Hilafet Ülkelerinde Türklerin Arap Dili ve Edebiyatına Hizmetleri

Mo[ollar Dewine Kadar Orta Asya Tiirk islim Medeniyeti

HII..^AFET ULIGLERINDE

TURKLERiN AII{P Diti ve EDEBiYATINA HiZIUETLERi

Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI

Tiirk islam Medeniyeti Kiilliyalr: 2

&

YED'KUBBE YAYTNTART: 7 T0rk lslAm Medeniyeti K0lliyatr: Hilafet Olkelerinde TUrkterin Arap Dili ve Edebiyatrna Hizmefleri 1. Bask : Ekim,2004

Mo[ollar Dewine Kadar Orta Asya Ttirk Isl6m Medeniyeti

ISBN:975-98634-4-B GenelYayn Y6netmeni

Rfat I(AMKOL Yazrgma Adresi: Rrfat KARAKOL $erafettin Caddesi 6z lghanr A Blok Kat Tel: 0.332.353 00 50 - 353 80 43

2.

KONYA

-

llmiYazrgma Adresi: Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: 151407 Tel: 0.332. 350 82 96 . Meram / KONYA

HIIAFET ULKELERINDE aa

TURKLERIN AITAP DIU ve ED EBiYATINA HIZPTETIf Ri

www.zkitapci.com [email protected]

@ Kitabrn her hakkr mahfuzdur. Eserin; M0ellifin yazrh m0sidesi olmaksrzrn tamamen, !smen veya herhangi bir deligiklik yaprlarak yayrntanmasr

dijital ortamlarda gogaltrlmast veya bir bagka dile gevrilerek yaytnlanmasr yasaktrr.

Dizgi DIZGI EVI

Tel:0.332.351 6641 Kapak Tasanm

GBAFIT.o

ire-Pr""s-Baskr-Citt SEBATOFSET MATBMCILIK Tel:0.332.342 01 53 Fax:0.332. 34237 80 www.sebat.com sebalosebat.com

Prof. Dr. Zekefiya KITAPCI Ph. D. Karagi Un- Pakistan Assot. Prof. Jos. Un. Nijerya

Kor bir inat ve Eovenizme varan bir rrkgrhkla Arap ve lran milli $uurunun bizim ktilttir ve medeniyet binamrzr harabeye gevirmeleri ve bu muhtegem medeniyet binamrzn temel taglannr galrnalannr ve kendi gecekondularmr bu ytice ve krymetli taElarla bina etmeleri hertiirlti mtilahazanrn drgrnda tam bir tarih sefaletidir.

Ne varki bu kendi tarih, kendi ktiltiir ve medeniyetimizin hoyratga yafma ve talan edilmesi kargrsrnda bir gok Ttirk ilim adamnm inadma korkak ve iirkek davranmalarr, ilim Eahsiyetlerini ortaya koymaktan gekinmeleri do!rusu her ttirli.i takdirin iisttindedir( ! ) Onlarr.bu bagarrlarrndan dolayr tebrik etmemiz gerekmektedir.( ! ) " 6tl" ya siizgrirnrigse

sukut alttnihr." sozii de zaten bizim atalarrmrz tarafindan s6ylenilmigtir.

6trlsoz isl6m Kiiltiir ae Medeniyeti, dzellikle Arap dili ae edebiyatmrn geligmesinde miisliiman Tilrkletin yeri neilit? Onlarm; bu biiyiik edebiyat ae kiiltiir mirastntn biiyiime oe geniglemesine geryqkten hizmetleri olmugmuilut? Arap dili ae eilebiyattnm geligme ae yiicelmesine hizmet eden ue emedi

Tiirk illimleri aarmtdr? $ayed oarsa bunlm kimlerdir oe hangi sahalarda hizmet etmigletdit? Bunlar bizim bu kouda ilk akhmrza gelen sorulardr. Bu sorulara tahnin edici bir cevap vermeden 6nce, bizim dile getirmek istedi$imiz bazr hususlar vardr. Konunun oneminin bir kere daha iyi anlagilmasr igin, 6nce onlann aEklanmasr gerekmektedir.

gegen

Hemen gunu itiraf edelimki; Arapga; dtinyarun birgok dillerine gdre en eski, en mi.ikemmel, dil gramer ve di$er dil bilimleri yontinden en kdklfl kelime ve lu$at baktmrndan en zengin dillerinden biridir. Arabistan gol denizinin derin kum dalgalan iginde olugan bu dil, uzun tarihLi seyri iginde iyiye, gtizele do$ru giden yolda, btiytik bagarrlar elde etnig islAmiyetten 6nce ve chhiliye ileari dedi$imiz o karanhk devirlerde bir, iki asrr iginde, mttazzambit giir, nesir, d:il, edebiyat, fesahat, bela{at dili hAline gelmigtir.

Araplann cAhiliye devri bir di$er ifAde ile lslAma en yakrndan devirlerde olugan bu dilin; giir, nesir, giizel sbz soyleme; giizel konugma, hikmetli anlamh sdz soylemel aynca hitabet, fesahat ve bela{atta, bu dilin gok btiyrik ve gok guelti temsilcileri grkmrg ve onlar giir iklimi ve sdz diyanrun destani kahramanlart olmuglardrr' Bunlardan; lmru'l-Kays

ve benzerleri giirde, Ekrem b. Sayfi et-Temimi ve

benzerleri; hikmetli ae ince manah giizel sdz siiylemede, Kus

7

6

b. Siide ve

benzerleri; nasihat etmede Egas b. Kays iiaiinmede bu btiytik dil mirasrmn cAhiliye devrinde en btiytik destani kahramanlan idiler.

Bu bakrmdan Kuran-t Kerim, Hira

ma{arasmm karanhklarrm gimgekleri andrran bir ses ve gtineglerden daha parlak bir rgrk, bir nur halinde "Okul" diye, bu dinin Yiice Peygamberine, bir ilAhi ferman olarak hitab ettigi srralarda, griphesiz Arap dili ve edebiyatr, btitrintiyle en yriksek zirvelere ulagmrg ve goktan bir "alttn deuir" yagamaya baglamrg bulunuyordu. Ne varki bundan sonra, bu ma$rur do$a dili ve hig bir kudsi de$eri ve yonti olmryan bedevi "Qdl AtapgAs{'ntn kargrsrna yeni, medeni manevi de$erleri olan bir dil grkacaktt Bu Kuran ve Hailis dili, yani "Arapgas{' idi. Bu yeni, medeni ve dini Arapga,'gdhin bedevi Arapgasr ile birlegerek, btittinlegecek "Vahiy Kiiltiiiiniin- dili, daha aqrk bir ifdde yeri "Rabbi' ye'ilAhf' bir dil olacaktr. Biittin bu giizel ifAdeler, yukarda sordu$umuz sorulara, bizim olumlu cevaplar vermemizi zorlaghran sebeblerdir.

Ayrrca Hz, Muhammedin biittin insanb$a "Hak Peygambey'' olarak gdnderilmesi, gtiphesiz Arapga'nrn Onun, ana dili olmasr, aynca Kutan-t Ketim'in "Atapga" indirilmesi, onun mukaddes bir kitap olmasr yamsrr4 bir fesdhat, beladat ilbidesi olmasr, bir di$er ifAde ile "Vahiy Kiiltiiri)"nin gergek dili olmasr Arapgaya yeni yeni, manevi zenginlikler,
Di$er taraftan madalyon'un bizim igin daha karanhk timidsiz bir yonti daha vardrr. O da kadim Tiitklefin; tatih boyunca Arabistan ve bu ugsuz bucaksrz kum denizinin derinliklerinde yagayan cAhiliye devri Araplarr ile co$rafi bal,:.rmdan gok uzak.bolgelerde yagamalarrdrr' Bu bakrmdan kadim Tiirklerin, cAhiliye d,evt. Araplan ile, iranhlat'tn aksine, sosyal, siydsi ve hele, hele gok az olan ticAri mtinAsebetler bir yana, dil ve ktiltiirel mtinasebetleri de hig bir zaman tatmin edici olmamrgtrr' Zira cAhiliye devrinin geveze Araplan; iran Kisralanm defalatca ziydret ettikleri ve Bizans Kayserlerinin kaprsrnt galdrklarr halde, Orta Asya ve Turan Yurdu yani, Tiirk flan ve Hakanlannrn ota$rna hig bir zaman u$ramamrylardr' Bu giizel aEklamalar, yukarda

sordu$umuz sorulara, bizim olumlu cevaP vermede, ontimtize bir heytila gibi dikilen faktorlerdir'

Biihin bunlara ilAve edece$imiz bir temel faktdr daha vardrr. O da, Tiirklerin; biiytik kAfileler hdlinde gok geg devirlerde (IX. ve X. asrrlar) miisliiman olmalarrdr' Evetisthm dininin; kutsal beldelerden; Tutan yurilu ve Orta Asya'ya do$ru grktr$r gileli, uzun ve megakkatJi "ilAht yolculudu" gok uzun stirmtig ve ig'Asya Tiitklii$iine, ancak tiq urr. io*u ulagabilmigtir. islAm dininin Ttirkler arasrnda yayrlmasr ve bir hiddyet firtrnasr hAline gelmesi bagh bagrna tii Utiytit dtinya olayrdrr. Di$er taraftan Titukler; isl6m diru ile, onun bir medeniyet hdline gelmesi ve Arapga ile ise, bagh bagrna onun mtikemmel bit ilim ae kiiltiir dild olmasrndan sonra kargr, kargrya gelmigler ve bunu "bit emri ahki" olatak kabul etmiglerdir. Hatta gizel Tihkgemiz bile bu bag ddndtiriicti geligmelerden yeteri kadar nasibini almrg ve Arapga'run kargtsmda uzun asrrlar boynu bflkiik kalmrqhr' Biittin bu gtizel itiraflar, yukarda sordu$umuz sorulara,

8

9

bizim tatmin edici bir cevap vermede duydu$umuz srkrnhlardrr.

Ne varki Arap dilinin lehine gibi grirtinen btittin bu bag ddndtirricti sosyal ve dini geligmeler, kendi gartlarr iginde ve tarih objektifinde de$erlendirildi$inde, durumun, konumuz agrsrndan higte o kadar vahim ve timidsiz olmadr$r gortilmektedir.

Bilindigi gibi isl6m dint ve Arap dealetinin siyilsi h6kimiyet srnrrlarrmn genigletilmesi sebebiyle islilmiy et; bu genig co$ra$ada yagayan; dil, din, etnik kciken itibarr ile farkh, bir qok kavimlerin miigterek dini hAline geldi$i gibi, Arapga da bir Kuran, bir Hadis br Vahiy dili olmasr sebebiyle her mrimin tarafindan o$renilmesi nerede ise "oacib bir dil" olmugtur. Asrl bundan sonradrrki; gayr-i Arap ve fakat miisltiman milletler arasrnda, isl6m dini ve onun ytice gayeleri ve ilay-r kelimetullah yolunda bir hizmet yangr bagladr$r glbi, Arapganmda; dil, giir, edebiyat ycintinden geligmesini sa$lamak, Kuran ve Hadis'in mana zenginli$ini kegfetmek, dolaysryla daha gok Arapga giir, beyt, kaside, darb-t mesel toplamak,bu dilin btitiin inceliklerini, sarf, nahia, bedi beyan fesdhat ve bela{at gibi ilmi disiplinler hAlinde incelemek iginde bir hizmet yarrgr baglamrgtrr. Her nekadar Arap dilinin bu manada geligmesi igin ilk hizmet yarrgrm Araplar baglatmrglarsad4 daha sonralarr bu hizmet yangma Farslm ae Tifukler de katrlmrgtrr. Ne varki, islAmrn ytice gayelerine hizmet etmek ve siyAsi hAkimiyet bayra$rm dalgalandrrmak gerefi daha sonra Tiirkler'e gegti$i ve bu bdyle uzun asrrlar devam etti$i gibi, Arap dili oe edebiyatmur geligmesine hizmet etmek ve onun ytice bayraSrnr dalgalandrrmak gerefi de her milletten ziyAde

Tiirkle/e nasip olmug di$er milletlerden gok daha biiytik, qok daha etkin ve gok daha yetkin bu dilin geligme, btiytime ve geniglemesine hizmette bulunmuglardrr.

Ne varki bu ifAdelerimizde hig bir zaman mtib6leSa etti$imizde zannedilmemelidir. Zira TiJlrlrJerin; miisltiman olmalarr ve islAm milletleri cAmiasrndaki gerefli yerlerini almalanndan sonra Qin Seddinden, Viyana iinleri, Basra Kiirfezinden Atlas okyanusu sahillerine kadar yayrlan bu genig co$rafi bolgelerde, Arap dili ve edebiyatrmn geligmesi gibi ytice bir misyonu kucaklayan islAm Alimleri, Arap dili ve edebiyatr otoritelerinin "Tiirklerle" mutlaka ve her hAl-ri kArda iligkileri olmugtur. goyleki bu ilim adamlan;

I- Oz be bz Tilrktiir.

Onlar Tiirk bir qna ae Tiirk bir

babadan dilnyaya gelmigler ae kattksu Tilrk olarak dlmilglerdir.

II- Yine onlartn gok bilyiik bir hsmt ana aeya baba yt)niiyle boyunca damarlarmda Tilrk kant

Tilrk olup, hayatlart tagtmryIardr.

III-

Aksi halde onlar; Titrk hanedan dileleri dewinde yagamry, EoSu halde Tilrk Han Hakan, Sultan, $ah ae Beylerinin, dealet adamlan ae askeri komutanlann iltifat ae ihsanlartna nail olmug, eserlerine go{u kere onlara ithaf etmiglerdir. Zaten bu iig ihtimalin dtgmda, bagka bir durumda olmalarmr dilgilnmemiz d.e mi)mkitn de{ild.ir. Bu tesbitlerimiz diger islami ilimler iginde geqerlidir. igte btittin bunlar bizim, yukarda sordu$umuz bir kag soruya cevap aramak igin grktr$rmrz "kel6m yolculu{unda" kalemimizin ucundan damhyan sozlerdir. Bu sorulara gergek cevap arayanlar, m{isltiman Ttirk milletinin bu hizmet yangrndaki yerini 6$renmek, onun gimdiye kadar heniiz kegfedilmemig medeni karakterini kegfetmek ve bu

n

10

hizmetteki gerefli yerini gormek ve mtisltiman Tiirl(tin Ka'be-i irfanrna kogmak isteyenler, lutfen bu kitabrn bagrndan sonuna kadar, hele hele "girig ktsmtnt" okuyunuz' Boylece sizler; mtisltiman Ttirk'iin tarihi gahsiyeti, tisttin vasfi sa$lam medeni karakterini de$il, kendi oztiniizti, kendi cevherinizi kegfetmig olacaksrmz.

MAmdfih bu kiigi.ik 6nsciz'e, bir son soz stiylemeden once, bu konu ile ilgili kiiqiik bir hatrramr nakletmek isterim' 9ttyleki; Karagi tin. (Pakistan) Edeb. Fak. De "Doktora" yaphf,rmrz yrllardr. Bilindi$i glbi "et-Tiitk fi Miiellefht elC6fuz-C6htz'tn Eserlerinde Tiirkler" konusunu tez olarak hazrhyordum. Muhterem tez hocam Prof. Dr. S. M. Yusuf el-Hindi bir giin bana;

Arap dili ae Edebiyafi Bdliimilni'in "sebrina Hotel" de diizenledi{i bir toptanttda kendisinin "Siimiirgecili{in Atap diline yapt$r olumsuz tesirler" konusundn bir konferans aerece{ini, biitiin Arap illketeri sefirleri ae daha birEok kigilerin)bu konferansa kattlacaklarrm si)ylemig ae benimde "Tiitkler'in Atap diti ae Edebiyatnm geligmesine yapttklan hizmetley'' "

konusunda bir konugma yapmalru istemigti (Mayrs 1967)'

Ben haftalarca gahgtrktan sonra hazrladr$rm ve bizzat

kendi elimle yazdr$rm Arapga mebri; bagta Arap tilkelerinin sefirleri olmak iizere orada bulunan kalabahk bir dinleyici huzurunda okudu$um zaman, iizellikle Arap elgileri hayret iginde kalmrg ve merhum doktora hocam Prof. Dr. S'M' Yusufa takrlarak. Sn. Zekeriya Kitapg bu konuda bizlere (Araplara) hig bir gey brakmadl" demiglerdi. Daha sonra merhum hocam ve

onun hocasr Prof. Dr. Abdiilaziz el-Meymeni, hararetle beni tebrik etmigler ve tath bir tebessiimle ana; " B iraz

ileri gitmediniz mi?.diye sormuglardr.

igte, o yrllardan beri gonltimtizde bir kor gibi bizi yakp tutugturan bu ategi ve hizmet azmimizi bugfln Allahrn yardrmr ile sanki bir volkan gibi, Tiirk okuyuculanna sunmak istedik ve mtishiman Arap kardeglerimize yine de birgey brrakmadrk.

Her ttirhi takdir okuyuculanmrzrndrr. KONYA;2004

Prof. Dr. Zekenya KiTApeI

igiNourirnn Savfa No.

OwsO2......................... igiNonxirER.............. ciRi9........

......................... s

.....................13 ...............,....... 1e

I. EMEVILER DEVRiNDE ARAP gEHiRtERlNOsri iTX TUNXLER VC ONLARIN ARAP PiTi VT EDEBIYATININ GELi$MESiNE YAPTIKLARI

,

BUYUT HIZMETLER

r. ARAa grainrrnrrur wntngrirutnx itx rtiRrurn CAhiliye Devrinde Arabistanda Gortilen ilk Ttirkler........'... 51 Arap $ehirlerine Yerlegen ilk Mtisltiman Ttirkler ................. 53 Medine'deki Ttirk Asilzddeleri.......... $am'daki Ttirk Muhahz '\layr....

.......'........'.' 55 ...." 56

II. EMEVLLER DEIZRT Tl/tr'K K[iLT[iR MERKEZLEN BASRA a e VAilr $EIIIRIERI Basra Trirklti$tin Yeni Merkezi ".'...' 58 ."....'.......60 Basra Dil Ekoli.i ve Ttirkler. Yeni bir Trirk gehri; Vasrhn Kurulugu... '..........."62 Vasrt $ehrine Tiirkler'in Yerlegtirilmesi ..........'...'....."........'...54

III, EMEViLER DEVRi ARAP OiLi AC EDEBiYATININ TiiRK ASILLT iLK orucrirrnr I. BASRA DiL EKOLTNTIT TURUCUSU Ebfr MUhriZ, Halef b. Hayyan el-Basfi, el-Ma'ruf Bi'l-Halef el-Ahmer, el-Eergdni

.......'......65 Halefin Ttirklti$ti ve Tarihi Gegmigi'..... .."'.....'.".'.' 65 Halefti'l-Ahmer ve Kadim Arap $iiri Eski Arap $iirine HAkimiyeti vL Yetigtirdigi Unliiler ........."70 ....'.""'.'..........71' Dini Hayatr ve Oliimti

15

1,4

tr. EMEvhLER DEvRTNTN tirux rtinx SArRr Ebu Abdurrahman Abilullah b. el-Miibarck et-Tiirki el-Mercezi Abdullah b. el-Mtibarek'in Ailesi ve Ttirklii$ti ...................... 7 4 el-Mtibarek et-Ttirki ilim Yolunda.................. .........................75 Abdullah b. el-Mtibarekin $iirdeki Yeri.....................'..."..'....76 ....,...'.'..78 Onun $iirlerinin Durumu.....

II.

ABBAsitER DEVRI rrirArnr Urxurnninpr ARAP pirl ve EDEBIYATININ GEII$MESiNDE EMEci GECEN irX runxrnn HilAfet Ulkelerindeki Ttirklerin Genel Durumu .................... 80

Tiirk"BilgeDevlet"AdamrOrne$i....... Ti.irk

Milli $uuru'nun

Durumu

I, ABBASiLER DEVRiNDE

iLxrtinxl-rn

...........".81 ...........:................82

AFIAP $EIIIRTERINDE

Ttirkler Hizmete "BuytJr!" Ediliyor..... Harun er-Regid ve Ttirkler.

.....'..""'.'87

ABBASfiLER DEIZRT TLIRI( TtiTTtiN MERKEZLEN BAGDAD ae SAMARRA Ba$dad; Orta Asya Trirklti$iintin Yeni Merkezi........'...'..'...' 90 Yeni Ba$dAd $ehrinin Ttirk S6kinleri...........................".'..'."' 91 Yeni Bakanhklar ve Ttirkler...... "'."..93 Samarra Tiirkler igin Yaprlan Yeni Bagkent................... .......'. 95 ..'..............95 el-Ya'kCrbl Samarra $ehrini Anlatryor Samarradaki Yeni Ttirk Toplumu ve Ti.irkqe...........'.'....'.'.'. " 99 .....100 Bu Geligmeler Kargrsrnda Arap Milli $uuru

II,

ruRK HANEDAN ve lllllrun eimsi suLltER SULILERTN ARAP DiTi ve EDEBIYATININ cELigMESiNn YAPTIKLART HIZMETLER

Kimlerdir?.

Sul-Tekin Ailesi ve S0liler Suliler; Bilge Ttirk Devlet Adamlarr SCrliler istAm Ktilhirtiniin Hizmetinde

..............103 ..................105 ...............108

I. ABBAsi DEVLETIDERESIND E iLKTtiNT EDiBi Mesade b. Sa'd b. Sfrl .......111 Mesade ve Ba$h Bulundugu Suliler Ailesi .....112 Mesade; Bilge Kigi Abbdsilerin Hizmetinde ...............113 Mesade Ailesi ve Soyundan Gelenler. II, D(vANU,R.RESAIL W BIIYIJK TTIRI( EDiBi Ebii'l-Fadl, Amr b. Mesade' b. Sa'd b. Sttl ............115 ilmi Tahsil Yolunda Amr b. Mesade...... Amr b. Mesade Tevki' Katipli$inde....................................... 115 Amr b. Mesadenin imi rigitigi ...................................... ........ 717

nt. ARAP oiriMru ciiQnii xeLEMi w ri/r.J< BiLGE DEVLET ADAMI Ebfi ish6K iArAhIm b, el-Abbas b, Muhammed b. SulTekin et-Tiirki Abdullah b. el-AbbAs es-S0lfl nin ilk Yrllarr.......................... 120 ibrahim b. el-AbbAs: Devlet Hizmetinde Yeni isim............121 ............123 ibrahim b. el-Abbds ve Divanti'r-ResAil ............125 ibrahim b. el-Abbas'rn Srkrnhh Giinleri ............. 727 ibrahim b. el-Abbas'rn $ahsiyetinin Yeni Qizgileri

17

1,6

w

xtimiin ADAMr sARAy HocAsr EbfrBekr Muhammed b. Yahya b. Abilullah b. el-Abbas Muhammed b. Sul-Tekin et-Tiirkt Ebu Bekir Muhammed b. Yahya'run ilk Yr11arr....................130 EbO Bekir es-Sfrlf nin Hildfet Qevresindeki Yeri .................. 131 Muhammed b. Yahya'mn Saray Hocah$r..... ....133 EbO Bekr'in llmi, Ktilttir ve Medeni Hayah .....135 Ebfr Bekr es-Sfilf nin Arap Diline Hi2metleri ....................... 137 rv. Btiyt'iK

IV. cAMiASr ARAp niri 'ie EDEBIYATINDA TURK VARLICININ YENI TEMSirCiLEni guuru Tiirk Milli Arap - iran Milli guuru Kargrsrnda

nirArrr

Arap $
r. ARAP govrNiz*ti KAR$TSTNDA fux runx gAiRr EbuYa'kub ishak b. Hassan b. Kiiht et-Hureymi el-Hureymfnin Tarihi Geqmigi ve Trirkiti$ti ....150 el-Hureymfnin Asrl Yurdu SoSdiana ...............151 el-Hureymi; Turan Yurdunun Kdklti Ailesi .......... ............... 152 el-Hureymi Arap $dvenizmi Kargrsrnda ............................... 154 Tiirk $airinin Yrkrlan Dtinyasr..... ....................... 157 el-Hureymfnin $iirlerinde Kendi Diinyasr ......158

IT. TTIRK VARLIEINA GiDEN YOLDAEL-CAHIZ

Ebu Osman Amr b, Bahr b. Mahbrb el-Cdhtz el-Kindni el-CAhrz'm Mtishiman Trirkri Tammasr... .........1.61.

Asrrn TtirkoloSu Arap Milli $uuiu Kargrsmda .,.................. 1,62 el-CAhrz ve Orta Do$u Tiirk Varh$mm Temeli ...................163 el-CAhrz Orhurr Abidelerini Yeniden \ azan Kisi............. .... 764 I. EL -

CAHIZ,ArtinrIi TANIMA'AG'DEN yoLI,IN

ACILMASI el-Cdluz'rn Do$ugu ve Hayahmn ilk Yrllar r.................. 767 Tiirkhi$e ve Tiirk Ktilttirtine Giden Yolda el-C61u2..... 168 Ttirklerin Ba$dad' a Gelmeleri ve el-C4hr2 .....,............... 772 el-CAhrz'rn Ttirkler Hakkrnda Y azilSr ilk fitap .... ....... 17 6 II. EL

- CAHIZ'IN

BASRA, BACDAD

AC

SAM.ARRADA

TitrxULUL Rt fur nayan el-CAhrz ve Basra Ktilttir Merkezi

...............179 el-CAhrz ve Biiytik Ttirk $Airi el-Hureymi...................... 180 el-CAhrz ve ibrahim b. el-Abbas es-S0li et-Ttirki...........181 el-CAhrz ve Feth b. HAkan et-Ttirki .............183

Ozilnde Tiirkltik Sevgili Olan Bir Dostluk..................... 186

tu. Btiyt'iK rtrr.xor;o G EL-c AHIZ' A

rrinrrilv

ETNiK KiMLi Gi o e T,+nini

el-CAhrz ve

conr $AHSiwri

Fezdihi'l-Ehek.........

...................191

el-CAhrz'da Ttirk Sevgisinin Kaynaklan............ ............. 192 Fezdilti'l-Etrak ve el-CAhrz'rn Ti.irkltik Sevgisinin

incileri........

.............. 198

III. TURK VARUGINA GIDEN YOLDA EETH B. HAKAN W BLjr/.N< ARAB EDiBi EL-CAHIZ Feth b. Hakan'rn $ahsiyetinin Ana Qizgileri ................. ....... 207 Feth b. Hakan Btiytik Fitne ve el-C6hrz...... .......208 .....21,0 Feth b. Hakan'a Yaprlan Briytik Haksrzhk...

18

I.FETHB.HAKAN BiLGE TtiRI( DEVLET ADAMI HiLAFET c AMiASTNDA niRI( vARLrdrNrN wt'ti rctusitcisi Ebtt Muhammeil el-Eeth b. Hikan Ahmeil b, Gartirc et-Tiirki

cinig

el-Fergani

."......."213 llk Genglik Yrllarr Kiiqrik Feth HilAfet Saraylannda "......'..'... "...... "'. ".. "... 216 Feth b. Hakan'rn ilk Hizmet Yrllan..'...... ".'217 ...'..'."21'8 Hayah....."' Ktiltuir Hakan'rn Fetih b. ..'..-..220 irfan Yuvasr Hdline Gelen Saray......... Hakan.... ve Feth b' Briyi.ik Arab $airi el-Buhtrirt '."..'...221' .......223 Musrki'nin Dilinde Feth b. Hakan....'... -.........225 Ediplere ve $Airlere Uzanan Yardrm Eli'...."....'... Feth b. Hakan ve

.

n.

FEr7f,

B. HAKAN

ninr

TARiH ae

xtitTtfutiNtiN

YENIDEN A YAG A KALD IRI LMAS I Ttirklii$e Giden Yolda Feth b. Hakan'......' . " ".'.'.'.......... 227 el-Cdluz'rn Tiirklti$e Kazandrnlmasl .........'..... ....'... ". "'. 228 Ttirkler'in igine Tutugturulan Fitne Ategi ..'......... "........ 230 Feth b. Hakan Fibre Ateginin Kargrsnda....'...'.............'. 231 ..'......""'232 Ttirklti$e Giden Yolda el-CAlnz..... 233 .........'.....' Yazrlmrghr? Nigin FezAilti'l-EtrAk FezAilii'l-Etrak'rn ilk Yaztlqr....... Fezdilri'l-EtraKin Yeniden Yazrlmasr...........'.'... ............. 239 Feth b. Hakan'rn Ttirkltik $uuru........' '...""'240 .."24? Kargtsrnda' Fethb. Hakan Saprk Fikirler Fetih b. Hakan Hrristiyan Papazlat Kargrsmda '...........'243 Hrristiyan Papazlann Demegojileri ...............'. .......'. "'.. " 245 el-CAhrz Hrristiyanlara Meydan Okuyor'.... "'.'.............' 246 Feth b. Hakan'rn Medeniyetimizdeki Yeri'........'.. .. " ".'. 248

Sonug

BiBtiYocRAFYA iNpsrs....

""...'..'.'..........250

""""""""""

25s

......'..'.".263

$u bir gergektirki Arapga; bir kriltiir dili olarak, Tiirkge ve Earsga gibi, isl6m ktilttir ve medeniyetinin geligmesine

hizmet eden en btiyiik ilim rre bilim dillerinden biridir. Kdkii tarihin derinliklerinden kopub-gelen ve Sdml diller arasrnda gok tinemli, ayrr bir yeri olan bu dil; isldm oncesi cdhiliye

devrinde, kendine has bazr sebeblerle fevkalade geligmig, kelime zenginli$i, mana derinli$i, tislfip ve ifade giizelli$i, hele hele sarf, nahiv ve i'rab bakrmrndan bu dili konugan bedevi Araplann bile, farkrna varmadt$r tam ve m{ikemmel bir dil olmugtur. Aynen bunun gibi; Arabistan qdltiniin derinliklerine sr$rnan, onun esrarh havastna kendini kaptrran ve drg dtinyalarda olup-biten sosyal ve siyAsi geligmelerle oldumolasr ilgilenmeyen ve kendini izole eden, ozellikle "bedeai" dedigimiz gayr-i medeni cdhiliye devri Araplan, dil, giir, edebiyat, hitabet, fesAhat ve belA$atta gok ileri gibnigler, gizel ve hikmetli soz soyleme, dil ve beyanda, diSer kavimlerden gok daha iisttin bir hAle gelmiglerdir' Bu durumun ozellikle Araph$rn ciz yurdu, Mekke ve Medine gibi kutsal beldeleri de igine alan genig manada "Hicdz hAs bir keyfiyet olduSundan, hig kimsenin en ufak bir giiphesi olmamahdrr.

biilgesi"

ve "Yefiren"e

Buna sebeb te; "haram aylay'', bu vesile ile Araplann "Kt'be"ye kogmalan ve burada kurulan "Ukkaz Panayt{'

20 :

ZEKERIYA KITAPCI

ARAP DlLl vE EDEBIYATTNTN GELI9MESINDE TURKLER

ve di$er panayrrlarda diizenlenen giir, hitabet, gizel soz soyleme yarrglarr ve Kureyg Knbilesi ulularrmn bu yanglary bir politika olarak desteklemeleri ve onlarrn b{iyiik gair ve hatiplere btiytk tidtiller vermeleri vq bu giirlerin, e$er do$ru ise " Altm suylt" ile yazrlarak Ka'be'nin duvarrna asrlmasr idi' Arap dili ve edebiyatrn bugtin bile en gdzde "elMuallekatii's-Seba Yedi Askt" giirleri, bunun en gi'izel orneklerini olugfu rmaktadr.

.

21

go$u halde kendi dillerindery qok daha fazla ona 6nem vermigler, onun e$itim ve ci$retimini, her geyin iistiinde kutsal bir g
olmugtur. Ti.irkler'in mtishiman olmalarrndan sonra meydana gelen bu hayrrh ve bag dondtirticii geligmelere igaret eden O.N. nilmen gu de$erli tahlilleri yapmrgtr:

Di$er taraftan Ar, "it)u oohy" olatakAllah'm kelAmr Kurant Kerim'in Arapga nAzil olmasr ve Hz. Muhammed (s.a.s.)'in bir "Peygamber" sozti olarak Hadis-i $eriflerinibu dil ile beyAn etmesi, ayrrca Onun Arapqa'yr gok gtizel bir gekilde konugmast, gayr-i Arap mtisltimanlarrn, gocuklarma bagta Hz. Muhammed (s.a.s.) olmak tizere onun yakrn arkadaglarr ve onde gelen sahabelerin isimleri gibi "Arapga

ail'

koymalarr

ve bunun gibi daha bir gok

sebebler,

Arap'gayr her ttirlti dini ve milli taassubun otesinde, di$er dillere nazaran gok daha iisttin, gok daha saygm ve mtibarek bir dil hAline getirmigtir'

Buna Hz. Peygamber'in, Arapgayr

btittin miisli.imanlarrn ci$renmesi yolundaki dini tegvikleri yani bu

muhtevada soylenmig Hadislerinide

lldve

etmemiz

gerekmektedir.

Miisliiman Alimler; bu manada, etnik kokeni ne olursa olsun Arapgayr; ililhi ve "Rabbf' bir dil olarak gdrmiigler,

Daha aradan gok zaman gegmeden Tiirkler arasmda gerek siyhsetge ae gerek ilim ve irfanca pek miimtaz zeuat yetigmig olilu, Arttk islilmiyete hizmeti, kendilerine en ulai ghye ittihaz eden, isl6m ilimlerinin tedainine, negrtne harikulilde bir surette himmet ae gayret giistercn Tiirk hlimleri, Tilrk mi.itefekkirleri Arapga konuguyor eserlerini Arapga yaztyor, gerek dini ilimlerin oe gerek Arap lisanmm inceliklerine aukuf itiban ile ddetd Araplar ile milsabakaya galqtyor ae pek parlak bir tarzda muaaffak ta oluyorlardt (Tefsir Tarihi, s. 287).

Gergekte Ttirkler'in;. '.'),roo dili ae Edebiyatl'nrn geligmesi, dal, budak salmasr, "isl6m kilttiir ae medeniyeti" nin yticelmesi yolunda yaptrklarr hizmetlerin iki ana eksen ekafinda yo$unlagh$r gortilmektedir. Bunlardan:

Birincisi: islhmm en erken deairlerinden itibdren Arap gehirleri ae hildfet illkelerine gelen Tilrkler'in, Arapga'ya duydu{u

22 . ZEKERNAKITAPqI imdni ilgi ae bu manada Arap dilinin sarf, naha, fesahat, bela{at as. gibi lisant ilimlerin, biitiiniiyle geligmesi ae yilcelmesi yolunda yap ttklan bag dbndilriicil hizme tler dir.

lkincisi

ise; Turan yurdu, Orta-Asya, Ceyhun nehrinden

bu genig mekan ae co{rafi iklimlerde, bil di{er ifade ile Harzem, Kaggar, Farab Buhara ve Semerkant gibi, eski din, killtilr ae medeniyet merkezlerinde, milslilman Tilrkler'in Arap dilinin geligmesi oe bir kilItiir ae Qin-Seddine ludar yayilan

medeniyet hdline gelmesi yolunda yapttklan killl? hizmetlerdir.

Mamafih btittin bunlar iqin isldm Dinibir motor gticti olmugtur. Zira Ofta Asya'da islAmiyetin yayrlmasr, Tiirk boylarrnrn yeni bir cogku ile mtisltiman olmalan, bu "ilnhf' ve "Rabb{' dile gosterdikleri candan ilgi, hulasa btitrin bu yeni olugum ve geligmeler, neticesinde Arapga gok gegmeden islAm dininin yayrldr$r bu. genig cografi bcilgelerde, bagta Tiirkistan ve Turan yurdu olmak tizere bir "ilimve e$itim"dili oldu$u gibi, bundan da ote bir "kilIti.ir ve medeniyet"

dili olmugtur.

Zfta bu sAyede islAm dini, kendi mana zenginlifrini brittin ydnleri ile aydrnlatma gi.iciine kavugtu$u, lqsa zamanda krtaiar arasr bir din haline geldiSi gibi, ist6m Kiiltiir ve Medeniyeti de; insanh$rn ufkunda parlak bir gtineg gibi do$mug ve krtalar arasr muhtegem bir kriltiir ve medeniyet hdline gelmigtir. Bu "Orta-Asya Tiirk isl6m Medeniyeti" iEn de gegerli bir

htiktimdtir.

ARAP DlLl VE EDEBiYATTNTN GELI9MESINDE TURKLER

.

23

Ttirkler'in; Arap gehirlerine gelmeleri, buralara yerlegmeleri ve dolaysryla Arapga ile ilk temasa gegmeleri, Araplarrn " cdhiliye deuri" dedi$imiz karanhk devrelere kadar ulagmaktadn. }Jz. Peygamber ve lslAmrn ilk devirlerinde bunun ilk temsilcileri Mekke'deki Ttirk asrlh "siireyc Ailesi"dir. Bu Ti.irk asrlh dileden gelen llheydullah b. Siireyc, o ilAhi ve bir hak vergisi olan "Ddatrdl" sesi ile Arapqa'yr, Arap giirini,bir "ilAhi Mustk{' hilline getirmigtir.

Mrisltiman Araplar'm;
btiytk kAfileler hdlinde Arap gehblefine

gelip

yerlegmeleridir. Emeatler'in; dof,u T0ran

bir halk ihtilali ile

yurdu

(Horasan) askerleri ve

yrkrlmalarmdan sonra (750), hilAfet iilkelerine baglayan bu Ttirk akrnr, biittin hrzryla devam etmig ve mtisltiman Tiirk varh$r, Arap gehirleri ve hilAfet i.ilkelerine bir ildhi rahmet gibi yagmrgtrr. Sddece AbbAsiler devrinde hilAfet ordusunun Ttirklerden tegekktil etmesi ve bu orduda bulunan Ttirklerin sayrlarrnrn nerede ise yiizbinlerle ulagmasr, hildfet iilkelerindeki Tiirk varhsrmn kemiyet ve keyfiyeti hakkrnda bizlere gok rinemli fikirler vermektedir.

24 . ZEKERI\A

KITAPCI

HilAfet tilkelerine bflynk kAfileler hAlinde gelen bu Ttirklerin btiyiik bir lcsmr; Basra, $am, Ba$dad, Kdhite'ye, yAni briytik din ve ktilhir merkezlerine yerlegtirildikleri gibi, bundan da ote bazr hallerde bu Tiirkler igin yeni, yeni

gehirler kurulmug, ktilttir ve medeniyet merkezleri olugmugtur . Zir a; Emeviler devrinde el-Haccic'rn kurdu$u

Vdstt gehri, AbbAsilerin ilk devirlerinde el-Mansulun kurdu$u Ddru's-Sel6m (Ba$dad) ve yine AbbAsilerin en gtiglii halifelerinden biri olan el-Mutasrm'rn kurdu$u Samata gehri, hep bu hildfet tilkelerine gelen ya$rz qehreli yi$it Ti.irkler igin kurulmug btiyiik gehirlerdi.

iete ilk devirlerden ;;;r"" Arap sehirlerine gelip yerlegen bu Ttirkler arasrndan sddece ytiksek rutbe sahibi, askeri komutan ve generaller, iist makamlarda hizmet edeo bi.iytik devlet adamlarr grktr$r gibi, bi.iyi.ik ilim ve ktilttir adamlart ak sagh, ak sakalh, nur ytizlti "Bilge kigiler" de yetigmigtir. Bu Ttirkler'in iginden; akli ve nakli ilimlerin her bir dalrnda, bir gok biiytik ilim adamr Tefsir, Hadis, Frkth otoritesi, hatta Try, Matematik, Felsefe ve Gdk Bilim dlir;":.len grkh$r gibi, bundan gok daha onemlisi, tinti ciham dolduran Arap-dili ve Edebiyafl Alimleri, Fesdhat, Bel6{at otoriteleri qrkmrghr.

$tiphesiz onlar; mtisltiman Ti.irKtin kendine has akli deha ve ilmi gtictiyle sAdece lslAmi ilimler de$il, Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesi ve onun bir btiytik medeniyet ve

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESiNDE TURKLER

.

25

ki.ilhir dili hAline gelmesinde qok biiyi.ik ve ulu hizmetleride bulunmuglardrr. O kadarki; Arap dili ve Edebiyatrmn geligmesinde ilk hicret asrrndan itibAren gok onemli bir yeri olan "Basra Dil Ekolii" ntin kurulmasr ve geligmesinde Ttirk asrlh dil ve lu$at

Alimleri daha agrk bir ifAde ile Arap dilinin bu Ttirk asrlh demir kugakh ilim pehlivanlarrmn gok bi.iytik rohi ve hizmetleri olmugtur. Nitekim Fergdneli, Halefti'l-Ahmer (ol. 769) bu yi$it gehreli yafiv Trirk, ak yrizlii, ak bilge kigi, bu okulun ilk kurucu ve tistadlan arasrndadrr. Bu durum, daha sonraki asrrlarda da btittin canhh$r ile devam etmigtir. Daha sonralan Selguklular ve Osmanliar devreye girmigler ve onlar Ummet gemisinin kaptam, IslAm dtinyasrnrn lideri olmuglardrr. Bu defa Orta Asya mtisltiman TtirKrin sahasrnda bir kere daha aya$a kalkmrg ve hilAfet tilkelerine do$ru yent "ildhibir yiiriiyilg" e gegmigti.

Bu yiiriiyiigtin senaryosu ilAhi kadar

kalemileri

tarafindan yazrlmrg ve mtisltiman Tiirk'e kutsal bir gorev olarak "Orta Do{u Misyonu" verilmigti. Onlar sayesinde bu medeniyet yeniden inga edilecek, ilim dili "ARAPQA" siyd irAde ve hAkimiyet dili ise; "TURKQE" olacaktr. Yine bu devirlerde Selguklu Sultanlarr tarafrndan kurulan Stinni NIZAMIYE MEDRESELERI; Arapga egitim verecek ve bu yeni medeniyette Tilrk'in en yrkrcr fikirlerin kargrsrnda bile meselA; $tilik ve Bahnilik gibi, akl+ selimini, engin hog gorti

26 .

ARAP DILi VE EDEBIYATININ GELI9MESiNDE TURKLER

ZEKERIYA KTTAPCI

ve zengin

toleransrm - yansrtacaktr.

Fikre kargr, fikirle

mticAdele edilecekti.

Bu bakrmdan hildfet tilkeleri ve bereketli topraklarda onlarrn saltanatlan devrinde her bir asrda, bi'iyiik gehir ve kultur merkezlerinde, yiizlerce, binlerce Ttirk asrlh, Arap dili ve edebiyatr otoritesi yetigti$i gibi, yine her bir asrda bu

gahsiyetli

Tiirk Alimleri

tarafrndan

Arap dili giir

'

27

medhiye ve mersiyeler, bugtin ktittiphaneleri dolduracak kadar gok ve zengindir. Bunlardan yalnrz el-Buhtiiri (ol. 897), bu dev Arap qdiriniru sAdece Ttirk asrlh, biiyiik devlet adamr Feth b. Hakan igin yazdr$r kasidelerin sayrsl otuzdan fazlad:ur. O; kendisini, bu Ti.irKtin kdlesi saym$ ve bununla ovtinmrigttir.

ve

Edebiyatr, Lu$a! Bedi, Beyan, FesAhat ve BelA$at gibi onun zenginliklerini ifAde eden ilimlerde, yi.izlerce, binlerce, kitap yazrlmrytrr. Arap giiri, Arap dili, Arap edebiyatr hatta, Arapga lusat iizerine yazrlmrg en ciddi ve devasa eserlerin tisttinde bu dev gahsiyetli Tiirk asrlh ilim adamlarrmn asil imzalan bulunmaktadrr.

Zaten bu devirlerde yetigmig biiytik ilim, fikir ve kiilttir adamlarrmn etnik ve rrkr yonti ne olursa olsun Tihktiik ve Tiirklerle, bir gekilde ve mutlaka iligkisi bulunmaktadr. Onlar; ya iiz be iiz, Tiirktiit aeya baba ae ana yiinilyle Tiirk, damarlannita Tiirk kant taEtmrylatdt, yyahut da, Tiirk Han, Hakan, Sultanlan, Tiitk dettlet adamr ae Tiirk komutanlafl, hatta gahsiyetli Tiitk Hatunlattntn iltifat teaecciih, iktam ae ihsanlanna nail olmuglardt' istim dlimlerinin gok Azt' bu, iig ihtimhlin ilqmda olmuglardr.

Arap gair ve ediplerinin (bunlara lranhlarr da ilAve etmemiz gerekmektedir), Ttirk Sultanlart, devlet adamlarr, askeri vdli ve komutanlar igin yazdrklarr giir, kaside,

HilAfet iilkelerinde* ;";rr- Ier, Arapgayr sadece bir dil olarak ele almamrglardrr. Ona; her hirlii milli taassubun drgrnda yaklagmrglar, onu mtigterek islAm kiiltiir ve medeniyetinin temeli olarak bakmrglar ve bu dilin her bir kelimesini bu medeniyet binamrzrn sanki miibArek yapt taglarr olarak kabul etmiglerdir.

Bu ci.imleden olmak izere onlar; Allahrn kelamr MUSHAF olan sonra, insanlar tarafindan yanlmq KiTAB'a kitab okuma ve yazmaya gok ayrr bir 6nem vermigler Arap dili ve Edebiyatr bagta olmak iizere, islAmi ilimlerin her bir dalrnda yizlerce, binlerce eserler yazmrglardrr' Ttirk ulularrmn bu manada yaphklan hizmetler bunlarla da srrurh kalmamrghr.

Orilar bizzat kitabrn kendisine, bilginin asrl kayna$m4 her ttirhi takdirin iistiinde, ayn bir de$er vermigler, onu, bir ki.iltrir unsuru olarak g6rmtigler, bu bilgi kayna$rmn kurumamaslru ve onlarrn en gtizel bir gekilde "muhafaza edilmesini" istemiglerdir. igte bu manada hildfet tilkelerinde

ve bugtinki.i modern anlamda ilk btiytik ve "tfloderu

28 . ZEKERIYA

ARAP DlLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE T{JRKLER

KITAPCI

kiitiiphanelerf" kuranlar da, yine bu Tiirk ululart, yani ilim ve devlet adamlarr olmugfur. AbbAsfler devrinde bunun en btiytik cinctisti, Ttirk asrlh btiyiik devlet adamr Feth b. Hakan (ttl. 861) olmug ve Ba$ilad'ta devrin en btiytik, en

modern ktitiiphanesini kurmugtur. Nevarki Feth

b.

Hakan'rn Ba{dad'ta kurdu$u bu ki.ittiphane gibi, di$er bir Ttirk devlet adamr da yani Ahmed b. Tolon (61. 883) Mtstr'da muhtegem bir ktitriphane kurmug ve halkrn hizmetine sunmugtur. Daha sonra meghur Ttirk Ailesi S0lilerden Ebff Bekr Muhammed b. Yahya (61. 946), varrru yo$unu sarfetmig ve o da Ba{dad'ta kendi devrinde asrrn en btiytik ktittiphanesini kurmugtur.

.

29

Ttirkler'in sAdece Arap dili ve Edebiyah de$il, belki biittin isldm Kiilttir ve Medeniyetinin geligme ve yiikselmesine ne olqtide hizmet ettiklerinin de en.somut delilleri olmahdrr.

Mtisltiman

rii.Uuri..orup dili ve edebiyatrnrn

geligmesi yolunda yaptrklarr btiyiik hizmetin ikinci bi'iyiil ana ekseninin Orta Asya, Tfiran yurtlarr oldu$unu soylemigtik. Haddizatrnda; Orta Asya Ttirkli.i$ii bu manada

Bunlar isldm dtinyasmda adlarr, tarihe geEmig ilk iinlti kiitirphane kuruculan ve kitap severlerdir. isimlerini burada zikretti$imiz ve bir biri ardrndan gelen bu tig kitap sever, tig

biridir. Zird Ti;trklet; islAm dininin ilAhi rgrklarrmn Orta-Asya'ya ulagmasr ve TCrran yurdunda bir hidAyet firtrnasr hAline gelmesi ve bi.iyi.ik kitleler hdlinde Allahrn hidayetine kogmalanndan hemen sonra, Arap dlline, isldm dini kadar onem vermigler, "Kuran-x Kerirn" ve Hadis'i geriflerin ifAde etti$i yiiksek hakikat ve mana zenginli$ini anlamak istemigler ve bunun

muhtegem ktihiphane kurucusunun, i.igtiniinde Ti.irk olmasr,

iqinde toptan bir Arapga o$renme

Ttirk'tin medeni karakterini en on saflara Erkardr$r gibi, Ttirk beyin gtictintin sadece Arap dili ve edebiyatr de$il Tefsir,

baglatmrglardr. Asrl bundan sonradtrki islAm dininde oldu$u gibi, Arap diline hizmet bayra$rmda, Turan yurdu Tiirk Alimleri devralmrg ve Orta-Asya TiirklslAm

Hadis, Frkrh gibi btittin islami ilimlerin geligmesine yaptrklarr ktilli hizmetlerin bir bagka delili olmahdrr. Qtinki.i asil olan ilmin hazinesi olan kitaplarr, insanh$rn mtigterek ktilttir ve medeniyetinin hizmetine sunmaktr. igte hilAfet camiasrnda ilk Tiirkler bunu yapmrglardrr.

Mdmdfih daha sonraki devirlerde bunlara yenileri ilAve edilmig, HilAfet tilkeleri ve Tfiran yurdunda Ttirk Alimleri, Ttirk devlet adamlan ve Ttirk Sultanlarr tarafindan bir gok tinlti ktit{iphdneler kurulmugtur. Btittin bunlar,

en ulu, en ytice, en briytik milletlerden

seferberli$i

medeniyeti burcuna dikmiglerdir.

Bu bakrmdan bir taraftan Turan yurdu, Baykent, Buhara, Semerkant Harzem, ve Kaggat gibi Ti'irk gehirlerinde kurulan medreselerde Arapg4 bUtUn temel ve dini ilimlerin tahsilinde bir e$itim dili olarak kullamldt$t gibi, di$er taraftan, miisltiman Tiirk aydrnlarr, btitiin varhklan ile Arap dili ve onun inceliklerini o$renmeye

30 .

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

ZEKERIYA KiTAPCI

ycinelmigler ve koca bir cimrii, bu dil a$acrnrn dibinq bereketli ve verimli bir toprak olarak dtikmi,igler ve bu a$acrn geligmesi, dal ve budak salmasrnda gok etkili olmuglardr.

Onlar; daha da ileri gitmigler, Arapgarun gralner zenginlikleri yani; sarf, nahia, irab ozelliklerini britiin ayrrntrlarr ile ortaya koymak, ayrrca fas6hat, belaiat, bedi, beyan, icdz gibi hig bir dilde bulunmayan miistesna dil ozelliklerini, btitiin gtizellikleri ile sergilemek igin gok tistiin bir gayret iEinde bulunmuglar ve bu sahalarda gok krymetli eserler yazmtglardrr. O kadarki Araplar kendi dillerinin inceliklerini asrrlarca, onlarrn yazdrklart, bu krymetli eserlerinin yardrmlan ile d$renmeye gahgmrglardrr.

Zfta bu gilekeg Ttirk ilimleri, bin bir gigekten bal toplamak igin kovantm terkeden, ovalara ve krrlara kogan arrlar gibi onlar da; yurtlannt ve yuvalarrm, yani Turan yurdunu terkederek Arabistan'a kogmuglar ve bu ugsuz kucaksz kum denizinin engin derinliklerine dalarak her biri birer krymetli inci ddneleri gibi, Arapgamn o nAdir kelime ve giirlerini bulup grkarmaya koyulmuglar boylece; Arap dili, Arap edebiyah ve giirinin geligmesine gok bi.iytik hizmette

bulunmuglardrr. Asrl bundan sonradrrki, Arap dili ve edebiyatr sahasmda bu Ttirklerden pek gok gair, edip, dil bilgini ve beli$at Alimi qrkmrg ve bu hizmetin onctilti$iinti yapmrglardrr.

. 3I

igte meselA; Ferganeli yaSrz gehreli, yi$it bir Ttirk olan Halefi'l-Ahmer (61.759) bunlardan biridir. O, gdl denizinin

derinliklerine dalmrg, onbinlerle ifade edilen cdhiliye devri Arap giiri, beyt ve kasidelerini toplamrg ve bdylece onlan, kaybolup gitmekten kurtarmqtr. Yine HammAd el'Cevheri, admdaki Fergdneli bir bagka

Ttirk Alimi ise; "Tdcii'l-Luta oe Sthahu'l-Arabiyye" adrndaki Arap dilinin ilk defa en muhtegem lii{at kitabmt yazm$ ve Arap dili mirasrna bu sahamn Abidevi eserlerinden birini btrakmrgtrr. Briylece, Arap dili ve edebiyAtrnda ilk "LelcsikoS'rafya" Alimi olma gerefide bu

Ttirk e Aittir.

Cirullah ez-Zemahgeri (61. 1143) ise; bir birinden krymetli bir gok eserleri ile Arap dili ve edebiyahnda bir ekoldur. Kendi zamarunda bu sahamn Herkiil-il Yundni veya

irdniyi hatrrlatan demir kugakh bir Ttirk cihan pehlivanr idi. Harzemli, cizbe-62 bir Ttirk Alimi, ayru zamanda bir Arap dili ve edebiyatr otoritesi olan Zemahgeri, hac iqin Mekkeye geldi$inde zamat\ zaman EbA Kubeys tepesine grkmrg ve Araplara meydan okuyarak gdyle Ri.istem-i

seslenmigtir; "Ey Araplar geliniz,

dilinizi bir Tilrkten ii{reniniz!".

*** Ttirkleriry islAm dtinyasrmn en gi.iglti lideri ve bu briyrik ktilttir ve medeniyetinin en btiyiik mimarlarr olarak hem de, Eok gerefli bir gekilde bu btiyiik cAmiaya girmelerinden sonra Kara-Hanhlar, (992-1271") Gazneliler,

32 .

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELISMESiNDE TURKLER

ZEKERIYA KITAPCI

. 33

) H ar z em g ahlar, (995 -1220) S e I guklul ar, (1038 -1'79 4) Timfrriler, (1370-1506) ve daha sonra tarih sahnesine Ekan

olduklarr krymetli kitaplanm bu Ttirk Sultanlarr ve devlet adamlanna sunmuglardr.

dili ve edebiyatrmn

Bu Tiirk Sultan ve devlet Adamlarmm Alim ve ediplere

(

963-

1 1 36

Osmanlilar (1287-1924) devri, Arap

geligme ve ytikselmesinde her biri, bir altrn devir olmugtur.

bu

genig imparatorluklar ve onlarrn srmrlan iginde, KaEgardan, Viyana onlerine kadar, btittin bu genig co$rafi iklimlerde, dzellikle Tfiran yurdu ve Ttirkistanda kurulan biiti.in medreselerde Arapg4 devamh bir e$itim dili olmug, islAmrn her bir dahnda yazilan sayrsrz kitaplar Arapga yanldr|6r gibi, btiyi.ik binalar, medreselet

Onlarrn kurduklan

camiler, hastaneler ve bunlar daha nice muhtegem binalann alnrna konulan "kitAbeler" tapu tescil belgeleri, hep Arapga

yazilmrgtr. Ayrrca isldm dlimleri, faziletli, bilgin ve ulu kigilerin bu Tiirk Sultanlarmtn yanrnda, her zaman ayrl bir yeri olmugtur. Onlar, higbir rrkr ayrrtm gozetmeden bu Alimlerg her zaman kol kanat germigler, kendileri onlarrn en gtizel koruyuculan olduklarr gibi, saraylart ise, bu biiyrik islAm Alimlerinin her zaman bir u$rak yeri olmugtur' Bu bakrmdan lslAm ki.ilttir ve medeniyetinin zirvelere

hrmandr$r ve bir altrn ddnem yagadr$r bu devirlerde, btiyiik Alim ve faziletli kigiler yukarda da ifade edildi$i gibi, 6z-be oz Ttirk, veya ana baba yontiyle Ttirk olmasalar bile, bu ytice Tiirk Sultan, Han ve Hakanlartnln hizmetinde bulunmuglardrr, onlarrn btiytik iyiliklerine nAil olmuglardrr' Onlar, go$u halde btiyiik bir emek mahstilti yazmry

gosterdikleri

bu

sonsuz c
adamlarr

ve askeri komutanlarrn

diier devlet

yanrnda, itibarlanmn

ytikselmelerini sa$lamrghr.

Bilindigi gibi, el-Miitevekkil,

ilk genglik yrllanndan

itibAren yakrn gevresinde hanende ve shzendeleri toplayarak

onlarla hog vakit gegirmeyi bir tutku hdline getirmigti. Feth b. Hakan, bu galgrh, e$lence gecelerini seviyeli bir ilim adamlannr gaf,rrmak ve onlan Halife ile tamgtrrmak igin elinden gelen her geyi yapmrg ve bunda baganh da olmugtur. Bu crimleden olmak izere; el-Cihrz, Muhammed b. Kisrm

Ebti'l'Ayna. ve Ahmed b. Ebi Funffn gibi devrin btiytik gairlerini, bu arada el-Buhtiiri'yi Halifeye, Feth b. HakAn takdim etmigtir. Hatta, el-CAhrz onun yardrmr ile "SArAy.

34 .

ARAP DiLi VE EDEBIYATTNIN GELi9MESiNDE TTJRKLER

ZEKERIYA KTTAPqI

Muallimi" olmugsada, girkinli$i onun on0nti kesmig

ve

saraya ahnmamqhr.

Di$er taraftan devrin biiyrik gairlerinden Ati b. Cehm, Ati b. Yahya el-Miineccim, btiytik dil ve lu$at alimi Muhammed b. Yezid el'Mtiberred, Mufaddal b. Seleme b. Asrm, Muhammed b. Habib, biiyiik tarihqi Muhammed b. HAris es-SeAlibi onun korudu$u ve yardrm etti$i kimseler arasrnda idi. Bunlarm goSu, eserlerini bu Ttrk bilge devlet adamrna takdim etmiglerdir. Bu btiytik gair ve ediplerden elBuhttiri ve el-CAhrz'ln onun yamnda qok ayrr bir yeri vardr' el-Buhtiiri; meselA, Feth b. Hakan igin otuzdan fazla kaside yazdrfir gibi el-Cnhlz da; "et'Tde ft-AilAk el-Miilfrk" ve

"Fezhilii'l-Etrak" gibi bir gok eserini btiytik Ttirk devlet adamr Feth b. Hakan igin yazmrq ve ona ithaf etmigtir' Biittin bunlarrn drgrnda Ttirk asrlh bu biiytik devlet adamrrun kona$r Arap dili ve Edebiyatr, di$er islAmi ilimler igin ddeta bir " akademi" idi' Orada devrin g
.

35

Bu arada tiziilerek hemen gunu itiraf edelimki; Tiirk Han, Hakan ve Sultanlarr, bi.iyiik devlet adamr ve komutanlarrna ithaf edilen bu eserler, hatta goSu kere onlar igin yazdrrrlmrg 6zel Kuran-r Kerim niishalarr hakkrnda, daha hig bir envanter galqmasr yaprlmamrgtrr. Bunlar

yaprlmadan bizim bu bi.iyiik medeniyet ve ktiltiir mirasmdaki yerimizin anlagilmasr hig bir zaman miimktin de$ildir.

*** Bizim milli gururumuzu okgayan ve bagr

goklere

mutlu eden bu gtizel izahlardan sonra ne varki madalyonrrn merak edilecek bir de, iibrir yonti vardrr. O da; Tilrk yurdu ae Turan illlcelerinde giirillen bubag dbndilrilcii geligme ae de{igmelerin, TilrkEenin tabii seyri, geligme ae de$ercesine bizleri

yilcelmesine ne olEilde tesir etti$idir?

Bu soruya bir gok ilim adamlarrmrz, ne yazrkki olumsuz cevap vermigler ve bu devirlerde yetigen Trirk ilim

adamlarrnrn eserlerini genellikle Arapga ve Farcga yazdrklarrnr, hatta grizel Tiirkgemizi bir kenara ittiklerini, hatta on tivey evlAd muAmelesi yaphklarrru sdylemiglerdir. Hatta onlann bir go$u, konuya bugtinlerin mantrk ve dtigrincesi yani, kcir bir milliyetgilik taassubu ile yaklagarak, de$ll "ArapQa"yr haga! "isldm d.inini" bile "Arabizmin" emperyalizmi manasrnda ve onun bir vasrtasr olarak gcirmflglerdir.

36 .

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELISMESINDE TURKLER

ZEKERIYA KTTAPCI

HattA onlar; daha da ileri gitmigler, TiirKtin "Krztl ElmA" tilktisri ve bir cihan hdkimiyetine giden yolda Islimrn "i'lAy-t Kelimetullah" igin yaptr$r "Nizam't Alem" mticAdelesi ve bu sdyede, riq krta da yetmig iki milletiru hem de asrrlarca

"efendisi olmas{'ndan bile' nerede ise pigmanl* duymuglardrr. Nitekim; muhterem hocamrz, de$erli Ttirk tarihqisi, Z.V. Togan dahi ne ilginqtir ki, bu bag ddndiiriicti hayrrh geligmeler kargrsmda derin iiztinhilere kaprlmrg ve duydu$"u tiztintiilerini g
"isl6m internasyonalizmi ise Tiirkleri; milli tuhtan tecrid ederek, kendisinin vatan hissinden mahtum, dint askerleri gekline sokmak istiililfu giistetmigti.' (U.T.T. Girig, s. 132).

