ın ı, bir d iğer d ey işle , ço k lu ğ u n B ir d e n nasıl m eyd ana geld iğini vc k o z m ik h iy era rşik d ü zen in nasıl o lu şu p işlediğin i b ir sistem d a h ilin d e o n a y a koym aya ç a ­ lışm ak tad ır. O , P lo tin u s’dan gelen b ir an lay ışla “b ird en a n ca k b ir ç ık a r” ilk esin i genel g e çe r b ir ilke say arak , T a n rı ile m addi d ünya arasın a felsefed e “a k ıl”, d ind e m elek adı verilen ik in cil varlıkları (se v â ııî) koyarak su d û r siste m iy le y aratılışı ve k o z m o ­ su tcm e llcn d irm e y e ça lışm a k ta d ır.1'7'3 F â râ b î, su d u r k u ra m ın ı ortaya k o y ark en , İslam d insel b ild irile rin d e T a n rıy a iliştirilen yaratm a ey le m in e ne anlam y ü k led iğ in i a çık ç a ortaya koyarak şöyle d em ek led ir O ııtm bilgisi ve rızası olm aksızın, varlık oıulan lalıii/dogal bir yolla sud ûr elm iş değildir. O , özünü bildiği ve bu ide­ al varlıkla iyilik düzenin ilkesi O olduğu için, eşya O 'ndan çık m ıştır, (ztılıü r) Su halde bildiği şeylerin var olm asının nedeni. O 'nu n bilgisidir. O nun nesneleri bilm esi zam ana bağlı bir bilm e değildir. Varlığa sü rek lilik verip, yok o l­ m am asını sağlam ak anlam ında O , her şeyin var oluşunu n nedenidir. Yoksa bu, nesneler yok olduktan son ra ona so ­ yul bir varlık verir anlam ına gelm em ekled ir. İlk yaralılarını

3 7 3 ) A lım cı C cv ız ci. O r h ıc a g F e ls e fe s i I m i lli . As» Y ayınları. B u ısa . 2 0 0 1 . s .l 31-1 32. 3 7 4 ) Bkz. EAtabi, l/'vıiıı el-M esû 'll. s 6 vd . 1 Arabi, ı s-.Sivılsı- cl-M ıdı m v y r. O l Harabı, fart t.lıl el-M e ıllu e el-l:
vd :

1 2 8 NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

nedeni O ’dıır. Yaratm a, yani “ibda" eylem i, varlığı ken d in­ den olm ayan şeyin varlığının sü rek liliğ in i sağlam aktır. Bu sü rek lilik le, ilk yaratıcın ın özünden başka h içb ir nedenin etkisi söz konusu değildir. O nu n varlıkla ilişkisi ya onların aracısız yaraııcısı olm ası veya O n u n la nesneler arasında bir aracı bulu nsa da, onların ilk ned eni olm asıdır. O , öyle bir v arlıktır ki, eylem lerinin niçini/ereği yoktur; yaptıklarını da başka bir şey için y a p m a z ." " 1

O nca, n ed en siz ilk v a rlık ta n , “B ir’den b ir ç ık a r” ilk esi gereği ilk sudûr eden şey , k o z m ik b ir ilke olan ilk ak ıld ır. T a n rıd a n doğrudan, aracısız su d û r ed en tek v arlık od u r ve F â râ b î’n in s is te ­ minde b irlik te n ço k lu ğ a , ru hsal o lan d an m addesel olan a uzanan süreçte m erkezi b ir işlev y ü k le n m e k te d ir.'176’ Z ira T a n rı, ç o k lu k içerm em esin e rağ m en , n ed en e bağlı olan m ü m k ü n le r ç o k lu k ­ tan yoksun d eğ ild irler. İşte T a n rın ın kendi özü n ü b ilm e si, bu ilk varlığın d oğru d an on d an çtk m a sın a n ed en o lm u ştu r.1177’ Z ira T a n n n ın b ilm esi n e sn esin i var e tm esi a n lam ın a g elm ek led ir. Şu halde F â râ b î'n in d ü şü n ce siste m in d e b ilm e ile yaratm a aynı anlam a g elm ek ted ir. B ö y lelik le F ârâb i,-ev ren i zam an d a ö n cesiz k ılm a k ta ; T a n n n ın ev ren e olan ö n ce liğ in i özsel b ir ö n ce lik olarak g ö rm ek ted ir.1378’ İlk a k lın k e n d isin i ve varlık n ed en i olan T an n yı z o ru n lu o la ra k d ü şü n m e sin d en , ik in ci akıl su d u r eder. Bu ilk a k lın ken d i ö z ü n ü T a n rıd a n aldığı zaru retle zoru n lu o la ­ rak d ü şü nm esind en en u zak feleğin h içim i olan n efsi; k e n d isin i, kendi ö zü n d ek i im k ân ile d ü şü n m esin d en de en u zak feleğin cismi, su d û r eder. F e le ğ in b içim i olan n efs, ayııı zam an d a on u n ereği ve y e tk in liğ id ir. O h alde F â râ b i’ye göre ilk akıld an üç şey sudûr e tm ek ted ir. Bunlar, ikinci akıl, birin ci feleğin biçim i, yani nefsi, birinci feleğin cism id ir.'171”

3 7 5 ) F.irâbi. U yün e l-M c s â 'il. s .6 . 3 7 6 ) Lkz. F ârâb i, U yün e l - Mrsti'il. s .7 ; F ârâb i. E n i E/ıl rl-M rdiıır rl-Fcldıla, s .5 2 . 3 7 7 ) Fkz. F ârâb î, L/yfııı rl-M ı « i ’il, s .6 v tl.; F ârâb i, ı's-Sıyıi.vr rl-M rd rn iyy r, s . 2 6 ; Fârâh i, irti Elıl el-,Vlrdfııt ct-l-ıu lılu , s .4 5 vü. 3 7 8 ) hırâbi, Fııstis tl-H ilu ın, s . 7 1. 3 7 9 ) lk z. F ârâb i, Uyun cl-M csdil. s .7 F ârâb i. E m Elıl rl-M cdiıır rl-Eödıltı, s .5 2 vd.

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

1 29

Bund an so n ra her akıld a an ılan üç v a rlık , y a ra lın a y o lu y ­ la su d û r ç im e k te d ir, tk in ci akıl d a, ilk a k la g öre z o ru n lu , özü itib ariy le m ü m k ü n b ir v a rlık tır. B u ak lın T a n rıy ı d ü şü n m esiy le ü çü n cü ak ıl, k e n d isin in m ü m k ü n v arlık o ld u ğ u n u d ü şü n m esi so n u cu n d a ise sabit y ıld ızlar k ü resin in nefsi ve m ad d esi m eyd a­ na gelir. Ü çü n cü a k lın T a n rıy ı d ü şü n m esin d en d ö rd ü n cü a k ıl, k e n d isin in zo ru n lu lu ğ u n u d ü şü n m esin d en S a tü rn (Z u h a l) y ıld ı­ zın ın nefsi yani b iç im i; m ü m k ü n o ld u ğ u n u d ü şü n m esin d en de S atü rn 'ü n m addesi m eydana g elm iş o lu r. D ö rd ü n cü ak lın T a n ­ rıyı d ü şü n m esin d en b eşin ci a k ıl, k e n d isin in zo ru n lu lu ğ u n u d ü ­ şü n m esin d en Jü p ite r ’in (m ü şte ri) n efsi, m ü m k ü n old u ğu nu d ü ­ şü n m esin d en de Jü p ite r ’in m addesi m eyd ana g elir. B u şek ild ek i b ir fo rm ü lle o n u n c u akıl ve sırasıy la b irin ci felek , sabit yıldızlar k ü resi, S atü rn , Jü p ite r , M ars, G ü n eş, V en ü s, M e rk ü r ve Ay’ın nefsleri ve cisim leri m eydana g elm iş o lu r.0801 F â râ b îd c ilk a k ıl, d o k u z feleğin ve g e z eg en lerin ak ılları da d ahil o lm a k üzere a k ılla rın sayısı k o n u su n d a y er yer tu ta rsız lık ­ lar olsa da, genel olarak 1 0 o ld u k ları a n la şılm a k ta d ır.118" Ç ü n k ü F ârâb î Y u nan a stro n o m la rın ın ö z e llik le de B a tla m y u s’un b e n im ­ sediği ev ren in yeryüzü etrafınd a ö n ce siz olan d airesel h arek etle d ö n m e k te olan d ok u z g ö k k ü re siııd cn o lu ştu ğ u şek lin d e k i k u ­ ram ı takip e tm e k te d ir.158i) A k ıllar ve n e fsler, tıp k ı A risto teles'te k arşılaştığ ım ız gib i, T a n rıy a d uyd ukları aşk ve sevgi n ed en iy ­ le, bu h are k e ti b aşlatm ışlard ır. N efs, feleğin d oğru d an h arek et e ttiricisid ir. A m a o, g ü cü n ü ak ıld an a lır, a k la d uyd uğu arzu y­ la h areket ed er. O lg u n lu ğ a vc T an rıy a ulaşm a arayışı bu ak lın leleğ ini h a re k e le g eçirir. Ç ü n k ü o , su reti gereği o lg u n lu ğ a vc T a n rıy a ulaşm a arzu su d u y m ak tad ır. F â râ b î’nin sistem in d e bir b ü tü n o larak aşağı olan , üstün o lan a ve hepsi bird en ‘kend isi h areket etm ed iği halde h arek et e ttirici olan B ir e ” arzu d uyarlar.

3 8 0 ) l îk z . lâ r â b i, fcrd f:Jıl rf-M rdrıu' r î-fd d ı/« . s .5 2 -5 4 ;, Bkz. Davul C. R cism aıı, “Fârâbî ve F c ls r le M üfredatı ”, s .6 4 - 6 5 . 3 8 1 ) IJkz. M e h m e t Dağ, ' T â r â h î n i n iki Ya pı lı“ , O M D Ifafıivtff /ükûlirsi Dergisi, S . İ 4 15 , S a m s u n , 2 0 0 3 , s . 3 8 - 3 0 . 3 8 2 ) Bkz. Davul C. R eism an, “Fârâb î ve Felsefe Müfredatı**, s .6 5 .

130

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

O na g öre, h er b ir feleğin kendi ak lı ve nefsi v ard ır.1

O n u n cu

a k ıl, Ay k ü resin in a k lıd ır ve A y -alıı evrend eki işleri idare eder. Bu bağlam da ay -k ü re sin iıı a k lın ı C eb rail'le ilişk ilen d ircn F â râ b î, on a A y-altı evren d e, hem in san ın bilgiye ulaşm asınd a hem de olu ş ve b o zu lu şla, yani d ört u n su r (h av a, Loprak, su ve a te ş ), m a ­ d en ler, b itk ile r ve akıl sa h ib i olan (in sa n la r)-o lın a y a n hayvanları idare eLm ede°84' e tk in b ir işlev y ü k ler ve on a vâh ib es-su v cr (h i­ çim v e rici) ad ını da v e rir.085’

11.3.c. Nedensel Süreç: Fiziksel Evren ve Göksel Etkiler F ârâb î’ye g öre, bu e lk in a k ıl, b ir y ö n ü y le y ery ıızü n d ek i n efis­ lerin , b ir y ö n ü y le de g ö k le r a ra cılığ ıy la dört u n su ru n var o lu şu ­ nu n n ed enid ir. Hava, to p ra k , su ve ateşten olu şan d ört un su rd an ve b u n ların n iL elikleıi olan y a şlık , k u ru lu k , s ıc a k lık ve n e m lilik ­ ten çeşitli k a rışım la r m eyd ana gelir. A y-alıı ev ren in v arlık n ed e­ n i, töz olm aları b ak ım ın d a n hu d ö rt u n su rd u r, ve b u n la r göksel e tk ile rle , y eten eğ in ve k o şu lla rın b elirled iğ i oran lard a, m addi karışım ı m eydana g e tirirle r ve bu k a rışım , b itk i, hayvan ve insan nefsini kab u l e d ecek b ir kıvam a g e lin ce on lara türsel b içim le ri e tk in ak ıl, yani b içim v erici a ra cılığ ıy la iletilir. Y ine aynı ak ıld a n , yani e lk in akıld an cisim leri m eyd ana g etirm ek üzere m adde ile b irleşen çe şitli b içim le r stıd ü r eder. A y-altı evren , sad ece b ir dizi d eğişik tü rd en b içim in m adde ile b irleşm esi veya m addeden ay­ rılm ası so n u cu o lu şm a k ta d ır. D eğişm e için gerekli sıca k lığ ı ve soğu klu ğu gök sel e tk ile r, ö z e llik le G ü n eş sağlar. Bütün a k ılla r ayrı ayrı A y-altı evren e uygun h a re k e tle r m eydana g e iirirle r.(W<” Bu şek ild e, F â râ b î’nin d ü şü n cesin d e fizik , k o z m o lo ji ile k a y n a ş­ m ış, A y -ü sıü , A y-altı evren e b a ğ la n m ış olur. Su halde F â râ b î’ye g öre, ilk n ed end en b aşlayan ve A y-altı ev-

3 8 3 ) Fârâb i. Erci Efil rl-.MrcKıır rl-EViılılcı. s.6 5 vd. 3 8 4 ) llkz tkıvid C . R cism aıı, “Fârâb i ve Felsefe M ü fred atı", s .6 5 . 3 8 5 ) llkz. F ârâb i, U yün cl-M esâ’il, s .8 : l ârâb l, rs-Sivcise rl-M rJeıııy v r. s .2 3 v d .; Fârâb i. Eıc1 Elıl cI-Atrdtııe el-Edılılcı, s .5 5 vd. 3 8 6 ) Bkz. F ârâb i, Dytiıı el-M csd iî. s .8 ; F ârâb i. rs-.Sivcise el-M eılrm vye. s .2 3 vd ; l .ırâbi, Eni Elıl el-M rdlıır cl-Fcıdılcı, s .5 5 vd

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

131

ıe n c d eğ in u zanan su d u r s ü r e c in in , A y-üstü ev ren b o lü m ü z o ­ ru n lu lu k içere n b ir s ü r e ç lir ve bu s ü r e ç le n e d cn -s o m ıc u ııu z o ­ ru n lu k ılm a k ta ve h er şey d ik ey b ir h iy erarşi iç in d e y etk in liğ i ve ru h sallıg t g ittik ç e azalan b ir sü reç içerisin d e var o lm a k ta d ır. N i­ tek im F â ıâ b i, su d û r teo risiy le a çık la d ığ ı evren i b ir b ü tü n olarak idare e d en in T a n rı old u ğ u n u ve o rad a g ö z le m le n e n n ed en sel ve am açsal d ü zen in o n u n in ay etin e işaret e ttiğ in i sö y le m e k te d ir.1W7' O n c a , in san fıtratı, h e r şey d e k i, tertip , d ü zen ve in a y eti, doğal o la ra k b ilm e k isle m e k le d ir.” ™* O , aynı te rtip , d ü zen ve b u n la rın te m e lin e o tu ra n in a y eti, evrend e g örd ü ğ ü v a rlık h iy era rşisin e de yay g ın laştırm ak la ve şöy le d em ek ted ir: Bütün evreni idare eden Tanrı'dır. Hardal ianesi kadar bir şey bile O n a gizli değildir. Evrenin parçalarınd an hiçbir şey. O nun inayeti dışında değildir. ( . . . ) T ü m el inayet, bü­ tün parçalara yaygındır. Evrenin her parçası ve her parça­ nın d urum u, en uygun ve en sağlam b ir şek ild e, yerli yerine k o n m u şıu r.'w'1'

11.3.d. Fiziksel Evren: Determinizm mi, İndeterminizm mi? A caba, F ârâb i'y e g ö re, A y-üstü ev ren d e d ik e y b ir s u r e tle ya­ p ılan an n ed en sel z o ru n lu lu k A y -allı ev ren için de g e çe rli m i­ d ir? B aşka b ir d ey işle , m od ern felsefi te rm in o lo ji ile sö y led iğ i­ m izd e, F â râ b ı’nin fiziksel dünyası d ele rm in iz m -in d e te rm in iz n ı sü reğ e n in d e n ered e k o n u m la n m a k ta d ır? N e d e n lerin so n u çla rı ü zerin d e e lk id c b u lu n a b ilm e le ri için h an g i k o ş u lla r g e re k m e k ­ ted ir? Bu so ru y a yanıl b u lm a k için F â râ b î’nin A y -ü slü e v re n in i, A y -ahı e v ren le nasıl ilişk ileııd ird iğ i ve fizik sel d ü n y a için hangi tü rd en n e d en leri tem ele ald ığ ın a özlü b ir b içim d e b a k m a k g e­ re k m e k le d ir.

3 8 7 ) Bkz. bârybi, Dymt rl-M rsâ'il, s .1 8 ; I'arâbi, rl-C cm Bcyıı ı:ı-Kr'vfV) t l-lldljimovıı. B cv ru l. IV 97. s .6 4 . 3 8 8 ) Bkz

l â r a h i, Kildi) cl-H ıını/. ınclın vc çe v iri b ir arad a. Ç cv . t ) . T ü ık c ı. I.iicra

Y ayın ları. İstanb ul, 2 0 0 8 , s .8 0 . 3 8 0 ) F ârâb i. cl-C .cııı Bryıı r ı - R r y r v rl-Hufeimrvıı, v 6 4

132

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

F â râ b i’ye göre A y-altı evren d e, A y -ü slü evren in ak sine hem d ik ey h em de yaıay n ed en sel sü reç g eçerlid ir ve A y-altı ev ren ­ de h a re k e ı ve h a re k e tsiz liğ in ilk e si, ya tabii ya da iradidir. N efs sah ibi varlıklard a bu yatay n ed en sel ilk e, o n la rın e rek le rin i de b elirley en n efs; fiziksel n esn elerd e ise, fiziksel n e sn ele rin e re k ­ lerin e işaret ed en ta b ia ıd ır.1390’ D ikey n e d en lerin eg em en old u ğ u , etk in ve e rek sel n e d en in işlevsel old uğu A y-üstü evren in a k sin e, ay altı evren d e, o lu ş vc b o zu lu ş sö z k o n u su d u r ve fiziksel d ü n ­ yada bu olu ş ve b o zu lu şta A risto tele s k ö k e n li d ört ned en öğretisi m erk ezi b ir rol y ü k len ir. B u n la r, m ad d esel, b içim sel, e tk in ve erek sel n e d e n le rd ir.091’ M ad d esel n ed en , sed irin yapıldığı tah ta­ da old uğu gibi m addesel d ayanağı, b içim sel n ed en , sed ir d em e­ m ize n ed en o lan d ö rt k ö şe li b iç im i, e ık in ned en sed iri yapm ak için eylem d e b u lu n a n m aran g ozu , erek sel n ed en ise ö z n e n in , yani m aran gozu n o tu rm a k vb. için sed iri yapm a a m a cın ı, yani n için s o ru su n u 092’ g ü n d em e g etirir. A m a burad a, F â râ b i’nin dü­ şü n ce sistem in d e b iç im in e rek le ilişk isi ve ereğ in de e tk in n e ­ den le olan bağı gözd en ırak tu tu lm a m a lıd ır.0 9 ” F ârâb î, an ılan d ö rt ned en i a ç ık la rk e n , e lb ise , k ılıç , sed ir, şa ­ rap gibi yapay şeylerd en ö r n e k verdiği g ib i, D ünya, G ü n eş, Ay gibi doğal cisim lerd e n de ö rn e k verir. F â râ b î’yc g öre, an ılan n e ­ d en le r yapay c isim le rd e , tab ii cisim lere ora n la daha a ç ık tır ve kolay ca b ilin e b ilir, oysa doğal cisim lerd e an ılan n ed enleri sa p ­ tam ak, a n ca k kıyas ve k esin bilgi veren b u rh a n ile b ilin e b ilir. FakaL F â râ b î’ye göre bu d u ru m u g e n ellem e m e k g erek ir; zira yer yer yapay n esn elerd e d e, k im i n e d en ler ilk b ak ışta k olay ca görü lem ey eb ilir. Sözgelim i şarap , yapay o la ra k var e d ilm iştir, on u n b içim i y an i, sarh o ş ed ici kuvveti d u y u lm az, b u n u n varlığ ı a n ca k işi ve e tk isi ile b ilin ir. A ynı d u ru m ila çla r ve p an zeh ir gibi d iğer

3 9 0 ) Bkz. F ârâb l, U ytm cl-Mcsci’i), s .1 0 . 3 9 1 ) Bkz. F ârâb î, cs-Sıydse el-M edrniyyc, s .6 0 v d .: F ârâb l, i'd-D a'ûvâ c l- K a lb iy y c . F â r â b l ivindc, Hz. H. Z. Û k cıı v c K. B urstan, K anaat K ilabcvi, A n kara, irs, s.J 2 2 : F ârâb l, ilısd c t-U lû m , B eyru t. 1 9 9 7 , s .6 7 vd. 3 9 2 ) Bkz. F ârâb l, Kildb c l-H u rû J. s .1 3 3 vd. 3 9 3 ) Bkz. Fârâb l, es-Siydsr cl-M cdt'inyvc, s .6 0 v d .; F ârâb î, cd -D a'û v â t l- K a lh iy y t , s .1 2 2 ; F ârâb î, llıs â c l-U lü m , s .6 7 vd.

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

133

şey ler için de sö y le n e b ilir.’ w ı F â râ b fy e g ö re an ılan d ö rı n ed en fiziğ e ö z g ü d ü r, m etafizik alan d a, etk in n ed en d en söz ed ilse d e, bu fizik sel an lam d a e tk in ned en d en tü m ü y le fark lıd ır. Ç ü n k ü Fârâb'ı. tıp k ı K ind i de g ö r­ d ü ğ ü m ü z g ibi, İslam d in sel b ild irile rin i d ik k a te a la ra k , fizik ve m etafizik alan arasın d a k ö k lü b ir ayrım y a p m a k ta d ır.’ m> O n ca . tab iat sah ib i v a rlık la r e y lem lerin i z o ru n lu o la ra k , irade sah ip leri ise seçim li o la ra k m eyd an a g etirirler. A n ca k F â râ b î'n in sistem i b ir b ü tü n o la ra k ird elen d iğ in d e tıp k ı K in d î'd e old u ğ u g ib i, g erek tabii/doğal g e rek se iradi e tk in le rin , e y lem lerin i y e rin e g etiı m ele­ rind e A y-üstü e v re n in , yani d ik ey n ed en lerin b e lli b ir etk isin in b u lu n d u ğ u n u , A y-üstü ev ren in A y-altı ev ren d e T a n rısa l inayetin y ay gın laşm asın d a aracı old u ğ u n u sö y lem ek g erek ir. N itek im o b u göksel etk iy i şöy le a çık la m a k ta d ır: G ökyüzünde görülen parlak cisim ler, yeryıtzündckı varlık­ lar üzerinde, onların yapısına göre, bir etkide bulunurlar. Bu durum G ü neş'in ısısından, Ay ve V cnü s'ıın ışıklarının tutulm ası ve bunların etkilerin in yeryüzünde gö rü lm esin ­ den anlaşılm aktad ır. Bu etkiler, b a ş k a b ir şeyle değil, yalnız onların parlak ışıkları aracılığıyla gerçekleşm ekted ir. ( . . . ) G ök cisim lerin in , bizzat ışıklarıyla veya başkasından ald ık ­ ları ışıklarla yeryüzüne elki ellikleri yadsınam az.’

F ârâb î bu gök sel etkiyi a ç ık la rk e n , y er y er S ab ii k ö k en li d ü şü ­ n ü rlerd e karşılaşıld ığ ı g ib i, göksel cisim lerin n ite lik le riy le y erd e­ ki cisim lere e lk i e llik le rin i, bu n e d en le o n la rın d oğu ş ve b a tışla ­ rı, b itirirle rin e y aklaşıp u zak laşm aları, kavu şum ve g eri d ö n ü şle ­ riyle d c y eryü zü n d e etk id e b u lu n d u k la rım k a y d etm ek le d ir.’ 1“71 A caba d ikey gök sel etk ile re m aru z kalan yatay yersel n ed en ler, A y-üslü evrend e old u ğ u gibi d eterm in ist b ir k a ra k te r taşım ak ta m ıd ır? Yani A y-altı evren d e n ed en so n u c u n u z o ru n lu k ılm ak ta 3 9 4 ) tlkz. l âralıf, İlişti rt-U hin i, s .6 8 vd. 3 9 5 ) FarAbl. Ih s a r l-U tû m . s .6 7 -7 8 3 9 6 ) F ârâlıı, Millinle J i m â Vevilılm ve m â lâ Vc.vilılıtı mm Ahkâm rn-ı\ıırınn. el-Aııml el-Felse/ivve için d e, B ey ru t. 1 9 9 2 , s .2 9 1 - 2 9 2 . 3 9 7 ) Ilkz Fftriihi. M âlid ir/f m â Vesilılm ve m â lâ Vesilı/ııı inin Alıfeâııı eıı-.Mııefım. s .2 9 1

vd

134

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

m ıd ır? F â râ b î’nin bu so ru y a verdiği y a n ın , g ö zler ö n ü n e s e re b il­ m ek için A y-allı evrend e sö z k o n u su etliğ i rasLİantı kav ram ın ı b ir parça açm a k g e rek m ek le d ir. Ö n cü sü A risto teles gibi F â râ b î, rastlan tıyı açık lam ad a n ö n c e , ev ren d e m eyd ana g elen olay ları iki a n a ö b eğe ayırm ak tad ır. B u n lard an b irin c isi, n ed en i b elli olan ve z o ru n lu lu k ilk esin e g ö re g e rçek le şe n olay lard ır. B u n la rın n e d en leri, A risto tele s’in de b elirttiğ i gibi e tk in , m ad d i, b içim ve e rek o lm a k ü zere d ört ned ene in d irg e n m e k ıed ir.(5‘,8, Ç ü n k ü F ârâb î de tıp kı A risto teles gib i, o lu ş ve b o zu lu ş ev re n in d e ister tabii/doğal, isle rse iradi o l­ su n ,. m eyd ana gelen h er o la y ın m u tla k a b ir n ed en i old uğu g ö rü ­ şü n d ed ir' Jgw. S ö zg elim i, k a rın e rim esin in n e d en i, ısın ın a rtm a ­ sı; ısının artm asın ın ned en i ise G ü n e ş 1lir. A n cak F â râ b î. ned eni b ilin en olay ları, K in d î’ye p aralel o la ra k y ak ın ve uzak olarak tek rar ikiye ay ırm ak tad ır. S ö z g elim i o n ca , G ü n eş ışın larıy la ha­ vanın ısın m ası gibi b irço k olayda sap lan an ve a n la şılıp b ilin e n n ed en ler, yakın n ed en lerd ir. U zak n ed en ler ise, bazen a n la şılır, b ilin ir ve sap tan ab ilir tü rd en d ir, b a z en se gizli/m eçhul o la ra k k a ­ labilir. Sö zg elim i d olu n ay , lam d en iz ü zerin d e b u lu n d u ğ u n d a , bol yağm ur yağar, ol b o lla şır ve h ay v an lar on u otlay ıp sem irir. Buna bağlı olarak in sa n la r da o n la r ü z erin d en bol k azan ç sağ la­ yarak zengin o lu rlar. F â r â b îy e g ö re, bu o lay lar arasın d ak i n e­ d en sel ilişk iler, a n la şılır ve s a p la n a b ilir tü rd end ir. B una ra ğ m en , evrend e m eyd ana gelen o lay lard a, so n d erece uzak n ed en lerin etk ili o la b ilece ğ i gerçeğ i y ad sın m az. B u n la r ç o k u zak old u k ları için sap ıan am az; bu yüzd en o tü rd en o lay ların , m ü m k ü n m e ç ­ hul tü rü nd en rastlan tı s o n u c u m eyd ana geld iği sa n ılır. N itek im , G ü n eş’in bazı su lak b ö lg e ler ü z erin d e, b u lu n m ası b u h arlaşm ay a, y ü k selen b u h a r y o ğ u n la şa ra k y ağ m u ra, y ağ m u r zararlı u n su r­ lara, o n la r da b ed e n le rin b o z u lu p y o k o lm a sın a yol açar. N ih a­ yet bu ö len in san ların m ira sın a k o n a n la r, zeng in o lu rla r. F a k a t bu k im selerin a n lattığ ım ız o la y la r so n u cu n d a z en gin o ld u ğ u n u b ilm ey en b ir k işi, z en g in o lm a la rın ın fal, k eh a n et veya b u n lara

3 9 8 ) Bkz. F â râ b î, n l-O a ’« n l e l-K a th iy y r . s. 1 2 2 vd. 3 9 9 ) Bkz. F ârâb î, e
FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

135

dayalı hesap işlem leri ya da c isim le r ve ilin e k le r arasın d ak i iliş­ kilerd e o ld u g ıın u sa n ır. B öy lece o k im se, sağ lık lı ak la sa h ip hiç k im sen in kabu l ed em ey eceğ i b ir iddiada b u lu n m u ş o lu r .” 0"' İk in cisi, ned eni b ilin m ey en ve rastlan tıy la oriay a çık a n olay ­ lardır. F ârâb î yakırı-uzak neden ay rım ın a bağlı o la rak , uzak ned enleri lam olarak b ilem ey işim izin , on ları farklı b içim lerd e açık lam am ıza n ed en old u ğu nu sö y ley erek , ad ela uzak nedenleri araştırm ada d ikkatli olm ak , hem en on ları rastlantı ve talih le a ç ık ­ lam am ak g erek liğ in in altını çiz m ek is le m e k te d ir ” 01' Fak at bu, F ârâb î’nin rastlantıy la olu şan olayların b iç olm ad ığ ın a inandığı an lam ın a g e lm em ek led ir. Zira ona g öre, bazı olay lar vardır ki. o n lar rastlantı d iy eb ileceğ im iz ve tam am en ilin ek sel o lu p özü n lü olarak b ilin en bir nedeni b u lu nm ayan o la y la rd ır'101’. Sözg eli­ m i, G ü n eş d oğarken veya b a ta rk en b ir in san ın ölm esi b u tür bir olaydır. Bu olayın ned en in i G ü n eş’e bağlam ak m ü m k ü n değildir. B unlardan b irin cisi, yani G ü n eş’in d oğm ası ve batm ası b ilin m ey e ve kontrol altın a alın m aya uygun olu p , o n u kavram ak m iım k ü n o labilir. İk in c is in i, yani o anda ölü m ü y se, b ilm ey e, k o n tro l altın a alm aya ve kavram aya çalışm ak m ü m kün d e ğ ild ir'1" ” F ârâb î'ye g öre, rastlan tı so n u cu o lu şan o lay ların b u lu n m a sı. T an rısal h ik m ete de u y g u n d u r; z ira rastlan tı s o n u cu m eyd ana g elen o laylar o lm asa um u l ve k ork u da yok o lu r. N itek im o. ş ö y ­ le d em ek led ir: Evrende rastlantı sonucu m eydana gelen olaylar olm asaydı, insanların geleceğe yönelik korku ve um utları oriadatı kal­ kardı. B unlar ortadan kalkınca, ne iıısansal ne dinsel ne d r siyasal olaylarda düzen kalırdı. C ünkıt korku ve ıııııu ı o l­ masaydı, hiç kim se yarın için çalışm azdı. Iıalk haşkanlarına itaaı cınıez, haşkaıı da halkını gözelip korum az. İm: kııııse

4 0 0 ) İ l k " . 1.m ılıi. M ıik iik i i ım l YVsi/ı/ııı vr imi lıi Yrsi/ı/ııı ıııııı AlıİH'tm n ı .\'m tim. ş i l t t i vd. 4 0 1 ) il k :

K ır a lıi. ,\İdildir jl ıın'ı Ycdlı/ııı vr imi lii lr s ilılııı ıniıı .Uılalııı rıı-.Vin ımı.

s.286. 41)2) İl k ;

I iH.llıl, S r i lı rl-|-'
tıiMfılıili.s /1 ı l / N ıır.

I.ıltkık . M i l i m i m

K u lsch - SU m lev M aınıvv, Bey itil. W8(v. s.8 b . 4 0 3 ) İl k ; i arâlıı, l iızılı't fi-U lu m v r r s-S ım l‘<ıı. I layılarâlnııl. I>148. s 1

136

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

başkasına iyilik etm ezdi. Ayrıca, T anrıya iıaaı edcıı de ol­ maz ve asla iyilikle bulu nıılm azd ı. Zira yarın o lacak olan lıcr şeyi k esin lik le bilen b irisinin gayret gösterm esi, yarar elde edem eyeceğini bildiği şeyin zorluklarına katlanm ak anlam ına geldiğinden, aptallık sayılırd ı.1'■MH*

Bu sö z lerin d e n h a ra k e ıle F â râ b ı'n in fiziksel evren d e, b ir d i­ ğer d eyişle A y-altı ev ren d e, kan d eterm in iz m e k a ışı ç ık tığ ı­ nı ve ılım ı b ir d eterm in izm içerisin d e old u ğ u n u çık a rsa m a k m ü m k ü n d ü r.1'105’ Ç ü n k ü F â râ b i, m eydana gelen olayları ö n ced en b ilin en ve b ilin em ey en o lm a k üzere ikiye ay ırm aktad ır. K u şk u ­ suz onu n bu ayrım ı b eşeri düzeyde y ap ılm ış b ir ayrım d ır, on u n Tan rısal siste m i, yani T a n rı p arad igm ası açıd an b öy le b ir a y rım ­ dan söz ed ilem ez; zira o m u tlak bilgi sah ih id ir. G örüldü ğü gibi F ârâb i, A y-üslü evrend e ned ensel z o ru n lu lu k ­ tan söz e tm ek te, A y-altı evrend e her şcyiıı b ir n ed en in in b u lu n ­ duğunu ve oradaki h er şeyin belli b ir ereğe doğru yöneldiğini savunsa da, beşeri düzeyde, talih ve ra slla n tı so n u cu ortaya çık an olaylardan da söz e tm ek ted ir. O , b ü tü n n ed enlerin ü stü n d e, her şeyin ereği olan ilk n ed en i, yani T a n rıy ı g ö rm ek te ve h e r şeyi, doğrudan on d an çık an ilk akıl h ariç, dolaylı olarak ond an kay­ nakland ığını söylem ek ted ir. B aşka bir d eyişle, varlığı ve varlığın sü rekliliğ in i doğrudan T a n rı verm ek te, ik in cil n ed en ler ise, sad e­ ce m ahiyetin olu şm asın d a ik in cil b ir rol ü stlen m ek ted ir. A ncak F ârâb î’nin d ü şü n ce sistem in d e, bazen ara n ed en ler den ilen se ­ beplerden m eydana g elen , fakat ya ereği olm ayan ya da ereği lam olarak b ilin em ey en şey lerin m eydana geldiği de g ö rü lm ek ted ir ve F ârâb î’ye göre, bit da b ir realited ir. O n ca bu tür d uru m lar, ilin e k ­ sel olup , m ad d enin y etk in liğ i kabul etm em esin d en k a y n a k la n ­ m aktadır. Fizik sel d ünyad a, ilin ek sel de olsa, şan s ve talihe da­ yalı olayların g e rçek le şm esi, F â râ b ı’nin z o ru n lu lu k , n ed en sellik ve d eterm inizm k o n u su n d a k i d ü şü n cesin in ana çerçev esin i b e ­ lirlem ek te, onu tıpkı A risto teles gibi m etafizik d üzlem de cre k scl-

4 0 4 ) Fârâb i. M a lid ir [I ııırt Vcsilıhu vı- rııd İd Yi-mIiIiu ıııiıı A lıh â m rıı-N ınıim , s .2 8 6 287. 4 0 5 ) Bkz. lllıaıı K u llu cr. D elrn m ııtım . DİA, IX . İstanbul, 1 9 9 4 . s .2 1 7

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

1 37

n ıck â n isı b ir an lay ışla olsa da, fiziksel ev ren d e, ılım lı e rck selcid elerm in ist a n lay ışın la ıı yana tavır alm asın a yol açm ak lad ır. Zira m ad d enin a lıcılığ ı, yeten eği ve d iğer n esnel k o şu lla r ve hu arada ereği ve ned eni lam olarak b ilin m ey en şa n s ve talilı, o n ca , ö n e m ­ sen m esi gereken b ir d uru m olarak k arşım ıza çık m a k la d ır. '

11.4. tbn Slnâ: Felsefi Geleneğin Zirvesi İslam d ü n y asın d a, Y eni P la ıo n c u ve M eşşaî/ A risiotclesçi g e­ leneğ in zirvesi olarak n ite le n en Ibn S în â (ö. 1 0 3 7 ) , " ow o lu ştu r­ duğu lclscfi siste m in d e F â râ b î’ye ç o k şey b o rçlu d u r. N itekim o to b iy o g rafik b ir rivayet, o n u n F â râ b î’ye ç o k şey b o rçlu o k lu ğ u ­ nu a çık ç a ifade e tm ek ted ir. Bu rivayete g ö re, 4 0 kere oku d uğu ve h e m e n h em en ezberled iği h alde ne k a s te ttiğ in i anlayam ad ığı A risto teles m etafiziğ in in sırla rın ı o n a , F â râ b î’inin A ristoteles'in M etafiz iğ in in A m a d a n adlı y ap ıtın ın a ç ık la m a sıd ır.14071 K o zm o ­ lo ji, p s ik o lo ji, akıl k u ra m ı, p ey g am b erlik g ö rü şü gibi k o n u la r­ da F â râ b î’ye b en ze r d o k trin le r g e liş ıire n H0M) lb n S in a 'n ın , neden kavram ı ve n e d en se llik so ru n u n d a da on a ç o k şey b o rçlu olduğu an laşılm ak tad ır. B una rağ m en , b ir g erçeğ in a lım ı çiz m ek gerekir. Bu g e rç e k , Ibıı S in a 'n ın n ed en kavram ı ve n e d en se llik so ru n u n u ele a lırk en dalıa gen iş b ir p e rsp e k tif su n m ası ve F ârâb î'd e dile gelen an layışı b ir ad ım ötey e ta şım a sıd ır.(4(’1” Z ira o n e d en sellik so ru n u n a g cııiş b ir yer v e rm e k le, so ru n u fizik ve m etafizik bağ ­ lam da a y rın tılı ve in ce ayrım lara y er v ererek ta n ışm a k ta d ır. lbn S in a 'n ın neden kavram ı ve n e d en se llik so ru n u n a y a k la şı­ m ını çö z ü m lem ek için , ö n c e neden ve s o n u ç kav ram ın a bak ışın ı ele alm ak , neden ve n ed en selliğ e ilişk in tartışm aların fiziğin mi

4 0 6 ) Ilın Sina'nın Id selcsı vc cık ılcrı ıı_ın bkz. A -M G o ıd u m , Ilm .Simi, l-clsc/esi vr Oııuçıığ Avnı/xiMiu/ııki k i l l i l e r i , C cv . İsm ail Y ak ıl, O uik eıı Y ayınları. İstanbul. 1 9 9 1 , s. 17 v d 4 0 7 ) Bkz. Kıfli, l a ı i l ı rl-H ıtkrııu V . 1-cıpzig, 1 9 0 3 , s . 4 1 6 -7 1 7 4 0 8 ) Bkz. M a d ı l a l ı ı ı , Islımı k e ls e /e s i I cırdır, s. 1 1 9 vd. 4 0 9 ) Tam lııı bağlam da, Ibıı Siuâ'm n M esşai d ö nem iyle d - l likıııc cl-M cşrık ıy y c a d ı­ nı verdiği d o n em arasın d a belli lıır larklılığııı o ld u ğ u n u ve ikinci d ö n em d e, A risln lclcsçı Id seled eıı belli ö lçü lerd e uzak laşarak m islik bir dü nya ğ ö rü şu ıır yöneldiğini k ay d etm ek g erek li.

138

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

yoksa m etafiziğ in mi k o n u su old u ğ u so ru n sa lın a b ir yanıt b u l­ m ak, dört neden ö ğ retisin i ird elem ek ve en son u n d a ise, sud û r sü recine bağlı o larak n ed en ve n e d en se llik ilişk isin i sistem in d e nasıl uyguladığını ana b a tla rıy la çö z ü m lem ek g erek m ek ted ir.

II.4.a. Neden Kavramı ve Nedensellik: Bilgikuramsal ve Varlıkbilimsel Temeller Ö ncelikle b elirtm e m iz g e rek ir k i, lb ıı S in â, gerek K in d i, g e rek ­ se Fârâbî’de g örd ü ğü m ü z gibi, n ed en sellik d ü şü n cesin e hem b ilgikunu nsal/epislem olojik hem de varh k bilim sel/ on tolojik an lay ı­ şında k ök lü b ir y er veı ir.Hl0) N itek im o n ca , bir şeyi b ilm ek , onu n nedenlerini b ilm eyi gerek tird iğ i g ib i, ilk varlık olan T anrı h ariç, diğer tüm varlıklar, var olm aları a çısın d an b irtak ım n ed en lere d ayanm aktadır.” 11’ Bu a çıd a n tb n Sina'd a, neden ve n e d en selli­ ğin hangi alan ın , yani fiziğin m i, yok sa m etafiziğin m i k oıu ısu olduğu ile, onu n varlığının lem e llcn d irilm csin in hangi d isip lin e ait olduğu ö n em li bir so ru n olarak k arşım ıza çık m ak tad ır. O nca, ned en k avram ı ve n ed en ve so n u ç ilişk isin in varlığını kanıtlam a y ü k ü m lü lü ğ ü , doğal dünyada ya da cisim lerd e g öz­ lem lediğim iz d eğişim ve h a re k e tle ilg ilen en fizik çiy e” 121 ait o l­ mayıp, en üstü n b ilg i, en sağlam bilgi ve b ü tü n varlık ların ilk nedeninin b ilg isi” 111 ile uğraşan m c la liz ik çiy c a iu ir.” 141 Ç ü n k ü ona göre, b ir d isip lin k en d i dayanağı d u ru m u n d a olan ilk e le ­ ri kanulam ayla uğraşm az, on ları kabul ed er ve uygular. Z ira o, "H er olu şan ve b o z u la n , her h a re k e tle b u lu n a n , m adde ve b iç i­ m in b irleşm esin d en m eyd ana gelen h er şey için n e d en lerin var olduğu ve b u n la rın m ad d esel, b içim sel, e tk in ve ereksel n ed en ­ lerden başkası o lm ad ığ ın ı b e lirttik te n so n ra , bu k o n u , doğa bi4 1 0 ) B b . Ilın Sinâ, Şi/iii, Mt'Uıfizilt, C .l, Yay. Haz 1:. D em irli-Ö . I ü rk e r. I.ılcra Y a ­ yıncılık. İstanbul, 2 0 0 4 , s .6 ve 3 5 ; lluı Siııâ,

i

M m Ik Ii ve el- I eıılıılull, Ç ev. A

U ırııso y -M . M aciı-L . D em irli, L ilcra Y ayınları. Isianbul, 2 0 0 5 , s .5 7 ve 124 vcl. 4 1 1 ) Bez llııı Sina. $iju , M e ta fiz ik . C .l, s .3 5 v d .. Ilın Siııâ. Si/ıl, l i r i k , C .l. Yay. Ilaz V. M aeıı-F . Ö zp ıiav cı, l.iıera Y ay ın lan . Isianbul. 2 0 0 4 , s .5 ti vd 4 1 2 ) Biz. Ibn Siııâ. Si/ri. F irik . C .l. s.5 . 4 1 3 ) Btz. Ilın Sinâ. $i/ıı, M e ta fiz ik , C .l, s .3 . 4 1 4 ) lüz. lbıı Sinâ, S ijıi, M e ta fiz ik , C .l, s . 12 vd: Ibn

Sinâ. Si/u. F irik , C :l. c s .1 0 vd

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

L3 ö

H incisinin in cele m e so ru m lu lu ğ u n d a d eğ il. m etaO zik çin in in c e ­ leyeceği b ir d u ru m d u r” d e m e k le d ir.'41’1 Su h ald e fiz ik çi, neden ve n e d en se llik ilişk isin in d oğ asın ı a ra ştırm a z , o ıııı c y lcm scl o la ­ rak uygu lar, fakat on u tem e llen d irm e k m e ia fiz ik ç in iıı görevid ir. K u şk u su z b u , fizik çin in n ed en ve n e d e n se llik le ilgili h iç b ir şey söy lem ey eceğ i an lam ın a gelm ez. M e la liz ik çin in neden kavram ı ve n e d en se llik ilişkisin i k a n ıt­ lam ası ya da tü k e ıirc e sin e te m ellen d irm esi m ü m k ü n m ü dü r? lbn S in a’n ın bu so ru y a verdiği yaıııı k a n ım ız ca o ld u k ça ön em lid ir. Z ira İslam d ü n y asın d a, ned en kavram ı ve n ed en se llik ilişk isin in tem e llen d irilip te m ellen d irilem ey eceğ i k o n u su n d a . Eş’arî k e ­ lam g elen eğ in d e B â k illâ ııî’den itib aren y ü rü tü le n bilgikuram sal/ e p is tc m o lo jik tem elli b ir tartışm a b u lu n m a k ta d ır ve filo zoflara, bu arada lb n S in a ’ya ce p h e alan Ciazzâlî, n e d en selliğ e y ön elik tartışm asın ı lıu k o n u ü zerin d e g e liştirm e k le d ir. Bu yüzden lbn S in a ’nın s o ru n u ele aldığı p asajı a k ta rm a k ve çö z ü m lem ek ge­ re k m e k te d ir. O şöy le d em ek ted ir: M utlak nedenlerin bilgisi, ned enlerin son u çları olduğunu ö ğrendikten sonra ortaya çıkar. Biz nedenli şeylerin varlı­ ğının kendilerinden ö ııee gelen şeylerle varlık bakım ından ilgili old u klarına hü km ed erek, nedenlerin n ed en liler için varlığını onaylam adıkça, akılda m utlak ned enin varlığı ve bir neden olduğu düşüncesi oluşm az. Duyular bize sadece bir ardaşıklıgın (nıu vafât) olduğunu gösterir. İki şeyin art aıd a gelm esi ise, birinin diğerinin nedeni oldugım ıı zoru n­ lu kılm az. Duyu ve deneyim in (tecrü b e) sunduğu verilerin çokluğu nedeniyle nefsin ikna olm ası, bildiğin gibi kesinlik bildirm ez. Kesinliğin oluşm ası, ancak çoğun lu kla g erçekle­ sen şeylerin, doğal vc scçiliıııli olduğunu bilm ekle olasıdır. Bu ise g erçek le, nedenleri olum lam aya ve nedenlerin ve il­ letlerin varlığını kabule dayalıdır. Bildiğin gibi, nedenlerin kabulü vc onayı ön sel-açık bir bilgi değil, gözlem e dayalı bir bilgidir vc sen bu iki bilgi arasındaki farkı öğrendin

A n ılan p asajd a lb n S în â , dört h u su sa d ikkat ç e k m e k le d ir: 4 1 5 ) Hkz Ilın Siııâ, $ ijı 1, l-'izih, C. l, s .59 4 1 6 ) ll)iı Siııâ. S lfd . M e ta fiz ik . C I. s.iı

140

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ilk i, n ed ene so n u çla rı a ra cılığ ıy la ulaşılır. İk in c isi, n ed en in o n a y ı, d u y u lar ve d en eyim d en kay n ak lı s a lı b ir kabuldü r. Ü çü n cü sû , ussal açıd an a p a çık olan önsel b ilg iler gib i, d u y u ­ ların ve d en eyim in verdiği b ilg iler, k e sin lik içerm em ek led ir. D ö rd ü n cü sü ise, d u y u ların b ize g österd iğ i, sad ece ned en le so n u cu n art ard alığ ıd ır ve b u , ned en so n u ç ilişk isin in z o ru n lu ­ luğunu k an ıtlam az. M acil’inin de belirttiği gibi, Ibn Sin a’nın, aktardığım ız pasajında yaptığı anılan saplam alar, felsefi açıdan büyük bir önem taşım akta­ dır. Bu nedensiz değildir; zira bilindiği gibi, İslam lelscfe tarihinde, A risıotelesçi nedensellik anlayışına yöneltilm iş en ciddi eleştirel yaklaşım , daha sonra ayrıntısıyla çözüm leyeceğim iz gibi Gazzâli'yc aitıir. Ibn Sînâ’m n anılan pasajında gündem e gelen d ö n tem el anla­ yış d üşünüldüğünde, G azzâlî’nin, filozofların nedensellik ilişkisini eleştirirken, Ibn Sina ya n eler b o rçlu olduğu daha yalın b ir biçim d e anlaşılm aktadır. N itekim G azzâlî, T clıâfût c l-F elâ sijc adlı yapıtın ­ da, neden ve so n u ç arasındaki ilişkinin sadece gözlem e dayalı art ardalık ya da yan yanalık ilişkisi olduğunu b elirterek, nedenin s o ­ nucu var ettiğinin, dolayısıyla ortada varlıkbilim sel/ontolojik bir ilişkinin ve varlıkbilim sel/ontolojik bir zorunluluğun var old uğu­ nun kalın lanam ayacağın ı ileri sü rm ek led ir. Bunu da n ed en-sonuç ilişkisinin bilgiku ram sal/ cp isicm olojik tem eline gönd erm e yapan duyular ve deneyim e bağlı olarak söylem ektedir. Y ukarıdaki pa­ sajda tim Sinâ, ned ensellik bağının var edici bir etkin liğinin olm ası konu sunu n kendiliğind en açık olm adığım ve kesin olarak k an ıt­ lanması gerektiğini ortaya koym aklad ır. Bu bağlam da, G azzâlî’yi önceleycn b ir anlayışın, yine G azzâlî taralından eleştirilen Ibn Siııâ tarafından irdelenm iş olm ası old u k ça ilgiye değerdir. Ibn Sinâ aynı bağlamda, “D uyu d en eyim lerinin sunduğu bu tarz verilerin ç o k lu ­ ğu nedeniyle, zih n in ikna olm ası, bildiğin gibi k esinlik bildirm ez”, derken “bildiğin gibi” ifadesini kullanarak böyle bir anlayışın İs­ lam dünyasında yaygın olduğuna da işaret etm ek led ir.” 171 Anılan

4 1 7 ) Bkz. M uhillin M ucit, lb ıı S in a'n ın D n ga l-'rtsefcsl ve Mcsmii ( i ı h ı u h t c l ı i Veli. U j c ra Yayınları, Isianbul, 2 0 0 6 , s. 1 2 0 -1 2 1 .

