Büyük Felaket - 1915 Katliamı ve Ermeni Sorunu

''''''''''''1IIIl:aIII, T~ VI MIIRKTAY, UIIIlw;w. rJlfWlS YBlAliMol'lfl YIlUUllIYU

··yiik Felaket 5Kadiaml ve Ermeni Sorunu

BUyUk Felaket

-1915 Katliaml ve Ermeni Sorunu (Belgeter, Tanlkllklar ve Halil BerXtay, Taner Aki;:am, Stefanos Yeraslmos'un Yorumlanylaj

1. Baskt; Re YaYlrlClllk, 4500 Istanbul, Nisan 2005

IIIiSIIIII, TNlIJlW va twi. BERmT, T_ AIl~AM,

STfFMlIS YIIlAsilIos'lfj TlJIIIMNllYlA

Biiyiik Felakel 1915 KaUiaml ve Ermeni SUrIlll

Yayrna hszlrlayan: YUceI GOktun< - Merve Erol - Siren loemen Grafik uygulama: Ender Ergun Teknik Koordinatoc 6zay selmo GOrseI Y6netmen: Arslan

Erotiu

ve cilt: Stampa Bastm san, paz. ve Tan. Hiz. A.$. Haclahmet MatI. Ebumza Defgaht Sk. No: 27 34440

Bask!

DoIapdere -Istanbul Tel; (0212) 235 98 95 Kapak Fototrafl: F,ndl~1)'arl Okulu otrencileri (Varto. 1913)

Bugun Ermenilerin yok edili~ini kim hatJrllyor ki? Re YaymClllk y6netim adres;: InOnO Mah. Clmen SOk. no;89/2 $i~i - Istanbul

(HilJer'e atfedilen QnlD 56z; 1939'da PoIOIlya'ya

girmeden 6nce 56yledigi vaf5aYlllyor.)

irlibal adresi: Abdullah Sok. No.9 Beyoglu· Istanbul lei: 25187 67 faks: 244 23 94 e-mail: [email protected]

«3»

ICINDEKILER GIRlS 5 CHARLES AZNAVOUR ......•.•......15 HAUL 6ERKTAY 21 STEFANOS YERASIMOS 65 TANER AKi;AM 97 InlHAOi;ILARIN YARGILANMALARI 119

SUNlJ$

SaygJ dUru~u •A1manya yenilince biz de yenilmi$ saylldtk... • au ctJmleyi hallrIamayan val' ml? Binnet DUnya ~'mn sonUCUI"MJ bOyle ~ reten bif MiHi Etitim'den gec;:en insanlann -eger ozel bir ilgileri yoksa- ~ bir tarihi oIay hakkrnda bilgi sahibi oImasl mlmkiin mG? Bona bir de medyayI, Rc€IP Duran'lI'I deyi$iyIe "apo!etJi medya"Y1 ekleyin... . Express'in Nisan 2005 S8'y'1sllldaki "Nabu- sayfasmda "24 Nisan 1915 siZin k;in ne ifade ed~ sorusuna, bir ~ $V cevabr veri)a': "24 NiSCW11915, Ermeoilere SO'yi" Oldui!u bellelikfi. Resmi tanh 0yIe diyordu, ama bir de tanh diye bir ~ varCl. 1915'e clair hikayeler dinlemem~ oIanlmlZ yoktu. DrpertiyIe dinliyorduk; dinledikJerimizi kabullenemiyorduk. lnanmak istemiyorduk. 80yIe bir vahseti kim kabulleoebilir? Kim reddet. mek, inkAr et.rnek istemez? Ama, geryek kaPfdan kovulsa bacadan giriyor i$te. Bir hik.aye dinli)orsunuz, Okulda .tilen bir ~iir akllnlZa geliyor, bir ~ roman karesine taklllyorsunuz, bir romandaki pasaj irkiltiyor, konuyla alakaSlz bir hatJratta satJr aralanndaki bir tfade dikkatinlzi Qekiyor, sevdi~niz bir ~r1<JcI -du~man" ilan editiyor... $Uphe bIiyUyor... $Upheye ka~r bir direlllV geti~iyor ister istemez, Mazeretler, gerekQeler, hafifletici sebepler... Olmuyor. O~ muyor, cUnku gerr;ek kendisini dayatlyOr. Resmi tarihin Zlitu esklsi kadar gUc;:lu ~il aruk, Bilg; akl~1 orasmdan burasmdan deliyor 0 Zlrhl, Murat Belge'nin dedigi gibi, konu, bir bilgi sorunu elegit, bir ahlak sorunu haline geliyor: -Bilgi eksikligi sorunu,

au

An'*' T.

w..-, "AnTWI T. W8lr*' ,. ArnBli in AniIkllia. 1915 -fI'mliI8Ini • tes-

Guemle As.soci8tl. MiIIno, 1996. DwII&~. "Gel;rri$ Z - 0kI' lei', QMe1: rnve /Itnl N\l.I'Ca$. Nas

~',

,_2005.

.... ""'.

... ~ , "Etrneri TI1Ijelisi",I6JW:$i: YUoII GOktiif1\, Nokta de!gisi om eki. 22

Mlor Zotnb.• ~ ~ MlIdisi'nde Bir Ermeni Meb/s', ~ Hennon

MJ<s. .ws V3)YICllIk. 200'2.

Mlor Zotnb, ·Yereer-<:lr8l
IXIUnJ Qe'Ioren: Rober KoplaI})

0IIIwI SelIn KouIwnoCIu. "!ttNl·Tl!!(Ikki'nin ~ ¥e YlI'gII
Teme! y~.Ista1bU. 1998. ~ H. ~. Pall B.~. "le$ Arnlb'Iiens da'ls I'Empire Ottoman 4. 1iI \'l!ilIe dU ~'. Les ElItlons C'M e! d'f+isIclre, PIwis. 1992. ~ V....... "Birincl Di'xlya SIwa:$l YII Ermeni SonnJ", T ~ Tam. S<JfIl05. E)f\il2002. T_~. "Ila oI<Wl. UIM; ~ ~'. Express, SlI'jI83, 26 ~lOS 1995/ "Trilin 6teIIl V8nSl", Express,Il!'J'I8S. 2 E)'1iiIl99S. Tall!IrMdari9"':Y"'SMIlIryIn,·Hll','OtST~~~. HI~·. EtMwl, 2000 /"Ermeni So)1oonrnI ~ KI.KIutan GOrgii

TIll1lkllklanmn Hiktje4el1". http://ennenI.llfQ/turlu;:e/llltap.tltm.

" - lemon· J.e.~. "Asrnenk! 1900", Editions Aslrld. Paris, 1980.

sOzIu

«5»

yava~

yavas, sorun olmaktan (flkryor. Sir hukuk terimi olarak 'genosid'den sOZ etmiyorum -onun tartlsmasl ilelebet devam edebilir, Ama ciddi bir kIyIm oldug:u, milyooa belki yakla~n, belki mityonu a~n saylda insanln canll'll kaybettig:i, iki blt,ilk kent dlsrnda imparatOf1uk sln.rlan i(finde her yerde ~n Er· menileri kapsayan i(fler aclSr, kOf'kulll; bir facia ~lg. belli, Bunun k;in 'Yasandl' demek ya da 'haylr, bOyle bir sey oImadl' demek, bilgiye ~I, ahlaka ~I bir se(fITle, bundan sonra..:

(Radikal, 10 Nisan 2(05) Sir hikaye dinliyorsunuz., Sivas'.n bir kOyUnde katliamdan kurtlJ-

UIumlI ~ EnnInI k8dn

1970 ~ Pcris1e, otete para~, pmsi)ola ~ PlrlSi)cn decfrtmz, birkal; odaII bir apartman tiesm ~ biri',Q. DairefWI $3hI)i ~ bit Ermefli kadndI. Orta~, sessiZ saki'l, ~ biri',Q. Odama ~ ikD;:i gfni, "Biti$ik (iai\'ede Ye Ust kana (ia Ermefli ailelerot1Jrlr)'Or, Sizden~. T~ istediler. Bu ak$am bende bir yemek yiyebiIir miyiz?" dedi. "Ebette" dedim hil; Wraksa'nadan, AsaIa lef6f 0lg(itLriI'I ~ yeni yeni ~, "Yaho" dedim keodi kenclme, "ister misi'l 00 EtmeniIer beni makasa aIlP TurWerin kestiAi (I) bir btJCuk mil'yon Emlenoo he5&-

bI'" SOfSlXlIar?" Bugiine kacItY 00 kOnJ fJst(KIde hi!; dlmIarrnvn· zaten biraz sakncaI. bir kOnu." Ne bir yClyIn var ooahkta, ne ~ ne ~", Benim de akImc1a, kulaktan doIma yalan yanll~ bilgller. "Galtba bir yarook i$ yapml$lZ" diye Cki$iinUrdUm hep, lie hep, il;imde bir sut;luluk kompleksi, ezikligj ile doI
rakh bakJ~lar1a SUzduler, "Tamam.lyi gidiyor. Hesap mesap soran yok" derken kOO
Ian bir Enneni l;OCUk anlatlll"JOl', AJeo.oi.Kljrt bir aile onu samaoIlkta saklr,<>r, ortaIlk yatlS.nca Istanbul'dakj Ermeoi cemaaatlne teslim ediyor, Cocuk blr,-iJyor, Amerika'ya gOt,; ediyor, hali vakti yerinde bir adam OIU)U. Ve her sene Sivas'ln 0 kOyUne gidiyor, 0 samanl~ bir oda haline getiriyor, Y1lllk ilnini orada ge9riyor, Gel zaman git zaman ~anr,<>r, bir yaz gelmiyor, KOyIUIer sebebioi derhaI hissediyor ve 0 yaz. 0 kOope hUzi"Jnlli bir yaz OIU)Or.., Bu hikaye, soy\r. sonra 0 c;ocugu klKtaranlann var1liW1a teselli bulU)U.

"kta

Herkesirl kulaftinda bu Tiir hikayeler var, lirpertjci gadda.. OIanlar cia... Halil Berktay'.n okul a1
«7»

ballandlra anlattr1l.en, kabllmaI hEMlh bili, 'amma, ~ Enneni kesmil7 sinizl' diye lafa kan!?lP sohbetin ortasma lilron slkmaz ml? Ne di}€ce~mj ~rdlm. Hem beoi en zayrf yerimden yakalaml~tJ. Kest®miz (Il bir ~k mil'p'l (I) Ennenl ~n hesablnl ~ nasll wrecektim. Valla, dedim, ~ um:t1emi biz bastIk. Ev.eri ~ ¥efdik. C8miIel'e doIdl.rup tafW tafW yakbk..• Soml Talat Pa$a, Kia1. aIao,1
-.......... _-_ ........ _-

Ia'a, 0 glneri y
'-.'_,Enr
.COk_,_

foto0'aI'I ki(apIal' b.ti.m. ve ~ neden oIM kbiti kmIerin r;akttgn, Clri<wa kbiti hcq tli'Iylj<
UI;: l¥1 mac:erasnj,a tli'Iylj< bir keyifIe i$Iedkn..."

su.t V-.r., Veni <;ai. 6 KasIm 2004

~ itiraf etmls, "oz kaynalnan gelen btJ bilgiyle Suat Yalaz'ln

"ufku CllVllmlS~ lie "0 gunclen sonra, bUyUk bir rahatllkla, i<; hozuruyla" Ermeni konusuyla i1gileomiS, "col< aynntlll, belgell fer totafll kitaplar" btJlmuS... Bu, Suat Yalaz's Olgu bir "anlatJ" degil, yirmi-otuz Vlldlr resmi gOrliS giderek artan bir dozda "biz degjl, onlar katletti" iddiastm ooumClze sGniyor. Ziya GOkalp bile, salllk oIarak C1kbg, 1918-19 yargllamalannda "onlar baslattl" demiyor, "ka~tllkll kattiam oldu" diyor'. Yalaz, baska Illr bakJmdan da col< temsiIT bir figGr. S6z konusu yazJllIn ilk bOlurnUnde de silyIe diyor': "Zateo biraz sakncalt bir konu..• Ne bir yayln var ortaltkta, ne trttsma, ne sOyIesi. .. Benim de akltmda, kutaktan doIma yalaiiJ yu..... iiyIe "","""""k. Z,"""" iCincle bizim de "u1kl.mJz" 8Cl1dl. Tek bir ki~, tek bir kaynak. bir "6z ka',nak" ~k1i ufktmu:zu a;;
derek_.

KiSiseI tarihleri bir ycna blraklrsak, 0 J
«9»