Mdm6fih bu kabil yaklagrmlar, islAm dinine yaprlmrg korkung bir haksrzhk, milli mageri vicdam kanatan bir durumdur. Bu aynr zamanda, Arap dilinin geligmesine hizmet ederek, kendi kiiltiir ve medeniyet binAmzt yaPan Tiirk ilim adamlarr ve bu btiytik mimarlarrn yiiztine indirilmig gok a$rr bir darbedir. Bizim onlarrn, bu kabil agrrr fikirlerine her ne gekilde olursa olsun, igtirak etrnemiz mtimktin olmadr$r gibi, bu yersiz fikirlerin mtinakaga yeri burasr da de$ildir ' Zfta o devirlerde yetigmig Ttirk dlimleri ve isldmi ilimlerin oncrileri, hig bir zaman, bu meseleye, bugtinkii milliyetgilik agrsrndan bakmadrklarr gibi, hig bir zaman bile

gdvenist

.

37

bile, fikri manada TiirkEe ve Tiirk dilinin kargrsmda olmamrglardr.

Onlarrn eserlerini Arapia veya Farsga yazmalart, Tiirkgeye kargr bir tavrr koymak goyle dursun, fikirlerini uluslararasr' arenalara tagtmak ve daha gok kimselere ulagmak, bir kabul-ii ammeye mazhar olmak, kendi etkin gahsiyetlerini ortaya koymak ve btittin bunlarrn drgrnda fikirlerinin kryamete kadar yarrnki nesillere ulagmastru sa$lamaktr. Har halde biiytik Trirk hekimi ibn Sinadan, "elKhnun fi't-Tib'adrndaki devasa eserini hig bir kimse "

Tibkge" yazmasrru isteyemezdi.

Di$er taraftan Arapga, kelime ve mana bakrmrndan griphesiz, deryAlar kadar engin ve zengin bir dil idi. Bu bakrmdan mtisltiman Ttirk aydrnlarr ve ilim adamlarr ilk hamlede, bunun sarsrnhstm duymuglar, srkrnhsrm gekmigler, Kuran Ayetleri ve Hadislerin yiiksek hakikatlerini izah etmek igin ArapEa kelimelerin kargrh$r olarak Ttukge kelime ve kavram bulma gayreti iginde olmuglardrr. Zira Tiirkge, her hal-ti karda onlarrn ana dili idi. Nitekim erken devirlerde Ttirk yurtlannda yaprlan Kur an terctimelerine baktr$rmrzd4 satrr aralannda, bu gayretin gok gtizel 6rnek ve meyveleri goriilmektedir. Bu ci.imleden olmak tizere meselA onlar; Allah; Tangn, RdsfiI; Yalvag, Huddaend; Ulu! Tangrq Dilnya; Acun, Ktyamet; lllud giin gibi Arapga kelimelere kargrhk daha bir nice

Ttirkqe kelimeler bulmak suretiyle Tiirkge'nin tiziinti

38 .

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER

ZEKERIYA KiTAPg

ulagmaya ealrymrglardrr. Bunun gibi, Harzemde yetigmig biiytik Ttirk Alimi, Arap dili ve edebiyah otoritesi Zemahgeri de bu gayretlerin iginde olmugtur. Ona gcire; mekteb; o$lan okur yer, gark; gtin do$an yer, garb; giln batan yet, misafirhane; konukluk ef, mutbah; ag piEirilen ef, demektir. Fakat mtisltiman Ttirk

ilim onderleri bunda, hiq bir

zaman yeteri kadar bagan gcisterememiglerdir. Bdylece Tiirkge; Arapga ve Farsga'ntn kargmmda, bu ilk devirlerde bir ilim ve Divan, giir dili olma yarrgrru kaybetrnig ve mtisltiman Ttirk halkrmn sinesine ddnmek durumunda kalmrghr. Fakat TiirkEenin btittin bunlara ra$men, siyAsi iradenin dili olma gibi gerefli ve ytice misyonu, hemen her devirde devam etmigtir.

Nitekim o devirlerde Harzemde yetigmig bilytik Ttirk Alimi Beyrffni (ol. 1051) bunun gok srkrnhsrm gekmig ve yana yakrla: "HArzem Tiirkgesinin; bir ilim dili olmafufi iEin kendine yabanct olan ae kullarugta miigkilIdt gekti{i Arapga ae Fars dillerinde yazmak mecburiyetinde lulfu{m; ana dili olan Hatzem Tiirkgesinin ilmi meuzulart yazmaya milsdid olmafufi iEin

'

39

ve islami geligmeler tiylesine stiratli, oylesina bag dcindtiriicti olmugturki; bu arenada Ti.irkler sadece yahn bir "din" ve

Tilrkge, yahn

bir "dil" ile- kargr

kargrya gelmekle

kalmamrglardrr.

Miisliiman Tilrkler ytiksek islAm ktilhir ve medeniyet ile kargrlaghklarr gibi, Tiirkge de son derece ytiksek fevkalade geligmig, yeni ilmi ve dini rstrlahlarla daha da miikemmel bir dil hAline gelmig Arapga ile kargrlagmrgtrr. Bu gtizel Tiirkge igin, her ttirlti takdirin otesinde talihsiz, bir durum idi' Her nedense Ttirk ilim adamlarr bu gerqe$i gdrmemezlikten gelmiglerdir. Buna ra$men Tiirkge varh$mr ve ilmi sahalarda yaptr$r bu getin mticadeleyi sonuna kadar devam ettirmig, teslim olmamrg ve en sonunda bir biri ardrndan kurulan bir gok muhtegem imparatorluklarm dili olmugtur' Zfta, bu ilk devirlerden itibaren Ttirk dili sevgisiyle ytirekleri kor gibi yaruP tutu9an bir gok Tiirk Alimi grkmrg, onl,ar Tilrkge ile biiyi.ik bir gurur duymug ve kitaplanm bile, TilrkEe yazmrglardrr. Bunlardan Yusuf Has Hicib ve Kudatgu Biliki, Mahmud el-Kaggari ve Dipanii Lu{at et'

eserlerini (gayed) o dilde yazncak olursa, bunun (hayvanlarrn su

Tilrk':d bizim burada isim ve eserlerini hiirmetle

ietikleri) yalakm ilzerine g*nn bir deae kadar garip gdriilece{ini soylemig" (Togan, Z.Y. I)s0.l, s. XXX) ve bir tzdrrap yr$rm hAlinde kendi garesizli$ini ortaya koymugtur.

zikretmemiz gereken kigilerdir' Hatta Kaggarl Tiirkge'tin; Arapga ile at bagr ytirtidti$tinii stiylemig ve Muhammed llmmetini, Trirke oSrenmeye qa$rrmrghr.

Gergekte

Tilrkgenin**r*rUt

guradan kaynaklanmak-

tadr. Tiirkistan ve Turan yurtlarrnda Arap dilinin lehine dini

Yine bunlar gibi Zemahgeri; Mukaddimeti'i'I-Edeb adrndaki btiy{ik lu$at kitabrm Harzem Tiirkgesi tizerine yazdr$rgibi, Muhammed b. Kays er-Razi de "Tibyanii'bLu{a

40 .

ARAP DILIVE EDEBIYATININ GSLISMESINDE TTJRKLER T

ZEKERiYAKTTAPCI

et-Tiirki al6 Lisan el-Kangl{'adrndaki biiyiik lu$at kitabrm, adr tisttind e Kangh TiirkEesi tizerine yazmtgtrr. Bunlar, o devirlerde Tilrkge'nin Harzem ve Kaggar medreselerinde bir e$itim dili olarak okutuldu$u ve biiytik mesAfeler katetti$ini gdstermektedir.

MamAfih bu kabil geligmelere 19 ve 20. asnn gok etkin bir ideoloji haline getirdi$i " giivenist milliyetgilik" gbztj ve dile "Emperyaizmin" bir vasrtasr olarak bakrlmamahdrr' Zira sosyal geligme ve olaylarr kendi gartlarr iginde deSerlendirmek en sa$hkh bir grkrg yoludur. Btitiin bu menfi gibi gortinen geligmeler, haddizatrnda Tiitkgeninyinede lehine olmug ve Tiirkler bu btiytik ktiltiir ve medeniyet camiasrna girmekle etnik kimliklerini koruduklarr gibi, Ti)rkge de

dini

milli htiviyyetini korumugtur. Zka Tiirkge

sAyesinde, ArapEa

ve

islAm

Farsga'ntn kargrrnda kaybolup

gihnekten kurtulmug ve tifleyince parlamayahazrc bir kor gibi, sabrr gostermig ve en sonunda bu btiytik kiiltiir ve medeniyetin tigtincti, k6klti bir dili olmugtur. Sinesinde Arapga'nrn zenginlif,i ve Farsga'mn girinliSini banndrrarak bugtinlere kadar gelmigtir.

4I

karakteri oe bunun Muhammed iimmeti ae biltiin insanlt{m hayrma neler ifdde etmig oldu$u, hele hele Arap ae

iran milli

Quurun onun; bu yilksek medeni oasft kargtstndn takmdrSt hrgm tutum ae bunun gibi, daha bir gok onemli konularm yeteri ludar,

tarih objektifinde tartqilarnk heniiz, bir neticeye aarilmamry olmastdtr. Bunlar yaprlmadan Trirk milletinin btiytiklti$O onun medeni karakteri ve onun Orta-Qa$lar boyunca devam eden ilAhi misyonunury yeteri kadar anlagilmasr miimktin degildir,

Hemen gunu itiraf edelimki Ttirk milleti; btiyuk gerefli, barbarhktan uzak, son derece medeni ve merhametli, ytice bir millettir. Ttirkler Arap dili ve Edebiyatr "Hayrr!" Bu

btiyiik ktilttir ve Medeniyetin her yonii ile

geligmesinde

sadece "kthnglart" ile de$il, "kalemleri" ile de hizmet etrnigler ve bu

biiyrik medeniyetin en btiytik mimarlarr olmuglardrr.

Bu mtitevAzi galrymamzrn da ortaya koyduSu gibi; Tiirkler gerek Tfiran yurdu ve gerese eski hilAfet tilkelerinde, bir bagka ifAde ile Qin-Seddiden, Viyana dnlerine kadar yayrlan bu genig topraklard4 islAmrn en erken devirlerinden itibAren Arap dili ve Edebiyatrmn geligmesine gok btiytik hizmette bulunmuglardrr.

Fakat buraya -";,

yaptrgrmrz

btittin

bu

agrklamalartmtzdan sonra, bu briyi.ik aragtrrmarun ortaya koydu$u ve bizleri bir kor Pargasl gibi yakrp tutugturan bir gergek daha vardrr. O da; bu bilyilk medeniyet pe kiiltiir mirastnda, miisliiman

Tiirk milletinin yeri, onun yiice

medeni

Tiirkler; uzun asrrlar devam eden bu hAkimiyetleri doneminde ve bu genig co$rafi mekanlarda akli deha ve ilmi gtiglerini, diger isAmi ilimlerde oldu$u gibi, Arap dili ve Edebiyatr sahasmda da gdstermig ve her bir asrrda bu saharun bayraktarh$rru yapacak Ttirk asrlh ytizlerce, binlerce

42 .

ZEKERTYA KiTAPqI

Arap dili ve edebiyatr otoritesi yetigmig ve yine onlar her bir asrrda bu konularda binler onbinlerce Arapga eserler yazmrglardrr. Onlanry gof,u halde, Arap dili ve Edebiyatrnrn geligmesine, bir Araptan gok daha fazla hizmet ettikleri gdrtilmektedir. Ne varki; Tilrk asilh bu biiytik dil ue edebiyat otoriteleri,

ile, Arap dili ue edebiyattnm geligmesine eme{i gegen bu ak yilzlii, ak bilge kigilerin durumlarr ae onlarm yapttklan bu bilyiik hizmetlerin, bizim kitlti.ir ae medeniyetimiz agtsmdan hiE bir de{erlendirmesinin yaptlmafufi gibi, onlartn ne gahsiyet ae milli kimlikleri ae ne de yapmry olduklan biiyilk hizmetler, bir di{er ifade ile bu konularda yazmq olduklan deuasa eserler Tilrk tarih, killtilr ae medeniyetine heniiz mal edilmemigtir.

bir

ARAP DILi vE EDEBIYATINTN GELI$MESINDE TURKLER

.

43

Krir bir inad ve gcivenizme varan bir rrkgrhkla Arap ve iran milli guurunun bizim ktilttir ve medeniyet binamzr harabeye gevirmeleri ve bu muhtegem medeniyet binamzm temel taglarrnr Ealmalannr ve kendi gece kondularmr bu

ytice ve krymetli taglarla bina etmeleri, her hirlti milahazamn drgmda tam bir tarih sefdletidir.

bagka ifdrle

MAmAfih bu onemli konunun bir di$er talihsiz ytinti daha vardrr. O da; Arap dili ue edebiyatmm geligme ae yiicelmesine eme{i gegen Tiirk asilh bu bilyilk ddhi, ilim adamlan,

onlarm etnik kimlikleri, milli gahsiyet ae hele hele yazdtklart eserlerin azgm Arap ae yorgun, bezgin ae fakat hrsh iran milli guuru, bir bagka ifiAde ile Arap ue iranh yazarlarrn tamamen kuru insaf ae kiir inadma brakimry olmalartdr. Neylersinizki; bu konularda meydanr tamamen bog bulan, Arap ve iranh kalemler, bir yol kesici, bir egkiya gibi, Ttirk asrlh bu btiyiik ilim adamlarl ve medeniyet yolcularrmn ontinti kesmigler, onlan paylagmada bir birleriyle ddeta yarrg etmigler ve bize, yani Ti.irk milletine hig bir gey brrakmamrylardr.

Fakat ne yazrk ur*n*^ orap ve bezgin iran milli ^ guuru, tarih boyunca bunu hep bdyle yapm$ ve bundan ayrr bir seving duymugtu. Oyle gciriiliiyorki onlar bunu bdyle yapmaya, gahsiyetli Ttirk ilim adamlanmn, bu krilhir ve medeniyet meydanlanna inmeleri ve kendi de$erlerine gok daha cesur bir gekilde sahip qrkmalarrna kadar, devam edeceklerdir. Ne varki bu kendi tarih, kendi ktilttir ve

medeniyetimizin hoyratqa ya$ma ve talan edilmesi kargrsrnda, Ti.irk ilim adamlarrmn inadma korkak ve tirkek davramalan, ilml gahsiyetlerini ortaya koymaktan qekinmeleri do$rusu, her ttirlii takdirin i.istiindedir. Onlarr, bu bagarrlarrndan dolayr tebrik etmemiz gerekmektedir. Oyle ya "siiz giimiigse sitkiit altmdr!"slztinde zaten bizim atalanrhrz tarafrndan sciylenilmigtir.

Bu azgrn Arap ve bezgin iran mtlli Suuruna gdre; Tiirk diinyasrrun en uzak bir bolgesi meselA Farabta yetigmig ve "Diaani]'I-Edeb" adryle ilk Arapga lu$at kitabrm yazmrg olan

ishak b. ibrahim, bu ytice Ti)rk, bir Araptr. Yine Farabta yetigmig ve Arap dilinin en mtikemmel lu$at kitabrnr yaztrt

ARAP DILi vE EpssiyaTININ GELI$MESINDE TURKLER o 45

44 . ZEKERIYA KITAPqI

Hammad el-Cevheri'nin Ttirk olmasr,

bir ztildiir.

Onun

Tacil'l-Lu{a ae Sthahu'l-Arabiyye" adrndaki muhtegem kitabr, Arapltk ve Arabizmin bir eseri olarak Suudi Krral Ailesinin desteSi ve bir temel ktilttir eseri olarak bel btiytik cild hdlinde yayrnlanmrgtrr. Ne varki bu eserin tahkikini yapan ve el-Cevheri'yi bir Arap olarak goklere grkaran A.A. Attar' "Sthnh"ln takdimi igin yazdr$r hacimli "Muknddime" "

adrndaki mi.istakil hacimli eserinde, btiyiik bir pigkinlikle onun " Arap astlh" oldu$unu savunmug ve kitabrnda bir defa bile olsa -TURK' kelimesini kulanmamrghr. Feth b. Hakan, AbbAsi toplumunda, kendi devrinde

Ttirk varlt$tnrn temsilcisi ve'

koruyucusu, tamamen iran'bdrc. Yine AbbAsiler devrinin Ttirk asrlh btiytik generali, Afgin'de, iran'lrd:l. Zemahgeri, Harzem diyannrn tinlti Ti)rki, oltimtine bir Araptlr ve Arap dili hayrarudrr' Neylersinizki bu ve bunlar gibi daha bir gok ilim, fikir ad.amlarrmn hepsi Ttirk olduklan gibi temel kaynaklarda da bu gergek biitiin agrkh$r ile dile getirilmigtir'

Tiirk Alimlerinin, isimlerinin sonunda temel kaynaklarda ne "Arap asilh" veya ne de "iran astlh" oldu$una dair, Arapga ve Farcga hig bir kayrt yoktur' Yine Oysa; bu

temel kaynaklarda onlar;

rkt anlamada go$u kere doSdu$u

gehirlere nisbetle amlmrglardrr. Biihin bunlara ra$men, Ttirk

bir ucunda, tistelik tamamen Tiirklti$iin iisttin karakterinin hdkim oldu$u btiytik gehir ve kasabalarda yetigmig bu Ttirk ilim adamlarrnrn, Atap ve iran aslJlr dtinyasrmn

oldu$unu iddia etmek, fuz0li bir gayretkeglikten cite tarihi bir sahtekarhktrr. Zira; hele hele; Tfiran yurdunda bilyiik i)lgiiite bir Arap

oarh{r ae ni}fusundan siiz etmemiz zaten miimkiin ile$ildir.

Ozellikte Araplar; Abbhst ihtilrtHnden sonra

bu

topraklardaki milli aarhklannr silrdiirmek gtiyle dursun, gogu kenili iilkelerine dtiniliikleri gibi, bir gofiuila Orta-Asya Tiirkliik denizinde eriyip gitmiglerdir. Btiti.in bunlara ra$men Arap ve iran milli guurunurL Tiirkistan ve Turan yurdunda yetigmig ve Ttirklti$tin en

uzak gehirlerinde boy gostermig Ttirk ilim adamlannt paylagma "Hayrr" ya$malamadaki bu hrrslanm anlamamrz mflmkiin de$ildir. Bu Arap ve iran'h yazarlara bizim Zemahger, Harzem, Farab, Fergfrne, Kaggar ae Tagkent gibi Ttirk muhitlerinde ozellikle o devirlerde Araplarrn ne igi vardr? Diye sarmamz gerekmektir. Bu, diSer bir ifAde ile bizim, Yemen'in herhangi bir kasabasrnda yetigmiE bir ilim adamrrun, Tilrk asilIt oldu$unu iddia ehnemiz kadar gtiliing ve bir o kadar da aptalca bir iddadr.

*** Bu galqmamtzda Orta Asya Tilrk lsldm medeniyeti ae bu

dire{i olan Arap dili ae Edebiyah ue onun geligmesinde Tilrkler'in yaph{t hizmetler ele almmry ue dnha ziyade Mo$ollann tarih sahnesine qtkmalartna kndar olan deuirler i)zerinde durulmugtur. Buna sebebte; bilyiik ummanlann medeniyetin ana

ortasmdan knynaytp gelen hrgm dalgatar gibi, ig-Asya denizinin

46 .

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER

ZEKERiYAKTTAPCI

'

47

derinliklerinden laynaytp gelen zorlu $amanist Moiol clalgalan, oe buna ba{h getigmelerin, Orta Asya Tiirk isl6m medeniyetinde

durum; Farab, KaEgar, Buhara, Semerkant, Tagkent gibi Tilrk

"hadd-i fasila" tegkil etmeleridir. Yilriiyen daflan andran ue hiE bir engel tantmayan bu Mo{ol ordulart, Tfiran yurdund'a geligen bu feyizli, bereketli, yeni medeniyet iEin 6deta bir "Nuh Tufan{' olmugtur. istdm diinyast ae bubi.tyilk medeniyet bundan sonra gok bilyi)k bir sarsmh gegirmig, art* isldm dilnyasmm iistilne bela ae

Biz, ancak bir misdl obtmk iizere, sddece Hatzem ae cioArmda yetigmig Tilrk ululart iizerinde durduk, Oysa onlarm fugmda Tfiran yurdunun de{er gehirleri, bilyiik ilim ae kiiltilr merkezlerinde de, billiln Orta ae Yeni Qaflar boyunca, her bir

musib etler sa{nak, sa{nak y a{mrytr.

Ne aarki bu zorlu $amanist

Mo{ollay'n milli varhklan

ilim

ae

kaltur merkezleri iginde geEerlidir.

asnda, yilzlerce ae binlerce bu sahantn Tiirk asilh bilyiik otoriteleri

yetigmigtir, Ayrrca onlar, Arap dili ae edebiyatmm geligmesi yolunda yilzlerce, binlerce eserler yazmrylardt. Bu eserler ilst i.iste

Dait

kadar bilyilk bir hagmet, azamet

iki kugak sonra, isl6m ae Tiirkliik ummanmda eriyip gidecektir. Onlar bi)ylesine hsa bir zamanda hem TilrklePecek ae 'hem de

konuldu{unda belki Tanrt

islilmlagacak, bundan da ote, gagda1 isl6m medeniyetinin en bilyiik

mimarlart olacaklardr. Astl bundnn sonra Orta-Asya; Tilrk'islhm medeniyetinde yeni zinde bir deair daha baglamqtrki bu ayrr ae

Di{er taraftan Tiirk asilh bu bUyiik ilim adamlarmm, ilim meyodanlartndaki gahsiyetleri de bundan farkh de{ildir. Onlar; mitsliiman Tiirk'iin, Ka'be-i irfaruna giden yoldn, ufuklart agan

yeni bir inceleme donemidir.

birer nurdan heykeller gibi dimdik ae bilti.in heybeti ile hdld ayakta

MdmAfih Mo$ollardan iinceki deairleri ele alfu{tmrz bu Ealqmamtzda; Turan yurdunun gok biiyitk bir co{tafi bdlge,

Eok

tinemli ki.iltilr ae medeniyet merkezlerinden biri olan sddece Harzem oe Eeuresi ele almmry, buralarda filizlenen isldm medeniyeti ae bu medeniyetin motor gilcii olan Arap dili ae bu dilin geligme ae yilcelmesine eme{i geEen Ti'trk asilh bilyilk ilim adamlan ilzerinde durulmug ue onlarm hizmetleri dile getirilmigtir. Konunun biraz derinti{ine inildi{inde, milsliiman Ti}rk'iln akli deha, yarahu gilci) ae ilmi gahsiyeti kargtmtza bi'ttitn heybeti ile bir"Tantr Da{r gibi dikilmektedir. Oyle tahmin ediyoruzki bu

u

e heyb

et ar zetmekte dir.

durmaktadrlar. Onlar; bir ulu dleme gdg ettikten sonra dahi, eserleri bu bilyi.ik kilItilr ue medeniyetin, sdnmek bilmeyen megaleleri olarak yine de irfan diinyamtzt aydmlatmaya deaam edecektir.

Orta-Asya ae Turan Ywdunda; yukarda da fade edildi{i gibi, sddece Arap dili ae Edebiydtt de{il, Tefsir, Hadis, Etkth, Keldm, Teahiit gibi dint ilimler, Felsefe, Kelam, Mant* gibi akli ilimler, Fizik, Kimya, Matematik ue Cebit gibi tecrilbl ilimlerin her bir daltnda ae her bir asrda yilzlerce, binlerce Tilrk astlh bilyik dlimler yetigmiEtir. Bunlarm alfabetik sra ile sddece

48 . ZEKERIYA KnAPET isimleri ae eserlerinin adlannr yazmak bile, belki cildler dolusu kitaplara a{mayan bir keyfiy e ttir.

Ne aarki biitiin bunlar

,yapilmadan artu-Asya Tiirklil{iiniin bu bilyiik killtilr ae medeniyetteki yerini biitiin ihtigamr ile ortaya koymamtz miimkiin de{ildir. Miislilman Tilrk'i.in medeni uasfrw, insanh{m hayrma bu yi}ce hizmetini ortaya koymak 7Je bunu, yarmki nesillere bir hizmet agh iginde sunmak igin bunun yapilma* arttk ihmdli milmkiin olmryan bir Biz bu milteadzi galrymamtzla sddece buna bir girig ae bir baglangg yapttk. Oyle iimid ediyoruzki Tilrk ilim adamlart, bundan sonra bizim aEtt{tmtz bu yolda yi.irilmeye deaam edecek,

Arap dili zte edebiyatt de{il, di{er istfrm? ilimlerde de Tilrk'iln akli dehas ae ilmi yaratrct giicilnii ortaya koyacak, bu biiyilk killtilr mirasmdaki paytmum, iran ae Arap guuru

sddece

milli km gasrm y apacaktr.

Evet; biz bu gahgmamrzla bunun bir baglangrcrm yaptrk. Azgrn Arap ve bezgin iran milli guurunun ilk defa kargrsrna dikildik. Qarprtrlan tarih ve medeniyetimiz ve onun yerinden oynahlan temel taglarrnr, yerli yerine oturtmaya gahgtrk. Ttirktin medeni karakteri ve Tarihi gahsiyetini btitiin heybeti ile azgrn Arap ve bezginiran Milli guurunun kargrsrna "Hayttt" biitiin insanlt$mr dniine koymak igin u$ragrp durduk. Elde edilen netice muhtegem ve meydandadrr.

Her

tiirlii tevfik

oiriNir{ cEligMEsirun ylrrrKlARr stryUr HiZMETLER

GerEekte Tilrkler'in; eski hilAfet tilkeleri ve Arap dili ve edebiyatrrun geligmesine yaphklan hizmetler, Emevilerin erken devirlerinde baglamrg ve bu gehirlerinde, Arap

boyle uzun aslrlar devam etmigtir. Bunun sebebi

zar trr e t hhline gelmiEtir.

knr gtsmdaki

I. EMEVILER DEVRINDE ARAP gEHiRLERir.rOnXi iTT TUNTLER VC ONLARIN ARAP

ve bagan

Allah'tandr!

de

mtisltiman Araplarrry Emeviler devrinde (651-750) yeni bir hamle ile Orta-Asya'yt fethetmeleri ve bundan da 6te onlarrn, Orta-Asya ve Turan yurdu ahalisine, Arap gehirleri ve hilAfet rilkelerine giden yolu agmalarr idi,

Asrl bundan sonradrrki Ttirkler; Emevflerin ilk devirlerinden itibarer! bir gok sosyal ve siyAsi sebeblerle, hem de btiy{ik kAfileler halinde hilAfet tilkeleri ve Arap gehirlerine gelmigler ve buralara yerlegmiglerdir. Bdylece bu gehirlerin Ttirkltik dokusu artmrg ve onlardan bazrlan nerede ise bir Ttirk gehri olmugtur. Bunlardan Basra, ve Vdstt, gehirleri, Emeviler devrinin bu gekilde Tiirklegmig gehirleri, yani merkezleri adasrndadrr. Mamafih Basra, her ne kadar Hz. Omer devrinde (634* 644) bir askeri garnizon olarak kurulmugsa da burasr Emeviler devrinde ve uzun fetih yrllannda Ttirk gciqleri iqin Adeta bir u$rak yeri ve bir istasyon gehri olmugtu. Onlar btiytik kAfileler halinde ilk u$rak yeri olarak buraya gelmigler ve buralardan di$er Arap gehirlerine da$rlaralg oralarrn Trirkltik dokusunu bir hayli'geligtirmiglerdir. Fakat Basra ve Vdstt, Trirklii$tin onder gehri olarak, bu i.isti.inlti$i.inii uzun asrrlar korumugtur.

50 . ZEKERIYA KfTAPqI

Ne varki isldm dininin ilAhl cezbesi ve Arap dilinin imAni cogkusuna kendini kaphran bu Ttirkler, gok gegmeden bagta Arap dili olmak tizere islAmi ilimlere yonelmigler ve onlardan bir go$u bu sahamn ufukta parlayan birer "Kutup yrldtzt" haline gelmiglerdir. Oyleki Arap dilinin geligmesinde ayrl bir yeri olan "BAsrA Ekolii"nin kurulma ve geligmesinde bu Tiirk Alimlerinin gok eme$i geqmig ve hizmetleri olmugtur. igte Halefii'l-Ahmer bunlardan

biridir' Fugdneli bu bi.iyi.ik Ttirk, "BAsrA Arap Dili Ekolii"nin en bi'iyiik kurucularrndan birisidir. Yine Tiirk aristol'rat "Tarhan 6ilesi" ve onlann soyundan gelenler de Basra'da Hadis ve Tefsir ilminde kendilerini gostermigler ve faziletleri diinyalarr

dolduran Tiirk Alimleri olarak IslAm ktiltiir

ve

medeniyetindeki gerefl i yerlerini almrglardrr. Konunun bir di$er ilging yonti daha vardrr. O da; soz konusu Arap fetihleri dolaysryla Ttirklere nasrl ki, Arap gehirleri ve HilAfet iilkelerine giden yol agrlmrgs4 yine bu fetiher dolaysryla Arap dili iqin de TOran yurduna giden o muhtegem medeniyet yolu agrlmrgtrr. igte asrl bundan sonradrr ki Arapga; bu tarihi medeniyet yolu (lpek Yolu)ndan ytirtiyerek ig-Asya'ya ulagacak ve mtisltiman Turkler arasrnda, kendisine yeni, ristelik gok daha samimi bir vatan ve bir iman tilkesi bulacaktrr. igte bundan sonraki sayfalard4 Emeviler devrinde ve bir manada Arap gehirlerinde gdriilen, Ttirklerle ilgili bu hayrrh geligmeler i.izerinde durulacak ve Ttirkler'in Arap dili ve edebiyatrmn geligmesine yaptrklan hizmetlerin, genel bir deSerlendirmesi yaprlacaktrr.

I. ARAP gEHinreniNs YERLE9TiRiLEN iLK

TURKLER

i* fUrktcr: Tiirkler'in Araplar ve Arap dili ile

Cdhitiye Dearinde Atabistaniln Giiriilen

Gergekte

dili o$renme ve konugmalan, hatta Mekke ve Medine gtbi oz Arap gehirlerinde gdrtinmeye baglamalan, onlarrn lsldm dini ile tamgma ve kabul etmelerinden gok daha 6nce, yani CAhiliye devrinde baglamrghr. Bu durum isldmi devirlerde, biittin hrzryla devam etmig,
Tiirkler'e, bu ilk devirlerden itibaren agrlmrgtr.

Bu konularda ve elimizdeki ilk verilere gore; daha onceki yrllarda SAsAni ordulanna intisab eden Tiitkler; (575) yrhnda ve Hz. Peygamber'e en erken devirlerde, Iran

komutanr Vehriz'in ordusunda Yemen'in fethine katrlmrglar(l) ve buraya askeri bir garnizon gticti olarak yerlegmiglerdir. Onlar burada zamanla Arapgayt o$rendikleri gibi, yerli halklada giiphesiz, Arapga konugmuglardrr.

Hz, Peygambey'in Medine'ye hicretinden sonra islim hiddyet giineginin rgrklan Yemen'e ulagmrg ve Yemen ehli biittintiyle mtish.iman olmuglardr. Bu ctimleden olak tizere;

'

Es-Seatibi. Gurar Togan, 2.V..

Miitiik el'Acem,Qev. H. Mahmud, Tahran,

IJ mumi

Tiirk Tarihine Ging, lstanbul,

I

98

l, s' 72'

1396, s'297'

52 . ZEKERIYA KiTAPCI

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

h. 6./m. 628 yrhnda Yeminin Y. iran Satrapr BlzAn mrisltiman olmugtur(2). Bu takdirde Yemende bulunan iran garnizonundaki Tiirkler de giiphesiz lsldm dinini kabul etmiglerdir. Ayrrca bunlarm go$ununda "sahabe" olma gerefine kavugmug olmalan gerekmektedir.

boyunca, qok bi.iytik iltifat, tevecciih ve ihsanlarrna mazhar olmugfur. CAhiliye devri Arap gehirlerine gelip yerlegen bu Tiirk asrlh kimseler arasrnda Siimeyye isldmda ilk kadrn gehid ve dolaysryla "Ydsir 6ilesi" de bulunmaktadrrki, bunlar hakkrnda bizim "Saadet Asrmda .Tiirkler" adrndaki kitabrmrzda gok daha genig bilgiler bulunmaktadu6).

Fakat bunlardan bizim igin gok daha dnemlisi ve yine

cAhiliye devri, belkide Hz. Peygamber'in ilk gocukluk yrllarmda, yine briyiik bir T{irk Ailesinin bu defa Mel*eye gelip yerlegmeleridir. Daha ziyade "Siireyct"ler olarak bilinen ve Hz. Peygamber'in amcalarmdan biri olan el-Hiris b. Abdii'l-Muttalibin himAyesinde yaqayan bu Tiirkler; demircilikle u$ragtrklarr gibi, onlarrn qok iisttin bfu "king ustas{' olarak gohretleri, Arabistan srnrrlarrm da goktan agmg bulunuyordu(3). Bunlann aym zamanda "Tiirk asillt ilk sahabiler" olmak tizere Ttirk-islAm Tarihinde gok ayrl ve gerefli bir yeri vardrr(a). Yine bu Aileden olan Ubeydullah b. Siireyc'iry Arap ve dili edebiyatr, rizellikle cAhiliye devri giirlerindeki gok i.istiin durumu ve onlarr, Hz. Divud'u aratmayan o ilAhi gizel sesiyle bestelemesi ve onlan yetenekli bir m0siky sanatkan olarak icra etmesi, islAm tarihi ve Araplar arasrnda

gok derin izler brrakmrgtrr. Bciylece Ubeydullah; "klasik Arap musikisinin" ilk kurucularr arasrnd4 ilk gerefli Ttirk olarak yerini aldr$r gibi, ayrrca o; hayatr boyunca Hz. Peygamber'in torunu ve Hz. Htiseyn'in gahsiyetli Vtzr, Hz. Siikeyne'nin (61. 743) himAyesinde kalmrg ve onun sa$h$r t Hitti, Ph. K., Siydsi ve Ktlltilrel lslhn Tarihi, gev . S. Tu!, istanbul, 1980. 3 el-IsbahAni, Ebu Ferec, el-E$ni, Beyrut, 1986,I,s.245. a Kirapg, 2., S aadet A s nnda T ltrkler, Konya, 1 995, s. 47 vd.

. 53

Arap gehhlerine Yerlegen itk Miisliiman Tiirktler:

Fakat Tiirklerin; mtisltiman Araplar ve dolaysryla yeni bir dil olan Arapga ile tamgmalan, hatta onbinleri agan btiyrik kAfileler halinde, Arap gehirlerine gelmeleri ve buralara yerlegmeleri; Araplarrn ozellikle Emeviler devrinde Ttirk yurtlarrna yaptrklarr ilk akrnlar sAyesinde, Turan yurdunda baglamrg (542) ve daha sonraki yrllarda bu durum, hem Turan yurdu ve hem de hilAfet tilkelerinde geligerek btittin yo$unlu$u ile devam etmigtir. Neticede, Turan yurdu ve Ti.irkistan Arap dili ve edebiyatrnrn ikinci briytik vatanr oldugu gibi, ayrrca hildfet tilkeleri ve Arap gehirlerin de bu ytice gayeye hizmet eden her bir asrda yiizlerce binlerce Trirk asrlh ilim adamlarr yetigmigtir.

Mtisltiman Araplarrn, Trirk yurtlanna olan bu ilk Arap akrnlarr sebebiyle; Ttirkler igiry Emeviler devrinde Arap gehirleri ve islAm rilkelerine giden yolda biitrintiyle agrlmrg oluyordu. igte bu erken devirlerden itibaren Aiap vAlileri tarafindan Arap gehirlerine, btiyiik kAfileler hdlinde, pek gok Ttirk sevkedilmig ve bunlar bagta, Basra, Medine, Vksi ve $am olmak izere, belli baglt Arap gehirleri, biiyiik medeniyet I

Kitapgr, 2., a.g.e., s. 46-59.

ARAP DiLI VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER

54 . ZEKERIYA KITAPCI

ve kiilttir merkezlerine yerlegmiglerdir(6). Boylece daha ilk hicret asrrndan itibaren Tiirkteriru Arap gehirleri ve hilAfet tilkelerinde, Arap dili ve edebiyahmn geligmesi yolundaki yaphklarr gok onemli hizmetleri de baglamrg oluyordu. Bu manada Tiirk varhsr, aydrn ktitlesi ve onun akli dehasrnrn ilk filizlendi$i yerlerin bagrnda giphesiz Basra gehri gelmekte idi. Bundan sonraki sayfalarda gok daha ayrrnhh bir gekilde i.izerinde durulaca$r gibi, Arap dili ve edebiyatr "Basra Ekolii"nin geligmesinde, Ttirk ilmi dehasr ve akli giiciiniin gok biiytik hizmetleri olmuqtur. Buna sebebte ilk devirlerde Horasan'a,bizim yeni tabirimizle "Do{u Turan Yurdu" na askeri vali olarak tayin edilen Arap vAlilerinin buraya, ktilliyetli miktarda "Ti)rk meohlileri" gondermeleridir. Bunlardan meselA Ubeydullah b;. Ziyed, Buhara'ya yaptr$r ilk basl.:rnlar srrasrnda (673) oradan eli krhng tutan 50.000 Ttirkti esir olarak almrghr(7). Her nekadar bunlar Ttirk muharip unsurunun belini krrmak igin, Arap valileri tarafindan kasrdh bir gekilde yaprlmrg ise de, bunlarrn pek qo$u, daha sonralarr yukarda da zikredildi$i gibi btiytik Arap gehirlerine mevdli olarak gdnderilmiglerdir. Ubeydullah b.Ziyid'nbu gekilde ve anlagmah olarak esir aldr$r Buharah Trirk erleri arasrnda, iki bin kigilik cizel surette yetigtirilmig eok iyi nigan alan ve ok atan "Titrk okEular{' da bulunuyordu. igte yeni vAli, onlart bizzat kendi

huzuru, bu yi$it okgu Ttirklerden sorulacakh. Me dine'

Yine

deki T iirk As ilz 6d)Ieri :

ilk devirlerde, bu Arap akmlarr sebebiyle, sayilarr

higte azlmsanmayacak kadar btiytik

bir gruP

miibaleladan bagka bir gey delildir.

Z'K'

bu

"Tilrk

asilzddelerinin" Medine'ye geldi$i ve bu Peygamber gehrine yerlegtikleri gori.ilmektedir. Bizim bundan maksadtmrz,

Ubeydullahtan sonra Horastn'a,

bir di$er ifade ile "Do{u

Turan Yurduna" vdli olarak gonderilen Hz. Osman'rn o$lu,

Said b. Osman'tn (675) Semerlunt'a hticum etmesi

ve

buradan yaklagrk 30.000 Ttirk gencini esir olarak almastdr(e).

Said b. Osman da, gelene$e uyarak bu Ti.irk esirlerinden binler ve onbinlercesini, yukarda adr gegen Arap gehirlerine sevketmig ve dolaysryle bu gehirlerin Tiirktiik dokusu gok daha guqlti bir hdle gelmigtir. Daha sonraki asrrlarda bunlar arasrndan bir gok Ttirk asrlh Arap dili ve edebiyatr bilgesi, Tefsir, Hadis ve Frkrh Alimleri yetigmigtir. Mamafih, bundan sonraki sayfalard4 bu onemli geligmeler tizerinde eok daha ayrrntrh bir gekilde durulacakhr.

Yine Said b. Osman: (Hz. Osman'rn bu ag gozlii inadma cimri o$lu) Semerkant seferi srasnda, Buhara Tiirk Melikesi Kabag Hatun'dan, ordusunun gerisinin emniyetini sa$lamak maksadryla 50-80 araslnda Ttirk Prens ve asilzAdelerini iade ehnek tizere rehin almtgtr(to).

Belazuri bu rakamt 100.000 kigi olarak zikretmektedir. fuphesiz

55

rnaiyyetine alarak Basra'ya getirmig ve buraya yerlegtirmigtir(8). Artrk bundan sonra gehrin emniyet ve

o

Kitapgr, 2., Arap $ehirterine Yerlegtirilen llk Tiltklcr, Tiirk Kultiiri'i, 1972, no 112.s.209-221. 7 El-Bel6zuri. Futuhu'l-Buldan, Tah' A.E. et-Tabbah' Beyrut' 1958' s' 357'

.

E

Kitapq,Z.,Araplann Titrkisnrw Grngd, istanbul, 2000,

V, s.258. "tel-Belazuri, s.579.

" et-Taberi,

s. 73,

55 . ZEKERIYA KITAPCI

ARAP DlLl VE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TIJRKLER

O, rehinleri sefer dontigtinde, Ttirk HAtununa iAde edece$i yerde, sdzi.inde durmamry ve onlan yaruna alarak Peygamber gehri Medine'ye getirmigtir. Said bununla da yetinmemig, onlann tizerlerindeki goz kamagtrrrcr parlak elbiselerini soymug ve onlan hor, hakir gorerek bir kdle gibi toprak iglerinde gahgtrrmaya baglamrg ve -boylece kendini oltimtin kuca$rna itecek bedbaht sebebi de hazrrlamrgtrr. Zira carundan bazen bu Ttirk asilzddeleri, bu a$rr, zulme varan muameleye, daha f.azla dayanamamr$ ve Said b. Osman'I, hanger darbeleri ile delik degik etmiglerdir. Ne varki bu feci olay Medinedeki, Ti.irk asilzadelerinin de gok daha feci bir sonu olmugtur(tt). $am'ilaki Tiirk Muhaftz Alayt:

gibi, briytik Arap gehirleri, ktiltiir, bilim ve ticaret merkezlerine gcinderilen Ttirkler gibi, yine bu devirlerde $am; Emevi halifelerinin taht ve baht gehrine de onemli olgtide Tiirk erleri gonderilmig ve onlar Emevi Basra, Vdsrt, Kfife

halifelerine, "Tiirk muhafiz aIayt" olarak,

gahsi

emniyetlerinin sa$lanmasl ve di$er hususlarda gok btiytik hizmetlerde bulunmuglardrr.

Evet bu yaSrz gehreli yi$it Ttirkler; MervAnilerden Halife II. Abdii'l-Melik b. Mervan'n (685-705) rizel bir tdlimatr ile, hem de btiytik kAfileler hAlinde Ttirkltigtin ciz yurdu olan Fergdne'den $am'a celbedilmig ve bir "muhafaza alayt" veya hassa askerleri olarak, halifenin gahsi emniyetini sa$lamak ve bir tehlike anrnda sarayrnl korumak igin gorevlendirilmiglerdir. Fakat bu Ttirkler, halifenin yakn gevresi ve civar gehirlerde baggosteren kargaga ve '1

Geniq bilgi igin bkz. Kitapq,Z.,a.g.e ., s. 56,57.

'

57

ayaklanmalarr batrrmak igin, bir krstm Asiler tizerine sevkedilmig ve son. derece baganh olmuglardrr. Bunlarm sayrlarrrun beg bin kigiden az olmadr$r tahmin edilmektedir. Kudtis'te bag kaldran ve bir qok kargagahklar grkaran ve qok azrh bir gevresi olan yalancr peygamber, Haris b. Abdurrahman ed'Drmrgki'yi igte bu dini btitiin mrisliiman Trirk muhahz alayr tepelemigtir(12). Ne varki govenist Emevi Halifelerinin bu ilk devirlerden itibaren hem de $am'da"hern de gahsi emniyet ve saraylarrnt koruma gibi gok onemli bir gorev igin, bu yi$it gehreli, yaSrz FergAne Ttirklerini tercih etmeleri, Araplara de$il de bu Ttirklere gtivenmeleri, rizerinde aynca durulmasr gereken gok onemli bir konudur.

Orta Asya'run Araplar tarafindan fethedilmesi

ve

kadar yayrlan Ttirk yurtlannrn, Arap siyAsl hAkimiyet srrurlan igine girmesinden sonr4 Arap gehirlerine gonderilen bu Tiirk akrm btittin hrzryla devam etmigtir. Bu ctimleden olmak tizere sddece Arap valileri tarafrndan de$il, bir gok Tiirk Aileleri, kendi istek ve ferdi arzulan ile Arap gehirlerine gelmigler ve buralarda mekAn fuhnuglardrr. Fergdne onlerine

Tiirklerin mtisltiman olmalarr, onlarrn Arap gehirlerine gelip yerlegmelerini gok daha cazip bir hAle getirmig ve bu boylece Arap gehirinde gok btiytik bir "Tilrk aarh{r" olugmugtur. Bundan sonraki sayfalarda onlann, Arap dili ve edebiyAtrnrn geligmesine yaptrklarr ytiksek hizmetler iizerinde gok daha aynntrh bir gekilde durulacak ve qok genig bilgiler verilecektir. Ancak once; bu devirlerde hilAfet tilkelerindeki Ttirk kiilhir merkezlerini gcirelim. "ibnKesir, el-Bidiye, Mrsrr, I932, IX,s.29,Kitapgr,2.,et-TiirkfiMiiellcfd.telC 6htz,

Beyrut, 1972, s. lO6.

ARAP DiLI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TIIRKLER

II. EMEViLER DEVRi TURK KUTTUR MERKEZLERI BASRA ve VASrT gEHiRLERi

Basra

Tiirklii[iin

Yeni Merkezi:

ilk devirlerde hildfet tilkelerine sevkedilen bu Ttirkler gibi btiytik Arap gehirleri ve kiilttir merkezlerinde etkin bir Ttirk varh$mrn olugtu$unu soylemigtik. Bu Turk varh$mrn en tazla yo$un oldu$u gehirlerden birisi de gtiphesiz daha sonralan Arap dili ve edebiyatrmn en fazla geligti$i ve parlak bir ilim ve ktilttir sAyesinde, Basra, Kfife, $am

merkezi olanBasra'dr. Basra; her nekadar, IraKta Hz. Omer devrinde (634644) DoSu fetihlerini, askeri ve lojistik bakrmrndan desteklemek igin, stratejik anlamda sahabeden Utbe b. Gazvan tarafindan kurulmug (5gg)(nl ilk askeri gehirlerden biri ise de, krsa bir zaman sonra asrl halkr, Arap, Tilrk ve biraz da iranlilardan olugan kozmopolit bir gehir haline gelmigtir(1a). Mtislflman Araplarrn Turan Yurdu; Baykent, Buhara oe Semerkanf gibi onemli Ttirk gehirlerine yaphklarr ilk akrnlardan sonra Basra; Turan yurdundan kopub gelen

Ti.irklerin ilk ugrak yeri olmugtur. Zfta Arap askeri v6lileri, buralardan elde ettikleri yiiklti ganimetler yarusra, sayilarr binlerle ifade edilen Ttirk esirlerini her yerden 6nce Basra gehrine gdndermigler ve burasr daha bu ilk fetih yrllanndan itibaren Tiirkltik dokusu gok yo$un bir gehir olmugtur.

Bilindi$i gibi, Horasan (DoSu Turan

iA.

Basra md.,11,s.320. Arap Dilinde Istim Edebiyat, Qev. C. Sezgin, lstanbul, 194tr', s. 153, Krg., Hurat, C, l-A., U, s.320,Zeydan,C.,Medeniyeti Islihniye Tarihi, Qev . Z. Meganiz, II, s. 203, 206.

't Hartmann, R..

ve

59

Yurdu)'a

gdnderilen askeri valilerden biri olan Ubeydullah b. Ziyid (678-680) Buhara baskrnr srasrnda, Buhnra'ntn Ttirk asrlh

Melikesi Kabag Hitun'la yaptr$r gok ozel bir anlagma sonucu harbeden bu "Tiirk okgulan"ndan 2000 kigiyi maiyyetine almrgh(ls). et-Taberi bunlarm "ok atmada"; gok iisti)n yetenekli genEler oldu{unu

kay

detmektedir$6'.

Ziyid,,bir yrl sonra Basra valili$ine tayin edilince, bu Ttirk okgu birli$ini iileleri ile birlikte yamnda getirmig ve onlarr Basra'nrn bir semtine yerlegtirmigtir. Buraya daha sonralan " Buhar ahlar Mahallesi" denilmigtir(17). Artrk bundan boyle bu biiytik ve genig Basra gehrinin emniyet, huzur ve grivenli$inden bu Trirkler ve onlarrn "Komutnnt" sorumlu olacakh. Ayrtca onlarrn her birine gok ytiksek ayhklar odeniyordu(18).

bir kaq yrl sonra Basra da grkan bir "Hirici ayaklanmast"m bu Ti.irk okgu askerlerinin bastrdtklarr Nitekim

gorrilmektedir. Yine Yemfrmede qrkan bir kargagah$rda bu gciziinti budaktan gekinmeyen kahraman Tiirk okgulan bastrrmrgtr(1e). Ayrrca kaynaklarda 580 yrhnda Kubelflda grkart kargaga ve fitnenin bashrrlmasrnda Regid et'Tiirki adrnda bir Tiirk komutamndan bahsedilmektedir. Bu komutarurL yukarda zikredilen Buharah, Tiirk okgu askerlerinin

'5 Genig

t' Hlart,C., Arap

'

bilgi igin bkz., Kitapgr, 7., Eski Hilifet Ulkelcrinde Tllrk Hatunlan,

et-Taberl, V, s. 258. el-Hamevi, el-B lildan, l, s. 430. '' ibn Abdu Rabbih, el-ikdil'l-Ferid,l, s. 19l. te el-Cih;z',el-Hayevan,tah. A.M. Harun, Vll, s. 175' 'n

r7

60 . ZEKERiYAKTTAPqI

ARAP DiLi vE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER

komutanr oldu$unda, kimsenin

en ufak bir

gtiphesi

olmamahdrrQo).

Asrl bundan sonradr rki Basra, ig-Asya'dan kopupgelen Ttirklerin ilk u$rak yeri olmugtur. Bu bakrmdan Basra'ya bu erken yrllardan itibaren pek gok Tiirk goEleri olmug, onlarm bir go$u bu gtizel sahil gehrine yerlegtikleri gibi, bir goklarr da di$er Arap gehirlerine gelmigler ve oralara yerlegmigler, bagta Arap dili ve edebiyatr olmak tizere di$er islAmi ilimlerin geligmesine, Eok biiytik bir emek vermiglerdirol). Bu bakrmdan hiq gekinmeden gunu soyliyebilirizki; e$er Basra, bu erken devirlerden itibaren kargaga ve kangrkhklardan uzak, gergek bir ilim, ktiltrir ve irfan gehri, hele hele Arap dili giir ve edebiyahmn biiytik bir "ekolii" hAline gelmigse, bunun bir tek sebebi vardrr; O da, gehrin emniyet ve gtivencesinin bu yiSit gehreli ya$rz Ttirklere brrakrlmasr ve gehrin Trirkltik dokusunun gok zengin olmasr idi. Basra

Dil Ekolii ae Tilrkler:

MdmAfih; igte bu erken devirlerdg bu gekilde Basra'ya gelip yerlegen bu Ttirkler sAyesinde, birer askeri garnizon olarak kurulan bu gehirler (Basra ve Kfrfe) daha sonra geligmig, btiytimtig bir dil, ktilttir ve medeniyet gehri olmugtur. Arap dili ve Edebiyatr, ozellikle bu iki gehirde bag ddndr.iriici.i bir gekilde geligmig ve bir "ekol" hAline gelmigtir. Bundan bciyle Arap dili ve Edebiyah tarihinde bu

"ekollet" "el-Basriyyun" ve "el-Kttfiyyitn" x el-Cdhrz,Feziilii'l-EbAk,

t'

Haz. R. $eqen, istanbul, 2002,s.28.

olarak

Ayrrca krg, Kitapgr, Z.,The Early Turks in the Milslim Countries, T. Okig, Armafam., Ankara, 1978, s. 155.

.

61

amlacaklardr. Bundan sonraki sayfalarda gok daha ayrrntrh bir gekilde tizerinde durulaca$r gibi, Halefii'l-Ahmer, Feryhnelibuya$v qehreli yi{lt Tiirk "Basriyyun" denilen bu dil "ekoli)" ntiry bir manada kurucusu ve onun Basradaki kona$r ise bir nevi "akademi binas{' idi.

Arap dili ve Edebiyatrmn ilk devirlerde kazandr$r bu Barthold olmak tizere, bir gok ilim adamlarr tarafrndan kabul edilmigtir. Nitekim W. Barthold ta, aynt gerqeSi dile getirmig; "Basrt" ae "Kfife" Eehirlerinin, ilmt hayatm kaynagtt$t, faal merkezler oldujunu, islilmiyeti kabul eden "acetnlef' taraftndan kuruldu{unu, bu ekoliin mensuplannm go{unun "Arap" de$il "Acem" oldu{unu oe VIII. asnn baElarmda bunlara rekhbet edecek baEka bir Eehir olmadr$mr" zikretmigtir(2). igte W. Barthold'un "Acetn" dedigi ve etnik kimliklerini, yani "Ttirkltiklerini" telaffuz etmekten qekindi$i kimseler, bagta Halefii'l-Ahmer olmak iizere bu biiyi.ik Tiirk dlimi ve onun eevresinde toplanan Tiirk, iran ve Arap aulh dil ve lu$at Alimleri idi. bag dcindtirticti geligmeler, bagta W.

Di[er taraftan, erken devirlerde Basra'ya gelip yerlegen bu Tilrkler arasrndan, bir gok Arap-dili ve edebiydh otoritesi grktrSr gibi, yine bu Ttirkler arasrndan bir gok Tefsir, Haclis, Ftkth, KeI6m Alimleri grkmrg ve onlar hilafet tilkelerinde bizim Orta - Asya bozkrrlarrnda kurdu$umuz Trirk - islAm Medeniyetinin ilk onctileri, Hayrr! parlayrp duran bfter "Kutup yrldularl" olmuglardrr. igte bunlardan birisi, hadis ilminde boy gostermig Ttirk asrlh btiyiik "Tarhan dilesi" oldu$u gibi, bir di$eri ise "Halef dilesi" ve bu Aileden :: Barthold, W ., I fttm M ede niy eti T arihi, Ankan, 1963, s. 47 .

62 . ZEKERIYA KITAPCI

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER

yetigmig olan Ebfi Mihriz, Halef b. Hayyan el-Basri, elMa'ruf bi'l-Halef el-Ahmer, el-FnRcAtqi'dir.

Belki de bizim dile getirmek istediSimiz bu hayrrh geligmelere igaret etmek isteyen M.$. Giinaltay, daha da ileri gitmig ve islamda ilk fikir hareketlerinin Tiirk kitlesinin (boylesine) yo{un bir surette yerlegmig oldu{u Basra'dan boy gd s t er

di{ini

s

oy

Ie

mig tir@)

.

Yenibir Tiirk $ehri; Vasthn KuruluEu: Ttirklerin bu erken devirlerde Arap - islAm iilkelerinde boy gosterdi$i bUytik ilim ve ktilttir merkezlerinden biri cli$eri de antik Bdbil medeniyetinin yrikseldi$i bereketli Mezopotamya topraklartnda kurulmug olan yeni Vdstt gehridir. VAsrU Emeviler devrinde Turk varh$mrn Basra, Kufe ve $am'dan sonra en yo$un bir gekilde gortildti$ti, en onemli gehirlerden biridir. Gergekte Vdstt gehri; Emeviler devrinin ilk fetih yrllannda Emevilerin yorulmak bilmeyen despotik vdlisi Haccac b. Yusuf (61. 714)Q4) tarafindary Dicle nehrinin kryrsrnda, Kesker kdytintin tam karqtsrnda, yarr kamrqhk ve yarr batakhk bir yerde temelleri ahlmrg (638) ve daha sonra burasr, Orta-Qa$larm kendine has en bi.iytik ordu, igci, ziraat, bunun yanrsra bir ilim, ki.ilt{ir ve ticaret gehri olmugtur(2s) $ehir; bir art kovanrnt andrran igci, ust4 mrihendis gibi, bir qok meslek erbAbrmn bitmez bir gayret ve 3 Giinaltay, M. $.,islim Medeniyetinde Ttlrklerin Mevkii, T. T. Kurumu Kayseri Zabrtlarr. Ankara, 1932, s. 293. :' Kaynak igin bkz., lammens, H'iA., Haccac, V/I. s. 18. rs el-belAzuri, Futfr.hu'\, s. 415, el-Vasrti, Eslem b. S. er-Ruzzaz, Tiih'u Vfurt, Tah. G. Avvad, Beyrut 1968, s. 38, el-Hamevi' Mu'cemil'l-Blildan, Beytut, 1995, V, s.,3,ll8, Streek, M. i.A., Vast,XIl,s.222-

'

63

ttikenmez gabalarr ile, iki sene gibi krsa bir zamanda kurulmugtur. Artrk burasr gimdi bir gok cAmi, medrese, muhtegem saraylar, genig cadde ve evler, askeri keglalan bulunan prrrl prrrl bir gehir idi. Emevi Halifelerinin, $am gehrine kargr gimdi Haccac'da, Vrisrf gehrini kurmugtu'

Daha sonra despotik Irak Valisi; kendisine ytirekten ba$h Suriyeli askerler, bu arada gahsi emniyet korumasrm sa$lamakla gorevli binlerce Tilrk askerleri ile birlikte bu yeni VTsrf gehrine yerlegmig ve burasr Do$u Turan Yurdu, yani Horasan'rt gok gtiglii bir eyAlet merkezi olmugtur. Artrk bundan briyle Haccac'rn gozi Do$u-Turan yurdu ve Kaggar'a, Qin Seddine kadar yayrlmrg Orta-Asya Ttirk varh$r tizerinde durulacakh.

Bu yeni gehrin emniyet ve huzurundan Ttirkler sorumlu olacaklardr. Bunun igin Hacclc; daha 6nce Ubeydullah b. Ziyid'n Basra'ya getirip yerlegtirdiSi ve ok atmada mahir olan Ttirkler'in biiyi.ik bir krsmrru, Aileleriyle birlikte VAsrt gehrine nakletmig ve yeni eyalet merkezinin emniyetini bu Ttirklerin eline brrakmrghre6). O; gimdi $am'da, kendi sarayr ve gahsi emniyetini Fergdneli yiSit Ttirklere brakan(27) Emevi Halifesine artrk kur yapabilirdi. Haccac'fii, yeni V6stt gehrinin emniyet ve inzibat iglerini, kendi sadrk adamlan ve askerlerini devre drgr brrakarak bu Tiirk-okgulan ve yahn krhng komutanlarrna brakmasrrun gok ozel bir sebebi olmahdrr. O da Ttirklerin son derece merf yi$if gtivenilir kimseler idi.

?6

el-Bel6zurl, s. 545. Kesir, s.29, Krg., Kitapq,Z.,et-Titrfr, s. 106.

t'ibn

64 . ZEKERiYA KITAPqI

Vasft $ehrine Tilrklel in Yerle gtirilmesi: Despotik Irak Valisi, bunlarla da yetinmemigtir. Ayrtca o; Orta-Asya'dan binlerce Ttirk'ti, Aileleriyle birlikte Vdstt gehrine getirtmig ve onlarr buraya iskAn etmigtir. Hatta de$erli Ttirk tarihgisi M.$. Giinaltay; "Haccac'tn daha da ileri gittiiini, Ceyhun nehrinin gerisindeki Tiirk biilgelerinden bir gok Tiirk iilelefini zorla yurtlanndan kaldtr ar ak V 6 xt gehtine y erle Etir difiini kay detmekte ilir" Q$ .

Haccac'rn bu gekilde VAsrt'a yerlegtirdi$i Tiirklerin sayrlannrn, yaklagrk 25-30 bin kigi olduSu tahmin edilmigtirki bu, fevkalade btiyiik bir rakam olmahdrr. Bunlarrn arasrnda gtiphesiz, aristokrat tabakaya mensup gerefli, asil, kciklti Tiirk dileleride bulunmakta idi. Meseld Fir0z Abddfnin nakletti$ine grire; "Benii Ti.irkdn-Tiirk O$ullart" adr ile tamnan biiyiik bir Aile igte bunlardan biri

idi. Bu Aile onun kendine hds ifddesiyle "bir ehl-i beyt diigkiinil, bir hanedant dfidman" yani asil bir Aile idi(ze). Bu Tiirkler, Orta-Asya'da yiikselecek Ttirk-islAm Medeniyetinin bu topraklarda ilk cinciileri idi. Her nekadar bu Tiirklerin bir krsmr asker, daha bi.iytik bir krsmr bereketli Mezopotamya topraklarr ve Seaad ardz?sini iglemek igin gdrevlendirilmiglerse de, gok gegmeden durum,

Tiirklerin lehimize de$igmig ve Vdstt'a yerlegtirilen bu Ttirklerin arasrndan da bir gok Arap dili ve edebiyah otoritesi, bunlardan birisi ve en dnemlisi Emeviler devrinde Basra'da kendini gostermig ve Halefii'l-Ahmer adryla Arap dili ve tarihinin parlak sayfasrnda yerini almrg bir "Tiirk bilgesi"dir. Oyle ise, cince onu gorelim. B Gunaltay, M.$., Abbaw(ullart Imparatorlu{unun Kurulugu ve Yilkeliginde TlirkJer, Belleten, 1942, V I, Sy. 23-M, s. 182. " Fir0zabadi, Ebo Tahir M. b. Ya'kub, olcyanusya, gev. A. Asrm, istanbul, 1305, II. s. 10555.

