Orta Asya Türklüğünün Arap Dili ve Edebiyatına Hizmetleri

Prof. Dr. Zekeriya KitapEt

li:"s

Y**rk**r*xn &rmgn ffi&$* ve ffi

tr

c$eh$ymtxma *"*&xmm**mr&

gB

* h

lil,llIri,, :1trtI llili !r fdrii!rtnn llirn(11"'

Prof. Dr. Zekeriya Kitapgt

,1']

r"1

4 Frlt

Neylersiniz ki, bu azgtn Arap

kargrstnda

giivenizmi

Tiirkler; Orta-Qa! isl6m kiiltUr

ve

medeniyetinde nerede ise hig bir hak iddia edemez bir hdle gelmiglerdir. 6yle ya; Orha Qa$, id6m tarih, ktilttir ve medeniyetinin kuruculart, bu burglartn btiyUk mimarlart, bu kuleleri yapan bi.tyi.ik mi.ihendisler bir di$er if8de ile, baSta Arap dilive

m -1{ &*

*r h*

Edebiyatt olmak tizere, Tefsir, Hadis vs' gibi isl6mi ilimler, Felsefe, isl6m ilihiyatl, aynca ilp, matemati( fizik astronomi gibi mtisbet ilim kollannda yetigmig ve gahsiyetlerinin golgesi btitUn isl6m tilkelerinin tistiine dugmtig olan ytizlerce, binlerce

Tiirk ilimleri bu Arap ve lran milli guuru

tarafrndan paylagrlmrg ve bu btiytik ktllttir ve medeniyet miragndan bize hig bir 5ey brraklmamt$tr.

Ttirk tarihgi ve ilim adamlartntn gok azt lran milli guurunun bu azgln

,rk&wwXrx -&wmp re$&& vw

mi.istesna; Arap ve

"Ttirk YaSmaoh!t"

kargtstnda sessiz kalmalart

ve hig bir iddiada bulunmamalart, onlarla ktyastya bir tarih muhakemesine girmekten kagtnmalart, bir tarih ve kultUr sefdletinden ba5ka bir gey defildir.

,

o

n c)

:N o r o

:. g) A) =

**$Jiq6

ffi$.

lllllltlll lry

:

"c

I

lliinlruililnTilliltill ir789759rr863425r1

lErr"*l trt'iltnfi ry

t

a

j

l

rl

.l

I

{'&}tvatrna hl lzmetleru I

Mo$ollar Dewine Kadar Orta Asya Ttirk islim Medeniyeti

ORTA ASYA TURKLUGUNUN AITAP DiLi ve EDEBiYATINA

niauErl-ERi Harzem Dil Ekolii

hof. Dr. Zekefiy a fifAPCf

Tiirh islam Medenlyeti Kiilliyah: 3 YEDTKUBBE YAYTNLAR': 8 ffi T0rk lsltm Medeniyeti K0lliyat: 3 F

AsVa T0rkl0$0n0n'Arap Dilive Edebiyailna Hizmetleri

lrta 1.

Bask : Ekim,2004

Moiollar Dewine Kadar Orta Asya Ttit'k Islim Medeniyeti

ISBN:975-98634-2-1

x GenelYaytn Y6netmeni

Rfat IGRAKOL a

Yazrgma Adresi: Rrfat KARAKOL

aa

$erafettin Caddesi6z lghanr A Blok Kat 2'KONYA

Tel: 0.332. 353 00 50 - 353 80 43 I

llmiYazrgma Adresi: P rof

. Dr. Zekeriy a KITAPC

I

K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: 151407 Tel: 0.332. 350 82 96. Meram / KONYA

ORTA ASYA TURIGUGUI\UN ARAP DIU VE EDEBIYATINA aa

HIZIVIETI.^ERI

www.zkitapci.com [email protected] @ Kitabrn her hakkl mahfuzdur. Eserin; M0ellif in yaztl t m0sAdesi olmakstzln tamamen, krsmen veya herhangi bir deSigiklik yaptlarak yaytnlanmast dijitalortamlardd go$altrlmast veya bir bagka dile gevrilerek yayrnlanmast yasaklr.

Harzem Dil Ekolti

Dizoi

DI/GI

EV,I

Tel: 0.3Ii2. 351 66 41 l

Kapak Tasanm

GRAFIT-O

ire-Pr"s"-Baskr-cilt SEBAT OFSET MATBAACILIK

Tel:0.332.342 01 53 Far 0.332. 3/.237 80 rvww.s€bat.com [email protected]

Prof. Dr. Zekeriya

ftfaPCf

Ph. D. Karagi Un. Pakistan

Assot Prof. Jos. Un. Nijerya

"Harzeml Gdrkemli pazarlan, genig sokaklarr gok siislii yaprlan ile Ttirklerin en gtizel kentidir. Kentte oturanlann sayrsl adetd snrsrzdrr. Sokaklarrnda her zaman btiytik kalabahklar itige kakrEa ytiriirler, Gelip

gegenlerin adrmlan sanki yerleri titretir, Uzaktan bu iman seli Adeta kopiiren dalgalanan bir denizi andrr.

Turk idareci ve hatunlarr tarafindan yaprlmrg gok ulu bir CAMI gok btiytik bir MEDRESE ve ayrrca gok

gi.izel

bir HASTAHANE bulunmakradrr."

lbn Batuta, Rrhle, s.359

6rrlsOz

de$l Arap ilili ae eilebiyatq

hatta btitiintiyle islAm tarih medeniyet ve ktilttiriiniin geliEmesine yapm6 olduklarr biiyiik hizmetler ve onlarrn bu bnemli ve bag ddndiirticti geligmelerdeki ciddi yerleri, heniiz tarih objektifinde yeteri kadar incelenerek ilim Alemine mAl edilmig degildir.

Tiirklertn;

Bu dnemli konu ve medeni geligmelerin, yine medeni Tiirk milleti ile ilgisi, dylesine ihmal edilmig veTiirk milleti, bu bi.iyiik ktiltiir ve medeniyet mirasrmn Oylesine drgrnda tutulmugturl
tarihimizi bir elinde "kalkan" di$er elinde "kiltng" bir kahramanlar tarihi hAline getirdiSimiz gibi, bizitn drgrmrzdaki s6zde medeni diinyada, Ttirktin elinden o hunhar "kthnct" hiq bir zamar. almamrg ve onun eline bizim vermedi$imiz " kalemi" o da, vermemigtir. Bu konunun bundan daha act ve insam kahreden bir ydnii daha vardr. O da; asrrlardrr hagh zihniyefd ve onun her tiirlii saldrrgan emelleri kargrsrnda, bir kale gibi duran "Islfrm karitegldini" yrkmak, "timmet mefhumunu" dumura u$ratrnak, "Osmanhlslilm deoletini" gOkertrnek ve bu genig co$rafyayr "Balkanlardai' daLil pargalamak igin "Bahl{' fikir adamlarr tarafindan ortaya konulan, 6zellikle Osmanh topraklarr, Orta-Do$u ve Arap iilkelerine sunulan, tistelik

'kafa tascilt{a" kadar varan "Milliyetgilik"

veya

"lllusguluk" fikirleridir. Bdylece isldm dini, hagh zihniyeti

6

7

ka.rqlnda zayfi ve Arap dtinyasr kiigiik uluscuklar hdline geldigi gibi, isldm dini ve tdtuir birlisinin 6nii kesilecek "Bdl" ve "Buyur,,agiden yolda agrlmrg oiacakn, bu fikirleri; Orta do$u ve : .. Avrupa fikir bezirganlarrmn Isldm iilkeleri igin bir f idhol ffiAI{, olarak hazrrladrkla' gundan da belli olmugtur ki; Aarupa, hig bir zamanbizim anladr$rmrz manada ,,nasyonalii*), fik i^ bir ideotoii olarak kabul etnemig, onu ',komiinizimle,, eg O"gerau saym$ ve kenti toplumu iqin hiE bb zaman ktilttirel bir de$er olarak gcirmemigtir.

Ne varki bu inadrna menfi ve,.siimlirge mihiyetgilili,, (XIX. asrr) yarr aydrn Arap yazarlarr ve bir Eok fikir adamlan tarafindan samimi bir cogku'e kabul krsa bir zaman sonra, cdhiliye devri "d""ii"" Arap ,.tgrfrgrn nigt" arahnryan blr,'Arap gdaenizmi,,ne dcintighiriilmtig"ttir. Oysa bunun dziinde milliyetgilik de$il, Osmanhya, T,rk,eait olan hergeye kor bir inad ve taasui u$runa kaigr g*makt. Buna sebebte; yapmacrk "Batil{i fikir kuliipleri turun Ju. beslenen ya' aydrn Araplann; Abbasiierin ilk devirlerinden tjbul:l b" topraklarda etkin bir rol oyruyan ,,iliri 'gerEekleqUrun Efenilileri" ve ,'OrtA misyonunu,, ?og" "selguklu sultanran" ve isramr, krtaiar arasr cihan devreti hiline getiren ,'Hddimii,l-HarAtneyn,, bir olan Osmanlr Hdkanlan'na besledikl efi ', aga{ilrk,, iompleksinden baEka degildi. fute ya, rmittter ve A-bb6site, giUi, P:: ::y imparatorluk iki btiyiik tur*ug olan mtishiman i*pf"r, Osmanlr iddreside "kaom-i necib,, olarak bir ,,tebea,, nifi"" gelmiglerdi. Bu; gdvenist Araplarrn, bugtin bile i;i"" sindiremedikleri tarihi bit,'aakri,, d:l'. , .. .Ey"r! CAhiliye devri, Arap rrkgrh$rru andrran bir gekilde bu meseleye yaklaga gdvenist Arap yazarlan; Tirrk

dili ve edebiyat ufkunda bit "Kllttip ytldtzt" gibi parlayrp duran bu ulu kiqilerin, entrik kimliklerini inkdr etrnekle kalmamrp, onlan "Araplagfirmt" da ddeta bir yang baglatmrgiar ve bunda asrlh birgok isldm dlimleri, Arap

biiyiik

6lgr.ide muvaffakta olmuglardu. $6venist Arap yazatlatg bu konuda oylesine fuzffli bir gayretkeglik igine girmigler ve o kadar ileri gihniglerdirki; onlar Osmanh devrinin bfu "siimifugecilik deari", Arap dili ve edebiyat igin bir yrkrm devri oldu$unu iddia etrnigler ve bdylece egi az giiriilen bir " ceh6lef' hayrr! " dfrldlet" orne$i sergilemiglerdir.

Tiirk asrlh ilim ve kiiltiir adamlarrm kendilerine mal etne yarrgmd.a, azgrnAtap milli gauru kargrsrnda, yorgun ve bezgin lran milli guutu da hig bir zaman Araplardan geri kalmamrg ve koklti tarihin derinliklerinden kopub gelen ve kadim "Arilefle "Tfrtanilef' arasrndaki tarihi rekdbete "}Jaytrl" Tiirk dtigmanh$rna dayanan lran milli guuru, yiiziinii Araplar gibi Ttirk dtinyasr co$rafyasr ve "Turnn yurdu"na gevirmig ve gdzi,inii bu genig topraklarda yetigen islAm dlimleri, biiyiik fikir ve ktilttir adamlarr Arap dili ve edebiyahnrnTttrk astllt "Kutup Ytldtzlan"na dikmig ve onlarr iran tarih ve ktiltiirtine mal ehnek igin ddeta bir seferberlik baglahnrghr. Iran milli Quuru bunda, gtiphesiz btiyiik dlgtide bagarrlrda olmugtur. Bugtin Tfitan Yurdunda yetigmig Ttirk asrlh bir Eok ilim adamr, onlarrn bu fuzfrli gayretleri sonucu Fars milli ktiltiiriine mal edilmig bulunmaktadrr. Bunlardan meseld; azgrn Arap milli guuru, biiytik Ti.irk dAhisi Zemahgerfnin Araplrtrm iddia ederken Adeta bize gdre bir deli saemasrru andrran mesela gu iddialarda bulunmuE ve 96yle demigtir:

8

9

"Bir gok sebebleilm dolayt; gegitli asrlarda yaEaffiq, uzak ttlketeri mekan tutmug oe gegitti kilItiirlere (etnik kimlik) sdhib bir gok ulu kigiln Araptr. Onlar; ilin, ilil, kiiltiir, fikri eserler, tafih ve medmiyet baktmndan Arapga ile dzdegmiglet oe hepsi, tamamen Arap olmuElardr. O kadarki onlann bir go{u Arap axlh olmamalanna ra{men etnik kdkenlerini unutmug, hatta hatrlasalar bile onu

mazinin deinliklerinde kalmry bir hayat

olarak gdrmtiglerdir. Aradan gegen ba uzun astrlar iginde Arapga bir diu bir killtiir iliti otmug ue Arapltk artrk onlann damarlanna ig lemigtil\ . Bu zavalh manh$a g6re; bir kiginin niisliiman olmasr,

Arapgayt bilmesi ve.eserlerini Arapga yazmasr, o kiqinin mutlaka "Arap olmast" igin yeterli bir sebebtir. Oysa bu kigiler, diJin "Arap olmadt$t' gibi, hele hele bugtin hiqte Arap de$illerdir. Onlar kendilerine kimlik olarak "Islamr', segmig ve Kurini bir ifdde ile "Ibrahim milleti,,nd.en olmuglar ve ehrik kimliklerini (meseld riirkliikleriar') higbir

zaman unuhnamrglardr. Bu samimi mtimin ve miisliimanla'n, bugiinlerin manh$r ve zihniyert ile "Arap olduklannr" iddia ehnek, gdvenizmden bagka bir $ey olmadrsr gibi, onla'n manevi varrrk ve etnik kimrikrerine yapdmrg Eok btiytik bir saygrsrzhkhr. Bir insarun etrik kimli$ini inkdr etmesi zaten miimkiin degildir. MAmdfih bu azgrn Arap g\venizmi kargl.snda Tiirkler; Orta-QaS isl6m kilIhir ae medeniyetinde nercd,e ise hig bir hak '

el-Hufl, s. 3. hof, Dr, A.M. eLHAfi Mrsrrhdrr. Kghire 0n. Daru,l-Illfim f.q*ttltes! gpretirn tiyelerindcn biri olduSu gibi, aym zamanda ,,Arap Dili ninde iiyesidir. Buna ragmen ,l*rdf; azgrn Arap milli guurunun It(3nis! Turklere karqr diger Mrsrrrrrara gore, en rrrmhrlrrndai ui.iarr. or,niniivu ,. miisltiman Tilrk'e kalemle hyakaret etmek gekinmigtir. Ne uarti onun uuytik Tiirk 6limi, zemahgerfnin hayah ve eserleri hakkrnda karerne uu,g,

kitabr, onun bu manasrz grrptnrglarr ile doludur. Z.K.

.tiriitii

iddia edemezbtu hile gelmiglerdir. Oyle ya; Orta Qa$, isldm tarih, kiilttir ve medeniyetinin kurucularr, bu burglarrn btiytik mimarlarr, bu kuleleri yaPan btyiik miihendisler, bir di$er ifAde ilg bagta Arap dili ae edebiyah olmak izere, Tefiir Hadis vs. gibtishmi ilimler, Felsefe, isl6m ililhiyah, ayrrca hp, matematik, fizik astuonomf gibi miisbet ilim kollarrnda yetigmig ve gahsiyetlerinin gdlgesi btittin islAm iilkelerinin iisti.ine diigmtig olan ytizlerce, binlerce Tiirk ilimleri bu Arap ve iran milli Suuru tarafindan paylagrlmrg ve bu biiyiik kiilttir ve medeniyet mirasrndan bize hiC bir gey brrakrlmamrgtrr'

Tiirk tarihqi ve ilim adamlarrmn qok azr miistesnai Arap ve lran milli gailtunun bu azgrn 'Tiirk yafimaahit" kargrsmda sessiz kalmalarr ve hig bir iddia da bulunmamalarr, onlarla kryasrya bir tarih muhakemesine girmekten kagrnmalarr, bir tarih ve ktilti.it sefAletinden bagka bir gey degildir.

Halbuki gergek durum higte 6yle deSildir. Ztuabizim bundan 6nce hazuladr$rmrz bir gahgmamrzda, islamrn erken devirlerinden itibAren "Modollar Deortn"e kadar bi.iyiik dalgalar hdlinde islAm tilkeleri ve Arap gehirlerine gelen Tiirkler ve onlann "Arap Dili ae Edebiyatmn geligmesine yapttklan hizmetler" iizerinde durulmugtur. Sbz konusu gahgmamrzda ortaya grkan manzara, kitabrn asrl mtiellifini dahi hayretler iqinde brrakmrghr. Sdz konusu gahgmamrzda, konu sAdece Arap Dili.ue Eilebiyafi olarak de$il, bir ktiltiir ve medeniyet konusu olarak ele ahnmrg ve bu ydnde eme$i gegen Tiirk dlimlerinin hayat ve eserleri bir bir zikredilmig ve bu ktilti.ir dokusunun 'Tiirkliik ydnii" belkide ilk defa ortaya konulmugtur.

Bu ciimleden olmak izere; Ttirk asrlh Arap dili ve edebiyatr otoriteleri, bilge devlet adamlarrmn ytice

l0 t1

hizmetleri bir ktiltiir hareketi gergevesinde incelenmig, onlann sadece Arap dili ve edebiyatmn geligmesi de$il, hildfet cdmiasrndaki Tiirk aarhdt ve Tiirk kiiltiirii agrsrndanda gok biiyrik neticeler elde edilmigttt. Basra, daha sonra Ba{ilad, bu btiytik kiilttir hayahrun asrl merkezi olarak ele alrnmrg, Basra ve Ba$ilaitrn kiiltiir ve ilim hayahnda Tiirk dlim ve bilge devlet adamlarrrun ilk def gok etkin bir rolii oldu$u oftaya konulmugtur. Bu di$er taraftan; Ba{dad nTiirk kiiltiirii kimli$nin biittin grizelligi ile ortaya konulmasr, onun Ttirkliik ytiziindeki drttintin kaldrnlmisr idi. Batdailn bu y6nii iizerinde gimdiye hiq bir gekilde durulmamrghr. Onun zengin kiiltiir hayatrnda, Tiirk oarh{mm btitiintiyle ortaya konulmasr hiq bir kimsenin tistesinden gelemedi$i fevkalade bir bagarrdrr.

Di$er taraftan, madalyonun bir de 6biir ytinii vardr. O da konuntn; Qin Seddinden Hazar denizi kryrlarr Tanrr da{lan ve Seyhun nehri yataklarrndan Ceyhun nehri ve Horasan yaylalanna kadar yayrlan Orta-Asya ve Tfiran yurdu boyutlandrr. Zira isldm dini; Turan yuritunda bir hidAyet frrhnasr hdline geldikten sonra, Arapga; ',Haytr!" Allah'm kelamt bu yaSrz gehreli, yi8it insanla'n ikinci bir ana dili gibi onlann gdnltinti doldurmug btitiin rrkr miilahazalann drymda ilim, giir, edebiyat hulasa bir cogku dili olmugtur. Tfrran yurdunun btyiik medreseleri ve onlann alhn yildlzh kubbelerinin albnda, her ttirlii ilimin tahsil Arapga yaprldr$r gibi, yine bu sahalarda her bir asrrda ytizlerce binlerce Ttirk asilh Arap dili ve edebiyat otoritesi yetigmig ve bu Ttirk otoriteleri tarafrnd an Arap dili, lufat, sarf, nahia, fasahat ve bela{at konulannd a yizlerce, binlerce Arapga kitap yaalmrghr. Bunlardan birisi de Zemahgefldir ki: O

olmasaydt, Kuran'tn manas kegfeditmedili gibi edebiyafi da Tfiran yurdunda yetim kahrfu.

Arap dili

ae

Ne ht'zin bir tecellidirki; Azgrn Arap ve yorgun lran milli guuru, Turan yurdunda bu Tiirk asrlh ilim adamlarr ve Arap dili ve edebiyatr otoritelerinin, burada da kargrsrna dikilmig ve onlarrn etrik kiikenlerini inkar ederek, Arap ve iran milli kiilti.iriine mAl etrnek iEin insafsv bir yarry baglahrglardr. Onlar bu emelleride de neylersinizki, Tiirk ilim adamlaruun sessiz ve teslimiyetgi tutumlan sAyesinde baganlr da olmuglardrr. Azgrn Arap milli Eaaru, bagta Zemahgeri olmak iizere ibrahim el-FirAbi ve Hammad elCevheri gibi, soyu, sopu, hasebi, nesebi itibarr ile katrksrz bir Tiirk olan biiyiik dAhi, Arap dili ve edebiyah otoritelerini bile, Araplagtrmada herhangi bir sakrnca gormemigtir.

Bu galrgmamrzda yine Mo{ollar ileztrtne kadar Orta Asy a Ttirklt$it ve Tfir.an Yurdunun Arap dili ve edebiyatrmn geligmesine yapt$ hizmetler ele ahnmrg ve bu kudsi hizmete eme$i gegen Ttirk Alimleri ve onlann hizmetleri iizerinde durulmugtur. Bu ctimleden olmak izere; azgtn Arap ve yorgun lran milli guaruflun kargruna ilk defa olgun Ttlrk milli guilru ile Erkrlmrg, Tfiran yutdu ve bu genig cof,rafyada yetigmig Tilrk asillt Arap dili ve edebiyatr otoritelerine kendi ktiltiiriimiiz agrsrndan yaklagrlmrg ve onlar Ttirk istdm'medeniyet ve ktiltiirtindeki yerlerine oturtulmugtur.

Konuya ilk gahgmamrzda oldu$u gtbi, Tfrran Yutdunda da bir kiiltiir, bir edebiyat ve bir yagay$ agrsrndan btiyiik ve bag dondtiriicti geligmelerin asrl odaSr ve bir 6rnek olmak izere, genrE Tfiran yurdunda, tistelik Arap ve lran'vr ebrik ni,ifuz ve dil etkisinden inadrna

yaklagrlmrgbr. Bu

t2

uzak bir bdlge olarak Harzem ileltast segilmig bu defa Ba{datn kargrsma "Hnrzetn ekalii" ile grkrlmrphr.

igiNnnrcirnn

Bagta Zemahgeri olmak i.izere bu ekoliin, Ttirk asrlh Arap dili ve edebiyab otoriteleri iizerinde durulmug, onlarrn hizmetlerinin genel bir de$erlendirilmesi ve ilk defa hemde

ONsdz..... iqiuonxlrER..............

kryasrya

bi tarih

muhakemesi yaprlmrghr. Netice meydandadr. Manzaramn heybeti ve yiiceli$i kargrsrnda, insanlarn hayret ve dehget iqinde kalmamalarr miimkiin de$ildir. Arhk bundan sonra: Azgn Arap, yorgun lran milli guurun kargtsmda dimdik ae olgun Ttirk mitti giluru aardr. Herkes gunu bilmelidirki; Ttirkler sAdece parlak "kthnglan" ile islAm dininin geligme yticelmesini sagiamak ve onu krtalar arasr bir din hAline getirmekle kalmamrglar, "kalemleri" ile de sadece Arap dili ve edebiyat de$il, islAm kiilttir ve medeniyetinin geligmesine de qok btiyiik hizmet etrnigler ve onu krtalar arasr bir btiytik ktilttir ve medeniyet hdline getirdikleri gibi, isldmi ilimlerin her bir dalnda onun en biiyiik temsilcilerini yetigtirmiplerdir.

Bu galrymamtzda, bu bag ditndilriicii geligmeler ae Tllrktin kiilli medeni karakteri ele ahnmq ae mtishiman Tllrk'ilnTann ila{t kadar ulu oe yilce Eahsiyetioe onun Arap ilili oe eilebiyah aynasmdaki ydnstmast biitiin hrybeti ile Tiirk okuyucilsunun iiniine konulmugtur. Arhk bundan sonra her tiitlii takilir Tiirk okuyucusunundur, Het tiirlti bagan Mayrs:2004

KONYA

ae hiitayet

Allah'tandr.

Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI

Sayfa No. ......................... 5

.,...................13

ciRi$ islAmla Gelen Yeni Rrinesans Dewi... ..................21 Yeni irfan Ocaklan: Medrese ve Ribatlar. ...........22 Arapga Milli Degil "Rabbf' DiI.............. ..............23 Mtislriman Ttirk Aydrnl,rr ve Arapga....... ..........24

Arapga'ya Kargr Tiirk $dvenizmi .........................27 Mtisltiman Ttirk Aydrnlanrun Z,ahyetlei.. .........29 Ttirk Ahmleri Arapga'mn Yeni Sevdahlan. ........30

L oRTA CAG ARAB DiLi ve EDEBIYATTNDA HARZEM ve ZEMAH9ERI EKOLU T0ran Yurdu Yeni Medeniyet Merkezleri Ve Har2em..........33 ...................34 Harzem Arap Dili Ekolii Tiirklti$e Giden Yolda Harzem Deltasr........ ...........38 Harzem TtirklA$finiin islAmf Devirleri.... .......................39 Harzemde Dini Hayat ..'................ ..............41 Harzemin Trirklii$tin Oz Yurdu Olugu Harzem'in Ttirk Krilhir ve Medeniyetinin Merkezi .............. 43 ...................45 Harzem Zemahgeri Ekolii ve Onemi

15

1.4

r.

oRTA CAc ARAP DiLi ve EDEBiYATTNTN

HARZEMDEN DTryULAN YENI SESi ZEMAH$ER1....... 49 .......,.............. 49 Zemahgerfnin Ttirklti$ti ................. Zemahgeri'nin Gengli$i ve llk Tahsil YrIlarr...........................53 Zemahgerfnin Yeni ilim Yolculugu............. ........55 ,.....................56 Zemahgeri ve Selguklu Sultanlarr... ......58 Zemahgerflnin ilme Yeniden Boyun E$mesi rr. cERcEK ARAP Oiri Vn EDEBIYATTNA GiDEN .......51, YOLDA ......61 Zemahgeri Arabistan Qollerinde Zemahgerfnin eg-$eceri ile Bulugmasr........... ..........,..............62 ........63 Zemahgerl Allahrn Komgulu$una Gidiyor. ......................65 Zemahgerf: ilme Doymayan Adam Zemahgerfnin Arap Dili ve Edebiyahndaki Yeri.................. 65 Divan'ti $iir'in Krsa Bir De$erIendirmesi................................66 Zemahgerfl nin igindeki Trirkliik KrvilcrmIan......................... 58 .......................70 Zemahgerfnin Ottirnu ve Sonug....

2EMAH9ER.................

n. HARZEM ZEMAHgEnt sXOruNuN TURK TEMSILCITNNI Arap Dili ve Edebiyatrnrn Yeni Hizmet Onciileri I. ZEMAHSERI'NiN HALIFESi Ebii'l-Fazl Muhammed b. Ebi'l-Kisrm Bay Qtk el-Bakkili, el-Harzemi ...................... 73 .............73 Hayah ve llk Genglik Muhammed b. Bay-Quk ve Zemahgeri ................ ................... 7 4 Eb0'l-Fazl Muhammed b. Bay Quk'un itmi gahsiyeti...........75

Yrllan

II. ZEMAHSERI'NiN qAGDASI Ebti'l-Kisrm Muhammed """""""79 b. Azizel-Arrzi el'Harzemi el-Anzr Yolda """"""""""'79 Arap Dili ve Edebiyahna Giden gahsiyed ve Zemahperi" " " " " " " " " " " "' 80 " " " itml " nin el-Arrzf

BuYilK Dosru: Ebfi Ali Muhammed b. el-Abbas b. Arslan el-Hare2mi"""""""""" """"""""""""' ilk Genglik Yrllan ve llmi Hayah ..""""" Yeri """" M. b. Arslan rn Arap Dilindeki

rrr. zEMAH$ERl',NiN

83

83 85

rv. zEMAHgERi',NiN TAKDiRiNi razeNlN BUYUK EDIB Ebii'l-Hasen Ali b. Muhammed b. el-Abbas """"""""""""' 87 b. Arslan el-Harzemi """""""87 Ali b. Muhammed'in Yakrn Qevresi""" 89 b' Muhammed Ali Yolda """""""" Giden ilmin Ululu$una """"""""" 91 Ali b. Muhammed ve Harzem Tarihi v. zEMAHgERi EKOLUNUN Cugru sinaest Ebii'lHasen Ali b. Muhammed b. Ali b. Ahmed el-AmerAni

el-Harzemi....1:.."..........

"""""""""""

93

Arap Dili ve Edebiyatrna Giden Yolda el-Amerani"""""""' 93 """""" 95 el-Ameranfnin ilmi $ahsiyeti ve KigiliSi el-Ameranf nin Allah ve Peygamber Sevgisi " " " " " " " " " " " " " 96

vr. zEMAHgERI',NiN YERiNi TUTAN BiLGE Kigi Ebii'l-Feth Nasrr b. Abdtisseyyid b' Ali el-Mutarrazi

el-Harzemi

"""""""""""

99

Arap Dili ve Edebiyatrna Giden Yolda el-Mutarrazi""""""' 99 100 el-Mutarrazi ve Zemahgeri........""' """"""""""'

L6

T7

vrr. HARZEM EKOLUNUN Cucru TEMSiTCiSi Ya'kub Yusuf b. Ebi Bekr b. Muhammed b. Ali es-Sekkaki el-Harezmi ...................103 es-Sekkdki, Oymacrhktan ilmin ytice yolculu$unda.......... 103 SekkAkf nin llme Yonelmesi ve llmi 9ahsiyeti...............,...... 104 es-SekkAki ve Temel ilimler; Miftdhu,l-Ulum ............ .......... 107 EbO

VIII. HARZEM EKoIUNUN SECKIN ariui el-imam Sadru'l-Efidrl, Ebfi Muhamrned el-Klisrm b. el,Huseyn b. Muhammed

el-Har2emi...............

el-KAsrm b. el-Huseyn:

..................109

llmi Hayahrun itk yrltan..............

1109

Harzem Ufkunda Do$an Yeni Gi.ineg ...............110 Sadr-r Harzem'in ltmi $ahsiyeti............... ..........11j.

ilI. ORTA ASYA TURK ISIAU MEDENIYETINDE LUCAT jT*TI ve LEKSIKoGRAFYA

lrulNiu

irrc rUnx OucUlnni

Dil ve Lu$atrn Onemi ......................115 Trirkler ve Lu$at llminin Geligmesi... ................117 Ttirk Lu$at Yazarlan ve O2e11ik1eri....................................... 11g Leksiko$rafya'da el-Cevherf Ekolti ...................121 Srhah'rn llim Dtinyasrndaki yeri............ ............123 Srhah ve Kaggarh Mahmud.... .........t24 Zemahgeri ve

Leksiko$rafya..........

I. TURK ASILLI

BWUK LUCAT

.....................126

ArTrrAi EbU IbrAhiM ..........12g .........12g

ishak b. ibrahim el-Farabi.., ishak b. ibrahim'in itt tahsit Hayah........ lshak b. fbrAhim Yemen Ellerinde.... .................. 130 el-FArabf nin llmi gahsiyeti ve Div6nii'l-Edeb...................... 132 Divanti'l-Edebin Yeni DeSerlendirmesi ................................ 133 Eserin Yeniden

Yayrnlanmasl.................

............135

II. ARAP DitiNiN EN BUYUK LUEAT Arirvri Ebff Nasr el-Firabi ismail b. Hammad el-Cevheri. .........139

el-Cevherfnin Ti.irkltisri .................. 139 el-Cevherfnin ilk Genqlik Yrllarr ve ilmi Hayah................. 141 el-Cevheri Arabistan Qollerinde.. .......................143 el-Cevheri ve'lTActi'l-Lu$a ve Sihahu'l-Arabiyye ............... 145 el-Cevheri; Bagr Gdklerdeki Ttirk Atimi................................146 Srhah'm ilim Dtinyasrndaki Yankrlarr ...............148 Srhahu'l-Lu$a'ya Yeni Bir Yaklagrm ..................1,49 el-Cevherf yi Bekleyen Tatsu Oltim Olayr ........................... 1 50

III. MAHMUD Et-KAgcARl ve ONUN LEKSiKOGRAFYA irMi NN.q.P Diti ve EDEBiYATINDAKi Ynni. rss TtirlCtin Tarihi Varhsrmn Yeni Belgelerinin Ke9fi............... 1 53 Orhan Abideleri ve Divdn'ii Lti$at et-Ttirk.......................... 154 Kaggarfye Gosterilmeyen Milli itgi.............. .....156 r. KASGARI

runX CIHAN HAKlMlyErlNn ClpnN

YOLDA YENI BIR ME$ALE Mahmud b. Hiiseyin b.

el-Kaggari...

Muhammed

..................159

Ttirk-Arap Dili'nin Kaggar'dan Duyulan Yeni Sesi................... Briyrik Lti$atlann Yazrldr$r Tiirk B61ge1eri................................. Kaggarfnin Tarihi Gegmipi.................. ...................;

itt Aite Egitimi

Kaggarfnin

159 160 161

..............163

Kaggarf yi Yetigtiren Biiyiik ilim tvtuhiti KA9GAR ................... 165 Kaggar'rn Bir ilim Merkezi Hdline Gelmesi................................156 Kaggar Ttirk

Muhiti ve Yusuf Has Htcib....

Kaggarl ilim

Yolunda

Kaggarfde Trirk Milli $uurunun Ttirkli.ifu ile Gurur Duyan Trirk

..........757 .........................169

Uyanmast Alimi..

.........170 ...............171.

18

19

Kaggari Hadislerinin Def,erlendirilmesi...................,.................. 173 insahr Tiirk Edebiyatgrlan Ne .....................175 Kaggarfye Gdre Ttirkge Neyi ifade Ediyor.................................176

Diyor

II. DIVAN,U IU6AT ET.TURK,UN MEDENIYET ve KUITUR HAyATrMrzDArd yER1............ .........179 Trirk Dilinin Temel Kitabr "Divan"rn Ya2rlmas1........................179 Divan'rn On Hazrrhk

Qahgmalarr

.......................... 181

DivaniiLu$atet-TtirkveOrhan,AUideteri

...........184

Kaggari ve Orhun Abidelerinin Yeniden Kegfi .......................... 186 Kaggarl ve Firdevsi iran ve Trirk Milli 9uuru............................. 189 Ti.irk Milli $uurunun .........................191

Yaprohfr.....

rrl. DIVAN'U L1ICAT ET-TURK vE KAgcARl'NlN

KAYNAKL4RI................ ..................195 Kaggarf ve Srhahu'l-Arabiyye ...,.......195 Kaggarfnin Milliyetqilifi; Yusuf Has Hicib... ......198 Kaggarl Ttirk Bilgesi.......,.. .................200 Trirk Yazarlanmn Qeligkileri ............... ......,............202 Divan llk Oefa Nerede ve Nasrl Yazrlmrghr?. .......204 Kaggarfnin Ottimti ve Eserleri .........208 Sonug ve Kaggarl........ ,.......................210 Iv. TURK oiTiNiTTT HARZEMDEN DI,IYULAN YENI sEsi ZEMAH9ERI'NiN LUCAT irNalNpsxl vnni ......2r9 Leksikografya ilmine Giden Yolda Zemahgerl .................... 213 Zemahgeri ve Mukaddimetii'l-Edeb.................,....................215 Harzemgahlar ve Harzem Tiirk Ktiltiirii ..........216 Atsrz b. Muhammed ve Zemahgeri...............,........................2L7 Mukaddimetti'l-Edeb'in Onemli Ntishalarr .....21,9 Mukaddimeti.i'l-Edeb'in De$erlendiriImesi..........................220 Zemahgerfnin Kaggarl lle Mukayesesi ............. ....................224 Zemahgeri ve Esasti'l-Bela$a........... ....................225

v. HARZEM TURKgEslr.tlu nN BUYUK DiL ve fUGaf AfiUi gemsiiddin Muhammed b. Kays el-kazil}T

Muhammed b. Kays er-RAzfnin Ttirklti$ti... ....227 hme Giden Yolda Muhammed b. Kays er-RA2i....... ............22g Muhammed b. Kays Harzem Saraylannd a .......................... 2Zg Tibyanti'l-Lii$at ve Ttirk Dilindeki yeri ...........2g2 W. Barthold ve Di$er Ttirk ilim Adamlarr... .....23g Kanglr Trirkleri Harzem Yurdunda .....-.......... ................... 296 Nigin Kanh Ttirkgesi ....Zgg

BiBLiyocRAFyA......

...................,.243

cinig Idrtmla GeIm Yeni Riinesans

D epri:

. 9u bir gergektirki; islAm dininin Arap fetihleri ile birlikte Orta Asya ve Tffran yurduna srqramasr ve dirha sonraki devirlerde Ttirk boylarr arasrnda bir hiddyet firtrnasr hAlinde yayrlmasr, di$er taraftan Tiirk yurtlannda, Arap dili ve edebiyahmn geligmesine giden yolu aqmrg ve neticede Arap dili ae Edebiyah, krsa bir zaman sonra Orta-Asya Ttirk isldm Medeniyetinin gok onemli bir unsuru hdline gelmigtir. Buna sebebte; isldm dininin ildhi cezbesine kendilerini kaptrran bu ilk mtisltiman Ttirkler arasrnda cami yaphrma ve Kurant Keimi ytizilnden okuma ve genel islami e$itimin gagrlacak derecede ve herkesi kucakhyan, bir imani cogku

hdline gelmesi idi. Bu bakrmdan gtiphesiz biiti.in bu hayrrh geligmeler sonucu/ Tiirk yurtlarr, btiyiik gehir, kasaba ve k6yler, en ufak yerlegim birimleri, hattd isldm dininin girdi$i her yerde, btitiin oba ve gadrrlarda bag ddndtirticti bir gekilde "Kuttn e[itim olailIan" agrlmry ve bu basit okullar krsa zamanda bir medreseye doniigmiigtiir. Bu medreseler daha sonra biiyiik gehirler, eski din ve kiiltiir merkezlerinde birqok ydnlerden btiyiimiig geligmig bir sanat harikasr ve dbidesi olmamn yam srra bir eSitim, bir din, bir medeniyet ve kiilti.ir merkezi hdline gelmigtir. Gerqekte IX. ve X. asrrlar, Tiirk yurtlarr igin bu manada yani, islAm dini, Kiiltiir ve Medeniyetinin geligmesinde, e$er tabir yerinde ise bir "Riinesnns Deari" olmugtur. Avrupa'run ancak XV. ve XVI. asrrlarda yagadrsrbru "Riinesans Deztrini"

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESiNDETURKLER

22 . ZEKERiYA KiTAPCI

miisliiman Ttirkler; belki ondan gok daha parlak bir gekilde Tfiran yurdunda, tam VI asrr 6nce yagamaya baglamrglardrr' Bahda; Avrupahlar, Hrristiyanh$rn zorba karanh$mdan, ilmin aydurhf,"rna kogarkerg DoSuda mtisliiman Tiirkler, ilmin aydrrh$r ile Kuran ve isldmrn yiice hakikatlerine ulagma ve bir "Kurun, iman ae insan" medeniyeti kurmaya koguyorlardr. Gayelerinde bir tek gey vardt, O da "Fazilet" ve bunun biittin insanlar iqin miigterek bir yagayq tarzr ve bir miicddele ve bir medeniyet hAline gelmesi idi.

Ymilrfan Ocaklan: Medrese ve Ribatlar: Bu bakrmdan Baykent, Buhara, Semerkant, FArap ve

ilk

ayak bastsr tarihi Ttirk gehirleri, Eski ve Orta-Qa$larm bu biiyiik din, kiiltiir, ticdret ve sanat merkezlerinde, daha VIII. asrrn ilk yarrsrndan Kaggar gibi islAm dininin

itibiren biiyiik "Medrese" ve "Ribatlaf' aglJrmtg ve bu kurumlar, miibarek bir ilim, irfdn yuvalart olarak Hazar denizi sahilleri, Kafkaslar, Don-Volga boylarrndan Qin Seddine kadar bi.iti.in TOran yurduna yayrlmrghr. isldm dininin ayak bashsr biitiin bu gehirler, hatta kasaba ve kiiylere, cami yapmak kadar, mtistakil medrese ve fibatlar yapmaya da gok biiyiik bir 6nem verilmiq ve btiytik kasaba ve gehirler birer sanat eseri olan medreseleile siislenmigtir.

Tiirk yurtlarrnda yaphrrlan bu

medreseler; daha

sonralarr islAmi ilimler, islAm ktilttir ve medeniyetinin kutsal oca$r, islAm sanatmn birer muhtegem Abideleri oldu$u gibi,

ribatlar da; bu e$itimin ruhi ydntinti ele alan bir irfan bir "Tasaoouf' yuvast olmuglardrr. Bugon bile Orta-Asya ve TOran yurdunu gezenler, ilk devirlerde kurulan o muhtegem medreselerin, biittin asulara meydan okuyarak bugtinlere

'

23

kadar gelen ve bir kartal yuvasr gibi ayakta duran muhkem ve ayru zamanda, birer sanat gaheseri olan o, heybetli binalarr giirdiiklerinde, hayret ve dehqet iginde kalmamalarr miimkiin de$ildir. Bunlar bizim mdzimizden istikbdle ve yarrnlara giden yolda, bir zamanlar islAm Kiilttir ve Medeniyetinin bu topraklarda bir "alhn deoif' yagadr$rru gdsterdi$i gibi, ayrrca yarrnki nesillere yine btlyle, ktiklti bir Tiirk-isldm medeniyetinin kurulmasrnda da yeni bir ilham kayna$r olacakhr. Ar ap g a

Milli

D

e{il " Rabb{' Dil:

Yukarda da ifdde edildi$i gibi bu e$itim sisteminde; ilk iince Kurant Keimi yiiztinden okuma 6sretiliyordu. Bu ise Arapga'yr dsrenmeye, bir geEig ve bir baglangrq idi.. Zira isldm dini, bir di$er ifdde ile Tefsir, Hadis, Ftkth gSbi IslAmi ilimleri d$renmeye'giden yol mutlaka, hem de gok iyi bir

gekilde Arapga'yr

yani "KutAtt" ve "Hadis" dilini

bf,renmeden gegiyordu. Bu manada ve Ttirklere gdre " Arab{'

dil, milli manada de$il, ildhi manada "Rabb/' bir dil, bir "TAnn diti' idi. T0ran yurdu Alimleri igin, kavim ve kabileleri ne olursa olsun, ana dilleri "Tiirkge"nin yamsrra "ArApga"; her zaman dsrenmeleri gereken ilAhi bir dil olmugtur. Bdyle ilAhn bir ydnti olmasr iledirki

Arapga'ya"Haytl"

Tann kelfrmma; Tfiran yurdunda; Karadenizin kuzey kesimlerinden ta, Cin Seddine kadar yayrlan bu genig Tiirk yurtlarrnda ve buralarda kurulan btyiik medreselerde Arap dilini; edebiya! ltSat sarf, nahiv, bedi, beyan, fesAhat,

belAsat gibi btitiin ybnleri ite d$retneye her tiirlii milli taassubun drgrnda gok ayrl bir 6nem verilmigtir' Bu ydndeki

24.

ZEKENIYAKTAPCI

ARAP DiLi VE EDEBIYATTNTN GELi$MESiNDE TURKLER

geligmeler bunlarla da smrrh kalmamrg, daha da ileri gitniptir. Oyteti Arapga; bu eSitim milesseselerinde Tefsir, Hadis, Ftkth vs. gibi btitiin isldmi ilimlerin okuyup bSretilmesinde, ortak bir ilim dili olmuq ve bu b6yle btittin Orta ve Yeni QaSlar boyunca devam etnigtir. Oyle ya Orta-

Asya bozkrrlarrnda yiikselen bu biiyiik ktiltiir

ve

medeniyette; ARAPQA "ilim" ve "dtiEtincc', TURKQE ise " siy hsi irade" v e " hakitn hane dan ililelerinin" dili olacakh. Milslilman Tilrk Ay ilmlan

ae

Arap ga:

$unu onemle kaydedelimki Tiirkler ; Arapgayr oSrenme ayrlca; dil, edebiyaf lu$at ve giir olarak bu dilin geligmesine, di$er milletlere gdre gok daha onemli hizmet etmiglerdir. O kadarki miisliiman Ttirk aydrrlarr ArapEa o$renmeyi, isldm dinini o$renme ve giiglii mtisltiman olmarun bir 6n gart olarak gdrmiigler, bir di$er ifAde ile ona, isldm dini kadar 6nem vermiglerdir. igte Arap dili ve edebiydhrun ufuk ismi Zemahgerl (itl. 1144) ve Zemahgeri ekoliiniin mensuplarr

"Arapga"ya bu gdzle bakan Tiirk dlimleri, bunlann ilk onculerrcllr.

Ne varki islAm dinini kabul eden ve onun ilAhi cezbesine kendini kaphran Ti.irkler, ve Tflrk aydrnlarrmn;

bir

deSer vermeleri, onu bi.iyiik bir gevkle oSrenmeye gakgmalarr ne yazrk ki; Tiirkge'nin btiyiik olgi.ide ihmal edilmesi veya, bir tarafa brrakrlmasr gibi bir problemi

Arapga'ya ayrr

de berdberinde getirmigtir. Boylece Tiirkge'nin bu ilk devirlerden itibaren ne yazrk ki, bir ilim dili olmasrna do$ru giden olgunlagma, geligme ve tekdmiil yolu da kendiliSinden kapanmrp oluyordu.

#

.

25

Bununla beraber miisltiman Ttirk aydrnlarrrun birgo$u, bu sosyal ve dfuri geligmelerden inadrna rahatsrz olmuglar Arapga ve Farsgaya kargr gahlanan milli guurun asil bir orneSini gostererek eserlerini 6z be oz, Ttirkge y azmay a kalkmrglardu. Bunlarrn bagrnda B al as agun' lu Yus uf Has HAcip gelmektedir. Bu btiytik Tiirk Alimi; bilge hakim kigi, Tiirk filosofu, Ttirk devlet gelene$ini, isldm kiiltiir ve medeniyeti ile yo$urmak ve yeni bir terkib ve muhteva ile miisltiman Tiirk toplumunun, mtigterek irfaruna sunmak istemig ve bu ctimleden olmak iizere "Kudatgu-Bilik-KutluBilgi' adrndaki ilk allagorik biiytik eserini Tilrlge yazmrghr (1058). Kitap; Orta-Asya Ttirk islim medeniyetinin en erken devir iiriinlerinden biri olarak kalmamrg, Ttirk devlet gelene$nin, tarihten gtiniimtize bir yazit belgesi olarak bugiinlere kadar gelmiEtir. Bu konularda inadrna hassas olan bir di$er Ttirk Alimi ise, Mahmud el-Kaggaridir (til. 1080). Selguklular zamarunda; (XI. asrr) Tiiffierin islAm dtinyasrna lider olarak girmeleri ve

Ummet gemisinin bir manada kaptaru olmalarrndan bagr goklere deSercesine gururlanan bu Tiirk dlimi; bu konularda daha da ileri gitrnig ve gtizel Tiirkgenin herkes, ozellikle mi.isltiman Araplar tarafindan O$renilmesini s$lamak iqin Diodn-ilLuiat et-Tiirk adrndaki, eserini yazmr$ ve sembolik manada devrin hdlifesi el-Muktedi Biemrillah'a takdim etrnigtir (1075-1,094). Ona gore Hz. Peygamber bile "Tiirk ililini d{reniniz, gtinkii hilhfet uzun silre onlann elinile kalacaktuf', buyurmuglardr. Boylece o; Ttirk dili tarihi bundan da ote, ytiksek Tiirk Ktilti.ir kiiltiir ve medeniyetinin kryamete kadar goz kamagtrracak bir eserini de bizlere brrakmrg oluyordu.

26

.

enap oit-i vE EDEBiYATININ GELigMnSiNOS TURKLER . 27

ZEKEN|YAKiTAPCI

Tiirkge konusunda bu erken devirlerde milli guuru gaha kalkan, hele hele bazr Ttirk aydrnlarrmn teslimiyetgi durumuna isyan eden bir di$er Tiirk dlimi ise Ahmed Yesevi'dir (ttl. 116,6). islAm dininin bozkrrlarda ve gdgebe Ttirkler arasrnda yayrlmasrm, kendi devrinde bir hiddyet cezbesi hAline getiren ve Anadolunun; Tiirklegmesi ve islilmlagmasr igin yedi kat giiklerin asil Sahibi tarafindan hizmete'BUYUR! " edilen bu O luz Tiirkii; Ana dili, Tii*geyi gdyle savunmugtur:

"Anlamtyor illimler konugtuiumuz Tiirki ni Aifleilen duyunca agar giiniil miiktni Ayet, HailiE rnanafiTttrkge olsa uygundut Manastnt kaornyanlar yerc koyar biirktini Seyyid Ahmed yeili atana tahmet, Farc dilinbilitde, seaip sdyler Tihki ni"

Bu biiyiik Tiirk ermig ve bozkrr evliyasr, "Diuan-t Hikmet" adrndaki tasawufi giir kitabrm Tiirkge yazm$ ve Tiirk irfan medeniyetinin bir buket bahar giEe$i gibi, hemde kryamete kadar koklanmak izere bize brrakrp gihnigtir.

GerEekte Yusuf Has HAcib'in Arapgayr ve islAmi ilimleri Eok iyi bilen bir biiyiik devlet adamt, "Bilge Kgi", Mahmud el-Kaggari'nin bir bi.iyiik Atap dili ae edebiyafi hlimi

ve hele hele Ahmed Yesevinin bir bi.iyi'ik

"Tiirk Mutasaaaufu", goniil adamr ve "Tanrt KuIu" olarak bu ydndeki gayret ve grprruglarl ve Tiirkgeyi aya$a kaldrrma qabalarr bfuazda Farsga'ya duyulan a9rr1 tepkinin bir tezahtirtidtir. Bir di$er ifdde ile Arapga'ntt; Ttran yurdunda iisttirv saygm, etkin ve yetkin bir dil olmasr, btitiin hagmeti ile uzun asrlar ve gok yakrn bir tarihe kadar devam etrnigtir'

Btitiin bwirar Tiirk diti iein bir iimidsizlik

anlamrna

gelmemelidir. Zfua gok geEmeden Arapga ve Farsga bu siydsi iradenin diline, btittin kaprlaruu aemrg, Tiirkge bu dillerden kendi mana zenginli$ini artracak bir qok giizel kelimeler almrg ve gok engin ve zengin bir imparatorluk dili olmugtur. Arapga'ya Kargt Tiirk $daenizmi:

Ne varki bu ydndeki sosyal ve dini geligmelere yani Arapga'ntrt; Tiirk yurtlannda etkin bir dil olmasr ve Tiirkge'ninbu geligmeler sonucu daha zengin ve miikemmel bir dil hdline gelmesini, bugiinlerin manh$, daha aqrk bir ifdde ile somtirgeci Avrupa zihniyetinin bize telkin etti$i gdvenist rkgthk ve milliyetgilik gdzn ile bakrlmamasl ve milliyetgilik taassubuna kaprlmamak gerekmektedir.

bir gok s6z de Tiirk ilim adamlarr ve Tiirk dili bilginleri, bu konuda gok biiyiik bir hataya diigmtigler ve gnzel Tiirkge'nin ufkunu daraltmrglardll. Zira isldm dini ile hiq bir zaman aralarr iyi olmryaru bu yozlagmrg, yobaz insanlar; gtiya Arapga; bu 'ililhi' ve "Rabb{' dilden Tiirkge'rin s6ziim ona asrrlardr birikmig intikammr, en acr bir gekilde almaya kalkrgmrglar, bizirn ktiltiir ve medeniyet grnarrmrzr gcikerhnigler ve koca bir cihan ve bir imparatorluk dili olan Tifukgeyi ki.igiik bir "ulus" dili hAline getirmigler ve Tiirkqeye vurulabilecek en biiyiik darbeyi de vurmuglardrr. Bunlarur vatanperverlikleri ptiphe konusu olduSu gibi, Tiirkgeyi gergek manada sevdikleride giiphe konusudur. Irkgilt{a, g\oenizme hatta Isldml Tilrk milliyetgilitine kargt olan bu renksiz kigilerin, sfrdece ae yalntz Ttlrkgeye kargt iEte, gaSdag

28.

ZEKERiYAKiTAPCT ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER

gdsterdikleri bu agtn rkgrhklanna bir miimkiin ile{ildir.

t

ana aermek te

Ne varki ilk devirlerde T0ran yurduna yetigmig ve Tiirk isldm medeniyeti gdk kubbesinde bir Kutup yilihzt gibi do$mug olan bu Ttirk dlimleri; Arapqayr her tiirlii milli taassubun drgrnda bir kiilttir ve bir medeniyet dili olarak gormiigler, gtiglii bir miisli.iman, daha gtigli.i bir ilim adamr olmamn yolunun; Arapqayr bilmeden gegti$inin farkrna varmrglar ve her zaman bunun idrAkinde olmuglardrr, Bu bakrmdan ArapEa'ya gok srcak bir ilgi gdstermigler Arap dili ve edebiyatmn geligme ve geniglemesine her milletten ziyada hizmet etrnigler ve gok do$ru bir i9 yapmrglardrr.

Zirabasayede; miisli.iman Tiirk'iin akli dehasr ve ilmi

kudreti, bu btiyiik din (ishmi ilimler), ki.iltr.ir ve medeniyetin kaprsrru aralamrg, Tiirk dlimleri; onunla kucaklagmrq, onunla birlegmig biittinlegmig ve Tiirkler bu biiytik kriltiir ve medeniyetin en btiytik mimarlarr olmuglar binlerce temel eserler yazdrklan gibi, bir gok umran, irfan eserleri yapmrglardrr. Ne varki ein Seddinden, Viyana dnlerine kadar yayrlan ve bu genig co$rafi mekAnlarda inga edilen umran ve irfan eserlerinin kitAbeleri bile Arapqa yazdmrghr.

Aynca Arapga sdyesinde, Ttirk ilim adamlanrun fikir ve gdri.igleri, evrensel bir mdhiyet kazanmrg ve insanh$rn mtigterek kiilti.ir ve medeniyetinin mah olmugtur.Igte; ist6m ilahiyatmda; Ebu Mansur MAt0ridi, felsefe ae mfisikide; Farabi,

Arap giiinde Halefti'l,Ahmer, Arap dili ae

edebiyatmda;

Zemahgeri, lu{at ilminde; Hammad el-Cevheri, Ttb itminde; iln Sina, eczdcthkta; Beyr&ni, matematik ae cebirde; el-

.

29

Harezmi, astronomide; Ulu$ Bek ve daha bir goklarr bu biiytik kiiltiir ve medeniyetin Ttirk asrlh ortak similandrr. E$er onlar eserlerini, Arapga de$ilde, Tiirkge yazm$ olsalardr, kendilerini isldm ve insanh$m ortak ktilttir ve medeniyetine kabul ettirmeleri ve asrrlar boyu, evrensel bir gahsiyet olmalarr bugtin asla mtimktin olmryacaktr. Miisliiman Tilrk Ay dulanntn Zafiy etleri:

Bizim bu konuda hakh olarak tizerinde durmak istedi$miz bir husus, veya madalyonun bir de 6btir yonii vardrr. O da, bu dil realitesinin drgrnda, isldm dinini kabul ve ona g0niil veren Tiirk aydrn ve aristokratlarrmn, fazlabir

dini zaruret olmadr$r halde, Tiirk asrllarrru

terketmeleri islAmi ilimlerin drgrnda kendileri igin, Arapga koyu isimler almalan hatta Arap kabilelerine intisab etrneleri ve bazr yapmacrk Arap gecereleri ihdas etneleridir.

O kadarki, onlarrn bu zafiyetinden

yararlanmak isteyen uyduruk, Secere di.izenleyen ensAb Alimleri bile grkmrghr. Nitekim kendi adryla koca bir cihan imparatorluSu kuran btyiik ceddimiz Osman Gizinin bir krsrm tarihgiler

tarafrndarg bilmem kagrncr gdbekten IJz. Ebffbekir'in soyundan geldif,i ileri siiriilmiig ve buna uygun bir de, gecere/ soy kiittif,ii hazulanmrghr. Bu kabil Tiirk aydrn ve ilim adamlarrnrn, bu manasrz tutum ve davramglarr, bir krsrm bedbaht geligmelere sebeb olmugtur. Zira onlann farkrna varmadan yaphklan bu sorumsuz davranrglarr sebebiyledirki; Orta-Asya Ttirkliifiiniin, bu btyiik kiilttir ve medeniyet mirasrndaki payr, nerede ise bugtin iddia edilmezbir hale gelmigttr.Zha islAm kiiltiir ve medeniyet semasmda parlayrp duran Ttirk

30 . ZEKERIYA KITAfCI

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi9MESiNDE TORKLER

btiytik dlim ve dahilerin bir ikisi mtistesna, hemen hepsi, Arap ve iran milLi Suuru tarafindan paylagrlmrg ve asrlh bu

Tiirklere hig bir 9ey kalmamrghr. Bdylece medeni Tiirktin elinden "kalem" ve "kitap" alrnmrg, onun eline sAdece "kthng" ve "kalkan" verilmig, bir taraftan kendi tarihimiz bir "kahramanlar tarihi" hAline getirilirken, di$er tarafthn "barbar Tiirk"e sinsice bir zemin hazrrlanmrghr. Oysa; harp zamanlarrnda, "kiltng-kalkan" tutan bu giiglii eller, cihad meydanlannda at kogturan bu gazilet, bang zamanlarrnda, daha biiytik bir mehAretle "kAlefil' kullanmrglar ve "kitap" yazmrglardrr. islam dini, bu Ttirkler sayesinde ve miisliiman Ttirk'iin ayak bastr$r yeni ikliryr ve co$raff bdlgelerde, bir biiyiik ki.ilttir ve medeniyet hdline gelmig ve bunun almna bir "Selguklu" ve

bir "OsrnAnll' olarak, kendi
mtihiirlerini vurmuglardrr. igte btitiin bunlar T0ran yurdunda geligen bu biiyiik kiilttir ve medeniyetiry Orta-Asya Ttirklti$ti agrsmdan bugiin bile izah etrnede hAli zorluk gekti$imiz en biiytik handikaplarrdrr. Tnrk Alimteri A.rapga' nu

ve

Y eni

S

eo

ilalilan:

Yukarda; Ttlrk drinyasmmlX. ve X. asrrlarda, Arap Dili Edebiyat ve hele hele isldmi ilimler agrsrndan bir

"tdnesnfls dearini" yagadrf,rru sdylemigtik. Ttirklerin; Arapgaya kargr gdsterdikleri bu agrrt ilgi sebebiyle Arap dili ve edebiyah T0ran yurdunda tahminlerin dtesinde geligmig, bu sahamn her bir asrda yizIerce, binlerce biiyiik otoritesi yani, dil,luSat giir ve edebiyat dlimleri yetiqti$ gibi, yine bu sahada, her bir asrrda yiizlerce binlerce, hem de Arapqa krymetli eserler yazrlmrg ve Arap dilinin yticelif,i, sarf ve

naluv, fasahat, bela$at, giir,

dil ve edebiyAt

'

31

bakrmrndan

ortaya konulmugfur.

Tiirk ilim adamlarr bununlada

yetinmemiglerdir. Kaggar ve Farab, Semerkant, Onlar, Baykent, Buhara,.. Harzem gibi birinci derecede iinemli; Tiirk medeniyet ve ktiltiir merkezleri ve onlarrn alhn yaldrzh kubbesi alunda Arap dili ve edebiyahru en ytiksek seviyede ti$rendikten sonra, onun inceliklerini gdzmeye Eakgmrglar, kendi yurtlarrru yuvalanm terkederek qdllere dtigmiigler bir "ilim gezgini" , bundan da 6te bir Arap dili giir ve kelime avdresi "ArAytctst" olmuglardrr. Tfiran yurdunun bu yeni Arap dili ijnderleri, meseld "ayn" "t" ve 'dild" "-'" harfini telaffuz etnede qo$u halde, Araplarr bile geride brrakmrglardrr. Bu Tiirk asrlh ilim adamlarr; bu ilmin derinliklerine ulagmada dylesine biiytk srkrnb, zorluk, yokluk, eziyet ve megakkat gekmiglerdir ki; bdylesine ilmin kara sevdalr agrklanmn insanhk tarihinde gok az Ornekleri vardr. Bu insanlann goSu yurdunu ve yuvalarrm terkederek Arabistan gdllerinin iglerine ytirtimiiglet, Hicaz'a gelmigler, diyar-r Mudar ve Rabia kabilelerine u$ramrglar, Yemen'e gitmigler "Bhdiye"ye Arabistan gdlii ve uesuz bucaksz Arapga denizinin derinliklerine dalmrglardr. Bu grlgurlardan birisi de igte, Cirullah ez-Zemahgeri'dir. Oyteti bir aya$r afuab takma olan bu Ttirk bilgesi, btiti.in bu Arap kabilelerini dolagmrg, hatta evlenmeye dahi firsat bulamamrg, en sonunda Araplara, Arap dilinde meydan okuyan bir Ttirk Alimi olmugtur. Bu Ttirk dlimleri buralarda; bu dilin asrl sahiplerini bulmuglar, onlarla goriigmi.ig konugmuglar, Kuran ve Hadiste

32 . zEKERIYA KITAPCI

gegen

bir kelimenin, gergek manasl ve Arap dilinin i'rab

zenginli$ini kegfetnek ve Arap giirinin 6zi.ine inmek, onlan bir "$Ahid" gibi kullanmak igin bu giil bedevileri ile gdrtigmiiq, konugmuglardu. Daha sonra bir 6mrti dibine gdmdiikleri bu ilim verilerini, islAm ve insanh$tn hizmetine, onun kiiltiir ve medeniyetine sunmuglardrr. Boylece; TOran yurdunda, Arap dili ve edebiyatmn bagta Harzemve Fdrab, olmak izete, Kaggar, Buhara, Semerkant ve $ag "ekolleri" ortaya grkmrg ve bu ekollerden ytizlerce, binlerce Arap dili ve Edebiyah otoritesi yetigmigtir. MAmAfih bu "ekollef'in her birii ayrr ve miistakil bir aragtrma ve inceleme konusudur. Ne varki bundan sonraki sayfalarda bir cirnek olmak tizere Tfiran Yurdu ve irzellikle "Hatzetn ekolii" ve burada geligen, bu biiyiik kiilttir ve medeniyet ve buna eme$i geqen Tiirk asrlh ilim adamlarr, Arap dili ve edebiyahrun Tiirk asrlh bu dev onderlerinin, bu dil ve edebiyahn geligmesindeki hizmetleri tizerinde durulacak ve bunlarrn genel bir de$erlendirmesi yaprlacakhr.

I.

oRTA qAe ARAB DiLi ve EDEBiYATTNDA HARZEM ve ZEMAH$ERI EKOLU Tfiran Yurdu Yeni Medeniyet Merkezleri ae Harzem; Hemen gunu itiraf ve kabul etneliyizki Isl6m dininin; Orta-Asya ve Tfiran yurdunda yayrlmasr ve bir biiyiik hiddyet firhnasr hAline gelmesinden sonra, bu topraklarda, birgok btiytik kiilttir ve "medeniyet tnerkezleri" olugmug ve bu merkezler her ydnti ile isldm dininin bu cof,rafyada bir biiyiik ktiltiir ve medeniyet hAline gelmesinde birinci derecede dnemli ve etkili rol oynamrglardr. Bu ciimleden olmak tizere 1. Horasan; DoE T0ran Yurdu; 2. Agagt Tiirkistan; isldml kaynaklarda MAverati'n-Nehr, J. Tagkent; islAmi kaynaklarda $ag ve gevresi, 4. Farab ae Kaggar gevresi, 5. Haruem oe Aral giilii deltasr igte bu ilk devirlerde olugmug Tiirk medeniyet ve kiiltiir havzalarr arasrndadrr.

Bu medeniyet merkezlerinden Horasanq Do$u Tfiran yurdu genel manada islhmt ilimlerde, Aga* Titrkistan bir di$er ifdde ile Baykerg Buhara ve Semerkant nggem; Tefsir Hadis ilminde, Tagkent veya $aE gearesi; Ftkth ve isl6m Hukukunda, Farab ve Kaggar; bir dereceye kadar Farsqa'mn tesirinden uzak oldu$u ign dil ve lufiat ilmi yani leksiko{rafya da; Arapga ve Ttirkge modern anlamda 'Lu$at Kitsbt" yazmada kendini gdstermig ve bu sahalarda binlerce Tiirk asrlh isldm alimi ve bu ki.iltiir ve medeniyetin devler gibi Ttirk asrlh temsilcileri yetigmigtir.

ORTA ASYA TUNT"UGUIIUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDE YSRI

34 . ZEKERiYAKiTAPCI

Tfiranyutdunda olugan bu biiyiik ktiltiir ve medeniyet merkezlerinin en g6rkemlilerinden biriside giiphesiz Harzem'dir. Harzemin; Tefsir, Hadis, F*th gibi klasik isldmi ilimlerin kutsal bir yuvasl olmasr bfu yana, bu topaklarda isl6m il1hiyafi, 6zellikle rastyonalist felseft diigtinceyi temsil eden "Mfitezile" bag dondiirticti bir gekilde geligmig ve bu fikir ekoliintin Tiirk asrlh bir gok temsilcileri grkmrqhr. H ar zem Ar ap D

ili

Ek o lii :

Fakat bizim igin bundan daha da onemlisi Arap

dili

oe

edebiyatmtz; isldm hildfetinin gok uzak bir bolgesi olan bu topraklarda kaydettiSi, her tiirlti takdirin tisttinde, akrl almaz geligmelerdir. Zira Harzetn, ilk islAmi devirlerden itibdren Arap dili ve edebiyatr daha agrk bir lfdde ile; sarf, nayhio, i'rab, bedi' beyan, fesahat, belafiat, Eiir, naztm ue nesin yogun bir merkezi hAline gelmig ve sanki Arap dilinin "elBasfiyyun" veya "el'Kfrfiyyfin" olatak bilinen parlak bir dil ve edebiyat "ekoli.i(' olmugtur.