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

141

yorum un ardından M acil şöyle dem ekled ir: Filozofu n m etinlerinde yer alan bu tür işaretlerin, daha sonra G azzâlî’nin felsefi determ inizm vc ned ensellik eleş­ tirisine katkı sağlam ış olabileceğini de göz önü nd e tutm ak gerek m ekted ir.H,1‘’

II.4.b. Dört Neden Öğretisi ve Neden Olma Tarzları lbn S in â, b ilg ik u ram sal/ ep istem o lo jik açıd an d en eysel b ir te ­ m ele indirged iği n ed en kavram ı ve n e d e n se llik ilişkisi ile ilgili o larak n eler sö y le m e k le d ir? Bu so ru n u n yaniLi, o n u n dört ned en ö ğ retisi, n ed en leri sın ıfla m a sı ve n e d en lerin n ed en se llik ta rz la rı­ nı ele a lışın d a k arşım ıza çık m a k la d ır. T ıp k ı A risto tele s ve d iğer M eşşaı/A ristotelesçi filozoflard a old uğu g ib i, o n a g ö re d e, d ört n ed en d en söz e tm e k olasıd ır. B u n la r m ad d esel, b iç im s e l, etk in ve erek sel n e d en lerd ir.'41*” lb n S în â an ılan n e d en leri, iki ana ö b e ­ ğe ay ırm ak lad ır. O n u n olu ştu rd u ğ u ilk ay rım , n e d en leri, içse l vc d ışsal olarak iki an a k a teg o riy e in d irg em ek led ir. O , şö y le d em ek te d ir: Bunların dışında bir nedenin olm adığı açık iır. O halde biz deriz ki: Bir şeyin nedeni ya o şeyin varlığına dahildir ve varlığının b ir parçasıdır ya da böyle değildir. O nun varlı­ ğına dahil vc varlığının bir parçası ise, ya yalnızca bu par­ çanın o şeye ait olm asından, onun cylem sel (b ilfiil) olması gerekm ez, aksine sadece gizil (bilkuvve.) olm ası gerek ir ve madde diye ad landırılır; ya da bu parçanın varlığı, onun eylem scl oluşud ur ki, bu durum da o parça biçim d ir. N eden, o şeyin varlığının bir parçası değilse, bu durum da, ya kendisi için olu n an d ır ya da değildir. Eğer kendisi için olunan sa, erektir. Eğer kendisi için olunan değilse, bu durum da ka­ çınılm az olarak ya o şeyin varlığı, o ned enle an cak ilintise! olm ak sureliyle nedenden olacaktır. Bu durum da, neden etkind ir; yahuı da o şeyin varlığı, neden olm ak suretiyle

4 1 8 ) M ulım ın M a c» , lb n Slııâ’nııı Dnga f e l s e f e s i , s. 12 0 -1 2 1 4 1 9 ) lîkz. Ibıı Siııâ, S ifd . M e t a fiz ik , C .ll. Yay. Haz. I.:. D cm irli-Ö . I ıırk cr. I.iıara Y a ­ y ınları, İstanbul. 2 0 0 5 , s . l , lbn Sînâ, S ijd . f i z i k . C .l, s .5 9 ; Ibıı Siııâ, el-lseırdl vr e l- ' la ıb l lıü l , s .l 25 vd.

142

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

nedenden o lacak tır ki, bu durum da da neden, o şeyin öğe­ si ve konusudur. Ö yleyse ilk elerin lam am ı bir yönden beş. hır yönden dörıtür. Ç ünkü sen , kabul edici olan ve şeyin bir parçası olm ayan unsuru, parçası olan unsurdan farklı bir şey olarak alırsan ilk eler beş olur. Bunların ikisini, gi­ zillik ve yetenek anlam ında ortaklıkları nedeniyle, tek bir şey olarak alırsan ilk eler dört olur. Parça olan kabul edici anlam ındaki unsuru, biçim in değil, bileşiğin ilkesi olarak almalısın.«-“»

Ibn Sînâ’ııın n ed en ler k on u su n d a yaptığı bir diğer ayrım , varlı­ ğın nedenleri ile m ahiyetin ned enleri arasındadır. Bu ayrım , onun ister basit ister b ileşik olsu n n esn eler dünyasınd aki varlık lar için yaptığı v arlık -m ah iy el a y rım ın ın b ir u zan tısıd ır.1-211 O , “B ir şeyin varlığının n ed eniyle m ah iy etin in ned eni ayrıd ır” diyerek, üçgen in üçgen olabilm esi için üç k en ar ile b ir alana gereksinim i old uğu nu söylem ekte, b u nları ise, ü çgen in m ahiyetini oluştu rd uğu nu iladc etnıekLedir. O n ca , b u n la r, âdeta ü çgen in m addesel nedeni ile biçim sel ned eni g ib id irler.1422’ Şeyin varolabilm ek için m ahiyeti­ n in dışında başka b ir n ed ene daha m u h taç okluğu nu b elirlen Ibn Sınâ, bu ned enin şeyin m ahiy etin in d estekleyicisi olm adığı gibi, on u n bir parçası da olm ad ığını kaydeder14251 ve ekler: Varlığı bakım ından ise o, bunlardan başka olan diğer bir nedenle ilgilidir ki, o, üçgenin kurucu nedeni ve tanım ının Lir parçası değildir. Bu da etkin neden veya etkin nedenin neden olm asına neden olan ereksel ned end ir.1424’

Madde ve b içim i içsel ve m a h iy e tin , e tk in ve erek n ed en i ise,

4 2 0 ) ilk:. Ibn Siııâ, Şifti. M e t a f i z i k . C .1I. s .2 -3 . 4 2 1 )B k z .

l ah rcllın

O lg ım c r.

Ot

Türlı İslam M ü te fe k k ir i Ibn S ln ıl-F a lıreıld in K tizl-

Nı&ırcddiıı Tıist. s .5 3 vıl.; T h c rc sc-A n n e D rııaıt, “M etafizik". Ç cv . M. C ü n ey t Kaya. İsla m F e ls e fe s in e G ır is içerisin d e, lld. I’. A dam soıı-U . C . T ay lor, Kure Y a ­ y lıları, İstanbul, 2 0 0 7 , s .3 7 0 vd. 4 2 2 ) B le. Ilın Sina, c l - l f â r â l ı r iT-'/VııİJtluil, s. 1 2 6 ; Talııetıiıı O lg ım cr, l't T ü r k İslam M U eJe k k ir i Ibn S in ti-F alııctltlin K ttzl-N asıretltlin Tıısl, s .5 3 . 4 2 3 ) Bkz. Ilın Simi. cl-h d rd ı v e e l - l e n b ib tii, s. 1 2 6 , F a h re ttin O lguııer. Üt T ü r k İslam M U e Jc k k iıi Ibıı S in û -F tılırcılılin Kdçi-Nusırrddııı T ü si, s .5 5 -3 6 . 4 2 4 ) Ibn Simi, el-hidrdf ve e l- T e n b ilııil. s. 1 2 6 .

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI V E NEDENSELLİK

143

dışsal ve varlığın ned en i o la ra k g ö ren lb n S in a 'y a g öre, en tem el n e d en ler arasın d a y er alan etk in n e d en in , fizik v c m etafizik a ç ı­ dan ele a lın d ığ ın d a an lam ı ve işlevi fa rk lıla şm a k la d ır.'4-"” F iz ik a çıd an b a k ıld ığ ın d a , o , b ir b aşk asın d a h a re k e le ııcd en o la n , o şeyi g izd ü k ten ed im selliğ e ç ık a ra n n ed en e g ö n d e rm e y ap m ak ­ ladır. S ö z g e lim i, d o k to r, ister k en d isin i isterse b aşk asın ı tedavi e tsin , tedavi h a re k e tin in b a şla n g ıç ilk e s id ir ." 21” O n r a . genel a n ­ lam d a, h are k e tin ilk esi ise, ya hazırlay ıcı ya da tam am lay ıcıd ır. H azırlayıcı olan ilk e , sö z g e lim i, sp erm i h a z ırla y ıcı d ö n ü şü m lerle harek et e ttiren neden g ib i, m addeyi b elli b ir b içim i alm aya uy­ gun b ale g etiren ilk ed ir. T a m a m la y ıcı olan ilke ise. hazırlayıcı olan ilk e n in a k sin e , uygun hale g elm iş m ad d eye b içim veren d ir, lbn S in a ’nın sistem in d e bu b içim veren tam am lay ıcı ilke, doğal n esn elerin d ışın d a b u lu n an ayrık b ir ilk ed ir, lb n S in a ’ya göre, doğa b ilim c isi, ilk e o larak b ir hazırlayıcı b ir de b içim verici ilke old u ğu n u kabul ed er, am a b u n u a raştırm ay a y ön elm ez. K u şk u ­ su z, hem hazırlay ıcı h em de laıııam alay ıcı n ed en , h a rek elin ilk e ­ si k o n u m u n d ad ır. Z ira tam am lay ıcı, g e rçe k le g iz illik te n cy lcm şellige çık a ra n d ır; yard ım cı olan ise, sa d ece h a re k e lin b aşlan g ıcı olm ası b ak ım ın d an h a re k e lin ilk e le rin d e n s a y ıla b ilir ."27' lb n S iııâ , hazırlayıcı ve tam am lay ıcı e tk in ilk e d ü şü n cesiy le, doğal d ü zlem d ek i etk in ned en ile, en g en el a n lam d a var ed ici ya da v arlık v erici o lan etk in ilkeyi b irb irin d e n a y ırm a k la d ır. O na g ö re, g e rçe k e tk in , b ir b aşk a şey e v arlık v e rir ve bu varlık da o b a şk a şeyin ö zü n d en d eğ ild ir, yani o n u n d ış ın d a d ır."1" 'B u ayrım aslın d a, on u n m etafiz ik s iste m in e z em in hazırlam aya d ö n ü k bir ayrım d ır. Z ira lb n Sîn â, A risto teles gibi m eta fiz ik etk in n ed eni, k en d isi h a re k e t e tm ey en h a re k e t e ttirici ve sa lt h a re k e tin ilk esi o la ra k g ö rm e m e k le , an ttan ay rım la A risto tele s’in d ü şü n cesin e tsla ıııi an lay ış d o ğ ru ltu su n d a yeni b ir b o y u t e k le m e k te d ir. Zira İslam ’d a m e tafizik etk in n e d en , sa d ece h a re k e tin ilkesi olarak

4 2 5 ) Bkz. Ibıı M nâ. $i/rt, Mrfu/ijife. O l , s .2 vıl 4 2 6 ) Bkz. Ilın Siııâ, $ i j â . F iz i k . C .l. s .5 9 - 6 0 . 4 2 7 ) Bkz. Ibıı Slııâ. Si/d. F iz i k . C I. s.hO. 4 2 8 ) Bkz. Ibıı Siııâ, 5 i/d , Mı Kifi-ik, C l l . s.4 .

144

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

değil, aynı zam and a v arlığ ın Lcmel, ana ilkesi olarak k arşım ıza çık m ak lad ır. B u d u ru m u , y a lın b ir b içim d e ortaya k oyan tbn Sîn â şöyle d em ek led ir: M etafizikçi filozoflar, cık in ile doğa bilim ci filozofların kastettiği gibi, yalnızca hareket ettirm enin ilkesini değil, evren için , T anrı gibi, varlığın ilkesini ve varlık vereni kas­ tederler. Oysa, doğal etkin n ed enler, hareket ettirm e tür­ lerinden herhangi biriyle hareket ettirm enin dışında varlık

vermezlcr.<42g, İbn S în â ’ya göre k im ile ri, c ık in n ed en e, b ir şey in y o k lu k tan son ra var olm ası için m u h ta ç o lu n d u ğ u n u , şey var o ld u k tan sonra ned en ortad an k a lk a rsa , o şeyin n ed en e m u h taç olm ad an kendi b aşın a v arlığ ını sü rd ü re ceğ in i san m ışlard ır. B u k im selere göre n ed en ler, y aln ız ca ö n ce li o lu şu n (h u d û s) n ed en lerin d en ib arettir ve o n la r so n u çla rıy la b e ra b e r d eğ il, so n u çla rın d a n ö n ­ cedir. İbn Sîn â bu savı y an lış b u lm a k ta d ır; çü n k ü o n ca ö n celi o ld u k tan so n ra v arlık , ya z o ru n lu ya da m ü m k ü n v a rlık tır. B u, zoru nlu v arlık olam az, zira bu d uru m zo ru n lu n u n y aratılm ış o lm asını g e rek tirir. O ysa ö n c e lin in k e n d isi, özü gereği zoru n lu varlık olm az. M ü m k ü n o la n ın ise, b a şk a sıy la var old uğu a çık tır. Bu takd ird e, m ü m k ü n olan tüm şey ler, ken d ileri d ışın d a b ir şey n ed eniyle zo ru n lu o lm a k ta d ır. D iğ er b ir h u su s, ö n ce li varlığın d ışarıdan b ir n ed en le, v a rlığ ın ı sü rd ü rm esi g erek tiğ id ir. B u ra­ da İbn Sîn â v arlık verm en in y e tm ed iğ in i, v arlık verilen şey in sü rek liliğ in i sağlayan b ir e tk in n ed en in de olm ası g erek tiğ in i söy lem eye çalışm ak ta d ır. O n c a , b u e tk in ned en T a n r ı d ı r . O , Ş ifâ adlı h acim li y a p ıtın ın , h a k ik a t eh lin in h e r n ed en so n u cu y la b irlik le d ir g ö rü şü h a k k ın d a k u şk u n u n gid erilm esi ve etk in n e­ den h ak k ın d a d o ğ ru n u n a çık la m a sı adlı b ölü m ü n g irişin d e şöyle d em ekted ir: Baba oğuldan sonra, bina, ustasından sonra ve ısı ateşlen sonra devam eder zann ed ilm esinin nedeni, gerçekle nede-

4 2 9 ) B k z . t b n S in â , Si/
FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

I 45

ııiıı ne olduğunu bilm em ekten kaynaklanan bir karıştırm a­ dır. Ç.ünkü usla, baba, ateş gerçekle söz kon u su ned enlile­ rin varlığını sürd ürm esinin nedeni değildir. Binayı yapan usta, söz konusu binanın ne varlığının ne de varlığını sü ıdürm esinin ned enidir.'4" '

$u Iıaldc İbn S in a ’ya g ö re, hem varlık veren hem d c varlığın sü rek liliğ in i sağlayan m etafizik ilke olan etk in n ed end ir. İbn S în â etk in n e d en in neden olm a tarzlarını ele ald ığ ın d a, özü ıılü - i lin lis c l, y a k ın -ıız a k , ö z c l-g c ııc l, tik e l-lü m e l. b a siı-b ilc ş ik , gizileylem sel etk in gibi pek ço k alt ay rım a başvurd u ğu g ö r ü lü r ." '21 İbn S in a'n ın siste m in d e, m addesel n ed en , o lıış ve b o z u lu ­ şu n d ay an ağ ın ı, k o n u su n u teşkil e tm e k le d ir ve içsel ve m ah iy clin ned en leri arasınd a yer alm ak tad ır. Z ira m addesel n ed en , bir şey ııı varlığın ın p arçasıd ır ve o şeyi gizil o la ra k o şey yapar ve o şeyin v arlığ ın ın gizil o la ra k k e n d isin e y erleştiği şey e işaret e d e r.14’ " O n u n siste m in d e m adde gizil h a ld ed ir ve on u n g erçek varlığı, onu ey lem sel k ılan b içim ile b irlik ted ir. M addesel nedeni a n la m a k için , yazı için tem el teşkil eden lev h ay ı, sed ir için konu teşkil ed en tah tayı, gü m ü ş vazo için g ü m ü ş m ad en in i d ü şü n m ek yeterlid ir. 13ıı ö rn e k le rin de işaret e n iğ i g ib i, m addesel n ed en , bir şeyin aslın ı, yapıldığı şeyi iTade e tm e k te d ir. Bu ana çerçev en in d ışın d a İbn S în â, ö z se l-ilin e k se l, y a k ın -u z ak . ö z c l-g c n e l. tik cltü m cl, y a lın -b ilcşik , g iz il-cd im sel gibi m addi ned en k on u su n d a alı ay rım lar y a p a r ." 141 Bu ay rım ların a m a cı, m ad d esel nedenin ned cıı olm a tarzlarını ay rın tısıy la ortaya k o v m ak tır. B içim sel n ed en , İbn Sina'ya g öre, tıpkı m adde gibi b ir şeyin m ah iy etin e ait içsel bir n ed end ir ve o şey i, ey lem sel olarak o şey y a p m a k la d ır .'"’’'’ Bu açıd an İbn S ın a n ın siste m in d e, m ad d enin varlığı, şey in ey lem sel olu şu için yeterli d eğ ild ir; zira o, salt g i­ zliliği ifade eder. B ir şeyin ne ise o olm ası, m addeyi g izlilik ten

4 3 1 ) İbn Simi. Şi/ti. M etafizik. C .II. s.9 . 4 5 2 ) llkz. Ilın Sina. Şi/ıi, I İsılı. C .l. s .6 8 vtl. 4 5 3 ) Bkz. tim Siıııl. Si/tl. M e ta fiz ik . C .II. s. I 4 3 4 ) Bkz. Mm Simi, .Si/ti. Fici İt. ( ..I , s .7 0 vtl 4 3 3 ) Bkz llm Simi. 5i/<ı, M e ta fiz ik . C. II. x I

146

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ed im selliğ e çık a ra n b içim ile söz k o n u su d u r. F ak al on a göre b i­ çim , gem iyi h a re k e t e ttiren iki şeyd en biri gibi, c ık in n ed en in b ir p arçasıd ır; an ca k o, k en d isin d en ve m addeden b ileşen şeyin b içim sel n ed en id ir; şu halde b iç im , m ad d enin b içim id ir, fakal m ad d enin b içim sel ned eni d eğ ild ir; zira o, m addenin d ışın d a, ond an farklı b ir n e d e n d ir ." 1'” ib n Sın a, tıpkı etk in ve m ad d e­ sel ned end e old u ğ u g ib i, n ed en o lm a tarzlarını d ik k ate alarak b içim sel n ed en i, ö z ü n lıı-ilin iis c l, u z a k -y a k ııı, ö z e l-g cııel, y alın .b ilc şik , g izil-ey lem scl b içim sel n e d en ler o la ra k s ın ıfla n d ır ır."37* Ereksel n ed ene g e lin ce , İbn S in a ’ya g öre, tıpkı cık in neden g ibi, o da d ışsald ır ve b ir şeyin varlığının ned en leri arasınd ad ır. Z ira o, ken d isin d en ayrı olan bir şey in varlığının k end isi için m eydana geldiği n ed en e, yani n iç in so ru su n a g ö n d erm e y a p m a k ta d ır."w İbn Siııâ erek sel ned en sö z k on u su old uğu nda, tıpkı etk in neden g ibi, fizikle m etafizik arasın d a ayrım a başv urm aktad ır. Bu ayrım , fiziki dünyada her şeyin ve her n ed en in b ir ereğe göre h arek et etm esin e k arşın , m etafizik ilk e olan etk in ned enin herhangi b ir ereğ in in olm am asın d a açığa çık a r. Z ira İbn Sin a’ya göre, ilk n e ­ den olan T anrı h içb ir şeyi erek ed in m ez; ak sin e h er şey on u n yüceliğini gösterm ek i ç in d ir ." 1111 O şöy le d em ek led ir; Ereksel neden her ne kadar diğer nedenlerden sonra gel­ m ekte ise de, d üşünce olarak onlardan öncedir. Ayrıca erek nedeni bulunan varlıkla ilgili olarak o. etkin nedene d önü ­ şebilir. Zorunlu varlığın bu tür nedenlerden uzak b u lu n ­ duğu sabit olduğu gib i, O nuıı sıfatların ın da bir (ereksel) nedeni y o k tu r.'44''1

E rek sel ned en in n ed en o lm a tarzlarını ele ald ığ ın d a, o n u n , ö z ü n lü -ilin ıise l,

y a k ın -u z a k ,

ö z c l-g e n e l,

lik e l-tü m e l,

yalın -

b ileşik , g iz il-e y le m scl e rek lerd en sö z ed en tbn S iııâ . h e r şeyin

•136)Bkz. Ilın

Slııa, Şi/fl. M e ta fiz ik , C .II, s.3 .

•137) Bkz. Ilııı

Sînâ, S ija . Fiîifc, C I. s .7 1 .

4 3 8 ) Bkz. Itırı

Siııâ, Şita, M e ta fiz ik , ( l l ,s .2 .

4 3 9 ) Bkz

Siııâ. iT-Risıl/c ı l - A t siy.vr Jt H ıihtalt e t-T e v h itl n- l'-biti en -\ iıh iiv v e . Tah

Ilın

kik: I Hilal, K ah ire, irs. s .2 3 . 4 4 0 ) Hm Siııâ, cr-Klstilı: e l-A ıy iy y c , s .2 3 -2 4 .

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

147

son u l ereğ in i T an rı o la ra k g ö rm ek te, b içim ve b içim sel ned enin e rek ned en le ilişk isin e d ik k a t çek m ek ted ir.'I44U Ilın S iııâ , an ılan d ö ri n ed enin b irb iriy le göreli ilişk isin e ve b a ­ ğın a da d eğ in m e k le d ir. O , e tk in ned en ile erek sel neden a ra sın ­ daki ilişkiy i ele ald ığınd a şöy le d em ek led ir: Etkin ııcden bir yönden ereğin nedenidir; nasıl böyle olma­ sın ki? Ereğin varoluş nedeni, etkin nedendir. Erek neden de bir yönden etkin nedenin eylemde bulunma nedenidir. Nasıl böyle olmasın ki? Zira etkin neden, ancak bir erek için ey­ lemde bulunur, aksi takdirde bulunmazdı. Dolayısıyla erek neden, etkini clkin olmaya sevkeder. Bu nedenle, “neden egzersiz yapıyorsun", denildiğinde, “sağlık iciıı" denilir ve bu da doğru yanıl olur. Tıpkı "niçin sağlıklısın', diye sorul­ duğunda, “egzersiz yaptığım iciıı” denilmesi gibi. Egzersiz sağlığın etkin nedenidir. Sağlık ise egzersizin erek nedenidir ( ...) Etkin neden, ne ereğin erek haline gelmesinin nedeni 1 1 e de kendinde ereğin mahiyetinin nedenidir. Ancak ereğin dış dünyadaki varlığının nedenidir. ( ...) Erek ise, etkinin hcın etkin.oluşunun hem de onun neden oluşunun nedenidir. Et­ kin ise, ereğin neden oluşundaki nedeni değildir.1442’ T ıp k ı, erek ve etk in n ed en arasınd aki ilişk id e old uğu g ib i, k arşılık lı e tk ile şim e tk in , b içim sel, erek sel ve m addesel ned en ler arasın d a da b u lu n m ak lad ır. Ibn S iııâ , bu ilişk in in göreli ve k o m p ­ lek s y ap ısın ı, d aha so n ra G azzâli tarafından da k u lla n ıla ca k olan baba ve sp erm ö rn eğ iy le ö rn ek le n d ire re k şö y le d em ek led ir: Bazen etkin neden, biçimsel ve ereksel nedenin mahiyetleri­ nin tek tek bir mahiyete denk düşmesi olsıdır. Zira babada, spermdeki insanlık biçiminin oluşması için bir ilke vardır. Bu, “her şey babadan değildir, aksine insanlık biçimi baba­ dandır" anlamına getir. Spermde meydana gelen yalnızca insanlık biçimidir. Spermin kendisine doğru hareket elliği erek de. sadece insanlık biçimidir. Ancak o. spermin hare­ kelinin kendisinde son bulması açısından ise erektir. Onun bileşiminin kendisinden başlaması bakımından ise. etkin

- B i ) H kz tim Siııâ . S İM . F iz ik . C .I. s.72-3. 4 4 2 ) U m S in i, S ıM , F iz ik , C .I. s.6 5-66 .

148

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

neden olur. İnsanlık biçim i madde ve bileşikle kıyaslandı­ ğında biçim olur. H arekede kıyaslandığı zam an, b ir açıdan erek, bir başka açıdan cık in neden olur. Erek neden oluşu, onun h arekelin son bulm ası açısından dcğcrlend irilm csiyledir ki, o çocu k taki biçim dir. E ık iıı neden oluşu ise, onun harekelin başlangıcı açısın dan değerlendirilm esi iledir ki, bu da babadaki biçim d ir.14™

tbn S în â , ana b atla rıy la ortaya k oy d u ğ u m u z d ö rt ned en ö ğ ­ retisin e, v arlık ve o lu şu a çık la m a y a d ö n ü k b ü tü n cü l sistem in d e nasıl b ir işlev y ü k le m e k ted ir? B u n u g ö rm ek için , o n u n varlık ve varoluşu a çık la m a k için b en im sed iğ i su d u r sü recin e k ab aca göz alm ak g erek m ek ted ir.

II.4.C. Sudûr Süreci ve İkincil Nedenler Ö n cü sü F ârâb î'y e d ay an arak Y e n i-P la ıo n c ıı su d û r k u ran ım ı b en im sey en Ibn S în â (444) d aha ö n ce k i çö z ü m lem elerim iz d en de çık arsan acağ ı gibi, ev ren d ek i h er şey in ilk ned eni o larak T a n rıy ı g ö rm ek led ir. O n a g öre, h e r şey in , yani v arlık -v e o lu şu n g erçek e tk in n ed en i olan T a n rı, ned en i b u lu n m ay an , özü varlığıyla aynı olan zo ru n lu v a rlık tır ve geri kalan d iğer v a rlık la r ise n ed en li olan m ü m kü n v arlık la rd ır. O n ca bu m ü m k ü n v arlık lard a, varlık ve öz b irb irin d e n fark lıd ır. Ibn S in a ’ya g ö re m ü m kü n v a rlık la ­ rın , n ed ensiz z o ru n lu b ir v a rlık la d urm ası k a çın ılm a z d ır; ak si bir d uru m teselsü lü n im k â n sız lığ ı ilk e sin e terstir ve y ok lu ğ a ne­ den o lu r.1445’ Ibn S în â, n ed en siz ve n ed en li v arlık ile, varlık ve özü aynı olan ve varlık ve özü ayrı o la n v arlık sıtııfla m a sıy la , m etafizik ile fizik arasınd ak i ayrım ı d erin leştirir. Z ira o , bu ayrım la varlık veren in T an rı o ld u ğ u n u lem e lle n d irm ey e ça lışm a k ta d ır.1Hf,) N itek im o . anılan ayrım ı, ned en b ağ lan tın d a d alıa da g e liştirere k şöy le der: 4 4 3 ) Um Sîııfı. Si/d, F iz ik , C .l, s .6 7 . 4 4 4 ) Bkz. M acil F a lın , Işkın ı F e ls e fe s i T a r ih i, s. 1 3 3 vd. 4 4 5 ) Bkz. A lay, Ibn Sinci'da V a r lık N ttz a riv c si. s .2 1 4 vd. 4 4 6 ) Bkz. Ilın Sina, Si/d, M e ta fiz ik . C .l, s .3 5 v d .: Ibn Sinft. cı-ltisdle e l-A r s ıv y r . s 16 vd.; A lay . Ibıı S in a ’d a V aı İlk N ıız a ı iyr.vi, s. 15 3 vd

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK 1 4 9 B ilm e lisin ki, z o r u n l u varlığ ın a sla n e ıle ni y o k t u r . ( . . . ) Z o ­ ru n lu varlığ ın e t k in n e d e n in i n b u l u n m a d ı ğ ı n ı n k a n ıtı, o l ­ d u k ç a a ç ık t ır . E ğer v arlık ta O ’n u n bir ne d e n i b u l u n a c a k s a , e l b e t t e b u n e d e n , ö n c e li b ir n e d e n o l a c a k t ır . H a lb u k i, O z o r u n lu va rlık tır. O 'ıııın e tk in n e d e n in i n b u l u n m a d ığ ı sabit o l d u ğ u n a g ö r e , o n u n m a h iy e ti va rlığ ın d a n ( iı ın i y e l ) la ik li o l a m a z .'4471

O n a g ö r e , m ü m k ü n v a r l ık l a r , y an i b i r b ü ı ı ı n o l a r a k e v r e n , T a n r ı n ı n k e n d i s i n i b i l m e s i s o n u c u , yan i k e n d i ö z ü n ü , h e m salı a k ıl h e m d e b ü t ü n v a r l ı k l a r ı n i lk n e d e n i o l a r a k b i l m e s i y l e T a n ­ rıd a n m e y d a n a g e l m i ş t i r ; z ira o n u n b i l m e s i v a r e t m e s i a t ı l a n ı m a gel i n e k l e d i r .1441,1 O n u n ö z ü n d e , v a r l ığ ın m e y d a n a g e l m e s i n i ya da o n d a n s u d ü r e t m e s i n i e n g e l l e y e n b i r d u r u m y o k t u r . E v r e n ­ d e k i h e r ş e y i n , T a n r ı n ı n b ilg is i v e rız a s ı d o ğ r u l t u s u n d a , o n u n c ö m e r t l i ğ i n d e n b e lli b i r h i y e r a r ş i i ç e r i s i n d e , v a r l ı k l a r ı n i n a y e t i ­ ni g ö z e t e r e k m e y d a n a g e l m e s i , İ b n S i n a 'y a g ö r e , iy ilik d ü z e n i , b u d ü z e n i n T a n r ı n ı n b ilg i ve r ız a s ı ile a ç ı k l a n m a s ı ise g e r e k l i l i k y a da z o r u n l u l u k o l a r a k n i t e l e n d i r i l i r .1441,1 Ş u h a l d e , n e d e n s e l z i n c i r , İb n S in a 'y a g ö r e , k a d e r i n , i n a y e t i n ve e v r e n d e k i d ü z e n i n t e m e l id i r : O 'ıııın k a d eri d r , n e d e n le r le s o n u ç l a r a r a s ın d a k i z o r u n lu iliş k id en ibarettir. O n u n n e ereğ i, ne de e y l e m e s e v k cdeıı b ir n e d e n vardır. Ayrıca n e d e n b u l u n u n c a h e m e n c e c i k s o ­ n u ç d a b u l u n a c a k tır . N ed en ve s o n u ç a y rın tılı bir b i ç i m d e i n c e l e n d i ğ i n d e , bıı varlığın y a ra tılışın d a k i d ü z e n ve T a n ­ rısal h i k m e t a ç ı k ç a or ta ya çık a r. Y in e b u sa y ed e, varlığın ol m a s ı g e r e k e n ideal d ü zey d e b u l u n d u ğ u , g e r ç e k t e o l a b i l e ­ c e k y e t k i n li ğ i n d e n farklı bir o l u ş u m b u l u n m a d ığ ı anlaşılır. E ğ e r o l a n d a n d a h a m ü k e m m e l bir varlık m ü m k ü n olsayd ı, b u n d a n b a ş k a türlü o l a m a z d ı .14,01

N e d e n s e l z i n c i r e d a y alı v a r l ık l a r h i y e r a r ş i s i n i n t e p e s i n e zo 4 4 7 ) Ilın Sina, rı-K in lir ı'M ı.siyyr, s. 18 4 4 8 ) Hkz. İbn Stııâ. rı-Ri.vali' rl-Arsivyr, s. VI vd 4 4 0 ) Iîkz. Ş. Haklı, "Ilın Siııâ Fclsck'siıule T ılıl Nedcıl’in (b ık ın N eden). Nedensellik Sorunu Açısından İn celen m esi', s. 121 -1 3 7 4 S 0 ) Ilın Sina, e ı-Kisdlr cl-Aı uvyr. s.. №>.

.150

NEOEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ru n lu varlığı, yani T a n rıy ı o lu n a n söz k on u su an lay ış, ruhsal oland an cisim scl olan a d eğin y etk in liğ i g ittik çe azalan ik in cil cık in -e d ilg in n ed en ler z in ciri var sayar. H içbir ned eni olm ay an ve h iç b ir e rek le n iıelen em e y e n T a n rıd a n , birliği gereği sad ece b ir varlık çık ar. B u v arlık İbn S in a ’ya g öre, ilk ak ıld ır. Bu ilk ak ıl, m adde ile su retten o lu şm u ş bir cisim ya da b ileşik d eğ ild ir; zira d uru m u n b ö y le o lm a sı, T a n rın ın b irliğ in e zarar verir. Ç ü n ­ kü T a n rı sa h ak ıld ır, s a lı akıl o la n ın m ad d enin ned en i o lm a sı, on u n rııh an iliği ve b irliğ i a çısın d a n uygun d eğild ir. T an rıd an sud u r eden ilk ak ıl, b ir açıd an tek, b ir d iğer açıd an ise ço k tu r. T an rıd an tek b ir şey su d û r ettiği için tek , k en d isin i ve m ü m k ü ıılûgü nü d ü şü n m esi n ed en iy le ise ç o k tu r. O , ilk i, yani T a n rıy ı d ü ­ şü n ü n ce ik in ci a k ıl, ken d i varlığını d ü şü n ü n ce , on uzak Teleğin b içim i, yani n efsi; k e n d isin in m ü m k ü n old u ğ u n u d ü şü n ü n ce de, en uzak feleğin cism i o lu şu r, ibn S in a 'n ın su d û r sü recin e göre, tıpkı F â râ b î’de old uğu g ibi, o n u n cu akıl olan e tk in ak la, b ir d i­ ğer deyşle, b içim verici ilkeye g elin cey e kad ar, her b ir a k ıl, aynı işlem i lek ra rla m a k ta d ır.H5l) D ik kat ed ilirse, İbn S in a 'n ın sistem inde., tipisi F ârâb î’de o ld u ­ ğu g ibi, T a n rı sad ece ilk a k lın d oğ ru d an e tk in ned eni o larak k a r­ şım ıza ç ık m a k la , d iğ er v a rlık la rın ise, d olaylı ya da uzak ned eni olarak b e lirm e k te d ir.H:i21 T a n rıd a n G ü n e ş ışığ ın ın G ü n eş’ten ç ık ­ m ası gibi çık an ilk ak ıl ve ond an d ü şü n m e faaliyetiyle z in c irle ­ me olarak doğan d iğer v a rlık la rın z o ru n lu b ir sü reçle, yani d eterm in isi olarak var o ld u k ları a n la şılm a k ta d ır. Z ira İbn S in a ’ya göre, ned en so n u cu y la b irlik le d ir ve n ed en varsa so n u ç da z o ­ ru n lu o larak v ard ır.l',53, Bu iki d u ru m , hem ik in cil etk in n e d en ­ leri on ay lam ak ta, hem de evrene özü itib ariy le T a n rı ön sel olsa da, zam ansal açıd an evren i ö n c e siz k ılm ak tad ır. D aha s o n ra g ö ­ receğim iz gibi bu iki h u su s, G azzâli tarafından eleştiri k o n u su y ap ılacaktır. •İSİ) ISkz. İbn Sinfı, er-Risıde cl-A rsiyyc, s .3 4 vd. 4 5 2 ) Ilkz. Ş. H aklı, “ Ibıı Simi Felsefesinde 'Fail N eden in (tilk in N cd cıı), N edensellik Sorunu A çısından İn celen m esi", s .1 2 1 - 1 3 7 4 5 3 ) İbn Sin.ı, cr-Kisülc cl-Aı jıivve, s .3 b ; I I. A lay. Ibıı Slıııl’dıı V a rlık N a z a r i y d i , s .2 1 3

vd.

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDENSELLİK

15 1

II.4.d. Fiziksel Evren: Determinizm mi, İndeterminizm mi? A caba İbn S in a ’ya g öre. A y-altı evren d e, tıpkı A y-iistü evrend e old uğu gibi d eterm in ist b ir sü reçte n sö z e tm e k olası m ıdır? Bu so ru n u n y an ıtın ı b u lm ak için İbn S în â ’nm e tk in ak ıl aracılığ ıy la A y -ü slü n e b ağlad ığı, A y-altı evrend eki o lu şu m a nasıl b ak tığ ın ı ortaya k o y m a k g e rek m ek le d ir. İbn S în â ’n m bu so ru y a verdiği y a n ıt, dört n ed en öğ retisi ve bava, to p rak , su ve ateş gibi dört k ö k ile o n la rın n itelik leri olan s ıc a k lık , so ğ u k lu k , y aşlık ve k u ­ ru lu k tan g özlem led iğ im iz v a rlık ların nasıl m eydana geldiği s o ­ ru n salın d a y a tm a k ta d ır."’''” O na g öre, A y-üstü evrende ned ensel z in cir ilk etkin neden olan T an rıd an itib aren dikey ve determ inist b ir b içim d e işlerk en , Ayalu d ünyada, ned ensel z in cir hem dikey h em de yatay b ir biçim d e işlem ekted ir. Dikey düzeyde bakıld ığında, dört k ö k ve n itelik le­ rinden b ileşik olan cisim , b itk i, hayvan ve in san ın m eydana gel­ m esin d e,. ııpkı Sab iîlcrin ileri sürdüğü g ibi, göksel h arek etlerin , a y n k ak ılların ve etk in ak lın güçlü b ir rolü b u lu n m a k la d ır."” ' Bu şu anlam a gelm ekled ir: D ört k ö k ve n itelik ler, göksel etkilerle belli bir biçim i alacak k on u m a geld iklerin de, on ların tü rlerini ve m ahiyetlerini belirleyen b içim , onlara etk in akıl aracılığıyla veril­ m ekled ir. B u , Ibıı Sînâ’ya g öre, on ların b içim sel ned en in in etkin akıl olduğu anlam ına g elm em ek ted ir, zira eık in akıl sad ece m ahi­ yetlerini belirleyen b içim lerin in nedenidir.""'''' Zira on ca, h er şeye varlığını veren e lk in neden T an rıd ır. Bu bağlam da o n u n , m üm kün varlık lar için tem el kabul etliği varlık ve m ahiyet ayrım ım a n ım ­ sam ak ve varlık ve varlığın sü rek liliğ in in n ed en in in T anrı olduğu anlayışına gönd erm e yaptığını b elirtm ek g erek m ek led ir Yatay açıd an ele alın d ığ ın d a, cık in akıl a ra cılığ ıy la verilen tü rsel b içim in e tk in liğ i g ü n d em e g e lm e k led ir, ib n Sina'ya göı c, 4 5 4 ) Bu konu tla analitik l>ır çö zü m le m e tein bkz S Haklı. "Ilın Sina lılsı-h -sıııd c l:âıl Nedim 'in (k ik in N edim ), N edensellik Sorunu s. 121 vd.

tcısın d a n İn celen m esi",

4 5 5 ) Bkz Ibıı Sina, ı'i-K h ille c l-A r ş iy y r , s .3 6 vd. 4 5 6 ) Bkz llııı Siııâ. ı-ıı-N m lı. N cşr M â n ı l a h ri. Beyru t. 1 4 8 5 . s. i 56-1 57

152

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

can sız varlıklard a türsel b içim , doğa; can lı v arlıklard a ise ııefs o larak o n a y a çık m a k ta d ır.14571 O n ca ca n sız varlık lard ak i doğa, tıpkı A risto teles’in söyled iği g ibi, h a re k e t ve h a rek etsiz liğ in il­ k esid ir. Bu n ed en le, havaya a lıla n taş. g eri, yani doğal y erin e d ö n m e k te , ateş yu karıy a d oğru h arek et ç im ek ted ir. B u, on ların tabiatlarına/doğalarına y e rle ştirilm iş doğal eğ ilim lerd ir. Aynı ş e ­ kild e canlı v arlık lard a o rtay a ç ık a n nel's d e, h a re k c ı ve h a re k e t­ sizliğin ilk esid ir. B itk ilerd e , hayvan lard a ve göksel varlıklard a ve insan lard a g örd ü ğ ü m ü z h a re k e tle rin kaynağı, n e fs tir.'4 4,1 A n­ cak burad a, İbn S in a 'n ın siste m in d e, tıpkı A risto teles g ib i, türsel b içim in , v arlık ların ın ereğ in i de b elirled iğ in i b elirtm e k g erek ir. A caba A y-altı varlıklard a b ir ned en o lara k b eliren doğa ve ncl'sin var olm a ned eni ned ir? Ibıı S in a ’nın bu soru y a verdiği y an ıt, m e­ tafizikçi filo zo flar ve tab iatçı filo zo flar arasınd a yaptığı ayrım da b elirg in leşm ek led ir. O n ca m e ta fiz ik çi filo zoflar, d eh riler ve tabiatçıların ileri sü rd ü k leri g ib i, n esn elerd e g örd ü ğ ü m ü z d oğ an ın , tesadüfen ve rasgele o lu şm a d ığ ın ı, on u b elirley en ayrık ilk e n in bu lu n d u ğu n u a çık ça itira f e tm e k te d irler, ib n Sin a’n ın bu b ağ ­ lam da E m p e d o k lcs ile tartıştığ ı g ö rü lm ek le d ir. HİU1 A y-altı d ünyad a, d ik ey ve yatay n ed en ler, so n u çla rın ı z o ru n ­ lu k ılm ak ta m ıd ır? İbn S in a ’n ın , A y-üstti evren in d eterm in ist karak terin in ak sin e Ay-aİLi d ünyad a in d e te rm in ist ve o lu m sal fiziksel b ir evren d oğru kaydığı izlen im in i u y a n d ırm a k la d ır. B u ­ nun iki n ed en in b u lu n m a k ta d ır: İlk i, m ad d en in a lıcılığ ıy la ilişk ilid ir. O n ca m adde tüm y e tk in ­ liği kabul ed ici n ite lik te d eğ ild ir, o n u n söy lem iy le d ille n d irirse k madde ad ela isyan k ârd ır. Bu b ağlam d a hazırlay ıcı ve tam am la­ yıcı neden ay rım ın a b aşv u ran ib n S iııâ , gizillikLen ey lem scllig c geçm ede, salı b içim in y eterli o lm a d ığ ın ı, m ad d enin im k â n ın ın da etkili o ld u ğ u n u b elirtm e k ted ir. O b ö y lece k ö tü lü ğ ü , ek sik liğ i Tanrıyla d eğ il, m adde ve a lıcılığ ı ile ilişk ilen d irm em iz g e rek liğ i4 5 7 ) Uk=. İbn SlııS, $ifâ, Fiz ik , C .l, 34. 4 5 8 ) Bkz. ibn Slnâ. Si/d,

C .l. 34-35.

4 3 y )B k z . Ibıı Siııâ, 5{/d, FUı/î. C .l. s .8 4 v ı l ; llnı Sinâ. rJ-E tiâm rİ-U fv m r. (TıYıı Krsrt’il içerisin d e), K an su ın iın iyy c, 1 2 9 8 , * .3 0 .

FELSEFİ GELENEK: NEDEN KAVRAMI VE NEDD4SELLİK

153

ni söy lem ey e ça lışm a k ta d ır.'4"1’' İk in c isi ise, o n u n larlıştığ ı talih ve rastlan tı so ru n sa lın d a k a r­ şım ıza çık m a k la d ır. A risto teles ve on u takip etlen F ârâb î gibi ta­ lih ve ra sllaıılı k avram ına y er v eren ibn Sîn â. talih ve rastlantı arasın d a ö n em li b ir fark g ö rm ek ted ir. O na g ö re, d ilsel açıdan rastlan ıl talih ten daha g en eld ir. Z ira her talih rastlan tıd ır, am a h er rasllaıılı talih değild ir. Aynı şek ild e , talih , k işin in seçim iy le ilişk ilen d iriIip b elirsiz lik le n ite le n irk e n , rastlan tısal olan bütıu ı doğal şey lere ilişkin d ir/ '1'’1 İbn S in a 'n ın siste m in d e , rastlantıyı h er şeyin tem elin e otu rtan a n la y ışla , rastlan tıy ı dışlayan iki ııç an lay ışın e leştirild iğ i görü lü r/ 4'’2’ O , lıer ne kad ar, “D oğa e n g e l­ len m ed ik çe, y e tk in ve iyi o lm ay an bir so n u ca n ed en olm az; bu yüzden doga gen eld e iyi ve y e tk in o la n ı a m a çla r ve on a yol açar" dese de, bu o n d a zararlı olan şey in olm ad ığı a n lam ın a gelm ez. A ncak bu , ne ço ğ u n lu k la ne de sü re k lid ir. D oğada m eydana gelen söz k o n u su olan ku su rlu olg u lar ve n ad iren g erçek le şe n d u ru m ­ ların k im isi, doğal ak ıştak i e k sik lik , ç irk in lik ve yetersizlik ten k ay n a k la n ırk e n , kim isi d e, fa z la lık ta n k ay n ak lan m ak tad ır/ '1'’ 1' Şu h ald e, tbn S in a 'n ın s is te m in d e , tem el olan c rc k s e lc ilik olsa da, şa n s ve talih gibi u n su rla r, ö z se l o lm a sa da ilin tise! b ir ııcd eıı o la rak k arşım ıza çık m a k la d ır. M ad d en in a lıcılığ ın d a k i im k ân ile rasılan u ve la lih e y er verm e, d oğ al o la ra k İbn S în â n ın fiziksel d ü n yasın d a, m etafiziğ in d e o ld u ğ u g ib i, k a lı b ir d eterm in izm a n la y ışın ın eg em en o lm a d ığ ın ı, o n u n olu m sa l b ir fizik sel evren im g esin e d oğru y ön eld iğ in i d ü şü n d ü rtm e k le d ir. O n u n , insan özg ü rlü ğ ü n ü ve d ind e ö n em li b ir y er işgal ed en m u cizey i ıc n ıc llcn d in n e s in d e bu ılım lı d eterm in iz m in o n a b elli açılard an k o ­ laylık sağ lad ığın ı sö y lem ek o la sıd ır. Son u ç olarak İbn Sînâ, ned ensellik ilişkisini kanıtlam anın m e­ tafiziğe ait olduğunu, deneysel açıd an n ed enin sonu cu nu zorunlu kıldığının kanıtlanam ayacagını ileri sü ren. A ristoteles'in d ört ııcdeıı 4 6 0 ) Bkz. Ibıı Stniı. Si/d, F izik . O , s.9 0 . 4 6 1 ) Bkz Ibıı Siııâ. 5i/d , l i z i l t . «... I. v 8 2 4 6 2 ) Bkz. 11)1« Siııâ. Si/d. Fizik C 1. s 8 4 vd 4 6 3 ) llkz. Ibıı Siııâ. Si/d. I ı ;ık . ( .1, s .6 0 -4 1

154

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

öğretisini, içsel ve dışsal, varlığın ve m ahiyetin nedeni olarak iki ana öbeğe ayıran, m etafizik düzlem de, varlığın ve varlığa süreklik veren etkin nedenin T anrı olduğununun allım çizen b ir düşünür olarak karşım ıza çıkm aktadır. O , ikincil nedenlere yer v cıse ve m etafizik düzlem de, determ inist bir anlayıştan söz else de, fiziksel evren söz kon u su olduğunda, dört neden öğretisine dayanm akta, dikey ve yatay nedensellik anlayışında, olum sal bir fiziksel dünya im gesine doğru eğilim gösterm ektedir. O n un böylesi bir son u ca ulaşm asın­ da, m addenin alıcı özelliğinin sınırlılığı, talih ve şansa pozitif bir anlam yüklem esi önem li bir rol üstlenm ektedir. O , talih ve rastlan­ tıyı özsel değil, ilinıisel bir neden olarak görse de, tıpkı kelam cılar gibi sistem inde m ucizeye ayrı bir ön em verm ekte, ama m ucizeyi, kelam cıların aksine, nedensel süreçlere indirgem eye çalışm aktadır. M eşşaî/A ristotelcsçi İslam filozofların ın tip o lo jik b ir yaklaşım la ortaya k oyd u ğum u z neden kavram ı ve n ed en sellik im gesinin hem A ristoteles’ten h em de ona iliştirilen apokrif/sahıe yapıtlardan önem li etk ile r taşıdığını söy lem ek g erek m ek led ir. O nların an la­ yışına göre. T an rı her şeyin varlığının ve sü rek liliğ in in n ed enid ir: an cak bu ik in cil n ed en lerin yadsınm ası anlam ına gelm em ek led ir. Zira biz. Tanrıd an başlayan ve yetkinliği g ittikçe azalan nedensel bir hiyerarşiyle karşı karşıyayız. Bu hiyerarşide, m etafizik d ü zlem ­ de lam anlam ıyla d eterm in ist b ir sü reç söz k on u su d u r. O ysa fizik­ sel evrende, bu d eterm in ist sü reç, m addenin alıcılığı, talih ve rast­ lantı gibi olgular yüzü nd en ılım lı b ir d eterm inizm e d ön ü şm ek ­ ledir. A ncak İslam M cşşaîlerince/ A risıotclcsçilerince b enim senen bu ılım lı d eterm in izm in , erck selci b ir d eterm inizm olduğunu, dikey hiyerarşide göksel varlıklara ve ayrık akıllara, Ay-altı evren­ de ise. cansız cisim lerin d oğalarına ve canlı varlıkların ııefslerin c eylem se! açıd an b ir işlev yüklediğini b elirtm ek gerekir. K uşkusuz bu türden b ir evren lasan nu daha önce yer yer değin­ diğim iz gibi, kelam cıların evren tasarım ıyla büyük ölçüde çelişm ek ­ tedir. Bu çelişk inin en açık ifadesini Gazzâlî ve İbn Ruşd’ün T ellâlın geleneğinde görm ek olasıdır. G elin tartışm ayı bir adım öte yaşıyıp, Gazzâlî ve İbn Rüşd arasındaki Tehâfü ı geleneğinde ortaya çıkan tartışm aları irdeleyelim . A ncak irdelem em ize ön ce kelam ve felsefe arasındaki tem el kiralına noktalarını belirleyerek başlayalım .