III. EMEViLER DEVRi ARAP DiLi VC EDEBiYATININ TURK ASILLI iTT OTVCULERi: I. BASRA DiL EKOTUTVUN KURUCUSU Ebff Muhriz, Halef B. Hayyan el-Basri, el-Ma'ruf

bil-Halef el-Ahmer, el-Ferglni: (dof,. 700? - 61.7691 , itrtg,-i9lill -frJt 0l{- iri. .t. ,1-,1,r. j,rj #li,J.Jl -p-!t Halefin Tiirkliifiii ae Tafihi Gegmigi:

Halefii'l-Ahmer, Arap dili ve edebiyatr ufkunda ve Basra semalannda bir kutup yrldrzr gibi doSmug Tilrk asilh ilkbtiyiik dil ve lu$at Alimlerindbn ve bu hizmet yangrrun ilk cinctilerinden biridir. Arapga kaynaklarda daha ziydde, Halefil'l-Ahmer el-Fergani, yani, Ferganeli Krmtzr Qehreli Halef olank zikredilen dev yaratrhgh bu Ttirk dlimi ve ailesi isminden de anlagrlaca$r gibi, aslen Ferganelidir@). GerEekte Fergdne; Trirkistand4 Seyhun havzasrnda kendi adryla anrlmrg genig bir Ttirk bolgesinin adrdrr. Kuzeyde; Qottkal Da{lart, do$uda; Fergdne Daflan ve

grineyde; Alay Da{Iaru ile gevrilmig gok genig cografi bir bolgedir{at). Mtisltiman Araplarrn, Orta-Asya fetihleri srrasrnda, Arslan Tarhan adrnda bir Tiirk beyi tarafindan idAre ediliyordu.

30

3r

el-Hamevi, Mu'cemii'l-udebA,Xl, s. 66, el-Krftr, inb6hu'r-Ruval, tah. M. ibrahim, Beyrut, 1968, 1,383, el-Cdhtz ve Tilrklerin Faziletleri, Hz. R. $egen, istanbul, 2002, s. 38. Barthold, W .,iA, Fergine, IV, s. 559.

ARAP

66 . ZEKERiYE KiTAPqI

Halefii'l-ahmer, (ktrmrzr gehreli, kara bryrkh Halef), cAhiliye devri Arap dil; edebiyat ve giirinin kendi asrrnda arulan ve gcihreti btiti.in hilAfet tilkelerine yaydmrg, en onde gelen Tilrk axlh b:dry:jik dlimlerden biridir. Babasr; Ferghneli bir Ttirk olup, erken devirlerde mtisltiman olmug, meghur Arap FAtihi Kuteybe b. Miistim'le birlikte Orta Asya fetihlerine katrlmrghr (705-71'6). Daha sonra bu Ttirk dilesi de bu devirlerde gog eden di$er bir gok Trirk Ailesi gibi Basraya gelmig ve buraya yerlegmigtir.

Gerqekte; o stralarda Basta ve Kitfe Orta-Asyadan kopup gelen bir gok Ttirk ve Tiirk Ailesinin ilk u$rak yeri olmug onemli gehirlerden birisi idi(32)' Ubeydullah b. Ziyild'rn, Buhara'dan gok ozel anlaqmalarla ahp Basra'ya getirdi$i iki bin kigilik Ti.irk okgu Ailelerinin yamsrra, daha sonra, aristokrat tabakaya mensuP bir gok Ttirk dilesi de Basra'ya gelmigtir. igte bunlardan bir difreri de Ttirk asrlh aristokrat "Tlrhan 6ilesi" dirki bu Aile daha z|yi'de Hadis ilminde kendini gostermigtir.

Halefii'I-Ahmer

ae

Kadim Arap

$iiti:

Halef in ebeveyninin gegmigleri hakkrnda f.azla bir bilgimiz yoktur. Ne varki bu de$erli Tiirk Ailesini Kuteybe daha sonra o$luna, o da BilAl adrnda birisine hediye etmigtir. BilAl, bu Ttirk dilesini iyi bir bedel kargrh$r azad etmig ve onlarda tamamen htir olmuglardr(33). Kriqtik Halef, bu devirlerde Basra da Hadis ve Siinnet ilmine kendini vakfeden bir gok Ttirk'tin aksine Arap dili ae edebiyah ve bunun inceliklerini o$renmeye yonelmig ve sonunda "BastA

3r 33

Huart, C., a.g.e., s. 153. el-Hamevi, J-Ua"Ua. XI, s.67.

ii'e.)i utsr!-rJ $'J iiio!

DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TIJRKLER

'

67

dil oe eilebiyat ekoliiniin" onde gelen kurucularrndan biri olmugtur. Haleb bu ilmi, o devrin en btiyrik giir ravilerinden biri olan HammAd er-RAviye adrnda, Deylemli bir koleden almrghr(s). O, daha sonra, Arap giirinin asrl kayna$rna yani "B6.diye"ye ydnelmig(s) ve Arap giirini kendi sdf, bozulmamrg gevresinden almak istemig ve boylece, ytizlerce

binlerce kaside toplamrg, bunlan bir bir ezberlemigtir. Belki de bu sebebden dolayr el-Hamevi, onu; deafin Arap tarihini,

biiyiik olaylarq Arap giirini, ilil ae edebiyatnt en iyi b

ilenler den

biri otdu{unu zikr etmekte

dil36)

.

Gergekte Halefii'l-Ahmer; HammAd er-RAviye, bu briytik dil, giir ve edebiyat dliminin en biiytik hayranlarmdan birisi idi. Onun ilim irfan meclislerine devam etmig ve sonunda devrin en btiyrik giir r6vilerinden biri olmugtur. Nitekim devrin
ir el-Hamevi, XI, s. 68, el-Krfti, l, s. 185. 's er-Rafii, M. Sadrk, Tarn-u Adabi-i ARAP, Kahire, 1935,I, s. 344.

"'el-Hamevi, el-lldeb6, X. 258, Nitekim Emevi halifelerinden,Velid b. Yezid (720-124) ona ezberinde ne kadar giir oldulunu sorunca, bu buytik 6lim: "O kadar goktur ki, saytsmt bilniyorum. Fakat chhiliye devri Siirlerinin drstnda alfabedeki her bir harf igin size yil: kaside sdyleyebilirim demiEtir" ' el-Hamevi, X. s.259. Kq. Arendok C. V. iA. V/I, s. 194. '' el-Hamevi, Xf, s. 67, el-Ahfeg igin bkz. Huart, C, Arap ve Arap Di.tinde libm Edebiyaa,Qev. C. Sezgin, istanbul, 19'14, s. 160.

58 . ZEKERIYA

ARAP DlLi vE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

KTTAPCI

Nitekim el-Asmai onun bu konudaki iisti.in dehasmr takdir etmig ve gdyle demigtir;

"Halefii'l-Ahmefe gelince o; insanlatm en gok giit rioilyet edenlerden ae bu giirlerin hangisinin do{ru oldu$unu en iyi bilenlerden biri iili"@). Evet Halef, Arap diline olan derin niifuz ve bilgisi dolayrsryla hocasr Hammad er-RAviye'yi gok gerilerde brrakmrg ve ona, haklt olarak "Basra hq.lkmffi ae el' Asmai'nin muallimi" i.invam verilmigtir(3e). Bu bize diSer briytik T{irk filozofu el-FAribiye verilen "Muallim-i S6niinsanhfim iklnci Ofretmeni" tinvamm hahrlatmaktadrr' Ne varki onun mtithig bir hafizast vardr. Kendisinden once gelmig gegmig ne kadar gair varsa onlarrn btiti.in giirlerini ezberlediSi gibi, kendisi de, devrin en giizel ve en be$enilen, gairlerinden birisi idi. ibni ruteybe, bu hususta goyle demektedir; "Emsalleri arastnda onun kadar gilzel Eiir siiylcyen bir kimse asla yok ;4iu(@.

el-Krfti ise; onun Arap dili ve edebiyatr, giirdeki iisttin vasrflarrnt izah ederken g6yle demigtir: "Halef, Arap dilinin bi)tiin iizelliklerini kelimelerinin ince manalannt en iyi bilen oe en iinde gelen rhailerinden bbisi iili, $iir ae edebiyatm mukayesesini yapar oe tenkidlerde bulunurilu. $iit tiohyet etmede Ondan daha bilgili bir kimse yoktu. $iit stiylemede iiyte bir giig ae yetene{e ulaEmtgtt ki; O biiyiik Eabletin her birinin iislubunda Eiiiler siiyledi, O kadat ki bunun, kendi

"

t

farkrna bile oarmazdr"lal). $iir, dil ve edebiyatta bQylesine yiice bir mevkiye ulagan Halef in, aynca gok genig bir gevresi vardt' Basta'nrn dil, edebiyat ve giir iistadlarr, her akgam onun evinde toplamr, eski yeni gairlerin karqrhkh giirleri okunur, bunlann gok giizel de$erlendirmesi yaprlrrdr. Fakat Halef in cAhiliye devri Arap giiri, dil ve edebiyatr igin asrl 6nemi bu de$ildi' O, bi.ittin bu gayret ve gabalarrmn dtgmda giire yeni bir boyut getirmigtir. O da "sema usuliidiiy''. Ci'inkii el-Hamevl, Halef in giirde "Setna" usfiliinii Basta'dn ilk ortaya koyan kiEi oldu[unu kay detmekte dila) . kimse

Daha sonra, bu ustil, Basra'dan dalga dalga di$er Arap gehirlerine yayrlmrg ve bdylece o; Arap giiri, hatta Arap Dili ve Edebiyatrmn yeni bir zenginlik ve muhteva kazanmasrnda, Cok onemli bir merhale olmugtur. qflnkii Sema'; Eiiri toplamak igin bizzat onu siiyleyenin a{zmdan iEitmek, onu ataytP bulmak, gerekirse uzak diyatlara sefer etmek aeya onu siiyleyene; gaite en yakm bit kigiilen duymak dolaysryla gifui en kattkstz oe kimsenin kelime tte manalannr de{igtirmesine firsat aetmeden topluma kazandtrmakfi. Konuya bu agrdan bakrldr$rnda Halefii'lAhmer'in cAhiliye devri giirlerinin tesbiti ve topluma mal edilmesinde ne kadar yiice bir misyon ifa ettiSi kendili$inden ortaya grkmaktadrr. Qiinkti Kur'an ve Hadis'in bir krsrm mtibhem kelime ve lafizlarrnrn anlagilmastnda kullamlan ve "$evlhid" tabir edilen beyitler

ibn Abdii Rabbih, el-ikdti't-Fertd, V, s.206. el-Hamevi, XI, s.67.

ibni Kuteybe , s.544, el-Krfti, I,383.

69

giiri mi yoksa iincekilerin Eiiri mi oldu$unu gofu zaman

igte hep bu us0l ile toplamyordu. 3e

'

*3

el-Hamevi.

XI,s. 68.'i JF+r+ a\*ll

rSsl -p dsl :r-r

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER

70 . ZEKERiYA KITAPqI

$iirine Hikimiyeti ae Yetigtitdi$i Unliiler Evet, Halefii'l'Ahmer'in giir ve edebiyatta kendi devrinde onu agan bir kimse olmadr$rm soylemigtik' Halef kim olursa olsun, bir beyit hangi gaire ait oldu$unu, giirin onceki ve sonraki beyitlerini soyler, tenkid ve takdirlerini bildirir ve herkesi hayrette brrakrrdr. O, herkesin okudu$u giirlerin kime ait oldu$unu bildigi halde, onun okudu$u giirlerin kime ait oldu$unu bilen, anhyan olmazdt. Uslup ve giir lisamna o derece de hAkimdi ki o; cahiliyye devri gairleri tarzrnda giirler soyler, onlarm beyitlerini bir bal mumu gibi Eski Arap

oynar de$igtirir (intihal) de bunun farktna bile kimse varamazdr(s). Ancak O, btitiin bunlara ra$men giirde ciddiyeti seven bir adamdr. Bir defasrnda bulundu$u bir giir meclisinde devrin onemli gairlerinden biri olan ibni tvttinzir ortaya ahlmry ve;

"-Ey Ebu Muhriz(), e{er Nabi{a, imru'l-Kays

vte

Ziiheyr titiip gitmigler ae ebedi kalacak giirler brakmqlatsa (bunda qaqilacak ne aardr?) igte bunlar da benlm giirlerim" Benim Eiirlefimi onlarla mukayese et oe bir hiikiim aet!" demigti(a).

ibni fUiinzir boyle yapmakl4 kendisinin giirde higte cdhiliye devri gAirlerinden geri kalmadr$rm vurgulamak istiyordu. Bu bir ktistahhktr. Halef, bu l.:rrmrzr, ya$rz gehreli Ttirk, onun ne demek istedi$ini hemen anlamrg ve ibni Mtinzir'in uzattr$r giir tomarlarrm hig bakmadan 6fke ile ytiztine firlatmrgtrr(n5). ibni Mtinzilin, Halefi olup olmadrk a el-Hamevi, XI, s.71. ' Ebu Muhriz, HalefQ'l-Ahmer'in kiinyesidir'

*

el-Hamevi, XI, s.68. ti el-Hamevi, XL s.68.

'

71

yer ve zamanlarda hicvetmesinin sebebi her halde bu olmahdrr.

MAmAfih giir ve edebiyatta; ijnii Dodudan Batrya btitlin hilAfet tilkelerinde yayilmrg olan Halef; kendisini hayrrla yad edecek bir gok d$renciler yetigtirmig ve bunlarrn hepsi, Arap dil ve edebiyahnda ayrr bir gohret olmuglardrr' Bunlarrn bagrnda ise yine Basra dil ekoli.intin onde gelen simAlarrndan biri olan el-Asmai (740-831) gelmektedir(6)' Onun yetigtirdi$i pek gok tinlii talebelerden bir di$eri de Emeviler devrinin en rinlti tig gairinden biri(.) ve bir dewe gahsiyetini yansrtmrg de$erli ve fakat bir o kadar da edebsiz gair Ebff Nuvas (747-806)'dt@)'

DiniHaYatt ae Oliimii:

Arap dilinde, eski ve yeni Arap giirinde bciylesine derin vukufu olary yi.izbinlerce beyti (bir bilgisayar marifeti ile) beyninde ve hafizasmda tutary bu yafitz gehreli Ti'irk daha sonra btitun bunlardan elini ete$ini gekmig ve kendisini tamamen ztihd, ibAdet ve taate vermigtir'

Halefii'l-Ahmer, bu ibadet ve ztihd hayatrna oylesine kendini kaphrmrgtr ki, eski Arap gairlerinin giiri de$il, arhk Allah'rn kelamr, ona yetiyor, ona daltyor, onu okumaktan sonsuz bir zevk ahyordu. O kadar ki, "Halef her gece Kur'an-t Kerim'i bagtan sona kadar hatim etmeden yata$ma girmez olmugtu"($).

72

.

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TIJRKLER

ZEKENYA KTTAPCI

$imdi o evinde tam bir mtinzevi idi ve bunda riylesine ileri gidiyordu ki; "dearin bilyiikleri kendileri hakkmda giizel giir-kasideler yazmnil ue kendilerini hicueclenlere lury aynr tarzda ceaaplar aermesi igin kaptsmt gald*lan ae ona ancak bir seraet diyebilece{imiz para, mal-millk teklif ettikleri halde O, biltiln bu inam ue ihsanlara iltifat etmiyor ue hepsini rcddediyordu"Qe).

Evet, her fani gibi Arap Dili ve Edebiyatrmn bu en mtimtaz simasr, en btiyrik giir ravilerinden biri, bir gok eski Arap gairlerinin giirlerini kaybolup gitmekten kurtaran ve zamarttmrza ulagmasrm sa$layan de$erli dlim, Halefii'lAhmer, krrmrzr benizli, kara bryrkh Ttirk, Basra'da vefat etmigtir (796). Bir devre adrnr veren bi.iytik giir Aliminin rjltimii, EbO Nffvas'rn gcinltinde derin firtrnalara yol aEmrgtrr. O, hocasrrun dltimti iizerine a$rflar yakmrgtr. O bu

mersiyelerinin birinde duydu$u uztinhilerini 96yle dile getiriyordu: . ili d)" J! il .tj. U+ tili

Ul

biiyiik rzdrrab "--

.

73

kiginin bitmez, ttikenmez gayret ve emekleri ile intikal etmigtir. Kaynaklarda onun kendi giirlerinden olugan bir Diadnt oe K. Cibtli'l-Arap admda mi.istakil bir eserinin oldu$u zikredilmektedir(s1). Eseileri ne yazrk ki bize kadar ulagamamrghr.

Bu ilk devirlerde yetigmig Tituk axlh biiytik Arap dili bir di$er simA ise; Abdullah b. Miibirek et-tiirki'dir. Oyle ise gimdi onu gdrelim. ve edebiyAh otoritelerinden

ve

gr.o .,fS1

'Bizdan, kim bu dttnyadan gdgilp glhnigae o, Iandisine bir halef brakmrfr,

Arfik o, gelip gegtiktan aonpa ona halaf olacak [prtni hldurzuK) bir tialef hha kalmadlant. $urasr unutulmamahdrr ki, klasik Arap giirine yaph$r bu unutulmaz hizmetlerinden dolayr Halefii'l-Ahmey'e sadece gegmigin degil, bugtinki.i Arap Dili ve Edebiyah dlimlerinin bile kim ve nerede olursa olsun sonsuz bir minnet ve gtikran borcu olmahdrr. Qiinkii cahiliye devri Arap giiri, daha sonraki nesillere o ve onun gibi bir kag $

es-S$yuti, Bu(yettt'l-Vuat;tah. M.E. ibrahim, Beyrut, 1964, I, s. 554. s el-Krff, I, s. 385, el-Hamevi, XI, s.68, el-CAhrz, l5l-152, es-Se&libl, et-Murif,

s.544.

ir el-Maarif, s. 544, ibni Nedim, s. 74, el-Hamevi, XI, s. 68, el-Zirekli, II, s. 358, e g- $ iru ve' g -$ uara, s. 863, 865, Ravzalu' LC inan, s. 27 0.

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER

II. EMEVILER DEvRiNiN LiRiK TURK gAiRi

Abitullah b' el'Miibatek et-Tiirki el-Meruezi (do[' 718-iil' 7971

Ebu Abdurtahman

Abdullah b. el-Miibatek'in Ailesi oe Tiitklii[ii: ilk devirlerde Arap gehirleri ve hildfet tilkelerinde, Arap dili ve edebiyatr ufkunda ilmi gahsiyeti bir Kutup yrtitzt parlayan Tiirk asrll ilim otoritelerinden birisi de itipnesi, Abdullah b. el-Mtibarek et'Tiirki' dir. Emeailerin sor,r, ',ru Abbfrstlerin ilk geqig doneminde yagamrg, ilim, ahldk ve f.azilet dtinyasrnda qok genig yankrlar brrakmrghr'

Abdultah, Horasan; Do$u Tfiran Yurdunun gok onemli bir ilim, ki.ilti.ir ve medeniyet merkezlerinden biri ve Tiirkltik dokusu oldukga gtiglti bir gehir olan Mera'de

drinyaya gelmigtir (7i8). Babasr ahlak ve fazilet sahibi ve adr kencliside Miibarek bir Tihk oldufiu gibi, anast da gibi -Harzemli, Temel isldmi

soylu asil bir Ttirk h6tunudur' kaynaklard a Tiirklillii, ittifak hAlinde dile getirilmig

en

gansh ve ulu Ttirk, Alimlerinden biridir(s2).

Ktigi.ikli.i$ti, Ebff Mtislim el-Horasini' nin Emeatlete kargr ihtilal hazrrhklarr iqinde oldu$u bir doneme rastlamaktadr. o zamarrlar, ihtilal taraftarlan ve "Diiatlaf' yAni, gcintill.J- "propagandactlar" siyah elbiseler giydi$i igin, ivtetrrdeki Ttirkler, Miibdrek 6ilesi, hatta ktigtik Abdullah'ta 5?

s' Onu Tiirkliilii hakkrnda genig bilgi igin bkz. el-Bapdildl,Tarih'u Ba{dad,X. el-Buharl' 323' Tabahat,s' el-Hayyat, 206, I. s' 159, et-Hinbeti, $ezerat, 162' Ibn ZIZ' el-lsfahanr, Eilyetii'l'Evliyo, VIII' Tarihu'l-Kebir, Siyer' ez-Zehebl' 111 s' IL et'TehziD, Tehzib Hacer, ibn s. lZ, ltl. Hallikan, ' VIll. s. 3?8, el-Kettan? er'Risalz el'Mustatrafa, s' 51, 102' Ayrrca; ed-Daf' Edeb el'Arabi, Mrsrr, 1972, s'402-a$6'

i.

$evki,Tarih-u

s'

'

75

siyah entariler giymigler ve Peygamber siildlesinin saflannda yer almrglardrr(s3). Ne varki ktiqlik Abdullah, babasrmnda iegviki ile "ilme yi)nelmig" lJrnli^ herkesge, bilinen Mero Medreselefinde okumug ve qo"k gegmeden Isldmi ilimler ozellikle "Hadis ilminde" soz sahibi, Arab dili ve edebiyatrnda, cogku dolu giirler yazacak kadar otorite s6hibi, bir Tiirk 6limi olmugtur. Abdullah'tn Arap diline yonelmesininbiraz da sebebi, babasr idi' Zir6' Ebff Tiimeyle bu konuda bizlere 9u bilgileri vermektedir:

"Babam ile Abilullah'm babasr, yakm atkadag idi. Tickretle u{ragtyorlardt Ben ae Abdullah, hangimiz Arapga bir kaside ezberlesek babalanmrz bize bir ilirhem iidiil aerirdi, Biiylece her ikisi gok iyi bit Ehir olmuglatdr"(s). el-Miib ar ek et-Tiirki ilim yolunda:

ibrehim, Arab dili ve edebiyatrnda belli bir seviyeye geldikten sonra o da, bir gok Tiirk 6limi gibi Arapga'yr gerqek yurdunda o$renmek iqin lrak'a gelmig (758) ve burada Siileyman et-Teymi (dl. 760) Humeyd et-Tavil, (ol' 757) \ahya b. Said el-Ensari (dl. 760) Ebfi Harife, (61' 767) gibi, daha bir qok kimseden ders almrgtrr(ss). Daha sonra Arabistan'a agrlmrg, Hichz ve Yemen'e gitmig ve yirmi yagrndan sonraki genglik yrllarrm Arapga, Arap dili ae edebiyahnt
ll,

Saadet Asnnda TiirHer, s. 128. s. 294, Behcet, M.M., Divdnll'l-Imam Abdullah b. el'

MilbArek, Baldad. 1989, s. 22. Pamukgu, E., a.g.e.. s. 215. t" $ eze rat, I. s. 295, Tezkiretii' l-H uffaz, -'

l. s' 253, 254'

75

'

ZEKERIYA KTTAPCI

ARAP DILi VE EDEBiYATININ GELI$MESiNDE TURKLER

Bu gekilde kendini bitmez ve ttikenmez bir gayretle ilme adayan Abdullah, en sonunda devrin Arap dili ve edebiyafi, giir, hatta Siyer ae Megazi sahalannd4 en cinde gelen Alimlerinden biri olmugtur. ibn Ciireyc onun igin; kendisi do{u dili konuEtuiu halde ondan daha fasth konugan bir Irakh gi)rmedim!" derken(s7)iUn aUai Rabbah ve Kidi lyaz; "onun giirlerin gok be{endiklerini" soylemiglerdir(s) es-

Siibki ise "onufl bu iimmetin gdiri oldu{u"

ifAde

edilmigtir(se).

Abduttah b. et-Miibarekin giirdeki Yeri:

Devrin ilim ve dil otoriteleri tarafindan Arap giirindeki gticii bdylesine takdir edilen bu btiyiik Tii* gairi; giiri; hrg bir zaman bir "sanat" olarak gcirmedi$i gibi, kendisi de hiqbir zaman krlasik anlamda bir biiyiik "Edit" olmak istememigtir. Bir fazllet mticddelesinde giir; onun igin en gtizel bir vasrta olmugtur. Harb meydanlarnda "ktltnctnt" kullanan bu ya{n gehreli, yi$it Tiirk, halk meydanlannda "kalemi"ni yani "giiri" kullanmrg, insanlan giirle irgad etmig, isldmi kahramanhk, zrihd ve takvada herkesi giirle heyecanlandrrmrg ve onlarr giirle cogturmugtur. $iiri bu manada halk igin kullanan, Arap dili ve edebiyatrnda, hele hele btiytik gairler arasrnda bu Tiirk $airinin henriz bir egi ve benzeri yokfur.

Btittin bunlardan sonra, bu biiytik Tiirk gdiri; giin, devrin birgok biiytik gAirlerinin aksine, kdqiik dtinyevi menfeatler, gan, gdhret ve zenginli$e giden yolda bir vasrta olarak kullanmamrg, devrin briyiiklerine yaranmak igin her bir kelimesinde gdsteri, iy6, ve yapmacrk kokan kaslde ve n Tehzthit't-Tehzib,Y . s.381 . Htlyetti,l-Evbya, VIII. s. 162. $ ibn Kesir, eJ-Iidaye ven-Nihaye, X'. s. 171 ,Terttbil,l-Medarik,lll, s.48. -e es-Siibkl, Tabakiltil'g-gafiiyye, | , s. 287 .

'

77

mersiyeler dtizenlememig ve bu manada devlet ululan ve biiyiiklerinin kaprsrrr galmamrghr.

Abdullah b. Miibarek'ln, ilmi ve hele dini,

gahsi qrkarlan igin kullanan ve onu istismar edenlerle arast higte

iyi de$ildir. Nitekim en yakln arkadaglarrndan bir olan Altiyye (61. 808) "Kadt" olupta, ilminin gere$ine gdre hareket etmedi$i igin hrgrmla ona seslenmig ve goyle demigtir:

j*Sl-,*ll Jt.yi ",jJJt ,*p,+l:r

r;--3 qj! d dJt &t+ !" ilr Sl:l: L"\iJl d.$--t

'Sen Ey ilmi! fakirlerin mahnr ve aeruetini avlamdk bir Whin

Wpen

loei.

Dilnya zevk ve etkadan iOin bir oyun oynadn. Eyvah dtnini

de keybefrip'(@).

Abdullah b. Miibarek'in bu manada devrin ulularr, ile de arasr higte iyi degildir. Bu btiyiik isl6m mticAhidi, Tarsus'ta, Bizansliara kary gaza ederkeru Mekkeye sr$rnan, ibadete kendini kaphran Fudayl b.Iyid'a goyle seslenmigtir: hatta, kendini ibAdete kaptrrmrg zAhidleri

.-.^Ll

:r.it ! , r'.iriir lslorl U-2,1":ri 4e-f1 o:i l--ula;.l .iS .J"

-*3 i$Fi!

Jbi

ti,-;"-.ai rJ ;y!t

'9en Ey Mekke ve Medinede ibadete kandini kaparcn kiei Bizi bir gatEen, pfrfitn ifudeder hig kahr. Kminin Nlah'a yalcarmada yanaklan tr;lanrr. Bizim ise cihad yolunda aktfrPmz lcanta ytJztJmtlz boyanrr"

'* Behget, M.M., a.g.e., s. 39.

"' Behget. M.M., a.g.e., s. 36.

(at t

78 . ZEKERIYEKITAPCI

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TURKLER

Bu Tiirk $airi dinini ve ilmini, dtinya zevki ve gahsi grkarlarr iqin kullanan, paraya her geyini de$igen, tistelik dindar gririinen kigiler igin gunlarr sdylemigtir:

).r ;yrlL o!,r,Jl dijLll "i*,rll dje ea*+ ujiii-l lJ*-, *l-li n,rt

l.1*ii .3 i.rdl ..1:{

!t+J JJi"

L{s dl-'jJl

dirL

!'ir ip

Ji:-li

raz olan nice kimseler gddam, pansn yagamap rca olan hiO bir kimse g0rmedim.

"Dinaiz olarak yagamap

Falat

HUktlmder dilnya.urtruna dini sana bralcdklan gibi, sende din ufiruna dtlnyay onlarz fi16l"Gz).

$iirlerinin Durumu: Abdullah b. el-Miibirek'in buna benzer daha bir gok grizel giirleri vardrr. Ne varki o; klasik anlamda bir "Diahn" gAiri olmadr$r gibi, giirlerini kendi sa$hfrrnda bir "Diaan" haline de getlrmemigtir. O giirlerini go$u kere bir ihtiyaca cevap vermek igin yazmrgtrr. Bu giirler go$u kigilerin gonltine, kalbine hitap etti$i iqin elden ele, dilden dile, bir duygu seli gibi akmrg ve go$u da yazrya geqmemigtir. Oyle tahmin ediyoruzki, onu giirlerinden yaztya geqenler, O

nun

gegmeyenlere g<)re devede kulak bile de$ildir.

Abdullah b. el-Miibarek'in hayatr hakkrnda bir qok ciddi gahgmalar yaprldr$r halde(63) O da, bu devirlerde yetigmig bir gok Ttirk ilim adamr gibi, hentiz Ttirk tarih ve ki.ilttirtine mAl edilmemigtir. Ne varki onun gahsiyetinin tesiri alhnda kalan M.M. Behcet (Irak'h bir ilim adamr) onun

temel kaynaklar, gurada burada zikredilen giir, kaside, beyitlerini btiyrik bir sabrr toplamrg ve daha sonra "Diuhnii'Limam Abdullah b. el-Miibhrek" adryla yayrnlamrgtr. Do$rusu bu bizim iqin her ttir takdirin tishinde o'Behcet, 63

M.M., s. 69. el-Muhtesib, Abdiilmecid, A biluttah b. el-Miibdrek el-Memezi, Amman, 1972, CemAl, M. Osman,Abdullah b. el-Mitbdreft, Drmrgk, 1990.

fevkalade bir hizmettir. Bciylece bu bi.iyi.ik

'

79

ttirk Alimi, Arap

dili ve edebiyatrn geligmesine hizmet eden Tiirk

ilim

adamlan kervamna katrlmrgtrr.

el-Miibirek'in bizim igin gok daha ilging bir yoni.i daha vardrr. O da; bu Tiirk Alimi'nin Hz. Peygamber'in Silnnet ve Hadisine duydu$u agrrr ilgidir. O, Fakat Abdullah b.

kalbini dolduran "Peygamber seugisi" ile."Hadis" e ydnelmig, isl6m beldelerini dolagmrg ve sonunda 20.000 hadis ezberlemigtir{5a). Bununla beraber Abdullah b, el'Miibhrek hayatr boyunca hem kiltng, hem de kalemini elinden hig bir zaman dtigtirmemig ve yerine gore ikisini de aynr anda kullanmrg bir Ttirk Alimi, bir islAm mricahidi, aym zamanda Arap dili ve edebiyah otoritesidir. Bu yonleri ile onun; Ttirkisldm tarihindebft ome$i ve benzeri yoktur.

Omrti kdh ilim iqin yollarda, Arab dili ve edebiyatrm o$renmek igin gdllerde, kAh hadis toplamak igin beldelerde, kdh gaza ve cihad etmek igin er meydanlarrnda gegmigtir. Ne varki O; Anadoluda Rumlara katgt yaptr$r bft gaza dontigrinde ugilt"(-l denilen bir yerde, Hz. Peygamberi hatrrlatan bir yagta olmtig ve oraya defnedilmigtir' Kabri; lrak'tn en cjnemi ziyaret yerlerinden biridir (797).

Abdutlah b. el-Miibarek bdylesine yolun bir hayat ya$amr$ olmastna ratmen, ne ilgingtirki okumaya ve yazmaya zaman aylrmlq gok ulu bir Tiirktiir. Onun baghca eserleri gunlardtr: K. el-Cihdd, K. ez'Ziihd ve'r-Rakik, K. es-Siinen fi'l-Ftkh, K. el'

Birr vets-Sila

,,

tcrl-Br6oin,

(65)'

*

Genig bilgi igin bkz. Kitapq,Z.,a.ge., s.129. ' Hite; Fnat nehri kryrsrnda, el-Enbartn iistiinde bir Irak kasabasrdrr. "5 Genig bilgi igin bkz. ibn Sa'd,Tabakat, VIII. s. 372, Hilyetii'l-Evliya, VIII. s. 162, Tarih-u Baidad, X. s. 152, Tertibii' l-Medarik, l. 307 . Tarih'u Dtmtgk,

VI. s.250, VefeyAfii'l-Ayan, III. s. 32, MirAili'l-Cenan,l' s.378' el' C e vihiru'

l-M u&e, l. s. 281, T arihu' t-T iirds e l-Arabi, l. s'

27

0.

ARAP DlLl vE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER

il.

ise; bu deuirlerde askceri ue iddri baktmlardan yiiksek meakilere gelmig, Tilrk asilh bi'iyilk komutan oe iistiin yetenekli dealet adamlartdr. Onlar; hig bir dini oe etnik aymm

ix

HilLfet i,ilkelerindeki Tihkterin G enel Durumu: Emeatler'in kanh bir ihtilal ile yrkrhp gitmelerinden sonra, onlarm yerine Abbdsiler iktidara gelmiglerdir. Uzun asrlarr kapsayan AbbAsiler devrinde (750-1258) Ttirklerin Arap dili ve edebiyatrmn geligmesine olan parlak hizmetleri btittin canhh$r ile devam etmig ve bu yeni yeni boyutlar kazandrrmrghr. Gergekte AbbAsiler, kendilerini iktidara getiren doSu Turan halkr, bu arada Ti.irklere ayrr bir cinme vermigler ve onlarr kendi devletlerinin dayanaSr, temel bir unsur hAline

getirmiglerdir. Bu bir manada binler, onbinler belki de ytizbinlere varan Ttirk nrifusunurL Isldmrn taht ve baht gehri Ba$dad'a ga$nlmasr ve onlara biittin ilmi, askert ve iilfrrt kaprlarrn agrlmasr ve hizmete "Bttyur!" edilmesi idi. Ttirkler'in bagta Bagdad olmak tizere bu gekilde ve btiytik kdfileler halinde hildfet tilkelerine gelmeleri ve btiytik gehirlere yerlegmeleri, bu gehirlerin "Tilrkliik dokusu"nu

dili ve edebiyatrnrn

81

ikincisi

ABBASiLER DEVRi HiLAFET UxnruRir.lon ARAr niti ve EDEBiyATwrru cntigursiNon nunGi cECEN rUmrnn

artrrdr$r gibi, Arap

.

geligme

ve

ytikselmesinde yeni bir canhhk kazandrrmrgtrr. Bu canhhk ve hareket iki sahada kendini gostermigtir. Bunlardan: Btuincisi; Tilrk bilgeleri, Arap dili ae edebiyah, kitdbet z:e hitabette, gilzel sdz sbyleme ue giizel yazt yazmada, iistiin yeteneklerini ortaya koymakla kalmamtglart aynt zamanda "bilge deztlet adamt" olma gibi dealet iddresinde yeni bir g$tr aEmqlardr.

giizetmeksizin Arap diti ae isWm atimlerine samimi bir ilgi gi:sterdikleri gibi, aynca yazdrklart kitaplarmt takdir etmigler, onlan ddeta ilsam oe ihsana bo{muglardtr. Bu ise; yan ve ktilttir hayahna ayrr bir canhhk getirmig, yeni bir renk kazandrrmrg ve Arap dili ve edebiyatr da ddhil, islAmi ilimlerin her bir

sahasmda, nice, nice gizel eserlerin yazrlmasrna sebeb olmugtur. igte onlar bizim kiilhir ve medeniyetimizin temel eserleridir. Tiirk'Bilge Deulet" Adamt Omefr: Gergekte Tiirk ilim adamlart ve bu dilin dev yaratrhgh Ttirk otoriteleri, AbbAsilerin daha ilk kurulug yrllanndan itibaren bu sahada seslerini duyurmuglar, dil, giir ve edebiyat ikliminin sultanr olmuglardrr. Hatta onlardan baz:/'an aristokrat bir Tiirk hanedan ailesi olarak Arap dili ve edebiyatr tarihine gegmiplerdir. Bizim bundan maksadrmz cirnek bir hanedan ve ktilttir Ailesi olan 'Sfiltlef' ve onlann soyundan gelen briytik Alim ve bilge kigilerin Arap dili ve edebiyahmn geligmesine yaphklarr btiytik hizmetlerdir. Bu Aileden meseld; ibrahim b. el-Abbas es-Stli (61' 857) bir btiytk edip, bir btiyti gdir olmasrrun yarusrr4 nesir, kitdbet ve hitabetteki yticeli$ini hilAfet gevrelerine kabul ettirmig ve devlet idAresinde gok Onemli bir makam olan " D iodnii' r-Res?il" in bagma gegmigtir. Boylece ibrahim, bilge

Ttirk devlet adamtnrn kendi devrinde en muktedir bir temsilcisi olmugtur.

Aym Aileden gelen Ebu Bekir Muhammed b. Yahya es-Sffli (ttl. 945) ise, sadece Arap dili ve edebiyahmn dev bir

ARAP DlLl VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

82 . ZEKER1YA KITAPCI

otoritesi olmakla kalmamrg, devrin biittin ktilttirel cizelliklerini kendi oztinde toplamrg ve bir btiytik ktilttir, edebiyat, ahlAk ve fazilet Abidesi olmugtur. Hatta onun risttin gahsiyet ve ytice insdni meziyetlerinin tesir altrnda kalan hildfet Eevreleri ve devrin Abbdsi Halifesi el-Kdhir Billah (932-934), onu saray hocah$rna tayin etmig ve gehzddelerin e$itimini Arap dilini o$retmede dAhil her geyi bu Ttirk bilgesine brakmrgtrr. Qok iyi ve rakib kabul etmeyen bir "SatranE Ustast" olan bu dil, edebiyat ve irfan adamr Ttirk bilgesiniru bir di$er tizelli$i de, islAm ortak ktiltiir mirasrmtzrn esAsrnt tegkil eden biittin kitaplan toplamasr, vartnl yo$unu sarfederek o devirlerde bir egi ve benzeri olmryan bir krittiphane kurmasr ve bir bilgisayar titizli$i ile bu kitaplann adlanm ve muhtevAlanm bir bir ezberlemesi ve onlan ilim adamr ve ilmin hizmetine sunmasrdrr. Tilrk

Milli

$uutu'nun Durumu:

Fakat bu devirlerin bize gore Tiirk

MiIIi $uuru ve Ti.tk

milliyetgili{i agrsrndan en btiytik ozelliklerinden birisi de Arap dili ve edebiyatrnda boy gosteren Ttirk asrlh, dev yaratrhgh bu Ttirk bilgelerinin Ba$dad ve hilAfet cdmiasrndaki Ttirklere kargr daha aclmaslz davranan Arap milli guuru ve Arap govenizminin ontinii kesmeleri Tiirk varh$rm korumalarrdr. Bu gayret-i diniye ve hemiyet-i milliyenin bir bagka tezdhtirti olmahdr. Bu manada bizim burada ismini zikrehnek istediSimiz kigi ise; Ttirk asrlh gok btiytik bir Arap dili edibi, gairi olan Ebff ishak el-Hureymidir (61. 829). Erken devirlerde Ba{dad'a gelmig, Arap dili, giir ve edebiyatrnda devrin nerede ise bir "Mualleka $6iri" olarak kabul edilmig olan bu

. 83

Tiirk gdiri; btihin hrrgrnh$r ile kendisini ve milliyetini hor ve hakir goren bu govenist Arap zihniyeti ve sabrsrz Arap milli guurunun kargrstna dikilmig ve soyledi$i giirleri ile onu yerden yere vurmugtur. Bu haliyle o; hildfet gevreleri ve govenist Arap aydrnlan arasrnda kendi rrki iistiinltik ve etnik kimli$inin yticeli$ini savunmug Eok ender Tiirk gairlerinden biri olmugtur. Bu yondeki hayrrh geligmelerin bagka gizel ornekleride vardrr. Bundan maksadrmrz Ttirk asrlk btiyiik devlet adamt Feth b. Hakan (itl. 861) ve onun hilAfet cAmiasmdaki Ttirk varh$rna sahip grkmasr ve onu govenist Arap zihniyetine kargr mtidafada sergiledi$i 6rnek tutum ve davranrgrdrr. Abbdsiler devrinin zirvelerdeki Ttirk asrlh btiyiik devlet adamt, el-Miitevekkil'in en yetenekli ba9 veziri, devrin en briytik Arap dili ve edebiyab otoritesi, devrin britrin ki,ilttirel de$erleri ve insani meziyetlerini nefsinde toplamrg bu ytice kigi kendi devrinde gahlanan ve gittikge Ttirklere kargr gok tehlikeli bir hal almrya baglayan azgm Arap milli guurunu kargrsrna dikilmig, ona en btiyiik darbeyi vurmakla kalmamrg ve "Fez0ilil'l-Etrdk-Tiirklerin Yiicelikleri" adtnda bir buytik eserinde yaztlmasrm sa$lamrghr.

Bu btiytik dil, ilim ve ktilttir adamt, bunlarla da yetinmemigtir. O; bir servet ve zenginlik diyece$imiz biiyrik mebla$lar sarfederek o devirlerde bir egi ve benzeri olmryan muazzam "isldmt kaynak esefler kiltiiphanesi" kurmug ve ulagabildi$i kadar btitiin kitaplan toplamrghr' Her nekadar o devirlerde, bazr AbbAsi halifeleri de dAhil, bu igin heveslileri tarafindan bir krsrm btiytik ktittiphaneler kurulmug ise de, onlarrir briyi.ikltik ve gegitlilik bakrmrndan Feth b. Hakan'm

84 . ZEKERIYA KTTAPCI

kurclu$u bu muazzam kiittiphane ile kargrlaghnlmasr dahi mrimktin de$ildi. O, btiyiik mebla$lar sarfederek kurdu$u bu ktittiphanesini, islAm tilkelerinin ddrt bir yarundan getirttifri krymetli eserleri ile doldurmug ve bunlarr btittintiyle Isldm ktiltiir ve medeniyetinin hizmetine sunmugtur. Btihin bunlar Ti.irklerin; Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesinde yaphklan krilli hizmetlerin boyutlarr hakkrnda bizlere qok biiytik fikirler vermektedir. Feth b. Hakan'rn bizim bft Tiirk milliyetgisi olarak hayrrla yad edece$imiz gok ilging bir yonti daha vardrr. O da, bu Tiirk devlet adamrrun btiyiik Arap dili ve edibi elCihrz'r, iisttin deha ve akli gticii, gahsi dostluk ve arkadaghfrrnr da kullanarak, tamamen Ttirkhi$e kazandrrmasrdrr. el-Ciihtz, onun sdyesinde devrin bir egi ve benzeri olmryan en ategli bir "Tiirkolo{u" olmug ve bu gerefli durumunu, kendisi vefat ettikten sonra dahi uzun asrrlar korumugtur. Igte bundan sonraki sayfalarda btitiin bu hayrrh ve ilging geligmeler tizerinde durulacak, Abbdsiler devrinde Ttirklerin Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesi yolunda yaptrklarr hizmetler ve buna eme$i gegen bilge kigilerin durumu ele ahnacak ve konu, daha berrak bir hAle getirilecektir.

I.

ABBASiLER DEVRiNDE ARAP gEHiRrERinnn

itx rUnxrnn Tiirkler Hizmete "Btryur! " Eililiy or:

Gergekte, temelleri grivenist, koyu bir Arap milliyetgili$ine dayanan, gayfi Arap mtisltimanlara, bu arada "Do$u Tiirklii!il"ne bir kole gozti ile bakaru onlann dini gahsiyet ve islAml varhklarrm bir trirli.i kabul etmeyen Emeviler devleti; eski Turan kahramanlarrm andrran Ebfi Miislim el-Horasani'nin onderli$inde ve go$unlu$u do$u halll, yani daha once Arap ordularrnda qarp$an Ttirk asker ve komutanlanrun da olugturduSu bir ordu ve gok kanh bir ihtilfl ile yrkrhp gitmig ve onlann yerine Abbdsiler iktidara gelmiglerdir (750).

AbbAsi halifeleri, kendilerini iktidara getiren do$u halkr, bu arada Tilrkleri hiq bir zamai:. unutmamrglar, onlan askeri ve idari makamlarda daha ilk kurulug yrllanndan itibaren btiyrik hizmetlere BUYUR! etmiglerdir. Ttirkleri bu manada ilk defa askeri ve idari makamlara getiren ilk

AbbAsi halifelerinden Ebfi Cafer el-Mansur (754-775) olmugtur. Zira bu hususlarda temel islAmi kaynaklar gu bilgileri vermiglerdir;

ilk

defa (yakrn gevresinde) giireolendiren Abbdsi halifelerinilen Ebft Cafer el-Mansur idi. O, Hammad et-Tiirkiyi istihilam etti. Ondan sonta gelen el-Mehdi ise Miibarek et-Tiirki ile Tulya (Ki,ilapa) et-Tiirkt giireolenilirdi. Arttk bundan sontt bu (difier halifeler igin) bir ailet haline geldi. Biitiin halifeler oe ilifier ileri gelen deolet bu iki

"Tiirkleri

ARAP DlLi VE EDEBIYATININ GELI9MESiNDE TURKLER

86 . ZEKERiYA KiTAPCI

halifey e uy arak Tiirkleil y akrn gearelerin de giirea deaam etmiglerdil66\.

len dirmey e

HammAd et-Ttirki, srcak ve samimi kigili$i, sosyal ve medeni mtinasebetlerinin zenginli$i, olaylara yaklagmadaki kendine has tutum ve davraruglarr ile el-Mansur'un kendisinden en fazla hoglandr$r, en cizel ve mahrem-i esrar kimselerden birisi idi. Bir vezir kadar onun yarunda itibar ve

ntifuzu vardr. Bu tisttin vasrflarr onun koklti bir Ttirk iyi bir tahsil gordti$ti, Arap dili ve edebiyatrna hakim, giir ve nazml bllen "bilge" kriltiirhi bir devlet adamr oldu$unu ortaya koymaktadrr. Ailesine ba$h oldu$u, gok

el-Mansur, Tiirkleri devlet iglerinde gorevlendirmekle kalmamrg, bunu bagta o$lu el-Mehdi olmak rizere, daha sonraki AbbAsi halifeleri iqin bir devlet politikasr haline getirmigtir. Nitekim el-Mehdi (775-785) halife olduktan sonra, o da babasrmn yolunda ytirtimtig ve onun esaslarrm koydu$u yeni politika gere$i Ttirklere yakrn ilgi gostermig ve onlarr devlet idaresinde askeri manada qok ytiksek makamlara tayin ehnigtir.

Onun zamanrnda zirvelere do$ru trrmanan bu komutanlardan $Akir et-Tiirki(671 daha once adr gegen

Miibarek et-Tiirki(68) ve Tulya et-Ttirki(6e) bu devirlerde yetigmig zirvedeki Tiirk komutanlarr arasrndadrr. Bunlar o devirlerin tabiri ile mtibarek AbbAsiler devletine gok briyiik hizmette bulunmuglardrr. "6 es-SeAlibi,

.

87

Harun erRegid ae Tiirkler: AbbAsiler'in, altrn ga$rnr teqkil eden Harun er-Regid Ba$dad'ta}j Tilrklerin, askeri, idari ve ktilttirel anlamda daha etkin bir varhk haline geldikleri g6rtilmektedir. (786-809) devrinde ise,

Gerqekte, ana tarafindan Hayzuran adrnda, son derece

otoriter ve Abbdsi devletine hizmeti dokunan bir "Tiirk Hazar prensesi"nden dtinyaya gelen, damarlannda Ttirk kanr dolagary aynca yine MerAcil(70) ve MArideol) adrnda iki gahsiyetli Trirk hAtunu ile evlenen ve el-Memun ve elMutasrm adrnda bu Ttirk analanndan iki erkek evlAdr olan ve ikisi de rinti cihanr tutan halifeler olarak tarihe Segen Harun er-Regid ve onun hilAfet donemi; Trirkler iqin bu btiyrik ktilttir ve medeniyette bir hamle devridir. Zira bu devirlerde yetigen bir gok Ttirk asrlh btiyuk devlet aclamr, askeri komutan ve bilge kigiler yanlsrra 'frirkler; Harun er-Regid devrinin ihtigam, azamet ve briyrikhi$iinri de temsil ediyorlardr. Bundan maksadtmrz, yi$it gehreli, ya|.v bakrgh Ttirk kahramanlartndan olugan " Saray Muhafiz BirliSi"nin, Arap-isldm imparatorlu$unun haqmetine parelel olarak geligtirilmesi, gi.iglendirilmesi ve goz kamagtrrrcr bir hale getirilmesidir. Koca Halife, dillere destan olan hagmetini, gtici.inti, bir biyrik kriltrir ve medeniyetteki egsiz tistunhi$tinti, sanki bu

griqlri, heybetli Trirkler vasttastyla gozler ontine sermek ve

Letdifii'l-Medrif, s. 20, el-Kalkagandi, Ma'6girel-ind.fa, nqr. A.A

Ferrac, KUveyt, 1964, ll,s. 347. 67 el-CehgiyAri, K/abel-Viizera, Kahire, 1937, s. l5l. o8 es-Se6libi, s. 20, el-CAhrz, F ez6ilii' l-Etrak, I, s. 7 5. "e es-SeAlibi, s. 20.

anasr hakkrnda gok geniq bilgi igin bkz, Kitapgr, Z', Mukaddes Qevrekr ve Eski Hilifet tltkeleinde Tiirk Hatunlan, Konya. 1996, s. 61, ibn Hazm, C evamiu's-Sire, s. 370. Kitapq, 2., a.g.e., s. 65.

"' Bu iki Tiirk

"

88 . ZEKERIYA KTIAPCI

koca

bir

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER

cihana sergilemek istiyordu. Son derece srhhatli ve

boylu boslu, yi$it gehreli Ttirklerden olugan bu muhafiz birligi, iinti ciham dolduran isldm halifesine sadakat ve ba$hhklarrm sunmak igin dtinyanrn dort bir yamndan gelen bir qok heyet ve sefirlerin kargrlanmasrnda bir merasim birli$i olarak gdrev afu, ozel askeri giysi ve silahlarr ile bir hagmet abidesi gibi durarak onlarr g:'jLrbijz,

kargrlarlardr.

Nitekim, o devrin btiytik tarihgilerinden biri olan ibn Abdii Rabbih; Hindistan'dan gelen bir elEilik heyetinin Harun er-Regid tarafindan kabuli.i ve bunun igin diizenlenen muhtegem bir askeri merasimden bahsetmig ve gciyle demigtir; Y! rei. dJJ Y

.r:r q.rrl lj#J n*i.a l.i*i .4lJill ..,;,ob" ".AJe lAri iJ*-.;ll;,[i3 .9:.]t

"Halife Tiirk askerlefine, tam techizath bir gekilile ae kargitkh iki saf olarak aym hizada durmalarmt emretti. Tiirkler heyetin gegece$i yolun her iki tarafma dizilmig saflar hdlinde bekliyoilarih. Onlarm tiim silahlannr kuEatmry ae zrhlart srtmda iiyle bir duruglan aarfu ki; onlann sadece giizleri giiriilebiliyarilu. igte (Hind heyeti) bu Tiirklerin arasrndan gegerek halifenin huzuruna buyur edilmiEletdi"{72t.

Harun er-Regid'ten sonra srrasryla el'Memun ve elMutasrm halife olmuglardrr. Bunlar ana tarafindan Ttirk ve damarlarrnda ise Ttirk karu dolagryordu. Bu bakrmdan gerek el-Memun ve gerekse el-Mutasrm devrinde HilAfet camiasrrun kaprlarr arkasrna kadar Ttirklere agrlmrg ve "

ibn Abdi Rabbih, el-I kdii' l-F e fid,

Y

lll,

s. 261 -262,

Ba$dad; askeri, idari ve

. 89

ilmi manadabir'lTilrk gehri" olmug-

tur.

Ozellikle el-Mutasrm devrinde Ba{dad'a gegitli yollardan gelen bu Tiirklerin sayrlarr, ytizbinlere yaklagryordu. Bunlarrn arasrndary sadece askeri komutan ve

idari kimseler deSil, bir gok ilim adamq Arap ilili ae edebiyah otofitesi, Tefsir, Hadis, Erkrh Alimleri, "Haytrl" matematik, astronomi, fizik otoriteleri qrkmrg ve onlar islAm ktilti.ir ve medeniyeti burcunda Tiirktin medeni gahsiyetinin o ytice bayra$rm dalgalandrrmrglardrr.

igte bundan sonraki sayfalarda bu onemli ilmi ve krilttirel geligme, bir di$er ifAde ile bu medeniyetin Trirk asrlh temsilcileri tizerinde durulacak, onlarrn hayatlarr ve ilmi gahsiyetleri hakl,cnda genig bilgiler verilecektir. Yine bu grizel geligmeler sonucu Ba$dad bir Trirk gehri hAline geldi$i gibi Samarra ise bir "Ordu-Kenf" olarak kurulmugfur. $imdi Ti.irk HilAfet camiasrndaki Ttirk varh$rnrn yeni merkezleri olanBa{dad ve Samarra gehirlerinin kurulugunu gorelim.

ARAP DlLl VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER

II. ABB.A.SILER DEVRi TURK KULTUR

MERKEztERi BACDAD ve SAMARRA

Ba$dad; Orta Asya

Tiirklii{ilniin

Yeni Merkezi:

Gergekte Ba{dad; Abbdsi hilAfetinin taht ve baht gehri, Orta-Qa$ isldm ktilttir ve medeniyetinin bu "Kutup Ytldrz{', daha ilk kurulug yrllarrndan itibaren Orta Asya

Ttirklti$tintin en onemli askeri, idari ve ktilttir merkezlerinden biri olmugtur. Buna sebebte, AbbAsileriry Do$u; Turan ahalisinin gerqeklegtirdigi bir halk ihtilAli ile iktidara gelmeleri ve devleti yeni, daha gdglu, kuvvetli bir etnik unsura dayandrrma zarureti idi.

Bu bakrmdan AbbAsilerin kurulug devrinin griqhi halifesi Ebfi Cafer el-Mansur, yeni AbbAsi devletinin temellerini atarken igte bunlarr diigrinmflg ve bu yondeki kdklii tedbirlerine bir esas olmak tizere yeni devletin hLiklimet merkezinin, Emevilerin tesirind en ($am) uzak, kendilerini iktidara getiren halk topluluklan bu arada Tiirklere, Horasan'a yakrn bir yerde olmasrnr istedi$i gibi, yeni devletin temel unsurunun da Do$u halkr bu arada Trirklerden olmasrnr istemig ve bu manada ilk ciddi adrmrnr atarak bugtinkti Ba{dad gehrini kurmaya karar vermigtir.

Yeni htikrimet merkezi $arn, Basra ve Kufe gibi Emevilerin siydsi n:i-fuz ve etki alanlarrnrn drgrnd4 Araph$rn de$il, islamrn bir merkezi olarak kurulacak ve burasr sadece Araplann de$il, dil, diru etnik yapl ve hiq bir inanq farkr gozetmeden biittin insanlarm rahathkla gelip

'

91

yerlegtikleri bir mozayik, bir ortak de$erler gehri olacak ve " D dr il' s- S elam-B an E y ut d.u" adryla arulacakho3).

el-Mansur; Emevilerin eski, despotik idare merkezi $am'tn yerine, alternatif hilAfet merkezini kurmaya karar verdikten sonra, gehrin yerinin tesbiti, hazrrlanan pilana gore ingasr ve sarfiyatrn dtizenli bir gekilde yaprlmasr gibi, daha bir Eok onemli igleri yiirtitme ve kontrolti iqin, devlet iglerincle bir manda sa$ kolu olan Hammad et-Ttirkiyi gcirevlendirmigtir(7a). Bu yeni gehir daha once "Ba{dad" adryla anrlan ktiqtik bir kilse koytini.in bulunduSu yere kurulmuE ve ona, "Datu's-Selam-Bang Yurdu" adr verilmigti. Ne varki o hig bir zarr.att isldm Halifesinin verdi$i bu yeni isimle anrlmamrg, her zaman o kilse koytintin adryle arulmry ve bugtinlere kaclar "Ba{dad" olarak gelmigtir(7s)

Yeni gehir, Hammad et-Tiirki'nin her ttirlti takdirin tisttindeki gayret ve qabalan, bag dondtirticri bir amele ve usta ig birli$i ve halifenin comertge sarfetti$i paralar sAyesinde krsa zamanda tamamlanmlg ve 150'000 nufusu rahathkla barrnabilece$i Orta Qa$larrn en muazzam bir ilim, ktiltr.ir ve medeniyet gehri olmugtur(76). Yeni Ba{ddd $ehrinin Tilrk Sdkinleti:

$ehir kurulduktan sonra V dstt'da orne$ini gordil$timtiz gibi, onbinlerce Ttirk'tin buraya gelip yerlegmig veya yerleqtirilmig olmast gerekmektedir. Bu Ttirkler gok geEmeden kendilerini isbat etmig ve Halife el?3

el-Baldddi, Ha6b, Tarih-u B a$dad, I, s. 66' Streck, M.. i A., et-Taberi, VIII, s.607. 619,620. 75 el-BafdAdi, I, s. 66 vd. Et-Taberi, VI, s. 614 vd. 7o Streck, M.iA.;BaEdad, I, s.66 vd. 7r

B

a{dad, I' s' 66.

ARAP DlLl VE EDEBiYATTNIN GELI9MESINDE TURKLER

92 . ZEKERIYA KITAPCI

. 93

Mansur'un f.azlasryla takdir etti$i kimseler arasrnda yerlerini almrglardr. Igte yukarda adr gegen Trirk bilge devlet adamr Hammad et-Ttirki de, bunlardan birisi idi ve gok daha once Halifenin yakrn Eevresindeki yerini almrgh. Nitekim Ebfi HilAl el-Askeri, bu konuda bize gunlan soylemektedir:

ba$h ordu komutanlarr, bu aristokrat Ttirk Ailelerinden grkmrg ve daha sonralan bu kuruluE ddnemlerinde, mtibarek Abbdsiler devletine gok btiytik hizmette bulunmuglardrr. Bu Tiirk komutanlarrnrn emrinde'4-S binden az olmamak gartryla Trirk askeri birliklerinin olmasr gerekmektedir.

"Bize; Ebu Ahmed es-Sfilt nakletti. Onun; Yemfit b. elMilzerra, onunda el-Cdhtzdan nakletti{ine gdre, el-Cfrhtz gt)yle

Bunlara ayrlca di$er umerA ve devlet adamlanrun gevresinde bulunan Ttirk komutanlarr ve onlarrn tizel askerlerinide ilAve edilmesi konunun bir bagka varyanhnt

demigtir:

"Tiirklerden memlirk edinen ilk halife Ebfi Ca'fer elMansur'dur. O; Hammail et-Tiirki'yi memlfrk eilindi, Sonra el-Mehili; Miibhrek et-Tiirkt ile Tfilya (Kiilapa) et-Tiirklyi memliik edinili, Yezid b. Mezyed ile beraber isyanu Veliil b, Tartf el-Hdrici'yi iildiiren, iEte bu Tulya et-Tiirkt'ilif'w).