Toynbee Ye

~~~

Gelelim $U manut 1915 konusuna. Bu yalunlarda "Kldialan cUnJtecegiz" ~ epey bir icldia)'ta ortaya atJlM kesimin $U zamana kada" gUo. deme getiniigi -~I kMrtIar" ara5Indan 6nem1i bir tanesi, AmoId Toynbee'rin -propaganclaya alet ecIilme" itirafJ)O. Nedir bu konu? Toynbee ~nde w ~ ~lanooa Britalya·cIa de\oIet icWl ctah~r1<en kendisinden Enneni klyImI hakkJnda bilineo ~ Ian topIamasl istenir. Sava$ de\tam edetken, iki tarat araslooa propa. gCIlda ~ da de\tam etmeI
haZJrIad'"

_-da,

.

Toynbee -bUt:iJn yazdIklanm yaIarO" di)'e bir iUafta 1:lukI1s
Qekte, lid ¥ ~ $lI1Ian ~ -0smanI1 EImeni si:I'gfrtIeri sadece soyulmadllar. tehcir, )'OIda ITim
Ian gibl bir araya geldi, resim giderek netle~ti- dedik, bu derleme 0 -parearar"dan bir kJslmlnl bir araya getiriyor. Ortaya ~Ikan resim billfOklannin ~una gitmeyebilir. Olabilir, vaktiyle bizim de hosumuza gitmemi~. Nasll gitsin ki? Ozerillde ~~mlz topraklar 0 kadar ~ ac'Y' ~l}'OI" ki t>ag!1nda, 6yIe ~ ~rvnl~, ya$arll}'Ol" ki, ~k <€ir geliyof insa03. Er1
"ill',.". ""'"Koray """,,"'' '

oIfru"",,, Oemin Er1
«11»

CHARLES AZNAVOUR

$ahnur'dan $arl'a 8ir ldJrlanlar TUrlciye'de t;ek popiJler olan, iJI1Id sonra soykmmm tAnmmasJnI talep ewgi ir;in "TUrk dOynam" ilan edilen Chanes Aznavour'un otobiyografisi -Geqrrif Zaman Olur kj", Nisan 2005'te T~eye k.uandmld,. Aznavour'un otDbiyografisinde 1915'e lie kOkenine clair anlathkfanm 6zetJeyerek aktarryoruz.

"""'" _

- . . ""'" bonse•....."..,.., """" """""

~ ilrin &e9Tli$ime daIarak gil; topIamaya car~ AslIl1da .~. demeIi)dWn t;:inaJ ~ asia bUsbUtUn ~ bit $ElY dejiIdir, tim tersre koIektif bir $e)'dir. OzeIliide de bir Ermeni ailesi ilrin· HayaI kl.nf)on.nl, ..e di)ut.m ki, $U g(wIe$i hie g6renleyet)ilirdWn, UllXl )iirlrftj$Unde, Istanbul Me $an ara5Indaki 0 kitIroIasI ~)(lIeu­

IuPIda 1StIfap~, tefle)<efek. ~ hayatta kamaya ~~ ~ baba'nm SMIa$rrV$ spenninde kIsl~p kalabilirdWn, KUrt t;:eteleri 4li bir sUre SClmI kendileri de ayrll dl.NTla ~ ..e jandarma. Iw. lavallilan, y
> Charles Aznavour

Der Zor. Yald
«13»

rumlayan cin<¥!l pa~lannln. din nedir bilmeyen. hak hukuk tanllTl& yan katillerin adlna. . Nihai ¢riim mu? Iskaladlnll i$te, beni ele geqiremediniz. Kimi~nin ~na gitmese de anllara baWl biri oIarak kaldrn ben, Ivna !u~ hal:" kinin crnanSIl OO~1 oImadlm hi!;:. BugUn, Mnemin ~u ulkeyi ziyM'!t etmek gibi bir hayalJm vcr. <ma... <ma... ama.

cenennem ~lJlunun,SOOl.llda

~, gOt; denilen cennetJ'l ba$Iad~ yerde. AnnemIe babam gibi kmldan kalfanImn il;:inde mul~ QojIe bir yet etmi~ti ki, bi~ ataIanndan sOl etmekt.en kafrlrn-

yorOJ. Va da bu konUdan QojIe az sOl edili)Onil ki, )'OIda$1IT\-ablam Aida- lie ben y3$3ITWT'IZ l::lo)u'lCa ailenio get;m~ ancak ~ haJinde )'eriden ~tlMmayI ba$araCiklik. aslna bakJ~ QojIe ~ $CIhlm bir SOI"Ul; da eIcIe edemedik. 'Bak nereden gell)'OfUZ lie bt.€fKl nerede)iz... " ~ II'"~, ya da 0 act dc*J ~.pek ~ tlm'I
dunyanln dOrt bir k~inden gelmi~ g6t;menlerin, neleri var neleri yoksa i!;:ine koyup u5t(jnkOrU bag!adlklan )Uksul ~Iannl gOrUnce, o i<;1er atlSI manzaicl)'l gOrdutUm zaman, i<;inde bulunduklan sefaletin nedeni ben oImasam da ilfiml bir utant;: ve sur;luluk kaplar. Kmileri ne yaptJ, naSlI etti de kUftuldu,
frlI'"tsa Enneni SO)t
ml$. Ne yaztk ki kiliselerimiz yajtmalandl, )'IkJldl... Kesin oIan bir $ElY val': Annemle babarmn modem TUrkiye'yi klr;Umseyip kOtiiledfljne hi<; tanlk oImacllm: biZe hil;:bjr zaman Turk halluna kalll bir kin ~llamadllar. Tam tersine, TUrkiye'nin glizef bir iilke, kadmlanmn COk allmll. mutf~nln ~u'nun en iyi mutfagi oldu~unu lie temelde bu halkla ararmzda bi~ benzerlik bulundugunu sOyIediklerini i~it. mi~imcli( hep, $oyklnm OIma5a)111 -ya da en azmdan taflmml$ oIsay. dt- bu anlasmazhk bizim ikinc~ncU kU~ln belle~inde bu kadar derin yer etmeldi.

> Charles Aznavour'un babaannesl, babasl ve ko~ullaflndan kurtulmalafl~dan

annesi tehcif

hemen sonra...

«15»

1915 TANIKlARI

Mardavar Giinii ~Ida okuyacagmlz uzun tamkhk --ve ilerleyen sayfalardaki

paryaJar- Verjine Stvazlryan'm "Enneni SoykJrlm/ -SoykJflmdan Kurtvlan G6rgrJ Tamldlklanmn HikJyeleri~ ~Ikh s6zlil bJrih ¢~ndan derlendi. sayfalanmlu YilYllan tehdr ve kiJtJjam fotograffan da, 1915'te bir Alman wbdy! OIaJak Suriye'de bulunan ve deId~ne basan Armin T. Wegner'e ait

y--,

(Sasunfu, 1886 dogumluJ -l908'de ilan edilen HOOiyet btittil siyasi mahkCmlan 62gUr1ukJerine kcMJstun:lu; arok Ermeni, TUrk ve Kr.t hepsi ~ haklara sMip oIa:akIa'dl. Her yerde sevinc ~Ildan' duyu~. Huniyet yasasIyIa ErrneoiJerin kUk dU~r(ilmesine. dOvUlmesine, SO'i\.llmaslna, kUt;i'rnsenmesine, kUfUrtere ve SO)'guna mana kalmas,na son veriliyordu. au tlir dcMcwll~lan 5efgi1eyen ki~i en ~r cezalara .;;arptlnh)'Of, hatta idama mahkOm edili)Qrdu. Errnenilere serbestlVE! C1'/ verme, kendi temsilcilerini SE!9JIe ve 6nemle hakkl veriliyordu. Bu, bat! Ermenllerinin ~.nda bir yeniden oogu~ idi. (...) 10 Haziran gununden itibaren KUrt ~iret reisleri bircok athyla beraber ~dan ve soldan MU~'a giri$ ya~. emirler ahp evlerine geri dOn(iyor1ard•. Kurtleri sitahlandllmak ic(in her ge<:e )'Uk arabalanyla ~hir df~lna silah \Ie menni ta$lnryordu. Enneni katJiamlnl ba~nyIa tamamJamak it;in hukumet taraflndan ozet bir plan yapllml$, kOyler taksim editmi$, saldm gunu ve saati Oyte bir incelikle belirlenmj~ti ki, MU$ ovaslndaki 105 k6yUn tamamlnln Imhasl, tek bir t;OCugun bile canl baW$lanmadan, bir gun icinde tamamiyla sonuclandlnlacaktl. KOyIerin taksimi, a$a&ldaki ~kilde yapllml$tJ: MU$'un sag taraflooaki kOylerden ba~layarak Mew-aget nehrinin dogdugu yere kadar

eu

«17»

olan bOlgedeki 35 k6yde yapl1acak katliamlar Hacl Musabek'e blrakllml~tl; onun emrinde 3500 kadar KUrt piyade ve ath vardl. $ehrin kuze}'UatJ klsmmdaki 15 k~e dliZenlenecek katliarnlar ise Fatkanll Sleman Aga'ya b1rakJlml~tl; onun emrinde ise silahll 1000 KUrt vardl. Aziz Karapet civanndaki yirmi k6yde dliZenlenecek katliamlar, eete liden yardlrTlClSl JOn Tulk Ra. ~id Efendi'ye blrakJlml~; ooun 500 ki~ilik bir sUvari eete gueu bulunuyor, oolara Aliz Karapet Manastln'nda bulunan bir1iklef ve ZJyaret KOyU'nde oturan MfJdUr de kendi jandarmalanyla katJllyordu, Dvamn ~u bOlOmfinde bulunan 15 k6',ode dLizenlenecek katliamlar Clbranll Duboyi Clnti'ye, KoIotO'}'i ZuWe ve ~ MUdUrii'ne blrakllml~; oolann emrinde binin lizerinde KUrtjandarma vardl, (Narun ck::tu k1smlnda, !;lhur'a bagll yirmi kiYtde dUzenlenecek katlicwnlar;;eyh Hazret'e b1rakIlml$tl; onun emrinde ise Zilan ve Kosur KOrtiefinden olu~ 1200 atll vardl. dU2enli gijcIef dl~nda her rOOsll1mana, rastladlklan Ermeniyi aclOladan 0IdUriip)'Ok etme g6revi veri~ mi~ti. Meo.aJt durum aniden ~~ti. Ermeniler artlk k6',Uen ~re gidip geri d6nemeZ oIdu. TOnuer rastladddan Ermenileri ~n derecede d6vUp ~ maruz b1rakJyor1ardl. 610m vakalan da oluyoo:tu. 22 Haziran gOnO Bakranli KUrtIerden yUz atlt gecey; Kmnka'l GOIO Dctl'nda gec(irdi. 23 Haziran gUnU onlardarl on atJi k6'y\imlize geldi ve kOyUn 6nde gelenlerinden on tane ko)-un, cYtml~ okka un ve on tane de kef;eden yapl~

au

ml~ cOppe verrnemizi istedi. BUtun bunlan herhangi bir itirazla ka~llasmadan bedava aldllar ve HavatonkJilen eskiden ben tanldlwndan mldlr, vicxfan ?Zablndan mldlr bilinmez, Tamoyi Ali ~e konu~tu: 'Enneniler, ben sizin tuzunuzu ekmeginizi .;ok yedim. $imdi size bir gercegi s6y1emem gerekiyoc Su~ tan'dan, Osmanll te>praginda ya~ bUtiin Ermenilen kesrnemiz gerektitini bildiren bir emir geldi. $imdi siz ~ kalklp uzaktan Slivan OvaSl'na bakarsarllZ, orada benzeri gOnJImemi~ bir IsstZllk hOkum surOyor. Biz 0 bOlgenin Ermenilerini tamaml)'la katlettik. $imdi de hOkumet MuS Ovasl'nda ve Sasun'da ya~ Ermenileri de katJedelim diye hili buraya l;a~rdl. Buralarda da katliamln baslamaslrla birkac gun kaldl ve lsa Mesih'in actin! $00 alCKl kl~nin bu topraklarda canb kaIffiarllaSI gerekiyor: KUrtJer istediklerini allp gittiler; biz ise du$Uneelere daldlk. .. B6y1ece, yUzylllar boo,tJ bu topraklara ve bu sabarla bagli kalml~, Ermenilerin ~n oIduitu bu b6lge bir glwl bir gece iOerisinde insanlann yasarnad:@ ISSlZ bir yere dOnUstu. 0rU'l asd sahipleri, 105 kOyUn 70 bin . 80 bin klSiden oIu~ her iki clnse mensup Ermeni nUfusu ise acunasu: Tulk· lerin ve KlirtJerin eliyle, canavarca bir operasyon soru:unda ktI~ gec;irildi, at~ yandl ve suda bog:uk:lu. Onlann milyonla. ra varan serveti talan edildi. (__.) 28 Nisan giinu Vardavar dini )'OI'tUSlnJn Pazar gO~: Ermeni ulustnJn mutJu bayrcm; fakat ne yallk ki 0 gun Mus Ovasfndaki ErmerIiler lein 'marda. var' Onsan yakma) gOnune d6nO~tu.·

«19»

HAUL BERKTAY

o giiniin Ye~iIIeri, c;atlJlan Venedik'te, Fondazione Gkxgio Oni'nin (Giotgio On; Vakfl) 28-30 Ekim 2OO4'te drJzen/edigi -TaJih ve TaJihin Otesi: Etmeniler ve TUt1der~/i<;J
> Sabancl UniYersitesl ~tim TarihCl Prof. Dr. Helil Berntay.

Oyesi

Venedlk'te, Fondazione GiorgJo CinI'rW! [GioIgJo Cinl VakfI] 2s.3O Ekim 2004'te dUzentedit' "Tam ve TarihWI 0tesI: Ermenller ve Turkler ~I~ Bin YII," (Nella storia, ottre lei storia. AImenI e turch!: ooa vtcenda miltenaria) konulu konfe. ransta, "SOyiem ve gen;efdlk: lfe!;it:Il yOnlerlyle 1915 EnnenI trajedisl ve ~ TUrk ulusallmgeleml" (DIscourse and reality: Aspects of the 1915 Annenlan tragedy and at the m0dem Turkish natlonallmag1natlon) ballbkll b1r tebllj: sundonUl. BIanet'te, Raffi A. Hennom Irnzall haberde ~ den!yordu: "HaMl Betktay, kencl aileslnden venIIiI 0mekIer1e, b1r b1reyln, giinlerden b1r gUn, ban ClUe ferUertnin kattlamlara ~ ~~ <*klk'anfll 6grenmeslnln 0 b1reyde nasll bIr !fOk yaratacag.Ol (b1Id1ifnI), doIaytSf)1a Tutklye Insaruna b1~ ¥!y1 anlatman.., ne kadar zor okIuiunu, ama bundan ~10l1amaya­ cag,Ol, bunun b1r zONnluluk oktugunu 0mekIed1." Halll Betktay: Raffi Hennonn'un sOzlJnU ettigi o~i Kendi tebligimde degil, ba$ka tebli~erin tartl$llmaSI sirasinda dile getirdim. Benim ailem, hem babamm babasl ve annesi, hem annemin annesi taraflndan, yani bugunun hem Berktay'lan, hem Kosemen'leri olarak, aslen Girit muhacin. (Yeni bir ant~ semitizm yaratmanln amator merakhlanndan biri, bizi de Sabe-

«21»

Nektar Gasparyan: (Artvinli, 1910 dogum!u) "seksen ~ldan fazla za. man gecti, ama gOlIerimle gOrdiigum 0 deh~ verid miYlZiYala_n h& yatlm bOyunca hatJrladlm ve asia rahat edemiyOrum. 0 kadar goIya$l eXiktiim ki... $unu da s6yIerneliyim ki, bUtiin Tiirkler kmii degildir, Olllann k;inde de lyUeri van:lll". 0 JOn Tiiritlerin tertipledigi bir oIaydl; )d<sa halk iyiydl ve biz TUr10erIe hep iyi UI$ki1ef icerisinde)dik."

t8)'C1 yapml~ uyduruk kitablrlda. G(jya baham, 1951-52 TKP levklfatl mensuplanndan Erdogan 8erktay, "dagll YahOOi" anlamlna gelen "tay~ sOzcligiinden tUrettigi "Berktay" soyadlnl kendisl 5e9Tli~, YahOOi kokenini kumazca gizlemek amacJYIa. Tam bir palavra. Bir kere 21 Haziran 1934le Soyadr Kanunu C1ktt4rnda [1921 ~umlu olanl babam henliz 12-13 ~Iann­ da. Berktay soyadlOl katde~ birlikte ~n ise, tabii ki onun babaSI, yani HaJil Ncmlk Bey [Berktay]. Onun meselesi ise gizli YaI'ludilik filan elegil; bir l;anakkale gazisi Ye laik-inkJlaPCI Cumhuriyet bUrokrau oIarak, AtaturK'iin kUltiir devrimi denemesinin yogun oIarak ~rtr 0 giinlerde. Oz-Tiirkl;:eci, Orta Asya bagIanbll gOodermelerde bulurvnak istiyor, ~ soyadlYta. "BerK" tabji gUclu, sagJam fitan demek. "Tay" ise, Yahudiler arasmdaki anlcml bir yala, ~Iarda soyIu1t.€a i~t eden bir sonek, C8ga-tay, 6ge.day, sartak-tay, hatta kuril-tay s6zcUkIerinde oIdttu gibi. Oiyeceksiniz ki, ne 6nemi ~ Bir zaman. Jar Yahudi veya SabetB'"O oIrTMJ~ oIsak ne fa'Kede(? HiCbir ,."......usuz. Ama yajan;-akJ."nnaal@n bu """"" fazla ka9yo< do;!nJsu.)

Her neyse, bilimkiler 1896 Ye 1900 Y1Hannda, iki daIga halinde gOc e~1er Izmir'e. <;ok uzun sUre ewe, aile btiyUklerinden (adlanl1l ~) ikisinin, heniiz col'; geocken yerel TUrK-Muslfiman milisine nasll katJldlidan, hafif tertip dalga ge. Qere+( antatlhrdl. Tek bir ~ varrTll~ da, a'jI'lf ~ Slrayla b1nerek giderlermi~, mitis gOrevine cagnldlklannda. Bu sevimli hi~, katlkstz bir masumiyet izlenimi kalrrdl zihinlerde: Bu kadar komik, bu kadar $anr;o Panza-van ada'nlann kime, ne laran oImu~ oIabitirdi ki? Ojsa pek de bOyle ctegilmi~ durum. Ben bu bUyUk dede ve btiyUk bCryUk a-ncalann yapbklanndan b1r bOIUmunu COk sonra 6g{enebildim. Aile taihini iyi bilen bir arncamln 2001'de bir a~ anlat1lglna gOre, 1896 Girit ayaklanmasr patlak verdiginde ve ard.ndan Rumtann adanrn kuzeybatlSlndaki 5itia veya I~tiya'da dUlen!edikJeri bUyUk katliamln haberi y6reye ula$bWnda. s6z konusu iki delikanh TurK. Musluman mllisinin duzenledigi intikam veya misilleme eyIemlerine katllmr~lar. Civardaki bir Rum k6)'ljnii basmr~lar; ya~h, kaelin, hamile, ~otuk ~uk demeden Onlerine ~Ikanr oJd(jrmu~ ler, sonra da yeti~kjn erkeklerin hlzla tarlalanndan dOnmekte oldugunu farkedince, k
«23»

H,mayak Boyacl)'llll'l: (BitJisli, 1902 dogumlu) "1908'de HUrriyet i1an hefk.es Enneni ve TUrkun karde~ beraber ~ 'konusuncla hemfiklrdi. Hatta kOyiimUzde ~ oIdu ve ttifeklef ate$edildi~nde,

Iendl.

la~maya call!jlan rakip milliyetcilikler araslnda -gunumuZde or. neklerini eski Yugoslcr.ya'da, eski Sovyet Kafkasrannda, ya da Israil-filistin kavgaslnda gonneye devam ettigimiz- bOyle kof'kunc bir ~azra~mayJ, ~sen Once \'\Jr, oldur ve kazan~ mantlgrndan kaynakJanan kan davarannl beraberinde getirmi~ ti. DolaylSl}1a ikincisi, bOyle karanllk sayfalar, -gOmme doJapla saklanan iskeletler- kim bUir daha kat,; ki!jlinin, kal;: ailenin, kal;: grup veya toplumun hayaunda vardlr -vardlr da, dile geti-rememekte, kendi kendilerine dahi roraf edememekte, so )1.1rune etkaramamaktadll1ar? Hemen bu noktada, gene Venedlk'te Zikrettigim bir ba!jlka Omeg.i de sapla'ja)'lm araya. Ben 1964 Robert Usesi mezunlanndafllm; zaman zaman bir araya geliyoruz eski slnrf arkada!jllanmla. Ge¢gimiz ilkbaharda Orfletjn, kJrkJllCI YlllmlZl kutJa::llk. Bogazi9 Universitesi'nin Cimenleri Uzerinde buIU!jltugL.rnUZda, raf d6ndii doI~u, gene Er· men! meselesine geldi. OIdu mu oImadl ml, gen;:ek mi iftira ml, TUrkIer -de- bOyle ~r yapl'TlI!jl oIabilirlef mi oIanazlar ml, nasd oIur" oIanaz - asia filan derken, yaoi bu ~Ieye 1I1~ all!jlllrm!jl bUtiin defansif amiyanelikleri siralarken, halen yurtdlS.nda profesOr" oIan -gene ismini ~m- bir ar~lmlZ cia, kendi ~unda, yani 10-12 ~anna geIInceye kadar dedesinderl dinlediklerini atJverdj Maya. -Dedem- dedi, ~kendi Onune elleri kollan bag!1 oIarak getirilen yUzIerce Ermeniyi OnUndeki yalaga dayayJ.p habire tawk keser glbi bogaziannl kesmekten ne kadar )'OrUlduitunu, listCKtUn baSlflln kan if;inde kaldlgrnl anlaur ve sonra da ekJerdi: Ama once onlar ~Iatml!jl, onlar biZim analanmJZa, kac!lnlanmlza klztanmlZa saldrnnISlardl...B6yIe ~ aktankltgrnda, akan sular duruyor elbet. Ne kadar "Once onlar baslatInl!jlu- apoIojisi ili~rilse de, oImadl, oIamaz. dr noktaslOcIa ISICIr, abes kal;:l)'Ol" bir yerden soma. Ama hit; kQ. lay oImuyor, arkadasrmrn gosterdigi duriiStlugu g6sterebirmek. Zira U<;Unciisu, bu 6yIe bir gen;:ekle yUzI~lme meselesi ki, Insanln gecmisle arasrna belirli bir mesafe koyabilmesinj gerektiriyor-gunluk aliskanllkJanmlza, cevremize, sevgi ve dayanlsma bagJanmlza, aziz bildigimiz anllara ters du~n bir zihitlsel /1abayla. Amcamnzdan 0 Oykliyii dlnledlglnlzde ne hIssetm"tJnlz? Tai;i kesildi4imi hatlrlryorum: "Aman tannm, benim de ailemde katiller, hem de cocuk ve kadlf) katilleri var, 6yle mi?- dU!jlutlcesi htzla g~ti kafamdan, Uzun sure konu~madlm. Derken

«25»

Mlkayel Ke¥tyan: (Adana/I, 1904 dotum/u) -1909 ~hnda yaPilan Adana katlialTll sirasinda ben be~ ya~fndaydlm. 0 deh$etli geceye Tiin<.Qe 'Camuz dellendi' ('manda delirdi'j adf verlldi; g~en de SUIta'I ~ldlnnl~t1. 30 bine yaktn Ermeniyi katJettilef'; ev1eri yaklp Ylktllar, kUle o;evirdiler. ~I topIaylP Adana f~na gOtUrdUler; SUltan Hamit'e habef g6nderdi\ef. 'OOtLin Ermenileri tDplay1p Innak ken<w1a getitdik, emir bekliyonIz' diye. Sir tarafta SUo 0bUr tarafta ~. Bab<m benl kucaldafTll~. Annem de bizimleydL bizi I~ kenanna do!dur. mu~ard .. SUltM'dan emir geldi: AJ emri. Bile de 'pacIi~lm QOk ya~. dedrtll\ef. Eve dOndUk, ama 0IdUn:i1en\ef 0IdUriilmU~.-

ufak ufak, profesyonel tarih<;i olarak edindigim disiplinin ~I uyanlan ba~ladl: Sen deWl misin, lisansustu ogrencilerine metod 6gretirnen -unlu bir kitabln ba~@y1a- ·g~i~, yabancl bir ulkedir" (The past is a foreign country) ilkesini hatlr1atan? Sen degil misin, 2000 £kim rOportajlnda (Radikal'de. Ne~ DtJ. zefle) 1915'in katillerini gunumCtzUn Susurlu~ ve HizbullallCllanna beozetmek sureti)1e, ~~ Turklere, kendilerini nasll Susurlu~ ve Hizbullatll;llarla Ozde~lestilTTliyor1arsa, 1915'in Talat.'lan ve Bahaeddin $akir'leriyle de 6zde~~tirrneyebilecek' letini anlatmaya cah~? Bu gibi insanlaon, senin ailenden mi, ~ ~kastnln, faraza bir sinn ar1<.ad~lrun veya meslekda~nln veya sevgilinin ailesinden mi oIduklan. ya cia hatta Turk mu, Yunan ml, Ermeni mi, Bulgar ml oIduklan ne farkedef, son tahlilde? Onlann ilfjnde yasOOrW va'1~t ~ tarihsel bir oIguy00, yeW ezert ve ebedi deitil, S1r11r1I}UI; bir ~ ve sonu vardJ. OnemIi Olan ~ ki, sen onlar deitilsin; sen onlann yaptlklanru oh,j bif ylik, reddedilemez bir miras gibi boynunda ~lTlf)'Of' 500: sen kendi Y<'€Jnda, hayat siirende, kendi YaPbklanndarl, ozgUr birey, ozgUr insan, dUnya ~ oIarnk sorumlusun... Kendi ailemdeki oIayl ~@mden ve aynca klrklna mezuniyet )'lld6nUmUmUzde ismi mahfuz afflac\asIlTlIn anlatbklanru da dinledig;mden beri bunlan kendi kendime tekrar tekrar haMat· mak ihtiyacml du)dJm, duyuyorum. Venedik'te bUtOn bu ya. ~1~llklan aktarma ihtiyacml duymarn, bOlgemizde ullJSdey. letlerin oIu~muf"M'l ball korkunc lxJytJtlanyla ~ edebilmek aclSlndan, ~annln cia bu tecnibele1i dinlemesinin kendi hayatJanna, ailelerinin gilIi antlanna, kendi Ulkelerinin sosyaI bellegjne bu ~kilde bakabilmelerini kolayl~t1rabi~ hissitlden -umudundan, belki de hayalinden- kaynaklaOlYorou. Bu g1bi hassasiyetlerin, 6zellikle Tufkiye halklna Ermeni meselesinl anlatmada bUyUk Onem ~Id@m du~nUyorum. Galiba Venedlk'tekl kendi tebllgInize de bOyte g1nn~nlz, Er· meni rneseIesInln neden ve nastl, hang'! anlamda blr "Turk

meselesJ" oktugu Uzerlnde durarak... Evet, U<; noktayl belirterek girdim sOze. Birinci olarak, dedim, soyktnm sOzcu~unu kaSIUt olarak kUlianmayaccJgJm, onsuz konu~maya call~acawm. Bir ilk IsesUrim olarak, soykmmdl da demeyecegim, soyklnm degildi de demeyeceg:im. Cunku soykJnm sOzcugu artlk bir k1i~, bir "buzz-word" haline geldi. Bu sazcuge 6yIe bazl anlam veya amaclar yliklendi ki, artlk du~unmeyi onleyici, bastinci bir ral oynayabiliyor. Her ~yden once bir tarih

«27»

~Ik ~ryan: (1900 dogumlu) "TUrk Ofdusu geldi: yak/a$lk 60 bin ki~~iler. KOyU kU$attllar. Bizim fedailer ve silahl olanlar onlan geri pUskurttUler. Ondan gun Once halklmlZ ~ cekilmi~, t;XlCUklar ve kaMIar1a bir1ikte Andok'a gitmi$ti. Ben de onlar1a temmuzun ba$lf'lda'AndoI\'a gittim. Ne ekmek, ne su vardl; sadece tuzsuz et bulur'lU)U'du. TUr1<: Ofdusu Andok'a geldi. Orada da ~~lJlar. 45 gun SOIlra ekmegimiz, eaagrnlZ bitti. 5adece k<MuJ~ IJl kaIITll~t1. Vadilef I;OCUk cesetIefiyle doIdu. Anneler ~oonl kurtMrnad~ar. TUr1der ve I
ue

..... halkl ~ lepe$inclen

~

atJ)(lr1arll1."

ve tarihl;:i deyimi olmaktan l;:lktl, daha ziyade bir hukuk deyimi haline geldi. 1945 Numberg mahkemelerinden bu yana soykInm. genocide, jenosit, artlk yerle¥l1i!? bir uluslararasl hukuk , kavramr, bir SUI,; kategorisi. DolayJsryla kendi Qef'OeVesiyle C1kageliyor ve kUrrarllldl~ anda tartl~ayJ bir hukuk mUcadelesine oon~tUrUP alabildi~ne kutuplastrrl}(ll'", her turlu dinleme lie anlama cabaslnl bastan 6Idun1}u. 2001 bat1annda MUhIheIm'dan baslayarak, son oItvak gene Venedik'teki baZJ tebli~­ de. buna tekrar tekrar talllk oldum. Once, geoeI ol<Wak ceza hukukunda old~u gibi, bu SIJClI(l da ~i unSUf1an, kosullarr slralanl)OC Niyet, kasrt. ploo, failler, ara:;Iar\lb,.. Sonra oIaya, 1915'te oIanlara bakJlryor ve derliyor ki, iste gOniyorsunuz, bes unsuru vardlr ya da dOrt unsuru yoktur, dolayJsryla SO'jktnmdtr Yeya detildir. yalan sOoy1t1yorsun, haylr, a511 sen yalan ~n --t:lCl'jie bir trnnanls it;inde, bilimsel bir konferans ~ 5empol)Un ortanI sand~1Z )€f, derhaI bir mct1keme saIonuna ~. Sir yk srlllrli bir vokabUler ic;ine hapsoluyor. Dahast, tamamen statik bir yaklasrma g6mJ1~­ Iar: tarihsel ~am, sU~ler, psikolojik t:x¥Jtlar. edet:i ta"lIkItlda'", kJsacasr ~i~n ve hayatln zengfnJigi kuruyor, yok oIu)'01". Nihayet, AmerikM televi2)oo dizilerinde g6rUlen tUrtlen bir avukatJ@tn btitUn meslek hile ve trUkIeri One C1k¥H" -tefem1at Uzerinde kilt kirk yarmalar, lat cambazltklan, ~ tarafJn delil veya tantklannt gUvenilmez kJlmaya y6nelik bUtUn numaralar, Her sey Sahtele~iyor, M$ark kumazlt~" stereotipine irca oluyor. BOyle bir ortamda "evet, soykmmd( derseniz, Turkler klzlp sinirleniyor, balen l';lklp gidiyor, en aZIndan kulaklannl kapatryor ve artlk dinlemez oluyorlar. Fakat isin tuhah, sevinen Ermeniler de "duymak istedigimizi duyduk, geris! bo~ mat@y1a Cl}'Tl1 sekilde kulaklannt kapatabili~rlar, "Soykmm degildi" derseniz, tam tersi oluyor -bu defa TUrkler seviniyor, Ermel'lilerse klZlyo!, "I(met olsun, bu da inkarcryml~~ diye kestirip atryorlar. Fakat tabii konw~ma ve anlamantn imkanslzla~masl, en l';ok, bu me-

tar

«29»

VarduhI PotIkyan: (Van/I, 1912 dogumlu) "Biz Ber\qj kOpNsUnun yak/-

mna ula$ll1I~1Jk. Karanllkta, dar bir vadl oldugunu g6rduk;

I~ ul~

madan KUrtier saldlrdl. EnnenHer ~ ayakIan kayryor Ye Irmaga d~p !xlluIU'y'Ol'1ardl. Kiml ha'yvan Slrtlnda I~ gec;mek istiyordu, kJ. mi suya glrince akJntJyla stirUkleni)'ordu. Baitlnyor, inliyor, aghyor1ardl. o KUrtier UzerimiZ'e ~ edi)'Ordu. Arne ~unu unutttJ ...