III. BÖLÜM KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

İ5 7

U l.l. Kelamı ve Felsefi Geleneğin Karşı Karşıya Gelmesi İslam d ü n y a sın a, felsefi d ü şü n cen in g irişin d en itib a re n , bıı d ü şü n ce b iç im in in , ö z e llik le lik ıh çı ve k e la m c ıla rca yab an cı bir b ilim olarak g örü ld ü ğ ü ve çeşitli u n su rla rın ın e le ştiriy le k a rşı­ landığı b ilin m e k te d ir.14643 Hu a çıd a n , k e la m -fe lse fe k a rşıtlığ ın ın , İslam d ü n yasın d a o ld u k ça erk en bir d ö n em d e o n a y a çık tığ ı sö y ­ le n e b ilir. A n ılan d u ru m , felsefe ve felsefi b ilim le rle ilg ile n e n le ri, daim a sav u n m acı b ir tu lu m içerisin d e k alm aya ve felsefi an lay ış­ ların ı, d in in sim gesel ifad eleriy le d estek lem ey e ittiği a n la şılm a k ­ tadır. A nılan e le ştirel tavır y ü zü n d en , ilk y aratıcı Arap filozofu sayılan K indi felsefeyle ilg ilen m en in d in en m cşın/ caiz olu p o l­ m ad ığını la rlışm a k zoru n d a k a lm ıştır.'4,''i, K in d î’niıı savu nm aya d ö n ü k tartışm ası b ileb ild iğ im iz kad arıyla bu k o n u d a ö n cü d ü r ve k e la m la felsefe arasın d ak i n e d en sellik ta rtışm a sın a ilişk in g cııiş b ir çerçev e çiz eb ilm e k için b ir p arça ü z erin d e d u ru lm ası g e re k ­ m ek ted ir. Zira bu tartışm a felsefeye n için m u h alefet ed ild iğ in in de ip u çların ı v erm ek led ir. K in d i, felsefen in m eşru b ir e tk in lik o ld u ğ u n u g ö ste rm e k için d ört arg ü m ana d ayanır. İlki, hakikat nereden gelirse gelsin, on u b en im sem ek gerektiği argüm anıdır. K u şku suz bu söylem , felsefenin yabancı b ir bilim 4 fı4 ) ISu konutla zengin biı m alzem e ıcııı bkz. Igıtaz (îo lılz ıh cr. “T he Altlı inle- ol O rlh m lo x Islam In w ard llic A n cicn l S c ien ces". N eşr. v c Ç ıv

M l

Sw nrlz, Siu./ws

on I s la m , N ew Y o rk , 1 9 8 1 . s. 1 8 5 - 2 15 : Alı l;bu cl M ulb iui. cl-l-clse/i' rl-A /a lm yr (Muskildi v r Hnllil). B eyru i, 1 9 9 4 . s. 19 vtl. 4(1*5) llkz. K in d i. K iiiih rl-KTm ll/i t'l-f-Yhc/r rl-U lrt. s .1 0 2 vd

158

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

olduğu d ü şü n cesiyle eleştiriy le karşılaştığın a gönd erm e y ap m ak ­ tadır. Bu açıdan K indi, bilgiye y ön elik tarihsel bir p ersp ek tif çiz er­ k e n , geçm işe, g eçm işle felsefi b irik im e katkı sağlayanlara m innet borçlu old uğu m uzu sö y lem ek te; g eçm iş b irik im olm asaydı, h a ­ kikate ulaşam ayacağım ızın a llım çizm ek led ir. B ilginin ilerlem esi konu sund a ned ensel sü reçlere vurgu yapan K indi, nereden gelirse gelsin, islerse bize karşıt ve uzak m illetlerd en g elsin , h ak ik atin g ü ­ zelliğini b en im sem ek vc on a sahip çık m a k vc bundan utanm am ak gerektiğini söy lem ek ted ir. O , eleştirel tavrıyla, g eçm iş birikim den yararlanırken, onları dogm a gibi izlem ekten söz etm em ek le, o n ­ ları doğru aktarm anın ve e k sik lik lerin i tam am lam anın ö n em in e işaret etm ek led ir. Bu açıdan ona g öre, felsefe vc felsefi bilim lere yabancı bir bilim deyip k a ışı çık m a k anlam sızd ır.H"6’ İk in cisi, felsefeye karşı çık a n in sa n la rın n iy etlerin in iyi o lm a ­ dığı argü m anıd ır. Bu felsefeye m u h a le fe tle, b ilg isizliğ in vc ik ti­ d ar arzu sunu n k u lla n ıld ığ ın a işaret etm ek ted ir. O ııc a , felsefeye karşı ç ık an ların hayvani n efsle rin d c y er eden h asel kiri ve d ü ­ şü n ce u fu k ların ı k ö relte n k a ra n lık , g erçeğ in ışığını g örm elerin i en g ellem iştir. B u tü r in sa n la r, h aksız yere, işgal e llik le ri m ev k i­ leri koru m ak için , eld e ed em ed ik leri ve ç o k uzağında b u lu n d u k ­ ları insani e rd em lere sa h ip o lan ları aşağılarlar. A m açlan riyaset ve din ta cirliğ id ir. K in d i, bu tü rd en in san ların aslınd a d in d en y oksu n o ld u k la rın ı, din ta cirliğ i yapıp d ini sa la n la rın k e n d ile ­ rinin d ine sah ip olam ay acağ ım sö y le m e k te M*71 ve sö z ü n ü şöyle sü rd ü rm ek led ir; Kim din tacirliği yaparsa onu n dini yoktur. G erçekte varlı­ ğın hakikatin in bilgisini edinen lere (yani filozoflara) kaışı çıkan ve onu kııfiır sayanın d inle bir ilişkisinin kalm am ası gerekir.1'1*®

Û çû n cii a rg ü m an , felsefen in söy lem iy le d in in söy lem i u y u ş­ m aklad ır b içim in d e ö z e lle n e b ilir. K u şk u su z bu sö y lem , k im i­ lerince din ve felsefen in ça lıştığ ın ı d illen d ird ik leri a n lam ın a 4 6 6 ) Bkz Kindi,

Kildi» cl-Kiııdl j i c t-l'c ls c jc el-O U ı, s. 1 0 2 - 10 3 .

4 6 7 ) Bkz. Kindi.

Kildi» rl-Kiııdl /fe l-lrlsc fc ı'l-ÛI
4 6 8 ) Bkz. K indi,

Kildi» t l-Kiııdi /1ı-l-Frlvr/c rl-l 'ld, s. 104

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

159

g elm e k led ir. K in d î’ye g öre, ilah iy at, vah d aniyet ve ah lak bilgisi, b a tla iııın yararlı olan şey lerin ve yararlıyı eld e etm ey e aracı olan her şeyin b ilg isi ile, tüm zararlard an sa k ın m a vc k o ru n m a y a ait b ilg iler, v arlığın h a k ik a tin in b ilg isin i im leyen felsefen in alan ın a g irm e k le d ir. O n ca , peygam berin T a n rıd a n getirdiği b ilg iler de tü m üyle an ılan türden b ilg ilerd ir.14'”" K ind î'nin k u llan d ığ ı d örd ü n cü argü m an ise, felsefeyi redde­ d en in de felsefe yaptığı an lay ışın a d ay an m ak lad ır. O n ca felsefe, neden gösterm ey e dayalı b ir e tk in lik o ld u ğ u n d a n , ona karşı ç ı­ k a n la r da n ed en g ö sterm ek d u ru m u n d a d ır; oysa ned en g ö ste r­ m ek (clsefi b ir ıu lu m d u r. O şöyle der: O nlar, felsefe yapm anın ya gerekli ya da gereksiz olduğunu söyleyeceklerd ir. Eğer gereklid ir derlerse, bu gereği yerine getirm eleri gerekir. G ereksiz olduğunu söy lerlerse, bunun nedenini ortaya koyup kanıtlam aları gerek ir. Oysa neden gösterm e vc kanıtlam a, varlığın hakikatini bilm enin, yaııi felsefenin alanına girer. Bu durum da, kendi m antıklarına gore onların da felsefe yapm aları bir zo ru n lu lu k tu r.'471"

K elam ve fıkıh k a rşısın d a , K iııd î ile başlay an sa v u n m a cı tu­ lu m , Ihvâıı es-Sâfâ (1 0 . y ü z y ıl)14711. Â m iri (ö . 9 9 2 ) 1472', F â râ ln (ö. 9 5 0 ) C47” gibi d ü şü n ü rle rd e , h atla felsefen in İslam d ü ny asın a g i­ rişin d en itib aren 3 0 0 yıl g eçm iş o lm a sın a rağm en İbn Rıışd (ö. 1 1 9 8 ) de bile devam ç im e k le d ir.1474' O n la rın sav u n m ay a d ön ü k

4 o 9 ) Bkz. Kııııli. K iu i Ij el-K ıııtli fi el-F rls r/c el-tflrt, s. 1 0 4 -1 0 5 . 4 7 0 ) B k z K iııd l. K in ik r l-K ııu lt /1 rl-iv lsr/ e el-l/ld. s.105. 4 7 1 ) B kz. U lvim cs-Salâ, K e sü 'ii flıv. 4 7 3 ) F e lse fe nin y a b a m ı k ö k e n li o la ra k g ö rü lm e s i y ü z ü n d e n te p ki g ö ıın c s i, 1 âr.ibl'yi le lsclı d ü ş ü n c e n in s e r ü v e n in i d ile ge tirm eye y ö n e lt m iş t ir O şöyle d em ek le d ir: ■Rivayete g o re b u ıliııı e sk id e n Ira k b a lk ı o la n K e ld a ııilo rd e m e yd a n a ge lm iş, o ra d a ıı Y u n a n lıla ra , o n la rd a n da S u r y a n ilc rc ve s o m a A rap lar.ı g e ç m iştir." F ıirahi. M u tlu lu ğu K rıjıim ım (Tıdı.vii es-Saü d e ), s .5 1. 4 7 4 ) B k z Ilın R ıışd . i ıı(« ısız iıg ııı i ıılnı s ıjlıg ı (lelıö/tıl cl-IV In ijıH ). ( I. C e v İş ık vc M c lıırıc l D ag. K il k a n ılın ı Yay , İstan b u l. 1948. s i l \ ıl

Kem al

160

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

sö y lem leri ird elen d iğ in d e, k arşı ç ık ış ın tem elin d e b en z e r n e d en ­ lerin yattığı g ö rü lü r. Ö y le a n la şılıy o r k i, G azzâlî’yi felsefecilerin g ö rü şle rin i red detm eyi tem ela alan Tclu ıfiit c l- F e lâ s ife ’yi k alem e ald ıran da. k c la ıııc ı, fık ıh çı ve h a d is ç ilcrc c d illen d irilen bu d in ­ sel m eşru lu k soru n u d u r/ *” 3 Aynı so ru n , Ib ıı H aldun gibi özgü n felsefi ç ö z ü m le m e le r yap an, felsefi b ilim le rle ilg ilen en b ir d ü ­ şü n ü rü b ile “felsefen in b o ş ve yararsız o ld u ğ u n u ", h atla kim i açılard an d in e zararlı o ld u ğ u n u sö y lem ey e itm iştir/ 4763 K u şk u su z , e le ş tir i, d ü ş ü n c e le rin d iy a le k tik iç e ris in e g irm esi ve ev rilm esi a çısın d a n ö n e m li ve a n la m lıd ır. A n ca k e le ş tir in in s e k ü le r b ir te m e le d a y a n m a sı ve to p lu m sa l a çıd a n d in se l ıc m eld e b e lli b ir g ru b u d iğ eri a le y h in e k ış k ırtm a m a sı g e re k ir. O y sa, lik ıh ç ı ve k e la m c ıla rın filo z o fla ra y ö n e lik ta rtışm a ları d ik k a te a lın d ığ ın d a , ilg in ç b ir su çla m a y la k a rşıla şıld ığ ım b e ­ lirtm e k g e re k ir. B u su ç la m a d in s iz lik le s u çla m a d ır ve b ilin d i­ ği gibi a n ıla n s u ç la m a , o rta ç a ğ la rd a , s ık ç a k u lla n ıla n b ir c e del y ö n te m id ir. S ö z k o n u su su ç la m a G a z z â lî'477’. İbn S alah (ö . 1 2 4 5 ) <47s) ve tb n T c y m iy c 'n in (ö . 1 3 2 8 ) l47gı fe tv a la rın d a zirv ey e u laşır. K u şk u su z d in s iz lik le su ç la m a , su çla n a n k işi ve d ü şü n ­ c e le r i, to p lu m sal açıd a n m a h k û m etm ey e d ö n ü k tü r. B u a çıd a n G azzâlî. Ibıı Salah ve Ibıı T e y m iy e 'n in filo z o fla rı siyasal ve te ­ o lo jik n e d e n le rle d in s iz lik le s u ç la m a s ı, o ld u k ça ö n e m li e tk i u y an d ırm ıştır/ 4'101 Z ira d in s iz lik le ilh a n ı, d in od ağın d a y a p ıla ­ n an b ir to p lu m sal o rta m d a , to p lu m d a n d ışla n m a . G a z z â li’nin d eyişiy le “m a lın , ca n ın ve n a m u su n b a şk a la rın a helal o lm a s ı”

4 7 5 ) Bkz. G azzâlî, T elu i/iıl cl-Fclıisi/i-, T ah k ik . M au ricc llnu ygcs. B eyru t. 1 9 2 7 . ss .3 7 vd.. 4 7 6 ) Ibıı 1 lalduıı, Mukaddime. C .ll l: Ç c v . Z. K Ug.ııı, M IH Y ay ın lan , İstanbul. 1 9 9 1 , ss .l 1 2 -1 1 3 . 4 7 7 ) Bkz. Bkz

G azzâlî. cl-M m ıkız mııı rd-Dıdtd, Ilakıkal Kıtabcvı. İstanbul, 198 4 .

S.7 -8 . 4 7 3 ) Bkz. 1 evlik e l - l â v i l . Kıslris ı\s-Smil ctl-D iıı v r r/-/-Wsr/<\ Kahire, I 9 7 1'. s. 1 3 2 vd 4 7 9 ) Ilkz. K azım Sarıkavak. “İbn I cyıııiyyc'yc G o rc Felsefe vc F ilo z o fla r", I t l s r /c JJıiııVHM, S .2 4 , B ahar 1 9 9 7 , s.6 3 - 7 2 4 8 0 ) Bkz. F azlu r R ah m an , İs la m . Ç cv . M ehm et D ag-M clınıel Aydın, Scli.uk Yayınları, A n kara. 1 9 9 3 , s. 1 7 2 vd.

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

161

a n la m ın a g e lm e k le d ir. ibn S alah 'ın

fetvası, top lu m sal d ışlan m ay a ça n a k

tınm ası

açısın d an G azzâlîci an lay ışı p e k iştirm e k led ir. Ilın S a la lı’m (c ı­ vası o ld u k ça ü n lü d ü r; b u yüzden on d an k im i çarp ıcı n o k ta la ­ rı ak tarm ak yararlı o la b ilir. O n ca ned ensel s ü re çle ri odağa alan Felsefe ve felsefi b ilim ler, ap tallığ ın tem elid ir; tüm y a n lışlık la r ve s a p k ın lık la r on d an k a y n ak lan m ak tad ır. F elsefe ve felsefi b i­ lim lerle uğraşan şeria tın g ü z ellik lerin i g ö rm ez o lu r: zira on u n la uğraşan T a n rıd a n u z a k la şır ve şey ta n a y ak laşır. D olayısıyla fel­ sefey e ilişk in şey lerle m eşgul o lm a k şer'an caiz d eğ ild ir. Şeriat ve şe r’î b ilim le r tam am la n m ıştır; hu b ilim le rin ö n d e rleri, ortada n e m an tık ne de felsefe v ark en , g erekli olan b ilim leri tüm d e rin ­ liğiyle ortaya k o y m u şlard ır. B ir faydası o ld u ğ u n a in an ıp , felsefe ve m an tık la uğraşan ın şerrin d en M ü slü m an ları k o ru m a k su ltan a düşer. Su ltan b ö y le lerin i m ed reselerd en ç ık a rıp u z ak laştırm alı, hâlâ aynı şeyle uğraşıp u ğ raşm ad ık ların ı lak ip e ıtir m c lid ir.HWI O fetvasına şöy le devam eder: Filozofların inancına bağlı olduğunu açıkça söyleyen. İslam ve kılıç arasında lercih e zorlanm altd ır.‘+S11

F ilo z o fla rın , felsefi b ilim le rin e leştiri ile k a rşılaşm aların d a o n ­ ların , yaşayış tarz la rı, ııe d c n -so n u ç ilişk isin in z o ru n lu lu ğ u n u ka­ bul etm eleri ve b u n a bağlı olarak m u cizey i y ad sıd ıkları in a n cın ın da etk ili old u ğ u an la şılm a k la d ır. B unu g ö rm ek iç in , H arirî’nin  m irî’ye yöneİLtiği e le ştirilere k u lak verm ek ö n em li ip u çları ve­ re b ile ce k n ite lik ted ir. H ariri,  m irin in şa h sın d a filo zollara şu so ru ları so rm a k ta vc filo zofların d ü şü n ce ve e y lem lerin d en yola çık arak k en d isi, sord u ğ u so ru la n yanıtlam aya çalışm a k ta d ır. A ranızda kim M usa'nın asasının yılana d önüştüğünü , d en i­ zin yarıklığın ı, koltuğun alım daki elin kusursuz bir b içim ­

4 8 1 ) Bkz. G azzâlî, / ;
Mûsmmıbu).

Ç cs Sü leym an l lud ag. M an lci Y ayınları. İstanb ul, 1 9 9 0 , s.5 h . 4 8 2 ) 'I r v f ı k c l - l â v i l . K ıstû s rv S ırû ı «vMJfft vr r l-F r /s r /r , s .1 3 2 vtl.; İlli.m k u ılu cr, /.slcmı’ııı KJusik Ccityıufa /Y /s r /r /u.s«vvım ı. İz Y ay ın cılık . İstanb ul. 1 9 9 0 , s .2 3 2 4 ; Alı Lbtı M tılhim , ri-EY Isr/r r/*.And>iyyr, s .2 1 . 4 8 3 ) Bkz. lev fik r l-T â v il. Kısols rs-.Sııdf rtf-Dln vr rM V Jscjr. s. 13 3

162

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

de bem beyaz çıktığın ı, bir beşerin topraklan yaratıldığını, bir insanın tutu ştu rulm u ş ateşe atıldığı hakle o ateşin serin ve esen lik haline geldiğini ( . . . ) kabul ediyor? Hile vc aldat­ mayı bırakın, zahir ve bâtın ayrım ından vazgeçin. Çünkü [çisele din, din de felsefe türünden bir şey değildir. İkisi de kendi alanlarında söz sahibid ir. Bununla birlikte hiçbir dinin dindarından, o dinin ku ru cu su nun felsefeye davet ettiğini, onun Y unanlılardan öğren ilm esini istediğini duy­ madık. M usa, İsa, İbrahim , Davut. Süleym an, Zckeriyvâ ve Yahya’dan Hz. Peygam bere gelinceye kadar bu konuda filo­ zoflara gönderm e yapanlarla karşılaşm adık.

Biz bu b ö lü m d e, k e la m cıla rla filo zoflar arasın d ak i n e d en se l­ lik tartışm asın ı ird elem ey e o d a k la n a ca ğ ım ız için , bu kısa girişle yetin iy oru z. Bu kısa g iriş b ile, aslın d a G azzâlî ö n ce sin d e ve s o n ­ rasınd a filozoflara y ö n e lik k im i ele ştirilerin o k lu ğ u n u g ö ste re ­ ce k n ite lik te d ir ve bu e le ştirilerd e , ö z e llik le m u cize k o n u su n d a , filo zofların d eterm in e b ir evren im gesini k a b u lle rin in ö n em li b ir role sahip o ld u ğ u n a işaret e tm e k le d ir. Asıl a m acım ıza o d a k la n ­ m adan ö n c e , filo zoflara y ö n e lik en lem cl e le ştirileri kalem e alan G azzâlî’ııin felse fe cile r vc felsefi b ilim le rle ilgili d ü şü n cele rin i ö zlü b ir b içim d e ortay a k o y m ak g e rek m ek le d ir. Z ira bu ird e­ lem e, h cııı G a zzâlî’nin ö n cü lerin d en ne ölçü d e yararland ığ ın ı g ö ste re cek hem n e d en se llik ta rtışm a sın ın ele ştirilerd e k i ro lü n ü an lam am ıza katkı sağ lay acak n itelik ted ir.

III.2. Gazzâil: Kelami Geleneğin Felsefi Geleneğe Meydan Okuyuşu G azzâlî (ö . 1 1 1 1 ) . k elam g elen eğ in d en g elip , felsefi d ü şü n ce ­ ye önem li m esai ayıran ve o n u e le ştirel açıd an ird eleyen özgün d ü şü n ü rle r arasın d ad ır. İslam kelam g elen eğ in d e, G azzâlî ö n c e ­ sin d e, yukarıda da b elirttiğ im iz g ibi, filo zofların d ü şü n celerin i ele ştiren kim i d ü şü n ü rlere rasLİaıııak olan ak lı ise d e, G azzâlfrıin de ifade ettiği g ib i, bu k o n u d a sistem li ve on ların yapıtlarını 4 8 4 ) T evhidi, t’Mınirî’ vr ıJ-.Vftitlmsı\ C 11, Nc$r. A. Unını-A. cz -X c y ıı. K alıın', 1 ^ 5 ), s. 17.

KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

1 (l3

o k u y u p , onckın lıa rc k e ılc cidd i eleştiri y ö n e lten d ü şü n ü r h em en h e m e n y ok d en ece k kad ar azdır. E n azın d an , o n la rın a rg ü m a n ­ larım b ü tü n sel a çıd a n , felsefi b ir tu lu m la ird eley en ve yine felsefi bir u m u n la o n lara y an ıl veren d ü şü n ü r n ered eyse yok gibidir. G azzâlî, bu h u su su n fark ın d ad ır ve a n ılan k o n u y a d eğ in erek şöy le d em ek ted ir: Ben, İslam bilginleri içind e d ikkat ve çabasın ı buna yön­ lendirm iş olan biı ini görm edim . Kelam bilginlerinin kitap­ larında, sadece filozofları yadsım aya yö n elik, çelişk ili ve önem siz ifadeler vardır. Bunlarla, bilim lerin inceliklerini bild iklerin i iddia edenler şöyle dursun, sıradan (avam ) bi­ rinin bile ikna edilm esi düşünülem ez. N ilıayri anladım ki, bir m ezhebi anlam adan ve inceliklerin i bilm eden red det­ m ek, karanlığa taş alm ak tır.I4RV

G azzâlî, an ılan sa p ta m a sın d a d ille n e n g e re k ç e le r le , o to b i­ y o g rafik y ap ın cl-M uııfeiç’dc sö y le d ik le rin e b a k ılırs a , Bagdaı N izâm iy e M e d re se si'n d e e ğ iıim -ö ğ re tim

fa a liy e tin e y ü rü tü r­

k e n , iki y ılın ı felsefey e a y ırm ış '4861; ö n c e o n la rın g ö rü şle rin i n e sn el b ir b içim d e ö z etley en M a k â sıcl e l-F c la s iJc 'y i, ard ın d an da o n la rı e le ştird iğ i T clu ljü l c l-F c tâ s ifc 'y i y a z m ıştır. O n u n , fel­ sefey e ve fe ls e fe cile re y ö n e lik cle şı ir is i'4871 k en d i d ey işiy le, şu 4 8 5 ) G azzâli, ti-Mııııfeiz ııı/ıı rd-Mukil, s. 10

G a z z â lin m anılan d c u ş tn i. ken disin­

den ö n ce filozofların lııe eleştiıilm ediği an lam ın a alm am a k g e re k ir: çü nkü gerek M uTczill g erek se Ifş'arl kelam geleneği için d e, filozofların d ü şü n celeri d aim a eleştiri ko n u su o lm u ştu r. Kimi erk en dönen i M u iezili d ü şü n ü rü n İbn crR avcm li, K in di, libû llekr Z ek criy y a cr-R âzı gibi d ü şü n ü rlerin kim i görüşlerim eleştiren yapıtları bir k en ara bırakılırsa, filozofların g örü şlerin in Inılım sel eleşti­ risine ay rılm ış ciddi m ıısıakil eserler, bilebildiğim iz kad arıyla G azzâli'dcn o ııcc y o k lu r O . filozofların görüşlerin i huluıısel o larak eleştiren m üstakil eser yazan ilk kışı olsa d a. eleştirileri, üş'ari g clcııegı vc özellikle ö greıın em C üvcym 'ııin d ü şü n celerin d en g ü çlü etk iler laşır; biı bıışka deyişle filozoflara yönelt ligi eleş­ tiriler ozguıı değildir 4 8 lı) B kz G a z z â lî. c l- M ı u ık iz , s . 10 . 4 8 7 ) Bkz. Gazzâli, Iclıûful ıTFc/âsıjr, s .37 vd Gazzülfnin feLselceılere kaışı lulunuı çok kalıdır. Bu kanlık, bıysul e/-7ı fnk<ı da iyice belirginleşir. Cüııkıi orada dinsizlik suçla­ masını Irak eden tek grubun onlar olduğunu kaydeder, dinsizlik suçlamasına ımılralap olanın canının ve malının lıclal olduğunu ekler. (Fırvsul el-Tı /nkd, s 1 3 0 ) Gazzâlî, niçin bu denli katı bir luıum içensine girmiştir? filozofların, Gazzâli'nın dediği gıla halkı inanç yönünden olumsuz etkiledikleri sövleııse bile, bu durum İm kad.o kan bu

164

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

so ru la r ta rafın d an g ü d ü m le n m iştir: Felsefenin kotu olan ve olm ayan kısım ları hangileridir; fi­ lozoflar hangi sözlerind e d in sizlikle su çlan ırlar, hangisinde suçlanm azlar; hangi hususlarda b id a t ehlinden sayılırlar, hangilerinde sayılm azlar; hakikat ehlin in sözlerinden ç a ­ lıp geçersiz iddialarını kabul ettirm ek için kendi sözlerinin arasına katlıkları şeyler nelerd ir; halk onların hakikat diye iddia etlik leri şeyden nasıl nefret etm işi ir; hakikat sarrafı olanlar, onların sözlerin d en saf hakikati, sahtesind en nasıl ayırt etm işi erd ir?'4881

G azzâli, an ılan so ru la ra y a n ıt b u lm a k iç in , g e le n e k te k i tas­ nifleri d ik k a te a la ra k , filo z o fla rı ü ç gru p o la ra k la sn if ed er. B u n lar, d e h rile r (d e h riy y ü n ), ta b ia ıç ıla r (la b i'iy y ıın ) ve ila h i­

lutum benimsemek için yclerli midir? Ç ünkü filozoflar Tanrıyı yadsıdıklarını vc dini ilimden rafa kaldırdıklarım söylemem ekledirler. Kaldı ki, kulıurcl düzeyi düşük in­ sanlara lekelenin sirayet etliğini söylemek de ço k zor gibi görünmekledir. Gazzâli'nin yaşadığı bölgede [çiselenin yııygınlıışugı; İslımı dünyasında felsefe dışlandığında bile Işraki ekolün o civarda vatlığını koruduğu bilinmekledir. Ancak felsefenin varlığını koruması, halkın ona meyletmesinden ço k seçkinlerin onu lıeııımseıtıcTcndir. Seç­ kinlerin felsefeye yönelmeleri ve dini simgesel olarak görüp lıalka özgü saymaları ve saray çevresinde bu görüşün kabul görmesi Gazzâll’yt oldukça etkilemiş olmalıdır. Oııun kimi söylemleri, bu etkinin kiıııi kez o;ıu duygusal açıdan ateşlendiği izlem­ ini uyandırmakladır. O nca filozoflar, sıradan insanlını küçük gönneklc, kelamcıların vc fikıhçılann ıliıı imgesini sanıya indirgemekledir. Ayrıca, felsefi bilimleri bilmekle övünm ekle; bu bilimleri bilmeden ılalııyat koııulaı ı üzerinde koıııışulamuyacağııtı sa­ vunmakladırlar. Oıılaı bu tulumlarıyla adela kendilerini ayrıcalıklı bir konuma o lu n ­ makladırlar. (Te/iıi/ûl, ss.37 vd.) Kelam vc fıkılı geleneği ile yetişmiş vc bilgi hırsıyla dolu olan Gazzâli’nin onların bilgiçliğini yerle bir elm c işleği, onu lelikleıııiş olmalıdır. Filozofların bilgiçliğim kırm ak icııı ayııı bilgiçlikle hareket eden Gazzâli, ‘ Onları ıııaı elmek benim için su içm ek kadar kolaydır" dem ekle (cl-M u n ldz, s .4 2 ); onların bildiği her şeyi öğrenecek ve bundan lıarekeıle onları eleştirecek kadar kıvrak zekâlı olduğu­ nu gösterm eye kalkışmakladır Bu bilgiçlik o nu, filozofları, “imarsız, çelişkili görüş­ lere sahip olma, görüşlerinin zan vc taliminin ötesinde olmadığım, onların laklııçı vc kıl akıllı olduklarım" söylemeye ilmiş vc onları “azgınlık vc dinsizlikle" suçlamasına neden olm uştur (Tcfiıi/ııl, s.4 0 vd.; FıTsc/rımı Tcıııcl İlla /en (Müfidini ıT-Fek'ısi/e), Çcv. Cenıaleddiıı Erdcıııcı, Ankara, 2 0 0 1 . s.3 5 -3 6 ), Öle yandan o , "ilahiyat sabasında ko­ nuşmak için, fcLsefi bilimlerin. ınanıık dışındakilerin, bilinmesinin gerekli ilahı olm a­ dığını" göstermeyi denemiştir. ( l'rluıjut. s.-H vd.) Ancak hayalimi) ileriki safhalarında filozoflar gibi seçkine i bir anlayışa kaymış; onların pek çok düşüncesini, eserlerinde kaynağının filozoflar olduğunu söylem eden aynen yinelemiştir. 4 8 8 ) G azzâlî. el-M n ııfiis, s. 10 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RIIŞD

165

y a tç ıla rd ır (ilâ lıiy y û n ).1'18'” O , a n ıla n üç g ru b ıın g ö rü şle rin i de ayrı ayrı ele alır. O n c a d c h rilc r, filo z o fla rın en esk i g ru b u d u r ve evren i idare ed en ve her şey e k ad ir o la n b ir y a ra tıc ın ın b u lu n d u ğ u n u yad ­ s ım a la r d ır . E v re n in b ir y a ra tıcı ta ra fın d a n var ed ilm ed iğ in i, öted en beri k e n d iliğ in d e n m ev cu t o ld u ğ u n u , c a n lın ın sp e rm ­ d en , sp e rm in ca n lıd a n m ey d ana g e ld iğ in i: bu n e d en sel s u r e ­ cin ö n ce siz o ld u ğ u n u ve ebed i o la ra k d evam e d e ce ğ in i iddia e tm işle rd ir. G a z z â lî, bu g ru b u , z ın d ık lık la s u ç la r .1''1"" B ilin d iğ i g ib i, b u g ru p . İslam filo z o fla rı ta ra fın d a n da k ö k lü e le ş tirile re u ğ ra m ıştır. İk in c i g ru bu o lu ştu ra n tabiat.çılar, o n ca , d oğayı, hayvan ve b itk ile rin d ik k ate d eğ er taraflarını a ra şlııa n filo zoflard ır. O n la ­ rın en ç o k u ğ raştık ları iş, hayvan a n a to m isid ir (te ş rih ). Bu ça ­ lışm aları sırasın d a, can lılard a T a n rın ın h ik m e tin i, d ü zen in i vc ereğini g ö rm ü şler: hayvan vc b ilh a ssa insan v ü cu d u n u yaratan T a n rın ın , varlığına ve y ü celiğ i k o n u su n d a ik n a o lm u şla rd ır. A n­ cak b u n lar, doğayı ço k fazla in ce le d ik le rin d e n , m izaç d en gesi­ ni n, hayvansal y etilerin o lu şu m u ü zerin d e b ü y ü k b ir e tk isin in old u ğ u n u d ü şü n m ü şlerd ir. S on ra da, in san ın ussal y etisin in m izacın a bağlı old u ğ u n u ; m izacın b o z u lm a sıy la b ozu ld u ğ u n u ; yok o lu n ca , tek rar var olm ay acağ ın ı ileri sü rm ü şlerd ir. Biı iddia, on ları, ah ire li red d etm eye g ö tü rm ü ştü r. O n la rc a , ibad et için se ­ vap, gü n ah iç in ceza y o k ııır. G azzâlî'ye g öre, b u n la r, hayvanlar gibi şeh ev î arzu ların a d a lm ışla rd ır ve T a n rıy ı on aylam aların a rağm en, alıireti yad sıd ıkları için z ın d ık u r la r ."1’" F ilo z o fla rın ü ç ü n c ü g ru b u n a g e lin c e , G a z z â lî’ye g ö re b u n la r, s o n ra k i filo z o fla rd ır. A ra la rın d a S o k ıa ıe s , P la ıo ıı ve A risto tele s yer a lm a k la d ır. O n c a bu filo z o fla r, d e h rile rin ve la b ia ıç ıla n n g ö rü şle rin i

re d d e tm işle r ve ç e liş k ile r in i v c y e te rsiz lik le rin i

b a şk a la rın a sö z b ıra k m a y a ca k b iç im d e orLaya k o y m u şla rd ır. G azzâlî, a n ıla n filo z o fla rın da, b irb ir in i y a d sıd ığ ın ı ilad c d -

489) llkz. Gazzâli. cl-M ıtııkr;, s. 1 1- 12. 490) llkz. Gazzâli. el M u ıılü z , s.l 1. 491) llkz. Gazzâli. c l-M ııu h iz , ss. 1 1-12.

166

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

tik te n s o n ra , b u n u n T a n rın ın b ir lıik m e li o ld u ğ u n u s ö y le r; ç ü n k ü T a n rı, d ü şm a n ı d ü şm a n la s a v m ış tır .'4"73 O n c a , o n la rın fe lse fe le rin i, İbn S ın â ve F â râ b ı en d oğ ru şe k ild e a k ta rm ışla r­ d ır. İbn S ın â ve F â râ b î’n in a k ta rd ığ ı b iç im iy le , bu fe lse fe n in b ir k ısm ı k ü frü , b ir k ısm ı b id ’ali iç e r ir , b ir k ısm ı da özd e in k â rı g e re k tirm e z .'4“” G a z z â li'n in a n ıla n y a rg ısın ı n asıl te m e lle n d ir­ d iğini g ö rm ek için flo z o fla rın b ilim le rin e b a k ış ım , k a b a ca ele alm ak g e re k m e k le d ir. G azzâlî, (riy âziy y e), ri

filo zofların m an tık sa l

(ta b i'iy y e ),

T an rısa l

b ilim le rin i, b ilim le r b ilim le r

m aLcm atiksel

(m a n lık ıy y e ), (ila h iy y e ),

b ilim ler

d oga b ilim le ­

siyasal

b ilim ler

(siyâsiyy e)ve ahlak sal b ilim le r (a h la k iy y e ) olarak altı k ısm a ay ı­ rarak, o n ların k ü fü r vc b id ’at içere n y ö n le rin i ve reddi g e re k ­ tirm eyen k ısım la rın ı b elirle m e y e ç a lışır.14“41 M a tem a tik se l'4“ 1' vc m an tıksal b ilim le ri'4“63, ih tiy a tla , fazla ö ğren m em ey i ö n e re n vc dinsel yaşam için g erek li o la n ı aşm a y a ca k k ad arını o n a y la y a n '4“73 G azzâlî, doğa b ilim le rin i, doğal n ed en selliğ i vc n ed ensel z o r u n ­ luluğu savu n d u ğ u için e le ş tir ir.'4“83 O , doga b ilim le rin in a m a cın ı b elirle y erek şöy le der; Doğa bilim lerinin (lab i'iy y âl) am acı (a s i), doğanın. T an rı­ nın em ri altınd a oldu ğun un , bizzat ken disinin bir şey yap­ m ayıp, bilakis yaralan tarafından, yap tırıldığının; G üneş, Ay, yıldızlar ve diğer n esnelerin , O nun em rine tâbi oldu-

4 9 2 ) Bkz. Gazzâli, cl-M u ııkiz. s. 12; Gazzâli, Tfhd/ııl, s.40. 4 9 3 ) Bkz. Gazzâli. el-M uıılıiz. s. 1 2 -1 3 ; Gazzâli, (c/it'ı/İK. s.40. 4 9 4 ) Bkz. Gazzâli. et-M unlriz. ss .1 3 vd. 4 9 5 ) “Bu bilimlerle ço k fazla uğraşanları engellemek gerekil. Cuııkû bunların, din ile ilin­ tileri yoksa da. Iclsefcyc alı bilimlerin başlangıcı olduğundan. Iclsclcnin kötülükle­ ri onlara da geçer. Bu bilimlerle çok fazla uğraşıp da, dinden çıkmayan vc takvadan uzaklaşmayan kimseler azdır.” Gazzâlî, tl-Mıınfci;, s 14. Benzer deyişler llıvrlda da yinelenil. Bkz. Gazzâli, IIn d , С.1. s.27. 4 9 6 ) “Bcğeııeıı ço ğ u k ez m aııtıgı da in eçler; o n u g ö rü r ve anlaşılır bulur. Ve san ır k ı. filozoflardan nakledileli din sizliğe ilclrıı so ru n la r, m antıktaki gibi kesindir. Roylece Tanrısal bilim lerin hak ikatini o ğ ıc n m cd c ıt sap ılır. 11u tehlike de m aıılığ a ilişm ek led ir." Gazzâli. ri-Munfeig, s. 15. 4 9 7 ) Bkz. Gazzâli, el-Munlaz, s. 13-15. 4 9 8 ) Bkz. Gazzâli.cl-ıVtııııfcic. s. 1 5 -1 6 ; Gazzâli, fıiiıi/ıil s .l 9 0 u l d ...

KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE IBM RÜŞD

16 7

guııun vc bun ların kendiliğinden b ir eylem lerinin olm ad ı­ ğının b ilin m esid ir.l't'N’

A h laksal ve siyasal b ilim le rin , v elilerin k ita p la rın d a n ve p ey­ g am b erlerin sö z lerin d e n d cvşirild ig in i vc o n la ra b id a tle rin k a ­ rıştırıld ığ ın ı söyl er . 1

Onc a , bu filo zofların cn hityıık batası.

T an rısal b ilim lerd ed ir. C fın k û o n la r, m a n tık ta şart k oştu k ları k e sin lik içere n h u su slara, bu b ilim d e sa d ık k a la m a m ışla ıd ır.*’1" 1 O n la r bu b ilim d e, yirm i tem ci b ata y ap m ışlard ır; bu halalard an , ü çü d in siz liğ i, on yedisi de b id a ti içerir. D in sizliği g erek tiren ü ç h u su s, “c e se tle r d in le m e z ; ceza vc sevap g ö rece k olan ru h ­ lard ır; azap ruhsal o lu p bed en sel d eğ ild ir; T a n rı tü m elleri b ilir, tik elleri b ilm ez ve evren ö ııce siz ve e z e lid ir” sö z lerin d e ifadesini b ıılu r.r,0i) G azzâli, b alk ı o n la rın e tk isin d en k o ru m a k için filo zof­ larla ilgili so n u l yargısını şu şek ild e verir; O nlara, çok lu k ların a ve eskileri ile yenileri arasında hakka yakınlık ve uzaklık farkına ragıucn. kıılü r ve d in sizlik dam ­ gasını vurm ak lazım d ır.1

H er ne kad ar G azzâli, b izim b u y ap ın a tartışm a k o n u su e d in ­ d iğim iz n e d en sellik soru n u y la ilgili 17. tartışın a ned en iy le filo­ zofları d in siz lik le sııçla m a sa da, o n la rın ev ren in ö n cesiz liğ i ve T a n rın ın irade ve k u d retin i yad sıd ıkları savını n e d en sellik tar­ tışm asıy la, yani n ed enin s o n u cu n u z o ru n lu k ılm a sı d ü şım cesiy -

4S)S>) Gazzâli, W- M [ııı/ ;i-, s 16

5 0 0 ) Ilkı. Gazzâli. (/-.Mııııkı;. ss. 17-18. thvd’da ve rf-Muııbiz'da Gazzâli. Iııı bılıııılrnıı şa­ kım asını anlam ken, ilginç lıcnzelm clerr Iv.ışvunır Om-.ı, “iııanıı zayii olanları, Iııı bilimlerden korum ak. ırmak kenarında dolasın çocu ğu . suya düşm ekten sakınmak. İslam'a yeni girenleri, inançsızlarla karşılaşmaktan korum ak, sıılür parayla g rıçek parayı ayıı anlayanları kalpazandan veya çocuğu yılandan uzak lulm ak gibidir.-' Gazzâli. Hıyd. C .l, s 2 7 Gazzâli. el-Mıııılfiz, s.20-21 5 0 1 ) Ilkz. Gazzâli, rl-Mıııılriz. s. 16. 5 0 2 ) Ilkz. Gazzâli, el-.Mıııılci;, s .l ö - 1 7 ; Gazzâli. Tılıü/ıil. s.4ö vtl,. Gazzâli. ./-IklıuU . s.2402 5 0 ; Gazzâli, l ’OVMif eı-(rfi'ifeıı, s 132-155. G.ızzâli'nııı bu suçlaması beııı Islâm dılşımeC uııihiınle hem de özel olarak Ttıık dusûııce tarihinde ilerin clkllcı bırakmıştır. Hu izi onun /rlıdjıil adlı yapılına yazılan şerhlerde, luışıyeleıde ve lalı kadar J,ı görmez olasıdır, lik : Remzi Demir, (7ıi/osrjplıw ( Klnııumu ıı (Osııırııılı /ııı/iriırılnı /tıgıı İMrıcıııiııtlr lı ııl ı l'rlsrjısl), С 1.1 oluş Y.ıyııılan, Ankara, 2 0 0 5 , s 52 5 0 3 ) Gazzâli, e/-Muııİ!i;. s. 11 Aynı yaıgı için bkz. ı'l-Ilılıvlıl. s.241). İ m s n / e l - 1 ıjııh tı s 133.

168

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

le ilişkilen d ird iğ i için , bu tartışm a o ld u k ça ön em taşım ak lad ır. B u açıd an ö n ce . Gazzal'ı’n in ned en in s o n u cu n u zoru n lu kıld ığı an lay ışın a n ed en karşı ç ık tığ ın ı, ard ın d a da, M u 'lcz ilc v c Islattı filo zo fların a y ön elttiğ i e leştirileri ele alm ak g erek m ek ted ir.

III.2 .a. Klasik ve Modem Literatür: Gazzâli’nin Nedensellik İmgesine Farklı Yaklaşım lar G azzâli’nin n e d en se llik so ru n u n u ele alışıy la ilgili g e rek k la ­ sik g erek se m o d ern literatü rd e o ld u k ça farklı y ak la şım la r ileri sü rü lm ü ştü r. Sözgelim i ib n R üşd . d aha so n ra a y rın tısıy la ele alacağ ım ız g ibi, o n u n n e d e n -so n u ç ilişk isin in zo ru n lu lu ğ u n u in k âr e tm e k su retiy le , ned en ile s o n u ç arasınd aki bağı yad sı­ d ığını ve b ö y le lik le b ilg i vc b ilim in d eğerini in k âr e tliğ in i ileri sıtrm e k te d ir.0043 İbn R üşd ’tin bu sa v ın ın o ld u k ça etk ili o ld u ğ u ­ nu ve m o d ern litera tü rd e de y er yer savu n u ld u ğ u n u sö y lem ek g e re k ir.0033 A n cak k la sik lite ra tü re g ö re m o d ern lite ra tü rü n bu k o n u d a d aha zen g in ta rtışm a la r içerd iğ i g ö rü lm ek ted ir. Sözgelim i W . C a u n icn a y ’a g öre, G a z z â li, n ed en se lliğ i k ab u l e tm e k te , am a sad ece

n ed en sel z o ru n lu lu ğ u

y a d sım ak tad ır. O n c a G azzâlî,

eger n e sn ele r d ü n yasın d a b ir n e d en se l ilişk id en söz e d ile c e k ­ se, bun d a n e sn ele rin d o ğ a la rın ın d eğ il. T a n rın ın k u d re tin e d a­ yalı â d etin in e tk ili o ld u ğ u n u ileri s ü rm e k le d ir.00'’3 lllav A lon , on u n k elam ile felsefe a rasın d a orta yolu b u lm a k için ç a b a la ­ d ığ ın ı ve ik i u ç görü şü u zlaşm aya ça lıştığ ın ı b e lirtm e k te '3073, L. E. G o o d m an ise , G a z z â li’n in A risto tele sçi a k siy o m la rı k ab u l

5 0 4 ) Bkz. Ibıı R üşd, Tclıâjiıt n -T rlu lfu l ( h ıu o s ız h ğ ın I M a n a lıy ı), C .ll, Çcv. Kcıııal Işık vc M dıını l Dağ. Kırkambar Yayınlan, İstanbul, 1998, s.631 vd. 5 0 5 ) Bkz. Ldvvard O m ar M oad, "Al-Cdtazali O n Rovvcı, C aıısalio n . A nd AcıpıİM lıon". P lıllo s a p lıy liu si & VVesf. Voluıııc 5 7 . N um bcı

1, )am ıary , 2 0 0 7 . s . l - 1 3 , L a n

I lalcvi, ‘T h e 1 lıco lo g ia n s D oubıs: N atural Phılosoplıy an d llıc Sk cplical G anıcs o f G h azali", J o u r n a l a f ılır H is lo ıy o f Itlra s. İne, 2 0 0 2 , s. 19 vd. 5 0 6 ) Bkz. \VilIiam ). C o u rıc n a y , “T h e C rılıq u c m ı N atural taıusalıly in tlıe M ıtlakalliuıun and N o m am lisın ", I la r v a n l T lır o lııg iıa l Revirıv 6 6 , 1 9 7 3 , s.8 6 . 5 0 7 ) Bkz. Ikıy A lo n , “A l-G hazalı on C au salily ", Jım ııuıl o f Ilır Am erinin O ıicıılnl Sotir ıy 1 0 0 , 1 9 8 1 , s .3 9 7 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RUŞD

160

e lliğ in i ve o n ıı Islaın i le rm in o lo ji ile d ille n d ird iğ in i, a n ca k filo z o lla rın d este k led iğ i n ed en sel z o ru n lu lu ğ u y a d sıd ığ ın ı ileri s ü rm e k le d ir.1508’ M acil F a h ri’n in , G azzâli vc llu m e 'u k a rş ıla ştı­ rarak , o n u n tıp k ı In g iliz filo z o f g ib i, n e d e n se lliğ in n e s n e le r a ra ­ sın d ak i v a rlık b iliın se l a çıd a n z o ru n lu b ir ilişk i o lm a k ta n ziyade, tü m d en g e lim se ! ö z n el b ir ilişk i o ld u ğ u n u s ö y le d iğ i'w ’, S ob lıi R ayan 'ın ise . G a z z â lîn in n ed en ve s o n u c u y ad sım ad ığ ı, a k sin e n e d en in s o n u c u n u z o ru n lu k ıld ığ ı a n la y ışın a k arşı ç ık tığ ın ı ifa ­ d e e n iğ i g o rû lın e k ıe d ir.ol,n M. A. NVolfson, d ah a özgü n h ir ç ö z ü m le m e y ap m ak ta ve G azzâll’n ın n ed en ve s o n u ç k a v ra m la rın a y e r v erd iğ in i, buna k arşın n e d en in s o n u cu n u z o ru n lu k ıld ığ ı a n la y ışın a karşı ç ık ­ tığını ve n c d e ıı-so n u ç ilişk isi g ü n d em e g eld iğ in d e â d eı ve şarı k avram ına y er v erd iğini ileri s ü rm e k te d ir.15" ' O n u n ç ö z ü m le m e ­ si g e rçek ten ilgiye d eğerd ir: Su halde, m uayyen had iselerin d ü zen liliğ in i vc ö nced en tahm in ed ilch ilirliliğ in i izah eden tabiat ve n ed en sellik değ il, -tahiaı ve n ed en sellik eşyaya A llah taralınd an v e ril­ miş de d eğ ild ir- laka t aksin e sıdel ve âd elin devam e d e c e ­ ğine dair lek rar le k ra r yaratılan bilg id ir. Bundan d olayı,

TchâfüCünün m u kad d im esind e G azzâli. Ay itm d ın asm ın dünyanın Ay ile G ü n eş arasına g irm esi ve G ü n eş tu tu l­ m asının g ö zlem ci ile G ü n eş arasına girm esi sebebiyle m eydana geldiği şek lin d ek i filo zo fların açık lam ası lebin e gö rü ş ileri sürd üğün d e ve yine o tu tu lm aların ö n ced en b ilin e b ile ce ğ i in an cın ı ifade e lliğ in d e , bu o n u n , sırasıy la Ay ve G ü n eş tutu lm ası ile dünyanın veya Ay'ın arasınd a ned ensel b ir bağ bulu ndu ğu in an cın d a filozo flarla aynı olduğu an lam ın a g cin ıcz. G azzâlî'n in ifade e ıın e k istediği şey , A llahın d ünyanın ve Ay'ın m uayyen pozisyonu yarat-

5 0 8 ) Bkz. t -

ti.