Yine bu ilk devirlerde Baidad gehrine yerlegen bu Tiirklerin bir goklanmn da Ti.irk askeri aristokrat ve hanedan Aileleri idi. Bu hanedan dileleri arasmda Ciircanh "SilIiler"in

gok ayrr bir yeri vardr. Zira el-Mansuldan itibaren AbbAsiler devletinin en tist makamlarmda gorev yapan bu "Bilge", "killti.irlii" Arap dili ve edebiyatrna ocaktan ba$h Trirk dilesi ve onlarrn soyundan gelen devlet adamlarr hakkrnd4 bundan sonraki sayfalarda gok daha genig bilgiler verilecektir. Bunun gibi, el-Mansur'un yakn gevresinde gcirev alan MiibArek et-Tiirki, Tulya et-Tiirki ve Sikir et-Tiirki(78) adrndaki ytik general ve ordu ve Abbdsi hilAfetine inadma 7 el-Askeri. Kitab el-Avdit, Hekimoflu, no: 680, yap. 128a-b. krg. el-Cdhtz %

olugturmaktadrr.

bu agrklamalar, Daru's-Sel6m'rn nerede ise bir Ttirk gehri olarak kuruldu$unu gostermektedir. Bu ycindeki geligmeler Buraya kadar yaptr$rmrz btittin

bununlada srrurh kalmamrgtrr. Zita, hulefa ve timeralann cizel hizmetinde bulan askerin sayrlart ytikselirken, di$er taraftan askeri ve idAri makamlard4 hatta ilmi, edebi ve islAmi sahalarda boy gosteren Ttirkler, daha sonralarr bu edebi, medeni ve kiilttirel geligmelerde gok onemli bir varhk hAline gelmiglerdir. Yeni Bakanhklm oe Tiirkler:

Ne varki el-Mansur bununlada yetinmemigtir. De$erli Abb6si Halifesi, bu arada devleti yeniden yaprlandrrma

yoluna gitmig, bu ctimleden olmak tizere bugtinlerin tabiri ile bakanlrklar "Diaanlay'' kurmugtur. Bunlar; Vezfulik (Bag Bakanlrk) Hicabet (Devlet Bakanh$r) Kdtiplik (lg ve Drg igleri Bakanlr$t) $urta (Emniyet Umum Mtidtirhi$ti) Kad{lKudilt (Adalet ve Anayasa Bak4nh$r) idioe).

ve

rin F aziletle ri, haz. R. $egen, is tanbul . 200. s. 3 3. Es-Sealibi, Letdifii't-Maarif, Mrsrr, I960, s. 20, el-Askeri, el-Av6il,no: 680, Yap. 128 d-b. el-Kalkagandi, Ma'6gbe'l-lndfa, ngr, AA. FerrAc, Kiiveyt, 1964. III. s.347, es-Siiyutl, el-Vesiil ile'l-Av6il, Hacr Begirala, no: 500, Yap.236 a-b. T iirkle

te

Barthold, W., a.g.e., s. 29.

94 . ZEKERIYA KiTAPql

Ne ilgingtirki; el-Mansur; yeni devletin temellerini Turk unsurlanna dayandrrmayr bir devlet politikasr haline getirdi$i gibi ayrrca yeni devleti kurumsallagtrrmak igin ihdas etti$i bakanhklarada go$unlukla Ttirkleri getirmigtir. Bunlardan Vezirlik ae Hicdbete, Hammad et'Tiirkiyi, Diaani]'r-Resdil'le S0lilerden Amr b. Mesadeyi gorevlendirdi$i gibi, dergerli Ttirk komutam Miibarek etTiirki'ye ise Hildfet ordusu ve di$er memleket iglerinde gok onemli gcirevler vermigtir. Gergekte Hicdbet; bunlann iginde en cinemli bakanhktr.

Hdcib; umur-u devlete val:rf, tecri.ibeli, icraatrn bilfiil iqinde ve halifenin sa$ kolu idi. Halifenin bir gok yetkilerini elinde bulundururdu. Hammad et-Tiirki den sonra bu bir gelenek

olmug ve ytice Hicdbet makamrna hep Ttirkler getirilmigtir. Bu insanlarrn; aynr zamanda gtizel gortintigli.i, gtiqlti kuvvetli, disiplin sahibi, heybetli kimselerden olmast gerekiyordu. Ttirkler buna gok lAyrk ve ehil kimse gortilmtiglerdir.

Boylece AbbAsiler devleti, daha

el-Mansur zamamnda, Adeta bir Ttirk devleti gortiniimtine kavugmug oluyordu. Bu btiyi.ik ktilttir ve medeniyet gehrinin mayasr ve

hamurunda Ti.irkler gorev almrgtr. Onlarrn bu yi.ice misyonlan daha sonraki asrrlarda btittin hagmet ve ululu$u ile devam edecek, islAm ktilti.ir ve medeniyetinin gok btiytik mimarlarr olacaklardr. HilAfet merkezindeki bu bag dcindtirticii geligmelerin, Turan yurdu ahalisi tizerinde de gok biiyilk etkileri olmugtur. Asrl bundan sonradrrki; Emeviler devrinde Arap gehirlerine baglayan Trirk akrnlarr, Abbdsiler devrinde daha

ARAP DiLl VE EDEBiYATTNTN GELi$MESINDE TURKLER

.

95

da stiratlenmig bagta Ba$dad olmak izere, di$er Arap gehirlerine yeni, yeni bir qok Ttirk kafileleri gelmig ve bu yeni goglerle soz konusu $shirlerdeki Tiirk varhsr beslenmigtir.

Hele Ba$dad, daha ilk kurulug yrllarrndan itibaren Turan yurdundan kopup gelen Ttirklerin go$u halde Aile ve yakrn akrabalarr ile birlikte bir barrnak ve sr$rnak yeri olmugtu. Buniar arasrnda Kafkaslardan gelen Hazar Tiirkleri de vardr. Ba$dad'a gelen bu Tiirk akrm, daha sonraki yrllarda biittin hrzr ile devam etmig ve onlarrn de$il sivil, sadece asker olarak sayrlan yaklagrk olarak ytizbinlerle ifdde edilir olmugtur. Daha sonraki ilmi ve ktilttirel geligmelerde, Arap dili ve edebiyatrnda bu Tiirkler gok onemli bir varhk hAline gelmiglerdir. igte bundan sonraki sayfalarda konunun

bu ilging yonri rizerinde durulacaktrr. Samarra Tiirkler igin Yapilan Yeni BaEkent:

Yine AbbAsiler devrinde Tiirk askerl ve idari varlr$rnrn, en fazla odaklandr$r btiyrik gehirlerden birisi de SAMARRA'dr. Zira Ba{dad; yukarda da ifdde edildi$i gibi, Eok gegmeden bu biiytik Ttirk dalgalanna dar gelmeye baglamrghr. Bunun daha sonralarr, yeni yeni bir krsrm srkrntr ve sakrncalara yol agaca$rm dtigtinen kudretli Abbdsi halifesi el-Mutasrm, (833-842) belki de Haccac'r taklid etmig bu defa yine eski BAbil medeniyetinin ytikseldi$i bu bereketli topraklarda, yani Mezopotamyada yen\ muhtegem bir Ttirk gehri daha kurmugtur. Bu yeni gehrin adr Samarra idi. Bu mtisltiman Ttirkler igin yeni hilAfet merkezinde, AbbAsiler devrinde kurulmug ikinci btiytik gehir, bir baht gehri idi.

96 . ZEKERIYA KNAPCI

ARAP DILI VE EDEBIYATTNTN GELi$MESINDE TURKLER

Birincisi; Emeviler devrinde el-Haccac b. Yusuf tarafindan kurulan Vdsrf gehri idi. Yeni gehir Ba{dad'tan 100 km. (yaya olarak iiq gtinltik mesafede), Dicle nehrinin kryrsrnda ve elKntfil kanahrun geEtigi yegillilg inadrna sulak, havast giizel bir b6lgede kurulacakh. Gi.iqlti Abbdsi halifesi el-Mutasrm bu "OrduKent" veya hilAfet merkezinin yeni bagkentini inga etmeye hicri 836 yrhnda baglamrgtrr. Yeni gehrin; cince, devrin mimarlan, mtihendisleri tarafindan btiytik bir nazrm plam yaprlmrg, Halifenin saraylan, devlet iglerinin gcirtilece$i binalar, gargr ve pazar yerleri, btiyiik ana caddeler, camiler, tist seviyedeki Ttirk generallerinin konaklarr, onlarrn komutasrndaki askerlerin krglalarr, askeri Ailelerin evleri, bu arada yeni su kanallarr, hulasa bu biiyrik gehir igin ne gerekiyorsa bu nazrm planda bir bir gosterilmigtir. Saray ve di$er biiyrik binalarrn inga ve tezyininde, el-Mutasrm'rn arzusuna uygun olarak Orta-Asya Ttirk motif ve siisleme sanaah unsurlan kullamlmrgh(s).

$ehir bu nazlm plan esaslarrna gore inga edildikten sonra uzaktan bakrldr$rnda insanlara biiytileyici gok muhtegem bir manzara arzediyordu. Bu bakrmdan bu muhtegem gelue "Gorenler hayran kald{' arlamtna "Silre men reri'" denilmig ve daha sonra "Samarra" olarak Tiirk islAm medeniyetindeki gerefli yerini almqtr(8r). el-Ya'kfibi S amarra $ehrini Anlatty or:

Gergekte Samarra gehrinin kurulugu, ozellikle Tiirklerin bu yeni gehirdeki yerlegim bolgeleri hakkrnda en o' 8l

Huart, C., a.g.e., s. 166. el-Hamevl, eI-B tlldfin, lll, s.

17

3.

. 97

ve en genig bilgileri bize, yine de el-Ya'kffbi vermektedir. Bu degerli isldm Tarihgisinin Kitabfi't-Bi.ildan adrndaki krymetli eserinden d$rendi$imize gore; gtizel

"el-Mu'tasrm: Samarra'yr inEa ederken Tiirkler'e ayrt bir iizen giisterili. Onlann oturaca$t yerleri bagkalarmdan ayrdt. Onlan ayn bir yere yerleEtirdi. Tilrklerin miioelledler (haseb ve nesebi bozuk kimseler)den uzak, onlarla diigiip kalkmalartnt yasaklan. Tiirk astlh kotnutan Egnas oe adamlartna gehrin en bafu kesiminden "el-Kerh" denilen meakii ayrdt. Onun yantna, bazt Tiirk komutanlart ile dealet adamlannt aerdi. Egnas'a tiiccarlartn ae bagka yabanalartn, Tiirklere komEu olmalanna mani olmastnt ae onlarrn diigiiklerle arkadaghk kurmalanna engel olmastnr emretti. Ayrrca ona yeni yeni mescidler ae garyilar yapmasffit siiyledi. Hakan Urtug (Ardrk)'a ae arkadaElarrna "el-Ceasak el-

iyi

(Hakanhk Sarayr) takib eden yerleri ayrdt. Onada askerlerini gearesinde tutmastnt ae halka kartgmamalartnt emretti. Vastf ae askerlerine "el-Hlyt" denilen yerden sonraki kesimlefi ayrdt. Bwada uzun bir duaar inEa edildi oe adtna "el-Hayr Dltuarx" denilili. Hdkdn"

Biltiin Tilrkler oe Arapga bilmeyen Ferganalilarm oturduklarr mahalleler, garEtlar ae kalabahktan uzakta kalfu. GeniE caddelerle ayrilih. Yabancilann (kim olursa olsun) ba Tiirk mahallelerine girmeleri, orada oturup kalkmalarq onlarla giitiigilp konugmalan kesinikle yasak edildi. Samarrada diirdilncii caddenin adt Bergamry et-Tiirki caddesi idi. Burada Tilrk ve Ferganah (asker Ailelerinin)

98 T ZEKERIYA KiTAPqI

mahalleri aardr. Tiirk mahalleleri birbirinin hizasmda idi, Onlartn aralanna kimse gelip yerlegemezdi, Tiirk mahallelerinin bitti$i yerde Hazar Ti.irklerinin mahalleri baghyordu. Bu cadde sonralart Vasf ue askerlerine uerilen Afgin'e aid iktalarm yanmda ae el-Matlr adr aerilen yerde baglryor ae Vad-i ibrahime kadar uzanryord.u"@z).

el-Mutasrm daha sonra bagta kendisi olmak tizere Afgin, Egnas, Vasif, BoSa gibi ordu komutanlarr ve sayrlan bu ilk hamlede 20 bini bulan ya$rz gehreli yi$it Tiirkleri, asker Ailelerini bu gehre yerlegtirmig bciylece Ba{dad qevresinde ktigtik bir Turan yurdu yaratrnrgtr. Arhk bundan sonra koca islAm HilAfeti buradan idare edilecek, devletin siyAsi, askeri ve iddri dizginleri bu Ttirkler ve Ttirk komutanlannrn elinde olacaktr. Nitekim biiytik Arap gdiri Abdullah el-Mu'tezz; Samarra'mn el-Mutasrm devrinde btittin hagmet ve ululu$unu, yahn krhng Ttirk askerleri ve tung ytizlii bu yi$itlerin btihin heybet ve azametini yakrndan goren ve tamyan bu de$erli Arap gairi bir dostuna yazdrfir mektupta ve kalbinin derinliklerinden kopup gelen samimi duygulann bir cogku halinde goyle ifade ebnigtir. "Samarra yer yiiziiniin cenneti, hilkiimdailann yurt tuttu$u yer, her bir kiiEesinden asker kayntyor. O askerlerki; iizerlerinde ktlmg hamlelerinin iglemeili{i demirden zrrhlar aardr. Kargilatr sanki da! kegilerinin boynuzlan gibi siari, kalkanlart giineg rgtnlartnrn yanstmastyla bir sel aktgrnt andrmaktadr.

Onlu iiyle bir kiiheylanlara binmiglerdirki O; atlar sanki trnaklan ile aerleri kaztyor, nallan ile tozu dumana 82

el-Ya'k0bi, I(. el-Biildin, s. 258 vd. Krg. Kitapgt, 2., et-Tiirk, s. l4A

ARAP

DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER . 99

kahyorlardt Almlarmdaki sakarlar, yidrtmdan bir sayfa

gibi parltyor, iin ae arka ayaklanndaki sekiler giimiig halkalarr andrtyordu. Bir or(uki; daha arka birlikleri harekete gegmeden iinciileri diigmam ezip gegmektedir. Llzerlerinde daima zafer riizgilrlannrn esintileri, cogkularr OArdtr"(83).

Samanadaki Yeni Tiirk Toplun u oe Tiirkge:

Evet el-Mu'tasrm

Ba{dad'ta

ve krlasik Arap

toplumunda, hem de ahgrlagelmig btittin 6rf, ddet ve tedmiillerin drgrnda, kendi soyundan olanlardan yeni gtiglii bir toplum tegekktil ettirmek istemig ve bunda muvaffakta olmugtur. ,Bu yeni srnrf ya$rz qehreli yi$it, mert insanlar, yani Trirklerden olugacaktr. O, bu yeni srntfin temelini hem de gok sa$lam bir gekilde atrnrgtr. Bu yeni Ttirk toplumunun asli; Aile gekirde$i esaslna gore bina edilmigti. Aile katrksrz bir gekilde Ttirk ana ve babalardan olugacaktr. Bunlardan do$acak gocuklarda elbette oz be oz Ttirk olacak, onlarda kendi ana ve babalarr gibi yine bir Ttirk Ailesininin krzt ile, kendi orl ddet ve ananelerine gore evleneceklerdi. Araplarla evlenmeleri ve birbirlerinden boganmalan kesinlikle yasak edilmigti.

el-Mutasrm'rn bundaki hedef belli ve agrk idi. O, kendi zamamnda, Arap toplumuna arrz olan her hirlti sosyal

ve btinyesel hastahklardan uzak, yeni, gtighi, kuwetli dinamik bir Ttirk nesli, Ttirk toplumu vticuda getirmek istiyordu. Bu Trirk toplumunun dili bozulmryacaktr. A'ile evde, gargr ve pazarda Ttirkge konugulacakh. Fakat onlann hepsi gok srkr bir dini e$itim goreceklerdi. 83

el-Hamevi, el-Biildtn,

lll,

s.

ARAP DILi VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER' 101

100 . ZEKERIYA KITAPCT

Hulasa "gnrkrlaf' , tiirkiiler", Tiirkge

sdylenecek ozanlar Ttirk halk giirleri ile insanlarr cogfuracak dtigtin ve dernekler Ttirk usulti olacah yi$itler eski Ti.irk orflerine gdre oynryacak kara topraSa diz vuracak, yine krhnglar bu yi$itlerin dizlerinde krnlacak, Ti.irk kahramanh$rru simgeleyen oyunlar oynanacak htilasa herkes Tiirkge "a{Iaytp" Ttirkge "giilecek"lerdi. Onun; yeri Samarra gehrini inga etmesinin bir di$er nedeni de bize gcire; Ttirkgenin devamh konugulan bir dil, "Haytr!" Bir ordu dili olmasrm saSlamaktr. MdmAfih, hilAfet ordusundaki Ttirklerin, Ttirk komutanlarrmn TURKQE kongtuklarrna dair elimizde gok yeterli bilgiler vardrr(&).

Boylece yeni toplumdaki Tiirk uarl$t ve Tilrk etnik kimli{i, daha mtistakil bir hiiviyyet kazanacak ve hig bir zaman yrkrhp yok olmryacaktr. Huldsa el-Mu'tasrm; bir bakrma el-Mansur'un bir Arap gehri olarak kurduSu bugtinkii Ba{dad'n kargrsrna bir Tiirk gehri olarak Samarra'yr kurmasr, hilAfet ordusunu Ttirklegtirme ve ayrrca hildfet camiasrnda yeni bir Ttirk toplumu viicuda getirmesi ile bilerek veya bilmiyerek Trirklere; Hz. Peygamber'in bir Eok hadisleri ile oadetti{i Orta-Do{u hakimiyetine giden yolun ilk kapsmt aganlardan biri olmuEtur.

Bu Geligmeler KarErnnda Arap

Milli

guuru:

MAmAfih btittin bunlar, hilAfet iilkelerinde Ttirk islAm tarihi, Trirk islAm kriltiir ve medeniyeti ve bunun tarihi derinlikleri hususunda tesbit edilmesi gereken gok onemli geligmelerdir. Ne varki Arap millt guuru, biitiin bu geligmeleri gormemezlikten gelmekle kalmamrg ve ona kargr s et-Taberi, IX, s. 281 lX, s. 437 , ,44t

.

qok gegmeden hasmane bir tavrr takrnmrg ve onlann bu 6zel

tutum ve davranrglarr nedeniyle, bu zengin Tiirk ktilttirtinden IslAm ktilhir ve medeniyetine denizden damla misdli pek fazla birgey intikal etmemigtir ' Zfta Ba{dad ve Samarradaki Tiirklerle ilgili, bu bap dondi'irticti geligmeler hakkrnda o devirlerde mtistakil hiq bir kitabrn yaztlmamtg olmasr briti.in acrh$r ile bu gerge$i ortaya koymaktadrr.

Ne varki el-Cihrz, btiytik Arap edibi, bunun istisnai orneklerinden biridir. Bu girkin surath, patlak yijzlij, potlek gozlif^, inadrna grki4 iistelik gok de$erli Arap edibi, 6zbe oz bir Arap olmasrna ra$men, Ba{dad ve Samarrada geligen bu Ti.irk varh$r ve Ttirk ktiltrirtiniin en ulu temsilcilerinden biri olmugtur. Evet omrtintin gok btiydk bir krsmrm, Ba{dad ve Samarrada, Ttirk efendilerinin yarunda gegiren bu de$erli Arap edibi el-Clhrz; devrin en btiytik Tiirk dostu; bu arada Tiirkti en iyi bilery en iyi kawayan, onu en iyi anlayan, onun milli, manevi karakterini, askerlik ruhunu anlayan bir kimse "Hayr!" bu ktilttirel yontiyle en biiytik bir TORKOLOG olmugfur.

Yukardan buraya kadar yaptr$rmrz

biittin

bu

agrklamalanmrzdan da anlagrlaca$r gibi, Ba{dad ve Sdmarra,

ilk devirlerden itibaren islAm hilAfetinin en btiytik Ttirk merkezlerinden biri olmugtur. Samarra daha sonraki asrrlarda onemini kaybetti$i ve bir virdneye ddndii$ii halde Ba{dad, TtirKiin ilmi, askeri ve idari giictintin her dewinde parlak bir merkezi olmug ve selEuklularln en btiytik zirvelere ulagmtgtrr. Bu aynl zamanda mtigterek Ttirk islam medeniyetine, mi.isliiman Ttirktin beyin gticti ve akli dehasrru sunmasr idi.

102 . ZEKERiYAKTTAPCT

Evet ilk devirlerden itibaren Ba{dad'a gelen bu Ttirkler

arasrndaq hemen bir asrrda, yi.izlerce Tefsit, Hadis, Ftkrh gibi islAmi ilimlerin her bir dahnda, Ttirk asrlh ilim adamr yetigtigi gib| ARAP dili ae edebiyah sahasnda da sayruz Ttirk asrlh ilim adamlarr yetigmig ve onlar, Arap dili, giir, edebiyat ve ltigatrrun geligmesine, bundan da dte Ttirk islAm

medeniyet ve ktilttirtin btiytimesi, geligmesi

ve

geniglemesine hizmet etmiglerdir.

Evet bu miisltiman Ttirklerin elinde "ktltng" yokfu. Yalnrz ve sadece "ktlem" vardr. Onlar kalemlerini, krlmglar kadar meharetle kullanmrglar ve krsa zamanda Ttirk isldm medeniyetinin bu topraklarda usta bir mimarr ve gdrkemli birer temsilcileri olmuglardlr. Bunlardan pek Eoklan da kalemlerini Arap dili ve edebiyahnrn geligmesinde, Trirktin akli ve ilmi dehasrnrn nelere muktedir oldu$unu ortaya koymak igin kullanmrglar, boylece Arap dili gibi muhtegem bir kiiltrir mirasrmn geligmesinde gok btiyrik ve mtibarek hizmetler etmiglerdir. igte bundan sonraki sayfalarda Arap

semalarrnda kalemlerinin uglan

dili ve edebiyah

ile gimgekler

gaktrran bu

Trirk asrlh bilge kigiler, Arap dili ve edebiyatr dlimleri tizerinde durulacaktrr. Bunlardan en onemlisi, Tilrk kiiltiir |ilesi ve Arap dili ve edebiyatrmn kendi devirlerinde en biiytik temsilcileri olan "Sultler"dir. $imdi biz bu ulu ve gerefli Ti.irk dilesini gorelim.

III. TURK HANEDAN ve rcUTTUR AiLESi SUtitER suriLERiN ARAP DiL[ ve EDEBIYATININ GEri$MESiUn veptrKLARI HiZMETLER

Sul-Tekin Ailesi ae Sfiltler Kimlerdir'?

$u bir gerqektirki Tiirkler; AbbAsilerin ilk kurulug yrllanndan itibaren di$er islAmi ilimlerde oldu$u gibi Arapgayr o$renme, dolaysryla Arap dili ve edebiyahmn geligmesine Eok onem vermigler ve bu saharun ufukta bir "Kutub ytldtzt" gibi parlayrp duran y:d.zlerce, binlerce btiytik temsilcilerini yetigtirmiglerdir. Bu manada ve yine bu ilk devirlerde Arap dili ve edebiyatrna giden yolda kargtmrza miinferid kigilerin yamsra ilk olarak " Suliler" adryla TtirkislAm tarihine geeen Crircanh Trirk hanedan ve ktilttir dilesi grkmaktadrr.

Bu Aile AbbAsi hilAfetinde daha ziyade iran asrlh bir ktiltiir Ailesi olan "Bermek?ler"e rakib TtirkltiSt temsil ediyorlardr. Ne varki Bermeki Ailesi gizliden gizliye "ztndtk" olmalarrna ra$men bu Ttirk Ailesi tam anlamr ile "Siinni" ve inadrna dindar bir Aile idi. Gergekte bu hanedan Ailesinin atasr olan Sul-Tekin,

ilk gerefli ve mtibarek

Arap isl6m fetihleri srrasrnda

Ciircan

Mtisltiman Araplarla bir kan ve ateg htiktimdarr idi kasrrgasr iginde harbederken islAmr tantmtg, Allalun (61. 719).

hidayetine giden yolda

bir qok eziyet, gile

ve

mrigakkatlerden sonra Medineye gelmig ve Hz. Rasul'tin mtibarek kabri bagrnda miisltiman olmugtur. Boylece o;

104 . ZEKERIYA KNAPCI

tarihte Hz. Rasul'tin kabri bagrnda mtiskiman olan ilk htiktimdar ve ilk Trirk hi.ikiimdan olma gerefine kavugmug ve bu boyle zamanilnrza kadar gelmigtir.

Sul-Tekin, Medine'de bulundu$u srrada griphesiz bir gok sahabe ile gortigmtig ve ilk Ttirk tabiilerinclen biri olmugtur. Onun; islama ve Hz, Peygambele onun manevi ruhyaniyetine kavugmaya giden yolda, ahn yazrslrun Selmdn-r Fdrist ile aynr oldu$unu sdyliyenler herhalde kaderin garib bir cilvesini kegfetmig oluyorlardr.

Miishiman olduktan sonra Allahrn kitabr ve Hz. Rasfiltin "Si.inneti"ni ayafia kaldrrmak igin biiytik bir mticadeleye girigen Sul,Tekin, her nekadar bu u$urda gehid

olmugsa da, onun soyundan gelenler, Abbasilerin ihtilal btiytik (mah ve cam ile) savunucularr olmuglardrr. Onun o$lu, aym zamanda iyi bir asker ve yi$it bir komutan ve gok cesur bir kahraman olan Muhammed b. SAl, kendi Ttirk birlikleri ile AbbAsi halk ihtilAline kahlmrg, Irak'a kadar gelmig ve Cizre,de Emevilerin son bedbaht halifesi Mervan b. Muhammed ve onun askerlerine en oldtirticti darbeyi indirmig ve boylece EbO,lAbbas es-Seffah ve dolaysryla AbbAsilere, iktidara giden yolu, parlak krhncr ile agmrghr. qa$rrsma kahlmrg ve bu davamn en

Bundan onceki sayfalarda da igaret edildigi gibi, Ebff Ca'fer el-Mansur, AbbAsilerin yeni hUkrimet merkezi olarak Ba{dafu inga etti$i ve burasrm, Orta-Qa$lar'm bir bfiytik ktiltrir ve medeniyet merkezi haline getirmek igin insan tistti bir gayret ve tegebbiis iginde bulundufru srralarda, bu genig Tiirk hanedan Ailesinin btiytik bir llsmr "Ddru's-Sel6m"a goktan gelmig ve yerlegmig bulunuyorlardr.

ARAP DILI VE EDEBIYATININ CELI$MESINDE TURKLER

.

105

Gerqekte, bu Ttirk hanedan dilesi, islAm dinine ocaktan ba$h ve islami ilimlere gelenek halinde di.igkiin oldu$u igin, islAmi ilimlerin e$itimine her zaman gok ayrr bir onem vermig, di$er Ttirk Ailelerinden farkh olarak medeni vasrflan oldukga ytiksek bir biiyi.ik ktilhir dilesi olarak tarihe gegrniglerdir. Onlar genel isldmi ilimlerin e$itimi yaruslra ARAP dili ae edebiyatma gok onem vermigler, kitdbet, hithbet feshhat oe bela{at, hulasa eli kalem tuknada dewin parmakla gosterilir, onde kigileri olmuglardr.

Zaten, atalanndan intikal eden devlet kurma ve insanlarr idAre etme kabiliyeti, islAmrn yiice ktilttirii, bilgi ve marifetiyle bu insanlann gahsrnda birlegmig, bi.ihinlegmig bir bilge, devlet adamr tipi ortaya grkmrgtrr. igte onlar bu tisttin gahsiyetleri ile AbbAsiler devletinin ilk kurulug yrllarrndan itibaren td, el-Kdhir Billah'a (932-934) kadar yaklagrk tiq asrr AbbAsi hilAfetine, bundan da ote Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesine hizmet etmiglerdir. Bu bakrmdan AbbAsiler devri, islAm kriltiir ve medeniyetinde, bu Ttirk hanedan Ailesi ve onun soyundan gelenlerin qok ayrr bir yeni bulunmaktadr.

Sultlet Bilge Tiirk Devlet Adamlan: MAmdfih; bu Ttirk hanedan Ailesinden; Arap dili ve edebiyahnda boy gostermig, aym zamanda AbbAsi devletine en ytiksek makamlarda hizmet etmig, tistiin yetenekli bir kimse olarak kargrmrza ilk defa Mesade b. Sa'd b. SAI grkmaktadrr.

Mesade, iyi bir islAmi tahsil gormtig, Arap dili ve edebiyatrna vakrf, son derece ktilti.irlti, kitAbet ve hitabette, giir, inga ve nesirde, gtig ve kudret sahibi, bir kimse idi. Bu

106 . ZEKERIYA KITAPqI

bakrmdan ilk genglik yrllarrndan itibAren Ebu,l-Abbas esSaffahrn (750-754) hizmetine girdi$i gibi ondan sonra Ebu Cafer el-Mansur (754-775) tarafindan, Dia6nil'r-Res6il'in bagrna getirilmig ve bu kurulug devrinde Abbdsiler clevletine gok bi.iyrik hizmetleri olmugtur.

Bu irada hemen gunu hatrrlatAlimki; bir kiginin Diaanil'r-Resdil'in bagrna getirilmesi igin Arap dili ve edebiyatrna vakrf, yazr diline hAkim, gok grizel bir uslub ve beyan sahibi, tisttin meziyet ve srfatlarr olary ayrrca edeb, erkhn, ahlak sahibi bir kimse olmasr gerekirdi. Bciylesine onemli bir makama aday, tistelik Arap asrlh bir qok Arap dili ve edibi varken bir Ttirk'tin getirilmesi, onun Arap dili ve edebiyatr, giir ve nesirde nekadar tisttin ve insanlarr idAre etmede nekadar dirdyetli bir kigi oldu$unu gostermektedir. Daha sonra bu yrice makama Harun er-Regid,in (Zg6809) hilAfeti dcineminde onu o$lu EbO,l-FazI Amr b. Mesade

getirilmigtir. Bu da, Ambr b. Mesadenin ne kadar sa$lam, ne kadar ciddi bir isldmi egitim gcirdtigti aynca Arap dili ve edebiyah, kitabet ve hitabette nekadar iisttin, tiship ve ifdde de nekadar gtiqlti bir kimse oldu$unu brittin ciddiyeti ile ortaya koymaktadrr.

Amr b. Mesade, bilindi$i gibi, en baganh Diaan biridir. Birgok halifenin hzmetinde bulun-

Kfrtiplerinderz

mugtur. Daha sonra bu makama, Harun er-Regid dewindg onun o$lu Eb0'l-Fazl Amr b. Mesade getirilmigtir.

Bu da Amr b. Mesade'nin ne kadar ciddi bir e$itim gdrdti$iinti, ozellikle Arap dili ve edebiyah, giir, nesir gtizel ya yazma ve ifAde etmede nekadar tistrin, medeni vasrf sahibi bir kimse oldu$unu ortaya koymaktadr. Zira tinti

ARAP DlLi VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER

.

107

cihanr dolduran btiytik AbbAsi Halifesi Harun er-Regid'in devleti; ihtigam, azamet, giig ve kudret bakrmrndan zirvelere tagrdr$r o, altrn devirlerde, bunca ARAP asrlh, ARAP dil ve

edebiyat dlimi, devlet adami varkery onlann arasrndan sddece Amr b. Mesade'nin segilerek 'Diadnil'r-Resdil"in bagrna getirilmesi, onun bu ige ne kadar ehil bir kimse oldu$unu gostermektedir.

Oyle ya bu devirde; Hililfetin bagrnda ana yoniinden damarlarmda Ttirk kam dolagan bir halife, Diaan'rn bagrnda ise ozbe
ibrahim gerqekte, giin gormtig, iyi yetigmig tisttin bir devlet adamr olmasrmn yanrslra, iyi bir ktilttir adamr, medeni ve insani vasrflart ytice bir kimse idi. Arap dili ve edebiyatrna hakim, giir, nesir ve nazmr gok iyi bilen, ifAde ve uslup gi.icti yi.iksek bir kimse idi' Qok gtizel ve iqi duygu dolu giirler yazmqtr. Onun giirdeki tistiinlti$ti ve gticfinti

108 . ZEKERiYA KiTAPCI

qekemeyen devrin z:unan gciyle derdi:

btiytik Alevi gAiri Dr,bel el-Huzai

ARAP DiLI VE EDEBIYATININ CELI$MESINDE TURKLER

her

"E{er ibrahim giir s\yliyerek gegimini kazanmak isteseydi, dQ knltd{'(w).

di{er gairler

Aynca onun kendi giirlerinden olugan bir divaru vardrr. Onun bu divanr benim pakistan,daki doktora hocalanmdan merhum Abdii,l-Aziz el-Meymeni tarafindan qok btiytik bir ihtimamla negredilmig ve ilim alemine yeniden kazandrrilm$hr(86). Sfrltler islhm

Kiiltilriiniin Hizmetinde:

Bu ktilhirlti ve medeni Ttirk Ailesinden son bir 6mek olmak izere, bizim ytiksek gahsiyetini ortaya koymak istedi$imiz bir di$er "bilge Tilrk" devlet adamr, aynr zamanda Arap dili ve edebiyatr, htilasa bu bi.iytik ktilttir ve mecleniyetin tisttin de$erlerini kendi gahsrnda temsil etrnig bir ytice Tiirk dahasr vardrr. Oda, Ebff Bekr Muhammed b. Yahya es-Sfili'dir. O, bir btiytik Arap dili edibi, bir ktilhir adamr, yiiksek meziyet edeb erkan sahibi, halifeler ve devlet biiytikleri arasrnda itibarr ytiksek, huldsa bu btiytk ktiltrir ve medeniyetin yetigtirdi$i ve onun biittin ozelliklerini nefsinde toplamrg gok ulu bir kimse idi. q kalemini bu btiytik kriltiir ve medeniyetin, cizellikle Arap dili ve edebiyatmrn geligmesine harcamrg ve bu sahada gok krymetli qahgmalar

yapmrytr.

8i

v'

Bu ciimleden olmak tizere bu briyiik Tiirk

109

Alimi;

kendisinden once gelmig, gegmig btitiin gairler, edipler, vezirler, katiplerin yazr, grir hulasa edebi krymet ifade eden ne varsa toplamrg ve koca bir koleksiyon vticuda getirmigtir. Boylece onlann go$unu, kaybolup gitmekten kurtarmrg ve bundan da
Bu i.isttin meziyetleri yarusrra bu bi.iytik Tiirk 6limi rakip kabul etmeyen bir "satrang ustasl" idi' O kadarki bu konuda bir kitap bile yazmqhr. Buraya kadar yaptr$rmrz aqrklamalartmtzda AbbAsiler devri Ttirk kiiltiir Ailelerinden biri olan " Sitlller" tizerinde durulmug ve onlann, AbbAsi devletine ilk kurulug yrllarrndan itibaren yaptrklarr hizmetin ilk defa genel bir

el-EgAni, I, s. 44, el-Hamevi. I, s. 262,Kitapq,Z., et-Tiirk, s.2gl. Divan'tt lbrahim b. etAbbas es-Sfih,fash;'tr, el-UstAz AUU'l-Aziz el-Meymeni,

el-Kdhire. 1937.

.

Y el-Ktfti, Enbdhu' r-Ruvat, III, s . 235.

110 O ZEKERIYA KITAPCI

ve gok ilging sonuglar elde Eerefli Tiirk haned.an ililesinin,

degerlendirilmesi yaprlmrg

edilmigtir,

O da; bu

Abbhsilerin dealet idhresinde sanki bir koalisyon gibi Tilrk tarafim temsil etmig olmalandr.

Onlar; devlet idAresinde yaptrklan ve her tiirlti takdirin tishinde ytice hizmetleri yarusrra, bir btiytik ktilhir Ailesi olarak Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesine de gok biiytik hizmetler yapmrqlar ve bu btiytik ktilttir ve medeniyette Ttirk'tin akli gticti ve ilmi yaratrcrh$rnrn gok gtizel bir temsilcisi olmuglardrr.

Oysa; bu bflytik ktiltrir ve medeniyet yolunun Sul Tekin ve SfiIiIer gibi bir diSer Tiirk hanedan Ailesi, daha vardr. Sttlilerden sonra bu defa onlar devreye girmig ve hizmet bayra$rm, yarrgta onlar dalgalandrrmrglar Arap dili ve edebiyahrun geligmesinde gok btiytik hizmet etuniglerdir.

O da; griqlii AbbAsi halifesi el-Mu'tasrm'n, (833-842) gok btiyiik rsrarlarr tizerine Ba{dad'a gelery bagta Feth b. Hakan ve Ubeydullah b. Yahya b. Hakan gibi, onun soyundan gelen o$ullarr ve torunlanmn, hem bu devlet hemde, Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesine yaptrkarr ytice hizmetlerdir. Ne yazrk ki AbbAsiler devrinde geligen bi.iytik isl6m krilttir ve medeniyetini hergeyi ile ayakta tutan Hakan

Ailesinin

bu btiytik

hizmetleri, daha

Ttirk tarih

ve

medeniyetine hig bir gekilde mal edilmemigtir.

MAmAfih bundan sonraki sayfalarda Sfflilerden adr geeen dil ve edebiyat dlimlerinin tizerinde durulacak ve onlardan her birinin hayatl ilmi gahsiyeti, tagrdrklan yriksek gaye ve hizmetlerinin ilk defa ayfl ayfl, bir de$erlendirilmesi yaprlacaktrr.

I.

ABBASI DEVLET iPA,NNSiTDE iLK TURK EDiBi Mesade b. Sa'd b. SOI; (do[. ? - dl. ?)

Jr.- 1r srn gp ir** Mesade t:e Bailh Bulundu$u Suttlet Ailesi:

Mesade b. Sa'd b. Stl; Abbdsiler'in daha ilk devirlerinde Arap dili ve edebiyatr semastnda yll'dtzr parlamrg, Ttirk asrlh en bi.iytik etkili ve yetkili kigilerden biri(88), aynr zamanda Ciircan'rn Ttirk asrlh ilk mtisli.iman htikrimdarr, Sul-Tekin'in torunudur. Sul-Tekin'e gelince; ilk devirlerde Yezid b. el-Miihelleb'in Horasan valili$i srrasmda (716) ve onun telkinleri ile mtisli.iman olmug, kalbi

ve grinlti Peygamber sevgisi ile dopdolu, aydrnhk ve hiddyete giden yolda Allahrn "Kitabl" ve Hz. Ras0l'iin " Si)nnetini" kendine rehber krlmrg ulu bir insan ve kendi devrinde sahabeyi andrran

ve son derece faziletli

bir

mtisltimandr(8e).

Mesade; S0lilerden Sa'd b. Sul'un o$ludur' Sa'd b. Sffl; temiz, kdklii, aynt zamanda isldmi geleneklere son

derece ba$h, asil bir dileden geldi$i ve ihtilalin ilk yillarrndan beri Abbdsilerin hizmetinde bulundu$u igiry hildfet gevrelerinin en itibarlt, kigileri arasrnda idi(m)' Bu bakrmdan o$lu Mesade, boyle gok gansh bir ortamda yetigmig, gok iyi bir tahsil gormtig, Aileden aidt$t iishin sel-Hamevi, eLudeba, XVI,s. 127. "t Kitapg,Z.,llk Miisliiman Titrk Hiikiimdar ve Hakanlan, Konya, 2004's.92. { Pamukgu, E., Ba{dat'ta itkTiirkler, Ankara, 1994,s'261.

112 . ZEKERIYA KITAPCT

gelenek ve goreneklerle birlikte, bir bAytik ktilhir ve ilim adamr olmugtur.

Mesade daha sonra, Arap dili ve edebiyatrna yonelmig, dil ve giiri ti$renmig, bu arada gtizel konugm4 gizel yazmaya 6nem vermig ve kendi devrinin en giizel yazr yazan, inga sanatrnda gok iishin bir Arap dili Alimi ve edibi olmugtur. O; bu tistiin meziyetlerinden dolayr AbbAsiler devletine'gok ytice makamlarda hizmet etmig ve Alim devlet adamr vasfiru kazanmrghr. Mesade; Bilge Kigi Abbdstlerin Hizmetinde:

Bu bakrmdan Mesade ilk AbbAsi halifelerinden Ebu'lAbbas es-Seffah, (750-754) ve Ebu Ca'fer el-Mansur (754-

775) devirlerinde devlet hizmetinde bulunmug, Hilid elBermeki tarafindan devlet " IGtipli{i"ne atanmrgtrr. Mesade ilmi, tisttin kigilik ve fazileti ile makamlarda gok baganh olmug ve daha sonra, Halife el-Mansur'un kudretli veziri Eb0 Eyyub el-MuryAni tarafindan "Dizt6nil'r-Resdil"in bagrna getirilmig, yani bir nevi devlet bakaru, devletin ig ve drg politikasrna ycin veren gok onemli bir kimse olmugtur(el). Gerqekte boylesine yiice bir makama getirilen bir kiginin Arap diline hdkim olmasr, onu gok giizel ve fasih bir gekilde konugmasr, gerekti$inde onu, bir devlet otoritesi ve tislubu iginde ifdde etmesi, diplomasi diline vakrf olmasr gibi, daha bir nice tisttin vasrflarrrun olmasr gerekirdi. Mesade'nin btittin bu tist{in vasrflarr, kendisinde f.azlasryla topladr$r gcinilmektedir.

''

el-Hamevi, XVI, s. 127

ARAP DiLi VE EDEBIYATTNTN GELi$MESiNDE TURKLER

.

113

Nitekim el-Hameviden d$rendiSimize gcire; halife elMansffr, bir gtin DivAn Katiplerini toplamrg ve onlara "isl6m dininin yilceli{ini" ifade eden bir beyanname yazmalanru istemigtir. Di$er katiplerin ne yaptr$rru bilmiyoruz. Ne varki kendine son derece gtivenen bu ytice Tiirk" derhal kalemini eline almrg ve hemen oracrkta, hem de herkesten 6nce bir beyanname yazmry ve bunu el-Mansur a takdim etmigtir. Beyanname Arap inga sanatrrun en gtizel drneklerinden biridir. el-Mansur yaztyt okudu$u zaman tislup ve ifAde bakrmmdan hayran kalmrg ve goyle demigtir:

JlrcY! ir-,r+ll .J.i

J

rplisll

.,1'

lra elul

;rr*" t* dlr*r"

i'.-2tsYt,

"Ey Mesade! Bundan daha iyisi olamaz. Bu yanyt al ue Cizre ahalisini hem uyarmak ae hemde korkusunu gekmek igin yazaca$tmtz emirnamenin bagma koy!"(e\, el-Hamevi, bu grizel beyannameyi gok be$enmemig ve onun; tam metnini krymetli eserinde kaydetmigtir. Hemen gunu itiraf edelimki, bu faziletli Ttirk Alimi ve devlet adamrmry isl6m dinin yticeli$i hakkrnda kaleme aldr$r bu ingd, (resmi yaz)yt okuyanlarrn bugtin bile; o tishin ifade gticti, mana zenginli$i, hele hele kelimelerin bir musiki ritmi iginde diziligi kargrsrnda hayret iginde kalmamaiarr mtimktin degildir. Mesade Ailesi oe Soyundan Gelenler:

MAmdfih; el-Mansu/dan baghyarah el-Memun'un ilk

hilAfet yrllarrna kadar "Abbhsiler Deuleti"nin en iist makamlarmda gorev yapm$ bu Ttirk edibiniru do$um ve er

el-Hamevi, XVI. s. 129

114 . ZEKERIYA K|TAPCI

ciltim tarihleri belli de$ildir. Onun el-Memun'un hilAfetinin ilk frllarrnda ve erken diyece$imiz bir yagta vefat etrnig olmasr gerekmektedir.

Mesade'nin; Miiclgi, Mesud, Amr ve Muhammed adrnda dcirt o$lunun bulunduSu kaydedilmigtir. Bunlarm hepsi iyi yetigmig, Arap dili ve edebiyatrnr iyi bilery kalem sahibi, tislub ve ifAdeleri son derece gtizel kigilerdi. Bunlardan her birinin o devirlerin gAir, edip ve ilim ehlinin yanrnda ayrr ve segkin yerleri vardr. Onlann ristiin kigilikleri, bir gok gAirin dikkatini gekmig ve giirlere konu olmugfurki bu ayn bir inceleme konusudur(e3).

Fakat bizim

bu konuda asil

rizerinde durmak istedi$imiz bir ulu kigi daha vardrr. O da Ttirk asrlh, bu btiytik ilim irfan Ailesi, yani Mesade'nin biiytik o$lu Amr b. Mesade'dir. O; babasr Mesade'nin oliimtinden sonra, onun hem ilmi, hem idari kigili$i ve ktilhir mirasrna sahip grkmrg ve hildfet gevrelerinde Ttirk'iin medeni kigili$i, ahlAki yticeli$i ve kalemin kudretini temsil etmig ve devrin en etkin Ttirk dlim-devlet adamlanndan biri olmugtur. Oyleyse gimdi

II. oivANU,N,RESAiL VE BUYUK TURK EDiBi Ebii'l-Fadl, Amr b. Mesade' b. Sa'd b. Sffl: (dog. ? - 61. 829) Jf.- .f lr*r # 6rr*n ; ,"" J;ilt fj

ilmi Tahsil

Yolunda Amr b. Mesade:

Ebff'l-Fadl, Amr b. Mesade; bundan onceki sayfalarda qok daha ayrrntrlt bir gekilde agrkladr$rmn gib| Ttirk bilim ve ktilttir dilesi "SfiIiler"den Mesade'nin o$ludur. Amr'rn babasr Mesade'nin parlak gtinleri yani "Diaanii'r'Resdil"in baqrnda oldu$u yrllarda Ba{dad'ta dtinyaya gelmig olmasr gerekmektedir. O da babasr ve genig "Sfililer fiilesi"nrn di$er fertleri gibi, iyi bir tahsil gormtig, temel ve yaygm Isldmi ilimleri o$renmig, en sonunda devrin Arap dili ve edebiyatrnda tinti hildfet gevrelerinde yaygm ve kigili$i devlet btiytikleri ve halifeler nazarmda saygrn bir kimse olmugtur(er).

onu gcirelim.

Onun Arap

dili ve giire kargr duydu$u derin ilgi,

gtiphesiz babasrmn bu ozel durumu sebebiyle olmugtur. Zira

sAyesinde, kiigtik yagtan itibaen bu ilimle uSragmrg, yani Arapg aya ayflbir a$rrhk vermig, en sonunda Arap dili, giir ve edebiyatrna vAkrf, fesAhat ve bela$at sahibi(es), Arap dilinin btittin edebi inceliklerini gok iyi bilen, yazdrfit giir, nesir ve di$er yazrlarrnda ozellikle "ingA" resmi devlet yazrlarrnda bu lisan gtictinti ortaya koyan, tistiin

O; babasr

e{

R

el-Hamevi, XYI, s.127.

el-Hamevi, XVl, s. 121 ,ibn. Hallikan, Ul, s. 475, Dayf, $evki, Tirihu'l-Edeb el-ARAFi, Kahire. IV, s.552-553. ot ibn Nedim, el-Fihrist, Beyrut, 1996, s. 20.

1].5 . ZEKERIYA KTTAPqI

ARAP DILI VE EDEBIYATININ CELI$MESINDS TI]RKLER

meziyetli bir Tilrk Bilgesi olmugtur. Belki de herkesi agan bu rishin meziyet, edeb, ahldk ve yrice kigili$i iledirki herkesin takdirini kazanmq ve kendisine "lllulu{un Babas{' ktinyesi verilmigtir(%).

Amr

b. Mesade

Teaki' Katipli{inde:

Asrl bundan sonradrrki Amr b. Mesade'nin gohreti yayrlmrg, izet ve ikbal kaprlan ona agrlmrg AbbAsi devleti ve

117

bir makamrn bagrna getirmigtir(e8). Amr, bu giirevinde qok ytiksek baganlar gostermig ve halifenin en gdzde adamlarrndan biri olmug ve go! gegmeden bu deSerli Tiirk Alim ve devlet adammr vezir tayin ehnigtir(e). Nitekim onun

vezdret makamrna getiriligini kutlayan

bir gAir grlyle

demigtir: "iiJ.s-ci l'JS,l U"liI

hilnfet gevrelerinin en gdzde simalanndan biri olmugtur. Amr'r ilk defa Halife Harun er-Regid'in tinlti veziri Cafer b. Yahya el-Bermeki kegfetmig ve onu "Teoki'i Katiplidi,,ne atamq ve uzun miiddet bu gcirevin bagrnda kalmrgtr. Amr, bu hizmet yrllarrnda Cafer b. Yahya ile ilgili bir hahrasrnda bize gunlan anlatmaktadrr:

.

# +J ,*lf - i.l**r * jjl

,lrl r*,,i

:il"

'Yttce Attah ineanlar araernda dvglsa ditden dile dolagan herkeain Fttkrilntt kazanan Vezir lbn Meeadeyi [bu danyadal mudu klern!41w. Amr

b. Mesadenin

itmi xtgltlgt:

"Teoki katipligi" yapt$rm yillarda bir giin hizmetliler Vezire, iicretlerinin artrtlmastnt isteyen bir ditekge sunmuglardt. Dilekgeyi okuduktan sonra Vezb onu bana

bizim igin asrl onemli olan onun edebi kigili$i, Arap dili ve edebiyatrna vukufu, ifade gricti, eskilerin tabiri ile fesahat ve bel$ati ve bu sahalarda emsali bir gok kigilere ristiinlii$ti idi. Nitekim Fazl b. Sehl, el-Memun'un bUytik

uzatmq ue bana:

vezirin onun bu tislup yriceliSi hakkrnda gciyle demektedir:

Fakat

+'!

"Ey Amr! Buna sen ceuap Tser!" demigti Bende dilekgeyi okudum ae ktsaca giiyle yazdtm:

"Az olupta deaamh olan hig olmayandan daha iyidir". Cafer b. Yahya bu krsa ae aeciz ciimleyi okuduktan sonra suttmt srcazlamtE oe giiyle demiEtir: "Higbir aezir seninle kryaslanamazr

szt

Fakat Amr'm; el-Memun zamamnda (809-813) y:/drzr

daha da parlamrg ve onu "Diaanii'r-Resfril" gibi Eok onemli $ el-Hamevi, XVI, s. 127. e ibn Hallikan, Vefeydttt'l-A'yan, Tah. M. Muhyiddin KAhire, 1948, Il,s.4i6,

+:i ir"t{

4JS

r* t-

lil' s13.5

ji rie\' ix-r i.r,B!t i$ g" -,,-"L .llri-,

r:p._u^

" O; bildi{im ediplerin en beli{idir. Onun dyle bir bela{ah oardtki; Onun siiyledifini iEiten bir kimse onu

kolayca yazabilece{ini zannederdi. Bir de yazmaya koyulsa (107). hig bir gey y azamar4lt

Amr'rn yazrlan, Sehlin bu beyanlarrnda

anlagrlaca$r

gibi, son derece dtizgtin, kelimeler arasrnda uyumlu, herkes tarafindan kolayca aniagrlabilir, maksadr en grizel bir gekilde '8

t

'm

el-Bafdidi, Hatib, XI, s. 203. ibn Nedim, el-Fihritt,s.20.

ror

el-Hamevi, XVI, s. 129. el-Hamevi, XVI, s. 129.

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TTJRKLER

118 . ZEKERiYAKTIAPCI

ifade eden, laf kalabah$r ve siisli.i ciimlelerden uzak ve gerge$i en yahn bir gekilde ortaya koydu$u gortilmektedir. Nitekim el-Memun'un veziri Ahmed b. Yusuf bize bu konudaki ilging mtigAhedelerinden birini goyle anlatrnaktadrr:

"Birgiin el-Memun'un Vantna girmigtim, Onu elindeki okudu$unu ae derin dertn iliigiindii$iinii giirdiim oe bundan gok endigelendim. Bu durumumu farkeden Halife ana;

bir yaztyt tekrar tekrm

"-Ey Ahmecl durumumdan senin endigelendi{ini gori.tyorum!'

de

di. Bende:

"-Allah sizleri korusun dyledir, dedim. el-Memunda "Korkacakbir

gey

yoktur!" dedi ae deuam etti:

"Elimde babam Hdrun er-Regid'in bela{att tantmlayan siizlerine gok uyan bir yazt z)ar, onlt okuyorum. O defiiki " Bela{at Eok az bir sdzle bir Eok geyi ifade etmektir"; Ben bu yazr elime geginceye kadar, bunu kimsenin baEarumtyaca$mt zannederdim. Ama arttk bunu birilefinin yapabilece[ine inanr oldum. igte bu elimdeki Amr b. Mesadenin bize yazfult bir yazrdu" diyerek okumam igin o yaztyt bana uzath. Yaztda; asket oe hizmetlilerin maaglannm gecikmesi, durumlartntn her gegen giln daha ila kiitiilegmesine ra{men onlartn dealet ae Halifeye her hangi b ir it a atsizliklerinin olma dt$mdan b ahse diliy or du. Biitiin bu zincirleme olaylar yaztda iig satda ifade edilmiEti, yaztyt okuyan Halife askerlefin yedi ayl* iiuetlerinin derhal ii denmesini emretmigtill,zt . ibn Hallikan, II, s.475.

119

Gor{ildti$ti gibi Amr b. Mesade, bu erken devirlerde hilAfet camiasrnda kendini kabul ettirmig Tiirk asrlh en bi.iyiik ARAP dili, yani fesahat, bela$at ve nesir Alimlerinden biridir. Zaten onun dmri.iniln qok btiytik bir lcsmrmn "Diaanii'r-Resdil"in bagrnda gegmesi, ARAP dili, nesir ve giirine ne derece hakim, ifade ve tislubunun nekadar gtiqlti ve kuvvetli bir kigi otdu$unu gostermektedir. Bununla beraber Amr, kalemiylede bu biiyiik dil, edebiyat ve kiiltiir mirasrna hizmet etrnig ve krymetli eserler yazmlg bir Ttirk dlimidir. ibn Nedim bize onun; "K. er'Resdil, el-Kebir" ve " llmfirtfl -B ey 6n" adrnd.a iki eserinin ismini vermektedir(103). Evet, bir fazilet orne$i olan hayatr, gahsiyeti hilAfet gevrelerindeki tisttin kigili$i, Halife ve devlet adamlarrndaki ytiksek itibar ve saygrnh$r ile tamnan bu btiytik Tiirk ilim ve

idare adamt, el-Memun devrinde vefat

etmigtir.

Kaynaklarda onun 830'lu yrllarda dhiret yolculuf,una grkhSt

ve kabrinin Adana yakrnlarrnda ve Tarsus'ta ttldiigii kaydedilmektedir(le).

Amr b. Mesade'nin kendi gahsrnda iddri ve ilmi meclislerde Orta-Asya Ttirklti$tinti temsil etti$i ayru devirlercle, yine Ba{dad'ta, islAm ktilttir ve medeniyet megalesinin insanh$rn karanhk ufkunu aydrnlattr$r hilAfet merkezinde, ARAP dili, edebiyatr semasrnda bir bagka Ttirk yrldrzr daha doSmug bu giir ve edebiyat ikliminin "Sultant" olmugtur. Bu ulu kigi; aym Aileden ibrahim b. el-Abbis esSffli idi. $imdi bu tisti.in gair ve bilge Ti.irk devlet adamrm gorelim. In3

'o=

'

ibn Nedim, s. 20.

'o Sezgin, F.,Tarihu't-Turas el-ARAP, Qev. M.F. HicAzi, Cidde' 219. Krq. ibn. Hallikan.

IIl. s.475.

1983,

IV'

s'

ARAP DiLl vE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TTJRKLER

III. ARAr pirirvirv cugrU

nircn

xarnui vr ruRr

DEVLET ADAMr EbA ishek ibrahim b. el-Abbas b. Muhammed b. Sul Tekin et-Ttirki; (do9.792? - iil.8S7)

ur5jll

d,853.1.1a gp

J^t u{.rLlrll ,.1;,pl.pl a!ts*,1 ;1i

Abdullah b, el-Abb6s es-Sfrlt,nin ilk yillan: Gergekte, Ctircan'rn

Ttirk asrlh hiiktimdarr Sffl_Tekln ile baglayan ve islAm tarihine "es-Sf,tliler" olarak gegen bu hanedan Ailesi, hildfet camiasrna bdyle gerefli bir gekilde girdikten sonr4 Arap dili ve edebiyatl bir di$er ifAde ile bu bi.iytik ktilttir ve medeniyette, Trirk,tin ilmi gticii ve akli dehasrrun en parlak temsilcileri olmuglardrr. Bu Aileden yukarda da gonildri$ti gibi daha sonraki devirlerde, pek gok Ttirk asrlh, Alim, bilge kimseler grkmrg ve onlar sAdece devlet idaresinde de$il, hildfet camiasr, Arap dili ve edebiyatr, luBat ve giirde orta-Asya Tilrkliigiiniin en btiytik temsilcileri olmuglardrr. Bunlar; ibrahim b. el-Abbis ile btiytik kardegi Abdullah b. el-AbbAs idi. igte; el-Memun, ana yontinden Ttirk olan bu btiytik Abbdsi halifesi, iktidara geldiginde aym dileden bu iki gerefli Ttirkrin y/,drzr parlamrg Arap dili ve edebiyah, giir, fesAhat bela$at ve ingA (resmi devlet yazrlar) da onlar, herkesin gahsiyetini kabul ettiSi, saygr de$er bir kimse olmuglardrr. Artrk hilAfet rilkeleri, Arap dili ve edebiyatr burcunda Orta Asya Ttirklti$ri adrna hizmet bayra$rm Amr ve onun o$lu

Mesade'den sonra "Sttltler"den

.

121

bu iki Tiirk bilge kigisi

dal galandrracakh(16).

Gergekte

bu iki kardeg, Cilrcanda

diinyaya

gelmiglerdir. Ulemaya saygm ve ilme dtigktin bir dileden olan bu zeki ve sevimli kardegler Cilrcanda ilk yaygrn dini e$itim ve islAmi terbiyelerini aldrktan sonra zaten Ba$dad'ta bulunan ve aynl zamanda, kendi devrinde ARAP dil ve edebiyahmn en gtiglti isimlerinden biri olan dayrsr Abbas b. el-Anef in (ol. 816;ttool yamna gelmiglerdir. Onlara ilmin ululu$una giden yolda bdylece agrlmrg oluyordu. Ne varki Abdullah, yagea daha btiytik ve daha yetenekli bir kimse, bir a$abey olmasrna ra$men biirokratik hayatrn cezbesine kendisini kaptrrmrg kendi ilmi varh$rm ortaya koyacak fazlabir eser verrnemigtil(tozl. Ne varki onun; bir bilge Ttirk devlet adamr olarak Abbdsiler devletinin geligmesi ve yticelmesi yolunda yaptr$r parlak hizmetler ve bi.irokratik hayatr hakkrnda gimdilik elimizde pek fazla bir bilgi yoktur. ibruhim b. el-Abbfrs: Deolet Hizmetinde Yeni isim:

Ktiqi.ik kardeg ibrahim'e gelince; do$ugtan dil ve edebiyata di.igkiin bir kimse idi. O her nedense Arapcayr brittin incelikleri ile
"'5

Kitapgr,2., et-Tilrk, s.280.

'6 el-Abbas, b. Ahnef hakkrnda bkz. El-Hamevi, I, s. 166, 260 271, VI, s.291, Tarih-u Ba{dad,Vl,117, Huart, C., a.g.e., s. 9l . 'ffi el-Hamevi,

I, s. 167.

122

.

ZEKERIYA

KiTAPCI

alevi gairi Di'bel el-Huzai, onun giir soylemekteki tishin kudretini takdir etmig ve gciyle demigtir; "E{er ibrdhim, giirle hayatmt kazanmaya kalhgmry olsayfu, di{er gairlere fazla bir gey kalmazd{'QB).

ibrahim'de bu ilk olgunluk yillarrnda, devrin bir gok gAirleri gibi, giirle sesini duyurmaya gahgmrp ve devrin onde gelen, mtihim gahsiyeflerine kasideler yazmlg, onlann htisnti tevecctih ve iltifatlarrna nAil olmugtur. Artrk hildfet saraylarrnrn yaldrzh tavanlan, devlet ileri gelenlerini muhtegem konaklanrun billur sesli mu$anniyeleri, Ba{dad'n btittin eSlence yerlerindeki hanende ve sozendelerin hepsi, griftesi ibrahim b. el-Abbas'a aid olan a$rr, ince manah ve duygu dolu garlelan icra ediyorlardr. Brittin bu bag dondtirticti geligmeler ibrahim'e ikbal kaprlarrna ve ytiksek makamlara giden yolu da agmrgtr. Zira ibrahim'in; giir, edebiyat, yazr yazma ve gizel konugmadaki tisttin yetene$i halife el-Memun'un dikkatini gekmip ve onu, Abbdsi devletinin her ttirhi resmi yazrgmalann yaprldr$r, drg ve ig siydsetin ytiriittildti$O eok onemli bir makam olan "Diaanu'r-Resdil"in bagkanh$rna getirmigtir(10e). Onun bdyle yiice bir makama getirilmesi, dayr zadesi Amr b. Mesade'nin
Diadnu'r-Resdil, islAm tilkeleri igin, hildfet makamrndan sonra, devletin ig ve drg politikalarrmn tiretildi$i ve siyAsi irdde gi.ictinti gosterdi$i qok onemli bir rG

el-lsfahani, el-Afiant, I, s. 44, el-Hamevi, I. s. I 68. '*' Kitapgr, 2., et-Tiirk, s. 281 , Krg. Esin,E., Sfrttler, is. Tet. Enst. Dergisi istanbul 1979,Vl, sy.3-4, s.50.

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELI$MESiNDE TTJRKLER

.