seleyi hi{: konw~turmamak isteyenleri, s6zumooa "tarihin atl sayfalan"ndan dem vururken bile cJoWu dUrUst ganur alamayanlan, sadece sahte bir nezaket maskesi a/tlnda kurt gibi di~ !erini gOstererek hll1ayanlan ho~ut kllryor. "Dolaylstyla, ikincisi" dedim Venedlk tebl®rnde, "(nasll, bir za. manlann $ark Meselesi ashncla bir 8atl veya emperyalizm meselesl idiyse, ya da KUrt meselesi cok uzun sure 6zUnde bir Turk meselesi OIduysa) Enneni meselesi (de) 6nceIikle bir Turkiye ve TUrkier meselesidiro • Yani 6ncelikle bugun a1ml~ oIdugu $ekJi)1e, Turk uJusai bellegjnin 6ze~risi meselesidir, veya modem TUrkiye TUr1Uerinin 1915'teki oIaytar1a ~k9 ve sarl'llmi bir ~ilde ~Imesl meselesidir --hem, demin sOl e~m 5e'o'imsiz. ir;teoJiksiz hlrlamalan, yani "delin deo.iet."in sesini, hem de cok keodine has bir taklm ZOI1uklao ~. o "kendne has zortukIar" neIer? Venedik'te, bunu Ul;iJncU bir SOfU veya g6z1em1e aemaya ~I$­ 001, "Nedir'" dedim, "1915 Errneni ~tinin, 1942-45 ara5lrun Yahudi soykJllIlll'jIa en 0nemIi farkJ"? Burada lIkin irIs<:YNn akhna Ittihatcllann ~nda bulundl..tgu Osmanll devletinin gOreII geril~ne ~Ihk Nazi devIetinin modem, p1
«31»

AgasI

~yan:

(Vanll, 1904 dogumluJ "Igdlr'a varana kac!8I' ~

murun 'Ie gune!?ln a/l.lflda, lf8O'\Ur1M i(:inde, yan

8l;: 'Ie SUSlIZ on gOnliik

~ katettik, YoIda, K[irtler Sik Sik saldmyor, insanlan katledip WfIJ'IOfdu. Bu olaylar, 6zellikle ElMdimahi KOpr'UsO (Berkri) yaIonlnda oereyan etti. TiiI10erin eline ~ il;jn nice aronelei' cocuklanm kucakla. ml!? vaziyett.e 0 kOprUden Sl1J8 8UacIt. Yelda OkKirlilen!efi 'Ie 0Ien1eti ~ kenarwlda btrakJyol1arol; ~ zaman ust!erini toprakJa 6rtmiJyor\a"dl. GOmUlmemi!? reset gOn'nekten 0 kadar etkiJendim ki, y[Jregime bir hUziin ¢ktii, bl.€Une kadar cia sOrU)or."

jtlnl sOyIeyebiliriz. DikkatJi olmak gerekir, cUnkO kimi avukat-m. 111\(:1 ~a avukat.gazeteciler, gorece dogru bir tespiti alabildigi. fle abartarak. 0 Sirada TOrk milliye~iligi diye bir ~yin hie varolrnacllwm iddia edetliliyorlar sat saf. Orner Seyfeddin'i dahi okurll8lnl$lar veya hatlr1amak istemiyorlar anl~lan. Oysa Kefna. list milliye~ilikten eski ve farkh, col< daha ~iddet yOklO, col< ciaha hlrM;:1l ve nefret datu bir erken Turk milliyet(filigi veya Ittiha~1 Illillryetcirigi varol kU~usuz; ne ki, gUcii, kapsaml, sirayet ka. J}aSltesi. i~lenmi~igi ve in~ edilmi~ligi, M;sel kurgusunun yap. lJml gueu, SIr( kendi ~Ina IttihatcJ Onder1igini 1915 vah$etJ. nc gOtUrebiIecek dUzeycIe ~ldi. !deoIojinin pa"jl hie yoktu 00. IUryon.nl; OIdu tabii, ama daha cok ~ iki diizeyde; Hikmet-i (ICv1et mant®YIa karat" verme ~nda, Ermeni T~­ yun milliye~iliginin arzet@ "tehdid"in, IttihatCl Turk milliye~li­ ~nm filtreslnden siizijlup degerlendirilmesi at;lSlndan... lkindsi dc, blr kere tehCir ve katliam emir1eri Yerildikten sonra, bu l'flllrleri tabcrlda, mahallinde, arazide uyguJayacak oIanlann seICfber edilmesi al;lSlndan. Kimletin Ermeni konYoylama saId!(dig, veya saldlrtJldtWfla, kimletin -benim Slmf ~mtn 00. dcSlnin anlattJkJannda oId\.tU gibi--- Ermenileri t<MJk bogaziarC<'lSlOa kesebildigine bakacak oIursak, biri~ ve ~i 00. yutlara ul~~ belir1i bir TOrk-illUsluman milliyetCiligi veya On. rllllJiye~l®nin 0 noktada cok iSlevseI oIlTM.l$ oImaSl gerekir, yoksa bir gavur, hlristiyan, Ermeni, Rus vb. koOOJ ve nefreti 01madan, insanlar bu kadar insanllktan C'lkamaz. bCiyte t<MJk ke-scr gibi binlerce ve onbinlerce insanl ~ayamazlardl sam· ~m. Ne ki, bu dahi kanlmca 1915 ile 1942-45 ataSlndaki en 60emli farkJ oIu~turmamakta. Pekl, neydl vera nedlr slzce bu 0nemI1 fark? Mesele gelip hatlr1amak ve unutmakta, ya da hatlr1ama ve unutmamn zaman boyutunda dt1gumleniyor. 1945'te lkind Ounya Sava~1 sona erdiginde, Yahodi soyklnmlnl herkes bili',UI'du. AuschwitZ, Belsen, Majdanek, Treblinka, Sobibor ve 00. lun di~er toplama ve imha kamplan, i~kence ve gaz odaJanyla, canll cenazeye d6nmu~ken kurtanlan son kuroanlanyla, takma dl~ ve kOI y1wnlan ve krematOi)'\lmlanyia ernlclplak ortadaydl. Yenik Naziler hemen yargllandllar ve kimse onlara aclmadl ya cia ~1~lanmalan il;in gerekQe bulmaya kalkl¥rladl. Soguk Sa. va~ ko~ullannda BatJ'nln eski Nazilere bieecegi yeni deger. ancak daha sonra i~lemeye ba~layacaktl. Bu ko~ullarda, Alman ve bOtOn dOnya kamuoyunun Holocaust gereegiyle yUz yUze

«33»

Davtt Davtyan: (Bursal!, 1908 dogumlu) -SUlaiemiz 62 ki~iden ibaretti, Sadece 00l't ki~( geO dOoduk. Banlannl askere aldllar \Ie orada katIettiler; bazllan surgOn yollannda oldu, katledildi. Babam ordudan firar etmi~ \Ie Miitarekl¥! kadar Konya'da bir Ciftlikte sakJarunl~tJ. Annem, klzk.Nde$im, ~kbabam siirgUn yoIlannda tifoya yakalandllar. Kooya'mn kurak ovalaonda al;: susuz ~niyorduk.·

•

,

gclmesl son derece kapsamll, doWudan ve kal;amakslz, ~I~ !'oIZ oldu, DolayJSlYla gunumuzde Yahudi soykmmlnln hil;: ya~ll­ lIladl~l, gene Yahudilerce somadan uyduruJdu~u, ancak r,;<>k cok kUlVUk neo-Nazi gruplannca, l;:Ok r,;<>k a$,n bir IXlstmoderrllst fantezi olarak savunulabiJiyof. 1915 vah~tinin sonrasl ise col< farkll cereyan etti, Bir kere, 5ava$ daha Ul;: Yll surdu ve allcak 1918'00 noktalaodl. IkiOOsi, SClva$ srraSlnda ltilaf devletlen, 6zeUikle de Ingiliz haOciyesi, "Osmanll ile ~aya degmez; asll A1manya'Y' hedef alallm" mantlglyla, habefieri dUnya kamuoyuna ulCt$a'l tehcir 'Ie katliamlann faturaslnl esas 0Iarak Benin'e l;:lkarttJlar. HaM linlu tarit'Ci AmoId Toynbee'yc, r()feign Office'de lV811$bg1 SClva$ Ylllannda bu <:tctrultuda propag<Wlda bro$UrIeri yazdlrbIdJ.lIQjnciJsfi, Mondros'tan sonra, gaCJ MUtareke Istanbul'unda Once bir Meclis-j Mebusan soru$f:Lrma komisyonu --encUmeni-- kurutuyor 'Ie sorva bir ~ Hap yargrlamasl yapdl)Or, esasJl belgele( de sefgilenip" 'Ie idOat'larT'le'ye yansryor... MeclllH Mebusan'1n ~rma komis}'OflWU'l eIinde ne tiir belgeler vardl? Ikl enciimenin MMaklan ve beIgeIeri c;ok geni$ 0k;Ude yayllllandI, s6ziintj ettitim DivarH Harp yargtlamaslrlln belgeleri arasina girdi. Bir kJsmlrlln 1~lizce eevirileri, Vahakn Dadrian tarahndan Intemational Journal of Military ~nin bir 6zel saylSlnda yaylnlandl. Daha sonra da Tfxkiye'de de tam 'Ie ek<;Iksiz basrrT"ll yaPlIdI. (Osman Selim Kocahanogfu, "/ttihat-Te-

1
«35»

5UmbUI Berberyan: (Afyonlwahisarll, 1909 dogumluJ "BabMl! h~r­ Iam~m, TUrkler onu OIdurmU$lerdi. Daylml cia i$kencelene OldurrnU$lefdl. Agabeyimi askere aIdllar. Sonra e~ ~imi de gOtUr- . chilel', Sonrac\arl dU)'duk ki, onlan 17 EnnenI geN;Ie birlikte gece vakti 61dUriip ~ kOprUsUnUn altJna atml$lar, SUrgiine gittigimiZde ~ mtzda hi(; erxek kalrnamt$lJ, Del' Zor'da be$ teyzemi de kaClnp gotOrdUler. soma d2. g6relim dlye onlano kafalarJIll kesip slr€ulerin Qzerine dikti~ cesetlerini de firat Netvj'ne atlJlar. Arv1emin halasmln sadece yar1Sln: buldu+l; annem gOmdU. ~amaktM annemin g6zIeri k6r oIdu.-

Ian hem goretile~tirilmeye, hem 5nceki a~ama il;inde eritilrne-

ye cah~ltryor. Esas savunma takti~, bu $ekilde ozetlenebilir. I~ tc bu bCl/llamdadlr ki, Ziya GOkalp de samk olarak gelip "haylr, katliam olmadl" dip; one oldu" diye soruldugunda ise "ka~f­ hkll mukatele ettik" yamtJm veriyor. Bu, ister istemez hukuk diIIYIe konu~ olursak, son~ "hafifletici sebep" veya "atir lahrik" tUru bir mUdafaa stratejisi. llginctir, 1918-19 yargllamalannda beliren bu cizgi, bugUn de resmi veya yarHeSmi Turk mllliyetci sOyteminin ana savunrna mevzilerinden bin olmaya devam ed~, GOnumUzde bunun, Ziya GOkalp'i tekrar1amayl ~Iann e1inde "teK ~ bUyUk, merke2l bir soykJnm)'Oklur, kUl;:iJk ~ ~nlk, ~lIlkh oIaylar vantJr" ~inde ifade edildi~ de gOzIeni)ur, Infaz edi6en cezaAar da YaI, ctegll m1? PekJ ama, biitiin bunIar IOOradan nasll Ortbas edilebillyor? OIaylann seyli, 1919--22 Mlli MUcadeIesiyte degi~, Nazi AI-rnanya5l, gelismi$, hem de son detece geI~ bir kapitalist u1ke; hi¢ir anlarllda bir mazlum millet degjl. Ojsa Osmanh 1mparal.orIugu'nu, ~ dana karma$lk bir tarihsel sUre:;Ier ~ sanp sannalryor, Sadece, bir: Osmanh -eski dUlCfl"iyIe kendi mlXIemizasyon ~ ulus-devlet demmlerini 'v'efmeye call~ halklar araslndaki m::icadeIeler: 00, buna baltIJ oIarak IttihatCl TUrk. milliyetciligi i\e d~ milliyeteilikler arasndaki mUcadelelef detil, 8'JIlI ZCIfTlalda emperyalist blJyUk devIf>tlef ile pay\a!;;mak ~ s6mlugele$tirmek istedikleri "av- ara'iII'ldaki c;eli$ffi€ ~ rnlJcadeIeler de s6z konusu, DoIaylsl)'la, gch~ TUrk milliyeteil@nin, bir, Yunan, Bulgar ~ Ermenilere ~ daha sonra Araplara ~ KUrtIere- dU¥Oal'l yanl var, bir de, Mustafa Kema!'in ifadesiyle, "bizi matlYetmek isteyeo emper. y
cuninl1$

«37»

TeczIye AhkInimesl - MaddlH Miistaklle

Hart>! UmOmiyi tevlid eden buhranlardan ~Iayarak Meclisln kO$A(j1na kada" harbe i$tirak ve hal'bI ~ ve idarede ve a1elumClm SiyaSet~ c\atlil;y.e ve ha1ciyede baSl'et ve kiyasetIe hafeI(et etmeyerek deVIet ve mil\eti'l menatH a1iyeSini lmV ve fel:Jket-i haZJra'iI intalt eden He)tet _W<elb lie ~ mes'OOyetIerini taharri. taki:l Ye tecz;,e sOret-i kat'iyede rnatI\.tuT'lJZd. 28 Ka'Ul-l s
eksisi aynJ anda oI~liyor. Milli MUcadeIe 'Ie CurnhlKiyet. -Avrupa'mn hasta adcn'II"llI 6IdUrme ~na hedef oIan bir mazlum millet oIarak Tur1derin kendi ba@msullk 'Ie devIet egemenliklerine kavu~lanyta bir1ikte. madalyonun diter yUzUl"Ide, 1915 vah~tinin takibi olanaklannl eevre1eyen bUtun kuvvet i1i~kilerinin degi~mesi anlamlna geliyor, Bu baglamda, ornegin 1918-19 soru~turma ve yaJgllamasl, ItilM devletlerine leslim oImu~ bir Istanbul'da yaPlIdIg, ~in, asllnda pekilla ciddi bir hukuki mekanizma oIu~tugu, Oy\e bash bir 1r'€Jliz tezgahl kukla mahkeme oImad~ haIde, "Danat Ferit hUkUmetIeri~ genellemesflin gUnct1Ian
«39»

VlI~'IaH

$arki)'e MUclafaa-i liukulHJ M~liye cemiyeti'nin rnaksad-l te-$eIdWIU de, (nizcm'lcmelerinln ikD::i macXleSi) $ark vitayetIerilde mu. temekkin. biIcUnIe unsu1ann diri Ye siyasi hakI<mI1 serbeStH inki$3finI temin edecek esbabi fne$IUCI'fille$E!CbUs etmek. mezkUr vil3yetIer ahaIH Isl&niyesinin tam Ye miIli haIdannl. irKIeIhace, aIem-i medeni)<et tJ.izLN1da rrkJdafaa e)1emek; $ark vi~ valli oIal mezaIfll ve 00ayatJn esbab ve cwarniIi ve fail Ye rriJsebbipleri hakklnda bitarafMe tahkikat icfasiyle nU::rirnIerWl ~ ~ t;:t. Iep etmek: anasI'" beyrWldeki sui-tefettimUn ilalesi iIe kefna.fis.sabIk revabIt-i hasenerW1 teyidine gayret etmek, ~ t1artJin vilayat.f ~ ye'de tlNIid ettii h<Wabi ve sefalete, tUimet nezdiOOe ~ buknnak suretiyle. I1'lCmkf.rl mertebe, ~ oImaktan baret d. lstarbuI'daki meIt.el.f idaleletildel, verilmi$ oIal bu drektlf d
kaId'-

Mustafa Kemal AtatUrtt, °Nutuk°

slnda ~u illerinde meydana gelmi$ olan zulum ve cinayetlerin sebep ve amilleri ve fail ve sorumlulan hakkmda tarafslZ tahkikat icraSlYla suclulann hlzla cezalandlnlmaslnl talep etmek de yer ahyor. (Turk Devrim Tarihi EnstiWsiJ'nun yaYlmladlgl k/saltJlmam/~, sadeleFirilmemi~ metinden, 1982 bas/ml, olt 1, sayfa 4.) Bir sonraki paragrafta ise Mustafa KerTlal, Ermenllerin musJiiman ahaliye uyguladl~ °pek gaddarane hare: kAt"tan lie °emirlere aykln olarak tehcirden allkonan -KurtaoIan- 0021 Errnenilerin, kurtancllanna ka~ reva gOrdukleri muamelelef°den ~kc'yet etmekle birlikte, aym anda, °tehcir esnaSlnda yaPilan kOtLitukler"e de deginiyor ve bunlardan -mil!eM kesinlikle sorumlu oImad.g,n1° vurgulamak ihtiyaclnl duM'O'". Esasen ba$ka wrlusUnli du$finmek mumkun degjl. 0 gunteri yasayan insanlar ne oIup bittitini cok iyi biliyorlar, 00tun dlinya da.;ok iyi biliyor. TUr1
«41»

Aram KOseyan: (Kharberdli (HarpuU. 1'J{J8 dogumlu) '1915'te biz! Harput'oo surme emri verild@ndeyediy3$Hlda'y'dlm. Giyinip kU$
bHl ba!?ka bir yerinde, Halil Mente$e bir sabah Talat'ln Verebatan'dakl evine gidiyor: "Talat'l telefon ba$lnda buldum. HaHn-de anormal bir vaziyet gordum, YUZU simsiyah. gozleri ka~a­ naglna oonmu$. 'Aman Talatc@m. ne oldun? Pek anormal bir hal icinde goriiyorum' dedim. 'Sorma. Tahsin'den (Erzurum Valisi) Ermenilere dair bir taklm telgraflar aldll11, sinirlerim bozulduo Sabaha kadar uyuyamadlm. Insan yOreginin dayanacagl bir sey degil. fakat ben onlara yapmasaydlm, onlar benimkine y& pacaktJlar. Nitekim yapmaya da ba$laml$lardl. MiHi mevcudiyet kavgasr' dedi... " Insan ister istemez, benim Robert '64 mezunu isimsiz Slnrf al1
«43»

Ye&1sabet Kala$yan: (Musadaglr, 1888 dogumluJ "Arabistan ¢Iuncle oldugumuz zaman hay.-anlara benziyorduk: Ne giysimiz VMlI, ne de )'3$a1T1 k;in gerekli Imkanlar: )'lkoomak da mUmkun degildi. l:logaI ihij. )'3l;lannl yapar1<en bile Jandarma ~nda beklerdi: ne kadln tanl)'Ortar· dt, ne kJz, Ot topIuyor, t1a'f.'M1a'" gibi ot yiyorduk. Bazen uzaktan Naplar gOrUnUrlerdi; Bedevi Araplann IfOk l«1,Ulu VMlt. 0 hlristiyan Araplar bile aet)'Ori
lundugu Osmanll Devleti ile 1923'te Kemalistlerin 6nderliginde kurulan Tur1dye Cumhuriyetj araslnda yok bUyUk fal1dar var. Iki: Ittihatel milliyetciligi ile Kemalist mittiyet9ilik araslnda yo!< fark vat. Denebilir ki, ildsi de miliiyet9iliktir, alt tarafr. Eh, evet, ben de bir 20.-21. )iJzyl1 insanl olarak kendimi her tCrrlCr miliiyet9iliklen aymnak ihtiyaclnl duyabilirim. Ama ayru zamanda, bir tan!). 9i olarak, ~er gen;ekten tarihi anJama ~indeysem, benzerlik ve devamllilklar kadar, farkltllk ve kopus veya devamslzllklan da g6rebilmem gerekiyor. Erken TUrk milliyet9il@ ve 6zellikle bu~n 1908 SOlvaSlnda Ittihal:cl milliyetl;il@ oIarak sMiIen I;j. elmi, pan.TCrrkist veya Turana boyutIar da il;eren, 8)T1Ca 19. )\Jzyll ikinci yan5I ve 20, )iJzyl1 ~al1nll1 ~bilim feti~sti· -srnooll impara. tOf'lugu'1U'l daitlima sfirecinde ~ milli rnUcadelelef Ol'tarTllna ·en gUO/ii1eri11 hayatta kalabilecegi bir milletler ~r tur1er mUcadelesinin oergeIj" gOzUyIe bakan, 6nceIikle impara. tOfll.ri!;un bekasI rhsyonunu Crstlendigi M;jn salt milliyetlfi degjl, crnpel)'aI-milliyet9, bUtUn bu nedenlefle de ~ Siddet/i, ~ kUstah, ~ saldu'gi:Yl bir ideoIojiydi. Buna ~lbk, Kemalist mill~lik asllnda ~ dMa rnCrtevazrftjl; kfJl;Uk OIgekli ve del
Ikl mllll~1I1gln farkJnl vurguluyorsunuz ama, Kemailstler de 1915'te olanlan gOnnezden geld16el, Osmanll')'l ve tttlhad-Te-

mkld'y1 reddl mlras etmeIerIne

ragmen, nedense Ennenllere

ynpllanlan, iisw Muk ve dolayll b1r ~Irnde oIsa da sahlpfenmodiler ml? Nna bUtun bu benzer1ik ve farklar, devamllilk ve kOpUslarla birhktc, 1923'te Anadolu'da yeni bir Turkiye Cumhuriyeti ortaya

«45»

Gamik Stepanyan: (YefzJflkaJ,[Enincan), 1909 dogumlu) °mnca'\'d¥t ~ ctoncU\JCu bir ~ vardl. V~ ninem yUri'l'rlekte gU:;tUk Qeki)oon:Iu. Birden duW ve dedi IU: 'Beni \'lNl. ben artJk )UUyerneyecetim.' Yen! oturO.J. Jandarmalar onu yet1efde sUnikledilef. 0 )OlIn ortaslnda kaldl. Bizi sOrdiilef, Biz bir tarattan ~, bir tarattan da geriye ~uk, Kar~, onun iistUnde birikiyordu, zavalll ninem kardan adama dOndu. Malatya'ya vardlk. Bahar gelmi$ti, BUtun Ennenileri katJetmi$lerdi. Her~. ellH<.i$i ki$inin gOmiilii bulundugu tepelefvan:ll."

C;lkml~; sadece

ortaya C1kmakJa kalm
«47,.,.

GejetsIk Yesayan: (Nikomedyah [Izmit), 1901 dogumlu) "BUyUk Felaket siraslnda ben 14 ~lndaydlm. Ailemizdeki 12 ki~iyIe sUrgUne gitlik; sadece iki ki~i hayatta kaldlk. Yolda bin k<ml;llarla d6viiy0r, en. yet ediyor ve su venniyor1artll. YuriiyereK Devlet, Eski$f!hir, Kenya, Eref)i, BozMtJ, Io(anII Ge9t, Bab, Meskene. Abu Afar W! r~ kert'ten [DiyM)akJrJ ge;ip SOf'U"lda Del' Zor'a vardlk.. ."

OnemJi bir uluslararasl baskl veya durtu de olmayu"lCa, Misak~ Milli'nin Tecziye Ahidnamesi ba~hkh eki de unutUIU~ terkedilo di, 1918-19 soru~tunna ve yargllamaslmn bulgulan da, 1927'00 Nutuk'un ilk sayfalannda hala zikredilen yakl~lmlar da. Belki herhangi bir komplo, bilincli bir karar filan oImakslZln, 1915'e iJi~n tarihsel bilgilerin Turkiye iCinde uretimi ve yeniden uretjminde bUyUk bir kopukluk oIu~aya ~la(:lI. au b6yIe atOl, kirk, hatta elli yll kadar sUrdu, Bakln, att tarafJ seksen Y110 Ilk bir tarihi oIan bir ulus-devletin tarihinde, neredeyse yanm asu11k bir kOpukluk, bir hafiza ~Iugu c;:ok ama c;:ok 6oemlidir. Simcli, .;:ctu insana sorsal1lZ, tabii anoesinin babastmn, sonra belki her iki taraftan bVyUkanne ve bUyUkbabalanl1ln adIaonl da s6yIer -cma blr"iJk dede ve bliyUk ninelerinin adIanl1l c;:ok zor Qkarabilir. Pratikte bu kadar k1sadlf, insa1lann doIayslZ h& flZaSl. Gelgelelim, bireysekioIaysa haftzarlln bitt.igi yerde, ·ullr sal bellek- dedigjmiz f1f!'/, yani gazetelerle, televiz)Qnla, siyasal s6ytem1erle, clefs kitaplcnyIa W. imal edilmi~ bir doIayIl haftza deYreye girer. 6megin Har,;ll Sefer1erini hir;birimiz hattr1amayrz ashnda -cma "Hlristiycnl@n amansu: saldlnslOa ~ TUrkJer Isliimiyet kendilerini kahramanca feda ettiler" kabilh den bir ~ hatlltad@mlZl sa11'JOl'SGlk $ , bu, bizim dOIaySil hayat tecrUbemizden ~I, milliyetci ders kitaplan ile pr:lI:lI} lei tam dergilerinin bile -hatlltamamlZl" emil" ve telkin ettigi seYler fasilesinden beslenip gelmektedif. Bu baklmdan, 1920'1erden 1960'lara TOrkiye'de 1915 Ermeni tehciri ve katliamlaonln gercek ~resinin bli)iJk 6k;Ude sessizlige g6r'nulo mlis oImaSl, fevkalade ciddi bir meseledir. Hlristiyanhkta "1m. maculate Conception", yani "sat ve lekesiz gebelik- diye bir dokttin vardlr, bununla, Meryem'in herhangi bir cinsel ili~ki, yet. ni ~ bir olay oImakslZln Kutsal Ruh'tan lsa'ya gebe ka!masl kastedilir. Bunun gibi, her uluS
ttruna

«49»

Banlhl (forekyan: (Nikome.:JyalJ (Izmit), 7900 dogumlu) "12 ~ COlde kaldlk. Biz, dOrt klzkarde$ ormanJafa kao;;tJk. Yiizerek Habur nehrini g~~; ~p ~lerin yanlna ul8i;>tJk, Ermeni oldutumtJZ anlCl$llmasin dl)'e bitJenml$ sa;:tanmllJ kestifef, yiizUmGze 00vrne yaptJlar. Otlat. mamlz il;in bile koyunlannl Yefdiler."

nasll bir etnik temizlik ve zona g&;:Ortme operasyonuna tabi tutuldugunu gun 19t91na Clkardlglnda, sadece kovu9tunna tehdit· leriyle degil, genel bir inanmazllk He de yUz yUze geliyor, OsteIlk bu inanmazllgln temelieri, yani Israil devletinin yaradlh:;; ef· saneleri, TUrkiye'den de klsa bir zaman icinde Olu9turulabilmi9 -seksen Yll da degil. ancak et1i Yllda. Bu kar:;;lIa:;;unna anlamll, cunku TUrkLye'de COk sayJda yeni ku:;;,*,n 1915 gibi COk bQ.yUk, COk korkunc bir tarihsel olaydan tamamen habersiz bUyliylip yeti 9mi 9 olmasl, belki en fazla, Israil devletinin guClu ideolojik hegemonyaslnl anlmsa1JyOr. 1970'lerde, Ozellikle ASAlA eylemlerlyle b1r1lkte Ennenl meselesl ~hatJrlanlyor" ve tarlhlmlze bak~mlZda yenl b1r dOnem ba!lllyor gallba..• TOrk ulus-devletinin saf ve lekesiz, gunahslz yaradlh 9lna, bizim devrimimizin pinJpakh~na olan bu COk g~lu inanc, 1970'lerden bu yana gClclu sarstnulara maruz kallYOr. Ustelik, uyanl:;; veya uyandtnh:;; cok kaba, COk hoyrat bir :;;ekilde Clkageliyor --neredeyse yanm aSlr pek konu9ulmaml9 bir konu gerekce gosterilerek, ASALA adlndaki esrarengiz, hala da ne 01dugu pek anla:;;lImaml!l bir teror orgutU taraflndan, yurtdl:;;lndaki TOrk diplomatlan, bazen aileleriyle birlikte. pe9pege oldQ.nilmeye ba~lanlyor; yeniden hayat bulan bir Ennen! diaspora miliiyetl1i1iginin bazl unsurlannln, bu cinayetJeri alenen hakh bulup destek vennesi de u.zerine tliy dikiyor, B6y1ece 1915'ten habersizlik zemininden, bir 9a:;;klnhk, sonra ise i:;;in ashnl bilen ama carpltanlar taraflndan kolay manipOle edilebilen bir infial yUkseliyor.·1920'lerden 1960'lara genel table daha I10k sessizlik. biraz da inkar :;;eklindeyken, 1970'lerden Itibaren gitgide daha fazla "gurultUlu inkar" diyebilecegimiz bir durum geli:;;iyor; son birkac Yllda ise AKP iktidarl dl~lndaki, ancak "derin devlet unsurtan" diye tarif edilebilecek bw kurum ve l1evrelerin, gitgide daha kaba, daha inamlmaz yalanlann Imarine yOneldigi g6zleniyor. Bu "gi;riiltUlu Inkiir" Turklye kamuoyunda etklll oIabillr, ama diinya kamuoyu Il;ln aynl ~y g~erIl degli hefhaIde. Orada sonut;ta

~geler,

tamkllklar konlJ¥TlUYOf mu?

Dunyanln bildikleri ile Turkiye toplumunun bildlkleri araslnda muazzam bir ucurum olu:;;mu:;; bulunuyor. DolayJslyia, durum ve olay, bugunku ~kliyle, faraza Yahudi soykmmmdan Vf!'ja bu '>O~mmln tanlnmaslndan COk farkh. 1915 vah:;;etinden doksan Yll sonra yeni bir toplum var, bu yeni toplum il1inde bUyiJ-

«51»

~ F-.yan; (PaJulu, 1906 dogumlu) ·Mehmet Hoca adlnda bir T~ geldi; bana oo.na bir1ikte gitmemi sOo./IediIer. Mehmet Hoca'rw\ eli'nden bAup beni HUklinet binasII'Ia ~ hatIrtr,oun ~ ~ ~H~ I~' adr)'la evlatllk oo.ak ka)dettirdf ve~: ~ ~u'~J..~ Netvi Uzeriode BiiyUk Tigran mnarunda io$Cl

~11e~ kOprijnu~ ustunden ge<;en<.en nehrin kana bularJffil$ oIduAunu g6rdUffi. Ennenlleri oraya. gOtunJp boyunlanru VtJrduktan soma kOpn)den a$ajtI atJyoI1ar(ll; 0 yOzden de 0 yerin adl 'Kanli ~' olmu$tu. Mehmel Hoca beni ~ir dl$lndaki evine gOtUrtiU; beni kansIyIa tan Ill'Or W! dedi ki: 'sana bir etkek Nat getroim, adI HUseyin'dir',.,. ~

rril~

inscnar 'rclf. Ve $imdi bu insanlara -sizin ~ni2de

b6y1e bir oIay oIdu, blnJ kOOuI etmek zorundas!OIl." deniyor. KoIay ~I bu, birtlenbire oIabilecek bir ~ degil. Zarnana ve tedrici biriklmlere, dOnu$6mJere ihtiyal; var. Ore yandan, milliyetGi iktidar sahipleri. yalan imalini hlZlandlrarak sOz konusu bilgi Ultururnunu habire derinle~tinneye cah~JYOf1ar ki, bu ucurumun ikl yakasl iyiden iyiye k6prijlenemez hale gelsin, b6yIe. ce TUrkiye kamuoyunun dl-? dUnyaya ~ tepklsini yapay bieimde pompal<mak hep murnkUn oIabilsin. Bu ~Uarda, TUtklye halluna. kar'nucIr,u'Ia Ermeni meselesini anlatmak ve dinlemesini ~n 0zeI ve cok reel zor1uklan var. Gencligjmde Bred1t'in bir yazJslnl okumU!?tum, ~izmin ve Nazizmin yOkseli$i dOnemlerinden kalma, ·Ge~ SOyIemenin Be~ $artl" ~ Itg.nl ta~lyan. Salim ~ngil'in eski Dost dergisinde mi yaylmlarr ml~tJ acaba? Her neyse. Galiba TUrkiye icin de, bOyle Brechtvari bir -gew sOyIeme" stratejisi gereklyor. ~1)'8 kadar, daha lfOk TUrkIye'de Enneni meselesJnl ko~ zortukIan UzerInde durduk. BUtUn bunIardan sonra, 1915'te tan ne oIdui\l ve RaSlII okk.ClJ koousundakI ~ ceIerInIzI de aIabIlr mIyIz? Once tarthseI ba&'amcIan ~