CıiHKİınaıı. “Dul A l-G lıazalı D eny ( .a u s a liiy ? '. S u k /k i Jdımıircı T7.

1 0 7 8 , s .8 3 vıl. 5 0 9 ) İ lle M ajid Faklı rt. Diırıull J l ttl-l-'ikı n l-’Artıbı. H cyıuı. 1 9 8 2 . s. 1 2 5 vıl 5 1 0 ) llkz Sobhi R ayan . “A l-G lıazalis Use o f ılı t T erm s ‘N ecessity ’ an d llalıil' iıı Ins th e o r y of N a m ıal C -ausality". I h r o l o g y
vd 5 1 1 ) llkz. II. A. W o ltso n , Krldni F c/sr/ili ii, s .4 2 0 vil

] 70

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

m asıyla eş zam anlı o larak , b ir ay yahut G ü neş tutulm ası yaratm anın A llah’ın âdeti o ldu ğud u r, b u n u n la b irlik le , bu iki eş zam anlı yaratm a ile eş zam anlı olarak zihnim izd e, o âdetini d eğ iştirm ek istem ed ik çe, hem Ay hem dc G üneş u n u tm asın ın aynı ş a n la r ak ın d a belli sürelerd e düzenli olarak vuku b u lacağın a d air bilgiyi veya izlenim i yaratm ak da A llah’ın âd etid ir. B unu nla b irlik te kayd etm ek gerek ir ki, i/ryn’sın d a G azzâli âdet teorisi hakkın da âdete eşdeğer o larak sü n n et terim in i ve reddedilen sebep terim i yerine dc kaim olm ak üzere şart terim ini ku llan ır. R öylecc, yara­ tılm ış şey lerin , yaratıkları halikınd aki A llahın sü n n etin e uygun olarak bir ard aşıklık d ü zenine göre birbiri ardından geld ik lerin i ifade ettik ten son ra, açık lam asın ı şöyle sü rd ü ­ rür: “A llahın sü n n etin e uygun o larak, yaratılm ış bir şey, başka bir şeyin şartıd ır. O nu n için hayalın yaratılm ası b il­ ginin şartıd ır d enir. Bilgi hayatla m eydana gelm iştir d en e­ m ez”. ( . . . ) Yine kaydetm ek g erek ir ki, İhya'sm da G azzâli, zaman zam an seb ep terim ini k u llan ırk en gördüğüm üz anlam da ku llan ır. B ö y lecc, olayların fark lılığın ın sebep-, leriıı fark lılığ ın ı gösterd iğ in i b elirttik te n son ra, devam la şöyle der: “Bu hu su s, seb e p le rin so n u çla rın a etki yapm ası konusund aki sü n n etten b ilim i” ve yine böylece m elek ve şeytan onu n tarafından sebep olarak nitelen d irild iğin d e, terim onu n tarafından genel anlam da k u llan ılm ıştır: ç ü n ­ kü gerçek ten onlard an h içb iri sebep değildir: onlard an her biri yalnızca A llahın o nu n buyru ğunu taşıyan bir elçisid ir. Gazzâli gibi, E p icu ro scu lar ve David H ıım e da, n ed en sel­ liği inkâr etm e le rin e karşın , genel anlam da sebep terim im ku llanm akta tereddüt etm ezler. Aynı şek ild e kaydetm ek lazım dır ki, İhya'sm da G azzâli, insanın için e düşm esiyle suyun yarılm asın ı tabii b ir fiil olarak tavsif ettiğ in d e, o ta­ bii terim ini âdei hü km ünd e anlam ın da k u lla n ır.1,121

III.2 .b. Gazzâll’nin Nedensellik İmgesine Farklı Yaklaşımların Nedenleri Acaba G azzâlî’nin n e d en se llik anlayışıyla ilgili, bu denli b irb i-

5 1 2 ) İ İ. A VVoUson, KYÎmn J*W.sr/Wm, s .4 2 0 - 4 2 1

KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

17 L

rind eıı farklı g ö rü şle r n için ileri s ü rü lm e k le d ir? Bu s o ru , ciddiye a lın ıp çö z ü m len m esi g erek en bir soru d u r. K an ım ızca b u n u n ü ç ana ned eni vardır. İlk n ed en , G azzâlî’n in , ö z e llik le p o lem ik a ğ ırlık lı y a p ıtla rın ­ da b en im sed iğ i y ön tem d e yatm ak tad ır, c l-llıt is â d J i e l-fu ik â ıl. TehüjiU e l-F e lû s ife gibi y ap ıtların d a G az z â li, e le şıire l sö y lem in d e , filo zoflara ce p h e a lırk e n , d oğru d an ken d i g ö rü şü n d e n h arek et e tm e m e k ted ir. Bu d u ru m u y er y er k en d isi d c a ç ık ç a ifade e tm e k ­ led ir. Sözg elim i o, filozofları e le ştirm e k am acıy la k alem e aldığı T ch âjü t adlı yapıtta, şöyle d em ek ted ir: A m açlınızın, filozoflara karşı iyi niyet besleyip , y o llan ılın çelişkid en uzak olduğunu savunanları, onların tutarsızlık­ larını açıklam ak suretiyle, uyandırm ak olduğu bilinm elidir. Bu yıizden. filozofları eleştirirken, bir davayı kaıııılam aya çalışan davacı gibi değil, doğru olm ayan görüşlerini çü rü t­ meye çalışan bir düşm an (hasım ) gibi karşılarına çıkıyorum . G örü şlerinin doğru olm adığını gö sterirken , o nları, bazen M u'lezilenin, hazen K crram iycnin. bazen de V âkıfiyycnin görüşlerini kabul etm eye m ecbu r bırakm a yolunu seçtim , le k bir m ezhep açısından değil, bulu n m ezhepler anısında işbirliği yaptırarak, bunları lek bir topluluğun ku rnu ıs o l­ duğu b ir cephe halinde, hepsinden yararlanm ak su reliy le, onlara karşı koydum . Bu m ezheplerin görüşleri, ayrıntıda b irço k sorund a, bizim kine uym ayabilir. H albuki filozofla­ rın görüşleri, dinin tem elleri ile çatışm aklad ır. Bunun için onlara karşı bırlcşip yarclm ılaşm alıyız, g ü çlü kler karşısında gü çlü kler ortadan kalkar.’ " "

İkinci ana ned en, G a z z â lfn in s c ç k iııd lik ve strad an cılık öğ re­ tisine dayalı olarak , aynı soru na farklı sö y lem le yaklaşm astndan kaynaklanm aktad ır. G azzâli’nin pek ço k yapıtında, hakikat i. in­ sanların idrak düzeyleri d oğru ltusıtnd a dile g e ıirm ek ieıı söz ettiği g ö rü lm e k le d ir.'îm D olayısıyla bu söy lem larkı. aynı anlayışa iliş­

51 i ) G a n a lI . I c h a ju ı s 4 3 - 4 4 5 1 4 ) Burada lartısııı.ı koııusu yaptığım ız. GazzaliTıiıı aslında iki li|> e v l i l i kurgusu orıııya kovduğu yolundaki çö z ü m le m e m iz . d o k to ra tezim izdeki ta rtışm a la rım ı­ za d ay an m ak lad ır ve ilk defa b u y ap m a urluyu k o n u lm u ş bir çö z ü m le m e değil­

172

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

kin b irb irind en ayrışan an lay ışlar savunduğu san ısın a yol açm a k ­ ladır. Bu d uru m , daha erk en d önem d en beri lark ed ilm iş ve eleşti­ ri k on u su yapılm ıştır. N itek im lbn T u feyl, şöyle d em ek led ir: Gazzâli eserlerinin çoğunda halka seslenm eyi am açladığı için kim i şeyleri yerine göre düğüm ler, yerine göre çözer. Bir yerde dinsizliği gerektirdiğini söylediği bir şeyi, bir baş­ ka yerde onaylar. TeJıd/ütü'l-Felâsife adlı yapılında felsefe­ cileri bedensel dirilişi (lıaşr-i cism aııi) inkar ellik le ri, ödül vc cezayı yalnız ruhlara özgü kabul ellik leri iciıı d in sizlik­ le ilham elliği halde, Mizan adlı yap ıtının başlarında fel­ sefecilerin bu konud aki görüşleri ile sufilcrin inançlarının çakıştığını, cl-Mıuılıiz'dc ise kendi inançlarının da tasavvuf ö nd erlerin in inançları ile uygunluk içinde bulunduğunu, bu gerçeğe uzun araştırm alardan son ra ulaştığını söyler. G azzâli'niıı yapıtlarını inceleyenler, içeriklerini gereği gibi gözden geçiren ler s ö z ic ıi arasında bu tür çelişk ilere rastlar­ lar. M izânü’l-Amel adlı yapıtında bu durum u şöyle açıklar; G örüş ve d ü şü n celer üçe ayrılır; a- H alkın içinde bulu ndu­ ğu düzey ve inanç d oğrultusund a dile getirilenler; b- Soru soran ö ğren cinin d urum una göre dile getirilenler;- e- D ü­ şünü rün kendi kanıları doğrultusunda açıklanaıılar. ( . . . ) G azzâli, görüşleri böyle bö lüm led ikten son ra şöyle iler. “Anlam bakım ınd an b irb iıiy le çelişen İni sözlerin hiçbir yaran olm asa bile m uhatabı atalarından öykünm e yoluyla aldığı inanç konusunda kuşkuya düşürm ek gibi bir yararı vardır. Bu yarar doğru yola vc gerçege yö n eltm ek için yelerlidir. Ç ü nk ü kuşku duym ayan kişi bakm az; bakm ayan görm ez; görm eyen ise kör ve şaşkın kalır.1,1

Ü çü n cü n ed en , G azzâlî'n in o to b iy o g ra fik y ap ılın d a da d ille n ­ dirdiği d ü şü n sel g elişim in d e ve bu g elişim e bağlı olarak kelam i d ön em d ek i yapıtlarıyla tasavvufi d ön em d ek i yapıtlarınd a ortaya dir. liu yüzden buradaki tartışm am ızd a da om daki iarıışm ayı leınel aldığım ızı b elirtm em em iz g erek m ek led ir. I3kz. Masan Ayılın, Cnızzûli, I-else/esi vc /ılımı MorfenıiznıİHC E t k ile r i, N alu rcl Y ayınları. A n k ara, 2 0 0 6 , s .6 0 - 6 1 . 5 1 5 ) lbn T u ic y l, Hav bin Yakzaıı, C ev

M. Şernfeltnı Yallkaya vc H ahanzadc R csil.

(lb n Sina'nın H ay b in V akıan ı ile birlikle b asım ), YK Y. İstanb ul, i y 0 6 , s .7 1 72.

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

173

koyd u ğu evren im g esinin fark lılaşm asın d a y a tm a k la d ır.'11'" N e­ d en se llik so ru n u bağ lam ınd a b a k ıld ığ ın d a , bu ü ç ü n cü ned enin daha fazla ö n e m taşıd ığım b elirtm e k g erek ir. B u n u g ö rm ek için o n u n ikili evren k u rg u su n a ve bu ikili evren k u rg u su n a göre varolu ş so ru n u n a nasıl y ak laştığ ın a an a h a ila n y la d eğ in m e k ya­ rarlı o la ca k tır. G azzâli, ev ren in var o lu şu n u , özde T a n rın ın ö tıcesiz tasa­ rım ın ın b ir a çım lan m ası ya da d ışsallaşm ası o la ra k g ö rm e k te ­ d ir. B u ö tıcesiz tasarım , o ııc a , v a rlık h ilim se l/ o n ıo lo jik açıd an , zillin d e varlığa k arşılık g e lm e k le ve T a n rın ın b ilg isin e işaret e tm e k te d ir.',l7) O , K urun vc h ad islerd e sık s ık k u lla n ıla n , levha ve kalem gibi sim g eleri d eğ e rlen d ire re k . T a n rın ın ö n ce siz ta sa rı­ m ın ın , ruhsal tö zü im ley en lev hay a, y in e ru h sal b ir tö z old u ğ u n a inand ığı kalem ile çiz ild iğ in i s ö y le m e k le d ir.'11''1 Bu ta sa n ın uya­ rın c a . o n ca T a n rt, zam an için d e , evren ve e v ren d ek i n e sn ele ri, irad e ve k u d retiy le d ış d ünyad a v arlık h a lin e g e tirm e k te d ir.1,l''1 G azzâlî’nin h e r şey in b a şla n g ıçta b elirle n d iğ in i iına ed en a n ­ layışı aslın d a b izim bild iğ im iz b ir a n a lo jiy i a n ım sa tm a k la d ır. Bu an a lo jiy i g ö rm ek için , a n a lo jin in k u ru n ıu sa l b ir bilgi verd iğini sö y lem esin e ra ğ m e n '5’01 on d an uzak d u ram ay an G azzâlTye k u ­ lak verm ek g erek ir: Bıı. tıpkı b inanın yapıntına benzer. Binanın ilk ö n ce , ne ka­ dar tabla ve kerpice ve yere ihtiyacı olduğunu, eninin boyu­ nun ne kadar olacağını takdir eden birisine ihtiyacı vardır. 5 1 6 ) Bu ikili ev ren kurgusu için ayrıntılı Bir Uırtışına ıçııı bkz I lasaıı A ydın, Gıızzı'rll. Felsıjesi ve İslımı M oılrıııizm iıır F l/ıileıi, s .2 2 2 vıl. 5 1 7 ) Bkz. Gazzâli, rl-Mıı.vir.sjıl mm Ilın r/-( Kfı/, C .l. Mısıt. 1322, s ,2 1 -2 2 ; Gazzâli, Mi 'vflr el­ lim, s .4 6 -4 7 ; Gazzâli, rl-M altuul el-Esıııl /1 Şerli lim iti' A lhılı rl-H ııv ıû , Falıkık. Alııııeıl Kabbâni. Bcynıl. tarihsiz, s.7-8. 5 1 8 ) Bkz. Gazzâli, rl-F.ıviİ v rl-Gmrzı'ılivvr /1 el-MrsıTil el-I 'lırevivvr lYI-MrıImiıı es-Şııgir). Meriiiiki Kr.ui’if el-lmum rl-Gıızzıtli içinde. C III, Bcyrıll, 1 9 8 6 . s. 1 8 0 -1 8 1 . Gazzâli. Kinıvu-vı S u ü ıkı. Gev. A. l anık Meyan. Bedir Yayınevi, M aiıbul. 1979, s 2 6 . Gazzâli, Misktiı rl-ln v ılı, MithuiVi rr-RcVı’ıl el-lmılm rl-Gıiîîııll içimle, t IV. B cşnıt, 1986, s. 30-11

rlllılısdıl. ss.8l) vıl.: Gazzâli, IItvd Ulum eıl-Dııı. C..I. s. 10 1 v ı l : Gazzâli, ıl-Mnlııûıı r.s-.Sugıı. s. 1 8 0 -1 8 1 . Gazzâli. rl-Mılfc.Miıl. s.5 2 -5 3 .

5 1 9 ) Bkz Gazzâli.

5 2 0 ) Bkz 1 lasaıı A ydın , G azzâli, F rlse/rsi ve İslam M a ile m iz in n ır F iilileri, s. 1 0 6 -1 0 7

174

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

İşte bu işi yapana, onun p rojesin i çizene vc onu zihnind e kurgulayana m ühendis diyoruz. Sonra binanın yapımı sı­ rasında, elleriyle onu yapan ustaya gereksinim vardır. Ar­ dından da, onun dış görünü şü nü vc biçim ini süsleyip gü­ zelleştiren b irisin e ihtiyaç vardır. Binanın bu işlerinin, her birin i, ayrı ayrı insanlar yapar. Bunlar sırasıyla, takdir edici (m ü h en d is), usta (b en n â) vc biçim lend iricid ir (m usavvir). T an rın ın eylem lerind e, durum böyle değildir; aksine o, Iıem takdir eden, hem bina eden , hem de süsleyendir (m izeyyin ). Yani, takdir eden anlam ında (lıâ lık ); icad eden, bina eden anlam ında bârı; b içim lend iren ve. süsleyen anlam ında da nuısavvirdir/5211

T an ı bu n o k ta d a . T an rısal tasarım ın ilk y aratılışla zam an iç in ­ de g e rçek le ştiğ i ile ilgili G a zzâli’d c b irb irin in içerisin e g irm iş iki evren m odeli k arşım ız a çık m a k ta d ır. B u n lar, g e rçek le n iç iç e ­ d ir ve araların d ak i fark, sa d ece belli sö z c ü k le r ve k ü çü k anlay ış fark lılık larıy la a y rışm a k la d ır. B u s ö z c ü k le r, daha ço k k e la m cılarda k arşıla şlıg ım ız . ‘‘h a lk ve ibd â” ile y in e d aha ço k filo zoflar ve tasavvufçulard a k a rşıla ştığ ım ız “fevz vc su d û r" sö z cü k le rid ir. G azzâlî, so n d ön em e se rle rin d e bu kavram ları k u lla n ırk en , çok titiz d avranm az; am a d aha ç o k “i'eyz ve su d ü r" k av ram larım k u l­ lanm aya ça lışıy o r gibi g ö rü n ü r. Bu tu tu m ond a, ilk y a ra tılışla , hem y aratm a hem de su d û r k u ra m ın ın on aylan d ığı izlen im in i d oğu rur/5“ ’ O nu n k elam k ita p la rın d a yer alan tö z -ilin ek

m etafiziğin e

dayalı evren m odeli ve bu m o d elin d ayandığı yaratm a k u ram ı, o ld u k ça sa ltık ç ı b ir d ille ifa d elen d irilir ve n e d en -so n u ç z in c iri­ ne yer v erm ey en , sü rek liliğ i b u lu n m a y a n , ol d ey in ce hem en var cd eıı b ir anlay ışı d illen d irir/ 523’ G azzâli, bu y ap ıtların d a öyle b ir tutum serg iler k i, ev ren d ek i h er şey aracısız d oğrudan T a n rın ın ey lem id ir ve o ey lem lerin d en d olayı sorg u lan am az/ 52'” K u şku suz 5 2 1 ) Gazzâli, el-Mu/i.sııd. s.5 2 -5 3 . 5 2 2 ) Bkz. Ilasaıı Ayclııı, Guzz<
KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE IBN RlJŞD

173

orada da evrend e belli b ir d üzenden ve h ik m e tte n söz ç im e k te ­ d ir; am a b u n la rın hepsi aracısız T a n rısa l ey lem leri im ley en , “o l" sö zü n ü n ya da ara cısız T an rısal k u d retin ü rü n ü d ü r. Aynı anlayış ç o k s ık o lm a m a k la b irlik le , yer ş er lasavvul'i e serlerd e ele k a rşı­ m ıza çık m a k la d ır. Sözgelim i o , ıö z -ilin c k m etafiziğ in e dayanan evren k u rg u su n a bağlı olarak şöyle d em ek led ir: G erçek le, (...) gerek löz gerek ilinek , btiııın önceli varlıklar, ancak T anrının kudretiyle meydana gelm ekled ir. Bunların ortaya çık m aları, yoktan var edilm eleri, sadece onun kudreliylc ilintilid ir. V arlıklaıın (m alılû k âl) k im ileri, diğer kimi varlıklar aracılığı ile meydana gelm eyip, ııün bun lar, yalnız­ ca T an rın ın kudreti ve yaratm asıyla var o lm ak lad ır.'’'-’-1’

Tasavvuli yapıtlardaki evren kurgusu ve bu kurguya dayalı ya­ ratm a. ikincil n ed en lere yer veren, aşkın ya da ik in cil ned enlerin (cl-âsâr el-u lviyyc) etkinliğini dillend iren vc var oluşu b ir n ed en­ ler zin ciri olarak g örerek , ilk nedenden başlatıp, e tk in lik leri g ittik ­ çe azalan b ir hiyerarşi içinde sunan b ir anlayışı im lem ek ted ir.112'” H atta yer yer, eleştirdiği filozofların g örü şü n e uyarak1’27’ evrenin, T aıırm m kendisin i bilm esi son u cu bir sud û r su reciy le oluştu ğunu ifade etm e k le d ir.’528’ G azzâlî nin bu evren kuram ı ve yaralına an ­ layışınd a, varoluşta tıpkı filozoflarda old uğu gibi, bava, toprak, su vc. ateşten oluşan dört kök ve onlara bağlı dört n itelik , yani yaşlık, k u ru lu k , sıcak lık ve soğ u k lu k ön em li bir u n su r olarak karşım ıza çık m aktad ır. O , bu olguyu , Fârâbi'den esin len erek padişahın ver­ diği em rin z in cirlem e aracılarla h alk a ulaşm asına ve insanın yazı sorum lu tutulurlar ' r.nlııya suresi, 1 V Ilkz. Gazzâli, cl-Mtdıııiıı bilil ulıl Gıivrl L: lılllıi iri-Mcdıııiıt cl-KYlılr), .Mırıımü Rrsd'il ıl-lnıtlın el-G<ı;;
O m ııı İm h u ­

su su cıı açık v c en d o ğ n ı bir biçim de o rtay a ko y an yap ıtların d an lıın. M ıskal cl-L ııv âr adlı k ita b ıd ır.' lbn Itüşd, Trlıtıfill el-(V/ııl/ül, ( ’ I, s. 1 4 0 5 2 8 ) Ilkz. Gazzâli. e)-Me
176

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

yazmasındaki sürece benzetmektedir. Onun Fârâbî’den esinlenen yazı yazma benzetmesi'529’ şöyledir: Insansal iradenin ilk eseri, kalbinde meydana geldiği ve sonra diğer yerlere ulaştığı gibi, Tannnın iradesinin eseri de, önce arşta meydana gelir; sonra diğer yerlere ulaşır. Bu­ har gibi latif, ruh da denen bir cisim , kalp damarlarıyla, bu eserleri beyne ulaştırdığı gibi, Tanrının latif bir cevheri de, o eseri arşa ulaştırır; arştan da kürsüye ulaşır. Bu cevhere me­ lek denir; ruh denir ve rûh el-kuds denir. Nasıl kalbin eseri beyne ulaşıyor ve beyin, kalbin tesiri ve tasarrufu altında kalıyorsa, tıpkı bunun gibi, iradenin eseri de önce Tanrıdan kürsüye, kürsüden de arşa ulaşır. Senin fiilin ve muradın olan, Tannnın adıyla (besm ele) sözünün sureti, beyninin birinci odasında meydana geldiği ve yaptığın iş buna uygun olarak ortaya çıktığı gibi, kainatta meydana gelecek her şe­ yin sureti, önce Levh-i Mahfüz’a kaydedilir. Beynindeki latif kuvvetin sinirleri, sinirlerin eli ve parmakları, parmakların da eli hareket ettirdiği gibi, arşın ve kürsünün üzerinde gö­ revli olan latif cevherler, gökleri ve yıldızlan hareket euirir.' Beyin kuvveti vücut kirişlerini, kasları ve pannak sinirleri­ ni harekete getirdiği gibi, m elek denen bu latif cevherler, yıldızlar ve onların ışıklan vasıtasıyla süfli olan aleme gelir ve oradaki dört unsuru harekete geçirir. Bu dört şey sıcak­ lık, yaşlık, soğukluk ve kuruluktur. Mürekkep kalemini, Tanrının adıyla (besm ele) yazısı meydana gelecek şekilde kaydınp durdurduğun gibi, bu sıcaklık ve soğukluk, suyu, toprağı ve bu dört unsuru harekete geçirir. Kağıdın mürek­ kebi kabul etmesi, m ürekkebin bazı yerde dağınık, bazı yer­ de toplu olması gibi, yaşlık, nemlilik bu dört unsura şekil verir. Eğer yaşlık olmasaydı, katiyen şekil olmazdı. Kuruluk olmasaydı şekiller bozulurdu. Gözün yardımıyla, kalemin işini tamamlaması, hareketini bitirmesiyle hayal haznesin­ de olana uygun olarak Tanrının adıyla (besm ele) sözünün kağıda yazılması gibi, meleklerin yardımıyla sıcaklık ve so­ ğukluğun, bu unsurları hareket ettirmesi sonucu, hayvan, bitki ve diğerleri, bu dünyada, Levh-i Mahfûz'da olduğu

5 2 9 ) Bkz. M ehmet Dag, Fûrâbt'nin İki YapHı. s.69.

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

177

şek ild e m eydana g e lir .(J,İI1 G a z z â lî, b u ik i fa rk lı e v re n k u ra m ı v c y a r a lın a a n la y ış ın ın Tal k ın a v a rm ış o lm a lı k i, o , v a r el m e y i ik iy e a y ır m a k la , ilk in e , s a lu k v a r c im e ( e l- lc â d e l-m ü c c r r e d ) İ k in c is in e ise b c lir lc v c r e k v a r c im e ( c l- îc â d h i'ı- ia k d ir ) a d ın ı v e r m e k le d ir . O . b u a y r ım ı ş u ö r n e k le ifa d e e d e r: G elin , T a n rın ın yaratıklarınd an birisi o lan , insan örneği ü zerin d e d u ralım . İnsan ın varlık kazanm ası iciıı. ilk once v u cu d u n u n takd ir edilm esi g erek ir. Ç ü n k ü o n u n , özel bit cism i vardır. B in anın yap ım ı için nasıl k im i m alzem elere ilu iy aç varsa, lıp k ı b u n u n gib i, in san ın v arlık kazanm ası için de, belli n ite lik le re sahip cism e ih tiy aç vard ır. İnsanın vücu d u , an cak su ve toprağın b irleşm esiy le v arlık kazana­ bilir. Ç ü n k ü toprak ku ru olduğu ve b irb irin e birleşm ed iği için , o da tek başın a y eıerli olam az. K uşku su z o n a bir bal olm ası iç in , yaşla kuru k arıştırılm alıd ır. Bu k arışım la k as­ tedilen çam u rd u r. Ardından su ile toprağın iyice b irleşm e­ si ve sağlam laşm ası için , yü ksek b ir ısıya tâbi tutulm aları gerek ir. 5u halde insan, salı çam urdan yaratıiın am ak ta. ak sin e ısıya labi tu ıu lm u ş çam urdan (m iıı saisâliıı kc'Ifalıhâr) yaratılm aktad ır. Bıı arada insanın var edileceği su ve toprağın da b elirlen m esi gerekir. Eğer su ve toprağın m iktarı az o lu rsa, insan zerre ya da karın ca gibi o lu r ki, bu koşuld a insan eylem lerini yapam az; rü zgârla, o yana

5 50) Gazzâli, Kinıyti-yl Sılâılı l, s.-ti O avın anlayışı, “Tanrı Adem'i kendi surelinde yanıtlı lıadisiııi yorum larken ile dillenditir ve söyle der: "Adem'in eylemlerine geliııee. Ilım­ lar seçim li eylemlerdir ve (irade) Adem’in eyleminin kaynağıdır I seri om e zillindi (Irnllj) İK’lirir, onulan kaillin Imşlugunda ineç bir bulıaı halinde olan hayvansal rulı aracılığıyla yayılır Sonra lıeyııc yükselir Anlından parm ak uçlarına Yanm aya kadar. Iıulütı organlara doğru Iıarekel ederek dağılır. I’am ıaklar onıııı etkisiyle hareket etler. Parmaklatın harekeliyle kalem hareket eder. Kalemin harekeliyle de uç. lioylcce hayal kııvvclıımı haznesinde, kağıda yazılmak islenen şekil onaya çıkar Adem in, yazının hiçinıiui, o ııcc havalinde tasavvur etmediği sıırcec, kağıtla aktarması ol.esı değildir. Tanrının eylemlerinin, melekler aracılığı ile yıldızları veğok lcri; oıılann hareketleriyle de canlıları, cansızları ve Itilkileri meydana ğctirm rk biçiminde olduğunu bilen kimse, lıeın Adem'in kendi alemindeki uısnııııhıııu lıcııı l anınım Irityük alemdeki tasam ılu onunkine benzediği için lam ın ın lasırruluııu lıeın de Tanrı elçisinin, lam ı A dem i kemli surelinde yaram ' sozunüıı anlamını k a v ra ıG a z z â li, ıT-Mi ı/ıııiıı ıs-S açlı, s 17o 177.

178

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

bu yana savru lu r; en kü çü k şev ona zarar verir. Aynı ş e ­ kilde, insanın varlık kazanm ası için , dag kadar toprağa da gerek sinim yo k tu r; bu kadarı fazladır. Sıı halde, ne az ne de ço k , T an rın ın bild iği m iktar yeterlid ir. İşle lıım bu n lar, belli b ir takd ire (p lanlam ay a) dayanır. Bu durum da T an rı, tüm bu işleri takd ir etm e (p lan lam a) ve bu takd ire (p la n ­ lam a) göre var etm e itibarıyla yaratıcıd ır. Saltık var etm e vc y o k lu k tan varlığa çıkarm a itibarıyla da yaratıcıd ır. Bu durum da d iy eb iliriz ki, “saltık yaratm a” ile “takd ire göre yaratm a" farklı şeylerd ir/ 51"

Û ylc a n la şılıy o r k i, G azzâli. K u ıa n 'd a g e çen , “B izim em rim iz göz açıp yu m m a g ib id ir” (K a m er su resi, 5 0 ), “O l d ey in ce o lu r" (A li Im ıân su resi, 4 7 ; N ahl su resi, 4 1 ; Y âsîıı su resi, 8 2 ) ve “T a n ­ rı, d iled iğin i yap ar" (B u rııc su resi, 1 1 6 ) gibi deyişleri sa ltık ya­ ratm a; “H er şeyi b ir ö lçü y le var e tlik ” (K a m er su resi, 4 9 ; H icr su resi, 2 1 ) gibi d eyişleri de takd ire göre yaratm a o la ra k a lg ıla ­ m aktad ır. T a k d ire göre y a ra ım a , sa ltık yaraLmaııın k ey filiğ in i b ir ölçüd e aşm ak la ve ölçü y e göre b ir araya g e tirm e, ölçü y e göre b içim len d irm e ve y aratm an ın egem en o ld u ğ u n u im a eım ckLcdir. Bir b aşk a d ey işle, T a n rısa l y aratm an ın d üzenli o ld u ğ u n u vc bu yaratm ada, ik in cil n ed en lerin on ay lan d ığ ım g ö ste rm e k led ir. Dalıa sistem li olan bu y aratın a, G azzâlî'n in d ilin d e, tıpkı İslam filozoflarınd a k arşıla ştığ ım ız gibi, G ü n eş ışığ ın ın G ü n e ş le n ç ık ­ m ası, in san ve g ö lg e si,<53J> elin h a re k e tin in , elin g ölg esin in h a­ reketiyle b irlik te o lm a sı/ 5’ " in san ın bir işi yapm ası örn eğ iy le ve kim i zam an da. m e k a n ik ö rn ek le d ille n ir/ 5111 O nu n bu y aratılışı a çık lark en verdiği en ilg in ç ö ın c k zam an sandığı ö rn eğ id ir ve var oluşu n k ö k e n in i, s iste m a tik ve b elirle n m iş b ir olgu o la ra k sunar. O n u n ö rn eğ in i vc örn eğ i ortaya k o y a rk en yapıığı a ç ık la ­ maları k en d i sö y lem in d en d in ley elim :

531) Gazzâli, d-Makstul, s.53. 5 3 2 ) Bkz. Gazzâli, Mis/uil cl-U m û r. s .l 3; Gazzâli, cl-M ahuttl, * . 115- 116 5 3 3 ) Bkz. Gazzâli, M iskiit cl-E m û r, s.24. 5 3 4 ) Bkz Gazzâli, c/-M<ıl:Mitl, s.6 7 , Gazzâli. ct-H lkm c fl Muhlnluıl Ulah A zzc vc O l/e , M m m ı’ıi Kcsd'il cl-lııum ı r l-G a z z d li içinde. L..I1I; lk-ynıt, 1986, s.4 0 . Gazzâli, Kiınyâ-\ı baâdel, s .4 1; Gazzâli, el-Medmiıı es-S a g iı. * 1 7 6 -177

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

179

Belki nam az vakitlerinin bilinm esine yarayan zaman s a n ­ dığını görm üşsîınd ur. Eğer görm em işsen sana anlatayım . Bu sand ık, içind e belli bir m ikıar su b arındıran, su lu n gibi bir alcı ile, suyun üstüne konulm u ş, içi boş diğer bir aleıi içerm ekled ir. Yine onun içind e, bir laıafı içi boş aleic, di­ ğer tarafı ise, suyun üstüne konm uş k ü çü k kabın , en alım a bağlı bir ip bulunm akladır. O kü çü k kapta, yuvarlak bir top, topun alım da da diğer bir tas yer alm aklad ır. Bu las, top düştüğünde, duyulacak b ir ses çıkarm ak içindir. Son­ ra sü tu n a benzeyen aletin alım dan, belli ölçü de azar azar sıı dam lam ası için bir delik açılm ıştır. Suyun seviyesi alça­ lınca, suyun ü sııın e konulm uş boş alet de alçalm aktadır. Buna bağlı olarak, kendisine bağlı olan ipi çek m ek te, topun bulunduğu tara!, harekete geçm ektedir. Bu hareket, topun düşm esine ve “d an" diye ses çıkarm asına neden olm aktadır. Bu düşm e, her saatin sonunda bir olm aktadır. İki saal ara­ sı, suyun yükselm esi ve alçalm asıyla bilin m ekled ir. Bu da, suyun dam ladığı deliğin, genişliği ile ayarlanm ıştır. Bu ayar da, hesap aracılığı ile bilinm ekted ir. Böylece suyun belli bir m iktarda dam lam ası, deliğin genişliğinin belli bir m iktarda olm asıyla ilintilid ir. Suyun üstünün alçalm ası, bu m iktara bağlıdır. Bu sayede içi boş aletin alçalm ası ve kendisine bağlı ipi çek m esi ve topun bulunduğu tarafa doğru hare­ ket oluştu rm ası, belli bir ölçüye göre olm aklad ır. İşle tüm bunlar azalıp çoğalm ayan nedenlerin takdiriyle olm aklad ır. Zaman sand ığının işlem esi, lopun tasa d üşm esinin diğer bir harekele neden olm ası, bu diğer harekelin de üçüncü biı harekele neden olm ası ile gerçekleşm ekled ir. Bu durum da dikkati çek en , kendisinde hayrel uyandıran h arekelin belli bir ölçüye göre oluştuğu aşam alı h arekelin bulunm asıdır. Tuııı bu hareketlerin ilk nedeni, suyun belli b ir ölçü ye göre d am lam asıdır.'51”

G azzâli, zam an san d ığı ö rn eğ in i v e rd ik ten s o n ra , o n u y apa­ n ın ü ç şey e m u h ta ç o ld u ğ u n u sö y ler, ilk i te d b ird ir; h ıım ın la k a s te d ile n , arzu e d ilen şey in y ap ım ı için g e re k li olan a le tle r, n e d e n le r ve e y le m lerd ir. O . b u n a , h ü k ü m ad ın ı da verir. İk in ­

5 3 5 ) Gazzâli, d-Mc/fescu/. s.67.

180

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

c is i, k a z a d ır; b u , a ra cın y a p ım ı iç in g e re k li olan b o ş a le t, s u lu n , ip, kap gib i a ra çla rı im le r. Ü ç ü n c ü sü ise , k a d erd ir ve b e lirli, h e sa p la n m ış ö lçü lü h a re k e ti g e re k tire n n ed en leri y erli y erin e k o y m a k tır.,5-lf’, G azzâli, anılan ö rn ek te n yola çık a ra k . T a n rın ın h ü k m ü n ü n , ilk tüm el ted biri ve ilk em ri içerd iğ in i; k a d erin in , n ed en leri s o ­ n u cu n a yavaş yavaş y ö n le n d irm ek ve k azasın ın d a, tü m e llerin , sü rek li olan tü m el n e d en ler iç in k o n u lm a sı old u ğu n u sö y ler15571 ve daha so n ra e le alacağ ım ız gibi M u ’tcz ilc ile polem iğe g irerk en yadsıdığı d oğuş (le v e llü d ) g ö rü şü n ü onaylad ığın ı im a eden ifa ­ d eler k u llan arak şöy le devam eder: Eğer aracın yap ım ını kav ıad ıysaıı. harek elin belli bir ö l­ çüye göre takd ir edild iğini, bun un ond an doğan (ıııâ yetevelledü m in h c) h arek eli belirled iğ in i anlam ış olursun . Yine anlad ın ki, takdir edilm iş olayların m eydana gelm esi, ne öne geçm ek te ne de geri kalm ak tad ır; yani ned enine uym aktadır. T üm b u n ların hepsi bir ölçü yle olm aklad ır. T an rın ın em ri a ç ık tır; zira T a n rı her şey için b ir ö lçü koy­ m uştur. G ö k le r, felek ler, yıld ızlar, yeryu-zü, d en iz, hava, evrend eki tüm büyük n esn eler, tıpkı zam an sand ığı g ib i yaratılm ışlard ır. G ö k le rin , yıld ızların , G ü neş'in h arek eli, suyun in m esin i sağlayan d elik gibi belli bir ö lçü yled ir. G ü n eş’in, A y ın , yıld ızların b irtakım olaylara neden o lm a­ sı, suyun h arek e lin in saatin bilin m esin i sağlayan lopun h arek e lin in b ilin m esin e neden olm ası gibidir. (...) G ö k y ü ­ zün ün h arek elin in yeryüzü nd e d eğ işik lik lere neden old u ­ ğu b ilin m e k te d ir.15”11

O rtaya koyd u ğum u z bu v eriler, G az z â lî’n in b iri a ra cısız ve sa ltık , diğeri ise, ara cıla ra bağlı ve k o şu llu iki tü r y aratm a b e­ nim sed iğ in i im a e tm e k te vc b u n a bağlı olarak ikili b ir evren k u r­ gu su na sah ip old u ğ u n u g ö sterm ek ted ir. Ö yle a n la şılıy o r k i, bu ikili yaklaşım G azzali'ııin n e d en se llik so ru n u n a b ak ışta, p ek ço k d ü şü n ü rü farklı so n u ca ile tm e k le d ir. 1 3 6 ) Bkz Gazzâli, cl-M a ksad , s.68. 1 3 7 ) Bkz. Gazzâli, el-M altstıd, s.6 9 -6 9 . 5 3 8 ) Gazzâli. cl-Multstul, s.6 9 -6 9 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜSD

181

A n cak b urad a üzerind e d u ru lm ası g erek en ö n em li b ir n o k ­ ta daha b u lu n m ak ta d ır. Bu n o k ta , d aha so n ra ay rın tısıy la irdelcy ccg im iz g ib i, G a z z â lfn iıı tasavvuli d ö n em d ek i yapıtların d a ik in cil n ed en lere yer veren a n lay ışın d a b ile, n e d en in so n u cu n u zo ru n lu k ılm ad ığ ım a çık ç a ifade etm esid ir. T ü m ta n ışm a la r bir yana, ister tö z -ilin ek m etafiziğ in e bağlı y a p ıtla rı, islerse sud û r sü recin i tem el alan yapıtları ele a lın sın , b iz ce , daha so n ra ay­ rın tısıy la g ö stereceğ im iz g ibi, G azzâlî’nin n e d e n -so ııu ç ilişk isin e y ö n e lik tartışm asın d a iki h u su s o ld u k ça a ç ık tır. İlk i, V volfson’un da fark e n iğ i g ib i(,,,M, on u n n ed en vc so n u ç kav ram ların a h em en h er yap ıtınd a y er verm esid ir; bunu y ad sı­ m ak olan ak sızd ır. İk in c is i ise , o n u n g e re k k ela m i g e re k se tasav v u fi d ö n e m d e ­ ki y a p ıtla rın d a h em m e ta fiz ik h em de fizik a la n ın d a n e d en se l z o ru n lu lu ğ u y ad sım ası ve T a n rısa l b ir le ıııe ld e in d e te rm in ist b ir ev ren im g e sin e m e y le tm e s id ir.''’'10’ Ya da o n u n h iç b ir y a p ı­ tın d a n e d en in s o n u c u z o ru n lu k ıld ığ ı d ü ş ü n c e s in in y e r a lm a ­ m asıd ır. A caba G azzâlî, n ed en ve so n u ç arasın d ak i ilişk in in z o ru n lu ­ luğu nu n için y ad sım ak la ve n ed en olu m sal b ir evren im gesine y ö n e lm e k le d ir?

III.2.C. Neden-Sonuç İlişkisi Neden Zorunlu Bir İlişki Değildir? G azzâlî'n in g erek k e la m i, g erek se tasavvufi d ö n em e aiı tüm yapıtları ird elen d iğ in d e, iki d ön em d ek i y ap ıtların d a tem el d ü n ­ ya im gesi ve k u llan ıla n te rm in o lo ji y er y er fark lılaşsa da. n e d en ­ sel z o ru n lu lu ğ u yad sıyıp , o lu m sal b ir ev ren im g esin e m ey letm e­ sin d e d ö ıl tem el g e rek çe n in y a n ığ ın ı sö y lem ek olasıd ır. a)

M etafizik alanda n ed ensel z o ru n lu lu k , ev ren in ö n cesizliğ i

savm a yol açm ak la d ır. G azzâlî’ye göre, n e d en -so n u ç ilişk isin i zo ru n lu b ir ilişki o la ­ rak g ö rm ek , varolu ş bağ lam ınd a ev ren in ö n ce siz old uğu s o n u ­ 5 3 9 ) Bkz. VVollsoıı, Keldin F else/elrıi, s .4 2 0 vd. 5 4 0 ) K rş. M u h i l l i n M a d ı, G d Z îd H 'ıti» D r le ım iılijm l E lr s liıis i, s.1 2 vd.

182

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

cu n a yol açm a k ta d ır. F ilo z o fla r o ııc a . T a n rın ın c v ıc n e ö n celi old u ğ u n u , am a b u ö n c e liğ in elin h are k e tin in an ah tarın h a re­ k e tin e, G ü n eş’in ışığ a, g ö lg en in şa h sa ö n ce liğ i gibi ö zü n lü bir ö n c e lik olu p zam and a b ir ö n ce siz lik olam ad ığ ın ı sö y lese le r d e, evreni ö ııce siz say m ış o lm a k ta d ırla r ve bu İslam d ini açısın d an o n ca b ir k ü fü rd ü r. G azzâlî’ye g öre, filo zo flar, ev ren in son rad an m eyd ana g eld iğin i ileri sü rm en in bir dizi p ro b lem e ned en o l­ d uğu ileri s ü rse ler de b u n la r, g e rçek d eğ il, sa h te p ro b lem lerd ir. Z ira o n ca T a n rı, h er şey in var e d icisi old uğu gibi zam an ın da var e d icisid ir ve özgü r e tk id ir, (fa ili m u h ta r) O n u n tercih in in h iç b ir n ed en i y o k tu r ve O evreni özg ü r irad e ve k u d retiy le y ok tan var e tm iştir.1540 b ) M etafizik alanda n ed en sel z o ru n lu lu k , T a n rın ın irade ve k u d re tin i sın ırla m a k la d ır. G azzâlî’ye g ö re, n e d e n -so n u ç ilişk isin in z o ru n lu old u ğ u n u sö y ley e n ler, T a n rın ın irade ve k u d re tin i p asibze elm işle rd ir. Z ira b ir yerd e z o ru n lu lu k varsa özg ü r b ir irade vc k u d retten söz e d ile m e z .'541’ G azzâli bu b ağlam d a filozofları e le ş tire re k -ş ö y le der: E tkin in (fâ’il) irade ve seçim sahibi olm ası, irade etliğini bilm esi gerek ir ki, irade elliği şeyi yapabilsin. H albuki filo­ zoflara göre, T an rı irade sahibi değildir. H aııa onlarca T a n ­ rın ın hiçb ir sıfatı yoktur. K endisinden ne çıkarsa zorunlu olarak çıkar. ( . . . ) O nlara göre, evrenin Tanrı karşısındaki durum u, son u cu n nedene olan durum u gibidir. Yani evren O 'ndan, gölgenin kişiden, ışığın G ü neş'ten zorunlu olarak çıkm ası gibi zo ru n lu lu k la çıkm aklad ır. Tanrının buna en­ gel olm ası d üşünü lem ez.154”

c ) F izik sel alanda n ed en sel z o ru n lu lu k m u cizeye o la n a k b ı­ rakm am aktad ır. E ğ er evrend e n e d e n -so n u ç arasın d a zoru n lu b ir ilişki varsa, h er şey n ed ensel zoru n lu lu k la/ d eterm in ist b ir an layışla m eydana

5 - H ) Bkz. G azzâli, c l-lk lu û J , s .2 4 vd.; Gazzâli, ilıytl, C I, s.9 9 v ı l , Trhûfut. s .6 5 vd. 5 4 2 ) G a zzâ li, TVlıd/ıil. s.8 9 vd. 5 4 3 ) B kz. G a zzâ li, Tr/ıd/ıil, s.8 9 -9 0 .

KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

183

g eliyorsa, m u cizeleri nasıl a çık lay acağ ız? G azzâli lam İni bağ­ lam da, filo zofları m u cizey i yad sım ak la s u çla m a k la d ır. A slında bu su çlam a G azzâli ö n ce sin d e filozoflara y ö n e ltilm iş en tem el iddialardan b irisid ir. O , şöy le d em ek led ir; G erçekle görülen nedenlerle so n u d ar arasındaki bu (ned en­ sel) ilişki, zorunlu olarak onları birbirine bağlayan bir iliş­ kidir. Sonu ç olmadan ııedcn, neden olm adan da sonucun varlığı ne güç ne de im kan dahilindedir. ( . . . ) Sorunun tartı­ şılm ası gerekir. Ç ııııkü değneğin yılana dönüşm esi, ölülerin diriltilm esi, Ay'ın ikiye yarılm ası gibi olağanüstü m ucizelerin kalınlanm ası ona dayanm akladır. Doğadaki olguların olağan akışını son derece zorunlu bir akış olarak gören kim seler, bütün İni m ucizevi olayları imkansız görürlerZ544'

d) F iz ik s e l alan d a ned ensel z o ru n lu lu k d ü şü n cesi, a stro lo jiy i m eşru laştırm ak tad ır. G a zzâlfy e g öre, filozofların anladığı an lam d a b ir nedensel z o ru n lu lu k , gökyü zü n ü n veryü zünd eki olayları belirled iğ i a n ­ layışına yol açm ak tad ır. O ysa bu G azzâli’ye g öre, lslaıııi inanç açısın d an old u k ça zararlı bir d ü şü n ced ir. O , Ihyü' el-U liim cıl-Diıı ve KimycY cs-Su'âcle adlı yapıtlarınd a, ilm cl-a h k â m en nü cû m 'la u ğ raşan ları, T a n rın ın âd etini yadsıyıp, olay ları, doğaya/labiala bağlam akla s u ç la r .'54'" A yrıca, o n ca , şeria t bu b ilim e karşı çık a r; çü n k ü p eyg am b er, “Y ıld ızlardan b a h se d ilin ce s u s u n "'54" 1 d em iş­ tir. Y ine ona g ö re, ik in ci halife Hz. Ö m e r d c, ilm c n -n ü cû m 'd a n , kara ve d en izd e şaşm ay acak ve yolu b u la ca k k ad arın ı öğ ren in , fazlasını terk ed in , d em işiir.'"’471 G azzâlî'ye g ö re, I Iz. Ö m e r’in bu b ilim d en m en e tm e sin in en tem el n ed en i, bu b ilim in d insel açıd an zararlı olm asıd ır. Bu zarar, y ıld ızların h a re k e ti so n u cu , b irtak ım işler o lu y o r d en ild iğ in d e, h alk ta ra b n d a n , T an rı y erin e y ıld ızların g e rçe k ned en o ld u ğ u n u n s a n ılm a s ıd ır.'54*" G azzâli bu

5 4 4 ) G a z z a ll. 7 eh ü fu l. s. 191 -1 9 2 5 4 5 ) Bkz. Gazzâli, Kıvıl, C. I, s.33, K i ı ı n a - y ı .ScuUrl, s 4 2 -4 5 5 4 6 ) B k z Gazzâli. Ihyü. t .I. s.33. 5 4 7 ) Bkz. Gazzâli. Kıvıl. L l . s.33. 5 4 8 ) B kz Gazzâli. İhya. C.I. s.,34.