123

makam idi. Buraya tayin edilecek bir kimsenin her geyden once akrl, fikir ve muhakeme giicrintin gok ytiksek olmasr, devleti tantmast, olaylarr kavraryada gok tisttin bir on seziye sahip olmast, Arapqayr dil, lu$at ve giiriyle, bir Araptan daha iyi bilmesi ve konugmasr, giizel yan yazmasr ve resmi yazr tislubunu (inSa) qok iyi bilmesi ve kendisinin her hususta gtivenilir bir kimse olmasr gerekirdi. Onun, boylesine yrice ve tehlikeli bir makama getirilmesi, Ctircan topraklannda yetigmig ve iddri gahsiyeti btitrin hilAfet merkezini kaplamrg bu dtiri.ist Ti.irk bilgininin ne kadar tisttin ve degigik meziyetlere sahip oldu$unu ortaya koymaktadrr. MAmAfih ibrahim b. el-Abbas'rn devlet idaresindeki bu parlak durumu, bagta el-Memun (813-833) olmak tizere, el-Mu'tasrm, (833-842) o$lu et-VAsrk, (842-847) ve daha sonra el-Miitevekkil, (847-861) devirlerinde en parlak bir gekilde devam etmigtir. O, Samarradn 857 yrhnda ttldtigii zaman hdlA bu gerefli gorevinin bagrnda i4i(tto).

ibrahim b. el-Abbhs ae Diaani)'r-Resdil: Gerqekte bu btiytik Ttirk edibi ve devlet adamlrun DiaAnu'r-Resilil'in bagrna getirilmesi, buraya edebi ilmi yeni bir zenginlik kazandrrmrg ve burasr bir manada devrin tinii

btlytik her srnrftan islAm dlimlerinin u$rak yeri olmugtur' Bi.iytik ARAP edibi el-CAhrz da igte bunlardan birisi idi. Bu de$erli Tiirk dostu ve hayraru, ibrahim'in bdyle, yiice bir makama atanmasrndan sonra Ba{dad'a gelmig ve bu tinti gevresini agmrg btiytik Ti.irk edibi ve devlet adamr ile tanrgmayr kendisi igin bir geref bilmig ve onun kaprsrm I

Io

el-Hamevi , I, s. 168.

124

.

ARAP

ZEKERIYA KiTAPqI

Calmrgtu. el-Hamevi, el-Cihrz'rn

"K. ez-Zet, ve'n-Nahlini,,

ona takdim ettigini ve 5000 dinar ddiil

aldrgrru

DlLl VE EDEBIYATTNTN GELI$MESiNDE TURKLER

.

125

bir gey duydun mu? Diye sormugtur. ibrahimin ifade giiciinii takdir eden biiyiik "-Sen omriinde hig bu kadar gilzel

kaydetmektedir(1rr).

aezir gtiyle demiEtir:

Ne varki geligmeler bununlada srmrh kalmamqtr. ibrahim, el-Cihtz'r tarudrktan sonra onun ilmini, giir, dil ve edebiyattaki tisttin durumunu takdir etmig ve boylece elCihrz da ondan ayrrlmamrgtrr. O kadarki el-Cihrz; ibrahim'e artrk Diaan'da srk srk vekAlet ediyordu. Bu bakrmdan insanlar el-CAhrz' a, ibrahim'in "Halifesi, (yal,:rn

"Ey Miiminterin Emirit Atlah sanki ibrahimi sizin igin bir lutuf olarak aermig, onu sizin igin gdzetmigtir. Aynca giirle siislii bdyle bir mektup Abbdsi halifeleri iEinde ilk defa size nasip

golgesi) lalabmt aermiglerdi{llz).

Ctircanh Ti.irk dahisinin AbbAsiler devletine olan bu

hizmet yrllarrnda kaleminin giiglti, ARAP diline hAkim olmasr, gahsi mtinasebetlerine dikkat etmesi, bagarrlarrnda qok dnemli bir faktor olmugtur. Bunun gok girin bir orne$i, onun Hrmts halkrna yazdl$r bir inga da (resmi devlet mektubu) biitrin gtizelligi ile gortilmektedir. Nitekim elHameviden o$rendi$imize gore:

"Halife el-Miiteaekkil bir giin es-Sullden Htmrs halkma kendi adrna bir inga yaztnastnt istemigti. ibrahim gok gegmeden Halifenin huzuruna g*mtg ae yazdt{t metni bir bir okumaya baglamqtu. O bu yaztya bir de Eiir eklemig ae daha giizel olmugtu. ibrahimi hayranhkla dinleyen Halife o e ziri lJb ey dullah' a( :

olmugtur"0ts).

ibrahim'in bu durumu biiyiik tarihgi el-Mesfidt'nin de dikkatini gekmig oe gtiyle demigtir: "ibrahim gilphesiz beli{ bir kdtip ae gok ilnlii bir gairdir. Diadnii'r-Resdile tayin edilenler iEindc ne 6nce oe ne de sonra ibrahim b. el-Abbastan daha gilzel giir siiyleyen bir kimse gelmemigtirora).

ibrahim b. el-Abbas'tn Srkmtilr Gilnleri: Buraya kadar yaptrsrmrz btittin bu agrklamalar, bu Ttirk devlet adamrnrn, omrtinrin sonuna kadar mutlu ve huzur iqinde bir hayat yagadr$r anlamma gelmemelidir. Bu bi.iytik Ttirk edibi ve devlet adammm hayatrnda da bir gok inigler, grkrglar, dalgalanma ve galkalanmalar olmug beld ve musibetler sagnak sa$nak inmig ve hayat onun igin arhk gekilmez bir hale gelmigtir. Buna sebebte onun itibarrrun artmasr ve gevresinde gok sevilen ve sayilan etkin bir kimse olmasrdr.

)

||

| Kitapg, 2., et-Tiirk, s. 281. IX, s. 162.

"3 ibn Hallikan,

'

Ubeydullah

Bu bakrmdan o; devrin Muhammed b. Abdiil'l-Melik ez-Zeyyat ve Ahmed b. el-Miidebbir gibi Arap asrlh devlet adamlan; kendilerini yakrp tutugturan gekememezlik

bundan da ote, Arabizm'in verdi$i hamiyyet-i asabiyye ile

b. Yahya b. Hakan, el-Miitevekkil devrinin en etkili

TUrk vezirlerinden biridir. Biiyiik Ti.irk Hakanr Garrug (Aftuk)'un torunudur. Diler taraftan biitiin bunlar Abbasi hilafetinde orta Asya Tiirk varllrnrn ne kadar gUglU oldulunu orraya koymaktadtr. Z.K.

rr3

el-Hamevi,l, s. 187.

t'' Kitapqr,Z., et-Tilrk, s.28'7.

T26

.

ZEKER|YA KNAPCI

ARAP DiLi VE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER

bu Ti.irk devlet adamrna ytiklenmigler ve bu hayatr on4 qekilmez bir ve bir kAbus haline getirmiglerdir. Bu beklenmedik kiru hased, nifak ve belalar kargrsrnd4 zaman zaman bir nefis muhakemesi yapan bu Ttirk ilim ve devlet adamr, kalbinin derinliklerinden kopup gelen bu iniltilerini bir giir geklinde gciyle ifade etrnigtir: 6;*^tt kir airl rieJ [iJi #lt \H iiF.hi.dju lijJt' "e Jfr

)

t1+Li .",1<J

dsj

kiliL.-.-<-",.'l tJi,'J"S

'Nice felakatler vardr, o inaanlann dtlnyaanr l
1

b).

Bir zamanlar blakeder lcargintnda ban eeni

.

127

upndtm, igb

g6n gimdi isa Mn eenden aman diliyorum4116).

Ne varki el-Miitevekkil,- brittin bunlarrn halandan gelmig, bu Tiirk devlet adamtnrn itibarrnr yeniden yiikseltmig ve yine onu eskiden oldu$u gibi gok ytice gorevlere getirmig ve onurL bu yeni donemde "Diaanil'z-Ziya

Zimdmil'n-Nafakit", gibi qok yiice bir makama, yani bir manada "HAzine ae Maliye Bakanh$ma" tayin etnigtir (848) ue

(117) .

ibrahim b. el-Abbas'm $ahsiyetinin Yeni Qizgileri:

b. el-Abbas'rn devlet idaresi ve halifenin yamndaki bu seqkin durumu, onu okuma( MAmdfih ibrahim

yazrr.ak ve gtizel duygulanm bir giir geklinde ifade etmekten

O; bu srkrgrk ve kotii gtinlerinde, kendilerine iyilik etti$i ve bir ttirlti ortalarda gortinmeyen dostlan, hatta ibn Zeyyad gibi ona her ttirlti kallegligi yapan kimseleri dtigtinmtig ve avucuna bir son bahar yapra$r gibi dcikiilen tizrinhilerini goyle ifade etmigtir. Ulr'[> o.:.a t4lJi e LjJl ,li! rr-i.i :"'
Adifu

eende

rn bana dilWan ddun.

Bir zamanlar, Benin yantnda zamam kdruler dururdum, Fimdieenin Wndan ben amana csltrlr ddum.

It5

el-Hamevi, I, s. 187.

hig bir zaman geri kalmamrgtrr. O kendi devrinde, giir ve edebiyat dtinyasrnda bir yrldn gibi parlamtg, soyledi$i giirler, elden ele, dilden dile bir g
"o ibn Hallikan, I, s. 13, erTaberi, rr7 et-Taberi,IX, s. 162. 'rE

IX, s. 160.

el-Hamevi,I, s.265, ibn Hallikan, I, s. 13.

1.28 . ZEKERIYA KTTAPCI

ARAP DiLl VE EDEBIYATTNTN GELI$MESiNDE TURKLER

Bu muhtevada, Ttirk Edibi igin oyle ytice sdzler s
ana dili Ttirkge olan ve Arapgayr en tist

seviyede,

Araplardan gok daha iyi bilen bir TURK igin sdylenmigtir. Bu; Arap dil ve edebiyatrrun geligmesinde Ttirklerin yaph$r risttin hizmetlerin derecesini gdstermesi bakrmrndan tesbit edilmesi gereken gok dnemli bir hususfur.

Abbisiler devrinin kiilttir ve medeni hayatrnda bciylesine dnemli bir yeri olan ve derin izler brakan ibrahirn, her insan gibi inig ve ytiksellglerle dolu bir hayat yagamrg ve en sonunda her fani gibi, Tr.irk ordugah gehri olan Samarrada velat etmigtir (852)tttsl. Bu Trirk edibi bag dondtirticti dolu, dolu bir hayat yagam$ olmasma ra$men, bir gok onemli eserler yazmlg ve hayatrmn en tath meyvelerini brrakmrgtrr. Bunlarrn bagrnda biittin giirlerini kapsayan bir "Diuanr" bulunmaktadrr. Bu eser AllAme Abdii'l-Azizin Meymeni'nin tisttin gayretleri ile yayrn hayatrna kazandrnlmrghlf). Aynca onun kaynaklarda da zikredildi$i gibi; "Dhtfinfi'r-Resdil", "K. ed-Dealetil'lAbbasiyyel', "K. el-ltr" ve "K. et-Tabah" admda daha bir krsrm onemli eserleri bulunmaktadrr(120). rre

el-Hamevi, I, s. 198, et-Taberi, IX, s. 209, el-BafdAdi, Hatlb, V, s. l18, ibn

Hallikan,I, s. 3, ibn Talnberdi, U, s.3t5. ' Alldme el-Meymeni; Karagi Un'de doktora gahEmalarrm srrasrnda kendisinden pek gok istifade ettilim gok btiyuk bir Arap dili ve edebiyatr Alimidir. Daha sonra "et-Tiirk fi Milellefit el-Chhr:" adrnda hazrrladrlrm dokrora tezim hakkrnda gok giizel bir rapor yazmrg, aynca bizim igin hayrrlr dualarda bulunmugtur. Allah'tan rahmet niyaz ediyorum, Z.K. 120 el-Hamevi, I, s. 198, ibn Nedim, s.l22,ez-Zirekli, el-A'hm,l, s. 37, Sezgin, F., et-Titrasil'l-ARAPi, II. Ciiz. IV.

.

129

Gergekte islAm tarihinde "sul-Tekinler" olarak bilinen bu Ttirk Hanedan Ailesi ve onlarrn soyundan gelenler, bagta ibrahim b. el-Abb6s (61.792) olma! tizere AbbAsiler devletinde iki asrdan fazla bir siire Arap dili, giir, edebiyat, dzellikle nesir ve inga da (resmi devlet yazrgmalar) btiytik bir varhk gostermigler, ayrlca devlet iddresi, bu btiytik krilttir ve medeniyetin geligmesinde Ttirktin o yaratrcr dehasryla gok btiytik bir hizmet yapmrglardrr. igte, bundan sonraki sayfalarda asrl iizerinde durmak istedi$imiz EbA Bekr M. b. Yahya'da yine ilme dtigkiirU ulemAya saygrn bu btiyiik Tiirk hanedan ve krilttir dilesinden gelmi$, Arap dili ve edebiyatr ufkunda bir btiytik yrldl.z gibi parlamrg, giir, dil ve edebiyatta kendi devri ve hilAfet camiasmn en itibarh kimselerinden biri olmugtur.

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER

IV.

dJill

J+s r1.r .,*rJ

d,lt$.Jr.- U

d J.r

.',1S; 3,.t

r,-. .l u!^ll

EbuBekir Muhammed b, Yahya'ntn

Abbisi hnlifelerinin bir go{unun nedimi 6zel arkadagt) idi. Onlann hayatmr oe tarihleilni yazmq ae giirlerini toplamrytr' Aynca kendinden 6nce gelmig gegmig biitiin gdirler, edipler, aezirler kitipter (devlet iist bi.irokratlarr) ae inga yazarlarmtn eserlerini yazmx1 oe giirlerini bir diaan haline getirmigtir. Bununla beraber onun itikafu knai oe saflam, tuttu{u yol Eok gi}zel zte sdzil makbul oe gegerli bir zdt idi.

ilkYilan:

Ebff Bekr es-Sffli isldmrn taht ve baht gehri Ba{dad'ta d{inyaya gelmigtir(121). iyi bir dini terbiye ve egitim gormtig ve devrin yaygm Tefsir, Hadis, Ftkth gibi islAmi ilimlerini ci$renmigtir. Daha sonra o da, bu Ailenin di$er edebiyat tarihine gegen iinltileri gibi, Arap dili, giir ve edebiyatrna yonelmig devrin Sa'leb, el-Mtiberred ve Ebfi Divffd es" Sicistani gibi, her biri kendi sahasrmn otoriteleri olan dil ve lu$at dlimlerinden cizel dersler almrg, dil, lu$af giir fesAhat ve bela$at ilimlerinin en cinde gelenlerden biri olmugtur(122). ibnri'l-Mu'tez rizellikle onun iyi bir edip olarak yetigmesinde gok btiytik emekler sarfetti(123). Hatip el-Ba$dAdi kalemini, gok ccimert kullanmrg ve onun gahsiyetinin temel taglarrnr olugturan de$erleri bir bir srralamrg ve kimseye fazlabir s6z brrakmayarak goyle demigtir:

ft iJ

.

.:ljJl

,L
.

iti.

:t**i+ il-r-Jl .;."r

i.t t!.lLr rr-rl.ilJ

Li-l

Onun geEmigi atalan ulu idi. Zira, bilyilk dedesi Strl oe dilesi Ciircan hilkilmdan idiler' Onun Eocuklarr ilstitn dealet (29. memurlan olmug ae Sultanlarm hizmetinde bulunmuglarilrr' Eb fi

gj,rq ol.l'll r-i OtS,' 9lr)l 'iJl."rrgl3;Jl g.lf OtSl ..elil.r!l

el-Hamevi, XIX, s. 110. E el-Hamevi, XIX, s. 110, Ateg, A., iA, e*Sfiti,Xl,s.22.

tlj el-Husafi Ziiheru' l-Adab, III, ,

s. 298.

Bekir e s- Sitlt' nin Hilfrfet

Qeore

sindeki Yeri:

Hatib el-Ba$dAdi'nin bu izahlarrndan da anlagrldr$r gibi artrk o; gimdi hem bir edip, hem bir gair, hem bir katip, hemde gok mtikemmel bir tarihgi olma gibi daha bir nice yiiksek ilmi vasrf ve karakterleri kendi ozunde toplamrg mtistesna yarahhgta bir Ttirk Alimi idi. Bu bakrmdan onu bu yi.ice gahsiyetine, ilim dtirbiinii ile bakanlar aradan asular gegtikten sonra goyle diyeceklerdir:

".!l

12r

131

"O; Arap dili ae edebiyatmtn en iSnde gelen bilginlerinden birisi idi. Sultanlarm tarihi, Halifelerin olaylarmt, gerefli kimselerin itsti.tnlitkleri ae gairlerin_der ecelerini gok iyi biliyordu. Aynca Eok genig bir bilgisi aard; giir ue dili Eok giizel bir gekilde ezberlemigti. Hele hele kitaplan bir tertip ae di.izene sokma Pe egyary yerli yerine koymada ayn bir ilstilnlil{il ztarfu.

BUyUK xrlrrUn ADAMr vE sARAY HocAsr Ebff Bekr Muhammed b. Yahya b. Abdullah b. el-Abbas Muhammed b. Sul-Tekin et-Tiirki: (do$. 878 - itl. 946)

Ui.ll

'

j ,t*

* fr llt

"isl6m kiittiir ae medeniyetinin en yiiksek deuri olan onunctt asrda ist6m ilim ae felsefesini (ktilttir ve medeniyetini) rig biiyiik Tilrk temsil eiliyorilu. Felsefe ae t

tt Tarih- u B agdad, lI, s. 427

.

132 . ZEKERIYA KrrAPCr

musikiile; llzluk o$lu FARABL, Matematik ae Cebirde Emir Ebfi Nasr Arak, tarih ae eilebiyatta SuI Tekin'in o$lu Ebfr Bekr Muhammed b. Yahya i6i'06. Hal boyle iken bu Ttirk asrlh ilim adamtna haksrzhk edilmig ve bir gok ilim adamlart tarafindan onun etnik kimli$i sinsi ve gizlenmigtir. Nitekim A. Ateg, iA. ne yazdr|.: makalesinde bu btiyi.ik Ttirk ilim adamrn hayahm gok yavan bir gekilde ele almakla kalmamlg ve ottl)rt "tnmamryla Araplagmry oldu{unu" iddia etmigtir(120), ki bu tam bir haksrzhkhr. Ne varki bu haksrzhk sAdece, Muhammed b. Yahya'ya has de$il, Ttirk asrlh bir gok ilim, fikir ve ktiltiir adamlarr iginde gegerli zaval1r bir keyfiyettir. Zira Ti.irk islAm ktilhir ve medeniyetinde boy gdsteren bir gok ilim ve fikir adamlarrmn etnik kimlikleri bu kabil ilim adamlan tarafindan higbir zaman kabul edilmemig ve onlarrn Arap ve iran ktilttirtine mal edilmeleri yolunda liizumsuz bir yang baglatrlmrgtrr bu gergektende izahr zor, ibret verici bir

durumdur. Aynr haksrzhk bundan cinceki sayfalarda agrklandr$r gibi, Ttirk asrlh btiytik devlet adamr Feth b. Hakan iginde yaprlmrghr. Nitekim, H. D. Yrldrz, Ttirk ilim adamr, hig bir ciddi esasa dayanmadan onun, "Fats" astllr oldu$unu iddia etmig ve milli tarihimizin drgrna stirmrigtiir(127).

Muhammed b. Yahya'nrn bu tisttin meziyetleri yamsrra bir bagka tizelli$i daha vardrr. O da kendi asnnda en ust4 en biiyiik bir "satrang oyuncwu" olmastdr. O kendi devrinde, satrang oyununda rakib kabul etmeyen meghur

ARAP DlLl vE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER

.

L33

Alim imam-r MAverdi'yi yenmig bciylece gtihreti her tarafa bir efsane gibi yayrlmrg ve herkes onu satrang oyununu icad eden kimse olarak gormeye baglamrghr(128). 3r, yaygn g
ytiksek ve en zirvelerde oldu$u devirlerdir. Artrk bundan sonra bu ytice Trirk'e hilAfet saraymrn kaprlarr aElmrg ve bagta el-Miiktefi olmak tizere (902-908), el-Muktedir (908932), el-Kihir (932-934) ve er-Rlzi Billah (934-9a0) gibi AbbAsi halifelerinin en hoglandr$r kimselerden biri, yani onlarrn "Nedimi" olmugtur. Bu halifeler onunla birlikte

olmak, sohbet etmek ve hele, hele onunla

satrang

oynamaktan gok btiytik bir zevk duyuyorlardr. Muhammed b, Yahy a'ntn Saruy Hocah{t:

Ebfi Bekr es-Sffli'nin bu Abbdsi halifeleri, cizellikle elKAhir Billah'rn yarunda gok ayn bir yeri vardr. ilmi fazileti ve ytiksek kigilik ve karakteri, Arap dili ve edebiyahna hakimiyeti, zarif, hog sohbet bir kipi olmasr, gtizel giirler s
t28 r2e

Feziil,$egen, R., s. 38. el-Hamevi, XIX, s. I10, Huart, C., a.g.e., s, 200, Ateg, A., iA, XI, s. 22.

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESINDE TURKLER

134 .. ZEKERIYA KTTAPCI

Ne varki; bu Tiirk Aliminin saraya "Mtnllim" tayin edilmesi onv, "Szray Hayat{'gerge$i her ttirlti dedikodu entrika yalan vs. ile kargr kargrya getirmigtir. Boylece O; islAm HilAfetinin yavag yavag yrkrlmaya do$ru gittigini farketmig, devletin temellerinin gcikmekte oldu$unu, bu yrkrcr olaylara kargr asrl sorumlularrn ne kadar kaygrsz ve ilgisiz kaldr$rru gormtig ve bundan devlet gelene$ine sahip bir Ttirk olarak hayret ve dehget iginde kalmrghr.

Ebff Bekir, bu onemli gorev kendisine

verilince, yarrrun gehzAdeleri igin birbirinden gtizel bir gok dil, giir, tarih edebiyat hatta botanik kitaplan aldr ve onlarr e$itmeye ve ci$retmeye bagladr. Onlarr aydrn, ktilttirlti, dini ve sosyal ilimleri bilen, okuyan, saray entrikalanndan uzak, gahsiyetli kimseler olarak yetigtirmek istiyordu. Dersler ilerledikge gehzadeler daha bir olgun davranmaya baglamrglardr. Ne varki onun okuttu$u modern ilimler biyoloji ve botanik dersleri hakkrnda saray eevreleri gok rahatsrz olmuqlar ve en sonunda goyle demiglerdir: a"ll .,,- i t- (-ls t+l_l Ji L"All lirJ cl -1. )1 clrri Ur) jl rr-.p t.o" ".ei$ ob l1,r 6.l eli] ,*i5" ;Llti3 .,.S; JJ*lt 4.t* tJi ,ltr ,.t...lr

"Biz gocuklartmtztn ne bir edip ae ne de bir 6lim olmastnr istemiyoruz. igte onlarm babast (el-KAhir) o bilgiti bir kimse ilefiildir, Ne oarki biz araihftmrz hergeyi onda bulduk". Btiytik Trirk Alimi bunu duyunca yrkrlmrg ve sakallarrndan siiziiliip gelen yaglarla gciyle demigtir:

"Bir kaamin niyeti (dtigtincesi) buysa ya biz kurtuluruz."

nastl

Ebfi Belcr'in

ilmt, xtiltiir

oe Medeni

'

135

Hayatt:

MAmdfih, btittin bu menfi olaylar ve beklenmedik kotii geligmeleriru Ebff Bekr'in ilim, ktiltilr ve medeni hayatrnda pek fazla bir etkisi olmamrgttr. O kendini tamamen ilme ve ilmin geligmesine adamrg ve boylece bu biiytik ktiltiir ve medeniyetin en etkin simalarrndan biri olmugtur. Bu ctimleden olmak izere "Muallim" li{ine devam etmig ve kendini hayrrla yad edecek pek gok "dlim" yetigtirmigtir ki bunlardan Dirukutni, ibn gazan ve elMerzubani gibi devrin onde gelen islAm dlimleri, onun yetigtirdi$i gerefli o$rencileri arasrndadrr(1s).

Bu Ttirk Alimi, di$er taraftan Ba$dad ve hildfet qevrelerinde bir egi ve benzeri olmryan muazz€url bir kaynak eserler ktittiphanesi kurmug ve bunlarr ilmin ve ilim ehlinin hizmetine sunmugtur. es-S0li bu arada kalemini eline almrg bagta Arap dili, giir ve edebiyatr olmak tizere devrin sosyal, tarih ve diSer ktiltiirel konularrnda ciylesine krymetli eserler vermigtir ki, bu onu kendi devrinde ve o gevrelerde Ttirl{tin

akli deha ve medeni karakterini yansrtan bir abide gahsiyet haline getirmigtir.

Ttirk ilim adamrmn; ilim ve ktilttir hayatrna yon verery ona btiyi.ik tilgtide etki eden bir husus daha vardrr. O da, es-Sfili'nin gok agrrt boyutlara varan kitap okuma ahgkanh$r ve kitab edinme hrrstdr. O; ne ilgingtirki bir orne$ini bundan onceki sayfalard4 bir bagka Tiirk asrlh devlet adamr, aynl zamanda biiytik edip, biiyiik gair, dil ve edebiyat dlimi Fetih b. Hakanda gordii$timtiz gibi hasta Fakat bu

denecek derecede bir kitap okuma ahgkanh$r vardr' t3n

el-Hamevi, XIX, s. I10, Ateg, A.,

lA, XI, s.24.

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

136 T ZEKERIYA KITAPqI

Bu ahgkanh$rn tabii bir neticesi olarak o; kitaba gok cinem vermig, dil, edebiyat, taritu felsefe, hulAsa aklf ve nakli

ilimlerde elde mevcut ne kadar kitap varsa toplamaya gahqmry, bu yolda btiytik paralar sarfetmig ve en sonunda kona$rnda o devrin egi ve benzeri az bulunan bir ktiti.iphane kurmugtur. O bunlarr kendi ilmi anlayrgrna g6re, gok gtizel bir gekilde tertip etmig, dtizene sokmug ve ilim ehlinin hizmetine sunmugtur. Devrin biiyiik hadis Alimlerinden ibn $azin, bu ktihiphaneden btiytik olgi.ide yararlanmrghr. O bu muhtegem ktitriphane hakkrnda bize 9u bilgileri vermektedir:

"es-Sfill gok bilyiik bir ea yaptrrmqh. Bu eain odalart kitaplarla dolu idi. Kitaplar raflara konulmugtu. Onlarm cildlerinin renkleri ayn ayrt idi. Bir odada ae raflardaki kitaplarm ciltleri krmtzt, bir bagka oitadaki kitaplar yegil, bir dider odadaki kitaplar san ae di$er renklerde idi"Q3l').

O; aynr zamanda bu giinlerde artrk nesli goktan ttikenmig ve agrklamast zor bir kimse yari, "Haftz-t Kiitilp" idi. Yani binlerce, on binlerce kitab-r okumug ve muhtevasrru ezberlemig bir kimse idi. Bununla hakh olarak gurur duyar ve arkadaglarrna gciyle derdi: "Bu kitaplarm hepsi ae igerikleri benim haftzamdadtr. Siz benden yeterki her hangi bir konuda bir kitap isteyiniz. Ben: "Ey O{uI! $ukitah getir!" derim, okaday''ont.

EbA Bekr es-Sfili'nin gekemeyen

ve onu

bu mrithig hafrza gtictinti

krskanan

Arap gairleri

olmugfur.

Bagdad, lI , s. 43 I . ibnii'l-Cevzi , eLMuntazam, VI, s. 359, el-Hamevi, XIX, s. I10.

137

Bunlardan mesela el-Ukayli onu alaya almrg, hicvetmig ve bir giirinde gciyle demigtir:

c$ J_1..lr ul' \ri3,Li +-{ rLrJL ii

ll5

g,ril

"iiLJl

4ic

lcl

EilE t
iyi

bitan bir

Fghdn

ieadipinizi aorunuz

Ne varki ona, ilimdan bir gey aoflnaylrmz andan

hemen

gari durunul111l.

Buraya kadar yaptr$rmrz btittin bu agrklamalar esSOli'nin ilim, kiilttir ve edebi hayatrmn nekadar zengir; nekadar renkli ve gok ytinlfl oldu$unu ortaya koymaktadrr. Onu kona$r ilim adamlarr, devlet ileri gelenlerinin bir u$rak yeri ve bir ilim, edeb ve ftfan "ekolii" olmugfu. Onun ilmi ve edebi sohbetlerine doyum olmazdr' Ehl-i sohbet bir kimse "Nedim" idi. Devrin btiytikleri bagta halife er-Razi Billah, onunla "Satreng" oynamaktan gok btiytik bir zevk alrlardr. EbfiBelo es-SfiIt'nin Arap Diline Hizmetleri:

Bize gore bu btiytik Ttirk Aliminin medenf, ilmi hayatrnda ulu krlan gok dnemli bir y6nii daha vardrr. O sadece iyi bir l0gat ehli, iyi bir katip, iyi bir edip ve gair olarak kalmamrg, bagta Arap dili, giir ve edebiyatr olmak i.izere sosyal konular, hele hele tarihle ilgili bir qok kitaplar yazmrg, ktilttir ve medeniyet mirasrmrza brrakmrgtrr. Bu bakrmdan bizim yarumrzda es-Sffli, devrin en btyiik sosyal tarihgilerinden biridir.

t" Tarih-u '32

'

'33

el-Hamevi, XIX, s. I I

l.

L38 . ZEKERIYA KITAPCI

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TTJRKLER

Fakat o her geyden once duygu dolu gok gtigli.i bir gair idi. Qegitli vesilelerle bir gok giirler yazm$ ve bunlar devrin aydrnlan tarafindan severek zikredilmigtir. O bir defasrnda btiyrik vezir Ali b. isa'ya birkag beyitlik bir giir yazm$ ve o da, ona 5000 dirhem mtikafat vermigtir(1il).

MdmAfih, Ebff Bekr es-Sffli, sadece gizel giir soylemekle kalmamrg Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesi yolunda bir gok hayrrh hizmetler yapmrgtrr. Bu ctimleden olmak tizere Abbdsiler devrinin onde gelen gairlerinin "Diztan"larrnr derlemig toplamry, yeni bir tertip ve dtizenle yazm$ ve onlann bu gtinlere kadar gelmelerini sa$lamrgtrr. Bu bakrmdan bu Trirk Aliminin Arap dili ve edebiyatnda elCumaht, ibn Kuteybe, Ebii'l-Ferec el-Isfahilnt ve benzeri btiytik tistadlann yamnda gok ytiksek, hatta onlardan gok daha tishin ve saygrn bir yeri vardrr. MAmAfih onun yeni bir tertip tizere yazdri.: ve dtizenledi$i bu divanlarrn bagrnd4 Ebfi Nuvas, Ebfi Temmam, ibn el-Mu'tez, Miislim b. Velid, el-Buhtiiri, ibn er-Rffmi, Ali b. el-Cehm, Amr b. el-Uld, ishak el-Musrli es-seyyid el-Himyeri gibi devrin gok tinl{i gair ve ediplerinin divanlarr gelmektedil(1s).

O bunlarrn ihgrnda gok btiytik emekler sarfetmig ve muazzam bir "$iir Antolojisi" hazrrlamak istemigtir. Bundan maksadrmrz o'nlrtt, "K. el-Earak ft Ahbar el-Abbas ae Egirihim" adrndaki muazzam eseridir. Bu eserler en az beg, altr btiytik ciltten olugmak izere planlanmrg ve kaleme almmrgtr. Bu eserin ilk l.lsrmlannda AbbAsiler devrinin tarihi olaylarr bir edebiyat zenginli$i iginde ele ahnmrg, daha t'u r3i

ibnti'l-Cevzl, VI, s. 360. el-Hamevi, XIX,

s.III, Krg. Ateg, A., iA, XI,

s. 23.

.

139

sonraki krsrmlarrnda ise Hildfet Ailesi ve devrin gairlerinden seqmeler yaprlmrg ve bdylece bir btiytik "Qiir Antoloiisi" vticuda getirilmek istenilmigtir(1s). Ne yazrk ki mtiellifin hayahmn sonuna do$ru kaptsrm

qalan beklenmedik bela ve musibetler, onun bu kiymetli eserini tamamlama firsatr vermemigtir. Dtinyamn bir gok ktittiphanelerinde ondan pargalar bulunmaktadrr. Onun; qa$dagr olan bu biiyiik gairlerin eserlerine
Nasrlki Ferganeli Haleffi'l-Ahmer, Cdhiliye dewinin giirlerini toplamrg, onlarrn btiytik bir krsmrnr kaybolup gitmekten kurtarmry ise es-S0li'de, kendi devrinin gairleri ve onlarrn "Diuan"lattnr toplamrg ve yannlara giden yolda bugtinlere gelmesini sa$lamrgtrr. Bu bakrmdan kendi divan edebiyatr ve giirleri ile gurur duymak ve onunla iftihar etmek isteyen bugtinkti Arap dili ve edebiyaf gairlerinin bu btiytik Tiirk Alimine sonsuz bir saygr ve minnet borglarr vardrr. es-Sffli bu btiyiik Ttirk 6limi giiphesiz gok baparrh bir Arap dili edibi, iyi bir gair, gi.iglti bir tarihgi olmasr yamsra; gok dindar, ahlAkh, f.azilet sahibi, siinni mezhebinden bir kimse idi. ibn0'l-Cevzi onun hakkrnda gciyle demektedir: "Ebfi Bektu gok giizel itikad sahibi zte gok do{ru bir yold'a 'tu ibn-Nedim, onun bu

vermektedir, s.243.

btiyiik hizmeti ve ayrrnttlart hakkrnda gok genig bilgiler

T4O

. ZEKERiYA KiTAPqI

O, ayru zamanda ,Ehl-i Beyte,, sevgi ve muhabbet vardr. Ne varki Hz. Ali hakkrnda sdyledi$i bazr sevgi dolu idli'o37).

scizler, onu gekemeyenler tarafindan saraya ihbar edilmig ve gok srla bir takibata ahnmrgtrr.

Bu onun igin kcitti giinlerin baglamasr idi. Bu Ttirk Aliminin rizerine fazla gidilmig, o da gizlice Ba{dailtan kagarak Basra'ya gelmig ve burada $ary geref ve yiiksek itiban ile ba$dagmayan gizli ve srlanhh bir hayat yagamrghr. Kaynaklar bu briyiik Ttirk dliminin 946 yrhnda ve bu sralarda $am'da yagayan Trirk filozo fu Fhrilbi'den dcirt sene cince ahiret yolculu$una grkh$rm kaydetmiglerdir.

Ebff Bekr'in gegitli konularda yazm$ oldu$u bir gok eserleri vardr' Bunlarm en cinemlil eri; " Ahbdru'I-IGr,mttA,,, 'Edebfi'l-Kfrtip' , 'K. el-Enut" , ', K. el-Abddil€,, ,, K. , el-Vi)zeta", "K. el-Earak" adrndaki eserleri i4i(rse).

'37

'38

el_Gtrnr,,

,

,,K.

lbnu'l-Cevzi, VI, s. 360. Genig bilgi igin bkz., el-Hamevi. XIX, s. 109, III, Zeydan, C.,Tarihu,l_Lugat el-ARAPiyye, Kahire, 1912, I, s. 174, el-Agarf , M. Bahcar, naeOA'fXUO,,'i_ Sfli, Kahire, l34t, s. 8-18, cAL, I, s. 149, ie, Xt,.. 2Z-Z3,ibn N"am,,. i+i?y, lanh-u Ba{dad, ilL, s. 427-432, ibn Hallikan, VefeyilA'LA,yan, IV, s. f-e-l!t^,-U_rl,cemit'g-guara,.s.

111,s.296, Lisdnit,l-Mi.zan, y , 188.

4rq6,

ibn Tagrrberdi, in_Nu"fri"z_Z*ire,

s.427, Ntizhetit,iel-86

fifO"Ut "t-i;ii,

"'.

ry.

NirArUr CAMiASI ARAP Piri

ve EDEBiYATINDA

TORK vARLICININ YFN1 TEMsiLciLERi

Tiirk Milli $uuru Arap - iran Milli $uuru Kargrsrnda: Arap $iioenizmi Tiirk

Milli

$uuru KarEtsmda:

Gergekte Abbdsileri iktidara getiren ig dinamiklerden

birisi de, Emevilerin gayr-i Arap ve fakat miisliimanlara kargr g
"..LJJIJ. ilJl

.],42

.

ZEKERIYA KITAPCI

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER

"Horasafl'a (Do$u Turan Yurdu) geldi$imde fitne oe karrytkltk Ekarmaya diigkiin bir kaaim (Ttirk),le kargiaghm. Onlan kilmg ae krbagtan bagka yola getirecek higbir gey y oktily'' Q3e).

Yeni zorba Arap valisi, bununlada yetinmemig Ttirklere kargt zuhim ve zorbahklarr, hatta bu g
"'P-l+e;r

sizlere gilphesiz ez:iyet ue gile gektirmek igin getdim. Bugiin ben uktma diigkiin bir kimseyim, Allaha yemin ederek siiyliiyorumki, benim kaamimden olan bir kimse, benim igin baEka kaaimden olan yiiz kigiiten daha seaimlidiy''$N). "

Bu mantr$a gcire; bu Arap valisinin yantnda "yilz milslilman Ti.irk"'in de$eri "bir bedeai Araptan" daha az idi.

igte Emevilerin sadece TOran yurdunda

de$il,

imparatorlu$un genig srrurlarr iginde yagayan gayn Arap ve fakat mrisltiman milletlere kargr uyguladrklan bu govenist politikaya kargr onlarrn tepkisi gok sert olmug ve onlarr AbbAsi ihtilal qr$rrtkanlarrrun kuca$rna itmigtir. Ttirkler herkesten cince bu ga$rryr kabul etmigler ve Abbdsi ihtilAlindeki gerefli yerlerini de goktan almrglardrr.

r3e

et-Taberi, VI, s. 560, ibnu'l-Esir, V, s. 52, es-Suyuti,Tariha,l-Hulefa, s.242. r{ et-Taberi, VI, s. 559, Krg. Kitapgr, 2., Orta Aiya Arap Fetihlerinin Sosyal ve

DiniKarakteri, TUrk Di.in. Arg., istanbul, 1984. no: 33.

Abbhstler Deari Arap

Millt

.

143

$uuru ae Tiirkler:

Igte "$ufibiye" dedi$imiz ve kendi kavmini Arap govenizmine kargt koruma hatta, Araplardan daha rishin oldu$unu savuruna fikri, bdylece do$mug ve krsa zalnanda etkin ve Eok canh bir hareket hAline gelmig ve Emevileri yrkan temel ig dinamiklerden biri olmugtur. Gergekte Abbdsi halifeleri, kendilerini iktidara getiren

bu ig dinamik yani, "$uubiye" hareketinin farkrnda olduklarr igin gayr-r Arap mi.isliiman unsurlara ozellikle Tiirklerc qok onem vermigler ve onlarr bundan onceki sayfalarda da krsmen izah edildi$i gibi Abbasi devletinin dayandr$t temel unsur olarak gormi.iglerdir. Bu ctimleden olmak tizere olarr daha ilk kurulug yrllarrndan itibaren onlan askeri ve idAri manada gok tistrin gorevlere getirmiglerdir.

Her nekadar AbbAsi halifeleri, Ebu Ca'fer

el-

Mansurdan itibaren Ttirkleri, AbbAsi devletinin asrl dayana$r ve temel unsuru olarak gormtiglerse de; azgrn Arap ve bezgin, ;izg;jn iran milli guuru bunu hig bir zaman unutmamrgtrr. Onlar, bi.ittin acrmasrzh$r ile Tiirk milli varh$mrn kargrsrna dikilmig ve olanca kin ve dfkeleri ile onu; dilde, giirde edebiyatta kottilemeye hicvetme devam etmiglerdir. Gergekte AbbAsiler Devri, bir manada bu samimi, yaplcr ozgtin Tiirk milli guuru ile, azgrn Arap ve bezgin Iran milli guurunun kryasrya mticadele ettikleri bir devirdir. Ttirklerin biiyiik kitleler halinde hilAfet tilkelerine gelmeleri, hilAfet ordusunun esastnt olugfurmalarl ve devletin dizginlerinin Ti.irklerin eline gegmesiyle, Arap-iran milli Fuuru Ttirklere kargr gok daha agrrr, Cogu halde

.],M

.

ZEKERIYA KTTAPq

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

di.igmanhklara varan aclmaslz

bir tavr takrnmrg ve bu briyle

bu gtinlere kadar gelmigtir. Bu gatrgmalar yukarda da ifAde edildigi gibi, Ttlrklerin hilAfet camiasmda gok gtiglti bir varhk haline geldikten sonra daha da giddetlenmigtir. Bu devirlerde yagamrg Ti.irk ilim ve devlet adamlarr da kendilerini ister istemez bu mticadelenin ortasrnda bulmuglardrr. Ne varki onlar; Arapiran milli guurunun bu azgm tutumu kargrsrnda, higbir zaman teslimiyetgi bir tavrr iginde olmamrglardrr. Onlar kendi kavimlerinin tisttinltif,ri ve hilAfet camiasndaki Ttirk varh$mr miidafa etmigler, ona sahip grkmrglar bdylece gok gerefli bir hizmette bulunmuglardrr.

Millt guuru Karytstnda: AbbAsiler devrinde bu refleksin en gtizel 6rne$ini el-Hureymi; Azgm Arap

biiytili Trirk gairi el-Hureymi

goriiyoruz. Tarihin gok erken devirlerinden beri bir Ttirk yurdu olarak bilinen Semerlant, bir di$er ifade ile 'So{d bblgesinden" kalkrp gelen ve goktandr Ba{dad'ta yagayan bu gerefli Tiirk'ii ayru zamanda biiyiik bir Arap dili edibi ve gairi olan elHureymi'yi, Arap milli guuru horlamq, onu haseb ve nesebi belli olmryan zavalh bir kole olarak gdrmtighir. el-Hureymi, btiyiik Trirk gairi btihin giici,iyle bu vahgi Arap gcivenizminin kargrsrna dikilmig ve onlar goyle seslenmigtir: " till .,*l^ l'\li f:[e)l .!] .u.i*+li s,-ltill i.l. i-*l j!" (61. 829) de

'Ben Sofid'un [fumel*antJ en gercflifiilalerina meneAb Hr ki1,y,m.Awm nk (TaN funiiyilildaile &t:rlfr4141).

'o' ibn Kuteybe, e g- Si' r v e' g -$ uara,

ll, s. 829.

.

145

Bu Ttirk gairi Arap milli guurunun bu acr ve hakarete varan hicivlerine devam etmesine daha f.azla dayanamamrg ve onlara anhyacaklarr bir {ilden hitab ederek goyle seslenmigtir: J6-Jt t-i:rt*

"$rIJ

g*3 LeU- .J* *fr*O .rU ri.oJ [ri" ) l'Jij )-i .-rl^'5 Ji ,J.+"ll b.rJii: Oti

.ptii

d)$Jl 433,r

'9atlaga diye'8opd1u aEElanm ytlillnden bu deva cahil hz fuap komguhnm ayplayp duruyor.

@nr

gobanlart bu baburlenmeyi bnkmd dwnalecek bir gey varaa o da'akfve 'lman'ylcelilidir'

Siz ey deve (1421.

el-Hureymi, bu btiytik Tiirk gairinin, Arap milli guuru kargrsrndaki bu asil mticadelesinin, o toplumdaki goriiniimii hakkrnda, bundan sonraki sayfalarda gok daha etraflr bilgiler verilecektir. Fakat bizim bu gibi hassas konularda asrl tizerinde durmak istedi$imiz bir biiyrik Arap dili ve edibi, bundan da ote, iginde yagadr$r asra, ilmi gahsiyetinin damgasrm vuran bir Arap dAhisi daha vardr.O da el-CAhrz

ve onun bu mtizmin Arap milli guurunun

kargrsrna

dikilmesi ve keskin kalemi ile Tiirk varh$mm yamnda yer almasrdr. el-Chhtz; Tiirkii Saounan Arap Tiirkolodu:

el-Cihrz; Ttirklerin Ba{dad'a gelmeleri, hilAfet ordusunun bel kemi$ini, olugturmalarr, islAma hizmet sanca$rnr yeniden grindere gekmelerinden bagt gdklere deSercesine gurur duymugtur. Ne varki aynr el-Cihrz;

'r2 el-Hamevi,

III, s.410, ibn Kuteybe, s. 535.

146 . ZEKERIYA KnAPqr

ARAP DiLt VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER

btitiin bu hayrrh geligmelerin kargrsrnda azgrn Arap ve bezgin iran milli guurunun, bu Ttirklerin kargrsrna hrgrmla dikildigini gormtig ve bundan Adeta kahr olmugtur. el-Cihrz; devrin en btiytik Tiirkolo{u, bu fitne ategini sondtirmek ve bu kin, cifke ve zakkum a$acrm, ilmin elmas krhncr ile kesmek istemig ve bu ctimleden omak tizere " F ezdili.i'l-Etrak-Tiirklerin Yiicelikleri" hakrndaki meghur Arapga eserini yazmrgtr. Onun bu eseri; Yenisey nehri vadisinde dikilen Orhun Abideterinden sonra, Kaggarh Mahmud ve Diodnii Lii{at et-Tiirk'e giden yolda ve Ttirkler hakkrnda yazrlmq en gtizel bir metin idi. Arada'tek bir fark vardr. Ne varki Orhun Abideleri Tilrkge, el-CAhrz'm metni ise Arapga yazrlmrgtr. Her ikiside Ttirk'tin granit kayalar kadar sa$lam, Tann da$lan kadar ytiksek tarihi gahsiyetini aydrnlatryordu. igte el-Cihrz, bu dbidevi eserinde azg:rrrv bozgury ezgin Arap ve iran milli guurun kargrsma dikilmig

ve onlarr yola getirmek iEin btittin gticiiyle

goyle

seslenmigtir:

iir_l )j"r -l r;tir

e.ti!.119 .ti*l<

lii.,

;rL. pt*+l l3-2L.a3" .tJ iJtiJl ;3r l_j.,r..ie

$imdi onlar islilmm yardtmcilaru kalabal* ordusu, halifelerin hnmileri, st{tnaklart, saslam kalkanlan ae (bft nevi) 4 gdmlekleri olmuglardr. Onlara Halifelerin en yakm koruyuculardr Hadiste "Tiirk'ler size dokunmadtkga sizde Tiirk'lerc dokunmaytntz, onlarla banE iginde yaEaymtz" denilmigtir. Bu hadis battn araplara Peygamberin nasiyetidir. "

Do{ru olan hareket bizim Tiirk'lerle miltdreke ae barry geEinmemizdirlat. ta el-Cihrz, F azpilii' l-Etrak, l, s. 7 6.

iEinde

.

147

Gerqekte bu devirlerde, Arap ve iran milli guurun kargrsrna btittin varh$r ile dikilen ve sonra en a$r darbeyi hemde akli ve ilmi manada vurmak isteyen el-CAhrz'da de$ildir. Asrl bunun faikrna varan, derhal onun dniintin kesilmesini isteyen, olarrn kargrsrna miisltiman TtirKiin medeni vasfim ve Abbdsi hilAfetindeki asrl misyonu ve dolaysryle onun bu mtistesna gahsiyetini ortaya koyari bir kimse daha vardrr. Hatta el-Cihrz'r bile, bu ulu kigi ikna etmig ve onun kdmg kadar keskin kalemini, bu yiice gaye igin kullanmasrna sebeb olmugtur. Bu ulu kigi ise hayatr bir devrin ilim ve ktiltiirtinri yansttan Feth b. Hakandan bagkasr degildi.

el-Cdhn oe Feth

b,

Hakan Tiirklii{iin Saaunuculan:

Gergekte Fetih b. Hakan, bizim bir bagka vesile ile dile getirdigimiz glbi; Orta CaE, Ttirk tarih, kiilttir ve

medeniyetinin en btiytik simalanndan biri ve Ttirk akli deha ve bilge devlet adamrmn kendi devrinde en btiyiik temsilcisi idi. O; Orta-Qa$ islAm dtinyasrmn en parlak bir ktilttir ve medeniyet merkezi olan, Ba{dnd ufkunda boy gcistermig, yi.iksek ve medeni gahsiyetinin golgesi biittin hilAfet rilkesine dtigmtig, Ttirk'rin devlet kurma ve insanlarr idAre ehne dehasmr g
Fakat Feth b. Hakan'rn bir Tiirk olarak bizleri gururlandrran ve milli duygularrmrzr kamgrlayan bu istisndi gizel vasrflarr yanlslra mtisliiman Ttirk'ti sevenlerin yarunda bir di$er kdklti cizelli$i daha vardrr. Oda; Hililfet

148 . ZEKERiYA KITAPqI

camiasmdaki

giiciinit

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

Tiirk aarhgt ae hililfet ordusundaki Tiirk aslcert di{er askerl unsurlarx,

gdkertmek, hildfet ordusundaki

Ti.irklerin aleyhine krykrtmak ae onlart sonu gelmez bir fitne ategini yakarak isl6m hitfifetini sarsacak bir kargaga ae anarEi hareketini baglatmak i.izere olan azgm Arap ae bezgin iran mitli guurunun kargrsma dikilmesi ue biitiln gilciiyle hildfet camiast ue hiltfet ordusundaki Tilrk aarl$tna sahip grkmasq onlarm bu sefil planlanna kargq sonsuz bir gayret-i diniye ae yilce bir hamiyet-i milliye ile direnmesidir.

btiyiik Arap edibi ve bizim yeni tabirimizle Tilrk'iin Tiirk'ii el-Cihrz'a gok uzun bir risale yazmtg, ona bu meseleyi uzun uzun izah etmig ve onu bu meselede yanrna almak istemig ve bunda muvaffak ta olmugtur. Nitekim el-CAhrz, bu konuda kendini uyaran Feth O; bu manada devrin

b. Hakan'a kitabmrn bagrnda minnet ve gtikran duygularrru ifade etmek igin gdyle demigtir:

.tt* & el-lJ

'

.sl-I.

^i, .tl-$ .J. dtcl-, dt.r.3j .iil Jij,

J ri t". +i t" J..i**J oj-ii

i+ J"-JJ d1rJt, dr+

ir

dlJ.r

l{or ,.4ic,

"Allah seni dofiru yola getirmeye muoaffak kiltp, kendisine gilkretmene yardrmu olsun. Seni ae senin elinle baEkalanm slah etsin, Bizi oe seni hakkt siiyleyen, onunla amel eden, onu tutan, ondan ahkoyan Eeylere karEt, onu miidafa eden kigilerden yapsrn!"(l4).

el-Cihrz, daha da ileri gitmig azgrr. Arap ve bezgin, yorgun iran mitti guurunun kargrsrnda tam bir Tiirk ve bir Tiirk milliyefglsi olarak grkmrg ve bu konularda, Tiirklerin

yticeliklerini beyan etmek iizere '{

el-CAhrz, Fez6il, t, s. 5.

bir

eser dahi kaleme

.

149

Ttirk milletinin k:ryamete kadar gtikran ve minnetini kazanmrytr. Onun sciz konusu kitabrmn cin soziini.i okuyanlar, Azgrn AraB vd lran milli guurunun, Tflrklere kargr hasmane tavrrlarrntn boyutlarr hakkrnda dehget ve hayret iginde kalacaklardt. almrgtrr. Boylece o,

igte asrl bundan sonra Feth b. Hakan'rn sonsuz azmi ve karhh$r, yani iradesi ile el-Cihrz'rn kalemi birlegmig ve

milli

guuruna kargr yeni, soylu, gerefli bir mticadele baglatrlmrgtrr. Igte bundan sonraki sayfalard4 asnn en btiytik olaylanndan biri olan bu mticadelenin btittin rizellikleri tizerinde durulacak ve bu btiytik mticAdelenin bayraktarh$rru yapan Ttirk asrlh gair, Arap dili ve edebiyah otoritelerinin hayatlarr, bu miicadele agrsrndan ele ahnacak ve geligen olaylarrn genel bir de$erlendirmesi yaprlacakhr. Bunlarm bagrnda yazdr$r giirlerle devrin mualleka gairlerini hatrrlatan Ebt ishak el-Hureymi gelmektedir. 6yle ise Ba$dad'ta ilim ve edebiyat gevrelerinde, Orta - Asya Ttirklti$rinti temsil eden ve bunu giirlerinde gok ytirekli bir gekilde dile getiren bu gahsiyetli ve tisttin guurlu Tiirk'ti

Arap-fuan

gorelim.

ARAP DiLl vE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TTIRKLER

I.

ix

ARAr gOvENizMi xangrsrr.lon rUnr gaini Ebu ya,kub lshak b. Hassan b. Kiihi et-Hureymi (do!.760 - iil. S29) c#!l -^rly U O1...* #.it-..,J *3ilr1 ff el-Hureymi' nin Tarihi

Arap

G

egmigi a e

Tiirklii{ii:

semasrnda, Abbdsilerin ilk devirlerinde y.ddtzr engok parrayan Ttirk asrlh en briytik g6ir ve ediplerden bir di$eri ise, griphesiz el-Hureymi,dir. eIHureymi'de emsali daha bir qok bedbaht Ttirk asrilr edib, gAir ve ilim adamr gibi ne yazrkki Arap-iran milli guuru tarafmdan paylagrlmrg ve Ttirklti$ti hiq bir zaman dile getirilmemigfil(trsl. Gergek el-Hureyminin Ttirklii$iinde, hig kimsenin en ufak bir griphesinin olmamasr gerekmekte dfu. Zka o dewin en briytik gair ve yazarlarrnd;ur biri olan lbnii,l-Mu,tez bu hususa agrkhk getirmig ve goyle demigtir:

(&*

ltL51

J*.lll ,Jo lJ$L 6#la. lilir lJcLi \r{Jill r,6, ._L; + Lrrs5 JgsJt d,r.L+ Jr;!i,

".dIj!t

"Ir;rii,

"ur*rr

"el-Hureymi bay giikterde giigliibir E6ir iiti, giizel giir siiyleme, onun yaratilqmda aatdt. Bagta halifeler olmak iizere, aezirler ae ulu kigilerc giizel giirler siiyler, onlarda ona gok biiyiik ihsan ae milkLfattar aerirlerdi. gilphesiz o fLiRI( soyundan ae bir Tiirk idi"o46).

151

Devrin btiytik komutanlarrndan biri olan Osman b. elHureymiye intisab ettiSi iEin "el-Hureymi" denilmigtir. Hatib el-Ba$dAdi onun; "Ashntn Horasan yani Do{u Turan yurdundan ae So{d iilkesinden oldu{unu" kaydetmigtir(1a7). elHusari ise bu konuda el-Miiberred'in gu sdzlerini naklehnig

ve onun asaletini tasdik ederek goyle demigtir:

"eIHureymi'nin her tilrlil. hdl oe hareketi onun So{d'un giin gdrmiiq ue soylu bir dilesinden

dili ve edebiyatr

.

geldi{ini gostermektedir"$48),

el-Hureymt' nin Astl Yurdu S o$diana:

Bilindigi gibi, islAmi fetil'rlerin bagladr$r srralarda (542) Semerkant ve yoresine So{diana deniliyordu. Buna sebebte, nereden geldi$i pek belli olmryan ve milliyeti meghul ve kendilerine So{duklar denilen bir kavmin gok daha onceki asrrlarda buralara gelip yerlegmeleri idio4e). Onlar krsa zamanda Qrn'e kadar uzanan ipek-Yolu ve iE-Asya ticaretine hakim olmuglar ve bu yol giizergahrnda, bir gok ticari koloniler kurmuglardrr. Ne varki Semerkant, Arap fetihleri srasmda Ttirkliittin hakim karakterini tagryan bir gehir oldu$u gibi ayrrca Gdkrr el-BaldAdi. Hatib, VI, s. 326.

r* el-Husari, Zrii heru'l-A.dab ve Semeru'l-el-Bab, ll, s. 1A7l . "t Sogdiand;Agalr Tiirkistan'da geniq bir colrafi biilgenin adrdrr. Dctcrli trrlhgl W. Barthold, Sofdiana'nrn Tiirklerin egemenlilinde kalmrg ve ytlzyrllrtdrr

TUrk hakimiyeti ile Ttirklegmig bir biilge oldulunu, So[dlularm,Othun Abidelerinde SuPIak diye adlandrrrldtlnt, Semerlant ile Buhara rnrmdrld Soldak halkrnrn Turk giyim ve gelenetini kabul ettitini Cf0fl.ttlllnl) yazmaktadrr. Barthold, W; Orta Arya Ttlrk Tarihi Hakbrub Dtnht, Anhn, 1975, s.

51,53,54,66,

109. Onbirinci asrrda yagamrg olan Ka;prarb

Nilnlttat

Sofldlutann Balasagun, Talas ve isficab gehirlerine yerlcamlg olduklrnn, Kitapgr,2.,

etlTii*,

s. 261, Krg. Emin, A.E., Dz ha'l-Irl.im,I. s. 64, Sezgin, F., ... .a.g.e.,U. s. 120. ed-Dayf, $evki, a.g.e.. U.s 120. '- Ibn el-Mutez,K.,Tabakatil'g-$uara, s. 139, Kitapgr, Z.,et_Titrk, s.I93. 't5

fakat bu gehirler halkrnrn Ttirkge konugtuklanm stiylemektcdir, Divan-r Ltigatiilt-Turk, C. I, istanbul, 1917, s. 30, Ayrrca bkz. EhrlUfd, W: "Ortt ve Garbi Asya Halklannrn Medeniyett', TM., C, Vlll, r, l4!r fl. Hamevi, et-t)deba, III, s. 410.

152

.

ZEKENYA KiTAPCI

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER

Tiirk gelene$ine ba$h Ttirk hanedan iileleri tarafindan

ediliyordu. Nitekim Z.V. Togan, Qin

idAre

kaynaklarrna

dayanarak eserinde buraya; "Milildi VllL Asrda yazlan Qin Turyam ansiklopedisinde, daha V. Asrda Qinle ticaret yapan Sude yani So{dak (Sogd) iilkesine T6-ko-mi)ng Tiirkmen iilkesi denildi{i kaydetmigon, ae gehrin Tiirktiik karakterini teyid etmigtir.

igte el-Hureymi; btitiin bu agrklamalanmsdan da anlagrldr$r gibi Semerkanf ve yriresinde yagayan gok kdkl{i bir Trirk Ailesi daha dogrusu gok genig bir Tiirk kabilesine mensuptur. Bu k6khi Ttirk dilesinin Meraeg-$ahcihan ve

Cilzcan (CevizcAn) gibi, DoSu Tfiran yurdunun di$en btilgelerine da$rldr$r, dal, budak saldr$r gortilmektedir. elHureymi bununla gururlanmakta ve gevresindekilere meydan okurcasrna gdyle demektedir:

;$.lt.llt3 -r+ Li;jlr

"uljr+J!.rs.t-

JL+i.3

t+t ,o+,.].al r :. ll+ l-_,1" j3:^a;c rl" l.u-fu p,

"Atalanmtzn kdkt SofrdE (samerkantJdr. l6te bundan Merurn fuhcihana dal bu&k aaldrk. Oyea geride

Sopd'E daha nice asil amca ve fuimnda

daha nice Fercfli daytanm vatt'ltr4151),

el-Hureymt; Turan Yurdunun Kitklii Aitesi: Boylesine gtiqhi ve kdklti bir kabileye mensup olan el-

Hureyminin ne zaman ve hangi gehirde drinyaya geldigi hentiz bilinmemektedir. Oyle tahmin ediyoruzki O; Meru eg$ahcihanda do$mug, daha sonra Sicistan'a gelmig, bu arada Iil Togan, Z.V., Girig, s. 212. 'Jr el-Hamevi, Miicemii'LBiildin, III, s.410, Kitapqr, 2., et-Tiirk, s.262.

.

153

edebiyAt ve giire yonelmig ve krsa Arapqaya, yani zamanda ve genq yagta gahsiyeti herkes tarafindan kabul edilen mtikemmel bir gair olmughr(tsz). Bu Ttirk gairi, olgunlu$a adrm attr$r yrllar da Erminiye valisi Ebu Osman el-Hureymi ile tanrgmlg, onun Hazar Hakaruna kargr girigti$i harblere kahlmrg ve $amh olan bu btiyiik, gergekten de gerefli dilenin yamnda itiban yiiksek ve hatrrr sayrlrr nerede ise o Aileden bir kigi olmugtur. Zaten ona "el-Hureymi" denilmesinin sebebi de bu idi. Bdylece onun $am'a uzanan yolculu$u da baglamrg oluyorduost. $am, o devirlerde islAm ktilttir ve medeniyetinin en onde gelen merkezlerinden biri idi. Bu geng Tiirk gairinin bundan btiyuk olgtide, ilmi manada yararlanmrg olmasr gerekmektedir.