11m Istersenk.•• Enneni meselesinin Oztj, gerek bUyGk devletler, gerekse Balkan milliyetcilikleri taraflndan k6~ slkJ~tJnlan ve neredeyse gidecek yeri kalmayan gecikmi~ Turk milliyetcili~nin bUtun birikmj~ korku. ofke ve nefretlerinin, Ennenilerin ~na patlamaSldlr. ~njn ~Iannda da ifade ett@imgibi. Imparator1ugun ~Ima sClrecinde ortaya Clkan ~ mill~llkIer, sadece aynlmak \Ie kendl ~ cteo.1etIertni kurmakla yetinmiyor; 11k kurdukJan cJelAetciklefi gene Osmanlila- ve bazen de birbir1eri aleyhine hablre geni~letip mini-imparatorluklara dCin~turrne­ yi arzuluyorlardl. Almanya ve Rusya gibi bCryUk devletlerin ·pan~ ideolojileri vardl, ParrGermanizm, Pan-Slavizm gibi; ku. clik devletlerin ise megali idea'lan, yani daha bUyUk olma, bir I3U',1Jk Yunanlstan'a, BUyUk Bulgarista-fa ya da BUyUk SlIbistanOa ~ heYesleri vcWl -gt1rMnUzde Hafiz Esad'1I'l ya da Saddam HUseyin'ln de ~ gibi. BlibXI bu taIep ve ickfiaia-. ba!lhca iki ~an gerekQelendirill'T1E!'je cah$lhyorc!u: Etnikhnguistik argumanlara ~rarak. yani "bizim dilimizi konu~anlar burada cctunluktur, 6yIeyse burasl bize alt olmahdlr~ demeye getirerek, Oil ve din gruplan ltibariyle yapllan nutus saYlmlannln 0 kadar 6nem kazanmaslnln nedeni buydu. Sir de,

«53»

talihsel Vf!'ja sOzde-tarihseI argfimanlara ~rak, yooi ya Mburasl en Once bile aitti~ ya eta Mbura5l en partak ve en pkemli c;ctInl bizimle ya!?adl~ 'Je doIayISl}'1a Mgene bile verilmeti, bizim olmalld,,'" deme'je getirerek. Fa-aza BuIgar1ar CQSlndan Ivan Asen d6nemindeki en geni~ Slnlr1anyla Ortalrct Bulgar krall®nln canlaoolnlmaslnl, ya da Sirplar ClClslooan 14. y(izyllin ilk yanslndaki Stefan Ou~n imparator1ugunun, ya da Yunanl.. lar ac;:lslooan Sizans'ln canlandlnlmaslnt ve tabU lul1<Jer ClCISIrldan da Osmanll Imparatortugu'nun korunmaslnl, hatta restore edilmesini savunmak. ~ (:1kJ1abi1ecek ~ nil 001 Bir yeIden sonra, bIr de "WItson PrensIPeri" WI' degM mI, arka pIanda? Evet. tabii, bir yerden sonra het1tes, Wilson Prensipleri lOE!~ vesinde referanclum yalJlP Mg6rdUnliz mu, burada biz ~unlll­ ~M ya da hatta MyalnlZ biz vanz diyebilmeye O'jfluyor: tabU bu da pOtu )ilksettiyor iyicIen iyiye. Sir harrta uzerinde koyun bu talepleri ust uste; gorursunliz Ilepsini birden geroekle$1irmenin olanakslzhglnl. Onun ~in teoriler planlndan pratige, araziye inildiginde bir tek yare kaliyordu geriye: lemizlik, yani kelimenin tam manasryla etnik temizlik -$iddet kullanmak esas ve ba~ta olmak lizere akla gelebilecek her y6ntemle. "yabaoo"lan MotekiMIeri, goz diktigjmiz. Mbizim" saycllg.. mil yerlef'den ka!tlrmaya, g6cUrmeye call~k. .. BOyIece. ya daha ~an, OsmanlllmparatC>/'k€u'ndan aynlarak Hk defa devlet olma an. ve sUrecinde, ya yakln gE!l;mi$te kurul~ bir devleti daha "bUyUk~ klima atJ11ffiI i<;inde, ya da -daha ziyade lunder lie TUrk mililyetyiligi a<;lslndan- varolan bir devteti, imparator1ugu koruma cabaSI iyinde, "Slrt bize an" alanlar yaratmak; zaman iyinde bu alanIan bir1e~tirip biJtunle~tirerek, homojen, dolayJslyla herkesin kendi milliyetyiligi ~Isindan gLivenli teritOlyaliteler kunnak. I~te bu yUzdendir kJ, Balkanlar, Kafkasya ve Ortaeklgu'eta ulusdeY1et. ve modemizasyon devrimleri sadece klasik Marksist w.orinin ~u gibi bir Sln~~lI'lIf 00yutu Vf!'ja emperyalizme ~ ezilen millet bo'jutu ~I, "ftlI zamanda c;ok y
vera

«55»

Hakob Terztyan: (~b;nlwahisarll, 1910 dogumlu) "Enneniler TOrkiere dirend@nde TOrkier onlardan b&Jlanni katlettiler. Benim gibi l;(lCUk oIanlanni ise TOrkierin 6ksUzIer )'JI'duna gOtCardUler. Bizi l;mlclplak soy-

dular; klllel l:lc¥JnlanmlZa dayadllar. Zabit kihei l;ekince, moIla ~ d~ yortIu: 'Hlristiyanl~ blraklp, ISltlml kabul ediyOrum: Bu s6zIeri bize ~ardI."

meni ve TUrk k6yleri ya da 194549 araslnda Filistin'de yeni Yahud~lsrail yel1esimleri ve eski Arap kOy1eri gibi. Tasa'MJr edin ki, her iki tarafln da eSkiyasl, pehlivanlan. eeteleri orUSmuS: habire ~6teki"nin k6ylerini baslP yakJyor, yagmallyor, erkekleri 6ldurOp kadlnlannln Il'Z!na g~iyorlar -benim aile bUyUk· lerimin 1897'de,lstiya katliaml soorasu"lda yapt® Ctzere, 6ytesine kirli bir savas ki bu, bir tarafln "kahraman"1 diger tarafln "canavar"l oIUYeriyo(. Pontus )'6resinde Tepal Osman, bunun en tipik~. Herkesin bOyle canavar.JnUnde bir YugosJavya'mn parcalarvnasl facias! cereyan etti; bu bazJ bakJmlardM, Osmall. lmparatClr'lugu'lllJl parcalanmasJ sUrecinin klJcijk bir modeIidir. Arkan gjbi adamlar var, $imdi savas sucJusu oIarak aranan ~ yaka1
'EnnenlIere ......... ,..... _ gIbI, _ Tu"" kiiyterine _ _ - . . . . .

EnnenI gene!

till' deyImIe "Ennen! mezallmI"nl vurguJuyor. Nedlr bundakI

-payfl

8merli milliyet/fil@ de ~r, bunun daha sosyalist H1ncak kanadl da, ~ dala sert llaS)QI'laIist Tasnak ka'ladl da 6r,1edir. Enneni isyanlan da \Ie bir noktadan soma 8meni c;eteleri-

nin yerel Tul'k-MClsIUman nt1fusa saldlnlan da gercektir. Ancak resmi tezler al;:ISlndan, birkar; problem Val" tabii. Birincisi. 1915 6ncesi tlrmafll$l tek yanh gibi gOsteri)-Qr1ar -sanki Slrt Ermeni c;eteleri vr:!'ja Bulgar ~ Rum c;eteleri Turk k6y1erine saldmyormuS da, Osmanll y6netimi ve/veya yereI Turk c;eteleri buna ~.llk hiCbir set yapmryorlarmlS. Baska bir deyisle, bu tUr, benim yerel, kUcUk 61cek/i, dU$uk yogunluklu. kal'$lhklt etnik temizlik savaslan diye tarif ewgim surecin, her seyden once "karslllkllllk" unsurunu siliveriyorlar. Ikincisi. tek yanh olarak "kOCuk 6leeklilik" unsurunu da ortadan kaldmp, TUrk-mOsh1man kayJplannl ve sadece Turk-musluman kayJplannl alabildigine sisirmeyi, abartmayJ deniyorlar, Unutuyorlar ki, k~uk ve da~n1k k6ylere munferit saldlnrar yoruyia, yiizbinlerce insan 61mez: bunun iCin. devlet eliyle derlenmi:;;, organize ediJmiS bli-

«57»

~ AJ:)oyacIyan: (FmdlCaldl, 1904 dogumlu) "~0ldlJr·

ce.-

dUkten sorwa, beni Ye benim glbi • olma'jan ~ topI
sn ~ : lira 0 Ermenilem akhnI Ye ~ takdir ediyOr, saYa$I ~

takdirOe. binIefte T~ Ermeni ~ geleoekte kendi haIkn )UcelteoeVoe, biml getecekte kendisine deslek

-..-..

yGk yogunJuklar, cok kalabahk konsantras}OOlar gerekir. Fakat 6zetle, habire Tlir1
deme<;Ie'_. Hep 1915'ten k ~ . ama EtmenIIuyJrTAn AbdUIIamtt dOnemIne uzarmryor mu? Tabii, 1915'ten Once 188Q'1er ve 1890'lar var. 1890'larda H. AbdOlhamit )'6netiminde. milliyettri ayaklanma belirtileri g6rU1dugunde muazzam Enneni katJiamlan oldu. Ennenilerle Osmanh yOnetlmi araslna kan girdi. Ozeliikle Kurt a~iretleri ve KUrtierden kurulu Hamidiye AJaytan 8merlilerin iizerine saldlrtJldl. laten ¢z(jlu~ yUzyllt boyl.Jr'lca. dt1zen1i ordudan cok, ~ bozuk, dUzensiz gQcIeri bu olay\afda kull
«59»

T~,

y(nmeL Evet. belirli bir tarihsel baglan vardlr ama, bir de devasa bir oIay oIarak 1915'in kendisi vardtr. ~Idol

_ l~te bu Yakup cemil Bey ~ ~ sorva cekti beni (eO. haya.,. "Beri ball SUIUk Bey, sen! sorourn SOl1J!iturdum, gayet mt du!unu 6Wendim, Kulaitlnl al;, iyi dinle. gOzUnG al;. eunku uy.Jklamcr nln Sirasl ~ldlr. Padisah fermanl ve de Enver Pa$a'mlZln emridir, Ermeninln 1~lizle ve MoskOlIa sku bir ett® fuo de CIte cU1yada eennetin ... _ rV$a1n llfllsUne gaO", takIp _ _

'*

co-

_0_.

_ V2If ki SUIUk ~rn. korkUludur oo,'Ie i$Ier ga.,.et eferJjjm, ~ <1'"-

dll"ld
Kemal Tahir, "8Uytik Mal"

rrMJ~le, ~~n yiiMtLtgu 0 yerel, dusUk ~uklu ~

lar ~l~ g~icllr. 1915 tehcir ve katliamlan ka~lllkll mukatele l::loWudan dogruya devletin tepesindekilerin aclk ve glzh, legal ve illegal emirleriyle yUrUtulmu~, tek yanll, alabildig~ ~ kapsamh, alabildigine bUyUk ~aph bir etnik temizlik olayldlr. Bir ~OInda milliyet~i TUrk 9E!teleri ve d~r yaOinda milliye~ ErmeOi 9E!teleri degil, bir yal'llnda Osmanlt-htihatcl delAeti ve diger )'OOlnda istisnaslZ btitUn EnneOilef vanjlr. Bu, gGnUmUzde vaolmayan bir devietin, korumakla )\jkfJmlu oIdugu kendj tebaSlnln bir b61Urnt:inu, hem de Ooeinli bir bOIUmGnu tel<}OOlI oIarak temizlemesi olaytdlr. Bdm 2000'00 Ne!;e DUzeI'e ven:lJg1nlz mUlakatta, ubfr yanda legal blr karar ve uygulama, dlger yanda Illegal yotlardan lIerIeyen bfr bafka mekanIzma var" dlyon:llmUZ... Nisan 1915'te, bir degil, iki ayn emir OOeginin gittiti anl~llt­ 'JOf.lstanbul'dan ~raya. Dahiliye Nezareti,}OOi Talat. tamame:n ClCIk ve legal kanallardan bir tehcir emri veriyor, bUtiin vah ve kaymakamlara, blitun kolluk kuvvetlerine, blitun yetkili makamlara. Burada ba~u Enver'in bile degil, asll Talat'ln oynadlgr -blrakallm bGtun diger taOlkhklan ve Talat'ln Ittihat ve Terakki'nin hem en yetenekli, hem.en amoral, ahlakslz da ~il, ahlak-dI~1 oncleri oldugu yolundaki degerlendirmeleriblZZ~ kendi s6zleri ve tavnndan son derece aclk. Omegin Mechs ~kaOi Halil Bey (Ment~) ile, hep -ben, benim ka~m- ~iye, -benim maoeviyatJm" diye konI.JWIor. Her neyse. bir tehcir emri verili)or. Dog:u Anado!u, 8atl AnadoIu, Trakya demeden, Ta~'a bula~lTlI~t1r, bulasmaml~t1r demeden. ~e~, cocu.k~ kadln, ya~lI demeden, Slrf Enneni oIduklan ~in, Ist~na~lz blrtun Errnenilerin toplanmasl ve g6qe zorlanmaslna ~alf tum resmi dairelere emirler gidiyor, Bunun buWn belgelen ~n ~rece ortada; tehcir, gef({ekJigi tartl~llan bir olay olmadl hil;bir zaman. Resmi sOyIemin gazardl ettijtl ~ ball hususlar va.:' Son birkal; ylla kadarki defs kitaplarvmzda, tehcirden kendl ~lna masum bir oICl)1'll1~ gibi sOz ediliyor. Ylllcwca gel;erfi ltalan resmi tez, kabaca $6YIe: Tehcir emri venldi. Bu gCrvenlik baklmlndan maalesef kat,;:IOIlmazdl. Fakat bu arada asia katJiam emri verilmedigi halde, g6l;ler siraslnda kazara ' 4~~. bin ~i~i oldu .. , ~~ yukan bOyle deniyor, omegin eski buyukel~l, rahmetJi Kamuran GUrUn'un "Ermeni Dosyasl" ~ldlr.

«61»

Bir ak$Clm, Eskl!lChir'e cemal P~'dan bir telgrafname geldi. Bu telgrafnameOe cer1<ez Ahmet'ln trenden Clkaf Cl~ te'tiOfi. emir ediliyordu. Hayret! Bunun hef halele muhim bir sebebi olmak IMmell. Vakla Gemal P~'nlO Errneni1erl hlmaye ettiiti, kendi mlntlkaslOa gireo bicWe halkl muhafaza eyledigl malumdu. Fakat cerkez Ahmet'in tevkifi hef haIde muhim bir sebebe mebnl olmek lAz!mdl. c;erkez Allmet Ittihat hukUrnetinin gOz bet>etiYdi. cavit Bey'in !lCrefine Zeki Bey'i katIedenlef araslnda bulunan bu Ittihat fedaisi, ~mdi neden tevkif ediliyon:1u?,•• Niha')'et 0 da ~ldI: Nvnet Ermenilere ~ arkada$l NaZII'Tl ve Halil ile berabef bir 9lk tecaatlet ika eyledikten sorwa, cemaI ~'n1n rrvntJkasI'Ia gitmi$, orada YIbJlal'Ia EJmeriIeri g6ri'n::e hayret etmi~. Askefre bir selam ifaSIndM sorwa: .frrir OO)uUl, Sir ~ yapalm, Bu'Ul da terrizle)dim. Det'ni$, cemaI RaZI~. 0 swada \surtJoI meousu ZOhrab, ~ar. takeS ve" refikleri de !st.anbU'dan sUrU~. H~Ieb'e ~ ler. ~ zeI0SI, fey,'3Z d~, haSSaS nb.ftla mdleti'l saadetine $ahSi ~ feCla eden ZOhrab, cemaI ~'~ ~ Clk• ~ [)iyarbekW DivlI'H Harbine ~ yaM .te\a)ta saz\lJf
cerxe.z

:.a.

cerxe.z

cerxe.z

man

l~itmi~tim ...

kitablnda, aynca ylliar ylh DI$i~leri BakanJig:l'nln vb. ilham ver· dig:i ce$itJi yaYlnlarda. Yanl resmi g~ ashnda 400450 bin Ennenlnln katledlkf@nl kabul edlyor... Dikkatinizi eekerim: 1915'in Ermeni zayiatJ konusundaki asgari tahmini, TU~ resmiyeti a~ eeke r;eke 400450 bine eekmi~ OI!JYOf, au minimum rakam. TUhafttr; yeni nesillef bonu dahi bilmiyor -bugunlerde, sadece Ham Mentese'ler veta Falih RdkJ'laf" veya AtatGrk'un kendj sOzIeri cleWl. 1Q.15 Y1loncesinin resmi sOylemi dahi mahzur1u bulullUp unutturulmaya call$lllyor. ~im, Slrt tehdr Uzerlnde durahm. Bu OIay, bu kada- masum mudur? Dikkat ediniz: Sadece ~ sadece ErmerIi oIdukJa. n Qn insanlaf" yer1erinden yurtlanndan edi[mi~, zorunlu gOce maruz b1rakllml$tlr. lkincisi, bu, bazt satJr aralamda ima edildi~ ~bi. sadec:e doguda. co""";'. ~ ~I. Ef· menilerin ~lti her)Wde uyguINITII~r. YakJn z<moolara kadar sanrprduk ki, Istanbul bollUn d1~ blf'aKIImI$br: a'"lcal< Taoer Akcam'ln Vene
_nde

«63»

<;:erkez Ahmet, Ermenl fecayii k;in mlihim blr veslka idi. Bu kanll ~j. senin safahatlnl bizZat fallinden dlnlemek Istedim. cenrez ~~.~ VIlayat~ san
=: NaZJm!

bir irtacIa$I va'dl, kendisi)'Ie befaber Zeki

cen<ez AtInet'e NaZJm'1 SOf(\lm:

BeYi 6IdUren ,

_Sus bey birader, laval' $CtVt 0Idu. Dedi. cen<ez Atwnet ten daha fazia maUnat aImak iStiyordu: _Peki, bu Zotvab filM ne oIduIcw'? • A, duymadnz m? Hepsini geberttin.

cpasnn ~ havaya cIoWU zettereI<;

_ !KM.Wdu, sol eli)ie l:lIylkkn1I dU-

s6zUne devam eUi:

_Ha!eP·den~. YO!da rast gek:Iik. derhaI ~ ku$at- .

GebeteCekIeR1i cnaddar, lIartakes dedi ki: "flekj Ahmet Bey bile Sizden ~ da IT1E!fTYU1 degiIIer""" ·0 senin bileoelV'l i$~, ker«.a" dOOm, bi" maYZel" ~ be)nini paJattm. Sonra ZOtwatl', yakaIadIm: Ayagrn.n aIllna aIdm Koca bir ta$Ia kafasn ezdim. ezdim, ~

~ yapryorstrJJZ, fakat AtapIara ne yapacakSnZ? kadar ezdim. Ahmet

Relik (Nbnay), "111I Io
komuta," Vehlp Pap'nln ~ koydugu cia aynl kaynakta yer all)'Ol. ~Ian, siyasal ve toplumsal b1r konsensiis yok, o ..tegat" karar konusuncla... BUtun bunlar doWtJ; C¥JCa, 2001 ilkbahannda A1manya'nln MuhJheim kentinde yapdan bir konferansta, Bochum Universitesi'nden, unlu Gu~u Avrupa tanhi uzmanl Prof. Fikret Adarm da ~ aynntlh kanrtlar sergiledi bu konuda. Teheir emnni alan yerel ~iler ara5lnda Istanbul'un $3ka yapt®nr sananlar da var, "acaba kanunsuz emir1ere uyal1ar ml, U)mazlar ml" diye S1navdan geeirildiklerini du$iinenler de, teyicI ic;:in birkay defa "ciddi misinjz" yollu yazanlar da" Hatta durumun ne kadar reel ~nu anladlkta'l soma dahi reddedenler de var 10, tehcir uygulamaSl ancak bunlar g6reYden ahndrktwl sonra }ilrUtiJlebiliyor" katliam, blrtilk 0Ic;:Ude, Osman" dUzenli 01'dusu ve bUrokrasisinin ~ degildir. Tarihte bu wr dunrnlarda dUzeoIj ordu ve bUrokrasi, son tahlilde b6yIe iSleri yap<:rl Ozel trnlel'den, t;:etelerden asllnda nefret eder ve tiksinti duyar" Osmanll ordusu ve bUrokrasisinin de bunoo korkJ.Jrlc bir oIay oIdu~ aIgIladtrru. bunlan valjlerden ve gamizon ~Ianrl­ dan ~msaz oI
au

kanIzma")'1 nasli bl, teY o&arak ~ Meclis-i Mebusan Reisi Halil (Ment~), amlannda bunu da ga. yet net bir ~Ide alt1kltyOl'. 1915 Enneni ~ti baglcmrnda ac1klam¥>r. biraz 6ncesinde, Balkan ~Iannrn ertesinde. daha ~ Rumlara ka~r g;~ilen etnik temizlik baglarmnda artJatlyor, Bu d6nemin insanlanmn, yaptlklanm gizlemek ~ dursun, bununla gurur duyduklanna, alenen 6vGndLik!erine degrnmi~tim, Halil Mentese, ~Talat Bey, Balkan Harbi'ndeki hiyanetJeri tebanjz eden anasrrdan memleketi temizlemeyi On safa alml~t1· diyof' ve $6Yle devam ediyof' (~Osman" Mebusan Mecfisi Reisi Halil Ment~'nin Amlan~, HOmyet Vaki, Yaym· laIl, Istanbu/1986, s, 166): ·Srra Trakya'daki Rumlara gelmi~ti, Fakat bu COk ihtiyat lsteyen bir i~ti" Zira yeni bir hartli ~urabi­ lirdL A1lnan tedbir ~u oldu: Valiler ve diger memurin resmen i~e mudahale eder gon1nmeyecek, Cemiyet'in te~killUI i~i ida-

«65»

Gemal Pa$
·Ben ne ise, faka! bu adaml gOnderrneseler, diyordu. Ve birden yiizUme baktJ: -Bazan j(;lmdeki eski Vartekes, komitacl Vartekes ba~lnI kaldmyor: ·Sus bre adam. ne olursa olsun, diyor. ·Sonra gene kanml du~unUyorum. $imdiki miskin Vartekes, eski komitaclnln belini bUkiiyor." lkisi de gittiler. 8imac gun sonra <;erkes Ahmet \Ie Nazlm l;etesinin ZOhrap'la Vartekes'i raids 6ldurmU$ olduklannl haber aldlk. Cemal P,*a bunu hazmedemedi. <;erkes Ahmet, Mizan gazetesi yazan, Zeki Bey'in katili olan ikl fedaiden biri idi. Kudus'e d6nmu~tuk. 8ir gun Halep Valisinden, galiba Celal Bey, bir ~ifre geldi. Vali diyordu ki: . . "<;erkes Ahmet Bey'le Nwm Bey bans geldiler. Suriye'de Ennemlenn korunmakta oldugunu i!jiitiyoruz. Anla$llan Cemal Pa¥!'n1n bu i~ ya:rer bir adaml yak, bize blrak$ln haklanndan gelelim, dediler". Tam flrsatJ idi. Gemal P8!jia hemen lkisinin de tevkif olunmaslnl emretti. Fakat <;erkes Ahmet'le Nwm durumu ka"rarrll~ olduklanndan ilk tren\e Istanbul'a hareket etml$le«li. Cemal Pa$
re edecek. Bir vak'a ihdas edilmeyerek yalnlz Rumlar OrkUtlilecek, bu talimat dahilinde hareket ba$ladl... 100 bine yakln Rum, kimsenin bumu kanamakslZln Yunanistan'a eekilip grttiler. Bl!ndan soma ayrll tarzda Izmir civannda tel?ebbOs ele allndl ... Bu defa Venizelos protestoda bulundu. Harp tedarikatl ba$ladl. Bablali bu i~e hukOmetin bir mUdahalesi olmad@, Balkan Hami'nin tepkisi olarak haiku; maneviyatlnln oozuldugu ve Kendi arzulanyla hicret etmekte oldukJannl ileri surerek... sOferaya [sefirlere, el<;ilikJere] notalar gonderildi. .. Harp onlendi. Izmir civanndan da 200 bine yakm Rum Yunanistan'a gittL ~ Be$"Qn satlr a$a@da, Halil Mente~ bu i$in ball yOrOtUculerini ~e degerlendiriyor: "Onlar ne metin, ne vatanperver, ne fedakar insanlardl. Izmir Valisi Rahmi Bey, IttihacHerakki Gemiyeti Katib-i Mesulu de Gelal Bayar'dl." I$te size, hemen her $eyi a;:lklayan iki pasaj. Bu tOr donem tanlkllklan, resmi sOyIem sahipleri l<;in <;ok can slklCI olmall, lira Halil Mente$e'nin anllannda a} derin devlet de var, b} etnik temizligin milliyet<;ilik prizmaslndan s(jz(jlmu$ hikmet.j devleti (raison d'ttat'sl) de var, C) "Cemiyet'in te$kilatJ"nln, yani Te$kilat-t Mahsusa'nln Olel rolu de var, d) gizli talimatlar da var, e) bu gizli talimatlan uygulayanlann kahramanla$tlnlmasl da var, 1) bu gilli talimatlan dOnya kamuoyu onOnde dertlal reddetmenin $ark kumazl riyasl, ikiyOzlOIU~u del 9 EkIm 2OOO'deki sO~, 1915'1 199O'Ia"n "talll tne9" hul"lerl aracll.g,yta anlayabllecegJmlrl sOylliyorsonuz", Evet, ~e demi$tim: Bunun emrin'i verenler bunu ozel bir ayg1t arac:llljWla yaptJrml$lardlr. Yani Te$kilat-t Mahsusa araclll@'la. Susurluk ile Hizbul1ah'ln bir kan$lml olarak alln Te~kilat-t Mahsusa'Y1. Enver, Gemal ve Talm'a bagJl <;all~an Te$kilat-t Mahsusa'nln adaml Bahaeddin $akir'in bOlgede ozel olum timleri, fedailer organize ettigi anla~llIyor. Bunlann bir klsml bu amayla hapishanelerden <;lkartJlan, ipten kurtulmu~ mahkOmlardl(. Bakln, bu olay! kimler yaptl biliyor musunuz? D gunun Ye~illeri, Abdullah Catlilan ve Hizbullah<;llan yaptl. Dlay bu !
«67»

Metm KumanclMlina emir verdi. "BUti.rl mesuliyeti bana ait ohIak Uzere de!tlal bu iki adam! ~ariyIe $am'a )
rnp'la Vartekes'in kaatilleri ertesi

"""""" zro

gUn $am'cIa a5l~,

Falih RlfkIAtay, .~'. Var11k YayIfWI, 5. basIu, Istartlul, EkI'n 1964, s. 88-90 (Ilk basm: 1932)

Dogrudan ~idclet, fizikSel imha, katJiam iigeleri ... au istisnayta. legal cIevIet aygJtlna paralel bir gizli, illegal mekanizmanln nasll kurulup call~tJolabil~ni 1913-14'te deneyip 6grendikleri anl~lIlYOf, DoIayislYla. 1913-14 k;:in, "1915'jn henliz kanSIZ provasJdl(' diyebilirtz. 1915'e _ ...........nyoota< b u _ 1 Tehcir emir1eri 8(flk.legaI. yasaI yolliWta gkIiyor. 6lxlJann beigeseI baklrnclcKl kcwlrtlarrnaslncla hil;bir problem yok.. Ole yenda'l, Ermeni IIdugu One siiriilliyor. Buna gOre: OevIet sadece tehcir emirleri vermi~r, kesinlikle katliam emir1eri sOz konusu ~ldir. Devletin, askerin Ermeni kOI'lYO'f lanm korumak yoIundaki iyi niyetlerine ragmen, maalesef bOyle elim hadiseler olmu~tur clenmekte. Resmi cizginin, hit; olmazsa yakJn zamana, bundan UQ-be~ yll Once ~ gosteren yeni bir "derin devlet~ reaksiyonuna kadar. bu mealde oldugunu sOyleyebiliriz... Once rakamlara dikkat edelim: Kimse ~topu topu UQ-be~ bin ki~i otmO~tUr" demiyor; sayJlar TOrk tezlerinin 400450 biniflden b~layJp, Encyclopaedia Britannica'nm 20. ylizyll edisYOfllannln 600 binine, oradan Enneni diasporaslliteraturunun 800 bin, 1 mityon veya daha fazlasl iddialanna dogru bir yelpaze boyunca yaylll)'Of', Gelin, bunlann asgarisini ahp biraz du~ nelim U:zerinde: Insat ediniz, ~ yukan bir)'11 il;inde 400 bin insan "kazara" Olur rnU, OIebilir mi? Bu tehcir korM::lylannlO k£). m.Jtanlan. subaylan, askerleri EJmenileri col< ciddi bir ~kilde ~ oIsa',dl. bO,ie bir katliam oIur, bu bo)trtlarda rakamtar Clkar m~l ortaya? Ne ~. korM:Jy muhaftzian )OIda, k£). naklana rn demle¥Jlede ordunun COk erken bir ~madan itibaren b~rl> lu O~adlgl. dolaylsiyla herkesin devlete \Ie 6zeliikle orduya itaat duygusunu icselle~tirdi~ bir toplumda, bir elegil, lie degil,

«69»

Bir Errneni tehciri fikri Iptida har€I dim. doIw ve Talann onda miCa nedir? Bir sabah, etkeoden, evime bir misatlr geldi, Bu, ya$hca bir k,a. dlndl: zotwab'., ~, Beni tanullami. Fakat ~u ~ Ye kclriIlJ ir;jnde bir yarom iStemeye ~$tU. ZOhrab'1 a1m~ar, Diyarbeki"e, (\i\tM.l harbe~.AnadOIu Ermeni tehcirine aft ilk

_.

hik3yeIer lstanbuI'a yeni aksetn'le)'e ba$IalTlI~. Kadm, ZOhfab'., AnadoIu'ya sevk edilmemesJni TaiAt ~'dan rica k;in beni tavsit etrneK Beraber saoowmn eW'Ie gittik. Uykudan lIfcY1Cb ve gecelik ~ ycnrrua geIdi. ZOtvab'., zet
"Tanokun,C Yapll
~ 2001, s. 47 (Ilk ~ yet: YedlgUn rnec:mJaSI, s.147-

190, IstartU, 1936)

be~ d~I, defalarea muhaflz birliklerine bOyle meydan okumu~ lar ve onlan cigneyip g~i$ler, 6yIe mi? Peki, hani, bu eatJ~ malann, carpl~alann kayJtlan nerede? Kac subay, kat,; asker Olmu$ veya yaralanml$, ya da bir $ekilde etkisizle$tirilmi$ de, saJdnganlar 0yIe Ula$ml$lar savurvna5IZ sNiI insanlara? Bir)'ll ir,;:inde -kazaia" 400 bin insan OlmO$ demek (veya 300 bin 'Ieya 200 bin, aclk eksiltmeye girebillriz hemen) -0 ~ all$t®mlZ -s6lde" veya "sOzOmona" kelimelerini, astl bu tOr savlar iCin, faraza -s6zUmona kazara yapllan katliamlar" $ek]inde ku~ lanmak I&lm herhaIde. Illegal katIIam ~ ne gibI kanltIan oIabiHr. val' fill eM-

_1

Sir kere, bu katliamlann kazata oI~lX'ltJ dU$finmek imkafl. SIl. Gte yanc;IM, illegal oIarak g6nderilmi$ oIdl.JgtnJ dU$OndO~ katJicm emir1erioin yazdi belgeleri ~ elimroe; ~ Oln tabiatl ge~, mliltemelen h¢ir zeman da oImayacak -Nazi devletinin kendini en gl'Nenli, en kendinden emin hisset· tii 194142 ydlannda Hitler'in Himmler vejveya Eidm.nl'a verditi emirlerin de yazlll belgesinin oImarnasl gibi. Ancak $fitIe bir ~ oIU)Q' gene de: Bu illegal emirlerin varI~ su yClz(ine lflk/)U)e' yet. Ar'll8$l11)U ki, ilk agw;Ia dogrudan emirli{alimat· II, icazetli, Ole! yetkili ball unsurlar, 0Il'm ftlaI"€aIanOl. ozel timIerini, Ermeni korM:lylama ya da henljz Dogu AnadoIu'daki kent. kasaba lie k6yIerincIe oturan Ermenilere saldlrtmaya ba$' li)OOal'. Bu, ilk dalga. Fakat ~ topluma bir mesaj verilmi$ oIl.¥)r. "Ennerliler devletin vatandi1$1 degildir, kanoolann ve koIluk kuwetlerinin korumasI altmda degildir" tOrO bir mesaj, ya da "ate$ sert:lesttir, 'iN mevsimi 8Cllm1$br, Enneni CM bl.Jn. dan b6yIe iDle baglt elegildir" kabilinden bir i$shin Alpay'a verdlglnlz ve Mllltyet'te