Ne varki Arapl.arrn, "el'Basriyyun" dedikleri "dil ekoliine" karqr Uizim de " el-Harzemiyyun" demek istedi$imiz bu meghur " dil ekollerinin" en btiytik temsilcileri Ttirk asrlh dil ve luSat alimleridir. NitekimBasra "dil ekolii"niin temsilcisi "Flayrr!" ilk kurucuzu Halefii'lAhmer adrn da F.erg;6neli ya{tz gehreli bir Ttirk olduSu- gibi, Hanem'dil ekohi"niiR asrl temsilc.isi lir jiBl -tf1d: -11" 'Mua.llim-i l.lthst' di Zemahqeri adrnda ki bir Ttirk ddhisidir' Bundan so#1ki sayfalarda onun,ili Sahsiyeti, O:uP,dili 1e edebiyafindaki muhtegem yeri. hakkrnda. gok daha fazl4

bilgiter

verilecektir.

'

.

35

islAmiyetten so\ daha 6nce erken devirlerden itibdren, Tiirkliik dokusunun gtiglii ve Orta-Asya Tiirklti$"iiniin bir sr$rnma bdlgesi olmasrdr. islAmi devirlerde ise Harzem ileltast tamamen Tiirklegmiq, islAmlagmry, bundan da 6te Tiirk devleti, islAm ki.iltiir ve medeniyetinin gdz kamaghrrcr bir merkezi hAline gelmigtir. Peki bu nasrl boyle olmugtur?

Bu soruya cevap vermeden 6nce, Hanemin Ttirklegmesi, ve btu btiytik Ttirk yurdu haline gelmesi olayr iizerinde yeteri kadar durmamrz gerekmektedir. Bu aym zamanda Harzett deltast ve bu genig co$rafyadayetigmiq ve zdten Ttirk asrlh olan bir gok isldm dlimi ve Arap dili otoritelerinin ayaklarrru Ttrkliik zeminine basmalarmda Eok biiyiik bir imkan ve destek sa$hyacakhr. Aksi takdirde azgr:. Atap vebezginHars milli guurunun kargrsrna yeni bir hamle gticii ile grkmamz ve onlann Tiirkliiklerinl savunmamrz miimkiin deSildir.

Tilrklii{e Giilen Yolila Harzem Deltast: GerEekte Ceyhun Nehri'nin aga$ macerasl, Aral giitiine ulagh$r genig to$rafi bdlge, nehrin iki tarafrndaki bereketli topraklar, yari "Aral deltas{' tarih ve coSrafya literatiirtinde "HArzefir" adryle arulmaktadr. Aral veya "Ceyhun deltast" Orta-Asyamn milattan sonra ve dzellikle isldmi devirlerdeki kiilttir hayatnda oldugu gibi, milattan onceki ktilti.ir hayatrnda da On Asyadaki Mezopotamya veya Afrikadaki Ntt deltast roliine benzer bir rol oynamrgtr(t). Harzem'in Tilrk Hanlannm idAresindeki

,l

Gergekte Harzetn'ii Arap dili ve edebiyatrmn qok biiytik ilmi bir merkez olmasrnda, buralann Aral dcltasmm

'

Togan, 2.Y.,

Haritu iA., V/I, s. 140,

Zaman4 Ankara, 1977, s. 10.

Taneri, A., Cel6lu'd-Din Harzemsah ve

ORTA ASYA TONTT"TJGUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

36 . zEKERiYA KITAPCI

'

37

ululuk devrine igret eden el-Mukaddesi bizlere 9u bilgileri

saraylu yapmrylar kityler 7)e gehirlet

vermektedir:

Buralsra cioardan daha sonralan bir gok kimseler gdgetmig

"Harzeml iklimtein en ulusudut' Biiyiik ilimlertn goklu{u ile iln salmqhr, Otast haynn 6ziJ, ilmin oatant, Isthm d.ininin gifgtil ilayana{t, en sa{lam koruyacu kalesi,

biiylece (Gurgmg) gok gitzel bitylik

Hanr; hanlann en hayrhst, askerleri, ordulann

en

kahramant, fakahfrIan sanki bir hiikiiffiilar gibi sayg gdren

kigilerilir"@.

Temel islAmi kaynaklar; Harzem

deltasrrun

"Tlitklegme slitecinin" milattan once qok erken devirlerde bagladr$rm, hatta bugtinkii Hatzem (Gurgenq) gehrinin Tiirk aristokratlan tarafindan kuruldufunu, beyan etrniglerdir' Nitekim el-Hameviden 6$rendi$imize gdte; " eski deaitlerde bu gewede hiikiim siiren "$nrk Padigahl' vqa "Tilrk Padigaht"(e) mafuetinde bulunan 400 aistoktata lazmrE ae onlan 100 fersah mesafede olan Ceyhun deltan, Kat bt)lgesinde sazhk bir yere siirgiine gdndermiE ve oruya yerleEmeleini istemiEtir. DaLu sonra bu Tilrk Hant onlara Actmtg, 400 Tilrk caiyesini onlara eg olarak gdnderdi{i gibi, orsmt da, onlara yurt olarak ba{tEtarupfin iEte Harzem (Gilrgend gehri de ilk defa bu Ttirk aistokratlan tarafrndan la.trulmugtur'" el Hamevi bu bilgileri verdikten sonra, gok daha dnemli bizlere 96yle demektedir:

"Bu bakrmdan onlar tamamen Tttrk gehreli oliluklan gibi, tnibat oe haylanils Ttirk huylanfur. Onlat tabiatm z orluklanna gd dtts geren gtlslilt kaoo etli insanlat dt. O nlann bwail.a nesilleri gofalmq, buralan imat ettttigler, eoler oe M u' cemil' l-Billdan, ll, s. 39 5. el-Bir0ni. el-Asatu'l-Bahlye, n5r, C.E. Sachau, l*ipzing,1923' s. 35'

bir ffilrk)

gehri

olmugtur"@).

Her ne kadar Harzem, bir Tiirk gehri olarak kurulmugsa da, daha sonraki asrrlarda burasl Fars unsuru igin yof,un bir yerlegim birimi olmugtur. Ne varki Harzem, tarihi Ttirkliik dokusunu btitiin asrrlar boyu, hatta isldmi devirlere kadar muhafaza etmigtir. Miisliiman Araplar bu bdlgeye ayak basbklan devirlerde de durum aym idi. Zira, Kuteybe b. Miislim, Harzerni fethetnek tizere kardegiz Abdurrahman b. Miislim komutasrnda biiyiik bir ordu gdnderdi$i zaman (711) harbeden Arap askerlerinin kargrsrna, yine bu Tiirkler Erkmrg ve onlar, servet fursr ile gdzii ddnmig Arap askerleri tarafrndan, gocuklara vanncaya kadar insafsrzca krhnEtan geEirilmigtir. Fetih namlna iglenen ve yiizlerce binlerce masum, Ti.irkiin katledilmesine sebeb olan bu facialardan sanki gurur duyan Ka'ab el-Agkar, Arap gdiri bu duygulanm bir giir hiline getirmig ve gdyle demigtir; *.i',iil^ ggill-9 o-.fS.;3'rt-r ff!:i: dlJiJl #S uiis ,Ja" 1-l:$ u :*, J,riit l-r$x ! ".jis r\&iusi .,lp rjtil ri KAzAh ve Fecfdc onlerinde, birbirlerine sarmag dolaq olmug Ti.irk yavrularrm dldiirdiisi.intiz geceleri hele bir

hahrlayrruz.

2 el-Makdlsi, Ahsenil't-Tek&sim, l*iden, 1902, s. 284 vd. Krg' el-Hamevi' 3

kunnuglardr.

a

el-Hamevi, II, s. 395, Krg. Togan,

Z.V.lA. V/I, s. 240.

38 . ZEKERiYA KITAPCI

ORTA ASYA TUNzu.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

Bu harblerde ancak bi.iyiidiikleri zaman ata binecek gocuklar kalmrgh. Onlarda bu hrrErn atlarrn srrhnda bir ytik idiler(s).

Harzemin Tiirklegmesi; modern tarihqilerimizi de bir

hayli meggul etnnekiedir. Z.V. Togan, islAmdan

once

Hauemin gok gtiglii bir Ttirkli.ik dokusunun oldu$unu ve HarzemEahlar, denilen hanedan Ailesinin Ttirk soyundan ve Aftalitler" neslinden geldi$ini lildllmgftfsdil(0). Harzem Ttirklit{tiniin Islfrmi

D

eoiileri:

ilihi

rErklan bu topraklarr aydrnlatmasndan sonra, Harzemin lirem Isldmlagmast hem de.Tilrklegmesi daha btiytik bir siirat kazanmrghr. Seyhun nehrinin yataklan ve diS'er gevrelerde yagayan bfugok Tiirk boylan, bu arada O{uzlm btiyiik kAfileler hAlinde Harzem topraklanna gelmigler ve buralara yerlegmiglerdir. Daha sonra kendilerini isldmrn ildhi cezbesine kaphran bu Of,uz Tiirklerinin hepsi mtisliiman olmuglardr. el-Avfi bu geligmeleri 96yle ifade ebnigtir:

isldm hiddyet gtineginin

"O{uzlann bilyilk bir ktsmr Harzem topra{mda otururlar. Bunlann iilkeleinde IsIfrm bayradt dikilince hepsi miisliiman oldular. Aralannda Islfrm htjktimleri cfrri oldu, bir gok IsI6m eserleri meydana getirdilef'ol. "Harzem deltasrna ydnelmig ve bu Tiirk gdgleri sonucu Harzem bdlgesinde yeni, yeni bir gok Tiirk gehirleri kurulmugtur(a).

et-Taberi, VI, s. 471, lbn A'sem el-K0fi, K. el-Futfrh, Beyrut, 1992, Ill, s. l2l. Kitapgr, 2., Tlirkistan'rn Araplar Taralrndan Ferli, lstanbut, 2000, s. 106. Togan, 2.Y., tlnami Ttirk Tarihine Girig, s. 60. 7 el-Avfi. Cdmi'et-Hikdyot, Ayasofy1 no; 3167, V, 488a, KrE. gepen, R., isldnt Coprafyaalartna Gdre Thrkler ve Tltrk lllheleri, Ankara, 1985. s. 91. t Barthold, W., Orta Asya TIrk Tarihi Hakhnda Dersler, 196. s.

. u

39

Fakat bu Tiirk gdglerinin esdsrm tegkil eden Kangh, Ktpgak, O{uzlar ve di$er Tilrkboylan, mi.isltiman olduktan sonra, asrl Harzem yurtlanna y6nelmiglerdir. Boylece Harzem ve ydresi IX. asrrlarda tamamen Tiirklegmig, islAmlagmrg bundan da 6te crvil,'crvrl, son derece mtireffeh btu Tiir.k gehrt hdline gelmigtir. Bu geligmelerin tabii bir sonucu olarak bundan boyle btitiin Harzemlilerin giyim ve kugamda (iran unsuruda dAhil) Tiirklere benzemeye baglamrglardr(r).

Unlti Arap gezgini ibn Batuta,lgSg yrhnda Haruemi ziyaret ettnig, bu giizel Tttrk gehri ve onun Tibkliik dokusu hakkrnda bizlerc gok giizel bilgiler vermigtir. ibn Batuta bbylesine gizel ve kalkrnmrg bir Tiirk gehrinden bahsederken Adeta btiytilenmig gibidir. Ondan 6$rendi$mize gdre:

"Harzem; gdrkemli pazarlan, geniE sokaklan, gok silslii yapilanyle burast Tilrklerin en giizel kentidir, Kentte oturanlann sayts, ilileta stnrsrzdr, Sokaklarda her zaman biiyiik kalabaltk itigir, kaktgr. Gelip gegenlertn adtmlan sanki yerleri titretir. Uzaktan bu insan seli hdeta kiipiiren, ilalgalananbir denizi andtnyordu. Ttirk idfrrcci ae Hiltunlan t arafndan y azilmtg g ok ulu bir cami, gok biiy iik bir me dres e, aynea gok giizelbir hastahanesi uardt"ro. Harzemde

DiniHayat:

MAmAfih r

.

Islilm ilini; Harzem topraklan

ve

Thrkliililne, yeni bir hayat gticii ve dinamizrn vermig bir 'r0Barthold. Genig

a.e.e.. s. 189.

bilgiigin bkz lbn Batuta, Rthletil lbn Batuta Dar-u S6dr, Beyrut, (?),

359.

klajrlFj;ei..di.;Vt ;,:".$1.r'r" F.,Tllrhlerin Dili, Arkara,2002, s. 165.

"L(..L.a!.,

Krg. Bozkurt,

s.

40 .

oRTA ASYA Tunrc"uduttoN ARAP DiLi Vs

ZEKERiYA KiTAPCI

manada onun motor giicii olmug, boylece Arap dili ve edebiyatna giden yolda agrlmrghr. Harzem'in bu gi.iglii dini yap$l el-Hamevi, el-Mukaddesi ve ibn Batuta gibi, isldm coStafyacr ve gezginlerininde dikkatini gekmigtir. Nitekim uzun Asya SeyAhatind e, Harzeme de u$rayan ibn Batuta; bu gizelTiirk gehri, orada yagayan insanlar, onlarrn Ttirk'e has tizellikleri hele hele mtisltiman Harzem halkrmn dini hayah hakkrnda her tiirlii takdirin iistiinde, Eok gtizel bilgiler vermigtir. Bu ctimleden olmak izere ibn Batuta aynen qoyle demektedir:

L;" r-fi Y: ei-ir $i .x l!)uii ;."-i Sil 'D! i :i J" '.p-tii ,i y';:..".1r ; i!p;6rte p6J3 oh-;*Jl ,rr ""',-i Y: .

"Ben bu dllnyaila, Harzem halkmilan ilaha gilzel ahlfrkh, onlardan ilaha ciimert ae onlardan ilaha gokmisafir seoen bagka bir kimse asla gdrmedim, Onlann beE aakit namazlannt eetnaatle kilmalan hususunda ila, hig bir yerde gbrmedifim kenililertne has gok giizel hiletleri oardr. $6yleki;

Ogrmalgime gdre bu beri ileaam eilip gelen

Ne ilgingtirki, olan el-Mukaddesi ve onu bir manada "Harzemde biiyiik Ticaret oe hayratt

onlu arlstnda gok eski zamanlardan giizelbit Adettirt'(1r).

ibni Batuta'dan

Eok daha 6nce yagamrg

de kitabrnda ayru g6zlemleri zikretrnig do$rulamrgir. Zira el-Makdisi'ye gore; 6limler, edipler oe zenginler bulunut. goktur. Haftzlann seslerinin giizelli{i, bilgileri ae taarlan ilolaysryla onlartn bir bmzerleri lrak'ta bile Yoktur"lrz).

Bu arada hemen gunu itiraf edelimki Harzem; bu miistesna durumu ve dini ozellikleri sebebiyledirki; isldm dininin Karadenizin kuzey bolgeleri, Don-Volga boylarr, Hazarlar ve Bulgar Tifukleri arasrnda ve KrpEak topraklarrnda yayrlmasrnda gok etkin bir rol oynamrgtu. Y ine Harzem Tilrklri$ii ve gahsiyetli Ttirk Alimlerinin Buhata sahalarrnda toplanan ve sayrlarr ancak yiizbinlerle ifdde edilen Selguklu O{uzlannta miisltiman olmalannda da Eok biiyiik hizmet ve katkrlarr olmugtur{ta). Harzemin Tiirkliiilin

$ehirde bulunan mescidlerin milezzinleri, her namaz

aaktinilen iince ea ue iEyerlerini dolaEtr, onlara na?naz aaktinin gelili{ini ve canaatte hazr olmalannt habet aeir. Namazda ve cemaatte bulunmayanlata imam tatafmilan cemaatrn hazurunda ile{nek aurulut. Zita bu ig igin her mescidin duaannda axlmrg bit "sopa" bulunmaktadr. Di{er taraftan natnaza gelen herkes beg dinar atat Bu peralar camiin ihtiyaglan, Sarip ae kimsesiz yabanct kigiterin yeme ae bannmalan igin kullantlmaktadr.

SpEsivetNpa vsni . 41

O

z Yut ilu O lugu:

Harzem; Btiyiik Selquklu imparatorlu$unury siydsi srnrrlarr igine girdikten sonra tamamen Tilrklegmig ve siyAsi anlamda onlara ba$h Tiirk vdlileri tarafrndan iddre edilir olmugfu. Daha sonraLan "Harzemgahlar" adrnda Harzemde Eok gtiglii bir Tiirk devleti kuracak olan bu ilk Selguklu valisinin adr yigit bir Ttirk olan Anug Tekin idi. Nitekim rr 12

ibni Batuta, nihle, s.359, Krg. et-Hamevi, II, s. 395. el-Makdlsi, s. 287 vd., Krg. Barthold, W., Mo{ot lstildsma Kadar Tttrkistan,

13

lstanbul, 1981, s. 188. Kitapgr, 2, Tt)rh Boylart Arannda lshm Hiddyet Frtmas\ Konya, 2000, 333.

s.

42. zur,ptivarirercl

oRTAASYATUnxT,UGuNuNARAPDiLiVEEDEBiYATINDAYERi.43

onun oSlu Atsrz, babasrnrn yerine geEtikten sonra Selguklu Sultanlan ve bu arada Sultan Sancay'a kargr derhal

tegebbiise geSmig ve Harzemde, Ttirk ktilttir ve medeniyetinin Orta-Qailatda en btiyi'ik bir temsilcisi olmak tizere'Tiirk Haruemgahlaf' devletini kurmugtur (1tZZ1tt+t' Bu beyler, ne varki W. Barthold'unda ifnde etti$i gibi, ashnda Tiirk olmakla beraber eski bir iran unvaru olan "Harzemgahlay'' invarum koruyorlardr' Nitekim XI. y.yrhn sonunda bu topraklarda gtiglti bir Ttirk devleti kurmuq olan bu hanedan, Hanlanmn hepsinin adr, (SelEuklularrn ilk devirlerinde oldu$u gibi) katks

v

Tiirkge idi(ls).

Ne varki Harzemde, yeni bir Ttirk devleti kurulduktan sonra buralarrn Tiirkli.ik dokusu yeni Tiirk gogleri ile daha da gtiglenmig ve Harzem 6zbe 6z bit 'Tilrk uatattT" ve

cografyasr hAline gelmigtir. Harzem bu gekilde bir Tiirk vatanr hAline geldikten sonra pek tabii olarak buralarda Tiirkge de giiglenmig, kuvvetlenmig ve netice itibarr ile Farsga eski gtictinii kaybetmig'rre daha sonralarr Tibkge Harzem lehgesi ve Kangh Ttirkgesi bu topraklarda konugulan yegane hAkim bir dil olmugtur. Bu hayrrh geligmeler iizerinde olumlu yorumlarda bulunan W. Barthold gdyle demektedir:

"Tllrkler Harzem'e gelip yerlegtiklerinde; oradaki znmantnt gdrc yltksek olan medeniyeti benimsedikleri gibi' bu d{reniliklerinilen Ishmt Tiirk eilebiyatmt ilerletme yolandan ila fayilalanmtElardr. E$er Mo{ollardan \nceki ta Genig bilgi igin bkz. Kiiprtilii,

M. F. Harizmgahlar, lA, Yll, s' 265-296. 1., Ttir* Milli Kltlttiril, Ankara, 19'17, s. 129' Ayn. Muf.

Kafesoglu, Harzemgohlar Devleli, Ankara, 1992, s. 38 vd. S0mer, F., OEuzlsr, Ankara, 1972,s. 1035, 20, 137 -247. Y., Dersler, s. 198. Barthold, ''

deorin, Tiirk-Harzem meileniyeti olmasa idi, Mo{ollar deortnile Harzetn oe genellikle Altm Otda'ntn Tiitk

eilebiyahfurthinilekiobiiyiikaegimiligittikgeaEkltk kazanlnakta olan tolii oe ehemmiyetini anlamak zor shfif,u't$6).

Harzem'in Tiitk Kiiltiit oe Medeniyetinin Merkezi; Di$er taraftan Harzem'in isldm kiiltiir ve medeniyeti

ddneminde,

bu genig topraklarda kurulan

Tiirk-

Haruemgahlar devletinin parlak bir bapkenti olmasr, Tiirk H an v ebeyleri, hatta T ilrk H htunl armln bir gok me dr e s e, r ib at ve hastahaneler inga ehesi, aytlca onlarrn; isldm dlimlerine etrrik kimlik, din, mezhep ve dil farkr g6zetmeden, haddinden fazla saygt gdstermeleri, onlara de$er vermeleri, her tflrlii ikram ve ihsanda bulunmalart, bu medeniyet ve fikir hayahrun geligmesinde ayrr bir dinamizm ve motor

giicii olmugtur.

Zka Haruerr'in ekonomik zenginlik ve sosyal refah y6niinden inadrna bolluk ve zengin bir iilke olugutz Ttirk Sultan oe Beyleri hatta Tllr\ Hatunlanntn ilme ve ulemaya son derece saygrh davranmalart, burastru; Orta'Asy*, Iran, ve lrak'taddhil hilAfet iilkelerinin ddrt bir yarundan kopub gelen bir gok ilim ve fikir adamlanmn bir uSrak yeri ve bir bulugma merkezi hiline getirmiqtir. Bu bakrmd an Harzem; mtisliiman Tilrk Harzetngahlar

devrinde, btiytik islAm

kiiltiir ve medeniyetinde, Iraryn

Badilaih, SOriye'nin $amr ve Mtsr/n Kihiresi kadar Tfitan yurdunun; iinemli bir Tiirk ilim irfan ve medeniyet merkezi t' Barthold, w ., Dersler, I'el-Hamevi, II, s. 395.

199

-

44 .

ZEKERIYA KITAPCI

idi. Harzem bu saydr$rmrz ozellikleri sebebiyle, sddece Arap dili ve isldmi ilimler deSil, matematikve cebir gibi temel fen bilimlerinde de kendini gdstermig ve bu sahilArda dtinya Eaprnda Tllrk asilh btiytik ilim adamlarr yetigmigtirki onlar; Orta-Asya Ttirk islAm Ktiltiir ve Medeniyetinin yapl taglandrr.

Bu sosyal siyasi ve dini geligmelere paralel olarak Harzemde, giiphesiz gok yiiksek bit fikir, dil ve edebiyat geligmigtir. Zira, islAmda rasyonalist felsefi diigiinceyi temsil eden "Mutezil{' fikirlerin gok daha fazla buralarda kabul gormesi ve giiglti Tiirk Alimi Zemahgeri gibi, gok gtigli.i bir gok savunucular bulmasr da bizim bu gOriiglerimize gok gizel bir karut olmaktadr. Bunun bize gbre bir tek sebebi vardrr. O da, Harzan Tiirk Sultanlart'rtrn saraylanm her ttirlii ilmi mtinakaga ve akademik tarhgmaya aqrk bir "irfan ekolu" haline getirmeleri idi. Nitekim es-SekkAki bu btiytik Ttirk; Harzem saraylanmn ilme ve ulamaya gosterdi$i muhtegem ilgiye, daha fazla dayanamamrg ve krrk yaglannda, oymacrkk mesle$inin en zirvelerde oldu$u bir ddnemde, hergeyini brrakarak ilme ydnelmig ve devrin en btiytik Arap dili ve edebiyatr otoritelerinden biri olmugtur(.).

Evet, islAm tilkeleri ve Tfiran Yurdunun dtjrt bir tarafindan kogup gelen iinii biiytik isldm dlimleri, Harzem saraylarrmn alhn yaldrzh kubbesi altnda ve Tiirk Sultanlarrmn yiiksek huzurunda toplarurlar ve ilmin bArika-r hakikatini kegfetnek igin gimEekleri ve gdk gtirlemesini andran sesleri ile fikirlerini ortaya koyarlardr. Bu meclislerde son derece seviyeli, edep ve ahhki geleneklere

ORTA ASYA TUNru.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDE YERi

'

45

uygun, fevkalade krymetli mtizakere ve miinakagalar yaprlrdl W. Barthold bir gok konuda oldu$u gibi bu konuda da bizlere gu krymetli fikirleri vermektedir: O; "Harzemin fikri medeniyetinden bahsederken Arap Afimleri bu iilkeile ilini miinakagalann bilyiik bir eilep iginile yapildt$mt oe hig bir taassup esert gdsterilmedi{ini ae konuganlardan her biinin kenili fikirlertni saaunurken kaba kelimeler kullanih{t takilirde ilerhal siiziiniin kesildiiini" siiylemektedills). Harzetn ZemahE efi Ekolii o e Onemi:

Ne varki bu hayrrh geligmelerin pek tabii bir neticesi olarak Harzemde di$er isldmi ilimlere gir.e; Atap dili ae eilebiyatt bag ddndtirticii bir gekilde geligmig, bir biiyiik ilim ve kiilti.ir dili olmugtur. O kadarki Harzem; Arap dili ve edebiydbnrn en uzak kuzey bdlgesinde sanki 6z yurdu olmug ve bu bereketli topraklarda Arap dilinin; Herkiil-ii Yfinfrnt oe Riistem-i lranisini andrran, ilmin demir kugagrnr beline dolamrg, yiizlerce binlerce Tiirk asilh cihan pehlivanlarr grkmrghr. Hatta bunlardan bazlJ.an tek bagma bir i.immet gibi, Arap dili ve edebiyahm, sarf, nahia, bedi, beyan, fasahat, beligfrtini, giir ae nesrini "tek bagtna" kendi gahsrnda temsil etnig ve bir biiytik "ekol" olmugtur. Bundan maksadrmrz giiphesiz biiyiik Ttirk dlimi Cirullah ez' Zemahgeri'dir. Zemahgerl kendi devrinde, 9u gdk kubbenin altrnda yagamr$, en biiyiik dil, ltgat, giir, edebiyat, fesahat dlimi ve asrrn ddhisi idi. Carullah ez-Zemahgeri'nin, Arap dili ve edebiyatrnda Tefsir, Hadis, Ftkrh vs. gibi IslAmi ilimlerin her

Sekk6ki. bu biiytik Tiirk aliminin genig bir gekilde hayatr hakkrnda bundan sonraki sayfalarda bilgi verilecektir. Z.K. '* Barthold. W..

Dcrslgr, s. 196.

46.

ZEKERIYAKiTAPCT

ORTA ASYA TUNTI.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

birinde saygm bir yeri oldu$u gibi aynca hayah boyunca rastyonalist felsefi bir g6rii9i.i temsil eden Mfrtezile mezhebinin de en saflam savunucularrndan biri olmugtur. Onun ilim dtinyasrndaki bu nurdan heykeline bakan bir Osmanh Alimi almna kader kaleminin yazdr$r gu sahrlarr

bakan ve eserlerini okuyan klasik islAm dlimleri ittifakla sanki, onun alruna nurdan harflerle yazrlmrg gu ctimleyi okumuglardr;

Yrl" ,,E{er gu kl)se sakallr topal (Tiirk) olmasa idi. Kurantn ttanas heniiz "-Fr ul>il|

okumugfur:

'KAffe-i ulumda buhusus; lu{at oe edeb, i'rab ae meani, beyan oe beili ile sahib-i yed-i beyza, ziihd oe takoada, ihl6s oe yakinile metdnet-i meslekiye, istikimeti hasenede bir egi oe benzeri olmtynn fazilet sahibi bir fti1nssfli7"$e).

Zemahgerf; isldm diinyasr ve Arab dili ve edebiyatrnda rakib kabul etrneyen bu hakh gdhreti yarusua, bu Tiirk asrlh btiyiik ilim adamr sdyesinde Harzem; Arap dili ve edebiyahmn gdz kamaghran parlak bir merkezi, aynr zamanda bir "ekolii" hAline gelmig ve bu ekoli.in pek qok faziletli temsilcileri yetigmigtir. oe

Gergekte Harzemin isl6m h)lffir ve medeniyeti, Arap dili edebiyatmdaki yeri ve Cirullah ez-Zemahgeri'nin bu

medeniyet burcunun en btiytik mimarlanndan biri olarak yiiksek gahsiyeti, bir qok ilim adamlarr tarafindan ele alnmrg ve onun hayah ve gahsiyeti hakkrnda bir Eok mi.istakil kitaplar yazrlmrg ve tezler yaprlmrghr2o. Ne varki, onun Arap dili ve edebiyahnda ufuklarr dolduran ilmi gahsiyetine

k e gfe dilm

# o-!'

emi g o lur dy"

g-.rFll

(zr).

Zemahgerl igin soylenen bu soz, Kurant Kerim iEin oldu$u kadar, belki ondan gok daha dnemli olarak Arap dili ae edebiyafi iEinde geqerli olmahdu. Ztua bu btiytik Ttirk

dlimi olmasa idi belkide Arap dili ve edebiyah Tiirk yurtlannda yetim kalacaktr. Fakat bize gcire bundan daha da onemlisi, Mekke $enfi ibn Vehhase,nin, Harzem ve Zemahgeri ve onun ilmi gahsiyetinin kargrsrnda diz Eokerek soylemig olduSu bir giiridir. Zemahgeri ile, onun Mekkeye geldi$i zaman tamgan ve bu btiytik Tiitk flliminin ilmi, fazilet ahlAkr, ibddet ve zi.ihdiine hayran kalan iUn Vahhase, ondan aynlma zamanilnn geldi$inde, kendisini dahafazlatutamamrg ve iki damla gbzyaghAlinde gu beyitleri okumuEtur: :.pii 9 *J!

Jrfj:!:-+ Lj)-il Ljj$ "irl ;l-+ ":.1u p).*)l i^:tc ;tS,l

:3;j11,!;iii ii**.',-'iaj..,i:.,' I d 1i-i5.r ,;a-1.9 CrJl *.;J,i.-ai ';-;:ii j'1;! F r+*+ :.

krmn ve siyah ,rktn efendisi ve "Harzemin gururun. sayesinde bir bottuk ve

Harzem;

re

Cevdet Bey, Tefsir Tarihi, istanbul, 192'7. s. l0l, Zemahgeri'nin ilmi qahsiyeti hakkrnda lstanbul Daru'l-Fiinfin, ilahiyat Fak. Tefsir mi.iderrislerinden mehum Cevdet Beyin yazdrtr bu ifhdeleri okuyanlar gizel Tfi*gemizin bugUh; beyan, 0slup ve if6de zenginlili bakrmrndan ne hAle geldigini hayret iginde gdrecek ve bundan bir hayli tiztileceklerdir. Zira o mana zenginligini, bugiinku Tiirkge ile ifhde etmek bir yana, Tiirkqe'ye gevirisi bile mUmkiin degildir. Z.K. 20 el-Hufi, A.M., ez-Zemahseri el-Kahire, 1977 (?), Miiellif Zemahgeriyi Araplaqtrrmak igin elinden gelen hergeyi yapmr$trr.

. 47

yticelik iilkesi oldu.

''

ez-Zemahgeri, EsAsii'l-Belapa, Beyrut, 1965, s. 6. Harzemin Gururu Zemahgerinin unvanrdrr. Z.K.

48 .

ZEKERiYA KiTAPCI

Bugiin Mekke ehlirtin C1rullah Mahmud'tan artk

ayiilacafi ioin afrlamalctan giiz

I.

prnarlarr

oRTA qAG ARAP pil,i ve EDEBiYATININ HARZEMDEN DUYULAN YENi SESi ZEMAH$ERI

kurumustur. Erter bir kisiye itminin yticetifri sebebiyle tapilmts isay&, bu hilyilk ist6m 6timi il6h olurdu'rzzt' Zemahgeri; yukarrda da ifdde edildi$i gibi, Arap dili ve edebiyafrna olan bu yiiksek hikimiyeti, onuni dil, edebiyat, sarf, nahw, fasah ve betillat yiini'inden inceliklerini beyan eden eserleri sAyesinde Hatzem "el-Basrtyyun" veya "el' Kfifiyyun" gibi bir dil ve edebiyat "ekolii" haline gelmig ve bu i'ikotiin' Tirk asrlh daha kendi devrinde pek qok temsilcileri grkmrghr. Bunlarrn bagrnda ise Zmwhgeri

Ebii-l-Kisrm, CArullah Muhammed b. Omer b. Ahmed Ez-Zemahger! (do$. TO75 - iil. 1144) g;

Z em ah

igte bundan sonraki sayfalarda Harzem, "Zemahgeri Ekolii"ni)n kurucusu olarak Zemahgerf onun yetigtirdi$i veya onun izinden giden Tiirk asrlh biiyiik dlimler, bir diser ifAde ile Arap itili oe eilebiyattntn dev mimarlarr iizerinde durulacak ve onlarrn ilrni gahsiyetlerinin gok ciddi bir deSerlendirmesi YaPrlacakhr.

-P d

J-9,a'r.o

&l -rt* f-Ull

3,ri

ert nin T iirklii iii:

isldm Co$rafyacrlarr Zemahgeri'nin etrafr yiiksek sur ve derin hendeklerle Eevrili bir kasaba olduSunu demir kaprlardan girildi$ini, gehrin ortasrndan biiyiik bir caddenin geqti$ini ve gar$r iEinde Eok giizel bir cami bulundu$unu, Harzem'in mamur, miireffeh bir beldesi olduSunu bildirmiglerdir(z).

I

Cevdet Bey, a.g.e., s. 102.

g

Uo

Ebffl-Kasrm Ctuullah ez-Zemahgerl; Arap dili ve edebiyahmn, biitiin asrrlar boyu kabul edilmig en btiyi.ik mimarr, Kaggari'den sonra/ Ttirk dili hakkrnda geniE bilgiler veren bu btiyiik ilim, din ve kiiltiir adamr, Harzem'e ba|6h, dzbe 6zbir Tiirk ve islAm muhd olanZemahper kasabasrnda dtinyaya gelmig (1075) ve kendi isminden ziyade dogdugu bu kasabaya nisbetle " Zemahger{' lakabryla arulmrghr(t).

gelmektedir.

22

J*!i^jll r^*i

i i*

{

nr

Yi.ice, N, lA, Zemahgert md, XIll. s. 510, ez-Zemahgeri, Rob?u'l-Ebrdl, rah. S. Naimi, Kum (lrak) 1410, I, s. 5. ibn imad el-Hanbeli, gezerat,IV, s. l19, elHamevi, Mu'cemli'l-0deb4 ngr. M. Hiiseyn, el-K6hire, 1937, XIX, s. 126. 2 el-Mukaddesi , Ahsenll't-Tekdsim, s.289, el-Hamevl, Mu'cemli'l-Blildan,lIl, s. 147.

ORTA ASYA TONru,UGUNUN ERAP PiTi VE EDEBiYATINDA YERI

50. zKBRiYAKiTAPCI

Her nekadar Arap ve iran milli Quuru' onun TtirkltigiiniivurgulamaktanqekinmiglerveonuTiirkli.ik M' elcamiasrnrn drgrna gekmiglerse de meselA S' Niimi' A' Zemahgerl'nin Hofil3) ve di$er Arap yazarlan gibi(4) Ttirklti$tinden hie kimsenin en ufak bir Eiiphesi olmamalrdrr' Kaggatt gibi; Zemahgerfninde Ttirkltistintin en btiyiik delili onun; Harzem Tiirk lehgesini bir ana dili olarnk ,n *ik **el bir gekitde bilmesi, bundan da 6te; Harzem Ti'irk dilinde Muknddimetii'l-Edeb admda milkemmel bir lulat kitabt yaztnas, Zemahger kasabasmda dtinyaya gelmesi, Harzem Tiirk ae kendi oatantna candan $ahlan, ,zellikle Atsrz'tn, en sami dostu balh olmastdv. Zfta, o devirlerde Arap ve iran as:Jrh kimselerin Tiirk

dereceye kadar bilseler bile, onlarrn Harzem lehgesinile boylesine aynnth tam ve mtikemmel bir lii$at kitabr y azmalan zaten miimkiin de$ildir'

dilini bir

Bununla beraber Zemahgerl; Osmanh Tiirk Alimleri tarafindan Tiirklu$ti en yiiksek seviyede dile getirilmig en gansh Arap diline tefsir alimlerimizden biridir. Nitekim onun; Arap dili ve Tefsir ilmindeki yerini izah eden Tefsir Miiderrislerinden cevdet Bey; bu Tdrk alimini goklere grkarmrg, onun Ttirklti$ti ile bagr g6klere de$ercesine gurur duymug ve bir gdniil cogkusu hdlinde 96yle demigtir: 'Kbffe-i ulumda, bu husus lu{at ve edebte sahib-i yedi beyzadan allhme Zemahgei; fuddet-i lisan shyesinde alem-i kendisi IRKAN TURK Taiitett, dyle hhrikatar ibda' iderdiki olitu{u halite Araplardan ilaha giizel "MakAme" l er' hitabeler 3 a

el-H0{1, A.M. ez-Zemshserf, el-Kahire, 1977 , s' ez-Zemahqerl, a.g.e., (0ns0z), I' s. 7.

3

'

'

51

tahrir eyleili. Hatta Mekke-i Miikenemedeki "Cebel-i Ebi Kubrys" ilzeine g*tp (hac mevsiminde) biitiin kab6il-i Araba kary gdyle ilerili: " Ab a v e ecdhdmtztn

lisantm b enden

4l1n17t

il (st

Yine son devir Osmanh dlimlerinden Erzurumlu 6.N. Bilmen; kendi ulu atalarr arasrndan, btiylesine yiice bir ilim dahisinin grkmasrndan baEr gdklere de$ercesine Zematqeri ile gurur duymug, onun Ttirklii$ti ve yiiksek gahsiyeti ile ilgili genig genig agrklamalarda bulunmugturki bunlar, bizim medeniyetimizinde temel taglandr. Bu faziletli Ti.irk Alimi aynen g6yle demektedir:

"Malumdurki mitsliimanh{m tulfriyle,

bir

gok

milletler birden bire teneooilr etmiE, ilim ae irfan sahasmila bilynk muoaffakiyetler gdstermig, aralanndan ne biiyiik muhaddisler, fakihler, eilipler yetigmigtir. Igte Asya kiastntn en eski ae medeni sakinlerinden olup, kadim gadlarilan bert yiiksek uarhklar gbstermig olan Tifuklerde, kenili ulai, gehfrmetli, fttratlanna pek uygun olan Din-i Isldmt kabal edince, pek bilyilk muaaffakiyetler giistermeye oe bu ilin-i mfrbine pek miihim hizmetler ettneye baglamtglarih.

Igte biiyle bt-naztr muoaffakiyetlere mazhar olan

Ttirk zekastntn en mllkemmel milmessilleinden birtile Zanahgettilir. Bu zabn ilmindeki olisat, yazilannilaki belfrfat, ttslabundaki azamet ae fikrinileki metanet, her tiirlii takdirin lJstilnileilir. Binfren aley Zemahgert, Islilm ulemast

5

Cevdet Bey, Tefsir

larifti

lstanbul, 1927, s.

l0l.

ORTA ASYA TUNXIUdUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

52 . ZEKERiYA KiTAPCI

otastnda kenilisine ebeili oe pek gaEah bir meaki tetnin etmigtif''r). Zemahgerinin Ttirk oldu$unu sdyleyen ve bununla gurur duyan de$erli edebiyatgrlarrmrzdan birisi de merhum N.S. Banarh'drr. Bu mtimtaz Tiirk edebiyat otoritesine gore; "Zemahgeri bir Ti)rk illimidir. Ne aarki eserleini Arapga yazfult igin, Arap diti ae edebiyattrun mah olmasrna ra{men o Tilrk klllhiriiniln de lcendisi ile hakh olarak inting duydu$u bir ilim, sanat ae iman adamtdtr"Q).

Zemafuerfnin Tiirklii$iinti savunanlar arasrnda C. Huart(a) ve M.$. Giinaltay da bulunmaftlnd6(r). DeBerli Tiirk

tarihgisi T.V. Togan, eserlerinin bir gok yerinde Zemahgeri'den "tneghur Harzetn Ttirk frlimi" diyerek bahsetniE ve ondan ayn bir Surur duymugtur(to). Ne yazrkkv biitiin bu gergeklere ra$men 9u geligkiye bakrmzki, Tiirkiyede yayrnlanan iA.ne, hem de gok genig bir gekilde Zcmah1ert maddesini yazan N. Yiice, onun de$il Tiirklii$iinii savunmak, Tiirk olma ihtimAlini bile dile getirmekten gekinmig ve bu ydnde yaprlan ciddi agtklamalarr gdrmemezlikten gelmigtir(ttl. Bir bagka ilim adamr, H.D. 'i:rldrz; Feth b. Hakan adrndaki bir ulu Ttirk devlet adamrm; DiA'ya yazdrp: makAlesinde "Fflts" asrlh oldu$unu sdylemigtir(t2). Bundan daha acrsr bir bagka Tiirk dihisi Kaggarh Mahmud ise; iA.ne bile ahnmamrghr' 6

Bilmen, 0. Nasuhi, Tefsir Tarihi, Ankara, 1955' s. 287'288. Banarh, N.S.,Tfrrk Edebiyafi Tarihi,lstanbul' l97l' I' s. 260. s Huart, C.,Arap ve Arap Dilinde Isl6m Edefryatr, lstanbut, 1944, s' 185. e Gunaltay, M.$., Zabnlar, s.20. t0 Togan, 2.Y., Tarihte Usel, lstanbul, 1981, s. 66. I Zemohser? md. Xlll,s. 509-5 14. ' Y0ce, N., 1A, tt Yrldrr, H.D., Feth b. Hakan el-Fdrisi, DlA, XIl, s' 452-453. 7

'

53

adamlarrnrn, kendi kiiltiir ve medeniyetlerinin btrylesine ytice mimarlarrna sahip grkmamalarr,

Tiirk ilim

onlarr miidafaa edecek cesdret-i medeniyeye

sahip

olmamalarr ve onlarr; Arap ve iran milli guurunun insafina brrakmalarr bu gerEekten de anlagilmasr ve izah edilmesi zor bir keyfiyettir. Aksi takdirde bu btiyiik ktilttir ve medeniyetteki miras payrmrzr kim taksim edecektir. Zemahger{ nin

G

engli{i a e llk T ahsil Yillan:

isldmi geleneklere ocaktan ba$h, son derece asil ve gerefli bir dileye mensuptur. Babasr; ilim, ahldk ve fazilet sahibi, ibadete diiEkiin, son derece mtittaki bir kimse, Zemalrger kasabasrrun "itnAtnl' idi(13). Her ne kadar onun; yarrnlarrndan habersiz ve ahn yazrsrnl okumaktan aciz olan babasr, bu kUEtik Ttirk gencinin, kiigiik bir sanatkar ve bir terzi olmasmr istemigse de O; babasmrn kargrsrna bir ateg pdre-i zeka olarak dikilmig ve okumak istedi$ini soylemigtir. Boylece ilmin engin ve zengin dtinyasma giden o gerefli yolu da, bu Ttirk gencine aErlmrg oluyordu(ta). Zemahgeri,

ilt tahsiline

o

gevrelerde qok tinlii medreselerinde baglamrghr. Zemahgerf nin yetigmesinde ilk eme$i geeen hocalarmdan birisi Ebu Mudar Mahmud b. Cerir b. ed-Dabbi'dir (ttl. 1L13)(1s). Bu btiytik Harzem Aliminden Arap dili ve edebiyah derslerini aldr$r gibi, yine ondary o devirlerin en giiqlii KelAmi mezheplerden biri ve isldmda rastyonalist di.igiince ve felsefesinin ekolii olan "Mutezile"nin esaslarrru o$renmig, bundan boyle hayah f

3

Harzem'in

el-Havfi, A.M. ez-Zemahfert, el-Kahire (T.siz), s. 35, ez-ZemahSeri, I, s. 7. Ahmed ishak Efendi, .4 ksa'l-Ereb fi Terclimeti Mukaddimetil'l-EdeD, istanbul. 1313, l. s.299. rs ez-Zemahperl, I. s. 8. ra

ORTA ASYA TLINXTUGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYENNPE YNRi

54 . ZEKERiYA KiTAPCI

boyunca "Mutezili" g6riiglerin en etkin, en samimi, buna ra$men en dindar savunucularrndan biri olmug, ilim ve felsefede ona yeni boyutlar kazandrrmrytr(16).

bu yeni ilim

yolcusunun susuzlu$unu giderememigti. O bu defa tinii ciham tutan ve bir nevi

Harzem

uluslararas r " {)niaersite" niteli$in deki Buhara medreselerine intisab etnigtir. Zira o devirlerde Buhara; es-Seilibi'nin de

kaydetti$i gibi;

Elt 3 r;L;ll rtyi 44- rel.Lll i+'Sr ..r.,.J| i-rlL" rlari p;;, elt"J C'll \-)l.L i+.S l4.r] "..';a:ll e}-:ri p-r.: 'ur,fl ol$i er+,

55

daha ziyade, Allah ve Rasilltine sonsuz ba$hhf,r, sevgisi ve muhabbeti sebebiyle de " Ckrullah-Allahm Komgusu" iinvaru ile arulmrqhr. el-Hamevi onun ilmi gafuiyetinin temel taglarmr gdyle sralamlg ve tist iiste Edyle koymugtur:

-[:i]

I'J*S

i;111-, Fi!, #l e-l: rr:)1, llt+ti.

'..til+

.i']*iijl

i

tl.l-l .rS'

"rar,.I Ji[r..,ri l!"

,rr t'iti.

"O; Tefsir, nahia, Arap ilili oe edebiyahnda 6ndet, ilmi geniE, fazileti biiyilk, bit gok ilimile ihtisas sahibi bir kimse iiti, Aynt zamanila Mutezile mezhebinden ae onun en iy i s av unuculann dnn b ii i di' t'ol.

'uo-rYl

"lJlulu{un yuoasu miilkiin Ka'besi,

'

Z em ah

g

erf nin Y eni llim

Y o lculu [u:

zatnantn ae baluEtulu ilahilerinin toplandt{t, yeryilzitntin eiliplerinin asnn ylice Alimlerin bir araya geldi{i bir ilim metkezi idi\$n. "Ayrrca Buhara yine bu biiyiik dlimin dedi$i gibi; "ilim arayan dlrmcilerin Kabesi, ilttnya eiliplertnin ufukta p arlafup ytlihz idiu \18).

Zemafueri'nin gimdi, Harzem Tiirkgesi ana dili yani Ttirk halkr ve aristokratlarla konugma dili, Arapga; onun ilmi gahsiyetini ortaya koyma ve bir bagka ifdde ile ilmi varh$uu Muhammed Ummeti ve bu gtinlerin tabiri ile insanh$rn mtigterek kiiltiirtine mal etme, Farsga ise; gevresindeki iran'lrlarla konugma dili idi. Bdylece o, tam bfu "filolog!'

Tiirk ilimleri istdmi biitiin dlimlerinden miisliiman ve di$er yutarcasrna okumug ve en sonunda Orta-Asya Tiirk-isldm Medeniyeti, Arap dili ve edebiyah burcunun en bi.iytik mimarlarmdan biri olmugtur(tr)' Arhk asrl bundan sonradrki gdhreti dtinyalarr dolduran bu Tiirk bilgesine; "Eahr-i Harzem-Harzem Diyannm kenilisiyle iftihm etti{i kigi" iinvaru verilmig ve

olmugtu.

igte Zematqerl burada, gbtueti diinyayr dolduran

el-Hamevi, XIX, s. 216, Yiice, N., Ie., Xtt, s. SOg. es-Se6llbi, Yelimettt'd-Dehr, Dtmtgk, 1300, IV' s. 33. It es-Seillbi, IV, s. 49. re lbn Hallikan, Veleydt,IV, s. 255. 16

Bununla beraber Buhara medreselerinde tarugh$r, ders aldr$r de$erli hoca ve okuduSu ilimler onun gdziinde ve gdnliinde yeni ufuklar agh. Arap dili ve edebiyahm biitiin

ile

Osrenme agkr onun gdztinde btiytidii, gdnltinde s6nmez bir ateg hdline geldi. Artk bundan sonra o; bizim yeni tabirimizle, o devirlerde yetigmig bir qok Tiirk asrllr ilim adamr gibi, kara sevdah bir "ilim gezgini" yorulmak, dinmek bilmeyen bit "Arap dili agft" idi. O, gimdi, biricik sevgilisi "ArapgA" ile evlenmigti' Kafasrnda ve

incelikleri

f?

D

el-Hamevi. XIX. s. 146.

55 . ZEKERIYAKITAPCI

gbnliinde gtizel bir krzla evlenmek, mal-mtilk edinmek ve tath bir hayat yagamak gibi bir gey yoktu. Hayatr boyunca ilim agkr Allah ve Rasiilti'niin sevgisi ile yagamrg ve cimrii Arapga sevgilisinin peginde ve onu yakalamak igin gegmigtir. O kadarki bu ilmi seyahatlerinin birinde bir kar firtrnasrna yakalanmrg, ayaklanndan biri dondu$u iqin kesilmig yarri"a'rac topalkalmtg" ve koca bir omiir boyu tahta ayakla dolagmak mecburiyetinde kalmrgbr(zt).

igte bdylesine yiice bir gayenin pegine takrlan Zemahgeri; yurdunu yuvasrm terketnig, isldm kiiltiir ve medeniyetinin begi$i, biiyiik dlim ve ediplerin u$rak yeri, aynt zamanda Selguklulann siyAsi ve iddri bagkenti olan Baddaita gelmigtir(zz). Gergekte XL ve XII. asrrlar, Selguklu Sultanlarrmn, Muhammed Ummeti ve isl6m diinyasrmn mukadderahna hakim oldu$u alhn devirlerdi. Ttirk akrncr ruhunun yeni temsilcisi ve Ttirkiin bir cihan hakimiyetine giden yolda "KtztlEhflA" idealinin gergek sahibi olan Sultan Melikgah'tn efsAnevi gahsiyeti isldm dtinyasmda bir bayrak hAlinde dalgalarup duruyordu(z:). Zemahgeri ae Selgukht Sultanlan:

Di$er taraftan Zemahgeri'nin ilmi gohretinin dalga, dalga yayrldr$r bu olgunluk yrllan; iilkesindeki ilmi ve edebi faaliyetleri dlesiye tegvik ve himaye etmig olan Sultan Melik $ah (iil. 1092) ile onun Alim, bilge veziri, Nizamii'l-Mtilk'i.in (dl. 1,092) en parlak zamanlanna rastlamaktadrr. Bu

"

Bilmen, 0.N.. a.g.e., s. 286, el-Hamevi. XIX, s. 216, es-Siiy0ti, Bu{vetil'l-Vuat,

22

lbn Hallkan, IV, s. 255, el-Hamevi, XIX, s. 126. Genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Abbasi Hildfetinde Selguklu Hatunlan ve Tiirk Sultanlan, Konya, 1 995, s. 1 79 vd.

23

s. 388.

ORTA ASYA TUNT.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

.

57

bu biiyiik Ttirk Atmi, bagta Nizamii'l-Miilk olmak izere, Sultan Melikgah ve daha sonra o$lu Mehmedin kaprsrru qalmrg, onlar hakkrnda "Diaan"tnda ovgti ya$drran kasideler soylemig, zamandan act, acr gikayetlerde bulunmug ve gerefli bir g6reve getirilmesini bakrmdan

istemigtir(ul). Ne varki Zemahgeri koyu bir "Mutezili" oldu$u iEin onlardan fazla yi.iz bulamamrs ve bundan biiyiik blgiide iiztintii duymugtur. Ttirk asrlh bu biiyiik ilim adamrna bdylece ve btiytik dlgiide haksrzhk yaprlmrg oldu.

Ayrrca Selguklu Sultam Melikgah; "Silnnili{i" bir devlet politikasr hAline getiren bu biiyiik htikiimdar; " Fiilik' ve "Battnili'gin krhnEla de$il, fikri manada belini krrmak istemig ve bunun igin de Siinni doktrinini yaymak igin bir gok "Nizamiye Medreseleri" agirmrghr. Hildfet tilkeleri bagta Baf,dad olmak izere, " Batmtlik" ve " $iili{in" a$rrhkh oldu$u gehirlerde kurulan " Silnni Nlzkmiye Medreseleri" bir manada, DoSu isldm diinyast ve Tiirkler sayesinde, ilim, ktilttir ve medeniyet meqalesinin yeni parladr$r mutlu gtinlerdi. E$er bu tedbirler vaktinde ve yerinde ahnmamry olsaydr, $iilik, Batmilik, Gulatu Eia gibi yrkrcr mezhepler gok daha giiglii bir hale gelecek ve Stinnili$i kendi bolgelerinden siiriip grkaracaklardr. SelEuklu Sultanlan ve onlarrn almrg olduklan kdklti tedbirler sayesinde bagta BaSdad olmak

iizere di$er bir gok gehirler $iili$in

tasallutundan kurtarrlmry, Si.inni doktirinin fikri manada kargrsrna dikilen ve qok tehlikeli boyutlara varan bu kabil yrkrcr cereyanlara

Bahnilik ve Gulat-r $ia'ya, bundan da ote bu fikirlerin militan ve ilmi temsilcilerine, ilmi manada, yani krhnEla 2a

ez-ZemahSeri. Divan, Siileymaniye Kt. no: 330. s. 636

58 . ZEKERiYA KiTAPCI

de$il, kalemle. en biiyilk darbe vurulmug ve "Ehl-i Siinnet Mezhebi" yeniden ay a$a kaldrrlmrgtr(zs).

Bu bile Selguklular'n "Haynl" btittin Tiirklerin ne kadar medeni, krhnE kadar kaleme de 6nem verdikleri, onlarrn islAm kiiltiir ve medeniyetindeki yeri, Arap dili ve edebiyatrmn geligmesine ne kadar onemli ve biiyiik hizmetler yapmry olduklanmn gok iinemli bir delili olmahdrr. Zira Nizamiye medreselerinde eS"itim ve 6$retim Arapga veriliyordu. Arap dili ve edebiyah bi'itiintiyle, Eok 6nemli derslerden biri idi. Zemahgert'nin llme Yeniden Boyun E{mesi:

bir Eok gahsiyetli ilim adamlanmn Ba$dad'a gelmeleri ve burada Ba$dad Nizamiye Medresesi; diSer

toplanmalarrna sebep olmugtur. qfinkii onlar bu medresede ders veriyorlardr. 9u Tiirk dliminin asAleti, ilme olan sevgisi

Arap dili ve edebiyahna olan agkrna bakrmzki; ilmi

gdhretinin ddeta deli r:dlzgarlat gibi ishm iilkelerinde esti$i bir devir ve ilmi itibarrnrn en yiiksek ve zirvelerde oldu$u bir ddnemde bile, bunu, gok gtizel bir firsat olarak bilmig, Ba$dad ve bu medresenin en btiyi,ik hocalarrndan yeni yeni ilmi dersler almrgtr. O, bu hususta ilmi pahsiyetini 6n plana gegirmedi$ gibi, ayrrca bunu, bir enAniyet meselesi de yapmamrgbr.

ORTA ASYA TUNru-UCUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

nahia ve edebiyat dersleri okumugtur(ze).

Devrin biiytik hocalanndan aldr$r bu ilimleri, kendi akli dehasr, yarahcr giicti, saSlam muhakemesi ve gi.iElii mantf,r ile birlegtirmig ve bu yeni gahsiyeti ile T0ran Yurdu ve islAm diinyasrna tiylesine parlak bir giinep olarak do$mugturki onun parlak nurundan gozleri kamaganlar ona Eoktandn hak etmig oldu$u "Fahr-i Harzem; Harzem'in Gururu" iinvamm vermiglerdir(2D. Arbk o bundan sonra kryamete kadar bu iinvanla ve hayrla yad edilecekti. Asrl bundan sonra O; "Hiililet-i zek6, ousat-i kartha, ceodet-i beyan, metanet-i iffrile, talakat-t lisant sayesinde bu alem-i fazilette iiyle harikatar ibila eileriliki, kenilisi rkan T|IRK oldutu halile bir Araptan ilaha gtizel makameleL risdlekr, giirler

tahir

ae inga ellerdi"Ql).

el-Hamevi kitabmda onun; kalbinin derinliklerinden bir il6hi na$me olarak Arap dili ve edebiyahna gegmig bu giirlerinden bir go$unu zikretunigtir. Bunlann birinde, bu iman adamr, gergek mtimin, Cenab-r Hakkrn kaprsrm bir diia, bir sr$rnma niyetiyle galmrg ve g6yle yakarmrghr:

kopup gelen ve

.fdl J JJ{ jCl *p+

&r l^--! .r+i a-

"vr+iJ','-r#i '

Nizamiye medreseleri hakkrnda daha genig bilgi igin bkz. T0ran' O.' Tlirk

Cihan Hakimiyai Me/hfrrcsi Tarihi, I, s. 175, K6ymen, M.A, Btiyiik Selguklu imparatorlu|a Tarihi, Attkara, 1992,lll' s' 356-357' Kafesoplu' I'' Nizamll'l-Mltlk lA, IX, s. 332, Talas, Asad, ta Madtasa Nizamiye et son Histoire, Paris, 1939, Kitapgr, 2., Yeni Istdm Tarihi ve Titrkler, I, s. 105'

59

Ebff Nasr el-IsbahAni ve $eyhu'l-islAm EbO Mansur elCevihki gibi gahsiyetli hocalardan Tefsir, Hadis, Ftkth dersleri ve dzellikle EbO Saadet ibn $eceri (ol. 1148) den

Zemahgerl bu ciimleden olmak .izete, bu medresenin biiytik hocalarrndan Ali b. Muzaffer en-NisAb0ri (51. 1100), 25

'

26

el-Hamevl, XIX, s. 127. Yucel, N., lA. 2E A. Cevdet Bey, a,g.e., s. 17

l0l.

*

<

JE., ot

f-

J)tiJlJ '4 .Jl a-I

'5Sx

\.r-t--:oUi

.\S,-,I.:.-i ..,-, ..'t< jE

60 . ZEKERiYA KiTAPCI

"$iipheler arttt, anlagmazhklar go{alih, her toplum dofiru yold.q, kurtulugu kendi (mezhebinile) giitiit oldu,

II. cEReEK ARAP piri Vs EDEBiYATTNA ciDEN YoLDA ZEMAH9ER

Benim ise Allahtan bagka st{macak bir kaptm kalmadt, bir de Ahmeil oe Aliye (EhI'e Beyte) olan seagimdir.

Zem ahg ert Ar ab ist an

Bir kiipek bile Ashab-t Kehfe olan settgisi ile kurtuldu. Ben nasil olurda Al-i Mustafayt seoenlere kargr

'

sayfalarda onun hayatrmn aralanacaktrr.

2e

el-Hamevi, XIX, s. 129.

bu ilahi ve renkli

ybnii

|llerin ile:

Zemahgeri 1118 yrhnda yakalandr$r giddetli bir hastalrktan sonra hac igrnMelckdye geldi. Mekke gerifi Ebff'lHasan, Ali b. Hamza b. Vahhas (61. 1L55) tarafindan qok.iyi bir gekilde kargrlandr. Bu iki dostury uzun bir hasret Ve firaktan sonra, ddeta birbirine kavugmasr, kucaklasmasr idi. Her ikisi de bu kavugmalanmn gerefine giirler soylemigler dostluklarrru bir edebiyat parrlhsr hdline getirmiglerdir(t).

Seliri'/"'(2e)'

Zemahgeri, islAmi ilimlerin her bir dahnda Eok giiElii bfu "ilim ehll' oldu$u gibi, inadrna kuwetli bir "iman adf,ffil'idi. iman zevkini bir yagayrg olarak tatrmg, Eok yiice bir kimse bir "gdnitl Adntnt" idi. Allah sevgisi ve Peygamber agkr, onun gilnltinde ummanlarrn ortasrndan kopub gelen azgtn dalgalar gibi, bir heyecan bir frrhna idi. Frrsat buldukqa hac ibAdetini yerine getirmek igin defalarca kutsal beldelere koEmug, Hz. Peygambelekavtgmak ve Allah (c.c.) ile bulugmak istemigtir. O, hayatrnda belli bir yag ve kemAl devrenise ulagtrktan sonra, bu ytice duygular, kendini daha fazla hissettirmig ve kurtulugu Ka'benin kuytu kdgesine sr$mmakta bulmugtu. Arbk bundan sonra o; Allah (c.c.)'a komgu glacak ve " Cdrullah-Allahm Komga" olma gibi ytice bir unvanla arulacakh. Ama btitiin bu manevi zevklere rafmen, ilimden kopmryacaktr. igte bundan sonraki

Q

O; Mekkede bulundu$u srrada "Bhdiye"ye aEildr ve ugsuz bucaksrz "Arapc-a ummant"t\a daldr. Qtilde aylarca dolagh. Qegitli kabilelere ufradr, onlarrn dili, giirleri, 6rf, ddetleri hakkrnda bilgiler topladr. Yeni yeni giir ve kasideler ezberledi. O gimdi, gerqek manada ve bir Araptan daha gok Arap diline hdkim olmugtu. Arap dilinin biiti.in inceliklerini kavramrg, yiizlerce, binlerce kelime ve "$andhid" kabilinden ytizlerce, binlerce giir, beyt ve kaside toplamrgh. I

$imdi O; Kurant Keim ve Hadislerde gegen bir kelimenin qegitli manalarrru izah etrnede ve bir anda, bddiye Arapgasrndan "$6hid" olarak bir Eok kelime, giir ve beyt sdyleyebiliyordu. Bir yabancr, bir Tiirk olmasna raSmen Arap dili ve onun inceliklerini, arhk 9u gdk kubbenin altnda bu takma aya$r ile dolagan muhtegem ve heybetli Ti.irkten daha fazla, daha iyi bilen bir kimse yoktu. Bu bakrmdan o; zaman/ zaman Arap dili adma yaprlan ilmi yankgkklarl I

ez-Zematqeri, Divan. 47 a-48b.

62.

ORTA ASYA TUNTTUGUNUN ARAP DiLi VE EDIBiYATINDA YERi

zet<Enl\AKiTAPCI

gdrtince hiddete kaprlrr ve Mekke'ye hakim Ebfi Kubeys tepesine grkarak herkese meydan okur ve Araplar hitaben gdyle derdi:

'Ey Araplar geliniz! ilinini

Zemahget{ nin

eg-$ecert

Hayd Kulaklanmla higte giizel gdtiltidiimilen gdzleimle duyituktanm,

En sonunda onunla karyilagttm.

.

ile{ilmig".

lle Bulugfitast:

Biiytik Tiirk Alimi eg-$ecerl'ye kendine yakrgrr Oylesine yilce bir iltifatla cevaP vermigtirki, orada

Tiirk gibi, vatanperver bir insandr. O, iizere tekrar yola qftt, bu arada gihnek Melclce'den Harzeme $am'au$radr. $am askeri valisi, SelEuklu devlet adamr, aslen Kara-Hanh aristokratlarrndan B6,ric) b. Tu$ Tekin (ttl. 1132) haghlara meydan okuyan biiyfik kahramanla g6riigtii(2). Burada da"Mutezili" oldu$u igin umduf,'unu bulamadr, pek tabii olarak Hatzem'e diindti. Zemahgeri her

bulunanlar bu Ttirk Aliminin, dehasr ve konugmasma

iislupla, ona hitab etmig, onu dvmi,ig ve bir yere geldi$inde: Jtili .{,jl yl

' 2

Lr

itl1

il'l* J:jlS" }i tj$ilI

dr+J

J . .'

r

J+-r ris

lJ'rrl

)-rj t."

,'..-.i.

J

L 1!js

Zuiahgeri Allahu Komgululuna Gidiy or

"fa'

O, Bafidailta daha fazla kalmadr. Bir an 6nce kutsal beldelere ulagmak, Allah ve Rasiiliine kavugmak, onlarrn

Bdri; Eski Ttrkgede kurt demektir. Bori b. Tu! Tekin igin bkz. lbnii'l-Esir, el-Kdmil, X, s. 667' Sohernheim, M',

Bdfi, lA,Il,

i,;1r

O mecliste bulunanlar hayret iginde kalmrglardr' Zfta bu sozler Hz. Peygamberin sozleri idi. Zeyd el-Hayl; H'z, Peygamberin huzuruna girince F{z. Peygamber, diz iistti oturmug ve gehadet parma$rnr ona ydneltmig ve gok yiiksek bir sesle ona biiyle hitab etmigti. Zemahgeri'ye gilre eg$eceri, Peygamberin ovgtistine mazhar, Sahabe kadar yiice bir kimse idi.

ddkiilmi,iqtii:

drs

ii-I

"Ey Zeyde'l-Hayl1." Bana iiaiilen her kimseyi, bu iiugiiniin alhnda buldum. Yalruz sen mristesna. Qinkt) ben seni, bana iiadiiklerinin gok daha iistiinde buldum" demig onun hakkrnda dtia ve senada bulunmugtum(a) dsmigtil.

ve Rasiiltiniin hasretine dayanamaz bir hale geldi. Tekrar kutsal beldelere, Mekkeye do$tu ulu bir sefere, yani hac yolculu$una bagladr. Uzun ve megakkatli bir yolculuktan sonra takma aya$r ile Ba{dad'a geldi. Devrin biiyiik Alimlerinden Hibetullah b. eg-$ecerl, gdhreti isldm dtinyasrru sarsan bu Ttirk Alimini ziyaret etnek istedi' $tiyleki; Onun odasrna girdi$inde; eg-$eced; onun edebi, ahlAkr, erkdru, yiiksek fazilett ve ilmi kargrsrnda hayretler iginde kalmrg ve a$zrndan farkrna varmadan gu beyitler ./J,r* iirSiJl

9a9rr1P

kalmrglardr. Zira, Zemahgeri bir "MAkatfle"; yani konugmayr, bir musiki ritrn ve bir giir gekline getiren bir

Fakat onun gtinlti ve kalbi kutsal beldelerde idi. Allah

J+ill '-+tt .rjl.r;-;.r.--'i ;,.o ",p.;*;.9i-,1 $ t- ;,*t'; ;5i

63

"llgan kuglar bana Ahtned b. Diodil hakkmila gok iyi hab erlet getiriy otlar ilt

Babalanntzm ileileletinizin

benilen' @ft Ttirkten) dlreniniz"

'

s. 740.