Ne varki el-Hureymi, de$igen sosyal ve siyasi gartlar ytiziinden $am'da da daha fazla kalmamrq ve Abbdsilerin :dlnij cihanr tutmug biiytik halifesi HArun er-ReEid (785-809) devrinde Ba{dad'a gelmigti/ls). Bagdnd, islam hilAfetinin taht ve baht gehri bu srralarda hig bir dil, din, rrk ve renk farkr gozetrneksizin her milletten ilim adamlarlnln kogup geldi$ bir bulugma yeri bir er meydant bir btiytik kiiltiir ve medeniyet merkezi idi. el-Hureymi, bu er meydamna Arap dil ve edebiyahna hAkim, giir ikliminin sultam, bir Ttirk gairi olarak grkryordu. bilgi igin bkz. Kitapgr, Z.,et-Tiirk,262,263,264,ibn Abdi rabbih, ele g-$ uar6, 532, el-Cdhtz, K' el-H ayevan, l, s. 224, ibnu'l-Mu'tez, Tabakatit'g-$uara, s. 139, el-Husari, s. 457, 493, Sezgin, F.,

'5r Geniq

Ikd, VI, s. I 75, ibn Kuteybe, I

n Kitapq, 2., et-Tiirk, s. 262. el-Baldadi, Hatib, VI, s. 326.

r'a

154 . ZEKERIYA KfrApCr

Onun soyledi$i giirler herkesin takdirini kazanmrg ve krsa zamanda hilAfet qevrelerinin en itibarh gairlerinden biri olmugtur. Nitekim ibn UakUe onun giirdeki bu ilmi dehasrnr takdir etmig ve el-Hureym iyi " Abbdsiler dearetinin en ilnlil gairlerinden biri otdu{unu shylemigtir.Oss). Bu bakrmdan o, devrin bagta btiytk gairleri, edipleri olmak tizere halife ve devret adamla' ile qok gi.izel iligkiler

kurmug, yazdr{r giirler, sciyledi$i kaside, medhiye ve mersiyler onlar tarafindan gok be$enilmig ve bu tigiterin sonsuz lutuf, iyilik, hediye, mtikafatlanna mazhar olmugtur(1s). Nitekim ibnii,l-Mu,tez bu hususta bize gunlan sciylemektedir: ',el-Hureymi bu d,nemde halife, oezir oe bazt

dealet adamlarma yazd$t medhiyeterden kazanfu{t paralarla gok bilyilk bir seruet oe zenginlik toplamrytf'es7).

el-Hureymi Arap giiaenizmi Kargtxnda:

ARAP DILI VE EDEBIYATTNIN GELI9MESINDE TURKLER

"$uftbiye" dedi$imiz

ibn Asakir, Taih-u ibn AsAkir,II, s.435.

'# Kitapy. 2.. et-T itrk, s. 263. 'e ibnii'l-Mu'tez, s. 139.

yeni bir milliyetgilik

akrmmm

do$masrnada sebeb olmugtur. *

Ne varki bu zihniyet; el-Hureymi, $am ve Ba{dad'a geldi$inde, btittin ilkelligi ile onun kargrsrna dikilmig bu Tiirk asrlh gairi hor gdrmi.ig kabilesini ktigtimsemig ona pek fazla bir rinem vermemig, hatta onunla alay eder bir hale gelmigtir. Oysa bu tam aksine onun, milli duygularrm tahrik etmig ve sonunda kendi kavmi Ttirklii$ti ile oviinen bir milliyetgi olmugtulf). el-Hureymi, kendisini o toplumda drglanmrg bir yabancr gibi hissetmig ve btittin giiciiyle bu ilkel Arap govenizminin kargrsrna dikilmig, kendi kavim ve kabilesini goklere grkarmrg ve bununla iftihar etmigtir. O bir giirinde, kendisini hor gdrmek isteyen bu gom a$tzb Araplara kargr bir volkan gibi ktikreyerek gciyle demigtir: ;,5Jt

ve gtizelliklerine ra$m en Arap miltiyetEitigi ve "bazr belli

155

15,5

Emevilerin yrkrlmasrnda gok onemli bir rol oynadr$r gibi,

madalyonun bir de cibiir ycinti vardrr. Ba{dad,n -btittin Fakat bu iyilik

q'venizmin kesimlerde gair ve edipler, hatta yiiksek makamlardaki devlet erkanr arasrnda, hAlA btihin canhh$r ile devam etmig olmasr idi. Igte el-Hureymi, haseb ve nesebine dtiSkiiru kindi kavmi ile ovtnen zaman, zaman bu kctklti milli duygulannr sciyledi$i giirlerde korkmadan gekinmeden dile getiren bu Tilrk gdiri,bu medeniyet ve ktilttir gehrinde, bunun srkrntrsmr gekmig ve azgtnArap milli SuurunurL gok gegmeden bir btiyrik boy hedefi olmugtur. Zaten gdvenizmi rrkgrh$r bir devlet politikasr haline g"tir"r,

.

,,ru l'{r p\eYl

$;r

,rj+li

':.

ltil>*..r.

i;,.cl

dl

'Ben Sopdun (Seme*antJ an Faryfli Eilelerine maneup bir kigrym.

Aum

r*

ffad<) beni iyitikledd 4sna6'11se).

MAmAfih bu Ti.irk gairinin dfkesi dinmek bilmiyordu. O; bi.iti.in hrgmryla kendini dev aynasrnda gorery Arap olmryanlan horlayan bu melun zihniyet ve yarr rrkgr Arap

'

Buna benzer bir durum bu kitabrn yazanntn bagrna da gelmigtir. Yazar, 1965'li yrllarda lslAm Universitesine (Medine) intisabe ettili zaman gdvenist Vehhhbl zihniyetinin Osmanhyt yerden yere vurduklartnt, onlara bir mtistemlekeci gdzii ile baktrklarrnr gdrmiig, Osmanlryr, dolaysryla miisltiman Tiirk milletini onlara karqr mtidafa etmek durumunda kalmrgtrr. Bu acr gergekler onun milli'guurunu uyandrrmrg, onu bileylemig, onu Arabizmin kargtsrna dikmig've igte bu hale getirmigtir Z.K. 's ibn Kuteybe, eg-$i'r ve'g-$uar6, II, s.829.

156 . ZEKERIYA KTATI

aydmlarrnrn kargrsrna dikilmig

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

ve

Ba$dad semalannda

yankrsrnr bulan bir sesle goyle haykrrmryhr.

bU- d"+ rrd#.j ..j ,-rU ri*o.ll tri,, &l $lJill j t.';l ds J- \rjr" L OSi*.r.-t re.Ieu pr #', yrirr.l .iJ yl rii ){.i irl"$ -ri"dL.r.e-}ii:i rru ,';lSo rrb e;n di.l".rlr J.l.{ #r-b rJ aJ rf_r- r-r df+Jl WJt+.pb.l gn3

'Savaga diye Sopdlu aalanm yuzundan bu deveci, bz Arcp kotnuhnlan beni ayphytp duruyor.

6hil

Onlar bilaainlzki banim asltmdr, o npraklarda Wi4tim, ahn her Hr hhnda Aprclcb hir kdkr vadr.

.

Siz ay dawcllar brrakn bttbildenmeyi, ttvUnulecek

ww o h

akl

bir

py

ve iman Wcaligidir.

hayatta herkas bir geyle avanilp durup fakat bir mezafln difier bir mezara aeruntaga nercde

GldrtUorumki

wtdtr.

Efier ben Yuhabir, Cerm, Ukte gibi hir Arap kabitsinden dofimamqaem bunda benim 6uQum nddip,l1hs).

Ne varki gergek durum bu oldu$u halde, Ttirklerle ilgili bir gok meseleyi bir gok gagdag, tistelik govenist Arap yazarlan qarprttrklarr gib| Ahmed Emin Ahmed bu meseleyi Earprtmrg, iince bu Tiirk gairinin miltiyetini inkar etmig, onun iran astlh oldu{unu s\ylemig, sonrada onun saldvgan bir kigi oldu{unu, atalarrrun rkmr her aesile ile Araplardan iisti)n tuttu{unu ue Araplart algak ae hakir gi)rdi.i{iinii iddia etmigtirki$@f bu ttirkqede "Yaauz hrstz" misali demogojiden bagka bir gey de$ldir. rs r0

.

157

Tiirk Qairinin Yrktlan DiinYast: Bununla beraber Ba{dad'ta gairimiz agrsrndan higte beklenmedik siydsi geligmeler oknugtur. O da el-Emin'le, elMemiin arasrnda grkan taht ve baht kavgasr sebebiyle bu btiytik ki.iltrir ve medeniyet gehrinin; Do$u Turan yurdundan bir firtrna gibi kopup gelen ve genellikle Ttirk akmcilanndan olugan askerler tarafindan yakrhp yrkrlmasr ve iizerinde kara dumanlarrn yiikseldi$i bir gehir haline gelmesidir. Oysa yamp yrkrlan Ba{dad de$ildi. $Airin sanat ve hayal diinyasr yrkrlmrg ve tizerine kara

kdbus inmigti. Bu bakrmda el-Hureymi, Ba{dad'rn ytirekleri da$layan bu durumuna daha fazla dayanamamrg, viranelerin yascrsr Baykuglara dtinmiig ve kendi giir dtinyasrnd a, azgtn dalgalar gibi boSugup duran engin duygularrnr, bir gdniil na$mesi hainde ifAde etrnigtir. Boylece o "gehir mersiyesi" hususunda ve kendi tiiri.iniin en muhtegem sanat eserini yazmrg ve kendi ismini edebiyat dtinyasrndan akrp gelen bu mersiyesinde Batdad sokaklarrnda at kogturan bu ya$rz qehreli, tung ytizhi, yi$it Ttirkler ve onlarrn ktikreyen, gaha kalkan atlarrndan acr acr

bir

gik6yetlerde bulunmug ve g
dtrlt j

"tl_;j*i i:9i*

tn-,("ii dl.JiJt

i

iiL-" riJ$l

& ,-J*" k:ijl#nt*5{..biJr d+i_,r

'O tkarcnhk) kdttt gilnlede Bafidad eokaklannda knrn&n ayrlmg khnOlan rlclslharnda grikdayor gtffiBdin mi?

Ana caddalerinde iee T{trklar, allerinda hhnalanyla kq:turupr, at#ln qiniq w grllra lrolkryorflu'idatt.

el-Hamevi, III, s.410, ibn Kuteybe, eg-$iir ve'g-$uara, s.535. Ahmed, EA.,Duha'l-islftm, I, s.64. 'u' et-Taberl,

VIll, s.452.

158 . ZEKERiYA KTTAPCI

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TT'RKLER

el-Hureyminin "Bajdad,tn Kiitii Giinleri,, adrndaki bu btiytik mersiyesi tam 135 beyitten olugmaktadrr. Btiyrik tarihgi et-Taberi; soz konusu acr olaylan zikrederken elHureyminin bu beyitlerinin tamamrru eserinde kaydetmig ve

bu mersiyenin kaybolup gitmesinide cinlemigtir. ea$dag Arap dili otoritelerinden Cevad Ali; el-Hureyminin bu mersiyesini fevkalade takdir etmig ve bizleri de gururlandran gu agrklamalarda bulunmugfur:

irl

us-,;,r

;ertilr*ll -;.ao

#

tiS

J

drtitr^ll

#

.lr3

\p!"

"rli-p+ ".tdli"i r-r q4t,1rJl .16r$ et r;

g15

E{er biz Muallakalar asnnda (cdhiliye devri) yaEaffitg olsaydtk, bu Eiiphesiz onlann en iyisi olurdu. Bu Eiir nerede?

Abbdsilet deari Eairlerinden biiyle nere de? (O

bir giiri yazacak

E6ir

hentiz anasrndan do$mamrgtr)(toz1.

el-Hureymt' nin giirlefin ile Kendi Diiny ax:

Gergekte el-Hureymi her gAir gibi yiice ruhlu, duygulu dlim tabiath, her tiirlti fikre agrlg tistr-in kigili$i olan bir Ttirk gAiri idi. Bununla beraber gergek dostluk ve vefa, her insan gibi onunda her zaman ozlemini qektiSi bir hasret olmugtur. Nitekim o ozlemini qekti$i bir dostunu hasretini goyle dile getirmigtir:

"rql:.ii! ,-ie.u _,p: rl.ri-u

Acaha Bafidad'taki

o

6-1"o

,s1.1.,..;i;c,

grr;;

Ll+i"

eaki ganlerimiz takrar

geri

ddnmezmi? Aruk o zamEnn ineafina kalm6nr, elimiden ne gelirll8s).

'u2 r63

Kitapq, 2., et-Tiirk, s. 265. ed-Dayl, $evki, s. 355.

'

159

Bununla beraber Ttirk gAiri, her hal-ti kArda gerefli bir hayat stirdtirmeyi, kdttiltik ve girkinliklerden uzak durmayr tercih etmektedir. Yine de o;_ insantn iyilik ve kdttli.ik yapmakta iradelerinin serbest oldu$unu savurunug ve gdyle demigtir: IJ++ LiJ rg.i,, gr-rrl ur-i'i .r|e "rlr r,..Jj *ol1r g". rJ rJS k-llrl5r

.,J

eeDlii u*Lill"

&i -<r *:X

'lnsanlar her neladar ruh ve baden olank aW olfilatda, huytrc davanq olank WkEr*hdrlar. lyilikte oldufru kadar kawlage dagkan inaanlar da wrdr. Zrz he*ee kendi neleinin sorumlusu w rchberidir4le).

Fakat bu Ti.irk gairine, gore insanm biitiin bu de$igen zaman ve gartlar altrnda faziletli bir hayat yagamasr gerekir. O bir giirindebize g
"Jiill ,Jil.. j btjl

drilslil

snll ,ril+ J)

-)Ur{

dr*nl-9"

'Fakirlik pahaatna da olsa, yaceli$i ve hayaiyati ben anginlifrin tl#lnde Ethnm!'

lpr

Eve! Do$u-Ttran yurdundan kopup gelen ve Ba$dad semalarrnda bir edebiyat yrldrzr olarak parlayan bu Ttirk g6iri, zaman elinin tepesine indirdi$i yumruklara daha fazla dayanamamrg ve
s. 534.

150 . ZEKERIYA KITAPCI

.

t+.r;# Jtk+l-ieS! !r-)dqtJ".t+- )-y$)l ".rJl ,ri&l &ll ,.r li+lr

oLr.,/p uh 6!i" l-j5'lJ.r+U f-l eS +jl--bj.ll qr E.;*Li

la.19

"Bffak giizlerim qrtmt kaybetsin, oysa daha iincede nice giizler ryrimr kaybetmiEtit. Ne aarki kalbim heniiz kiir dedildir. Artrk giiziimiin nutu ona gegmigtir.

$imdi giizlefim aydmlrk ae bilgi kaynap olan kalbimle giirmey e b agladr'4tos\ .

el-Hureymi igin hayat artrk gekilmez olmugtu. Gozleri gormiyen bu Ttirk gairinin bir mtiddet sonra kalb goztide kapanmrg ve dmtir merdivenin 70. basama$rnda Ba$dad,ta vefat etrnigti r

(829)066r .

Gergekte el-Hureymi, gok vel0d bir gair idi. O hilifet gevrelerinde gegen uzun hayah stiresince devrin dnemli olaylan, biiyi.ik devlet adamlarr, kiEisel dostluk ve di.igmanhklar, kendi ig diinyasrndan kaynaklanan duygular, hulasa her gey hakkrnda binler

belkide onbinlerce beyitler sdylemiq en biiyiik Tiirk gairlerinden biridir. $iirlerine kendisi sahip grkmamrg ama herkes ondan nasibini almrg ve giirleri bizim medeniyetimiz, yani Orta-Asya

Tiirk-isldm medeniyetinin miigterek irfdn kUlrtir ve hazinesi olmuqtur. Ne varki onun giirlerinden fazlasryla etkilenen Ali Cevad et-TAhiri ile, Muhammed Cebbar el-Muid, bu Tiirk gairine sahip grkmrg, onun gurada burada da$rnlk bir halde duran perigan yapraklarrnr toplamrg ve "Dtvanii'l-Hureymf' adryla yayrnlamrglardrr (Beyrut, l97l). Bbylece onun inleyip duran ruhunu da gad etmiglerdir. "tr

ibn Kuteybe, Ilyuntl'l-Ahbar,IV, s.57, ebTtlrk, s. 268.

'u' Kitar4,t, 2.,

il. TURK VARIIGINA GiDEN YoLDA Et-cAHIz Ebu Osman Amr b. Bahr b. Mahbub el-CAhrz el-Kinini: (do!.776? - dl. 868)

;t61t

!*t4.11 .,,.c*:.r

r,1;

Jr.l Ot D& JLdt

.11l

El-C 6htz' m Miisliiman Tiirkii T antmasr:

el-Chhtz; Orta Qa$ Ttirk Tarihi ve ktilttirtiniin en btiyi.ik temsilcilerinden biridir. Kendisi katrksrz bir Arap ve daha ziyAde Arap dili ve edebiyatr sahasmda ilmi gdhretinin zirvelerine ulagmrg bir Arap edibi olmasrna ra$men suursz ci$renme ve okuma lursr, Trirkti kegfetrne gayreti, Trirk Tarih ve kiiltririinti 6$renme merakr, bu btiyiik Arap Edibini; Ttirklii$tin oca$ma ve en kutsal buca$rna itmig ve bizim yeni tabirimizle el-Cdhrz; Tiirkiin Tiirkii ve o ga$lann en btiytik TURKOLOG olmugtur.

Peki bu nasrl boyle olmugtur? Bu mutlaka cevap verilmesi gereken bir sorudur. Bilindi$i gibi, el-CAhrz'rn ilmi gohretinin zirvelere do$ru trrmandr$r devirlerde, hilAfet merkezinde gok b{iytik de$igiklikler oluyordu. O, atlar tishinde yaSrz gehreli yi$it Ttirklerin btiytik kAfileler halinde Ba$dad'a nasrl geldiklerini gcirmiig, onlarrn ytirtyen kayalar gibi Ba$dad'ta yaptrklarr btiytik merasim ytiriiyiigii ve katrldrklan manevralarr seyretmig ve bunlardan sanki bir Ttirk gibi gurur duymugtur Bu Tiirkler gok gegmeden isldm'a hizmet bayra$rm ellerine almrglar, genig hilAfet tilkelerindeki ayaklanma ve bag kaldrrmalarr bastrmrglar, slnlr boylannda Muhammed

162

.

ZEKER|YA KITAPCI

Ummetinin bekgili$ini yapmrglardrr' Onlar; Anadolu'da Malazgirt meydan muharebesi gibi onemli olan Amfrrtye zafeini kazanmakla kalmamrglar, gelmig geqmig en biiytik terorist ve gerilla lideri Bdbek el-Hurcemi'yi hilafet rilkelerine kan kusturan'bu eli kanh caniyi yakalamrglar ve btitiin ordusunu tepeliyerek Ba$dad'ta haftalar, hatta aylarca devam eden bir bayrak havast estirmiglerdir'

Ne varki gok gegmeden azgrn Arap milli guuru ile, bezgin, yorgurt bitkin Fars milli Ftturu' bu T{irk varlt$rrun kargrstna dikilmig ve onlar hakkrnda l'lyasrya insafsrz bir homurdanma baglatmrglardrr. Bu di$er taraftan btiti.in hilafet tilkelerini kasrp kavuracak onu yakrp yok edecek bir fitne ateginin tutugturulmasr veya buna giden yolun agrlmasr idi'

AsrmTiirkolo{u Atap Millt $uutu Kargtxnda:

el-Chhrz; Ttirklerin Ba$dad'a gelmeleri, hilAfet ordusunun bel kemi$ini oluqturmalarr islAm'a hizmet sancaStnr yeniden gondere gekmelerinden bagr goklere de$ercesine gurur duyan bu bi'iytik Arap edibi; bu defa Arap ve Fars milli guuru ve bozguncu taktmrmry onlarrn karjrsrna hrgrmla dikildi$ini gormtig ve bundan adeta kahrolurcasrna tiztilmtig ve kendini ister istemez yeni miisbet bir araylgm iqinde bulmugtur' O da; hilAfet camiasrndaki Ttirk varhf,mm ydceltilmesi, kabul edilmesi' Trirkliisiin onuni.in agrlmasr ve fitne ateginin sondiiriilmesi idi.

Buise;bugoztidonmtigkimselerintistiineilimle gitmek, Ttirkler hakkrnda onlarr en giJ.zel bir gekilde

ve bu Iydrnlatmak, dolayrsryla bu fitne ategini sdndtirmek kin, ofke ve zakkum a$acrm, ilmin elmas krhncr ile kesmekti'

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER O 163

Igte el-Cdhrz bciylesine ytice ve ktilli gayelere hizmet etrnek igin bir krlrng kadar keskin kalemine sarrlmrg ve "Eezhilij'l-

Etrdk' Tiirkler'in Yiicelikler"i hakkrndaki en manah. en krymetli ve en kahcr eserini yazmrg ve tirne ateginin tisttine bir rahmet gibi ya$drrmrgtrr. Boylece o; hilafet camiasrnda Ttirk'tin askeri varh$r, akli deha ve rrki tishinli.if,tinti tarihi Orta Do$u misyonunu bir Trirk'ten gok daha fazla mridafa etmig oluyordu.

Bu bakrmdan o; bir manada Ttirklegmig. Ttirkti sevmig, ona gcintil vermig, ona ozenmig. Ttirkler hakkrnda deryalar kadar bilgi toplamrg, Ttirk biiyrikleri ile yagamrg,

Arap ve Fars govenizmi ve milli guurunun kargrsrna dikilmig, onlara meydan okumug, bu konuda yazdr$r b{iytik kitap ve savundu$u gi.izel fikirlerle kryamete kadar, bizim ktilttiriimi.iz, bizim medeniyetimiz bir di$er ifade ile OrtaAsya Ttirk kiilttir ve medeniyetinin en btiyiik temsilcisi olmugtur. Evet: dil, edebiyat ve genel ktilhir eserleri ile Orta ga$'a damgaslm vuran el-Chhrz bu 6ltimstiz eseri ile gimdi: kendi devri. hafta daha sonraki asrlarda bile bir egi ve benzeri gortilmemig bir Ttirkhik uzmanr ve gtiglii bir Tiirkolo! oldu$unu ortaya koymugtur. el-C6fu2 ae Orta Do{u TilrkVarh{mtn Temeli:

Kitapta Ttirk'tin tarihi gahsiyeti tizerinde durulmug. Ttirktin temel karakterleri dile getrrilmig. milli man'evi de$erleri hakkrnda gtiphesiz qok grizel ve genig bilgiler verilmig, onun rrkr meziyetinin esastnl olugturan hususlur hakkrnda di$er milletlerle Eok derin mukayese ve mtinakagalar yapmlg. Ttirk'tin medeni ve insani vasrflarrru en iyi bir gekilde ortaya koymugtur.

164 . ZEKERIYA KNAPCI

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER

et-Cdhtz bize gore bundan daha fazlasmr yapmrghr. Briytik Arab Edibi; bu kitabr ile Orta Do$u Tiirk varhgrmn temelini atmrg. Ttirklerin ilAhl Orta Do$u misyonunu ilk defa o dile getirmig ve bu manada Araplara yeni yeni mesajlar vermigtir. Daha agrk bir ifade ile Araplarrn bu topraklarda, yarri Orta Do$u da ancak Ti.irklerle beraber

olduklarr takdirde emniyet, huzur ve bang iginde yagayabileceklerini vurgulamrg ve Araplara yannlar igin en do$ru yolu gcistermigtir. Ne var ki Ttirklerin (Osmanh) bu

topraklardan gekilmeleri

ile

tamamen

bir kin ve

ateg

kasrrgasr ve her zaman patlamaya hazr barut figrsr haline gelen Orta DoSu'nun yani Suriye, Liibnan, Filistin, Irak vs.

gelece$i hakkrnda el-CAhz'm bundan asrrlar 6nce verdi$i

mesaj ve ortaya attr$r gdrtigler hala gegerlili$ini korumaktadrr. Qtinkfl Araplarrn yiizti hig gtilmemig ve bundan sonra da hiq grilmeyecektir.

Evet el-Cihv, bir krhng gibi keskin kalemini eline almrg ve dtinyalarr dolduran ilmi ve nehirleri, ga$layanlan andran cogkularrm o "CAhrzi tislubu" ile dile getirmig ve sonunda bu gi.in bize kadar ulagan ve Orta Qa$lann Ttirk tarrh ktilttir ve medeniyeti hakkrnda en btiyi.ik "Arapga rnetni" yazmrghr. Bu giiphesiz Orhun Abidelerinden sonra Kaggarh Mahmud ve Diuanii Lu$at et-Tiirk'e giden yolda Ttirkler hakkrnda yazrlmrg en btiytik en genig, en gtizef "Atapga bb metin" ve ikinci bir "Orhun Abidesi" olarak tarihe-gegmigtir.

el-Chhtz Orhun Abideterini Yeniden Yazan Kigi:

Bu ana ydntinden Ttirk, damarlarrnda Ttirk kam tagryan, Tiirk Hakanlarrm andrrary onlar gibi giyinen

.

165

kuganary do$ugtan onlar gibi hagmefli ytirtiyen, gok giiqlti ve arslan pengeli AbbAsi Halifesi el Mu'tastm Billah ile, yine bir hanedan Ailesi ve Tiirk Hakan{nrn oflu olarg btiyiik devlet adamr koca vezir Feth b, Hakan igin dikilmig yeni bir Ttirkkik Abidesi idi. Gdk Ttirkler devrinin emektar veziri Bilge Tonyukuk Han gimdi Abbdsiler devrinde ak bilge kigi Feth b, Hakan olarak geliyordu. Ne yazrk ki; Orhun abidelerinin metinlerini okuyan bu abidelerde Tiirk milletine verilen mesajlarr anlamaya ve onlan Ttirk milletine ulaghrmaya gahgan bir gok bilge kigiler qrktr$r halde, el-Cdhtz'tn bu metnini -yahn bir gekilde yaprlan terciimeler drgrnda- Onu 0kuyan/ onun
kavrayan, bu yeni abide de, onun Ttirk milletine verdr$i mesajlarr anlayan, onu milletimize bir gontil cogkusu ile kendi tarih ve kiilttir zenginli$i iginde bu millete ulaghran hig bir Tiirk ilim adamr hentiz grkmamrgtrr. el-Cdhrz'rn hayatr, Tflrklti$tin drgrnda; yavan bir ansiklopedi maddesi olmaktan ote gegmemigtir. Tiirk tarih ve ktilttirii hakkrnda verdi$i engin ve zengin bilgiler. yanm yamalak yaprlan bazt alrntrlar drgmda, f.azla bir gekilde de$erlendirilmemigtir. Ttirkge. bu briytik Arap edibi ve eserinin Ttirkltik ydnti hakkrnda degil bir kitap, hiq bir ciddi araghrma ciddi bir makale dahi yazrlmamrgttr. Bu Ttirk ilim adamlan ve tarihqileri igin bir vefasrzltktan bagka bir gey de$ildir. MdmAfih bu ptitlek gdzli, patlak yiizlri, inadrna girkin suratlr biiyflk Arap Edibi ve Tiirk'iin Ttirk'ii ile bizim ilk tanrgmamrz Karagi Un. Edb. Fak. (Pakistan) ilk doktora yillarrmrzda (1915) olmugtur. O; bizim "el-Chhtz'tn

166 . ZEKERIYA KfrApCr

Eserlerine Giire Tiirkrer oe onrann ist6m Tarihindeki yeri,,$

I. EL. CAHIZ'A TURKU TANIMAYA GiDEN YOLU\AqrLMASr

konusundaki "doktora tezt gahgmalanmrz srasrnda kargrmrza, nurdan bir heykel gibi grkmrg ve bciyle bir Ttirk dostu ile bir ilim meydamnda bulugmak ve onun manevi

elini opmek bizim igin en btiyrik bir geref olmugtur. Bu

yani: onun Ttirkltik ycinti ve eserinin bu

ateg

agrdan

de$erlendirilmemesi ve Ttirk tarih ve krilttirtine kazandrrrlmasr, aradan bunca seneler gegmesine ra$men bizleri her zaman bir kor parqasr gibi yallp durmug *r"ii"u, gegte olsa briyle bir araghrma yapmamrzda en btiytik faktcjr olmugtur.

Evet bu aragtrrmamrzda

ilk clefa et-Cilhtz,rnbuy.nleri tizerinde durulmug ve Ttirk tarih ve ktiltiirtine yaptr$r hizmetler dile getirilmig, onun hayatrna yine ilk defa Trirkltik ve Ttirk efendileri agrsrndan bakrlmrg ve onun gahsiyetinin Ttirkhik ycinti, btittin berrakh$r ile ortaya konulmugtur. Hulasa bu btiytik aragtrrma ile bu aegerti Arap Edibi el-cdhu; ilk defa Ttirk'e Trirk ktiltiirtine mal edilmig Ttirk'iin Ti.irkti olmug ve kendi as'nln en btiytik

TURKOLOC'u ilAn edilmigtirlss.

'

Bu doktora tezi daha sonra Daru's sefake tarafrnd an ,,et Tilrk Fi Mitettefat etCdhtz ve Mekanetithitm fit-Tarih el-islam,,r adryla Beyrut," y"y,nfirAii. (1972). aratrrrma igin bkz. Kirapgr, 2., Tilrkrilpe Giden yorda 'tt u-u

']I FezAilit,l-Etruk,

Ttirk Diin. Tar. D., $ubat, 2004,io: 206.

er-c6htz

ve

el-Chhrz'm DoguEu oe Hayatmm ilk Ythan: Basra'nrn fakir bir semtinde yine fakir bir Aileden ve yaklagrk 775 'h yrllarda dogan bu gocu$u; potlek gozti. patlak yiizlii, iri bigimsiz dudaklan, inadma girkin suratr ve siyah Eehresi ile ilk defa gorenler, bir hilkat garibesi zannetmiglerdi. Oysa o; bir ateg pare-i zeka, bir nadire-i hrlkat, insan tisti.i bir deha ve Trirk dostu, bir Tiirkolo$ olarak diinyaya geliyordu(1s6). el-Chhrz llk tahsilini o gaglarda Arap dili ve edebiyatrnrn parlak bir "ekolii" olan ve bir ilim, ktilhir gehri olan Basra'da yapmrg, bu gehirde yagamr9 ve gok gegmeden i.inti qevresini agan bir btiyi.ik Alim ve bir Arap dili ve edebiyatr otoritesi haline gelmigtir. Bu potlek gozlii, patlak ynzln adam, hayatta bir tek geyden zevk ahyordu; okumak, okumak, yine de okumak. Nitekim devrin tlnemli simalanndan bir olan ibn Hiffan goyle demigtir: "Diinyada iig kigiden baEka kitap okumayt ilelice seaen bagka bir kimseyi ne duydum oe ne de gtirdilm, Bunlardan birincisi el-Cdhrz'drt, O, nerede olursa olsun, mutlaka elinde bir kitap bulundurur oe onu daima okurdu, Hatta o, bazen bunun igin Yazrctlar QarEtstnda geceledidi bile olurdu, ikinci, Feth b. Hakan idi. O el Miiteoekkil'in huzurunda bulunilufiu sralarda bile yeninde bir kitap '$ Genig bilgi igin bkz. el-Hamevi, Mu'cemii'l-UdebA,XVl, s. 74, ibn HallikAn, Vefeyit IIl,s. l42,ez-Zirekli,el-A'lam,Y, s.239. Kitapgt,Z.,ct-Tilrk, 187. $eqen, R.,

el-Ciha

ve

Tiirklcrin Faziletleri, lstanbul, 2002, s. I .

168 . ZEKERIYA KiTAPCT

ARAP DlLl vE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER

bulundutur ae her frsatta onu okumaya gahgtrdr, hatta helada bile kitab okurdu, igiinciisil ise Baf:dad kadtst ismail b. ishak iiti, Her ne zaman oflttnt yanffia gittimse,

mutlaka oflu, ya bir kitap okudu[unu oeya kan

E

hr dt {tm g iir diim' 4rsz

)

onu

.

el-Chhtz; olgun yaglarrnda ve el-Memun'un (813-839) ilk hilafet yrllarrnda ilmi susuzlu$unu gidermek igin Ba$dad'a gelmigtir. O; bu ilim ve ktilttir gehrinde yeni, yeni kigilerle tarugmrg bu gair ve ediplerin ilim meclislerine ',elMirbed"e devam etmig, onlardan dil, ve giir oSrenmig ve ilmi ummanlarr andrran bir bi.iytik Arap dili edebi ve her geyi kucaklayan bir ktilttir adamr olmugtur. Aynca o; inadm girkin surath bir kimse olmasrna ra$men; Arap dili ve edebiyatrndaki ristiin yeri, ilmi, ahlak ve edebi, zarif ve ince ntikteleri, risttin kigiligi ile kendisini; bagta halifeler ve Ttirk aristokratlarr olmak izere, herkese sevdirmig ve bu medeni gehirdc Aok genig bir gevre edinmigtir(1s).

Tiirklii{e

ae

Tiirk Kiiltiiriine Giilen Yolila el-Cdhtz:

Ba$dad o srralarda yeni bir kavim yeni bir unsur ile tamgryordu. Bu yeni unsur Orta Asya ve Turan yurdunda aya$a kalkmrg, insanh$rn ufkuna oradan bakmrg eski dtinya krtalanna yon vermig ve bu ropraklardan btiytik devlet ve

imparatorluklar kurmug. kendine has bir ktiltiir ve medeniyeti olan TURK MILLETI idi. IslAm hidayet gtinepinin ilk rgrklan bu topraklara dtigtrikten sonra mtisliiman olan ve AbbAsi halk ihtilali ile 6n saflara gegen bu It

el-Hamevi, XVl, s.75. rtt Kitapgr, 2., Titrklii$e Gi.den Yolda el-Cdhtz ve Fezdilii'l-Enak, L Ti.irk Diin. Trh. Der. no;206, $ubat,2004, s.a$-44.

'F ft

i

n

$ {l

t )'i

l

:i t: t'l

.

169

yeni mtisltiman Tiirk akrncrlarrmn ilk temsilcileri, bu defa yonlerini islAm tilkelerine ve Ba$dad'a gevirmigler ve el Mansurdan itibaren btiytik kafileler halinde islam'rn taht ve baht gehrine yani Ba$dad'a gelmeye baglamqlardr(1se).

el-Memun devrinde onlarrn Ba$dad'a gelmeleri stiratlenmig ve el-Mutasrm devrinde bu zirvelere hrmanmrg ve Ba$dad yavag yavag nerede ise bir Ttirk gehri haline gelmigtir. Bu islAm tarihinde bir e9i ve benzeri olmayan yeni bir olugma ve geligme idi. Bu btiytik olugum ve yeni geligmeler. el-C6htz'rn dikkatini Tanrt da$lanrun eteklerinden kaprp gelen bu ya|rz gehreli yi$it Ttirk unsuruna gevirmig, gonltini.i, kalbini. fikri dima$r ve ilmi akhm onlara y
yaplsl. milli ve kavmi unsurlar, o devirlerin ifadesiyle "$ufibiye" di$er rrklara mensuP milliyetgiler, dzellikle Araplartn kendi aralannda Ttirkler ve di$er kavimler hakkrnda yaptrklarr miinakagalarr dinledi. Boylece o: kendili$inden toplumun temel unsurlan olmalan itibarr ile re es-SeAlibl. Lethifil'l',il4e6nJ, Mrsrr' 1960, s. 20, Kitapqr' Z', Saadet Asnnda Tiirklzr, Konya, 1995, s. 194. ' Her tiirlii fikrin devrin ilim adamlan tarafindan tartrgrld$ agtk oturum meclisleri.

I7O . ZEKERIYA KITAPqI

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TTJRKLER

Arap, iran ve Tilrk unsurrna; onlarrn tarihi gegmigi krilttirlerini o$renmeye ycinelmig oldu.

ve

Bu ci.imleden olmak izere; el-Asmat (61. 831) ile, Ebfi Zeyd el-EnsAfi @1.830) den Arap dili, lu$at ve giir, aynca elAhfeg el-MdcAgi'den (
srrasrnda Ttirkler

igin " onlar

kudurmuE kiipeklerdif'

'

I7I

Ba$dad'a gelen bu ya$t'z gehreli yi$it Ttirkleri gormtig, onlara gdntil veren el'Memun ve el-Mutastm gib| zaten ana yontinden Ttirk olan AbbAsi halifeleri ile tantgmtg, hilafet camiasrnda idari ve askeri bakrmdan yuksek makamlarda bulunan Ttirk devlet adamlart ve aristokratlarr ile srcak iligkiler kurmug, ozetle Ttirkleri ve Ttirk askerlerini gok yakrndan tamma firsatmr bulmugtur. Asrl bundan sonradrr ki; ruhundaki itici gtig ve kafasrndaki o$renme merakt, gonli.indeki Ttirk sevgisi onu Ttirk'ti ve Ti.irk kiilhirtinii o$renmeye yani Orta Asya Ti.irk varh$rna yoneltunig oluyordu.

Ne var ki el-Chhtz, bu konularda pek fazla bir gey bilmedi$ini, igin bagrnda ag ve susuz oldu$unu gormtigttir. Bu bakrmdan o; btittin gticti ile Ttirkler hakkrndaki bu agh$rm susuzlu$unu gidermeye Ealrgmrg, senelerce u$ragmq

didigmig, bir gok bilgi toplamlg ve bu sahada mtistakil ciltlerle kitaplar yazabilecek tepeler gibi bir ham malzeme yr$rm ortaya grkmrgtrr. $imdi el-CAhrz o ga$larda, hig bir tilkede, bir egi ve benzeri bulunmayan bir TURKOLOC olmugtu. Pel
demekten bile gekinmemigtir(102).

toplamrghr?

bu etnik unsurlar igin de en f.azla Tiirklere cinem vermigtir. Buna sebepte Ba$dad ve hilAfet camiasrndaki sosyal ve siyasi geligmelerin asrl merkezinde bu yeni Ttirk unsurunun bulunmasr idi. Zira el'Cdhtz,

Bu soruya btiyrik Arap Edibi; dolayh yoldan da olsa bize goyle cevaP vermektedit Zira o; meghur kitabrm, nasrl yazclr$rnr aqtklarken: "Bize gelince (Ttirkler hakkrnda) bize rioayet edilen haberler, giirdii$iimiiz oe bizzat gahiili oldufiumuz olaylat, insanlattn a{zndan aldt{tttnz oe

Gergekte el-Cdhtz,

't' ibn Nedim, et-Fihrts,

tah. Y.A. Tahvil, Beyrut, 1996, s. 291 , Krg. el-Hamevi,

XVI, s.75. 161

'ut

el-Cdhtz. Fezdil, $egen, R., a.g.e,, s. 2.

ibn Abdu Rabbih,

el-Ikdit'l-Fefid,III,

s. 324.

172

.

ARAP DlLl VE EDEBIYATININ GELi9MESINDE TURKLER

ZEKENYA KNAPCI

kulaklartmtzla duydu$utfluz ae ilinleili[imiz hikayelerden (16) t o p la dt{tmtz b ilgileri y az aca{u" demigtir.

Bunlar di$er taraftan el-Chhrz'rn, Tiirk ve Ttirk ktilttinine ulagmak, onlar hakkrnda bilgi toplamak igin nasrl bir metod takip etti$ini ortaya koymaktadrr. Btiytik Arap edibi bu konulardaki rivayetler, daha once yazrlmrg kitaplardaki bilgileri toplamrg, Hadislere bakmrg, Cfiliye devri Arap giirlerini gdzden gegirmig, Ttirklerle ilgili a$rzlarda dolapan giffi bilgileri toplamrg, bu konularda bire bir, bir gok kimselerle gortigmtig konugmug, onlarm anlathklarr hikayeleri dinlemig, BaSdad ve Samarrada pahit oldu$u olaylarr dikkatle de$erlendirmig ve bciylece bir btiytik Tr.irkolog olmugtur. el-CAhrz, grirtildti$n gibi, bu konuda ilmi bir yol takip etmigtir. Bu gtinkti ilim adamlarrnrn da bu konuya bundan farkh yaklagmalarr mtimktin degildir. Hemen gunu itiraf edelim ki el-Cdhtz, Ba$dad'ta Ti.irk tarih ve krilttirtiniin derinliklerine inmek iqin gok uygun bir ortam bulmugtur. Zaten Ba$dad; bir ilim, ktilttir ve medeniyet gehri idi. Buraya, diinyarun dort bir yanrndan gelen ilim adamlan yam srra, burada bir gok muhtegem rizel k{itriphaneler vardr.

Di$er taraftan el-Memun (813-833) iktidara g"idikt"rt sonra, hildfet ordusunun btiytik dlgiide Trirklerden kurulmasr iqin fiili tegebbiislerde bulundu$u gibi, elMutastm ise Ba$dad'rn kaprlarrm onlara kargr sonuna kadar agmrgtrr. el-Mutastm, bunlarla da yetinmemigtir. O; bir '(3 el-CAhrz, FezA.tilli'l-Enak, (ResAilii'l-CAhrz) tah.

I. s.29.

A.M. Harun, el-KAhire,1964,

173

taraftan daha onceleri Baf,dad'a gelmig, bir krsrm timerA ve viizerAnrn hizmetinde bulunan Ttirkleri meselA; EEnas, Vaxf, Boi.a gibi, daha sonralarr ordunun ytiksek rtitbeli generallerini olugturacak bu kimseleri gevresine alrrkeru di$er taraftan da, Orta Asya'mn ig llstmlarrndan ytizlerce, binlerce Tiirk'ti, Ba$dad'a getirtmig ve Ba$dad bu devirlerde ddeta bir Ttirk gehri olmugtur. Bafrdad'a gelen bu Tiirklerin sayrlarrnrn zamanla 70.000'e ulagtr$r kaydedilmektedir. Nitekim devrin bflyiik gairlerinden Ali b. el-Cehm bir giirinde bu Ttirklerden bahsederken gtiyle diyecektir: "/,6,.J i'c ),"nult jilt Cr

tili 6ya-

.rJ

dx rr"t ol"

"Benim 6yle bir halifem vardff ki onun Ttlt*leden [yafrmurlar gibi) euratli ok yafrdtran yetmig bin aaked vadT4la).

Ba$dat'a gelen bu Tiirkler, zamanla askeri ve id6ri makamlarda yiikselmigler ve AbbAsiler devletinde muazzam bir askeri varhk bundan da 6te etkin ve yetkin bir gtig h6line gelmiglerdir. Onlann, hildfet camiasmda bu tishin gtiglerine igaret eden bir Arab gdiri gdyle yalcnmrghr: "C+toJ

Tiirklerin Baidad'a Gelmeleri ae el-Chhtz:

.

4.L i*l

U

eldr

;r.!t ostt

el-.;ili g-r*1"

'Hil6fet atah ftIrklarin alina gegtL Bagkalanna onhnn Bdzuntt dinlemek ve is.EdikteriniyapmatcAn baet@ bir py lalmad/'061.

bu ya$v gehreli yi$it Tiirklerin" Ba$daf a geligleri, onlarrn atlar iistiinde, yalm krhng ve ytirtiyen Igte el-CAlu z;

Dofu'fu Tltrk 'e el-IsbahAni, K., el-A{ani, el-KAhire' X, s. 305, Kitapgr, Z',Orta A*e ri V arh{mrn I k Zuhuru, lstanbul, l9s1, s. Tl' tah. M.M' AMiilhamid' Mrsrr, l!b4' IV' s' 179' '65 el-Mes0dl,ilidir0c ez-Zehcb,

174

.

ZEKER|YA KITAPCI

ARAP DILi VE EDEBiYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER

da$larr andrran ordular halinde ve kendilerine has askeri elbiselerle Ba$dad sokaklannda ytirtiytiglerini gcirmtig, Bfrbek'in yakalanmasr, Amuriye zafefin cogkusunu yagamtg ve bu Ttirklere gergekten hayran olmugtur. Zira orlar boylece el-Chhu' a g6re: :.:*.9

$,r I "O

i.-t!-l ol.ili,Jlj ,tiilS

tir., irtr i),_.)"t l.,jsi,,

nlar ; i s lhm, rn y ar dtmcilar:,r'

:: r::::

:X"

kalabahk ordusu, hatifelerin koruyuculan, srimaklan,

saflam kalkanlan oe bedenlerinin ilstijne giydikieri ig bir

g timlek

olmuglardr'4166).

Di$er taraftan el-C6htz, krzgrn Arap milli guuru ile bezgin ve yorgun iran milli guurunun bu Ttirklerin kargrsrna gok insafsrz bir gekilde dikildiklerini gormiighir. Alevi gair Dt'bel el-Huzai bagta olmak tizere devrin bir krsrm Arap ve Fars asrlh gairler, yazdrklan giirlerinde, el_Mu,tasrm,r ciylesine a$rr bir dille hicvediyorlardr ki, bunlara tahammtil etunek mtimktin de$ildi. Bunlardan meselA, Dr,bel el Huzai, el Mu'tasrm a "Ashabt Kehfin kiipe{i', kadar bile de$er vermedi$ini, belki ondan daha adi akrlsrz bir kimse oldu$unu sciyhiyordutl6T). Arap asrlh komutanlar mesela Aceyf b. Anbese, bir krsrm vahim darbe tegebbtislerinin peginde idi.

Britiin bunlar el-Cfrhrz'a gore Ttirklere yapilabilecek en btiyrik haksrzhktr. Bu bakrmdan o; her geyi bilen bir Trirkolof,, di.irtist bir ilim adamr ve sorumlulu$unun guurunda bir mtisltiman olarak, o govenist ve durup t.6 167

el.,Cdhrz,

Fezfrl, HArun, A.M.,

1, s. 75, $egen, R., s. 94,

Divanii Dr,bel b. Ali el-Huzat,tah. A.K.,

"l-E

t"r, Drmgk. s.234.

.

175

dinlenmeden hall:r Tiirklerin aleyhine tahrik eden o zorba devlet adamr ve Arap aydrnlanm hele, hele, bu merhaleden sonra/ Ttirklerle birlikte olmaya barrg iginde yagamaya ve onlarrn varhklarrnr kabul etmeye ga$rrmrg ve gtiyle demigtir(.);

rllr Llijr #f*- ;i;, etrrJ';i \r-i* r- d ob t^ +^- $JI dr rrUlt e*^+l ej; *4,.Jillr .JUCrJt qr .r!" d+bll "rlS L4.: ".S-F,i t dlJill IJSJ$ J*rI .1. -,'-ilJ, "sizler; Beni Kantura$6) ue onlartn siiaarilerinin atlartnt Irak hurmalrklarma ba{Iryacaklan yolunda bize gelen hadisleri elbette duymuE olmahstnrzotel. Bununla beraber bir bagka hadiste "Tilrkler size dokunmadtkga sizde

onlara dokunmaytnrz onlarla banE iginile

yaEaymtz!$70\,

'Arapga metnin gciyle olmasl gerekmektedir.

elf3iui-.; J'"i ."/ :iJrJt iJr .-u" ) *iF,-:

o.u ;et,;.Jri bd "*ili!" .ryJ #i ir "r* $s r-,1.1 L r.:r

'ut Hz. Peygamber'in Beni Kantura ile ilg.ili hadislerinin genel bir delerlendirmesi

Z.,Ez. Peygamber'in Hadhlerinde Tiirkkr, Konya, 1996, l, s.144154. 'ot Beni Kantura ve Ti.irklerin kesik kulaklr atlarrnr Frrat nehri kenarrndaki hurmalara ballayacaklan hususunda bir qok hadis zikredilmigtir. Ne varki burada el-CAhrz'rn kasdettili gu hadis olmahdrr. igin bkz. Kitapgr,

,r-,rl Jx $r+-r.f .ll elJJl"ii * d$ri :.flrJ .f -,,pc. .,,p iirl .lc gp,l u::F i:Jti.p :c^b f|s.l! .,si .iljiJ.Ju fo:jru .j drli.JLi.,jt-Flt "..lilc, ;* 63Iu AbrluLtah b. Amr b. et As'dan rivdyet editdi{ine gdre o; "Pekyakmda Kantura $.l ..r_*;

t>lullarr si:i lrak topraklanndan silriip g*aracaklardtr" dedi. Bunun i.iierine ben de; "Bttndan sonra lekrar lrak'a ddnecek misini:?" deditn. Oda bana; "Bunu arau ediyor musunu'?" diya 56761a, Bende "Evet!" dedim. O:aman o da; "Sonra ddneceksini:, orada sizin gdnill rahathP ile ltasalto6sglntz bir hayanrut olacaktr" dedi. "Bu hadisin kaynaklarr igin bkz. Kitapgr, 2., a.g.e.,I, s. 154, el-Cdhtz, Fez6.il, $egen, R. (metin) s. 94. 'to Geniq bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Dini, Tarihi ve Edebi Eserlerde Tiirklcre dokunmaytna! Hadisi, Sel. Un. EEt. Fak. D. 1989. Sayr 3, s.39-63.

176

.

ZEKER|YA KTTAPCI

denilmigtir. Bu hadis; biitiin Araplara, Hz, Peygamber'in (genel bir) aasiyetiilir, Do{ru olan bizim Tbkleile miitareke ae bnng iginite yogomamtzdr. iskeniter; Zii'l-Karneyn, onlara hilcum etmeye cesaret edemedi{i igin "ofll*rt buakrntz" demiE oe biiylece onlar Tiirk admr almtElardt, Siz biiyle bir mitleti ne zannediyorcunilz. Hatbuki iskender bu siizii diinyann biiyiik bir ktsmtm harp ae kthnu ile ele gegirilikten sonra siiylemigtir'4l2r). el-Cfrhtz'm Tibkler Hakkrnda Vazfu* itk Xltap:

ile de yetinmemigtir. Daha sonra o; hig kimsenin tesiri alhnda kalmamrg hamiyeti diniye ve vicdanrnrn sesini duymug, kendi htir iradesiyle, Trirk askerlerinin krhncr kadar gtighi ve keskin kalemine sanlmrg, bu azgrn, govenist Arap ve iran milli guurunun btittin varh$r ile kargrsrna dikilmig ve Ttirklerin yticelikleri btiyiikliikleri ve ululuklarr hakkrndaki o, muhtegem, hacimli eserini yazmrgtrr. Nitekim yazar bu konuda ne kadar objektif el-CAhrz bu uyarrlarr

davrandr$rm griyle agrklamaktadrr:

*illl

qrljS

OA )1!.ro_9 t1u,o3 ti. i -6US O-9! ..,i .",*^ir .if-r-l ol+l ./ Ot-r"Jr a.5o CSr. ./

"Bu eserin bir maksad'a hizmet etmesini ae ilo{ru yolu giistermesini temenni ettim. Yoksa ne bir kaaimin iiaillmesinde, ne de difierlerinin yerilmesinile aEriltia kagan bfu eser olmamastnt isterdim, Zba eser bu gekilde olursa, yalan onu girkin kilar, temeli sunilik (yapayl*) ilzerine kurulmuE olur. Oyle Ad, e{er Tiirklerin iyiliklerinden bahsetmek, ancak diter askerlerin eksikliklerinden

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

. 177

bahsetmekle miimkiin olacaksa; bana giire, hepsinden bahsetmeyi brakmak daha dofiru oe bu kitafu yazmaktan aazgegmek daha iyi olur'ftn). el-Chhtz'rn boyle hacimli bir eser yazmaktan maksadr tesbit edebildi$imiz kadarr ile krsaca; Tiirkleri hildfet ordusunun en gtiqlti askerleri krlmak, onlan btittin giicti ile desteklemek, hilAfet camiasr, timerA ve vtizerA, devlet ileri gelenleri arasrnda Tiirklerin aleyhine sertlegen havayr yumugatmak, mtisltiman Ba$dad halkrna, onlann hizmetlerine ihtiyag oldu$unu bildirmek, dolayrsryla Ba$dad halkrnr onlarrn varhsrnr kabul etmeye, onlarla birlikte ve bang iginde yagamaya ikna ehnekti.

Ama o, di$er taraftan bciyle bir eser yazmakl4 gi.iphesiz Ttirkleie kargr sevgi ve muhabbetini ortaya koydu$u gibi, boylece AbbAsilerin gtighi halifesi, g6nlt, Ttirklrik ategi ile yanan el-Mutastm'a yaklagmrg olacak, onun yamndaki geref ve itibarr ytikselecek, hilAfet gevreleri ve ordudaki Ttirk efendilerinin kalbini kazanacak ve briylece onlarrn belki de ytiksek iltifat ihsan ve tevecctihlerine nAil olacaktr.

Burada kargrmrza gok onemli bir soru grkmaktadrr: $dyle ki; el-Chhtz, bu eserini tamamladrktan sonra, elMu'tastm'a onun gahsrnda islAm ve insanhsrn mtigterek medeniyetine surunug mudur? Bu soruya btiyiik Arab Edibi ve Ti.irk dostu el-C6htz, ne yazrk ki "Haytr!" cevabrm vermig ve sebeblerini izahy etmenin gok uzun olduSunu soyleyerek fazlabir gey yazmaktan gekinmi9tir(tzg). Hatta el-Chhrz daha t72

el-Cilhrz, Fezll, rr el-CAhtz,Fezfil,

Harun, Harun,

A.M. I , s. 36, A.M. l, s. 36,

$egen, R., s. ,14. $egen, R., s. zl4.

178 . ZEKER1YA KTTAPqI

da ileri gitmig bu eserini tozlu raflara kaldrrm{ ve onu unufurcasrna, uzun zaman higbir mesele yapmam$ ve belki de eserin mtisvedde sayfalarr kaybolup gitmigtirlTa.

qfinkri gartlar stiratle el-CAhz'm aleyhine geligmigtir. Bagta Tiirk asrlh devlet, adamr ibrahim b. et-Abbas ve elMu'tasrm'rn biiyiik vezfti Muhammed b. Abilii'l-Melik ezZeyyat (61. 847) gibi devletin rist kademelerinde g
Arap Edibi, Basra'ya kagarak cAnrnr gtis

belA

kurtarabilmigtil(tzsl. Evef bdylesine bo$ucu bir hava iginde hig kimse, el-Cdhtz'dan eserini, el-Mu'tasrm'a takdim etmesini isteyemezdi. O, eserini zamana brrakmrg ve tist dizey btirokratlar, bu arada Trirk efendileri ile elinden geldi$i kadar hog geginmeye gahgmrg ve bunda fevkalade muvaffak olmugtur. Bununla beraber el-Chhu'n Ttirkler hakkrnda yazdrf.r bu ilk mtistakil, ciddi, hacimli eseri, bundan sonraki sayfalarda bir daha sciz konusu edilecektir.

II. EL - CAHIZ'IN BASRA, BAEDAD VC SAMARRADA TURK ULULARI iLE HAYATI el-Chhtz oe Basra

Kiiltiir Merkezi:

ilmi gcihretinin zirvelere do$ru trrmandr$r devirlerde, en btiytik ilim ve ktilttir merkezlerinden biri ve "Basriyyun" denilen dil ve lu$at Gergekte Basra, el-Chhtz'rn

ekoltintin merkezi idi. Bundan onceki sayfalarda daha aynnhh olarak durulduf,u gibi, ilk fetih yrllanndan itibaren burasr Ttirklerin faal bir u$rak yeri oldu$u gibi, "Basriyyun" denilen bu dil ekoliintin geligmesinde de Ttirk asrlh Arap dili Alimlerinin de eok hayrrh hizmetleri olmugtur. Bunlarrn bagrnda ise; babasr Fergdneli bir Tiirk olan ve Arap dili ve edebiyatr tarihine "Fergdneli Krzrl Qehreli Halef" olarak gegen Halefti'l-Ahmer ve onun yetigtirdigi d$renciler gelmektedi r (ol. 7 96)07 6t . Oyle tahmin ediyoruz ki el-Cdhtz, ilmi gahsiyetini tamamladrSt bu stire zarfrnda Basradaki bu Trirk asilh ve onlann soyundan gelen bir gok Arab dili ve lti$at Alimi, Tefsir ve Hadis bilginleri ile g
o; daha sonraki yrllarda yazaca}r Tiirklerin t*tiinli;klerl kitabrna onun Ttirk genqleri hakkrnda soylemig olduSu gu beyti nakledecektir: bir delerlendirme igin bkz. Kitapgr, Z.,Tiirkliite Giden Yolda el-Cdha ve Fezfiilil'l-Etrak, Ttirk Diin. Tar. D. Nisan,2004, no: 208. 1?5 el-Hamevi. XV, s.76. 'tu Genig

180 . ZEKERiYA KITAPCT

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER' 181

"LI+-ll.,t. j;l'ir3

d

r*ja-j lus' jis"

'@cuklanm onlara rehin hrckfrPnda knah btyklan [yani Ta*tera) hrakmq gibi oldumngn. el-Cdhtz oe Biiyiik Tiirk $fr.iri el-Hureymi:

Ne varki el-Cdhrz'tn kendi eserlerinde bu hususlan aqrklayan herhangi bir bilgi yoktur. Bununla beraber elCAhrz'rn Ttirk ulularr, Ttirk asrlh devlet adamlan, Tiirk edip ve gdirleri ile birlikte ilk temas ve tanrgmalan ve onlar sayesinde refah ve bolluk iqinde bir hayat yagamasl onun daha sonraki yrllarda ve el-Memftn'un ilk hilAfet doneminde Ba$dat'a gelmesiyle baglamrg ve bu boyle uzun yrllar devam etrnigtir.

ilk

tanrgtr$r Tiirk asrlh gairlerin bagmda, kendi devrinde "Mualleka" gairlerinden biri olarak kabul edilen btiytik Tiirk edip ve gairi el-Hureymt gelmektedir. el-Hureymi ashnda bundan onceki sayfalarda, qok daha ayrmtrh bir gekilde tizerinde duruldu$u gibi; Ba$dailta Arap dili, giir ve edebiyatr ufkunda yrldrzr ilk parlamrg Tflrk gAirlerinden birisi idi. O; devrin milliyetgi ycinri a$rr basary kendi tilkesi ve kavmi ile iiviinery aym zamanda Arap govenizminin karpsrna dikilen ve onlara keskin giir lisam ile meydan okuyan ilk Ttirk gdiri, Tiirk milli guurunun ilk temsilcisi idi.

Onun Ba$dad'ta

igte el-Cfifutz, Ba$dad'a geldiSi ilk yrllarda (810?), kendisi gibi zaten bi.iytk bir Arap dili ve edebiyat Alimi olan bu de$erli Tiirk edibi ile tamgmrg belki de onun en yakrn dostlarrndan biri olmugtur. Devrimizin btiytik luSat ve dil 'T el-Cdhtz,FezSdl, Harun, A.M. l, $egen, R., s.95'

Alimlerinden Ali Ceahd et-Tahir, onlarrn bu dostluklarrm g
geldikten sonra; Tiirk devlet lu$at giir ve ingada (gizel yazt yazma) kendisine asla rakib kabul etmeyen, aym zamanda

ise; el-Chhtz'tn BaSdad'a adamr, Arap dili, edebiyatr,

ince dtigiince, ahlAk ve edeb sahibi, dlim devlet adamrrun en

gtizel 6rne$i, ibrilhlm b. et-Abbas'la baglayan ve

Adeta

kardegli$e kadar varan dostluk iligkileridir.

Gergekte el-Chhtz gibi bir biiyiik dAhi, ilim ve edebiyAt Alimi, gtizel konugan, gizel yazr yazan, fesAhat ve beld$ah ile herkesi kendisine hayran krlan, gtizel ntikte ve takrlmalan ile gevresindekileri kendine ba$layan bir kimsenin pohreti, herkesten once ibrahim b. el-Abbas'a, ulagmrg olmasr gerekmektedir. ibrAhim b. el-Abbas'a gelince o; bu sralarda "Diahnii'r-Resail" gibi, devlet politikasrmn tiretildi$i ve uygulandr$r gok onemli bir Bakanh$rn bagrnda idi.

Di$er taraftan; onun, sAdece kona$r de$il,

hatta saraydaki dAiresi bile, Alim, edip ve fazrl kigilerin uSrak ve

bulugma yeri

idi. Buralarda

bagta Arap

dili ve edebiyatt

rn et-Tahir, A.C.,Mecelte, Mecmuau'l-Lufa el-Arabiyye, Drmrgk, kq. Kitapgr, Z., et-Tiirk,s. l93.

no,4l's'457'

182 . ZEKET{YA KITAPCI

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER' I83

olmak izere,lslAmi ilimlerin her konusunda ilmi sohbetler yaprlrrdr. ibrahim b, el-Abbas'la, el-Chhtz, bciyle ilml meclislerden birinde tarugmrg olmalarr gerekmektedir. Fakat bu bir tartrgma de$il, Adeta bir kucaklagma ve kaynagma idi. Ne var l
amlr

olmuglr(17e).