184

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

sanıyı k a rın ca örn eğ i ile d ille n d irir ve k a rın ca , kâğıt ü zerin d e­ ki yazıları g ö rü n ce , bu n ları k alem yazıyor sa n ır; çü n k ü başını kald ırıp yu k arıd ak i p a rm a k la rı, eli ve b u nları h arek ete g eçiren iradeyi, in san ı, s o n ra insand a irad e, ku d ret yaratanı görm ezd en g elir, d em ekLedir.<5'w A nılan ned enlerden dolayı, G azzâli, hem kim i M uTczilî d üşü­ n ü rce dile gelird en tevellüd/doguş ku ram ını hem de İslam filozof­ larının nedensel zo ru n lu lu k anlayışını tartışm aya g iriş m c k ıe d iı.

III.2 .d. Mu’tezill Tevcllüd Kuramının Reddi G azzâli n e d en se llik so ru n u n a y a k la şırk e n , İslam d ü şü n ce g e­ len eğ in e g en iş b ir p ersp ek tifte b a k m a k ta 1” 1”, bu n ed en le, ö n ce M uTezile ard ınd an da Islâm filo z o fla rın a cep h e alm ak lad ır. M u te z ile y e cep h e alm a n ed en i, B işr b. M u 'tem ir vc M u a m m e r gibi kim i d ü şü n ü rle rin , sü rek li ya da a n lık yaratm aya, kim i y ö n ­ leriy le sın ır k oy an doguş/tevellüd k u ra m ın ı sa v u n m a la rıd ır.1557’ Bu bağlam da G azzâlî’nin doguş/tevellüd kuram ı k o n u su n d a ­ ki tu lu m u n u n çe lişk ili o ld u ğ u n u b elirtm e k g erek ir. Z ira d İktisâcI'du on u y ad sırk en el-M cıkscıci'da o n ay lad ığ ım im a eden ifad eler k u lla n ır.'553’ A nılan doguş/tevellüd k u ra m ı, d aha ö n ce de b elirttiğ im iz g ibi, b ir eylem in ya da b ir n e sn en in d iğerind en ç ık m a s ın ı, b ir b aşka d eyişle, d ogm asın ı ifade e iın e k te d ir.'554’ O n ca b öy lesi b ir

5 4 9 ) Bkz. Gazzâli, llıyû, C.1, s .34, aynı örnek için bkz. Gazzall, Kimyu-vı S a ıIdel. s.4-2. 5 5 0 ) G azzâli'nin

la n rı

ve

ev ren

tasarım ını

irdelediğim iz

d o k to ra

tezim izde.

G azzâli'nin M u’ıczıle vc İslam filozoflarına yön ctıliği eleştiriler özlıı bit b içim ­ de ele alınm ıştır. Bu yüzden b u rad a yaptığım ız kimi tan ışm a la rın izd ü şü m le­ rini o rad a bulm ak o lasıd ır Aııeak burada yeııi olan o lgu , k o n u y u . Mu tezile vc filozofların d ü şü n celeriy le k arşılaşlm n alı v c larlışm a odaklı bir bağlam da ele alm am ızd ır. Aynı tartışm alım izd ü şü m lerin i. İsinin Düşünce Geleneğinde DinF e k s c jc ve Bilini adlı yapılım ızda da özlu bir İliç'imde bulm ak olasıdır. Krs. H a­ şan A ydın, G a z z â li. Ivlse/rsı ve İ s la m Modeı niîiıılne d irile ri, s .2 2 9 vd.. H aşan A ydın, İsla m Dıişünre Geleneğinde D iıı, F ı’ls c jc ve Bilim , s.9 3 - 10 4 . 5 5 1 ) Bkz. Gazzâli, el-Hılisdd, s.9 0 vd.; Trlıtifiıl. s. 190 vd. 5 5 2 ) Bkz. Gazzâli, rl-ll:lis{ul, s.9 5 vd. 5 5 3 ) Bkz. Gazzâli, cl-M aksaıl, s.W) 5 5 4 ) Bkz. Gazzâli, cl-llılisdd, s.98.

KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

185

an lay ış, T a n rın ın k ııd rcıin e sın ır k o y m a sın ın yaııı s ıra , evrend e kim i e lk in ö z n e lerin ve evren in k en d in e özgü b ir iç işley işin in old u ğu n u im a e tm e k le d ir. O ysa bu a n lay ış o n c a . T a n rın ın d ı­ şın d a başka y aratıcıla r b en im se m ek , o n a o rta k (ş irk ) k oşm ak an lam ın a g e lm e k led ir. O n u n bu sö y lem i, M u’lcz ilcy i iki yara­ tıcı b en im se y en . M e c u s ilc ıe b en z e tm e sin d e n e sn elle şir. Ayrıca o n ca bu tu tu m , ey lem in in s o n u cu n u b ilem ey en ya ila e y le m in ­ den h iç h ab eri olm ay an b ir varlığı, e lk in k ılm ay a ça lışa n b o ş bir g a y re ttir.05’” O , doğuş/ievcllüd k u ram ım ta rtışırk e n , ev ren d ek i tüm h a re ­ k e tle re iırn ek lik teşk il etm esi için , “yüzü ğün h a re k e tin in cliıı h are k e lin d en d oğd uğu , ce n in in an n e k a m ın d a n , b itk in in y e r­ d en çık m a sı gibi çık tığ ı ve u slam lam an ın bilgiyi d oğ u rd u ğ u ” ö rn ek le rin i v erir vc ta rtışm a sın ı, yüzü k ve elin h arek eti örn eğ i üzerin d e y o ğ u n la ştırır.'5’61 O n c a , gerek eld eki g e rek se p arm ak ­ taki h are k e t ilin e k tir ve ilin ek le rin b irin in d iğ erin d en d ogm ası o lan ak sızd ır; zira o n la rın varlığı a n lık iır. A yrıca elin h a re k e li­ nin b ir içi de b u lu n m am a k la d ır. Bu d u ru m d a, yani içi olm ayan şey d en , b ir h are k e tin d oğd uğu sö y len em ez . B u n a ek o la ra k , el, k en d isin d en k im i şey lerin d oğacağı, b irta k ım n esn eleri içeren b ir varlık olm ad ığı g ib i, h a re k e t, elin ö z ü ıılü , y an i, k en tlisin d en ayrılam ayaıı b ir n iteliğ i de d eğild ir. Bu k o şu lla r a ltın d a , yüzüğün h a re k e lin in , cliıı h are k e tin d e n d oğd u ğu nu sö y lem ek için , h iç b ir ussal n ed en y o k tu r.,557, A caba bu olguyu gözlem k an ıllay am az m ı? G azzâlî, “P arm ak tak i yüzüğün h a re k e tin in elin h a re k e lin ­ den d oğ d u ğu n u , g özlem d en h a re k e tle b iliy o ru z ” d iyen e ise, tıp ­ kı B â k illâ n fd e old uğu g ibi, şu yanıtı verir; Sizin, Iııı hususun gözlem ile bilind iğine dair sözü nü z, kuş­ kusuz, ceh alet ve aptallıktan başka bir şey değildir. Zira bu h areketin , sadece elin harekeliyle b irlik le meydana geldiği­ ni gözlem lem ek olasıdır. Fakal onun gerçeklen elden dog-

5 5 5 ) Ukz Gazzâli, d -lk lisü tl, s.9 0 vd.; Gazzâli, Hım İd c l-lû lih iıı vc ( ’mdc rs-Sdli/diı, Mr< ımı\ı cr-Hcsü'll ıl-Jımiııı cl-G azzü li içinde. C.IV. lîcyrul, 1 9 8 6 . s. 35. 5 5 6 ) ISkz. Gazzâli. rl-ll;ıi*id. *.9 5 vd 5 5 7 ) Bkz. Gazzâli, el-lk tisA l. s.9 6 -9 7 .

186

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

m uş olduğunu görm ek im kan dahilinde d eğild ir.'5“ '

G azzâlî’y e g ö re, “E ğ er an ılan harekeLi T an rı yaratm ışsa, g e­ rek yüzü ğün g e rek se su y u n h a re k e ti o lm a k sız ın eliıı h a re k e tin i yaratm ası g e re k ir” karşı ç ık ışı da y ersizd ir. O , bu d u ru m u şöyle ifad elen d irir: İm kân sızın , güç y ctirilen nesne ve koşul bu lu nm ak sızın koşu llu n u n var olm ası ussal değildir. G erçek te irad enin ko şu lu bilg id ir: b ilg in in koşu lu da, diri o lm ak tır. Aynı şe­ kild e, tözün b ir yer işgal e lm e sin in k o şu lu , kuşkusuz o y e ­ rin b o ş olm asıd ır. T a n rı, bir eli h arek et ettirdiği zam an, o elin , daha ö n ce işgal ettiği yerin y ak ın ın d a, bir başka yeri işgal etm esi zo ru n lu d u r. ( . . . ) Ç ü n k ü suyun ve hareketin bulu nm am ası ned eniyle, yer boşaltılm ad an elin hareket e t­ tiğinin d ü şü n ü lm esi, iki n esn en in aynı anda b ir m ekânda bir araya gelm esin i g e rek tirir. O ysa bu im kân sızd ır. Bu yüzden, b un lard an b irisin in o yeri diğeri için boşaltm ası zoru nlu d u r. İşle bu yüzden o n ların birb irin d en doğduğu­ nu, b irin in d iğerin den m eydana gelm iş olduğunu sanm ak. yan lıştır.*5“ '

A n ılan u slam lam asıy la G azzâli, b ir eylem in ya da bir n esn e­ n in d iğerin d en d o ğ m a sın ı, yan y an alık ve b irlik te lik ilişk isi o la ­ rak su n a r ve bu tü r ilişk ilerd e k i z o ru n lu lu ğ u sa d ece, im k â n sız lık ya da k o şu lla k o şu llu arasın d ak i ilişk iy e indirger.*360' B öy lecc z o ­ ru n lu lu ğ u n dış dünyada d eğ il, m an tıksal alanda g eçerli o ld u ğ u ­ nu ifade eder. O ard ın d a n , im k â n sız lık b u lu n m ay an d u ru m lard a, T a n rın ın â d etin in y ü rü rlü k le o ld u ğ u n u , bu n ed en le, o lürd eıı ilişkilerd e o lu rlu lu ğ u n eg em en old u ğ u n u s ö y le r.'56" 558) Gazzâli. cl-lklisctd, s.00. 5 5 9 ) Gazzâli, e l-lk ıisâ d , s.97. 5 6 0 ) Bkz. Gazzâli, cl-lkıtsâd , s.9 7 -9 8 , 5 6 1 ) G azzâli bu nu ı'M /riistidda şu şek ild e ifade ed er: “Bizce, aıcşc v aklaşn nldığı z a ­ m an . p am uğun yan m ası, kaı veya buza değdirıldıği zamıııı eliıı so ğum ası ğibı, gerekliliği âd ele bağlı olan her şeyin birbirinden ayrılm ası olasıdır. Zira lûııı b u n lar, T anrının âd cliııc g öre m eyd an a g elm ek led ir. Yoksa, la n ın ım k u d ıeti. ozu itibarıyla, buzda so g u g u . elde d o k u n m a d u yu m u n u ve buza d o k u n u ld u ­ ğ u n d a d a, so ğ u k lu ğu n yerin e, elde sıcaklığı y aratm ak tan aciz d eğ ild ir.“ G azzâli. d - t k l is û d , s .9 7 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

187

III.2.e. İslam Filozoflarının Nedensel Zorunluluk Anlayışının Reddi G azzâlî'n in filo zoflarla girdiği p o lem ik dalın k a p sa m lıd ır ve doğrudan o n la rın varolu ş an lay ışların ı ve evrctı k u rg u ların ı h e ­ d ef a lm a k la d ır/ 562’ O , filo zofların varolu ş ve evren k u rg u ların ı ele a lırk e n , o n ların g ö rü şlerin i y er y er sa p tıra ra k ele alır ve eleş­ tireb ileceğ i b ir b içim e sok ar/ 56" N itek im , o n c a filo zoflar, ilk n e ­ d en d en y ola ç ık ıp , ay rık ak ılları ik in cil n ed en kabu l e tm ek ve yetk in liğ i g ittik çe azalan n e d en ler d izisi v arsay m ak la, g örü n en n ed en lerle, s o n u çla r arasınd a zo ru n lu b ir ilişk in in b u lu n d u ğ u ­ nu , ned en o lm ad an s o n u c u n , so n u ç o lm ad an da n ed en in varlı­ ğ ın ın , güç ve im kân d a h ilin d e olm ad ığ ın ı ileri sü rm ü şlerd ir/ 564’ O ysa G a z z â lîy e g ö re, n ed enin s o n u cu n u z o ru n lu k ıld ığ ın ı sö y ­ lem ek, d aha ö n ce b elirttiğ im iz g ibi, d insel açıd an b irtak ım s o ­ ru nlara yol açm ak ta d ır. Bu yüzd en o n ca , an ılan ilişk in in zoru n lu olup olm ad ığı tartışılm alıd ır. G azzâlî. filozofların zorunlu ilişki d ed ikleri şeyi tartışırken , “anılan zoru n lu lu ğu n varlıkbilim scl/ onıolojik b ir zoru n lu lu k m u, yoksa salt bilgiku ram sal/ epislem olojik, yan i, m anııksal b ir zoru n ­ luluk m u old u ğ u ” soru sunu harekel nok tası olarak seçer. Bir başka deyişle, zorunlu ilişki d enilen şey, dış dünyada m ı, yoksa saılece zihinsel alanda mı g eçcrlid iı? O nu n kanısına g öre, n ed en -so n u ç ilişkisi zoru n lu bir ilişki değildir; en azından dış dünyada vc nesnel gerçek lik ler alanında böyle b ir zoru n lu lu k tan söz edilem ez. O n ca. iki şey arasınd a zorunlu bir ilişkiden söz edebilm ek için , “bu her iki şeyden b irinin k ab u lü n ü n , ötek in in k a b u lü n ü , b irinin reddinin de, d iğerinin reddini; b irin in varlığının ö tek in in varlığını, birinin yokluğu n un da ötek in in yokluğu nu zoru nlu k ılm ası g c r c k iı.”,Wİ’ O na göre, bu k oşu llan taşıyan b ir ilişk i, dış dünyadaki olgular 5 6 2 ) Ibıı Rüsd, G azzdli'ııın, filozoflara yönelik polem iğini ilginç bir değerlendirm eye labı lulaı v c şöyle der. "B u n u n la birlikle belki de çağ d aşları, o ıııı, kendisinden [Buzulların g ö rü sü n d e o ld u ğ u sanısını o rtad an kaldırm ak için, bu kitabı y azm a­ ya zo rlam ışlard ır." lbn Rusd, Ic h û jû l c l-l'c lıü jııl. C..1. s. 1 8 8 5 6 3 ) Bkz. lîa sa n A ydın, G ozzdll. FYIsc/rsi ve k l a n ı M m ln n iz n ıin c bıkılı n , s .2 3 2 vd. 5 6 4 ) Bkz Gazzâli. T flıiljııl, s. 191 5 6 5 ) Bkz. Gazzâli, Triıd/ıu, s.195.

188

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

alanında değil, sa lı m antıksal alanda g eçcrlid ir ve özd eşlik, içleııı, kaplam , aykırılık gibi kategorilere özgüdür. O n ca, bu zorunluluğu , n esneler d ünyasına taşım ak b ilg isizlik ten kayn aklan m aktad ır.1366’ D alıa yalın b ir b içim d e söy lersek , G azzâli’ye göre, dış dünyada zo­ runlu b ir ilişkid en söz ed ilem ez; çü n k ü , a)

D ış d ünyad a, b ir şey in o lu m la n m a sı, d iğer b ir şey in o lu m -

lan m asın ı, b)

B ir şeyin y a n lışla n m a sı, d iğ er b ir şeyin y a n h şla n m a sım ,

c)

B ir şeyin varlığı, d iğ er b ir şey in v arlığ ın ı,

d) B ir

şey in

y o k lu ğ u ,

ö te k in in

yok lu ğ u n u

g c re k ıir-

m em e k te d ir.1567' G azzâlî an ılan sav ın ı te m e llen d irm e k için , an laşıld ığı k ad arıy ­ la iki ana tu tum b en im ser. ilk tu tum , d oğru d an k en d i a n lay ışın d an h a re k e l eim e te m e li­ ne d ayan m aklad ır. İk in cisi ise b ir ey tişim (c e d e l) y ön tem i o la n , m ü selle m â ı, yani, karşıtın g ö rü şü n d en h a re k e t etm eyi esas ah r. G azzâlî, kendi g ö rü şü n d en h arek et e lliğ in d e , “D oğada neden olarak d ü şü n ü len şey ile so n u ç olarak d ü şü n ü lijn şey.arasın d ak i ilişki b izce, zo ru n lu b ir ilişki d eğ ild ir” diye başlar ve “susu zlu ğu gid erm ekle su içm e k , d oy m ak la yem ek y em ek , yanm a ile a ıeşiıı ilişm esi, a y d ın lık la G ü n e ş’in d oğ m ası, ö lü m le b oy nu n k esilm esi, iyileşm e ile ilacın içilm e si gibi g özlem e dayalı ilişkilerd e ve bu ilişkilere dayanan tüm zan aatlard a, b irin in d iğ erin i gerek tirm esi gibi bir d u ru m u n o lm a d ığ ın ı”' 30" ’ söy ler. O n ca , araların d a iliş ­ ki b ulunan tüm bu o lg u la r, T a n rın ın ö n ce siz tak d irin d e b u lu n ­ m ak lad ır ve T an rı bu n ları b irb iri ard ın ca yaratm aktad ır. O n u n kan ısın a g ö re, a n ılan iliş k ile r, kendi ö zlerin d e ayrılm ayı kabul etm eyen ilişk iler d eğ ild ir; “T e rs in e , yem ek yem eden d oy m ay ı, boyun k esilm ek siz in ö lü m ü y aratm ak ve b oyu n k esild iği halde yaşam ı sü rd ü rm ek ve b u n lara b en z e r tüm ilişk ileri yaratm ak

5 6 6 ) Bkz. Gazzâli, Iılvl/ul, s. 196; Gazzâli, ı l-llu n u kl,s.96. 5 6 7 ) Bkz. Sobhi Rayan, "A l-G h azali's U s e o f ıh c T crın s 'N cccssııy ' and 1 labıı’ ın lııs Thcovy o f N aıu ra! C au salily ", s .1 5 8 - 2 5 9 5 6 8 ) Bkz. Gazzâli, Tı'hâjiıt, s. 195.

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

189

T a n rın ın k u d reti d a h ilin d e d ir.”' 5,,<’) G azzâlî, an ılan an la y ışın ı, a teş-p a m u k ö rn eğ in d en h a rek etle a y rın tılı o larak çö z ü m lem ey e y ön elir. O n c a , olağan âdet u y arın ­ ca, ateş pam uğa y a k la ştırılın ca pam u k y anar; a n ca k b u , o n la rın b irb irin e d eğ m ek siz in , p am u ğun yanıp kül olam ay acağ ı a n la m ı­ na gelm ez. Ç ü n k ü yanm ayı m eydana g etiren ö z n e , san ıld ığ ı gibi ateş d eğ il. T a n rıd ır; çü n k ü a ıe ş, ca n sız d ır vc can sız la rın h içb ir e tk in lik le ri y o k tu r.15701 G azzâlî, ca n sız la rın h içb ir e tk in liğ in in olm adığı ö n e rm esin i te m e llen d irirk e n , filo z o fla rın tabii ve iradi e tk in ay rım ın ı tem ele a lır vc bu ay rım a itiraz ed er O n a g ö re, e t­ k in sa lt iıa d e sah ib i o la n d ır ve bu y ü zd en , “D u v ar etk in d eğild ir, taş etk in d eğild ir, ca n sız la r e tk in d eğ ild ir, e tk in olan salı canlı o la n d ır”, d en ilse , bu g e rçek liğ i ifade eder. H alb u k i, o n ca lilo z o llar, a lık lığ ın d a yu karıy a d oğru g itm e k , ağ ırlığ ı d olayısıy la m er­ keze doğru m e y le tm ek , yine ateşin ısıtm ası ve y ak ın a sı, duvarın m erk eze d oğru y ö n e lm e si, gölge y ap m ak vb. gibi e y lem lerin in old u ğu nu ileri sü rm ü şler. Z ira o n la rca , bu e y lem ler tabii olarak on lard an çık m a k ta d ır. G azzâlî filo zofların yaptığı tabii e tk in ad ­ lan d ırm asın a karşı çık a ra k , h erh an g i b ir su rette n ed en olan her şeye e tk in , h er e tk ile n e n e de edilgin d em le m e y ece ğ in i söyler. Eğer b öy le d cn ile b ilse y d i. “C an sızların eylem i y o k tu r, o n la r bit­ iş m eyd ana g e ıirm e z lcr, an ca k ca n lıla r b ir iş y a p a b ilir” ön erm esi doğru olm azd ı. O ysa, G azzâlî’ye g öre, an ılan ö n e rm e m e şh u r tü­ m ci ö n erm elerd en b irisid ir ve d oğ ru d u r. O n c a , c a n sız k in cık in d en ilse b ile, bıı an ca k m ecaz y olu y lad ır, g e rçek etk in ise, can lı o la n d ır.'57" B u yüzden G azzâli şöyle der; Pam ukla siyahlığı ve parçalarında ayrılm ayı yaratm ak, onu yakm ak ve kiil haline g elilm ek sureliy le yanm aya neden olan varlık (Filozofların sandığı gibi, aleş değil) T anrıdır. T an rı, böyle bir şeyi, ya m elekler aracılığı ile ya da hiçbir aracı bulu nm aksızın m eydana g e ıirir.lV" '

s o y ) Gazzâli, 7Wul/ııl. s . 1 95 -1 9 6 5 7 0 ) Bkz. Gazzâli. / cliıt/ıi/. s. 195-196. 5 7 1 ) Bkz. G azzâli. /flırt/iil, s .9 0 - 9 1 5 7 2 ) Gazzâli, IVIıd/ııl, s.196.

190

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Ö ıe yand an, filo z o fla rın , a ieş d ok u n d u ğ u and a, y anm an ın g e rçek leşiiğ in e ilişk in ıc k k a n a la rı g özlem d ir. O ysa g ö zlem , n e­ den in so n u çla b irlik le , yan yana vc b ir a ıa d a b u lu n d u ğ u n u g ös­ terir; h içb ir d en ey im , so n u cu n n ed en d en çık tığ ın ı gösterm ez. Bu uslam lam a d aha ö n c e de g ö sterd iğ im iz g ib i, lb n S'ınâ tarafın d an da ortaya k on an b ir uslam lam ad ır. G azzâlî. bu d uru m u şöyle d il­ lendirir: Oysa bu gözlem , yanm anın ateşe tem as sırasında meyda­ na geldiğini gösterir; yoksa onun tarafından m eydana ge­ tirildiğini değil. A çıkça görülm ekted ir ki, bir şeyle aynı anda var olm ak, o şey tarafından meydana getirilm eyi gerektirm ez.'” "

G azzâlî’ye g ö re, pam u ğun y an m asın ın aLeştcn kaynak lan d ığ ı san ısı. T a n rın ın an lık y a ra tım la rım im leyen âdeti s o n u c u , lıer d efasın da, ateşle pam u ğu yan yana ve b irlik te g ö z lem ek ten k ay ­ naklanan p s ik o lo jik a lışk a n lığ ın ü rü n ü d ü r.0741 B öylece G azzâli. n e d en -so n u ç ilişk isin i, ö n celey erek

alışk a n lığ a

ü n lü

İn g iliz

in d irg er

ve

filozofu

D avid

ilişk id ek i

H u m e’u

z o ru n lu lu ğ u

red d ed er.'575’ O n ca , baba ile c e n in arasın d a da b irlik te lik ve yan yanalık ilişkisi b u lu n m a sın a rağ m en, T a n rın ın varlığına inanan filozoflar, b a b an ın , ne sp erm ay ı rahm e b ıra k m a k su retiy le c e n i­ nin öznesi ne o n u n yaşam asın ın ııc g ö rm esin in ne de işitm e sin in nedeni old u ğu nu ileri sü rerle r.*5'6' O n la rca da, lüm bu o lg u lar, T an rın ın d oğru d an ya da m e le k ler aracılığ ıy la m eydana getirdiği eylem lerid ir. O bu sö z leriy le lb n S îııâ ’ya g ön d erm e y ap m ak tad ır. A ncak o n lar, d iğer olg u lar sö z k o n u su old u ğ u n d a, yan y analık ilişkisin i zoru nlu ilişki s a y m a k ta d ır.'577’ G azzâli, b öy le d ü şü nen insanları d oğu ştan k ö r olu p son rad an gözü açılan insana b en ze5 7 3 ) Gazzâli. Tdui/iil. s. 1 % . 5 7 4 ) Bkz. Gazzâli, I clııl/üt, s. 196. 5 7 5 ) Gazzâlî'nin neden-sonuç ilişkisine ycmcilligi eleştiriler ile David lluıuc'un voneluigi eleştiriler kimi yönleri ile benzemekle birlikle arada koklu farklılıklar da bulunm ak­ ladır. Bkz. itabın Avdın, “Gazzâli ve David I luınc'du Nedensellik kımımt/Karşılaşurmah Bir Inccleıne”, OMUII- Dingisi. S. 16, Samsun, 200.3, s.,38 vd. 5 7 6 ) Bkz. Gazzâli, It'hâjııl, s. 196. 5 7 7 ) Bkz. Gazzâli. T du ıju t. s. 196.

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

191

lir. O n u n , “k ö r adam ö rn eğ i” o ld u k ça ilgi ç e k ic id ir. İni yüzden o n u n sö y lem in d en d in le m e k le yarar vardır: G özünde perde bulunan ve g ccc ile gündüz arasındaki fark­ lılık konusunda insanlardan hiçb ir şey işitm em iş olan d o­ ğuştan kör kim senin, gözünden söz konusu perde kalkar ve o kim se göz kapaklarını acıp. renkleri görür, gözündeki renklerin biçim lerinin kavranm asını sağlayan şeyin gözün açılm ası olduğunu; gözü sağlam , açık , söz konusu perde kalkık ve karşısındaki nesne renkli olduğu sü rece m utla­ ka görebileceğini sanır ve G üneş batıp da hava kararınca. G üneş ışığının renklerin in , onu n gözü üzerinde izlenim b ı­ rakm asının nedeni olduğunu bilın ccye d ek. görm eyeceğini aklın a geiirm ez.''”''1

G azzâli’nin k ö r adam ö rn eğ in i v erm esin in lem el n e d en in in , lb n S în â ’nın A risio lelesçi n e d en se llik çi m eta fiz ik an lay ışın ı e le ş­ tirm eye d ö n ıık old uğu a n la şılm a k la d ır. Z ira lb ıı S in a 'n ın s is ­ tem in e g öre, uygun k o şu lla r o rtay a ç ık tığ ın d a , in san , d u y u lan aracılığı ile d ışşal n esn elerin b ilg isin e u laşır. O n e a , görsel algıda, uygun k o şu llar, görm e o rg a n la rın ın y eterli işlev g ö rm esi, ış ı­ ğın h azır o lm a sı, n e sn en in y ak ın lığ ı, a ra cılık yapan o rtam d a bir en g elin b u lu n m am ası gibi d uru m ları içerm ek te d ir. Bu k o şu lla r varsa, nesne duyusal algıyı e tk ile r. G azzâlî, duyu o rg a n la rın c a , ö z e llik le görsel duyuyla elde ed ilen b ilg ilere karşı olm am ak la b irlik le -z ir a o, kelam g elen eğ in e uyarak d u yu ların verdiği b ilg i­ yi zo ru n lu bilgi k ateg orisin d e g ö rm c k ıe d il''r,7',|- lbn S in a 'n ın , n es­ n en in doğal g ü cü n ü n , uygun k o şu lla r altın d a duyu org an ların ı zo ru n lu o lara k etk ile m esi d ü şü n cesin d ek i z o ru n lu lu ğ u , n e sn e ­ nin k en d isin e b ağ lam asın a k arşı ç ık m a k ta , k ör adam örn eğ in d e old uğu g ibi, g ö rü n ü rd ek i n ed en lerin d ışın d a başka bıı ned enin de o la b ilece ğ i ih tim a lin i lem cllen d irm e y c ça lışm a k la d ır. G azzâlî’yc g ö re, art ard a, yan yana ve b irlik le olan o lg u la ­ rın b irin in d iğerin i g erek tirm ed iğ i a n la y ışım filo zofların ileri gelen leri de kabul etm işlerd ir. O . b u rad ak i, filo zoflar d eyişiyle

578K >nzzâli, (Vlırt/m,s. 1 96 [97. 5 7 9 ) Bkz. İlasını A ydın, G a z z a ll, F c ls ıjr s ı \r İslam Mııılı n ılz m im ' l : l l ; i l n i , s.8 3 \d.

192

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

F ârâb î ve lb n S în â ’yı k a ste tm e k le d ir. H alta o n la r, n esn elerin yan yana olm aları ve b irb iriy le ilişk ilerin in farklı olm ası h a lin ­ de, ortaya çık an ilin ti ve o lg u la rın , sa d ece b içim le rin v e ric is in ­ d en (v âh ib e s-su v e r), yani m elek ya da m elek lerd en çık tığ ın a in an m ışla rd ır. H atta o n la ra g öre, re n k le rin b içim le rin in gözde izlen im b ırak m ası, b içim le ri veren varlık tan k a y n a k la n m a k ta ­ dır. O n la rca , G ü n eş’in d o ğ m ası, sağlam b ir göz ve re n k li cisim , y aln ızca m ah alli, bu b içim i kabul etm ey e hazırlayan ve y etkin k ıla n u n su rlard ır. G azzâlî'ye g ö re o n la r, b u a n lay ışların ı h e r o la ­ ya u ygu lam ışlard ır. O n ca bu on ay , ateşin y a n m a n ın , ek m eğ in d o y m an ın , ilacın sağ lığ ın vb. ö z n esi old uğu id d iasını g eçersiz kılm ak tad ır.*580’ G azzâlî, a rd ın d an , ö n ce li olan n e sn ele rin kendi ilk elerin d en zo ru n lu o larak çık tığ ın ı k a b u l ed en , laka t b içim leri alm aya h a ­ zırlık lı o lm a n ın , bu evren d ek i g ö rü n ü r n ed en lerd en k a y n a k la n ­ d ığın ı sö y ley e n lerle lariışm ay a girişir.*58" Ç ü n k ü o n la rın k a n ısı­ na g ö re, bu ilk elerd en n e sn e le r, isle m e ve seçm e yoluyla d eğ il, ışığın gü n eşten çık m a sı g ib i, z o ru n lu ve doğal olarak ç ık m a k ta ­ d ır ve m ah aller a lıc ılık b a k ım ın d a n y e ten ek lerin in larldı olu şu n ed en iy le fark lılık g ö sterir. S ö z g e lim i, parlak n e sn e, G ü n e ş’in ışın la rın ı a lır ve b ir b aşk a yeri ay d ın latm ak üzere yansı Lir; mal cisim ise, on u kab u l etm ez. Bazı n e sn ele r G ü n eş’te yu m u şar, ba­ zısı ise sertleşir. B u n u n g ibi, ilk e le k old uğu halde, m ah ald ek i y e ten ek h a lle rin in fark lılığ ın d an ö tü rü , eserler farklılaşır/ 582’ G azzâlî, b öy lesi b ir a n la y ışın , ateşe atıld ığ ın d a, İb ra h im ’in yaııın am asın ın o lan a k sız old u ğ u so n u c u n u d oğu racağım sö y ler; çü n k ü , o n ca bu d u ru m , iki parça pam u ğu n , ayııı ö lçü d e a te ş­ le tem as etm esi h alin d e , b irin in yan ıp, d iğ erin in y an m am asım n o lan ak sızlığ ın a b en z e m e k le d ir. N itek im on a göre, an ılan görüşü b en im sey en filo zoflar, İb ra h im ’in y an m am asım n sad ece iki ş e ­ kild e tasarlan ab ileceğ in i, am a ik isin in de olası o lm ad ığ ın ı ileri sü rm ü şlerd ir. İlk i, a teşlen sıca k lığ ın kald ırılm asıyla o la b ilir ki,

5 8 0 ) Bkz. Gazzâli, TeJıd/ûf, s. 197. 5 8 1 ) Bkz. Gazzâli. 7
KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE IBN RtlŞD

19.3

bu a le şi, ateş o lm a k ta n çık a rır. İk in cisi ise, İb rah im 'in taş veya ateşin etki etm ey eceğ i b ir m addeye d ö n ü şm esid ir. O ysa bu da, lb râ h îm ’i İb rah im o lm a k ta n ç ık a r ır .'5" il G azzâlî an ılan sava, iki yanıl v e rm ek ted ir. Uk yanıt, irade tartışm asıyla ilin tilid ir ve o n ca , ne ilk e le r ne de T a n rı, zoru n lu o la rak b ir eylem m eyd ana g etirir. T ü m e y lem ler iradi o lu n ca , p am u k ta y a n m a n ın m eydana g elm esi de irad i b ir eylem o lu r. Şu halde irad esiyle, p am u k la yanm ayı yaratan T a n rın ın , y ine ira­ d esiyle ond a yanm ayı y aratm am ası o la s ıd ır.'5"4' B öylcsi bir sav. yani, n e d en le s o n u ç arasınd a z o ru n lu ilişkiyi yad sıyıp , lıc r şeyi T an rısal irade ve ku d rete bağlam ak b irta k ım im k â n sız d u ru m la­ rın k ab u lü n e yol açm az m ı? G azzâlî k arşıtla rı adına bu soru y u y ö n e ltip , o n la rın v erebile­ ceği olası y an ıtı şöy le b etim ler: Şöyle d iyenler olabilir: “Böyle bir anlayış, çirk in birtakım olursuz son u çlara ulaşılm asına yol açar. Ç ü nk ü son uçların nedenlerden zoru nlu olarak çıktığın ı inkâr edip, bunları yaratıcın ın iradesine bağladığım ız ve iradenin de. belir­ tenm iş özel b ir yolu bulunm ayıp, çeşid i dallara vc türlere ayrılm ası m üm kün olduğu takdirde, her birim izin , y ırltu bir aslan ın, alevli ateşlerin, görkem li dağların ve silahlar­ la donanm ış düşm anların karşısında bulu ndu ğu nu , fakat Tanrı, her birim izde görm e d uyusunu yaratm adığı için, o n ­ ları görm ediğini olası saym ak gerekir. Yine, evinde kitap bırakan kim senin, onu , eve geri d öndüğünde, yakışıklı ve becerik li b ir çocuğa ya da bir hayvana; evde bıraktığı ç o ­ cuğun köpeğe, külün güzel kokulu bir nesneye, laşııı a ltı­ na ve altın ın taşa d önüşm ü ş halde bulu ndu ğu nu m üm kün görm ek gerekir. Bu kim se, kendisine söz konusu hususlara dair bir şey sorulduğunda, şöyle diyebilir: “Şu anda evde neyin olduğunu bilm iyorum ; lek bildiğim şey, evde bit ki­ tap bırakm ış oldıığum dur; bu kitap belki de, şu anda bir al olm uş vc kütüphaneyi, idrarı ve dışkısıyla kirletm ekled ir; yine evde bir parça ekm ek bırakm ıştım , belki de o, şu anda clıııa ağacına d önüşm ü ştü r; çu n k u Tanrının her şeye gücü 5 8 3 ) Bkz. Gazzâli, lelırt/ıil. s. 198. 58-1) Bkz. Gazzâli. Ir lıâ jfil, s .) 9 8

194

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

yeter; atın sperm den, ağacın çek ird ek ıen yaratılm ası zo ru n ­ lu olm adığı gibi, herhangi bir şeyden yaratılm ası da zorunlu değildir; belki de T an rı, dalıa ö n ce var olm ayan birtakım n esneler yaratm aklad ır." N itekim daha önce hiç görm ediği bir insana bakan bir kim seye, "B u doğm uş m udur?” diye sorulursa, biraz d uraklad ıktan son ra şöyle diyebilir: “Ç ar­ şıda satılan kim i m eyvelerin insana dönüşm üş olm ası ola­ sıdır; işte ken disine bakü gın insan budur; çünkü T an rın ın , m üm kün olan her şeye gücü y eler." Sözünü eniğim iz şey m üm kündür; d olayısıyla, insan tereddüt içind e kalm adan ed em ez."8”

G azzâlî’n in , siste m in in g ö tü reb ileceğ i an ılan olası so n u çla ra verdiği y an ıl, b u n ların im k â n sız şey ler olm ad ığ ı; b u n la rı özü nd e im kânsız say an ların T a n rısa l â d eıiıı z ih in le rin d e yaraıiıg ı k o ­ şu llan m ışlığ ın e tk isin d e o ld u k la rım ; a n ca k T a n rın ın bu lü rd eıı m ü m kü n şeyleri h e r an y aratm ay ıp , sad ece m u cize an ların d a y a ­ rattığı şek lin d ed ir/ 5861 O n ca T a n rı, olağan zam an lard a, âd elin i d eğ iştirm eyeceğ in e ilişk in bizd e b ir bilgi yaratm ışLir/587’ Kaldı ki T a n rı, â d elin i bozsa b ile, bu pratik yaşam ı olu rsu z k ılm az; çü nkü T a n rı, âdet d eğ iştiğ in d e, d eğişim e k o şu t o la ra k b izd ek i bilgiyi de d eğ iştirir. O şöy le der; Egcr T an rı, âdetlerin kesintiye uğram ası anında, bu lür m üm kün şeyleri g erçekleştirm ek su reliy le, doğadaki düze­ ni bozarsa, bu düzen konusund aki bilgiler kalplerden alılır ve artık T anrı onları yaratm az. Bu nedenle, bir nesnenin Tanrının kudreti dahilinde m üm kün b ir şey olm asında. T anrının geçm iş bilgisinde böyle b ir şeyi belli bir zamanda yapması m ü m kün olduğu halde yapm am asında ve böyle bir şeyi o anda yapm ayacağı konusund a bizde bir bilgi yaratm ış olm asında h içb ir engel yokiu r/ 588’

G azzâlî’n in filo z o fla ra ik in c i y a n ılı v e rirk e n b en im sed iğ i tu ­ tu m , o n la rın g ö rü şle rin d e n h a re k e t e tm e k tir. O n c a , a te şin iki

5 8 5 ) Gazzâli, T ch âfü t, s. 19 8 -199. 5 8 6 ) Bkz Gazzâli, Iı'lniful. s. 199 vd 5 8 7 ) Bkz. Gazzâli. Tı h ajû l, s. 199. 5 8 8 ) Gazzâli, Tclul/ûl. s.200.

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

195

p arça p a m u k y a k la ştırıld ığ ın d a , o n la rı z o r u n lu o la ra k y aktığı ileri sü rü lse b ile , y in e d e, h e rh a n g i b ir p e y g a m b er a te şe a tıld ı­ ğ ın d a , o n u n y a n m a m a sın ı o la sı g ö rm e k m ü m k ü n d ü r. Ç ü n k ü T a n rı, ya a te şin y a da İb ra h im 'in n ite liğ in i d e ğ iştire b ilir. Bu y o lla , T a n rı ya da m e le k le r, a te ş te s ıc a k lığ ın ı, ken d i c ism iy le s ın ır lı, o c is m in d ışın a Laşm ayan ve b ö y le lik le sıca k lığ ı k e n d isi ile b ir lik le k ala n ve o n u n b içim v e h a k ik a tin i a la n ; fa k at, s ıc a k ­ lığı ve e tk is i b u n u n ö te s in e g e ç m e y e n b ir n ite lik y a ra tır; ya da o n la r, k işin in b e d e n in d e , o n u , e l ve k e m ik o la ra k k alm a k tan a lık o y a n b ir n ite lik var e d e r ve b u n ite lik , a te şin e tk is in i o rta ­ dan k a ld ırır. N itek im o n a g ö re , k e n d is in i ta lk la ov alayan vc ateş o ca ğ ın a o tu ra n k im s e le ri a te şin y a k m a d ığ ın ı g ö rm ek tey iz . A y rıca T a n r ı, m adde h e r şey i a lıc ı o ld u ğ u n d a n , s ö z g e lim i, to p ­ rak ve ö tek i u n su rla r, b itk iy e , k e n d ile rin i h ay v an ın y em esiy le k a n a , s o n ra k an sp e rm a y a d ö n ü ş ü r; d a h a s o n r a d a, s p e rm a , ra­ h im d e y e rle ş e re k , ca n lı v arlık ta b ia tın ı a lır; b u d u n u n , d oğ an ın o lağan a k ışın d a ç o k u zu n za m a n a lm a sın a ra ğ ın en , olağ an d an d aha k ısa b ir zam an d a, o lm a s ın ı, h a tta b u n u g öz a çıp y u m u n caya d eğ in g e çen k ısa b ir sü red e g e rç e k le ş m e s in i sağlay am az m ı? B ö y lece d o ğ a d a k i, g ö rü n ü rd e k i ııc d e n -so n u ç iliş k is in in yan y an alığı y a d sın m a d a n , o la ğ a n ü stü ş e y le rin g e rçek le şm esi ve m u c iz e n in ortay a çk m a sı o la sı o lu ı .1“ 01 G azzâli a ç ık ç a b u ­ rada lb n S in a ’nın m u cizey i a ç ık la y ış ın ı b e n im siy o r ve ond an h are k e t e d iy o r izle n im i d o ğ u rm a k ta d ır. G a z z â li, filo z o fla rın y a ğ m u ru n y ağ m ası, y ıld ırım la rın d ü ş­ m e si, yerin s a rsılm a sı g ib i, p ey g a m b erin n e ls g ü cü y le m eyd ana g e tirm e sin i o lası sa y d ık la rı ş e y le ri, a ra c ıs ız o la ra k ya da m e le k ­ lerin a ra c ılığ ı ile T a n rıy a b ağ lam ay ı ö n e r ir .1“ " Bu tü rd en o lg u ­ ların g e rç e k le şm e a n ın ın da, p e y g a m b erin şe ria tı ıc s is e tm e k iç in , y ard ım a m u h ta ç o ld u ğ u an o la ra k s u n a r .1“ 7’ A rdınd an şö y le der:

5 8 9 ) Bkz Gazzâli, Tclıdjtıl, s .1 9 9 -2 0 0 5 9 0 ) Bkz. Gazzâli,

Tcluljût. S .200-Z 0L

5 9 1 ) Bkz. Gazzâli, 7 chtljiıl, s. 201. 5 9 2 ) Bkz. Gazzâli, Ttlul/ul. s .2 0 1 .

196

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Bütün bunlar filozofların görüşlerinin hedeflerine uygun­ dur ve görüşlerinin zoru nlu sonucudur.

O n ca filo zoflar, d ö ri k ö k ü n fark lı o ran lard a b iıle ş e rc k , belli b ir n esn en in b içim in i alm aya h a z ır o lm asın ı ve bu b içim i a lm a sı­ n ı, g ök sel e tk ile re b a ğ lad ık ların d an ve evrend e b ir takım tılsım lı olayları olası g ö rd ü k le rin d en , a n ıla n s o n u ç la rı kabul etm elid ir/ 54'" Bu k o şu llar altın d a, o n la rca d a. T a n rın ın ussal açıd an m ü m k ü n olan şey leri y ap ab ileceğ in i y ad sım ak o la n a k sız la şm a k ıa d ır/ 5,,5, G azzâlî’ye g öre, T a n rın ın yapam ayacağı im k ân sız şey ler, sa d ece, çe lişm ezlik ilk e sin e aykırı h u su sla rd ır. B u n la r ise, “B ir şeyi aynı anda hem kab u l h em re d d etm ek , genel olan ı red ded ip özel olanı kabul e tm ek ve b iri red ded ip ikiyi kabul etm e k tir. ”(5y<” B u n la r­ la ilgili olm ayan tüm d u ru m la r o la sıd ır ve T a n rın ın gü cü d a­ h ilind ed ir. Bu n ed en le T a n n , ö lü in sa n ın e lin i h a rek et e ttirip , on u o lu n a ra k elin in h a re k e tin d e n düzenli b ir yazının çık m a sın ı ve buna b en z e r tüm o lağ an ü stü şey leri yapm a g ü cü n e sa h ip tir; b u n lar olağan âd ete ay k ırı g ö rü n se le r d e, özü n d e im k ân sız şey­ ler dcğild ir/5W G azzâlî’n in filo z o fla rla ta rtışırk e n b en im se d iğ i lu tu m , a s ­ lın d a T a n rısa l sü re k li y a ra tm a y ı, g ö rü n ü rd ek i n e d e n -so n u ç ilişk isin in y an y an a lığ ın ı y ad sım ad an g e re k ç e le n d irm e y e ve bu k o şu llard a m u ciz e g ibi o la ğ a n d ışı o lg u ları L em ellend irm eye d ö n ü k tü r. A n ıla n g ö rü şü n ifad e ta rz ı, T eh û fü C ıc ortay a kond u ğu b iç im iy le , sa n k i G a z z â lî’n in k e n d is in in g e rç e k te k a ­ tılm ad ığ ı b ir g ö rü ş o ld u ğ u gibi b ir iz le n im u y an d ırm ak ta d ır. N iıck im o , y e r y er Tdıcî/ülYeki k im i d ü ş ü n c e le rin in d oğ ru d an kendi g ö rü şü o lm a d ığ ın ı ifade ed er/ 5™’ A n ca k , o n u n h a y a tın ın son d ö n e m lerin e d oğ ru k a le m e ald ığı e se rle rd e , o rad ak i g ö ­ rü şlere b en z e y e n g ö rü şle re ra s tla n ır. N ite k im , o , el-Ma/ıscıcfda,

5 9 3 ) Gazzâli, 7'f/ıd/ûl.s.201. 5 9 4 ) Bkz. Gazzâli, T ıh â jiıl, s.202. 5 9 5 ) Bkz. Gazzâli, / c/ui/ûl, s .2 0 3 5 9 6 ) Bkz. Gazzâli, T r h û ftu , s .2 0 3 -2 0 4 5 9 7 ) Bkz. Gazzâli, Tclıd/âl, s.2 0 5 . 5 9 8 ) Bkz. Gazzâli, 7 elın/öl. s.4.3; cl-lknvı'ul, s .21 5 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

197

ev ren d e sü re k li b ir n e d c ıı-so n u ç iliş k is in in old u ğ u iz le n im in i v e re n , zam an san d ığ ı ö rn e ğ in e b a ş v u r u r . D a h a ö n c e a k ta r­ d ığ ım ız b u m e k a n ik ö r n e k , e v re n in k e n d in e özgü b ir iç işle ­ y işin in o ld u ğ u s a n ısın ı d o ğ u ru r. A ynı o lg u , ev ren i b irb irin e n e d c ıı-s o n u ç ilişk isiy le b ağ lı b ir s iy a si-id a ri yapıya b en z e tm e si ve in san b e d e n in in işley işiy le ev ren in işle y işi a ra sın d a yaptığı b en z e tm e d e de o rta y a ç ık a r. H er şey in tü m el n e d e n le re bağlı o ld u ğ u , bu n e d en lerin d eğ işm ez old u ğ u im a e d ilir .10001 A n ılan ö rn e k le rin en ilg in c i, zam an sa n d ığ ı ö rn e ğ id ir ve o n u n işley işi b ü tü n ü y le m e k a n ik tir. M e k a n ik b ir ev ren k u rg u su , b ilin d iğ i gibi m u ciz e y i o lıırsu z h a le g e tir m e k te , e v re n in k e n d in e özgü d eğ işm ez b ir iç işle y işin in o ld u ğ u n u im a e tm e k te d ir. A caba d u ru m b ö y le m id ir? Ya da G azzâlî, en a z ın d a n m e k a n ik ö rn ek verd iği el-M ctkscul'cla, T a n rın ın s o n u ç la b ir arad a, yan yana y a ­ rattığ ı n e d e n in , s o n u c u ü z erin d e e tk ili o ld u ğ u n u sö y le m e k le m id ir? G a z z â li'n in bu so ru y u n asıl y a n ıl v e rd iğ in i, a n ıla n ya­ p ıtın , T a n r ın ın y arar veren (n â fi‘) ve za ra r v eren (d â ri) ad ını a çık la d ığ ı b ö lü m d e y a k a la m a k o la sıd ır. O , n e d e n in , so n u cu ü zerin d e e tk ili o lm a d ığ ın ı şö y le ifad e eder: Z ehirin, kendi özüyle öldürdüğünü ve zarar verdiğini, ye­ meğin özüyle doyurduğunu vc yarar verdiğini, ıııelck insan vc şeytanın ya da felek, yıldızlar ve bu ikisinin arasındaki varlıkların, herhangi birinin özüyle hayır veya şer, zarar veya yarar verm e kudreti olduğunu sanm a. A ksine bunların tüm ü, belli işlerle görevlend irilm iş, sadece T an rın ın görev­ lendirdiği işleri yapan nedenlerdir. Bunların tüm ü, Tanı nım öncesiz kudretiyle ilintilid ir. Tıpkı halkın inançlarınd a, ka­ lem in katibe ilıştirikligi gibi. Bu şuna benzer: S u lıaıı, iyilik ya da zarar bildiren bir evrakı im zaladığında, onun fayda ya

5 9 9 ) Bkz. Gazzâli, tl-M aksıu l, s.6 8 -6 9 . 6 0 0 ) Gazzâli cvıetıscl düzenin değişmez olduğunu Ruvdu el-Tdlibiıt vc rl-Hilmıı de de vi­ nçler. O nun bu sûyleııu, kuşkusuz mucizeyi dışladığı anlam ına gelm em ekle: aksine Tanrının ımıclze anlanın da kuşalan öucesız kaderinin değişmezliğini iladc etm ek­ ledir. Taun olağan âdetinde bir değişiklik yapacaksa onu da oııcesız bilgisiyle laledir etmiştir. O evrensel düzenin değişmezliğini ılade ederken şöyle d e r "Akıllara durgun­ luk veıeıı bu evrenin düzeni. Tanrının takdir elliği son güne değin ne 1x>zulur ne de değişir.” Gazzâli, rl-Hilmıı', s 12.