3

t t

;l

itl

sl

el-Hamevi, XIX, s. 128.

64

.

ORTA ASYA TUNTIUCUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERI

zEt<ERivA KiTAPCI

civanna yerlegmek ve manevi misafir olmak istiyordu' Kendisi gurbet ellerinde, onlardan qok uzaklarda kalmrqh' Bu hasret onun kalbini bir kor gibi yakrp tutugturuyordu. Daha fazla dayanamadr ve "er-Rhiye" adrndaki kasidesini, hasrebramesini yazdr. Bu kaside de$l, onun Allah ve Rastilti igin diiktii$i gdzyaglarr idi. O bir yerinde bu hasretini 96yle dile getiriyordu. -1;\r+ "

Slill

nU

e.1lj

Or JJI

.rr1

6-;i,ie glS ;c

;o il*iYl -.pLr ;1" *4s r! l'-.rll+ '',+-*s

+-iU.3i

oJ:5

,,

E{er bir insan oatantndan bagka bir yere gdg eilecekse onun igin Allahtn (eoi Kabe) gdg eilecefi en gilzel yerdir.

Allahm ciaannda olmak bana yeter, yalntz Onunla olaytm. Igte bu gercflerin en ylicesidir"().

Zemahgerl uzun ve gileli bir yolculuktan sonra Mekke'ye geldi. Ytice Allah'a komgu oldu' Hiq bir ziyaretgi kabul etrnedi. Sadece ve yalruz bir ulu Mevld ile beraber olmak, onunla yagamak, ona sr$rnmak istiyordu. Bu bakrmdan insanlar ona " Allah'tn yalan komEl$u" anlamrna "Carullah" tinvamru vermiglerdi. Buna ra$men Mekke egrafi dlim ve ulularr, bu Tiirkistanh Alimi guruP guruP ziyarete geliyorlardr. Burada bulunduSu srrada bir ilAhi kaynaktan gelen ilim ve feyzin bereketi ile pek meqhur tefsiini, yani"elKeggafi" yazmrgtrki, bu konu iizerinde daha sonraki bir bijltimde gok daha ayrrnhh bir gekilde durulacaktrr(s).

a

55

Zemahgeri: Ilme Doymayan Adam:

O tekrar yurduna donmek istiyordu. Harzem'e donerken Ba{dad'a u$radr. Fahr-i Harzem diye arulan bu ilim adamrm herkes, biiytik ilim ve devlet adamlarr, samimi bir cogku ve sonsuz bir sevgi ile kargrlamrglardrr. Burada bir taraftan talebe-i uluma ders verirken di$er yandan, EbO Mansur el-Ceviliki (61. 1145) gibi gdhretli Alimlerin derslerine devam etrnig 65 yaErnda (yani dliimiinden tig sene once) yeni bir "ichzet" daha(') almrghr(e). Zemahgeri'nin ilme olan aEkr, onu d$renmeye olan gevki ve diigkiinlt$iine bakrmzki; o bdyle yeni bir "icdze(' aldr$r yrllarda ilmi ummanlarr andrrdr$r gibi, gdhreti ise diinyalarr doldurmug bulunuyordu. Fahr-i Harzem, asnn biitiin ilimlerini gahsrnda toplayan ve temsil eden biricik insandr. Ustelik ilim ii$renmek iEin grkt$r bir seferde kara tutulmug, donan bir ayrgr$r, dayarulmaz acrlar verdi$i igin kesilmig, bdylece dliinceye kadar takma bir ayakla ytirtimeye mahkum olmugtu@. Boylece, bu Ttirk ilim adamr ilim oSrenmenin yagr olmadrsrm isabet ehnig oluyotdu,. Zira O; "ilmi begikten mezara kadar tahsil edinizt" diyen bir yi.ice Peygamberden emir almrgh. Zemahgeri'nin Arap

Dili

ae Edebiy

ahnilaki Yeri:

Bu bi.iyiik Tiirk Aliminin; hayabmn bunca yokluk ve srkrnh iginde gegmesi, Eo$u halde yurdundan yuvasrndan uzak gurbet ellerinde ya$amasr, bir aya$rnrn takma olmasr, igte bunlar onun ilmin feyzine giden yolda kargrsrna bir Q.in Seddi gibi grkmrghr. 'ic&et: otantik ilmi diploma.

Divantl'l'Edep, s. 42a. r el-Hamevl, XIX,219. ez-ZemahSefi,

.

6 7

Yiicel, A., lA, el-Hamevi,

xlll,

KX,

s. 510. s. 127.

66 . ZEKERiYA KiTAPCI

Zematrgeri btiti.in

oRTA ASYA TURKLUGUNUT\I anap Oir.i Vp sOpBiYarrNpa vSRi

bu zorluklara

raSmen ilimden kopmamrg, hazarda ve seferde, her zaman ve her yerde, yeni bir agk ve gevkle kalemini eline almrg ve alhmga yakrn eser yazmrghr. MeselA bunlar arasrndan "el-Keggaf' adrndaki biiyiik tefsirini, hac iEin geldi$i Melcke'de, bunca srkmb ve megguliyet iginde, hemde iki senede yazmrghrki bu, bir insan igin akrllara durgunluk veren bir grlgnhkhr.

Zira Zemahgerl'nin sadece "el-KeEgaf'mrt kaynak bile, bir ilim adamr iern, iistelik bugiinkti imkanlarla iki iiq senede miimkiin de$ildir. Bunu ancak gahgmasr

Zemahgerl gibi ve ilmi ummanlarr andrran ve ilmi gdhreti dtinyalarr dolduran bir Ttirk dehasr.yapabilirdi. Onun bu eserlerinin go$u hacimli, biiytik, cildleri agan kitaplardrrki bunlan, Eok uzun bir 6mre sr$drrmak bile mtimkiin de$ildir. Zemahgeri bunlar iginde daha ziyade Tefsir ve hele hele Arap dili ve edebiyatr giir, lu$at fesahyat ve belaf,ata af,rrlrk vermig ve bu eserler "Do{u"dan "Bltt"ya biitiin isldm ve ilim dtinyasrna yayrlmrg ve hemen her devirde srcak bir ilgi g6rmiigttir. Aradan asrrlar gegti$i halde onun eserlerinin bir qo$u, bu giin bile yeniden basrlmakta ve ilim dleminin istifddesine sunulmaktadrr. Bunlar Zemahgerl'nin giincelli$ini ve ilim dlemindeki gerefli yerini, hAld korudu$u g6rtilmektedir.

Diuan'li $iifin Ktsa Bir De{erlenilirmesi: Fakat bizim burada asrl tizerinde durmak istediSimiz onun Arap dili, giir ve edebiyatnda miistesna bir yeri olan btiyiik eseri ve "Diaan'il $ii/' adrndaki meghur giir koleksiyonudur. Zaten Zemahgeri, $air yaratrhgh bir kimse, cogku dolu bir dlimidir.

. 57

O ilk genqlik yrllarrndan itibaren Arapga giirler s6ylemeye baglamrg, bu konuda bir yerlere gelmig bir Eoklanru 6vmiig, bir qoklarr igin mersiyeler yazmrg, gazeller sdylemig kendi iE diinyasm ifdde etmeye gahgmrg ve dolayrsryla bir biiytik Arap edibi ve gairi olmugtur. Onun hayatmn sonuna kadar yazdtsr bu giirler, daha sonra "Dirsan'ti $ii/' adryle toplanmrg ve Eok hacimli bir giir kitabr olmugtur. Divdn bir manada, Zemahgeri'nin altn yazrsr, gilekeg hayahrun fotoSraf kareleri ve solan yapraklandrr. Ne varki bu solan yapraklar ve kiiller arasrnda onun

hig

sdnmemig Tiirkliik krvrlcrmlan, "Hay:r!" ategleri

bulunmaktadrr. Bundan maksadrmlz onun varhsrnr ve ig dtinyasrru kaplayan destani "Tilrk gilzeli" imajrdu. Onun gtinlii saraylarrnda Tiirk giizelleri dolagmaktadrr. Gdnfil kaprlan Arap ve iranhlara de$il, Eekik gdzlii de$irmi ytrzIu, her zaman taze bakrgh Tiirk giizellerine agrknr. Zemahgerfnin sevgide agkta, htilAsa her geyde, Ttirk gtizellerini tistiin tuttnasr, onun o devirlerde hentiz adr konulmamrg Ttirk milliyetEili$i Arap dilberi Sa'deye hitab ederken bu milli cogkusunu, 96yle dile getirmektedir: -xJt Cpl u" d+lt J*+lln ur ulr .x lil L,6:*.,J ili )i" J.a:il rJ^cf p+ rillr ;4-rJ=r.c .',tt-I {.14iltr U b-.Lit U!-i "J:S \ eLi..o I J iJl irJ i el ly+ JS ori" ,tSrJJ e*l"Ey insanlar! Sa'deye siiyleyiniz! Bizi o seaindirmez. bi oe geniE gdzler bize gekici ile ilegililir,

Zira bizim giinliitniizii, gekik giizlii (Tiirk dilberleri) esir almqlardr. Zaten Allah aEkma onlardan kim kurtulur.

68 . ZEKERiYA KiTAPCI

ORTA ASYA TUNTTUGUT{UN ARAP DiLi VE EONBiVATNOA YINI

Onlann baktglan nazhdtr, fakat gok sitem edetler, zaten iliinyada kedersiz, tath bir hayat ne miitnkiin"@). Zetnahger{ nin I gindeki Tiirkliik

Knilcrmlan:

Mamafih Zemahgeri'nin Tiirk gtizelleri hakkrnda s6ylediSi bu gazeller, mecdzi ve manevi feryadlarrdr. Zira onun kendi vatamndan azak, Arap diyarlarrnda yazdrSr bu giir ve gazeller; bir vatan hasreti yarusrta, millet ve memleketine baSh, kendi halkrna diigkiin, onlarla ne kadar yiice bir gurur duydu$unu ifdde etrnekten bagka bir gey de$itdir. Bu ise bir bagka ifAde ile millet ve milliyetine ne

kadar ba$h, Ttirklii$ti ile ddeta gurur duydu$unu gdstermektedir.

Ttirk asrlh bu biiytik ilim Zemahgeri'nin dil, edebiyat, lu$a! bela$a! fesahat, tefsir, kelam gibi islAmi ilimlerde zirvelere ulagt$r ve gdhretinin ufuklan agtsr asrrlar, di$er taraftan tinti ciham dolduran Selsuklu Tiirk Sultanlarrrun/ isldm ktlttir ve medeniyetini zirvelere tagrdr$, isldm dtinyasrnrn Yemsndm-Hatzem'e, MI onlerinden-Kaggar'a kadar, en mutlu devirlerini yagadrf,r asrrlardr.

Bu bakrmdan Zemahgeri'nin igindeki Ttirkli.ik krvrlcrmlan onu Selguklu Tiirk Sultanlanrun kuca$rna itnigtir€1. Bu bakrmdan o; Alp-Arslan (455-465), onun o$lu t lbn Hallikan, Vefeyat0'l-A'yan, Y, s, | 82, Zemahgeri'nin Divanlnda Tiirkler ve Tiirk gilzelleri ile ilgili daha bir gok giirler vardrr. Bunlarrn bazrlan, diper bir qok Arapga metinlergibi, Cumhuriyetin ilk yrllarrnda,Diyanet igleri Bagkanhlr yapmrf, gayretli kigi, delerli insan $erflfcttin Yaltkaya tarafindan Ti.irkqeye gewilmig ve milli kiilttirlimiize kazandmlmlgtrr. Onun bu giirleri igin b\2. A'1512 Mec.uasr, lstanbul, 1932, sy. 15, Aynca Tiirkiyat Mecmuast, V' lstanbul, 1936.

e el-Havfi, A.

Muhammed, ez-Zemahgert, Daru'l-Kutub, Mtsrr Div6nil'z-Zemahtert, s.97, s. 87.

(?)' s.

ll,

.

69

Sultan Melikgah(to), (465-485) Mahmud (485-487), BerkiyAruk (487-494, gibi iinii ciharu dolduran Tiirk Sultanlan(tt) ve bu arada bi.iyiik SelEuklu veziri Nizamii'lMiilk(l2) igin kasideler yazmrg, onlarr gdklere grkarmrg ve onlarrn yamnda hakh olarak itibarh, gerefli, sdzii dinlenir saygr deSer bir kimse olmasrru ve Nizamiye Medreselerinde gdrev verilmesini istemigtir,

Ne varki onu qekemiyenler koyu bir "Silnnf' olan SelEuklu Sultanlarrna kargr, "Muteztle" silahrm kullanmrglar ve koyu bir "Mutezilf' olan Zemahgerl ile SelEuklu

Sultanlarrmn arasrru aEmrglardrr. Hele hele onun Sultan Sancar igin yazdr$r bir kasidesi vardrrki onun hdlA Tiirkgeye kazandrrrlmamrg olmasr tam bir talihsizliktir(ts). Hemen gunu ifAde edelimki onun Selguklu Tiirk Sultanlarr, Harzem Tiirk $ahlarr, Suriye Ttirk beyleri ile iligkileri tam bir aragb.rma konusudur.

Zemahgerl'nin, giir diinyasrmn Sultaru oldu$unu ortaya koyan bu divanrnn yaru srra, onun Arap dili ve edebiyah tizellikle Arapga grameri ile pek gok eserleri vardrr. Bunlardan; el-Mufassal, el-Enmfizec, $erh-u Eby6t-r Kitab-t Slbeveyh, Neafrbrytt'l-Kelim, Rabtu'l-Ebrar, Etztdku'z-Zeheb, onun bu sahada yazdr$t en dnemli eserleri slaspdndy(14).

Bunlann yarusua Zemahgeri'nin en ozelliklerinden birisi de devrin onde gelen lo

el-Havfi, el-Havfi. 12 el-Havfi. 13 el-Havfi, rr

a.g.e., a.g.e., a.g.e., a.g.e.,

bi.iyiik

Leksiko{rafya

s. 40. s. I l, 12, 13.

s. 36,37, Divonu'z-Zemahgert,s.95. s. 40, 41, Divanii'z-Zemahgeri, s. 86. Ia Zemahgerinin eserleri hakkrnda geniq bilgi igin bkz. Zemahgeri, Rabtu'l-Ebrar, Giriq, I, s. l9-30, el-Havfi, A. Muhammed, a.g.e., s. 56-63, Yiicel, N., iA, XllI, s. I l, el-Hamevl, XIX, s. 133.

70 . ZEKERIYAKiTAPCI

otoritelerinden biri.olmasr ve bu sahada gok krymetli eserler yazmasrdrr. Bir lu$at dlimi olarak Zemahgeri'nin Ttirk dili, Tiirk tarihi ve ktilttirii iginde ayrr bir yeri ve 6nemi vardrr. Onun bu y6nde gosterdigi deha ve eserleii hakkrnda, bundan sonraki sayfalarda ve Leksiko{rafya ilminin Ti.irk iinciileri arasrnda, gok daha ayrrnhh bilgiler verilecektir. Zemahger{nin 0ltnna ae Sonug: Zemahgeri; yukarda da ifdde edildi$i gibi, koyu bir ilim gezgini ve sonsuz bir Arap dili agr$r idi. Bu biiyiik ilim adamrnrn
biiytik ilim irfan iman adamr, kendi devrinin Arap dili ve edebiyah gtinegi; ijmrtintin olgunluk devrinde ve 69 yagrnda bir daha do$mamak iizere kendi vatam Harzem'de babnrg ve bu dtinyada "Allahrn KomEr.t" olarak yagayan bu ulu kigi, gergek " Allah komgulu{a" iqin gerqek bir sefere, yani son yolculuf,una grkmrgbr (61. 11M). Kabri, bir rivayete gore ZemahEer, di$er bir rivAyete gdre ise, eski bir htikiimet merkezi olan Ciicilniye yant Harzemdedir. DeSerli islAm gezgini ibni BatutA kabrini ziyaret etti$ini ve iizerinde Bu

kubbeli bir tiirbesi oldu$unu sdylemektedir(1s).

r5

bilgi igin bkz. el-Hamevi, XIX, s. 212, lbn Hallikan, IV, s. 250, Banarh, s. el-Krfu, Ibahll'r-Ruat,IIl, s. 268, N.S., a.g.e,, l, s.262, Yiice, N., iA, Ibn Kesir, el-Biddye, XIII, s. 219, hn Batuta, iki lettl lbn Bqtata, s. 360.

Geniq

XII

II. HARZEM ZEMAH9ERI EKOLUN(JN TURK TEMSiLCiLERi Arap Dili ve Edebiyatrmn Yeni Hizmet Onciileri GerEekte Harzem, daha islAmrn ilk devirlerinden itibaren Arap dili ve edebiyabntn Basra ve Kitfeyi aratmryan en parlak kiiltiir merkezlerinden biri olmugtur. Harzemin bu gekilde ve krsa zamanda Arap dili ve edebiyahmn en biiyi.ik merkezlerinden biri olmasmda bagta Fahr-i Harzem Zemahgerl olmak iizere, onun ytice mesleSini tutan ve yolunu devam ettiren Tiirk ilim adamlarmn gok btiyiik hizmetleri olmugtur.

Zemahgeri bilindi$i gibi, kendi sahasrnda ve asrrnda tek bagrna bir ilim, bir fikir, bir felsefe (kelami, miitezili manada) adamr, hi.ilasa; bir biiytik ktiltiir ve medeniyet temsilcisi idi. Biittin bunlarrn dtesinde Arap dili ve edebiyahnda g
72. zEKERiverirnpct kugatan alhn zincirin ilk halkalarrru olugturmuglardrr. Zemahgerl ekoliiniin, 6nde gelen bu ilim adamlan arasrnda "Alap ilili ae eilebiyafintn canh belgesi" sayrlan Ttirk asrlh Bay Quk el-Bakkdli (61. 1139), kendi asrrrun en faziletli adamr en "de{eili tilgat frlimi" Aziz el-Artrzi (til. 1,127), en "yllce Arap edibi ae $airi" olan Arslan b. Muhammed (cil. 1739), onun o$lu Arap dilinin biiyi.ik 'kAfib ae nesi/' yazan Ali b. Muhammed ve ayrrca "Arap dili ve edebiyatrrun biittin inceliklerini bilen Ahmed el-Amarani'nin (ttl. 1164) ayrr bir yeri vardr. Yine Zemahgeri giineginin etrafrnda ddnen seyyareler arasrnda "Atap dili, saf oe nahio ilmi"nin en segkin simalarmdan el-Mutarrizi'nin (til. 1213) ayn bir yeri vardrr. Harzem Arap dili ve edebiyatr ekoliintin en parlak temsilcilerinden birisi ise es-SekkAki'dir. Oymacrhk sanatrmn en zirvelerinde bulundu$u, devlet ve hi.iki.imet erkaru nezdinde itibarrmn en yiiksek olduf,u bir donemde, hergeyini brakarak ilmin yi.iceli$i ve onun Ka'be-i irfdmna ydnelen bu gerefli Ttirk dlimi; Zemahgeri'den sonra Arap dil ve edebiyahnda gohreti T&ran yurdunu aya$a kaldrrmrghr. Hele hele "Arap ililinile yiicelerin en iinile geleni" diye amlan el-KAsrm el-Harzemi, (61. 1.230?) biiyiik tabakat Alimi elHamevi'nin bile saygr gdstermede ddeta iizerinde titredi$i bir ilim adamrdrr.

igte bundan sonraki sayfalarda bu zincirin alhn halkalarr, bir diSer ifAde ile; onun ilmi hayahnda ayrr bir yeri o.lan bu Tiirk Bilge kigileri, Arap dil ve edebiyab otoriteleri iizerinde durulacak ve bu biiyiik kiiltiir ve medeniyetin asrl yapr taglarr hakkrnda genig bilgiler verilecektir.

I.

zEMAHgERi',NiN HALiFESi Ebii'l-Fazl Muhammed b. Ebi'l-KAsrm Bay Qffk el-Bakkili el-Harzemi: (do$.1098 - 61. 1155)

*,,.jJCl JU+I elr+,f! Hay ah a e

llk

p-lilt .,,,j -tl:..-"..J"-aiJt

-eai

Genglik Ytllan:

Muhammed b. Bay Quk veya Ctt; Harzem-Zemahgeri ekoliiniln Arap dili ve edebiyah sahasrnda kendini isbat ehnig, Ttirk asrlh en biiyiik dil ve edebiyat dlimlerinden biridir. Bu asrrlardaisl6mveTilrkltilrin en muhkem kalesi ve bir bi.iytik ktiltiir merkezi olan, Harzem'de aya$a kalkmrg ilmt kemdlatr, ahlAk ve fazilei, Arap dili ve edebiyahndaki iisttin giicti sayesindeki gdhreti, TOran yurdunda bir frrhna gibi esmig en biiytik Ttirk dlimlerinden biridir. Asrrn ddhisi Zemahgeri'den ilim ve feyz almrg, Arap Eok biiytik bir varhk gostermig ve krsa zamanda onun Eevresindeki Trirk ilim zincirinin en onemli altm halkalarrndan biri hAline gelmigtir.

dili ve edebiyatrnda

Bu faziletli Tiirk dliminin

babasrmn asrl adr kaynaklarda Bay Quk veya Cuf olarak zikredilmektedir. Gergekte bu isim, Tiirk isldm tarihinde bizim kargrmrza gok daha dnceki devirler ve 835 li yrllarda bir Tiirk ve isldm kahramaru olarak grkmaktadr. O da Ferghneli Cuf b. Yaltekin'dir. ibn Hallikdndan dsrendiSimize gore; elMu'tasrm'a Fergdne Tiirklerinden bir grup gelmig ve ona

74

.

zur<ERive

rirePqt

ORTA ASYA TUNTT.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

biiyiik kahramanhklar gosteren Cuf ve arkadaglarrndan bahsetniglerdir. Bunun iizerine elMu'tastm, Baldad'tan Ferganeye derhal ozel bir ulak giindererek onu, kendi sarayna davet etmig, ona qok btiyiik izzetve ikramlarda bulunmugfur. el-Mu'tasrm daha da ileri gitrnig ona Samarraila qok }zelbir bdlge tahsis etrnigtir(t)'

rsrarla harblerde gok

Muhammed b. Bay Quk'un Fergfrnelibu Ti'irk hanedan dilesi ile iligkileri ve bir kahraman ismi olarak Qfikveya Cuf, ayrr bir aragbrma konusudur' Ne varki "Boy" ve"Qfik" veya "Bay Ctrl" bir Tiirk ismi oldu$una gdre Harzemli bu ilim ve fazilet Ailesi " el-Bakkili"Ier'in Tiirklii$tinden hig kimsenin en ufak bir giiphesinin olmamasr gerekmektedir' Nitekim Kdprtiliide konuya bu agrdan yaklaqmrg el-Bakkhli ve dilesinin agrk, aqrk Tiirk oldu$unu sbylemigtir{z)' Muhammeilb. Bay-Quk

ae Zemahgeri:

Bu faziletli Ti.irk Alimi, Harzem'de dtinyaya gelmigtir. isminden de anlagrlaca$r gibi, islAmiyete ve isldmi ilimlere ocaktan diigktin, 6rf, Adet ve ananelerine kokten baf,h katksrz bir Ttirk dilesine mensuptur.

Dini ve ilmi tahsilini o devirlerde i.inii, biittin Ttirk yurtlarrna yayrlmrg Hatzem Merkezleri'nde tamamlamrg ve daha sonra bagr gdklerde, kendine gtivenen, emsalleri arasrnda ayrr bir yeri olan saygn bir Arap dili ve edibi Alimi olmugtur. Onun ilmin, tizellikle Arap dili ve edebiyat denizinin derinliklerine dalmasr ve ilmi diinyalarr

| lbn Hallik6n, Vefeyil\ IV, s. l4?, Kitapgr, 2., Saadet Asilnda Tlirkler, s' 248, 2

Togan,Z.Y., GiriS, s. 179. Koprrilu, M.F ., Ttirk Edebiyafi Tarihi, Ankara, 2003' s. 227 .

dolduracak

'

75

bir Arap dili ve edebiyatr Alimi olmasrnda,

Zemahgerl'nin gok btiyiik himmet ve gayretleri olmugtur.

Zira o; akli ve nakli ilimlerin kaprsrru qaldr$ yrllarda kargrsrna bu bi.iytik Tiirk ilim ddhisi Zemahgeri Erkmrg ve onun 6nem verdiSi Eok ozel talebelerinden biri olmugtur. igte asrl bundan soffa; Arap ilili, Eiir ae eilebiyah, ilm-i I'rab, beili, beyan gibi, bu dilin biitiin inceliklerini aErklayan ilimleri ondan 6$endi$i gibi, yine Zemahgeri ve di$er faziletli dlimlerden hadis ve tefsir dersleri almry ve daha sonra ilmi varhsr ve gahsiyeti herkesEe kabul edilen, ufukta

bayrak

bir Tiirk Alimi olmugtur. Bu fazilet ve

ilmi

kemdtrndan dolayr ona " Zeyni.t'l'Meg6yih-$eyhler En Yiicesi" ve "Ebtt'l-Fazl-Erilemli Kigilein Btiyii{ii" gibi yiice tinvanlar verilmig ve qok hakh bir gdhrete sahip olmugtur(s). elHamevi onun; Arap dili ve edebiyabndaki yiiksek mevkiini dile getirmek istemig ve gu garptcr beyanlarda bulunmugtur.

JU *i isr g:)l i/ [.]-l ;t5 ,9;r!t .fJFi]l &ill'yJ" ". *.,ill riiJ i-,;'r

#

+
"Ebfr.'-Fazl, (Muhammed b. Bay Quk) biiyiik otoritesi ae edlb iili. Arap eilebiyafintn en saygffi kiEilerinilen ve Arap dilinite beyanlan belge sayilan bir frlim idi. InEa yani giizel

yazt yazffia ae Arap giirtni ile{eilenilirmede iistiin bir kalem giicii oatdt"Q). Ebfi' t-F azl Muhammed b.

B ay

Quk' un

llmi

$

ahsiy eti:

M. b. Bay Quk; Arap dili ve edebiyahnda boylesine mtistesna bir yere geldikten sonra, Zemahgeri'nin daha hayatta iken, bir manada "hfrlifesi" olmug, onun yerine ders 3

a

el-Havfi, a.g.., s. 53, Bilmen, 0.N., a.g.e., s. 302. el-Hamevl, XIX, s. 5.

76

.

ORTA ASYA TUNru,UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiVANNOA YER|

zEKEPilAKiTAPCI

okuhnug ve gok biiyiik bir ehliyetle onun ilmi gelene$ini devam ettirmig ve bu sahada Eok krymetli t}$renciler yetigtirmigtil(s). lsurahgerl gibi bir biiytik Tiirk dAhisinin vefit etmesinden sonra, onun ilmi gelene$inin yine elBakkAli gibi kahksrz bit Tiirk dlimi tarafindan devam ettirilmesi, Harzem'in Tiirkliik dokusunun giicti hakkrnda bizlere sa$lam fikirler vermektedir.

Zk4 M. b. Bay Qulg

dJS rli:c,yl

j*"i iilCl e::,1!]

"Terhcimii'l-Eacim" adryla

yazdt$r bir kitapta, Kuran-r Kerimin bazr dyetlerini ele almrg, bunlarrn; Farsga de$il, Hatzem Tihkgesi ile manalarrm yazmrg ve krsmen de olsa Kuran'rn Tiirkqe terctime ve tefsirini yapmrghr. Bu, her haltikarda Ttirk dili ve Harzem Ttirk lehgesinin geligmesi iein gok biiyiik bir hizmet olmugfur. Onun bu eserini, hem Z.V. Togan, hem de F. Kiipriilii, Zemahgerl'nin, Mukaddimetii'l-Edebinin tesiri alhnda kalarak yazdrp:m iddia etrniglerdirki bu bizimde kolayhkla kabul edebilgce$imiz bir tesbit olmahdrr. MAmAfih Kiiprtilii, bu konuya esas olan fikirlerini goyle

kelimelerle ifAde etmektedir:

qlJFilI

*

"O; faydnh ilimlert Lziinde toplamtg, giizel itikad ae yiice ahldk sahibi bir kimse iili. Fayilast olmtyan geylerle (6) . o aktini ge girrrc z diil

agrklamaktadrr:

el-BakAli'yi 6Sme yarr$ma imam-r Siiyuti (ana ydniinden Tiirk)te kahlmrg bu Tiirk dlimini fazilette gdklere grkarmrg ve goyle demigtir: "Arap dilinin inceliklerini bilmede senet, ilil oe eilebiyatta iistad idi. Iliffiile, ahlakta faideli fle aarsa kendisinde toplamrg, aynca giizel ahlfrk, glizel itikat sahibi ae gok a$r baEh idi"Q).

"Hakikaten "Bay-Cf,tl" adh bir Tiirkiin o{lu olan yazann ba eserinde, llstadt Zemahgerl'ye aymug olmast gayet tabiidir. Igte bu lisanl vesikalar Tiirk ililinin Harzemde (H. W.) yilzyilda bile tedrls lisam olmak iizere de bir ehemmiyet kazanihltm gdstermektedir"

(8).

MAmAfih M. b. Bay Qffk, dolu dolu ve bereketli bir Harzem medreselerinde ders vermig, pek gok ilim adamr yetigtirmig, di$er taraftan, gegitli konularda bir gok eserler yazmrg ve bu

ilim hayah yagamrgtr. O, bir taraftan 'Es-Suyrlti, Bu{yefi'l-Vuat, I, s. 215, Bilmen,0.N., a.g.e., s. 302, el'Havfi, a.g.e., s. 53.

I 1

6

el-Hamevi, XtX, s. 5. 7 es-Suyuti. Bu(yettt'l-Vuat, I, s.215.

77

ilmi varlrSmr daha ziy|de Arap dili, sarf, nahru, bedi, beyanda, gostermig ve bu sahada gok krymetli eserler yazmrghr. Fakat bizim igin bu btiytik ilim adamrrun en biiyiik 6zelli$i, btiytik hocasr Zemahgeri'nin Mukadilimetii'l-Edebini hatrlatan bir gahgma yapmasr ve dolayrsryla, Tiirk dili ve Harzem Tiirk lehEesinin geligmesine yaptSr biiytk hizmetleridir.

Fakat o; biittin bunlarrn yarusua ilmini; ahldk ve faziletle siislemig, kuru bir bilgiden ziy6'de bir e$itim ve ktiltiir adamr olmugtur. Nitekim el-Hamevi, onun edeb, ahlAk fazilet ve kemAlah, hulasa isldmi gahsiyetinin temel yapruu olugturan hususlarr birer inci danesini andrran gu JiJLr J'ie Lr".ll.ll

.

t

Koprulu, M. F., a.g.e., s. 227.

78 . ZEKERIYAKiTAPCI

b6yle yaklagrk 70 sene devam etnigtir. Kaynaklarda onun; 1166 senesinde, inandr$r dleme g6E etti$i zikredilmektedir. Onun Arap dili ve edebiyat ile ilgili baghca eserleri gunlardrr: i'K. Tol*t*ii'l-Lisan fi'n-Naha", 'K. el-i'c6b f'li'rab", "K. Menazilii'l-Arab" ve "K. el-Bidaye fi'l-Medni ue'lBryan"dr. Bunlar; o devirlerde ilim adamlanmn biiytik dlEtide ra$bet ettikleri krymetli eserlerdir(e).

. '

II.

zEMAH$ERi',NiU qedDAgI Ebii'l-KAsrm Muhamme d, b. Aziz el-Anzi el-Harzemi: (doS.1160? - 61.7127\

.fj:f f! Arap Dili

v"bJLrll

oe

No U J3r'or'n e-lill 31

Eilebiy ahna Giden

Y olda

el-Anzt:

Ebti'l-KAsrm Mahmud b. Aziz el-Arlzr; bu devirlerde yetigmig, Harzem-Zemahgeri ekoltiniin Arap dili ve edebiyahmn en biiytik temsilcisi ve bu alhn zincirin Ti.irk asdh en parlak halkasrdrr. Harzemde dtinyaya gelmig, Arap dlti'rr" edebiyatr ufkunda bir yrldrz gibi parlamrgtr.

'

Harzem ve T0ran yurdunun tinlii medreselerinde okumug, buralarda yetigen bir eok Tiirk asrlh ilim adamlarrndanfeyzalmrg, Arap dili ve edebiyatmn en seqkin ve en etkin otoritelerinden biri olmugtur. Onun; deryalarr andran bu ilim ve faziletinin etkisi altrnda kalanlar ona qoktan haketrnig oldu$u "Do{unun Gilnegi" iinvamm

vermigler ve ilmi gahsiyetinin yticelif,ini

ortaya

koymuglardrr(t).

el-A.rlz: devrin EbO Nasr el-Kugeyri gibi tisttin hocalarrndan hadis ve tefsir dersleri almrg ve bir biiytik e

Aytrca bkz. Kehhale, 6.R., Mucemii'l'Mtietlilin, XI, s. 137, Em6ii'l'MiielliJin, II, s. 98, GAL. SpPl, I, s. 513.

' es-Suyuti, Bupye,ll, s. 279, el-Hamevl, XIX, s. 126.

80 . zzrsRivAKiTAPCI

ORTA ASYA TUNTTUCUNUN ARAP

isldm dlimi olmugtur. Fakat o devirlerde drne$ini g6rdti$iimiiz bir qok Ttirk asrlh ilim adamr gibi, daha sonralarr Arap dili ve edebiyahna Eok biiytik bir a$rrhk vermiq ve bu sahantn, sdzti dinlenir en biiyiik otoritelerinden biri olmuptur' el-Hamevi onun ilmi durumunu gu giizel ciimlelerle takdir etrneye gahEmrghr: ;L(" J sl.;,l4.lS! .,,r)11 .{XJl elr d'ry # .rS qL;il ;* ijslill E-$i. By\t+ J\si rlc ".g4.lull ix{

"O; kendi asrtnda Arap ilili ae edebiyattntn en iinde geten faziletli illitnlerinden biri idi. Ne oarki daha sonra fetsefe ite u{raEh ae gdk ileri gitti. Bu aEriltklanndan dolayt milsliimanlann giildetli bir tepkisi ile kargdaEtt"@. el-Anz{ nin llmi $ ahsiy eti

o

e

Zemahgeri:

ilmi gahsiyetinin temel taglarrm olugturmaktadrr. Bununla beraber o; her hdliyle vakur, haysiyetine dtigkiin,ilmi saygrnhsr olan bir kigi idi' Tefsir ve Hadiste iddia sahibi idi. Ffthn eserleri okur, Kelami meselelerde kryasrya miinAkaga etmekten Eekinmezdi. Ayrrca, Arap dili ve edebiyatr ve giirde ayrr bir yeri vardr. Bu ifAdeler ayru zamanda onun

gtbi

Bu biiytik Ttirk Alimi, ZemahEerl'nin gaSdagr oldu$u gogu kere onun ile karErhkh ilmi sohbet ve

miizekkerelerde bulunmug ve boylece onun en yakrn gevresindeki segkin kimselerden biri olmugtur. Ciinkii Zemahgerl onun, Arap dili ve edebiyabna hakimiyeti, giir, fesdhat ve belaf,attaki iistiinliisti ve ifdde zenginliSi, yiiksek 2

el-Hamevl, XIX, s. 126.

NiIi

VN EDEBiYATINDA

YrNi

.

81

ezberleme gticii dolayrsryla onu, kendi devrinin "ikinci bir

el-Cdhtzt" oldu$unu iddia etmig, ayrtca ona gok biiyiik iltifAt ve tevecciiNerde bulunmugtur(a).

Bu devirlerde Harzen; Ttirkli.ik dokusu bir yana, kendilerine "Harzem $ah" adr verilen Tiirk Han ve Hiikiimdarlarr tarafindan idare ediliyordu. el-Anzi, bulundu$u uzun mtiddet iginde, zaten ilme ve bilge kigilere ayrl bir de$er veren bu Tiirk Hanedan ve aristokratlarrmn gok biiytik ilgisini gormtig, onlarrn Harzemde

hizmetinde bulunmugtur. Daha sonra bu saygr de$er Ttirk Alimi; o devirlerin en

btiytik Ttirk ilim ve ki.ilttir merkezlerinden biri olan Ment'e gelmig ve burada, engin ilmi ile Eevresini aydrnlahnaya baglamrghr. Ne varki o buraya geldikten sonra, yukarda da ifAde edildi$i gibi Felsefe ve felsefi gortiglere agrhk vermig ve bu agrnhklarrndan dolayr miisiimanlarrn gok giddetli bir tepkisi ile kargrlagmrgbr. Kanaatimize g6re bu bedbaht geligmeler el-Anzi'yi bir iE buhrana si,iriiklemig ve ne yazrkki bu biiyiik Tiirk isldm dlimi, islAm tarihinde bir egi ve benzeri gok az gori.ilen bir

yontemle kendi caruna krymrg ve intihar etrnigtir (1127). Daha sonra onun odasrna girenler, onun so$uk ytizii ile kargrlagmalarr bir yana, kendi el yazrsr ile kiiEiik bir ka$rda gu ciimleyi yazdr$rru gdrmiiglerdir: ".U_.pe 3

es-Si.iyutl, Bupye,

q+

ll, s. 279.

rilt )! h+i 4iLe t

l!a"

82 . ZEKERIYA KiTAPCI

"Ben bunu keniti elimle yapfim. Lutfen bagkalannt suglamayrnrz!"(4)' Bdylece bu Tiirk ilim adamrmn herkesin aksine karanhk bir dtinyadan daha karanhk bir dtinyaya sorumlu yolculuf,-uda baglamrg oluyordu.

uI. zEMAH$ERl',NiN BUYTJK DOSTU EbA

Ali Muhammed b. el-Abbas b. Arslan el-Harezmi: (do$.1099

-

61.1139)

ur"j-.rt3,*ll dJN*Ji

,,11,..rrlrgJl

Ilk G mglik Yillan

llml Hay ah:

o

e

rJr+

J^s-e

oL fi

Unlii Ttirk ilimi Zemahgerfnin hayatnda ayn ve gok dnemli bir yeri olan Ttirk Alimlerinden bir di$eri de, Muhammed b. Arslan el'Harezmi'dir. Ttirk islAm kiilttir ve medeniyetinin en onemli merkezlerinden biri olan Harzemde diinyaya gelmigtir (1099?)c).

istAm dinine ba$h, isldmi ilimlere ocaktan saygilr, gelenek ve gdrenek sahibi, gerefli, aristokrat bir Ttirk dilesine mensuptur. Tefsir, F*th gibi islAmi ilimler, aynca Arap dili

ve

edebiyahm, Harzem'in uluslararasr kimli$i olan ilmi gahsiyeti herkesge kabul edilmig meselA; el-imam ibrahim b. el-Huseyn ed-DergAni, Ebu Bekir esSaydalani gibi ilim adamlanndan tahsil ebnig ve sonunda Arap dilinin kalem sAhibi, tislup ve ifAde kudreti tisttin ve son derece etkin bir edibi olmughrr. el-Hamevi onun bu dzelliklerini, bir ctimle ile 96yle ifdde etnigtir: medreseleri ve

u.clrL;l

a

es-Stlyutl,

Bufite,Il,

s. 279, el'Hamevl,

XIX' s 126.

-pi tl-l e\rll r)*iiJl

' es-Sublki, Tabakatll'S-$6fiiyye, BeWt, IV, s. 70.

cx,.1|5l"

84 . ZEKERIYA KITAPCI

oRTA AsyA Tunn-udUttuN ARAP DiLi vs rnssivRrINDA YERI

"O ileorin en asil, en yiice ae gercfli, bilge kigilerinilen birisi iiti. Onun gok giizet Atapga yazilmq Eiir oe birgok rtsdleleri oatdt

M.

ayran en btiytik 6zelli[i, onun "kf,letni"

kadar, "ktltncnn" d.a gok buyiik bir maharetle kullanmasl ve devrin ayru zamanda en kahraman miicahidlerinden biri olmasrdrr' Daha sonra of,lu tarafindan yazrlmrg olan "Harzeffi Tarihi"nde onun bu dzellikleri goyle beyan edilmigtir'

pl>rtr Ut#lt !.J,..-r JtJl i}J'!l Ot-;tt qy -,1tu1" "l dr$tl+.il JJ.r e*!l j rUy i;:U.rs,..ai3 A1-lt$r i;li'Jt iJ.y-!t ;n ".djryl6lafi pt^;:ic,i-,

dJbJ+ll

konugma, giizel

biiyiik bir miicahiil idi'@. Bu bakrmdan Muhammed b. Arslary bu i.isttin ilmi ve insanl meziyetleri dolayrsryla, Harzem Ttirk aristokratlarr ve Harzemgahlar'tn yantnda, her zaman ayrr bir yeri olmug,

yazmryhr.

onlarrn iistiin be$eni ve takdirlerini kazanmrgtrr' Nitekim ottun " Miintecebii' l'Melik-Htlkilmilarlann Qlu Kigisi" iinvaru ile arulmast bu gerge$i do$rulamaftfndll(r).

? 2

el-Hamevi, XV, s. 6. es-Stibki, IV, s. ?0, a el-Hamevl. XV, s. 60. 3

Arslan'tn Arap DilinilekiYeri:

Gergekte Muhammed b. Arslan'rn Zemahgerl ile iligkileri ve gahsi dosfluklarr, o devirlerde bir Eok ilim adamlanru krskandracak kadar giiglii ve Eekicidir. Biiytik Ti.irk bilgesi Zemahgerl, sAdece onun qa$dagr olarak kalmamrg, aralarrndaki dostluk ba$larr geligmig, bir gok defalar bir araya gelmiqler, ilmi ve edebi sohbetlerde bulunmuglardrr. Zemahgeri bu biiyi.ik Ttirk Bilgesini gok takdir etrnig ve onun hakkrnda dvgti dolu giir ve mersiyeler

bqan etme, Kuranilan akll ae nakli ilelitler getirmede, kenili asflflin ilahileri arastnda iili. Bununla beraber dilgmanm kol geziliti o zorlu gilnlerde, bir egi ae \rnedi az gdtiilen kahramanlat kahraman gok

akn

85

Her nekadar Tabakat kitaplarrnda bu Tiirk Alimi iyi bir frkilr ve tefsir bilgini olarak zikredilmigse de o; Arap dili ve edebiyabnda da tartErlmaz bir otorite idi. Nitekim elHamevi hem onu, hem de babasrru, devrin Arap dili Alimleri arasrnda gOrmtig ve onlarrn hayahnr krymetli eserinde kaydetmig, piirlerinden qok gozel drnekler vermigtir. Fakat bize gdre asrl dnemlisi; bu Tiirk dliminin, Zemahgeri ile ilmi ve edebi iligkileri ve Alldme Zemahgerfnin onun Arap giirindeki giiciinti, kudretini takdir etnesidir.

/'(2).

Bu biiytik Ti,irk dlimini, di$er isldm dlimlerinden

"O1

b.

'

Muhammed b Arslary bu irfan meclislerinde Zemahgerflye kendi yazdr|.: giir ve kasideleri okumug ve onun fevkalade be$eni ve takdirlerini kazanmrghr. Nitekim Zemahgeri "MakamAt"nttn bir yerinde bu konu ile ilgili bize gdyle demektedir: " Muhatntneil b, Arslan bana kenili yazffiq olilu{u bir kasideyi okuilu. Ba giirler eter, dnceki deoirlerde yazilmtg olsayfu; rauiler onu nakletmede yangr ae bu ililin \nilerleri olnt, kitaplanna kaydeilerek ebeilileEtirtrlerdi. Oysa onun gibi daha nice kardegler gelip gegmigtir. Onlann

q 86 . ZEKERIYA KiTAPCI

giirleri edebiyat eserlerine gimeilili gibi, gok az onlan naklettttig bbylece onlar kaybolup gitmigtitt'

kimse

tst.

Zemahged gibi, bir biiyi.ik Arap dili otoritesinin bu ifAdeleri onun Arap dili ve edebiyabndaki iisttin giici.i ve kudretini gdstermede herkes igin yeterli olmahdrr' esSiibkfden dsrendi$imize g6re bu def,erli ilim adamr heniiz 40 yaglannda vefat etmigtir(o).

IV.

zEMAHgEnl'ruiN TAKDiRiNi KAZANAN BI}YUK EDIB Ebii'l-Hasen Ali b. Muhammed b. el-Abbas b. Arslan el-Harzemi (doS.198 - iil. 1141) L/"jJlJiJl J)-Ji u; rrL*ll U{ J^:-c + .,.lc 0",,*ll J{i

Ali

b.

Muhammeil' in Y akm Qevrcsi:

Ati b. Muhamed b. Arslan, Zemahgeri ile

baghyan

Harzem ekolti ve T0ran yurdunda, Arap dili ve edebiyahmn geligmesine emek ve hizmeti geeen en biiyUk Tiirk Alimlerinden biridir(l). isminin sonuna ildve edilen "eLKAtiP" unvanrndan da anlagrldr$r gibi, devrin Tiirk asrlh, en segkin Arap dili ve edebiyatr Alimleri arasmdadr.

Ali b. Muhamme4 bu devirlerde Ttirklii$in kalesi ve en btiytik medeniyet ve kiilti,ir merkezlerinden biri olan Harzem'de diinyaya gelmigtir (492/7098)(z). Yukarda hayab ve gahsiyetini kaydetti$miz Tiirk aristokrat devlet adamr ve

iisttin bilge kigi Muhammed b. Arslan'rn o$ludur. Oda babasi gibi, koyu bir miisltiman, islAml ilimlere ocaktan ba$h, aristokrat bir Ttirk dilesine mensuptur.

b. Arslan

yukarda da ifAde edildi$ gibi, devrin en biiyiik islAm ve Arap dili ve edebiyah Alimlerinden birisi idi. Bu bakrmdan Ali b. Babasr Muhammed

5 6

el-Hamevl, XV, s.60. es-S0bki, lV, s. 70.

fogan, Z.Y ., GirE, s. 9. I] es-Siibkl, lV, s. 305, es-Sily0tl, Bufitetll'l-Vuat,

88 . ZEKERiYA

KiTAPCT

ORTA ASYA TUNruUCUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDE YNNi

Muhammed; ilk ilmi tahsiline dile oca$r, baba kuca$r, yani babasrmn .rahle-i tedrisinde baglamrghr. Daha sorua Harzem'iniinii yaygm medreselerine intisab etrnig ve bu ilim yuvalarrnda ders veren bir gok dlimlerden ders alm4flr. Harzem'de ders aldr$r bu tistadlardan biriside ismail b. Ahmed el-Beyhaki idi.

bir ilim

gezgini olmug ve bu ctimleden olmak tizere Merzt, Setnerkant, Buhara medreselerine intisab ehnig ve buralarda fazlletli dlimlerden tefsir, hadis, ftkth dersleri almrg, Arap dili ve edebiyah okumuE, bdylece o; di$er islAmi ilimler yaruslra Arap dili ve edebiyahnda, tisttinlii$ii herkes tarafindan kabul edilen iinlii

Daha sonra tam

bir Ttirk dlimi olmugtur. O kadarki; Arap dili

ve

edebiyafindaki iistiinlti$i.i, eok gizel ifdde giicii, yazr yazmadaki akrcr tisliibu bakrmrndan el-Hamevi, onun ilmi gahsiyeti, Arap dili ve edebiyatndaki tistiin kigili$ini qu giizel ciimlelerle ifAde ehnigtir: .+Le

# b\r

&-r,

I

-*i d; iJL.dt e{-i

ti'Jl eJ. r:il5 je.;" "'..';t*lt

"O el yaz$t gayet grizel, cilmlelei gayet agtk ae ifhilesi kalemi giiglii bir katip iili. Onun ince duygalu giirleri ae belagat ae fesahat \rnefii son derece giizel yazilmrE

kitapg*lan

3

aardty''Q\.

el-Hamevi, XV, s. 59.

Ilmin lllulu{una Giilen Y olila Ali

b.

.

89

Muhammed:

bir gok Tiirk Alimi gibi lrak'a ilim adamlarr ile goriigmiig, konugmuE onlarla Arap dili ve edebiyab, giir ve Daha sonra o da, emsAli

gelmig bu koca tilkeyi dolagmrg buralardaki

luSat hakkrnda gok def,eri miinakagalar yapmrghr. Ne varki bu de$erli Tiirk bilgesi, Zemahgeri gibi, bu Arap Alimlerinin hig birini, Arap dilinin inceliklerini kavrama ve izah etmede kendi seviyesinde bulmamrgtr. Belkide o; "Teilleti't-Milgtak ilh Sfrkineyi'I-lral(' adrndaki Arapga eserini bu miinasebetle yazm$ 6l6nl1d1/l).

Tiirk Alimi daha sonra, Selguklularrn siyAsi ve iddri bagkenti olan Ba{dad'a gelmigtir. itmi Eahsiyeti herkes tarafindan kabul edildi$i igin Nizamiye Meibeselerinde hadis dersleri okutrnug, ayrlca Bafidad camilerinde vaazlar vererek halkr uyarmaya ga$rm$hr(s). Bu Tiirk ilim adamrmn evi faziletli Baldad Alimleri, bu arada Arap dili ve edebiyah bilginlerinin u$rak yeri idi. O, burada her ilimde, devrin Alimleri ile gok biiytik ilmi sohbetlerde bulunmug, yi.iksek ilmi, derin kavrayrg giicii, kendine has edeb ve ahlAkr ile herkesi kendisine hayran brrakmrghr. Nitekim devrin biiyiik Alimlerinden biri olan EbO Said, bu Ttirk dlimi ile yaphgr bir ilmi sohbetini bize gdyle anlaknaktadu: Bu

bir defasmila Ba{dail'm "el-Muktediyye semtinde bulugmuEtuk. Bana kendi giirlerinden bir krsmmr yaztp aerili. Milthig bir haftza giicii aardt. Bir defasmda "Onunla

a

et-Hamevi, XV, s. 60.

5

istdm Alimleri Ansiklopedisi, Turkiye Gazetesi, YlI, s.72.

90 . zercRiYarirRnqt

oRTA ASYA TUNTT,UcUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

kenilisine bir kue okunan 40 beyitlik bir giiri bize bir anda ezberinilen okumugtu. onun ayflca ilim meclisleri tertip etmeh yazqmak ve ilevlet ululan ile sohbet etmek gibi gttzel hasletbrt

P 47fl1"

(5).

biiyiik Ttirk Alimi daha sonra, ana vataru Harzem'e ddnmiig ve hayatru ilmin neEri ve talebe yetigtirmeye adamrghr. Onun devlet btiytikleri yanrnda her zaman etkin ve segkin bir yeri vardr. Bu arada Arapqa bir gok giir ve kasideler sdylemig, giiniil diinyasrndan kopup gelen ince duygularrm bu giirlerle ifAde ekneye gahqmrghr' Bunlann birinde bu dunyada dost kazanmarury insanlarla sevgi ve dostluk iEinde, kardegge yaSamalun dnemini vurgulamrgtrki bunlar bir musrki zenginli$inde bestelenmesi gereken Bu

Eiirlerdi. Bunlardan birinde dostu olmryan, insanlann kalbini ve gdnliinii kazanmayan bu bedbah kiEilere 96yle demigtir: 4i1+ r,i. J.:'rJl s! 4J lidi.t uS Jr Q'r.-.r-.ll ,,rFcr-u dr .til+-f rif- g.r& rJq-J L,3+li eLi (-ri, '41* , I i cl-S ...tLi

uEter insantn bu illlnyaila kend'isini seoen bir dosht yoksa oay hfrtine. Onun hagir (hesap) gilnii kurtaracak bir gefiide Yoktur.

Bu insan (bu itttnyada) istet yugast9 istuse dlsiln, bmim nazanmda \tttmtt 7,e Yagatnast atastnda hig bir

latkyoktw"0-

.

91

Alib. Muhammcd oe Harzetn Taihi: Bu btiyi,ik Ti,irk ilim adamr Harzem'de uzun miiddet kalmrg, insanlara faydah olmaya ve ilmi faaliyetlerine devam etmig(a) ve bu arada qegitli konularda gok krymetli eserler yazmrgfrr. Fakat bunlardan bizim iEin en Onemlisi; sekiz btiyiik cildten olugan ve Arapqa bir dil ve edebiyat harikasr olarak yazdr[t "Tarth-i HArzem" adrndaki Harzem kiiltiir ve medeniyet tarihidir.

Muhammdd

b. Arslari bu biiytik

gahgmasrnda;

biitfln Arap dili ve edebiyat, Tefsir, Hadis, Etkth $bi islAmi ilimlerde kendini g6stermig ilim adamlaruun hayab ve eserlerini kaydebnigtir. Nitekim; el-Hamevi; bir bagka Ttirk Alimi olan Harzemli el'

Harzem ve civarrnda yetigmig

AmarAni'yi yazarken ondan yararlandr$r gibi, yine Harzemli bir Arap dili ve edebiyab Alimi Ahmed b. ibrahim'in hayahm yazarken de ondan yararlanmtgtr(s). Sadece Harzem Ttirklti$ii igin de$il, Orta-Asya Tiirk tarih kiilti.ir ve medeniyeti igin paha bigilemez bir krymeti olan bu eser, ne yazrkki bu giinlere kadar gelmemigtir. Ne ilginEtir ki es-Siibki, de el-Hamevi gibi bu eserin birinci cildini g6rmtig, okumug ve meghur eserine, gok gtizel bir tatih eseri, bir kag sayfa ahnblar yaPrrughr(10). O sayfalarr okuyanlar; lnddizahnila luybolarun sadece sekiz bilynk cildlik bir kitap defiil, sekiz lutlt dansa Harcetn Tiirk medeniygt, killtiir, t

6

el-Hamevl, XV, s. 59. ? el-Hamevi, XV, s. 59.

es-Subkl, IV, s. 305, "'Al .'r-l-r.r'ttl cN'rjJ1.;rdr" el-Hamevl, II, s. 13l. r0 es-Subkl, IV, s. 305, el:Hamevi, XV, s. 59, Mu'cenll'l'Mllellittn,

e

Xll, s. 172.

92

.

zEr<ERlvA KiTAPCI

taih

binastrun

yhhp yok oldufiunu

gr)recekler

ae kendilerini

V.

sonsuz bir kahr girdabmm iginde bulacaklarfur.

ZEMAH$ERI EKOLUNUN Guqlu SIMASI Ebii'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali b. Ahmed elAmerini el-Harzemi: (do$.1089 - itl.1154)

MAmdfih bu Tiirk ilim adamrnrn; Harzemdeki bu tath ve mutlu gtinleri, bir rizgar gibi gegmig ve onun kaprsmr srkrnhlar bir yumruk gibi dO$meye baglamrgtrr. O, bunlardan srkrlarak Mero'e gelmig ve burada

qs.j:lfJt C-r*.tt .:.-i

HarzemgaNarla ilgili bir kargagahk srrasrnda dldiiriilmtigti.ir

Arap Dili

(1141).

oe

U{

oJc ".-

o

i}i,,'lt ,*l*ll

j4i

Eilebiyattna Giden Yolda el-Atnerani:

el-Amerani; bundan onceki sayfalarda adr gegen Bay QOk el-BakkAli, Muhammed b. Arslan ve el-Anzi gibi o da; Harzem Kiilttir Merkezi ve Zemahgerfnin Arap dili ve edebiyah "ekolilnde" yetigmig, bu btiytik Tiirk Aliminin en yakrn gevresinde yer almrg onun yiice iltifaf,na mazhar olmug, gahsiyeti etkin, Arap dil ve edebiyahna hakim en btiyi.ik Ttirk Alimlerinden biridir.

el-Amerani; o ga$larda Orta-Asya Tiirklii$iintin kalesi, isldm kiiltiir ve medeniyetinin en parlak bir merkezi, Ti.irk hanedan Ailesi ve Harzemgahlar devlelrnin bagkenti olan Harzem' de diinyaya gelmigtir. Harzemin uluslararasr kimliSi

herkes tarafindan kabul edilen parlak medreselerinde okumug, go$u Tiirk asrlh ve tinii ciharu dolduran ilim adamlarrndan ders almrg ve en sonunda, isldmi ilimlerde otorite, Zemahgeri ekolti, yani Arap dili ve edebiyatrndaki en segkin ve bilge kigiler arasrndaki gerefli yerini almrghr. Onun ilmi gahsiyeti daha sonra herkes tarafindan kabul edilmig ve kendisine "Ululann ilimile belgesi ae olgun kigilerin duilncll" iinvaru verilmigtir(t). I

es-Suyuti, BuPye,ll,s. 195, Bilmen, O.N., a.g.e., s. 300.

94 . ZEKERiYAKITAPCI

ORTA A$TA TURKLUCT}NUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINOA YCRI

el-Amerani, Arap dili ve edebiyatna giden yolda di$er Ttirk Alimlerinden daha gansh idi' Zira o; Arap dili ve edebiyabm, fesAhat, bela$at ve di$er dersleri "Fahr-i Huru.em" iinvam ile amlan, iinti biiytik Ttirk dlimi Zemahgerfden okumug, hadis ilmini yine Zemahgeri ile, imam Omer et-Terciimaniden almrg ve di$er keldmi ilimleri Siileyman el-Hocendi ve KAdi Ebu'l-Vahid elBakrcr gibi, isim ve lakablarrndan Tiirk asrlh olduklarr anlagrlan gahsiyetli Tiirk Alimlerinden 6$renmig ve boylece ilmi iisttn, fazilet ve kemalah yaygn, Arap dil ve edebiyahnda en saygm bir Tiirk Alimi olmugtur(z).

'

95

el-Ameran{nin llmi $ahsiyett oe Kigiliti: Harzem ekoltiniin bu Tiirk bilge kigisinin Zemahgeri ile ilmi iligkileri, onun ilk 6$'rencilik yrllarrnda ve rahle-i tedrisinde baglamrqhr. Bu iligki daha sonraki yrllarda btitiin srcakh$ ile biiyiimeye ve geligmeye devam etrnig ve hele, hele el-Amerani, etkin bir Arap dili ve edebiyat otoritesi olduktan sonra, zirvelere ulagmrg ve herkesin grbta edece$i bir hAle gelmigtir.

Biiytik Ttirk Alimi Muhammed b. Arslan 'K. Tarih-i Hatzefit" admda yazdrst ve bize kadar ulagmayan de$erli eserinde, gaf,dagr ve aym zamanda can dostu olan bu btiytik Ti,irk Alimi, onun hayah ve ilmi gahsiyeti hakkrnda qok genig bilgiler vermigtir. Onun verdiSi bilgileri olduSu gibi bize aktaran el-Hamevi; el-Amerantnin etkin gahsiyetinin yapr

el-Amerani'nin Zemahgerl ile, aralarrnda ilk genglik yrllarrndan itibaren kargrhkh sevgi ve saygLya dayanan bir dostluklarr vardl O; Arap dili ve edebiyah derslerini Zemahgeri'den okumug ve daha sonra/ Zemahgeri'nin hayatnda dostlu$u, Arap dili ve bu dilin giir ve lu$at incelikleri tizerine yaphts sohbetlerden en fazla zevk aldr$r ve hoglandr$r kimselerden biri olmugtur(r). Onlarrn bu dostlu$u 6yte tahmin ediyoruzki Zemahgeri'nin iiliimiine

taglarrru 9u gekilde agrklamaktadr:

kadar devam etrnigtir.

6rii o!r!l .1;* &U!l l.^l- ,.,ur!l */-x-tt ;,.,*Jt 9i" dr +-*lr pS LJ6.ljL ,Jc 6it^tt, .,-r$l JllL !3r-ll re)L^:ill tt.a,l*s

el&

-,1i

"Ebii'l-Hasan el-Armerani, iYi bit eitip faziletli kigilertn hucceti (belgesi), eiliplerin efenilisi, megayih ae ytice kigilerin 6rneft, aynca Arap ililinin btttiJn inceliklerini bilan ae bu ililin btttitn kangtk anlagilmayan ydnlerini kaarayan bir kitnseilir. Onun gok giizel oe iluygu dolu piirleri pa7fl1y''Gl. 2

Cenig bilgi igin bkz. el-Hamevl, XV, s. 510. 3 el-Hamevi, XV, s.61.

6l'62, Ylice, N., Zemahgeri,le, XIII,

De$erli Tiirk Alimi Muhammed b. Arslan, "Harzem Tarihi" adrndaki Arapga eserinde, bu Tiirk ilim adamrna gok genig yer vermig, onun edebi kigili$ini ve tistiin fazilettn| ytice ahlAkrru bir edebi cogku hAlinde ifAde etneye Eahgmrq ve gdyle demigtir:

Arap giirini dinlemeye ue onu yannaYt agtn derecede ililgkttn iili. Bir gok yetilenbilginlerin en ululan ona gelirlu ve yazihklan (kitaplarrm\ iliizeltmesi igin ona okurlu ilmi mllgklllfrt ae getin meseleleri'agtklamada ondan yardtn isterlerdi, O, biiylesine derin bir ilim oe bir gok

"O

eski

s.

a

el_Hamevi,

XV, s. 6l. "qlrt

.+it

P

;'t- p:rii1.tal*i

-rsi

-r'*i"

96 . ZEKERiYAKiTAPCI

oRTA AsyA Tunrc"uduNuN ARAp DiLi vE EDEBiyerlNoa ysRi

nilem sahabi oltnastntn yan6ta, ilinile bir baytak, imant kavi, zuhd ae takzta sahibi, itikaih sa{lam, akranlan iginile hig bir ayfu (saprk hki) olmtyan, giinaha bulagmamtg, adfrIet ve insafi elilen brakffiayan bir kimse idiutst. Bununla beraber ZemahEettnin yolunda yiltilmilE ae rastyonalist felsefe y ani " Mutezile" yi saounmugtulQ.

"*lrl

._r*

++U

uzaklarda, kalbin onufl seagisiyle grpmtp 4or*o7r1o611'"(t).

Aynca O;Hz. Peygamber ve Hulef6-i Rflgidin hakkrnda da duygu dolu imani, giizel giirler yazmrghr. Onun, Hz. Peygamber ve yol arkadaglarrna dvgti dolu bir kasidesi gu beyifle baglamaktadrr:

"J5iLr cl-,;.ilt JU'l fdSr

6et;!

d,p.l

J

r-e.u"

hidfryete

alaghrdt. Oysa, herkes Eirkin azgffi kementlei ile ba{h bulunuyorlatd{@.

Bu Tiirk dlimi, zaman zaman yazdrfir giirlerde gevresinde bulunan ve kimseye hig bir hayn ve iyili$i dokunmayary sozde zengin, yardrm ve iyilik etmede ise, son derece cimri ve pinti kimselerden acl, acl gikdyeflerde bulunmug ve bu gtinler iginde biitiin tazeli$ini koruyan ve gegerli olan gu giirini sdylemigtir: lsL- pIJSI fs$e lJLti ) "l:iLiJl t,arL.b_rgl...ll qrlJ

df .Jrr*; t'r-+: gkj

el-Hamevl, XV, s.62. 6 Bulye,ll,s. 195, Bilmen, 0.N., a'g.e., s. 300. t es-Suyutl, Ka'a6 b. Zuheyr'in bu kasldesinin tamamr igin bkz. Ibn Hisam, es-Siretil'n' Nebeviyye, Tah. (Bir heyet) Mekke, 1955, ll, s. 503.5 13.

r5.i

'O; Hz. Ibrahim'in ilini ile iimmetini

esb;9e: ct_.;d.lt i .1l j l+" l-ild tifi*pt+/_15.Jt ;.!

"Ey Gbzile $6irler! Bir @aribin) d{ildtine kulak oeriniz, Sakn olaki zenginlerden bir ciimertlik

{l 5

Gecenin

Igte bm o seztgili ile agka gelilim. Oysa o benden gok

$ahsiyetinin temel taglarrm olugturan bu dzellikleri yarusua, kalbi Allah sevgisi, gdnlii Peygamber agkr ile dolu bir kimse idi. Bu bakrmdan bu Tiirk edibi, bu manada bir gok giir ve kasideler yazmrghr. Bunlarrn en trnemlilerinden biri de Ka'b ibn Zltbey{in, Hz. Peygamber'e bir ovgti mahiyetinde sdyledifi ve H;z. Peygamber'in "milbarek htrknstn{' hediye etti$i ve; ' "i-ii'.Cr 'r+Ei J- {'iU' Suade (o sevgili beni) buaklp gitti, artrk kalbim kan a$tyorl"7 diye baglayan meghur "Kaside-i Biirde"sine yazdr|.: naziredit. Onun bu naziresini okuyanlarrn, kendilerini yeni bir imani cogku ve cezbeye kaphrmamalarr miimktin de$ildir. Kendisini, Hz. Peygamberin huzurunda ve Kasb b. Ziibey/in yedne koyan bu gerefli Tiirk Alimi; Ol $ah-r Rasfrle 96yle hitab ediyordu: t js1 l-as JJ'.'o .l$t . i.. ., j;p oL;i" J &- 9l o,rL-!-

97

karanh{t ortal$r bir perile gibi kaplaihp bir srrada, sanki kmmdan stynlmtg parlak yemen kilmct gibibir gimgek gakfi.

"

el-Ameran{nin Allah ve Peygamber Seogisi:

"J-i+, ,rtj-Y!

.

beklemeyiniz.

dl &t

t e

el-Hamevt, XV, s. 62. el-Hamevi. XV. s. 64.