Boylece el-Cdhrlrn Ba$dad ve Samarradaki hayahmn

en mutlu anlarr da baglamrg oluyordu. el-Chhu bu mutlulu$u bagka bir geyle taglandrrmrg ve dostluklanru, bagkalarrnr gatlatacak bir hale getirmigtir. Bundan maksadrmrz onun/ "K. ez-Zet' oe'n-Nahl" adrndaki eserini bu Ttirk ilim ve devlet adamrna, efendisine takdim etmig olmasrdrr. ibrahim bunu gok hog kargrlamrg, ilme ve ulemAya kargr gdsterdi$i saygrmn mticessem bir delili olarak ona tam 5000 dinar mtikAfat vermigtir. Ne var ki devrin btiytik vezfti Muhammed b. Abdii'l-Melik ez-Zeyyat, ibrahim b. el-Abbas'a duydu$u kin ve gekememezlik sebebiyle, el-CAhrz'rn hakkrnda ileri geri konugmaya 't

Pellat, Ch.,

s.106.

el-Cthwft'l-Basra

ve

Ba[dad ve Samarra, s. 388, el-Hamevi, XV,

baglamrg

ve

el-CAhrz'da ona gok usturuplu

bir

cevap

vermigtir(lm).

ibrahim b. el-AbbAs'rru el-CAhrz'a yaplupl bu iyilikler bir yan4 ayrlca onun devlet ileri gelenlerinin yamnda geref ve itibarrrun ytiksemesinye vesile olrnug ve bu sayede, elCdhrz, hayatrmn en mutlu en mtireffeh yrllarrm yagamrghr. Nitekim bu mutlu yrllannda yakrnlarrndan birisi:

"Ey Ebu Osman hdlin nasildt?" diye sormugtu. elC6fuz Ona, "Mhdet sen benim hdlimi soruyorsuh tiyleyse kelime, kelime dinle! DemiE ae yan Eaka, yan ciddi Eiiyle konugmugtur: "Vezir benim siiziimle hareket eder, iste$imi ilerhal yerine getifir, halife ile aramm iyi olmasmt sa$laq kuglarm etlefinin en lezzetlisini yiyor ue elbisenin en giizel oe yumuEa{mt giyiyorum. Yine 'en yumugafu mindeilerde oturuyor ae kug tiiyii yastt{a ilayantyorum. Biiylece, Allah'm bana bolluk oe refah aermesini diliyorum!" Adam gagkm, gagktn

"Bu bolluk ae refah de$ilse ilaha Allah'tan

ne

bekliyorsun!" deyince eLCAfuz yan Eaka giiyle demigtir: "Asnl rcfah halifeli$in bana gegmesi ae (biiyiik oezir) Muhammed b, Abilii'l-Melik ez-Zeyyat'm benim emirletime giire hareket etmesidir"0sr). el-Cfrhtz pe Feth b, Hhkan et-Tiitkt:

Btittin bunlar el-Cdhrz'rn bu Ttirk efendileri

ve

patronlarr sAyesinde, refah ve bollukta stmr tarumadr$rm, bir 'e' el-CAhrz, Rild lettln

Ji'l-Ciddi ve'l-Hezl, (Resailii'l-Cahrz) I 's.231'

'8' Kitap1r,2., et-Ttlrk, s.190.

I84 . ZEKERiYA KNAPCI

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

eli ya$da, diger eli balda bir hayat

yagadrf,rru

gdstermektedir. Ddha sonra el-CAhrz, rn kargrsrna; Ttirk bilge devlet adamlanndan biri di$eri yan Eeth b. Hdkan (61. g61) grkmrg ve onun; hilAfet gevreleri, Ba{ilad ve Samarra,d,a ikinci mutlululg refah ve saltanat devri baglamrghr.

Feth b, H6kan bundan sonraki sayfalarda gok daha ayrrnhh bir gekilde tizerine durulaca$r gii, Ttirk asilh en btiytik ilim ve devlet adamla'ndan biridir. Ttirk Hdnedan Ailesi, Hakan stilalesine. ba$h, aynca el-Mu,tasrm,rn cizel daveti ile Ba$dad'a ga$rrlmrg olan Hakan Artuk'un o$ludur. el-Mutasrm'rn saraylannda btiyi.imrig ve gok iyi bir ilmi e$itim gdrmiig olan Feth b, Hakan,rn asrl yrldrzr, Abbdsi Halifelerinden el-Miiterekkil Alaltah (g4T-861.) devrinde parlamrg ve onun en etkin ve yetkin bir veziri olmugtur. Artrk AbbAsi devletinin dizginleri, krhng ve kalemi aynr maharette kullanan bu bilge Ttirk devlet adamrmn elinde idi(182).

Eeth b. Hfrkan di$er taraftan Arap dil ve edebiyatrnda kendini gcistermig, giir ve lu$atr gok iyi bilen, fesahat ve bela$at sahibi, ayrlca Eok okuyary gfizel yazryazan kitaba ve kitap toplamaya agrrr dtigktin ve burada sayrlamayacak kadar tisttin meziyetleri olan bir Ttirk ilim ve devlet adamr idi. Onun bir di$er ozelli$i ise, hastahk derecesine var€m

kitap okuma ahgkanh$r yaru srra, ilme saygr ve ulemaya olan sonsuz sevgi ve ilgi gcistermesi idi.

bir

Bu balamdan Eeth b. Hdkan'rn sarayr, dtinyamn dort

yanrndan Ba$dad

ve

Samarraya akrn eden ilim

'tt Kitapgr, 2., el-Cihau ve,l-Etrdk, el-Arabi Mecelle $ehriyye, el-Kuveyt, June, l98l , no, 271 , s. 124.

. 185

adamlarrmn u$rak yeri Adeta bir er meydanr idi. Burada srk srk ilim meclisleri kurulur, gok gtizel edebi, ilmi genellikle Arap dili, giir ve lu$at tizerinde gok gizel ve ytiksek seviyede ilmi sohbet ve tarhgmalar olur ve bu ilim adamlan Feth b, Hdkan tarafindan btiytik tilqtide a$rrlamrdr.

el-Chhu, griphesiz, Feth b. Hdkan'rn ilimi meclislerine devam eden en saygln kimselerden biri olmahdrr. elCdht/rn, Feth b. Hakan'la olan ilmi iligkileri, daha sonralan geligmig ve bu Ttirk devet adammm en btiyrik dava arkadagt olmugtur. Bundan daha da onemlisi, el-CAl'uz bundan sonra bir krhng kadar gtiqlti olan kalemini, Feth b. Hakan'm emrine vermig ve O; Ba$dad ve Samarradaki Ttirk varh$t, hildfet ordusundaki Ttirklerin en biiytik savunucularrndan

biri, bir di$er ifade ile Ti.irk'tin Ttirk'ii, Ttirk tarih

ve

ktilttirtintin kendi devrinde en btiytik temsilcisi olmugturl83. Bundan maksadrmrz onurL el-Mu'tasrm'rn hilAfetinin ilk yrllarr ve btiyrik Ti.irk devlet adamr ibrAhtm b. elAbbfrs'tn "Diofrni)'r-Reshil"in bagrnda bulundu$u yrllarda yazmlg oldu$u ve daha sonra unuturcasrna rafa kaldrrdr$r meghur eserinin yani "Tiirklerin Yiiceliklefi" kitabrrun yaklagrk yirmi sene sonra yeniden gtindeme gelmesidir.

Btiyiik Arap Eilibi, bu eserini; el-Miiteaekkil ve Feth b. Hhkan devrinin bag d6ndiiriicti sosyal ve siyAsi olaylarm, hildfet camiasrndaki Arap aristokratlarr ve Ttirk askeri varh$r agrsrndan de$erlendirerek yeniden yazmlg, yeni yeni bazr bol{imler ildve ederek Feth b. Hdkan'a takdim ehnigtir. Onun bu yeni eserinin adr, bir cincekinden farkh olarak "Hil6fet Askerlerinin Menktbeleti ae Tiirklerin Erdemleti 't' Kitapgr, 2., Tiirkliile Giden Tar. D. no; 206, Mart,2004.

Yolda el'C6htz ve Fezdilii'l-etr6k, II. Ttirk. DUn

186 . ZEKERIYA KITAPqI

Hakkmda Eeth b. Hhkan igin Risfrte" idi. Bu el-CAhrz'rn daha once yazm$ oldu$u hacimli eseri yani; "Ttirklerin Erdemleri" kitabrnrn, birazda de$igen ve geligen gartlar kargrsmda krsaca yaprlmrg bir ozeti olduSu anlagrlmaktadr. Onun briyle yine de mtikemmel bir eser yazmasrnda Feth b, Hakan'rn birinci dereceden etkili bir kimse oldu$u higbir z€unan gbzardr edilmemelidir. Ne var ki bize gore bu eserin yeniden yazdrrrlmasr Ttirk tarih ve ktilttirtine mal edilmesi. Orhun dbidelerinden sonra ve KnEgari'nin Diaanii Lujat et-Tibk'e giden yolda, asrln en btiytik olayrdrr. Bu bakrmdan el-Cdhrz'a Ttirk tarihgilerinin gok btiytik bir minnet borcu vardrr. Feth b. Hikan bu eseri el-Cdhrz'a nigin yazdrrmrghr? Hem Feth b. Hakan, hem de el-Cdhrz'r, Ttirklerin yiicelikleri ile ilgili bdyle bir muhtegem eseri yazmaya mecbur eden sebepler nelerdir? Feth b. HAkan ve el-CAhrz boyle bir eser yazmaKa neyin kargrsrna dikilmiglerdir? Bu ve bunun gibi, daha bir gok sorularrn cevabr, bundan sonraki sayfalard4 bu Ttirk devlet adamr Feth b. HAkan'rn asrl hayah ve gahsiyeti boltimtinde gok daha ayrrntrh bir gekilde tizerinde durulacakhr. Oziinite Tiirktilk Seagiti Olan Bir Dostluk:

Buraya kadar yaph$rmrz biittin bu agrklamalar, elCdhtz'la, Eeth b. Hdkan arastndaki iligkilerin sAdece kargrlrklr sevgi, sayglya de$il, oziinde "Tiirk" ve "Tiirkliik seogisi" olan koklti bir dava ve ortak bir hedefe ytinelme oldu$unu gostermektedir. Bu dostluk, en ufak bir sarsmtt gormeden Feth b. H6kan hayatta oldu$u stirece devam etmig ve el-Chhtz, bu Tiirk devlet adamr sdyesinde hayatrrun

ARAP DiLI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER

'

I87

mutlu grinlerini yagamrghr. Feth b. HAkan ona her vesile ile sonsuz ihsan ve inamlarda bulunuyor, btiyiik hediye ve mtikAfatlar veriyordu. Buna ilAveten Feth b, Hhkan ona ayhk ihtiyaglarrru en iyi bir gekilde kargrlamak izere, gok yiiksek bir meblaf, tesbit etmigti. Bunun bir sentetik tutan el-Cfrhu'a toptan odeniyordu ki bu gok btiyuk bir rakam olmaltdrr(1&)' en

el-Chhtz, Fezhilii'l-Etrhk'ini, Feth b. Hakan'a takdim etti$i gibi, daha sonra bir bagka kitap daha yazm$ ve onu da

Eeth b. Hakan'a takdim etmigtir' Bu kitab; ibrahim ezZeyn'in dedigi gibi: "Ba{dad; bangn iiz yurdu, hiltfetin merkezi, yeryiiziiniin cenneti, illimlerin bulugma, faziletli, nazik insanlann toplanma yeri ae bir hacet kaprsr oldu$u bir deaird.e yanlmry krymetti bir eserdi"$s)' Bu kitap; devleti iddre etme sanatrnr 6$retmek tizere el-CAhrz tarafindan yazrlmrg; K. et-Tdc fi Ahhk el'Miilfih kitabr idi. Bize gdre bu kitaptan daha da dnemlisi, kitabrn onsozti ve bu 6n s6zde el-Cdhrz'rry Feth b. Hakan'a yazdrfir takdim yazrsrdr ki, bundan bugrin bile bizlerin bir Ttirk olarak gurur duymasr gerekmektedir. el-Cdhrz takdim yaztsrnda Feth b. Hakan't onun gahsrnda Ttirk milletlini gdklere grkarmrq ve gciyle demigtir:

k+-:U # Y-l i.l".l.rrll iS-lt+.lt i.l-e"rll o:r Jlc r/ Ji J UJ" k*,iS"-l \g+l.ri3 eljlJr JjUi 1.1 .'^,.,1rl .r,$.JtiJl o:r i ta-qi, ".dl

"$u yiice Abbdst dealetinin iist makamlanda

oe

tarihinde oe parlak zaferler kazanfult giinlerde; sultanlann Is es-Send0bi, Ede btl' l.C 6htz, el-KAhi re, I 93 I' s' 29' Aibk et'Mitttlk (Mukaddime) tah' ''5 el-CAhrz, K. et-Ttc

li

Beyrut, 1955.

i' z' A' ez-Zeyn'

188 . ZEKERIYAKTTAPqI

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER

yiice aasflan, onlartn terbiye ae ahldkn ae menktbelerini kendi iiziinde toplamtg, biiylesine yiice oe baganh bfu kimse asla giiriilmemigtir. Bu yi$it kigi, Hhgim O{ullarmtn mealilsr olmug, temiz

Abbas o{ullart sillilesinin dostlu{unu kazanmq elMu'tastm Billilh ae yilce karilegleridir ki -onlar Son Peygamber'in oafisleri ue milminlerin iinilerleriilirler igte

.

I89

bir sona bir zevdle do$ru gitmesi idi. Buna sebepte Basra, Baddad ae Samarrada, Arap dili ve edebiyah semasrnda bir Kutup Yildrzr, bir gtineg gibi do$an asrrn dAhisi bu bi.iytik Ttirkolo$'uru yavag yavag rgrklarrmn sdnmesi ve bir guruba do$ru gitmesi idi. Artrk o; ilmi mahfellerden gekilmig, halife ve saray erkammn konaklannda gortinemez olmugfu. Zita, o

yarr felgli idi. Onun bu hastah$r halife el-Miiteaekkil

aaxflara silhip tek kigi, Milminlerin Emifinin dostu, Feth b.Hakan'dr.

doneminde (861) li yrllarda ntiksetrnig ve Basra'ya, kendi ata yurduna dcinmiigttr.

Biitiin bu yiice aasflar ona miibirek olsun. Bu meziyetleri ona Allah liitfetmigtir, Ona daha goklannt

Fakat Feth, onu higbir z€unan unutmamrg onury buna ra$men Samarra'ya donmesini istemig ve bu konuda o kadar ileri gitmigtir ki ona, el-Mtitevekkil tarafindan bir davet mektubu bile yazdrrmrgtr. el-Cdhrz gibi viicudunun yarrsl felg olan bir kimsenin buna olumlu cevap vermesi dtigtiniilemezdi. Ne var ki bundan daha kcittisti olmugtur. O

bu

uersin, en yiiksek mertebelere, en yiice derecelere ulaEhrxn, iimriinii uzun kilstn, oflu zamanrn bel6 ae iizilntiilerinden korusun, Zira Allah kerem oe liituf sahibidir'4r%1.

Btittin bunlar di$er taraftan el-Cdhtz'la, Eeth b. Hdkan arasrndaki dostluk ve kardegli$inin boyutlarr hakkrnda bizlere onemli fikirler vermektedir. Bu derin dostluklar sebebiyledir ki Feth b. Hdkan 858'li yrllada Qam'a yaph$t seferinde el-Cdhrz'r yaruna almrgtrr. Bu el-Cdhrz igin dyle tahmin ediyoruz ki gok gi.izel bir firsat olmug O; biiylece Antakya ve belki de Mlstr't ziydret etme imkAm bulmugtur(187).

Gergekte el-C6hrz'rn, Feth b. Hakan'la olan bu samimi

iligkileri ve bunun "Tiirkliik" boyutu, mtistakil bir kitaba konu olabilecek kadar genig ve kapsamh bir konudr. Ne var ki her kemdlin bir zevdli oldu$u gibi, bu iki dost arasrnda yrllardrr devam eden bu dostlu$un, yavag yava$ kagrrulmaz le el-Cdhrz, K. et-Tdc Ahllk el'Miiltlk' s. 302. fi 181 el-Cdhrz,Kitdbii'l-Hayevan, V, s. 373.

-

da, hem el-Miiteoekkil, herr. de Feth b. Hakan'tn, Ttirk ihtilAlci komutanlar tarafindan hiqte beklenmedik bir zamanda bir gece baskrmnda katledilmeleri idi (861yteel. "rCdhtz'a bu bedbaht haberler ulaghktan sonra bir kere daha yrkrlmrg ve kalbinin derinliklerinden kopup gelen teesstirlerini gdyle ifAde etmigtir:

l:-, fli c;r* ol.ueig "JJrll ditj3 ,.itt' -ll Crt.i 13'

l;.-a. ctiL-i til

ljjtsj"

,1,5,-lt *rg l;*^r l3it .,n

'Bizim doltlaHmtz geeip gittiler, kdrulak Fpan dtlgmanlardan

&

kimee lelmad.

Onlann hepei ecel Ferbetini igmig oldular,

arilk doet h

dldu, dttgmdnda'478e\. rs et-Taberi, LX,s.222, vd. ibn el-Esir, VII, s.95, es-Suyuti, s. 350.

'*' Kitapgr,2., et-Tiirk, s.212.

190 . ZEKERIYA KTTAPCI

Feth b. Hakan'tn oltimri ile el-Cilhtz bir kere daha qokmrig ve maddi bakrmdan qok btiyi.ik srkmhlara diigmtig ve gok zor gtinler yagam$ en sonunda zdraplar iginde krvranarak olmiigtiir (8e8)tts0l. Arhk kendi asrrrun sAdece bir

III. BUyUK TURKOLOG TUCAHIZ,A GORE TURK'UN ETNiK xitrtriGi ve TARiHi gAHsiYETl

Arap dili ve edebiyat dlimi, bir Ttirkolog degil, btihin ilimlerde asnn gtinegi bir daha do$mamak tizere batmryhr.

el- C 6htz

a

e F ez

6ilii' l-Etr 6k:

Evet el-Cfrfu2 hayatrn btittin yOnlerini, iyilik ve gtizelliklerini, elem ve kederlerini yagamrg ve dolu dolu bir hayat siirmtig ve deryalarr andrran ilmini, her konuda insanh$rn hizmetine sunmug ve bir gok kitab yazmrghr. Onun gegitli konularda yazdr{r eserlerin ktiqliklii briyiiklti sayrsnm kaynaklarda 360 oldu$u bildirilmigtir ki, bunun islAm ktilti.ir ve medeniyeti tarihinde bir bagka orne$i ve benzerini bulmamrz mtimki.in de$ildirttr). Onun bu eserlerinin Arap dili ve edebiyatr, tarilu dinler ve mezhepler tarihi, kelAm, siyAset, antropoloji, ahlAk, zooloji, botanils edebiyat tarihi ve dil konularrnda odaklandr$r gortilmektedir.

Onun bu de$erli eserleri arasrnda ve bizim igin en dnemli olanr gtiphesiz Tiirklerin yticeliklerini beyan eden "Fezdilii'I-Etrhk" adrndaki en krymetli eseridir' Eser; Tiirk tarih ve krilttirtintin Orhun Abidelerindery bir asrr soffa ona en yakrn bir devirde ve fakat Kaggarh Mahmud (61' 1080)'un 6nce yazrlmrg ve boylece el-CAluz meghur eserinden ii.i "ttt bizim ktilttir ve medeniyet yolumuzun en krymetli bir adamr

'*

ibn Nedim, el-Fihritt, tah. Y.A. Tavil, Beyrut, 1996, s. 294-195, el-Hamevi, XVI, s. 106-110, el-BafdAdi, ismAil BAga, Hediyetii'l-Arifin, l, s. 803, ibn Hallikan, Vefeydt, lll, s. l4O-14, Kitapgr, 2., et-Ttlrk, s. 210, el-BatdAdi, Hatib,Tarih-u Ba*dad,Xll,s.212-220, $egen, R. CAhrz, DiA, VII, 20-24,el.Hafi, A.M. cl-Cdhrz, Kahire, 1980, Cebrt, $., el-Cdhu Muallimu'l-Akl ve'lEdeb, Mrcn, 1947, en-Necm, Y il ., el-Cthtz ve Mactemau Asnhi, Batdad, 1965.

olmugtur. Onun bu eseri, Tiirk tarih ve kiilttiriiniin bu devirlerde yazrlmrg, en temel, en kapsamh, dtinyada bir egi

'e'

el-BaldAdi, 1,8., Hediyetit't-A'rifrn,I, s. 803, $egen, R., Cihrz, DlA, VlI, s. 20' 24, el -Clhtz, e t-T ac fi. Ahllk e l'M iilfrk, (Mukaddime)' s. I 9.

192

.

ZEKERIYA KiTAPqI

ARAP DILi vE EDEBiYATININ GELI9MESiNDE TURKLER

ve benzeri olmayan bir kitap olma cjzelli$ini hAl6 devam ettirmekte ve Ttirk milleti igin belki de ktyAmete kadar gurur kayna$r olmaktadrr. Bu bakrmdan dtinya Ttirkhi$i.intin bu biiyi.ik Arap edibine, yani "Ttirk'tin Ttirkii"ne gok btiytik bir minnet ve say$ borglarr olmahdrr. Zira bu. haliyle el-CAtuz sadece o kendi asrlmn de$il daha sonraki devirin bile en bayfik TURKOLOCU olmugtur. Peki el-Cdhv bs eserini nigin nastl ve hangi gartlar altrnda yazmrgtrr? O zamanki Arap toplumu; azgrn Arap govenizmi yanl s1ra, yorgun ve bezgin iran milli guuru kargrsmda el-CAhrz'rn durumu nedir? Onun Ti.irkli.i$e balog aqlsmm alhnda ne gibi olgular bulunmaktadrr? Ne var ki bu ve benzeri Ti.irklerle ilgili sorulabilecek daha pek qok sorunury gimdiye kadar el-CAhrz'la ilgili aragtlrma ve incelemeler de bulunan ilim adamlarrnt Ttirk ilim adamlan da dahil pekf.azla meggul etrnedi$i gibi, onlar el-Cdhrz'rnbu Ti.irkliik yonti tizerinde de pek fazla durmamrglardrr. Hemen gunu itiraf edelim ki bu ve benzeri sorulara yeterli bir gekilde cevap vermeden onun Abidevi gahsiyetini

btittintiyle anlamak, onun vermek istedi$i

mesajlannt kavramak ve hizmetini takdir etmek miimkrin olmadtsr gibi,

onu Ttirk tarih ve medeniyetine mAl etmemiz de mflmktin degildir(te2).

el-Chhtz' da Titrk Seogisinin Kaynaklan:

iki merhalede yazmrg bulunmaktadrr. Bunlardan birincisi ilk hazrrhk

. I93

donem ve el-Mutastm devri, (313-883). ikincisi ise Feth b. HAkan donemi ve el-Miiteoekkil (847-861) devridir. Bir diSer ifade ile bu eserin ilk haznhk devri ve yaziryt yaklagrk yanm asrr srirmtigtr-ir.

Bilindi$i gibi bu btiyiik Arap Edibi; el-Memun'un ilk halifelik yrllarrnda Ba$dad'a gelmig ve krsa zamanda Ba$dad Ttirk gevresi ve halifenin en sevdi$i adamlanndan biri olmugtur. HilAfet ordusunun btiytik dlgtide Tiirklerden kurulmasr yolunda ilk ciddi tegebbtisler onun zamarunda baglamrg ve buna esas olmak tizere bir qok Tiirk Ba$dad'a getirilmigtil(tB). el-Mem0n, bunlarla da yetinmemig ve hilAfetinin ilk yrllannda devletin en yiiksek zirvesinde en etkili ve yetkili askeri ve idAri kigilerden olugan bir "DantEma Kurulu" kurmug ve Ttirklerin iyi bir asker olarak arz ettikleri milli ozelliklerin burada tartrgrlmasrnl ve kendisine bir rapor olarak sunulmasrm istemigtir. Ne ilginqtir ki guramn bu raporu btittintinyle el-Cfrhtz'rn eline gegmig ve onu kitabrna oldu$u gibi kaydetmigtil(tx). el-CAhrz, Ba$dad'ta bu ilk Ttirk aritokratlarr ve Ttirk askerleri ile gciriigmiig, onlar hakkrnda ilging grizlem ve mtigAhedeleri olmugtur. Hatta o bu sahada daha da ileri gitmig, bir yolculu$u srrasrnda el-Me'mun'la birlikte olmug ve onunla Horasan; Do$u Turan yurdu'na gitmig(les) buralardan, Tiirkler hakkrnda daha yeni, zengin mtigdhede ve bilgiler toplayarak donmtigti.ir.

Gergekte el-Cdhtz'rn bu krymetli eserini

't2 Kitapgr,

Z.,Titrklt$e Giden Yolfu el-Cihtz

Tar. D. no: 2O6,Mart,20o4.

ve

Fezlilil'l-etmlt, lII, TUrk Diln.

'B Kitapgr, Z., So adet Asnnda Tilrkler, s. 249. 's Kitapgr, Z., a .g.e., s. 231. 'e5 el-CAhtz, FezAil, $egen, R., s. 74, Krg. el-C6hrz, K., el-Buhald, tah. T. el-Haciri, el-KAhire, 1948, s.25.

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER

194 . ZEKERIYA KiTAPCT

el-Mu'tasrm halife olduktan sonra olaylar tamamen Ttirklerin lehine olarak de$igmip ve geligmigtir. Ztua o;

Mdride Hdtun gibi 6ztinti, Ttirklti$tinii higbir

zaman

unutmamrg ve Trirklti$ti ile Arap gevrelerinde gurur duyan ve milli Fuuru Tanrr Da$r kadar ulu bir Ttirk anasndan dtinyaya gelmig(1ee) ve Ttirk ktlttir ve yagayrgrnr temsil etmek iqin yetigtirilmigti. igte boylesine inatgr bir Ttirk anadan do$an, damarlarrnda Ttirk kanr tagryan, Ttirk Hakanlarr gibi giyinen ve Ttirk hakanlarr gibi hagmetle ytiniyen, Ttirk yemekleri yiyen, Ti.irk gibi kuvvetli, elleri avuglan bir arslan pencesi gibi griqlii olan(lY) ve do$ugtan Ttirklere di.igktinlti$ri ile bilinen bu Abbasi Halifesi; Ba$dad'rn kaprlarrnr sonuna kadar Ttirklere aqmlg ve onbinlerce TtirKti Ba$dad'a qa$rrmrgtrr.

el-Chhtz'a gelince O; Ttirklerle kendili$inden bir ktilttir, bir ilim adamr, bugtinlerin tabiri ile araghrmacr yazar, hatta gtiglti kalemi olan bir gazeteci olarak yakrndan ilgilenmig, onlann ctrf, Adet, anane ve yagayrglarr hakknda bir gok bilgiler toplamrg ve bu bilgiler onun igin Tiirklii$tin oztine giden bir ulu kdprti olmugtur. Onun Ttirklere kargr gosterdi$i bu samimi ilgi ve bilgi krsa zaman sonra bir sevgi oda$r ve bir dostluk yumaSrna dciniigmtig artrk el-Chhtz, Ba{ilad'ta sanki o Ttirklerden biri ve bizim yeni tabirimizle "Tiirk'iln Tiirkii" olmugtur. el-CAhrz'rn gontil ummamnda Ttirkler hakkrnda yeni dalgalaruna ve galkalanmalar oluyordu.

Meride Hatun hakkrnda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Mukfiddes Qevre ve Eski Hilhfet titketerinde Tiirk Hitunlan, Konya, 1996, s. 65. ro'Es-Suyuti, Tarihu'l-Hulefa, s. 334,335,Tarih-fr Ba$ilail' ilI, s. 3'16'

'*

'

I95

el-Cdhrz bu ya$rz gehreli yi$it Tiirklerin at tisttinde bir

yrldrrrm ordularr gibi hareket etti$i ve btiyiik zafetler kazandr$rnr, islAm hilAfeti ve . halifeye ba$hhklanm, kahraman ve yi$itliklerini goitince iq di.inyasrnda btyi.ik dalgalanma ve kaynagmalar oluyor ve gok biiytik heyecanlara kaprhyordu. $imdi o bu Mflsltiman yi$it TtirKti; el-Mutasrm'dan nerede ise daha qok seven ve el-Mutasrm'a hak vererL onun hareketlerini biittintiyle tasvip eden bir kimse haline gelmigti. Nitekim o; Ttirkler hakkrnda kalbinin derinliklerinden kopup gelen bu sevgi ve cogkusunun samimi bir ifadesi igin sanki btittin Ba$dad halkr "Hayrr!" btitiin zamanlara haykrrrcasrna giiyle diyordu:

"Yemin ederim ki; el-Mu'tastm Tiirklefi Bafilat'ta toplafufi ae hiltfet ordusunu onlardan kurdu{u zaman, O1 onlartbizden ilaha iyi tantyor (ve seviyor)*u'GeB). el-CAhrz; islAm hilAfeti ve Muhammed timmetinin kurtulugunu bu Tiirklerde goniyor ve onlarrn ytiziine baktr$rnda IIz. Peygambey'in Tiirkler hakkrnda verdi$i mesajr hatrrhyor, bundan islAm namrna bambagka bir heyecan duyuyordu. Ona gore tek yol vardr. O da Araplarrn mtisltiman Ttirklerle beraber, onlarla birlikte ve barrp iginde ya$amasl idi(l99). Haddi zattnda bugiin bile gegerliligini koruyan bu gdrtigtin esasl bir "Peygamber politikAs{'na dayanryordu. O da temel hadis kaynaklarrnda srk srk zikredilen "Tiirkler size dokunmadtkga sakm ola ki sizde (200) hadisi idi. Tiirklere dokunmamtrn

1%

el-CAhtz,FezdiJ, $egen, R., s. 75.

]e el-Cilhn, Fezd.il, Harun, A.M., I' s.75. :m

en-Nesei, Sriinen en Neset, bi-$erh es-Suyufr, Mrslr

(farihsiz)' VI'

s'

44'

196 . ZEKERIYA KITAPCI

Di$er taraftan O; Araplann dinamizminin kalmadr$rru israf ve sefAhete daldrklarrnr, iranhlann hikendi$ini g
Bunda o; higbir etkili veya yetkili kimselerin tesiri altrnda kalmamr, kendi hrir iradesi ve vicdammn sesini duymug ve Tiirklere olan bu agrrr sevgi ve derin ilgisi birinci derecede rol oynamrgtrr. $ayet bu bag dondrirticti geligmeler olmasaydr, el-CAhrz; Ttirkler hakkrnda bu da$lar gibi yr$rlmrg kalmrg bilgi birikimini yazty3 dokecek ve belki cildleri agan bir kitap yazacaktr. Ne varki, el-C6hrz'm elinde olmayan bazr sebepler ve bedbaht geligmeler, higbir zarnan ona bu firsah vermemigtir. Briti.in bunlara ra$men Feth b. Hakan'rn araya girmesi ve rsran ve bu arada ortaya grkan bu yeni hArici ve dAhili faktorler el-CAhrz'r dyle tahmin ediyoruz ki fazlasryla etkilemig ve Ttirkler hakkrnda,

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi9MESINDE TURKLER

er-Taberl,

Ix,

s. 18, ibnu'l-Esir, VI, s. 452.

I97

bildiklerinin ancak yiizde belki de binde biri bile olmayan, bdyle risdle srrurlarrm agan bize gore gok ki.igtik bir eser yazmrghr.

Evet bu beklenmedik geligmeler el'Chhtz'r harekete gegirmig ve o; bir krhng gibi keskin kalemini eline almrg ve drinyalarr dolduran ilmi, nehirler ve ga$layanlarr andran cogkularmr o "Cthtzi" tislubu ile dile getirmig ve sonunda bugun bize kadar ulagan ve Orta Qa$lann Ttirk tarih, kiilttir ve medeninyeti hakkrnda en bi,iyiik metni yazmrgtr. Bu gtiphesiz yukarrda da ifade edildi$i gibi, Orhun Abidelerinden sonra Kaggarh Mahmud ue Diaanii Lu{at et' Tiirk'e giden yolda Ttirkler hakkrnda yazrlmrg en biiytilg en genig ve en gtizel metin olarak tarihe gegmigtil(2oz).

Ne yazrk ki; Orhun Abidelerini okuyan bir Raillof grkmasrna ra$mery el-Cdhtz'rn bu mehrini okuyan ve onun Ti.irk milletine olan rhk ve sevgi dolu mesajlarrm, kendi tarih

ve ktilti.ir zenginliSi iginde bu millete ulagtran gimdiye kadar hicbir Tiirk Alimi grkmamrgtr('). Bu arada hemen gunu da tizulerek ifade edelim ki, daha sonraki asrlarda Ttirk dili, tarih ve edebiyatr hakkrnda hem de Arapga bir "Lu$af' kitabr yazacak olan Kaggarfnin ne Kaggar'da ve ne de uzun stire Ba$dat'ta kalmtg olmasrna ra$men, el-CAhrz'rn b
t'o

' rr

'

Kitapg, 2., a.g.mak., III, Tiirk Tar. Der. no; 206, Mart' 2004. Bundan maksadtmrz el-Cihrz'rn bu krymetli eserinin ilmi manada ve miikemmel bir qekilde bir krsrm yabanct dillere bu arada Tiirkgeye gevrilmig olmast

de!ildir.

ARAP DiLi vE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER

198 . ZEKERIYAKfIAPCI

hilii' l-Etr ak incileri:

Fez

a

e e l- C hhtz'

m T ihkliik

S ea

gis inin

O; bunun igin okyanuslara agrlrrcasrna, Ttirkltik denizine agrlmak ve bu denizin derinliklerine dalmak istemig, Tiirk milletinin ozellikleri, onun milli karakteri, manevi de$erleri, cirf, Adet ve ananeleri, harb vb askerlik sanatrndaki iisttin mehAreti, onun mertli$i, kahramanhsr, yi$itli$i, onu di$er kavimlerden iisttin krlan meziyetleri, htilasa ne varsa bu keskin kalemi, etkin dili ve o gdhdne tislubu ile ortaya koymug ve boylece bu muazzam eser, "Haytr!", Ttirkltik sevgisinin bir Abidesi ortaya grkmrgtrr. O;

granit kayalar kadar sa$lam olan Ttirk'tin

manevi

gahsiyetinin ana gizgilerini goyle aEklamaktadrr:

,jliilr Y-r o$3!r ,J" qXlr Y3.9JJr ir9-p1 y t,s dltJfyl,', Y3 o$;Yl .,Jc ir+tt )3 .o!_jl Yr i^*itr )3 6t.ilr yj qtJr y, ;rlsi+ )3 rljlll pe.:uii el: t+lt LJ'-)r* )3 oliliJr .Jlc oi+ll ".cJ3iiJl,Jo JlJ,^!l

"Tiirkler yaltaklanna, yalduh siizlel miindfikhk, koauculuk yapmak, yerme, riya, dostlanna kary giisterig, arkadaglarma karEt fenfrhk, biilat neilir bilmezlen Qegitli fikirler onlarr bozmamtgtt. Hile-i geriye ile baEkalannrn mahnt helfrl s ayma7l67n(zo3). el-CAhrz'a g&e; Tiirkler hareketli hamleci bir millet olmuglardr. Qiinkti:

1B

el-Cdhtz, F ezdil,

l,

s. 62.

ilir

eiJl-, -r.-*lt fi*lt s&

*.'S^IJ,-'+lJf .J-rtr

p.1ls

d;.rll

'

199

if"

is-*il ,rJ" y: tdl NJ#t d''il dJ''illl {-iJ"iil 3g{s "JJS-J.*.lr JS a4.si .r.f ,,/J (!'!'ai t3 .rr-*i en: eel+t .t$

"i"

".ij,Li3 Jl,,i.:l J i -lt>-t

'. "Tilrkler ikhmet etmekten, bit yetde e$lenmekten' uziln' milddet kalmaktan, beklemekten, az hareket etmekten' az onlatm. igle meEgut olmaktan neftet eden bir kaaimdir' Zira biiny eleri hareket iizerine kurulmugtur' Durmaktan nasipleri yoitrr. Ruht kuaaetleri bedent kuaaetlerinden daha kimsele'67'nQ04' fazladr. Zira onlm ategli zeki, anlayqh el-CAhrz'a gote; Allah, Tiitkleti at iistiinde hareket etmek ilzere Yaratmlgfir. Qtinkiii O$ t-*Ji' .t Cr .r-r)t ,J, 4+i"J )-r .JS e+ltll J# .,Jo #-t,ll u L .r-rtil 6)t gt J+- :lt B. .rii$ dJr T -l& $r..-e -,r+l +jl-l ,J J 4+ rr'J rl r:,lr .l:K 4."ii

*, q.ifi

jffiffi

"Tiirk'iin atrntn stttrnda og')t'g', yetde yiiriirken ayaklarmm ttprtrst yoktur' Bizden bit siiaailnin iiniinde iien giirmedi{ini o atkasmda iken gdtilr' O bizden bir siiaaiyi aa, kendisini pats, siiaatiyi geyik' kendisini aa kiipe{i yerine koyar. Allah'a yemin olsun ki' Tiitk eli kolu garcsini bulur ao.gtt oiarak bir kuyuya atisa mutlaka bit kurtulur"Q6\. el-CAhrz'a gore; aaahk ae attuhk Tiirk'iin en baEanh meslefidir. Qtinkii:

2u el-Cdhn, F ezdil, 1M el-Cdhn, F e2fril,

l,s.

65.

l,s.

51

.

200 . zEKERlva

rfrenql

ARAP DiLi VE EDEBiYATTNTN GELI9MESINDE TIIRKLER

,qlr .d;.& .-A ,+rl ufj ,'.1"-J #+ff ,r , ,-,1. - rl-l g-nr.J.5.-l -li )-!.,'<-,;r rrSJSl: -'+g & r-A .x -r,si arjiii rutr.,,)l ,.r. *q- ,l f*- \rlt"r-,,!r f.rot5. ,i riU". ,i f|;U # ...rp-jt rlJa*l U"tJt :!.L-t S,pi Ol,tajlii3 Lq.jl f

"Tiirk'i)n iimriiniin biitiin giinlerini toplarsan at iizerinde gegen giinlerinin yer iizetinde oturarak gegirdi{i giinlerden daha gok oldu{unu giiriirsiin. Tiirk ktsraklannt aygtma biner, gaza yapmak, yolculuk etmek oe aalanmak igin oeya her hangi maksatla yurdundan grkarsa ktsra$t aeya taylatt onu takip eder insan aolanmazsa aahgi hayaan aala/42b).

l_j,jtS

J#iUCt ..r-i

!i

()fr,.i) cllof.l.all ._Jlror $

Li &

aj!"

ell'r5, ietr. -tlJ di'-,ll *.r1**i # A*.-tt gK* f-ij ...iL +l*.-i r+"a ;A flr....dflt .illSJ ...'lfl .l*-rrt.lL'i;lS- l-/15 ....iJ.ll 6-$,: cJU+yt io;ti"r Llii,Jl -USJ -!i^all3 ditJtltJ r-rlt -l*o eer-,lt+il e{ieU.- d. } -.i-f o-r-t+ ;rYl .$l-\ l.-Srl ...;lr!!

;$UJIS.+-*ll ,"f tJJt€ dlrs tJ,it5 tJi .enl*: eci.lr ,,i ,rl*U .nsr UJ:r b.r.rc L.;i *,t_,,o!tr oLc,U.att j JF-I &lJ i^(r.Jl .,.!

".i*t+jlJ.dL!l "Her millet bir sanatta mahir olmuElardr. (Mesetd) Gdrmilyor musun Yunanlilar hikmet oe felsefeile oarhklannt giistermiglerdir,,. Qinliler ise ddkiimcii, egyaya gekil aeren,

kalfta sokan, (bir kaoimdir)... Araplar giillerile

tdcirleri, zevkleri, ii$iiniliikleri, aralannda giiniliizleri

sanahnda; Yunanlilarm; felsefe ae ilimde, Qinlilefin; sanatta, Bedeoilerin; saydt$tmtz hususlarda, Shshnilnin; dealet ae siyasette, elde ettikleri dereceleri elde ettiler"Qu). El-CAluz'a gore; Tiirkler harbde bile hile yapmayan bit

millettir; Ctinkii: i.Jsll ddaisj Yl ltlb

&J! e.$ ) t-;,l dilJ ;oS-ill JUti ,.J'iJ' U;9 l.J.{r+li .,;1r{ trJ'Jl ,"i ati:-t rlr +>!l d

"Tilrk Hakam giiyle der: "Bizler iglerimizde

hite yapmayan bir milletiz, Hileyi sddece harbte mubah sayanz, Eder hatb hilesiz olsa, hileyi harpte itaht mubah giirmezdik'{2gg).

Bunun yanl sra el-C6fu2 bagta gok btiyi.ik eserlerinden biri olany "K, el-Hayeoan" olmak tizere di$er eserlerinde de yer yer Ttirklerden bahsetmig ve Tiirk tarihine rgrk tutmugtur. Bu ctimleden olmak tizere meseld; Zmihkhk:

Mani dininin Tiirklerdeki askeilik ruhunu ne giikerttiiine

JiL- dllr & J-r iis;lt+ JgiJ+ lJ*-i arFtriln dlyl u!1" 45l!l jr"& .64br prhii r-rjtS dri r*+.$_ilr dr jijiiJr dt ..iSJl # iis_,$ ,;rj - Us-tt+'itl3il.: l"Ji #l,r;i .rr,.lt 6 lrtS o!-r dlb clr.l3 ist+-,.ilt dlli ,'. - d;JtJt #r rr irJ fLJtr

oturup

".Ll{-ill

ayn

101

eziil, l,s.

47

.

kadar

igaret etmek istemiE ve gdyle demigtir:

gekilde gadrlarda ae giilletde otururlan Onlann biitiin istekleri gaza yapffiak, aoalrk 1* el-Cdhtz,F

ae

geceleri konugtuklan harb meTrzu olilu. Biiylece onlar harb

krlarda biiyiirler, Tiirklere gelince

201

etmek, geEitli memleketlerde dolaEmaktr. Onlar bu iglerde gok giiglii oldular ae ileri gittilen Artrk bu onlann sanatlan,

".U-il!

Yine el-CAhtz'a gore: Tiirkler itiinyada en harbci bir millettir; Zira:

.

N

el-Cdhrz, F ezAil,

I,s.

67 -'7

el-Cilhn, Fezdil, I , s. 81.

I

202

.

zEKERIYA KiTAPCT

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER

"Tifukler zmdtkhk dinine (Mani dini) girince arttk

harblerde ma$lup olmaya bagladrlar. Tiirklerin en kahramanlarmdan olan Dokuz-O{uzlar (Uygurlar) bunun gilzel misallerindendfu. Halbuki Dokuz-O$uzlar, Karluk Tituklerinden..sqyrca birkag misli az olduklan halde, daima ileri giderler ae daha iyi saaagdarfu.

en

Ne zamanki bu Tiirkler zmdrkhk ilinine girmeye bagladilar, bu zmdtkhk dini insanlan iliinyadan el-etek gektirme oe uyuEukluk telkin etmede, Hristiyanhktan daha kiitiidiir, Biiylece onlartn da kahramanl* duygulan yok olmuE ae gehamet duygulan siiniip gitmiEtir'Qw).

el-Cdhrz'a gdre, Tiirk iilkelerinde hergey Tiirk'e has ii z ellikler t a gtm akt a dr. Zir a:

,[5-r,'# JS qi] r.iljll .:)-, Qi-,; "ir" l,{.ct+J p 6+^+ Ll eels k-t:n: e*t- e;.J- .irSJ3,l.ji ela rel,J.e 66.J3r.si-,)

iJ.-r

"Jt

tt.'r-t*

"Tiirk iilkelerinile her geyin Tiirklere has oldu{unu giiriiriiz. Onlarm hayoanlartnt ae deaelerini gtirenlel onlann Tiirk'e has oldu{unu anlarlar, Benfi Silleym aolkanh{t da biiyledir. Onlarm biltiin kuglarq yrtrcr hayo anlan, siiriingenleri, halh siy ahsrrn(?7D). Bunlar bizim Ttirklerin yticelikleri, onlann temel karakterleri, milli manevi de$erleri hakkrnda yazm$ olduSu meghur eserinden, denizden bir damla ve bir ornek olmak tizere yaptr$rmrz almtrlardrr. Bunlar onun bir manada Ttirkli.ik sevgisini gcisteren incilerdir. Bu inciler; Ttirk akrncr ruhu, isldmi gaza ve cihad eri, onun milli manevi de$erleri, 26

el-CAhtz,Kit6bii'l-Biil.dnn, Top. Sar. Emanet Hazinesi, No: 1358' V. 96a

rrn

el-CAhrz, K.,

el-Bi{al, II, s. 3 13.

'

203

onu ayakta tutan iq dinamikler, hulasa Ttirk'tin tarihi gahsiyetinin temel unsurlandrr. Kitab bu aqrdan okundu$u ve de$erlendirildi$inde el-Cdhr4 ve Ttirk'dn o dtinyayr kasrp kavuran ildhi gahsiyeti sanki nurdan bir heykel, bir dbide gibi' kargrmrza dikilmektedir. Yine bu inciler Ttirk ve Tiirkltik sdz konusu edilince el-Cdhrz'rn gonltinde ummanlar gibi galkalanan ve gaha kalkan Ttirkltik sevgisinin kryrlara vuran hrrgrn dalgalardrr' Ne var ki el-CAhrz'a yaklagan, onun gereek ytiziinti taruyar; onun bu eserini yeni bir duygu ile okuyan bizim insantmrz, yani bir gok Ttirk aydrru hatta Ttirk milliyetgileri bugiin bile mtishiman Ttirk'ti sevmek, onun Orta-Do$u misyonunu anlamakta, kendilerini, el-CAhz'rn gok gerisinde olduklarrm goreceklerdir.

Buraya kadar yaptr$rmrz agrklamalardan da anlagrlacaSr gibi, el'C6htz topluma hizmet eknek, bildiklerini soylemek ve iki toplumu birlik, dirlik ve uyum iginde yagamalarrnt sa$lamak ve bir ulu g dyeye hizmet etmek gibi, son derece htisnti niyetle ortaya grkmrg ve bu grizel eserini kaleme almrgtrr. Bunu yazarken de kendisinin bizzat ifAde etti$i gibi: "her tiirlii miinakagadan uzak kalmry, kimsenin duygularmt istismar etmeye kalktpmamtg' kimsey e gii steriE a e y alakahk y apmamtgttT"Qnl . Ne yazrk ki daha sonra bir gok kimseler onu ve onun boyle ytice ve ytiksek gayelere hizmetini bile bile gormemezlikten gelmigler ve bundan da ote, bu btiytik ilim adamrm maksadrm aqan bir ifade ile riyd, yalakaltk yapm4 guna buna girin gortinme gibi, bir ktsrm haksrz ithamlarda 2tt el-Cdhtz, F eziil,

l,s. 34,

204.

ZEKERIYAKITAPqI

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER

bulunmug ve gahsiyet zaafryla suglamrylardrr. Bize gcire bu

el-Cdhtz'abu btiyiik Arap edibi ve Ttirk

dostuna yaprlabilecek en btiyrik haksrzhk ve hakaret olmahdrr. Bu nasipsizliklerden birisi de son devir Mrsrh yazarlardan biri olan ve Ttirk'e hakaret etmede Regiit Rrdh'run yolunda ytirtiyen ve eserlerinde her vesile ile Tiirk'e ve Osmanhya hakaretler yaSdrran Ahmeit Emin Ahmed'tir. Bu gozn donmtig adam griyle demektedir: 4^l+

r4;l' C#r ftr1l: ")Lci

; Clr

.d-,;,lJr

.-,iilj.

!*r

+.r51:',

".C c-t:!t +rjLl3

Jrg_Jt

"el-Cdhtz'a gelince o; Tiirklerin yiiceliklefini eserinde anlath, onlartn gan oe gercflerini yiiceltmede gok milhalafa etti, Bu hususta iiniine gegilmez kalemi ve kendine has o "Cahtzi iislubu" ile tiyle Eeyler yazfu ki, onun bu kitabmr okuyanlm da sanki, Tiirklerin en biiyiik bir asker ae en kahraman bir millet oldu$unu zannedeiler. igte o; bu yalanct iislubu oe giiz boyayan ifdilesi ile Tiirk,iin gafltnt, gerefini yiiceltmig, onlan iin saflata gekmig ae dider kaaimleri (Arap oe iranhlan) onlann gefisine, perdenin arkastna itmiEtir. genig genig

Oysa onun biiyle defin akh, keskin kalemi ae engin felsefesini kullanarak Tiirklerin gantnt yiiceltmek igin biiyle bir eser yazmaktan asil maksadq shdece erigilmez eilebt bela{at giiciinii giistermek oe dearin niifuzlu kigilerine (yani Tiirk biiyiiklerine) yatanmak, onlata yaklagmak ae gtkar safilamaktan bagka birgey de{ildir. Onun kendisinin bite bu y azdtklarma inantp inanmadt$t hhl6 giipheli6irn(ztz).

'

205

A,E. Ahmed gibi daha bir gok son devir Mrsrlt yazarlann "Hayrr!" nasipsizlerin eserlerinde, go$u kere hakarete varan Ttirk dtigmanh$r ve'onlarrn rezil fikirlerini, mtinakaga etmenin yeri burasr de$ildir. Ne yazrk ki Arap

dtinyasr Orta-Qa$ Tiirk varh$r ve Osmanhya kargr gcisterdikleri bu gtivenizmin bedelini fazlasryla odemig ve hAlA da odemektedir.

Ne ilgingtir kr el-C6fu2 her devirde A.E. Ahmeil gibi, fikirli, goztinii hrrs ve kin btirr,iyen bu kabil nasipsizlerin olabilece$ini drigtinmtig ve bunlara pegin bir cevap olmak tizege gtiyle demigtir: garazkdr, pegin

..rF

-ilj-)l 6*^+.s. U. # S $r ai.-: /-ii "lrt dr dr!" -r{t *U-ftt+ dlli i,

fiJo d+-l W s{ijl U &! .elt

Bu eserde; biitiin smtflann mendktbr hakkmila bize kadar gelenlerden oe bu konuda ilmimizin erdi{i kadarmdan bahsettik. Efier yazdrklartmrz gerge{e uygunsa, bu Allah'm muaaffakiyeti ue iyiliii sayesindedir. E{er eksi{imiz aarca bu ilmimizin, iluyiluklanmtztn eksikli{idir. Niyetimizin iyili{i, igimizdeki samimiyet oe halifenin arzulattnt yerine getirmek igin elimizilen geleni yapt*. Aksi halde bu konuda Allah'a a{tnr, onun yardrfinnt ae kiaouzlu{unu dibrtz. O, her Eeyi iEiten, herkese yakm bulunan ae diledi{ini istedili gibi yapmaya muktedir olan bir zatttlzl3). Mdmdfih o qa$larda Tiirkltik yolunun Arap ve iran kargrsrnda iki bfiytk mticahidi vardrr. Bunlardan birisi el-Cdhtz, difieri ise el-Mfltevekkil'in gok

milli gtluru

:t3 el-CAhtz, Fezfifl,

l,

s. 86.

206 .

ZEKERIYA KiTAPCI

de$erli veziri Eeth b. Hakan'dr. Bunlar aym zamanda bu bi.iytik davaya gcini.il veren can dostlardr. el-Cdhtz, akli deha ve bir krhg kadar keskin kalemi ve Feth b. Hhkan ise idAri gricii ve etkin kigili$i ile Ttirklti$e hizmet etmig ve hilAfet camiasmdaki Ttirk varh$mr gtiqli.i tutmaya gahgmrg ve boylesine briytik ve muhtegem bir eserin

her ikisini bugrinkti Trirk dtinyasr, Ttirk tarih ve ktilti.irti yazrlmasma sebep olmugtur. Bunlarrn

de

ile u$raganlann bilmeleri ve Ttirk tarih ve ktilttirtine yaptrklarr bu cinemli hizmetlerini tarumalan gerekmektedir2la.

igte bundan sonraki yeni aragtrrmamrzda bu gileli yolun ikinci kahramanr, aynr zamanda devrin en btiytik Arap dili ve edebiyatr dlimi, Tiirk devlet gelene$inin o devirde en btiytik temsilcisi olan Feth b, Hfrkan, bu btiytik devlet adamr tizerinde durulacak ve onun FezAihi'l-Etrak'in yazrlmasrndaki her ttirlti takdirin risttinde olan hizmetlerinin ilk defa genel bir de$erlendirmesi yaprlacaktrr.

r'r

Qok genig bir delerlendirme igin bkz. Kitapgr, Z.,Tiirklii$e GidenYolda elC6.htz ve Fez6.ilii'l-Etrak, TUrk DUn. Tar. D. Mart, 2004,no: 207.

IIT.

TURK VARLIGINA GiDEN YOLDA FETH B. HAKAN VE NUYUT ARAB EDiBi EL-CAHIZ Feth b. Hakan'tn $ahsiyetinin Ana Qizgilefi:

Feth b. Hakan; Arap ilili, giir, lu{at frlimi, islAmi ilimlerin her birinde mesela Tefsir, Hadis, Kelam ve Ftkth gibi, soz sahibidir' Ayrrca Feth b. Hakan, el-Mtitevekkil'in ieziri, bilge Ttirk devlet adamrdrr. Yine Feth b' Hakan, kitap okumayr hastahk derecesind.e seven bir kimsedir. Bunlarrn yanrsrra Feth b. Hakan, Samarrada devrin en btiyrik kiltiiphanesirzi kurmug, bunu ilmin ve ilim adamrn hizmetine sunmug, bir btiyi.ik ktitttir ve fikir adamrdr' Bunlar Feth b' Hakan deyince, akla ilk gelen geylerdir' Ne varki bunlar; bir insan iqin fevkalade onemli meziyetler olmasrna ra$men, bizim igin onun en onemli yoni.i bunlar da de$ildir' Bizim iqin Feth b. Hakan'rn asrl kegfedilmesi gereken en onemli yonti onun; Tiirkliik guuru, Arap-iran milli guuru kargtsmda seryitedi$i asil taar, bit di{et ifade ile onun bu meselede ortaya koydu$u gayret-i diniye oe hamiyet-i milliye meselesidir. Bilindi$i gibi Ttirkler'in biiytik dalgalar halinde Ba$dad'a gelmeleri, hildfet ordusundaki gerefli yerlerini almalarr, buna paralel olarak askeri ve idari makamlarrn Tiirklerin eline gegmesi ve bir qok Ttirktin, Emiru'l-Umerd (Orgeneral) olmasr, Suriye, Mrcr, $am, Farshatta Hicaz gibi' btiyrik eyaletlerin bu Trirk generallerine verilmesi, di$er

208 . ZEKERIYA KfrAPCr

taraftan Arap ve iranhlarrn eski ni.ifuz ve etkinliklerini kaybetmeleri, gok bedbaht neticeler do$urmugtur. Zfua bu geligmelerden pani$e kaprlan Arap ve iran milli guuru, derhal ata$a gegmig ve cdhiliye devri asabiye-i

milliye yani trkgil$t btihin dehget ve vahgetiyle Ttirk ve Ttirk varh$rna kargr en etkin bir silah olarak kullanmaya kalkrgmrglardrr.

Onlar hilAfet ordusundaki; tdli unsurlar yani Arap, Ebnd ve Tilrklerin drgrndaki "Meadliler,,in rrkqrhk damarrna basmrglar, dolaysryla onlart, hildfet ordusundaki Ttirklerden, askerlik ve harb sanahnda daha tisttin olduklan yolunda krgkrtmrglar, dolaysryla onlarr, bu ya{rz gehreli, yi$it Ttirklere kargr krhnglan ile tavrr almaya "Haytrl,' silahla mricadele etmeye ga$rrmrglardrr. Bu de$il bir mtishimaru, srradan bir insanr bile hayret, dehget ve vahget iginde brrakan megum bir durumdu.

iran,

ARAP DiLivE EDEBiYATTNTN GELi9MESINDE TURKLER

. 209

maksadrmrz onun el-Cihrz gibi bir bi.iyrik Arab edibi "Haylr!" Tilrkolo{unu yamna ga$rrmasr ve onu:

Tiirkleri bir yilce misyonat, yani islfrma

sahip

gtkmalarq harb oe askerlik sanattnda iistiin olmalan ue isthm hitafetini onlann koruduklarq dolaynyla onlara kilmg gekilmemesi yolunda ikna etmesi, bundan da iite ona gok de{erli, "Fezdilil'l - et - RAk - Tiirklerin yiicelikleri" hakkmda muhtegem bir kitap yazdrmtg olmastdt.

Bu, bize gcire asrrn bagh bagrna bir biiyrik ktilhir o devirlerde bunun benzerini dtigtinmek bile mtimktin de$ildir. Boylece o; hilAfet camiasrndaki Ttirk varhSr, onun ktiltiirel zenginli$i, milli manevi ycinleri, onlann orf, adet ve ananelerine sahip grkmrg, onun tarihi olayrdrr ve

gahsiyetini btihin hagmetiyle ay afia kaldrrmrghr.

geqirdi$i anlamrna gelmemelidir.

Orta Qa{ - islAm tarihinde; her ne ttirli.i olursa olsun yrkrcr fikirlerin tistiine sildhla deSil fikirle, krhngla de$il kalemle gitmek ve insanlarr once uyarmak, onlarm akhm ve mantr$rnr ikna etmek igte bunun bir 6rne$i ve benzeri yoktur. O, btittin bunlan, yukarda da ifAde edildi$i gibi, yiice bir gayret-i diniye ve tisttin bir hamiyet-i milliye igin yapm$, bdylece o devirlerde, o azgtn ve bozucu bir atrnosfer iginde srkrgrp kalan ve kendini bir hirlti ortaya koyanlayan Tiirk oarhfit, Tiirk tarih ve krilttirtiniin en biiyiik bir temsilcisi "Haytrl" bize gcire en btiyi.ik Ttirk milliyetqisi olmugfur.

Feth b. Hakan, bu fitne ateginin iistiine kalemle, bilgi ile gitmig ve kalemi bir elmas krhng gibi kullanarak bu kargaga ve anargi a$acmr dibinden kdklemigtir. Bundan

Gerqekte el-Cihrz'rn bu eseri, bize gdre bir bily0k Ttirkltik abidesidir. Tfiran yurdu, Yenisey nehrt kryilarnda ve muhtegem granit kaya pargalarr hAlinde dikilen ve

Feth b. Hakan Biiyiik Fitne ae el-C6htz:

igte Feth b. Hakan, hilAfet camiasrnd.a Hz. Osman devrini andrran bciyle bir fitne ve kargagah$rn kargrsrna dikilmig ve Muhammed iimmetinin bahhm karartan btittin bu megum planlan boga grkarmrg ve bir btiyrik felaketi onlemigtir. Bu aqrklamalarrmrz; Feth b. Hakan,rn bu bozguncu ger odaklarrnrn tisttine, devlet gticti ile gittiSi, onlarr gil yavrusu gibi da$rttr$r ve cinctilerini krhngtan

Ttirk'tin tarihi gahsiyetini nakrg, nakrg igleyen "Ofhun

2IO .

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER ZEKERIYA KTTAPCI

dbideleri"nden sonra, bu defa onun islAmi gahsiyeti ve isldmrn hayrma olan ytice misyonu keskin bir kalemle, islam tarih ve medeniyeti kitabrmn altrn sayfalanna yazrlmtg bir abidedir. Bu killttir ve medeniyet dbidesi, gozleri ufukta ve bagt goklerde olan Trirk milleti igin gimdi hilAfet merkezinin kalbi Samarra ve Ba{dad'ta dikiliyordu. Bu kfilttir abidesi, briytik Arap edibi ve Trirkolo$u olan el-Cdhrz tarafindary hilAfet camiasrnrn bir manada "Bilge Tonyukuk"u olan yine "Bilge" Feth b. Hakan" Ttirk bilge devlet adamt anlslna dikiliyordu.

Fethb, Hakan'a Yapilan Biiyiik Hakstzltk: igte bize gore; asrl Feth b. Hakan ve onun kegfedilmesi gereken yonti budur. Ne varki o; mtisltiman Ttirk'tin yticelmesi ve onun medeni gahsiyetinin kabul edilmesi yolunda yaptr$r bunca hizmetlerine ra$mery bu devirlerde yetigmig ve bir gok milletini seven ve kavminin yiiceli$i yolunda gahgmrg Tiirk ulularr gibi ganssz bir kimsedir. Ne yazrk ki bu briytik Ttirk bilge devlet adamr Ttirk milletinin yticeli$i yolunda yaptr$r bunca hizmetleri yanrsrra, Ttirk okuyuculanna, Ttirk tarih ve ktiltiirtine henr.iz mal edilmemigtir.

Zira onun hakkrnda yarlm yamalak aragtrrma yapan yabancr ve Tiirk tarihgileri, Feth b. Hakan'n Tiirkliik ydnu, Trirk tarih ve ktiltiirtinti aya$a kaldrrmak igin yaptt$t ytice hizmetleri, gdrmemezlikten geldikleri gibi, hatta onun neylersinizki agrk agk Tilrklii{iinii itrar etmigler lran asrlh oldu$unu yazmrglar ve kargiilarr gtildtirecek derecede,

kocaman

'

211

bir yalan soylemiglerdir. Mrsrrh KAmug yazafl'

ez'

Zir ekli de bunlardair biridir(21s)'

btitiin bunlardan daha acr ve insam kahreden bir durum daha vardrr. O da; bir ktsrm Arap iran ve modern batir yazarlann yamsrt4 bazr Ttirk tarihqilerinin bile, onun Tiirkli.igtnii kabul etmemeleri, tam bir teslimiyetgi olmalan ve onu, kendi tutarsrz ve ilmi dayana$r olmtyan beyanlarr ile Arap ve iranhlara teslim etmeleri, hattA agrkga onun iran asrlh oldu$unu s
Bunlardan biriside sozde biiyiik Tiirk tarihgisi ve milliyetqi H.D. Yrldndr. Zita DIA ya Feth b. Hakan hakkrnda yazdt}r ozel madde de bu emektar Ttirkii "Farisi" iran asrllt oldu$unu yazm$ ve bu zavalh iddiasrm isbat edecek bir tek kelime bile sdylememigtil(210). Oysa aym ilim adamr bir bagka eserinde onun, yanm yamalak Ttirk asrlh oldu$unu sdylemigtirQtTt. Siz, once yazdt$rnrz bir kitapta onun Tiirk oldufrunu soyliyeceksiniz ve gahgtr$rmz Diyanet vakfirun grkardr$r isldm Ansiklopedisinde onun "el-Fhisi" iran asilh oldu$unu yazacaksrmz. 19te bu ilim adrna iki ytizltiltikten bagka bir gey de$itdir. Ttirk ilim adamlanmn bu tirkek ve teslimiyetgi tutumlan ytiztinden bu biiyiik medeniyetin Ttirk asrlh daha nice briytik mimarlarr Atap, iran ve Batrh yazlar tarafindan ya$ma edilmigtir.