azel

«71»

3/16 AgU5tos 1914, pazar Prinkipo'da (BCtyukada) Nizam tarafla-U'lda lliralacllA!m evde, ben, Va-tkeS (Serengulyan, Enurom mebuSu) ve Garo (Armen Garo, nam-, d,Rer I(.arekjn Pastmnaoyan, Enurom mebusu) vaziyet hakklnda konu~

'P, m.Iltemei ~ hakkIlda tatvrin\efde bull1ll1p bu deftefe klfJ'CIediYor. bunlam tekZbni veta onayn ise ~ l;wakPJOrUl.. $U .rna Avrupa aItiJst ~ du'\.I1'lda. ~ kmn rTJJZaffer (:akaca0 I'lusUSt.nda ~ilil< hil;bi" emM!)
<jirtef k/yIlarW'K:\
'""""Ide kesti",."'' " *'

~

gerek. fJo:rnojz tJurada - gen;ete en l;Ok yakla$a"l kaZan
yayrianan bIr ~ mUlikatta, TUt P3ll3'1Wl blr teIgrafIna dIkkat ~ Giltl emIrlerin vart.gana lIitkin en temeI belgelerden blrt 0 telgraf gallba... Evet. Yalmz Ennenileri deWl, bUtlin hlristiyanlan hedef alan katliamln haberi Istanbul'a ula~tI&inda, dunya kamu~nda klYit met kopuyor; sav
(;e_""", ...t,

""'®r' oku"""

gj2Iiden gj2I~ dUnyay>, set"",,· Ieri idare etmek kategorisine giriyof. Bum.., k;in de ac1k, legal bir telgraf olmak zorunda, Dolaytsryla c;:ok alengirti bir dH, 90k dolambal;h ifadeler iyeriyor. YaytOin kunyesi: Bar;>bakanhk Devlet Afi;ivIeri Genel MUdUrlug:u, ·Osmanh Belgelerinde Errneniler (1915 - 20)", Ankara Osmanh ~ Oaire ~I@ (1994), Dahil~ NaZlnl"lln, yani Ta'at'ln Diyatbaklrvalisine r.;ekt@ [29 Haziran] 12 Temrnuz 1915 tcrilli telgraf, bu kitabIn 69, sayfaslnda yer alryor:

~Son zaman/arda vi/ayet dahilindeki ErmeniJer ife bi-Ia lefrik-i mezheb h,ristiyan/ar hakkmda kaU-i am/ar tertip o/undugu ve ez·ciJm/e ahiren Diyarbekir'den sevk o/unan ~as vasltasiyJe Mardin'de murahhasa ife ErmeniJerden ve diger hlristiyan ahafiden yed; yUz ki~nin geceIeri ~irden harice 9kan1arak koyun gibi bogazlatbnldlgl ve ~imd;ye kadar bu kaU-i am/arda makbil o/anfann iki bin ki~ tahmin olundugu ve buna ve kati bir netice veri/mezse dvar vilayattaki ahaJi-i Is/amiyenin de kJYam ederek bi'l-umum hm'stiyan/afl kaUetmeJerinden korkuldugu istihbar edi1mi~r, &meniler hakkmda ittihaz edi/en tedabir-i inzibatiye ve siyasiyenin diger hlristiyanfara ~i1i katiyyen gayr-i caiz oIdugundan efkM-1 umumiye Dzerinde pel< lena tesir blrakacak ve bi'l-hassa aJe'l-ltJak hu15tiyanlann hayabm tehdid edecek bu kabi/ vekayia dethaJ hitam veri/mes; ve haJcj· kat-i haHn iFJfl, Iki cumlelik bir telgraf, ama ne kadar dolu iki cumlel Ve ikisi araslnda ne i1gi~ bir baglantJ! BugUnkii dile 1\3&11 l;evlrebllirtz bunu? 6'I'lce ilk a1m!eyi alallm: wSon zaman/arda ilinizdeki Ermeniler ile mezheb; ne oIUISd oIsun [diRer} hlristiyanlar hakkmda katfj· amlar diizenfendigi ve bu wgNede, daha Once DiyarlJaJar'den sevkedi/en ki~i1er araallgJYfa Mardin'de Ermeni/erden ve diger hlfi5tiyan aha/iden 700 ki~inin gece/eri ~ehir dl~ma {/karlJ/arak koyun gibi bogaz/attmJdlgl ve ~imdiye kadar bu katliam/arda

sen

W

«73»

1. ~Iu Ittifak ml, yol<sa Uclu !tIlM ml kazanacal<.? 2. Zater kesin ve SarslCl ml, yol<sa elde edilen bir taklm Kazanlrnlardan tTll ibaret olacak? 3. SiyaSi anla~marlln irnzalanmaslna dell. sava$ ne Kadar siirecel<.? 4. K.iJltUk Balkan iilkeleri ve Turkiye ~ katJlacak rni? 5. TiiOOye'de il; kan~lkllk r;tl
K.. zohtab: 1. MaaIeSef 0cIU Ittifak (artik ikiye dOnU$ti.r. AIn'1anya 'Ie AvustLJya)

..--~

2. later sarsa c*nayacak. bir takJm kazarW'nIa'tIat 'Ie askeri" ~

3. Sir y«Ian UZl.I\. 4. Evet 5. Evet. 6. larnr1J. • 7. SPtSaki\er Rusya tarama geQeCekIer. Qilef tillgeIetdekiler klsmii klm1Iara 'Ie taIanIara maruz kalacak. 8.~1.

K.. Pil5brmacyan 1. Ot;lu ltilaf kazMaCak2. later SBfSlCl olaeak. 3. Bir)'lldarl al. 4.5,6. Zohfab'la hemfikir, 7. ~ oIacak. ama Iunm 0In\ayaCak. 8. Enneniler kazanCll. VMf!<es 1, 0c;Iii ltilaf kaZooacak, 2. lafer sar5ICI. 3, Sir )'Ildan az, 4. Haylf.

5. Haytr, 6. Kazant;:II, 7. Tul1<.-Rus Sava$1 cia, kmm da olmayacak.

8. Enneniler k82arllfli ~Ikacak.

ofenlerin 2 bin ki$i tahmin olundugu ve buna hlzlJ ve kesin bir son verilmezse dvar ilferdeki musliiman ahalinin de ayaklamp balUn hlristiyanfan kaUetmesinden korkuldugu ogrenilmiFir. ~ $imdi bjraz durup, ball ifadeleri tahlil edelim: GOrCtICryor ki, Oftada korkurx;: bir olay vardlr ve Talat bunu ~istihbar" etmi~ir, yani 700 ki~inin ~koyun gibi- t:logazland@!, birkal; gunde to~ lam 2 bin ki~inin oldiigu, dogru ve sagJam bilgilerdir. Burada insanln aklma, benim Robert'ten isimsiz Slnrf arkacl~lmln declesinin, ellefi koIlan bagll Ermenlleri yal~a day<Jylp kesme fir kiisG ve Halil Ment~'nin anlatlmlnda, Talat'ln dogrucfan oog. ruya Erzurum valisi Tahsin'den aid@! telgraflar Lizerine yiizGnun simsiyah oImaSJ, -insan ~in ~ bir ~ deWl, fakat ben onlara yapmasaydlm, onlar benimkine yapacaktJlar" deyip yoIuna devam etmesi geli)uf.., ~1Ca failJer oIarak ~da­ ha 60ce Oiyarbaklr'dan sevkedilen ki~ler"defl sO.z ediliyor, BtJ. rada da insanln akllna hemen, Haill Mente~'nin "cemiyet'in t~tatl·na yaptJg, gOndemle, ya da benim eski ifadelerimle, Bahaeddin $akir'in 0 glKlUn Y~rlefi ve eat!I'lanl"ldoo oI~r· dugu Ozel timler gel~, SOzinj ettiglnlz. "blrlnel ve Ikinci daIga" aYJ'1fhl cia bellrgln bu telgrafta..• Birinci ve ikinci dalga aynm, asllnda c;ok llClk bu telgrafta. lira bir, .$U "Diycwbaktr'dan sevkedilen ~Ier"in icraatl var, bir de civar illen:len ahatinin ayakIanlp SJXlflta'le katliamlar dUzenlemesl oIasll~, Neden ayakIanabilir1ermi~-bir zulme kar"$l mI. )(lksa bir flrsat gOnjp sevke geldikleri il;in mi? Tabii ki ikincisi. DolayJ5Iyta meselenin, resmi tezlerde iddia edild® gibi, sadece ikinci tOr ~iddetten ibaret olmadl~, esrarengiz bir ilk dalganlO ikincisinin l~ni verd® .;ok net gOnjlC¥>r. lki yerde, ayn ayn tasrih edilerek, "Enneniler ve di~er Hlristiyanlar"In katJedilmekte old~undan sO.z ediliyor. Bir yerde, son be~ kelimede. ayaklanabilecek civar ahalinin "ayaklanlp bUtun hlristiyanIan katletmesinden korkuldugu· belirtiliyor, Ermeniler neden yok bu son ifadede? Ermeniler COk iyi koruma altlnda da 00dan ma Yoksa civar ahalinin (de) Ermeniteri katletmeye gin$" mesi. telgraf sahibi atylslndan korkulacak, onlenmesi gereken bir olaSlhk ml sayllmlYOr?.. Bu sorunun cevabl daha ~imdiden sezilmekte birtikte, aS11 ikinci cumlede sakll. Sadele~tire!jm bakallm: "Ermeniler hak- ~ klnda benimsenmi~ bulunan inzibati" ve siyasi onlemlerin diger hlristiyanlara uygulanmaslna kesinlikle izin venlemeyece-

«75»

12/25 Nisan 1915, PUaJ sabahl Beklenen oldu, diin a~ Emn~ pek l;Ok Ermeniyi tutukJadl. BUtiin belli ~I Ta!?fl3kJar, 6ncelikle ~uni. ZartaI)'arI. p~ (Zartar. )'M'ln ~u erkenden bu haberi ulaliitmllak it;in gekIi). Sonra, pelt cok

doktor ve ecz8CI (kim bilir har(I se/:lepten): sorva. her tCn1u mana ve ehefTvTliyetten uzak bir takJm ~Islar (muhtemelen $U ya da poIisin dUzenlede 1iSte\erden insanlar)... 5ebep? lhanet mi? Temelsiz kor· ku.•• Onlem. ya da bizim $U aneta ve borada bilemed@miz ~ yerIefdeki oIa,1ara ~ atak rnl? Az zamanda ~ Ben ~ilik 02gia'(rn. tutuklanacaklann listesinin ~ benim de adlffiln ~ 3$ikBr. neden beni boSldan f1'\lbU1l ettiklerini Ise ~. $i'ndi VartkeS geldi. Sir tek 0 serbest T~ 8ey'n evine gittik, 1«lrv.I$tuk. Fa)dasIz. Ta$tI3kSUl)Ul. Ittihat'Jl y
ginden. kamuO}'1J Ctzerinde pek fena tesir blrakacak ve ozeltikIe aynmSlz bUlun Hlristiyanlann hayabnl tehdid edecek bu kabil olaylara derhal son verilmesi ve ge~k durumun tarafimtza bildirilmesi.· Ve tane tane ayIk1ayarak tahlil etmeyi surdurelim: Nelerdir, "Enneniler hakkJnda benimsenmi~ bulunan inzibati ve siyasi onlemler" -yalmz tehcir emirleri mi, yoksa hem tehcir, hem katJiam ml? Ilk climlede "Enneniler ve diger hlristiyanlar"ln katledilmekte ~unctan sOz etmi~, tehcire hie deginmemi~ ti. ~imdi ikinci climlede "inzibati 'Ie siyasi oolemler" diye konuyu geneUedi~ncIe, yani birinci climlenin somutlugunu belirli bir soyutIuga d6nU~tUrdt1~uncle, bu "inzibati'le siyasi OnlemIer~in birinci climledeki somut referans ball olarak, ortada sadece katliamlar duruyor...• Etmeniler hakklnda benimsenm~ bulunan inZibati ve siyasi Onlemler"in digef hlristiyanlara uygolanmaslIll kesinlikle Onlemek istiyor, emrediyor. Daha Once, "Ermeniler ve di~er hlristiyanlar"ln katJedilmekte Clk:!ugunu belirtmi~ti. ~imdi neden diger hlristiyanlan a'JInp uygulama dl~ a1ryor? Daha dcJWusu, har€i uygulama dl~lna a1ryor? ifade, birinci cUmlenin sonlanndaki, civar a/'lalinin -ayaklamp bUtUn hlristiyanlan katletmeslnden kofkuldug:u~ ifadesinde Ermenilerin 6zel oIarak zikredilmemesiyle nasll bil1e~i)Qr? Nihayet i~ geli)Qr, "aYlnmSlZ bUtfrI.hlristiyanlann hayabOl tehdid edecek bu kabil olaylara derhal son verilmesi~ni emretmeye. Ilk climlede lki defa -Ermenileri ve diger hlristiyanlan" ayn ~ n. ama birlikte zikretmi~ken, neden, neden burada Etmenileri tekrar tasrih etmi)u, yani faraza -Ermenilerin ve bUtOn diger hlristiyanlann hayatJOl tehdid edecek olaylara derhal son verifmesi~nj istemiyor? Bu tefgrafta ~ "1ehclr" sOzc:ugu ~. 0ruI sebebI ne

na

au

.....,

>

Krlkor ZoI1rab

€;ok 6nemli bir husus bu. Tehcir SOZO.igU h~ ama hie geem~ yor, bir kere bile g~i)Qr. Sir an i<;in resmi teneri ~ kabul ederek, bir "mefhumun muhalifi" egzersizi ce~sincle d(j~c.­ nelim: Tehciri Istemeye istemeye emreden Tarat, Errnenilerin katli ve aynca diger hlristiyanlann da katJj haberlerini alml~, her iki nedenle COl< uzulmu$, COk klll1ll$br. (Diyelim ki. Halil Mente~'nln aktardlgl 0 yOzli simsiyah otmu~, g6z:leri kalllVana~na donmu~ hali bu yOzdendir -ve bir an i~jn unutahm, "ben onlara yapmasaydlm, onlar benimkine yapacakblar" sOzlennl.) Diyelim ki, bu noktada Talat bQtun katliamlann 6nlenmesini ve

«11»

sadece Ermenilerin tehcirinin kan d6kulmeksizin surmesini istiyer -ne der, ne demeli bu adam, Diyarbaklr valisine telgrafinda? ~agl yukan ~e bir ~ l;lkmahydl ortaya: (Hayali fe/gmf) -~Gerek Enneniler, gerekse diger hlristiyanlar hakklnda katliamlar duzenlendigini 6greniyoruz. Sir kere, biz Ermeniler dl!;llndaki hrristiyanlar hakklnda hi9bir siyasi, inzibati 6nlem benimsemi!;l ctegiliz. Ikincisi, Ermeniler hakklr'lda da sadece tehcir emri verdik, katliam emri degil. DoIBylsryla: Her 9€'!;lit katliam derhal durdurulsun, 6nlensin. Ennenilerin tehcirine ise kan dOkulmeksizin devam edilsin... " $imdi bir de, Talat'lr'l mevcut telgraflnln sadece kilit ifadelerini ahp, dolamb89h dolgu malzemesini atarak, ayru klsahkta suna11m da farn! gorelim: (OzetJenmi~ ie/gmf) "Gerek Errneniler, gerekse diger hlriStiyanJar hakklnda katliamlar duzenlendigini ogreniyoruz. Civar illerdeki muslUman ahalinin de ayaklanlp bUtun hlristiyanlan katletmesinden kornuyoruz. Ermeniler hakklr'lda benimsenmi~ bulunan inzibati ve siyasi oolemler diger hlristiyanlara uygulanamaz. Onun 191n aynmslz bUtun hlristiyantann hayaunl tehdid edecek bu gibi olaylara dertlal son verilmelidir. GOrDldugu gibi bu, Effilenileri (de) katliamdan korumayt am89layan bir telgraf degildir. Talat, 89lk ve legal bir telgrafta ~diger hlristiyanlara dokunmaylr'l, fakat Enneniler konusunda bildiginiz gibi yapmaya devam edin" demi!;l oluyor. N . OUzel'ln slzlnle yaptlgJ sO~1de ~yIe dlyorsuma: "Bab dlinyasllxla her yerde btl konUda bakmaya dayanamayaca-

> Taliit P~a

C1mz fototraflar var. Ben Ilk defa btl gorsel malzemeyle kar'!;illa!jtJgJrnda daklkalarca seslm soIuium keslldl ve agIadlm. Toplama kampl gOrUntUlerinden, Afrlka'dakl katllamlardan lark! yok bunun. ~unku moazzam saytda Insan var reslmlerde." 0 reslmlerle Ilk defa nerede, nasd kar$1~~lnlZ? 1964'te, Amerika'ya, Yale Universitesi'ne ogrenci oJarak gittigimde kar!;llla!;ltlm. Sir deh~tIe kar~lla!;ltlm, ama 0 zaman onu teorik olarak bir yere oturtamadlm. Cunku ben gen<;:ligimin ve sonraki hayatlmln uzun Y1l1annl yog:un bir Marnsist kulWr i<;:inde gevirdirn. K1asik Mar1<sist devrim teorisi bir 'slr'llfa ka~1 slnlf" teorisidir. BurjlNazi, i~iler, k6~uler, feodal aristokrasi vb. --6zetle, eski duzeni ternsil eden slnrtlar- vardlr. Yeni ylikselen slnlflar, eski slnlflan devirir. Eski uretim tarzlr'llr'l yerine yenl bir uretim tam gelir. Biliyorsunuz bu anlatlml. .. $imdi, benim yirmi ya!;llanmda ve sonra da uzun sure benlm-

«79»

Soi;omon yetenlkyan: (Mersinli, 1900 dogumlu) "Der Zor \oOIunda gozlerimizjn gOrdiigiinii dii$manlm g6rrnesin. BUtiin olanlan hatJrlad~ jtlmda kalbim duracak gibi oluyor. Kadln ve klzlardan olu$Q"l 300400 ki$i kemer1erini r,:lkanp kendilerini birbirlerine ~
Gamlk Stepanyan: (Erzincanh, 1909 dogumluj: "Nisan giinleriydi, Der Zor yaklnianndaki Hekimhane denllen yerde kor\(urtr,: bir olay cereyan etti: ZJVaneli 30 giizel gelin kervanlmlza katllml$tl. Sir gece onIan topl3ylP gotiirdiiler: clnlClplak soyup, dans etmeye ve kendilerini etIendirmeye zorlaml$lardl. Saclan dafmadagln ve acayip bir halde geri getirildiklerinde, 0 gelinler hep birlikte elele tlItU$UP Firat Nellri'ne atladllar:

semeye devam ettigim bu tanh ve devrim perspektifinde, milliyetei katliamlar boy\Jtuna pek yer yoktu, teonk acldan. "Hemen her yerde modemizasyon devrimleri ve ulus-devlet olu$umlan aynl zamanda muazzam etnik temizlik ve homojenizasyonlarla el ele yUrumu$tur" diye bir teorik one.rme, bOyle bir kategori yoktu kafamda. «ok sonra, 3O'lu y
«81»

Khofen Giilbenkyan: (1900 dogumlu) "Hukumet, Errnenilerin imaoSlZ oIdukJannl ve Tul1< Ioprakloona gOz cliktik/efini, doIa'y'1sryla cla onIan OIdUrrnenin giinah oIrnac1lh1ll sOyieyerelt halkJ Ennenilere ka~ kJ~rtml$tJ.·

_.......-._--_."....

Yew 4;:1Iyan: (Zeytunlu. 1903 dogum/uJ. -Ki1,im1zdeo sacleCe ben ha'jatta kaIdm. TUWer heI1<esi kajclen Qka'tIII
)U<sek bir)ell <:IolcltXduIa". Orada bIr;:ak \Ie baltaIarIa birinin eIini, (i. ~ ayapv, bir cligerirWl de kohnikestiJer. Bizi l;Wlk;aplak SCl')dJIW. l;Wl~ ne dOn. ne gOmlek ~tl. 0rasI Der ZOr'oo. 5ab
Va da bazl ki$iler, silf glcddlk uWuna ahlakslzla$abilir mi?

Soma dU$undum: I$te aSll bunlar, 1915'in katilleriyle aym hamurdan olmah. Va da, bunlan s6y1eyebilenlere bak ve dOn, 1915'te kimlerin, nasI! kachn ve IfOCUk kesebildigini anla... Onlara ragmen, hayatta ~um st1rece, ge~k l$una. bu konuyu ~Oln normal~si utruna, TUr1
«83»

STEFANOS VERASlMOS'UN

G
Birinci Diinya Sav~1 ve Enneni sorunu 5tefanos Yerasimos'un 20 MaYls 2002 gum] TOOOye Bi/imler Akademisi'nin (TOBA) davelJisi oIatak Istimbu/'da yaptJgJ ve TUBA taraflfldan kitapliJfbnlan Iconupna melnin;, TopIumsaJ T;uih dergisinm EyWI1OO2 tNihli 105. SolyISIndan nakJediyoruz..

Konuya girmeden Once. iki hususu beUrtmek isterim: Enneni sorunu uzmanlanndan oldu~umu sanmlyorum ve zaten bu konuda herhangi bir yapltlm yak. Bununla birlikte, Y1l1arca Once -1970'li )'lllarda- Birinci OOnya Sav~1 ve Istiklal Sava$1 kap. safTunda bu konuyu eta ele atrnak niyetiyle c;.all~lanm 01muS. ancak sonunda vazg~. Nedeni ise, a!;>ln derecede poIemik nedeni oIan bir ortamda tek bit ~nin .;;abasryIa ~ vanTlWlln imkAnSlZl®1"lI kavramam oImu$tu.

IstanbUl, 1916... l. OOnya Sava!j(nln en kfltik giinlefinde ~man Imparatoru II. Wilhelm'l kar$llayan devlet erkanl. ~Idan sae~ o0yh'·'·""m Enver P8$8,..,... .. • Abbas Hilmi Pa$8, U. Wilhelm, Tal • Pa$8 ve Sultan V. Mehmed Re$ad...

>

DolaylSlyla, buradaki konu~a bir mesaj verme ya da bir girlsim ba$latma nitelj~incle olmaylp, silin katkJlanmzla bir g6n1$ ahsveri~i yapmaktJr. Ennen! sorununda bugun ya~nan anla~azllklar ya da daha ~su karg
«85»

glXl ~ kanrtlan eekip (fIkardl4l bir bilgi-belge amban 01& rak kullanllmakta ve bOyIece, tarih hukukun tut.saitl oImaktadlr. Oysa, hukukun amacl bir ~ kamtlamak. tarihin ise izah et· mektir. Hukuk ve tarth

karl! ~

Hukuk ytlrgIlar; oysa tafih, deter ytlrgISlndan uzak durur. Temel amatI, bir nedertsonur;: iIi~kisi il;:inde oIaylan, ge«;eklere mOmkOn oldug:u kadar yakla~rak gOZ onOne sennek ve ~er yalgislOl okuyucuya blrakmaktir. Bir 6mek vennek gerekirse, Birinci OOnya sav~'ndan sonra Ffansa'run A1manya'ya yap1lI~ oIdL.€U baskllann Hitler rejirninin ortaya etkmaslOa katluda bulunclt..lg:unu sOy1erne+(, bu rejimi haldl C;:lkarmak demek det\ldir. Bu durumda hukuk, tarihin verilerini kuliaOlf; aneak, bunun il;:in kendisinden bag;lmslz olarak varolan bir tarih yazlml gereldidir. Aksine, tarih yazlml hukuk kavramlannl kullanmaz ve tarih, hukuklxl yamUTlCl bir~, bir BIt dall degildir. DoICl'j1SfY\a, kerr rem ~ndan kurtulmak il;in yapllacak ilk ~, tamseI c:JU. ~nce sistemini hukuksal d~Once sisteminderl Cl'j1rmaktJr. Ba9ka bir deyi~le, hukuksal endi$elerden ve art dO~Onceler· den ~mslz bir tarih yazmaktJr. Bunun il;:in de bugOnOn ~er1erini ve kavramlannl tarihin ~it· Ii OOnemIerine mal etmekten kal;lnmak gerekir. Bu konuda da 0rnekIer vermek mlrnkUn: Roma ~tg:rfll kf>. leel bir top/uma dayand@ ic;:in kiltOlemek, Osmanll tarihinde yenil;:eri ~inne sistemine ya da padi~ahlann ka~lerini or· tadan kaldlrmasl olaylna ka~1 rahatslzhk dU}'1l1ak gibi. "Soyktmllt anakronlzm mkllr? Soyklnm tartl$fTlaSlnlfl btl bic;:imde bir anakrorlizm oidl.Jgunu s6)1eyebiliriz. ancak bizi burada ilgilendiren kor1unun algJlanrTlaslnda daha Onemli bir anakronizm vardlr: <;okuluslu clevlet (imparatorluk) ve uluS<:levlet kavramlannln birbirine kan$ttnlmasl ve birineisine, ikineisinin ac;:lslndan bakllmasl. TUrk tarafI, olaylara, ozOnde devlete ~ ihanet olarak algtlanan bir isyana ~ yapllan bir "tenkil" (bastJrma) hareketi ~ Slndan bakmaktadlr. au bakl~, Qsmanll'dan kopmaya l;B11$80 tUrn halklann hareketleri k;in de g~r1idir. 1916 Amp isyanl da blr ihanettir, 19. yU2)'1\da Balkan halklanmn ayaklanmalan da 6yIedir. Oysa burada, evrensel anlamda tarihsel bir sOr~

oIan ookuluslu ir'nparatOl1uk1ardan ulus-devletJere gelri~ sOl konusudur. 19. )'fuyrlda ~Iayan bu sUrecte AvusturyaMacaristan ve Osmanh imparatOrluklan parc;:alanml~, Rus Imparatorlug:u'nun parvaianmasl ise gunumOzde halen sOrmektedir. Enneni tarafina gelince, 0 cia bu siJreci g6zardl ederek claylara ancak soyut lrkcl bir izahat getirmektedir. Bu ~ gOre, soo tahlilde TLirkietin Ermerlileri ortadan kad.1TJlaSl onlann bamar". !lndan kaynaklanmaktadlr; 00yIece sunulan nedenin oI~LHl'Itr nun kendisi 1rkc;:1 nitelik ta~lmaktadlr. Bu durumda, Ermeni sorununu Osmanll Imparatorlugu'nun c;:o. .rulmesinde y~nan halklCW' mOcadelesinin en trajik saftla51 clara!< tanrmJayabiliriz. Ancak, bunun bOyle oImaslOln nedenleri vardlr ve bunlar ara$tH1lmahdlr. Ben btIrada bu konuda ball iPlJ(;lan vermege ~I~m. Osmanll Imparator1~u bOnyesindeki halklann ayakfanmasl ve bu ayakJanmaOin ba~anya ula~rak uluSrya getirmesine kar~llIk, ~~ sorununda ikj milliyeteiligin -TOrk ve Ermeni milliyetci1lk!eri0ln- dogr1.ldal c;:atI~ s6z konusudur. BunIxI bir nedeni, ~ belirttigim gibi, ayrll topraldann UstUnde Ermeni, KUrt ve TOrklerin ya~asr; ikinei nedeni ise. Ermeni hareketinin gOc;:lendig:i sirada TOrk milliyetc;:iI@nin ortaya C;:lkmas. ve iki milliyetc;:ilig:in birbirini beslemesidir.

cte,

sava.

«87»

"Tarb"nall" olaylar 1. Ermeni sorununun ba$largICI, 183O'1u, 1840'11 Yl"arda Osmanll hUkUmeti taraflndan KUrt ~retlerinin ~rilmesi ginsimlefindendir, Y~ik dUzene gE!gell KUrtlerin Enneni kil)1erine yaptlkIan baskJlar huzurSuZluk yaratmlS 'Ie ilk Etmeni direnislerine 'Ie 6rgUtIenmeIerin yo! CIfiTTllStlr, 2, 1876 Bulgar ayaklanma5l, 1877-78 0smanIt-Rus SavaSl ve 1878 Ber1in ~i'nin Dl::tu vilayetlerinde refonnlar koousuncla aldl~ kararlar, Ermeni kurulUSlan araslnda Bulgaristan ~inin kuliaOilabileceW fikrini uyandlrmlSttr. Yani mutlak bir 90gunlugun bulunmadl~ alanlarda ayaklanma hazlr1amak, cvevreye saldlrarak tepkiyi uzerine yekmek ve baslJrma hareketlerioden dogacak uluslararasl kamuoyundan faydalanarak diS gUclerin miJdahalesini ~amak. Ancak 1893-94'te yapilan bu girisimler, d6nemin ulusJararasl cJengelefinden, ozellikle IngilizRus i1i$kilerinden doIa'j1 bir mUdctla~ yo! ar;marrvS. merkez hUkumetin 6zeltikle KUrt Hamidiye A1ay1an CWClIJlryla yUriittUgu bastIfma I'IareKeti tepkisiz kaImlstJ'", 3, Ondan sonraki Onemli asarna Balm savasJan)1a basIar· BaIkal savasIan. bir yandarl 0smanI1 ImpcwatOl1teJ'nun dagilmaslOln ~ni Yerir1<erl, me yardan TUrk milliyetcil@nin ~ maslna yo! Cll;Clr. 1911 Trablusgarp 5avas!'nln Qsmanll'OIn Afri.. ka'daki tasfiyesini ifade ett@gibi. Balkan 5avaSl da Avrupa'daki tasfiyesini ifade etmektedir ve Slra Asya'daki topraklara gelmistir. Bu algllama, Ermeni sonJOunu yeniden harekete g~irir. Ancak Balkanlar'daki yenilginin ve Anadolu'ya akan g6l;menlerin son derece tinemli etkileri olmustur, Osmanh y6netimi, yani bu bc€Iamda ozellikle Ittihat ve Terakki, Osmanll politikaslOln, bir ~ deyiSIe, QOkuJusJu bir imparator1ugu ayakta Mma politikaslnln gUdulemeye<:eg;ni, Osmanll'dan kopan ya da kopma ~Iiminde oIan diger halklar gibi milli bir poIitika gUdUlmesi gerekttini, gUdUrmezse ~ yok oIma tehlikesi ile karSl karSI)'a gelind~ ckJsUrvnektedir. Booda1 tX1,1e Osmanll de'Jet yOoetimi bir TUrk milli poIitikasirun hizmetinde oIacaktJr'le bu poIitika, bu tari/lten soora TUrI< milletinin vataOi oIa-ak aIgllanacak oIan AnadoIu Uzerioe ~UfIlasacaklJr. Ore yandan, 1912'nin son ayIanndan ~Iayarak Qsmanh·Er· meni kuruluslan ~udaki attJ vil§yette ozerkJik istemektedir1er, Osmanlllmparator1ugu'nun yOzUlmesi sOreciode, bu ozerkligin b~mslzhga giden yolun ilk kademesi olac~1 herkesin maiOmudur. Rusya'OIn baskisl ve dOnemin alb bUyijk Avrupa devle-