98 . zrrsRiYn rirePct

Zira bu zmginlerin hepsi cttmertli{in kaptstna goktan kilit aurmug ae anahtanru da yititmigleilir"$0)' ilmi ummanlarr andrran ve qdhreti diinyalarr dolduran bu Tiirk Bilgesi, higbir zaman' Hatzem Ttirk yurdunun drgrna grkmamrghr. Omriitrii, dosop biiytidti$ti Harzem topraklannda geqirmiq, faziletli bir hayat yapamrq' ilmin bayraktarhf,rm yaPm$ ve bu yolda Pek qok dSrenci yetigtirmigtir.KaynaklardakendisininHarzem,inenategli iratiplerinden biri oldu$u zikredilmektedir. Daha sonra Harzemde dlmiigtiir (560/1764). el-Hamevi onun/ bir qok giizel eserlerinin oldu$unu kaydetmigtir' Bunlarrn bagrnda; iK. ,il-Mt 6dt ae'l-Biildin", "K. fr Tefstri'l-Kuran" ve "K' iEtikhku't-Esmh" adrndaki eserleri gelmektedir(ttl'

vI. ZEMAH$ERI'NiN yERiNi TUTAN BiLGE Ki$i Ebii'l-Feth Nasu b. Abdiisseyyid b. Ali el-Mutarrazi

'

el-Harzeml: (dog.11a3 - 6I.1213) ,;t'jJtJ3Jl r'ejJ$^lt *b ,.ll +"lt +c ;H JsUeiiJt

Arap Dili

ae

,.,i

Edebiyattna Gidenyolda el-Mutarrazi:

el-Mutarrazi; Harzem ufkunda parlamrg Tiirk asrlh en biridir. Zemahgerfnin Oldtigii kasaba yani Zemalqerde diinyaya gelmigtir (do$. 116)rtl. Bu bakrmdan daha sonra; -ilmi tisttinlti$ii ve ahlAkl fazileti herkes tarafrndan kabul, Arap dili ve edebiyatundaki etkin gahsiyeti herkes tarafindan tasdik edildikten sonra, Harzem ulemasr, hakh olarak onu; btiytik Ttirk Alimi Zemahgeri' nin " hfrlifesi', olar ak gOrmiigler ve bu manada saygr gdstermiglerdir.

biiytk Arap dili ve edebiyah Alimlerinden

el-Mutarrazi, ilmi geleneklere ba$h, son derece dindar aristokrat gerefli bir Tiirk Ailesine mensuptur. Bu bakrmdan ilk ilmi tahsiline ata oca$r, yani babasr "Ebi'l-Mekirim -iyilik Mele$i" diye amlan Abdiisseyyid,in rahle-i tedrisinde bagladr. Daha sonra Harzem'in en gtiglti hatiplerinden biri olan el-Muvaffak b. Ahmed bagta olmak izere,daha bir gok kimselerden ilim aldr ve gok geng yaglarrnda Harzem,in sesi

en yiiksek ve iinii Harzem ufkunu agan en btiyiik dlimlerinden biri oldu. ilmi gahsiyetini Arap dili ve edebiyat iistiine bina etrnig ve kendi devrinin ufukta gdriinen bir btiytik Arap dili, luSat ve nahiv Alimi olmugtur. De$erli

es-Su1uti, BuPe, lI, s.252' t' .r-i.y"$, Btfue,ll.'s' 250, Yiice, N', iA, XIII, s' 510' ro

rel-Hamevi,

XIX, s. 212, Aynca bkz. es-Stiytti, BuSte, II,

a.g.e., s. 168.

s.3lll

Huart, C.,

q ORTA ASYA TURKLOCUNUN NNAP OiT-i VS EDEBiYATINDA YERI

100 . zEKERiYA KiTAPCI

isldm Alimi el-Hamevi onun bu btiyiik itmi gahsiyeini

9u

parlak ciimlelerle ifdde etrnigtir: Cjir iillll J-jJl ../ tiJI+ )|,-bU ftrr ;tS g"1-.g"lt giill yi" ",i,,p$Jl dL.ri-l .ti J^ri ,.y."s ;rr*, aJ1 rr-r,l)l

'Ebii'I-Feth el-Mutanazi; O erdemli faziletli bir fakth olmastna tatmen, Iakin sarf, nahiv, lti{at, Arap ilili ae edebiyah ile ilgili bilimlerile gok parlak bir kimse idi. Onun gok gttzet duygu dolu giirteri oardt. Ozellikle Eiirinde cinas'a bilerck aynbir !e/ aefirdi"Q). eI

-Mut at azi

ve

Z em ah g eri:

el-Mutarrazi de, bundan 6nceki sayfalarda tizerinde durdu$umuzbfu gok Ttirk Alimleri gib| Harzem,'Zemahgeri ekoltintin en tinlti temsilcilerinden biridir. Zaten onun; Zemahgerf nin do$du["u kasaba, yani 7-,emafqerde dtinyaya geldi$i ve bir biiytik Arap dili ve edebiyah dlimi oldu$u igin, Harzem ulemAsr onu; "Zemahgerfnin hhlifesi" yani onun temsilcisi olduf"unu soylemiElerdir. Harzem ulemasrrun tevecci.ihleri bir yana, bu Tiirk Bilgesi,.Zemahgeri'nin Arap dili ve edebiyatr konusunda yazdr$r btittin eserlerini bir bir okumug, sanki onun manevi talebesi olmug, aynca onlardan

btytik dlgtide yararlanmrgtrr(a). Zemahgeri'nin; el-Mutarrazi iizerindeki tesirleri bundan daha da fazla olmugtur. el-Mutarrazi onun fikri eserlerini okumug ve itikatta, rastyonalist felsefe gtiriigtinti temsil eden"Mutezile mezhebini" benimsemigtir. Ne varki bu btiyi.ik Ttirk Alimi, Zemahgeri'nin aksine Mutezili fikirlerin hig bir zaman agur bir propagandacrsr olmamrg ve bir gok meselede "Hanef Mezhebi"nin g6rtiglerini savunrnugtur. Fakat ilmi kariyerini bugi,inlerin tabiri ile Arap dili ve 2

3

el-Hamevi, XIX s. 212, es-Sily0tl, raEye, lI, s. 3l l. Bursalr, M.T.R., Tilrklerin lJlum ve Fttnfrna Hizmetleri,lstanbul,

s' 29.

].01

edebiyat gizgisinde siirdtirmiig ve bu kiilhiriin bayra$rm dalgalandamrghr(r).

Nitekim 1204 yrhnda, hac iEin grkhsr kudsi yolculu$u srrasrnda Ba[dad'a geldi$inde, hildfet merkezinin fikfi, dii, lu$at ve edebiyat dlimleri onu etrafinda toplanmrg, gok yararh ilml miinakaga ve mtizakerelerde bulunmuqlardrr. Ozeilikle Arap dil ve edebiyat otoriteleri, bu Ttirk Aliminden Eok daha fazlayaratlanmrg ve onun kudret-i akliye ve viisati ilmiyesine hayran kalmrglardr. O, Mel&e'ye ulagt$rnda da ilmi ile gevresini aydurlatrnaya devam etrnig, Araplara dil ve edebiyat dersleri okutnugtur.

el-Mutarrizi, her geyden 6nce biiytk bir Arap dili ve edebiyah, lu$at ve nahv Alimi idi. el-Krfh; onun bu ilmi 6zelliklerini dile getirmek istemig ve gdyle demigtir: ","rr.l)l

tlyi-l

'r^l,llJ

+f-r.llf

i*!If f*ilt+ i,i.t.- eJ CS15"

"el-Mutarraz{nin; nehia, lufiat, Arap dili, iizellikle giir edebiyatm bilhin dallannda gok biiyiik bir bilgisi psvfl17" $) .

ve

Bu bakrmdan el-Mutarrazi,boylesine griglti bir tisltip ve ifAde giici.ine sahip olduSu igindirki; Arapga duygu dolu bir gok giizel giirler sdylemig ve gevresindekilere ddeta meydan okumugtur. Bu giirlerin birinde ve bu konuda kendisinin ne kadar insafsrz bir gekilde haksrzhk edildi$ini vurgulamrg ve g6yle demigtir: l+-t i g:$ ,UJjJl .Js C*li ,J. .^/L.j g-'qi" "il-l it'fo o:!e.J di,.Ji;i lj Si: eLi "tjrtie #,L fi-Yt ir5! JS

"Znmafl benim ilsttinlii{ilmii gdrmemezlikten gelili, oysa bu gekici gdzlti Zerkfryt gdrmemezlik kadat kiitiiiliir. a

1321 ,

'

5

el-Krftr, lnbdha'r-Ruvat,lll, s. 339. el-Krfti, Inbfrhu'r-Ruvat,Ill, s. 339.

102 . zsKERiverirePct

Benim (itimdd yilceli{imi inkar etmeyiniz, onun giir sesi, kulaklanntzda bir kere daha gmlay4s4ftl17"(6).

Bunlar

diSer

VII.

taraftan Hammad el-Cevheri ve

HARZEM EKOLUNUN Guel,u TEMSiLCiSi

Zemahgeri gibi T0ran asrlh, Arap dilinin demir kugakh pehlivanlarrnrn, Araplara kargt: "Dilinizi bir yabanuilan bir Tilrkten 6lreniniz!" geklindeki meydan okuyuglarrmn el-Mutarrazide ve qiir geklindeki ifAdeden bagkasr de$ildir. Harzemli bu Tiirk dlimi, 1204 yrhnda hac iqin yola grkb. Bu arada Bafdad'a geldi. Baldad ulemasr onu ziyaret etmede Adeta birbirleri ile yarrg ediyorlardr' Fakihler, dil ve edebiyat Alimleri onunla ytiksek seviyeli miinakagalar yapmrylar, bu arada dil ve lu$at Alimleri, ondan bi.iytik dlqiide yararlanmr5lardr(z). Mutarrazi hacdan sonra Harzem'e ddnmiig 77 yi gibi, bereketli bir omtir yagadrktan sonra Harzem'in, Zemahger kasabasrnda dlmtigttir. el'Krfti onun dltimti igin iigyiizden fazla mersiye yazrldr$rru kaydetmektedir. el-Mutarrazi, Arap dili ve edebiyah sahasnda kendini hayrla yad ettirecek ve ismini asrrlarrn dtesine g6ttirecek bir eok eserler yazmrghr. Bunlarm en Onemlisi Hariri'nin "Malcnmut"rna yapm$ oldu$u gerhtir. Bunun dryrnda onun "el-Mu{ib f Gafib-i el-Fazl el-Fukahfr", "el-Mu'ib f $erh elMufiib" ve "el-ikna' fl-Lu{a" gibi eserleri vardu. Ayrrca, "Nahiv ilmine dair "el'Mukaddimeti]'l-Mutarrlziyye", "elMubah fin-Naha", ve "Minlchti]'l-Edeb' gibi daha bir hsrm

Ya'kub Yusuf b. Ebi Bekr b. Muhammed b. Ali es-Sekkaki el-Harezmi: (doS. 11:60 61.12281 *-j;trilt ,tslil| Jr * \r^ rt A.r+i ,_)t. i -1,1 rrrr'* gi

EbO

e

s-Sekkfrki,

Oymaahkt an llmin

Y iice Y o

lculudunda:

GerEekte Harzem TiirkltiStini.in 6z yurdu;

biitiin Orta-

Qa$lar boyunca Tiirk islAm ktilttir ve medeniyetinin Basra, Ba{ilail, $am ve Kahire gibi en parlak ilmi merkezlerinden biri olmugtur. Ozeilikle de$erli Ttirk bilgesi ZemahEeri ve onun isldm dtinyasrnda yarath$ biiytik galkalanma ve heyecandan sonra, Arap dili ve edebiyab, bu topraklarda daha bereketli bir gekilde geligmig ve onun ufukta parlayan Tiirk asrlh bir gok yeni temsilcileri ortaya grkmrghr. Bunlarrn en biiyii$ii ve bizim isldm medeniyeti burcumuzda isminin altrn harflerle yazrlmast gerekenlerden birisi. de ilmi varhf,r kendi devrinde, her tarafr bir gtineg gibi aydmlatrmE Ttirk ilim adamr es-SekkAki'dir. C. Huart onu; Harcemde yetigmig bfiyil Titrk Wat alimlertnden birt okfu{unu kayilettnigtiflt).

Ebu Yakub es-Sekkiki; emsAli bir gok Ttirk ilim adamr gibi, Harzerz'de diinyaya gelmigtir (do$. 1160)(2). Hatayr ve ilk genglik yrllan hakkmda, elimizde pek fada bir bilgi yoktur. Buna sebebte Ailesinin, onun ahn yazrst, bir

eserler yazmrgbr(a).

6

et-Hamevi, XIX, s. 213. el-Krfti, III, s. 339. t el-Hamevl, XIX, s.213, Huart, C., s' 186, 7

el'Krftt' IIl,

I s. 340.

2

$

$

Huart, C., a.g.e., s. 186. es-Suyutl, Buhtettt'l-Vuat,II, s. 364, Krenkow, F., lA., Sekkaki Md., X, s. 328.

104 . ZEKERiYAKiTAPCI

di$er ifAde ile iyi bir ilim adamr olma yolundaki kabiliyet ve yeteneklerini heniiz kegfedememig olmalarrndan kaynaklanmaktadrr. Bu bakrmdan ktiEiik Yakub maden iggili$i ve oymacrhk sanaflru dsrenmek iEin grrak olarak verilmig, bu ytinde gdsterdi$i iistiin gayret ve meharet, yaph$r hiinerli eEya ve birbirinden gtizel oymacilrk eserleri ile geng yagrnda gdhreti Harzemi kaplayan bir oyma ustasr olmugtur. Zaten ona; biitiin hayah boyunca, hatta islami ilimler, Arap dili ve edebiyahndaki iisttinlii$ii, her tarafa yayrldrktan sonra bile " es-Selckhkf' denilmesinin asrl sebebi bu, yani " oymactltkta" TiirKiin akli dehasr ve el htinerini gdstermesidir.

SekkAki'nin ince zekasr, hiinerli elleri ve yaratrcr dehasr ile yapb$ her ttirlti oyma eserler, onun a$ag ve maden igleri, onun iiniinti artudr$r gibi, onlan devrin biiytiklerine takdim etrnekle de, onlarrn yamnda Eok btiyiik bir itibar ve geref kazanmasrna sebep olmuptur. O, gok genq yagta olmasrna raSmen, oymaahkfa giisterdi$i bu yaratrcrh$r, sanat giicii ve yiiksek itibarr ile bagr g6klere de$ercesine bir gurur duyuyordu. Cok ince ve girift igler, harika kilit ve oyma igleri yapryor, gbrenleri hayret ve dehget iginde brrakryordu, iste sanatrmn bdylesine zirvelerde de ve itibarrnrn bdylesine yiikseklerde oldu$u bir ddnemde bu dihi sanatkdr, her geyden vazgeqmig ve ilmin engin ummaru ve marifetin zengin di,inyasrna dalmrg ve yeniden ilim tahsil ehneye baglamrghr. Peki bu nasil bdyle olmugtur? Buna sebep olan olayr kaynaklarrmrz gdyle anlatrnaktadrr:

Sekkfrktnin llme Ydnelmesi oe llmi $ahsiyeti: Sanatkarrmv, bir gtin her geyi ile a$rrh$r bir krattan fazla olmtyan kilidi bulunan bir "holcka" yaPm$ ve bunu

ORTA ASYA TUNru-TJGUTIUN ANEP PiT-i VE EDEBiYATINOA YSRi

.

105

Harzem Emirine takdim etrnigti. Emir bu eseri eline almrg hayretler iginde kalmrp, ona mecliste yer gdstermig ve ayrrca

kendisine qok biiyiik bir mtikafat vermigtir. Ne varki bu arada kaprda mtitevazi bir kimse gdriinmiiq, Harzem Emiri de dAhil orada bulunanlarrn hepsi heyecanla aya$a kalkmrg btyiik saygt ve htirmefle bap k69eye buyur etrniglerdi. Sekkfrkt bu zahn, kendisinden Eok daha iisttin bir sanatkar oldu$unu zannediyordu. Sonradan bagta Harzem Emiri olmak tizere, herkesin saygr ve hiirmette yarrg etti$ bu kimsenin, bir sanatkar de$il, bir ilim adamr olduSunu gdrmtigtiir. igte biiytik ddhi; o andan itibaren igine kor gibi bir ategin dtiqtii$iinii hissetrnig ve kalbinin derinliklerinden kopup gelen bir srzr ile; her geyini, sanatrm, garuru ve gdhretini bir tarafa brrakmrg ilme ve ilim adamr olmaya karar vermigtir(a).

Sekkaki, asil bundan sonra, olgunluk yaglannda, dtikkammn kepeklerini kapatrmg ve kendisini tamamen ilme vermigtir. Devrin faziletli Alimlerinden Said b. el-Hayyati ve Muhammed b. Said b. Mahmud el-HArisi gibi gahsiyetli Tiirk dlimlerinden islami ilimleri tahsil etrnig, Arap dil ve edebiyabna yiinelmig ve krsa zamanda Harzem'de iJlni'Jr duyulan bir islAm Alimi ve S6hreti etrafa yaygm bir Arap dili ve edebiyat otoritesi olmugtur. Bu ZemahEerl'den sonra Harzemden tinti ytikselen ve islAm diinyasrnda adr ve iinti dalga dalga yayrlan yeni bir Ttirk dlimi idi. Arbk o, bundan sonra " Sit acii' d-Din-Ilmin Megalesi" iinvam llu u*laqakfr(a).

3

Taqk0priizade, Ahmed, Mevz0atii'l-Ulum, lstanbul, Karenkow, F., lA., X, s. 328. a es-Suyutl, II, s. 364.

1313,

I, s.232 vd.

106 . ZEKERiYA KITAPCI

ORTA ASYA TUNrc-UGUNUN ARAP OiTi VS EOTNiYETUVOA YERi

Bu bakrmdan isldm dlimleri, gohreti ufuklarr agan bu de$erli Tiirk dliminin yalgrn kayalarr andrran ilmi gahsiyetinin temel taglarrm izah etrnede ddeta birbirleri ile yarrg etmiglerdir. Devrin bi.iyi.ik dlimlerinden es-Si.iy0ti, bu bi.iyiik Ti.irk dlimi iEin qunlarr yazmrgtr. gqJt, ;\Jl tla..oi r.i.i ;5s # 6-A i-;\ L)s utS,, 6.+ jl r+>ll erb 6 tllc. ,ic. Lil +$ erLll CUi" q,tiS dJ

"'Fl

t+ll

es-Sekkdkt gegitli ilimlerde parlak, gok biiyiik bir dlim iiti. dzetlikle Beili, Beyan zte el-Mednlile gok ileri gitmigti. O, Miftahu'l-Ulum ailmilaki kitabmda, bu Arup ililine aiil ilimlerilen on iki tanesini btitttn aynnhlan ile agtklatffigtty''$').

el-Hamevi, ayru zamanda es-Sekkiki'nin

qa$dagr

olan bu de$erli biyografya dlimi, onun muhtegem bir Abideyi

andran ilmi gahsiyetini gu ciimlelerle dzetlemigtir: ,.tl*l|r 3tJt1.r+rJJt #,.t-i d;.c .tj-:lp .r-l j,r-l .# a3b d !,ii:" {Jii fK3".

.J;tii

"...r1+S_rll

gli

gr,rStS-!t"

';3illJ s,--r/3.i.t!t3 pr_F+ cr-1l. JrJl

sjl

es-Sekkilki, Hanmiliilir. Arap dili oe Eilebiyah, Meani Beyan,IIm-i aruz ae giirde ilmi, ilmizleri anilranbir \nilerilir. Aynt zamanila biiyiik bir Kelilmct, yiice bir Fakih ae gegitli ilhnlerile bilge yiice bir kigiilir. O asnn en ulu, faziletli kigilerinilen biriilir. Harzemdm kalkan ke'rttanlat s anki onun ululu{unu t agtmakta ihlt).

es-Sekkfrki ue Tmtel llimler;

6

es-Suyuti, II, s. 364. el-Hamevl, XX, s. 59.

107

Mifthhu'l-Illum:

$irndi onun arhk; a$aca gekil veren ve harika sanat eserleri ve uyrna igcili$i yapan elleri; demir bakrr vs. gibi madenleri bir bal mumu gibi yo$uran avuglan ve onlarr en ince gdz nurlarr ile gekiller veren parmaklarr, arhk kalem tutuyordu. $imdi O; ince bfu zekd, diizgtin bir mantrk, kudretli bir muhakeme giicii ve her geyin oztinti kavrayan bir akl ile kendini isldmi ilimlere adamrg, Ozellikle Arap dili ve edebiyah,l'tab, Bedi, Beyan, Fesdhat ve Bela$atta kendini gdstermig ve bir ilim deryasr hdline gelmigti. Fakat bizim asrl iizerinde durmak istedi$miz, onun ilk yazrldrsr andan itibaren hakh bir gdhrete ulagan "Miftahu'l-Uluftr" adrndaki temel kitabrdr.

Gergekte es-SekkAki ilim diinyasrna adrmn yticeli$ini, Arap dili ve edebiyahndaki asrl 96fuetini "Miftahu'l-Ulutn" adrndaki kitabr ile duyurmug ve asrrlara meydan okuyan bir btiytik ilim adamr olmugtur. O, bu' kitabrnda; Arap dili ve buna ba$h Bedi, Beyary el-Meani, Nazrm, $iir, Fesahaf BelaSat vs. gibi da$rmk ilimleri, bu eserinde derlemig, toplamry, daha sistematik ve daha dtizenli bir hdle getirmigtir. Bu eser; o devirlerde, medreselerde

ytiksek ilimleri tahsil eden d$renciler igin, bu giinlerin tabiriyle belki bir "el kitabt" olarak hazrlanmrg, btiyiik ve gumullii bir kitaptu.

Bu bakrmdan es-SekkAki'nin bu eseri; o devirlerde biiytik ve hak etti$inden qok daha fazlabtu ilgi gdrmtig ve bu Ttirk ilim adamrrun gdhretini gok yaygrn bir hale getirmigtir. Eser; Sarf, Nahiv, Meani, Aaab-r Miinazara, Aruz qok

5

.

108 . ZEKERiYA KITAPCI

alt

ana bdliimden o1u9muL1u6110. Miiellif bazr biiliimlerine yaptr$r yeni yeni ilave bdliimlerle kitap gok genig bir hal almrg ve bir el kitabr olmaktan qrkmrghr.

ve Kdfiye gibi

VIII. HARZEM EKOLUNUN SEqKiN ALiMi

Ne varki Kazvini, onun bu eserini, ciddi bir gekilde yeniden ele almrg, liizumsuz bdliimlerini gtkarmrg ve "Telhisii'l-Miftah" adryla ozetliyerek tag gibi, yeni, gizel kullarugh ve ga$dag bir kitap hdline getirmig, boylece bu biiyiik Ttirk Afiminin adrru asrrlarca dimdik ayakta ve hayatta tuthr$u gibi, onu eserini de elden diigmiyecek bir gekilde okunan bir kitap hdline getirmigtir.

el-imam Sadru'l-Efidil, Ebt Muhammed el-KAsrm b. el-Huseyn b. Muhammed el-Harzemi (do$. 1160 - iil. 1230?) J^s,o rJ'f iJhr."rlt d$ ;*liill r^r." ft &Uyt -p"a pLc)l #jJldl

Kazvi'nin bu 6zeh, ilim aleminde dylesine tutunmug ve 6ylesine btiytik ilgi gormtigtiir ki, daha sonra "Miftihu'lUlum" denilince akla ilk gelen Kazvfninin bu 6zeti olmug ve asrl kitap gok gerilerde kalmrgtr. Onun bu 6zeti daha sonra yine bagka bir Tiirk Alimi olan TaftdzAni ve di$er isldm bilginleri tarafindan defalarca Eerhedilmigtir.

el-Klsrm b. el-Huseyry biittin Orta ve Yakrn Qa$lar boyunca Orta-Asya, Ttirk-isldm Ktilttir ve Medeniyetinin en biiytik, en canL merkezlerinden biri olan Buhara'da aya$a kalkmrg, ilmi gahsiyetinin asrl gdlgesi Harzetn tizerine di.igmtig, Tiirk asrlh en bi.iyi.ik Arap dili ve edebiyatr Alimlerinden biridir.

Daha sonra, bu btiyiik ilim adamr, Tiirklti$iin 6z yurdu Fergdneye grtmiE ve hayahmn sonuna kadar orada yagamrghr. Kaynaklarda onun; Ferghne'nin Almahk qehri yaknrlarrndaki Karyetii'I-Kindi kasabasrnda vefat etti$ini

Kendi rivayetlerinden anlagrldrsrna gdre o; kesinlikle 1160 yrlrnd a, Hatzem' de diinyaya gelmigtir(t). inadrna zengin varhkh, bununla beraber gerefli, ilme dtigktin ve iilemaya saygrh bir Aileye mensuptur. Daha sonra akli ve nakli ilimleri tahsil etmek iqin Buhara'ya gelmig(z) ve iinii ciharu dolduran Buhara medreselerine intisab ehig devrin biiyiik islAm Alimlerinden biri olmuqtur.

yazmrElardrr (1228)tel.

el-Kistm

b. el-Huseyn:

Ilmi n ay atmm IIk Yillan:

Bu arada, devrin Ttirkistandaki geleneklerine uyarak Arap dili ve giirine ydnelmig; dil, edebiyat, giir, nazrm dersleri almrg, fesahat, bela$at ilmini 6$renmigtir' Artk o 7

t

Bursah, M,T., a.g.e., s. 27, Karenkov, F., lA., X, s. 328. Genig bilgi igin bkz. es-Suyuti. II, s. 363-364, el-Hamevi, XX, s. 59, Bakrr, M., Ravzu'l-Cinan, Tahran, 1304, Taqk0priizade Ahmed, l, s.232, Karenkow. F., le., x, s. 329, Huart, C., a.g.e., s. 186.

I 2

el-Hamevl, XVI, s. 237, Aynca bkz. es-Siiy0tl, et-Hamevi, XVI, s.251.

K Bupetll'

l-Vuat, ll. s. 252.

'

110 . ZEKERiYA KiTAPCT

ORTA ASYA TUNTT-UdUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERI

gimdi, kendi devrinin Arap dili ve edebiyabmn en tistiin dAhilerinden birisi idi. Bir biiytik ki.ilttir ve medeniyeti temsil ediyordu. Nitekim daha sonraki yrllarda, Harzeme kadar gelen ve bu bi.iyiik Ttirk Alimini kendi evinde ziyaret eden, onunla defalarca ilmi ve edebi konularda bir gok sohbetlerde bulunan el-Hamevi, onun gahsiyetinin temel taglarrm anlatrken kalemini c6mertge kullanmry, onun hakkrm biittin giiciiyle vermeye gahEmrg ve goyle demigtir: -$liJl Jr ,tl.u- q1;lJ & u/ ,U' .rr.l3j ti: LL-bUyt Jr*,' Cr *.i f r ,iJ$*lt ijF:illJ ,iiilJt i.*yJl-l ,rtiiill C+Lltj rtijJt 6-;rca il;c ij-il 5gi c.,.Lrl1 *_r .*fI Cil JilE-l ..+.ryr "j-c-./l ".ul:!l lil r.e++

ve Buhara'da kalmasmr istemiglerdir. E$er gurbet ve vatan hasreti (dAiissrla) olmasaydr O, Buharn'ya givilenip kala-

e

"O; ilimde alu kigilein gergek dnile geleni, Arap dili ve Eilebiyatmila kenili ilearinin biricik ddhisi, yufta yiirekli, hassas huylu, aynca gok ince bir kavraytg,

dofu bir anlaytE

sahibi iili. Arap ilili ue eilebiyahnda kenilini giistermig, giir yaztna, nesir ae hitabette herkese iistiin gelmigtir. O kendi asnntn ilimde gtiz bebe{i ue zamantnm parlak bir bir yilfuzt idiu(3).

Harzetn Wunda

D o lan Y eni Giineg:

Asrl bundan sonradrrki ona "el-imam-Biiyiik Din Bilgini" ve " Sadru'l-Ef6dtl-Ilimde Yticelerin yiicesi" gibi ilimde parlak iinvanlar verilmig ve Buhara'da itibarr ytiksek, herkesin sevip saydr$r ve ilmine hiirmet etti$i bir kimse olmugtur. Buhara dlimleri ve devlet adamlarr, bu ilim adamrna sahip grkmrglar, ona 70 "Riiknt Dinay''r ayhk maagla birlikte, daha bir Eok cazip tekliflerde bulunmuglar 3

el-Hamevl, XVI, s. 238.

111

gnkX(ll.

Ne varki bu genq ilim adamrmn gohreti, Buhara hudutlanm goktan agmlg ve Eoktan Harzem'e ulaqmrp bulunuyordu. Harzem'e gelince o; bu sralarda gtiglii Tiirk Harzemgahlar devletinin bagkenti olmasrmn y.uusra bir gok ilim ve fikir adamlaruun ziyarct etti$i bir ki.ilttir, sanat ve medeniyet muhiti idi. Bunda Tiirk hiikiimdar ve devlet adamlarmrn, ilim adamlarrna, biiyiik ilgi ve raSbet g6stermelerinin de ayrr bir yeri vardr. Bu bakrmdan Harzem Tiirk Sultarurun en btiyiik vezirlerinden biri olan $ihAbti'lHavfi, bu biiyiik Tiirk Alimini Harzem'e kendi ata yurduna ga$rrmryf,r.

Ona, kendi sarayrnda gok gflzel bir

makam hazrrlanmrg ve buraya si.islo bir minder konulmugtur. Yani o saray hocasr olacak, bagta vezirin gocuklarr olmak izete saraydakilere ders verecek ve bunun iginde ona yi.iksek bir maag 6denecekti. Bu biiyiik Tork Alimin, 9u asil davrarugrna bakrruzki o, Harzeme dtinmUq ve kendisine teklif edilen bu yiiksek maagr reddetrnig ve "Ben Eiii oe nesri para kazanmak igin delil bir goniil coglanu olarak sdyhiyorum, hatta kimsenin bilmemesi igin " mahlas hillaruyorur?r" demigtir(s). S

adr-t Harz em' in IImi $ ahsiy eti:

Haddizahnda yukardaki ctimleler, onun ilmi kigili$ini

btiti.ini.iyle ortaya koymaktadrr. Onun; a

el-Hamevl, XVl, s. 251.

5

el-Hamevi, XVl, s. 251.

riaj)'iJi.; jiirr -xil

Jrx uir

di$er

ilim

112 . ZEKERiYAKITAPCI

oRTA AsyA

adamlanndan ayrL bambagka bir kigilif,i vardr' Zira o; ilmin haysiyetini hayah boyunca ufukta ve zirvede tutrnug, onun gerefini kendisi iEin hergeyden yiice gdrmtigtiir. Bu manada devlet btiyiiklerinin kaprsrm Ealmamrg, onlara avug agmam$ onlardan gelecek hediyelerin beklentisi iginde olmamrg "Paga konafimdaki mindere' bile oturmamrghr.

fj"if+ {-}- # ci-u-bsj !+l'lt O-^ i&ll dr t'rr'r lLril !j;n OUr .iit _}i*r i*rr ;pU,i, i,3- i*i ti l;ua r,l.'ri.)i ",t'.;il; $-!,j..i-J j+-i1 .g-r'.

3 u+li

"Odaya giriti{imile nur yiizlil ihtiyar gilzel gdriiniiglii btr kigi gdrditm. Ilmi herkesi kucaklamtgtt. Eileb erkan ae yitce bir shhk sahibi, inadma tath ililli oe giiler yiizlii iili. Gi)kstlm genigledi, kalbim ferahladt, arttk oflant yiice oastflanru nesir oe naztmla ilile getirmem miimkiin ilegildi'(6). SAdr-r Harzem'ir1 Arap

dili ve edebiyahnda ayrr bir

yeri vardr. Devrin dlimleri onu el-Asmai veya el-CAhrz'dan higte geri gdrmiiyorlardr. Nitekim ilmi giihreti ve eserleri, islflm ilim, kiilttir ve medeniyet merkezlerine ulaghktan

soffa bu sahanrn otoriteleri onun Arap dili

ve

a.Lb

"r-E

lj-lrF

Ibn Dttreyil, HfrtiI ae Cfrhtz da byle, onlann her biri ilmin incisi oe faziletin yol giistericisidir.

Deilimki bu ilo{ruilur, bunlar gant yiice insanlardr, Fakat onlardan ilimde en yiice olam ise Sadr-t Harzez Y6s1afl1y''@.

Harzemli bu bi.iytik "Tiirk Bilgesi' gerefli, haysiyetli dolu dolu bir ilim hayah yagamrghr. O, yerine gtire duygu dolu bir gok giir ve kasideler yazmtg" kendi ig diinyasrru ve Peygamber sevgisini ifdde etrnig ve yerine gore, dostlarrna devlet btiyiiklerine bir edebiyat harikasr olan mektuplar inga etmigtir. el-Hamevi, bunlarrn en giizel ornekleri bir cemile olmasr iEin kitabrna kaydehnig ve bu ilim adamrm,

btittintiyle Orta-Asya Tiirk Kiilti.ir ve medeniyetine maletmemizde bizletin en biiyiik yardrmcrsr olmugtur. Bununla beraber, onun amelde mezhebi "Ebfi Hanife" itikatta mezhebi ise; "Ehl-i Siinnet" olmug ve "Mutezile"den giddefle kagrnmrgtr. Bunda ilmi tahsilini Buharada tamamlamasrmn ayrr bir rolii vardrr. Nitekim kendisine takrldrklarrnda "Mutezili olmaktansa Harzemden Ekry gitmeyi tercih edeim" derdi(E). Onun 1235'li yrllarda vefat etti$i anlagrlmaktadrr.

7

XVl,

s. 238.

..:ll-1,,

"Deiletki Asmai, kendini gdstermig, nahia, edeb ae giirile parlakbir frlim olmugtur.

etnigler ve 96yle demiglerdir: el-Hamevl,

cr!

113

,r'p gr1 liS .! .!Li ,-,ta cl^.aii, J+ rdl"i u"tjlt *.i -1.r* r+:.

J*b-illJ eJJl

edebiyabndaki rakib kabul eheyen tistiinlii$tinii kabul

6

JsjJtJl t-lt+l u,*!t J! J.SJ !-t+J J+lJt3

fll.s -Jr:-lJJ sJrYlJ

el-Hamevi bu btiyiik Tiirk hlimini, Harzemde kendi evinde 1219 yrhndaziyaretetrnig, onun ilmi fazilen ve ahlAki yticeli$i kargrsrnda gagrnp kalmrghr. Oysa o, bu sralarda 61 yagrnda bulunuyordu. el-Hamevi izlenimlerini gu gekilde agrklamaktadrr:

rumluGuNuN nner DiLi vE EDEBiYATINDa vsni .

t

et-Hamevl, XVI, s. 243. el-Hamevi, XVI, s. 239,

114 . zrrrnivAKiTAPCI

el-Hamevfden dsrendiSimize gdre; bu, Tiirk dlimi gegitli konularda pek Eok eserler yazmrgbr. Bunlar atasrnda Zemahgerfnin bazr eserlerinin gerhi de vardr. Bunlarrn go!"u da Arap dili ve edebiyah ile ilgilidir' Bunlarrn en dnemlileri gunlardr: K. et-T aazih fi-$erhi'l-Malcnmat", " K' $erhi'l-Miifred ae' lMiiennes", "K. $erhi'l-Ehhci Ii Chrillah", "K. Acfribi'n-Nlrrh", "K, es-Stm f'l-I'rab", "K. $erhi'l-Ebniye", "K. Ucdletiis-Seferi f'g-$i/'. Aynca O, Gazneli tarihci Utbfnin "K. el-Yemtnf'

III. ORTA ASYA TTJRK IST^A,PT MEDENiYETiNDE TUCAT iTIvTi ve LEKSIKoGRAFYA

iruiNiN

ixrUm ONcUrrni

"

adrndaki tinlii kitabrm da $erhetrnigtir(e),

DiloeLu{afin 6nmi;

Dil ve la{at; bir milletin millet varh$rru, yarrrlara giden yolda ayaktra tutan en biiyiik ve en hayati dinamiklerden biridir. Lutat kitaplarr ise; o dilin varh$rmn devam ehnesi ve kaybolup gitnesini dnleyen ve dile yagama direnci ve giicti veren bir hayat kaynagrdu. Bir dili di$er

dillerden ayran/ onun tistiinlii$iinii, zenginli$ini

ve

yticeli$ini ortaya koyan en biiyiik ktilttir hazinesi ve millet vat'lr$rnrn ortak grdasrdrr. Diinyada; gltzel bir millet ve milliyete oldu$u gibi, giizel bir dil ve lu$ata sahip olmak kadar bir insana gurur vereo mutlu krlan hig bir gey yoktur. Arapga bu manada; ilk Cahiliyet ga$larrndan beri qok miikemmel ve gok geligmig bir dil oldu$u gibi, onu di$er miisliimanlarrn yamnda, gok miibArek bir dil krlan, bir bagka dnemli faktdr daha vardrr. O da; btittin bu olumlu ydnleri y€rrusra/ onun dini ydnti; yani, bir il6ht aalryin ifAdesinde, yedi kat giiklerin Sahibinin bu dili seEmesi ve "Vahiy Killti.irii"nin esasl olmasrdr. Bu Arapqaya gtiphesiz di$er dillere gdre gok biiytik bir iistiinltik sa$lamrg, onu basit bir

kavim ve toplum dili olmaktan grkarmrg ve biitiin e

el-Hamevi, XVI, s. 253.

mtisliimanlar arasr, etnik ktiken ve dilleri ne olursa olsun, her tiirlii milli taassubun drgrnda gok mtibarek bir dil, yani

116 . zsKEniYerirerct

"Muhammed Llmmeti"nin ortak dili, hem de sAdece bu dtinyada de$il, uhrevi Alemde de geqerli olmak iizere yaygm bir inanq hdline getirmigtir.

Bu temel ve ilAhi dzellikler, Arap dilini o$renme ve y azmayr, onun inceliklerini kegfetme, dolayrsryla onun daha geniq iklimlerde yaydmasrm, daha da cdzrb bir hdle getirmigtir. Bdylece genellikle gayr-i Arap ve fakat

miisli.iman millet ve ilim adamlarr arasrnda bu dilin geligmesi yolunda ve dzellikle leksikogtafya dahnda bir hizmet yarrgrda baglamrg oluyordu. Gayr-i Arap ve fakat miisliiman milletler arasrndaki bu hizmet yanglru giiphesiz Kurant Keim'in Arapqa ndzil olmasr ve Hz' Peygamber'in "hadislerini" Arapga olarak ifade buyurmasr, dzellikle leksikografya ilmini daha da si.iratlendirmigtir' Ztua dilve lu$af sddece Arapqa ve buna ba$h filolojik ilimlerin desil, aahiy ki)ltilrii ve Hz. Peygamber'in hadislerine dayanan Tefsir, Hadis, F*rh vs. gibi isldmi ilimlerin asrl dayanaSr, dire$i ve Arapqa kelimeler ise bu ktiltiir ve medeniyet binasrnrn inga edildisi temel taglarr idi. Bu agrdan bakrldr$rnda Arap dili,lu$at ilmi ve leksikografya, Tefsir ve Hadis gibi ishmf ilimlerden higte geri olmryan, belki onlardan bir manada gok daha gerefli bir ilim oldu$u ortaya grkmaktadn. Qiinkii lu$at ve o leksiko$rafya olmadan' Kuran ummalu ve Hadis denizinin derinliklerine dalmak ve bu denizin incileri, onun mana zenginliklerini ortaya

koymak, dolayrsryla insanlann dini

hayatlarrnda' mutluluklara giden yolun ontinti agmak miimkiin de$ildir.

ORTA ASYA TUNTUdUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

'

117

Bu bakrmdan ilk hicret asrrndan itibaren IL il' ve IV. asrrlarda, daha ziyade gayr-i Arap ve fakat miisltiman milletler arasrnda, Arap dili ve ludat ilminin geligmesinde bag ddridiirticti bir hizmet yar$l baglamrg ve bu sahamn dev temsilcileri yetigmigtir. Bu hizmet yarrgrnda kulvarda en hrzh kogan milletlerin bagrnda ise miisliiman Tiirkler gelmektedir.

Tilrkler oe Lu{at llminin Geligmesi:

Miisliiman Tiirkleh bu dinin geligme ve ytikselmesine parlak krhnqlarr ile hizmet ettikleri gibi, bu dil, yani lu$at ilminin geligmesine de mi.ibarek kalemleri ile hizmet ebnigler ve bu sahada g6hretleri diinyalarr dolduran ve ilmi ummanlarr andrran bir gok leksikoSrafya dlimleri yetigtirmiglerdir. O kadarki, modern leksiko$rafya ilminin temeli bu iinii diinyalarr dolduran Tiirk asrlh ilim adamlarr tarafrndan atlmrg ve onlarrn bu sahdlArda yazdrklarr eserler leksiko$rafyanrn temel kitaplarr olarak kabul edilmigtir.

Tiirk Sultanlarr, Han, Hakan ve Tiirk Beyleri,

at

i.istiinde nasrl ki parlak krhnqlarr ile isldm dinini yiice krlmak

igin gaza ve cihad seferlerine gtkmrg, yeni yeni iilkeler fethetrniglerse, Ttirk asrlh biiyiik ilim adamlarr da, Arap dilinin geligmesi yolunda bitrnez ttikenmez seferlere grkmrglar ve leksikolrafua ilminin geligmesinde qok biiytik hizmetler etniqlerdir. Onlar bu ctimleden olmak iizere; bu ilmi seferlerinde Arabistan'a gelmigler, senelerce Eollerde dolagmrglar, bedevi Araplar iEinde yagamrglar Arapga kelimelerin mana inceliklerini,qifu, beyt, kaside, ata sozleri,

L18 . zel(ERiYe

rirarlct

oRTA ASYA TURKLUCUNUN ARAP DiLi W TOTSiYETINDA YERI

kelam-r kibarlar ve yeni yeni kelime bulma ve toplamada birbirleri ile Adetd yarrg ehniglerdir.

itim diUnae "ghhit' veya go$ul olarak

"Eeohhid" dedi$imiz bu yeni kelime ve giirler, sanki onlarrn bu ilim meydanlardaki askerleri, yani gaza ve cihad erleri idiler. B6ylece onlar, Arap diline yeni yeni mana zenginli$i olan kelimeler ve Arap edebiyabna da, iistiin de$erde binlerce giir, kaside ve beyt kazandrmrglardrr. Daha sonra onlar, bir 6mtir pahasr ve bir g6z nuru olarak topladrklan ve her biri, birer inci danesini andrran bu kelimeleri ve bu arada Arap dilini, yerli yerine oturtmak igin biiyiik bir gayretin iginde olmuglar ve her bir kelimenin milna zenginli$ni ortaya koymak igin kryasrya bir miicadele vermiglerdfu. Bu Tiirk hlimleri; bir manada asrln dil ve edebiyat meydamnda, Araplar da dAhil, herkese meydan

okuyan demir kugakh cihan pehlivanlan idiler.

iEte

leksiko$rafya dedi$imizlu$at ilmi de onlarrn bu u$ragrlarr sonucu ortaya grkmrghr.

Ttitk Ludat Yazailan oe Ozellikleri: Bu cihan pehlivanlarrmn di$er islAmi ilimlerde oldu$u

gibi, leksiko{rafya ilminin geligmesinde de qok biiytik hizmetleri olmuEtur. Onlar; leksiko$"rafya ilminin geliEmesinde, Ttirk'tin ilmi dehasr ve akll muhAkeme giiciinti gOstermigler ve bu sahanrn gok krymetli kitaplarrm yazmrqlardrr. Hatta gergek manada ilk leksiko$rafya kitabrm yazma ve ilk biiyiik lu$at Alimi olma gerefi de ne ilgingtirki

. 119

bir ulu Ttirk'e aittir. Bu ulu Tiirk; "ibrahim b. ishak et' Firibi" adryla amlmaktadr. Orta-QaS, Ttirk isldm Kiilttir ve Medeniyetinin en onemli merkezlerinden biri olan Farap'ta diinyaya gelen bu Tiirk bilgesi; ilmi hayatrun ilk yrllarrndan itibaren Arap dili ve edebiyatna, lu$at ilmine gok biiyiik bir 6nem vermig ve bu ci.imleden olmak {izere daha sonra "Dioanii'l-Edeb" adrndaki btiyiik lu$at kitabrm yazmrghr. O, Arap dilinde, en erken devirlerde yazrlmrg ilk ve en miikemmel bir lu$at kitabr idi. Bugiin bile bu lu$at kitabrru gorenler ve okuyanlar bu Tiirk ilim adamrm dvmek ve hizmetini ve leksiko$rafya ilmine yapu$r yiice hizmetleri de$erlendirme ve takdir eknede Adeta bir yarrg igine girmiglerdir. Nitekim A. Muhtar; Arap yazar, bu Tiirk ilim adamr ve eseri hakkrnda g6yle demigtir:

"Ffrrabi, giiphesiz lu{at ilminile gttneg gibi ilofuuE bir kimseilir. Lu{at ilminin ilo{ugu oe geligmesinile eme{i gegenlein en iinde gelenlerinden biriilir. Her nekadar onun

ye{eni el-Ceohert,

lulat iltninile

"Ceohert ekolil"niln tmtsilcisi ise de; e{er insanlar biraz insafh ae onun lutat ilmindeki iistilnlilgiinil kaaramtE olsalardt, 'Cettheri Ekolll"nlin ilk kurucusunun Ffrrabt oldu{unu kabul etmek mecburiyetinile kalrlarih. Bununla beraber Ffrrabi, kelimeleri son harfleine giire tertip oe diizene koyarak bir lulat kitabt yazan ilk ludat Ahffiidiy''$.

t

el-F6rabl, Divantl'l-Edeb, tah. 0nsdz.

A. Muhtar Umer ve I. Enis, Kahire, 1954, I,

s.

oRTA ASYA TUNrc-TJdUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

120. zersRiveriraPct Ondan 6nce bOylesine miikemmel bir lu$at kitabr asla yazrlmamrgb. Onun bu eserini biiyiik bir emek sarfederek yayrrlanan i. nnis ise, bu Tiirk ilim adamr hakkrnda 96yle demigtir; 'lBana iiyle geliyorki; bu giinkii modera manada ilk ktasik Arapga lu{at kitabmt Ffuabt hazrlamqtr. O bdylece bir gt{r ngnq ae oflun aghgr bu gt{r asrlarca deaam

121

Leksikofrafy a' da el-Ceoheri Ekolii:

el-Cevheri, bu muhtegem eseri ile lu$'at ilminde dort btiytik ekolden biri olan ve " el-Ceahefi Ekolii" olarak bilinen ve leksiko$-rafya tarihine geeen uluslararasr bir ekoliin de kurucusu olmugtur. Oyleki "el-Ceahert Ekolil" her bir asrrda, sinesinde yiizlerce, binlerce gegitli kavimlerden dil ve luSat Alimi barrndrrmrg ve bunlar "el-Ceaheri ekalij"nin bayra$ru dalgalandrarak onu bu giinlere kadar getirmiglerdir.

etmigtif'{z).

ishak b. ibrahim, kiinyesinden de anlagrlacaSr gibi, parlak Tiirk ilim ve ktiltiir merkezlerinden biri olan Fdtabta yetiqmig ve Arap dili ve edebiyatmrn en 6nde gelen gahsiyetlerinden biri olmugtur. Yukarda adr geeen elCevheri'nin dayrsrdrr. igte bu Ttirk bilgesi, ktiqiik elCevheri'yi, hem de ilerlemig yagna ra$men, ilk tahsil yrllarrndan itibaren Arap dili ve edebiyahna dtigktin bir

ilk hicret asrrrndan itibaren dil ve lu$at sahasrnda kurulmug olan di$er ekoller meselA "Itnflm HAIil", "Ebu Abeyd" ve "el-Bermeki ekolleri" bu Tiirk dlimi, lu$at meydanlarrnda boy gdsterdikten sonra fonksiyonlarrm kaybehnig ve dSrencisiz kalmrglardr. elCeahefi ekolii, bir gok ilim adamlarrmnda kabul ve itiraf ettikleri gibi, bu medreselerin en hayrrL, en ulularrndan birisi idi. Daha sonraki devirlerde yaztlan yiizlerce, binlerce lii$at kitabrmn el-Cevheri'nin ilk defa ortaya koydu$u bu yeni esaslara gdre ve bu ekoliin dSrencileri tarafindan yazrlmasr, bu ekoltin tesirlerinin ne kadar biiyiik oldu$unu Bdylece, daha dnceleri ve

kimse olarak yetigtirmig, boylece onun lu$at ve leksikoSafya ilmine gidenyolunu da aEmrgtr.

Bu ilmin esaslru dayrsrndan d$renen el'Cevheri'ye gelince; iyi bir Arap dili ve edibi olarak kazandr$r gdhretini, daha sonra bir leksiko$rafya bilgini olarak tamamlamrg ve bu sahanrn en temel eserlerinden biri olan "Tdcii'l-Liiiat ae Sihahu'l-Atabiyye" adrndaki muhtegem lu$at kitabrm yazmrgtrr. Gerqekte, Ttirkge adryla "K6mus" veya "Sihhh" kendi zamaru ve sahasrmn tek eseri ve Arap dili tizerine yazrlmrg ve bir egi benzeri az bulunan en geligmig, en

gostermektgdll(a).

lu[at

yazmada kelimelerin son harflerini esas almalarr idi. Ci.inkii el-Cevheri, bunu, boyle ortaya koymugfu. Bu usulde, "kelime" sanki elle tutulur, gdzle gdriiliir bir madde bir taE gibi ele ahnmrg, Arap alfdbesinde yer alan harflerin srasrna gore bu kelimeler Eok titiz bir tertip ve diizen iginde srralanmrg, kelimeler di.izgtin

Bu ekoliin

mtikemmel bir lugat fti1n!1idi(e). 2

.

6ze11i$i

el-Fdrabi, Divanli'l-Edeb,I, s. Onstiz.

3 Geniq bilgi igin bkz. Attar,

A. Abdi.il[afur, Mukadimefi's-Sihah,

el-KAhire,

o

1956, 109 vd.

Bu dil ve lugat ekolleri hakkrnda genig bilgi igin bkz. Attaru, A., Abdulgdfur, a.g.e., s.

il

l0l

vd.

122. zaxEFivAKiTAPCI

bir tag gibi, lu$at binasrnrn duvarlarma konulmug, onlarrn manalarr agrklanmrg, onlara; bu ilmin tabiri ile " geadhid" dedi$miz, giir, beyt-i darb-r mesel ve qdl kelimeleri ile yeni yeni, mana zenginli$i kazandrrlmrghr. Bu bina sahih ve son derece gtivenilir kelimelerden yaprlmryh. Bir tanesinin bile sdkiiliip ahlmasr mflmkiin de$ldi. Bu ayru zamanda m:uazzambir edebiyat ve ktilttir kitabl idi.

LeksikoSrafyadaki bu yeni yaklagrm, daha 6nceki lu$at ekollerine g6re bir inkrlab idi. igte, leksiko$rafya ilmindeki bu biiytik inkrlabr, ilk defa bir "Tiirk 6limi" bagarmrg ve bayra$r leksiko$rafya kalesinin burglarrna dikmig ve onun diktigi bu bayrak bugi.inlere kadar dalgalamp gelmigtir. Bu lu$at ilminde yeni bir qr$u idi' Nitekim biiyiik Ttirk Bilgesi de bunun fannda olmug ve bu yeni tertip ae diizenin kenilinilen 6nce hig bir kimsenin ortaya koymail$mt si)ylemig, bundan hakh bir gutur ilay du{u gibi bunu fazlasrylaila hak etmiEtils).

Btitiin bunlar Ti.irklerin bu biiyi.ik ilim yani; Arap dili ve edebiyabnrn geligmesi ve bundan gok daha onemli olarak

modern leksikoSrafyamn ortaya konulmasrnda ne kadar biiytik ve dnemli hizmet ettiklerini btiti.intiyle ortaya koymaktadrr. Gergekte ; Arapga modern leksikofirafyantn temeli, iki bii$k ilim adamt tarafindan atilmtEhr. Bunlann ikisi de Ttirktiir ae ikisi Qe Fdrabhdtr. Bunlar; ishak b. ibtahim elFirabi ile, ismail b. Hammad el-FArabi'dir. Birisi "day{'

dileri

ise onun

"ye{eni"dir.

ORTA ASYA TURKLUCUNUN ARAP DiLi Vg TOSNIYETINDA YERi

S

th

ah' m

llim

.

123

D iiny a stndaki Y eri:

el-Cevheri'nin; "Sihdht" kendi devrinde ve ilim diinyasrnda bir sarsmt yaratrmgf,r. Onun bu kitabr, ilk yazl/'dr{t andan itibAren, ne elden ve ne de, dilden diigmemigtir. Bundan da 6te, her bir asuda yetigmig yiizlerce lu$at otoriteleri, bu 'Tiirk Bilgesini" 6vme ve onu goklere grkarmada Adeta bir birleri ile yarrg etniglerdir. Onlarrn gerek el-Cevheri ve gerekse "Sthahu'l-Lu,fd" hakkrndaki Ovgti ve de$erledirmeleri, bir biiyiik kitabrn hacmini agacak kadar goktur. Bunlardan meselA es-SeAlibi Srhahr, di$er lu$at kitaplarr ile karylagtrmrg ve g6yle demigtir: "Sthahu'ILuda"ya gelince o; gtlphesiz "el-Ceohere"() den tertip ae diizen itiban ile gok ilaha gilzel "Tehzibii'l-Lu{a"dan gok daha adtrhkh oe "Mu'cernii'l-Lu{a"dan gok ilaha faydah ae herkesin kolay ca y aralanabileceii bir kitaptul' (Q.

Yine kendi devrinin faziletli en btiytik

lugat bu Trirk lu$at Aliminin gahsiyetinin dniinde saygr ile e$ilmig ve ona olan hayranh$rru hem de, asrrlarca sonra gdyle dile Alimlerinden biri olan ibn Tayyib el-Fisi (itl.

1170)

getirmigtir: "el-Cevheri giiphesiz "Saf ilminin minbetletdeki yiiksek sesli hatibi oe lu{at ilminin mihrabilaki en bltyllk imamtdtr. Zira Cenab-t Hak, elCeuhefi'ye, ne kendinden iince oe ne ile ondan soflra gelenlerin hig bir gekilde ulagamtyacaklan kailar ula bir Ebhret vermigtir. Onun kitafu "Sthah" ise; onilan iince ae

' 6

Bunlar Arap dilinin zirvesinde devasa lulat kitaplarrdr. Z.K. Attar, A., Abdulgdfur, a.g.e., s. I12.

rt 124.

ZEKERiYAKiTAPqI

sontfl yazilan lu$at kitablanndan hig birinin gi)rmeili{i gok biiynk bir ilgi gdnnilgtil^7)'

bir lugat kitabr olarak bu erigilmez, tistiin mevkiini asrrlarca korumug ve gtihretinden hig bir gey "

SrhAh"

kaybetmeden bugtinlere kadar gelmigtir. Kitabrn niishdldn hilifet iilkesinin her bir yeri, meselA do$uda KaEgar dnlerinden, batda Endiiliis'e kadar yayrlmrg ve bu Tiirk ilim adamrrun ismini her tarafa ulaqtrrmrphr.

"SthnV'bu arada Osmanhlar devrinde islAmrn taht ve baht Eehri istanbul'ada ulagmrg, Osmanh medreselerinde gok biiytik bir ilgi gdrmtigtiir. "Sth-Ah" daha sonra, "Kaggart Mnhmu d miltiy e t gililinin" kendi devrind e en b iiyiik temsilci si ve Arhisii'l-Kuran adrndaki biiyiik tefsirin miiellifi Mehmed Vani Efendi (itl. 1592)(a) tarafrndan"Vankulu Lugdtt" adryla Ttirkgeye terctime edilmig ve ibrahim Miiteferrika tarafindan, kurulan ilk matbaad a1747 yrhnda istanbul'da iki cild hdlinde basrlmrgtrr. Sthahu'l-Lug6'run ilk kurulan Osmanh matbaasrnda basrlan bir kag nddir kitap arasrnda bulunmasr, ona, Osmanh medreselerinde verilen def,eri gostermektedir. Sthah

a

e

Kaggarh Mahmud:

Ne ilgingtirki el-Cevheri'nin bu Eahqmasr, daha sonraki asrlarda Ttirk dilinin geligmesine de dolayh yollardan qok biiyi.ik hizmetleri olmugtur. Zita bu ydndeki qahgmalardan yararlanmak isteyen bir qok Tiirk Alimleri, el7

Attar, A., Abdtilgdfur, a.g.e., s. I l6'

t Mehmed Vani Efendinin bu y6nii ilgili

geniq degerlendirmeler igin bkz. Kitapgr, 2., Hazreti Peygamberin Hadislerinde Tlirkler, Konya, 2004, s' 49.

ORTA ASYA TUNT,UGUTVUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERI

.

125

Cevheri'yi taklid ehniglerdir. Onlar bu defa ayru usul ve metodla, Ttirk'dilinin Araplara ve bu ktilttiriin mensubu olan diSer kavimlere d$renmelerini sa$lamak igin Arapqa olarak "Tlirkge lu$a{' kitablarr yazmrglardrr.

Bu manada bizim dile getirmek istedi$imiz biiytik Tiirk Alimi ve Arap dili otoritesiveTilrkmilliyetgisi Mahmud el-Kaggari ve onun sadece Tiirk ilili ve Tiitkge igin de$il, Tiirk tarilv kiiltiir ve edebiyat iqin kryamete kadar egsiz bir hazine krymetindeki biiyiik gahgmasr, bir di$er ifdde ile, " Dio an-li Lutat et-Tiirk" adrndaki 6lmez eseridir. Kaggarl'de her Tiirk ilim adamr gibi, iyi bir tahsil gdrmtig, Arap dil ve edebiyahnda bir btiytik otorite hAline gelmigtir. igte bu biiyiik Tiirk Alimi, asrl bundan sonra, di$er Tiirk bilge kigileri gibi, Arap dilinin mana farkhhklanm anlamak igin Arap yurdarrna, diyart Mudar ve Rabia kabilelerine gitrnemig, bilakis Ttirk tilkelerine kogmugtur.

O; Krgtz, Ktpgak, O{uz, Ya{ma, Basmil, Uygur vs. gibi bir gok Ttirk boylarr araslna dalmrg, buralarr boy-boy, oba-oba dola$mrg, koca bir omrti Tiirkge ve onun mana zenginli$ni kegfetrnek igin harcamrg ve o ga$larda bir egi ve benzeri olmryan rnuazzambir "Tllrkfilolu{u" ve bundan da 6te bir "Tiirkoloji" dlimi olmuEtur. O, diinyalarr dolduran bu ilmi ile, uhrevi bir yolculu$a grkmak istememig ve deryalan andrran bu bilgisini, bir di$er ifide ile Tiirkge "cevher dAnesi gibi aktararak bu sahamn kelimeleri bir kryamete kadar kedisini hayrrla yad ettirecek en krymetli eserini yazmrghr.

726

. zF,r,nmyaxirerct

Di$er taraftan el-Cevheri'rin "Sthhh"1 Atap dilinde yazrlmrg en mtikemmel ArapEa bir "lutat" yani "leksikolafya" kitabr olduSu gibi, Kaggari'nin "Diaant" ise, yine Arapga yazrlmrg en miikemmel bir Ttirkge teksikofirafua kitabrdrr. Bdylece hem Arap, hem de Tiirk diline ait modern leksiko$rafya ilminin dnderi bu iki Ti.irk ilim adamr oldu$u gibi, bu ilmin, Ttirk yurtlarrnda ilk temeli de onlar tarafindan ahlmrg oluyordu. Biittin bunlar di$er taraftan Tiirk ilmi gticii ve akli dehasrrun Arap dili ve edebiyafuun geligmesi, bir di$er ifAde ile, isldm kiiltiir ve medeniyetinin mtigterek mirasrnda Ttirklerin ne kadar Onemli ve biiyiik bir hizmet ifa ettikleri ve tam bir altrn ga$ yagathklarrm btitiin ag*h$ ile ortaya koymaktadrr. Z em ahg ett

o

eL

eksiko {r afy a :

ilminin geligmesine eme$ gegen Tiirk asrlh, biiytik Arap dili ve edebiyah otoritelerinden biri de Cirullah ez-Zemahgeri'dir (itl. 1 144). LeksikoS"rafya

Gergekte Zemahgeri, islAmi ilimlerin her bir dahnda, dzellikle Arap dili ve edebiyat, Fesahat, Bela$af Bedi, Beyan gibi ilimlerde gok krymetli eserler yazdr|.:r gibi, luf,at ve

leksikoSrafya ile ilgili olarak ta bir gok eserler yazmrghr. Bunlardan " F 6iku'l-Lu{a", " Miit egfrbihil' l-Esm6" v e " E s 6-

sii'l-Belfr{a" bizim bu konularda, akhmrza gelen onun ilk krymetli eserlerdir. Fakat onun bu sahada, asrl adrru duyurary el-Cevheri ve Kaggari gibi leksiko$t^Ua ilminin kendi asrrnda gergek bayraktarr krlan asrl btiytik qakgmasr " Mukaddimctii'l-Edeb' adrndaki devasa kitabrdrr.

ORTA ASYATIJNKI"OGUT.II}N ARAP DiLI VE SOEEiYAflNOAYER|

.

127

Ne ilgingtirki ismail el-Cevheri'nin, en eski Ttirk ktiltiir merkezlerinden biri olan Fdrabdan aldr$ feyiz ve ktilttirle, Arapga "es-Sthdh" lu$atru yazdr$r gibi, ondan bir asrr sonra gelen Kaggarh Mahmud ise yine qok parlak bir kiilttir merkezi olart Kaggaila yeni bir hazrrhk yapm$ "DiuAn'Li LiiEAt eFTiiil(' adrndaki Tiirkge luSat kitabrnr yazmrghr. Daha sonra bu sahada Zemahged boy gostermig ve bu defa Tiirk ktilttiriintin en canh merkezlerinden biri olan Harzemde "Mukadilimetii'I-Edeb" bir diSer ifAde ile, Ttirkge Harzem lehgesinin, gok biiytik bir luSat kitabrm yazmrghr. Bu krymetli gahgmasr ile Zemahgerf leksiko $rafya ilminde bir deha oldu$unu giisterdi$i gibi, Ttirk ktiltiir ve medeniyet birli$imiz ve btittinlii$iimiizti de sa$lamrghr.

Haddi zatrnda, Mukadilimetii'I-Edeb, sadece, Arapqa de$il, aynr zamanda "Hatzem Tihkgesi" ve "Fatsga"yt da 6$renmek isteyenler igiru esas metni Arapea yazrlmrg mtikemmel bir lu$at kitabrdrr. Kitab daha sonra; bizzat mtiellifi tarafindan Emir Ebii'l-Muzaffer Bahu'd-Din Atsrz b. Alau'd-Din Muhammed b. Anugtekin adrndaki Harzem Tiirk hiiktimd.arr (7127-7156) mn iste$i iizerine Harzem TiirkEesine terciime edilmig ve bu Ttirk emirine sunulmugfur.

Zemahgeri'den sorua leksiko$rafya ilminde ve Harzem ufkunda parlayan Ttirk asrlh bu ilmin dnciilerinden bir di$eride $emsti'd-Din Muhammed b. Kays er,RAzi'dir.

Olgunluk yaglarrnda Ttirk Harzem sarayrna intisab etmig ve Muhammed Hanemgah'rn en krymetli ilmi mi.igavirlerinden biri olmugtur. igte bu biiytik Ttirk Alimi,

'iii;1 128 . zEKERiYerirePCl

eseri Harzem Tiirk dilinin en temel kayna$r olan meghur "Tiby6nii'l'Lu{a et-Tii*i fr16 Lisant Kangh" adrndaki kitabrm, Harzemin; btiyle bir btiyiik Tiirk-isldm devletinin bir bagkenti, bir biiyiik ilim ki.iltiir ve medeniyet merkezi' gok dlim ve ediplerin uf,tak yeri oldu$u bir donemde yazmry ve bu Turk hiikiimdarrmn gok yiice takdir ve iltifatlarrna mazhar olmugtur' Fakat onun bu mutlu yrllarr' Tiirk Mo$ol boylarr ve Cengiz Han'tn tarih sahnesine grkmasryla pekte

uzun si,irmemigtir.

Buraya kadar olan aErklamalarrmrzda, "Leksiko{rafya ilmi" ve bu ilmin geligmesine eme$i geEen Ttirk dlimleri iizerinde durulmug ve onlarrn miibdrek hizmeflerinin genel bir de$erlendirmesi bit 6z,et hdlinde sunulmugtur' Bunlar isldm Kiiltiir ve Medeniyet semasrnda parlamrg, Ttirk asrlll Kutup yrldrzlarrdrr. igte bundan sonraki sayfalarda bu ilim yrldrzlarrmn hayah tizerinde durulacak ilmi gahsiyeti ve eserlerinin qok genig bir de$erlendirmesi yaprlacakur'

I.

TURK ASILLI BIJYUK LUGAT ATiNAi Ebu ibrahim ishak b. ibrahim el-Farabi (do$.893? 01.95L?)

$rtJtilt n$t+J

#

cr1*."1

r$t*!