198

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

da zararı kalem den değil, kalem i bu iş için kullanandandır. Diğer ned enler, aracılar ve vasılalar da aynen bunun gibidir. H alkın inancında sözünü kullanm am ızın nedeni şudur: Ca­ h il, kalem in katibin elinde olduğunu sanır. Bilge (â ril) ise, kalem in T an rın ın elinde olduğunu bilir. Katibin kendisini ve yazm a kudretini yaratm ak, onun üzerinde, kendisinde kuşku bulunm ayan kesin yön len d iricilerle (dâ'iyye) ege­ m enlik kurm ak, parmağın lıareket etm esini irade etm ekle, katibi, bu işi yapmaya m em ur kdan Tanrıdır. Kalem istese de istem ese de yazacaktır, hatta islem em esi olası değildir. Şu halde katip, T anrının elinde, insan elindeki kalem gibi­ dir. Yani kaıip vesiledir; ona yazdıran Tanrıdır. Durum un seçm e sahibi (ihtiyar) varhklarda (hayvan) böyle olduğu bilinince, cansızlarda (cem âdâl) daha açık olduğu kendili­ ğinden bilinir. ”<6011

Aynı anlay ış, el-M cıhscıd adlı y ap ıtın b ir b aşk a p asajın d a şöyle ifade edilir: T ek gereksinim duyulan T anrıd ır; nesneler ancak, O'nun sayesinde varlık ve süreklilik kazanm aktadır. Şen yem eğe, suya, yere, göğe, m uhtaç olduğunda, sakın Tanrıdan baş­ kasına gereksinim duyduğunu sanm a. ( . . . ) Sonra sakın, yavrunun annesine m uhtaç olduğunu sanarak, Tanrıya gereksinim i bulunm adığını düşünm e. O nu n, gereksinim duyduğu lek varlık, Tanrıdır. Ziı a, annesinin m em esindeki süııı, annesinin ona karşı olan şelk atini yaratan T anrıdır. Eger sana, anne kendi başına çocu k için yeLerlidir; çuııkü sulu anne verm ektedir, bu yüzden çocu ğ u n , ondan başka­ sına gereksinim i yoktur denirse, buna kanm a. Bil ki, süt anneden değildir; bilakis lıeın süi hem de anne T anrının lütfü vc. fazlıdır. Yalnız başına, lıcr şeye ycteıı Tanrıdır. ( . . . ) N esneler ne kadar birbirine bağlı gibi görülse dc, hepsi T a n ­ rının kudretine bağlıdır. ( .. .) Çocuğa bakm ak için anne bir yere vc kimi şeylere m uhtaçtır. ( . . . ) T anrı böyle değildir. ( . . . ) Yapılan işlerin yaratıcısı O 'dur. O işe mahal teşkil eden yerin de, yaratıcısı kuşkusuz O'dur. Ycıin o işi kabul elm esi için gerekli olan koşulları da O yaratm akladır. Fakal ilk ba­

6 0 1 ) Gazzâli, d-M alısıtd, s. 11Ş.

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

199

kışla o işi yapan hatıra gelmekledir. ( . . . ) Oysa durum, hiç dc öyle değildir.'ww> G a z z â li’n in b u s ö y le m i, h a n g i n e d e n i e le a lırs a k e le a la lım , tıp k ı T eh û fü l v e e l - l k t isûı/’da sa v u n d u ğ u g ib i. T a n rın ın d ış ın ­ d aki tü m n e d e n le r in , s o n u c u ü z e rin d e e lk ili o lm a d ığ ım g ö s­ te rm e k le d ir . N ed en vc s o n u ç T a n rıs a l â d et gereğ i yan y an a b u lu n m a k la , b iri d iğ e rin i T a n r ıs a l, k u d re t v c y a ra tm a y la var k ılm a k la d ır .1601' B u d u ru m d a , G a z z â li'n in e v re n in , k e n d in e özg ü b ir iç işle y iş i o ld u ğ u n u ve n e d e n in s o n u c u n u var k ıl­ d ığ ın ı im a e d e n b ir ö rn e ğ i k u lla n m a s ın ın a n la m ı var m ıd ır? S ö zü o n a b ır a k a lım ; z ira o z a m a n sa n d ığ ı ö r n e ğ in d e n s o n ra , b u so ru y a y a n ıt le ş k il e d e b ile c e k ilg in ç h ir ifad eye y e r v e r­ m e k te d ir: Tannsal işleri, örfi örneklerle anlatmak zordur: fakaı örnek­ lerin amacı, benzetme yapmaktır. Sen örneği bırak, amaca kulak ver; benzetme vc örneklen sakın.'*04’

III.3. Bir Filozof Olarak tbn Rüşd’iin Nedensellik İmgesi lb n Rüşd (ö . 1 1 9 8 ) , M eşşaî/A risiotelcsçi g elen eğ in en tem ci sim aların d an b irisid ir ve B a ıı’da A v erroes o la ra k ta n ın m ış, lıaita on a bağlı o la ra k A v crro izm diye b ilin e n b ir e k o l oluşm uştur.'-'"’"” T am bu b ağlam d a B atı d ü şü n cesin d e İsla m d ü şü n ü rle rin in e t­ k isin in lbn R üşd ’le s ın ırlı o lm a d ığ ın ı, F â ıâ b î, lb n Sîn â, G azzâlî

6 0 2 ) Gazzâlî, et-\ Iaksatl. s.8 6 -8 7 6 0 3 ) O . her seye I aıınııın müdahale elliğini gpslcrınck için Mnzollaıda da karşılaştığımız şu deyişlere yer verir: "E ğer lam ın ın , hakkında yokluk ya da kinıı şeylerden elini çektiği düşünüLscydi, gökler, yer ve o nun ışığuıdan m alınım kalan her şey yıkılırdı " Gazzâli. cl-M alısatl. s. 108. 6 0 + ) Gazzâli. el-Mafestui. s.69. 6 0 5 ) Bkz

Bekir K arlığa. "Ilm Ruşd: H ayalı. Icin ci fik irle ri ve L ık ılc n ". Bilim ve

Ü to p y a D e r g is i. S. 1 5 6 . İstanb ul. 2 0 0 7 . s .5 - 1 0 : G ûlııihâl K ıtken. Dogtı-BrKı F e ls e ­ fe s i I t lııle s in ııııd e Ihtı RıişıJ ve Sı. I lıoıııas Ai/iiİikin F e ls e fe le r in in K a r s ıla s lır ılın a s ı. A lla Y ay ın ları. Isiaııhul, ID^ltı. s .2+ v d .: | Le G o ll. OiMı ıigdıı Eııiı Irltlııelleı, C ev. M A K ılıçb ay. İstanb ul, 1 9 0 4 , s . H l .

200

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

vb. d ü şü n ü rle rin de e tk isin in o ld u ğ u n u k ay d etm ek gerek ir.'*“6’ O n u n , Ftısl e l-M a h a l vc e l-K c ş f, T eh â fü t et-T e h â fü l gibi özgün yap ıtla rın ın y an ın d a, A risto tele s'in y a p ıtla rın a y ö n e lik , k ü çü k , o n a ve b ü y ü k b o y şerh le ri b u lu n m a k la d ır. lb n R ü şd ’ün , B a tı­ da şarih (c o m m e n ta to r) o la ra k ta n ın m a sın ın ned eni dc hu olsa g e re k tir.'607’ O n u n A risto tele s’in y a p ıtla rın a y ö n e lik şe rh le ri, o n u yak ın d an tan ım a sın a n ed en o lm u ştu r. B u açıd an o, Meşşai/ A risto te le sçi gelen eğ e m en su p d iğ er d ü şü n ü rlerd en d aha fazla A risto tele s’e sa d ık tır ve A risto tele s’e iliştirilen apokrif/sahte ya­ p ıtlara dayanan F â râ b î ve lb n S tn â gibi filo z o fla rı, yer y er o n u yan lış an lam ak la su çla m a k ta d ır.‘6‘w’ tbn RCışd, A risto tele s’e o d en li b ağ lıd ır k i'60’’’, o n u n m a n tık , fizik vc m etafizik d isip lin le ­ rin in g e rçek k u ru cu su o ld u ğ u n u ve bu b ilim leri tam am lad ığ ın ı, on d an so n ra k ilerin o n u n d ü şü n ce sin e özgü n b ir ek lem e yapa­ m ad ık ları g ib i, o n lard a cid d i b ir hala da b u lam ad ık ların ı b e lir­ tir'610’ ve ekler: Bu adanun konum u ne kadar ilg in ç, insan doğasından ne kadar da farklı. Sanki T an rısal gözetim o nu , biz insan top­ luluğuna, insan türünde en son yetk in liğin söııııu bir ö r­ neği olarak ortaya çıkarm ıştır. Bundan dolayı esk iler tma “el-ilahî/Tanrısal” ad ım verm işlerdir.

6 0 6 ) İslam dü nyasının H alıya etkisi k o n u su n d a K rş. Bekir Karlığa, Islım ı O n s tu m siııiıı B a n D tısiııııe siııc E tk iteli. İstanb ul. 1 9 9 3 , s .l vd; C . B u rn ell. “A ıa p ça ’dan Latin ce'y e; A rap ça Felsefe G eleneğinin Balı A vrupa’d a K ab u lü ". İs la m F rl» r/fs ı­ tır G iriş için d e. E d . P. A d atııson-R . C . la y lo r , Ç cv . M . C . K aya, Küre Y ayınları. İstanb ul. 2 0 0 7 . s .4 0 5 - 4 3 0 ; De l_acy O 'lery . İs la m Dtisımrrsi vc T a r ih t e k i Y eri, Ç c v . II Y u rd ay d ın - Y K u tluay, A Ü II: Y ay ın ları. A n k ara, 1 9 5 9 , s 14 3 -1 5 3 6 0 7 ) Bkz. M uh ittin M aeil. “B üyük Y o ru m c u : Ibıı R u şd ". Bi/inı vr ( lln p y a Dergisi, S .1 5 6 , İstan b u l, 2 0 0 7 , s .J 1 -1 4 . 6 0 8 ) Bkz. M aeiı Kabri, Işkım b e l s e je s i T a r ih i, s .2 5 6 - 2 6 0 : O ya Siın şek-Y aşar A ydınlı, “lbn Rüşd’ün lbn S in a’yı E leştirisi", UÜ II- D e r g is i, C . 17 , S .l. 2 0 0 8 , s . 2 8 3 - 2 9 0 . 6 0 9 ) Bkz. R. C T ay lo r. “Ilın Rûşd: Dini D iyalektik v c A ristotelesçi Felsefi D ü şü n ce ". Ç cv . M . C ü n ey t K aya, tslunı F e ls e fe s in e G ir iş için d e, Ed P. A daıııson-R . C

Tay­

lo r, K ü re Y ayınları. İstanb ul. 2 0 0 7 . s .2 0 9 . 6 1 0 ) B kz. H üseyin S arıo glu , Ib ıı K ııftl: F e ls e fe s i. Klasik Y ayınları. İstanb ul. 2 0 0 3 . s .2 8 . 6 1 1 ) Bkz. lbn R uşd, Trl/ıis c l- K ilu b e l-K ty â s , T ah k ik : C . C ilıâıni, Tritıls M a n tık i A ı İsi» için d e. C .l-l ll, B ey ru t, 1 9 8 2 . s .2 1 3 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD 2 0 1

III.3.a. Neden Kavramı ve Nedensellik: Bilgikuraınsal ve Varlıkbiliınscl Temeller A risio ielesçi geleneği sü rd ü ren lbn R üşd, u p k ı E arâhı ve lbn S în â’da old uğu gibi o n u n dört ned en ö ğ retisin i ve n ed en sellik an lay ışın ı o n ay lar"’12’ ve on a b ilg ik u ram sal/ ep isicm o lo jik ve varlık b iliın sel/ o ııto lo jik an lay ışın d a g ü çlü b ir işlev y ü kler. lb n R üşd, n e d en se llik an lay ışın a b ilg ik u ram sal/ cp isteın olojik açıd an y ö n eld iğ in d e, onu b ilg in in tem eli sayar ve şöy le der: Kesin bilgi ve bir şeyi lam olarak bilm e, an cak tek tek nes­ nelerin ilk nedenlerinden yakın ned enlerine değin, butun nedenleri ile öğelerini bilm ekle elde ed ileceğine göre, d o ­ ğanın ve doğal cisim lerin durum una ilişkin bilginin de aynı yolu izleyerek ned enlerin nedenini aram am ızı gerekli kıla­ cağı a ç ık tır.'6111

G e le c e k le o la c a k o lay ları b ü tü n n e d e n le r in i b ilm e d iğ im iz için b ile m e y e ce ğ im iz i sö y ley e n tb n R ü şd ’e g ö ıc , o lg u la ra iliş ­ k in b ü tü n n e d e n le ri b ild iğ im iz d e , n e d e n lile ri de b iliriz . S ö z g e ­ lim i, b e lli b ir and a a teşin pam u ğa d o k u n a c a ğ ın ı b ild iğ im iz d e , p am u ğ u n y a n a ca ğ ın ı, b irin in y em ek y iy ece ğ in i b ilirs e k d o y a ­ ca ğ ım , b ir k im s e n in g ö m ü lm ü ş ve ü stü h a fifç e k a p a tılm ış b ir h â z in e n in b u lu n d u ğ u b elli b ir y erd en g e çe ce ğ in i ve g e çerk e n de ayağı ta k ıla ra k o n u fark e d e ce ğ in i b ild iğ im iz d e , bu h âziney i b u lm a k la z e n g in o la ca ğ ın ı b iliriz , lbn R ü şd 'e g ö re b iz, b ö lü n n e d en leri b ile m e y iz , b azen de o n u n b ir b ö lü m ü n ü b iliriz . Bu d u ru m d a a n c a k tah m in d e b u lu n a b iliriz . E ğ er b iz , o n la rd a n b ir ­ ço ğ u n u vc ö n e m li o la n la rın ı b ilirs e k , n e d e n lin in g e rçek le şm esi k o n u su n d a a ç ık b ir sa n ıy a sa h ip o lu ru z . B ü ıü ıı n e d en lerin b il­ g isin i elde e tliğ im iz ta k d ird e ise, b ü ıü ıı n e d e n lile rin b ilg isin i eld e e tm iş o lu r u z .1614’ O n u n ned eni b ilm ey e ve n ed en selliğ e yü k led iğ i bu b ilg ik u -

6 1 2 ) Ilın R usd'ûn nedensellik ;ıııl:ıyışış la ilgili g en iş bir çö zü m le m e iein bkz. O nıer B ozkıırl, Ih ıı Rüsd'te Nedenselli/;, Ankara Ü niversitesi Sosyal Bilim ler E n stitü sü ,, y ıiksck lisans tezi. A n kara, 2 0 0 3 , s .31 vd. 6 1 3 ) lbn Rüşd, Kiidb es-SeınıVel-Tıibil. Rrsd'il llm Rüstl içinde. Ilayd arah at. 1 9 4 7 , s.7 6 1 4 ) Bkz. lbn R üşd. Ir h a ju t el-le/ırt/û l, C. II. s 5 9 8 - 5 9 9

202

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ram sal/ ep isıem olojik ö n e m i, "a k lı, n ed en leri b ilm e, m a n tık s a ­ n a tın ı da, n e d en lere dayalı ak ıl y ü rü tm e o la ra k ta n ım lam a sın d a ’’ da g ö rm ek olasıd ır. Bu yüzd en o n c a , n ed en leri ve ned ensel iliş­ kileri y ad sım ak , ak lı, m a n tık sa n a tın ı, bilgiyi vc h ik m e ti yad sı­ m ak an lam ın a g e lir.161” lb n R üşd v a rlık b ilim sel/ o n lo lo jik a n lam d a, ııcd en kavram ın a y ö n e ld iğ in d e , on u varolu ş sü re c in in od ağın a y e rle ştirir ve “O la ­ cak olan h e r şey in olu şu , n ed en in d en ö tü rü z o ru n lu d u r” d er.<616J Zira o n ca , teselsü lü n im k ân sızlığ ı g e reğ i'617’, n ed ensiz olan z o ­ ru n lu v arlık d ışın d a tüm m ü m k ü n v a rlık la r, var o lm a k ve v ar­ lık la rın ın sü rek liliğ in i sağ lam ak için b ir n ed en e m u h ta çtırla r.'6181 A risto teles gibi A y -ü slü ve A y -altı evren ay rım ın a y er veren Ibıı R üşd, F ârâb ı ve lb n S in a ’da g örd ü ğ ü m ü z “Bir'den b ir ç ık a r” ilk e sin i(61M) A risto tele sçi öğ retiy e Lers d üştüğü vc T an rıy ı keyfi o larak sın ırlad ığ ı g e rek çe siy le yad sısa ve o n la rın su d u r sü recin e e le ştirile r y ö n e lişe de, o lu şu b ir b ü tü n o la ra k ned ensel s ü ıc c e in ­ d irgem e d ü şü n cesin d e o n la rla o rta k la şır. Z ira o n ca da, A y-üslü evrend e b u lu n an ve d airesel h a re k e t eden akıl ve n efs sahibi.

6 1 5 ) Ilkz. lbn Rüşd. relıüfiU c l - l r h û f ü l , C .ll, s.5 7 0 , 5 7 3 , 6 3 3 . 6 1 6 ) lbn R üşd, T rlıû fü l e l-lrlııtju l, C. II, S.59H. 6 1 7 ) lbn Rüşd, (Vlıd/ıil d - tr/u l/û l, C .l, s .3 3 . 6 1 8 ) Bkz. lbn R üşd, T clıu jü l e l-le h â jü l, C .l, s . 2 l , 2 4 ; H üseyin San oğlu , Ilın Rüşd: F e ls e fe s i, s . l 7 2 v d .: B o zk ıııl. Ih ıı Ruşd’lr N e d e n s e llik , s .6 9 vd. 6 1 9 ) Ibıı Rüşd bu kabul için şu açık lam ay ı y ap m ak lad ır 'F ilıızo fla ı, so n u ç o larak , ilk ilkenin bir ıck olm ası gerek liğin i kabul etlikleri lıaldc, bu bir lek ilk ilke k o n u su n d a ku şku o n a y a çık tığ ın d a, bu ko n u d a ü ç ayrı yanıl verirler: O nlardan kim ileri, ço k lu ğ u n an cak ilk m added en ileri geldiğim belirtirler ki, bu g örü şle o lan lar A n aksagoras y andaşlarıd ır. K im ileri ise, ço k lu ğ u n a n c a k , âletlerin ç o k ­ luğun dan ileri geldiğini, kim ileri d e. bu ço k lu ğu n an cak Irm aktın aracılardan d o ğ duğun u ileri sü rerler. Bu so n g ö rü ş ü ileri sü ren lerd en ilki Lllalun dur ve bu g ö rü ş cıı d o y u ru cu o lan ıd ır. Ç u n k u bıınuıı dışında kalan öteki iki yanıl k o n u su n d a şöyle bir so ru o n a y a çık m ak lad ır: M addelerin ve âletlerin ço k lu ğu nereden g elm ek ted ir? Bu ö n cü lü , yanı Birden bir çık a r!' ö n cü lü n ü kabul e d e n ­ ler. o rlak bir g üçlü kle karşı k arşıy ad ırlat. O nların ço k lu ğu n birden çık m asın ın ned enini açık lam alaıı g erek ir. B un unla birlikle, bııgun yaygın bir biçim de ka­ bul edilen g ö rü ş, bıınuıı lam tersidir. Başka bir deyişle, ilk birden ilk olarak birbirinden farklı olan varlıklar çık m ıştır. O lıaldc yaşadığım ız çağ d a, bu çağda yaşayan kişilerle, sın an acak Iııı öııcııl ü zerin d e tan ışm ak g e re k ir.’' Ilııı Ruşd, i eh d jü l c l- T e h â /ü l s .2 0 8 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

203

z ıı n ite lik le r taşım ayan g ö k sel cisim le r, İslam d ü n yasın d a felsefi d ü şü n cey e etki eden S a b iîlik te dile g etirild iğ i g ib i, ik in ci d ere­ ced e k u tsal v arlık lard ır ve A y-allı evren d ek i dört u n su r ve dört u n su ru n n ite lik le rin d e n m eydana gelen o lu ş ve b o z u lu şta ik in cil neden d u ru m u n d ad ırla r.(620) G ö k sel c isim le r için , hem suret lıeın de y etk in liğ i sim g eley en d airesel h a re k e t, so n çö z ü m lem ed e , b ü ­ tü nü y le m addeden fark lı, b ü lü n ü y le soy u l b ir h arek et e ttirici il­ k ed en k ay n a k la n m a k ta d ır.1'’2" B u ilk e lb n R iişd'e g ö re, y er yer ilk h are k e t e tıir ic i, salt a k ıl, ilk ilk e, ilk fail, ilk n ed en , ned ensiz v arlık vb. ad larla an ıla n , tü m üyle ev ren in ve b ir b ü tü n h alin d e varlığınd a ilk e si, yani n e d en ler ned en i olan T a n rıd ır."’22' G ö k c i­ sim le rin in an ılan h a re k e tin i, T an rıy a y ö n e lik sevgi ve itaatlerine bağlayan tbn R üşd , b ir başka açıd an b a k ıld ığ ın d a , g ö k sel c isim ­ lerin k e n d ilerin e özgü h a rek etleri y apm ak için yaratıld ık larım s ö y le r.'62” lb n R üşd'e g ö re, A y-allı evrend e sü rek li b ir b içim d e cereyan ed en , o lu ş ve b o zu lu ş, g ö k cisim le rin in d airesel h a re k e liy le m ey­ dana geld iği için , bu h a rek etlerd en h erh an g i b irin in durm ası ya da a k sam ası, evren d e var olan tertip ve d ü z en in ak sam asın a yol açar. Bu açıd an o lu şla g ö zlem led iğ im iz, bu n ed ensel d üzen, o n ca , ev ren in tesadü fü n ü rü n ü o lm a d ığ ın ın , orada d ü zen in ve T an rısal inayetin b u lu n d u ğ u n u n a ç ık k a n ıtıd ır. Z ira on a g ö re ,, an ılan n ed en sel düzeni red d etm ek . T an rısal h ik m e ti red detm ek an lam ın a g e lm ek ted ir. Söz k o n u su an lay ışıy la, A y-üstü evren d e ilk ned en d en b aşla­ yarak ik in cil n ed en ler ara cılığ ıy la d ik ey b ir n ed en sel s ü tc ç k a ­ bul eden lb n R üşd , A y-altı evren d e, h em d ikey h em dc yatay n ed en sel sü reçte n söz ed er. O lu şla e tk ili o la n d ikey n ed en ler, ilk ned en ya da en uzak neden olan T a n rı ve ik in cil n ed en ya da u zak ned en olatt gök sel c isim lerin h a re k e tle ri ik en , A y-allı cv6 2 0 ) Ibıı Rûşıl, Teluifııl ct- h ’lıâjut. C .l, s .6 3 . 6 2 1 ) l b n R t i ş d , l 'e l ı n jü ı ı l - l i h t l j ı i l , C . l . ь 5 4 5 v d , , B k z

H ü s e y i n S a r ı o g l ı ı . I Im Kıısri.

F e ls e fe s i, s .5 1 . 6 2 2 ) Bkz. I luseyuı Sarıoglu . lbn Kııyl: F e ls e fe s i, s 17 2 6 2 3 ) l b ı ı U ûsd, lelıdjıil e t-T c h â Jü t. C l . s .2 0 9 vd : Bkz. H üseyin Sarınglıı. lbn Kıısd: F e ls e fe s i, s .5 2 .

204

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ren d e yatay o lara k işleyen n e d en sel s ü re ç n esn elerin ve v a rlık la ­ rın d oğ aların d an k a y n a k la n m a k la d ır. Bu açıd an lb n Rüşd'e g öre, A y-allı evren d e, d oğa, h arek et ve sü k û n u n ilk esid ir ve T a n rısa l k a y n a k lıd ır.'02'1’ A n cak bu bağ lam d a, g erek b asit g erek se b ileşik cisim lerd e m eyd ana gelen d eğ işim in n ed en i olan b iç im in , yani tab iatın on lara v erilm esin d e g ök sel e tk ile rin rolü o lm a k la b irlik ­ te, F ârâb î ve tbn S in a ’n ın sand ığı gibi b u , etk in akıl d eğild ir. Zira ona göre, b irleşik c isim le rin etk in n ed en in in doğrudan cism in ken d isi olm asa b ile, en azın d an cisim d e b u lu n an b ir şey olm ası g e re k m e k te d ir.'02'”

III.3.b. Dört Neden Öğretisi vc Neden Olma Tarzları A y-allı ev ren d ek i olu şu , A risto tele s g ib i, b ir şeyin g izillik ten ey lem sellig e çık ışı o la ra k g ören lb n R ü şd '020’, S arto ğ lu ’nuıı d eyişiyle, n e sn ele r açısın d a n ele ald ığınd a üç tür o lu ş ile. tabii, yapay ve rastlan ıılt olm ak üzere ü ç ayrı varolan sı m lın d an söz eder. O n ca tabii olarak var o la n la r -s ö z g e lim i, b itk i, hayvan vc in san lar- ile, yapay o la ra k var o la n la r, -sö z g elim i san d aly e, m asa vb.- arasın d ak i en tem el fa rk lılık , tabii o lan ların değişim ile h are k e t ve sü k û n u n ilk e sin i d oğru dan kendi ö zlerin d e taşı­ y or o lm a la rıd ır.'027’ İk in ci fa rk lılık , tabii ve yapay varolan ların olu şları b en z er n ed en e d ayan sa da, yapay şey lerin n ed en lerin in tab ii şey lerin n e d en lerin e g öre daha k olay a n la şılm a la rıd ır. T ıp ki K in d î g ib i, b ir nesne veya olay ın d oğru dan ned eni olm ad ığı hald e, b ir b ak ım a ned en sa y ıla ra k bazı yan e tk en le re de m eca ­ zi anlam d a ned en d en ild iğ in i kayd ed en lbn R üşd , y a k ın -u z a k , d og ru d an -d olay lı, tik e l-ıü m c l, b ile ş ik -b a s ıl, g iz il-ed iın scl gibi pek ço k n ed ensel h allerd en söz e d e r.'02" ’ T ü m bu ayrım lara rağ­ m en lbn R üşd ’e g ö re, o lu ş ve b o z u lu şu n d ört n ed en in in b u lu n ­ d uğu nu a ltın ı çiz m e k g erek ir. B u n la r, m ad d esel, b içim sel, etk in

6 2 4 ) Bkz. lbn R üşd, T eh û jü l ıl-T ı/ııl/ııl, C .l .s .1 8 2 vd. 6 2 5 ) Bkz. Isnıail Sarıoğlu , tbıı Rüşd: F e l s e f is i, s .5 6 . 6 2 6 ) Bkz lbn Rüşd, fclulfül c l-T e lıâ fu t , C .l, s. 124. 6 2 7 ) Bkz. lbn Rüşd. e s-S c ın â ' e t- T a lu l, s. 12 vd. 6 2 8 ) Bkz. İsmail Saııo g lu , lb n Kıişd: F e ls e fe s i, s .5 8 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD 2 0 5

ve erek sel n e d en lerd ir.Ih;y) lbn Rüşd'e g öre, m addesel n ed en , h e rh a n g i b ir cism in k e n ­ d isin d en o lu ştu ğ u şey e işa ret e tm e k le d ir. S ö z g e lim i, heykel a ç ı­ sın d an b ak ır, yüzü k a çısın d an b a k ıld ığ ın d a yüzü ğün yapıldığı gü m ü ş m ad d esel ned en o la ra k k a rşım ız a ç ık m a k ta d ır.'6101 O n ca doğa, m ad d e, d ayan ak , öğe, k o n u o larak da ad lan d ırılan m ad­ desel n ed en , hem n e sn ele rin d u y u lu r hem ed ilgin ve gizil hal­ de o lm a la rın ın hem de ço k lu ğ u n ilk e s id ir.1611’ O n a göre anılan n ed en lerd en d o lay ı, g ök sel c isim le rin , so y u t v a rlık ların ve yalın ilk e le rin m ad d esel n ed en in d en söz ed ilem ez. Zira o n lard a, ç o k ­ lu k, b ileşik lik ve g izillik y o k tu r, lb n Rüşd m ad d esel n ed enin iki ö n em li d u ru m u n d an sö z eder. Bu iki d u ru m u ele alan S arıog lıı şöyle d em ek ted ir: lbn Rüşd oluş ve bozuluşun sebebi olarak, m addenin iki larklı durum undan söz eder. Birinci d urum a göre, bazı var­ lıkların maddesi sadece üzerinden suretlerin (fo rm ) gelip gcçiigi dayanak (m evzu') konum undadır. M esela suyun ha­ vadan, havanın da sudan oluştuğu söy len irk en , kullanılan “-d an" (A rapça’da “m in ) ek i, düşünü rü m üze göre, “ dan so n ra" anlam ındadır. Burada sözü edilen maddi sebep d oğ­ rudan doğruya “hava" veya “su " değil, kendisi sahil kaldığı halde, ö n ce havanın su relin i üzerinde taşırken onu bu akıp, suyun su relin i kabul eden şeydir. Ö yle ki, lıu dayanakta bu­ lunm ak bakım ınd an, ııe su ne de hava su retinin bir önceliği vardır; aksine her iki surelin dayanağa olan nispeti eşittir. Yani hem suyun hem de havanın sureli dayanakta kuvve, ve istidat halinde m evcuttur. İkincisi ise, sıırel değişikliğe uğ­ rarken onu taşıyan m addenin de olduğu gibi kalm ayıp de­ ğişm esi durum udur. Hatta herhangi bir engel bulunm adığı sürece m addenin son yetkinliğe doğru sürekli bir değişim ve hareket halinde bulunduğunu belirlen lb n Riışd, bunu, cen in d e bulunan beslenm e gücünün canlılığ ı, canlılığın

6 2 9 ) Bkz Ibıı R üşd, T e h â jb t c l - l r h d j u t . C .II, *..63 3: İsmail Sarı o ğlu , lb n liu sıl: F else fesı. s .5 8 v d . ; . Ö m er liozkurl, lbn Kıısd’lr N e d e n s e llik , s.5 1 vd. 6 3 0 ) Bkz Ibıı Rıisd. I c h â / u l e l - T c b d f ü l . C l . s .2 4 2 ; ; İsmail Sarıoglıı. Ib ıı K u s d : F e l s e ­ f e s i,

s .5 8 .

6 3 1 ) Bkz. lbn R iışd, le lı d jü l e t- le h d ju t . C .l. s .4 1 7 .

206

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

da düşünm e gü cü nü (n u lk ) kabulü örneğiyle açıklar. O na göre çocuğun (sabi) adam olduğu söylendiğinde de maddi sebebin bu durum una işaret edilm iş olur.16’21

B içim sel n ed en , lb n R üşd 'ü n siste m in d e, m addede gizil o la ra k b u lu n an p o tan siy elin ey lem sel hale g elm esin e n ed en olan ilkeye işaıe ı e tm ek ted ir. B aşk a b ir d ey işle, A risıo teles’de old uğu g ib i, salt ed ilginliği ve gizilliği ifade eden m ad d enin b ir şey o lm a sı, ancak b içim sel ilk ey le söz k on u su d u r.*6351 lb n R üşd’e g öre, nasıl m addesel n ed en , d u y u lu r o lm a n ın , ed ilgin o lu şu n ve ço k lu ğ u n ilkesi ise, aynı şek ild e b içim sel ned en d e, a k led ilir, e tk in , b ir ve bütün o lm a n ın ilk esid ir. B u y ü zd en , bir şey in m ahiy eti, tözü o la ­ rak da ad lan d ırılan , v arolan ın b ir c in s ve tü re nispet ed ilm esin i sağlayan b içim sel n ed en , y e tk in lik vc ö n ce lik açısın d an m addesel ned end en ü stü n d ü r. B içim se l n ed en i, biri ak ıisal diğeri m addesel olm ak üzere ikiye ay ıran lb n R üşd, tek il varlıklard aki b içim le rin , maddi vc so n lu ; b u n la rın b ir tür so y u tlam ay la a k led ilm esi, tüm el kavram larına u laşılm asın ı sağlayan b içim lerin ise akli ve son su z old uğu nu sö y lem ek te d ir.16’4’ O , tıpkı A risto teles g ib i, b iç im le rin , n esn elerin eteğ in i de içerd iğ in e işaret etm ek led ir. lbn Rüşd, m addesel ned enle b içim sel nedenin b irleşm esiyle, onun özgün deyişiyle m addesel olanın g izlilik ten edim selliğe g eçi­ şiyle oluşu açıkladığı için , m adde ve b içim in birleşm e nedeni ön cin taşım aktadır. O n ca bu ned en , yani oluşu n gerçek leşm esin i sağla­ yan neden, bizi ctk iıı ned ene g ötü rm ek ted ir. N itekim lbn Rüşd, etkin ned eni, gizil halde b u lu n an bir şeyi eylem alanına g etiren , yokluktan varlığa çık a ra n , m adde ile biçim i birleştirerek, varoluşu sağlayan dışsal, harici b ir n ed en olarak tan ım lam aktad ır.'6’31 Etkin ned en sö z k o n u su old u ğ u n d a , uzak ve yakın e tk in n e­ den ay rım ın a b aşvuran lb n R üşd , b ir şeyin o lu şm asın ı sağlayan biçim ile bu olu şm ay ı m ey d ana g etiren y akın e tk in in g erek ıtır gerekse cin s b a k ım ın d a n aynı old u ğ u n u sö y lem ek led ir. O , tür

6 3 2 ) H. Sarıoğlu , lbn Kuşıl. I r ls r /r s i . s .59 6 3 3 ) Bkz. lbn Rüşd, T ch iljü t ct-T clıû fiU . C .l, s 4 1 7 . 6 3 4 ) Bkz. Ibıı Rüşd. T e h d jiıi rı-T c/ıd /ü l. C .l l .s .5 1 3 vd. 6 3 5 ) Bkz. lbn Rüşd, Tdui/ııl c l- ' lc h â jııı, C .l. s .1 7 6 - 1 7 7 .

KELAMİ VE FEISEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD 2 0 7

b ak ım ın d an b ir o lm a sın a , in san ın in sa n d a n , a lın da a lla n m ey­ d ana g e lm e sin i; c in s b a k ım ın d a n b ir o lm a sın a ise, k a lırın al ve e şek ten m eyd ana g elm esin i ö rn ek olarak g ö s te rir.1'’5''' O n u n bu s ö y le m i, yakın n ed en lerin tü r ve cin s a çısın d a n , ned en olun an şeyle aynı old uğu a n lam ın a g elm e k led ir. U zak e lk in ııcd cn e ge­ lin ce , lbn R ü şd 'c göre o, A y-aitı evren d ek i c isim le r a çısın d a n ele alın d ığ ın d a, gök sel cisim le r ve o n la rın da n ed en i, n ed en ler n e ­ deni olan T an rıd ır.*'’'71 B ir e lk in ned en olarak T a n rı, doğal ned en tü rü n d en olm ad ığ ı g ibi, bu evrend e g örd ü ğ ü m ü z seçm e gücü olan ve seçm e g ü cu b u lu n m ay an eLkin a n la m ın d a b ir e tk in dc d eğ ild ir. T e rsin e o , n ed en leri m eyd ana g e tiren , h er şeyi y o k lu k ­ tan varlığa çık a ra n ve b u n ları korud an v a rlık tır. O n u n bütün e y lem leri, bu evrend e g örd ü ğ ü m ü z e tk in le rd e n farklı olarak , en y etk in ve en şerefli ey lem d ir. O n u n e tk in liğ i, b ilg isin in bir s o n u c u o la ra k l<’İH’, o eylem i g e rek tire n h erh an g i b ir z o ru n lu lu k b u lu n m a k sız ın , kendi özü ve ö z ü n ü n d ışın d a h erh an g i b ir şey­ den dolayı d eğ il, tersin e y üceliği ve c ö m ertliğ in d e n ötürü d ü r. B una göre T a n rı, z o ru n lu o la ra k , irade ve seçm e g ü cü n e sahip o lan ların en üst d erece sin d e b ir irade ve seçm e g ü cü n e sa h ip tir, çü n k ü bu evrend e g örd ü ğ ü m ü z, irad e s a h ip le rin e ilişen ek sik lik on a ilişm ez .1 lb n Rüşd, yakın ve uzak ned en a y rım ıy la, m addeden b a şla ­ yıp, g ök sel n e sn ele re ve oradan da T an rıy a d o g ıu y ü k selen bir n ed en sel h iy erarşi k u rm ak tad ır. O na g ö re, ik in cil ned en leri d ış­ layarak. h er şcyiıı d oğrudan ned eni o la ra k T a n rıy ı g ö rm ek , d u ­ y u ların gösterd iğ i g erçeğ e uym am ak lad ır.*6401 B u açıd an doğal ve iradi etk in n ed en a y rım ın a 16411 d eğinen lb n R ü şd ’e g öre, doğal e tk in le r, s ıca k lığ ın sıca k lığ ı, soğ u ğ u n so ğ u k lu ğ u m eydana g e tir­ m esi ö rn eğ in d e old uğu g ib i, ö z lerin in z o ru n lu kıld ığı eylem leri 6 3 6 ) Bkz. Ibıı

R üşd, le ltd fitl ct-T c h ilfü t, C..1. s .2 4 î

6 3 7 ) Bkz. lbn

R üşd,le lıd fin r t - T f hafin, C .L s .2 4 3 - 2 4 4 .

6 .3 8 ) Tanrısal bilgi k o n u su n d a bk z. Yasin C eylan . "İslam F rlscle sin d e Allah'ın t.ıız iyatı Bilm e S o ru n u ". İn san B ilim in i D e r g is i, A n kara. 1 9 8 7 /1 . s .4 9 . 6 3 9 ) Bkz. Ibıı

R üşd, le lıd fiıl r t-'fc lu ijın . C .l. s 178

6 4 0 ) Bkz. lbn

R uşd.le h d fi ıl e l- Irliıl/ıiL C. II. s.63.3 vd.

6 4 1 ) Bkz. Ibıı R üşd. T elıü fiu e t - l e h û j u l , C .l. s .1 8 2

208

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

y erin e g e tirirle r ve bu e y lem leri y erin e g e tirirk e n de bilgiye ih ti­ yaç d uym azlar. İra d eli e tk in le r ise, b ilg iy e dayalı o la ra k , bir anda b ir ey lem i, başk a b ir anda da başka b ir ey lem i, halta b irb irin e zıt e y lem leri farklı zam an lard a m eyd ana g c ıirc b ilirlc rlc r. Bu açıd an doğal e tk in le rin e y lem leri sü rek li ik en , iradi e tk in le rin ey lem leri seçim e dayandığı için s ü r e k lilik arz e tm e z .,M,!' A caba g e re k doğal g e re k se irad i o lsu n , eLkin n e d en in e y le m ­ leri n ey e g ö re g e rç e k le şm e k le d ir? B u s o ru b iz i, lb n R ü şd ’üıı o lu şta ö n e m li b ir işlev y ü k le d iğ i, e re k se l n e d en e g ö tü rm e k le ­ dir. O n u n sis te m in d e e re k se l n ed en A ris to te le s ’le old u ğ u g ib i, h e rh an g i b ir o la y ın n iç in m ey d an a g e ld iğ i, e tk in in b elli b ir eylem i n için yap tığ ı so ru s u n u n y a n ıtın ı v e rm e k te d ir.(M1) lb n R üşd’e g ö re, h er şey in ereğ i olan ve h iç b ir e rek ile n ite le n m e ­ yen ilk e tk in n e d en , y an i T a n rı lıa riç , h e r şey in b ir ereği v ard ır. Bu e re k s e llik , o n u n , ev re n d e g ö z lem led iğ i tü m el e reğ in yan ı sıra , g e rek A y -ü slü g e rek se A y -altı ev re n d e h e r şe y in b ir e re ­ ğe y ö n e lik old u ğ u sö y le m in d e o rta y a ç ık a r. Z ira o n c a , ev re n d e g ö zle m le d iğ im iz d ü z e n i, b ir h ik m e t ve ereğ e d a y a n m a d a n 'a ç ık ­ lam ak o la n a k sız d ır. O şö y le d em ek te d ir:. Tüm evarım yoluyla, gökyü zünd e görülen her şeyin am aç­ lı bir hikm et ve am açlı b ir nedenden kaynaklandığı açıkça ortaya çık m ıştır. C an lı varlıklarda durum böyle olduğuna göre, g ö k cisim lcrin d e de d urum un böyle olm ası, gerçeğe daha uygundur.**4'1'

A risto teles’in “D oğa asla y ersiz ve g erek siz b ir şey y ap m az” s ö ­ züne g ö n d erm e yapan lb n R ü şd , b u d ü şü n cesin i şöyle te m e lle n ­ dirir: Şayet ev ren in d ü z en li işle y işin i sağlayan b elirli e re k le r o l­ m asaydı, d oğada m ey d ana g elen olay lar, ço ğ u n lu k la aynı tü rd en ve tek rarlan an o la y la r d eğ il, n ad iren ve tesadü fen o rtay a çık a n olaylar o lu rd u . O ysa o n c a , b ö y le si b ir varsayım , b a sil g ö z le m le ­ re ve d u yu ların b ild ird ik le rin e ay k ırıd ır. M u tlak g iz illik h a lin d e b u lu n an ilk m ad d en in , b iç im e b ü rü n erek y etk in liğ e u laşm asın ı, 6 4 2 ) Bkz. lbn R üşd, le lıd jit ı a - l d ı û j û t , C .1, s. 1 7 4 - 1 7 5 , C .t l .s .5 6 2 . 6 4 3 ) Bkz lbn R üşd . I'châjûl cl-'l clıâjül, C .1. s .1 7 7 , 2 4 3 . 6 4 4 ) lbn R üşd, Tclıdjiu cI-IcJıd / ıl(. C .l l. s .591

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD 2 0 9

o n u n ilk ereği sayan lbn R ü şd , b ö y le lik le erek ile b içim arasın d a­ ki ilişk iy e de d ik k a t çe k m e k le , b u n u n la b irlik te , b içim in d ışın d a da. e re k le rin old u ğu na işaret e tm e k te d ir. O n c a . m etafizik ilke olan etk in n cd e ıı, yani T a n rı h a riç, m ad d esel, b içim sel ve cık in ned en in üçü de belli açılard an erek se k sel ııcd cn e ta b id irle r."'1'” G azzâlî karşısınd a ned enin so n u cu n u zo ru n lu kıld ığ ım sa­ v u n an lbn R üşd, A risto teleste olduğu g ibi, sistem in d e şa n s ve rastlantıy a da yer v e rm ek ted ir.1646’ O n a g öre, rastlantı so n u cu ve k en d iliğ in d en m eydana geldiği d ü şü n ü len o lay lar, z o ru n lu lu k arz eden ve sık lık la karşılaşılan tü rd en, yani ku rala bağlı olaylar değil, n ad iren ortaya çık an ve o ld u k ça sey rek gerçek leşen olay­ lardır. Ş a n s ve rastlantı gibi nad iren g e rçek le şe n olayları, özsel değil, iiiııiisel e tk in ned en olarak g ören lb n R üşd, S a n o g lu ’m m d eyişiyle sö y lerse k , onları b eşin ci bir ned en o la ra k görm em ek te, doğrudan ve dolaylı o la ra k , d ört n ed en in iç in e so k am ad ıg ıım z bazı olayların b ir tur dolaylı e tk in seb ebi olarak görm ekted ir.*6471

III.3.C. lbn Rüşd: Nedensellik Sorunu Bağlamında Fârâbî vc lbn Sînâ’ya Yönelik Kimi Eleştiriler Evren e A ristotelesçi paradigm ayla bakan ve oluşta dört neden öğretisine m erkezi b ir yer veren lbn Rüşd, daha ö n ce de işaıcı e tli­ ğim iz gibi, İslam M cşşaileri içerisind e A ristoteles'e en sad ık d üşü­ nür olarak karşım ıza çık m ak tad ır. Bu ned ensiz değildir; zira lbıı Rüşd, A ristoteles'in yapıtlarına k ü çü k , o n a ve b üyük boy şerh ler yazm ış, on u n felsefesini özü m sem işi ir. O , Tchcıfüı el-Teli ü/ti / adlı yapılında ve A ristoteles’in yapıtlarına yazdığı şerlilerin d e. Fârâbî ve lbn Sîn â’ya, A ristotelesçi Felsefi anlayışım odağa alarak p ek çok eleşiiri yöneltir. F ah ri’ye bakılırsa, bu eleştirilerin yoğunlaştığı alanlar, A ristoteles’in P laton'u n idealar teorisin e yönelttiği eleşti­ rileri yanlış anlam a. A ristoteles’in öğ retisin e ters olarak sıtdürctı öğretiyi b en im sem e, varlık -m ah iy cl ayrım ı vc m ahiyetin m a n tık ­ sal açıdan varlıktan ö n ce geldiği, doğa kavram ına yü k len en a n ­ 6 4 5 ) Bkz. İsm ail Sarıoğlu , Ihn R iısd: F e ls e fe s i. s .6 1 -6 2 . 6 4 6 ) Bkz İsmail S an o ğ lu . IIm Rııy İ: F e ls e fe s i, s .6 3 vcl 6-17) Bkz. İsm ail Sarıoğlu . lb ıı Itıisd: F e ls e fe s i, s .6 3 - 6 4