tinin kalJllml)1a OzerkIik projesi hazlrlanlp Mart 1914'te Osmanll hukUmetine kabul ettirilir, Bu projeye gOre attJ vilayet bir~tirilecek, Ermenilerin ~nIukta olacc:€l bir vila-,.et meclisi kurulacak 'Je valinin yogu Trakya'da, Rum nlifusa kal'Sl YIldrnna politikaslna dayanan kOc;Ok !;apta ey1emlef yapllmlStlr), Bunun nedenleri de, 0 tarihlerde savaSln l;lklP l;tkmayacctiOlO, hangi tarihte l;tkacag.. nln ve Osmanh devletinin hangi safta katJlacaWOIn belli olmamasldlr, Aynca, savaSlo l;lktlgl ilk ayIarda, Avrupa da dahil 01mak lizere savas.n klsa, en fazla klsa kadar sOre<:eg:i ve bu tarihte kaybeden tarafin banS isteyecegi kanaati yaygJndl. Bu ba(tlanda, ancak uzun bir savas.n getirdigi teait ko~lla'I il;inde planlanabilecek bir tehcir ve yo!< etme poIltikaSlOin 1914'l'Kl sonundan Once dUsUnulrOOs 0ImaSl ihtimali azdJf. Sununia birlikte, Bahaeddin $akir ya da Or, NazJm gjbi Ittihat \Ie Terakki'nin bazI ideoIogIan, AnadoIu')\J "yabaoCl unsurI
«89»

mUmkun oIdugu kadar yakl~k ara~nlmalldlr. ~ustos 1914·te AVl'llpa'da sava$ ~Iadljtlnda, Osmanll ~ netimi sefefber1ik ilan eder. EQlliadzin Enneni KatoIkos'u ile Kantasya c;ar naibi, Osmanll 8menilerine Rus safIaonda sa ~ iCil vaWrla bulunur1ar, Topyekiin sefefber1ik Osmanll toplurnu iein yeni bir oIaydtr ve 6zetlikle askerlik yapmaya all$maml~ oIan gaynmUslimler taraflndan tepki ile ka~llanlr. 1893-94 oIay1anndan bu yana devlete ~l tepkilerini sUrdu. ren Ennenilerin yctun oIdugu daghk bOlgelerde, Hacin, leylun ve Sasun'da askerden kal;anlar eevre daglanna slWmrlar. Rus Slnlnna yakln olanlann bir klsml Da~nak yOneticilerinin yard!mlyla da ka~1 tarafa kacarlar ve Ruslar onlardan cIOrt tane go. nullu tabur olu~turur. Bunlar, sayJlan fazla olmamalanna rag.men, 6ncU kuwetler oIarak 6nem1i bir rol oynayacaklardlr. On-tann dl~Wlda bir hal'eket )Qktur. Ennenilerin ~un oIdugu k1rsal bOfgeIerde ve kentlerde de Ermeni partilerinin &g~ sine ~ bir isyan hareketi gOriilmez; bunun da esas nedeni, Ruslann koIayca bu )i)releri i~ ~ inanadlr. Kaslmda sava$ ~Iad~nda, Ruslar Osmanh toprakIanna Qo. ce dOrt Enneni g6nUllu taburunu s(Jrerler. Bunlar ozellikle Sln!ra yakln bulunan kendi I«¥eri cevresil"lde4d MuslOman kOyIer). ne saldlnrlar, ~u zaman da, seferber oImu~ bu kOyIerin halkI askerden kac{arak kendi k6y1erini savunmaya geliner. Bu durumda 1914-15 k1~lnda, ErzurumNan araslndaki yOre orer daki Turk, Kurt ve Ermeni k6ylulerinin 9atJ~ma alanl haline ge!ir, Sankaml~ hareketinin ba~lamaslyia Rus ordusu ile birlikte

> lstanbul'da I. DOnya Duvarlarda ·Silah

Sava~1 gOnlerl ...

ba~ma·

duyurulan.

Ermeni gonulluler geri eekilince, baskJlara dayanamayan Er· meni kOylulerin 6nemli hir kJsml Van'a s@ntrveoradaki Er· meni nUfusu artar. sankarm~ hareketlnin arefesinde Osmanll ootusul"U'l Kafkas. ya'Y' istilasandan korkao Ruslar, Ingiliz ve Ha1salardan, Osmanll'ya ~ ikinci bir ceJ:i'e affdmasllll isteflef.I~liz Hafbi.ye Baka'lllorcl Kitchener, bunu, 1~ljz himayesi altmda bir Amp krallltr kuruJmClSl iCin f1rsat oIarak gOrCrr ve ikinci cephenin Iskenderun kOrfezjnde yaPilacak bir ~karma ile Bl;llmaslnt 6nerir (Ocak 1915 ba~I). Bu proje tartJ$lhrken Kitchener, sOz konusu Clkarma esnaslnda Kilikya bOlgesinin dagllk y6l'elerin-deki asker kacagl Ermenllerin be~inci koJ vazifesi gorebileceklerini du~(jn(jr ve Kahire'deki Intelligence Service'in adamlanna bu konuda talimat gonderir. Onlar da Kahire'deki Ermenilerin araclhIDIa Hacin ve leytun Errnenilerine mektuplar g6nderirler. Mektuplar Osmanll makamlannln cline geeer ve bu durumdan a'jTlt zamanda haberdar oIan ~ ve y6resinin muslCrnan ~ da endi$elenir; onlar il;in tehlike ~turan leyturl ve cevresindeki Ermenilerin oradar1 ~nlmaslnl ister1er. BOyIece, ~ 1915'te, dMa bu konuda gene! bir kafar ahn-madan ve bUyUk oIaslJlkJa bir poIitika oIu~turuJmadan yere! tehcirler ~ar. Ancak, tehcir edilenlerin nereye gOnderilecegi bilinmemektedir. Bagdat hattJ trenlerine bindirilerek Anadolu'nun ieerisine Konya'ya dc$tJ yoIa 9lkarlllrlar. arada londra'da, Franslzlann ve Donanma Bakanl Churchill'in itirazly1a Iskenderun 91karmaslndan vazg~ilir ve <;:anakk& Ie operasyonu kararla~tmllr, Sankaffil~ muharebesinde Osmanll ordusunun )'Ok olmaslndan sonra ise Ruslar ka~1 bir saldmya hallrlanlrlar, ancak ~anna a'jTll ~n gelmemesi ~irl bahan beklerler. Nisan ByInda 00rt g6rlullu Ermeni birligi Erivan'da topJ
o

«91»

Sl gerektigi de du~nulmu~ olabilir. 24 Nisan 6ncesi \Ie SOOraSl tartJSlllrken, iki talafln y6ntemleri fal1l.hdJr. Ermeni tarafI 24 Nisan 6ncesine ancak "kasrt- ~ amaayIa baka"; 24 Nisan'. getiren oIay\ardWl \Ie 6zelJikJe 1912·14 Ozer1dik gi~imlerinden sOl etmez \Ie 24 Nisan sonI'aSlnl tern trajik <¥1ntJlanyla gOz 0rIl.r'le serer. TUrk tarafl ise 24 Nisan somJSlllI, bundan Onceki oIayIaIin getird® ka9Jnllmal SOOUl; oIarak alg11adlit!ndan kJsa ~r \Ie Ermeni misillemelerinin ~unl~tJit!1917'den soorasrna atIar. Ancak, bazen de 1915-17 ile 1917..21 arasr e~manlr imi~ gibi gosterilerek tum olaylar ka~rlrklr bir catr~ma ortamr k(inde takdim edilir. Oysa, tarih anlatimrnda neden-sonuc ili~kilerinin ortaya serilmesi iCln, nedenler kadar sonUlflar da aynntJlI bir biCimde anlatJlmalrdlr. Su nedenle, 24 Nisan sonrasl olaylan, tum aynntJlan \Ie mekanizmalan lie anlatJlmahdrr. Bunun icin de bazJ ipu<;larrnrn verilmesi gerekir: 1. SUrgfxder yalrnz cephelere yakln 00IgeIerden ~1. Istanbul ve lzmir d~nda her y6reden yapI~tJr. 2. SUrgUnlerin OIganizasyoou iCin ordu kullanllmamt~, IusmerI jaldarma \Ie k1smen T~lat .. Mcfflusa'nm ve Ittihat Terak· ki'nin OrgUtIedigi yerel milis klJvo.oetIeri kullantlmt~. 3. SlJrgDnlerin yer ~~tirme ya da yak etme amaetl oIup 01mad~ ise tartJ~mn adak noktaSlnt olusturur. Bu konuya gtri~ olarak, niyetin her a~mada ve her duz~ aynt olmamt~ olabil~ni

de

du~unebiliriz.

Beckett 5endromu Burada Beckett Sendromu diye adlandtrabilecegimiz bir 6mek.. ten sOz etmek isterim. Ingiltere krait II. Henry, Cantenbury Piskoposu Thomas Beckett'in rruhalefetinden son derece rahat.. SIZ oIup bir gUn $6vaIYe1eriyle yapbgt bir sohbette, "beni bu adamdan kurtaraeak kimse yak rru- der. ~ biri de gldip Beckett'i f>ld(irUr. 0ICl)dan sorva kraI bOyle bir seYi kastet.. med@ni sOyIer \Ie $OYaI'Je"Ji cezalandmr. Bu olayIn aynlSI, 20. )iiZylI!taIya'S1nda ~ dOoemifl baSlnda c:ereyan etm~r. Sosyalist milletvekili Mateotti'nin muhalefetinden yakInan MussoIini'nin taraftarlan bir komplo kurarak Mateotti'yi ortadan kaIdlnnt~tJr. Yakln tarihimizde Mustafa Suphi olay! da buna benzero Mustafa Kemal, Kaztm Karabekir'den Mustafa Suphi'nin Ankara'ya gonderilmesini ister; Kaztm Karabekir, Slntrdl~l edil• mek llzere Mustafa Suphl'y1 Trabzon'a gOnderir; oradakiler de

onu ortadan kaldJrmayl uygun gorur. B6y1ece, Beckett Sendre> mu fiilin niyeti ~tI&I bir sCIret; ya da niyetten fiile ....I,'e yukandan ~ ~ oIgunl~ bir sCIret; oIarak eIe ahnabitir. 1914-15 k1~tnda ~ kanI, bir vatanuI iki talibi oIarnayacait! ve EnneniIertJen kurtulmartln yoIlnJ1l buIunmaSl ~, yani -ya biz ya ~ psikolojisidir. Bu -kurtulma"llIn yoIlan ise yen. ne ve ~lara gOre uygulanm~r. Omegjn, oIaylann aynntJSlndan anl~lldtit! kadanyla, toplu 01dunneler 6zellikJe cephelere yaktn )6relerde almu~ur. Buralar.. da, yeti~kin erkekJerin kar;:IP du~mana s@~lndan korkuldU~u k;ln, bunlar kafileler yala 9lkanldlktan soma peyderpey elenmi!itir. Orta ve Bat! Anadolu'da ise bu yCintemlere daha az ba~vurulmu~tur.

Sonuc itibany1a, bU)iJk bir olasJlrlda hayatJm kaybedenlerin 00guntug;u SlCaktan, soguktan, ar;:ltktan, hastaltktan 61mu~ur. Ancak, bu bir yan etki ya da beklenmedik bir soouc oIarak gorUlmemelidir. Normal ~arda kendisini ancak do'jurabilen Anado!u'da ef'kek nlifusooun en bli'"iJk bOIiimUnUn sefemer 01~ bir d6nemde, mi/I"QnU ~ bir kitIenin yoIlara d6IWlmesinin bflyIe bit sonucu ~ Onceden belli idi; ve tehcir karan a!lmr allnmaz, ta¥adaki Avusturya \Ie Almarrkonsolosl.... bunun bflyIe oI~nt 6zellikJe belirtm~lerclj. Aynt bil;imde, mobilitesi az oIan geleneksel toplumlarda, zoraki bir yer ~~rrnenin zaiyatJmn <;ok y(iksek oldugu biliniyor. 1944'te vagonlara doldurulup Sibirya'ya surulen C~ ve Ingu~tarcla, hk;bir toplu {ildunne soz konusu olmamaslna rag. men, surgun esnastnda ve onu izleyen ilk yJllarda zayiat yUZde 4O't bulmu~tur. Su durumda, Omegjn, lzmit ve yeresinden kadtm, ~u \Ie ~tSt lie Suriye'nin C6lundeki Der Zor'a yaya oIarak gOturulen top/umun yaldaki zayiatJ anla!;illabilir. Aynca, sCIrgun yoIundaki oIayian \Ie kaylplan anlamak iCin b0yle oIctaoUstu durumlarda top/um psikolojisini ve tepkilerini yakrndan incelemek gerekir. Toplumun bir OOIUmtj y6netimin korunmaSlndan yoksun kaltnca,toplumun geri kalantnrn goziinde -malt hel§l- oIunca, hatta sUrgiin ~lIan altJnc1a dlizenli suur1u bir birim oImaktan 9rklnca, klsacasl, insanltktan 9tkJnca her turlu saldtnya ar;:tk olur, BOyIece, giderek insanltk· tan C'kmt~ alan bu kafileler yalda da giderek erir. Burada actmaslzltk ve actma birbirine kan~tr; bazen sebepsiz, arttk illsandan sayJlmadtgt icin yak edilen kli;iilerin /fOCuklan altnlp bi:ty(itulur. Blr yerden sonra, olaylan tam anlamlyla kavramak

«93»

ieln tarihten toplumlann ~uuraltlannl inceleyen bitimlere gee· mek gerekir. "'k~_? Toplam kayJp sayJsma gelince, benim ~u anda yapabildiltim tahmin 6(X}8()() bin al'asIdlr. Bunu 1914'teki Ermeni nUfusunu bir bucUk mityona yakm olarak hesaplamakla buluyorum. Ermeni kaynaklan tarafmdan verilen 2.5 mityon nlifus aetkca abartlll.. dlr, ancak. son d6nem Osmanb nlifus sayJmlnln yaylnlanml~ retkamlannda bu nUfusu ~ Qekme giri~mleti de olabilir. Enneni misillemelerine gelince: Bunlar bUyUk capta 1915 ya. ZInda Rus ordulanf'lln Van gOIii y6resini ~a1 etmesiy!e ~ar, 1916'da Vao-M~itIis araSlnda ve ErzurumBzincan araSlnda deYam eder. Son safhasl ise 1917 sonu - 1918 ~nda Rus Ol'dulannll'l ¢lUlmesi ve AoadoIu')\J ~ dOnemindedif. Bu ta"ihlerde Rus i~ bOlgesinden kac;amaYan mUsllrnan nUfusun bUyUk klslTu OIdiirUl~tiir. Bu dQnernde 0 y6re1eroe bulunan yabancJ gazeteeiler oralann tiirnUyIe ~Irnl~ oIdtJgt.nJ yazar1a<. lfok gene! eugilerini verrneye call~ ta"ihten gUnlmt1ze gelince: BugUn tart.l~ 8soyklnm 8 kcMcmI Uzerine kilitleniyor. Ojsa soykmm, 6zeltikle gCn:imUzde, dUnya kan'Ulyur"daki aIgtlamalanyla col< ~ak bir terim haline geImi~tir. lkioci OOnya ~'ndan sonra icat edilen ve 1948'de Bir1e¥O~ MilletJer w tal'aflndan tescil edilen "soykInm terimi, ~ Nazi AImanyasI tarafindan yijrVtiilen YahlJdi soykInlTll ~ iizerinde kurulmu$bJr. Bunun ise Ermeni olaylan ile bir tutul~ ilC'ktJr. Ancak, zamanla kcMam geni~letilmekte ve gOreceIe~ti­ rilmeKtedir. 2 .Atustos 2001 tarihinde S1rp General Radislav Krsti<;:, 5erebrenica'da katledilen 7500 ki~lnin sorumlusu 0Iaw rak Uluslararasl eeza Mahkemesi tarafindan "soykInm SlJC{smasl)1a 46)'11 hapse mahkCrm edilmi~tir. Oysa Serebrenica 018)'1 iCsava~ kapsarrllnda meydana gelen bir ola',,(llr ve 1915 olaytan ile ka~lla$tJnnalara ~ daha SC1ktJr. Azerbaycan huku. metinln 1993'te 600 kusur ki~inin 61iimune yo! scan Hocali katliamlnln "soyklnm" olarak kabul edilmesi talebi, bu kavramdaki geli~rnelerin ba$ka bir omegidir.

Bundan soma neler yapmah? Buradan, yukanda Israrla s6y1edi~m gibi, hukuksal g6rO~ler1e • bir yere vannanln mumkun olmadl~ anla~lhr. Yapllacak ilk~,

olaytann hukuksal kaygllardan uzak, tam olarak tarihinin YaZJlmaslCllr. Ancak bunun bazl ko~ullan vardlr. 1. BOyle bir tarih bir ki$i taraflndan yaZJlamaz. CunkO bu ki~i ne kadar bilgili ve saygtn orursa olsun, iyi n~i ya da kOtii niyetli ele~tirilere dayanamayacak, en aZJndan c;abasl bo~ gidecektir. Bu i~i, herkesin kendi yazd® bOlUmiinCrn ve cah~ln tumiiniin sorumlulugunu alacak sekiz-on ki~lik bir grup ustJen. melidir. 2. Bu tarih, bir uzlasmanlO sonucu olmayacaktlr; bu durumda da bir ortak TUrk-Enneni heyeti tarafindan yazllmayacaktJr. En dogru )'01 TUrkiyeli tarihciler taraf1ndan yazJlmasldlr. cUnkU buna katJlan heryabancl "dost
«95»

TANER AK~AM'lA ERMENI TEHCIRI UZERINE

alan, utan~ duygusunun yoklugu ACI

1995'le -TOrldye'ye Bakmak- adl, afa$fJmJilSI yaymlanan Taner AkyHn'/a &men; mese/esi lizerine en;ne boyuna Si}ylqip hafta1lk Express'te tefrika etmiftik.

···....;a;;· -_-- ...

.

1 ,

·RESS~ .................. -.~

Albay'dan

k --= me -=tup =----

herkese

;;;;-

;:"t".

...---war -== ~"';l:'<.':;.

> u;press, 58)'1: 83, 26 !\itustos 1995

Siz:I EnnenI mesdesl konustnla a~rmaya tten neydl?

Taner Akt;am: Ben call~ i$kence tcmi t1zerinde ba$1adIm. Osmanlllaroa Cumhuriyerte i$kencenin bir siireklil@ var, daha cok oonun sosyal tanhini yazmaya cah~m. BlJnun. Ja ~o<en. 19. yUzylJda ~tin. utuslann oIU~lnda {]fnadetl blr,iIk role carPlJm. KoIektif kimtikJerin. uluslann kimlikleOn olu~lnda ~t Q(>k, ama tahminimizin cok cok mesinde bir rei oynU)'Ol'. Birincisi, bir dl~ d~ yaratmak ~ mlndan, dl~ y6nelik bit,;imde olu~. lkincisi, daha sonra kurulan ulusal devletin icindeki etnik temizlemeyi oI~turmak­ ta $iddet bCryUk ok;Ude kullaflilryor. DolayJslY!a, ~e bir soru QOk i1ginc oldu: BugGne kadar her ulusun kenclisi al;lsindan bUyUk bir kahramanhk hikayesi olarak sundugu kendisinin yoktan varolusu hikayelerini $iddet ekseninden ve baroarllk ekseninden yeniden kurdugumuzda acaba tarihi nasll okuyabiliriz ve yorumlayabiliriz? 19. ylizyll sonlannda, Turk ulusal kimliglntn olu~maslnda ~iddet Ogesinin oynadlgl bUyCik rol ve -sadece TOrk ulusal kimliginin degil, Yunan, Bulgar, Sirp ulusal kimfiklerinin ~iddetle yogrularak olu~masl- burada Errneni probleminin COk ozel bir yer tutmasl beni sorunla ozel olarak ilgilenmeye ittL Osmanll topraklan faerincle y~yan dtger hlristiyan topfuluk· «97»

lara g(inl EnnenIIerin bu baitamda faddl b1r yert var nwyck? Ermeniler, bana gOre, Osmanll toplumundaki bUtun hlristiyan gruplann bedelini 6dediler. Osmanll y6netimi, digef hllistiyan topiulukJara yapamadltlm oom yaptI, onlardan almak isted" gi intikCrnl Ermeni topIuluktCW'l aldl. Bilinci CihM ~ Qnce. sinde, hatta 1908 sOfvaslOda, 6zellikJe Balkan ~ sonrasrnda Ittihatf;! 6nderIerin yak CIl;Ik sOZIeri vardrr: Intikam, intikam, intikam1.. Atalanmn at ~turougu, kalelerine bayrak diktigi Balkanlan mutlaka ve mutlaka geri alacaklardr ve bu topraklan kendilerinden alanlardan bOyUk intikam alacaklardl. Bunu ba~aramadllar; intikaml Ennenilerden aldllar. Aynl $8y1erin dlger topluluklara yapllamamasmln nedeni neydl? c;e~itIi fakt6rler burada 6nemli rol oynamr~r. Birinci faktOr, Ermenilerin'het'hangi bir coWafi bUtGnde, nUfos oIarak cogUlr i~u te$kil etmiyor oImalarJ)Ur. lkind 6nemli faktOr, Ermenilerin dJ~ ricat edebilecekleri bir U1kenin yokl~u. fJc;:Uo. cO faktOr, Birinci Cihan 5ava$l gibi yak 6nemli bir ~ SlraSinda bu problemin tepe noktasma ul~l~ oImasl)'dr. Biiyiik ~lar, bUyUk kitlesel klylmlar il;in oIumlu ko$ullar yaratJr· lar. Anado!u'daki Rumlar ~in Yunooistan vardl; her an kacat* lir\erdi ve nitekim oraya sUrUlduler de. 1915'te Ermeni tehc.. riyle yaPllanin provaSl, 8atl Anadolu'da Rumlara y6nelik ala. rak. bOyUk bir Rum tehciri bi9iminde yapllmr~tlr. Fakat bu, ileri boyutlara ula~mamr~tJ, 9unku Rumlann gidebilecek ulkeleri

> En solda Taltlt Pa~a, saitdan ikinci Halil Bey (Mente:;.e), en s~da

Enver

Pa~a.

varnI, oraya yollaodrlar. Aynca belli oolgelefde ~unlugu oIu~ tunJ)Ql1al{:ll. Ama en 6nemli nederI, a ylilarda sava$ oImadrgr iCin henUz bUyUk devletlerin kontrolU oIdukca fazlaydl. Onea ..., "'" _ oImasa ... ....- _ b . 1915 )'Illmn OzeHigJ Birinci OOnya Sava!;l m.ydI? 8U)iik ~. Tabii tarihsel oIaylarda kesin 00nUm noktaIanI'll tespit etmek ZOl'dur. Fakat asJl problem, Dsmanll toplumu-nun dagrlma sUreciyle dogrudan ili$kilidir. 6yIe bir imparator. luk du~ununUz ki, yirm;.otuz ytl gibi bir siirede to~nrn ve nUfusunun yandan fal/aslm birdenbire kaybetsin. Bunun ~ku 90k bOyUktur. DolayJsf)'la, bu kaybedilen toprnklann geri kaza. nrlma arwsu 90k guelUydu. Ikincisi, kaybedilen topraklar1a birlikte bu topraklardan surekli gelen musluman g6cleri vardr. Su g6cler, bir hrristiyan dCr~manl~lnr da beraberinde getiriyordu. ~ncUsU, 1908 sonraslnda farldr hlristiyan toplulukJan bir aralia tutmaya )6nelik oIan "lttihadi ana51r" diye bilinen politika, buna ~un evrensel ve kUltUrel arka zeminden )'OkSlKl oIdutu il;jn tutmadl. IttihacH ana5lr oIcwak, yani farkll urr suriCYln birl~ oIarak saYlMlUlan ~n, ideoIojik-kCrltiirel arka p1aol. Islam'dan ~ka bit" $eY Olamadl. Blr arada yapma polrtikaslntn Iftas ettIg1 0 dOnemde ltlraf ediliyor muydu? 1910 )'IIIOOa, IttihacHerakki'nin 5eIAnik'te yapllan bir toplantlda Tahlt Bey'in keOOisi, lnih;»r anasrr meselesinin iflas etmi~ oldugunu, musluman-hlristiyan e!$itligini Osmanlr Impara. tor1ugu'nda kutturel nedenlerle de gef"9Ckle~tiremeyeceklerini lVOk alIlk $ekilde s6y1er. Bonu bir ideolojik kmlma olarak da du~unebilirsiniz. lkinci 60emli evre, 19H'de ltatya'nln Too lusgarp'r i$galidir. Son darbe, 1912-13 Balkan Harbi'yIe gelir, bf¥lk bir~. Ve Turkiye'de maalesef bugune kadar henUl bu harbin sonucu ve psikolojik ¢kt1ntiileri ~t1nlml~ ~ldir. 6yIe bir yOnetici ekip dU~nUl ki, dogduklan iIIeri, memleketlerini kaybedi}OOar. BalkM Harbi'nin ~ cok btJ. ylik oIdu. DoIay1Sl'jIa, elde kalan topraklan Mmak dU)'gUsu kOkJu olarak ye~ti. BOyle bir noktada, bUtUn g6z1er yeniden Dogu Anadolu'ya yevrildi. Ermeniler son kalan ulusal hlristiyan topluluktu. Ve bu noktada da, Osmanhlann istemedikleri bir adlm atrldl: 1914 YenikOy AntJa~masL Su ant1a~ma, pra. tik olarak, bag,rmsrz bir Ermenistan dogrultusunda atrlml~ bir

«99»

adlmdl ve bunu herkes biliyordu. Her ne kadar bu antla~a Ermeni reformu olarak resmen sunulduysa da. bu tekJifin ilk planlannl hazlr1ayan Ruslar, Ingili2lef. AlffiMllar. hatta TUrkIer. Dogu AnadoIu'nLJn TOrklerin e1inden a!tnma51 )OWnde atllm~ bir adlm oId~unu biliyortardl. Bu - . . . neleri , . . _

somut_

Dogu AnadoIu 00Igesi iki esas idan bOlgeye aynlryord.J. Kesin bir snr ~ muydu? Evet, Slnlr ~liyordu. Yedi ~ vilayete ili~n bir reform tasMslCbr bu. Her tanh kitabtnda bulllllCiJilir bunlar. Ruslann a5l1 Onerisi. bUtfin bOIgeye dl~ tel< bir vali atamaktJ. Yerei meclislerde TUrk ve Etmenjler ~it olarak, yUzde 50 preosibine gare temsil edilecekti. Buna g6re. polis de, idari yapl da yabancllann korJtrolO an.mda olacaktJ. Daha Once Makedonya'da ve Bulgaristan'da yapllan ve aynlmayla sonuc;:lana uygulamalann benzeri bir giri~im ... Tank lafer Tunaya ~6yIe der: "Sahne aym sahneydi, oyuncular aynl oyunculardl ve bir oyun tekrar edilecekti." Sonul;ta, uzun pazarbklarla burasl iki ayn bOlgeye bOhinOr. Sir bOlgeye No~'ten, diger bOlgeye Hollanda'dan iki vali atamr ve valiler henOz gorevlerine ba~la­ madan sava~ nedeniy!e geri yollanlr. ArUk Osmanh yaneticileri iCin buralan verilmi~ti. Su nedenle. en kUcUk bir fJrsatl de~endirip bu antJ~mayl gec;:ersiz kJlacaklardl. ~I, bu antla$ffi6Yl gec;:ersiz kllrnak iCin elde edilmi~ bUyUk bir fJrsat oIarak da gOrdOIer. SUnu keodileri de s6y\ef1er. cernal p~ antlannda s6y1er bunu. Once Sankaml$ yenilgisi. ardllldan d~ ordulannln ((aoakkale kaPlSlna girmesi}1e birlikte. YenikOy Antl6$lll6S1 fiilen uygulamaya sokulacaktJ arok. Dola)'lSl)'la, "Etmeoi eylemcileri vardl" gibi sOzIer, baM SOf
k6}'tJedilmi~ olmaslyc:!I. Bilinmesi gereken onemli bir nokta

da ~udur. Ittihad ve Terakki, Ittihad-l anaslr politikaslnln inaslm farkett@ andan itibaren, ozellikJe Balkan Sava$I'ndan sonra, cok ~un bir TOrkcUlOk politikaslna, etnik homojeole~yOneldi.

GerlHmin ana ekseni nv.isIti'naI ve ~ miydI, yoksa TWkIer ve TUrk oImayanIar ""? Ana eksen dindi, fakat TUrkluk de daima kutloohyordu. Bizim tarihimizde, siyasaI )'6neticiler TO~1Uk ile IslOO1clI~ hicbir zaman birbirinden esasta cok ayn olarak kullarvnadllar, Onun iCin de, Ziya GOkalp'in hem TOrkcU, hem Islamcl, hem de Batl medeniyetci U2i~ forl'nUlO stirekli devlet ideo!ojisi 0Iarak egemen kaldl. TOrkcUlOk ve Islamc.hk, bir ve aynl ~ 0Iarak g6niIdO. TurkJer hem ·TOrkctJyUz~ diyor1art1l, hem bu TUrklugu MOslOmanhk olarak tanlmhyorlardl. Fakat bu MOsIOmanIlk kavraml ieerisine Araplan 0 kadar da birebir dahil etmiyorlardl. Su baklmdan, slnlr1an bilimsel ofyUlere gOre elegil, daha cok politik tercihlere gore ciziyor1ardl. Osmanillar, 1911'deki Amavut isyanlyla bir1ikte, awrhkh Istt3mci eksende bir temelin de tutmayacaglm g6rmO~ oldular. Onun it;:in, bu konuda daha cok pragmatist davrandllar. Ama gerilimin ana ekseni, musluman topluluklar1a gaynmOslOman topluluklar araSlndaycll. Yog,un TurkcUhik politikalan ~rllkll olarak 1914'lin ocak ayInda, Enver P~'nln Harbiye naZlO oImaslyla bir1ikte somut planlara OOkUldu. Bunu ~f KuWJ~'mn andanndall biliyoruz. Enver Pa~'nln Hatbiye naZlO oImasn"Klan sonra yaptIan ilk i~, Te-$kilat-i Mahsusa denen bir 6rgiitIervnenin eet
«101»

me getirilmediyse de, bu reformlarla birlikte, artJk problemin bir devlete doW'u y6neldi~i onlar aclslndan da ac1ktJ. Errneni faaliyetleri bir tek Osmanh topraklan ir;erisindeki Ermenilerle de Slnirll degildi. Rusya'daki Errnenilerin 6nem1i faaliyetleri Vardl. Ornegin Sirinei Cihan Harbi siraslnda Tur1l.iye'de COk bUyUk bir ~l propaganda arael olarak kullarlilan Ermenilerin ihanet edip Ruslarla birlikte sava~masl, Turkiye Ermenileri ~in genel olara!<. gE!(;erli deg.ildir. Bunlar, esas oIarak Rusya Ermenilelidir. Bai,tlmslz veya Rusya'ya ~I bir Ermenistan te~1 edebilmek arnacl)1a bu faaliyetlere girmi~lerdir. Hatta Turkiye Ermenileri ~ bu biCimde girmemeleri k;in Rusya Ermenilerini iknaya bile yah$flll$lardrr. Fakat resmi heyet ~ Iaylp "yaprnayln, siz g6nU11I1 birtikler oIu~turur, Rusya ile biriikte Osmanh'ya ~ ~lrsarllz, bu bizim inYlamlZ oIur" gibi gi~imlerde bulunurtar. Fakat ball Ermeni talihr;iler. bu ~ Iaon yao g6nullu yaplld~rn sOy\erler. Ermenilerin dogal bir \akim taleplerine ~l Osmanll y6neticilerinin ylliardir sUregelen dl~laylCl, hor1aylcl tutlrnlan. reformlann cia gerr;e~ ~ incnclnl d