:*t

Ishak b. Ibrahim'in IIk Tahsil Hayah:

ishak b. ibrahim; Tfiran Yurdu, F6rab semAsrnda parlamry, Tiirk asrlh, Arap dili ve edebiyatnn kendi devrindeki en biiyiik otoritelerinden biridir. Qok biiyi.ik bir dil"ve luSat Alimidir. isldm kiiltiir ve medeniyetinde tam ve kAmil manada ilk leksikofirafya yazma gerefi de bu Tiirk bilgesine aittir. O; leksiko$rafya ilminde bir qr$rr aemlS ve bu

sahamn ululan asrrlarca onun agt$r bu yolda yiiriimtiglerdir. Bu dev Ttirk bilgesi; biitiin Eski ve Ortaga$lar boyunca (hatta bugtinlere kadar) Ti.irklii$iin 6zyurdu, ayru zamanda, o devirlerde KaEgar ve Harzem gibi bir ilim ve ktilttir merkezi

hdline gelmig olan Firab'ta diinyaya gelmig @94?) ve bu sebebten dolayr "el-Fdrabi" iinvaru ile arulmrgtrr$. EArap ise; Seyhun nehrinin do$usunda, Balasagun gehrine yakrn (Otrar biilgesi) bir Ttirk beldesidir(z). F6rab, islAm kiiltiir ve medeniyet dairesine girdikten sonra buradan, bagta btiytik Tiirk filozofu Muhammed b. UzIu! el-Ffrrabt (61. 950) olmak tel-Hamevi,

VI, s. 62, es-Stiy0ti, Bugtetti'l-Vuat, s. 91, Attar, A.A., a.g.e.,

Ben Cheneb,M., el-Cevheri,lA., UI, s. 126. .' el-Hamevi,

el-Etildan, lY, s. 224.

s

':,!,ii.! \{iiY1

ORTA ASYA TURKLUCUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATNpa yeRi

130 . ZEKERiYA KITAPCI

ilim izere,isldmi ilimlerin her bir kolunda bir qok Tiirk asrlh adamr grkmrghr.

ishak b. ibrahim'in ilk genElik yrllarr ve ilmi hayah varki o hakkrnda gimdilik elimizde fazlabtu bilgi yoktur' Ne asrlh Tiirk da, bu devirlerde srk, srk drneSini gbrdti$iimiiz ilim adamlarr gibi, iirf, adet, ananelerine bap.h' Isldmi ilimlere ocaktan dtipktin, gerefli bir Ttirk dilesine mensuptur' ilt itmi tahsilini giiphesiz bu devirlerde goktan bir ilim ve kiiltiir merkezi olan FArap medreselerinde yapmryttr' Oyte

tahminediyoruzkidahasonrao;budevirlerdeddetoldugu

gibi) tizere Buhara'ya gelmig (Zemahqeri orne$inde oldu$u ebni$, ve iinti, ciharu dolduran Buhara medreselerine intisab Arap dil ve Edebiyatnda saygr deSer, otorite bir Tiirk dlimi

olmugtur.Zfuaodevirlerde"BuhAra"'es-SeAlibi'den 6$rendi$imize gdre "ilmin Ka'besi ae bir gok gdhretli frtimlerin balugma Y eri" idi{3)' Ishak

b.

Ibrilhim

Yemen Ellerinde:

NevarkibubiiyiikTiirkAlimi,ilktahsilyrllarrndan

itibaren Arap. dili ve Edebiyatrna Eok biiyiik bir ilgi gostermig, onun sarf, nahiv ve hele hele i'rab gibi dil inceliklerini bir cebir denklemi gibi Etizmek istemigtir. Bu bakrmdan o, kendini bu dilin cezbesine kapf,rmrg, olgunluk yaglannda yurdunu yuvasml terkederek kendini Arabistan "Arap qOlterine atrnrgbr. $imdi o; tam bir "ilim gezgini" ve dili dilencisi" idi. Bu bakrmd an ibrahim; aradt|.lr ve ozlemini qekti$i gergek AraPqaya kavu9mak ve bu yonde duyduf,u 3

es-Sedllbi, Yaimetil'd-Dehr, KAhire, 1956, IV, s'

l0l'

.

131

susuzlu$u gidermek iEin 6nce Hicaz'a daha sonra Yemen'e gelmig ve Zeb?d gehrine yerlegmigtir. Zfua o; Arap dilinin inceliklerini ve gergek Arapga, klasik arapgay\ bu dilin asrl yurdundu, yani Yemen ehlinden o$renmek istiyordu(a). Ne varki bu giin bile FArap ile Yemen arasmdaki mesAfeye bakanlar, bu Tiirk ilim adamrnrn gergek Arap dilini o$renme tutkusunun onu ne hdle getirdi$ini gdreceklerdir. O, burada uzun stire kdlmrq, gigekten gige$e kogan bir bal arrsr gibi Arap dilinin pegine takrlmrg, Edliin derinliklerine agrlmrg ve "Eeoahid" dedi$imiz onbinlerce kelime ve bir o kadar da giir, beyt, kaside, darb-r mesel, keldm-r.kibar toplamrg ve ilmi dtinyalan dolduran bir ilim adamr olmugtur.

ibrahim el-FArabi burada; dzellikle Arap dili, giir ve edebiyatta, bir kemAl devresine ulaghktan sonra Tiirkistan'a ddnmiig ve kendi dzyurdu Farab'a gelmigtir. Bundan sonra bu Ti.irk adamr, dolu, dolu bir ilim hayat yagamrgtrr. O, bir

taraftan EArap medreselerinde hocahk yaph$r gibi, diSer taraftan bir qok kimselere ozel dersler vermig ve bir gok Ttirk gencinin ilme giden yolda, yani Arap dili ve Edebiyahnda oniinii agmrg ve bir Eok gahsiyetli ilim adamr yetigtirmigtir. Ondan feyz alan ve en yetenekli d$rencilerinden birisi de dz ye$eni, aynT zamanda, leksikofirafya ilrrrinde kendi mesle$ini biiyiik bir bagarr ile devam ettirmig olan ismail b. Hammad el-Cevheri'dir. O; daha sonraki yrllarda Arap dili ve edebiyahmn dbidevi gahsiyetlerinden biri olmug ve dayrsrndan aldr$r 6zel dersler, lu$at ilmi ve o$rendi$i yeni metodlar siyesinde ve bu erken devirlerde, dayurndan a

el-Hamevi, el-UdebA,

Y\

s.62, Krg. Attar, A.A., a.g.e., s. 80:

rr

'

132 . ZEKERiYA KITAPCI

ORTA ASYA TUNXil,IGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINOA YSNi

ilk temel leksiko$rafya kitabrnr yazmrgtrr. Onun bu kitabr iizerinde, bundan sonraki sayfalarda qok daha sonra

llmi

$

ahsiy eti

o

e Dia frnil'

l'E ileb :

el-FArabi bu devirlerde yetigmig, Tiirk asrlh en biiyiik Arap dili ve edebiyah otoritelerinden biridir. Dolu, dolu bir ilim hayat yagamlg ve kendi sahasrnda gok krymetli eserler vermigtir. Fakat ilim dilnyasrndaki asrl biiytik gohretine "Dia6nii'l-Edeb" adtndaki dev eseri ve 7lk mtazzam lu$at kitabrnr yazdrktan sonra ulagmrg ve bu bdyle zamafimrza kadar gelmigtir. Bu kitab, el-Hamevi'den dsrendi$imize giire;

"K. es-Shlint, K. el-Muilaf, K. el'Misdl, K. Zeodtii'sSel6se, K. Zeailtii'l-Erba oe K. el'Hamze olmak iizere altt ana biiltlme aynlmqtt. Aynca het bdlilmile Ance isimler, sonra fiitter ele almmtg ae gok tertipli diizenli bir lulat kitah olmuEtuy''(s). MAmdfih FArabi'nin bu eseri Ahmed Muhtar Umer ve ibrahim Enis tarafindan biri genel fihrist olmak iizere ve ddrt cild hAlinde yayrrlanmrEbr(s). Gergekte kitap, uzun bir 6miir ve gok titiz bir gahgma ile hazrrlanmrgt. Kelimeler bildi$miz Arap alfabesinin harflerine gdre sualanmrg ve bu sralamada kelimelerin son harfi esas ahnmrst. Kelimelerin, krh krrk yararcasrna titiz bir gekitde tizerinde durulmug, 5

6

el-Hamevl, VI, s. 63. el-F6rabi, DivAnil'l-Edep, Tah. A. Muhtar Umer ve I' Enis, Kahire, 1974, Ayrrca bilgi iqin bkz. Q6penli, M.S. ve Demiralay, K., Arap Edebiyannda Kaynaklar' Erzurum, 1994, Altar, A. Abdii'l-Gafur, Mukaddimettl's-Sihah, Kahire, 1956' s. 81.

133

farkh manalan yazrlmrg, bunlar cahiliye devrine Aid giir, arbr meselelerle siislenmig ve bdylece muhtegem bfu lu{at "H:ayl:!" dil, edebiyat, giir ve kiilttir eseri bir edebiyat antolojisi olmugtur. Bu gerefli Ti.irk Bilgesi; lu$at ilminde yaph$ Eahgmamn biiyiiklii$tiniin farkrnda idi. O bu kitabmr; ps} Jt+'J+iJJt 3t;a' "Atap itilinin terazisi ae

ayrrnbh bir gekilde durulacaktr. el-E fuabt nin

.

kelimelein ayat flgiisii" olmak izere yazmrgt(4.

Artk

bundan bdyle Arapga kelimeler bir sarraf terazisi ha'ssasiyeti ile burada tarhgrlacak ve mana kahplarrna d6kiilecekti. Suygt de$er Ttirk dlimi, kitabrm tamamladrktan sonra onu; devrin geleneklerinin aksine, bir devlet ulusuna de$il, kendi ifddesinde de anlagrldrgr gibi; Fhrab'rn iinlii dlim ve mutasawuflanndan ve kendisinin gok biiyiik bir saygr duydu$"u Ebii'l-Hasan Ahmed b. Mansur'a takdim etmigtir(a). D io

anii'

l -E

il eb

in Y eni

D eI erl en dirm

e si

:

Gergekte kelimeleri alfabe sraslna ve son harflerini iisttin bir tertip ve son derece sa$lam bir gekilde bir biiyiik liigat kitabt yazmak, tamamen onun buluguidi. elFhrabi, bu konuda Ttirk'iin yarahcr ilmi dehasr ve akli ihatasrru gostermig ve bu sahada o gtinlere kadar bir egi ve benzeri olmryan bir biiytik lu$at hazrrlamrgt. O; boylece belki farkrna varmadan yeni bir gr$rr agmrgt. igte daha sonra bagta ismail b. Hammid el-Cevheri olmak izere, asrrlarca lu$at dlimleri onun agh$r bu yeni yolda ytiri.imiig ve qok krymetli eserler vermiglerdir. esas alarak

t

Attar, A. G., a.g.e., s. 80.

' Divanil'l-Edeb, l, s.72.

134 . ZEKERIYA KnAPCI

ilE I I

Diainii'I-Edeb hakkrndaki yeni aragtrmalarla bu Tiirk ilim adamr zirvelere tagrnmrg ve lu$at ilminde haketti$i gerefli mevkie oturtulmugtur. Nitekim Ea$rmrzrn biiyiik dil ve lu$at Alimlerinden biri olan A. Muhtar hakh olarak Leksikof,rafyada"el-Ceohett ekolii" olarak bilinen bu dil ve edebiyat ekoltiniin ilk kurucusunun el-FArabi oldu$unu sdylemig(e) ve bu biiyiik Tiirk ilim adamrmn lu$at ilimindeki hakkrru teslim etrnigtir. Yine Fdrabfnin bu biiyiik eserini uzun ve yorucu bir gahgmadan sonra yeniden ilim hayahna kazandran i. Enis, bu biiytik Tiirk ilim adamrmn luSat ilminde gdsterdif,i bu iisti,in baganyr hakkryla takdir etmig

ASyA TURKLUGUNUN enap pit-i

w

eoreivRrINDA YERi . 135

"Bir Araptan ilaha ziyaile Arapgayt bilen bir

Gii*)

acem

in Edeb bahgesi kaybolilu.

Neylersinizki, Arapgantn iJzil olan bu esel zattantn ila{da{a* iginde garib oldu"ol).

Diahnii'l-Eilebin gohretinin srmrh kalmasmrn

asrl

sebebi, 6yle tahmin ediyoruzki, onun ye$eni olan ismAil el-

Cevheri'dir. Zfua onun yazdr[t "Thcil'l-Lufia oe Sthnhu'IArabiyye" adrndaki kitabr,lu$at ilminin semdsrnda bir giineg gibi do$mug ve kendi sahasrnda bir kutup yrldrzr gibi parlayrp duran eserlerin rgrklarr da bdylece kaybolup gitmigtir. Bununla beraber; devrin biiytik dil ve lu$at Alimlerinden Kadi EbO Said es-Seyrifi, Muhammed b. ibrahim el-FergAni el-Hasan Ali b. Saad ez-Zimini gibi daha nice kimseler bu biiyiik Ti.irk iliminin eserini sAdece bir lu$at de$il bir ki.ilttr ve edebiyat olarak giirmiigler, onu

ve qdyle demigtir:

"$iiphesiz o; kelimelertn harf esasma giite turtip eililerek yazilmq ilk lu$at kitabihr. Fdtablilen iince, hig bir kimse bu metodu kullanmamqht. O, lu{at ilminile yeni bir E{r aEnq ae daha sonra gelen leksiko{rafya dlimleri, astrlarca onun agfi{t bu yolila yiirttmilglerilir. Bu manada o1 el-Cevherf ye ile gtiphesiz \nciililk etmiEtitt'(ro\.

okumuglar, hatta onu kendi elleri ile istinsah etmiglerdir(tz).

Esein

Y eni

den Y ay mlanmax:

Bu arada hemen dnemle kaydedelimki, zamarun

Ne varki FArabi'nin bu biiyiik eserinin ilim ve ktilttir muhitlerind e, ilk yazl/rdr$r yrllarda bizim bekledi$imiz kadar btytik bir ilgi gbstermig ve gtihretli son derece srmrh kalmrghr. Nitekim devrin kadrlarrndan Negvan b. Said elHrmyeri bu konuda yazdr$r uzun bir giirinde duydu$u iiztinttileri dile getirmig ve gdyle demigtir: U,ct 3 +l r.r. .rei r+,c, -'I- # e+-i ,.pl.l)l ; g,o3-,1 qt-+J Oi ;an {+r ,,.J . ) qrSg Ol-j # tl-p .f*i t

onrA

da$da$asr arasrnda kaybolup grden bu eser, qa$rmrzrn dil ve lugat dlimlerinden yukarda da ifdde edildigi gibi A.M. 6mer

I. Enis tarafindan,

eski kiiti.iphanelerin tozlu raflanndan indirilmig ve gok'titiz bir metin gahgmasrndan sonra, hem de gok iyi hazrlanmrg bir fihristle birlikte dilrt cild hAtnde, 1974 ve 1979 yilan arasrnda Kahire'de yayrnlanmrghr. Kitabrn d6rdtincii cildi gok gizel bir fihrist olarak hazrdanmrgtr. ve

't12 Divail'LEdeh,I,

Divanil't-Edeb, I, s. Ons6z. Divanu'l-Edeb, I, s. Onsoz.

to

s . 39.

el-Hamevl, Vt, s. 65.

:

el

q 135 . zEKERiverirepq

ORTA ASYA TURKLUCUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

iyi bir Arap dili ve edebiyat otoritesi olan miiellif, i. Enis, briyi.ik Ti.irk bilgesi FArabi'nin bu eserini goklere qrkarmrg ve ona dvgiiler ya$drrmrghr. Ne

varki

saygrde$er

mtiellif; bu eser iqin yazdr$r genig deSerlendirmesinde Tiirkistan ulemAsr, Ttirk ilmi dehd ve akli ihatasrmn, Arap dili ve edebiyahmn geligmesi yolunda yaptrklarr mtibarek hizmetleri akhna dahi getirmedi$ gibi, Ttirk dlimleri tarafrndan Orta-Asya bozkrlannda inga edilen bu ilim ktiltiir ve medeiyet kasnmn farkrnda bile olmamrghr. Hatta i. Enis, daha da ileri gitrnig, bu Ti.irk ilim adamrrun "Tlirkli$ilnll" gbzardt etmekle kalmamrg, o kadar ki "Diaanii'l-Edeb" gibi bir eseriry Ffuab gibi bir Ti.irk muhitinde yazrlamryaca$rm iddia etrnigtirki bizim bunu kabul etrnemiz miimkiin de$ildir. Bu kendi deSerlerine sahip grkmryan Ttirk ilim adamlarr igiru acrnacak bir durumdur. O; ancak bir saEma olan iddialarrnda aynen goyle demektedir:

"Farabta, hele hele bir Tiirk toplumunda biiyle Arapga bir lu$at kitabrmn yazrlmasr, igte bu bana giire keeinlikle miimkitn de$ildir. Zfua b6yle bir eseri yazmak isteyen bir kimsenin bir gok kaynak eserlere, ilim adamlan ile gOritgiip konugmaya ve onlann sa$lam

bilgilerine ihtiyag vardrrki; bunlarrn hig biri F6rabta yoktur. Bu bakrmdan bu eser olsa, olsa Ba$dadta yazrlmrytr"(13). GerEekte bunlar, ilim adrna yaprlmrg zrrvalardan biri ve Arap yazarlarrn her geyi Arap dili ve edebiydtrna mal t3

137

ifddesidir.Zfuabu ve onemli Tiirk Buhara nasrl Hatzem, devirlerde Kaggar, kiiltiir ve medeniyet merkezlerinden biri ve buralarda bir qok luSat kitabr ve Arapga eserler yazrldr$r $bi; Farapta, gok daha parlak, Tiirk isldm Kiiltiir merkezlerinden birisi idi. etrne gibi mtizmin birhastah$rn gagkrn bir

Bu Ti.irk ilim ve kiilti.ir merkezleri, ilmi faaliyei ve geligmeler bakrmndan; Ba{dad, $am ve Kahireyi arahnryordu. Bu bakrmdan Firabi Diahnii'I-Edeb adrndaki bu mlJazzam eserini, Farabta yazdr|.: gibi, Kaggarh Mahmud'ta, yine btiyle muazzam bir lu$at kitabr olan Diailnil Lulat et-Tiirk'tinii Kaggarda, Yusuf His Hacib ise, Kudatgu Bilik adrndaki meghur eserini Balasagun da yazmrghr. Aynca buradan gdhreti diinyalarr dolduran bir gok Tiirk asrlh ilim adamlarr grkmrgtr. Di$er taraftan biiyiik lu$at dlimi el-Cephefi ve biiyiik Ti.irk islAm filozofu Uzlug el-Firabi de, Farabta yetigen bu gerefli Ttirk ilim adamlarr arasrndadrr. Bu bakrmda onun bu eserini Yemen'de yazdr$rru sdyliyenlerde meseld; A.A. Abdiilgifur gibi, gok griliing bir hataya diigmtiglerdil(te).

Tiirk asrlh bu btiytik ilim adamr, ilmi bakrmdan dolu dolu bir hayat yagamrqtr. Onun bu ktilli gahgmasrmn yarusra "K. Beyhni.i'l-i'rAb" adrnda Eok krymetli bir kitabr daha vardrr. Ayrrca o; ibn Kuteybe'nin "Edebii'l-KAilb' adrndaki krymetli eserini gerhetnig ve bu de$erli eseri daha faydah bir hale getirmigtir(ts). ishak b. ibrahim'in 951 li yrllarda Ti.irk vataru Farap'ta 6ldiigti tahmin edilmektedir.

ro

Divailt'l-Edeb, I, s. 6.

'

ri

Attar, A. Abdulgdfur, a.g.e., s. 80. el-Hamevi, VI, s. 63.

138 . ZEKERiYAKiTAPCI

ishak b. ibrahim, her ne kadar Tiirkistan ufku Arap dili ve edebiyat semdsrnda, lu$at ilminde bir yrldrz gibi parlarnqsa da, bu dilin geligmesine asrl eme$i geqen onun ye$eni, de$erli Tiirk dlimi Hammad el-Ceohert olmugtur. Oyle ise biz Simdi, Arap dilininbu btiyiik mimarrm gorelim.

II. ARAP

niTiNiN EN BUYUK LUGAT Aliui

EbO Nasr el-Ftuabl

ismail b. Hammad

el-Cevheri: (DoE. 924

,JlJ+Jl ll*^ el - C eoh

-

61. 1004)

dl+.IPL"^.'J e ,r-rl-,;[ill

'.-i ]i

eti' nin T ilrklii{il:

el-Cevheri, bu devirlerde yetigmig bir gok ilim adamr gibi; TOran yurdu ve Ttirkistan semAlarrnd a yidrztparlamrg, rgrklarr btitiin hildfet merkezi, Arap isldm gehirlerine ulagmrg, lu$at ilmindeki gdhreti d{inyalarr kaplamrg ve ilmi gdhretinden hakh olarak hiqbir gey kaybekneden bu gtinlere kadar gelmig, Ttirk asrlh en bi.iyiik dil ve lu$at Alimlerinden biridir. Tarihte Arap dili ve edebiyatr hakkrnda ilk modern ve mtikemmel Arapga luf,at kitabrm yazm$ ve bu sAyede kryamete kadar hig kimsenin oniine gegemiyece$i bir geref kazanmrgtr. el-Cevheri aslm Tiirk miidiir? Bu soruya modern Arap ve iran milli guuru "haytr!" demig ve onu btitiin gayretleri ile Ttirkltik camiasrnrn drgrna gektikleri gibi Tiirklii$tinti hatrlamak bile istememiglerdir. Nitekim onun " T 6cii' l-Lufia

ae Sthahu'l-Arabiyye" yadrndaki biiytk. eserini yayna hazrrlayan ve bu mtinasebetle "Mukaddimetll's Sthah" ,adryla gok genig, mtistakil bir kitab yazan A. Abdiilgifur Attar, bu Ttirk lu$at dlimi ve eserini btittin gi.iciiyle ve

'q 140 . ZEKERIYAKITAPCT

ORTA ASYATUNXTUcUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

gdvenizme varan ifAdeleriyle Arabizme mAl etneye qahgmrg ve liizumsuz bir gayretkeglik gdstermigtir(t).

Oysa onun; " asle{' ve "trkt olarak Tiirk oldu$unda" kimsenin en ufak bir gtiphesi olmamahdr. Zfua, bagta elHamevi olmak izere, isldm tabakat dlimleri, onun Tiirk asrlh bir bi.iytik dlim oldu$unda 6deta ittifak ehniglerdir. Bnlardan meselA el-Hamevi, bu biiyiik Trirk Aliminin hayah hakkrnda gok genig agrklamalarda bulunmug ve aynen gdyle dJt t\ iP d-iJ demigtir: :'t'lu .'r onun aslt zaten Tiitk y

urtlanndan

ae

F hrap' f an ifli't(z).

el-Hamevi'nin bu ibAresi, onun "Tlirklil{ilniln" en biiyiik deli olmahdr. Zba el-Hamevi bu kelimeyi yani; e]>lt '\ "BilAd ebTiirk" kelimesini o devirlerde Adet olduSu izere, bir gok islAm Alimi gibi "rh" anlamda kullanmrgbr. De$erli isldm coSrafyacrsr el-Kazaininde bu kelimeyi "rk/' manada, Ttirkliik anlamrnda kullandrsr g6riilmektedir. Ne varki O Ashru'I-Bitilil adrndaki biiytik eserinde, ishak b. tbrahim ve Hammad el-Cevheri gibi "aslen" ve "neslen Titrk" olan bdylesine btiytk dil ve lu$at ilimlerine kargr gagkrnh$rru ifdde etnektende geri kalmam$br(3).

Di$er taraftan Fhrab; biitiin eski ve Orta Qa$lar boyunca Tiirkliigi.in bir kalesi ve bir ilim, ktiltiir merkezi olmug ve bu sahada iinii diinyayr dolduran bir Eok ilim ve fikir adamlarr yetigmiqtir. Bu bakrmdan bagta Z.Y. Togana I

Attar, A. A' M u kaddi metil's-S t hah, Kahire, el-Hamevi, Vl, s. 152. 3 Bursah, M.T., a.g.e., s. 27. o Togan, 2.Y., Giris, s.90.

1

95

6.

141

Mtitercim Asrm Efendi olmak 1i2g1s(s) M.T. Bursak(5), M.g. Giinaltay(z) ve A. Saygrh(a), gibi daha bir gok Tiirk ilim adamlarr, kendi ulu atalan arasrndan boylesine yiice ve gerefli bir btiytik lu$at ilmi ddhisinin grkmasrndan baglan gdklere de$ercesine gurur duymuglar ve onun Ttirktn!il ve

yiiksek gahsiyeti hakkrnda geniE

aErklamalarda

bulunmuglardrr. el-Ceahert'nin IIk GenglikYilIan

zte

llmi Hayatt

O da; dayrsr ishak b. ibrahim gibi, bir Ttirk gehri olan Ffuabta dtiyaya gelmigtir(r). isldmi ilimlere ocaktan ba$h, haseb ve nesebce tistiin, 6rf, Adet ve ananelerine diigkiin gerefli bir Tiirk Ailesine mensuptur. A. Sayrh, onun Ttirk lakabr ile dolagt$rm soylemektedir(10). ilk tatrsit hayafina o devirlerde Fdrab'rn gok iinli.i medreselerinde baglamrg ve dinamik bir isldm Alimi olmugtur. Daha sonra dayrsrmn telkinleri ile Arap dili ve edebiyatna y6nelmig, ondan bu ilmin esaslarrm dsrenmig, gok srkr bir e$itim gormiigtiir. Akh, fikri, ilmi kavrayrg ve zekasr, gevresindeki herkesi hayret ve dehgete dtigiirecek derecede giiglii idi. Nitekim elHamevi onun bu istisnai durumunu takdir etrnig ve g6yle demigtir:

5

Mittercim Asm Efendi, Ulus Gazaesi,2S K6ntin, 1924. Bursah, M.T., a.g.e., s. 27. 'Gtinaltay, M.g.,Zabular,s.305, Kr9. Huart, C., a.g.e., s. 175. " Uluslararast lbn Ttirk, Harezmi, Fdrabi, Beynfrni ve lbni Sina Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, s.9. e el-Hamevi, VI, s. l5l, Inbdhil'r-Ruat, s. 187. es-Siiyuti, Buplta, s. 195, GAL, I, s. 128, Ben Cheneb, M., IA., s. 126. lo Sayrh, A., a.g., Bildiriler,s.g. 6

2

.

I42.

ORTA ASYA TUNT.UdUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

Zf,IT(J,RIYAKiTAPCI

ij.l"iJ;lsi Jl-jll *5tei ;' l'u q;9.5J i.rlSr" r!i1 $r *. IJU ar. d-l,lt t>+ i't' ?-,€r -:!li lXll Jt # ru! db .i. ;u-2r .Jr*!r 1. "1lrr irr+il 'l &ll Js, e)S!t # -if uiAJ 1.|.ll

d-i1

UleJ

44

".JL glc

LFJ-IJ iuYl

J.-brll ,Je JtJl

"el-Cevheril bu zntnantn zekA, kaarayq ne ilim bakrmmdnn en harikalarrndan birisi iili. O aslen Tiirk yurdunilan, yan Ffrrabtaniht. O; Arap ilili ae edebiyatt ue tu{at itminin en bilyiik imamt iili. Onun hatil {el yazrsr) herkese iimek olacak kadar giizeldi. Bununla beraber Eok giizel yazt yazar ve konuEurdu. Bir yerde oturmaktansa (ilim iein) sefere gtkar etraft dolagr oe go{u halde gurbet ellei ona aatan olurduu(7l). el-Hamevi'nin bu beyanlarr, aylu zamanda onun ilmi gahsiyetinin temel taglarrm olugturmaktadrr. MAmAfih elCevheri; ptiphesiz ilmi hayabmn ilk yrllarrndan itibaren, Arap dili ve edebiyabna, lu$at ilmine gok srcak ve samimi bir ilgi duymug ve bu duygular onun kalbini ve gdnliinii bir kor gibi yakrp tutugturmugtur. Buna asrl sebeb te dayrsr, btytik dil ve luSat Alimi Ebff ishak ibrahim b. el-FArabi olmugtur.

Zirabu btiyiik Tiirk Alimi ona; Arap dili ve Edebiyah hakkrnda Earabta gok ozel dersler vermig, kendi yazdrSr gok biiyiik bir lu$at kitabr olan "Dioanii'l-Edeb"ini ders kitabr olarak okutmugtu. Bundan da 6te el-Cevheri, bu muazzam kitabr, kendi o gtizel el yazrsr ile tensih etmigtir(tz). Bunlar di$er taraftan, Farabfnin bu gtizel eserini bir krsrm Arap

n

el-Hamevl, VI, s.

" Divanil'l-Edeb,l,

l5l-152. s. 6, el-Hamevi,

s. 64.

143

yazarlanrnn iddia ettikleri gibi Yemende de$il, Farab'ta yazdr$rrunda enkuwetli bir delili olmahdr.

Artk

bundan soffa hig bir kimsenin el-Cevheri'nin oniine gegmesi, onu durdurmasr miimktin degildi. Bu bakrmdan bu biiyiik Tiirk dlimi yurdunu yuvaslru terketrnig ve kelimenin tam anlamr ile bir "ilim gezgini" ve "Arapga l
ist an Q iitlerinde :

Bu Tiirk Alimi, Baldai{ta daha fazla kalmamrg, yeni bir sefere daha qrkmrg, uzun ve megakkatli bir yolculuktan sonra Hicaz'a gelmigtir.

etukii

o; gerqek fasih,bozulmamrg

ArapEayr ve onun melna zenginliklerini "Sihah" adrndaki eserin bagrna koydu$u bir kaq ctimleden de anlagrldr$r gibi " gergek Araplar ae bddiye ehlinden yiiz yiize gelerek" of,renmek istiyordu(tl).

Bu ctimleden olmak izere; Hicaz'a gelmiq Rabta ve Mudm yurtlarrm dolagmrg ve bin bir qiqekten bal toplayan arrlar gibi, buralarda u$ramadr$r yer ve gdriip konugmadr$r lu$at ehli kalmamrghr. el-Cevheri Araphk ve Arapqa'nrn oz yurdu olarak bilinen bu topraklardan " $eakhid" dedi$imiz, binlerce kelime, giir, darb-r mesele toplamrq, "hayrtl" onlarr kendi defterlerine mi.isvedde olarak bir bir yazm{ ve 13

vI,

'

la

Attar, A. Abdulgflfir, a.g.e., s. 109, Sullemit'l-Vusul, s. 166. el-Cevheri, I, s. 33.' -vtt i'l erlbl r $lr :':s'.ri >-l i+P -'t'"'JtuJ'

I44.

ZEI<ERIYAKiTAPCT

biiylece Arap dili ve onun inceliklerini Araplardan qok daha iyi bilen miikemmel bir dil ve luSat Alimi olmu$tur(ts)'

el-Cevheri bu gekilde Arap dili, giir ve lu$atta zirvelere ulaghktan sonra, artk memleketi olan Fnrab'a T0ran yurduna dOnmek tizere yola qrkmrg ve Damtfian'ao gelmig ve burada, devrin biiyiik dlimlerinden Ebfi Ali'nin misafiri olmug ve bir siire burada kalmrqtr. Damr$anda kaldr$r siirece, gehrin bflyiik Alimleri onu ziyaret etmig, ilim ve faziletinden doyasrya yararlanmrglardr. Bundan sonra Nigabuy' a ydnelmigtir.

Oysa bu Tiirk Aliminin ilmi 96hreti, ondan gok daha 6nce buralara ulagmrg bulunuyordu. Bu bakrmdan Nigabur Alimleri onun dntine gegmigler ve onu Nigabuy'a Adeta givilemiglerdir. O burada, dolu dolu bir ilmi hayat yagamrgbr. O, bir taraftan tinlii NiSabur medreselerinde Arap dili ve Edebiyah derslerini okutrnug, yiizlerce d$renci yetigtimig, di$er taraftan hummah bir telif faaliyetine girigmig ve kendisini hayrrla yad ettirecek bir Eok Arap dil ve edebiyatmn zenginli$i hakkrnda krymetli eserler yazmrghr. Fakat onun ilim diinyasrnda ismini dliimsiizlegtiren en biiyiik eseri, Arap dili ve edebiyatr, bzellikle modern leksiko$rafyamn temel kitabr olarak kabul edilen " Tfrcii'l-Lu$a ae Sthahu'I'Atabiyye" admdaki temel gahgmasrdrr.

ri El-Hamevl, VI, s. 153, Inbdhlt'r-Ru6t, s. 187. '.ir.rt I p;!r, j qJt J .JJ*I{ \rl}il-:"J'

'Rey ile Nisabur arasmda Onemli bir kasabadtr.Z.K.

ORTA ASYA TUNTTUGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

el-Ceoheri

o

e

"Ticii'LLu$a

oe Sihahu'

'

145

l-Arabiyy e :

Gergekte "Sthlh" kendi zamaru ve sahasrmn tek eseri, Arap dili ve Edebiyah tizerine yazrlmrg, ayrlca bir egi ve

benzeri olmayan bir luSat kitabr idi. Zira bu btiyiik Tiirk bilgesi;dmrtini.in biiyiik bir krsmrru Arap ellerinde geEirmig, bazan bir kelime, bazan bir giirin pegine takrlmrg, gtinlerce kogugturmug, bu ciimleden olmak tizere binlerce kelime, giir, beytt, kaside ve atastjzleri, darb-r meseleler toplamrg daha sonra bu kelimeleri, krh krrk yararcasrna de$erlendirmig, onlarr kelime bakrmmdan en do$ru, mana ve mefhum bakrmmdan en giigli.i, en giivenilir alanlarrm seqmig, bdylece "T6cii'I-Lu{a ae Sthahu'l-Arabiyye" adrm verdi$i lu$at kitabr ortaya grkmrgtr.

Bu bir benzetme ile Ttirk asrlh btiyiik Hadis dlimi imam-r BuhAri'nin "sahih-i Buharisinde, }Jz. Peygamberin Hadislerini toplama ve yazmadaki metodunu, bu biiytik dil bilgini Tiirk bilgesi el-Cevheri, Arap dilinin kelimeleri ve onlarrn manalanru tesbit etmede kullanmrg ve bu defa o da "Sthahu'l-Lufia" adrndaki lu$at ilminde en makbul ve en giivenilir kitabr yazmrgh. el-Cevheri bu kitabrm; kelimelerin madde-i asliyesinin son harfi ve son harfi mtigterek olanlarm, ikinci harfini esas almrg ve bunlarr bildi$imiz Arap alfdbesinin harflerine gore srralamrg, kelimelerin m€ula farhru bir bir izah etrnig,

bunlara eski Arap giiri, ata sdzlerini delil, yani " $ahid" olarak gdstermig ve bdylece qok giizel ve muhtegem, hacimli bir lu$at kitabr ortaya grkmrghr.

746

.

oRTA AsYA TUnTTO6UNON ARAP DiLi VE EDEBIYATIToe

zf,,I<ERIYAKITAPCI

Kaggarfnin buyuk eseri, "Diodn'ii'Lu{at etTiirk"inin Tiirk dili, tarrh, kiilttir ve edebiyahndaki durumu ne ise; Ticii'l-Lu{a'mn Arap dili edebiyat, eski devir giirleri igin durumu a)iru, belki ondan gok daha onemli idi. Ztua beg bin senelik Arap dilinin ilk defa bdylesine mazbut, bdylesine muhkem ve ddrt bagr mamur bir lu$at, bir ilim irfan eseri yazrlmrgh. Her nekadar el-Ceohetfden tince imam-r HAlil bagta olmak tizere, nice dil ve lu$at Alimleri, buna tegebbtis emiglerse de, hig birisi bciylesine miikemmel bir luSat kitabr yaz.rrada, onun kadar bagarrh olamamrghr. el-Cevheri bu eseri ile, Arap dili, edebiyah ve luf,at ilmi tarihinde " Ceztheri Ekolii" olarak bilinen bir ekoliide kurmug oluyordu(re). et-Ceahetf; Bay Gdkledeki Titrk

Athni

Bu ekol; el-Cevheri'nin Tiirk'e has olan ilmi deha ve akli ihatasr sayesinde kurulmugtu. Ne varki btiytik Ttirk Alimi bagardr$r bu gdrevin, Arap dili ve islAm dini igin farkrnda idi. O, kitabrnrn dnsdztinde bunu fazla bir gekilde biibiirlenmeden Ttirke has bir tevazu, hem de birkag ctimle ile ifdde etnig ve aynen gdyle demigtir: iiltt eu ,J.,Jtio e- L utiS,ll lu cr'lji $ jli" .tr-l .J \$-F *& kii-'-r tLr- r+:$r af

*i-d

!I

\rrll

ttf,f;;1

yrRi . 147

tertib oe dlizeni, ketimelerin segimi oe ttena zenginlidinin ffiilesinile onun dnllnll kesm, ona gegm bagka bir kitab hentiz y azim amt g h/' Qn . El-Cevherl, bu saygr de$er Ttirk Alimi, Tdcii'l-Lti$asrru tamamladrktan sonra onu; devrin btiytik Alimlerinden Ebfi Mansur Abdiir-Rahim el-Blgekl'ye ithaf ve takdim etmigtir(ta). el-Bigekl'nin; giir, edebLyat, yazt ve ilimde bir meseleyi ortaya koyma ve mtinakaga etrnede Alimler arasrnda ayrr bir yeri vardr. Kendine has bir medrese yaphrmrg, bir Eok 6$'renci yetigtirmig, hahn sayrlr bir kimse oLnugtur.

Halbuki; bu devirlerde sradan bir kitap yazanlann bile bunu bir firsat bilerek idAri ve askeri erk6run kaprsrm galdrklan, onlann tevecciih ve iltifatanna mazhar olmak iEin yangtklan ve kitaplarrnr onlara takdim ederek gok biiyi.ik mtikafatlar aldrklan gtlz dniine getirilirse bu, el-Cevheri'nin de$erini bir kere daha artrmaktadu. Ctinkii bu Ttirk alimi, bdylesine muazzam bir kitabr sAdece ve yatuz bu igin ehli bir ilim adamrna takdim etnig ve bunun drgrnda hiE bir maddi beklentisi de olmamrghr. Bu da onun, ilmi gahsiyeti ve ilmini, bir ticaret metAr olarak kullanmadr$ru, son derece tok gdzlti bir kimse oldu$unu gdstermektedir.

"Ben bu kitah en ilo[ru ve en gtlamilir kelimeleri segerck yazdttn. Allah onun hizmetteki yerini yilce, din ae dttnya ilimlerinin anlagiltnastnt ona ba{h ktlxn. Bu lu{ahn

Arhk o; bu dev eseri ile her yerde ve her toplumda dvtinebilirdi. Zird, bir Ttirk ve Arap diline kargr bir yabancr olmasma ra$merg ana dili Arapga olan bir gok ilim adamlarmr geride brakmrg ve Arap dilinin ilk defa tam ve

16

f

el-Cevheri'nin Ekol0 hakkrndaki genig bilgi igin bkz. Attar, A. Abdulgdfur, a.g.e., s.

l0l.

?

''

el-Cevheri, Ttctl'l-Lu$a ve Srhahu'l-Arabiyye,l, s.33. el-Hamevl, VI, s. 163, Attar, A. Abdtilgifur, a.g.e., s. 109.

148 .

zrrpniva riraPCI

miikemmel bir lu$at kitabrm yazmrghr. Onun igin bu Ttirk

bilgini bundan ziyadesiyle gurur duymug ve Eevresindekilere bir gok kimse gibi gtryle demigtir:

"Geliniz ililinizi bir Tilrktm, bit yabanodan ifreniniz"(s)l Sthah' m

llim

Dany asmdaki Y ankilnn:

Gergekte "Sthhh" miiellifinin de ifdde ettif,i gibi,lu$at

kitaplanmn "T6ct" "Hayttl" o; hem "5frh7" ve hemde "Padigah"t idi. Srhah, bir luSat kitabr olarak bu erigilmez tistiin mevkiini asrrlarca korumug ve gbhretinden fazla birgey kaybetrneden bugtinlere kadar gelmigtir. Kitabrmn niishAlArr; mflntehAy-r $arktan yani, Kaggar onlerinden, mtintehAy-r garba yaru; Endillilse kadar ulagmrEhr. Oyleki Stluh; daha ilk yazildt$r andan itibaren elden ele, dilden dile dolagmrg, yiizlerce, binlerce niisha qoSalhlmrg ve ilim diinyasrnda qok btiyiik yankrlar yapmrghr. Nitekim esSeilibi, "Yetimeti)'d-Dehr" kitabrmn yazafl) "bu kitabm bir niishasrnr 700 Nigabur dinanna satrn aldt{tru" sdylemigtir(zo).

Daha sonra isldm Alimleri, bu Tiirk belgesi ve onun lu$at ilmindeki iisttin bagarrlarrm takdir ehnede Adeta bir birleri ile yarrg etniglerdir. Bunlardan biri de el-Hamevi'dir; O; el-Cevheri'nin bu eserine hayran kalmrg ve kalemini cdmertEe kullanarak gdyle demigtir:

te

M.T., a.g.e., s.27, Glinaltay,M.$.,Zabrttar, s.305, Miitercim Asrm Efendi, Utas Gazetai, Ankara, 28 Kanun l. 1924, Huart, C., a.g.e., s. 175. 20 el-Hamevi, Vl, s. 162. Bursalrn

ORTA ASYA TUNXT-UdUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

.

149

"$u anila insanlann elinde bulunan ue efl giiaenilen bir kitap olan "Srhah'a gelince bu; en gilzel yazilmtg, en iyi tertib gililmig oe herkesin m fazla yararlanih{t bir kitaptt. Onun, hig bir kimsenin bagaramtyacafi bir gekilile bir tertip oe dlizen iginile yaztlmax, ottu yazan kiginin ilmi kaoruyqmtn ne kadar sa$lam ae ilmi Eahsiyetinin ne kadar yilce oliludunu giistermektedir. Banunla beraber O1 "elCemhere" den daha gtizel, "Tehzibu'l'Lu{a" dan ilaha tertibli oe "Mtt'cetnii'I-Lu{a'ilan gok ilaha fayilah bir kitaphy''Qr). Sthahu' l-Lu{a' y a Y eni Bir Y aklagtm:

el-Cevherinin bu eseri, isldm kiiltiir ve medeniyetinin

bu en erken devirlerinde ve ilk defa diigiiniilmiig ve yazrlmrg, daha dncekilere gore gok miikemmel bir luSat kitabr idi. Bdylece Arap dili, islAm kiiltiir ve medeniyetinde ilk ciddi ve miikemmel bir luSat kitabrm yazma gerefi Fdrabh bir Tiirk ilim adamrna nasip oluyordu. Bu bile Tiirklerin bu btiyiik ki.ilti.ir ve medeniyet devresine ne kadar erken devirlerde girdikleri, Arap dili, edebiyat ve giirinin geligmesine ne kadar onemli hizmetlerde bulunduklanmn gok dnemli bir delili olmahdr.

Konunun bundan daha da ilging bir y6ni.i daha bulunmaktadr. O da; Arapqa'nm, bu en mtikemmel lu$at kitabrrun Farub'h. bir Tiirk dlimi tarafrndan yazildrSr aym asrrda (XI. y.y.) yine iE-Asya ve TOran yurdunda ve Kaggar gehrinde, bu defa bir bagka Ti,irk milliyetgisi ve vatanperveri

tarafindan ayru gekilde, ilk"Arapga Tiirkge lu{at kitabmm" hem de ArapEa olarak yazrlmrg olmasrdrr. 2r

el-Hamevi, VI, s. 155.

150 . ZEKERIYAKITAPCI

oRTA AsyA TUnrc.UCUrlrUN ARAP

dt"rJl

ve medeniyetinin zengin boyutlarrm tesbit etnede, gok ayrr ve

miistesna

bir yeri olan Mahmud el-Kaggari ve onun bu

devasa eseri tizerinde, bundan sonraki sayfalarda gok daha ayrrnth bir gekilde durulacakhr. Btittin bu bag d6ndtirticii geligmeler, Ttirktin yaratcr dehasr, akli zeka, ilmi gticii ve btittin bunlardan sonra, onun sa$lam karakteri ve iistiin tabii meziyetleri ile bu biiytik medeniyetin geliqmesinde

ilmi

"kthflct" ile de$il, "knlettt" yani fikir ve diiqtinceleri ile de birinci dereceden etkili oldu$unu ortaya koymaktadrr. sAdece

el-Ceoherf'yi Bektrym Tatstz OtUm Olayt:

el-Cevheri sAdece bir ilim adamr deSildi. Ttirk'e has meziyetlerden olan ata binme ve silah kullanmada ayn bir gdhrete sahipti(zz). Bununla beraber bu gururlu Tiirk Alimi ayru zamanda, duygu dolu Eok hassas ve fakat iyi bir gdir idi. Arapga bir gok giirler yazm$ ve kendi ig dtinyasrru dile getirmeye gahgmrgbr. Nitekim o, Nigapurda, kendini bir manada hapietti$i bu gileti giinlerini, bir giirinde 96yle dile

ise,

Nigapwda karanhk bulutlann khbusu iginile ben ile iiyleyim.

Eaimi ue ghnlttmii ya{rnut iincesi karunhklar basmtgtr. Ahl O karanhklat, kararanhklar, karanhklalzs).

Ti.irk ilim adamr, hayatnrn bundan

sonraki krsrmlarrm Nigapurda gegirmigtir. Onun hayatnrn sonlarrna doSru gegim srkrnhsrna dtigtii$i ve el yazrsr gok giizel oldu$u iEin Mushaf yazarak gegimini temin etti$i anlaErlmaktadr. Zira onun kendi eliyle yazdr$rbir Kuran-t Kerim' inniishasr, 100 dinara satLyordu. MAmAfih el-Cevheri Tiirk asrlh bu biiyiik Arap dili ve edebiyah otoritesiniry gok talihsiz bir sonu, kaderi vardr. $6yleki; O; iki btyiik kanatla kuglar gtbi havada uqabilece$ine inanryordu. Bunun igin Nigapur camiinin yiiksek bir minaresine grkmrg ve herkesi kendisini gdrme$e Ea$rarak uEaca$rm sdylemigtir.

takh$ iki kupu gibi kanatla ugmak igin kendini havaya brrakusrnda bir anda yere Eakrhp kalmrgtr. Bu onun hayahnrn sonu idi (61. 1004). Ne yazrk ki o; bundan sonra dtinya medeniyet tarihine ilk paragtitle atlayan kimse olarak gegecektir(ze). Boylece diinyada ilk Ne varki kollarrna

23

Mutercim Asrm Efendi, a.g.mk.

151

J!.^rl

getirmigtir: 22

'

a.1r+

olduSunu ortaya koymaktadrr.

Orta Asya Tiirk tarih, kiiltiir

YERI

ly.t++ .:,rJi dA,.rr,..1"l; Ul b-1" 'ipl; PJ;,/ dtJ; u->r .rliiJls \ri-*+j Karanhk bal$n katnmda Hz Yunus ne

Tiirk dlimi ve Arap dili ve edebiyab otoritesi Mahmud el-Kaggari ve onun Tiirk dili, edebiyah, Ttirk tarih ve ktiltiiriiniin sonsuz bir hazinesi niteli$inde ve"DitthnilLfi{at et-Tiirk" adrndaki ve her tiirlti takdirin iistiinde ve paha bigilmez eseridir. Btittin bunlar isldm ktilti.ir ve medeniyetinde gok ayrr bir yeri olan leksikoSrafya, lii$at ilminin ilk dnciilerininde Ttirkler Bundan maksadrmrz btiytik

MAmAfih,

oiri vs sDsgivetil{nA

to

el-Hamevi, VI, s. 162. Huart, C., a.g.e., s. l?5.

152. zEKERivaritepg paragiitle atlama ve paragiitEii olma gerefini, onun qahsrnda Tiirk milleti kazanmrg oluyordu.

III. MAHMUD EL-KASGARi ve ONUN tEKSiKoeRAFYA irPri eneP DiLt ve EDEBIYATINDAKi YERi

el-Cevheri'nin "es-Sthhh" adrndaki meghur eserinin drgrnda'lMukaddimeti.in fi'l-Arttz" ve "Mukaddimetiln fi'nNaha" adrnda, yine Arap dili ve edebiyatr hakkrnda iki 6nemli eseri daha bulunmaktadr(2s).

Hammad el-Cevheri'nin

l-Lufia" adrndaki bu miikemmel Arapga liiSatm yazdt$r asrrlarda Kaggarh Mahmud ise; KaEgar'da "Diuanil Lulat et-Ti.irl(' adrndaki Arapga-Ttirk lu$ahm yazmt9bir "Krzrl Elma" iilktisi.i ve bir cihan hakimiyeti, isldm kiiltiir ve medeniyetine giden yolda Ttirktin tarihi ve medeni misyonu ortaya koymugtur. Bu iki bi.iyiik Ti.irk ilimi, Orta-Qa! isldm diinyasuun en 6nde luSat ilmi ve kitabrmn en 6nde gelen isimleridir. Bu bakrmdan bundan sonraki sayfalarda, Kaggarlnin bu yeni misyonu iizerinde durulacakhr. " Sthahu'

Tiirk' iin T arihi Varh{mm Yeni Belgelerinin Kegfi:

' Mahmuil el-Kaggari; Orta Asya Ttirk T0ran yurdu, Tiirk-isldm medeniyet ve ktiltiiriintin en biiyiik mimarlanndan biri, Arap dili ve edebiyahrun en biiytik otoritesi oldu$u gibi, onun en biiyiik eseri olan Diadnii Lu{ati't-Tiirk ise Tiirk dili, Ttirk tarih ve ktiltiini, Tiirk kavimleri hakkrnda bfu yazir belge olarak bir egi ve benzeri olmayan en btiytik irfan hazinelerimizden biridir. Onun bu biiytik eserinin varhSr, her ne kadar, gok uzun asulardan beri bilinmekte ise de; ne yazrk ki asrl kitap, ilmi kayrtlarrn drgrnda higbir yerde bulunmadr$r gibi, higbir kimsenin eline gegmemig ve bu boyle vzun zaman, bir iimid beklentisi ve bir hasret duygusu olarak kalmrg ve bu bekleyig 1919 yrhna kadar siirmiigttir.

Tiirk milleti, tarih ve ktiltiir bakrmrndan gerEekten de btiyiik bir millettir. Zira, XIX. asnn sonu ve XX. asrrn baglarrnda, Orta-Asya; Tiirk rrkrmn tarihi ana yurdu ve Tiirk milletinin yagadr$r bu genig tilkelerin bir vatan co$rafyasr oldu$unu ortaya koyan "iki tarihi biiyilk belge" kegfedilmigtir. Bu "iki biiyiik belge" aynr zamanda; Ttirk rrkrnrn btiyiik ceddi Hz, Nuh ve onun TURK adrndaki ganslr

t5

Attar, A. Abdulgdfur, a.g.e., s. I10.

torunu ve onun soyundan gelenlerin gezip dolagh$r bu genig co$rafya ve miibarek vatan topraklarrmn kryamete kadar Ttirklerin 6z yurdu oldu$u ve oz yurdu olarak kalaca$r '{*

tr{ 154 . zEKERiYa riraPCI

ORTA ASYA TUNTIUdUNUN ARAP OiTi VS TONSIYATINDA YENi

yolundaki il&hi irddenin; sanki bir kader kalemi ile yazrlmrg bir nevi ildhi fermanlarrdrr. Bunlardan birincisi; Yenisey oadisi oe Orhon nehri layiarrnda Ttirk Han, Hakan ve devlet adamlan tarafindan diktirilmig olan "Othun Abiilelefi" ve ikincisi ise; Kaggar Tiirk ilim, kiiltiir ve

medeniyet ikliminde yazrlmrg "Diafrnll Lu{ati't-Tihk' admda Arapga Tiirkge biiytik lu$at kitabrdr. Bunlardan birincisi; Ti.irk milletinin isldm dncesi devri, ikincisi ise Ti.irk milletinin islAm hidayet kaprsmr galdrktan sonra ki devirlerde yazrlmrghr' Yine bunlardan:

Birincisind e; Tiirk milletinin taiht gahsiyeti, yilksek Tiirk kiiltiir ae medeniyeti, Tiltk'iln milli Sururu' bir cihan hakimiyetine giden yoldaki ilhhi misyonu, gelik bit ithde oe Tilrk dili ile granit luyalara kanlmtghr'

ikincieinde isei Tilrk'iin kzil Elma iilktlsii pe bir

cihan

hilkimiyetine giden yolda, yine aynt yilce ruh yaptn bir ildht coEku oe bir imfrnt duygu ile, aradan astrlar gegtikten sonra bu defa ilAhi bir muhtwa ile dile getiilmig ue mtibarek bir kalemle kafid ilzeine ddhllmng 7)e ona; yaztlmtg bir kitap anlamtna "Diuan-i) denilmiE

tir.

Abidelei

ae

Lfilat e t-Ttirk" Orhan

Diafrn'lt Lil{at et'Tiirk:

Ne vaki bu bir birerinden habersiz, iistelik farkL mekan ve devirlerde yazian bu iki belgede de, Ttirk milletinin ahn yazrsrnrn ayru oldu$u ve hig de$gmedi$i gdriilmetedfu. Zfua, bu metinlei yazanTat; her nekadar ayrr mekan ve farkh asrrlarda yagamplarsa da, ayru dtinyarun adamr, ayru ytice tilkiiniin temsilcisi, ayru kader yolunun yolcusu idi. Bunlar Tiirk milletinin almna ildhl"kadet kalemi" taramdan yazrlmrg bir ahn yaztst idi. Bu giinde Tiirk

'

155

milletinin; "Orla-D0fu", "Muhaffitned Ommeti" ve "insanhfim haynna olan yilce misyonunu" anlamaya gahganlar, onun ilAhi gehresine bakhklarrnda, kimsenin en ufak bir gtiphesi

olmamahdrki onun alnrna nurdan harflerle yazrlmrE aym sahrlarr okuyacaklardr. iqte 735'li yrllarda dikilen Othun Abideleri'ntnkegfi ve

onun yazilarrrun Danimarkalt biiyiik Tiirkolo$ Thomsen tarafindan 1893 yrhnda degifre edilmesi ve daha sonraki yrllarda, biittin muhtevasryla Ttirk dili ve Ttirk tarihine mdl edilmesi ve aradan tig asr gegtikten sonra/ 7070'li yrllarda ya mt tamamlanan Diaan-ii Liigati't-Tiirk'tiLn aradan IX asrr gegtikten sonra bu defa 7979 yrhnda yeniden kegfedilmesi, onun muhtegem bir eser olarak Tiirk okuyuculan ve ilim Aleminin istifAdesine sunulmasr, giiphesiz Tiirk dili, Tiirk tarihi ve Ttirk kiilttirtintin en btiyiik olaylarrndan biridir. Bu iki eser; bir birinden, on dokuz yrl gibi krsa bir aradan sonra kegfedilmigtir. Yine bu iki eser; millet varhsrmrzrn yannlara giden yolda Adeta bir nefes borusu olmuglardr Orhun Abideteri gibi, 'Diodn"$. da'bulunmasr Tiirk ilim adamlanm harekete gegirmig, onlara yeni bir heyecan vermig ve yeni, yeni arayrglara stirtiklemigtir. Bu bakrmdan "Diuan" tizerinde geEitli ydnlerden bir gok araghrmalar yaprlmrg, kitap ve makaleler yazrlmrgbr. Bu dtin bdyle olduf,-u gibi bugiin ve yafln da bdyle olacak, gerek Kaggarh Mahmuil ve gerekse onun bu muhtegm eseri hakkrndaki yayrnlar ve araghrmalar biittin fuztyla devam edecektir.

156 . zEKERivexirnPq

ORTA ASYA TUNXT.UCUNUN ENEP PiT-i VE EDEBiYATWNR YBRi

Milli I lgi: Ne var ki Kaggari'nin bu eserinin ilk bulunduf,u Kaggart y e

Gd

st eilmry en

yrllardan itibaren yaprlan aragtrma ve yayrrlar, yeni bir sa$ duyu ile incelendi$inde, bu qahgmalarda Kaggari'nin bdyle bir eser yazmaktan asrl maksadt, onun Ttirk milleti ve onun yarurlara giden yolda vermek istediSi mesajlar, Ti.irk'iin bir Krz:d elma tilkiisii ve cogkusu iEinde ilahi OrtadoSu hAkimiyeti ve bu misyonun Cenab-r MevlA tarafrndan niEin Tiirk milletine verildi$i ve hizmete nasrl "BUYUR!" edildi$i ve "TURKqE"'nin, bdyle yi.ice bir misyonla gdrevlendirilen siydsi irddenin dili olmasr ydntinden onemi ve bunun gibi daha bir gok hususlarda, Ttirk ilim adamlarrrun hig bir hassAsiyet gdstermedikleri gdriilmektedir. Hemen gunu bir

kere daha ifdde edelim ki; Onun bu yiice

mesajlarr

anlagrlmadan, Kaggarfnin gergek manada anlagilmasr ve Tiirk milletinin yiice irfan ve ktiltiiriine mal edilmesi miimktin de$ildir.

Tiirk ilim adamlan bu manada, daha yolun ilk bagrnda Eakrhp kalmrglar ve Kaggari'nin Tiirk milletine verdi$i ytice mesajlarrn anlagrlmasr ve bunlarrn , yiice milletimize ulaghrrlmasr hususunda hiq bir gayret gostermemiglerdir. Onlar, Kaggarfye "Hayt!" bu ilAhi megale veTirViJrn"Ktzil Elma UlkAsi)"nekarabir "yarasa" gdziJr ile bakmrglar ve kor bir inadla bunu gormemezlikten gelmiglerdir. Hatta yine bu gagr gdzlii kimseler; onun gosterdi$i ve Hz. Peygambelin hadisleri ile ve tertemiz duygularla takviye ettigl ve ulfrladrSr ytice hedefleri bile, ne hikmettir bilinmez,

'

157

Hele hele B. Atalay'n: Kaggari'nin, Diadnma yazdrfir 6nsdz ve Kaggarfnin gahsiyeti hakkrnda verdi$i bilgi ve yazdrfi. horlayrcr ifAdeler ise, tam bir vicdan azabtdll.Bundan daha da acrsr Kaggari hakkrnda Tiirk devletinin oluk oluk sarfetti$ paralarla yaymlanmr g Islfrm Ansiklopeilisinile 6zel bir madde olmadr$r gibi "Diohnl" hakkrnda da heniiz hiq bir bilgi yoktur. Bunu ne suretle olursa olsun, anlamak ve izah etmekte miimkiin deSildir. Bundan daha da acrsr, Kaggarfnin bu muhtepem eserinin iyi Arapga bilen bir heyet tarafindan, metin t ashihi yaprlmadrsr gibi, lu$atta zikredilen Tiirkge-Arapga kelimeler, yeniden gozden gegirilerek resmi makamlarca heniiz basrlmam4hr. Bu Ttirkiyenin de$il ve Ti.irk diinyasrmn geref borcudur(l).

Tiirk ilim adamlarr ne var ki gimdiye kadar yapbklart aragtrmalarda, daha onun/ bu muhtegem eseri yani "Divdnti Li.iSat et-Ttirk"iin nerede, ne zaman ve nasrl yazidt{t konusunu dahi heniiz aydrnlatabilmig de$illerdir. Onlar; Kaggarfnin daha; Orta Asya Tiirk isldm medeniyetindeki yeri, bir lexikografya ilimi olarak kendi devrindeki di$er Tiirk ilim adamlarr, meseld; Ismailb. Hammad el-Cmthetive $emstl'il-Din Muhammeil b, Kays erRLzi ile mukayesesi, Arap dili ve edebiyatrna ne derece hakim oldu$u hususunda daha hig bir def,erlendirme yapmamrglardrr. Yine bunun gibi; Zemahgeri'nin Mukadilimetii'l-Edebi ile, Kaggarh Mahmud'un Dioan-ii Lu{at et-Tiirkii'nin mukayesesi hakkrnda ortada bir gahgma yoktur. Oysa ikisi de, Tiirk dili igin " Arapga" yazrlmrg miikemmel Lu{at kitaplandr,

g6rmemeye ve onu budamaya qahgmrglardrr. I Bu konularrn gok gtizel bir delerlendirmesi igin bkz. Kitapgr, 2., Mahmud el' Kasgart ve Divdn'fi-Lupat et-Tlirh'lin Yeniden Kegfi, l. Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi no: 203, Kasrm, 2003, lstanbul,s. 45'49.

158 . zsKERiYarirapct

igte, bundan sonraki sayfalarda Kaggarf'nin gimdiye kadar fazla bilinmeyen bu gibi onemli yiinleri iizerinde durulmug, onu yetigtiren KaEgfrt gevresi bir medeniyet ve kiiltiir merkezi olarak ele ahnmrg, ayflca onun milletimize verdi$i ilAhi mesajlar gok daha anlagrlr hale getirilmigtir. Yine bu sayfalarda Kaggari; kendi asrl ve kendi gahsiyeti ile ortaya konulmak istenilmig ve onun verdi$i miibArek mesajlar, aradan asrrlar gegtikten sonra milletimize yeniden ulagbrrlmqhr. Bu hAliyle Kaggari kargrmrza Eok daha heybetli, gok daha muhtegem gok daha saygrde$er bfu Tiirk Bilgesi olarak grkmaktadu.

I.

KA$cARl TURK CIHAN HAKiMIYETINE ciDEN YoLDA yENi BiR ME9ATE Mahmud b. Hiiseyin b. Muhammed el-Kaggari: (dog. 1t)05? - iil. 1080?)

t'JttSJl

J^r.c

;

LJ:t.alt

r,

U,ar,q

Tiirk-Arap Dili'nin Kaggay' ilan Duyulan Ymi Sesi:

De$erli Tiirk. Alimi Hammad el-Cezrhet{nin TOran yurdu ve OrtaEa$ islAm diinyasrnrn en dnemli dil, kiiltiir ve medeniyet merkezlerinden biri olan Farab'rn kdklti medreselerinden aldr$r ilimle "sihAhu'l-Lu$a" adrnda ve Arap dili ve edebiyahnrn temel tagr gok bfiytik "Lulat kitabrnt" yazdt$ ayru asuda; (XI. asr) bu defa Ttirk dtinyasrrun daha da do$usunda bir bagka Onemli kiiltiir ve medeniyet merkezi olan Kaggar'da yeni bir deha, bir bagka Ttirk Bilgesi daha 'aya$a kalkmrg, asrrlann dtesinden istikbAle seslenmek istemig ve o da bu defa Tiirk dili ve edebiyatrmn Arapga temel lu$at kitablru yazmrg ve Tiirk istdm diinyasrnrn mtigterek ktiltiir ve medeniyet mirasrna arma$an etmigtir.

Bu zAt ise, biitiin Orta ve Yeni Qa$lar boyunca, isldmi Tiirk medeniyet ve ktilti.irtintin, aksAy-r garkta en parlak merkezi ve Tiirk varh$rnrn kahksrz kalesi olan Kaggar'da dtinyaya gelmig ve orada yetigmig olan iinlii Tiirk bilgini

160 . zEKERiva

rirepct

ORTA ASYA TUNKI.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERI

Mahmud el'Kaggari (ol. 1080?)(") ve onun bugtin bile Arap dilinde tek eser olma ozelliSini muhafaza eden, aym zamanda Tiirk dili ve edebiyah, Ttirk qiiri, Ttirk tarih ve co$rafyasr igin Adeta bir hazine olarak yazdr$r "Diadnii Lutati' t-Tiirk" adrndaki muhtegem gesddfl(l). Ummanlarr anduan Arapga'mn bunca btiyiik dil ve lu$at dlimleri olmasrna ra$men bdylesine onemli bir biiyi.ik Arapga luSat kitabrrun el-Cevheri adrnda bir Tiirk bilgini tarafindan yazrlmasr ve yine Ttirk dili ve edebiyah ile ilgili bir dif,er dev lu$at kitabrmn, yine bir bagka Tiirk Bilgesi Mahmud el-Kaggari tarafrndan hem de son derece akrcr bir iislupla ArapEa yazrlmasr, Tiirk akli deha ve ilmi icad ve bulug giicti, yani zekd ve mant$rmn ne kadar kuwetli olduSunu gdstermektedir.

Biiyiik Lii$atlann Yazilihfu Ttlrk B0lgeleri: Zfua "SrhAh" Arap dilinde yazrlmrq en miikemmel ArapEa bir "lulat" yani "leksiko$rafya" kitabr oldu$u gibi, "Divin" ise yine Arapga yazrlmrg en miikemmel bir Tiirkge -

t

.

].61

lu$at yani "leksiko$rafya" kitabrdu. Bdylece hem Arap, hem de Ttirk dilinde modern 'leksiko{rafya ilmi"nin onderi, bu iki Tiirk ilim adamr oldu$u gibi, bu ilmin Tiirk yurtlannda ilk

temeli de onlar tarafindan atlmrgtr. Zira; Cevheti'nin Farab'ta, " Sthahu'l-Lu{A" srm y azdt$t asrrlarda, Mahmud elKaggarl, Kaggar'da " Dia anil' Lii[ati' t-Tiirl{ ii, di$er bir Tiirk Alimi $emsti'd-Din M.b. Kays er-RAzi ise Harzem,de "Tibyfrnil'l-Lrifiat et-Tiirki alfr Lisan el-Kangl{' adrndaki muhtegem Ttirkqe lii$at kitabrm yazryordu?).

Ayrrca bu sahasrmn ilk ciddi ve miikemmel kitaplan da bu Ttirk Bilge kigileri tarafrndan yazilmrghr. Biitiin bunlar di$er taraftan Ttirkiin ilmi giicii ve akli dehasmrn, Arap dili ve edebiyahmn geligmesi, bir di$er ifAde ile isldm kiiltiir ve

medeniyetinin miigterek mirasmda Tiirklerin ne kadar onemli hizmet ettiklerini ve tam bir alhn qa$r yagatbklarrm btitiin agrkh$r ile ortaya koymaktadr. Ka ggart' nin T arihi G e gni g i:

Bunlardan Mahmud el-Kaggart isminden de kiiltiir ve medeniyetinin begi$i,

anlagrlacagr gibi Ttirk islAm M. Kaggari'nin do$um ve 6liim tarihi belli desildir. Miiellifin kitabrnr dmrtinun sonlanna dotru yeniden yazdgr (1074) ve ortalama 75 yrl ya5adrpr gdz 6nune ahnarak dotum ve 6liim tarihleri tarafimrzdan tespit edilmigtir. Z.K. bilgi igin bkz. Banarh, N.S. Tilrlr Edebiyat lariii, Istanbul, 1971, s. 2502?1, K0prill0, M.F., Tltik Dili ve Edebiyafi Hakknda Arasltrmalar, istanbut, 1934, s. 33-34, Caferoglu, A., Tlirk Dili Tarihi, lstanbul, 1964, II. S. 964, Geng, R., Kaggarh Mahmud'a Gdre XI. Yilayilda Tilrk Dlinyast, Ankara,

Genig

1997, s. l-54, Ulkutasrr, M.$., Bttyltk Tttrk Dilcisi Kasgath Mohmud, lstanbul, 1964, Hartmann, M, Divdnt Lu{atil-Tllrk'e Ait Bir Kag Mlilfihaza, Milli Tetebbu'lar Mec., Sayr: 4, Eyliil-Ekim, 1331, s. 167-170, Pritsak, O., Mahmud Kaggor? Kimdir, T0rkiyat Mec., X. istanbul, 1953, s. 243, Tiirk Ansiklopedisi, Kaggarh Mahmud, XXl, S. 389-392, Kalagin, M.5., Divanli'l Lilgotil-Ttttk, DlA, IX, s. 146, Yazrcr, N., llk Tiitk lsldm Devtetleri Tarihi, Ankara, 2002, s. l5'l .