210

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

lam , birin anlam ı ve d oğası, töz türleri ve ned ensellik soru n u gibi alanlarda y o ğ u n laşm ak lad ır.'’* 8’ Biz burad a, n ed en sellik so ru n u y ­ la ilgili olan iki an a soru n a d eğ in m ek le yelineegiz. a) Su d u r T e o ris in e Y ö n e lik E leştiriler: İbn R ü şd ’e g ö re , F â râ b î ve Ib n S in a ’n ın b en im se d iğ i su d û rcu te o ri b ü tü n ü y le A ris ıo te le s ç i ö ğ retiy e t e r s t i r . O n c a bu iki İslam filo z o fu , s u d û r te o ris in i A ris to te le s ’e iliş tirm e k le , o n u n b ü tü n ö ğ re tis in i ta h rif e tm iş le rd ir.1651” O n la rın ö ğ re tis in e göre ev ren , k u şa tıcı k ü red e n (m u h it) b a şla y ıp , Ay k ü re sin d e so n b u lan ve g ö k sel k ü re le ri h a re k e t e ttire n ayrık a k ılla r a r a c ılı­ ğıyla ilk v a rlık ta n su d u r e tm iştir. K e n d in d e ç o k lu k taşım ay an T a n rıd a n ç o k lu k e v re n i, ö z ü y le m û m k iin b a şk a sıy la z o ru n lu ay rık a k ılla r a ra cılığ ıy la m ey d an a g e lm işi ir.1651 ’ İbn R ü şd ’c g ö re , b u tü rd en b ir an lay ışa b a şv u ra ra k , b irlik te n ço k lu ğ u n m ey d a­ n a g e lişin i açık la m a y a ç a lışa n a n ıla n ö ğ re ti, hem A ris to te le s ’in a n lay ışın a te rs tir h em de cid d i m a n tık sa l h a ta la r içe rir. O n ca . en büyük h a ta, an ıla n ö ğ r e tin in , g ö rü n m e y e n e tk in i g ö rü n e n e tk in e b e n z e r b ir b içim d e k o n u m la n d ırm a s ın d a o rta y a ç ık a r. Z ira, o n c a , a n ıla n ö ğ re ti, tıp k ı d oğal n e sn ele rd e old u ğ u g ib i. T a n rın ın a n c a k tek b ir s o n u c u m ey d an a g e tire b ile c e ğ in i iddia ed er. O şö y le der: Ebû Nasr cl-F ârâb i ve İbn Sînâ gibi İslam lilo zo flan , gö­ rülm eyen âlem deki etkinin (fa il) görülen âlem deki etkine benzediği, bir tek etkind en ancak bir tek eser çık ab ilece­ ği ve herkese göre, llk ’in m utlak Bir olduğu konusundaki karşıtlarına uyd uklarından, O ’ııdan çokluğu n nasıl çıktığını açıklam akla gü çlü k çek m işlerd ir ve bu gü çlü k onları, İlk in günlük hareketi m eydana getiren varlık olm adığını söyle­ mek zorunda bırakm ıştır. G erçek le onlar, llk ’in basit bir varlık olup, O ’ndan en büyük gök küresinin hareket etti6 4 8 ) Bkz. M aıil F a h ri, İslımı F c l s r f r ı i l a r i h i , s .2 5 6 - 2 6 0 , 11. 7. Ulkeıı, /'ter fc I r/r/dııini T a rih i, s. 151 vık; O ya $ım şck -Y a *ar Aydınlı. "Ilın Rıışd’ün Ilın Sina'yı L lcşliri-

si\ s .2 8 5 -2 9 6 . 6 4 9 ) Bkz, Ilın Rıışd, TelUıJül ı'l-1 ı’lui/ııi C . 1, a .2 1 0 vd. 6 5 0 ) Bkz. M acıl F alıri, (sluııı T c h r f c s i Tıırihi, s . 2 5 6 6 5 t ) B k z . Ilın Ruşd, Tclutjtit c l-T ılu lJ ü l. CM, s .2 1 0 - 2 1 2 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜSD 2 1 1

ficisin in ve en büyük gök kü resin in hareket ettiricisind en de, en büyük gök küresinin ve bunun altında yer alan ikinci gök küresinin harekel ettiricisin in çıktığın ı söylem işlerdir; çünkü bu lıarekel e ııirici varlık, llk'in ve kendi özünün b i­ lincind e olan şeyden olu şm aktad ır.'“32'

lbn R ûşd’e göre, anılan an lay ış, on ların b en im sed ik leri ilkelere göre de y an lıştır; çü n k ü akıl eden ve akıl ed ilen şey, insan aklın d a aynı şey d ir ve bu durum ayrık a k ılla r için daha doğrudur. O n ca b ü tü n b u n lar, A risto teles'in görü şü n ü bağ lam am aktad ır; çü n k ü görü len evren d e, k en d isin d en b ir tek ey lem in çık tığ ı b ir tek e t­ k in in , an ca k ortak b ir ada sahip old u k ları için , ilk etk in in d u ru ­ m unda old uğu sö y len eb ilir. Zira g örü lm ey en evrend ek i ilk etkin m u tlak e tk in d ir, görü len evrend eki etk in ise, sın ırlı b ir etk in d ir. O n a g öre, m u tlak etk in d en a n ca k ın u lla k eylem çık a r, m u tlak eylem ise, ö z ellik le belli bir so n u ca ilişkin d eğ ild ir.1“31' Bu yüz­ d en , o n ca, A risto teles, insan aklı ile kavranan şey lerin , etk in in in m addeden soy u tlan m ış ve her şeyi kavrayan b ir akıl old uğu nu k anıtlam ay a yö n elm iştir. A risto teles'in g örü şü y le bakıld ığında, lb n R tışd ’e g ö re, so ru n a şu şek ild e y anıt v e rileb ilir: M addenin b içim le ve evrenin basit p arçalarının b irb iriy le b ağlan tılı o lm a ­ sı gibi, varlık lar, an ca k b irb iriy le bağlantıları dolayısıyla m ü m ­ kün olan n e sn ele r ve bu b ağ lan tıların so n u c u olarak varlıklarını elde ed erler. Bu d uru m d a, anılan bağlantıyı sağlayan, varlığı da sag lay an d ır.",H’ Ibıı Rüşd'e göre, h er bağlı olan n esn e, k e n d isin ­ de "b ir ” b u lu n m ası b ak ım ınd an bağlı old u ğ u n a ve on a bağlı ol­ m asını sağlayan “b ir ” a n ca k , k end isiy le b irlik te b ulunan ve özü d olayısıyla var olan “b ir”den çık tığ ın a g öre, b urad a tek ve özü d olayısıyla var olan bir “b ir"in bu lu nm ası ve bu ' b ir' iıı dc a n ­ cak özü d olayısıyla bir tek anlam verm esi zoru n lu d u r. O n ca bu b irlik , v arlık ların d oğalarına bağlı olarak ç e şitlilik gösterir. Tek tek varlıklara verilen bu b irlik ten , o n la rın varlıkları o n a y a çık a r ve b ü tü n b irlik le r, tıpkı tek tek sıcak olan varlıklard a bulunan 6321 lbn Rııs.ı.1, Tı’hıt/uf cıT ılııı/ ııı, s.210-21 1 t>53)Bkz. Ilın k ı ı ş d , (Vlnl/ıil cl-l'c/ırl/ıil, s . 2 1 1 6 5 4 ) lîkz. Ilın Kıışd. M ııi/ıiı cı- h-lıâjııl, s 21 I

212

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

sıcaklığın ateş olan ilk sıca k şeyden m eydana gelm esi ve ilk s ıc a k ­ lığa doğru yü k selm esi g ibi, ilk b irliğe yükselir/ 635’ Bu d ü şü n cey le A ristoteles’in d uyularla algılanan varlıkla, ak ılla kavranan varlığı b irleştird iğ in i söyleyen lb n R üşd , evrenin b ir olu p b ird en ç ık tığ ı­ n ı, bu b irin , b ir b ak ım d an b irliğ in , b ir başka bakım dan da, ç o k ­ luğun ned eni old uğu nu g ö sterm iştir. O n ca , A risto teles’in ortaya koyduğu bu h u su su , d aha ö n ce k im se söylem ed iği gibi, a n la şıl­ m ası zor olduğu için , ond an so n ra g elen lerin çoğu da bu h u su su kavrayam am ışlardır/650 lb n R üşd, sözü n ü şöyle sürdü rür: Durum böyle olu nca, kendisind en b ir tek kuvvetin çıktığı bir tek varlığın bulunduğu ve bu kuvvetle bütün varlıkların meydan geldiği açıkça ortaya çıkar. Bu varlıklar ço k o k lu k ­ larına göre, b ir olm ası bakım ınd an b ir’den çokluğu n var o l­ ması, ya da çokluğu n çıkm ası zorunludur/657’

lbn R ûşd'e g ö re, b u a n la y ış, F ârâb î ve lb n S in a ’n ın birden b ir ç ık a r an lay ışların d an b ü tü n ü y le farklıd ır; o n la r A risto ıeles’i a n ­ lam a k on u su n d a b ü y ü k b ir y anılgıya d ü şm ü şler ve bu k o n u d a k e sin k an ıta d ayan m am ışlard ır/ 6581 O n ca , b ird en b ir çık a r ilk e si­ ni Fârâbî ve lbn Sîn â gibi y o ru m la m a k , T a n rısa l k u d re tin in tabi­ atın ı yanlış a n lam ak ve on u n k u d re tin i keyfi olarak tek yaratm a tarzıyla sın ırla n d ırm a k a n la m ın a g elm ek ted ir/ 636’ b)

N ed en sellik S o ru n u n a İlişk in E le ştiriler:

lbn R üşd ’ün , Ibıı S ın â ’y ı, E ş ’arîlerin im kân m etafiziğ in i ö rtü k b ir biçim d e k ab u l etm e sin d e n dolayı e leştirm esi d aha da ilgi çekicid ir/ 660’ Z ira bu e le ştiri, G azzâlî’niıı aslın d a M eşşaî/A rislotelesçi filozofları e le ştirirk e n lb n S în â ’nın m etafizik a n lay ışın d an n asıl yararland ığını a çık ç a g ö ste rm e k led ir, lb n R ıışd ’e g öre, lb n S în â, aslın d a im k ân m etafiziğin i kab u l e tm e k le doğal n e d cııse l-

6 5 5 ) B iz. Ibıı Rüşd, T c h â fü t c t -'I c h â /ü l. s .2 ! 1. 6 5 6 ) B iz. Ibıı Rüşd, TrhüfıU a - T c h â J û t , s .2 1 1. 6 5 7 ) Ilın Rüşd, Tclui/üt e ı- T r h ö fiu , s . 2 1 1. 6 5 8 ) Biz. Ibıı Ruşd, T c h â ftil .•f-Tdıd/ııl, s .2 1 1 - 2 1 2 . 6 5 9 ) Biz. Palıri. /slıım F e ls e fe s i Tıırllıi, s .2 5 8 . 6 6 0 ) B iz. Ilın R üşd, T eh ü jü l e l- T c h c fü t , C.I, s . 7 1 , 3 0 9 ; Mai.il l'a lın , İ s la m F e ls e fe s i T arihi, s .2 5 8 .

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RÜŞD

213

lik b ağ ın ı in k â r e tm e k te d ir. O n ca İb n S în â , m ad d e tö zsel b iç im ­ leri alm aya h azır h a le g e ld iğ in d e , tö z se l b iç im le rin e tk in ak ıld an su d û ru y la ilg ili g ö rü şü n d e , a ç ık ç a , A y -altı e v re n d ek i b ü tü n g e r­ çe k e tk in liğ i v â h ib e s-su v e r d iy e n ite le d iğ i a ş k ın -fa il ilk e olan e tk in a k la isn a t e tm e k te d ir, ib n R ü şd 'e g ö re b ö y le si b ir b a k ış a ç ıs ı, m a d d en in ve m a d d ed ek i e tk in ilk e o la n d oğanın/ tab iatın oy n ad ığ ı ro lü b ü y ü k ö lçü d e ik in c ille ş tir m e k te ve m a d d ese l n e ­ d e n le ri e d ilg in k ılm a k ta d ır. (<’M> İb n R ü şd 'ü n b u b a ğ la m d a İbn S in a ’yı e le ş tir m e s in i A r is ıo ıc le s ç iliğ e b a ğ lılığ ıy la a ç ık la y a n O l­ k e n şö y le d e m e k te d ir: Nihayet İbn RCışd, m etafiziğin en esaslı m eselesinde yani m evcudatın m enşei hakkında İbn Sina’yı Lenkil etm ektedir. Bu hususta birbirinin tamamıyla zıttı iki kanaat görüyoruz. Biri eşyayı yaratışla, diğeri zuhur ile izah eder. Bazı m üte­ fekkirler, bu iki zil kanaati telife çalışm ışlardır ki, İbn Sînâ bunlardandır. O na göre fail (agent) sureti yaraıır ve onu ezeli olan bir maddeye verir. Büylece fail, (...) suretler veri­ cisidir. A risto’nun kanaatine göre ise, fail h içbir sureti yara­ tamaz. Ç ünkü yaratm ış olsaydı, adem den b ir şeyin çıkm ası lazım gelirdi. A risto’ya tam am ıyla sad ık olan ibn Rüşd’e göre de su reılerin yaratılm ış olduğunu ve b ir suret verici olduğunu kabul etm ek, yanlış bir telakkid ir, lbıı Rüşd, İbn Sina’yı, bilhassa kelam cılara lavizal yapm ak, felsefeyi k e ­ lam la telife çalışm akla ühaııı çim ekted ir.*'**'

Ö le yandan lbıı Rüşd’e g ö re, ibn Sina'nın n ed ensellik ta n ış ­ m asıyla ilişkili o lan , m utlak m ü m k ü n , özü yle m ü m k ü n b aşk a­ sıyla z o ru n lu ve özüyle zo ru n lu şek lind e o ria y a k oy d u ğu varlığa yön elik m eşh u r ayrım ı da y an lıştır.1**11 O n c a , b ir şey ya m ü m k ü n ya da z o ru n lu d u r. Bu y ü zd en , “özü yle m ü m k ü n b aşk asıyla z o ­ ru n lu kaLcgorisi”, kendi içinde m an tık sal tıkarak çe lişik tir; ç ü n ­ kü bu m ü m k ü n ü n tabiatın ın d eğ işm iş o ld u ğ u n u ifade e tm e k le , m ü m k ü n ü m ü m k ü n o lm ak tan ç ık a rm a k ta d ır.lW’+> Bu y old an h a ­ fifti ) Bkz Ilın Rıışd. I rjslr md lıa'tl ıT-lul>i'u, C .lll. Beyrul, IÖ38, s. 1486. 6 6 2 ) M. Z. Ülken, 7'ılık T ı'Jr k lıiııu lu ı î l ı i , s . 1 5 2 - 1 5 4 .

Türk 7Y/eirkti n i Tariki, s . 1 5 2 . Tchâjûı <-(-Tckd/ıif, C .l, s . 3 1 0 - 3 1 1 , tim Rıişd, Trfslı ınd krı'ıf

6 6 3 ) likz. II. Z. Ülken, 6 6 4 ) Bkz. İbn Kiişd,

rt-

214

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

rek et e d erek ev ren in m ü m k ü n old u ğ u n u n k alın la n a m a y a ca ğ ın ı söyleyen İbn R üşd , “b izim özel b ir v a rlık la so n b u la n , doğal ya da d o g aü siü n e d en ler silsilesi k ab u l elliğ im iz d e , b öylesi b ir varlık a rıık m ü m k ü n d eğil, z o n ın lu v arlık o la c a k tır” d c m e k ıe d ir.(M,5) O n ca İb n S în â ’n ın yaptığı an ılan a y rım , “V ar olan ı var olm ası d o ­ layısıyla için e alan b ir ayrım d e ğ ild ir."
İbn R ü şd ’e g ö re , îb n S în â ’n ııı h em m ü m k ü n h cııı de ezeli olan ev ren a n la y ışı, a n ıla n ta k sim iy le y ak ın d an iliş k ilid ir. O n ca a n ıla n an lay ış a ç ık b ir b iç im d e y a n lıştır; z ira im k â n , gizil olan şey in y ü k le m id ir. O şey ey le m se l old u ğ u n d a im k â n h a lin d e de­ ğil a rtık z o r u n lu d u r .1668’ A y rıca o n ca , A ris to te le s ’in de işaret e l­ liği g ib i, e zeli v a rlık la rd a , im k â n z o ru n lu lu k la a y n ıd ır. Ç ü n k ü ezeli o larak m ü m k ü n o la n ş e y in , o n u n ezeli o la ra k im k â n sız old u ğu k ab u l e d ilm e d ik ç e , e z e li o la ra k v a ro lm a sı g e rek ir.*6oU’

III.3 .d. Nedensellik Sorunu Bağlamında Gazzâlî’yc Yönelik Eleştiriler İbn R ü şd ’ü n , n e d en se llik so ru n u bağlam ınd a G azzâlî ve on u n şah sın d a E ş’a rîlere y ö n elttiğ i e le ş tirile r,16701 F ârâb î ve İbn S în â ’ya Tabi'a, C .II1, s .1 9 3 2 vd. 6 6 5 ) Bkz. 11. Z. Ü lk en , T ü rlı T e fe k k ü r ü T a r ih i, s . 15 2 . 6 6 6 ) B kz.İbn R uşd, T ch û fü l et-TchûJüı, s .3 1 4 . 6 6 7 ) İbn R üşd, Tefsir m a b a 'd el-T ab i'a. s .1 6 3 2 . 6 6 8 ) Bkz. İbn R üşd, T eh ü jü l c t - l r h ü fü t, s .3 1 3 vd. 6 6 9 ) Bkz, M acit F a h ri. İslam F e ls e fe s i T a r ih i, s .2 5 8 . 6 7 0 ) Burada ele aldığım ız clcşliri aslın d a, buradaki gibi doğru dan o lm am ak la birlik­ le, hem d o k to ra tezim izde. Iıeın de İslam Düşüm e Geleneğimle Diıı- F e ls e fe ve Bi­ lim adlı yapılım ızda belli (ilçülerde yer alm ak lad ır. Krş. tlaşaıı A ydın, G azzetli. F e ls e fe s i ve İsla m M o d e n ıiz m in e E t k ile r i, s .2 2 5 vd.: Ilasaıı A ydın , İslam Düşünce Geleneğinde D iıı-FeIs e fe ve Bilim , s 1 0 5 -1 1 6 .

KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLÎ VE İBN RUŞD 2 1 5

yö n elttiğ i e le ştirile rle k a şıla ştırıld ığ ın d a daha k e sk in ve daha k a tıd ır. Z ira o n ca , E ş'a rîlerin , bu arada da Gazzâl'ı’n in b irtak ım d in sel kaygılarla n ed en sel z o ru n lu lu ğ u ve n e sn e le rin la b ia tla n m /doğalarını in k â r e tm e si, ne d ine n e de felsefi d ü şü n cey e uy­ gun d ü şm e k te d ir.'“711 O , G a zzâlî’nin filo zofların d ü şü n celerin i çü rü tm ek için kalem e aldığı T ch â fü t el-Feiûsi/e’yc k arşı yazdığı T eh â fü l ct-T ehâjü L adlı y ap ıtın ın tab iat b ö lü m ü n d e, T a sİ el-M a h â l ve e l - K e ş f adlı y a p ıtla rın ın çe şitli b ö lü m lerin d e k o n u y u eleştirel b ir y ö n tem le ird eler. lb n R ü şd , ö n ce lik le A risto teles'e d ay anarak ned ensel z o ru n ­ luluğu ve n esn elerin d oğ aların ın y a d sın m a sın ın b ir lü r safsata old u ğ u n u , b u n u n n e d en -so n u ç ilişk isin in y ad sın m ası an lam ın a geld iğ in i, b öy lesi b ir y ola başvuran k işin in ya g ö n lü n d e olanı d iliyle yadsıdığı ya da safsataya dayalı b ir k u şk u n u n peşind e old u ğ u n u b e lirü r'072’ ve ard ınd an söz k o n u su in k â rın d oğ u rd u ­ ğu so ru n la rı ele alır. O n ca , d uyu larla alg ılan an ilişk iler gerçek ilişk ile rd ir'“7” ve K ind î, F ârâb î ve lb n S în â ’m n da b elirttiğ i g ibi, bilgi ile n e d e n -so n u ç ilişkisi arasın d a sık ı b ir bağ v a rd ır.167'11 Bu ned en le doğal n ed en selliğ in in k â rın ın , v a rlık b ilim sel/ o n io lo jik , b ilg ik u ram sal/ ep istcm o lo jik ve d in felsefesi a çısın d a n p ek ç o k o lu m su z so n u cu vardır. 1.

lbn R ü şd ’e g ö re, G azzâli'n in yaptığı g ib i, n e sn ele r a rasın d a­

ki doğal ilişk ileri yan y a n a lık ve b irlik te lik ilişk isi olarak görüp, n ed en sel z o ru n lu lu ğ u , b ir d iğer d ey işle, n e d en in so n u c u ü z erin ­ de etk ili o ld u ğ u n u ve n e sn ele rin özsel d oğ asın ın b u lu n d u ğ u n u yad sım ak ve evren d ek i ııım doğal sü reçleri T a n rısa l âd ete b a ğ la ­ m ak. v arlık b ilim sel açıd an şu o lu m su z s o n u çla ra yol açar: a)

N esn elerin türsel ö z e llik le ri y ad sın m ış o lu r. C ö n k ü n esn e­

ler d oğaları g ereği, in san lar ise ncfsleri gereği b ir eylem d e b u lu ­ nu r. B u n la r re d d e d ilin ce, doğal o la ra k h er ey lem in biz ö zn esin in

6 7 1 ) l)kz.

Ilın R ü ş ıl, Tılıd/iil el Tı lıd/ııl C..11, s.6 3 1 -6 5 8 .

6 7 2 ) B kz.

lb n R u şd , I c l ı â j ü l ı'l-Tr/ıd/ııt, C..1I, s.631.

6 7 3 ) B kz.

lb n Kuşet, TıTıûJfıt e ı-h 'h â jıiı. C..I. s.6.31.

6 7 -0 Ukz.

Ib ıı R ü şd . Kild/ı (■s-Srııı« 'ı l-'lıı/)iî. s.7; Ib ıı R ü şd , îı'lırt/ıil el lıîııl/ııl (..II,

s 5 9 8 -5 9 9 .

216

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

b u lu n d u ğ u söy len em ez.*673' b)

N esn elerin sabit, g erçek liğ i ortad an k alk m ış o lu r. G ö rd ü ­

ğü m ü z n e sn ele rin g e rçek o ld u ğ u n u sö y ley em ez hale geliriz. İb n R ü şd , b u ik i h u su s u n a lü m ç iz e re k şö y le d er: Bunu yadsıyan kim senin, h er eylem in, m utlaka bir öznesi bulunduğunu kabul etm esi olası değildir. ( . . . ) N esnelerin tek lek, her varlığa özgü eylem leri gerektirdiği ve nesnele­ rin ö zlerin in , adlarının ve n iteliklerin in bulunduğu kendi­ liğinden bilinm ekled ir. Eğer lek lek lıer varlığın, kendine özgü eylem i bulunm asaydı, ken d ine özgü b ir dogası/tabiaıı olm azdı. Kendine özgü b ir doğası/tabiaıı olm ayınca da, kendine özgü ne b ir adı ne de bir tanım ı bu lu nu r ve dolayı­ sıyla, bülûn nesneler bir ı.ck şey olabileceği gibi, bir lek şey olm ayabilirdi de. ( . . . ) Var olanın doğası/tabiatı kald ırıldı­ ğında, yo k lu k gerek m ek led ir.(67l°

2.

ibn R üşd’e g ö re, n e d en lerin so n u çla rı ü zerin d e e tk ile ri­

n in b u lu n d u ğ u n u n y ad sın m a sı, b ilg ik u ram sal açıd an b ilg in in in k â rın ı da g erek tirm ek te d ir. Ç ü n k ü d aha ö n ce de d eğ in d iğ im iz gibi o n c a , bilgi ile n e d e n se llik arasın d a sık ı b ir tlişk i b u lu n m a k ­ lad ır. T ıp k ı ArisLoteles g ib i, İb n R üşd 'e göre b iz , a n ca k n ed en leri b ilin e n şey leri b ileb iliriz . Bu n e d en le G a zzâlî’ııin , gözü nd e perde olan d oğu ştan k ö rü n , gün d ü z g özü n d en p erd en in kalk m asıy la re n k leri g ö rm esin in n e d en in i, gözü n a çılm asın a b a ğ lay acağ ı­ nı ileri sü ren örn eğ i g erçeğ i y a n sıtm a m a k ta d ır. Ç ü n k ü burada m eyd ana gelen bilgi d eğ il, sa n ıd ır. B ilgi için g e rçe k n e d en lerin b ilin m esi g erek ir. O , şö y le der: O nların (k c la m c ıla ı). bu dünyada etk in leri (failleri) algılan­ mayan birtakım eserler bulunduğu için , birbirlerini etk ile­ d ik leri algılanan eıkin ned enler konusunda, böyle bir ku ş­ kuya düşm eleri doğru değildir. N edenleri algılanm ayanlar, yanltzca ned enlerinin bulunduğunun algılanm am asından ötü rü , bilinm em ekle ve araştırılm aları gerekm ekled ir. Ne­ d en lerinin bulunduğu algılanam ayan nesneler, dogat olarak

6 7 5 ) Bkz. İbn Rüşd, T c h a /u l e l-T c h û fııl, C.II, s.6.32. 6 7 6 ) lbıı Rüşd, T chû ju l r(-7 W ıü /ü l,C .Il.s .6 3 1 -6 3 2 .

KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD 2 1 7

b ilin m iy or ve araştırılm aları gerekiyorsa, bu durum da bilin ­ m eyenler dışında kalan nesnelerin ned enleri zoru nlu olarak duyularla kavranıyor dem ektir. Böyle bir şey ise, ken dili­ ğinden b ilin en le, bilinm eyen arasında bir ayrım yapmayan kim senin işidir. D olayısıyla G azzâli’nin bu bölüm de ileri sürdüğü hususlar safsataya dayalı b ir yanıltm acadır/6771

3. lbn R ü ştl'c g öre, n ed en in so n u c u ü zerin d e etk ili o ld u ğ u ­ n u n y ad sın m ası, b ilg in in red dini g e rek tire ce ğ i g ib i, n ed en leri b ilm em ize yarayan ak lın ve m an tığın da red d ini g e rek tirir. Bu b ağlam d a o , şöyle d em ek ted ir: A kıl, varlıkların nedenleriyle b irlik le kavranm asından baş­ ka bir şey değildir. ( . . . ) O hakle, nedenleri yadsıyan kişi, aklı yadsım ış olur. M antık sanatı, ned enlerin ve son u çla­ rın bulunduğunu ve bu son uçları b ilm en in , an cak onların ned enlerini bilm ekle yetkin liğe ulaşabileceğini ortaya koy­ m akladır. Bu şeyleri reddetm ek, bilgiyi geçersiz kılm ak ve reddetm ektir; çü n k ü bu, gerçek bilgiyle bilebilen herhangi bir şeyin bulunam ayacağı, bulunsa bile, böyle bir şeyin sa­ nıya dayalı bir şey olacağı, ne bir kan ıtın ne de bir tanım ın bulunacağı ve tanım ları oluştu ran özünlu yüklem katego­ rilerin in ortadan kalkacağı anlam ına gelir. Z oru nlu hiçbir bilginin bulunm ad ığını kabul eden kim sen in , bu sözünün zoru nlu olm adığını bilm esi gerekir/678’

lb n R üşd, n e d en -so n u ç ilişkisin i yan yanalığa indirgeyip yad sı­ d ığı, b u n u n da bilgiyi olursu z kıld ığını d üşü ndü ğü için Gazzâlî'yi ve on u n gibi d ü şü n en leri, sofistlere b en z eterek şöyle der: Biz kelam sanatında uzm anlaşm ış olan bir kim senin şartla şartlı, şeyle tanım ı, şeyle nedeni ve şeyle kanıtı arasında yer alan zorunluluğu reddetm ek yoluna başvurduğunu gör­ m ekleyiz. Butun bunlar, ancak sofistin görüşleri arasında yer alabilir ve hiçb ir anlam ı yoktur/67“1

4. E ğ er, n e d en -so n u ç ilişkisi G a z z â li'n in dediği gibi sad ece

6 7 7 ) Ilın Rüşd, T chtı/ü l e l - l c h d f ü l . C .ll. s.631. 6 7 8 ) Bkz. Ilıtı Rtısd. M ul/ıil trı-Tcfırt/fif, C .ll. s .6 3 3 -6 3 4 . 6 7 9 ) Bkz. Ilın Rıışd, h ' lıâ ja l cl-Tc/kI/iİi, C .ll, s.631 ve 6 5 8 .

218

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

b ir yan yan alık ilişk isi ise, n e sn ele rin zoru n lu so n u ç la r d oğu ran b ir doğaları/tabiatları b u lu n m u y o rsa , bu d u ru m d a, ev ren in var­ lığın d an ve d eğişm ez b ir evren sel d ü zend en nasıl söz ed eceğ iz? D aha ö n ce d eğin d iğ im iz gibi G azzâlî, bu so ru n u aşm ak için , ö n ­ cü sü E ş'arîler g ib i, T a n rısa l âd et k a v ram laşıırm asm a b a şv u rm a k ­ tadır. Â det kav ram ı, G azzâlî’nin siste m in d e, tıpkı B â k illâ n î ve C iıv ey n î’de old u ğu g ibi, T a n rın ın sa ltık irade vc k u d re tin e dayalı an lık yaratm asın ı im le m e k te d ir ve evren in ve evrend e g ö z lem le­ d iğim iz d ü zen in v arlık n ed en i o larak k arşım ıza çık m a k la d ır, ibn R üşd , G azzâlî'n in âd et kavram ın a da karşı çık m a k ta d ır. O n ca âd et, tıpkı A risto tele s’in tan ım lam asın d a old uğu gibi ço ğ u n lu k la yapılan ( a l e ’l- e k s c r ) b ir ey lem i ifade ed er ve ü ç an lam d a a n la şı­ lab ilir. O n ca bu âd eı, a) T a n rın ın n e sn ele rin d ü z en in i b e lirle y e n âd eti, b ) N esn elerin bu o lağ an d ü zen e uygun âd eti, c ) Bizim n esn eler h ak k ın d a yargıda bulun m a âd etim iz olabilir. A caba, âd et terim i T a n rıy a iliş tirile b ilir m i? İbn R üşd ’e g ö re, âd et k a v ra m ı. T an rıy a iliştiıile m e z ; ç ü n k ü âd et, ey lem in s ık s ık y in ele n m e siy le k a z a n ıla n b ir y eten eğ i ifade eder. N e sn elerin âd eti de o la m a z ; nefs sa h ib i olm ay an lard a UıbialAloğa vardır ve e y lem in i z o ru n lu lu k la m eyd ana g e tirirle r. K u ş­ kusu z, b izim n e sn ele r h a k k ın d a yargıd a b u lu n m a âd etim izd en söz e d ileb ilir; çü n k ü bu y e te n e k bizd e vardır. § u halde âd et, so n ra d a n k azan ılm ay ı ifade ettiği iç in T a n rıy a ilişLirilem cz.*680’ Kaldı k i, G azzâlı’ye g ö re, âd et k e sin tiy e u ğ ram a­ yan, lıep sü rek liliğ i olan b ir h u su s da d eğild ir. İbn R üşd ’e g öre, G azzâlî’n in T an rısal âd eti b o zm asın ı m u cize gibi olağand ışı d u ­ ru m larla sın ırla m a sı da, b ir an lam ifade etm e m e k ted ir; zira o. T a n rın ın , ak len olası olan her şeyi y a p a b ileceğ in i, evren m ü lk ü old uğu için orada dilediği g ib i, h iç b ir zoru n lu lu ğ a d ayanm ad an , h iç b ir am aç ve e rek g ü lm ed en h a re k e t ed eb ileceğ in i s ö y le m e k le ­ dir. Bu d u ru m d a, o n u n h e rh a n g i b ir şey i m eyd ana g etirm esin d e uyacağı zo ru n lu b ir ilk e ya da kural yok d em ek tir.*681 Bu k o ­

6 8 0 ) Bkz. İbn Rüşd, TıT ıâfiıl cl-T elıd JiU . C l l , s .6 14-635. 6 8 1 ) Bkz. İbn Rüşıl, T c h d jü l c t-'lelu ıfü t, C .II,.s6 4 3 .

KELAMİ VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE IBN RÜŞD 2 1 9

şu llard a ev ren d e b ir d ü zen in b u lu n d u ğ u n u . T a n rısa l e y lem lerin d ü zen li o ld u ğ u n u nasıl sö y len e b iliriz ? 5.

lb n R ü şd ’e g ö re, G az z âlı’nin sav u n d u ğ u gib i, dış d ünyad a,

ıc k ö z n e T a n rı ve T a n rısa l n ilc lik le rin âd et u y a rın ca b ir y a n sı­ m ası ise , b u d u ru m d a ev ren d en h a re k e tle T a n rın ın varlığ ın a vc n ite lik le rin e k a n ıt g e tirm ek de o la n a k sız la şm a k la d ır.1682’ Ç ü n k ü , o n c a , eğ er b u d ünyad a s o n u c u ü zerin d e cLkili e y le m ler y ok sa, y an i, so n u cu n u var k ılan b ir n ed en d en sö z ed ilem iy o rsa , T a n rı­ n ın ev ren in ned en i old u ğ u s ö y le m in in ne a n lam ı kalm ak tad ır? Ö te y an d an T a n rıy a iliştirilen n ite lik le r, in san sal n ilc llik le ı in aşk ın la ştırılm ış b ir b içim i old u ğ u n d an , in sa n ın n ite lik le rin i o lu m su zlay arak . T an rısa l n ite lik le r k o n u su n d a k o n u şm a k da o la n a k ­ sız la şm a k ta d ır. Z o ru n lu n e d e n -so n u ç ilişk isin in olm ad ığı bir y e ıd e , h içb ir şey T a n rı ve n ite lik le ri için z o ru n lu o la ra k neden say ılam az. G azzâ lî’n in , lıu d ü s (y a ra ıılm ış ltk = ö n c e lilik ) k a n ıtın a d ayanarak “H er ö n c e lin in ö n c e li o lu şu n u n b ir n ed en i v ard ır”(68,’ ö n cü lü n d e n h a re k e tle , “T a n rı v a rd ır” so n u c u n a u laşm ay a ç a lış ­ m ası, n ed en sel ilişkiy i y ad sım ası y ü z ü n d en , siste m se l b ir çe liş­ kiye n ed en o lm ak ta d ır. Bu ç e liş k i, G a z z â lî'n in doğal ned en selliğ i yad sıd ığı, am a T a n rısa l d ü zlem d e iradi n e d en selliğ i onaylad ığı savıyla da aşılam az; zira g ö rü n ü r n e d en lerin yad sın dığı b ir d u ­ ru m d a, g ö rü n m ez n ed en d en sö z e tm e n in n e an lam ı k a lm a k ta ­ dır? lb n R ü şd , G az z â lî’n in an ılan tu tu m u n u n . T a n rısa l h ik m eti yad sım ak a n la m ın a g eld iğ ini b elirterek şö y le der: Kısaca, neden-sonuç ilkesini ortadan kaldıracak olursak, geriye rastlanlısalltgı; yani burada, bir yaratıcının olm adı­ ğını, bu evrende meydana gelen her şeyin, sadece maddesel nedenlerden meydana geldiğini iddia edenleri yadsımaya yarayan bir şey kalmaz. Çünkü “Olası olan iki şeyden biri, özgür lıir özneden çok , rastlantıya dayanır" diye açıklam ak daha doğrudur. ( . . . ) Nedensiz ve illolsiz olan şey rastlantı­ saldır; zira biz bu türden birçok olay gözlem lem ek leyiz/68”

6 8 2 ) Bkz. lbn Ruşd, rl-Krs/ «ıı Minlniti'l-fctlillr, Fc/sc/c-Pin İlişkileri R inde. I hız sulcyııuııı Uludağ. Dergah Yayınlan 1985. s .2 9 1 -2 9 2 . 6 8 3 ) Bkz. G azzâli.el-lk lisîiıl s .2 4 ; Gazzâll, llıvtl. ( - 1. s.99. 6 8 4 ) Bkz. lbn Rüşd, rl-K rs/, s .2 9 3 vr 2 9 7 .

220

6.

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ibn R üşd ’e g ö re, G azzâlî, T a n rın ın ak len im kân sız olm ayan

h e r d iled iğ in i y ap acağ ın ı, d iled iğ in i y aratacağ ın ı sö y lem ek led ir. O n u n ne d ilem esi ne de yaratm ası b ir a m a ç ya da erek ta ra fın ­ dan g ü d ü len m iştir.*683’ O n u n ey le m lerin in tek ilk e si, ak len ç e ­ liş ik olan şey i y ap m a m a k tır. O , her n c k ad ar, T a n rın ın â d e liııi, olağan ü stü zam anlard a b o z a ca ğ ım sö y lese de, lbıı R üşd ’e g öre, bu , o n u n ilk eli b ir v a rlık old u ğ u a n la m ın a g elm ez; zira on u n irad esin in b e lirle n m iş b ir y o lu b u lu n m am ak tad ır.*686’ N ed cn so n u ç arasın d ak i ilişk iy i tan ım ad ığ ın a g öre, o, ü lk esin i h erh an g i b ir ilk e ya da g elen eğ e d ayanm ad an keyfi b ir b içim d e y ö n e len zalim b ir su lta n a b en z er. O , h iç b ir k u rala uym adığı iç in , o n u n ey lem lerin i k e stirm e n in b ir yolu da b u lu n m am aktad ır.*687’ lb ıı Rüşd bu b ağlam d a şöyle der: Biz, böyle bir c ık in i (fâ 'il), ülkesind e bir benzeri daha bu­ lunm ayan, yü ksek güce sahip, başvuracağı ya da uyacağı h içbir yasa ve gelenek de bulunm ayan zâlim bir hüküm dar gibi, varlıkları zorbalıkla yön eten biri olarak d üşünm ek­ teyiz. A slında bu hü kü m d arın eylem lerinin doğal o larak' bilinm em esi gerekir. Eğer ondan bir cyleııi ortaya çıkarsa, bu eylem in, her an iç in varlığının sü rek li olm ası da doğal olarak bilinem ez.*688’

İbn R üşd ’e g ö re, bu d u ru m , on a in a n a n ın , on a güven d u y m a­ sın a da e n g eld ir; zira, on a g ü v en ip ibad et e ls e b ile, on u ö d ü llen d irm ey eb ilir; hatta ceza da v ereb ilir. B ıına k a rşılık kâfiri c e n n e ­ tin e koyu p o n u ö d ü llen d ire b ilir; çü n k ü o , dilediğini yapar ve y ap tık larınd an d olayı da sorg u lan am az. A yrıca o. h er şey in n e ­ deni old uğu için , tüm k ö tü lü k le rin d c n ed en id ir. İnsan ey lem leri dalıil her şey o n u n takd iri ve d ilem esiy le m eydana gelm ek ted ir. Z ira n e sn ele r d ü n y asın d a m eyd ana gelen h er şey o n u n d ilem esi ve y aratm asın ın b ir so n u cu d u r. *68‘”

6 8 5 ) Bkz. Gazzâlî, cl-lkıisû d, s. 163 v d ; Gazzâlî, Trlııi/îıl,s.56 vd., Gazzâlî, M rtlıir, s.1 6 7 . 6 8 6 ) Bkz. Um Rüşd, I c h â ju ı c l-'lc lu ljü l, C .U ,s .6 4 3 . 6 8 7 ) Bkz. lbıı Rüşd, Tclulfü t c ı-T c lu ıJû t. C I I , > 6 4 3 . 6 8 8 ) Ilın Rüşd, Tflul/ııl ı'l-'lch û jü l. O l . s.6 4 3 . 6 8 9 ) Eşarilerin vc biiyCık ülçude o geleneği izleyen Gazzali'nııı ilkesiz Taun anlayışlarının

KELAMI VE FELSEFİ GELENEĞİN ÇATIŞMASI: GAZZÂLİ VE İBN RÜŞD

7.

221

Ilın R ü şd ’e g öre, G azzâlî’n in İslam filo z o fla rın ın doğal n e s­

n e le re tabiatları/doğaları gereği ö zü n lü n ite lik le r ve ey lem ler y ü k lem eleri ve n ed ensel ilişk in in zo ru n lu o ld u ğ u n u sa v u n m a ­ ları y ü zü n d en , m u cizeyi a çık la y a m a d ık la rı veya açık lay am ay a­ cak ları söylem i de k ab u l e d ilem e z .16601 Ç ü n k ü filo zo flar, dinin k o n u su old uğu için bu so ru n la ilg ile n m e m işle rd ir. Ö le yandan b ir filo z o f olarak lb n S în â , doğal y asalar çe rçe v e si içerisin d e k a ­ larak , pey g am b ere özgü a y rıca lık lı n ite lik le re ve A y-üstü evren in A y-altı evren d eki m ad d eler ü zerin d ek i b içim v erici e tk isin e da­ yan arak , h ay a lg ü cü , ak li ve e y lem scl n cîs yetisi d üzeyin d e m u ­ cizeyi açık la m ay a ça lışm ıştır."’61’ A n cak lbn S în â h er ııc kadar m u cizey i açık lam ay a çalışsa da, lbn R üşd ’e g ö re, m u cize olgusu felsefen in d eğ il, d in in k o n u su d u r, o yüzden b u n u d in e b ırak m ak g erek ir. Z aten o n ca , filo zofların b ilg eleri de öyle yap m ışlard ır, lb n R ü şd , bu bağlam d a, G azzâlî'yi e le ştirere k şöy le der: Hz. İbrahim 'in m ucizesine karşı Gazzâlî'nin filozoflara ıııal ettiği iıiraz, M üslütnanlar arasında zındıklardan başkası ta­ rafından yapılm am ıştır. Çünkü filozofların bilgeleri, şeriatın ilkeleri üzerinde tartışmayı caiz görm em işlerdir. O nlara göre bu yola başvuran kim senin şiddetle cezalandırılm ası gerekir. ( . . . ) O halde bu konuda söylenm esi gereken husus, şeriatın ilkelerinin insan aklını aşan Tanrısal ilkeler olduğu ve d ola­ yısıyla onların nedenleri bulunm adığı halde, kabul edilmesi gerektiğini söylem ektir. İşte bu nedenle, eski filozoflardan hiçbirinin, evrende yaygın okluğu ve açıkça görüldıığii halde, m ucizelerden söz elliğini görm em ekteyiz. Çünkü m ucizeler, şeriatı kanıtlayan ilkeler, şeriat ise erdem lerin ilkeleridir.1662'

doğurduğu ahlakı problemler son dönem lerde ile laılışmn konusu olmuştuı Özellik­ le lllıaıni Cinler in A llıılı’ııı A hlâlılligi Sorunu (Ehl-ı Suıııır! m A llah Tasavvuruna .V ılılki Addım f:lı\slirr/ Bir Y aklaşım ) adlı yapılı bu bağlamda anılmaya değerdir. 6 9 0 ) G azzâli ve lbn Rüşd arasın d a ım ıeize ko n u su n d a o rlay a çık an iarıışına iciıı bkz. Ilasan A vdın , “G azzâll vc lbn RUşd'c G o ıe M ııcızc". Kelıiın A ı a s i a ıııııluıı. 6 .2 , 2 0 0 8 , s. 1 1 5 - 130 6 9 1) Bkz Ibıı Rüşd, Tr/ııl/ii! r t-'lr h â ju t , C. ll, s.6 2 0 vd 6 9 2 ) Ibıı R u sd , lrh<)/fıl e l- M ı t l/ n l, C . l l . s .f t.3 8 -6 3 9

SONUÇ ve DEĞERLENDİRME

223

Sonuç ve Değerlendirme

Bir b ıılü n olarak ele alındığında, neden kavramı vc nedensellik soru n u n u n , Eski Y unan’dan İslam 'ın klasik çağına gelene değin, ta­ rihsel sü reçle içeriksel açıdan belli bir gelişim seyri izlediğini söy­ lem ek olasıdır. Bu gelişim seyrind e, Sokrates öncesi felsefede, isler lek ister ço k o lsıın , daha çok m addesel nedenlerin ön plana çık tığ ı­ nı, Sokrates sonrası dönem de, ağırlığın ereksel nedene doğru kay­ dığını ve A ristoteles ile m addesel, b içim sel, ereksel ve etkin nedenin tartışıldığını, aynı eğilim in, yeni sentezlerle H elenistik dönem de de, devam elliğini belirtm ek gerekm ektedir. N edensellik ilişkisi açı­ sından ele alındığında ise, ü ç ana kurguyla karşılaşm ak olasıdır. Bunlar, m ckan ik-erek selcilik , m ekanik-d eterm in izm , rastlantısalcıi ndelerm inizm anlayışlarıdır. M ek anik -erek selci anlayış, en gııçl ü sa ­ vunusunu, A ristoteles vc P loıinııs’ta, m ekan ik-d eterm inizm . I.ukippos ve D em okritos gibi atom cularda, rastlan tısalcı-ind cicrm iııizm ise, E m ped okles ve E pikü rosçu larda bulm uşuır. İslam d ü şü n ü rle ri, fetih h a rek etleri v c çeviri e tk in lik le riy le ken d i k ü ltü r d ü n y aların a k a n ık la rı an ılan ta rtışm a la rı. İslam ’ın dünya g ö rü şü n ü de d ik k a te alarak g e liştirm işle r vc evı ilm esin e ö n em li k a tk ıla r sağ lam ışlard ır. Bu açıd an İslam d ü n y ası, ııcd cn ve n e d en se llik tartışm aları k o n u su n d a , d ü şü n ce tarihi açısın d an ana kav şak lard an b irin i tem sil e tm e k te d ir. Bu k a tk ı, iki boyutta k e n d isin i g ö ste rm e k te d ir. ilk b oy u t, ato m cu tem elde yapılan an, kelam gelen eğine aittir

224

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

ve ato m cu dünya görü şü n ü n g elişm esine ve evrilm esine ön em li katk ılar sağlam ıştır. O ld u k ça erk en b ir d önem d e, M u'tezile kelam ek olü ile başlayan ato m cu lu k , b ir başka deyişle, löz-ilin ek m etafi­ ziği, E m p ed oklek ve E p ik ü roscu lard a gün dem e gelen şans ve tesa­ d ü f olgusu nu safdışı edip, on u n yerine Tanrıyı ve Tanrısal kudreti yerleştirm iş, bu anlayış Eş'arî ve M âturîdî k elam cılarca da b e n im ­ sen erek İslam d ü şü ncesi içerisin d e gelişim ini sürd ü rm ü ştür. T am bu bağlam da, M uTczile içerisin d e, ato m cu m etafiziğe d ayanm akla b irlik le , doğa/tabiat, g izlenm e ve ortaya çıkm a/küm ün ve zuh ûr, ııedenler/m ânâ, doğıış/ievcllüd gibi ilgi çek ici özgün k u ram lar­ la da karşılaşıld ığını an ım satm ak gerekir. Bu k u ram lar, atom cu m etafiziğin parçalı vc sü rek siz yapısını aşm ak için . T a n rın ın ya­ nınd a ik in cil etk in ned enleri onaylam aya, evrende belli alanlarda sü rekliliğ in old uğu nu leırıellcn d irn ıeye vc T anrıyı kötü lü k s o ru ­ nu gibi soru n lard an uzak tutm aya ve inşam eylem lerin d en dolayı yü kü m lü kılm aya d ön ü k tü r. K im i M u’lezili k e la m cıla n n , kısm i sü rek lilik anlayışına yer veren anılan kuram ları, Eş'arî ve M âturîdî d ü şıın ü rlerce eleştiriy e uğram ış, lö z -ilin ek m etafiziğinin süreksiz yapısı koru n arak , her şeyin ned en in in doğrudan T an rı olduğu, ik in cil n ed enlerin etk in lik le rin in dışlandığı bir evren im gesine ulaşılm asına neden olm u ştu r. K im i M u 'tezilî d ü şü nü rlerin kısm i ned enselliğe yer veren evren im gesi karşısınd a, d ü şü n ü rlerin ge­ liştird ik leri sistem lerd e kısm i fark lılıklar olm akla b irlik te Eş'arî vc M âturîdî g elen ek te, in d eterm in ist ve olum sal evren im gesi ön plana çık m ıştır. Eş'arî ligin ve M âturîdî fiğin T anrısal tem elde ya­ pılanan in d eterm in ist ve olum sal evren im gesini k ab u llerin d e, T an rın ın m u tlak k u d retini k oru m a ve m ucizeyi ussal b ir tem ele otu rtm a çabası önem li bir işlev yü k lenm iştir. İkin ci boyut, A risiotelesçi tem elde yapılanan İslam filozofları­ na aittir ve A risiotelesçi anlayışın evrim ine katkı sağlam ıştır. Bu katkıd a, İbn Rüşd istisna edilirse, K iııdî. Fârâbi ve lbıı Sînâ gibi filozofların Y en i-P laıo n cu kaynaklara dayanm alarının ve lslam i dünya görüşünü anılan kaynaklarla uzlaştırm aya çabalarının güçlü bir rolü olm u ştur. Kindi, A ristoteles’in dört ııcd cn öğretisini ka­ bul etm ek le b irlik te, y ok lan yaratm aktan yana tavır alm ış, gerçekm ecazi etkin ııcden ayrım ı tem elind e m etafizik anlam da c ık in ne­