te askerden kal;:anlar, Rusya'ya gidip gonullu biriiklere kat!lanlar olur. Fakat unutmamak gerekir, sava~tan ka<;:an Turklerin SayJSI COk daha fazladlr. T~ 0smanI1 topakIan iizerlnde e¥t hakJara dayall Iederasyon tlpklde blr yaplanma 5temiyor muydu? Ta~akIar hil;bir zaman ayn bir devIet isternediler. Onlann esas talepleri. Osmanlr topraklan ic;:erisinde bir otonomiydi. Ittihad-Terakki'yIe ta BaJka1 ~"nln ilk d60emine kadar ittifak k;indeydiler. 5e(;imJere ortak girdiler, ortak listeler yaptr ICW', ortak adaylar gOsterdiler. Tehelr karannda hlrlstJyan toplutuklam eIindeki zengInIigJ aImak gibI bi, iktisaci faktOr de belir1eylci okIu mu? ~phesiz, ama iktisadi faktOr birinci derecede belirleyid degildi bcna gOre. "Su topluluklann elindeki zenginlikleri alallm ve bunda"l faydalanallm~ gibi bir saiJOe bu i~n yapllmad~nl bif.. yoruz. CUnkU d6nemin Alman veya Amerikan yetkilileri bu i~n ~ ekonomik ¢kU~ konuSlKla dikkatleri eektiklerinde, "her ~ gOze aldlk, ekonomik oIarak istedigi kadar bu i~en zarara ~Irm, biz bu i~ ~~ dendigini biliyoruz. Gene! hlristiyan kesim ir;erisinde kornprado( burjlNaZi diyebilece~miz kesim cok cia:i bir kesimdir. Anado!u'c\aki Ermeni topluI~UIllK1 bUyCrk bir klsml k6yh.Jydu. Zaten Istanbul'cIa )'a$8YCln, elit grup diyelim, tehcirden 0 derece etkilenmedi. Istanbul tehclrin en '" ~tljiI "" _ g;oIiba•.. Evet. Ama bunu genet oIarak TUrklye'de soykJnmln oIlT1Cmastna gerekQe oIarak gOsteririer. frtsa Istanbul'dan da c;ok say!da Ermeni sOrUlml1$tUr. KaynJarda bunla ~r. Anrlarcia, Beyog!u'nda insanlaon nasll toploca g6tUn1ldt1gu anlatlhr. Ama tabii, burasl merkez cldug:u ve burada BatJ'nrn bUyUk baSkJSl oldugu ~in Istanbul Ermenilerine 'diger bOlgelerde 01dogu denli dokunulamadl. Ama buradakilerin de topuna yakln )OlIanmaslna iIi~kin plan varch. DogudaId fCWUara tekrar dOnersek, burada Kurt!erle Ermenl-

Ier bi, arada y~yordu. Tehel, S1raslnda ve Oncesinde onIann birblrterlyle 1IIfIdlerln naslldl?

>

Agustos 1914'te Erzurum'da toplanan Ta$nak kongresi

Ili$kileri 90k sreak de~ildi. Cunku surekli olarak kal'$lhklJ tahrik ediliyonardl. Ruslar 6rnegin. Errnenileri -bunu Rus belgelerinden biliyoruz- bir taraftan Osmanll y6netimine kal'$l silahlandrnrken, di~er taraftan da Kurtleri Errnenilere kal'$l 6rgUthl·

«103»

yonardl. Ashnda Ermeni problemi resmi uluslararasl diplomasiye Ermenileri KUrtlerin ve c;el1(ezlerin saldrnlanndan korumak ~nde girmi~tir. au ta eski tarihlere kadar giden, ~ Ye yerie$ik topluluklan arasJndaki bir c;atJ~; giderei< ulusal bit muhteva kazMdr ve bu nedenle KUrtierle Ermenilef 0 denli ban~ iCiflde bir aroda ya:say riilUyor. OIaYJn aIufl nasli oIdu? ElimiZdeki belgelere g6re,lttihad-Terakki merkez umumisinin

. >

Hamidlye

Alaylarl

6nde gelen elemanlannrn ~u Anadolu'ya gittikJerini ve planlanlll uygulamaya koydukJannr biliyoruz. Once T~kilat-l Ma'r susa birlikJeri oIUSWruJmaya ba$lcwur, mer1rez us Erzu. rum'dIs. ]kinci dereceden UsJer Trabzon Ye Van'dlr. Trab· zoo'da A1m<.wllarta birlikte r;ah$ffi8'ja baslarlar. BiitUn bu i$lefi devletin dl$lnda gOsterebilmek iCin de Erzurum.Trabzon araslnda bir yerIefde yaptJkJan ozel bir topIaltJda -Kafl
«105»

de laka! davalardlr. Bu lokal davalarda yerel subaylar, kaymakamlar veya sivil halktan tek tek, ama gOrevie bu i~ katllml~ insanlar yatgllandllar. Mahkeme dokumanlao araslnda, Orneltin salt Ankara OOlgesinde 40'10 Uzerinde orijinal telgraf ele ~lmi~r. Bu belgeler ~u aneta nerededir, bilemi)QI'Uz. Or· ~o Yozgat davaslflda bir takJm teIgraflar okunur. Blxllar, parti ~terierine veya sltlaylara ait telgraflardlr. Bu telgraflarda • Sevk, irma maMsinadJr. Sevki imha mMasIoda anlaYlnlZ" denir. BunIar merkezden yereI yOnetk:llere tehclr emirterinin veri~

dliiI_"?

Evet 6rneltin R~it Akif P~ mUtareke SOOraslnda ilk Ali R..

za Pa$8 kabinesinde $urayl Devlet BakMl srfatl)1a gOrev aj. ml~tl. KaSlm 1918'de Meclis'te yapugt bir korlu~mada!?6Y1e der: "Ben kabinede gOrev1iyken, Dahiliye Nezareti'nin gizli tehcir karannl gOrdum. Ve buna binaen de bOlgelere gizli emir1er1e parti sekreter1eri yollanarak imha emir1en verildi. ~ Sadece resmi belgeleri izleyerek olayJn bir rekonstrUksiyonlJ' nu yapamazSlnlz. Cunku bakanlar kurulunun resmi tehcir karan 1 Haziran tarihlidir; resmi gazetede yaylnlanml~tJr. Rilen ise tehclr, mayJs ba~lnda ba~laml~tJr. Bakanlar kurulu karaonln allnmaslnln nedeni, 24 Mayls 1915'te, Ingiltere, Fransa ve Rusya'OIn Osmanhlara ultimatom vererek "soy!lJOm, imha hci:lefIen kulaklaomlZa gelmektedir, bundan doIay1 her kabine tiyesini sorumlu Mup mahkemeye (:1~Z· demeleri 01mu$tUf. Resmi Turk tar'itlI;isi Yusuf Hikmet Bayur'lXI izahlna gOre, Talm Pa$8 bireysel sorumluluklan kurtulmak. alayl hu. kUrnetn sorumlulugu haline getirmek il;in aJelacele bir hUklJ. met karan akllor. Bakanlar kurulunun karannda, "~laml~ ve devam etmekte ala"l tehcir eo,,1emi" diye ge<;er. laten bel$Iaml~ alan tehcir eylemine bir ~l ~I vermek Uzere kit' rar allolr. Dahiliye Nezareti'nin tehcir karanrn bOlgelere bildird@ tarihio rnayls ~Ian oldugunu tahmin ediyon.lZ. Bu da, Van AyaklarvnaSl diye bilinen 24 Nisan ayaklanmaslnrn sonraslna denk du~r. Bunlan Vehip Pa$a'OIn ifadelerinden de biliyoruz. Vehip Pa~, Mahmut Pa~a'dan sanra 3. Ordu Komutanl olarak 1916 ba!?lannda Erzurum'a atanlr. YaptJgl ilk i~lerden bin, Sivas'tan guneye dogru yollanmakta olan yakla~Ik iki bin kl~iden olu~an Enneni amele taburunun imha edij.

mesini duymasl uzerine, ikl subay! Muklattmnak ve Idam et· tirmek olur. Bu subayiar, ifadelerinde "biz tehcire i1i~kin emirleri kao,makandan. imhaya ili!?kin emri de parti ~terinio Uzerinden Bahaeddin ~kir'den alcllk" der1er. Bu, R~it Akif Pa~cfrnn ifadesiyle de U)'lJ!?l/YOl'". Yani (:ifie bir yol izlendi. Bir taraftan Taim Pa$a Dahiliye Nezareti Uzerinden kaymakarnlar ve valilere tehcir emrini yoUadl, diger taraftan parti sekretefte.. Ii Uzerinden de bu ~ OrgUtlendi. 6rgUtleyen de, Balaeddin $akir ve ~anyla parti ~terIeri ve T~lat-i Ma'\su. sa'yd!. Parti sekreterleri imha emrini her bOIgedeki vali ve kaymakamlaa gOtUnjp elden verdiler. Bunlaa ili$kin ifadeIer de vat. 'Omegin bir kaymakam, YOlgat davaslnda "bana emir elden geldi, belgeyi okuttu, ben de bana yaZJh emir vennesini s6y1edim, vermedi- der. ~ ~kan yhmiye yakm vali ve kaymakam, yazdi emir olmadan tehcire katilmayacakJannr sOyIedikleri ~in g6revden ahndrlar. sanryorum dart clevlet gorev1isi de alduruklu. BUtun eyIeml Talat Pa~a kendi evindeki telgrafhanesinden kontrol ediyordu. Turk tezinde deportasyonun (tehcir) amaclnln cephenin arkaslndaki Ermenileri bo!?altmak oldugu iteri surulur. Bu tamamen gayJ'lCiddi bir iddiadlr. Cuoku surdukleri yer cephedir -lrak ¢lIerine suniyor1ar. cephenin arkasrnl bo~ttmak isteyen adam cephenin i(:ine surer mi? Ikincisi, batJdan surUyortar. Konya'dan, Kayseri'den, Bur· sa'dan, Izmir'deo, KJrklareli'nden, Tekirdag'dan, Edime'den, 8oIu'dan Ermenileri sUrUyorlar. Aynca bUtUn van~ yerlerinde, yollarda hefhangi bir tedbir a1mam~aror. Tehcfrin merkezj 'Ie planb oIdtClmu gOsteren ~ befgelet, tanddlklar V8I m? ~n BogazIl)OO ka'}rnakarnl KemaI, SOIU$tLJrma ifadesinde imhaya ili$kin gizJi emrf bizzat lstanbul'dan. Talal. Pa~'dan ald@nt sOyIer. Oiyarbaklr valisi Fevzi, imtlaya ili~n emrin kefKjisine Istanbul'dCWl verildi~ni bir Alman Subaya sOyIer. Vine Bayburt davasll'ldan idam edilen Nun, imhaya ili~kin emrin kendisine doWudan Istanbul'dan geldiltini ve bu emre uymayantann da 6lduruJeceginin bildirildigini s6y1er. Bunlar mahkeme tutanaklannda ge(fer. Aynca Tanin gazetesi kuruculanndan Huseyin Kadri Bey aOllannda yazar. Lutman bOlgesiode Cemal Pa~a'nln ricasr uzerine oraya gO(: ettirilmi~ Ennenilerin iskanr problemiyle uwa~maktadtr: ~lttihad-Terakki

«107»

beni burada kuUanlyor, Sunlann Ennenilerin ihtiyaclm ka~lla mak gibi bir n;yeti yok, bunlann dertleri imha. Yok etmek is& yorlar, meseleleri t;6zmeye yOnellk hi<;:bir faaliyet yoktur- diye anlaur, Hepsi bir yana, orneg1n Amerikalilann Enneni g6l;men. leri alma teklifi vardlr, reddedilir. Yahudi soykmmlnda bile, Naliler "Yahudileri alln" diye ba~ Olkelere ba$vururlar. Ba$ka Olkeler Yahudileri almaz. Amerikalilar a$haneler a<;:ma teklitinde bulunurlar, "cacllr1ar verelim, yiye<:ek yardlml yapahm" der1er; hepsi reddedilir. Erzurum'daki Alman konSOlosu Slrf ekmek ~ \E insani yartllmda bulundLtu icin IttihateJl& nn $ik8yeti lizerine A1manlar taraflndan g6re'.'den allnlf. Tehclnle Aknanlann bUyUk rokl oIdugu, en aandan oIaya gOz yumdukIan yaygtn b1r sav. 8unU'l dogrufuk pay1 sIzce .-? Bu konuda ~t1rma yapan ball taih<;:ilerin at;lklac:hklan belgelerden kalkarak, Alman ro!Onoo bugiine kadar iddia ediJm. ginin <;:ok otesinde oIdLturMJ sbjIeyebiliriz. Sadece btl' gOz yumma degil, destekleme, hatta tikir venne sOl konusu. Err 'o'er ~'mn kurmaylOdaki ball Alman subaytann dogrudan tehCir emirierine imza atbklan bilini)ur. Pekl bu oIaydan Almanya'Rln bekIentisi. ~kan neydi? Alman hUkUmetinin esas poIitikaSl tabii ki Osmanhlarta birlikte ~tan galip Iflklnk Irgiliz \E Rus yayllmacll,~na ~ bOIgede gU<;:lu bir devIet oIu$turmaktJ. Bundan doIayl da. Osmanlllar1a birlikte hareket etmeyi dU~nUyor1ard', BeIgeIere gOre tehclr ~ belli bir saytSaI hedef be&il1etm~

_1

Ermenl topiulLtun nUfusunun sorun olmayacak dUzeye, yani yUzde 5'e indirilmesi ~linde resmi karar allmr. Kamuran GOrun'un kitab!nda da resml beIge olarak vardlr bu, Hic;bir bOlgede Ermeni nUfusu yGzde 5'in t1zerine <;:lkmayacakM .. Tehclr emirterl gekllilnde yereI yOnetlcllerden veya halktM b1r kar$l ~lkJf gotilliiyOf muydu? Yerel ~lI$malar bu konuda COk Zaylf, Ben sadece ana iddianamede olanlan biliyorum. Omegin Kastamonu halkl bir heyet olarak gider, bu tOr i$lerin yaPllmamaSI gerekt@ni s6y1eyerek engel olmaya <;:all$lr. Bolu'da ve Ankara'da da benzeri giri$imler olur. Sir<;:ok bOlgede sivil halk bu tur giri$imlere en. gel olmaya ve Ennenileri korumaya <;:all$lr. Ba2:1 bOlgelerde

d~an Idareciterin kendileri ka~r <;:Ikar. Kaf$1 Clktlktan i<;:in gorevden allnanlar olur. Kaf$1 Clkmayarak Erzurum valisi Tahsin gibi kendl bOlgelerinde deportasyonun Ermenilerin bumu kanamadan gercekle$tirilmesini sagJayanlar olur. Kendi 001gesinden ahr, otekJ II slnlnna goturur, \Erir. Yerel uygutamalar <;:ok farkhdlr. Bu nedenle, bizim r.1zerine yUksel~miz blr ba$ka tarihimlz de vardlr. Ornegin Yozgat davaslnda Kaym& kam Kernal'in idam edilmesinde en 6nemli neden, YOIgat mOftUsunCin verdi~ ifadedir. YOIgat mUftlisU, eyIem slraslnda \E ey1ernden sonra olay! engellemeye y6netik yaptl~ faaliyetleri anlatlr, Ve Kemal'in bu i$i ne derece bliyUk bir ihtirasla yaptJgJnl da s6y1er. Musluman bir zatrn ve diger bir taklm Turklerin ifadeleri bu idam karannda betir1eyici bir rol oynar. UyguIamaIarda resmi gOnMilel mi, yoksa sIviI haIk n'll daha etk.ill okIu? Esas oIan, Bahaeddin ~re bagll T~lat-t Mahsusa birlikleridir. Biraz ek bilgi vereyim bu kooJda: T~lat-t Mahsusa birlikleri, ilk Once Halbiye Ne.zareti·ne bag!1 oI
,."., Rakamtar uzerine COk tartJ$ltryor. Fakat bu konuda Iki $ey onemli: Birincisi, 1918'In kaslm veya aralrk aymda clOnemin

«109»

Daliliye Nezareti bUnyesinde bir SQr1J$1Umla komisyonu oIu~ turulur. au komisyonun yaptI@ sor~tuITnal1ln sonuclan, 1919'un ba$lannda Dahiliye Nazln CeI~1 Bey taraflndan resmen Cl9lklamr. Bu rakamlara gore. oldurulen Ermeni SaylSI 800 bindir. Bu, resmi Osmanh Saylsldlr. Bu c16nem herkes, Mustafa Kernal Pa$Cl da, bu saytyl kutlanlr. Buna 1919 sonrasl Katkasya'da olen Ermeniler dahil ~ldir. Rus ~iv belgelerine gOre, 1919-21 araslnda Katkasya'da 6Ien Ermeni saylSI 200 bindir. Bu da ayrl bir kOOJdur. Ama Osmanh topraklannda 1915-17 araslnda olen Ermeni saylSI, resmi olarak 800 bindir. 1927'de TUrkiye Genelkurmayt, sava!?taki k& ytp!ar iJzerine bir kitap yaymlar. Burada oldurulen Enneni say!SI BOO bin olarak verilir. Buna iIl!?kin Yusuf Hikmet Bayur, dt1st~ dip-lOtta "bizim elimizdeki bilgilere gOre bu sayI ~ rudur" der. 0 d6nemde herkes bu 5a'JlYI kullanlr, Mustafa Kemal de bu saytyl kullalllr. TUfkiye'de saytyl az gasterme tartl~ malan yapllryor. I!?in ilginci, say! giderek du!?urullrjor, En son 300 bine du!?urduler. 1916 ytlmda, henuz daha eyIem surerken, Enver Pa$Cl'mn kendisi 600 bin rakamll1l kullanml!?tJr. Sir yandarl bu say!lan sCrrekli dU~rf¥>ruz, d~r yandan da bu tehcire gerekce oIarak gOsterilen Enneoi eylemlerinin sa'j1SIn! sUrekli ar1ln)OO.JZ. $imdi at'flmz het1lar'€i bir ideoIojik pr0paganda kital:llm, kirk veya elli tane e'j1em sayar size. Osmanll hukumetinin 0 d6nerndeki resmi Cl91klamalannda gasterflen olay ut;: veya d6rttur. Rakamlara ili!?kin esas sorun, TUrkiye'de bu konuya ili$kin utant;: duygusunun yoklugudur. au konudaki Turk belgelennde "00 r;:ok ClCl bir olaydlr ve tekra etmemesi gerekir, bunckYI UZ1Sltii duyuyoruz" eumlesi yoktur. -Ger'ekirse t~ edilir" fikri daha egemendir. Beni asll korkutan budur. KurtulUf Sa~ sUasinda, Ermeni meselesl konusunda, gene! toplumsal ruh hallllaSlldl? 1918-19 )'Illmn basll1l okundugunda, bUyUk bir Ittihatel du~ manlltl g6n1lUr. Gerek AnadoIu'daki kurtuh.l$ hareketi, gerek· se Istanbul hukUmeti Ittihatt;:dann ycwgllanmalan ve suc;lulann cezalandlnlmasl gerektijV koouSUl'lda ayrll fikirdediner. 1919 Ekim'inde imzalanan Amasya Protokolu'nun birinci maddesincle, "s~lulann yargllanmasl siyaseten elzemdir· c1enilir. Ittihatt;:1 onderleri yargllama arzusunun gCM;:lu olmasl-

nln nedenlerinin ba$lnda, ban$ kO$Ullanmn OOyIelikJe daha koIay ve daha hafif sagJanacagr ~ncesl gelir. BOyle almadag,nln g6rtjlmesiyle, yargllama konusundaki Israr da genler. Yani bu genlemenin aS11 nedeni, Batlhlann tehcir nedeniyle Turkleri cezalandlrmak istediklerini ve bu amat;:la, Osmanll egemenligini tantmayacaklanm ilan etmeler¥:li. lkincj neden, Ennenilerin BUyUk Ennenistan p1afllntn varoll'TlaSl ve bir TurkEnneni ~Intn ~asl(lIr. 1919-21 a
C_.. . . _.. . . . _ _

mesinin nedenI, sUce Bab'rm baskls.\a ~ b'r reaksiyon muydusadece?

Cok genet olarak s6ylersem, Anadolu hareketinin bu konunun uzerine gidememesinin yukanda say
<<111.»

bir nedeni dcWla 'o'a!dl. Cumhuriyetin kurucu kadrolaooln bir klSffilfllfl SO'j1unm iddiasfYIa suclaoan Ittihat lie Terakki Part). si'nden geliyof olmalan lie bunlar hakklnda uygulamalara katllma Vf!oJfJ bundan zenginle~me konusunda iddialann varolmasl l;:ok onemli bir nedendi. Bugun biz biliyoruz ki, Yun~~ j~aljne ka~1 veya Enneni tehlikesine karsl ilk KlMl'jI MIII1)'e birliklerini kuranlar, bli)\jk ~ eski T~kilat-l Mahsusa elemanlar1)'dl. Falih RIfkJ AtJ1j, AtatUrIc.'lin l;:Ok yaklnl ol~ .bi.r gazetecidir, 0 ~ sOyer: -Ingilizler Istanbul'U ele geQrd@nde soyklnma katllma nedeniyle SUC;lu olanlan yakalamaya ve 'yargllamaya ba~ladllar; gocunanlar Anadolu'ya kac;tJ.· Bu insanlar. ya yakalanma, idam da dahil bliyUk cezalarla ~r~1­ '~a tehlikesiy1e karsl kaf"S;ryaydl1ar ya da Anadolu'~ ~dlP direni$i 6rgUtleye¢eklerdi. Marmara, Ege ve Karademz sindeki KlNa)'l Milliye birliklerinin kuruculaomn 6nem1i bir ~klS­ ml, T~kilat-l Mahsusa')'l orgUtlemi~, Ermeni tehciri~ go~ aldlklan ve ~an katlldlklan slJClJYla aranan Insanlar· dl. Daha sonra da bunlann 6nemli bir klsmt, cumhuriyette . 6nemli gorevler de aldllar. Ittihat Terakki Partisi'yle ~um~~n­ yet hareketinin kurucu kadrolan araslnda Ci'!d~ bir s~rekhllk vardt. Ve bu, Mustafa Kemal'in bu koouda onundeki en 6nemli eogellerdendi. . Buna ~ka fakt6r1ef de ekIemek gerekir. 0 d6nemde, ~n~ Ilk sUl;U ve bu suetan dolayl insanlann yargilanmaSl gibi bir kultOr de tabii ki yoktu. Bu, bOyUk OIl;:Ode NOmberg'den sonra yerle!$ti. Devletlerin dokunulmazl@ oldugu ve devletlerin bu wr eylemleri yapabileceW, bir hukuk prensibi olarak kabul

b?1ge.

ediliyordu. ................... yanl.••

Evet. Dev1etin ve devIet y6neticiletinin kutsal ve dokunulmaz oldugu, bu anlamda dev1et adlna yaptJklan ey1emlerinin de dokunulmaz oldu~u hukuki bir tez olarak kullamllyordu. Per ris'te Arnefikalilar da kullandl bunu. TWkiye'de

resmi ~ savunan&ann ........,

... koouyayet...... e&l-?

_Ie<

nlye

... - - . . . . . .

rtedeilktrt ne sizce? OO~ndug,Omde. ilc.i-Ur; 6nem1i fakt6f g6rebili)ooJm. Birincisi, psikolojik faktOr diyelim, bu, TOrkiye toplumundaki hafiza kayblYla dogrudan orantJh. Biz haflZasl zaylf bir topluluguz.

1928'de latin harflerine ~~, galiba bUyUk bir cinayetti. COnkO topiUlTUl kendisinden 6nces,¥e t>.aW bUyUk 0Il;:0de kopanldl. Gecilmeyebilirdi. Ama dilbilimciler, ~ilmesinin gerekli oldug:unu savunuyorlar. Fakat bu gel;:i~, geemi$imizle ~Ianmlzl kopannayacak bir bil;:imde de ya~anabilirdi. EserleOn transkripsiyonu lie lfeVirisi yapllabilirdi veya okullarda eski yazJ ~mi llerilebilirdL au eta yapllmacll. Burada orel 0Iarak cumhuriyet )'5neticilerini sucta@ kopanldl. .. lkinei 6nemli neden, gene psikolQjik: Biz bugOn bile hala kendinden emin olmayan, kendine gOvenemeyen bir kolektif olarak ya~lYOruz. Cumhu!iyete geei~i TOrkler bU)\ik acllar lie sancllarla birlikte )'Cl$8dllar, bu bir travma')~:b. SosyaI psikolojide biliyoruz ki. insa1laon bUyUk ~ar ve bfJ. )'Ok 8Cltarla )'a$adlklan gecmi~ tecrUbelerini kendi hayat hikAyelerini entegre etmeleri zordur... UcoI'lCU neden !iudur: ~ konu Gzerinde k()(lu~ursak, cumhuriyetimiZ hakkrnda, kendj. miz hakklnda olu~turdugumuz kanaatin, efsanenin ytkllma tehlikesi varcllr... Biz, cumhuriyeti yoktan var ettig,imizi, cumhuriyetimiz]n "kendini yeniden kuru~ savas( oId~untJ dU~ nOriiz. Oysa cumhuriyeti ~ wrlO degerlendirdigimiz za. man, oIu~ bu oIlnllu tabIo )'lkllacaktlr. Bu eta \u). lay bir i~ dE$1. Dolaylsryta, kendi hakklmlldaki imajlmlZ, kanaatimiz sarsdacaktlr. Ba~ka onemli faktOr, sOylediwm gibi, cumhuriyetin kurucu kadrotanOin il;:inde, uygulamalara katllml~ insanlann da bulunmasl iddiasldlr. Dedelerimizin, KuvayI Milliyecilerimizin bir klslniOln, bl1)'ljk kahramanlar, idantite noktaIaorTllZ, kendisinde kendimizi tarumladJt!mtZ insa1lar degil de, -SUl;lu-1ar oIdugunu bile s6y1eme4< zorunda kalabiliriZ_ Yapabilir miyiz bunu kol~? Bunlann zorIugu val'. Fakat bir toplum bunun Gzerine konu~mayJ ~aramadlkl;:a, kendisi psikolojik olarak rahatlayamaz ve demokratik olamaz. COnkO her tabula~tlnna, sOrekii bir eylemdir, siirekli bir ene~i kaybIdlr. OstOnO Ortrr'tffi< il;in sOrekii erteI'ji harcarnak zorundaslntZdlr. Bu enelji harcama, bu tabu b6lgesine ek, yan tabu b6lgeIerini yaratlr. Tabuya y6ne1ik her dokunma, her yakJ~ ~Ij. mi sizi sinirlendirir ve agresif yapar. saldlrgan kllar. SOfllJl;:ta siz huzurlu, sakin tartl$an bir topluluk olmaktan l;:lkarsIOlz. Iste bu bQyUk ene~i k8}tlI, slzin demokratik alanda rahatlama-

«113»

nIZln 6nUne gUclu bir ertel olarak OIkar. Blraz .......Iatif olacak '""'" yoluna gIdI' __ co. sIzce TilrkIye'" _ ruh toplumun pslkoloj'" .... ofurdu, tarlh naslI blr seytr 1zIenl1? Kendi gecmi~indeki olumsuzluklar uzerine konu~ma rahatll~ OIn 0 toplumlarda yeni kolektif cinnetlerin olu$maslnln engelleyici fakt6rii oldugunu zannediyorum. 6yte OISaydl, Kurt probIemi kooJsunda ilrnetin, bu denli ~n, bu denli miUiyetl';i bir arayl~ gjrrnezdik. ~ anda en taho1f ~ _ . . - buIunuyo(I TilrkIye'_ _ durumu nedlr? TUrkiye'de, konuya m~kin resmi ~Mefden l;(lk fazla bir $f:f l';lkac<:€lnl tahmin etmiyoruz. Cunku 1919 Ittihat-Terakki yaf'gtlamalannda, mahkemelerde, gerek Ziya GOkalp, gerek Mithat ~ukrt1, gerek daha sonra Ankara Istiklal Mahkemesi'nde Doktor Ncmm, ifadelerinde l';Ok a;:lk bir bil';imde,lttihat-Terakki'ye il~n belgelerin ahnlp gOtt1riiJd~unt1 s6'f1t1')OOar. Bunlann OnemIi bir kismlmn imha ediJdigini biliyoruz. 6metin, Talat Pa$a'mn iki bavul belgeyi imha et@ arularda gel;er. Aynca, Dahiliye Nezareti'ne bitgll emniyet ~kilatJnda bir polis mUdoriinun -II. !?ube mUdurUdur zannedi)-orum, Ahmet Bey gaJibalngilizlere verdi~i aynntlll bir rapor var. Bu raporda "biz al'$i.... lerde iyi bir temizlik yaptlk~ diyor. DolaytslYla, aynntlh belgelerin bulunabilecegini zannetmi)-orum. Fakat)'ine de tabJoo.,tJ ta-

mamlayK:ll';Ok 6nemli belgeletin OI~nl tahmin ediyorum. ..",...,..1lIotlgI.... ~ oImasl. TilrkIye·... 0 _ en aZJndan Iktisacf beldentiler ~ g1~ otmasl cia bu tar· b$rn8 ~15nSan oILmiu bir konjonktUr yarabntyor rnu? Tabii. Belki de $U andaki olumlu konjonkturun ana nedeni bu. Fakat aynca eklemek isterim, bu tur bir problem uzerine konu$urken ba$ka bin:;:ok egilim de l';lkacaktlr. "Bo~ver, burrIan konu$lTlaya cJeWnez, biz ticaretimize ve i~imize bakahm" gjbi bir ~1im de OIkacaktJr. oNe yapallm, clan clmu$, unut gitsin" gibi bir egilim OIkabilir. "HayJr, urKrttunnayallm" deyip ~ayJCl bir ~Iim c;Jkabilir. "Sir kazadlr, bir sefer oImu~, devaml olmaz" diyenler c;JkacaktJr. "HayJr, bu eyIemde bir sOreklilik vardlr, bu bir Turk zihniyetidir, TQrkler hep b6y1edir" toriinden sureklilik arayanlar da l';lkacaktJr. DolayJslYla, bUtun bu tartl$maJara h8Zlr olmahYlz. AJrnanya'da "Auschwitz luge" denen bir $f:i varchr. Yahudi soykinmlnln olmad@nl s6y1ediginiZ zaman c:eza yiyebilirsiniZ. YahOOi soykmmlnl kabul etrneyenler1e zaten tartJ$llmaz. satt'daki diasJX)rn Ermenilerinde de benzeri bir egilim va. Soy\unml kabul etmeyenler1e tartI~arna egilimi l';lkabitiyor. Ama Turkiye'de, bu da dahil, al;:ik, sakin, rahat bir tartl$ma surecinden g~mek zorundaylz. Genel olarak bu tOr konularda, ic; huzuruna eri~bilmek il';in hemen r6van~izme ba$vurulur. ·Onlar yaptl, biz de yaptlk. Biz yaptlk, oolar da yaptl~ gibi e$itIeyici ~limler OIkar. TUrkiye'de de bu e$itleyici ~limin atlr basabilecetini tahmin edebiliyortm. Ama 6nem1i elegil. 6nemli olan, bu kooJ Gzerille aynntlh, ciddi ve bugunIW anlaml t1zerine tartl~ktJr. zaman zaman Ennenileftn Turklerl toplu oIarak katlettlklerlne dalr ~Iklamalar otuyof, toplu mezarlar bulundugu IIet1

> Heybellada, 1917 ... Sava~ta g6sterdi~i 'ustun ba~an' nedeniyle Dahiliye nazlnlitlndan sadrazamhj!a yiikselen Talflt Pa~a Bahriye Mektebi'ni ziyarette.