Ttirkltigi.in kalesi Kagga/da dtinyaya gelmigtir (j.005 ?). isl6m dinine bagh, Trirk 6rf tdet ve geleneklerine ocaktan saygrh, Eok gerefli, aristokrat bir Ttirk dilesine mensupfur(3). Nitekim o, eserinin bir yerinde haseb ve nesebinin yiiceli$i ile tiviinmekte ve gdyle demektedir: "Bizim atalanmtz olan beylere "Emir" ilerler. Babamtz Tttrk illerini Samano2

Genig

205. 3

bitgi igin bkz. Kdpriiht, M.F., Ttirh Edebiyat Tarihi, lstanbul, l9gl,

Caferoglu, A.,

Tlirk Diti Notlrn, lstanbul,

1970,

s.42.

s.

162 . ZEKERiYAKiTAPqI

ORTA ASYA TUnT,UCUNUN ARAP

piI.i ve EDEBIYATINDA YERi . 163

lullannilan fethetmig olafl "Bry"ilir. Ailt, Beherkin (veya

lanmn yamnda gok biiytik

Emir Tekin)

Kaggarf nin bir gok ifddelerinden anlagrlmuLl"4s(e).

idi
Bu ya$rz ifddeler, bu Tiirk Ailesinin gerefli gegmigi hakkrnda da bizlere, earplcl fikirler vermektedir. $6yle ki

Kaggnttnin

Atalav. B III. s. 417. Togan,'2.V., i[ahmut Kaggari'ye Ait Norlar, Atsrz Mec., Sayr: 17, 25, Eylul, 1932,s.133-134. 7 Kitapgr, 2., Orla Asya Tlirk Boylan Arannda isl6m Hidayel Frtrnas4 l, s. I 97,

6

vd.

Atte Epitimi:

ile

Babasr, el-Hiiseyrl devlet idaresindeki Tiirk adryla Emir Tekiry hatta biit&n bu kalabahk dile, yukarrda da ifdde edildi$i gibi gok daha dnceki yrllarda mtisliiman olmug, bundan da 6te miisliiman lGra-Hanliay' rn hizmetine girmig,

a el-Ka;gari, M.. Divinil LuSati'bTlirk, Trpkr Basrm, Ankara, 1990, s. 69, Kaggarlr Mahmud; DivLnil Lu{ali't-Tlirk, ngr., R. Kilisli, istanbul, 1333, l, s. 102, Divdntl Lu$ati't-Tlirh Tercemesi, gev. B. Atalay, Ankara, 1985, I , s. I 12. rCaferoglu, A,TilrkDiliTarihi, Istanbul,200l,II,s. 19,Kilisli,R., III,s.308,

oldu$u,

igte daha sonra herkesin kendisinden biiyiik bir saygr bahsedece$i ve adr Mahmud olan bu ktiqiik Ti.irk yavrusu/ Kaggar'da biiylesine zengin bir dini ktilti.ir ve medeniyet ortamrnda diinyaya g6zlerini agmrgbr. Daha ilk Eocukluk yrllarrndan itibaren iilesi tdre gere$i ona, gtizel Tiirkge konugmasrru, gizel ata binmesini ve giizel ok atnasrm 6$retmig ve btiylece akrncr atalanna ldyrk gtiglii, kuwetli, yi$it bir Ttirk genci olmugtur. Nitekim o; qok g:i.zel bir Arapga ile kaleme aldr$r eserinde kendisinin;

anladr$rmrz kadanyla iile iiq kugak tince mtisliiman olmug, daha sonra mtisltiman Kara-Hanhlarrn hizmetine girmig ve Isrk Gdlii sihilinde bulunan Barsgan veya (Barshan) a yerlegmigtir. Zira Kaggarfnin Barsgan'dan soz ederkeni "Mahmud'un babas buradan pl*nryhr/' demesi bize bu gerge$i hahrlatrnak6ds(s).

onlarrn Orta-Asya Tiirk boylan arasrnda baglath$r yeni isldmlaghrma hareketi, islAmi gaza ve cihadlara katlmry, Tiirk O$uz boylarrmn bag e$mesinde onemli hizmetleri dokunmug(e) ve Barsgan'a uE beyi olmugfur. Daha sonra bu kalabahk Ttirk Ailesi btiyiik kAfileler hdlinde Kaggar'a gelmig ve kendilerini Orta-Asya'da isldm dininin yayrlmasrna adayan Kara-Hanhlanno dini ve siyasi bagkentine yerlegmiglerdir. Ailenin, miisliiman Kara-Hanh htikiimdAr-

ltte

bir itibar ve yeri

ret*l-r

UU+

#r-l; \i$ p,6-*1ij 6tJ N--ii

..r.

r/.ts 6.',

".Utj*

ptr:i,:lJ t"1-.-

"Tilrklertn en fasih konuganlanndan, tnerfltnnt

en

gtizel oe en aEk nnlatanlardan, en do{ru anlayanlardafl, soy ae sopga en ylice bulunanlardan en iyi kargt (silfrh) kullanan sartagElardan oldu{unu" bildirmig ve bundan hakh olarak btiytik bh gurur duymugturtrt.

Ne var ki ki.iqiik Mahmud'a qok ktiEtik yaglanndan itibaren ata binmeyi, ok atnayr ve gtizel krhg kullanmayr df,reten bu gerefli Ttirk Ailesi, daha sorua tercifuni isldm dini ve ilimden yana yapmg ve onun; bir gaza ve cihad eri olmasrmn dtesinde, faziletJi bir Ttirk dlimi olmasrm istemig t

'

Kaggarf'nin Kara-Hanh hiiktimdar 6ilesiyle iligkileri igin bkz. Ercilasun, A.8., Tlirk Edebiyaantn Ortak Devri, Ankara, 1993, s. 80. Divan, Trpkr basrm, S. 3, Banarh, N.S., a.g.e., I, s. 251, K6prulu, F., Aragttmalar, s. 35, Caferoflu, A., a.g.e., s. 30.

154 . zEKERiva

rirepct

oRTA AsyA TUnru-UGUNUN ARAp

ve o gi.iglii ellerine "ktltng" yerine "'kaletn" vermigtir.

Bu arada hemen gunu itiraf edelim ki, onun titrek elleri ile Kaggar medreselerinin kaprsrm Ealdr$ devirlerde (IX, ve X. asrlar) Kaggar, hatta bir dereceye kadar Barsgan'a gok daha onceden bir gok biiytik medreseler agrlmrg ve buralarda medeni ve ilmi hayatta bag dtindtiri.icii bir canhhk baglamrgh. Buna sebepte Kaggar/n "Medine isl6m Dealeti" gibi, yeni kurulan miisli.iman Kara-Hanh Devletinin, dini ve siyAsi bagkenti olmasr idi.

Ne varki yeni aragbrmalar Kaggarfnin do$umu, ilk

ve tahsil yrllan hakkrnda gifAhi kaynaklara

dayanarak gu bilgileri vermektedir:

Zira Abdii'l-Kerim Satuk Butra Han sAyesinde,

"Ktigiik Mahmud 993'lii yrllarda Kaggar'rn Opal

Artug'ta gondere gekilen isldm hidAyet sanca$r, daha sonra Kaggar burglannda dalgalanmaya baglamrg, koca bir gehir, TtirkliiSii yaru srra isldmlagmrg, bundan da dte bu koca gehir, siiratti bir gekilde isldm kiiltiir ve medeniyetinin Tiirkli.ik dokusu gok daha giiElii, parlak bir merkezi hAline gelivermigtir. Zira islflmiyef Kaggar'a di$er gehirlerin aksine bir "dill.,' olarak de$il, ayru zamanda bir kiilttir ve medeniyet olarak girmigtir.

k6ytinde dtinyaya gelmigtir. Annesi; Karahanhlar devrinin onde gelen tilemasrndan Hoca Seyfeddin Biiziirg'tin krzr BObi Rabia Hatundur. Bu genig ktilttirlti anne, onun e$itimi iizerinde gok etkili olmugtur. itt egitimine Opalda baglamrg, daha sonra (Kaggarda) Medrese-i Hamidiye ve Medrese-i SAciyede okumugtur. geyh imAm ez-ZAhid Hi.iseyn b. Halef, onun Medrese-i SAciyyeden hocasrdr. Medrese yrllarrnda zamamn klasik ilimleri yarusra Arapga, Farsca, (hatta Rumca)yr 6$renmigtir. 1080'de kendi iilkesine ddnmtig, Opalda kurduSu Medrese-i Mahm0diyede miiderrislik yaphktan sonra 1090 yilrnda, 97 yaEnda vefat etnip ve medresenin yamnda yaprlmrg olan tiirbeye gdmiilmiig-

igte Kaggar isldm kiittiir ve medeniyetinin bdylesine parlak bir merkezi oldu$u o mutlu asrrlarda, ilim dleminde "Kiigiik Buhara" olarak aruLyor(tt) ve isldm diinyasrndaki Baiilail, $am, Kfrhire ve Kurtstba gibi btiyiik gehirlere eg de$er bir gehir olarak g6riili.iyordu. Bu bakrmdan burada ve her bir asrrda, Tiirk asrlh pek gok Hadis, Tefsir, Frkrh dlimi ve bu arada Arap dili ve edebiyah otoritesi yetigmig ve Arap dili ve edebiyah ile ilgili her bir asrrda yiizlerce, binlerce eser yazrlmrgtr.

1ii1"(10).

to

Akun, 6.F., Kaggarh Mahmad, md., DiA,

xxv,

s. I

l.

165

Kaggafl yi Yetigtiren Briyrik lllm tWuhiti KAg GAR:

Boylece Mahmu4 Kaggar medreseleri ve bu medreselerde hocahk yapan Ttirk bilge kipilerin rahle-i tedrisinde islami ilimleri tedris etrneye baglamrg oluyorlardr. Arhk yannlarrn Ttirk kiiltiirii ve medeniyetine damgasru vuracak olan btiyiik Tiirk Alimine; isldm ilim ummaru ve Ti.irk'i.in Ka'be-i irfamna giden nurlu yol da b6ylece agrlmrg oluyordu.

genglik

piri vs rp;siyarnoa ysRi .

,l

I

il

FI &t

f

r Ruhi, M., Hdmettt't-Ttiirkistan li-Luga el-Arabiyye, el-Va'yti'l-lsldm,r, Ekim, 1964,

s.36.

.].66

.

oRTA AsyA

ZErGRiNAKITAPCI

Kaggat/m Bir llim Merkezi Hfrline Gelmesi:

Tunn uGuwuN ARAp piri vr rDrniyarnrloA yERi . 16Z

Kaggnr Tiirk

Muhiti

ae Yusuf Has

H6cib:

Gergekte Kaggaln bir Ttirk islAm medeniyet merkezi hAline gelmesinin asrl sebebi Satuk Bu$a Han'rn ta kendisi idi. Zira bu Miicdhid Gazi Kaggar'r; sddece cihida memur akrncr ordulann bir karargAlu, bir krglasr olarak deSil, ilmin yuvasr, ulemarun sr$rna$l ve T0ran yurdunun ddrt bir yarundan gelen gdhretli Alimlerin bulugma yeri olarak gormek istiyor ve bundan gok biiyiik bir haz duyuyordu.

Bu bakrmdan Yusuf Has Hacib, Ttirk devlet adamr ve diigtiniirti, felsefi ve allagorik eseri "Kutatgu Bilil('i 1.070'li yrllarda l(aggar'da hem de Ttirkge yazdrfi, gibi(l3), biiyiik dil, edebiyat ve lu$at Alimi olan Mahmud el-Kaggari'de "Dioan" adrnda bu Tiirk diline ait "Lulat" kitabrru yine ondan birkag sene sonra Kagga/da Arapga yazrlmrg ve boylece Tiirk tarihi, Tiirk ki.ilttirii ve folklorunun Abidevi

Bu bakrmdan g6nlti islim ategi ile dolu olan Satuk BuSa Han, islAmi istiklAlini elde ettikten sonra, Artug'taki Buda mabedini (Barkan) derhal cdmiye qevirmig ve daha sonra Eevresine yeni yeni binalar medreseler ilAve ederek burasrm Kaggar'rn en eski Tiirk istAm Kiilliyesi hAline

eserini ortaya koymugfur.

getirilmigtir. Nitekim BuSa Han 955 yrhnda Oliince KaEga/n kuzeyindeki Artug kiilliyesine g6mtilmiiq ve bugiinlere kadar gelen muhtegem tiirbesi, mtib6rek bir ziyaretgAh olmugtur(t2). Satuk Bu$ra Han ve soyundan gelen

'Tiirk Hakanlar{'

veya "Ilik Hanlar" idAresinde Kaggar/da eskiden geligmig Budist gelene$ine dayanan yiiksek bir miisliiman Ttirk medeniyeti ve ilmi hayah geligtigi gibi, buna ba$h olarak ta "KaggarTllrkgesi" de, Kaggarh Mahmud'un ifAde etti$i gibi en giizel, en fasih Tiirkge, yani "H6k6niye Tiirkgesi" olmugtur. Kaggarda Tiirk dilinin kazandrf,r bu yfiksek seviye sebebiyle Arapga v e F arsga' ntn tesirleri srmrh kalmrgtr.

t2

Ttl*

Ansl*lopedisi, Kaggar Mad. XXL s. 385.

Ttirk ilim adamlarr, her ne kadar Kaggari'nin bu eserini, Baf,dad'ta yazdr$rru s6yliiyorlarsa da, bu kab0le Sayan bir gdriig degildir. igte Kaggarh Mahmud Tiirkltik dokusu boylesine kuwetli bir qevrede yetigmig ve kendi devrinde milli ve dini duygularr son derece yiiksek, bundan da 6te Tiirk milli tilkiisii Krzrl-Elma coqkusunun en btiytik temsilcisi olmugtur.

Bu bakrmdan Kaggart de milli ve dini duygulann bir Ea$layan, bir umman hdline gelmesi ve bugtinlerin tabiri ile, "Tanrl da$r kadar 'Tijrtko, Hira daSr kadar "Mtisliiman" olmasl", Ttirkliik gurur ve guurunun b6yle emsdlsiz bir gekilde yiiksek ve bununla bagr gOklere de$ercesine gururlanmasrna hiq kimse gagmamahdrr. Qtinkii O; Tiirkliik dokusu bOylesine kuwetli, isldm ruhu b6ylesine yiice, bir gehirde yetigmigti. Kara-Hanh cihad ordularrnrn Ttirk'tin cihan hakimiyetine giden yolu aEfi$rnr g6rmiigtii. Devlet giinegi Ttirk'tin burglarr iizerine doSacakh. Bu bakrmdan

f3

Arat, R.R, Kaggar,h, Vt, s. +OZ.

168 . ZEKERiYA KiTAPCI

onun zaten bagka

tiirlii olmasr ve

ORTA ASYA TTJNTTUGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

di.igiinmesi mtimkiin

degildi.

hulasa, I&qgafr biittiniiyle

Kaggarf den higte geri. kalmadrsrm gostermektedir.

Belki de Yusuf Has Hacib bu konularda Kaggari'ye dnciiliik etmig ve onun Ttirk'iin ilAhi misyonu, miilk, saltanat ve devlet geleneSi hakkrnda fikirlerinin daha bir berrakkk kazanmasrnr sa$lamrgfrr. Kutadgu Bilig'le "Divanl" sdz konusu aErlardan yeni bir ruh ve iman cogkusu ile inceleme ve mukAyese ehneye kalkrganlar 6yle tahmin ediyoruz ki, bunun gok biiyi.ik ve parlak tezAhi.irlerini bulacaklardr. Kaggari ve Yusuf Has Hicib gibi bu devirlerde, ayru kiiltiir muhitinde yetigmig olan Ebu'l-Futuh Abdii'l-GAfir b. Hiiseyn el-AlmAi, (itl. 1096?) ise bu defa "Kaggar Taihi"ni yazmrghr. el-AlmAi, bu eserinde Kaggar'rn ktiltiirel alt yaprsml: yani tarih, kiiltiir, medeniyeL islAmi ilimlerdeki yeri ve burada yetigen biiytik isldm Alimlerini aErklamrg

159

Tiirk isldm medeniyetine

kazandrrmrghr(14).

Bu durum bize gore Yusuf Has Hicib

iqinde gegerlidir. Zira Yusuf Has HAcib'in sciz konusu eseri yeni b ir ruh ve milli guurla incelendi$inde, onun da Tiirk'tin "Ktzrl Elma" iilkiistine baglhhSr, Tiirkliik ve islAmh$r ile bagr gdklere de$ercesine gurur duymasr, milli ve dini guurunun qa$layanlarr andrrmasr, hele hele eseri samimi bir yakarrg, saf temiz bir Tiirkge ile yazmasr ve Tiirkge'nin bir ilim dili olmasrna giden yolu, bu en erken devirlerde tek bagrna agmaya Eahgmasr, Karamanh Mehmet beyi andrran bir eda ile yeni Tiirkge kitabrm devlet biiyi.iklerine surunasr/ hiilasa biitiin bunlar, onun Tiirkliik gururu ve isldmi guurunda

'

Nitekim Balasagunlu Cemal Kargl, Ebu'l-Fazl b. Muhammed bu eserin Kaggar'da bulunan bir niishasrru esas kaynak olarak kullanmrg ve Millhakntil's-Siirah adh eserini bu kitaptan yararlanarak yazmrgtr (1282). Boylece Satuk Bu[ra Han Tezlceresi ve onun mtisltiman olma destaru Tiirk isldm ktiltiir ve medeniyetine de kazandurlmrgtr(1s). Kaggati llim Yolunda:

igte daha sonralarr Tffran yurdu ufkunda bir yrldrz

gibi parlayan ve ilmi gahsiyetinin gdlgesi biittin Tiirk yurtlanna diigen Kaggarl, isldmi ilimleri tahsile boylesine ytiksek bir ilim ve kiilttir merkezinde, yani Kaggar'da, isldml gahsiyeti kabul, ilim ve irfAru herkesEe tasdik edilen Ttirk hocalarrmn dniinde baglamry, onlardan Adet oldu$u tizere icdzet almrg ve gok kuwetli bir Tiirk bilgini ve isldm dlimi olmugfur.

Kaggan klasik isldmi ilimleri (Tefsir, Hadis v.s.) tlSrendikten soffa, Ttirk yurtlarrnda orne$ini gdrdii$iimiiz bir gok Trirk bilgini gibi, Arap diline ydnelmig, dil, luSat, edebiyat giir, nazrm, bedi, beyan, fesahat ve beld$at gibi temel dersleri almrg ve di$er Tiirk bilginleri gibi Araplara "Dilinizi benden i)freninizl" diye meydan okuyacak bir hAle gelmigtir. Tiirfue onun ana dili idi, hem de btittin lehgeleri ile en giizel bir gekilde biliyor ve konuguyordr. Farsga'yr da gok to 15

Yazrcr,N., a.g.e., s. 159. Arat, R.R., IA., VI, s. 407, Ttirk Ansiklopedisi, XXL s. 385.

t70 . zEKERiYerirerct

miikemmel bir gekilde d$renrnig, o devirlerde gtiniimiiztin tabiri ile tam bir "filolog" olmugtu. Bununla beraber o, sddece bir "filolo g" de$il, Tiirk tarihi , co$rafya ve ehro$rafya, folklor ve hak edebiyah hulasa "Tilrkoloii" alamnda ilmi deryalarr andrran bir Ti.irk bilgini "}{aytt" Tttrkolo{' olmugtu. $imdi o; el-CAhrz'dan sorira Orta Qa$larrn ikinci ve en biiytik Ttirkoto{uidi. Ne varki onun; klasik Tiirk ve islAm dlimleri gibi, Kaggar medreselerinde ders okuttu$u ve talebe yetigtirdi$i hakkrnda gimdilik elimizde fazlabb bilgi yoktur, ama bunun aksini iddia etnemiz de mtimkiin de$ldir'

Kaggaf ile Tiirk Milli $uurunun llyanmast: Kaggari, bir taraftan Arapqa ve bu dilin btiti.in yonleri yani sarf, nahiv, i'rab, bedi, beyan v.s. gibi inceliklerini ve bu arada Farsga'yr Osrenirken, dif,er taraftan azgm Arap ve bezgin Fars "milli guuru"nun Tiirk'iin tarihi gahsiyeti ve

Ttirkqe'nin ytice varh$rna kargr olumsuz tavrrlarrm giirmtig ve bir yol ayrrrmrnda kalmrg "Haytrl" Ttirk'iin Ka'be-i irfaru ve Tiirkge'nin yeni iklimine ydnelmigtir. Arhk onun kalbi ve gdnliinde Ttirk milli $uuru, Ttirkliik duygusu ve Ttirkqe sevgisi bir yanardaf, bir volkan gibi lAv ve ateq p0sktirtiyordu.

Bu ondaki "Ktztl EIma tllkilsil'nin de ideta bir gahlamgr idi. Bu arada o; Tiirk'iin tarihi varh$r, isldmi gahsiyeti, insanh$rn hayrrna ona Allah (c.c.) tarafindan verilen ilAhi misyonu yani "Nizamt Alem" olgusunu kegfetti. islAm dtinyasr ve bir ilihi hakimiyete giden yolda Tiirkqe'yi ve onun tinemini kavradr, hulasa TtirKiin ahn yazrsr ve Tiirkge'nin gelece$ini okudu. Elde etti$i neticeler onu

oRTA ASYA

TUmlucuNuN

ARAP DiLi Vs

rpsnivarntpe vrRi .

171

Artk bundan kimsenin ve yolunu durmasr sonra onun ontinde kimsenin kesmesi miimkiin de$ldi. Artrk o; bir ga$layan gibi cosuyor, Tilrk':irn tarihi gahsiyeti ve yiice misyonunu o akrcr iislubu Arapga ve parlak ifddesiyle 96yle dile getiriyordu: heyecandan nerede ise boSacak bir hAle geldi.

lStq -,1rri3 ,ctrrilt g.r-t # ilJil ci*^,i Cti .l J,ii '{iil Olr , pr)3,9 ,.:!;l!l p6lt*l ,tDtilt iyr '*tr .lrU ftt*t,etLtt -rrrij,apll .,lrr en+rl 6lrJl ,+ ft;.:rii.g.rll U;i ,.r+ qf C--l-l

i-r- J-t

ol-r

I # ir!

Fc- "lU1 r,.6*ri

|J,'!

!rtuJ ,.{+li

fiit ;.

,,,r[dt

.,,fb3l

"Gdriliimki; ilealet giineEini Allah (c,c.) Tiirk burglan ilzerine ilotilurmug, felekler onlann mtilkleri iizeine dearan eder olmugtur, Onlm ftlnf adtn Cenab-t Hak bizzat kendisi aermig, miilk oe saltanatt onlara milyesser etmigtir. Bundan son anlan asrlann (yani koca bir cihanm) hiiktimilarlan kilmq, dearin, bittiin insanlartn ilizginlerini de onlann eline aennigtir. Bdylece (Yilce Tann). Tiirkleri btltiln kaoimlerilen llstiin tatmug, hak yolunila onlara giig-

kutaet oermigtir. Allah onlara st$manlan,

onlara

dayananlan ilaima aziz etmig, bttttln ilileklertni vermiE, onlan kiJtillein korumug, ulu bir millet ktlmtE ae onlara

k|trililk

edenlerin ile belfrsmr a ermigtifi6't.

Tilrklri$ii IIe Gurur Duyan Tark Atimi:

Kaggarh Mahmu4 Ttirklii$ti ile dviinmede srrur tammamaktadrr. Bundan bagr gdklere de$ercesine Surur duyan bu saygrde$er Ttirk milliyetqisi, daha da ileri gitmekte ve g6yle demektedir: t6

Divan,Trpkrbasrm, s. 2, Atalay, B., l, s. 3,4, Kilisli, R., l, s. 2, 3'

172. zEWRiyarirapcr

ORTA ASYA TURKLUCUNON ARAP DiLi VE TOSAIYETINPA YERI

"Bize ad olarak Tiirk aduu yiice Allah (kendi) vermigtir", dedik. Ciinkii bize Kaggarh Halef o$lu, imam

KaEgartrtrn kaydetti$i bu hadislerin d.urumu ve srhhat derecesi nedir? Bu y6nde yaprlan ve olumsuz yonde bir ihcir gekirde$ini doldurmayan miinakagalar bir yana; bize gdre

bu hadisler "lafrzlarr" itibarr ile giivenilir olmasalar bile, ifdde ettigr yiiksek "mana" ve hakikatler bakrmrndan tamamen " Sahih" do!ru, safilam, giiaenilir hadislerdir. qtinkti temel hadis kaynaklannda bu mana ve muhtevada Ttirkler

hakkrnda daha

Kaggarl bu Hadis-i Kudsfyi gdyle yorumlamaktadrr: "Igte bu Tiirklet igin btttttn insanlara karyt bir tistiinliiktiir. Qllnkii Allah, onlara kary ad aermeyi kenili iistilne almtghr.

96yle buyurmuglardr:

.tljill lJSjil :(pJ*) .,+lll

doiilmeye de{er saytstz iyilikter

t'.et

(r7) .

OLjI Jil

#

dpiJ

Oli

d";il|

;lJlt

&!

,il

:JU

(.t.J)

r

ru

..,p

#Ji t J ilSL *'r^i *l*,-*

rirt .4c go',

Jri .Ii ts-6r t

igte ilk ilfio bu Kantara O{ullan (Tiirkler)

+:i 1a't*y ,l'rt Jl*-.r de,, t..^Li :Jtii iiJill dlJilt erlr

gekip

Gdriildti$ti gibi, bu ve benzer daha bir eok hadislerinde Hz. Peygamber; miilk ve hilAfetin kesinlikle

".lrJt

"Hz. Peygamberden iahyet edilili[ine gdre O; ktymetin alilmetlei, ahir zaman kargagahfi ae O$uz Ttlrkleinin ortaya Ekacaklannt bir bir agtkladtktan sonra Edyle buyurmuEtur: Tiirk

Tiirklerin eline geEece$ini beyan buyurmuglardr. Bunlar tr DivanrTlpkr re

"

jl'ji *

alacaktr/'(20).

i.ctJ !_'.il -$ tJ

qjrl

J

"Tilrkler size ilokunmadtkga siz de Tiirklere dokunmaytntz. Qtlnkit iimmetimin elinilen miilkti (hilAfeti)

yiiceli$i ile ilgili de hadis rivayet ebnigtir. Onun, bu hadisinin metin ve gevirisi gudur: Kaggari, Ttirkgenin

t3t

bir gok hadis zikredilmig ve Peygamber

iimmetine Tiirkler ve onlann tarihi Ortado$u misyonlan hakkrnda mtibarek mesajlar verilmigtir(tr). Nitekim bu muhtevadaki sahih hadislerin birinde; Abdullah b. Mesud'tan rivdyet edildi$ine gdre Hz. Peygamber (s.a.s.)

Onlan yeryiizilntin m ytlksek yerinde, haaast en temiz iilkelerinile yerlcAtirmig ae onlara "kendi ordum" ilemigtir. Bununla beraber Ttirklerile giizellik, . seoimlilik, zatliltk, giiriilmekte f,iril

Qs) .

Kaggafi Ha ilidertnin D e{erlenilirilmesi:

"Benim bir ordum aardr, Ona Tiirk admt kendim aerdim. Onlan ilo{u (ikliminel yerlegtirdim. Bir millete itftelenili{imile Tiirkleri o millet iizerine musallat krlanm" .

gibi

173

dilini 0lrminiz. Zira mtllk ae hilfrfet uzun siire onlann elinile ftal as afthf'

$eyh Hiiseyn, ona da ibnii'l-Garki denilen kiginin rivayet etti$ine gdre, ibn Ebu'd-Dtinya demekle maruf olan eg-$eyh Ebff Bekr el-Mtifid el-CercerAi'nin, ahir zam€rn tizerine yazmrs oldu$u kitabrnda, ulu Peygambere senetle varan bir hadiste yiice Allah gdyle buyurmugtur:

edep, mertlik

.

basrm, s. 3.

Bu hadislerin gok genig bir miinakagasr igin bkz. Kitapgr, 2., Ez. Peygamberin Hadislerinde Tllrhler, Konya, 1996, ll" s. 223. 20 el-Haysemi, Mecmuaa'z-ZivAid,Yll, s. 312, el-Mitndvi, Feyzfr'l-K6frr, 1, s. I 17, es-Sily0ti, HasAisu'l-Kilbrl1, II, s. 434.

Kilisli, R., l, S. 293, Atalay,8., I, S. 351, Ayrrca krg. el-Kazvini , Zekeriyab. Muhammed b. Mahmud, .{s aru'l-Bilad Beyru! s. 58 I . l

it ,ru

''q t74. zsrgsiYerirnPq gdriildii$ii gibi, Kaqgarfnin rivayet etti$ hadislerin ayru manada bir bagka versiyonunu olupturmaktadr' Mdmdfih, ki, B' Atalay her zamanki yav€rn tislubu ile Hz Peygamber'in bu hadislerine; 6z:i- ve ifdde efti$ mana ve yiiksek hakikatler agrsrndan desil, sadece gekll ve zahiti lahzlan itibarr ile bakmrg ve KaEgarfnin yegertnek istedi$ timidlerin tizerine, Adeta bir 6lii topra$r serpmigtir. Zira B. Atalay, hadislere sddece senetteki ricdl bakrmrndan yaklagmakta ve muhtevalartru, o devrin islim toplumu igin neler ifAde ettiSini gdrmemezlikten gelerek gok yavan bir gekilde reddebnekte ve higbir yorum yapmamaktadr' gerEek bu kadar basit olmasma ra$men ne var

B. Atalay'rn bu hadisleri btitiiniiyle ve hiEbir sebep gdstermeden reddetrnek iqin ddeta grprnrglarr ve hele hele, bu btiytik Tiirk Alimini alaya alrrcasrna kiigiik dtigiirme gayretlerini, hatta onun Ttirk'iin tarihi gahsiyetini hilAfet qevrelerine kabul ettirmek iginBa{dad'a geligini seviyesiz bir tislupla "kiililh yapmak igin geldil" geklinde yorumlamasr ve srk srk bu "Bizim Mahmudl" diye tekrar etmesi, bize gore kendi devrinin bir zihniyet sefAletinden baqka bir gey deSildirtzrl. B. Atalay, bu olumsuz tavtrlan ile kendinden sonrakilere ne yazrkki gok kdtii bir ornek olmug ve daha sonra gelenler, Kaggart ve iilkiisiini'i hahfe almrqlardrr' Bu bdyle bu giinlere kadar da devam etnigtir.

oRTA AsyA TUnrc,uGuNuN ARAP pit i vs sosaiYetINloa Ysni

Insafh Ttirk

ilebiy atElan N e Diy or:

Bu hadisler tizerine krsa bir yorum yapan de$erli Ttirk edebiyatgrsr R.R. Ararat, onlarrn doSruluSunun mtinakagasr bir yana 96yle demiEtir; "gerck bu hadis oe bunun nakli ae gerck bu iftiharla ae yerinile kullanilmtg olan Kaggar{nin ifhilesi, o deoir Kaggar Tilrk muhitinin kendine ne kadar giioenmesini gdstermesi baktmmdan kaydade$er (bir keyfiyettir)"(23). Di$er taraftan Tiirk edebiyahrun dev simalarrndan biri, ayfi zamanda Kaggarinin mesle$inde ytiriiyery onun kadar Ttirk milletini ve Ttirk'ii carundan seven ve Kaggarl ile sonsuza dek bir gurur duyan N.S. Banarlr'mn bu konulardaki izahlarr daha cana yakrn ve samimidir. Zira ona gorc; "Kaggarh Mahmud, yalntz Tilrk illerini de$il, Tiirkler hakkmilnki bilgi ve kanaatlerini ile gezip gdrilii{ii yeilerden, konugtu{u insanlardan, okudalu kitaplardan toplamtEtr. Bu sebeple sdyledikleri, (hadisler) T0ran, O., Tltrk Cihan Hakimiyeti,

Tarihine Girir, s.73. Kitapqr, 2., a.g,e.,II, s. 230.

175

Mdmifih Tiirk tarih ve edebiyatgrlarr bu hususlarda daha samimi davranmrglar ve konunun ozi.ine temas etmiglerdir. Meseld bu konulara temas eden merhum O. T0ran bu hadisleri gdyle yorumlamrglr; "Bu hailis; birkag astr boyunca Tilrklerilen bahseden gegitli kaynaklarda nakleililmigtir ki, bu ila Islfrm ditnyasmda onu?t ne kailar yaygn olilu{unu gdsterir, Kaggarh Mahmud'un eseri gok daha az tannmtg oe meghul kalmry oldudu halde ba yayiltg ilikkati geker ae ona ait olmad$ma ileldlet ed.e/'Qz).

22

2r

E

.

23

Arat, R.R., Kasgar, ie, vt, s. 40?.

l, s. 179, I&9.

Togan,

2.V., Ilmumi Tlirk

176

. ZEKERiYAKITAI{I

oRTA ASyATunrlOGuNuN ARAp

kendi sdzlert olitu{u kailat o ga{larila Tiirk'Islfrm halkt arastnda ilolagan kanaatlerinde toplu bit ifAdesi idi"Q4)'

tedir:

biittin bunlardan daha onemli bir hakikat daha vardrr. O d,a; Arapga'mn, Tfiran yurdu ve Tiirk medreselerinde bir ilim dili ve bu dilin sarf, nahiv i'rab v's' gibi btitiin inceliklerini b$renmek, Ttirkler arasrnda bir yarrq hdline geldi$i bir donemde Kaggar?, Tilrkge'yi; Tiirklerin

"Ben Buhafa'ntfl sdziine giiaenilir bir imamrndan, aynca yine Nigabarlu bir imamdan igittim. Ikisi de bildiriyorlarfu ki Hz Peygamber; ktyamet frlametleri ile ahir zatnfln fitnelerini ae O{uz Ttirklerinin ortaya gkacaklanru bildirmiE ae gdyle buyurmuglardr: "Tiirk dilini 0lreniniz! Qiinkil miilk ae saltanat Islhm hildfeti uzun

Fakat

Ortado$u hAkimiyeti ve islAm hildfetine giden yolda: isldm Diinyasrru birlegtirecek, biittinlegtirecek siydsi irAde ve iktidar gtici.iniin dili olarak gdrmiig ve bu itibarla, bit "il6hi zincir" veya "Tanfl iPi" gibi, btitiin insanlarr bu iPe sanlmaya, bir diSer iflde ile Tiirk'iin manevi gemsiyesi ve Ttirkge'nin engin limarunda bulugmaya yani onu d$renmeye

siire onlarrn elinile olacaktut'

manhSr ile de savunmakta ve gdyle demektedir. "Bu hadis (gayet) do!ru ise Tilrk dilini dlrenmek (herkes igin) "ofrcib" demektir. E{er uydurma ise (o zamanda) akil ae izah bunu gerektirmektedir". Kaggariye gore bunun bagka sebepleri de

qiinkti Tilrke;

vardrr. Zita ona gore; Ttirklere n{mmak, onlann korumast alfina girmek ae onlann (rshk Ealan ve 6liim ya$drran) oklanndan kurtulmak igin bir kiginin mutlaka Trirkge'yi gok iyi bir gekilde dfirenmesi, bilmesi gerekmektedir". Bu konudaki samimi duygularrm biiyiik Ttirk edibi 96yle ifdde etrnektedir:

Kara-Hanh Halanlan, Gazne Tiirk Sultanlan ve iinii ciharu tutan ve Selruklu Sultanlan'n:m dili, "}irayttl" ishm dtinyasrru iddre eden siyAsi irade, iimmet gemisinin kaptanlarrnrn dili idi' Bu bakrmdan o; bir ilAlri mazhariyete sahip idi.

2a

Banarh, N.S., a.g.e.,

l,

s, 125.

"Onlann oklannm saplanmastndan korunabilmek igin akh bagmda olanlara (Tiirklerin) halleriyle

ve

diigiindtikge, heyecandan nerede ise kalbi duracak bir hdle geliyordu. Ttirkge onun igin sradan bir ana dil de$il, bir cogku, bir rlrk duygu ve bir yagama sevinci idi. Tiirlge'nin onun igin bir ilAhi ydnii vardr. Ttirk milleti gibi, Ttirk dili de

(E).

Kaggari bunun zarffretini sAdece hadis ile deSil, kendi

ga$rmamrgtr.

bu ululu$unu gdrdiikge

177

Cenab-r Peygamber'in ytiksek iltifat ve tevecciihlerine mazhar olmugtu. Bu konuda o bizlere gu hadisi nakleknek-

Kaggarty e Gdre Titrkge N ryi lfhde Ediy on

Kaggari; Ti)rlge'nin

oiri vr sossiyerNoe vrRi .

..

hallenmekten (onlara sr$rnmaktan) bagka gare yoktur. (Halbuki) onlara ilert ilinletmek oe giiniilleini kazanmak igin kenili ililleri ile konugmaktan ilaha gilzel bir oasrta yoktur, Her kim onlann ililine stdtnrsa onu kenililerinden 2r

Divan, Trpkrbasrm, s. 2, Atalay,

8., l,

s, 4,

Kilisli, R.

1, s. 3.

178 . ZEKERiYA KITAr{I

suytp, her tilrltt tehtikedm kurtantlar. Bunun iginilit kiTtirk

n

olmayanlaila Tilrk itiline st{mmakta ae bu aesile ile onlartn zatat oe ziyanlanndan emin obttaktadry''

DIvAN'U LUCAT ET.TORK,UN VC KULTOR IIAYATIMIZDAKI YERI

126)'

MEDENNCT

Tilrk Dilinin Temel Kitah'Diu afl', rt, Y azilmast:

Bttiin bu maddl ve manevl faktdrer Kaggarl,ye inanrlmaz bir manevt vebdl ve dayanimaz bir sorumluluk ytiklemigtir. O da, Arnpga'nrn kargrsmda btitun tathhlg giizellik ve samimiyeti ile Tilrkge'yi korumak, onun da Arapga gibi sarf, nahiv (dil bilgisi) ozelliklerini belirtmek hUlasa bu gilzel dili dgrenmeye giden yolu biittintiyle, bttrin insanlara aqmaktr. qunku o; N.S. Banarh'nrn da dedi$ gibi, "Koytu bir mllslilman olmakla bnabn Arapga,nm; gerck ilim ilili, iman ilili oe gerck eilebiyat ilili olarak Tiirkge'ilen gok Itslltn hayah kargtsuda frileta muzilaripti. Kutant Kerim, Arabt ndzil oldtttu iEn, IsMm ililtryasmila Arapga,yr mukaililes bilmek oe ofla saygt gdstrmeh maneai bir eileb ne terbiye icabt iili. Allah'a, Peygambde oe Isldm bfgffklnine karyt her firsatta drin ba{hlrk ilaygulan sralayan Mahmui{ta bu eilep fazlastyla ***Sgut'(l). Di$er taraftan srydsi irAde ve hdkimiyet dilimn, yani TiirkEe'nin herkes tarafindan it$renilnesi gerekiyordu. O, bu hususta hiqbir aga$rhk kompleksine kapdmamrgtr. Qunku ona gdre iirgtin bir millef yaygn bb coStafya dili olmasr bakrmrndan fUnfqf, ARABCA ile at bagr bir dil idi(2). Bu I 2u

Divan, Trpkrbasrm, s. 2, Atalay, B.,

l,

s. 23,

Kilisli' R', I' s' 24'

Banarh, N.S., a.g.e.,

l,

s. 351.

'Divan, Trpkrbasrm, s.4, 5, Kilisli,

& l, s.6, 7.

180 . zrxsnivn

riupql

oRTe Rsya TURKLUCUNT N ARAP DiLi

bakrmdan Kaggari daha fazla vakit kaybetmeden kollarr

slvaru$

ve 'Kitab'ii

Ceohhir en-Nalru fi'l-Lu{ati't-

Tifukiyye" adrndaki ve Tiirkqenin isminden de anlagrlacaSr gibi Arapqa ilk gramer kitabrm yazmrgtrr. Kitap giiphesiz aydrnlara hitap etmek ve medreselerde belki de bir ders kitabr olarak okutulmak iizere KaEgalda yazrlmgtrr.

Bu btiyiik Tr.irk Aliminin "Dioun"lnda bu

eser

hakkrnda verdi$ bilgilerden anlagrldr$rna gore; bu degerli kitabrnda Tiirkqe kelimeleriru cemi, mtifred, tafdil (ism-i ziyade) tasgir ve i'rabi'hakkrnda genig bilgiler vermig, Adeti olduS'u izere bol bol Ornekler zikretmig ve "Yiice Allah'm izniyle Tiirkge'nin kelime bilgisi ile ilgili kaideleri ortaya koymug"(3) ve biiylece; qok muhtevah, qok gtizel bir kitap olmugtur. Oyle tahmin ediyoruz ki Kaggaffnin bu kitabr Tiirk dtinyasr ve T0ran yurdunda Arapga yaztlanilk"TiirkEe Gramef' kitabr idi. Ne yazrk ki bu gi.izel kitap bu gtinlere kadar gelmemigtir.

vr rpsniv,q,rNoa vrRi .

181

Bunun iqin kafasrna model olarak Aruz veztinin esaslarrm oftaya koyan buyuk Arap edibi ve Basra nahiv ekoltintin tlnde gelen simalanndan biri olan biiyuk imam, Halil b. Ahmed el-FerAhidi'nin (Dog. 771? - 6t. ZAq pek te mtkemmel otnayan ilk Arapqa lu$at kitabrnl, yani 'Ktabii'lAyn" adtndaki eserini almrgtrr(s). Nitekim o; bu arayrg ve bocalama devrini kendisi goyle dzeflemektedir: i'rjl,yJgS .lnilt

;

t.s

.-rLiSlt .-rlJj Oi

6-;r.-EJtr:

rilj

'Tiirk ililiyle Arap ililinin at bay yiiriidiikleri bilinsin iliy e, H ilIilin " Kit ab ii' l-Ayn" rnda y apfi& gibi htllanilmakta olan kelimelerle terkeililmig si)zlri bir kitapta ae bir arada yazmak flra sta kalbime ilo{ar durlrtdil$). Dia an' rn On H a zrhk

Q ah

gmal an:

Gergekte bu devirlerde geligmig Arap

Bu; gtiphesiz Kaggarfye Ttirk dili ummamna dalmak igin bu bir baElangrq olmugtur. Bu qahgma onun kalbinde ve gonltinde zaten mevcut olan Ttirkge sevgisini kamErlamrg ve bu kor parqasml ktiruklemig ve sOnmesi miimkiin otnayan bir ateg hdline getirmiqtir. $imdi TUrk dili, edebiyatr, giir ve sanatml da iqine alan buyuk bir kitap yazmak, Tiirk dilini butiin engin ve zenginli$ ile Arap dilinin kargrsura dikmek, onun ne kadar btyuk bir dil olduSunu buttin aynntrlarr ile ortaya koymak istiyordu(+).

dili ve edebiyatr yrJdlz gibi parlamrg bir qok Turk dlimleri meselA; Ferganeli, Halefti'l-Ahmer, Farabh, Hammad elCevheri Harzemli, ez-Zemahgert gibi daha bir nice ak y:d'zl:d., ak sakalh ak bilge kigiler, devrin geqerli ddetlerine uyarak kendi yurtlarrm yuvalarrm terketmigler, sarsdmaz bir azim, bitmez, ttikenmez bir sabrr, ti.ikenmez bir inadla Arabistan ummanlna aqrlmrglardrr. Onlar; Hicnz'a gelmigler, Diyar-t Mudar ve Rabia kabilelerine misafir olmuglar, hatta,IAYemen'e varmrglar, bidiyeye qrkmrglar, Ar ap ga' nn bUUin inceliklerini kegfetmeye ve yeni yeni mana zenginli$ ifdde eden "kelime" ve "giirleri" O$reneye "Ilayttl" derlemeye ve toplamaya

t

5 lbni Hallikan, Vefeydt,

Kilisli, R., l, s. 24, Atalay, B., l, s. 23. o Kitapgr, 2., Mahmtil el-Kaggafi ve Divanll Lujat et-Ttbkiln Yeniden Ke$fi, l.

Til*

D0n. Trh. Dergisi, No, 204, Arahlc, 2003, Istanbul, s.2l-24.

ufkunda

br

l, s. l,

172, es-Suyuti, Bu{yetil'l-Vuut, s.243,

O,

Brockkelmann, C. GAL., s. 100, Muhammed b. Chenneb, Halil b. ishak, iA., V/I, s. 158. u Divan, Trpkrbasrm, s.4, 5, Atalay, B., I, s. 6, 7, Kilisli, R., 1, s. 5.

fi 182 .

oRm asvA

zrrrRtvarirn'rct

qalqmqtardu. Onlar bu zor qileli bir yol inadrna meqakkatli bir ortamda, susuz kalmrglar, aq yatmrglar ve bu u$urda hig kimsenin gdze alamayaca$r buyuk fedakarhklar yapmrElar yiizlerce "Qiir/' ve.binletce "beyf'toplamrqlar ve bir o kadar da Arapga "kelime" taramrglardrr. Onlann topladrklarr bu

anap olt i ve aossiYRTINoe vsRi

. 183

ile konugmugtur. Btitiin bunlann neticesi olarak dyle tahmin ediyoruz ki, yuzlerce, binlerce sayfahk miisveddeler yazmrq defterler tutmug ve bu buyuk qahgmasrmn alt yaprsrm hazrrlamrgtrr. Nitekim O; dmriiniin bu en qileli Uzgtio yorgun, bir o kadar da zevkli ve negeli geqer gtinlerini gdyle anlatmaktadu:

yeni "kelitne", ogiitlef' ve "beyt"Let Arap dili ve Edebiyatmrn yeni . "gahid"leri d"$il, bu Tiirk ilim

tpur; l$-f ,rt+Jjr rit.i.3 c&.iiilJ a#!ir er.D! c,*" C!3" t-ita; p,g-;-ri 3 t3tJ rr--ii .r^ #.'s y .\-f-$r +rt"4.l :l-roi rjri

adamlanrun, ilmi ve edebi gahsiyetlerinin aym zamanda temel taglarr idi.

ijit;"

_jS :jJ g.jo fllLl .rjr:a ,r+tiS cji^.b31 atLi u_j l-;ii, ritr. l,6i jJs:}l cl;ilt

biiyiik Ttirk milliyetqisi Kaggari igte bunun tam aksini yapmrgtu. O; Arap dili ve edebiyatrnda belli bir olgunluk seviyesine ulagtrktan sorua Arabistan q611eri yerine, Toran yurdu ve Tiirk tilkelerine qrkmrghr' Ttirk ilterini dolagmrg, qok genig bir co$rafyaya yayrlmrq Ttirk kavimlerinin yaqadlklarr yerlere u$ramrq, yaman bir vatanperver ve bir milliyetqi olarak onlann dillerini' tarihlerini, milli destan ve efsanelerini d$renmig ve bu Oysa

d

f+r .pir t-:'j.* #ii J c;ti., .t.9 i*i 4i" *i c.rr:*+ t*-r .,jLi nU rj#:i*

f:i+:i

,

l"r

-

^

*jcb

c.rUJ

"Kendim Tfuklerin m fasih konuganlannilan, en agk anlatanlardan, m ilopa anlayanlanndan, soy ae sopgfl en ilefi buh"manlannilan, ert iyi karyt hillananlannilnn olilufim hatde; Tiirklerin biitiin belitelerini, giillerini boydan boya ilolagttm, Tituk'iln, Titukmen'in, Ofiuz'un, Qi{'tyin, Ya{ma'nm, Krgrz'rn dillrini kilfiyelerini tt{renip fayikilanihm. O kadar ki her Tilrk ttifesinin ililini en ryi gekilile dpenmig olilum: Daha sonta o kelimeleri en iyi bir gekilile sraladtm oe gok giizel bir iliizene koyihnn oe biiylece Allah'a aPnarak iEte bu kitabtmt ortaya pkarmtE olilam. Onun admt'Divnnil Lu{at et-Tiirk" olarak koyilum. Qnun; beni sonsuza ilek hatrlatmnstnt r)e ahiretim igin bitmez tiikenme z bir aztk olmasrnt ;t1t 4;s" Q).

of,rendiklerini bir bilgisayar mitkemmeliyetindeki hafvasrna bir bir nalgetmigtir. Gonltimtia bu devirlerde yetigmig Arap dili ve edebiyatrnda Kaggart gibi "otorite" oltnuq di$er Tiirk leksiko$rafya Alimlerinin de aym geyleri yapmalarr yani Turk dilinin bir yiintinden tutmalarrm ne kadar arzu etmektedir. Ne yazrk ki Kaggari nin drqrnda bunun 0nemini kendi hiq bir kimse, hiq bir devirde kavramamrgveTiirky'yi engin ve zengin muhitinde tammak iqin seferber olmamrqhr.

Hatta o daha da ileri grtmig, bu seyahatleri srrasmda diger Ti.irk Alimlerinin aksine o da; Titrkqe ytizlerce '7iU' biilerce "beyt" ve bir o kadar da Tiirkge "kelime"ler toplamrg onlarm milli destanlarrm dinlemig halk ozanlan

TORKLUCTJNUN

Onun; Ttirk yurtlarrm dolagmasr ve gegitli Ti.irk

l l l

I

kavimlerine olan yolculuklarr, onlarrn arasrnda yagamasl yukanda da iff,de edildi$ gibi senelerce siirmtigttir. Tiirk

I

I

,l

r?l

ru

'

Divan,Trphbasrm, s.3, Atalay, B., l, s.4, Kilisli, R.,

l,

s. 6.

184 . zEKERiYA KITAPqI

ORTA ASYA TUNXTUdUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

boylarrm dillerini, $iir ve edebiyatlarrm, Ttirkqe'nin lehqelerini ayfl ayfl O$lendiStne gdre, onlarm yamnda aylarca kalmrg kabileleri, boylan ayrr ayfl dolagmrg, gtirdU$i, duydu$u, 6[.rendi$ geyleri, Ttirkge binlerce kelime ve bunlarm kabilelere gOre mana farkhhklanm ham bir malzeme yr$m olarak ve gtphesiz buyuk, buyuk defterler hAlinde yazmrghr. Oyle tahmin ediyoruz ki bunlar artrk develerle tagmacak bir hdle gefunig olnnahdr. O bu mtisvedde defterleri Kaqgar' daki konaSrnda topladr$r gtbi, ayflca bunlarrn yaru sua, yeni tasarladr$r buytik kitabrmn yazrmrnda yararlanmak iqin daha bir qok kaynak eser temin etmig ohnasr gerekmektedir. Dioattii Lufat et-Tiirk ae Orhan Abid'elerii: Daha sonra Kaqgari; uzun yrllar devam eden bu 6n hazthk ve saha qahgmalanm tamamladrktan sonra, artrk gakak ve sakallarmrn a$armaya bagladrtr sralarda ve 1060'h yiTarda, bu qilekeg Ttirk Bilgesi, koca Omrtinii bir qekirdek gibi dibine gomdugti bu kitabmr, KA$GAR daki kendi kona$ ve iqinde binlerce kitap bulunan 6zel kaynak eserler ktittiphanesinde yazmaya baglamrgtr. O; Ttirk milletinin

keskin krhncr gtbi, kalemini de

bu biiytik ktilttir

ve

medeniyetin geligmesinde kullandrSrm ispat etmek, daha aqrk bir ifAde ile Ttirk milletinin sadece krhnq guciiyle iistiin olmadr$rm, dil, ktilttir ve medeniyet bakrmrndan da Tiirklerin buyuk mdzisive gelece$ oldu$unu, ctimle cihdne sunmak iEin btiyle muhtegem bir eser yaztyotdu. Onun boyle muazzambfu eseri yazarken qevresindeki ak saqk, ak sakallt, Ttirk bilge kigileri ve halk ozanlarrndan da yararlanmrg olma sr gerekmektedir.

. 185

Hemen gunu itiraf ve kabul edelim ki DiVAN'rn, boylesine biiytik, muhtevah ve her bir kelimesinin ayrr bir miindkaga konusu olan boyle bir eserin yazma iginin senelerce: ett az on sene belki daha fazla siirmtig olmast gerekmektedir. Ne var ki bir gok Tiirk ilim adamlarr, Kaggari'nin bu hacimli eserinin; KaEgar'da de$il, Bafidad'ta hem de iki senede yazilmrg olduSunu iddia etrniglerdir ki, bunun iddia edilmesi kadar, kabul edilmesi de zor bir keyfiyettir(.). Zira iran destan gafui Firdeasi bile, "$ehnhme" adrndaki destdni giir kitabrru kendisinin de aerk, aErk sdyledi$i gibi tam otuz senede yazmrgtu(8).Oytu Kaggarflnin i'Diaan"t metirL muhteva ve tiir bakrmrndan yazrlmasr "$ehname"den qok qok daha zor ve tistelik her bir kelimesi uzun uzun araghnlmasr gereken bir kitapbr Bi.iyiik Ttirk Alimi, bu eserini yazarken bir omtir boyu topladr$r malzeme, kaleme aldrSr mtisvedde defterlerden istifAde etti$i gibi, dil konusunda yazrlmrg Arapga bagka bagka eserlerden de yararlamlmrghr. O, biittin bu hummah qahgmalan yaru sna, srkrnhya diigti.i$ti zamanlarda qevresinde bulunan ve Tilrkge'yi iyi bilen ve konugan Tiirk dlim ve bilge kigilerden yararlandr$r gibi, yine bu yazrm srrasrnda ihtildfa dtigtti$ti ve tereddi.it etti$i hususlarda zaman zamar., Tiirk yurtlanna seyahat etrneyi de ihmal etrnemig olmahdrr. Biiyiik Tiirk dlimi bu gergeSi kendi ifddesiyle qoyle dile getirmektedir:

"Bu kitabtmt (boyle uzun bir Eahgmadan sonra) en giizel bir tertib ve en beli{ bir ilslupla yazdtm. Adtnr 'Bundan sonraki sayfalarda bu konu i.izerinde tekrar durulacaktrr. t Ritter, H., Firdevsi iA., IV, s. 645, Krg. Tiirk Ansiklopedisi, XVI, s. 347. ,

q 185 . ZEKERiYAKITAPCI

oRTA AsyA TOnrc-UCUruUN aRap

illinyantn sofliltta kadar yhd ettirmek ae (ahirette) sonsuz nimet kazanmak igin Allah'tan yardtm ilileyerek yazdtitm bu kitaba "Dioan ii Lu{ati't-Tihk' admt koyilum. Kitapta Tiirklefin gdrgiilerini, bilgilerini gd stetmek igin siiyledikleri giirlert serpiEtirilim. Kaygh o ey a seaingli giinlertnde yilksek sdylenmig olan ata sdzlerini aldtm, bununla beraber kitapta bir gok kelimeler t opla dtm" Q).

ilttnya gdrligii", hakkrnda okuyuculanna bilgi "

ae atasdzleri

zikredilmigtir(to).

Kaggari oe Orhun AbidelerininYeniilen Kegfi:

'TiJrk ktilttiril, Ttirk etnoloiisi, Tilrk etno$rafyax, Tiitk fotklotu, Tiirk mitolojisi, Ttirk ili coltafyax, Tiitk tiire ve gelenekleri, Tltrk giiri, ata suzlerinileki Tilrk felsefesi oe

Divan, Trphbasrm, s. 3, Atalay, B.,

l,

l,

s. 4, vd'

Kilisli, R., l,

I19, Geng, R., a.g.e., s. 12,

veren

Ql).

O bir

o bir

efsanedir. Taga kaztlan Orhun Abideteinin i)zilniln, ruhunun, aradan asrlar gegtikten sonra sanki miireld<eble defil, Tilrk'iln laru ae bir iman uslubu ile, kitaba yazilmrE bir tekrandtr. Mrlslilman Tiirkue Tilrklilk guurunun bir il6ht u$ultu hilinde Orta Asya bozhrlannila ayala kalkmas Ortadestandtr,

s. 5 vd.

s. 253, Koymen, M.A., Selguhlu Devri $iirine Gdre Tilrhlerin Kltltilr Seviyesi, Selguklu Aragtrrmalan Der. IIl, Ankara, l97l' s.

Banarlr, N.S., a.g.e.,

187

boylan, beylei, kabilelei, Trirk tilkeleri, Tfiran yurdu, Tiirk'iin aatan cofirafyas, Tilrk'iln taiht gahsiyeti, ahn yaztst, Krnl elma iilkiisiiniin temeli, 6bidert? bir eseridir.

yaruslra;

r0

.

Ktab bu h6liyle, shdece Tilrkge'nin defiil, Tilrk halk kiiltiirti, Ttirk folkloru, Ttirk taihi, Ttirk halk edebiyah, Tt'irk

Bu bakrmdan Kaggari'nin bu kitabr, yalmz Araplara Tiirk dilini 0S.retmek iEin yazrlmrg modern bir lu$at kitabr de$ildir. O, yukarda saydrsrmrz bir Eok dzelliklerinin

e

ve speniverlNpA YERI

Di$er taraftan bu kitabrn yazildr|.: yrllarda Kara-Hanh Gizi Hiikiimdarlar ile, hentiz miisliiman olmayan Uygurlar arasrnda kryasrya kank, dini garprgmalar oluyordu. KaraHanh GAzileri, Uygurlara kargr sAdece cftAd ehnekle kalmamrglar, miibdrek krhnglarr ile " lJygur IsI6m D estan{' nr yazmrglardr. Bu destanl btiUintiyle hafrzasrna alan Kaggari, btyiik bir gans eseti "Diaan"na, bilerek onun bir gok krtalarrm serpigtirmig ve btiylece "Wgut Islhm Destant" hafrzalardan silinmesi, onun yok olup gihesini bnlemekle kalmamrg ve bir imAni cogku hAlinde bize kadar gelmesini sa$lamrghr(12). Diger hususlar bir yana, bu bile Kaggarfyi hyamete kadar minnet ve hayrrla yad etrnemizi gerektirmektedir.

Kitapta zikredilen 6z be oz Tilrkge kelimelerin sayrsl 7500iden fazladr. Her bir kelimenin, ayrr ayrr manalarr verilmig, gerekti$nde giir ata sdzti ve deyimlerle ona yeni yeni mana zenginli$i kazandrrrlmryhr. Bu ciimleden olmak izere kitapta Tiirk halk edebiyat ve halk dilinden ahnmrg, bir egi ve benzeri bir bagka yer ve eserde bulmamrz miimkiin olmayan pek gok yaklagrk 220 kadar Eiir 1rneklei, aynca 290 kadar yine Tiirkge deyimler

Tiirkiy at ansiklop e ilisi"

nili

tt l

Geniq bilgi igin bkz. Ahln, 6.F., '2 Kitaigr, 2.,- Oogu Tilr*istan 2004.

ag.md, DlA, XXV, s. 13. llygu, Tlirhleri Arasndo lslAmiyet, Konya,

,"

188 . ZEKERiYA KiTAPqI

oRTA AsyA

Dofu ae HiWt iilkelerine,

"Senaryoslt" kader kalemlen taraftndan yanlan bir il6ht yilriiyiiEtin ifddesidir.

TumluGuNuN ARAp pir.i vs EDEBIyATINDA vsni . 189

taraflan;Orhun Abidelerinde ifdde edilen bu ilAhi iradenin bir kere daha ve yeniden seslendirilmesi ve dikilmesidir.

Hulasa o; mazinin deinlikleinden, istikbale, yannlara giden yolda ae gelecek nesillere bir iln, bir haykrng, bir sesleniEtir.

Hemen gunu ifide edelimki; Kaggari bu devdsa eseri ile Tanrr da$r kadar TURK, Hira da$r kadar MUSLUMAN, karuyla caruyla milletini seven ulu bir INSAN, topra$r, iilkesi ve iilkiisiine ba$h bir VATANPERVER oldu$unu ortaya koymug ve bu iisti.in de$erleriyle bagr gdklere de$ercesine gururlanmrg ve gelecek nesillere miibdrek bir ornek olmugfur.

O; astrann eskitemedi{i bir kitaphr.

Kaggari'nin , Dioan'tnda verilen mesajlarrn ozi, Orhun

Abid"l"rine dayanmaktadr. Orhun Abidelerinde Ti.irk'iin insanh$rn hayrma ve bir nizAm-Alem ve bir cihan hAkimiyetine giden yolda, i.istelik bk "KtztlElma" hedefi ve cogkusu iginde Tiirktin tarihi gahsiyeti ve ildhi misyonu dile getirilmigtir, onlann dikiliginden bir asrr sonra gelen elCAhrz (ttl. 858), bu olguyu bu defa, mtisltiman Ttirk'te aramrg ve onun Muhammed iimmetine olan bu ilahi

Arbk O; bundan b6yle, kryamete kadar gelmig ve gelecek yeni nesiller, mtisliiman Tiirk'ti seven, Ttirk diline gdntil veren, isldmr; Tiirk milletinin ozti, cevheri ve ruhu olarak gdrery yine isldm'rn imaru, Tiirk'tin kamrun krymetini bilen biitiin insanlann, hulAsa Ttirkliik diinyasr ve T0ran yurdu sakinlerinin, kryamete kadar gtikran ve minnet borcunu 6deyecekleri ufukta bir insan olarak varh$rm siirdiirecektir.

sorumlulu$un o "Cahrzi" cogkusuyla dile getirmeye gahgmrg ve yarmlara giden yolda "Fezailii'l-Etrak Tiirklerin Yiiceliklefi" adrndaki meghur eserini yazmry ve Orhun Abidelerinde verilen mesajlarr tekrar etmigtir. Bdylece onun bu Abidevi eseri, bir manda yeni bir Orhun Abidest olmug ve isldmrn taht gehri Ba{dad ve miisliiman aydrmn ba$rrna ve kafasma dikilmigtir.

Kaggart oe Firileosi Iran oe Titrk

Milli

$uuru:

Burada iizerinde durulmasr gereken bir husus daha vardrr. O da "Dioaz" mi.iellifi Kaggari'nin "$ehndme" gairi

Ne var ki daha sonra Kaggarh Mahmud ortaya Erkmrg

Firdevsi ile mtigterek bir gizg| yani bir "milli

meghur eseri "Diunn{' yazm$trr. Ttirk bilgesi bu eserinde; miisliiman Ttirk milleti bu cihad erlerinin almnda Orhun Abidelerinde verilen ildhLi mesajlan okumuq, onu bir iman ategi ve ummanlarr andrran bir gontil cogkusuyla izah etrnig ve bundan daha da ilginci onun ildhLi yoniinti Hz. Peygamber'in hadisleri ile takviye etmigtir ki bu her miisltiman Ttirk iEin imrenilecek bir keyfiyettir. Diaan'rnbaq

ve

guutt'gizgisinde kargr kargrya gelmeleri ve bu qizgide bulugmalarrdr. Firdevsi kendi devrinde azgtn "ir6n milli Et)urunu" temsil etti$i gibi, Kaggari ise kendi devrinde mazlum ve masum, iistelik bir kenara itilmig "Tiirk milli guurunt( temsil etrnig ve her iki insan isldm kiiltiir ve medeniyeti mirasrndaki gerefli yerini almrglardrr. E

fil

fl

oRTA AsyA TUnrc.Udur.rUN ARAP oir"i ve nosniyetrNpA yERi

190 . ZEKERiYAKiTAT€I

Ne var ki Firdevsi (61. 1020) bu azgrn tranh, bedevi cAhiliye Araplarrnrn gahsmda, islam dinine saldrrmrg ve KisrA devri, eski iran "milli guuru" yani Araplan hor ve hakir g6rme duygusunun, kendi devrinde et:. azgtr., en bezgiry en yorgun temsilcilerinden biri olmugtur' Zfua bu Destan $6iri aradan asrlar gegtikten sonra dahi, gdliin derinliklerinden bir firhna gibi kopup gelen giiya bedevi Arap ordulart "Haylrt" islhmm yeni zinde giiClerinin; asrrhk Sisdni devlet ve medeniyetini, bir anda yerle bir etmelerini bir tiirlii kabul edememig, miisliiman Araplarr ve bir sahabe neslini yerden yere vunnug ve azgrn iran Kreralarrn, intikamru alucasura bir kin ve dfkeyle 96yle haykrmrghr: -,1lS

"1

cr-, I o{*-,p

jt++ l>+-ro

*i:;p;5C>+csli;

rji

.