SONUÇ ve DEĞERLENDİRME

225

deni İslam ’ın T anrı im gesine yaklaştırm ıştır. Fârâbî, A ristoteles'i Y en i-P lato n cu lıık üzerinden okum aya y ön elm iş, sud u r kuram ına bağlı evren kurgusunda, dörı nedene yer verm ekle b irlik le, cık in neden ve ereksel nedeni Islam i dünya görüşü çerçevesind e yeniden tanım lam aya yönelm iştir. A ristoteles ve Y eni-P laton cu lu g u . kendi söylem iyle Fârâbî üzerinden okuyan lbn Sînâ, Islam i dünya görü­ şünd en yola çık arak , A ristoteles ve Fârâbî'd e var olsa da ço k belir­ gin olm ayan varlık ve mahiyet ayrım ım d erinleştirm iş, dört neden öğretisini bu bağlam da yapıland ırm ışım T ıp k ı K indi ve Fârâbî gibi, o da A ristoteles’in hareket etm eyen hareket ettiricisin i pasif bula­ rak, ilk nedeni, daha etkin b ir varlık haline getirm eye çalışm ıştır. Meşşaî/Aristotelesçi geleneğin öncüleri olan anılan üç filozof, ev­ rene baktıklarında, orada, ilk nedenden başlayan ve yetkinliği git­ tikçe azalan nedensel bir hiyerarşi görm üşler, A y-üslü evrende, bu hiyerarşinin dikey, Ay-altı evrende ise, hem dikey hem de yatay bir biçim de işlediğini gösterm eye çalışm ışlardır. O nlarca Ay-altı evren­ de dikey nedensel süreç, ilk nedenden başlam akla, göksel etkiler­ le dört köke ve onların niteliklerine uzanm akladır. Yatay nedensel süreçle ise, cansızlardaki türsel surete gönderm e yapan doğa/tabiat ve canlılardaki nels etkin bir işlev yüklenm ekled ir. Fakat ilk neden hariç, diğer tüm ikincil nedenlerde crekselligin ve yetkinleşm e arzu­ sunun ön plana çıktığını belirım ek gerekir. Fârâbî ve lbn Sina'nın, Ay-altı evren söz konusu olduğunda, m addenin alıcılığına, şans ve rasilanlıya yer verdiklerini, bu nedenle, katı m ckanik-erckselci an­ layıştan çok ılımlı m ekanik-creksclci bir evren kurgusuna yöneldik­ lerini söylem ek gerekm ekledir. Ilım lı m ekanik-erekselci kurgu. lbn Sînâ'da daha da açıktır; zira onun nedensel zorunluluğun bilgikııraıusal açıdan ıcınellcnd iriicm czliğine vurgu yaptığı görülm ektedir. İslam dünyasında kelam ctlan n ato m cu , yani lö z -ilin rk m etafizi­ ği tem elind e yapılanan ind eierm inist-olu m sal evren kurgusuyla, filozolların ılım lı m ek anik -erek selci evren kurgularının karşı karşıya geldiği ve aralarında güçlü tartışm aların yaşandığı görülm ektedir. K uşkusuz bu tartışm aların sim ge isim leri, G azzâli vc Ibıı Rüşd’dür. İslam dünyasındaki neden kavram ı ve n ed en sellik tanışm aları bağ­ lam ında, Tchâfü t tartışm aları bir d önü m noktasıd ır. G azzâli, an ­ laşıldığı kadarıyla düşünsel açıd an dinam ik vc soru n lara eleştirel

226

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

açıdan yaklaşan bir d üşü nürd ü r vc ef-Muıılıiır’dc de belirttiği gibi, kendi düşün dünyasında k elam d an tasavvufa doğru bir gelişim seyri izlem iştir. Bu gelişim seyrine bağlı olarak, kelam i dönem de, atom cu bir dünya görü şü n ü n, tasavvufi dönem de ise, İslam filo­ zoflarındaki gibi su d û rcu bir anlayışın benim sendiği izlenim ini uyandırm aktadır. A ncak o, hangi dönem i olursa olsun, filozofların “nedenin so n u cu n u zorunlu kıld ığı” anlayışına karşı çık m ak ta, bu anlayışın evreni ön cesiz kılacağım . Tanrısal irade vc kud reti sın ır­ landıracağını ve dolayısıyla m ucizevi olaylara olan ak bırakm ayaca­ ğını savunm akta ve filozofları bu bağlam da eleştirm ekledir. O n ca, dış dünyada h içbir neden so n u cu n u zorunlu kılm az, zira bunu bilgi kuram sal olarak tem ellen dirm ek olanaksızdır. G özlem in bize gösıerdiği tek şey, nedenin son u çla yaıı yanalığı vc birlikteliğidir. O , zorunluluk sanısını p sik o lo jik b ir alışkanlığa indirgeyerek, k u r­ guladığı evrende, neden, so n u ç, tertip, düzen gibi kavram lara yer verse de, bunların tem el ned eninin Tanrısal âdet olduğunu gös­ term eye çalışm aktadır. O n ca, filozofların sanısının aksine cansız nesnelerin h içbir elk in lig i olm az; evrendeki hangi nedensel sürece bakarsak bakalım , orada doğrudan ya da dolaylı olarak Tanrısal kudretle karşılaşırız. O nu n özgür elkin/fail-i m uhtar olan T an rısı, m ülkü olan evrene her an m üdahale etm ek le, m ü lkü nü , nedeni son u ca iliştirerek yönetm ekted ir. O , özgür etk in olduğu için ev­ rende, dilediğinde, özellik le m ucize anlarında âdetini değiştirebi­ lir. Şıı halde G azzâli’y c göre, evren Tanrısal tem elde ind eterm in istolum sal olarak işlem ekte, her şey, dolayısıyla neden, so n u ç ve ara­ larındaki bağ her an Tanrı tarafından yaratılm aktadır. Gazzâli'nin filozoflara yönektiği eleştiriler, yaklaşık bir asır so n ­ ra İbn Rüşd tarafından ele alınıp in celenm iş ve eleştirilm iştir. İbn Rüşd, soru nu tartışırken salt G azzâlî’yi eleştirm ekle y etinm em iş, yer yer A ristoteles'i yanlış anlayıp, Gazzâlî'ye ödün verm ekle suçladığı Fârâbi ve lbıı Sina'yı da eleştirm iştir. O n ca , anılan iki filozof, im kân metafiziğini kabul etm ek le aslında kelam geleneğine yaklaşm ışlar. “B ir’den bir çık a r” ilkesini tem ele alan sudur teorisini kabul etm ek ­ le de, A ristoteles’in öğretisinden uzaklaşm ışlardır. A ncak onca, Gazzalî’nin balası daha büyüktür; zira o, nedenin sonu cu nu z oru n ­ lu kıldığı anlayışını yadsım akla, hem İslam hem d c felsefe açısın ­

SONUÇ ve DEĞERLENDİRME

227

dan büyük bir bala işlem iş ve solisilcre katılm ıştır. O nca, nedenin son u cu n u zorunlu kılm adığını ve nesnelerin tabiatları gereği hiçbir etkin liğinin olm ayacağını savunm ak, varlıkbilim scl açıdan varlığı yadsım ak, bilgikuram sal açıdan ise, nedenlere dayanan bilgi, akıl vc m antığı inkâr anlam ına gelm ekledir. Evrende gözlem lenen olayları, âdet terim iyle açıklam ak ise. Tanrıya iliştirilem cy ccck olan son ra­ dan kazanılan yeteneğe gönderm e yapan bir lerim i, ona iliştirm ek dem ektir ve bit yanlıştır. Yine nedenin so n u cu n u zorunlu kıldığını inkâr edip, her şeyi m ü m kün olarak tasarlam ak vc her şeyin nedeni olarak doğrudan, ikincil nedenleri sa f dışı ederek Tanrıyı görm ek, nedensel sü reçle açığa çık an Tanrısal hikm eti reddetm ek anlam ına gelm ektedir. Ibıı Ri'ışd'e göre, Tanrıyı aklen m ü m kün olan her şeyi yapm akla nitelendirm ek ve onun uyduğu herhangi bir kuralın ol­ madığını ileri sü rm ek , onu keyfi davranan zalim bir krala dönü ştür­ m ek d em ek tir ve bu İslam açısından b iç de doğru değildir. İslam ’ın klasik çağında neden kavram ı ve nedensellik sorunu bağlam ında beliren ve Gazzâli ve lbn Rüşd’ün söylem inde karşı kar­ şıya gelen anlayışlardan. Kindi, Fârâbî. lbn Sînâ vc lbn Rüşd tara­ fından savunulan daha d eterm ine, crck sclci ned ensellik anlayışın­ dan ço k , çoğu kclam cı tarafından savunulan vc Gazzâli tarafından güçlü bir felsefi zem ine oturtulan Tan rıcı olum sal vc indclcrm inisl evren tasarım ının genci kabul gördüğünü belirtm ek gerekm ekte­ dir. B ir diğer deyişle, G azzâlî’nin söylem inde yetkinleşen, nedenin so n u cu n u zorunlu kılm adığı, cansız olanların eylem lerinin olm a­ yacağı. hangi olaya bakarsak bakalım , neden ve so n u ç arasındaki bağı doğrudan Tanrı ya da dolaylı olarak m elekleri aracılığıyla kur­ duğu söylem i, halk üzerinde daha fazla etki yapm ıştır. Bu acıdan filozofların cansız nesnelere T anrının yerleştirdiği doğaları gereği a lfelliklcı i etk in lik ler ve nedenle so n u ç arasında zorunlu b ir ilişki­ nin olduğu d üşüncesi, zam an içinde İslam dünyasında unutulm uş, her şeyin nedeninin Tanrı ya da dolaylı olarak m elekleri olduğu şeklinde b ir paradigma hâkim olm uştur. K uşkusuz ncdetı, sonuç, tertip ve düzen gibi deyişlere yer verilse dc. ncd eıı-so n u ç ilişkisi­ ni Tanrısal yaratmaya indirgem ek, düzeni T anrın ın sürekli yarat­ m asına gönderm e yapan âdete bağlam ak, İslam dünyasında, doğal nedenlerin çoğu kez göz ardı edilm esine, 9 -1 2 . yüzyıllar arasında

228

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

filozofların çabalarıyla filizlenen bilim e daha açık dünya görüşünün zam an içerisinde, başka sosyokü kürel nedenlerle etkileşerek sö n ­ m esine neden olm uştur. Zira, G azzâlî'nin ned en-sonuç arasındaki ilişkiyi Tanrı ya da m eleklere bağlam ası, açıkça, doğal süreçlerin önem inin görülm esinin ön ü n e engel oluşturm uş, evrenin kendinde iç işleyişin olduğu. T an rın ın gözetim inde de olsa, doğal nedenle­ rin so n u çlan üzerinde etkili olduğu d üşü ncesinin görm ezden ge­ linm esine neden olm uştur. O ysa, bugünkü bilim sel bilgiye ilişkin d eneyim im izle biliyoruz ki, ned enleri lü kclircesin e bilem ediğim iz için olum sal ve indeterm inist bir evren im gesine yönelm e eğilim in­ de olsak bile, doğal ned ensellik düşüncesini sa f dışı ettiğim izde, bilim yapmaya pek olanak kalm am aktadır. K im ilerinin ileri sü r­ düğü gibi, G azzâlî’nin nedenin so n u cu n u zorunlu kılm ayan evren imgesi ile E in stein cı olum sal-ind eterm inisı evren imgesi arasında belli bir benzerlik varsa da, kök lü bir farkın da olduğunu belirtm ek gerekm ektedir. Bu fark, E in steiriin olu m sal-in d ctcrm in isi evren im gesinde hâlâ doğal ned enlerin etkili olduğunu söylenm esi, oysa G azzâlî’de olum sallığın ned eninin Tanrısal irade vc kudret olarak görülüp, neden ile so n u ç bağında her defasında ana unsur ola­ rak doğrudan ya da dolaylı olarak T anrının karşım ıza çıkm asıdır. O lum sal b ir evren im gesini kabule yönelsek bile, İslam filozofları gibi Tanrıyı uzak neden olarak görüp, nesneler dünyasındaki iliş­ kilerd eki bağı, doğal süreçlerde aram ak kanım ızca bilim e daha açık bir dünya görüşüne gönd erm e yapm aktadır. Bu açıdan İslam dinsel bildirilerinin tarihsel-eleştirel bir h en n ö n etik le yeniden ok u nm a­ sı, teolojik ve felsefi anlayışın, bilim , sanal, felsefe gibi etkinlikleri nesnel bir zem inde yapılandırm ak için yeniden kurgulanm ası, ka­ nım ızca b ir zorunluluk olarak belirm ekledir. Bıı açıdan hakikati ne G azzâlîci nc de M eşşaî/Arisioıelesçi söylem de görm eye olanak vardır, hakikat belki dc ara bir yerde bulunm aktadır ve belki de h iç kim se ona ulaşam am ıştır. A ncak doğal nedenleri yadsıyarak bir hakikate ulaşılam ayacağı gerçeğini akıldan uzak tutm am ak gerek­ m ektedir. İslam dünyası, geçm işteki gibi bilgi ve değer üretecek, İslam bir dünya görüşü ve bir seçen ek olarak varlığını sürdü recek ve uygarlığa yeniden d inam ik katkılar sağlayacaksa, doğal süreçleri vc doğal nedenleri gözden ırak tutm am ası gerekm ektedir.

KAYNAKLAR 2 2 9

KAYNAKLAR

Adamson, P cler, “Kindi ve Yunanca Felsefe Geleneğinin Kabulü". Çev. M. Güneyi Kaya, İslam Felsefesine Giriş içerisinde, Ed. P Adamsoıı-R. C Tay­ lor, Küre Yayınlan, İstanbul. 2007. Alon, llay, “Al-Ghazali on Causality’’, Journal of thc American Orirntal So-

çiety, 100, 1981. A ristoteles, Fizik, Çev. S. Babür, YKY, İstanbul, 2001. A ristoteles, Melafizik, Çev. Ahmet Arslan. Sosyal Yayınları, tsıaııbul, 1996. A rslan, Ahmet, İlkçağ Felsefe Tarihi (Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi). C.I, Bilgi Ûnivcrsiıesi Yayınları, İstanbul. 2006. Arslan, Ahmet, İlkçağ Felsefe Tarihi (Sofistle!den Plüton'a), C .ll, Bilgi ÜnivcrsiLcsi Yayınları, İstanbul. 2006. A rslan. Ahmet, ilkçağ Felsefe Tarihi (Aristoteles.). C.1II, İstanbul Bilgi Üni­ versitesi Yayınları, İstanbul, 2007. A rslan, Ahmet, İlkçağ Felsefe Tarihi (Helenistik Dönem Felsefesi: Epilnaosçıılar. Stoacılar, Septikler), C. IV, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. İstan­ bul, 2008. Alay, Hüseyin, Um Sina'da Varlık Nazariyesı, Ankara, 1983. A yd ın , H aşan , “Gazzâli ve Davitl Tlum c'da N ed ensellik Kuramı/Karşı­ laştırm alı B ir in c e le m e ", OMV1F Dergisi, S. 16, S am su n 2 0 0 3 , s .3 8 vd. Aydın, Haşan, “Gazzâli vc lbn Rüşd’e Göre M ucize", Kelam Araslırmalaıı, 6:2, 2008. Aydın, Haşan, ‘İsla m ’ın Klasik Çağında insan İmgesi ve İrade Özgürlüğü Sorunu", e-Makalat, 1/2, 2008.

230

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Aydın, Haşan. G a z z â lî, Felsefesi v c İsla m M o d c n ıiz m in c E tk ile ri, Naturel Yayınları, Ankara, 2006. Aydın, Haşan, Is la ın D ü ş ü n c e G e le n e ğin d e D in , Felsefe ve llilim . Naıurcl Ya­ yınları, Ankara, 2005. Aydın, Haşan, “Âmiri’nin Düşünce Sisteminde Felsefe vc Felsefi Bilimlerin Meşruluğu Sorunu”, E lıe v A k a d e m i D e rgisi, S.33, Erzurum, 2007. Aydın, Hüseyin. Jlmı, Felsefe vc D in A c ıs ın d a n Y a ra tılış vc Gnyelililı (Teleo­ lojii), DIB Yayınları, Ankara. 2002. Aydın, M ehmet, “lliın-lslâm M ünasebeti", B ilgi, B ilim vc İsla m içinde, C .l, 1IAV Yayınları, Istanbul, 1992. Bağdadî, M e z h e p le r A r a s ın d a k i F a r k l a r (c l- F n r lı B eyit e l-F ır a k ), Çev. E. R Fığlalı, TD V Yayınlan, Ankara, 1991. B ağd adı, UsCil c d - D i n , D âr e l-F ü n u ıı İlahiyat Fak ü ltesi Y ayınları, İs­ tanbu l, 192 8 . Bâkillânî, K itâ b ct-lnsâf, Neşr. M. Z. El-Kevscrî, Kahire, 1993. Bâkillânî, K it â b eı-T cın h id , Neşr. U .). McCarthy, Beyrut, 1957. Bâkillânî, O la ğ a n Ü stii O la y la r ve A r a la r ın d a k i F a r k l a r (M u c ize , Keram et, S ih ir ) , Çev. Adil Bebek, Raghcı Yayınları, İstanbul. 1998. Beııson, H. C, S n c ra tic W isd o m , New York; Oxford-University Press, New York 2000. Bobzien, Susannc, D e te rm in ism a n d Fre e do m in S to ic P h ilo so p h y, Oxford University Press, 1998. Bozkurl, Ömer, lbıı R ü ş d 'lc N e de n se llik, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, yükseklisans tezi, Ankara, 2003. Brockelm ann, Cari. Islıiın U lu sla rı v c D evletleri T a rih i, Çev. N'cşcl Çağatay. TTK Yayınları, Ankara, 1992. Brun, Jc a n , Platon ve A k a d e m in , Çev. Ismail Yergur, Dost Kitabevi Yayın­ ları, Ankara. 2007. Brun, Jca n , Aristoteles vc Lise, Çev. İsmail Ycrgıız, Dosı Kilabevi Yayınları, Ankara, 2008. Burnet, Jo h n , E a ı ly G ı c k P h ilo so p h y, A and C Black, London, 1920. B u ınetı, C, “Arapça'dan Latince'ye: Arapça Felsefe Geleneğinin Batı Avrupa’da Kabulü”, Islımı Felsefesine Giriş içinde, Ed. P. Adamson-R. C. Taylor, Çev. M. C. Kaya, Küre Yayınlan. İstanbul. 2007. Capalle, W , S o k ra le sT e n Ö n ce Felsefe (Fragmanla/ - Dagsograjihr), C .i, Çev. Oğuz Ozügül, Kabalct Yayınları, İstanbul, 1994. Capalle, W , S o k ra le s'lc ıı Ö ııc c Felsefe (F ra g m a ııla ı -D o g s o g ra filrr ), C.1I,

KAYNAKLAR 2 3 1

Çev. Oğuz Ozügıil, Kabalcı Yayınları, İstanbul. 1995. C assirer, E rnest, Devlet Efsanesi, Çev. Necla Arat. Remzi Kiıahcvi, İstan­ bul, 1984. C assirer, Ernest. İnsan Üstüne Bir Deneme. Çev. Necla Aral. YKY. İstanbul, 1996. Cevizci, A lınıct, Oıtaçağ Felsefesi Tarihi. Asa Yayınları. Bursa, 2001. Ceylan, Yasin, "İslam Felsefesinde Allah'ın Ç ıiıiyaıı Bilme Soru m ı", Insaıı Bilinilel i Dergisi, Ankara, 1987/1. C orbin, Henry, İslam Felsefesi Tarihi (Başlangıçtan Ibıı Kiısdînı Olumımc), Çev. II. Halemi, iletişim Yayınları. İstanbul, 1994. C ornlord. F. M, The Origins of Grech Philosophy. London, 1952. Courtenay, W illiam J. "The Critique on Natural Causality in thc Muiakallimun and Nomanilism", Haivaid Theological Review 66. 1973. Cüveynî, cl-Akide en-Nizdmiyyc, MÜIV Yayınları, 1 rs Cûveyni, cs-Şâmil jl Usûl ed-Din, Neşr. A. S. cn-Neşşâr ve diğerleri. İsken­ deriye, 1969. C ü v e y n î , K i tdh

rl-lrşâd,

N e şr. E. T e m in i, B e y ru t .

1992.

Çubukçu, 1. A, Gazzâli ve Şüphecilik, AÛIF Yayınları, Ankara. 1964. Dağ, M ehmet. "İm âm cl-l larenıeyıı cl-Cûveyni'tlc N edensellik K uram ı". O M Ü I F Delgisi. S .2. Samsun 1987.

Dağ, M ehm et, “Fârâbi’nin İki Yapılı ". OMOİF Dergisi, S. 14-15. Samsun 2 003 Dağ, M ehm et. İmâm el-Harcımvn e.l-Ciiveyni'nin Alem ve Allah Gon isti, An­ kara. 1976. D e m ir , R e m z i . P h ilo s o p lıiıı O lt o ı n a n i ı a

(O s ın c m lı lııı/ıcınıto rlııgn D ö n e ­

m in d e T ı i r k F e lse fe s i), C . I , L o t u s Y a y ı n l a n . A n k a r a , D e m ir c i, M u s t a fa .

Beytii'l Hilıme.

2005.

İ n s a n Y a y ı n la r ı , İs t a n b u l,

1996.

Kala m and Hellenistic Cosmology Minimal Pans in Basriau Mıı'tezili Atomism. H a r v a r d U n iv e r s it y . C a m b r id g e . 1991. D h a n a n i, A ,

D ruari. Thcrese-A une, “Metafizik", Çev M Cüneyt Kaya. İslam Fel.se/esine Giıis içerisinde. Ed. P Adamson-R. ('.. Taylor. Küre Yayınlan, İstanbul, 2007. Duruşken, Çiğdem . “Scneca ve De Providcnıia Üzerine Kısa Notlar ', Tan-

nsal ÛııgOıâ içinde, Kabalcı Yayınları, Ankara, 2007. Düzgün, Saban Ali, Hcse.fı ve İslam Filozoflarına Göre Allah-Alem lliskisl, Ankara, 1998.

232

NEOEN KAVRAMI ve NEOENSELLİK SORUNU

Ebü Ridc, “Mukdimde”, R e sâ 'il c l-K iııd i r l-F c ls c fiy y e içerisinde, Tahkik: M. A. 11. Ebü Ridc. Kahire, 1978. el-A lusî, H. M, T h e P ro blem o f C re a tio n in Isla m ic Thoııght, Canbridge, 1965. el-Ehwany, A. F, “Kindi", Ç.cv. Emrullah Yüksel, A ta tü rk Ü nive rsite si ila h i­ ya t F a kü lte si Dergisi içinde, S.9, Erzurum, 1990.

cl-E ş'ari, Ebü cl-Hasan, c l-lb â n c f i U s û l c d -D iy â ııe , T alıkik: M II cl-l iuseyn. Beyrut, 1991. cl-E ş'ari, Ebü el-Hasan, K itâ h c l- L ıım a 'J İ c r-R c d d alet Elti e z -Z e y g e l-B id ’a. T h e o lo g y o f a l - A ş h ’aıT içinde. Tahkik: R. J. McCarthy. Beyrut, 1952. el-Eş‘arî, Ehtı el-Hasan, M a k â lâ t c l-lsla m iy y in vr cl-lh tilâ f e l-M u sııllin , Tah­ kik: 1 Iclnıut Ritter, W iesbaden, 1980. cl-E ş‘ari, Ebıî cl-Hasan, R isâ le f i istihsâli c l- lla v z d J i Ilın c l-K t la m , T lıco lo g}'

of al-Aşh'ari içinde. Tahkik: R. [. M cCarthy. Beyrut, 1952 cl-H ayyâı, Ehtı el-Huscyn. K it â b c l-Iııt isâ r vc cr-Re d tl a la İb n c r - R a v c n d i cl-M ıılh itl, Tahkik: Muhammed llicazî. Kahire, 1988.

el-M ulhim , Ali Ebü, el-Felsefc c l-A r a b iy y e ( M ü ş k ılâ ı vc H ıılıil), Beyrut. 1994. cl-M unaza, Ahmcd b. Yayhya, Kiltib rl-Kolo’ıd/i Tıtslııiı cl-Alıa'id, Tahkik: A. N. Nadcr, Beyrut, 1985.

Enıîn, Ahnıcd,

D tıh â d -lsla n t ,

C.I, Kahire, tarihsiz.

cn-N escfi, Ebü cl-M u’in, T a b s in ı c l- E d illc J i U sı'd c d -D in , C.I, Tahkik: 1Itiseyin Aıay, TDİB Yayınlan. Ankara, 1993. en-N csefl, Ebu cl-M u'in, T c v h id 'in E sa sla rı. Çev. I lülya Alper, İz Yayıncılık, İstanbul. 2007. cıt-Ncşşâr, Ali Sânıi, N c ş 'c e l- F ik r el-Felsefi fi el-Islatın. C.I. Kahire. 1990. cn-Nisâbûri el-Mu‘tczilî, F.bû Râşid, e l- M c s â ’ilJ i cl-ITilt]f beyit c l- B a s r iy y lıı ve c l-B a g d â d iy y in . Tahkik: Rıdvan Seyyid ve diğeri, Bcynıi, 1979. cs-Sabûni, N ur cd-Din, c l- B id a y c J i U s û l e d -D îıı. Neşr. ve Çev. B. Topaloğlu, TDIB Yayınlan, Ankara, 1995. ci-T au azaııî, F.bu'l Vefa, Kelâm İlminin Belli Bııjlı Meseleleri, Çev. Ş. G öl­ cük, Kay ıhan Yayınlan, İstanbul. 1980. el-Tâvil, Tevfîk, Kıslâ s c s - S ın il e d -D in ve el-Felsefc, Kahire. 1979. cı-Tcvhidî, Ebu Hayyân, e l-lııılâ ' vc cl-Mııı'nıesc, C II. Neşr. A Cntin-A. ezZcyn. Kahire. 1953. eı-T cvhid i, Ebıî Hayyân, c T M ııh a sc b â t, Tahkik: 1 lasan es-Sunduhi, Kuveyt, 1992.

KAYNAKLAR 2 3 3

Fahri, M aciı, Isla m Felsefesi T a rih i. Ç e v . Kasını Turhan. İklim Yayınları, Istanbul, 1992. Fahri. M acit, İsla m Felsefesi. Keldim ve T«savvıı/ıı. Cev. Şahin Filiz. İnsan Yayınları, İstanbul. 2000. Fakhri, M ajid, D iu ıs â ı fi a l-F iltr a l- 'A ıa b i. Beyrut, 1982. Fak h ry, M ajid , Is la m ic O rtcın io ıu tlisn ı a ıu l fts C ritiq u e b y Avein vs and A q u ­ in as, L ondon. 1958.

Fârâbî, Eni Eh/ ef-Mediııe c l-F â d ıla , Beyrut, 1995. Eârâbi, cs-Siyıise e l-M e ılcn iyye , Beyrııi, 1994. Fârâhi, F ılzile l cl-UUün ve cs-Sınd'ai, llaydarabad, 1948. Fârâbî, Kildi) el-C e m B c y n c r - R c 'y c v y c l-H â k im e y ıı. Beyrut, 1996, Eârâbi, Kitdh cl-llıırfıf, inçtin ve çeviri bir arada, Cev. Ö. 1 iırker, l.iieıa Yayınları, lstanhul, 2008. Eârâbi, M a lu lle f i m â Yesihhıı ve ınü İd Ye sililin m iıı A l ılıdın eıı-Nıîı liııı, clAııidl cl-Fe lscJiyy e içinde, Beyrut, 1992. Eârâbi, Mıdlıılııgtı K a z a n ın a ( T a h s il e.s-.Sd dde). Cev. i lııscyın Atav.Fdıdbiiıiıı D c E se ri. AÜ1F Yayınları, Ankara. 1974. Fârâbi. S e ılı e î-F â râ b l li-K ilâ h A ı i s ıû l â l is f i el-Ih iiıe . Tahkik. VVilnıclnı Kulseh- Stanley Marrow, Beyrut. 1986. Fârâbî, Uvı'ııı elMesdil/i cl-M antılı vc M e hâ di’ c.l-Fclsefe el-Katlİme. Kahire. 1910. Frankfort, H enri-Frankfori, II. A, “Myıh and Reality". Bejore Plıiloso/ılıy, The University o f Chicago Press. Chicago. 1946. G a z z â li, K ı m y a - y ı S a â d c t , Ç e v . A. F a ru k M ey an . B ed ir Y ayın evi. İsta n b u l. 1 9 7 9 . G azzâli, e l-M u ııltiz ıniıı rd -D a lâ l. Hakikat Kiıabcvi, İstanbul. 1984. G a z z â li, e l - E c v i b c e l - G a z z â l i y y e f i e l - M c s â il e l - U l ı ı e v i y y e (e l Metlinin c s -S d ğ iı). M c ı m u 'a R c s d 'i l e l- l m â m e l - G a z z â l i için d e . CI.I I I . B ey ru t, 1986. Gazzâli. e l- lh t is â d f i el-İTİlıâıl, Tahkik: I. Agah Cuhukcu ve Hüseyin Alay. Nür Matbaası, Ankara. 1962. G a z z â li, cl-M u k sa d el-Esnâ f i Ş erh EsmıY Allah rl-H ıısııd. T a h k ik : A hm ed K ah b ân î, B ey ru t, tarih siz. G a z z â li, e l- H i l ı m c f î M a h h ih â t A lla h A z z e ve C.eile, M e ç ıııııYı Resıiil e l-İm â n ı e l- G a z z â li için d e , C.IU, lîcyruı, 1986. G a z z â li,

e l-M c d n û n

b ih i

eıld

G ayn

E h lih i

( e l- M c d ı ıû ı ı

e l-K e h iı),

M e c m u 'a R c s d 'i l c l-lm c im e l - G a z z â l i için d e . C .ll. B ey ru t. 198 6 .

234

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

G a z z â lî, cl-M ııstesfâ inin llııı el-Usûl, C..I, M ısır, 1 3 2 2 . G a z z â lî, M ilıckk cıı-Nuzcır, T a h k ik : R efik c l-A cc m , B eyru t, 1 9 9 4 . G azzâlî, Faysalu'l-Tcfrilta Beyn'el-tslam vc’z-Zcndcka (İslam'da Müsamaha), Çev. Süleyman Uludağ. Marifet Yayınlan. İstanbul. 1990. G a z z â li, Mişkıit cl-E nvâr, Mccııııı'a cr-Rcsâ'il cl-hııâııı cl-C azzâlî için d e , C .IV , B ey ru t, 1 9 8 6 . G a z z â lî, R avd a e t-T â lib in ve U m de e s-S â lik în , Mccnuı'a cr-Rcsâ'il

el-lm âm cl-G azzâll için d e , C .IV , B ey ru t, 1 9 8 6 . Gazzâli, Tchâjûl cl-Felâsifc, Tahkik: Maurice Bouygcs. Beyrut, 1927. G oichon, A.-M, İbn Sîııcl, Felsefesi ve Ortaçağ Avı tıpasındaki Etkileri, Çev. İsmail Yakıl. Ö tıikcn Yayınları. İstanbul, 1993. Goldziher, Ignaz, "The Altitude o f Orthodox Islam Toward the Ancient Sciences", Neşr. ve Çev. M. L. Swartz. Studies on Islâm, New York. 1981. Golf, J . Lc, Ortaçağda Entelektüeller. Çev. М. Л. К 1 1iç hay. İstanbul, 1994. Goodman, L. İd, “Did Al-Ghaznli Deny Causality?", Sludin Islamite 47, 1978. Gûualtay, M. Ş, "Felscfe-i Katlime İslam Alemine Nc Şekilde ve Hangi Ta­ rikle Girdi?", 1FM, C..1. S.ll Günallay, M. Ş , “M ütekcllimûn ve Atom Nazaı ıyesi", Dîn el-Fünûıı İlahiyat Fakültesi Meımmısı. C .I, İstanbul. 1925. Günallay, M. S. Antik Felsefenin Islâm Dünyasına Girişi, Sadeleştiren: İrfan Bayın. Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2001. Hakkı, 1. İsm ail, “Ebıî Bekir Bâkillânî”, DârcI-FûnCın İlahiye! Fakültesi Mec­

muası, İstanbul. 1926. Haklı, Saban, “İbn Sitıâ Felsefesinde ‘Fail N edenin (Etkin Neden) Neden­ sellik Sorunu Açısından incelenm esi-', Mtırije Dergisi, S .l, Bahar 2004. Ilalevi, Lcor. “The Theologian's Doubts: Natural Philosophy and the Skep­ tical Games of Ghazali", Journal of the History of Ideas, lne, 2002. Hankinson, R. J , Cause and Explanation in Ancient Creek Thought. Oxford University Press, O xford, 2001. H ilti, Philip K, History of Arabs. Macmillan St. Martin Press, London. 1970. llo bbes. T . Lcvidtlnui, Çev. S. l.ım . YKY, Istanbul, 1995. Hook, S .ll, Ortadoğu Mitolojisi (Mezopotamya, Mısır, Filistin, Hitit, Musevi ve Hıristiyan Mitosları), Çev. Alâeddin Şenel. İmge Kitabevi, Ankara, 1993. llu by, Pamela M, “Epicureanism And Free W ill", The Dictionary Of The History Of Ideas, Studies OJ Selected Pivotal Ideas. II. (Ed. Philip P. W iener), New York. 1973-74.

KAYNAKLAR 2 3 5

Huınc, David, A T ira t ise o f H um arı N a lııre (lıısaıı D o ğ a s ı ü z e rin e fîi/ İm d e ­ m e), İngilizce ve Türkçe metin bir aıadn. Çev. Aziz Yardımlı. İdea Vaynıları, İstanbul, 1997. Hutne, David, İn sa n Z ih n i Ü z e rin e B ir lıırelemt: (A n E s s a y C n n t c r n iııg tin: H ıım an U n d e ısta n ılin g ), Çev. Selinin Evrim, MEB Yayınları, İstanbul. l lJ8(>. İbn Furck, K ilâ b e l-H u d ü d fi e l-U su l, Beyrut, 1999 İbn Fu rek, M ü c e rre d M a k â lâ t c ş - S r v h Eb'ı c l- H a s a n c l-E s'a r i, Tahkik; Daniel Gınıaret, Beyrut, 1987. İbn Haldun, M u k a d d im e . C .ll, Çev. Z. K. IJgaıı, MEB Yayınlan, İstanbul. 1991. ibn Haldun. M u k a d d im e , C .lll; Çev. Z. K Ilgan. MEB Yayınları. İstanbul. 1991. ibn Nedim, Kitâb r l- F ih ı ist, Kahire, trs. İb n R ü ş d , c l - K c ş J a n M i n h ı l c i 'l - E d i l l c , F c l s e j e - Din İl i ş k i l e r i için d e. Ila z . Sü ley m an U lu dağ, D ergah Y ay ın ları. 1 9 8 5 . İbn Rüşd, Ki tüh c s-S cm iT c t-T a b il. R c s â 'il lbıı R ü ş d içinde. I laydarabaı, 1947. ibn Rüşd, T e fsir m â b a 'd rt-T a b i'a , C .lll. Beyrut, 19 38. İbn R ü şd . Tutarsızlığın Tutarsızlığı (T ch âfül ct-T châliil). C..I, Çev. Kem al Işık v c M ehm et D ağ. K ırk am b ar Yayınları. İstan bu l. 1 9 9 8 . İbn Rüşd. Tutarsızlığın Tutarsızlığı (T elıâfül et-T ch â fü l). C .ll, Çev. Ke­ mal İşık vc Mehmet Dağ, Kırkambar Yayınları, İstanbul. 1998. İbn Ruşd, Te lh is c l- K ilâ b e l-K ıy â s, Tahkik: C. Cihâm l, Te/his M a n t ık i A t is in içinde. C .I-III. Beyrut. 1982. İbn Sinâ, el-Ecrâm cl-Ulviyye. Tis’u R c s â 'il içinde. Kon.staıııiniyye. 1298. İbn Sinâ. c l-lsâ r â l ve e t-T rn b ih âl. Çev. A. Durusı>y-M M acil-E. Demirli. Liıera Yayınları. İstanbul, 2005. İbn Sinâ. r n - N c ıâ t , Neşr. Maciı Fahrî, Beyrut. 1985. İbn Sinâ, ı ı-R is a le c l- A r ş iy y c ji H k â i k ct-T cv h iıl v c Isb â ı c n -N ü h ııv v c . Tahkik: 1. Hilal, Kahire, irs. İbn Sin â, Si/a. F ici k. C .I, Yay. Ilaz. M. M aeiı-F. Özpilaveı. Litcra Yayınları, İstanbul. 2004. İbn Sin â, Şifâ, M e ta fizik C .I, Yay Haz. E. Dcm irli-Ö. Tfttker. I.itera Yayıneılık, İstanbul. 2004. Ilın Sînâ. Sıfâ, M c la jiz ik . C .ll. Haz. E. Dcm irli-Ö T ıirkcr, Lıtara Yayınlan. İstanbul. 2005.

236

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Ibıı Sînâ, Tefsir Kitüb Usülucvâ. Arislo im/c el-Arttb içinde, Kuvcyı, 1987. lbn Tııfcyl, Hay bin Yak zan, Çev. M. Şerafeııin Yaltkaya ve B abanzad e R eşit, (lb n S in a ’n ın Hay bin Yakzan'ı ile b irlik le b a s ım ), Y K Y , Istan ­ b u l. 1 9 9 6 . İhvan es-Sâfâ, Rcsâil ihvan es-Sâfâ, Neşr. B. Bıısıanî, C..I, Beyrut, 1957. Johnson, M. R, Aristotle on Theology, Clarendon Press, Oxford, 2005. Kaplan, İbrahim , “Hıristiyan Teolojisiyle Etkileşim i Açısından Erken Dö­ nem Kelamı”, Kelam Araştırmaları Dergisi. C.6. S.2, 2008. K a T a d a ş,

Cagfer, “Atomcu Düşünceler vc Kelam Atomculuğu”, Kelam

Araştırmaları Dergisi, C .2, S .l, 2004. Karlığa, Bekir, "lbn Rüşd: Hayatı, Tem el Fikirleri vc Eıkilcri". Bilim ve Ütopya Dergisi, S .156. İstanbul, 2007. Karlığa, Bekir, İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri. İstanbul. 1993. Kaya, Mahmut, “Kindi'nin Hayatı", (Kilidinin Felsefi Riscilcla’inin önsözü içinde), İz Yayıncılık, İstanbul, 1994. Kaya, Mahmul, İslam Kaynakları Işığında Aristoteles vc Felsefesi, İstanbul, 198.3. Kaya, Mahmul, "Fârâbî", İslam Ansiklopedisi, DV Yayınları, C.X11. İstanbul. 1995. Kıfti, Tâı ilı el-Hukcmâ, Leipzig, 1903. K ılıç, Cevdet, “Plotiııus’ta Sııdûrla İner, vc Aşkla Yükselen Çili Kutuplu Hakikat Anlayışı”, Kelam Araştırmaları 7:1, 2009. Kindi, cl-lbûnc an el-llel el-Kaıibe lı cl-Kcvn ve el-Fescid, Rcsd’il el-Kindi clFelscfiyye içinde. Tahkik: M. A. 11. Ebu Ride, Kahire. 1950. Kindi, Kitûb el-Kindi fi Kildi; el-Kindi fi cl-Felscfc el-Ûlü, Rcsd'il cl-Kindi elFelsc.fiyye içinde, Tahkik: M. A. II. Ebû Ride, Kahire. 1978. Kindi, RisaleJi Hudüd cl-Esyü ve Rıısümilır. Rcsd'il el-Kindi cl-Felsefiyye için­ de, Tahkik: M. A. 11. Ebû Ride, Kahire, 1978. Klein-Franke, Felix, "K indi", Çev. $. Öçal ve 11. 1. Başoglu, İslam Felsefesi Taıilıi içinde, C.I, Ed. S. 11. Nasr ve O. Lcaıııan, Açılım Kitap, İstanbul, 2007. Kranz, W, Antik Felsefe (Metinler ve Aciklcımcılaı), Çev. Suad Y. Bavdur, Sosyal Yayınları, İstanbul, 1994. K ıım cy r, Y , Islam Felsefesinin Kaynaklan, Çev. F ah rettin O lg u n er, D e r­ gah Y ayınlan , İstanbu l, 1992. Kurloglıı, Zerrin, Plotinıısüıı Aşk Kuramı, Güııdogan Yayınlan. Ankara. 1992.

KAYNAKLAR 2 3 7

K uıluer, İlhan, Determinizm, DİA, IX, İstanbul. 1994. K ullucr, İlhan, İslam'ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İz Yayıncılık, İs­ tanbul, 1996. K ûkcn, G ülnıhâl, Dağıı-Balı Felsefesi Etkileşiminde lbıı Rıışd ve Si Thoınas Aquinas Felsefelerinin Karşılaştırılması. Alla Yayınları, İstanbul, 1996. Laerıios, Diogenes, Un ki Filozofların Yaşamları ve Öğretileri, Çev. Candan Sentuna, YKY, İstanbul, 2007 Lange, F. A, Materyalizmin Tarihi ve Cimûmüzdcki Anlamının Eleştirisi, ('..I, Çev. A. Arslan. Güudoğan Yayınları. Ankara, 1990. L ap id u s, Ira M , İslam Toplanılan Tarihi, C .I, Çev. Yasin Aktav. iletişim Yayınları, İstanbul. 2003. Long, A. A, .S'toie Studies, Cambridge University Press, New York. 1996. M acit, M uhittin, Cazzdli'nin Determinizmi Eleştirisi, yükseklisans lezi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). İstanbul, 1995. M acit, M uhittin, "Büyük Yorumcu: lbıı Rıişd", Bilim ve Ulopya Dergisi, S .156, İstanbul, 2007. M acit. M uhittin, lbıı Sinaııın Doğa Felsefesi ve Messtıi Gelenekteki Yeri, Litera Yayınlan, İstanbul, 2006. M ason. Andrew S , "Plato on Necessity and Chaos". Philosophical Studies. Vol. 127 M âturîdî, Kitâb ci-Tevhid. Tahkik: B. Topaloğlıı ve M ııham m cd Aruci. Isam Yaşarılan, Ankara, 2005. M emiş, M urat, Eş'arilige Yaptığı Katkılar Bakımından Ehul-M eâiî elCüveyni. Kelam Araştırmalım, 7/1, Ocak 2009. M cngüşoğlu, T akiyyeıtin, Felsefi Antropoloji, İstanbul, 1971. Moad. Edward Om ar, “Al-Glıazali On Power, Causation. Antl Acquisiti­ o n ", Philosophy East & West. Volume 57, Number 1. January, s.2007 Morgan. Kathryn, Myth and Pliilospliy From the Presort «ties to Plato. Cam b­ ridge University Press, Cambridge, 2004. Nasr, S. H., "Islam Felsefesinin Kaynakları ve Ilham Veren Unsurlar Olarak Kuran ve I ladis", Çev. Ş. Oçal ve il. T. Başoglu. İsletin Felsefesi Dirilli içiıule. C.I, Ed. S. I !. Nasr vc O, Leaman, Açılım Kitap, İstanbul. 2007. N um anül Hak, Scyyid, “Uını vc Fârisî Arka Plan”. Çev. Ş. Oçat vc II T. Başoglu, İslenil Felsefesi Tnrilıi içinde. C .I. Ed. S II. Nasr ve O. Leaman, Açılım Kitap. İstanbul. 2007. O 'lery, De Lacy, İslam Düşüne esi ve Tarihteki Yeri. Çev. II Yardaydın- Y. Kutiuay, AU1F Yayınlan, Ankara, 1959.

238

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Olguııer, Fahrettin, Fârûbl, Ö ıükcn Yayınları, İstanbul, 1999, O lguncr. Fahrettin, Üç Türk Islınıı Mütefekkiri Ibıı Sinâ-Fahreddin RdziN tıs i reddi» Tûsi Düşüncesinde Vara tuş. Kültür ve Trizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985, Parsa, Ali, Causation and P aso-Islamic History (A Cııse Study: The Zayii alAkhbar oJ Gardiz't). University o f California. Los Angeles, 2000. Pelers, F. E, “Yunan ve Süryani Arka Plan”. Çev. Ş. Ûçal ve II. T. Başoglu, İslam Felsefesi Tarihi içinde, C .l, Ed. S. 11. Nasr vc O. Lcaman. Açılım Kitap, İstanbul, 2007. Peters, F. E, Antik Yunan Felsefesi Sözlüğü (Tarihsel Bir Okuma), Çev. 11. Ünler, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2004 l’e z d e v î, Ehl-ı Sünnet A kaidi, Ç ev. Ş. G ö lc ü k , K ayıtlan Y ay ın ları. İs­ tan b u l, 1 9 8 8 . Platon, Plıaidon, Çev. S. K. Ycikin-11. R. Aıademir, Ankara, 1963. Platon, Timaios, Çev. E. Gincy-L. Ay, İstanbul, 1943. Plotinus, Enıtcadlaı, Çev. Zeki Özcan, Asa Yayınlan, Bursa. 1996. Pness, S, Mczhcb ez-Z arc inde el-Muslimiıı, Arapçaya çev A. Ebtı Ride, Ka­ hire, 1946. Proclus, Commentary on Plato's Timucus, Trans. 11. Tarrant, Cambridge University Press, New York, 2007. Rahman, Eazlur, Jsldm. Çev. Mclımel Dag-Mehmci Aydın. Selçuk Yayınla­ rı, Ankara, 1993. Rayan, Sobhi, “Al-Ghazali’s Use of the Term s ‘Necessity’ and 'Habit' in his Theory of Natural Causality'', Theology and Science, Vol 2, No. 2, 2004. R cichcnbach, Haııs, Bilimsel Felsefenin Doğusu, Çev. Cemal Yıldm m, Rem­ zi Kiıabevi, İstanbul, 1981. Rcism an, David C, “Fârâbî vc Felsefe Müfredatı", Çev. M. Cüneyt Kaya.

İslam Felsefesine Giıis içerisinde, Ed. P. Adamsoıı-R. C. Taylor, Küre Ya­ yınlan, Istanbul. 2007. Ross, David, Aristoteles, Çev. Alime! Arslan. 1. Oklay Anar, Ozraıı Kavasoglu. Zerrin Kurtoglu, Kabalcı Yayınlan. Isıanbul, 1999. Sadettin, Orhan, "Sokrat". Felsefe vc İçtimaiyat Mecmuası içinde, C. 1, S .4 ,1927. Sarıkavak, Kazım, “lbn Teymiyye'ye Göre Felsefe ve Filozoflar", Felsefe

Dünyası, S .24, Bahar 1997. Sanoglu, Hüseyin, lbn Rüşd: Felsefesi, Klasik Yayınları, Isıanbul, 2003. Scinirnow, Andrew, “Causality and Islamic Thought", A Companion to World Philosophies. Ed. E. Deulch and R. Bontekoc, Blackwell Publishers, 1997.

KAYNAKLAR 2 3 9

Sorensen. Roy. A Brief History o f Paradox. Oxford University Press. New York. 2003. Staınaıellos, G, Plotinus and the Presocruius. State University of New York Press, Albany, 2007. Ş ehristân l, el-Milci ve cn-Niluil, C..1, Beyrut, 1978. Şim şek, Oya - Aydınlı, Yaşar, “İlin RCışd'ıın Ihn Sina'yı üleşi irisi", VVIF Dergisi. C .17, S.l. 2008. Taylor, R. C, “Ilın: Rüşd: Dini Diyalckıik ve Arisioielesçi Felsefi Düşünce". Çev. M. Güneyi Kaya, İslam Felsefesine Giıis iciııdc. Ed. P. Adamson-R. C. Taylor, Küıe Yayınları, Isıanbul, 2007. Tlıilly, Eraıık, Felsefe Tarihi. G .l, Çev. İbrahim Şener. Sistem Yayıncılık. İstanbul, 1995. T riıuın , A. S, Islâm Kelâm ı. Çev. M ehm et D ağ, A Ü1F Y ayın ları, A n­ kara, 1 9 8 3 . Turhan. Kasım, Amiri ve Felsefesi, MÜ1F Yayınları, İstanbul. 1992. Uludağ, Süleym an, İslam’da lmıııe Konuları ve Itikadi Mezhepler. Marifet Yayınları, Isıanbul, 1992. Ü lk e n . 11. 7.., I !yanış Devrilerinde Tercümelerin Rolü. Ü lken Yayınları. Isıan bu l, 199 7 . Ülken, H. Z., Eski Yıınan'daıı Cagdaş Düşünceye Doğru İslam Felsefesi Kay­ naklan vc Etkileri, Ccm/Külıûr Yayınları, İstanbul. 1993 Ü lken, II. Z., Tüıh Tefekkürü Tarihi. YKY. İstanbul, 2007. V crnanl, Jean-Picrre, F.shi Yuıuın'ıla Söylen ve Toplum, Çev. M. E. Ozcan, İmge Kitabevi. Ankara, 2001. W a ll. W . M. Free Will and Predestination in Early Islam, London 1948 W a tt, W . M . Müshilinin Aydın (Gazzali Flakhinda Bir Araştırına). Çev. 1 laneli Ö zcan. DF.Ü Yayınları. İzmir. 1989. W eber, Allred, Felsefe Tarihi, Çev II. Vehbi Fralp, Sosyal Yayınlan, İstan­ bul. 1998. W einberg. Ju liu s, “Causation”, The Dictionary о) die History of Ideas. The Electronic Text centre at The University ol Virginia Library. 2003 W isnovsky, Robert, “Ilın Sînâ ve Ibıı Sinâcı Gelenek". Çev. M. Cüneyt Kaya, İslam Felsefesine Giıis içinde, F.d. P Adamson-R. С Taylor, Küıe Yayınları. İstanbul. 2007 W iston, D, "H ellenistic Jew ish Philosophy", History of Jewish Philosophy, Fd. D. II. Fran k -1) Leamam, London, 1997. W olfson, H. A. Keldin Felsefeleri (Mıislüman-Hıristiyan-Yalııuli Kelâmı).

240

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLİK SORUNU

Çev. Kasım Turhan, Kilabcvi, İstanbul, 2001. Yakıt, İsm ail, Turk-hlam Düşüncesi Üzerine Araştırmalar, Û ıüken Yayınla­ rı, İstanbul. 2002. Yûcecr, İsa, Mu'fedJe: Üncüleri ve Kclâıni Görüşleri, Van 1995.