siiriilUyor... Nasll olU}'UfSa, kemiklerden Ermeni degil de, TUrk oldug:unu c;Jkanyorlar. Btl tUr toplu katUamlar hakIkaten oIrnuf rnu? Maalesef, Batlh ve Enneni tarihtyileri kendi lsrarlannl gOreceli duruma dU~u~ ic;in bu konu lizerine fazla egilmediler. A!rr hnda kendilerine yaPilan hakslzhitln bile kabul edilmedigi bir durumda Enneni tarihl;ilerden bunu da beklemek hakslzhk olur. Turkiye tarafl bu konuyu bir ideolojik propaganda vaslta-

<<115»

Sl 0Iarak kullandl. au nedenle, Birinci CihM Harbi S/rasmda

veya Oncesinde Ermeni ey\emcilerinin bastJklan k6ylen:le ne kadar insam oldurmu~ olduklan konusunda bir ~all~ma ben bilmiyorum. Ikincisi, 1917 Ekim de'mml sonraslnda, Ruslann cekilmesiy\e. birlikte, t;ek.ilen Enneniler intikam amacl)'ta ball eylemler yaptlJar. AIt:lnr Cizmek gerek, bOlge Rus ~aline 1915 sonlanyla beraber ginni~r. 1917'nin ~na kadar bOJ. gede muslumanlara y6nelik intikam eylemleri yoktur. Ne zaman ki Osmanltlar 1917 Erzincan AntJa$fTlasr'nr kabul etmeyip Vehip Pa~a komutasrnda ilerlemeye ba~larlar, 0 zaman kacan Enneniler -geri oekiJme srrasrnda ~ltktan 'Ie hastaltktan Olen Ermeniler de vartlrr- intikam <maclyla mtJsIumanlan, Enurum'da, Erzincan'da, Kais'ta, hatta ball bOIgelefde camilere toplayarak oldUrlirler. Maalesef bu konulara ili~kin ciddi ~ah$fTlalar yoktur ve ne kadar musluman oldurlildClgOnu bilmeyiz. Ben bilmtyorum, yaPllm.~ call~ma varsa da hi9 rastlamad.m ~imdiye kadar. 1918'de miliareke sonrasrnda, Os-manll Parlamentosu'nda ciddi tartl~ar oIur. au tartl~ lar, maalesef hit,; kimse tarafindan ciddi bir ~mde eIe ahnmamr~tlr. au tartlsmalann tiJmunu okud~umuzda, bugClnkO tezleri orada da gorOrUz. Turlder surekli bir bi~imde durumu ~itJemeye calt~rrlar: "Siz yaptlnrz, biz de yaptJk." Yani genelIerne etilimindeler. -Ve geoelleyerek rahatlamaya cah~. Ve dolaylsryta cia soyklrmn 6zel boyutu, soykJrlm boyutu TUrkler taraflnda1 ortadan kaldlnlmak istenir. Sir tiJr revizyoniZm veya inkafcrhk etilimi vardr. -Evet, b6yte ~er olmu!7 tur" diyen insanlar da bunu yapryor. Ermeniler ise kendi probIemlerinin 6zgull:lc¥Jtuna vurgu yapmak istedikleri i9in diger taraftan yaPilanlara hit,; de@nmediler. Ciddi bir problem val" Oftada. Bir taafta, resmi rakanla 800 bin insevun 6lumiiyle sollt.Il;Ianmr~ bir eyIem, bir p1a1 var, oorokratik bir eyIem, bir parti, Ittihat Terakki Partisi eyIemi var. Door tarafta cia yerel olarak i~lenmi~ suclar var. Su ikisini ayIlr d(jzeye koyrnayacagrz, ama ikisinden de bahsedecegiz. au nasrl olacak? lannedi}ooJm, burada, tarafla1n kendilerine i1t~n ideolojik ZCM1uklannln yarnnda, asd bUy(ik_ZCM1uk, daha f;Ok model zor1l.rgl.d.Jr. Bu, teorik bir problemdir. 0yIe bir teorik yakla~rm modeli bulmak zorundaylZ ki, her ikisinderl de hakiMI vererek bahsedelim. Yani bunlan e~jtJemeyelim.

Gerek sosyoIojide, gerekse ~iddet Uzerine yclplla1 d*," disal> linlerdeki cah~larda bu konuda bir teorik model kurulama-

d® i9in de problem uzerine yeteri kadar gidilemedi. Su konoda A1manya'da ciddi tartl~maJar var. CunkO C¥11 problemler orada cia ya$
«117»

In1HADftILARIN SORGULANMASI VE YARGILANMASI

lsa'YI giicendirdiler, Muhammed'i de memnun etmediler Osman 5e/im Kocahanog/u'nun hazJrladlt; kaynak kifiJp -Ittihat - TerakJd 'nin SorgulanrTlaSl ve Yargl1anrT1aS1-ndan Ittiha! - Ten1dd /Qb;ne/eri iiye/erinin Divan-I Ali'ye sevkJeri hakJanda SOt'l¢Jrma komisyonu mahiyetindeJd 5. $ube'de yapllan tahkikatJann Enneni mese/esiyfe ilgifi bazJ b61iim/erin; ve Ferik NAzJm ~ liderlitinde tDpIanan mahkemenin T~lat-j Mahsusa ve &meni tehdrindeki roIune dair karamamesin; nakJediyonn.

Sadrazam Said HaIim Pap

..

iUlhat • Teratllll'nin

SORGULANMASI YARGILANMASI

RJglb ~bi Bey (KudUs·u?eO' mebusuJ; Eferdm, ciY
RAglb N~bi Bey: Fakat tatbikat esnaslnda bazJ fecayi'i

;J> "Ittihat·Terakki'nln Sorgulanmas! ve Yargilanmasl·. Derteyen: Osman Selim KocahanoR,lu. Istanbul; Temel Yaymlan, 1998

oId~u­

nu I$itmediniz ml? Said Halim P~: Her ~ oId~u gibi, bu fecayi'i de olup bittik· ten sonra I$ittim. (...) Bilahare icra edilen tahaniyat [yall~malarJ neticesincle. Ermeo~ lerin bu babclakl sui fikri tamamiyle ayan oldu. Fakat maalesef icr& sma memur olanlar, kanunu fena bir halde tatbik eyIediler. SIZlntJ.

«119»

tar i~lrneye ~Inca rTlUsebbiblerin buldurulmasl ve cezaland.. nlma51 Kfjn tahkik komisyonl.... ~I eytedik \Ie bu komisyonlara cia memIekette namus ve iffeti ile teo'1a'jUz euni$ zevatJ intihab eyIedik. TatVtikat-i Iazme icra edildi \Ie komisyon raponnJ Dahili)e Neza'eOOe ~ l!)1edi. MemaukA ~ bintok klsmn ge. zip oIdult¥a az bir mUddette, talkikatln ikmal e)1e)oen kon'Iis)o"u'l rapotU DMiliye Neza'mjnden Sadarete aylaca gemedi. MUkerren ve muslrren [Isracenl bu raper Dahili)e Nezaretinden taIeb edl~ halde. daha ikInal edilecek veya islah edilecek nukatl (noktalar] val" diye, Dahiyile Nezareti 1001101 gOsterdi ve binaenaleyh hakikati ketm ey1emek [sakJamak] azm.i kafisinde bulundu~u anl~llryordu. Tal~ Bey'in Dahiliye Nezaretinde kald@ mOddetee bu i$e bir hOsnnetice verebilmek imkam kalmryordu. Tal~t Bey'j de Dahiliye Nezaretinden iskat edebilmek selahi)yetim dahitinde bulunmad@ndan, meselenin icab ettird~ neticeyi istihsal mOmkOn OImad@ cihelle, daha mUnasib bir zamana talik etrnek mecburiyeti hasll 01duo Mamafih Istanbul'cia \Ie gOzUnUn 0nUnde bulunan Ermeni ve RunI<m cia cncemaatin tehc:ir edilece@, Enneoi erka'l ve ~ li'lfaf1r'Idal bana ittlar edildigi la'I"Ial bu icraata kemaH $iddetle

o

adarnlar suiistimat edi)ular, bu mesele hal edilmelidj~ di)e 1Sral" ettim. Bunun Uzerine bir taklm komisyonlar yaplldl \Ie komiS)OOa Cihet-i Adli)e \Ie MOIkiyeden hirer rnerTIU'" tayin edildi. Hatta benderiz: bu komisyona Or; zat tayin ettim ki I:lunIan:WI biri Cinayet Reisi AsIm Bey'dir ve kendisi gayet nam.JSIu, atif bir adamdlr. Digen ~ lJrnLmilik I>a$mtJcMni Nihad Bey'dir; ~ pek iyi hafn1ayarnl)O\llTl. Ben bootan ~rdlffi ve "beyefendiler, bir taktm fecayi' mevzubahistjr ve bu, devletin, rnilletin namusuna mOteatlik bir rneseledir. Tahkikat yapacakslnlZ, yann ahrette elim sizin yakanlzdadlr. kim bu yoIda harekete cOret etmi$ ise onu Zati Ilahinin huzurunda si:¥er gfbi yazacak$IOIZ' dedim. Bu kornisyoo. lar Dahiliye Nezaretine merbut oldu~undan muhabere ve raporlan Nezaret·i MO$ariin-i1eytlaya aid idi. Bilahare bendeniz de Nezaretten r;ekilmi$ idim. (... j RAglb N~ib; Bey (Kudas-a $erif mebusu): Sir mlntJka komanciaOlntn harekat-i askeri)ye yaprnai< 9n aiJeleri nakil edebilece~ne dair oIan kanlrI, Meclisin ill< senei ictimaiwesinde gef;:mi$ 0. Fakat kurnandanIa1n adam kestirmeleri nasJI oItx?

""" Man '.'''_~," ' " _

""""""'"

Ibrahim Bey; Mt.€aYi'"-i insa1i',el oIan karlJll hareisi ise. gOsteriniz,

mani oIO..m. AdllyeNamI_Bey

Ibrahim Bey (Adliye nazm): Evet, biz de bir taklm fecayi'e lOOttaIi oktuk ve beodeniz ondan sonra pek mOteesslr oIdum. COnkG bu hakikaten kabul edilebilir bir mesele ~ldir. Onun ~in, "bi~k

> DOnemin sadrazlml Said Halim Pa$a.

- , """" """'" - - , _ _sid01BiI
«121»

emniyetini temin etmek ~n te!lcire rnec:bIx oIduk; bu, kurnar"ldal!ann daire-i selahiyetindendir" dedi. Bunun Ulerine, 'PekliIa, te!lciri bir kanl.na rriJstenid oIarak ~ Faka!. bu rezalet neclir?~ deyn:;e, "asil yoktlx" dedilefYe COJn iQn hey'et-i ~ iza. rn meseIesi biO<.ar; defa mevzubatis oIdu. (•..J Hilmi Bey (Basra mebusu): Tehcirin menatJlH harbiyye alan yer. Iefde, ordunlK1 erTW'liyeti il;in yaplde bu)u'v/tt)'of. Ibrahim Bey: Biz yapmadlk, esbaI>t mucibe olarak askef1ef 6yIe sOy\ediler. Hilmi Bey: Filvaki kumandanlara selahi)yet-i azime verilmi$ idi Ye menatlk~ harbi)ye alan yerlerde kur'nanclantar, mai)yetinde bulunanlan, icablnda istedikleri gibl tecziye edeceklerdi. Halbuki ham saIlasl oImayan yerlerde de biR;X)k kimse!er tehcir edildi ve menu bk~ habiWe oImayan yef1erde bi~an klam oIundu. Ibrahim Bey: Ondan habefimiz yak.

Maatf NazJn Ahmed $Ukrii Bey Ahmed $iikni Bey (Mail/if f1ilZJn, Kastamonu mebusu): Tehcir KafIl.I'llJ ve btna dair yaplan kantKlIar, rridafaa..j ~ iIe tWa~ on:Uul enni)oetioi temil etmek maksal:Ir)1a tanzim ~ tl6 Ye tehcir meseIesi ordu kl..n'landanIaY, karargtilIann rapor1& nyla yaplml$tJr. CiinkU orW kL.manda'lIan ·hatt~ ricatimiz emin degildir" di)'e esbi.tH rnuhtelife sen:letmi$ler Ye raporlar gOndermi$lef. dir. Bunun lizerine erooiyet edilmeyen halkln harb mlnbkasl harici-ne Ihra;: oIuMlalan laZlm geldl Ye bittabi ordunun hatt~ ricatini, IeValImlnl temin i<;in bir klSlm halkln yef1erinden kalchnlmasl lallm gelince bu, kanunsuz alarak yapllamazell. (...j R~lb Neo;a¥bf Bey (Kudas-a 5erif mebusu): Ordunun arkaS1n1 tehdld edecel< e$has ~n bu kanun kaabil-i tatbik oIsun, takat k& din, c;:oIuk OOOJk hakklnda kaabil-i tatbik midi!? Bu meseleler Me
[faciala'a sebep <>!dugundarl] doIayl azledllmi$ Ye faka!. ~ gUn sonra Sivas'a vali tayin edilmi$tir. Halbuki bu valinin azil sebebi. icraat~ sakimesi idi. BO't'e ~ hakIe 0, Medis-i Viikelli karanyIa vali ta'jin edilmi$ti. Mcmatih, ~ VUr.e!a·da bl.JItnaVann hepsi bu vak·ayiden. fecliyiden SU'et-i hustJsi)yede hOOerdar 0 ... Harid)'8 NazJn Ahmed Nesiml Bey

Mmed Nesimi Bey (Haridye nann, Istanbul mebusu): l$bu Io
I···l I/ya> S>ml 'fendl (Mu> mebu>u), Be)oferd, teIti' """"""" oktrgu vakit Hariciye Neza"etinde mi idiniz? Ahmed Nesimi Bey: Hayr", TlCSI'et Nezaretinde idim Ye bu kan.nJ imza edip ~mi bilmiyotum. Ilyas 5ami flendi: Beyefendinin mUdellef ve mukni [delilU Ye ikna edici] izahatma nazaan esas tehcirill karl \Ie zaruri' blr llizum Uzeri. ne yaPlld'~ anla$lhyar. Vanl beyefendi, tehcirin gerek ordunun \Ie gerek memleketin emniyetinl muhafaza i<;in, hissedilen bir tehlike Uzerine yaplldJ~ kanaatinde bulunL¥>r1ar ve muamelede suiistimal eden mCrtecasir1erinin de -$iddetle takiblerine, azillerine taraftar oj. dut!unu sOytli)
-

So yUzden silitlsu:, masum kadln. CO/Uk~. MUsIUrnan <W\aIi .;:etelerin teecM:izleri ile hedef oIdu. Tehcire ba$lcrnadan eoNeI bIJrl. Iar layI~ nazar.. dikkate a1IM'1adI.I$te ben onu SOt\.JYOI'UIl'l. Teh-cir edilenler e'Nela musellah cetelerin taarruz etmemeleri i<;in taht.. temine [emniyet altma) ahmr \Ie tehcir oodan sonra yaPlhrdl. Halbuki bOyle almadl~ ~In nUfus-u umumi)yenln nlsfi heeler aldu. Islam namlna bir ferd kalmadl, binaenaleyh vilayM~ ~rk~ tehcirden

«123»

hedef edilen Islam Kanlanm nastl du~unrnelidir? Cetelerin Islam ahaliye teeaWz edeceKlerini neden nazar~ mbare almac!llar? Meclls-l Mebusan ReIsI, Hariclye ve AdIIye HazIn Halil Bey (Mente¥el Halif Bey (Ment~; Medis·j Mebusan reisJ~ Haridye ve Ad/iye na· ZJfI): BencIeniz. Tehcir Kanununun ~ tanzim ve tatbildnde Ber· lin'de buh.nryurdlm ve 0 vakit, demin de ~ m gI)i Kcbineye datlil degildim. Bel1irfde 1331 [1915] senesi ma1Jnda"l hazirall ni~ne kadar kalml~ idim. Bu rTiJddet. zarMda Bel1in'de bulu-M'l ZOhrab Efendi"nin mahdt.mJ bana rriJracaat etti Ye Varteks Efendi ile pederi Zllhrab Efendj'nin dahiIe se.i< otunO.Jguoo sO)1e-yerek bu i~ rriJdahaIe ~ rica etti. Ben de derhaI DctIiIt~~n~f~~~~Ye~ne~~~

bu gibI numeIeIerden masoo tutulmasllanm ~ dugt.nJ sOojIedikterl sorva, bittabi bence mallm oIrnaya'l esbcb dolayIsrjIa Varteks ve ZOtvab Etendilerin lstartJuI'da bUurmalan mahzul1u teIakki edIi)'orSa. I<.endileri)ie hususi surette ~ Avrupa 'ya sey
Sl.A'l metlusIann

f'IaSll cevab veri~? HaJil Bey: Hk;bir cevab a1mad1m, faka!. lsta1buI'a geldikteo sorva iadeIeri k;:in colt cah~. lAkin DiyalbeIQr ~ Harbi'lin IT'IlIlakeme taIebi Uzerine hUkUrnet rolan sevk ~ ~nda"l yoklan r;e.'irrilek kabil oImadl. Fakat TaIAt~, lSf3I1m UzeMe Diyatlekir Ye Haleb valilerine bu hususta $iddetIi emirler verdi ve "bunlann muhakemeleMi tesri ediniz (t;abukI~M1Z1 ve ~imen gOnderiniz~ dedi, lAkin )'OIda gidef\<en bir Qete ile vaki alan mlisademe netioosinde 0 Qe1eyi hukUmetin elde etmesi ve ~ tecziye eyIemesi icin lSf3l" ettim. BiIAhare eete reisi Ye efradl tutuk:lu ve zav,eder. sem $em DivarH Herb'inin karan Uzerine idam oIundu.

Om

DivalH Harb-i Mahkemesi'nin T~kilat-f Mahsusa hakkmda karamamesi Infisahlnl ilan eden Ittihat ve Terakki Gemiyetfnin Reis-l Umumisi Said Halim ~ ile MecJis-i Umumi'sinin tabii azaannda"l oIan TalAt. Envef. cemaI. Ibrahim, $UknJ ve Meclis-i Umumi azaslndan Is-tanbul ~ I<emaI Ye Ziya GOkaIp, Dr. Rusuhi, Kii';U< Talat Ye yine MeriIez-i Umuni Amslnda"l oIup T~lat ... Mahsusa'ya meIT'kK bulunan Dr. Bahaeddin $aI
- . cem;,e.. """'"

-oIa""""'"""

boyun ..."

bazJ memurIar1a. sanlk Ye cehaIetJe orV<wa iltihak eden ve rniktcwl pek colt c*naya'l bazJ $ClhSlann delaIet ve yardmIanyIa, p;rcl ve mal yatnasl. f!'I ve reset yakma, riIfus katliarnI, llZa ge;me, ezi.

i$I<enee gibi ~tleri ~. bu musbetlere ~ ra cins ve mezhep veya memIeket 8'}flffil yapIImamakta oIup bu

yet Io'e

meyanda ~rlann rnU'Iim klsmI ~ EJTneniIer ise de, I:Jli)'Uk

kJsm eta d~ anaSU$l veya bilhassa ~ vakit ve her yerde TliI<:· Ier ok:tugu, moodeiyatm cimlesindendir, I~ tahkikatJn mevzuu oIan rnactcIe-i ~. Ermenilerin tehciri SlraSInda mliltelif za-nan ve mahallerde wkua getirilen ve her birinin failleri hakIonda ~ cihetlerden kanuni takibat yapttmakta oIan facialam mevzuu, miJnferit vakJaiardan iba'et oImayIP. isimleri zikredilen ki~ilefcler1 mUrekkep bir menrezin kl.M'E!tIeri tarahnda"l tertip oIunan ve icraatJmn ~ifahl ve hafi emir \Ie talimatlar vermek sureti)ie yaPtJnlmasl ve idare edilmesi ~indedir Id, tahkikat neticesinde ortaya C'kan deliller ve ~it1er ile tahriri beyanat \Ie mutebef vesikatar ~ dercedilml~tir. $OYle ki: (...) Diyarbaklr'da yapjlan krt'allo'e fecayinin firiul Talat. Bey'in gfJr· memezlikten gelmesi !igmAzj \Ie t~k.i lie tevali ey1ediginl {Terlib 8, Vesika 1]. Zor mutassamft Ali Suad Bey'ln de mumai~ Talat Bey'e gOnderdi~ \Ie mundel"ecatlmn "Vall \Ie yaveriyle komlser Memduh'un idamen tecziye edilmelerine dalr" J;>ifrell telgraftn

«125»

"HIFZ" kaydl}1a iptal edilmesi teyid eder. Dahil~ Nezareti Kalem-i Mahsus MQduru Ihsan Bey, Kilis Kaymakaml iken Defsaadet'ten Haleb'e gOnderilen Abdulahad Nuri Bey'in, tehcinn imha maksadlna miistenid bulundutunu \Ie "Ben Talat Bey'le temas ettim, imha emirlenni biZlat aldm Memleketin setameti bundadlr" diyerek kendisi de iMaya r;al1~~m bildirmektedir. [Evrak-, Istintakiye SaMe 151 Bursa Katbl mes'ulu Dr, Midhat Bey'in BoIu mes'ul katibi iken, ~'d<Wl [<;a'lkln) BoIu rootasamfIilIna Ankara vi~ sUrUlen ErmeniIerin yeklin 61.000.000'ne balt~, vilayetteki Islim ahaIinin bu mUnasebetIe Ittihat \Ie Terakki ile 0fIlI'l ~ evladl oIan tUWrriete itibal ettiklerini ve bu tesinn seneIeroe payi-dar CJIac<€,Inl, binaenaIe)tl bu yoIda istikbaldeki saadeti1 temini icin ayrlI taekete l.l'JfI'Clfllll mucip fCl)'daIan ~ dair servis c;:eI<@ rn.rtasamf MUfid Bey'e 11 EylUI1331(19151 tarihi',1e Da'liIiye Nezaetine oIan ~i ~ yazllK:ltr. [Tertib 8. Vesika 21 Ki bu'ulIa, 80Iu gibi harekat a1ann:ia buh.nnayan \Ie S8'y'1hlayan br 1'l"IahaIde, tehcirin ne askeff ve ne de i'Izibali tel:ti1erden oImaYIP, Cemiyetin ~ ve anusundan batisIe ve MkIlat $iiI
nj, bilhassa Te~kilat-l Mahsusa namryla tlireyerl l;8telere her tamf· 18 nihayet Yefilmesi ve Mamuretu'l-aziz. [EJalIg] valisinin "bUtun yo!lar kadln ve cocuk cenazesiyle doludur, clefnetmeye yeti~iyofuz, mertliWmizi ve taritH millimizi muhafaza etsek iyi oIur" eumlelerini muhtEMdir. (Tertib 8, Vesika 4) l~ telgmhn Meclis-i Mebusan'tn ~nci $ubesinde. firM Talat Bey'e ail evrakJar araslnda buiUMlaSl, lor MutasamfJ Ali SUad Bey'in yukanda zikri gecen ~Ii muhim telgfafJmn keyfiyet ve malt· sadI, hJfz ve iptalini te)id etmektedir. Erzun.rn T~lat-l Mahsusa reisi ~ $akir Bey imzaslYla Mamuretii'l-aziz. valisi 5abit Bey'e, Nazim Bey'e ail oImak Uzere kqide kJllflan fotokopisi 1~1i) Tertibat 9'00 buIunan ~i telgralin mlinderecatJ: "Qradan sew: edilen Ermeniler tas~ oIt.M'llr,tor mu?" "~yaEtrnaI~ biklirdiginiz IruZll' ~Ier iTtla ed~i)tt mu?" ·Yoksa yaInIzca sew: ve izam ml oIunuyor, al;l~ bikliriniz I<arde$rn" ~indedi' 10, lTlUTIaileyh Resnefi NazJm Bey'in 0 srrada Mam.RtU'1-aziz Ittihat: ve Terakki mUfetti$lij!Oje ve haIen de firar· da buknnasI, Te$klIat~ M
rma

anla~lmaktadlr.

Katliamlann Tal~, Cernal ve Enver Beylerin emir ve malumatlan dahilinde cereyan etti~ (Tertib 11), biri 21 Tenvnuz 1331[1915] tanhli Diyarbaklr ve Mamuretu'I-azi.z, Urfa, lor vali ve mutasamflanna, yollarda kalan 61uler [emvadl clefn ettirilerek cesedlerin dere, g6I \Ie nehirlere attJnlmasl ve yollarda terk ettikleri e~ya1ann yakllmasl hakkmdaki Talat Bey'in $ifreli telgran ve 4'UrlCU Drdll kumandam Cemal Bey'e, Diyarbaklr valisine "mustace! \Ie zara mahsus· kaydryla ve 1 Temmuz 1331[19151 tanh1; telgraflnda, "FIrat nehrinin guneye dogru surukledigi cesedlerin [ecsoolnllsyan hareketinde maktul dU!?E!n Errnenilerin cesetlen almasl muh-

«127»

temel bulunclLtunclan bahlsle, bunlann mahallerinde defnettiri~ mesi, at;lkta cesed btraktmlmam3Sl" luzumu beyan olunmaktadtr. (Tertib 1" Vesika 3) Buna cevabefl miimaileyh Cernal Bey'e r;ekilen 3 Tenvnuz 1331 {1915] tarihli ve "zat'a mahsustur" i~t1i ¢reli telgrafta: "Flren, vilayetimizle pek az mlinasebettBl'dtr. SiXUkIenen cesetlerin Erzu. rum, MamuretU'l-aziz cihetJerinden gelmeleri, burada isyan hareke-tinden maktiil ~lefin ya metnlk derin ~ atJlmalan yaM da ~ yaplld~ vechile yakllmalan (ihrak) sureti)1e rooameIe yapllmakta Ye definleri bile pek mUstesnacllr" deoilrnektedir. S
_ _ _ BeY,,_atfeo _ _

dir, (Terob 6 ve Terob 14, Vesika 4 ve Terob 11, Vesika 1) Mcm.J'elii1-aziz valisi tarahndan McMatya mutasaTtlIl@na ~ iIe verilerl ernirde, kat1 tebligata yine)(llla'da pek c;ok ceset!eM t:JuIurd.lgu tbar editiyor, Bundaki matIZu1ar izaha rnut'Jtat; cima.rda geciken ""'""""" _ ~ Dahiliye Neza'eti cetiJesnden kesin oIarak bikirilmekle, tuM dahilindeki bikmJn oeseuer j
rcvnen

askeriyeden iselef. asker1ikle i1i~lefinin kesilmesi ile mtIhakeme edilmek Uzere DivarH Harplere ~i oItJM'1aSlna e1air 3'Lmeu Qrdu Kurnanc:1au Mahmut Karoi!" imzall telgtaf (Tertib 13, Vesika 1), bu fecayiide ~riatJn yasaklad@ ~ yapUrma'Tl
n; miibe)yin ve fecayii Talat Bey'e bildinnl~ ise de, Vali Gemal Azmi hakkmda bir ~ yaPilmadltlna mutazanrrun ifadesi (Tertib 15), TaI~ Bey'in vaziyeti eulT11U)yesini tesbit eden esbab-I teyidedenclir. Erzurum Valisi MUriit Bey'in 14 Kanun~ 1331 [14 Aralik 1915) tariM $ifreli ~tJ (Tertib 16), Erzurum· K@yoItlflagOnclerilerl zercinlef kafilesinin sablk vall Tctlsin Bey'in nzasl hilaftna oIarak MerN!z-i Umumi aza5lI"lcIan Bahaeddin $akir Bey'in temp ettiti ~ efradl Ye Dersimlmlef ta'aftndan kat! Ye yag,naya maruz ~ d1k1allll ortaya kot,makta ve binaenaIe,tt elde rJlE!'oOJt cUrLrn deli!Iefi bulu ~ etmektedir. Tehcir edilenlerin baZJlannln sablk I<.arV1 KOObi Mes'uhj ticaret 81"babIndan C8maI ~ Bey'in ~I eyledij UJu Kurt Qetesi tarafn. dal, suret-i klt'a11erine clair C8maI Asaf Bey'in ifacIe mazbatasl (Terob 18) cemr,.et ITi.messiBemin C8rniyetin rn-i mes'ullerinln cUrn~ Dr. R8!1id, CemaI, Azmi, sabit, Muanmer, AUf \Ie Hapishane-i Umumi MUcJUn:j Ibrahim Bey hakla1nc1a tatlkikat aetJnlmasllll talep ett@haIde, Talm Bey'in (HlfzJna) i~ takrlrini bir tafafa attJrdltlm ve Izmir'de "Sportirw; Kuliip"te TalM Bey'in kencllsine "Buraclakileri Otekilerin akJbetine uj!ratJrdlm" ded@ni. Dr. N&Jm ile avanesinin birre faill mlJessir oIcILtunu sOyIeyen lzmlr MebiJsu Ihsm ve Onnik Efencll'nin ifadesi (Tertib 3), Ve Vehlp Pa$8'nln (Tertib 7. Sahife 3) Errnenilerin katli Ye imhasl, mallanmn yagma ve gaspedilmesi Ittihat ve Terakki Menrez.f Umumislslnln kararlannm neticesi olup Oeiincii Drdu mlntJkaslncla in. san kasaplannl teclarik eden, onlan icIare Ye istihclam eden BahaedcIin $akir Bey·e1lr. RUesayl hukumet, Dr. Bahaeddin $akir Bey'in

«129»

emir VB i$'ar1anna uymu~lardlr. ~ncU Ordu'da blitun fe'aket~ be~, bUt:iJn frtne VB fesat Bahaeddin $akir'in eli a1bndan Clkml~ tlr. Berikiler ipten kazlktan kurtul~ y.1ranIOl, mekiler de eli gOzU kanll jand<m\alMru haZlrtaffil$... ilh... yazJll ifadesi de Ittihat VB Terakki Metkez~ Urn.misi',1e Meclis-i Umuminin tabii azaIa100an IJu. man Vekiller iI;in hfJccet~ ith<m ve tan bir vesikadlf. Slie)man Nazif Bey'in (evrak-, istintaJdye saNte 6) Bagdat'dan ~ yalbakw hududuna getirken ceseUem kclkusl..nc\a'l1:lt.N'1la'V'll bkadlIda'lna dair. Konya eski valisi celilI Bey'i"I (evrak-, istintakiye saMe 7) HaIep'ten kaklmm
MUdurii sabtkJ Hamdi Bey'in ifadeleri, Trabzon fecayii ve failleri hakklnda Maliye Nezareti Vcridat Umum MUdurii llitfi Bey'in Tra/;). zon katib-i mes'ulu Nesli Bey hakklndaki beyanatJ (istintakname saMe 34, 38, 43), Ve 8ahaedin $akir 8ey'in Erzun.n'I'dan Anta.y.I Mutasamfl~na (Etzlnun. Val, Bitlis, Diyarbakr", Sivas, T~) haYalisinde tel< bir Enneni kalmamak Uzete Musul ve Zex tarafIa'na sevk edildklerinden "Antalya'" " " . . . . . - _ " ,....

g; ve blnJn bir suretini TaIAl: 8ey'e ~ ise cte, bir cevap atanad~ dair sabIk Anta.y.I ~ Sabur $ani 8ey'in itadesi (evrakJ istintakiye sahife 44) ve RUdi Bey'in Ankaa tehcirine ve ora mes'ul katibi NecaU 8ey'e sit mallinatI, rri'Jddeiyat ve va!<'1ay1 isbata medal" delail ve kafi karinelerdendir. Bahaeddin $akir Bey'in Dctl~iye Nazln Tatat Bey vasltasl)'la, Merkez~ Urruniye yaztI@ bit $ifrenin ¢ztmj oIup T~Iat-i Malsusa dosyaslnda whur eden varakar!ln arkasInda yazJh 69 numarah cevapta: "Mademki orada i~iniZ kalmclml~tlr, Artvin meselesinden daha muhim bir vazifeyi deruhte etmek lizere hemen Trabzon' a hareket ediniz, buradan hareket edecek 0180 Yakup Gemi! Bey size IaZlm gelen izahat ve talimatl getlrecektir" denilmi~ olmasl, aradaki irUbat ve munasebeti bir kat daha tavzih eyIer. (...) Zikredilen ciiriimleri i$ledikleri hakkmda yeter1i delil, vesaik ve ~hitler OOlunan maznunu aleyhlrnden, Or. Bahaeddin $akir, Or. N3zlm, Atlf, RlZS, Cevat, Aziz BeyIer ve Ellvcr, GemaI ve Talat 8e'yierin KIt'aIde hem fiil oIduklanndan, hare!
10 Recep 1337 I 21 Nisan 1335 {1919] :. Jttlhad-Terakki'nin ilerl gelenlerlnden Dr. Nazlm.

«131»