191

!r'-1.**1 J+-:i dJ-H ol_; ot-l -Jt .5Li plli ti-.rj: p4*'l;.c 15+ 3lrq ol-i ;.rL. ;Jl g;tis rfK J5*s.e oLi !t dJi Jl U"..;l; -S cf"j.r** .5J:

e

$ l_y

"5lt-5-1

E{er $ah'nbabast asilbir $ah olsa idi (Sultan) bagtma altmdan bir tag koyardt. E{er $ah'm snast asilbirprmses olsa idi, O; aya[tma altmdanbit gizme giydiirdi. Ey tllkeler fethedm Mahmuil gah, Benden korkmuy orsan bfrri Allah'tan kork"

Di$er taraftan, iran destan gairi Firdevsi, uzun ve gileli bir srkrnn devrinden sonra yazdr$r ve Ttirk Sultam Mahmud Gaznevi'ye takdim ettiSi FarsEa "$ehnhme"sini tamamladrktan sonra arhk yerlere ve gdklere sr$amaz olmugtur. Hatta o; daha da ileri grtnig, ne kendinden dnce ve ne de kendinden sorua gelen biitiin iranh gdirleri hige saymrg/ onlara meydan okumug ve haddini agan bir gururla bdbtirlenerek 96yle demigtir:

}i-: J,*..Xj, t t ,j-rl' 1;L+J€tjrJ

-,!r-,1,-1 UJJJr

Hele gu deae siltll igen, gekfuge eti yiyen Araplat'a bir baktn

Onlar arhk "Kiyan tahtrnt" istemekteilirlu, yaztklar olsan sena, ey kahbe felek y aztklat! "

".*Ji u+ el.-",S o.$j Fp .r* .I-

Firdevsi ne yazrk ki ayru olumsuz tutumunu, Ti)rkler ve Tiirk Sultaru igin de sergilemigtir. Bu azgln Destan $airi; Sultan Mahmud igin biiyiik paralar umarak yazdr|6tve daha

" OmrlJmiln

alJl dJ{

6.tJ.r,,*+"

bir otuz senesini bunun igin harcadtm, ililini ile zinile kildtm!"

Bttylece Acmt

Milli $uurunan I aprcilt{t: Oysa; miishiman Araplar bir kan ve ateg

sonra takdim etti$i 600.000 beyitlik $ehnatne'sinin bir Eok yerinde Tiirklere sayg$lz davranmrg ve onlarr her vesile ile k6tiilemekten gekinmemigtir' Hatta o; daha da ileri gihnig, devrin cihangir Tiirk Sultam Gazneli Mahmud'un asil olmadr$rnr sdylemig, onu ve anaslru k6le olarak g6rmtig ve gok a$r bir dille hicvetmig ve gdyle demigtir:

Tfirk

kasrrgasr

hdlinde Ttirk yurtlanna gelmigler ve Tfiran yurdunun biiyiik bir krsmrna hakim olmuglardrr. Bu geligmeler; Kaggarl'nin gahsrnda kendini g6steren Ttirk milli guurunu higbir zaman, agrrr bir gekilde etkilememigtir. Daha agrk bir ifAde ile Kaggari, bu iman adamr, higbir zamarr miisltiman Araplarr

.l I

il ;rl I I

rt

st

,&

il

192 . ZEKERiYA KiTAPCT

oRTA AsyA

horlamadr$r gibi, onlara agrn bir diigmanhkta duymamrgtrr. Zira biitiin bu bag ddndiiriici.i geligmeler sdyesinde di$er taraftan Tiirklerin AllaKrn hiddyetine giden yol agrlmrg ve Tiirkler ; isldm diinyasrrun bayraktan olmuglardrr.

Bu bfiyiik olugumun gururuna kaprlan

Zira bu yeni olugumda; miisliiman Tilrkler oyle bir seviyeye ulagmrglardrrki; kendilerini bi.itiin miisliimanlarrn "Seyyidi - Efendisi" sayan Araplarrn bile "seyyidi Efendisi" olmuglar ve onlarr asrrlarca idAre etmiglerdir. igte Arap milli $uuru bunu bir tarih siireci iginde hiE bir zamarr affehnemig ve bu bdyle bugtinlere kadar gelmigtir.

Kaggari,

Ttirk'tin oziine ve onun yiice misyonuna bakmrg en sonunda Tiirk milli guurunun kendi devrinde en gene/ en ding ve en

Fakat Kaggari, kdr diigmanhk taassubunu, agabilen tek

dinamik bir temsilcisi olmugtur. Ne var ki Arap ve Fars milli

Tiirk milliyetEisidir. O kitabnda, Tiirkliik quuru ve isldmrn gururunu en giizel bir gekilde ba$daghrmrg ve bir cihan hakimiyetine giden yolda, miisliiman Ttirk milletinin isldm diinyasrnrn lideri ve "Ummet Gemisi"nin kaptaru olmasrru istemig ve eseriyle bunun alt yap$rnl hazrlamaya

guurunun Tiirklere kargr inadma saldrrgan ve aglrl davranmasrna kargr Tiirk milli guurw Tiirk'i.in tarihi gahsiyetine de uygun olarak, Arap ve iran'hlara gok daha ciddi ve olgun davranmrg, bir krsrm dini fanatizm ve agrrrlrklardan ($iilik, Bahnilik) uzak kalmrg, bundan da ote onlarr, Tiirk'iin manevi gemsiyesi altnda mutlu bir hayat

Eahgmrgtrr.

Di$er taraftan Firdevsi giiya bu eserini otuz senede yazdr$rnt iddia etnig ve Farsga'ya yeni bir hayat verdiSini sdylemig ama, ona yeni bir misyon verememigtir. Oysa Kaggari; boyle soylemeye ve eseri ile gururlanmaya Firdeasf den Eok daha hakh idi. O bu eseri igin da$, tag dolagmrg, bir masal kahramam gibi dereler ve tepeleri agmg, gaylar ve rrmaklardan gegmig, Tiirk beyleri, Tiirk boylarrna uSramrg, giindtiz srcakta, gece soSukta yiiriimiig, brkmadan usanmadan,bazen Tiirkqe bir kelime, bazen Tiirkge bir giir, bazen Ttirkge bir deyim igin, giinlerce, aylarca, senelerce kogugfurmug, saElarrna ak, gakaklanna kar diigmeye baElamrg en sonunda o da TURK Dili'nin temel kitabrm yAti"Diaan-il Lii{at et-Tiirk"iyazmt1 ve Tiirkgeyi geng, ding ve zinde krlmrghr.

yagamaya ga$rmqhr.

Ne var ki btittin bu bedbaht geligmeler B. Lewis'in sabrr srurlarrru zorlamrg ve o, miisliiman Tiirk aristokratlanm, bu ihmdlkAr durumlarr sebebiyle agrrr bir gekilde suglamrgtr. Nitekim o g6yle demektedir: "Fakat yiinetici ae okamug gurupla4 Islfuml* iginile ayn bir etnik ae killtiirel toplun olma hiioiyetinin bilineini ne Araplar oe ne de Iranlilar derecesinde bile koruy amamtglardty'' o3). Gergekte, durum higte B. Lewis'in izah etti$i gibi de$ildir. Tiirkler, yani Ttirk aristokratlarr, kavim deSil "Imperyal millet" olma ve bunun dehasrm gdstermigler ve bunun politikasrm uygulamrglar ve bunda inarulmaz olgiide bagarrh olmuglardrr. 13

TunrluduNuN ARAp olr_i ve ronaiyarrrunA yERi . 193

Lewis, 8., Modern Ttlrkiye'nin Dopugu, Qev. M. Ktrath, Ankara, 1988' s. 2.

l l

,l

lt

,W,h

194. nt<ERiverirepct

9u miisliiman Tiirk milliyetEisinin btiyiikltiSi.ine bakrmz ki o, eekti$i bunca srkrnhlardan zevk alrrcasrna higbir gikdyette bulunmamrg, yazdr$: bu muhtegem eseri ile hig bir zaman gururlanmamrg, fazla maddi bir beklenti iginde olmamrg, kiismemig, darrlmamrg ve onu sAdece, Allah kahnda bir ahiret azr$r olmasr igin yazdr$rm sdylemig ve kendi uhrevi diinyasrna Eekilip gitnigtir. t'u bir manada azgtn Arap ve bezgin iran milli guuru kargrsrnda Kaggari'nin gahsrnda temsil ettiSi Tiirk milli guurunun ne kadar asil ve ne kadar heybetli bir mdhiyet arzettiSini gdstermektedir.

III. DivAN'U

rUGlr

ET-TIJRK vE KAgcAni'Nir.r

KAYNAKLARI

Ka ggafi

o

e

S

th ahu'

l-Ar ab iyy e :

MAmdfih burada, gimdiye kadar yazarlarnrrrzrn pek fazlaizefinde durmadrklarr yeni bir hususu aydrnlatnamrz gerekmektedir. O da; Kaggari'nin bdylesine muazzam bir eseri yazarken bagka eserlerden ne derecede yararlandr$r meselesidir? Hemen gunu ifAde edelimki, Kaggari'nin bu kitabr yazarken hangi temel kaynaklardan yararlandr$r, kimlerden ve hangi biiytik ilimlerden istifAde etti$ine ddir, elimizde fazla bir bilgi yoktur. Ne var ki Kaggari ve eseri hakkrnda araghrma yapan Ttirk ve yabancr ilim adamlarrmn da konunun bu ydnii ile fazla ilgilenmedikleri goriilmektedir:

Hemen Sunu

itiraf edelim ki; bu. biiyi.ik Tiirk

milliyetgisi Kaggay' da Diaan' rru yazarken, sddece Tiirk diline ait topladr$r bilgi ve yazdt$r miisvedde defterlerle yetinmemig, bu arada lu$at konusunda daha 6nce yazrlmry bir gok eserlerden metod, kelime ttirehne, tertip ve gekil bakrmrndan biiyiik dlgtide yararlanmrg, bdylece bu muazzam eser, kendi gartlan iginde ve en miikemmel gekilde ortaya grkmrghr. Onun en fazlayararlandr$r eserlerin bagrnda Eiiphesiz, 6yle tahmin ediyoruz ki, Farab'h biiytik Ttirk dlimi, ayru zamanda lu$at otoritesi Hammad elCevheri'nin, Kaggarfden yaklagrk yaum asrr 6nce Arapga

196 . zEKERivnrirarct

F L

yazmtg oldu$u "Tdcii'I'Lu{a ae Sthahu'l'Arabiyye" adrndaki biiyiik lu$at kitabrmn olmasr gerekmektedir. Bilindigi'gibi "Sthah" iIk yazldrsr yrllardan itibaren, TOran yurdu ve islAm diinyasrnda, ilmi muhitler ve ulemd arasrnda gok btiytk ilgi gdrmiig ve derin yankrlar uyandrrmrgbr. KitaP di$er lerlerde olduSu gibi T0ran yurdunda da elden ele, dildEn dile dolagmrq, en fazla istinsah edilen, en fazla okunan bir mtiracaat kitabr

. 197

Ttirkoto!, di$er bir gok Arapga kaynaklardan yararlandr$r

gibi, el-Cevherflnin sbz konusu luSat kitabrndan

da

yararlanmrg ve Diaan'rn yazilmasmda, ondan biiyiik istifddeler eknigtir. Ne var ki miiellifimiz bu konularda yeterinden fazla ketum davranmry ve imamr HAIiI'in 'Kitab el-Ayn"rndan bagka hig bir eserden bahsetrnemigtir. Bu giiphesiz inandrrcr olmaktan gok uzakhr Zfua, ayrt durum, Kaggarfnin bu konularda yazdtfir

olmugtur. Bu krymetli eserin telifinden hemen sonra Buhara, Semetkant, Harzem, Farab'a, bu tinemli Tiirk ilim ve ki.ilttir merkezlerinde ulaghsr gibi, o devirlerin ilmi bir merkezi olmasr bakrmrndan "Kiigiik Buhfrra" olarak kabul edilen Kaggat' a da qoktan ulagmrg olmasr gerekmektedirt.

ilk oncti eseri "Kitab el-Ceohhru'n-Naha fi Lulati,t-

Tiirkiyye" adrndaki meEhur "Tilrkge Gramer" gahgmasr iEin de geEerlidir. Her ne kadar krymetli miiellif, bu kitabrndan yeni eseri "DiuAtt"tfi yazarken yararlanmadr$rm sdylemig, ayrlca bu keyfiyet bir Eok ilim adamlan tarafindan oldu$u gibi kabul edilmigse dg(3), ne ilginqtir ki "Diaan"rn girig krsmr, dikkafle incelendi$inde onun; "Tiirk dili alfabesi, ayflca fiillerden tiirqen isimler, kelimelein kurulugta kag harfli oliluiai isimlerilen yapilan ziyrtdele/' gibi daha bir Eok konu baghklarrnda verdi$i bilgilerin{a) buTiirlge Gramer kitabrmn bir manada dzeti oldu$unu gdreceklerdir.

igte Kaggark Mahmud gibi, btiyiik bir Arap dili ve edebiyah dlimi, Leksiko$rafya bilgini, bundan da ote Arapga, Tiirk dili hakkrnda bfu "Dioan" lu$at kitabr yazmak isteyen bu ulu ve bilge kiginin bdylesine glt'zel ve miikemmel bir lu$at kitabrru gormemig ve yeterinden fazla yararlanmamrg olmasr, igte bunu diigiinmek bile mtimkiin degildir.

Zira bunlar, bir LuSat kitabrmn de$il, gramer, dil bilgisi kitabrnrn konularrdrr. Ne yazrk ki onun bu krymetli

Zira; Mulhakatu's'Siirah yazan biiyiik Tiirk dlimi Cemil Kargi'nin, Kaggar'daki tarihi "Mesudiye Medtesesi" kiitiiphanesinde bulunan Sthfrhu'l-Lu$a'dan fazlasryla yararlandrf,rna ddir, elimizde krymetli bilgiler bulunmakfads(z). Bu balmdan bu buytik filoloji Alimi, ayru zamanda Kitapgr, 2., Mahmad el-KaSgart ve Divantl'l'LuPat et'Tfirhlln Yeniden KeS;ft' Zl, lutf OUn. Trh. Dergisi, No: 205, Ocak, 2004, Istanbul' s' 36-43' 2 Sachau, E. Ethe, E., Catalog of lhe Percian ..,, Manuscripls of the Bodleian Library, Oxford, 1889, s. 983, Ara! R.R., ^Ka'gar, IA' VI, s' 408'

ORTA ASYA TUNTIUGUITIUN ARAP DiLi VE SONNiYATIN]OA YERI

eseri heniiz bize kadar ulagmadr$ igin Kaggarlnin yeni eseri "Diuun"ntda, ondan ne dlgiide yararlandr$r hususunda, daha fazla bfu gey sdylememiz miimkiin olmamaktadrr.

'

Il "t

tl ru

'KdprUlti, M.F., a..e., s.36. Geng, R., a.g.e., s. 13, Banarl, N.S., a.g.e., 1,s.257, Atalay, B.. Divan, l, s. XY. n Kilisli, R., t, s. 3, Atalay, B., Divan, l, s. L

il 198 . ZEKERiYAKITAPCI

Kaggarl nin Mitliy etgili{i; Yusuf Has H frcib:

bunlarrn drgrnda Tiirk devlet adamr Yusuf Has HAcib'in hem de Tiirkge yazm$ oldu$u "Kutadgu Bilil{'ten de bnemli dlqiide yararlanmrg olmahdrr' Zita HAcib'in bu eseri de Divan'rn yazilmasrndan birkag sene once Kagga/da yazrlmrg ve Kaggar Tiirk isldm ktilttiriintin en miibarek meyvelerinden biri olmugtur. Kaqgari bize gore; bu eserden yeteri kadar yararlanmrg ve Ti.irk'tin, bir cihan hakimiyetine giden yolda, islAm dtinyasrmn liderliSi ve Tiirkgenin biittin bu bag dondtiriicii geligmelerde ulu bir "misyon dili" olmasr, hatta onun baqr gdklerde bir Ttirk milliyetgisi olmasr, hep bu miibArek eserden aldr$r ilhamla Kaggart,

gekillenmigtir.

qfinkii Kaggari'nin ummanlarr andran milli duygusu ve mtisltimart Tiirk'l,tn ytice misyonu hakkrndaki imani cogkusunun kayna$r, daha agrk bir ifdde ile bu btiytik Tiirk milliyetgisinin bu gekilde yetigmesinde kimlerin birinci derecede etkili olduSu, hAlA onun gahsiyetinin aydrnlahlmasr gereken karanhk ytlnlerini olugturmaktadrr. Ti.irk ilim adamlan, Kaggari'nin milliyetgili$inin kaynaklarrm sa$hkh bir gekilde hAld izah edememiglerdir'

Di$er taraftan Kaggari'niry ozellikle Ba{ilail'ta bulunduSu srralarda, el-Cflhrz'rn yukarda adr gegen "Fezailii'l-Etudk" adrndaki eserini gilrdti$.ii ve bundan yararlandr$r da son derece gtipheli gdriilmektedir' Ayrtca onun bu milli cogkusu ve dtinyaya meydan okumasrru sadece ve yalruz Selguklular'rn isldm diinyasrna lider olarak girmeleri ile izah ehnemiz mtimktin de$ildir. Bu takdirde bir tek ihtimal kalmaktadr. O da; Yusuf Has Hicib, onun eseri

oRTA AsyA Tunru.uGuNUN RnRp oir.i

vr rossivarlNDA

YERI

.

199

Kudatgu Bilik ve onun Kaggalda yarath$r milli qevre ve bunun bizim bilmediSimiz temsilcilei, Kaggarh Mahmud gibi bir bi.iytik 'Tiirk Bilge"sittin islAmi manada "Tiirk

milliyetgili{i" "oatanpenterlik" gizgisinde yetigmesine yardrmcr olmuglardrr.

Nitekim bu gergek Rus yazar W. Barthold tarafrndan da Eok basrk ve krsrk bir sesle dile getirilmigtir. De$erli tarihEi onun bagka eserlerden de yararlanabilece$ini savurunu$ ve gdyle demigtir:

"Umumiyetle Mshmud'un muhtelif Eehirlere dair oerili{i ktsa malfimattan bu zahn elinde, Eimdi bizim elimizile bulunmayan bir gok tarihi eserler meacttd olilu{u anlagiltyor ki, bu eserler bulunursa bu, bizim igin ile pek miihim 6lu7flu"$).

Onun bu eserini yazarken Kaggar'da yararlandr$r, gilriigtii$ii ve konugtu$u kimseler arasrnda yine Kaggarh bUyiik Tiirk Alimi, inanE ve ibddet adamr, imam, Hiiseyn b. Halef el-Kaggarfde bulunmaktadr. Bu za!, o devirlerde Kaggar'da bulunan en biiyiik hadis Alimlerinden biri idi. Kaggari bu ibadet ve iman eri ile srk srk gortigmiig, konugmug, yazaca[r lu$at kitabr ve Tiirklerin ululuSu hakkrnda onunla samimi bir gekilde sohbet ve istigdrelerde bulunmugtur.

Hatta Hiiseyn b. Halef bu konugmalarrnda ona, Ttirklerle ilgili hadislerden bahsetnig ve Kaggari onun "DoBu Ttirklii$ti" hakkrndaki "kudsi hadisini" nakletmiEtir. Her ne kadar hadis otoriteleri nazarrnda Hiiseyn b. 5

Barthold, W.,Dersler,lstanbul, 1927, s.88.

200 . zsKERivarirnPct

Halef gok afrr tenkitlere u$ramrgsa da(6), bu zaltrr "Miisliiman Tiirk"e ve onun ilahi "Orta-Dolu hAkimiyetine" candan baSh ve qok btiyiik bir Ti.irk islAm milliyetEisi oldu$undan, kimsenin en ufak bir gtiphesi olmamalrdrr. Bu zabn, Kaggari'ninnazarrnda da gok ayrr bir yeri vardn. Hatta bize ghe; Kaggarfnin mtisliiman Ttirk'e kargr 96z, gtintil ve kalb miihrtinti aqan ve gerge$i gomesine sebep olan bu biiytik Ttirk milliyetqisi Htiseyn b. Halef elKaggarl oldu$u anlagrlmaktadrr.

KaggatiTilrk Bilgesi:

Bilindi$i gibi bu devirlerde Orta-Asya'da btiyiik galkalanma ve dalgalanmalar olmug ve tarih sahnesine bu defa Tiirk O$uz boylarrndan mtisliiman Selguklu Tiirkleti grkmrghr. isldm hidayet ordularrmn bu yeni temsilcileri, Kara-Hanft ve Gazneli'lerin aksine, miisli.iman Tiirk'iin "Viyana Yilrilytigil"ne bir baglangrg olmak izere, bir Ktzrl elma iilki)sii ve cogkusu iqinde Orta-Do$u'ya yOnelmigler ve ytiriiyen da$larr andran heybetli ordular hAlinde Ba{dad'a gelmigler ve isldm diinyasrmn mukadderahna hAkim olmuglardrr (1050). Bunlar; Kaggari'nin eserinde, gok daha onceden bfu "Hadis-i kudsi" rgrSrnda, Muhammed iimmetine haber verdiSi ve "Dofu"dan gelecek Tiirk asrlh kurtarrcrlar ordusu idi. Allah onlarr Do$u'ya yerlegtirmigti.

istdm hdlifesi el'KAim Biemrillah (1031-1075) bu kurtarrcrlar ordusu ve onun Earu biiyiik Sultarum, biiyiik bir cogku ile kargrlamry, bundan da ote, asrln merdsimi diyebilece$imiz muhtegem bir merasimle, Hildfet'in biitiin

ORTA ASYA TUNTI-UdUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

Atalay, 8., Dlvanr l, s.

XVI[.

201

yetkilerini SultanTu{rulBey'e devretmig ve bu ildhi g6revin sorumluluklarrru ona yiiklemigti. Arhk iimmet gemisinin kaptanh$rna Selguklu Sultanr Tu$ul Bey (1038-1053) geqmig ve Muhammed iimmeti igin hizmete BUYUR! edilmigtitz).

Bu geliEmelerden bagr g6klere de$ercesine gurur duyan Kaggari, Ttirk'i.in Orta-Do$u ilahi misyonunu kavrayan yiice miisliiman, saygrde$er Ttirk milliyetgisi; Ttirk milleti, isldm hilAfeti ve Ttirk dili igin besledi$i hayallerin arbk hakikat olduSunu gormiig ve bunun bilfiil mutlulu$unu yagamak igin 1071'1i yrllarda islAm'rn taht ve baht gehri Baldaila gelmigtir.

Ikggar{nin, Ba$dad'a bu ilk geliginde, Kaggarda yazdr[r Diuanil Lu{at et-Tiirk adrndaki kitabrm da yamnda getirmig olmasr gerekmektedir. Onun maksadr her geyden once bu ilim beldesinde ilmi gahsiyetini kabul ettirmek ve daha sonra bu bi.iytik eserini, islAm hdlifesi veya Selguklu Sultamna takdim etmek idi. Ne var ki B. Atalay, Kaggari'yi bir gok meselede oldufu gibi, bu meselede de anlamamrg; onun bu samimi durmunu istismar ebnig, bundan da ote onun, gok horlaytct bir gekilde Ba$dad'a "kiilah kapmak" iqin geldi$ini sdylemigtirki bu Kaggari igin yaprlabilecek en biiyiik haksrzhk olmahdu(8).

Bu bize bir manada btiytik Azeri $air Fuz0li'nin, Kanfini Sultan Siileyman devrinde istanbul'a geligi ve

7 u

.

bilgi igin bkz. Kitapgr, Z.,Abbfrsi Hildfetinde Selguklu Hdtunlan ve Ttlrk Sultanlan, Konya, 1995, s.68, vd. t Atalay, 8., Divdn, (6nsdz). Geniq

202.

oRTA AsyA

ZEKERIYAKiTAPCI

iimidlerinin ttikendi$ini gdrerek tekrar Ba$dad'a ddniigflnii hahrlatrnaktadrr. T ilrk Y a z arl

anntn

Q eti

gkileri :

Ne var ki Ti.irk ilim adamlarl onun, Ba{dad'a geligi hususunda da bir takrm asrlsrz iddialarda bulunmuglar ve Kaggari'nin, Kara-Hanh prenseslerinden TiirkAn Hatun'un BaSdad'a geligi srrasrnda ve onun yarunda di$er bir gok Ttirk ilim adamlarr ile birlikte Ba$dad'a geldi$ini iddia ehniglerdir ki(e), bu savunulacak bir iddia de$ildir'

Zira Kara-Hanhlardan ibrahim Tavgac Har(rn asil krzr, Sultan Melikgah'rn (1072-7092) imparatorige yaratrhqh miithig egi, ayrrca CelAliye Hatun; adryla amlan bu btiyiik ve otoriter Ttirk anasr(to) Tiirkin Hatun; biricik ktzr MAh

Melek Hitun'in AbbAsi hAlifesi el-Muktedi Biemrillah'la evlili$i, daha agrk bir ifdde ile asrrn dtisiinti iqin ve gok daha sonraki yrllarda (1082) Ba$dada gelmigtir(tt)' Oysa bu tarihlerde Kaggarfnin goktan Ba$dad'r terketrnig ve kendi tilkesi yani, Toran yurduna ddnmiig hatta vefdt etmig olmasr gerekmektedir.

Ba{ilait, bu ilim ki'ilti.ir ve

medeniyet Gergekte merkezi, bu devirlerde diinyanrn d6rt bir yanrndan gelen Tiirklerde dahil her millet ve her dil ve dinden konugan ilim ve din adamlarrnrn, ddeta bir u$rak yeri idi' Kaggari, Ba{ilait'ta onlarla gdriigmtig, konugmug yeni kitabrmn konulanm onlarla tarbgmrg, bu arada muhtemelen yeni, yeni 'Kopritlu, t'i;;, M.F., a.g.e.,

s.

4l

o,.9eA'airorni ve Tttrk Islbm Medeniveti,istanbul, 1980, s' 158' rr Genis biigi iiin bkz. Kitapqr, 2., AbbA$ Hil6fetinde Selguklu Hatunlan Tllrk Suhanlan, KonYa, 1985, s. 172.

ve

TumruduNuN eRep piri vE EDEBiyATrNpa vsni . 203

kitaplarla kargrlagmrg, onlarr okumug yeni, yeni bilgiler elde etrnig ve biitiin bu ilmi zaruretler kargrsrnda kitabrm yeniden

kopya ehneye karar vermigtir. O kitabrm yeniden ve ikinci defa kopya etmeye (istinsah) kendi ifAdesinden de anlagrldrsr gibi 25 Ocak 7072' de baglamrg ve bu igi 10 $ubat 1074 y:J;nda bitirmig ve bu a$r kiilfetli yazma igi, tam iki sene stirmiigttir(t2). Bu yrllar, SelEuklu Sultaru Melikgah'rn hizmete'BUYUR!" edildigi yrllardr.

Artk bundan

sonra Ttirk 6limi kitabrm, bu srralarda

hilAfet koltugunda oturan Abbdsl HAlifesi el-Muktedi Biemrillah'a (1075.'1"094) takdim edebilirdi. Nitekim oyle de olmug ve bu kitabrrun bag sayfalarr ve kendince uygun gilrdii$ti bir yere parlak bir takdim yazsr iligtirmig ve daha sonra adr geqen Abbasi hdlifesine ithaf etrnigtir. O, parlak ithaf yazrsrnda 96yle diyordu:

Urp tpl-Jl i;.t.3kll t|t")l qgi,il {-.ilt i **ll er',

iirlf

d,".,1"3,o11

;,ci

ralrl

_,p!.gSi^lt r^r". u+ riil r+r f-Ull ,rri UY_r: J.;Ju p'rtr _t" # oot+ /trl Jtl"i J:Fllri ,-rJ

".$l :9u,.cU o r s3

e

"Bu kitabtmt mukaddes niibiloaet makamt oe hilhfet tahtmila oTfrran Hdgimilerilen, Abbaso{allanndan ula efenilimiz Ebfr'l-Kfrstm Abilullah b. Muhammeil el-Muktedi Biemillah, Miiminlerin Emiri, Alemlertn Rabbinin yer yiiziinileki hilifesine ithaf ettim. Allah onun daima yiice ae uzun, ihmrlinll mesud ve bereketli kilstn!"(r3\.

Burada hemen gunu itiraf edelimki; Kaggari'nin bu ithafrm okuyanlar, onun kitaptaki yerini gdrenler, bu ithaf t2

'3

Kopriilii, M.F., a.g.e., s. 35.

nph Banm,s.2, Atalay,B., I, s. 4.

,

204 . zsKERive

rirarcr

ORTA ASYA TURKLUdUNUN ENEP OiT-i VE EDEBIYATINDA YERi

yaz$uun ashnda burada olmadr$rm, sonradan birazda suni bir gekilde ildve, yani montaj edildi$ini, hatta kitabrn bir qa$hyan gibi akrp gelen iisl0b ve ifAdelerini bozdu$unu gdreceklerdir. Bu da, kitabrn asrl niishastnn KaEgarda yazrldr$rnrn bir bagka delili olmahdr. Zira mi.iellif ilk yazdt$nda kitabrna her hangi bir ithaf yazr koymamrg ve onu sadece ahiretine bir azrk olsun diye yazmrgt. Dkt an

llk

D efa N erede ae

Buna sebebte,bizzat Kaggari'nin bu eserini Ba$dad'ta tarihleri arasrnda yazdt$u.:rr ve .hAlife el-Muktedi

1,072-7074

Biemrillah'

'u

Atalay. B. Divan,l, s. XV.

'i

Hemen gunu ifAde edelim ki; bdylesine biiyiik ve muhtegem bir eserin ne yer, ne zam€ul ve ne de kitabrn konusu, tistelik kullamlan ham malzemeler, bu arada mi.isvedde defterler ve temel kaynak eserler bakrmrndary Ba$ilai{ta, hem de sosyal ve siyAsi havamn bir dereceye kadar gergln oldu$u bir ddnemde yazrlmrg olmasr kesinlikle mi.imkiin de$ildir. Ustelik eser; bir di$er ifAde ile kesinlikle orijinal olarak, ilk defa L072 ve 1074 tatihleri arasrnda da yazrlmam4hr. Kaggarfnin Ba$dad'ta kendi gevresinden uzak, muhtemelen bir gok maddl manevi srkmttlar iginde, o devirlerde ddet oldu$u iizere, belki de "bir han oilastnda" yagadr$ dtigiintiliirse, bunun ne kadar zor bir keyfiyet

VI, lstanbul, 1939, s. 358.

'tIt Kopriilti, M.F., a.g.e., s. 36. Togan, Z.Y. Divanil LuEati't-Tittkitn Teld Senesi Hakhmda, Atsrz Mecmua, sy. 16, Alustos, 1923, s. re

77 .

20

Banarh, N.S., a.g.e., l, s,257. Caferoglu, A., Kaggarh Mahmud, lstanbul, 1970, s.

2'

Tarihi, A,s20. ceng, R,, a.g.e., s. 13.

"

Hatmann, M, Divanli Lilgoti't-Tlirk'e Mec., Sy.4, Eylul, 1932, s. 133.

olmasrdrr(za). Yazarla-

etnigtir.

Mdmdfih bu soruya cevap vermeye gahgan bir gok ilim adamlarrmrz bagta R. Kilisli(ts) B. Atalay(l5) M.F. Kiipriilii{ta, Z.V. Togan(l8), N.S. Banarh(le) A. Cafero$lutzo), R. Geng(zt), aynca M. Hartmann(22) yg bunlar gibi daha bir Kdprtilu, M.F., a.g.e., s. 35. Kilisli, R., Divanli Lu{ati't-Tlirk'tin Bagtndahi Makale, Tiirkiyat Mecmuasr

a takdim ettiSini sdylemig

flmtz; Kaggarfnin bu sOzlerini esas olarak ele almrglar ve bu ydnde yaphklan ileri geri mi.inakagalarla konuyu zihinlerde daha karmakangrk ve anlagrlmaz bir hale getirmiglerdir. Onlara gore Kaggari bu eserini agaSr yukan 1072 ve 1,074 yrllarr araslnda, hem de ilk defa, Ba{dad'ta yazm$ ve devrin Abbasi hAlifesi el-Muktedi Biemrillah' a (1.075.!094) takdim

Buraya kadar yaph:prmrz btitiin bu ciddi ve qarplcl agrklamalardan sonra kargrmrza eok ciddi bir s0al grkmaktadr; Kitap ilk ilefa nerede, hangt tarihte ae nasil yazilmtghr? Bu haddizahnda Eimdiye kadar Kaggad ve onun "Diunn"r ile meggul olmuq, bagta M. Kiipriilii olmak ii2s1g(14) krymetli bir gok ilim adamlarr ve yazarlar tarafindan sorulmug en onemli sorulardan biridir.

15

olduSu kendiliSinden ortaya grkmaktadrr. V, Aynr Mt,. Ttirk Dili

Ait Birhag Miitahaza, Milli Tetebbular

205

gok krymetli yazarlar, hatta Ansiklopediler(za); Kaggarfniry bu muhtegem eserini Kaggar'da de$il, Batdad'ta yazmq oldu$unu iddia etrniglerdir.

N asil Yazilmqfir?

'n

.

'tl

;:

$

:* fr

€r

13

Tarh,ensiklopedisi Kaggarh Mahmud md. XXl, s. 391.

'" Dtvan, ftphrbastm, s. 3, Atalay,8., l, s. 4, Kilisli, R., l, s. 3.

t

206 . ZEKERiYAKiTAPCI

1

Bu bakrmdan Dtaan; kendi co$rafyasr yani, Tfiran yutdu, kendi ki.iltilr merkezi; KaEgat, bir di$er ifAde ile Ttirkqe'nin en gtizel konuguldu$u yer ve mekanda, bunu bilen ehil kigi, ilim adamlanmn yardrmlarr ile, hem de insan tistii bir gayretle ve TiirkEe'yi en giizel konugan bir adam tarafrndan, en az on, onbeg senede (1055-1070) ancak

gozden gegirmig ve hAlifeye sunulacak bir hale getirmek igin iki sene ut"ragmrg, iyiye, giizele ve mtikemmele giden yolda onu tam d6rt defa, yani her alt ayda bir kere, istinsah ehnig

ve son ntishasmr yaldrzlamrg, stislemig, isldm Hdlifesinin yar$rr bir gekilde takdim edebilece$i bir kitap hAline getirmig ve takdim de etrnigtir. $aglna

Ne varki Kaggart bu kitabrnr; bir krsrm de$erli ilim adamlanmrzrn iddia ettikleri gibi hiEbir zaman ve bugiinkti anlagrlan manada gdvenisf milliyetqi duygulan, Abbdsi HAlifesi el-Mukteili Biemrillah'a agrlamak ve onu ikna ve irgad etnek iqin yazmadr$r gibi, onun; hig bir zaman boyle iitopik bir gdyesi de olmamrghr.

hAlifesi el-Muktedi Biemrillah'a takdim etrnigtir.

Nitekim lhggart kitabrnrn en son istinsah ni.ishasrna yazdt$r "Tetimme-Bitiig Yaztst" da bizim bu gdrtigiimtizti doSrulamaktadrr. Kaggart bu srkrntlaruu bize 96y1e anlatmaktadrr:

j>i-r"r-*Ct

L

Qi-1

ae

Mtiellif bu bitig yazrsrnda (7072-1074) yrllarr arasrnda kitabrru ,4 kerc yazdrsm ve en sonunda onu siisleyip yaldlz.ladr|.lru ifAde etrnekte ve bdylece el yazrsrmn Eok gizel oldu$unu vurgulamaktadr(25). Buda gosteriyorki; Miiellif kitabrm Kaggalda yazmrg ve beraberine alarak Ba{dail'a gelmigtir. Baildailta bu yaz&srm tekrar tekrar

sene (1072-1074) belkide daha fazla siirmiig ve asrl bundan sonradrki bu giizel kitabr; tam bir gdniil ferahh$r ile Abbasi

# lj!-d

rprniyetrNpA yERi . 207

baguila gart kogmu, (ve s 6z oermig) tik. $imili bu sbziimiiz yerine gelili ae istedi{imiz oldu. Zira bu kitapta fazla olanlan, yerciz olanlan ae ililgtlk olanlart, bog ae maflastz o lanlan hep gtkar dt7n" (25).

etrnig, bu arada giiphesiz ufak tefek bazr de$igiklikler yapmrq ve bu giizel uSragr, yukarda da ifdde edildi$ gibi, tam iki

C-+r;i *rliSll LlL

vE

'Tiirk itilinin kelimeleini toplamak, kurallannt

Ne var ki Miiellif; Ba{dad'a geldif,inde kendine has nedenlerle bu kitabrru islAm hAlifesine takdim edilmek izere, daha itinah, belki de yaldtzl;' olarak yeniden istinsah

*:rtJ 4+

piri

usulleini bildirmeh iilgilIertni aEklamak, biiliimlerini tertip etmek gibi ilaha bir gok hususlaila) bu kitabm

yazrlmrgtr. Di$er taraftan Kaqgari; sadece Dioan''a esas olan miisvedde defterler ve kaynak eserleri BaSdad'a tagrmaya kalkmrg olsaydr bu herhalde 40 develik bir kervan ederdi ki, o gtinkii gartlar altmda bu higbir ilim adamrmn gdze alabilece$i bir husus de$ldir. Zira o; Cevahbfi-Nahzt fi'lLu{ati't-Tiirkiyye kitabrm nasrl Kaggalda yazmrgsa, bu kitabrnr da ondan senelerce sonra yine,Kaggalda yazmrqtr.

.*r::.dll

oRTA AsyA TumruGuNuN ARAp

l

U"

Bununla beraber; ne bu muhtegem eser ve ne de asnn

-;;i .ii ki-r*i ,,rU-, ta:i4ii C_rs_l ,UJ,*ir kll' " lAJl3 J.rLJt, 1i!l3 iJ{jJl \$. ci+r3 6r e€iJl

en btiyi.ik filolo$u, en ulu TiirkoloSu, Ti.irk ve Arap dili 'i

2^5,

Divan, Trpkr Basrm, s. 628, Atalay, B.. 'o Divan, Ttpkr Basrm, s. 628, Atalay, 8.,

Ill,

lll,

s. 451 . s. 451.

208 . zsrsniYe

oRTA AsyA Tunru-uGuluN ARAp DiLi vE sDrniyerrNrnA yERi

ritePct

dliminin, Abbasi hAlifesinin agrrl bir ilgi, iltifat ve tevecciihiine mazhar oldu$u ve ona belli bir miktar nakdi mtikdfat ddendifine ddir, elimizde higbir bilgi yoktur' Onun durumu da; Kan0ni devrinde istanbul'a gelen ve sonunda elleri bombog Ba{daita diinen Fuz0li'den hiEte farkh de$ildi. KaEgarfnin Olama ae Eserleri:

Kaggari'nin, Ba{dad'ta geeen

bu

srkrnbh gtinleri

hakkrnda elimizde higbir bilgi yoktur. Oyle tahmin ediyoruz ki bu biiytik vatanperver, daha sonta, milletine duydugu btiyiik iimid, kendi azim, irade, milli ve isldml guurundan higbir gey kaybetnemig ve tekrar T0ran yurduna, yani KaEgar Tiirk medeniyet ve ki,ilttir oca$rna ddnmtig, burada, inandr$r ytice gdyeler dof,rultusunda, ytice milletine hizmet etmigtir. Evet Ttirk milletinin ilAhi Orta-Do$u misyonu ve Ttirk dilinin bu misyondaki yerinin anlagrlmasr igin quPmlP

duran ve koca bir iimrti, bu yiice gayenin tahakkukuna adayan bu ak y:dizl:d', ak sakalh, nurlu Ak Bilge Kigi'nin Kaggar'da ve tahminen 1080'li yrllarda, yaklaqrk 75 yaglarrnda 6hiret yolculuSuna grkh$r anlagrlmaktadrr. Bugiin tiirbesi; I(aggar' da kendi neslinden gelenlerin ziyarct ettikleri

iinemli bir yerdir. Kaggarl'nin bu biiytik gahqmasr yarunda, yukarrda da igaret edildi$i gibi, "K. el-Cmahit en-Naha f Lufati't-Tiirkiyye" adrnda bir kitabr daha vardrr. Bu agrdan bakrldr$rnda Kaggari, bu biiyiik filolo$, ayru zamanda Ttirkolo$'un,

.

209

hemen agrkca ifdde edelimki, kendisinden hiE bir zaman bekleneni vermedi$i gdriilmektedir. O; uzun ve bereketli bir omtir yagamr$, gozlerini bir an bile okumadan ayrrmamrg, Ttirk yurtlanm karrg-karrg gezmig dolagmrg, engin miimgahedg ve zengin tecriibeleri

olmug, Arap diline hAkim, TtirkEe de rakibi olmayan bir otorite, Tiirk tarih, kiilti.ir ve folkloriinde bir egi ve benzeri olmayan bir bilge kigi, ilmi ummanlan dolduran bir Tiirkoloji dlimi olmugtu. Ne yazrk ki Kaggari; bu deryalan andrran ilmini bize, yani gok sevdi$i milletine sunaca$r yerde o; bunlardan ne varsa/ kendi yamna almrg ve dbiir dtinyaya gdtiirmtig ve deryadan ancak bir damla misAli, bize pek fazla bir gey brakmamrgtr. Koca bir 6mrii, yalruz bir kitabrn dibi dibine gdmmiig, bunun drgrnda higbir gey yazmamrg ve bir kag cild olmasr gereken bu hacimll eserini de Ba$dad'a geldikten sonra sanki bir kar topu gibi srka srka daha da ufaltmghr(zz). Oysa Kaggart, diinyalarr dolduran Ttirkliik bilgisi ve ummanlarr andran Arapcasr ile, Tiirk dilinde oldu$u kadar, Tiirk tarih, kiilttir, giir ve edebiyahnda da Orta Qa$da bir gr$r aqabilirdi. O "Diotn" ile sanki Tiirklti$iin bir "Dioilnesi" olmug ve bdylece de dlmiigtiir. Buna raSmen dtinya Tiirklii$iiniin kryamete kadar ona minnet saygr ve hiirmet borcu ya1d11(28).

2'

Divan, Trpkr Basrm, s. 628, Atalay, 8.,

lll,

s. 45

l.

2t Kaqgarl hakknda derli toplu bibliyogafra igin mutlaka bkz. Akun, 0.F. o.g.md., DlA,

xxv,

s.9-14.

2\0 . ZEKERiYA

ORTA ASYA TUNzu-OdUNUN ENAP PiT.i VE EDEBiYATINDA YERi

KiTAPCI

211

kendinden beklenilen tesiri asla gdsterememigtir. Zira, Arhisi.i'l-Kur'an tefsirinin yazafl, biiytik dlim, biiyiik miifessir, Mehmed VAni Efendi (Ol. 1584) miistesna Selguklu ve Osmanlilarda ddhil, bu uzun tArihi stireE iginde Kaggari'yi yeteri kadar anlayary onun fikirlerine sahip Erkan ve Ti.irk'iin ilAhfi misyonunu kavrayan bir tek Ttirk ilim ve isldm dlimi

Sonugoe Kaggart:

Kaggari; Orta Asya Tiirk isldm medeniyetinin asrl mimarr, bu biiyiik medeniyette Arap ve Tiirk dilinin temsilcisi oldu$"u $bL Diaan'ii Luft et-Tiirk'te bu btiyiik kiittiir ve medeniyet mimarlmlztn en muhtegem. dbidevi temel eserlerinden biridir. O; bu, bi.iytik eserinde Arap dili ile Tiirkgeyi mezc etrneye Eahgmrq ve bu iki muhtegem dili bir btiyiik medeniyet ve kiiltiiriin temel unsuru hAline getirmek, bir di$er ifAde ile, isldm kiilti,ir ve medeniyet binasrnr bu iki mlaazzam stitun tistiine oturtmak istemigtir.

grkmamryhr.

Peki bu gtinkii durum nedir? Hemen Su acr hakikah itiraf edelim ki; aradanasrlar gegti$i halde bugiinki.i durum, dtinden pekte farkh de$"ildir. Ona ferdi olarak kucak agan birkag ilim adamrmlzln drgrnda Kaggarfye Tiirk devleti heniiz sahip grkmamrgtr. Onun; bizim milli kiilttir hayat ve ktiltiir politikamrzda yeri olmadr$r gibi, Tiirk toplumuna da heniiz mal edilmemigtir. Zira:

Zfta ona g&e Tiirlge, Arapga'dan higte geri de$ildi. Tiirk dili, Arapga ile kogu atlarr gibi yarrEacak ve bag baga gidecek derecede engin, zengin ve gok gi.izel bir dil idi. Gergekte bu bdyle de$il, olmasrna da imkAn yoktu. Ne var ki Kaggari bunu bdyle gdrtiyor ve inaruyordu. B6yle bir yaklagrmdai ne iran unsuru ve ne de FARSQA'ya yer verilmemigti. Bdyle bir yaklagtm; KaEgari ve onun sonsuz irfamna has bir deha, bagh bagrna o gaSlarda bir btiyiik olgu idi. O; Tiirktin kendine has olan bu akli dehasrm, eserinin birgok yerinde gdstermig, bezgin/ran unsuru, yorgun FarsEa ve azgtn Arap milli guurunun granit kayalar kadar sa$lam bir irade ile dikilmig ve "Ti)rk milli guuru"nun en genE/ en ding ve en dinamik bir temsilcisi olmuqtur. Kaggari gtiphesiz Ttirk milleti ve isldm'm hayrrna gok

kudsi bir misyonu ortaya koymug, gok hayrrh bir baglangrq yapm$ ve gok giizel bir yol agmrgtr. Ne yazrk ki onun bu misyonu Tiirk milleti ve Tiirkqe'nin haynna, ululu$una giden bu nurlu yolda, daha sonraki asrrlarda pek az kimse ytiriimiig, bdylece bu btytik eser ve ihtiva ettif,i fikirler,

'

i' l; ,.t.-

Aradan tam dokuz asrrdan fazla bir zaman geqti$i halde, Diaan-ii Lillat et-Ti.irl/iin asrl Arapga metri bu arada iginde gegen TtirkEe kelime, giir ve diSer bilgiler tahkik edilerek, dipnotlarla wne Arapga yaymlanmamrghr. Di$er taraftan; aradan dokuz asrr geemesine raSmen bu muhtegem eserin; art, duru, temiz, anlagrlrr bir dille Tiirkge'ye gevrilmemesi ve gimdiye kadar, B. Atalay tarafindan, bugtin mana ve muhtevasrm kaybeden ve tistelik yavan bir dille 7937'li yrllarda yaprlan Eeviri ile yetinilmesi, iistelik devlet deste$ine sahip bir gok kurum ve kuruluglann buna seyirci kalmasr, durumun vehametini btittin agrkh$r ile ortaya koymakta ve Kaggarfnin kuytu kdgesinde kemiklerini srdahaktadrr. Bundan daha da acrsr, Kaggari devletin iistiin imkanlarr ile yayrnlanan "Islilm Ansiklopeilisi"ne bile almmamrgtr.

2I2.

ZEKERIYAKITAPCI

Biiyiik Tiirk lti$at Alimi Mahmud

el-KaEgari'nin vefabndan yaklagrk yarrdr asrr sonra bu defa Harzemde,bir bagka Tiirk Alimi Zemahgeri grkmrg ve Tiirklti$iin bu btiyi.ik kiiltiir ve medeniyet merkezinde, Harzem Ttirk lehEesinin en biiyiik lti$at kitablru yazm$hr. igte bundan sonraki sayfalarda, bu biiyiik Ttirk Alimi Zemahgeri ve onun leksikografya ilmindeki yed, bu ctimleden olmak izere onun Harzem Ttirkgesine did gok dnemli bir lii$at kitabr olan " Mukaddimetil' l-Edeb" i tizerinde durulacaktr.

IV. TURK niTiNiN HARZEMDEN DUYULAN YENI sEsi zEMAHgEnl',Nirrl LUGAT irnriNpUri ynni Leksikofu afy a llmine Giden

Y olila

Zemahgeri:

Zemahgerl'nin Harzem ufkunu kaphyan yiiksek ilmi gahsiyetine bakanlar onun; iyi bir Miifessir, iyi bir Keldmcr,

iyi bir gair, iyi bir Arap dili, fesdhat ve belagat dlimi oldu$unu gdrmiigler ve onun ilml gahsiyetini bu temel taglar tistiine bina etmiglerdir. Oysa, btittin bunlarrn drgrnda bu

Tiirk Aliminin bir btiyiik dzelligi daha vardrr. Oda; ZemahEerl'nin bu devirlerde; Hammad el-Cevheri, Mahmud el-Kaggarl gibi TOran yurdunda yetigmig, ayru zamanda Tihkge, Arapga, Farsga gibi bolge dillerine btitiiniiyle hAkim, Eok biiyiik bir dil lugat ve leksiko{rafya bilgini olmasrdrr. el'Cevheri bilindiSi gibi Arap dilinin en biiyiik lugat kitabr oIan " Tdcii'l-Lu{a oe Sthahu'l-Arabiyye" yi yazdr$t gibi, M. el-Kaggarf yine Arapga, Ttirk dilinin en btiytik lu$at kitabr olan "Diaanli Lii{at et-Tiirkii"nii yazmrg ve bdylece onlar; isldm ktilttir ve medeniyetinde lu$at ilminin en btiyiik mimarlan olmuglardrr. Zemahgeri ise, btitiin bunlardan sonra gelmig, onlardan farkh olarak lu$at ilmi meydanrna inmig, sddece Arap dilirtrn de$il, FarsEa ve Tiirlge'nin de kendi devrinde ve Harzem ilinde, en bi.iytik lu$at kitabrnl yazmrg ve bu sahamn kendinden dncekiler gibi

Ttirk asrlh en biiytik olmugtur. t

i

bi

il

leksikografya dlimlerinden biri

F 214. zEKERiYerirePct

oRTA ASYA TI]NN.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YTNI

Buna sebebte onun, Harzem gibi miisltiman milletler arasr, dil kiiltiirii yattt, Tiirkge, Arapga ve Earsga'yr sinesinde banndrran bir Tiirk islAm muhitinde yetigmesi ve bu gok kiiltiirlti dil mozayi$ni kendi gahsrnda en giizel bir gekilde

ae Sthahu'l-Arabiyye"siri yazm$ ve bir

215

leksikoSrafya

giinegi gibi do$mugtur. Bu iki gerefli Ttirk dliminden sonra gelen Kaggark Mahmud ise ayru yolda ytiriimiig ve Eok parlak bir Ttirk ktiltiir merkezi olan Kaggar ve onun de$erli medreselerinden aldr$ feyizle, yine Kaggarda "Diaanii Ludat et-Tihkii"ni yazm$ ve leksikoSafya ilmindeki Ttirk

temsil etmesidir.

Zemahgerl, bilindigi gtbi Orta-Qa$ Ttirk islam kiiltiiriintin en giiglti merkezlerinden biri olan Harzem ve ona en yakrn bir kasaba olan Cilrcfiniye'de diinyaya gelmigtir. Harznn Tilrtqesi zaten onun ana dili olduSu gibi, itt tutl"it yrllarrndan ihbarcn ArapQa ve F arsga' ytda Eok giiqlti bir gekilde 6$renmig ve bu devirlerde 6rne$i gok az gbriilen gtiglti bft "flolo!" olmugtur. gimdi Harzem Tiirkg.esi yati siyAsi irade ve islAmi idarenin dili onun ana dili, Farsga, ihtiyag hilinde konugma ve Arapga ise ilmi varh$m, duygu ve ililgilncebrtni ortaya koyma, yazlya d6kme ve kendi gahsiyetini kabul ettirme dili idi.

varltSrm devam ettirmigtir. Zemahgett

ae

Mukaililimetil' l-Eileb

:

M. el-Kaggari'den yarrm asu sonra gelen Zemahgeri ise, bu defa T0ran yurdu, Tiirk-islAm kiiltiirtintin en canh merkezlerinden biri olan Harzem de aya$a kalkmrq ve bu gelene$n bir devamr olarak " Mukaddimetii'l'Edeb"ini, bir di$er ifdde ile Tiirkge'nin Harzem lehgesiyle en btiyiik lu$at kitabrm yazmrgtr. Zemahgeri bu eseri ile leksiko$rafyada bir deha oldu$unu gdstermekle kalmamrg ayru zamanda Ttirk dil ve kiiltiir birli$inide sa$lamrytr: A. Caferof,lu bu eserin hakh olarak;

Gergekte Zemahgerl'nin leksiko Statya sahasrnda asrl

adrm duyuran ve bu ilmin kendi asrrnda onu en biiyiik bayraktarlarrndan biri hAline getiren asrl kitabr 'Illukaililimetii'l-Edeb" adrndaki dliimstiz eseridir' O; bu Abidevi eseri ile, el-FArabi, el'Cevheri ve M' el'Kaggari gibi Tiirk leksiko$ta$a alimleri arasrndaki gerefli yerini goktan

"Tllrk ililine ait igertsine alih{t oe igledi{i malzetne itiban ile Kaggarh Mahmuilun "Dhtanii Lulat el-

taihi geligmesini gdstermesi bit yel iggal ettitini gok biiyiik bakrmmdan Tiirk"llnilen soflrfl Tilrkgenin

siiylemektedir"0).

almrgtrr.

Haddizahnda Muknddimetil'l-Edeb, sAdece pratik

Ne ilgingtirki, ishak b. tbrahim el-Firabi, Eski ve Orta biri olan FArap Qa$larrn en eski Tiirk ktilttir merkezlerinden feyiz ve aldr$r medreselerinden ve onun altn yaldrzh ktilti.irle "Diodnii'l-Edeb" adrndaki ilk miikemmel Arapqa

lu$at kitabrm yazdr|.ir gibi, ondan sonra gelen ismAil b' Himmad el-Cevheri, yine iinii ciharu tubnug Fkrab medreselerinden aldrgr feyzve ilimle bu defa, "Tacii'I-Lu$a

.

Arap gayt de$il, aym zaman da " Hlrzem T ilrlgesi" ve gtiphesiz

da 6$tenmek isteyenler iEin esas metri ArapEa yazrlmrg kendi ti.iriinde qok 6zel bir lu$at kitabrdrr. Buna sebebte Harzemin; Tiirkge, Arapga ve Farsga gibi bu iig Fnrsga'yr

l

btiytik miisliiman dilini, sinesinde barrndrrmasrdr. Gergekte

i;

i

I

,s,

ru

I

Caferoglu, A., a.g.e.,

ll, s. 122.

'.t 216

. zBr<ERiverirapcI

!

Harzemgahlar dewinde, Harzemde saray ve devlet dili Tiirkge idi. Hatkrn btiyiik qo$"unlu$u; Otuz, Ktpgak ve Kangh gibi Tiirk boylarrndan olugtu$u iEin burada erken devirlerden itibaren Tiirkgenin " Hatzem lehge si" olugmug ve yerli halk biiyiik qo$unlukla bu dili konugur olmuglardr. Unii ciharu dolduran Harzem medreselerinde e$itim dili

Gerqekte

aydrnlarrn dili idi. igte Zemahgeri, Harzemin bu ki.iltiir dzelli$ini 96z dntine getirmig ve bu. manada her tiq dilde lu$at y azabilece$ini gdstermek istemig v e " Muk addimetii' lEdeb" adrndaki muhtegem eserini yazmrghr.

bu krymetli eseri; "isim", "isimlein 'Fiil", "EdAt' ayrrca Qekimi" ve "Fillerin Qekimi" olmak izere, beg ana bdltimden olugmaktadrr. Saygr de$er Miiellif; eserini ilk kaleme aldr$r srralarda, Arapga metni biraz farkh, yani biiyiik ve kahn harflerle yazm$ daha sonra bizzat kendisi satr aralarrna Harzem Tilrlqesi ve Earsga Gergekte Zemahgeri'nin

agrklamalarda bulunmug ve bdylece bu eser krsmen de olsa, bir anda iig dilde yazrlmrg ve tamamlanmrghr.

Harzem Tilrk Kiittiirii: l,

Eser'in, giiphesiz Harzem medreselerinde yiiksek isldmi ilimleri tahsil eden medrese ve bugtinlerin tabiri ile "Yiiksek Okul" veya "Uniaersite" d$rencileri igin yazrldr$r anlagrlmaktadrr. Ne varki Zemah.gerf nin uslubu ve bela$at ilminde gdsterdi$i tistiin ba$arr isldm Alimlerinin oldu$u 1

Krs. Bozkurt, F., a.g.e., s . 165.

.

217

Bu kitabr en fazla be$enen ve takdir edenlerden birisi de gi.iphesiz "Harzemgahlar" olarak tarihe geeen ve Ttirk hanedan Ailesinden gazi, mijcahid Atsrz b. Muhammed b. Niivugtekin (1127 -1156) olmugtur.

Bu bakrmd anTiirkge;Harzem halkr ve siydsi irddenin di\i, Arapga; islamrn ilmi dili, Farsga ise; daha ziyade Harzem ve Ttirk Sultanlarrnrn gevresinde toplanan iran asrlh

ue

oRTA ASYA TUnXTUdUNUT enap Oit i VE EDEBIYATINOe ySRi

kadar Harem Tiirk Hanedan dilesi ve sarayrrunda dikkatini gekmig ve krsa zamanda, herkesin elinden diigiirmediSi bir kitap olmugtur.

Harzem Ti.irkgesi idi(z).

Harzemgahlar

j,r'.

!

biiyiik

Selguklulann, Harzemde

bir

devamr

olarak tarih sahnesine qrkan bu Ttirk hanedan Ailesinin; Hatzem, Tiirk kiilttir ve medeni hayahmn geligmesinde, gok ayrr bir yeri vardrr. Onlarrn tistiin gayret ve ddil bir iddre kurmalarr siyesinde, genig Harzem topraklannda emniyet ve huzur temin edildi$i gibi, her bir qehir ve kasabada medreseler agrlmrg, btiyiik gehirlerde dnemli kiitiiphaneler kurulmug ve Harzem; etrik ve mezhep farkr gdzetmeksizin her tiirlii din, akide sahibi ve islAm ulemasrmn u$radr$r bir ilim kiiltiir ve medeniyet merkezi olmugtur. Bu devirlerde Harzem Saray Kiittiphdnesinin zenginli$i dillere destan olmugtu. Harzem Ttirk Sultanlarr,' Ttirk devlet gelene$ine gore; ilme ve ulemaya Eok biiyi.ik ilgi ve saygr gostermigler ve onlara Adeta bir servet diyebilece$imiz biiyiik ihsan ve inamlarda bulunmuglardrr. Biiytik Tiirk dlimi Zemahgert, Selguklu Sultanlannm aksine, Harzem Tiirk Sultanlan, ozellikle Atsrz'rn yamnda, itibarr en yi.lksek ilim adamlarrndan birisi idi.

!,.

Atsrz I

b.

Mahammed ae Zemahgeri:

Haddizatnda onun, Harzem sarayl ile ilgisi, Sultan Muhammed b. NiiviEtekin (1136-1127) devrinde baglamrg ve o$lu Atsz devrinde (7727-1756) biitiin srcakh$r ile devam etrnigtir. Atstz; Selguklu Sultanlarr gibi, ilme ve ulemaya

"l

218 . ZEKERiYA KiTAPCI

ORTA

biiyiik ilgi gdstermig ve qevresinde dlimlerden olugan bir

Y,9.,-)it

istigare heyeti kurmugtur. Ayrrca, sarayda haftanrn belli gi.inlerinde biiyiik ilmi meclisler kurulur ve bu meclislere Ttirk, iran ve Arap asrlh de$erli Alimler kablrr ve bu mecliste, Ttirk Sultammn huzurunda biiyiik ilmi mtinakaqalar olurdu. Miinakaga dili ise genellikle Tiirkge, Atapga ae Farc7a idi. Hatta bazr dlimlerin bu ilmi meclislerde cogtuSu, Atapga

ojlxJ q5Jt

o!-r JELiYI LJL.,

j'irJ

2].9

trln"

[.J*/

.+tiSJt,

"'t-ar .t--,;,r-L

il*i

(Sultarun); " Mukaddimetii'I-Eilebi" kendi saraymda bulunan

biiyiik kiititphanesi igin yeniilm yazthnast yolundaki yilce emi; AIIah onun yilceliiini ilaha da arturstn! Bana ulagtt. Bende onun mrrtni yerine getirdim oe bu kitah onun emi ae a

dtns y eniilen

y az

dtm"

Q).

B6ylece Mukaililimetii'l-Edeb'in yeni TtirkEe bir niishasrda bizzat miiellifi tarafindan hazrrlanmrE ve Harzem, Saray KiitiiphAnesine kazandrrrlmrg oluyordu. Bu bakrmdan bazr araghrmacrlar daha da ileri gitrnigler, eserin aslrrun Arapga ve Tihkge (Kaggaride oldu$u gibi) yazildr$rm ve bunda eserin asrl ithaf edilen HarzemEah'r, Atsrz'n Ttirk olmasrmn gok dnemli payr oldu$unu vurgulamrglardr(e).

Zemahgerl, btiyiik Ttirk Alimi, onu bu direktifi iizerine sdz konusu kitabrrun "Tihkge oersiyanuna" hazrrlamrq ve

Muk ail ilimetii' l-Edeb' in

kendi ifAdesiyle t'sl-Emiru'l'Ecel, Bahau'd-Din, Al6u'dDeole, Ebi't-Muzaffer Atsuz b. Harzetngah"a() takdim eknigtir. O bir edebi zarafet drne$ olan ithaf yazrsrnda Ttirk

O

nemti N tishalan:

Mdmdfih deSerli Ttirk dlimi M.F. Kiipriilii, Harzetnde

d6rt lisan tizerine yazllmrg bu eserin, ktittiphnelerinde bir gok krymetli

istanbut

ntishdldrrnrn bulunduSunu, ayrlca; Alhnordu, Mtsr ve Ktpgak lehgeleri ile yazrlmrg ntishAlirrnrn bulundu$unu, Harzem niishasrrun bizzat

Sultaruru gdklere Erkarmrg ve gdyle demigtir:

babasq

o.i

'

"Eaziletli kimselerin toplantilanndan en gok zeok alan, 6rnek kigilerin sohbetinilen efl gok sel)inen, cdmutli{inin genig gdlgesi Alimlei kaphyan, sonsuz ihsanlar ile onlan doyuran, seogi tte ilostlutu deoamh olan, iyiliklerini onlar ilzeine bir yalmur gibi yalifuan, bir

Atsrz rn milli ydnti a$r ve Harzem Ti.irk diline daha ayrr bir ilgi gdsterdi$i anlagrlmaktadu. Bu bakrmdan O; Zemahgeri' nin " Mukaililimetii' l-E ileb" ini qok be$enmig ve Zemahgerfden bu kitabrru saraydaki dzel ktitiiphanesi igin Ttirkge'ye terctime etnesini istemigtir. Bundan Atstz'rn Saray Kiitiipyhanesini zenginlegtirmek igin biiyiik bit gaytet gdsterdi$i ve ayrlca, bu ktittiphanede Harzem Tilrkgesi ile ilgili bir kutm kitaplar, dzellikle lufiat kitaplanrun bulundupu anlagrlmaktadr.

Harzemgahtn o*lu AtsE'a".

!l L:ti^

".r.o!

Atsrz'rn gevresinde bulunan tistelik bu meclislerin en ilginq simalarrndan birisi idi.

uyilce Sultan, Dinin alm yaust, Devletin en ylicesi, Zaferlerin

TA TUNTT.UdUNUW ANAP PiT,i VE EDEBIYATINDA YERi

liJ+. uailill e.l-jtr tU;3 li-9r- 6Jc 6-t9lt t"-.F JL Jl'x 4irli fiJ! i-rlt .Llljr. 4ric iri.:l-.;:ir 4,li3 4j).*J 'JJ J r-l rir ri; ur-rl 4+:S LljJ .;:)l L.rL rr" i-i-i ;1F{ 1t3lo rr,,1) }tJt

konugurken, Farsga ciimleler stiyledi$ veya/ Farsga konugurken sa$rna ve soluna ddnerek Tiirkge ci.imleler stiyledi$i olurdu. Zemahgeri ise; gtiphesiz, bu iig dili yani Tibkge, Arapga ve Farcga'yr ana dili gibi bilen ve konugan,

'

A

t'

i il

,ri

[]

tj

3

a

el-Havfi, A.M., s. 27l,ZerrahSefi, Rabtu'l-Ebrar (0ns0z), I, s. 22. Ytice, N., la., xnl s. 512, Banarh, N.S., I, s. 261.

,rm ORTA ASYA.TUNTTUGUI.IUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

220 . zEKERiYerirapCI

miiellif tarafindan yazrlmrg oldu$"unu sdylemigtir(s)' A.

fazla bilgi verildi$i halde Mukaddimeti.i' l-Edepte, daha ziyade bu eski Ofiuz, Kangh, Krygak lehgelerine, yani "Bah Ttirkgesine" mensup olan " Harizm T iirlgesi" ne yer verilmigtir(to).

Caferogllu'ndan 6$rendi$imize g&e; Mukaddimetii' l-Edeb' in bir de Buhara ntishasr vardr. Rus bilgini N.N. Poppe bu ntisha iizerinde krymetli araghrmalarda bulunmugtur(5)'

Di$er taraftan btittin bu agrklamalar; Tiirk dilinin Harzem medreselerinde Arapga'mn yarusrra bir eSitim ve 6$retim dili oldu$unu btitiin agrkhsr ile ortaya koymaktadrr. Bundan da 6te hemen gunu itiraf edelimki; Zemahgeri'nin bu eseri, Tilrkistan medreselerinde, asrlarca bir ders kitabr olarak okutulmug ve bir ga$layan gibi mtigterek ktiltiirtimiizti beslemigtir. Nitekim, konunun bu ydntinti vurgulayan A. Cafero$lu aynen gdyle demektedir:

Fakat bizim burada asrl cevabrm aradr$rmrz soru 9u olmalrdrr; Zemahgert bu eserini, nigin Tilrlgeye geairircesini, yeniden yazmtEhr? Buna sebeb oyle tahmin ediyoruzki onun

aslen;

Tiirk rktna mensup olmasq Hatzemin Tiltkliik

dokusu, miiellifin; Harzem Tiirk lehgesini gok iyi bilmesi ue onu, cihangir ruhlu bir Tiirk hilkilmdanna takilim etmesidir. Mukaddimetii' l-E deb' in

D

e{erlenilirilme si:

'Tilrk killtiir hayatt igin bffyiik bir aeri ae hazinediir. Burada Orta Asya Tilrkilniin hayat teEkilatnt ae umumiyetle Tilrk ileolet uaflt{mt bulmak kabililir oe bu baktmdan Diaanil Lu{ati't-Tifuk'e nisbetle daha oriji-

MAmdfih Zemahgerfnin bu de$erli eserinin; Z.V. Togan(z) ve A. Ateg gibilE) Tiirk ilim adamlarr tarafindan qok gizel bir de$erlendirmesi yaprlmrg ve bir dereceye kadar, Tiirk dili ve kiiltiiriine mal edilmigtir(e). Zemahgerl'nin bu eseri bizlere, bilhassa OEu", Krygak, Kangh Tiirk lehgebrt hakkrnda, aydrrlahcr bilgiler vermektedir' Zemafuerfnin Harzem ve civarrndaki Ttirk lehgeleri hakkrndaki bu mtistakil eseri, di$er tarafta onun, Tiirk lehgelerini gok iyi bildigini, bundan da 6te onun, qok giiqlii bir Tiirk ve Tiirk filolof,u olduSunu gdstermektedir.

n4lflif'$t).

Ne ilgingtirki

Mukaddimetii'l-Edebte

yer alan ve

Harzem Tiirkgesi olarak kaydedilen kelimelerin gogu, aradan tam IX asrr gegmig olmasrna ra$mery bagta Anadolu olmak rjrzrre, btitiin Tiirk di.inyasuun hald tap taze kullandr$, srcak ve ilk arure stitiinii ,andrran kelimelerdir; Bunlardan meselA;

Bu yiinii ile O; Dioanii Lii{at et'Tiirk'in nisbeten eksik brraktr$r O$uz dillerine ait bilgileri; tamamlayan bir kitaphr. M ahmud' un kitabrnda, Hakhniy e T iirkgesine aid daha 5

Koprulti, M.F ., Ttirk Edebiyatt Tarihi, lstanbul, 1981, s. 227 . Poppe, N.N., Mazgolskiy Slover Mukaddimat al'Adab, Leningrad, 1938' s' 36' Krq. CaferoPlu, A., a.g..,lI, s. 122. t Togan, Z.Y ., HarTemce-Tiirkge Mukaddimettt' l'Edeb, lstanbul, 1 95 l. t Ateg, A., TDED, lstanbur, Vm, 1958, s. 90-93. t AlTrca bkz. Huart, C., a.g.e., s. 185, Togan, Z.Y', Tiirkiyat Mecmuan,XlY. lstanbul, 1958, s. 18-19, Yiice, N., IA, XIII, s. 513.

. 22\

u

l0

i

K0priilti, M.F., a.g.e., s. 203,227 rrCaferoglu. A., a.g.e., Il, s. 124.

.

222.

ORTA ASYA TUNTT-UCUT:IUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

ZEKERIYAKITAPCI

Harzemce

Tiirkce btlytlk gehir'

el, il;

millet,

Harzemce

Tiirkce

konukluk ef;

yazbkef,

el tamt;

sur,drvar,

as pisirsli ef;

mutfak,

oba;

kiiy, oba,

kiike;

tavan, catr,

6ry suf;

hamanr,

o1lan okul aer;

mekteb, okul,

aral;

ada,

kiin batar ver,

batr,

ilurdt kcle:

ahrr

hin doiar ver;

dotu,

kcnt;

sehir,

aFac ef;

ahsab

sin;

kabir mezar'

eoin kiikesi;

tavan

silpirgen salur

siipiirge konulan ver

saray ileyi;

saray avlusu

aer;

223

ve lehge zenginlif,ine giden tarihi yolun kapatlmasrdrrki bu akh bagrnda olanlarrn kalbini srzlatacak tarihi bir vebaldir.

MAmAfih Zemahgeri'nin Mukaililimetii'l-Edeb adtndaki bu krymetli eseri hakkrnda bizim dile getirmek istedi$miz bir husus daha vardr' O da, de$erli Tiirk Aliminin bu eserinin; Bursa, Muradiye Medresesinin otoriter miiderrislerinden Ahmed Ishak Efendi (itl. 1708) tarafindan " Aksa'l-Ereb fi Terciimeti Mukaildimeti'l-Eileb" adryla tam ve mtikemmel bir gekilde Osmanhcaya terci.ime edilmig

bino

olmasrdrr.

Terctimesi 1700'lii yrllarda tamamlanan

bu eser,

aradan iki asr gegtikten sonra Abdii'l-Hamid devrinde baq dondiiriicti bir gekilde yayrnlanan bir qok kaynak eser gibi onun, bu eseri de, 1895 yrhnda istanbul'da Matba-i Amirede basrlmrg ve Osmanh dil ve lu$at kiiltiiriine kazandrrlmrgtr(rz). Ne varki Ahmed ishak Efendinin bu muazzameserinin de, Ttirk dili've bilim adamlarr tarafrndan yeted kadar ilgi gdrmedi$i anlagrlmaktadrr. Zfua A. Cafero$lu(r3), M.F. Kiipriiliitu) ve N.S. Banarft(ls) gibi deSerli Tiirk bilginlerinin bu konular hakkmda yaphklarr gahgmalannda, onun, bu terctimesinden hig bahsetmemig olmalarr, bizim dikkatimizi qekmektedir' isldm Ansiklopedisinin ZemahEert maddesinde de aym hatarun yaprldr$r gortilmektedil(ro).

Bu kelimeler bugiin bile, Anadolu

Ttirkgesini qok dnemli sadelegtirme ve onun zenginlitiini artrma da

kelimelerdir. Di$er tafaftan Zemahgeri'deki bu dil hakimiyeti onun; kapu gibi Ti.irk ve Tiirk milliyetgisi olduSunun da bir delili olarak kabul edilmelidir'

Ne varki dip notlarda zikretti$imiz eserlerde dihil, ulagabildi$miz araqhrma ve yaymlardan dsrendi$imize gtire Zemahgerl'nin bu eseri, onun AraPqa kelimelerin kargrlr$r olarak kullandrsr Tiirlge kelimelet, deyim, atas\zleri vs. hakkmda gimdiye kadar hiq bir arama ve taramarun olmadr$r anlagrlmaktadrr. Eserin bu y6nii iizerinde hiq bir gekilde durulmadr$r gibi, bugi'inki.i Tiirk diline katkrsr agisrndan da hig bir ciddi aragtrma ve yaym yaprlmamrgbr' Ayrrca TiirkDit Kurumu, elindeki bunca maddi imkanlarrna ra$men bu btiyiik Tiirk dili filolo$u ve eserine higbir ilgi gditermemig ve onu kendi gilesi ile bag baga brrakmrghr' gizelTiirkge'nin, dil $ayet bizim bu tesbitimiz doSru ise; bu

'

j

j i i

I

Ahmed ishak Efendi,,{ ksa'l-Erebfi Tercilmeti Muhaddimetil'l-Edeb,lstanbul, 13l3 (onsdz). 13 Caferoglu, A., a.g.e., II, s. 124. ra Koprulu, M.F., a.g.e., s. 127. r5 Banarlq N.S., I, s. 257 15 Yuce, N., lA., X[I, s. 512. 12

224.

oRTA AsyA TURKLUCUNUN ARAp oir.i vs

ZEKEPJYAKiTAPqI

Ne varki Zemahgeri de; Kaggari'nin Tiirk milleti, dnun tarihi Orta DoSu misyonu, hele hele Ttirkqenin onemli Muhammed i.immeti iqin ifAde etti$i 'ozbe Szbir Tiirk ve anadili Tiirkge olmasrna ra$men, mana,

bir dil olmasr yaruslra,

sebebte,

Zemahgerl'nin; devrin ilmi teamtil ve geleneklerine A

Ne varki bu Ttirk Aliminin iman iislubu ve ilAhi

Zemahgeri

cogkusunu Peygamber sevgisi ve Kuran agkrm anlamak istemeyen gdvenist Atap yazarlarr, Zemahgeri'nin bu ozel durumunu btiytik dlgtide istismar etmede, bunu bir silah olarak kullanmrglar ve onu Arabizmin kucaSrna qekmede ne yazrkki bagarrh da olmuqlardr(18). Bu ise; Trirk Alimine yaprlmrg en bi.iyiik haksrzhkur. Bu haksrzhklar iizerinde gok daha ayrrnth bir gekilde durulmasr gerekmektedir.

It

Zemahgerl,

225

a

e E s asii'

l-B ela$a:

Bu de$erli Ttirk Afiminin bize g6re "lu{at ibni, yoniinden asrl tizerinde durulmasr gereken gok btiytik bir galrgmasr daha vardrr. O da, onun ve "Esfrsii'l-Bela{a, adrndaki meghur lu$at kitabrdrr. Es6sii'l-Bela{a; ilk yazlJdr$r yrllardan itibaren ilim camiasrnda Eok biiyiik yankrlar uyandrrmrg ve herkesin elinden diigi.iremedi$i bir kitap olmugtur. Bugiin bile Zemahgeri'nin bu kitabr zamanl eskitemedi$i ve eskilerin tabiri ile "muhalled-sonsuza dek" kitaplar arasrnda yerini gerefle korumaktadrr.

Btitiin bu beyanlanmtza ra$men Zemahgeri, Ti.irk tarihiniry Tiirk ktlttir ve medeniyetinin kendisiyle hakh olarak dvtinE ve gurur duydu$u bir biiyiik ilim, edebiyat ktittiir ve iman adamrdrr. Orta Asya Tiirk islim medeniyetinin, dzellikle Arap dili ve edebiyahrun en miimtaz temsilcilerinden biridir. Ne yazrkki; onun her konuda yazdr$t ve sayilarr altmrga varan eserleri, yeni bir Tiirkliik $uuru ve islAm gayreti ile, heniiz incelenmemigtir. 17

.

temsil eden bu ulu kipi; Orta Asya Tiirk islAm medeniyetindeki mtimtaz yerini de almrg olacaktrr. E$er Zemahgeri, hala Tiirk islAm kiiltiir ve medeniyetine kazandrilmamrg, Arap ve iran milli guuru onu bizden koparmrg ve kendi kiiltiir varh$r iEinde eritmigse bu tamamen Tiirk ilim adamlarmrn affedilmez bir ayrbr olmalrdrr ve ne yazrk ki bu bdyledir.

gore

rapga'yrbit kavim dili deSil, - bugtinkti milliyetgi gdriiglerin tamamen drgrnda 'Rnbbf'bir dil olarak gormesi, her geyden 6nce bir iman adamt ve koyu bir miisliiman olmasr ve Arapga'ya bir ildhi cogku hdlinde yaklagmasr ve bir yakarrg iginde olmasrdr(l4. yetigmesi,

vEnr

Bu yaprldr$r takdirde Zemahgert, her ne kadar eserlerini devrin teamiillerine gore Arapga yazmrgsa da; onun bu krymetli eserlerinde Tiirk tarihi, krilttirti ve medeniyeti, Ti.irk dili, Tiirklerin yaqayrgr ile ilgili pek Eok bilgiler bulacaklardrr. B6ylece Zemahgeri, ga$m ilim, kiilttir, edebiyat ve islAmi ilimlerde Tiirktin yerini, kendi varh$r ile

ZemahEeri'nin Kaggari lle Mukay esesi:

onda bulmamrz miimkiin de$ildir. Buna

rnrsiyerNpe

bu kitabrm yazarken; di$er liiSat alimlerinin aksine kelimeleri izahta gok kolay bir yol seqmig ve hem de"hernze" veya "elif'harfinden baglamrg, srrasr ile diSer harflere gegmig ve kelimeleri tam bir tesbih ddnesi gibi peg pege srralamrpfrr. Ayrrca her bir kelimenin ,mana zenginli$i, mecaz ve rstrldh'i manada kullamldr$r yerler, yine bu kelimenin mana inceliklerini dile getiren cahiliye devri* Zemahgeri

el-Mufassatfi llmi't-Arabiyye, Beynrt, s. 2'3.

el-Huvfi, A.M., a.g.e., s. 3, 88,89,90. "i

{i

ru

iil.l

226.

ZEKERIYAKiTAPqI

giir ve darb-r mesellerinden drnekler vermeyide ihmal etrnemigtir(rs). Esasii'l-Beta$a bu ytinii ile bir lu$at kitabt olmanrn dtesinde cahiliye devri Arap dili ve giinin bir

v. HARZEM TURKCESiNiN EN BUYUK DiL ve rUGEr AriUi $emstiddin Muhammed b. Kays er-Razi:

" antolojisi" zevKe okunacak bir kiilttir kitabrdrr' Zemahgeri'nin bu eserini okuyan klasik isldm alimleri hayret iqinde kalmrglar ve sanki ittifak edercesine; "E{er 9u

(doS. 1180?

't)lil

k6"sesakalhtopal(Ttirk)olmasaydtKuranh6l6tefsir

edilmemig olurdtt", diyerek onu, en gizel bir gekilde takdir ebniglerdirtzol. Biiytk islAm dlimi lbn Hacer ise; "Esdsii'lBeta{ayt bu konuda yazilmq kitaplann en giizel ae onun Betadal ilminile gok yiiksek bir yeri oldu{wu" sdylemig ve bu Tiirk Aliminin hakkrm vermigtir(zt)'

Zemahgerl'de oldu$u gibi, er-RAzi'nin de Tilrkh.i{riniln en biiytik delili; onun F{arzem Ttirk $ahlan ve sarayl ile iqige olmasr ve Harzem Tiirk lehgesinde "Ttbyhnil'l-Lula"

A'M' a'g'e'' s' 245 vd'

Hind Baskrsr 1331, VI, s' 4' " .l-art.iani, iitanii't-Mtzon, el-Havfi, a'g'e', s'-368 vd'' Zemaheerhi' ukt ";;;iliGiiqi;lb vd, Yuce, N.,lA, xltt, s' 513 vd' o*d",Li.

Tiirktiidii:

MahmOd el-Kaggari ve Zemahgerl'den sonra, Tiirk dilinin; Harzem Ti.irk yurdunda ilmi ve idAri ortamlarda geligmesi igin btiti.in giictiyle gahgmrg ve bu konularda yine Kaggarl ve Zemahgerl gibi leksiko[rafya gelene$ni devam ettirerek Tilrke; Harzem lehgesinde en biiyiik lu$at kitabru yazmrghr. O; bununla beraber devriry en biiyiik Arap dili ve edebiyah dlimlerinden biridir. er-RAzi bu konuda; bilindi$i gibi, "Tibyhnii'I-Lufiat et-Tiirki aI6 Lisani Kangl{' adrnda ve Arapga olarak ilk Ttirkge temel ltiSat kitabrru yazm$ ve Orta Asya Ttirk islAm medeniyetindeki gerefli yerini almrghr(t).

Emshli'l-Arap" adtndaki krymetli eserleridir(22)' Zemahgerl'den sonra Harzemde leksiko$rafya'mn bayraktarh$r $emsiiddin Muhllmed b' Kays adrndaki gorelim' diSer bir ttirk atimine gegmigtir' Oyleyse gimdi onu

Genel bir deperlendirme igin bkz. el-H0fi, ez-Zemalrgeri, Esdsti'l-Behla, s' 6'

.JS u{ J45'o 4'rll ,*a'l

Muhammed b. Kays er-RAzi; Harzem saraylarrnda yetigmig Arap diLi ve edebiyatrnda hdkim, Ti)rkge'ye vAkrf, onu, en iyi bilen Tiirk asrlh en btiyiik dil, edebiyat ve leksikofirafya Alimlerinden bir ve bir btiyiik "Tiirkoloji" otoritesi ayru zaman da " fToloS" dur.

ilgilidahabirEokeserleribulunmaktadrr.Bunlarlnen iinemliteri ise "Fhiku'l-Lafa", "MiiteEfrbihi)'l-Estna"' "Esasii'I-Bela$a', "Neufrbi{u'l-Kelitn", "el-Miistaksa fi

re

d,l. ?)

Muhamme d b. Kay s er-Rfrzt' nin

Zemahgerl islami ilimlerin her bir dahnda dzellikle Arap dili ve edebiyatr, fesahat, bela$a! bedi, beyan gibi ilimlerde, qok krymetli eserler verdiSi gibi' lu$at ve leksiko$rafya dahnda da bir gok eserler yazm$ ve bu saharun bayrak gahsiyetlerinden biri olmuqtur' Onun; "Muluddimriir"l-Edrbi"nin drgrnda lu$a! leksiko$rafya ile

20

-

Rabtu't-Ebrat' i

t

Koprulti, M.F., Tiirk Edebiyafi Tarihi,lstanbul, 1980, s. 205.

228.

ZEKERTYAKITAPCI

adrnda Ttirkqe miikemmel bir luSat kitabr yazmasrdrr ' Zfua o devirlerde, Arap ve iran as/rh kimselerin Ttirkgeyi bilseler

bile, onlardan Ttirkge'nin bir lehgesi olan "Kangh" hakkrnda, bdyle tam ve mi.ikemmel bir lu$at kitabr yazmalarrnr beklememi z, zaten mtimktin deSildir.

Ne varki, Muharnmed b. Kays'n Ttirklii{i)nii de ilk defa hemde titrek bir sesle, W. Barthold itiraf etmigtir(z)' Digerli Ttirk Alim M.F. Kiipriilii belkide onun goriiglerine agrkhk getirmek istemig, ona netlik ve berrakhk kazandrrmrg ve Kays'rn biiyiik bir ihtimalle; "oaktiyle Rey gehri ciaanna yerleEmig Ofiuz Tiirklerinden oldu{anu" sdylemigtir(e). Bir bagka Tiirk edebiyatgrsr N.S. Banath onu Tiirklii$tinii g6ntil ferahhsr ile kabul etrnig ve eserinde er-RAzi'ye ayrr bir yer vermigtir(+).

Ilme GidenYolda Muhammed b. Kays er-R6zi: Mdmdfih bu btiyiik dil, lu$at ve leksiko$rafya Bilgesi kendi hakkrnda verilen bilgilerden 6$rendi$imize gore; erRizI, Reyile diinyaya gelmigtir(s). O da; bu devirlerde srk srk drne$ini gtirdiiStimiiz Tiirk bilgeleri gibi, ilme ocaktan ba$h, gerefli bir Tiirk dilesine mensuP olmahdrr. ilk genqlik yrllarrndan itibaren disiplinli bir dini eSitim gormtig ve islimi ilimler de gahsiyetini herkesin kabul etti$i bir isldm dlimi olmugtur. Nitekim onun " $emsti'd-Din-Dinin Gilnegi" tinvaru ile amlmasr bize bu gerge$ do$rulamaktadu. Ne 2

W ., Dersler, lstanbul, 1927, s. 132. K0priilu, M.F., Earzemtahlar Devrinde Bir Tlirk Lisancrsb Mehmed b. Kays ve Eseri, T.M.,lstanbul, 1928, s. 452, Ayrrca Ayni Mu. Titrk Dili ve Edebivatr Hakhmda Aragfirmalar, lstanbul, 1934, s. 160. n N.S., a.g.e., I, s. 263, Togan,2.V., 1.A., Harizm, VA, s' 250. 5 Ktiprulu M.F.,Tttrk Edebiyafi Tarihi, Ankara, 2003,s.229.

t

Barthol4

ORTA ASYATUNTIUCUT.IUN ARAP DiLi VE TOTNiYEINPA YERi

.

229

varki o, daha sonra, Arap dili ve edebiyatrna yonelmig ve bu dilin en biiytik otoritelerinden biri ve Eok gtiqlii bir "Filolog" olmugtur. Bu bakrmdan gimdi onun; bir Eok Tiirk-isldm Alimi gibi, Tilrlqe ana dili, yani siyAsi irAdenin dili, Arapga ilim ve bildiklerini yazma ve Farsga ise yiiksek seviyede iran'hlarla konugma dili idi.

Kays b. Muhammed, islAmi ilimlerde belli bir olgunluk seviyesine geldikten sonra, Horasan; DoSu Tffran yurdu ve Agail Tilrkistan'a (islAmi kaynaklarda Mdveraii,nNehr) ydnelmiq buralardaki yiiksek medreselerde ders okutmug, bir gok talebe yetigtirmig ve gok biiyiik bir iin sahibi olmugtur. Asrl bundan sonradrrki O "$emsti'd-DinDinin Gilnegi" iinvaru ile amlmrghr. Bu de$erli Ttirk ilim adamrmn i.inii, dalga dalga yayrlmrg ve krsa zamanda Harzem diyarrna girmig, Harzem Tiirk hanedan Ailesinden CelAliiddin Muhammed Harzemg ah' a (\220-1231.) ulaqmrg ve bundan da 6te onun, en yakrn ilmi miigavirlerinden biri olmugfur(o).

Muhammed b. Kay s Harzem S araylannda:

Muhammed Harzemgah, bilindi$i gibi, 'kendini Sultant isl6m olarak goriiyordu. Onun en biiytik gayesi, emsdl-i bir Eok Ti.irk Sultaru gibi, isldm dininin yiicelif,i yolunda gazave cihadlarda bulunmak, devletinin srmrlanm genigletnek, btitiin miisliimanlarr himdyesi alhna alarak, bir cihan fatihi olmakt(z). Onun zamarunda Harzemgahlar Dealeti, en btiyi.ik "Tiirk-isl6m Deuletit' olmugtur.

u

KOprUlU. M.F ., A ragtumalor, s. | 60, Kdpriilii, M.F., T arih, 229. 'Barthold, W., Dersler, istanbul, 1927. s. 135.

230 . ZEKERIYA KiTAPqI

ORTA ASYA TURKLUGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

Muhammed Harzem $ah'rn do$uda; Karahitaylar ve giineyde Gazneliley' e kargr kazandr$r btiyiik zaferler ve eevre iilkelere sevketti$i cihad ordularr ve fetihler sayesinde tini.i islim diinyasrna yayrlmrg ve "ikinci iskender" lakabr verilmig Selguklu Sultam Sancar'a 6zendi$i iEin " Sultan Sancnr" denilmig ve tulSasrna "Allahtn Yeryiizilnde Gdlgesi" ibaresi

Evet steplerden bir firhna gibi kopub gelen Cihangir Asya otdularr, bu zorlu " $amanistle/' ve onun destam kahramam Cengiz Hary yrldrrmlarr andrran bir suret ve ordu ile "Blttya" yonelmigler ve ne yazrkki Orta-Qa$larrn bu en biiytik Harzem Tiirk isldm imparatorluSuna tarihte ancak bir facia diyebileceSimiz bir gekilde son vermiglsldil(r). !u bfu "Mofiol istilast" idi. Bu isfla; doSuya do$ru ydnelen ve Cin Seddini de geEerek Atlas Okyanusuna kadar yayrlmaya haznlanan isl6m hiddyet firtmaarun oniinti kesmekle kalmamrg, aynr zamanda, bu topraklarda dal, budak salan Tiirk-islAm medeniyeti iqinde bir yrkrm olmugtur.

GerEekte Muhammed b. Kays asrl bundan sonra, ydni

Harzem Tiirk Hanedan sarayrna intisab ettikten soffa, Muhammed Harzemgah'rn en yakrn sevdigi, sohbetinden hoglandr$r ilmi damgmanlarrndan biri olmug, boylece hayahmn bundan sonra, en tath ve mutlu giinlerini yagamrghr.

igte biiyiik Tiirk dlimi, Harzem Tiirk dilinin en temel 616

Mofollann Tarih sahnesine grkmalan ile baglayan devrin siydsi ve sosyal Ealkanhlarr, giiphesiz bu Ttirk ilim adamrna da tesir etnnig ve dmriiniin sonuna kadar tedirgin, gekilmez bir hayat yagamrghr. O, bu feci olaylar srasrnda iki defa Rey'de Mo{ollara esir diigmrig, ayrlca Mo$ollarrn hticumundan koge bucak kagan Muhammed Harzemgah'rn yamnda, nerede ise bir saklambag oynamrgbr.

Lisant

Kangli" admdaki ltigat kitabrm, Harzemin biiyle bir biiytik Tiirk-isldm devletinin bagkenti, bir btiytik ilim, ktiltiir ve medeniyet merkezi, bir gok dlim ve ediplerin u$rak yeri o.ldu$u bir ddnemde yazmrg ve kitabrru, bu brdyij.k Tiirkisl6m Sultanrna hediye etmig, onun yiiksek takdir ve iltifahna mazhar olmugfur: Onun bu eseri tizerinde bundan sonraki sayfalarda Eok daha ayrrnflh bir gekilde durulacakhr.

Ne varki bu bi.iytik Tiirk Sultammn; izzet, ikbdl ve saltanatrmn hemde en zirvelerde oldu$u ve islAm diinyasrnda bir mticdhid g6rzi olarak iintiniin dalga dalga, dort bir tarafa yayrldr$r bir ddnemde Orta Asya Ttirkliik denizinde biiyiik kaynama ve galkalanmalar olmug, onun t Kafesoglu,

Bu btiyiik Ttirk dlimi,

:

a

Harzemgahlar devleti yrkrldrktan sbnra (1092-7221) bu defa Fars'a hicret etmig Atabey Sa'ad b.Zengi ve daha sonra onun o$lu Eb0 Bekr'in gevresine girmig ve onun en yakurlarrndan biri olmugturttol. Ne varki Muhammed b. Kays'rn bundan sonraki rzdrraplarla dolu, trajik hayah bu kitabrn konusu de$ildir. Bizim bundan sonraki sayfalarda asrl i.izerinde durmak e

1.,

Harlemgahlar Devleti Tarihi, Ankara. 1992, s. I 86.

231

derinliklerinden bu defa adr Cengiz Han olan bir cihan fAtihi Erkmrg ve onun karqrsrna kara bir hey0la gibi dikilmigtir.

yazrlmrghr(8).

kaynaSr olan meghur eseri "Tibyhnii'l-Lilrtat et-Tiirkt

.

Kafesoglu, t., a.g.e., s. ?

'o

Kdpriilii, MI., Edebiyat Tarihi, s.229, AymMiJ, Aragurmalar, s. 160.

F 232. zEKERiverirepcr

ORTA ASYA TUNXIUGUruUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERI

istedi$imiz on Ttirk dilinin Abidevi eserlerinden biri olan soz konusu "Lufat kitabt" ve onun Harzem Ttirk ki.ilttiri.indeki yeri, bir di$er ifAde ile bu Ttirk Bilgesinin; Leksiko$rafya ilminin geligmesine yaptr$r hizmetlerdir. Tiby

anii'l-Lii{at

fr

ae

Tiirk Dilinileki Yeri:

Fakat bu btiytik Ti.irk dlimi, hayatn bunca tath ve acr giinlerini yagamasl ve bir gok sonu gelmez srkrnhlarla bo$ugmasrna rat-mery inandr$r yolda yiiriimeye devam etmig, ilim ve Tiirk dilinden hiq bir zaman kopmamrg, Trirk dilinin, Kaggari ve Zemahgerfden sonra bayra$rm, en zirvelerde dalgalandrm$ ve bu sahada hem Kaggarl ve hem de Zemahgerl gibi, qok bi.iyiik ve abidevi bir eser yazmryhr.

Bizim bundan maksa drmr z; Ka g g arh Mahmu t' tan b elki iki asrr sonra gelen bu ulu Tiirk Atimi ve onun, Tfiran yurdu Ttirk medeniyet ve ki.ilttiriin en bilyi.ik merkezlerinden biri olan Harzem ve Harzem Tilrkgesi hakkrnda; "Tibyanii'L 'l-u$ati't-Ti.irkt al6 Lishni'l-Kanglf' adryla Kangh Tirk boylarrmn dili tizerine ArapEa yazm$ olduf,u btiytik lu$at kitabrdrr. Bdylece o, di$er taraftan Hamad el-Cevheri ile baglayan ve KaEgari ile zirvelere b.rmanan Trirk leksikofirafya geleneSini devam ettirmig ve Ttirk asrlh leksikoSra$ra dlimlerinin kendi devrinde, giiphesiz en biiyk bir temsilcisi olmugtur. Gerqekte Harzem Tiirkgesi ile ilgili btiyiik lu$at yazma qahgmalarr bundan dnceki sayfalada cok daha ayrrntrk bir

gekilde izah edildi$i gibi deSerli Ttirk Alimi, btiyiik filolo$, devrin en biiyiik Arap dili ve lu$at ilmi otoritelerinden biri olan, Carullah Zemahgeri ile baglamrqtrr. Zemahgeri, hig bir kimsenin tesiri altrnda kalmadan, sddece kendi arzusu ve

.

233

iizerinde yagadr$r topraklara hastalft derecesine varan ba$hh$, dolaysryla bir manada vatanperverlik duygusu.ile yazdr$r " Muluddimetii'l-Edeb" kitabr ile bunun temellerini at:nrg ve b6ylece Harzem Tilrlgesine Ait en ciddi Eahgmayr da yapmrghr. Bu kitap daha sonra, Tiirk Harzemgatu Atsz'n 6zeI arzusu tizerine bizzat miiellifi tarafindan Harzem TiirkEe'sine terciime edilmig ve miikemel bir dil, lu$at ve kiilti.ir kitabr olmugtur. Ne varki; Zemahgeri'den (61. 171.4)bir aslr ve Kaggarh

Mahmud'tan (irl. 1080?) iki asrr sonra ortaya grkan, aynca; Harzem Ttirk medeniyet merkezinin, kiiltiir, siyisi irAde ve htiktimranhk dili olan Harzem Tiirkgesi hakkrnda, koca bir omriiniin qok btiyiik bir krsmr harcayarak boyle, devasa bir eser yazan bu ilim adamr kimdir? Eserinin mahiyeti ve muhtevasr nedir? Yazar niqin bdyle bir kitap yazmaya gerek duymugtur? Bu sorular W. Barthold ve 1926'h yrllardan 6nce hig bir Ttirk ilim adamrmn akhna bile gelmemigtir. W. Bartholil

o

e

Diler Tiirk Llim Adamlan:

Bu biiytik Ttirk Alimi ve onun soz konusu eserini ilim dtinyasrna ilk duyuran Rus asrlh deSerli Tiirkolog, W. Barthold olmugtur. Tiirk tarihi hakkrnda istanbul Universitesinde verdif,i konferanslarrn birinde (1926) Muhammed b. Kays ve Zemahgeri'ye temas etmig ve gu onemli aqrklamalarda bulunmugtur; " Anlagildt{ma gore ?LIRKLER, Hatzem'e gelip yerleEtikleinde, oradaki zamantna nazaran yilksek olan medeniyeti benimsedikleri gibi, bu

234. i)

NKERTYAKITAPCI

ORTA ASYA TUNru.UGUT.IUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

{rendikleinden milsliiman Ti}rk e debiy atmr gelig tirmek y olunda e tmigler dir" Ql).

istifdde

Bu agrklamalar ile Zemahgeri ve Muhammed b. Kays'a gondermelerde bulunan W. Barthold, daha sonra gdyle demigtir: "Mdmffi, Harzemgahlartn en sonuncusu olan Celilleddin Muhammed (ttl. 1231) namtna M. b. Kays isminde biinin, Tilrk lisaru hakkmda "biiyiik bir kitap" yazmt7 oldulu calibi dikkat oe merakhr. Bu milellif hakknda hig bir maluntata sahip deliliz. Eseri galiba arapgafur. Mahmuil Kaggari'den sonra bu eser Tilrk lisaru hakkrnda yaalmtg ue gimdiye kadar bizce malum bulunmug olan eserlein ikincisi olacaktr. Yazk, bu eser bize intikal etmemiE ae meocudiyeti ancak Mo{ollar zamantnda eser yazan Cemdlii'il-Din lbni)'l-Miihennfrnn eserinin iki yeinde bu kitaba yapfilt afiflardan malum olmugturo2). Barthold'un bu agrklamalarrmn bize gorc, bundan qok daha Onemli bir yonii daha vardrr. O da; bu Rus bilgininin Zemahgeri ve Muhammed b. Kays gibi, Harzem Tiirk medeniyetinin ytikselmesine hizmet eden ve Harzem Ttirk Iehgesinin geligmesine eme$i geqen bu bi.iyiik Arap dili ve edebiyah Alimlerinin aslenTilrk olduklanru itiraf etmesi ve bu ctimleden olmak izere Muhammed b. Kays'rn "Tibynnii'ILillat et-Tilrkt fr16 Lisani'l-Kangh" adrndaki eserini haber vermesidir.

.

235

igte asrl bundan sonradrrki; baqta M.F. Kiipriilti, Z.V. Togan(t3) A. Cafero$lu(1a) yg N.S. Banarfu gibi{tsl Ttirk ve ecnebi bilim adamlss(15) bu btiyiik Ttirk Alimi ve eserine sahip grkmrglar ve bu sahada yaphklarr ciddi gahgmalarr ile onu; Ttirk dili, Ti.irk tarihi ve kiiltiiriine kazandrrmaya gahgmrglardrr.

Ozellikle M.F. Kiipriilti, 1g28'li yrllardan beri yayrnladr$r aragtrma(u) ve ilmi eserlerinde(18), bu konu tizerinde durmug sbz konusu eserin muhtevasrmn agrklanmasrnda yeni yeni boyutlar kazandrrmrghr. Ona gore; Arap filolo glanndan ibnti'l-Miihenna'run " Hily e t ii' I -i ns an a e Helbetii'l-Lisan" adtndalcr Farcga, Tiirkge ve Mo{olca ln|.:at kitabrnda(le) iki defa adr gegen Kays'rn bu eseri; daha sonralan Ahmed Miineyri ibrahim Ffuuki'nin yazdr$y "Lufatt ibrahim SAhi Tasnif-i Meolilna ibrahim Farukl' adrndaki eserin ta kendisidir(20).

Bu de$erli mtiellif; Kiipriiliiye gore, Kaysrn

soz

konusu eserini ufak, tefek de$gklikler yaparak kendisine mal etmig ve adr geEen ismi ile yeniden yayrnlamrghr. Di$er taraftan A. CaferoSlu, Tiirk dili otoritesi, Kiiprtilti'niin bu Togan. Z.V.,iA.. Horizm. V/I, s.250. Caferoglu, A, Tiirk Dili Tarihi, istanbul, 2001, il, s. 126-127. Banarlr, N.S., a.g.e., I, s.263-264. 16 Melioranskiy . P., Arap Filolog o Turetskom Yauke, Petresburg, 1900, s. VIII. " KOprtilii, M.F., a.g.mak. T.M., Il, istanbul, 1928, s. 452.

''

ra

15

"

Barthold, W., Dersler, s. 132, Barthold bu ve bundan sonraki gdriigleri ile

Zemahgerl ve Muhammed

b. Kays'n aslen Tiirk

olduklarrm sarahat

derecesinde ifdde etmektedir. Ne varki A. Caferotlu ve M.F. Kopriili.i gibi deSerli Tiirk edebiyatgrlarr onun bu gOriiqlerini nazar-r itibara almamrglardrr.

Z,K. t2 Ba*hold, W.. Dersler, s. 132.

't Kdpnilii, M.F., Ttirk Dili

re 20

ve

Edebiyat Hahkmdo AraSttrmalar, istanbul. I 934,

s. 155-161, Aynr Mi.i. Tilrk Edebiyau Tarihi, s.228-229.

ibn el-Miihenna, Hilyetii'l-insan ve Helbetil'l-Lisan, istanbul, 1338-1340, 93 ve

s.

l0l.

Bu eserin A. Caferoflu'ndan dgrendigimize.gtire; istanbul kiitilphanelerinde bir gok ntish6l6n vardrr. Yeni Cami, 1130, Hacr Selim Ata, 1250, Fatih. 5203. Damad ibrahim Paga, Hamidiye, 1395, Esad Ef.3222, Veliyytiddin Ef.

ll2l,

3l

16.

ORTA ASYA TUNN.UdUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

236 . zrrcsRive

yabana atmamak daha do!ru olur zanrundaynm!" demigfil(zt). Bu

takdirde, Muhammed b. Kays'rn sdz konusu serini yeniden kegfetrneye giden yolda, Ahmed Miineyrfnin adr geeen eseri iizerinde yeni bir milli guur ile durulmasr, Tiirk tarih, kiilttir ve medeniyeti bakrmrndan ona gok daha srcak bir gekilde yaklagrlmasr gerekmektedir. MAmAfih burada bizim Eok tinemli bir iki soruya cevap vermemiz gerekmektedir. O da; bu qok deSerli Tiirk Bilge'sinin bu egsiz Arapga lu$at kitabrm, nigin TrirkEenin bir varyant olanKangli dili izerine yazmrghr? Bunun 6nemi nedir? Oyle tatrmin ediyoruzki bu sorular, makul bir gekilde cevaplandrnlmadr$r siirece, onun bu kitabrmn de$erinin anlagilmasr miimktin de$ildir. T iirkleri H arz em Y ur dun d a:

Hemen gunu itiraf edelimki Kanglilar d.a; O{uzlar, Selguklular ve llygurlar glbi en biiyiik Ttirk boylarrndan biridir. Kangh Tiirk boylanr'lr+ Kogoda kurduklarr devletin (486-540), Orta-Asya Ti.irk Ktiltiir ve medeniyetinin geligmesinde gok ayrr bir yeri bulunmaktadrr. Daha sonra onlarrn go Stt, Bumin Kaian tarafindan ortadan kaldrrrlmrqlar (556), ve Gokttirk federe devletinin en giiglii unsurlanndan biri olmuglavdvQ2). Kangh Tiirk boylarrmn islAm dini ve onun ktiltiir ve medeniyet alam iqine girmeleri de diSer Ttirk boylarrndan 2r 22

Caferoglu, A., a.g.e., II, s. 128. Geniq bilgi igin bkz. Tiirk Ansiklopedisi Kangh Mad' XXI'.s. 202' Esin, E.' htamiyittei hnceki Tilrk Ktiltttr Tarihi ve lslfrma Girig, istanbul. 1978, s. 284 (geqitli bdltirnlerin indeksi) Kry. Varis, A. Tilrkler; Kogu-Uygur Devleti,

II, s. 24.

237

rirnrcl farklr olmamrghr. Zira onlarda Gdk Tilrkler, Uygurlar ve Kara'-.Hanlilar gibi onceleri Budizm, Manihaizm, Zerdilgtltik yani eski

gdriiglerini do$rulamrg ve "gimdilik Kopriiliiniin bu fknni

Kangh

.

rit

Asya dinlerinin milddi Y.

t;

$ l

f I ii

I

i,

$

Arhk, Satuk Bu$ta Han'rn lg-AsyadaQt) Gazneli

N

,ii

li

yrldan itibaren yo$un bir

Ne varki onlar; kpCot bozktrlanna indikleri ve Harzem topraklarrna geldiklerinde (X. asrr) goktan kendilerini islAm hidayetinin ildhi cezbesine kaptrmrg ve yiizde yizlere varan bir go$unlukla miisliiman olmug bulunuyorlardr. Bunlar; islAm cihad ruhuna, yani "ilayt Kelimetuttah"a kendilerini adamrg, yeni Ttirk boylarr idi.

ril ,,il

t

yiz

gekilde tesirleri alhnda kalmrglardrr(23).

Mahmud'un Hinilistanda dalgaLandrrdr$r isldm cihad bayra$rm(2s) gok yakrn bir gelecekte bu Kangh Tiirklerinden, CelAleddin Muhammed Harzemgah, yiiksek Harzem yaylalarr ve ovalarrnda dalgalandrracak, bir ucu KaEgar ve diSer bir ucu Herat onlerine kadar uzanan ve Eok genig bir coSt afy ay ayayrlan, en biiyiik Tilrk istdm dnletini kuracakh26

Onlarm; biiyi.ik kdfileler hdlinde bu topraklara gelmeleri ve buralarr mekan futmalarr sAyesinde Harzem'in zaten var olan Ttirkliik dokusu giiglenmiq ve bu geniq co$rafya, gok daha gi.iqlti bir Tiirk tilkesi hdline gelmig ve B Esin, E., a.g.e., s. 71. 2o Kitapgr, 2., Dogu Tltrkistan ve tlygur Tilrkleri Arasmda istfimiyet, Konya, 25

2u

2004, s.

l7l

vd.

Kitapqr, 2., Ez Peygamber'in Hadislerine Gdre Gazneli Mahmud ve Onun Hind Seferi, Tiirk D0nyasr Aragtrrmalarr (Dergisi), istanbul, 2002, no, 137, s. 201-214. Togan, 2.Y, Girig, s. 160,

"Bu Kang yahut Kengler bir Krygah kabllesi olan Kangar-q$u geklinde gdrtildtigii gibi, cedleri Ofae destamnda Kangl-Koca isrniyle zikrolunan bu kavim lsl6m devirlerinde yine Kangh ismi alfinda zuhur ediyordu Harzemsahlarbunlara dayah bir suldle idi."

238

.

ORTA ASYA TUNTT-UCUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATNOE YENi

ZEKERIYAKITAPCI

Harzemi zamanla, Tiirk isldm Kiiltiir ve Medeniyetinin en dnemli merkezlerinden biri olmugtur' igte, Harzem diyannda ve "Harzemgahlar Dealeti"

ba{ilagmry bir Kangh-Krygak yelii bir hale gelili)' Qer.

Bu bakrmdan $emsii'd-Din b. Kays'rn nigin Kangh dilinde, bdyle muazzam bir TiirkEe luSat kitabr yazdr$rmn sebebi de, kendiliSinden anlagrlmaktadr. Zfua Harzemgah tarafindan Harzem sarayma davet edilen bu biiyiik Tiirk Bilgesi ve Ttirk filoloSu, Harzemde bulunduSu srrada, Kangh Ttlrkgesini ve onun devlet erkam ve Ttirk aristokratlarr arasrnda ne kadar dnemli ve ulu bir dil oldu$unu gormtip, kalbindeki milli duygular harekete geqmig ve en sonundabu btiyiik eserini yazm$ ve onu devrin cihangir Tilrk Sultaruna

NiginKanghTiirkgesi: Buraya kadar yapbsrmrz bu krsa izal:lar; yukardaki soruya, yani btiytik Tiirk Bilgesi'nin bu lu$at kitabrm nigin Xangtt Tiirkgesi iizerine yazdr$r sorusuna herhalde en gtizel bir cevap olmahdu. Zita, Harzem de yeni kurulan ve devrin en btiytik Ttirk islAm devletinin dili "I(anglt Tilrkgesi" idi. Btiylece Harzem de Z.V. Togan'rn da dediSi gibi; "Gaznelilerden sonta iilare Krygak ae Kangh utudlanndan gelen emirlefin eline gegti (7041)' Biiylece Harzemile "KAra Hanlilarilafl sonrfl ve onlarilan fatkh, O$uz Titrkgesi ile

ithaf ehnigtir(at). Boylece o; Kaggari ve Zemahgeri'den sonra, gizel Tiirkge ve Tiirk dilinin bir biiyiik bayraktarr hAline gelmig ve Kaggarlr Mahmud'un, Kaggar burcu ve Zemahgeri'nin Harzek burcuna diktigi Tiirk dili bayra$rm aradan bir iki,

2t

i;;;;;'tn;

a.g.e., s.41.

i*rii,V/I,

kiiltiirti oluEtxlae gok

bir manada bu lGngl-Ktpgak dllinin karrgrmr, ayru zamanda yiiksek bir ktilttir ve medeniyet dili idi. Harzem Ttirk Sultam, Muhammed Harzemgah ve Tiirk aristokratlan bu dili konuguyorlardr. DiSer taraftan, bu Ttirk Sultanrrun anasu "Imparatorige'; yaratiltgh ve gergektende bfu "Impatatoige" olan, ayrrca kendine has ordusu ve de$eri komutanlan ve gok kiilttirlti bir Tiirk anasl/ Tiirkan [f1tsn(30) da, bu dili konuguyordu. Ayrrca Haruemcei siyAsi irAde ve otoritenin de dili idi.

ediyordu.

"

ae

239

Harzemce

adryla Enug-Tekin tarafindan kurulan ilk miisltiman Tiirk devletini de, bir manada bu Kangh Tilrk boylan kurmuglar ve bunlar diSer Ttirk boylarr ile birlikte meseld kpgaklat'bu yeni devletin en giiglii, hAkim bir unsuru olmuqlardrr' Zfua; i
tt Gdkbel, A., Ttirhter; Krygaklar, Kumanlar, II' s' 731 ' s. 250, Avm mii., Giru, s' 200,31e, Karesoslu' ii..

ilili

'

\

30

t'

tI ,1 Lt

il

,

M

Togan, z.v.,iA., vil. s. 250. Kafesoglu, i., a.g.e., s. 208.

2.v., lA., V/I, s. 250, Kafeso$lu, 1., a.g.e., s. 40, Kopriilii, M.F., Aragfirnalar, s. 160, Caferotlu, A', a.g.e., ll' 126-12.

Togan]

240

.

ff

Z,E(<ERIYAKITAPCI

t

asrr geqHkten sonra bu defa, Harzem ufkunda dalgalandrmaya baglamrghr.

vaiki Kitab'rn asrl metri elimize geqmediSi iqin, bu Tiirk Aliminin gahsiyetinin temel taglan, milli yonii, b0yiik bu muazzam eserin muhtevasr ve onu yazarken takip ettif,i usul ve metod ve hele hele onu bciyle.bir kitap yazmaya sevkeden ciddi sebebler hakkrnda gimdilik fazla btu gey yazmamtz miimkiin deSildir. Ancak oi bu kitabr ile, kargrmrza milli manevi duygularr engin, Tiirkliik gurur ve guuru deryalar kadar zengin ve yeni bfu Kaggart olarak

edebiyahna

kayrp olmadrgr gibi, Tiirk tarihi, Ttirk kiiltiirti

ve

medeniyeti, Tiirk giiri, Ttirk ata sozleri hulasa, Ttirklii$i.in hergeyi igin qok biiyiik bir kayrptrr. Gtizel Tiirkqemizin bir imzasr, Adeta bir tu$rasr kaybolmugtur. Muhammed b. Kays; bu btiyi.ik Tiirk filoloSu dil ve edebiyat konusunda Kaggarl'den gok daha fazla qahqmrg ve doyurucu bir gok eserler yazm$br. O, daha sonra 1232'Ii yrllarda aym konuda "Kitabii'l-Mu'cern" adrndaki biiytik lugat kitabrru, yine Arapga olarak yazm4 ve bunu da muhtemelen Atabek, Sa'd b. Zengi'ye takdim etnigtir. Daha sonra iran aristokratlarr ve iran milli guuru onun kargrsrna dikilmig bdylece O, bu kitabrm iki krsma ayffm$ ve iran

VE EDEBIYATINDAYERi

. 241

dair

adrndaki Farsga

"el-Mu'cem fi Ma'6ytr-i eE-Ari'l-Acem,, krymetli eserini yazmrgtr.

Muhammed b. Kays'rn bu mtihim eserinden baqka yine edebi ilimlere ait "K. el-Kdf f'l-Ardayn ae'I-Kau6f' ve 'Hadhiku'l-Mu'cem" adrnda iki eser daha yazmrg ve gerEek bir lekiko$rafya Alimi ve bir biiytik filolog oldugunu isbat etrnigtir. Onun bu konularda daha bagka eserlerinin ;i 'i)

li i!

Ne yazrk ki Tiirk dili ve ktilti.iri.i hafta Harzem Tflrk tarihinin en temel eserlerinden biri olarak kabul etmemiz gereken bu eser, yazrldrktan sonra bir kaq asrr varhSrm devam ettirmig, ve daha sonra, belki de Mo$ol istildsr srrasrnda kaybolup gitmigtir. Kitap sAdece Tiirk dili igin bir

Niil

l-

Ne

Erktsrnda hiq kimsenin en ufak bir giiphesi olmamahdrr.

ORTA ASYA TUNrcIUCUruUN ENAP

fi,

oldu$uda zikredilmekfsdil(az).

Giiruldti$ii gibi bu biiyiik Ttirk Bilgesi, ayru zamanda Arap dili ve edebiyah otoritesi, sadece Arapqa ve Arap dili de$il, Tiirk dili ve Ttirkge hususunda da eser iuermig en btiyiik Ti.irk dili Alimi ve Tiirk filologlanndan biridir. Ttirk olarak do$an Tiirk gibi yagayan, Ttirk gibi diigiinen ve Ttirk dili ve kiiltiiriiniin geligme ve giiglenmesi ne hizmeti kendisi igin en ytice bir geref olarak goren ve Ttirk co$rafya ve qevrelerinden kopmayan bu btiytik Ttirk bilgini; daha sora her fani gibi kendi diinyasrna Eekilmig ve Ulu Mevlaya do$'ru bir yiiriiytige grkmrghr. Onun XIII. asrrn ilk yarrsrnda y aru 1245' li yrllarda dldii$ii tahmin edilmektedir. Buraya kadar olan ag*lamalanmtzdl, "Molollar Denine" kadar miishiman Araplann, Orta-Asya'yt ele gegirmeleinden sonra, Turan yurdunda meydana gelen bag ddndilrtlcil geliEmeler

ue bilhin bunlardan sonra isl6m dininin bir bilyilk kilttir ue medeniyet haline gelmesi ae bu biiytik olugumda Arap dilinin roh) ae i)nemi, aynca Arap dili ae edebiyattntn geliEmesinde Ttlrk illimleinin yaph{t bti$khizmetler tizeinde duruIug ae denizden bir damla almak iizere, onlann hayah, ilmi gahsiyeti oe eserlerinin genel bir de{erlendiilmesi yapilmtgtt. 32

Bibliyografua bilgisi igin bkz. Kdpdilit, M.F., Aragtrmalar, s. 155-161.

243

242. zEtGRfvAKiTAPCI

Btitiin bunlar Tiitklefin; Arap dili ve edebiyabmn geligmesi, bir di$er ifAde ile "Islhm ktiltat ve medeniyetinin" yeni bir co$rafya ve yepyeni bir millet arasrnda aya$a

sEeil"Mig BIBLIYoGRAFYA

-A-

- Temel Kaynak ve inceleme Eserleri -

kaldrrrlmasrnda ne kadar biiytik hizmet ettiklerini btittiniiyle ofiaya koymaktadr.

Kuran-r Kerim

Bununla beraber bu bizim fikir plamnda "Orta Asya Ttttk Istfrm Meileniyeti" konusunda hantlamayl diiptindtistimiiz qok biiytik bir qal4manrn ilk iiriinleridir. Bundan sonra bu ydndeki dnemli qahgmalarrmrz devam edecek, aynr gekilde "Turan Yutilu" ve "Tiirk frlimleri"nin Tefsir, Hadis, Ftkth gibi miisbet ilimlerin geligmesine yaptrklarr miistesna hizmetleri tizerinde durulacak, boylece Tiirk'iin medeni gahsiyeti bUilintiyle ortaya konulmug olacakhr.

Ahmed ishak Efendi, Aksa'l-Ereb fi Terciimeti Mukaddimetii'1-Edeb, istanbul, 1313. Attar, A. Abdfr'l-gafur, Mukaddimet0's-Sfiah, el-KAhire, 7955.

el-Avfi, Cami'el-HikAyat, Ayasofya K. no. 3767. Baku, M., Ravzu'1-Cinan, Tahran, 1304. Banarli, N.S., ResimliTtirk Edebiyah Tarihi, istanbul, 1971' Barthold, W., Mo$ol istilasrna Kadar Tiirkistan, istanbul, 1981.

Barthold, W,, Orta Asya Tiirk Tarihi Hakkrnda Dersler. Bartrold, W., Orta Asya Tiirk Tarihi Hakkrnda Dersler, istanbul,1927. Bilmen, U.N., Tefsir Tarihi, Ankara,1955. Bozkurt F., Tiirklerin Dili, Ankara 2002. Bozkurt, F., Ttirklerin Dili, Ankara,2002. Bursah, M.T.R., Tiirklerin Ulum ve Fiinfina Hizmetleri, istanbul,1327. Kaggarh Mahmud, istanbul, 1970' A., Cafero$lu, Cafero$lu, A., Tiirk Dili Notlarr, Istanbul, 1970. Caferoglu, A., Tiirk Diti Tarihi, istanbul, 1964' Caferoflu, A., Tiirk Dili Tarihi, istanbul, 2001. Cafero$lu, A., Tiirk Dili Tarihi. Cevdet Bey, Tefsir Tarihi, istanbul, 1.927. el-Cevheri, TAcii'l-Lu$a ve Srhahu'l-Arabryye, n$r' A.A. Attar, Kahire,1956. Divanii Lu$ati't-Tiirk Terciimesi, Qev. B. Atalay, Ankara, 1985.

Divilnl:' z-Zemahgeri, Darii'l-Kiitiib, no: 529, Mrsr;

J

'ri.,

2M. zarcnuivarirercr

ORTA ASYATURKLUCUNUN ARAP DiLi VE TOESIYETI . 245

ErcilAsuo A.8., Tiirk Edebiyatnrn Orta Devri, Ankata,1993. Esrn, E., islamiyetten Onceki Ttirk Ktiltiir Tarihi ve isldma Girig, Istanbul,1978. el-FArabi, DivAnti'l-Edeb, tah. A. Muhtar Umer ve i. Enis, K6hire,1954. GenE, R., Kaggarh Mahmud'a Gdre XL Yiizyrlda Tiirk Dtinyasr, Ar*ata, 1997. G6kbel, A., Ttirkler, Krpgaklar Kumanlar, lI, s.731,. Gtinaltay, M.$., islAm Medeniyetinde Ttirklerin Mevkii, T.T. Kurumu, Kayseri Zabftlary Ankara, 1932. el-Hamevi Mu'cemO'l-Biildan, Beyrut, 1955. el-Hamevi Mu'cemii'l-Udeba, ngr. M. Hiiseyo el-Kahire,

el-Kaggari, Mahmud, Divdr{ii Ltisati't-Ti,irk (Trpkr Basrm),

Ankara,1990. el-Kazvini AsAru'l-BilAd, Beyrut, (?). el-Krfti, inbahii'r-Ruvat, tah. M. ibrahim, Beyrut, 1958. Kafeso$lu, i., Harzemgahlar Devleti Tarihi, Ar*ar a, 1992. Kafeso$lu, i., Harzemgahlar Devle i, Ar*ara, 1992. Kafesoflu, I., Ttirk Kiilttirii, Ankara, 1977. Kaggarh, Mahmud, Divan'ii Lu$ati't-Ttirk, ngr. R. Kilisli, istanbul,1333. Kitapqr, 2., T irkBoylarr Arasrnda isldm Hidayet Frrhnasr, Konya,2000. KitapqL 2., Ttirkistamn Araplar Tarafrndan Fethi, istanbul,

1937.

2000.

Kcipriilti, M.F., Tiirk Dili ve Edebiyah Hakkrnda Araghrmalar, Istanbul, 1934. Kdpriilii, M.F., Ttirk Dili ve Edebiyah Hakkrnda Araghrmalar, Istanbul, L934. Kdpriilii, M.F., Tiirk Edebiyah Tarihi, Ankara, 2003. Kdpriilii, M.F., Ttirk Edebiyatr Tarihi, Ankara, 2003. Kdpriilti, M.F., Tiirk Edebiyat Tarihi, istanbul, 1980. Kiipriilti, M.F., Ttirk Edebiyat Tarihi, Istanbul, 1981. Kdpriilii, M.F., Tiirk Edebiyah Tarihi, Istanbul, 1981. Kdymery M.A., Biiytik Selguklu Imparatorlu$u Tarihi, Ankara,1992. Krenkow, F., Sekkeki, i.A., s. 328. Lewis, B., Modern Tiirkiyenin DoSugu, Qev: M. Krratk, Ankara 1988. el-Makdisi Ahsenti't-Tekasim, Leiden, 1 902. el-Mukaddesi, Ahsenti't-TekAsim, el-Mtinavi Feyzti'l-Kadir, Metordnskiy, P., Arab Filolog o Turetsskom Yazrke,

el-Hamevi, Mucemii'1-Biildan. el-Havfi, A. Muhamm ed, ez-Zemahgert, Ddru'1-Ktitiib, Mrsrr (?).

el-Havft, A.M., ez-Zemahgeri, el-Kahire (?). el-Heysemi, Mebmau'z -Zevdid ve Menbau'l-FevAid, Beyrut, 1985.

Huart, C., Arap ve Arap Dilinde islAm Edebiyah, Qev: C. SezgiryIstanbul,1946. . Ibn A'sem el-K0fi, K. el-Fiituh, Beyrut,1992. ibn Batuta, Rrhletii ibn Batuta (Dar-u Sddr), Beyruf (?). ibn Hallikaru Vefeyatii'l-Ayan, tah. M. Muhyiddin, Kahire, 1948.

ibn Higam, es-siretii'n-Nebeviyye, tah. (Birheyet), Mekke, 1955.

ibn imad el-Hanbeli, $ezerati'z-Zeheb fi Ahbarr men Zehep, Beyrut,1937. ibn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Mrsu, 1932. ibnii'l-Esir, el-KAmil fi't-TArih, ibnti'1-Mtihenna, Hilyetti'l-insan ve Helbetii'l-Lisan, istanbul, 1338-1340.

L

I

\

i;.

Petresburg, 1900. Poppe, N.H., Mongolsky, Sloyer Mukaddimat al-Edep,

Leningrad,1938.

# oRTA AsyA

246. zSKERIYAKITAPCI

Tumrudut

ruru Rnap oir-i ve

sosaiyert ,247

es-Sealibi, Yetimetii'd-Dehr, Drmrqk, 1300' es-Stibki, TabakAtii'9-$ aftiyye, Beyrut, (?)'

Bugyetti'i-Vuat, iah. M'E', ibrahi m' Beyrut' 1964' "r-Suyou, es-StiyOt, Haiaisu'l-Kiibra, el-KAhir e, 7967' of Sachau, E., Ethe, E., Catalog of the Persian"' Manuscripts the Bodleia, LibtatY, Oxford, 1889' Siimer, F., O$uzlar, Ankata,1972' Gbre Tiirkler ve Tiirk $egen, R., isdm Cofrafyacrlarrna 1985' Ulkeleri, Ankara, et-Taberi, Tarihu'l-Umam ve'l-Mtil0k' Paris' Talas, Asad, La Madrasa Nizamiye et son Histoire' 1939.

Taneri, A., CelAlu'd-Din Harzemgah ve Zamart' Ankara' 7977.

Tagktipriizdde, A., Mevzuatii'l-Ulum, istanbul' 1313' f oiu", Z.Y ., Har zemce Ti'irkge Mukaddimetii'l-Edep' istanbul,l'951' Togan, 2.V., Umuml Tiirk Tarihine Giri$, Tuiar,, O., Selguklu Tarihi ve Tiirk isldm Medeniyeti' istanbul,1980. Turary O., Ttirk Cihan Hakimiyeti MefkOresi Tarihi' Turan, O., Tiirk Cihan Hakimiyeti Mefk0resi Tarihi' istanbul,1957' Biiytik Ti'irk Dilcisi Kaggarh Mahmud' M.$., Ulktitagu, istanbul,1954. ez-ZemahEeri, Divan, Suleymaniye, Kt' no; 330' ez-ZemahEeri, el-Mufassal fi ilmi'l-Arabiyye, DAru'l-Cil) BeYrut, (?). ez-ZemahEeri, el-Mustaksa fi Emsali'l-Arab, Haydarabad' 7962.

ez-Zemafueri, Esasfr'1-Bela$a, Beyrut 1955' ez-Zemahgeri, EsAsO'l-Bela$a, Kahire, 134L' ez-Zemahgeri, Nevati$u'l-Kelim, Mrsrr, 1914' (Irak) 1410' ez-ZemahEeri, Rabiu'l-Ebtu., tah, S'Naimi, Kum

-B-

Aragtrrma ve Makaleler I i

t

Akiin, O.F., Kaggarh Mahmud, DiA, XXV, s.II vd. Arat, R.R., Kaggar,I.A., VI- s.407. Ben Cheneb, Muhammed el-Cevhe fi, iA, III, s.'!,26. Emati'l-Miiellifin, Harhnan, M., Divanii Lii$ati't-Ttirk'e Ait bir Kag Mulahaza, Milli Tetebbular Mec., Sy.4, Eyltil-Ekim, 1331. islAm Afimleri Ansiklopedisi, Tiirkiye Gazetesi, istanbul. Kafeso$lu, i., Nizamii'l-Mtilk, iA, IX, s. 332. Kalagin, M.S., Divanri'l-Lu$ati'-Ttirk, DiA, IX, s. 746. Kilisli, R., Divanii Liigati't-Ti.irk'iin Bagrndaki Makale, Ttirk. Mec. VI, istanbul, L939, s.358. Kitapgr, Z.,Hz. Peygamberin Hadislerine Gdre Gazneli Mahmud ve Onun Hind Seferi, Ttirk Diin. Arg. (Der) no, 137, istanbul,2002, s.20L-2'14. Kitapei, 2' Mahmud el-Kaggari ve Divan'ti Lu$at et-Ti.irk'tin Yeniden Kegfi, T. Diin. Tar.D., istanbul,2003, no. 203.

Kitapgr, 2., Mahmud el-Kaggari ve DivAn ii Lu$at et-Ti.irk'i.in Yeniden Kegfi, T. Diin. Tar. D., istanbul,2003, no. 204.

Kitapgr, 2., Mahmud el-Kaggari ve DivAn'ii LuSat et-Tiirk'tin Yeniden Kegfi, T. Diin. Tar.D., istanbul, 2003, no. 205.

Kdprtilii, M.F., Harzemgahlar, IrA.,V f I, s.265-296. Kdymen, M.A., Selguklu Devri $iirine Gdre Ttirklerin Kiilttir Seviyesi, SelE. Arg. Der., Ankara,197L, no; III, s. 719.

Muhamed b. Chenneb, Halil b. ishak, I.A,V/I,s.158.

248.

249

zqTSRTYAKITAPCI

Pritsak, O., Mahmud Kaqgari Kimdir'

Tiirk' Mec' X' istanbul'

1953.

YEDi KUBBE YAYINLARI

Ritter, H., Firdevsi, iA, s' 645' Sohernheim, M', Bdri, l.A', II, s' 740' Senesi Hakkrnda' 1 ogur., 2.v., pi.,ur,u Ltigaii't-Ttirk'tin Telif s'77' 1923' Atz Mec', SY'tO,A$ustos'

KiAPQI'nn

PROF. DR. ZEKER/YA

nUrTrN ESERLERiNi irriH,q,RLA

Togan, Z.Y ',Harizm, i'A', V7I' Toian, z.Y.,Hafizm, iA, Y /r, s' 250' - i.E; Z.v', rt'run*ud Kaggarfye Ait Notlar' Atsrz Mec' Sy'

SUNAR!

,25,FY1i1,1932' s' 389-392' Tiirk Ansiklopedisi, Kaggarh M4t"1d'XXI' fu" r"tt, n?rezmi,Fdrabi' Bevroni ve ibn sina SemPozyumu Bildirileri' Ankara' 1990' s'24' Ankara' VAris, E., Tiirklei, Kogo Uygur Devleti'.fl ' yidrr,H.D., Feth b' Uakan el-Fdrisi' DiA' XII' s' 452-453' Ytice, N., Zemahqeri, i.A., X[I, s' 51'0 vd' Yiice, N., Zemahgeri, iA, XIII, s' 510' 17

!

!

Yedi Kubbe . Yaymlart PROF. DR. ZEKERiYA KiTAPqI'nm uzun zamandr beklenen biitiin eserlerini yeniden yayrnlamaya ve de$erli Miiellifi okuyuculan ile

fu;;;;;;;

bulugturmaya karar vermigtir.

Mfrsliiman Tiirk'fin; tarihi misyonunu tanrmak, Onun isldmi gahsiyetini kavramak ve Onu, bi.itiinUyle kucaklamak,

Onun tarihi varh[mr HZ. PEYGAMBER'in mtibarek hadislerinde kegfetmek, Onu yeni bir cogku ile yeniden kucaklamak, miisliiman Ttirk'i,in Ka'be-i irfrnrna kogmak, qiN SEDDi'nden ta ViYANA dnlerine kadar Onun ddkrii[ii miibarek gehid kanlannln manevi bedelini d$renmek ve bu sayede kendi dziine ddnmek ve tarihi gahsiyetine yeniden kavuqmak istiyenler! ! ! Bu eserleri okumah bir vecibe ve bir vebdldir. L iitfen Onlart Okuy unuz! Okatunuz! Ege, dosta, sevdiklerinize tavsiye ediniz! Bdylece ALL,AH katmda bu vebhWen kurtulunuz! 1

$ ; l1l

lii t&

fr

250

PROF. DR. ZEKER|YA KiTAPCI',NIN

ilr

vnvlNLANAN rsrRLgRi

* Hz. Peygamber'in Hadislerinde TURK fanttGt; * Hz. Peygamber'in Hadislerinde TURK BOYIAM: Hazarlar, Gazneliler, Selguklular, Mopollar; * Hz. Peygamber'in Hadislerine Gdre: OSMANLIL/Inve isL,|'lrt HLI}TFETLNIN TU RKLERE iUTi X.qil ;

* Bedii.izzaman Said Nursi ve ANADOLU iU,4w

n'qntxffi:

Kuvay-r Milliye Ruhunun Yeniden Ay a$a Kaldrrrlmasr;

* is'LiM HLDArET GUNE$i DoGu

rOMN YURDUNDA; Talas

Nazariyesinin Qdkiig0; * isl6m Hidayetinin Orta Asya'da

Igrklarr I TURKLER NASIL

uustuu,q}

ilk

oLDU?

* ORTA ASYA'DA |ST,4UITNT VE TURKLER.. MIiSIiiMAN TtirK Varh[r Arap Despotizmi Kargrsrnda; * DOGT] TURKISTAN VE UYGUR TURKLEN AMSINDA

istAuivnr;

rt

* islamiyeti Segen: itx uUstuu.qN TURK HuKuuo,qn HAKANL,IIN; * Mogollar Devrine Kadar Orta Asya Tiirk isl6m Medeniyeti AMB DiLi VE EDEB|YATININ GELLSMESLNE TURKLENN YAPTIGI BUYUT UIZUTTTER; HiIAfCt UIKEIETi; t Mogollar Devrine Kadar Orta Asya Ttirk islAm Medeniyeti: O RTA ASYA TURKLOG UIITUX,qMP D iLi VE E D EB LYATININ GELiSMESLNE YAPTIGI BUYAr aizunrrcn; Ttran Yurdu; * YEN| |SL4MTANH| VE TURKLER.. TURK|STAN'IN ARAP L"4R TAM F IN DAN F ET Hi.