MAmAfih Feth b. Hakan; hem ana, hem baba ydniindery yedi gdbek otesinden bir Tiirk oldu$u gibi, Trirk Hanedan Ailesine mensuptur. Babasr Hakan Gartug; el2ts

ez-Zirekli. el-A'lam, V , s. 33 I . Yrldrz, H.D., DiA,Feth b.Hakan el'F6risi, t't Yrldrz. H.D.,isltmiyet ve Tiirkler,lstanbul' :'6

XII' s.452-453' 196, s' 110'

2I2 . ZEKENYA

KITAPCI

Mu'tasrmla, onury Horasan; Do$u T0ran Yurdu vAlili$i ile miisliiman olmug ve Ahmed adrnr almrgtrr. Feth b. Hakan; el-Mu'tasrm'rn sarayrnda Ba{dad ve Samarra'da gok iyi bir tahsil gormtig ilim ve askerlik dersi almrg, bir elinde kalem, di$er elinde l.:rhng Trirk bilge devlet adamlanndan biri olmugtur. srrasrnda tanrgmrg, onun telkini

igte bu aragtrrmamrzda

ilk

defa bu Ttirk devlet adamr,

Arabizmin onu, bo$an kollanndan ahnmrg ve mflsltiman Ttirk varh$rrun kutsal oca$rna oturtulmugfur. Bciylece onun gimdiye kadar hig bir yazar tarafindan henriz kegfedilmemig gergek yiizii aralanm$ ve gtin rgr$rna grkarrlmrgtrr. Onun bu ytiztinde, mtishiman Ttirke, onun tarih ve ktilttirtine sahip qrkma vardrr. Artrk bundan sonra bu biiyrik Ttirk devlet adamr, Ttirk taritu krilttir ve medeniyetinin mah olacakhr. O zaman geliniz, bu agrdan onun hayatr, gahsiyeti ve mticadelelerini gcirelim.

I.

HAKAN BiLGE TURK DEVLET ADAMI HILAFET CAMiASINDA TURK VARTICININ YENi TEMSiLCiSi FETH B.

Ebff Muhammed el-Feth b. HAkan Ahmed b. Gart&c

et-Tiirki el-Fergani (doS. 821- 61. 861) ./bJdl #j3Jl CJtf il, $till :.si ;til;, # gi.ill .:.n*.0 yi Feth b. Hakan ae

itk Genglik Yilan:

-

Abbdsiler devrinde, hilAfet camiasrnda, Arab dili, giir ve edebiyatr ufkunda gahsiyeti yine bir Kutup ytldtzt gibi parlayrp duran ve aynl zamanda ibrahim b. el-Abbas'la ga$dag bir btiyi.i Ti.irk Alimi, aynr zamanda Bilge devlet adamr daha vardrr. O da Ttirk Hakan Ailesine mensuP ve Arapqa kaynaklardaki adryla el-Feth b. Hakan b. Gartug (Urtuq / Artuk) et-Tiirkt'dirQrs).

Ailenin

asb. Fergdne Tilrklerindendir.

Ne varki H.D.

Yidrz, isminden blle Tiirk oldu$u agrkga gcirtilen ve 6zbe dz Turk olan bu hanedan Ailesi ve Ttirk Hakamm, hig bir delil gostermeden iran astlh yani "el-Ffrrisi" oldu$unu yazmlg ve onu, bu sahalarda yetigmig yiizlerce Tiirk asrlh ilim adrmr gibi iran ktilhirtine mal etmigtirQlet. Zaten ez'Zfuekli gibi daha bir gok bibliyo$rafya yazarlan hig gekinmeden onun

:'8 el-Hamevi,

XVI, s. 175, ibn HallikAn, ll, s.2M, el-Mirzubani, Mu'cemii'g' $uara, s.318, Ya'k0bi, Tarih,ll,s. 598, et-Taberi, IX' s. 224,lbn Nedim. s. 186, es-Semani, el-Ensab, II, s. 310, ez-Zirekli, el'A'16m, V, s. 331. ibn Talrrberdi,11,s.242. Io Yrldrz, H.D. DiA,Feth b. Hakan, el-FarisirXll,s.452-453.

214 . ZEKENYA

ARAP DiLI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER

KTTAPCI

Iranh oldu$unu yazmrglardll(220). Ne varki H.D. yrldrz, bir Ttirk olmasrna ra$men, onu iran ktiltiirtine mal etme yar4rnda Araplardan daha hrzh davranmrghr. Bu biiyiik Hakan Ailesinin; Isldm hiddyet gtineginin mtibarek rgrklarrnrn ig-Asya ve Turan yurdunu aydrnlatmaya bagladr$r ilk devirler ozeilikle er-Mutasrm,rr; Horasan; DoSu Turan yurdun da ilk gehzadelik yrllarr ve onun gok rizel tegebbiisleri sonucu, emsali bir gok Tiirk Hakanr gibi mtisltiman oldu$u anlagrlmaktadr@t). Mtislriman olduktan sonra Ahmed adrm almrgtrr. Zaten Do$u Turan yurdu ve

ilk gehzAdelik yrllarrndan itibaren bu bi.iytik Hakan dilesiyle gok samimi ve dini iligkiler iginde bulunan er-Mutasrm, halife olduktan sonra bu Ttirk hanedan ailesini biittin aile gevresi ile birlikte Ba{dad'a ga$rrmrg ve onun adrna Samarra'da inga ettirdiSi muhtegem " el-Ceasaku' l-Hakani', sarayrna "Buy ut!,, etmigtii. Hakan Sarayrnrn yap$r ve ig tezyinatr ozellikle Orta_Asya Trirk mimarr sanatrna gcire drizenlemig ve harika bir goriintigti vardrQn). Bu btiytik Tilrk Hakaizr Halife er-

Ttirk muhafiz alayrnrn komutanr oldu$u bundan bciyle, devlet idaresinde onun bag darugmam ve Ttirklerden olugan yeni,,Hil6fet Ordusu,,nun kurulma ve yetigtirilmesinde onun en btiyrik yardrmosr, adeta bir sas Mutasrm'rn, gibi223),

kolu olacaktr. Ne varki bu btiytik Tiirk Hak"rrr,

"I-

Miitevekkil'in "Halife" segilmesinden bir kaq ay cjlmriqttir(848

'

215

sonra

)(2a).

igte, daha sonraki yrllarda, y/.drzr parhyacak, idAri edebi, pahsiyetinin golgesi biitiih imparatorluk topraklanm kaplryacak olan Feth b. Hakan 821'li yrllarda Ba{dad'ta dtinyaya gelmig('), bir anda kendini isldm ktilttir ve medeniyetinin btiyiileyici havasr iginde buluvermigtir. Ktiqi.ik Feth'in tisttin kavrayrg gticti, son derece alllh davranrglarr, parlak akh, krvrak zekAsr ve daha ki.igtictik bir qocuk iken sergilediSi beklenmedik davranrg ve zek6' cirnekleri, btittin bunlarrn tisttinde onun crvtl crvrl negeli hayat dolu bir qocuk olmast, el-Mutasrm'r hayretler iginde brrakmrg, onu gok sevmig ve babasrndan evladhk olarak almrgtrr. Bagta el-Hamevi olmak rizere islAm yazarlart buna sebeb olarak bize gu grizel frkrayr anlatmrglardr;

"Kiigiik Fethin babast Hakan'tn, el'Mu'tasrm'rn yanmda gok saygm bit yeri aardu Zatnan, zatnafl onu ziyaret eder ona biiyiik ihsanlarda bulunut, gok biiyiik hediyelerle onun gtinliinii alrdt. Yine biiyle bh ziyatet suasrnda halifeye hig aldmg etmeyen ae kendi baEma oynayry duran, kiigiik Fethin bu durumu, el-Mu'tasrmrh dikkatini gekmig ae ond takilarak giiyle demiEtir: "

sityle bakaym! Halifenin sarayt ml, yoksa sizin eainiz mi?

alh, yedi yaglarmda kiigiiciik gocuk olan Eeth, hig tereddiit etmeden Halifenin

Hangisi daha giizeldir?" Heniiz

bir

karEtsma saygt ile durmug ae, 1:o

=''

ez-Zirekli, el-A,lam, V, s. 331

5it^uoor' z'.

.

Abbdsitcrin Gerigme ve yri*serme Devrinde Tiirkistan,da ... Isnmiyet,T.DA. Dergisi, 2001. sy. 133, s. 9_23.

;; Fi",

-

E.,Isldmiyetten Onceki TitrkKilhilr Tarihi,lstanbul, 197g, s. V/I1g. Haktn, Tarih Dergisi, 1973,sy.27,s.43.

Pinto, Olgar,Feth h.

r1 es-S0li, Kita btl' l-Evrak, Petersburg, Y azma nUshast, Y t. 7 a. ' Feth b. Hakan, krrk yaglarrnda katledildiline gdre bu tarihlerde dolmug olmasr gerekmektedir. Z.K.

216. zEKERivercirerqr

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ CUI-i9UESiNDE TURKLEF.

"Ey Efendimiz! Emiru'l-Mtimin burada oldu$u

silrece

bizim nimiz gtiphesiz ilaha gilzeldir!" Bu ani oe beklenmeilik ceoap karysmda €aE np kalan el-Mu'tastm onu hayranhkla

kuca{na basmry oe eski Ttirk adetleine g6re 700.00b dirhem sag, sagTnt7 oe bu kiigtlkTtirk prensinin elini arslan pencesini andran aauglanntn igine alarak Samarra'daki saraymm yolunu tutmug ae onu eolail edinmigtir, Afttk bundan sonra el-Fethtz el-Mu'tasrmrn yamnda o$lu el-VAsrk ze elMiitevekkilden hig bir f arh y oktu(2?s) . Kilgilk F eth Hilhfet S araylannda:

Ki.igiik Feth'in gergek hayata ,,Merhaba!" demeye hazulandr$r bu ilk yilarda, hildfet sarayrna intisab etrnesi, gtiphesiz bundan sonraki hayahnda gok dnemli bir doniim noktasr olmugtur. O; sarayda, sddece edeb ve erkdn o$renmekle kalmamrg, ayrrca gok i.isttin bir askeri ve dini e$itim gdrmtig, bu arada Arap ilili, giir ve eilebiyata ayrr bir ilgi gdstermig ve bu devirlerde hildfet camiasrnd.a 6rne$ini gdrdiigiimiiz bir gok Ti.irk Alimi gibi, isldmi ilimlerin her biri ozellikle Tefsir zte Hadiste s6z sahibi, dlim, ayrrc a gdrzel konugan, giizel giir sdyliyen ve giizel yaz- yazan bilge bir kigi olmugtur. el-Hamevi onun bu ahlAki ve edebi meziyetlerini goyle ifAde etmigtir: l3l3b .p-i!l . lt.l iJb,.< usr LrdiJr \r$j :l.;U ',.{ri ..11S_e,' ".: eJl .J lrti. ;tS3 .ulg d)" JS J liF.

"O; (her yonti ile karakter sahibi) edip, 6lim, erdem sahibi, giizel huylu, aynca gearesindekilerle iyi geginen,

herkes tarafmdan gok seoilen, eli aEk, son derece cbmert, merhametli oe ince ruhlu bir kimse idiu(226).

Arhk bundan sonra bu u1u Ti.irk'iin onti aErlmrg ve elMu'tasrm devrinin hahn sayrlrr etkin kigilerinden biri olmug ve onun yanrnda her zaman itibanru korumasrru bilmigtir. Nitekim ibn Tagrrberdi'nin kaydetti$ine gore;

"Bir

defasmda bir mesele yiiztinden el-Mu'tasrm, Fethe ifkelmmig, daha sonra gergekler ortaya gtkmca bu ilefa, onun gdnllinil almak istemig ae Edyle demiEtir:

"Ne ihtiyaan aalsa hemen sdyle, derhal

kargilanstn!" Bunun iizerine bu yitce Tilrk, efendisine ddnmiig oe saygt ile

gdyle demigtir:

"Ey Milminlein Emii! Dilnyada benim igin aztctkta olsa Halifenin nzasrndan dahn bilyilk, dahm ulu hig bir gey yoktur." Bunu duyan Halife ilerhal yerinilen aya{a kalkmq ae bu ulu Tlirk'iin a{zmtn en ktymetli ceaherlerle doldurulmastnt effiretffiigtil2z7). F eth b.

el-Miitevekkil'in halife olmasr ile parlamrg ve idari gahsiyetinin gdlgesi biitiin hilifet iilkelerini kaplamrghr. O; bu ci.imleden olmak izere; el-Miitevekkil'in (847) yrhnda el-Hamevi, XVI, s. 178. ibn Tagnberdi, II, s. 248. 228 Bu konulann genel bir deterlendirilmesi igin bkz. Kitapgr, 2., Feth b. Hakan Hildfet Camiasmda Tilrk Varhprun Yeni Temsilcisi, Tiirk Dtinyasr, Tar. Der. Mayrs, 2004, no: 209, s. 60. 227

lbn Tagnberdi, II, s. 325, ibn Nedim, lsfahani, el-Alanl, V, s. VIl, s. 215.

s.

186, el-Hamevi, XVI,

s.

175, el-

Hakan'tn llk Hizmet Yillan:

Feth b. Hakan; el-VAsrk doneminde de Eok saygm ve itibarr ytiksek bir devlet adamr olarak Abbdsi devletindeki onemli hizmetlerine devam ebnigtir. Fakat onun asrl yl/rdtzr

226

225

.2I7

218 . ZEKERiYA KiTAPCI

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI9MESiNDE TURKLER

'

2 19

halife olmasrndan bir kaq ay sonra onun "Diaan et-Teakl' v e " i stihb aruf iglefirin bagrna getirilmigtir22S.

L Okumak, din, dil, edebiyat ae giit sahasrnda yazilmtgsa okumak ae het konuda ilmini artrmak,

Daha sonra Samarra'da el-Mtitevekkil adrna yaprlan saraylartn ingaat iglerini ytirtittti' Bir ara el-Miitevekkil'in o$lu el-Muntasrr namrna $am ve Mtst valili$inde bulundu (856), daha sonra ortur. "ueziri" oldu. Bu vezirlik ona; bir makam olmaktan ote, tistiin meziyet ve srl.:r dostluklanmn bir nigAnesi olmak izere, el-Miitevekkil tarafindan omrtintin sonuna kadar bir geref payesi olarak verilmi$ti(28)'

kigitete bilginlete heryeyin iistiinde saygt giistermek onlara setuet sahip yhpacak kadar iyilik ae ihs an da b ulunm ak, ii diiller a ermek,

Oysa el'Miitevekkil onu "Vezir" de$il, kendisine en yakrn bir dost, en samimi bir kardeg olarak segmig, ona btitiin Ailesi ve yakmlan arasrnda gok cizel, ayn bir yer vermig, o kadarki ondan bir saat bile ayrr duramaz bir hale gelmigtir. Artrk AbbAsi devletinin dizginleri Fetih b. Hakan'rn elinde idil22e). Onun bu miistesna durumu ve tistiin

meziyetlerine igaret eden Hasan es-Sendubi gciyle demektedir: "Fetih b. Hakan, hilLfet saraylanntn en biiyiik adamt idi. O aynt zamanda dealet erkanr, gilE, kudret oe meaki sahibi iili. Biitiin bunlartn yanlsffa siyaset ae insanlan idare etmede (TtirKe has) sahibi iili'(z3o). Eetih

b:,

Eok

biiyilk deha ae iisti'inlilk

Hakan'tn Kiiltiir Hayatu

Btihin bu bag dcindiirticti geligmelere ve devlet iglerine ra$men Fetih b. Hakan, bu ulu Trirk ilim ve kiilhir hayatrndan hig kopmamtgtrr. Onun hayahna yon veren iig gey vardr; 1a

Pinto, Olga, a.g.mk., s.42.

Il. Alimlere,

ulu

IIt. Pahast ne olursa olsun kitap satm almak

es-Send0bi, Hasan, Edcbil' l-Cdhtz, s. 146.

ae

toplamak.

Kitap okumak onun igin bir ahqkanhk, bir tutku de$il, adeta bir hastahk haline gelmigti. De$il IslAm tarihi, insanhk tarihinde bile, bu Ti.irk gibi boylesine kitaba dtigkiin bir devlet adamr bulmamrz mtimkiin de$ildir. Nitekim devrin btiyiik dil ve lu$at Alimlerinden Ebff Hiffan (61. 870) giiyle demigtir: "Ben ijmritmde, clilnyada iig kigiden bagkn kitap okuyan ae ilme di)gkiln olan, ne bir kigi duydum ae ne de gbtdiim. Bunlat el-

Cihw, Fetih b. Hakan ve ismail b. Ishak el-Kadr idi (ol' 282). il-Cahru eline bir kitap gegince onu mutlaka okur ae bitirirdi. O kadar ki, kitapEilarm diikkanlanm kiralar, kitap okumak igin oralarda geceledi{i bile olurdu. Fetih b. Hakan ise; meclisinde bulunur, halife bir ig igin meclisten bir an bile kalkmca, hemen yeninin altmdan bir kitap grkarr ae onu

Miitevekkil'in

ismail b. ishak'a gelince, ne zaman yanma girdimse, onu ya bir kitap okurken aeya bir kitah lurqtrrken okumaya baglarfu.

giiTdilm"Q3L\.

Onun kitaplara olan bu diigktinlii$ti oyle had safhaya ulagmrghrki; o, srk srk "sahaflar Qargts{'na u$rar, kitap istinsah edenleri gc)riir, onlarrn elinde orijinal yazrlmr(

w Kitapgt, 2., et-Tiirk, s. 290. 50

ne

13t

el-Hamevi, XVI, s. l?4, s.75, lbn Nedim, s. 186'

ARAP DiLl VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER

220 . ZEKERiYA KITAPqI

krymetli ne varsa satrn alrr ve bundan btiyiik bir zevk duyardr. Hatta o bu hususta daha da ileri gitmig ve yakrn dostu, Ali b. Yahya el-Miineccimi (Astronomi Bilgini) kitap satrn almak ve yazdrmakla gorevlendirmigtir. Ali b. Yahya, bu ige dcirt elle sarrlmrg, onun igin piyasadaki brittin kitaplan toplamrg, olmayanlarr yazmak tizere siparigler vermig tistelik kendi paha bigilmez kitaplanmda ildve ederek onun iqin Samara da muazzam bir "Temel islLmt Eserler Kiitilphanesi" kurmugtur. Bagta el-Hamevi olmak tizere 'cirne$inin ga$dag yazatlar, o devirde boyle bir ktitiiphanenin drinyanrn hig bir yerinde bulunmadr$rm soylemiglerdir. Ne ilgingtirki bu kitaplarrn go$u, hikmet, felsefe, astronomi, islAm ilAhiyat ve ilm-i KelAma Aid eserlerdi(232). irfan Yuaast Hdline Gelen Saray: Artrk asrl bundan sonra, Feth b. Hakan'rn kogkii Arap dili, giir ve edebiyatr, lu$at Alimleri, bir gok mtifessir ve hadis Alimlerinin u$rak yeri olmugtur. Orada btiyiik ilim meclisleri kurulur, Arap dilinin incelikleri, giir ve edebiyat tarhgmalarr yaprlrr, gizel giirler sriylenip ve kasideler okunurdu. Bu meclislerin tinii, Ba{dad'n drgma tagmrgtr. O kadarki, Basra ve Kilfeden btiytik ilim adamlarr, Sarf ve Nahia bilginleri, Tefsir ve Kelam otoriteleri bu ilim meclislerine katrlrr ve orada, hakikat rgr$mrn yrldrrrm gibi parlamasr igin, gimgekler gibi gok gtirtilttistinti andrran seslerle ilmin mrinakagasr yaprlrrdr.

Bu meclisin en renkli simalarrndan beri de, Basrah btiytik lu$at dlimi el-Mufaddal b. Seleme idi. Fetih b. Hakan'rn bu meclislerine, sAdece dil ve lu$at otoriteleri 3r el-Hamevi, XV, s. 144, XVI, s. 174, ibn Nedim, s. 291.

'

221

de$il, Tefsir ve Hadis Alimleri de kahlr, burada Ayet ve hadislerin ince manalarr tartrgrhrdr' Fetih b. Hakan, zaman' zaman el-Miiberred ve emsAli bir gok Alimlerle bazr dyetlerin tefsirinde oyle ilmi tbrtrqmalar yapardrki orada bulunanlar hayret iginde kalrrlardr(2s).

Bu btiytik Ttirk devlet adamrmn; giir, dil, edebiyat dlimleri, ozellikle devrin gAirleri ile olan mtinasebetleri, bir qoklanm Adeta krskandrracak derecede gtizel ve samimi idi. Bunlardan meselA; el-Buhturi (dl. 897). Ali b. Yahya elMiineccim, btiyiik Arab edibi el-Cihrz, yine devrin bi.iyiik Alimlerinden biri olan EbO Ca'fer Muhammed b. Habib ve Ali b. el-Cehm gibi devrin biiytik gairlerinin bir eli onun kaprsrnda olmug, onun hakkrnda kasideler soylemig ve giirler yazmrglar, dolaysryla onun inarulmaz derecede ihsary inam, hediye ve miikafatlarma nail olmuglardrr. Bunlarden el-Buht&ri'nin hayatrnda bu ilme saygm ve ulemaya dtigktin Trirk devlet adamrn gok ayrr bir yeri vardrr. Biiyilk Arab Qairi et-Buhtiiri ae Feth

b.

Hakan:

Arap ve islAm dtinyasrrun en btiytik gAirlerinden biri olarak kabul edilen el-Buhturi, bu faziletli Tiirk'ii tamdrktan sonra hayatrnrn a}:rgr de$igmig, devrin saray nezdinde en itibarh gairlerinden biri olmug, onu hakkrnda 30'a yakrn "Kaside" yazmtg, onu
.

222

t

. znrgptyerirapcr

tl

$,

ir{

el-Buhtffri bu kasidelerinin birinde Feth b. Hakan ve onun gahsrnda Tiirk milletine duydu$u minnet ve gi.ikran

hislerini sanki hilAfet iilkelerinin tagrna topra$rna

rt l

duyururcasrna seslenerek goyle demigtir: y '- (.F JJ Ut"sl .'.'. r rlii !Hrt!.tl+lj crrUlit .+11 rj d"-lr: ,/},p dbJS-t .=1;'r,1d-r..i.5 qrJ L4{JLJ ,.'. ir_t *l"e; ;3.r 141I .".r.; oi:i ,ih ilLj :+.e y! tji l-J vilt Araylar safla kalbleri ile stkt stktya "Biltiln

bafihiltrlar. Qilnkii sen her

kuluYum"Q3Q.

O; bir bagka

kasidesinde, Feth b. Hakansrz yagayamlyaca$rm diigiinmiig ve bir gdntil feryadr halinde goyle demigtir; qtJii -.1,--F Jlc,.9 L eFri-,p yj e1 r+ dsi pr,.i!r ;r{ yr" .r'r..r.; JljL-:;l o,,1-.!r l- , *,I3i eri:;i ,;-.!r -t-i ri.r.r lil r.ij "fo9 cJ+.erelt+ .SJ$ till 6rS: gl ti .., 'Ey Feth! Giinler bana seni yoklu{unu gdstermesin, yagail$tn silrece bmim yokluiumu da safla gdstermesin.

En biiyiik musibet senin beni oeya benim seni

I

tah, H.K. es-Sayrafi. el-Kahire, 1963, I.

el-Hamevi, XVI, s. 179.

s

Hakan:

"Bir defasnda baEta

el-Mtitevelkil o e Fetih b. Hakan'mda bulunduiu bir irfan meclisinde kapt galmmtgtt. Kapryr agttklannda bir kiile satrctstnr yanmda gok giizel bir Muganniye ile bekleyip dududunu giirmiiElerdi. Fetih, Mu$anniyeyi giiriinee bir garkt okumastnr istemiE ae o da oractkda billur gibi sesiyle bu Tiirk igin Eu Earktyr okumuEtur: e{*11

3;lt,

iJlll tlr .i;r .5ti.XYl+--l-9

"eiijl r-r,tii-

bu

l^.iJ3

e5iJlJ /jll J.aj c$ ols=13 dllr

iJ;r

Jli-d$1l+b

ri"

,r*ti cls_r

'Allah\n WNtm ve Feth [b. Hakan) geldi de biz

zlmetbn

kurtulduk her yer aydtnhk oldu.

kendime

fule ya malkttn eahibi o, devletin amid kaynafi odur. &tu butrln arzteu, herlcesd eeftEt tE tyilik yapmalcar.

ft411761411n1"Q3s).

Divanii'I-Buhtfrr1, '* ttt

b,

Fetih b. Hakan'a sadece devrin gAirleri, edipleri, ilim ve fikir adamlarr de$il, o devrin gergekten de ktilhirlti saray edeb ve erkaruna vakrf ve "Mu{anniye" dedi$imiz sanatkAr kadrnlarr bile onun hakkrnda, garkrlar bestelemigler ve onlarr gi.izel sesleri ile okumuglardrr. Bunlarla ilgili giizel bir olay hakkrnda el-Hameai bize gunlarr anlatmaktadr:

y ap ay

ilgilenir ae beni brakrsan ben kenili

223

kasideler yazma ve giirler stiyliyerek onu gtiklere gtkarma da, ddeta birbirleriyle yarrg etnliglerdir. Bu gairlerden sddece bir ornek olarak her birinden bir kag beyt yazmak bile bu kitabrn hacmini tahminlerin otesinde arhracaktrr.

alntz braktp gitmektir. Ben bdyle yalntz sana ba{h iken sen bagkastyla diiny ada

'

Gergekte o devirlerin Arap gairleri, bu briytik Ttirk igin

Mustkt'nin Dilinde Feth

bir Arafu iyili{inle

doyurdun. Ben kendi kaamim ae senin kavminin adtna sana Eiikranlanmt sunuyoratn, Art* bundan bdyle do{uda ae battda onlann ilili ben olaca{tm. Ben hig bir geref ve nesep gdzetmeden diyorumki; Ben her geyi ile siz aelinimetimin ancak ae ancak bir

ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER

i

t90 55

el-Hamevi, XVI, s. 179

224

. zutsRivarirepcr

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESiNDE TURKLER

Emeller oe ilmidlere azanan biitttn yollar kapahdr, ancak bunun anahtan E etht in elinde dirx(236).

giirlerinin birinde

iJ3ii...r-*Jt ..fl t{ttii "!J-r.J+. A*r-J ilJ.o .J-

- l-)*s r-,":'Jt ,9;t*lt ''6-ri" .-jirli Lri JJ€ll .;rg;-fj

"Ey eziyet geken frE*! Snbtrla udrab gek. Zira sea

min glinahlan affedilir.

Agkta bir ig gekme, mukaddes bir seoaptan aeya bir hactan gok ilaha affa l6ytk olilril(238).

Bu arada hemen gunu itiraf edelim ki Feth b. Hakary kendiside giiEli.i bir gair idi. O, gegitli vesilelerle bir Eok giir ve kasideler sdylemig, bunlar devrin edip ve yazarlarr tarafindan zikredilmiEtir. Hatta onun, giirlerini tophyan bir "Diunnt" bile vardrr. Onun giirleri Ebff Zekeriya yahya b. elHakim el-Eslemi (61. 855). Ebff'l-Abbas el-Miiberred ve Ahmed b. Yezid el-Miieddip tarafindan nakledilmiEtir. Ayrrca onun sdyledi$i giirlerin bir goSrt "Mulanniyeler,' tarafrndan bestelenmig ve bin bir gece masallarrnda oldu$u gib| Ba{dad semalannda yankrlanmrgh. Bunlardan birinde Fetihbfu hicramru 9u gekilde dile getirmigtir:

Eiliplere ae $Airlere UzananYarihm Eli:

Kendisi zaten gok gtiglii bir gdir olan Feth b. Hakan, devrin btiyiik Alimlerini, gdir ve ediplerini kim olursa olsun krymetini takdir etrnig, onlarr gdriip g6zetmig, onlan korumug, onlara her tiirlti iyili$i yapmrgtr. Bu Ti,irk edibi ve devlet adamrmn comertlik eli, herkese ulagmrg ve i.inti Bafidad gehrinin srrurlanm goktan agmrgt. Bu bakrmdan devrin biiyiik dlimleri, gair ve edipleri, isldmrn taht ve baht qehri Ba{dad'a gelmigler, bir dmtir sermayesi ve bir goz nuru olarak yazdrklan kitaplarr Hakan o$lu adr ile amlan bu yiice Tiirk'e takdim etnigler, boylece ondan gok biiyiik hediye ve nakdi ddiiller almrglardrr.

l

rJ

uArttk ne sen bendensin ae ne de ben senden beni btrak hayili, sana u{urlar olsun.

t t

Bmi suglayacak bir gtinah bulamadtn, gimdi ile beni rtly alannila gdrili$tln grylerle sugluy orsun"Q37).

Ix

Feth'in bunun gibi, daha bir gok giizel agk giirleri vardrr. Her biri, bir beste konusu olacak kadar giize olan bu

agrk iqin goyle

seslenmektedir;

ve "Zafer" anlamrna gelen"Feth" Ayetini okumug ve bu "feth" kelimesi ile asrl Feth b. Hakan'r kasdederek giirde "Teuliye" dedi$imiz bir edebi sanat harikasmr yapmrg ve herkesi hayran brrakmrghr. Mu[anniye, Kuran-r Kerimde geeen

d[-t l+J.^.a. ir.rc ob.l3 ojo.t.{i".''."15 or-,..'..J" ,'p-ill'; LE-i dJ,;t-.-.i $illl l4a,rjiJ il- r+j!

q gonlii buruk bir

. 225

',1

i

IIr 5!

ri il 1

Ona bu gekilde kitap takdim edenlerin bagrnda biiyiik Tiirkolo$ el-Cihrz gelmektedir. Arap dili ve edebiyatmn gelmig, gegmig en btytik mimarlarrndan biri olan, gergektende suratsrz, pdtlek g6zli, qirkin ynzln dudaklarr pathcan gibi sarkrk ve Eirkinlikte suur tarumayan bu korkung adam, Fethin himayesine girmig bolluk, bereket iginde mutlu bir hayat yagamrgbr(z3e). Ayrrca o; hem

I

236 237

el-Hamevi. XVI. s. 185. el-Merz0bani, Mu'cemlt's-$uoro, s.

l9l.

,l lt $t

*t

il

238

23t

el-Hamevl, XVI, s. 179. Kitapgrn eLCAhuu ve'l-EfiAh, el-Arabi, Mecelle gehriyye, Ktiveyt, June, 1981, no, 271,s.123.

2'

226

. zeruRtyerirepcr

II.

"Fezhilii'l-Etrak" ve hem de "et-Tdc fi AHAk eLMiilfik" adrndaki kitaplarrm, bu ulu Ti.irk'e takdim etmig, boylece onun gok btiyiik bir iltifat ve tevecctihiine mazhar olmugtur. Bu konular tizerinde bundan sonraki sayfalarda tekrar

FETiH B, HAKAN TURK TARiH ve TUTTUNUNUN YENiDEN AYACA KALDIRILMASI

durulacakhr.

Tiirklii[e Giden Yolda Feth

Feth b. Hakan'a kitabrm takdim eden kimselerden bir di$eri de biiytik dil ve lu$at Alimi EbO Ca'fer Muhammed b. Habib'dir. O ; " K. el-Kab frili' l-Keb ir e' o e' I-Eyy 6m" adrndaki btiyiik qahgmasrru bu Hakan OSlu Feth'e takdim etmig ve

Gergekte Feth b. Hakan, hayatr boyunca sadece Arap

dili, giir ve edebiyatr de$il; hilAfet gevrelerindeki ilim ve ktilttir hayatrna yeni bir canhhk getirmig, bir devrin ktiltiir

gok btiytik miikAfat almrgtr. Yine devrin Feth b. Hakan'a kitap takdim eden btiyiik Alimlerinden biri olan Muhamed b. el-HAris es-Sa'lebidir. Bu de$erli Arap dlimi Ahl6k elMiiliik adrndaki eserini Feth b. Hakan'a takdim etmig ve onun tevecciih ve iltifatlarrna mazhar olmugfur(2a0).

ve sanatrm, kendi dtigiince ve irfan zenginli$i ile yagatmrg, drigunce ve fikir hareketlerini btiytik olgtide etkilemigtir' O; toplumun yaprsal de$erlerine saygr gostermig, bununla beraber kargaga ve fikir anargisi grkarmak isteyenlerin kargrsma dikilmig ve boylece ismi, Ttirk isldm tarihine altrn harflerle yazrlmrg bir btiyiik devlet adamr olmugtur.

isldm ve Arap diinyasrmn hAld en btiytik gdir ve ediplerinden biri olan el-Buht0ri ve onun Feth b. Hakan'la olan edebl ve giiri iligkileri, dostluklarl ayn bir inceleme konusudur. O kadar ki kendisinin hemen her vesile ile Feth b. Hakan'rn kulu oldu$unu hig gekinmeden ildn eden bu biiytik gair, meghur Diailrunda onun iEin ingad etti$i uzun kaside ve medhiyeleri bir yana O; bu Ulu Ttirk igin "K. elHamhse" adrnda, mi.istakil bir kitab yazme ve bu Tiirk aristokrafuna hediye etrnig ve onun sonsuz ilttfat, ihsan, hediye ve miikdfatlarrna nail olmugtur(2at). Bu bakrmdan elBuhturi, her zaman qoyle derdi: ".dlJriJ +j^ d-pr $ill .:3,; 4!ati iSJ-Cl .u.r J*.SI rS-,1"

Onun; bu manada yaptr$r ve Ttirkliik aqrsrndan her ti.irlti takdirin i.ishindeki en btiytik hizmetlerinden birisi de gtiphesiz Ba{dad ve hildfet camiasrndaki Ttirk varh$t, onun ktiltiirel zenginli$i, milli ve manevi de$erlerine sahip qrkmasr ve onun tarihi gahsiyetini btittintiyle ayafia kaldrrmasr ve bunun igin eok ciddi ve Pek hbyrrh tegebbtislerde bulunmasl ve bagarrh olmasrdrki; Orta-Qa$ islAm tarihinde bunun bir egini ve benzerini bulmamrz mumkrin de$ildir. Bize gore Feth b. Hakan; o devirlerin kendi gartlarr iginde srkrgrp kalmrq Ttirk tarih ve ktilhirtiniin en btiytlk temsilcisi "Hayrr!" belki de en btiytik Tark

"Bermeki hilesinilen sonra giir gertleili, durgunlaEtt. Ne aarki Feth'in cdmertli{i onu aya{a kaldrdt, ktzrytrdt ae Eiirile gok hareketli bir hale geldi"Q4z). 2a0

el-Cdhrz, et-Tacli Ahtdk el-Miiliik, (Mukaddime), Ahbaru'l-Buhtfrri, s. 15. 742 Ahbaru' l- Buhtuti, s. 95.

s

b. Hakan:

milliyetcisidir.

Zira Feth b. Hakan bu biiyi.ik hedefe giden yolda Ttirk'tin tarihi gahsiyeti ve hilAfet ordusundaki asrl varlrfrrnrn kargrsrna dikilen azgrn Arap ve yorgun Fars milli

23.

zat

i

223 .

ZEKERIYA KTTAPCI

guurunun biihin giictiyle kargrsrna grkmrg, onu politik deha ve idAri tecriibesini kullanarak etkisiz bir hale getirmek istemigtir. Bu bakrmdan o; Ba$dad bu biiytik ktilttir ve medeniyet merkezindeki siyAsi ve askeri Ttirk varh$mr bir ktilttir zeminine oturtmak, onlan hilAfet camiasrmn di$er goze batan, meselA Araplar, Farslar, Horasanlilar ve di$er

mevdli gibi unsurlara kargr medeni bir ortama tagrmak, onlarrn yrice karakterli, medeni, ktilttir bakrmrndan gok zengin bir millet oldu$unu ortaya koymak, dolaysryla Ttirk varhSrnr di$er unsurlar tarafindan kabul edilmesini sa$lamak igin grrprmp durmug ve gok briyi.ik u$ragrlar vermigtir. el-Chhtz' m

Tiirkliije Kazandrilmast:

Bundan maksadrmrz onun; el-Cihrz gibi bir b{iytk Arab edibi ve bugtinlerin ifAdesiyle gok etkin bir gazeteci yazar\ kendi safina gekmesi ve kaleminden gerekti$inde kan damlayan bu btiytik Arap Edibi ve kiilttir adamrrun; hilAfet gevrelerinde birinci derecede Ttirkti, tarihi zenginli$ini onun ktilttir ve medeniyetini, rrki meziyetlerini savunmasrru saSlamasr, dolayrsryla mtisltiman Tiirkti, azgtn Arap ve bezgin iran milli guurunun kargrsrna, dinamik bir unsur olarak grkarmasr, Arap ve iran gdvenizmini krrmasr idi. Feth b. Hakan aynca el-CAhrz'r bu konularda yeni bir kitap yazmaya tegvik etrnig, hatta ona; "Fezdili.i'l-Etrdk" "Tiirklerin Yiiceliklefi" adryle yeni, mtistakil, muhtegem bir eser bile yazdrmqtrflA3. Kitapgr, 2., a.g.mak., Tiirk Drinyasr Tarih Dergisi, Hazirart,20M, No: 21O s. 53.

igte biitiin bunlar, Feth b. Hakan'r Orta-Qa$lann netice itibarr ile ve her ne kadar adr konmamrysada, en

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESiNDE TURKLER

. 229

bi.iytik Tiirk milliyetcisi krlmrgtrr. Bu bakrmdan Feth b. Hakan, Kaggarh Mahmud'tan (dl. 1080) gok daha 6nce, milli $uurun temsilcisi ve bu bayra$r gdndere geken ilk biiytik Tilrk milliyefgrsi olarak kaigrmrza grkmaktadrr. Peki bu biiytik olaylar nasrl geligmigtir? Feth b. Hakan nigin kendisini Ttirk tarih ve ktiltiirti ile ilgili bir btiytik kitap yazdrmaya mecbur hissetmig ve bciylece farkrna varmadan en btiytik Tilrk milliyetgisi olmugtur? Bu konularrn anlagrlmasr igin herhalde asrl cevap verilmesi gereken bu sorular olmahdrr. Gergekte; el-Miitevekkil ve Feth b. Hakan devirleri; Ttirklerin askeri ve idari mevkilerde en gtiglti ve zirvelerde oldu$u devirlerdir. Ne varki Ttirklerin lehine olan bu bag dcindtir0cti geligmeler kargrsmda Azgm Arap vebezgln Fars milli guurunun kabu$una Eekildi$i ve tam bir teslimiyet iginde oldu$u kabul edilmemelidir. Zira yine bu devirlerde i.ist dtizey Arap askeri ve idAri btirokratlarr arasrnda,
Bu bedbaht kigiler, hilAfet ordusundaki Ttirk askeri varh$rm hedef almrg ve onu gdketmek istemiglerdir. Bunun igin hilAfet ordusunun di$er Arap, Horasanh, Meadli,.Ebnd

gibi unsurlarrnr Ttirklerin aleyhine tahrik

etmeye

baglamrglar ve bundan daha tehlikelisi gdvenist rrkgrhk ve kavmiyet duygusunu bir silah olarak kullanmrglar ve onlarrn; Ttirklerden daha tistiin, daha medeni, askerlik mesle$i ve harb sanatmda daha usta ve ileri olduklarrm soyliyerek di$er gruplarr Ttirk askeri varh$mrn aleyhine

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi9MESiNDE TURKLER

230 . ZEKERiYA KiTAPCI

krgkrrtmalar, dolaysryla ordu mensuplarr arasmda btiytik bir fi tne ve kargagahk grkarmayr dtigiinmtiglerdir.

Tiirklelin igine Tutugturulan Fitne Ategi: MAmAfih el-CAhrz'rn soz konusu eserinde, Ttirkler aleyhine estirilen bu havamn ne kadar giddetli oldu$u ve yrkrcr bir mahiyet kazandrgrm btitiin giddet ve vahgetiyle ortaya koymugtur. Bundan gtiphesiz enfazla etkilenen ve en qok gikayetgi olan da bi.iytik Ttirk devlet adamr ve elMiitevekkil'in veziri Feth b. Hakan idi. Zira onlar; devlet

iglerinin konuguldu$u, idari toplantr ve di$er ilim meclislerinde ve bir krsrm saf temiz insanlar arasrnd4 ktirek gibi dillerini grkanyor ve hilAfet ordusunun di$er unsurlarrnr tegkil eden Horasanlilar, Meadli, Araplar, Ebndlart ae Farslilart, Ti.i.rklerin kargrsrnda askerlik, yi{itlik ae harb sanahnda gdklere grkarryor, "Hayrr!" onlarr bir birlerine kargr, "bu meselelerde krgkrrtryor, boylece odunlarr, kokugmug cesedleri olacak bir fitne ategini tutugturmaya galrgryorlardr. Bunu yapan kiginin zorba haddini bilmez bir Arap komutaru veya devlet adamr olduf,u anlagrlmaktadr.

Bu zorba kiginin, AbbAsi devlet adamlarr ve hildfet ordusundan gegitli kigilerin bulunduSu (Tiirk askeri erkaru da dahil) ytiksek meclislerde, bu btiytiklerden hig birine soz vermederl kendini be$enerek tek bagrna konugfu$u, orada bulunan reislere damqmadr$rm, Eok krncr konungmalar yaptr$rru ve bundan da en f.azla Feth b. Hakan'rn rahatsrz ve gikAyetgi oldu$unu" el-Cihrz'dan o$renmig bulunuyor1rzQ43). Bu zorba kigi yine el-CAhrz'dan d$rendi$imize gdre; sciz konusu meclislerde sciz ahyor, hilifet ordusunu; 2'3

Fezdil, Harun, A.M., 1,s.14-21, $egen, R., s. 16.

'

23I

kendisine gote, Horasanhlar, Tiltklet, Mto6li, Araplar ve Ebnk olmak :ilzere beE krsma ayfryor ve her birinin di$erlerine kargr iistiinltiklerini sayarak onlarl birbirine krgkrrtryordu. Bu ctimleden olmak tizere o:

"Horasanlilann; nakibler 7)e segilmip kimselerin

torunlart, Abbfrsi, ileoletini asil ontann

iktidnta saba duran,' dutdukga getiritikleriniQ44), Araplarm; iliinya ruzgartan gibi esen, giir, nesir ae nesilden nesile Segen giizel sijzlere sahib oliluklanm, ilealetin asil kaynalr ae daaasrnt miidafaa ettikleriniQts). Meoillinin; Islfrm halifesine gok samimi ba{Iilt{mu diigman hiicumlan karyanda en giiaenilir kimselet olduklanntQa6), Ebnilrun ise; asil H ora"anltlann onlar olduklanm kahramanhkta Araplatila ilahit kimsenin onlarta boy \lgiigemiyeceklerini s,yliiyorgiiciiyle duQ47). Ne varki bu zorba adam, bu garuplan biitiin Tiirkler aleyhine ktgkrtty orduQttt' Fethb, Hakan Fitne AteEinin Katgtsmda: Feth b. llakan, Ttirk askeri erkarun da bulunduf,u bu dnemli toplanblarda, hamiyet-i diniye ve gayret-i milliye ile bt zorba kiginin kargrsrna dikilmig ve bi.ittin gi.icii ile onu susturmaya, onun saqma sapan fikirlerini giiriltmeye gahgmrg ve askerlerin birbirlerine karqr de$il bir sevgi ba$r bu iginde yan yana olmalanm savunmugtur' Feth b' Hakan zorbamn fikirlerini Etirtitmek iqin 96yle diyordu:

zaa

2#

Fezfril, Harun, A.M., l, s. 9' $egen, R" s' 9' Fizaii, Harun, A.M., l, s. 2l-23, $egen, R', s' 26'

Feiaii, Harun, A'M., l,s'23-25, '* 2n A'M., I's.25'28,

$egen,

R'' s'29'

$eien, R',-s' 32' Fezaii, Harun, 2at l, s. 9, A.M., $egen, R'' s' 15' Fezaii. Harun,

232

. zr,rcnr
ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELigMESiNDE TURKLER

"Hor*sanhlaila, Tilrkler kaileEtir. Bunlann metnleketkrt ayntdr. Tlirklerle, Horasanhlar; bazt baktmlardan birbirlerinilen farkh iselerde esas itiban ile hepsiile Horasanhdry''(24e). Hatta o bu hususta daha da ileri gidiyor ve 90yle diyordu; "Horasanhlar ile Tiirkler; Allah'm memlelcetlerine aerdi{i hususiyetler, her memleketin ahalisine ayn

olarak aerdi{i benzerlik, ahl6k ae dil yakmh{t baktmrndan Kahtantlerle Adnaniler arasmilaki yahnltktan daha stkt y aktnh la sahip tir/' Qw . Tiirklitde Giden Y olda

el- C hhtz:

Ne ilginqtirki o; btittin bu, yrkrcr ve bozguncu fikirlerden korkmamrg, fikre fikirle mukabele etrnek yolunu segmigtir. O da, HilAfet ordusundaki Tiirkler igin bir kitap y azmak v ey a y azdtmak ve o kitapta Ti.irklerin yiiceliklerini, tisttinliiklerini beyan etmek ve hilAfet ordusunun onlardan tegekktil ehnesinin akll ve manhki sebeblerini aqrklamak, dolayrsryla akh selim olEtileri iEinde, bir anlagma uzlagma sa$lamak, aksi halde govenizmin hildfeti parqalayaca$rm ve bir gok ardr arkasr gelmez kargaga ve kangrkhklara yol agaca$r hususunda onlarr ikna etrnektir. Bu bakrmdan Fetih b. Hakan, el-Cihrz,r yaruna ga$rrmrg, hildfet gevrelerinde olup biten, btitiin bu konugmalatl ona aktarmrg durumu onunla btitiin ayrrntlarr ile enine boyuna tarhgmrg ve Tiirklerin yiicelikleri, onlarrn askeri meziyet ve milli karakterleri, AbbAsi hilafetine olan sonsuz ba$hhklan hususunda derhal bir kitap yazmasrru istemig, bundan da ote el-CAhrz, burada hemen gunu itiraf 2-ae

"'

Fe7Ail, Harun, A.M., Fezdil, Harun, A.M.,

l, l,

s. 9, $e;en, R., s. 15. s. 8, Sesen, R., s. 9.

.

233

edelimki el-CAhrz, Feth b. Hakan'rn bu yaprcr tutumundan bir sorumlu kigi olarak fevkalade etkilenmig, onu takdir efinig, ddeta onu gdklere grkarmrgtrr. Nitekim o, daha sorua yazdr$rkitabrnda Feth b: Hakari iqin gdyle diyecektir:

"AIIah seni ilo{ru yolda gttffieye muaaffak kilry, kenilisine gllkretmene yardtmo olsun. Seni ae senin elinle bagkalann dah etsin. Bizi oe seni hakh siiyliyen, onunla amel eden onu tutan, ondan ahkoyan gryIere kary onu mililafaa edm kigilerilen yapstn, Zira Sultan, intikam almak isteyen nilcadeleciden, hakstz yere kendisine ktzan mahkum.ilan oe idfrreden uzaklagtmlihp igin hiikiimetin icraatlannt aytplayan, iglert baltalnyry tenkid eden, kendi fikirlerini be{endidi igin, manastz sdzler sarfeden, do{ruyu ki)tillemeye ae akillrca hareketlere itiraz etmeye iliigkiin kimselerden hAli de{ililir" (251). F e z 6ilii' I -E tr frk N i gin Y a ztlmry hr?

$imdi asrl mesele bu kitabrn yazrlmasrnda nasrl bir metod takib edilmeli idi? Gerek el-CAhrz ve gerekse Feth b. Hakan'rn bu hususta bir hayli diigtindiikleri anlagrlmaktadrr. Kitap, Ttirkleri hak ettiklerinden fazlabit pekilde 6$erek, hilAfet ordusu ve toplumdaki kargr fikirlileri, onlann aleyhine krgkrrhnamah, daha aqrk bir ifdde ile bu cadr kazamru kaynatrnek isteyenlerin elinde, Ttirklerin aleyhine, bir koz olarak kullamlmamah idi. Bilakis hilafet ordusundaki Tiirk varh$rm di$er guruplara kargr daha sevecen bir hale getirmeli, aralanndaki sevgi ve muhabbet ba$larrm geligtirmeli, birini di$erini krgkrrtrnak veya kiiEtik gormek, kotiilemek suretiyle asker arasrna nefret ve kin "t

FezAil, Harun, A.M., l, s. 2, $egen, R., s. 3.

234

.

zat<s,F.lverirepct

F

ARAP DiLi Vr

.+, tohumlarr ekilmemeli idi. Nitekim el-Cihrz bu hususlardaki hdlisane niyetini g6yle agrklamrytrr; Biz bu kitabtmtzt yazmakla, sayfulrmrz bu guruplarm her nekadar arzulan gegitli ise de, aralannt bulmak, kalblei bir biine balh ise, bu tilfeti arhrmak, daaalanrun birlegmesi igin gayelerinin aynt oldu{unu haber aermek, kalbleinin samimi olmasmt temin etmek, igterinde bilmeyen aarsa, nesepleindeki aynhk noktasmr ae hasepge aralanndaki aynhltn miktanru bildirmek igin yazdtk. Ta ki, lurhangi bir diigman; bazilanntn tutumunu de{igtirmesin. Herhnngi bir dilEman; yalfuzh yalanlaila uydurma Eilphelerle onlan ifsat etmesin. Zira bilgili munaftk, biiwk hile sahibi driEman, kendisinden aga{tdakilere bahh, hak geklide gdsteir dilEiln ce si zlifie ihtiy at elbisesi giy diilzszt. el-CAhrz a gtire; Tiirklerin drgrnda askerleri; Horasanh, MeadlL Arap ae Ebna diyerek ayrrmamn pek fazla bir mana

ve yeri yoktur. Onlarrn iddia ettikleri 6zellikler hadd-i zalnda mtigterek dzelliklerdir. Durum boyle olunca: "Ebna; Horasanh, Horasanh; mealh, mezsl6; Arap olul' Bir di$er ifade ile bunlar bir birlerinin aymdrrlar. Ona gdre Tiirklerin bunlardan farkh bir y6nti daha vardr. Zira:

"Tiirkler; Horasanh ae halifelerin pek yakm akrabalan olan mealalardu. (Onlarrn halifelerin yamnda ayn bir yerleri vardrr). Bunun neticesi Tiitk, bunlann het biinin sahip olilu{u askert iistiinliiklere sahip, onun gerefi; hepsinin gerefinilen ilaha fazlailrr (Bu bakrmdan) ililer asketlet bunu bilince, Tiiklere miisemaha giisteritlel aradaki giiqliik

(problemler)

Fezail, Harun, A.M., l, s. 30, $egen, R., s. 37.

GELI9MTSINDS TURKLER

.

235

ortndan kalkar, diiEmanhk diye birgey kat-

1n42"(253\.

Zaien uzun zamandrr zihnen buna hazrr olan ve bu manada qok onceden kokli,i hazrrhklarr bulunan Btiytik Arap Edibi igin bu qok gtizel bir firsat olmug ve Ti.irklefin yticeliklerini beyan adant "EezAihi'l-EtuAk" adrndaki bu biricik eserini yazmrghr. Bu eserini yazarken el-Cihrz gok realist davranmrg ve gok rasyonel bir metod takib etmigtir. O

bu eseri ve takib ettiSi

metodu bizzat kendisi 96yle

agrklamaktadrr:

"Yalntz biz sadece bize riaayet edilen ae hafuamtzda olan sdzlerden, giirdtifiimiiz oe Eahiil olilu$umuz. olay-

lardan, insanlann a{zmdan alih{tmtz ae ilinleiliiimiz ktssalann bir ktsmmdan bahsedecefiz" demig ve oylede yapmrgtr(zsr):

el-CAhrz,

bu kitabrmn 6n sdziinde, bu

menfi

bir de$erlendirmesini yapmrg/ bu Tiirk devlet ve fikir adamr Fetih b. Hakan'rn duydu$u geligmelerin genel

endigelerini dile getirmig, Arap, Iran, Meodli, Horasan vs. unsurlarrry gdvenist duygularrmn dayandr$r esaslarr beyan etnig ve sonrada asrl konuya, yani Ttirklere girmigtir. Arhk bu noktadan sonra el-CAhrz'r kimsenin futmasr miimktin de$ildir. Bu biiytik Arap Edibi, ucundan kan damlayan kalemi, o " Cfrhtzi uslubu" ve nehirleri andrran ifdde giicii ile TURKLER hakknda hepimizin bildigi o meghur eserini yazmrgtrki bugiin bile bu eseri okuyanlar
252

rOrSivetrNIN

,tn

Fezdil, Harun, A.M., I, s.36. Fez6il, Harun, A.M., I, s.29.

,t 236. zgxnr.jyarirapcl

ARAP DiLi

surath bu adamrn, manevi huzurunda saygr ile efilmeleri ve onu hi.irmetle selamlamamalarr miimkiin de$ildir. O bu haliyle; Orta Q.a{lann admt kimsenin koymafufi ilmi manada en bilyilk Tilrk milliyetgisi oe bir btiytik Tilrkolo{dur.

Fetih

b. Hakary bu yeni inisiyatifinde yani milli

davrarugmda bagarrh olmugmudur? Bu kitabr okuyanlar, devrin siyasi olaylar ve tarihi geligmelerini inceleyenler, bu soruya mutlaka EVET cevabrru vermek zorundadrrlar. Zira el-C6hrz gibi gdhreti ciharu tutrnug bir biiyiik edibi ve aym zamanda qok etkin bir gazeteci olan bu gdhretli kiqinin boyle, Tiirklerin yiicelikleri hakkrnda bir kitap yazmail, onlarrn milli manevi deSerleri, rrki meziyet ve iistiinltikleri, tarihi gahsiyetleri ve hilafet ordusundaki yiice misyonlan hakkrnda gimdiye kadar kimsenin duymadrsr, gdrmedi$i ve dile getirmekten qekindi$i ytiksek hakikatleri. beyan etrnesi, hilafet camiasrnda bir olay olmug ve gdvenist Arap ve diSer unsurlarrn silahlarr bir anda ellerinden ahnmrgtrr.

b. Hakan, hiir diiEtince ve Tiirkiin islAmrn hayrrna olan yiice misyonunun, Kaggariden Boylece Fetih

ilk temsilcisi olmugtur. Qa$rmrzda bile onun bu yiice misyonunu kavrayan kaq ktiltiir adamr oldu$u hdld asrrlarca 6nce,

miinakaga konusudur. F e z 6ilii'

l-Etr ak' tn llk Y aziltEt:

Biitiin bu gtizel

izal'J.ara ra$men el-CAhrz'rn,

bu gok de$erli kitabrmn, izdh edilmesi gereken daha bir gok yonleri bulunmaktadir. BilindiSi gibi el-CAhrz bu kitabrm, elMutasrm'rn ilk hildfet yrllannda yazmrg ve bu kudretli Abbdsi halifesine takdim etnek istemigse de, elde olmryan

vr roraivanNN

cer_iglvlEsiNor

runrrsR . 237

sebeplerle bunda muvaffak olamamrg ve bu sebepleri bildi$i halde, bizlere izah ehnekten kagrnmrghr.

Bizim igin el-CAhrz'm bu*itabrm, el-Mu,tasrma nigin takdim etnedi$i ve bunun sebepleri de$ildir. Asrl dnemli olan Onun, el-Mutasrm iEin yazdr$r bu ilk kitabr ile, yaklagrk aradan yarrm asrr gegtikten sonra Feth b. Hakan igin yazmrg olduSu bu yeni kitap arasrndaki iligkileri daha aErk bir ifdde ile bu kitabm bir 6ncekinin aynl olup olmadrsrdr. Hemen gunu ifade edelimki, el-Cihrz'rn bu son kitabrm dikkatli bir gekilde okuyanlar, bunury ilk yazdrp:r kitabrn aymsl olmadrf,-rm farketmekte gecikmiyeceklerdir. Zira el-CAhrz'rn Tiirklere kargr ilgisi, Basra da yani ilmi gahsiyetini tamamladrSr ilk yrllarda baplamrghr. O, elMemunun ilk hildfet yrllarrnda Ba{daila geldiginde bu ilgi bir ateg ve bir kar pargasr haline gelmig ve kendini yakmaya baglamrgh. el-CAhrz artk bir Tiirk hayram idi. iqtikqe susuzlu$unu arhran derrtz suyu gibi; Ttirkler hakkrnda, Tiirk tarifu, ktiltiiri.i, onlarrn drf ddet ananeleri hakkrnda, deryalarr andrran bilgiler topladr$r halde, doymak, kanmak bilmiyor, yeni yeni bilgiler edinmeye gahgryordu. elMutasrm'rn halifeliSi ddneminde, bu bilgileri ummanlan andrran bir hal almrg ve kendisi asrln en biiytik "Tijrkologu" olmugtu. el-CAhrz bununla da yetinmemigtir. Daha sonra o, kendi iradesiyle topladrgr bu bilgileri, giirdiisii ilging olaylarr, o igitti$i krssa ve destanlarr, onlarrn kahramanhklarrru dile getiren qok ciddi bir kitap yazmak istemig ve bu kitabrm el-Mutasrm (833-342) zamamrnda yazmrghr. Nitekim, el-CAhrz bunu, kendisi de teyid etmekte

238 . zErsRiYA KITAPCI

ve gdyle demektedir: "Ba bir kitaptr, onu Allah yiiziinii ak etsin, el-Mutastm Billahtn halifelik diineminde y a.z dtn" Qss')' Burada bizimbirgey daha dikkatimizi Eekmektedir. O

da el-Cdluz'tn yeni eserine "brt bir kitapfiy'' sozii ile baglamasrdrr. Herhalde el-Cihrz, buna "kitap" dedi$ine gdre; bunun derli toplu, hacimli, genig oldukga gtizel, faydalr "biiyiik bir kitap" olmasr gerekmektedir. el-CAhrz, bu hacimli kitabrm yazdrktan soffa onu, el-Mutasrm'a takdim etnek istemig ise de ne yazrk ki o, bunda muvaffak olamamrgtr. Ya kitap ne olmugtur? Bu Eok acr bir gergektir ama el-Cdhrz, bu kitabmr devrin deSigen ve geligen gartlarr iginde gevresindekilere gostermek bile istememig ve bu kitap, geeen bu yaklagrk yanm asrr zarfinda oyle tahmin ediyoruzki kaybolup gitmigtir. igte Ti.irk tarihci ve Ttirk milliyetgilerinin asrl iiziilmeleri gerekende bu olmahdrr, Tiirk tarih, Tiirk ktiltiirti, hiilasa Tiirkiin her geyini qok samimi bir uslupla beyan eden bu muhtegem kitap kaybolup gitmigtir.

Eldeki mevcud esere gelince; bu devrin geligen ve gittikEe kdtiiye do$-ru giden gartlarr kargrsrnda, alelacele krsa zamanda, derme gatrna yazrlmrg ve "Ris6le" smlrlarrnl zorlayan bir eserdir. Bir onceki kitabrn eskilerin tabiri ile "miintahabq segilmiE 6zeti" bile de$ildir. Nitekim onun bu yeni eserini okuyanlar, mevzularrn kopuklu$u, birbiri ile ilgisi olmryan olaylanry bir arada zikredilmesi gibi daha bir gok fu tarsrzhklarr izah etmede zorlanacaklardrr.

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TURKLEP F e z frilii'

l-Etrak' in ! eniilen

Y azilma st:

el-CAhrz, yukarda da ifdde edildi$i gibi deSigen, geligen ve gittikge Ti.irklerin aleyhine kotiilegen ve bir siyasi buhrana ddniigen bu meseleyi gdzmek ve bu fitre ategini s6ndtirmek igin derhal kalemini eline almrg ve zamanla yarrgrrcasrna bu yeni eserini yazmrgtrr. el-CAhrz'rn bu kitabr iki ana b6liimden olugmaktadrr. Birinci boliimtinde devrin

gtncel olaylarr, Feth b. Hakan'la aralarrnda geeen o zotba yaratrhgh kiginin hildfet

konugmalar ve hele hele

ordusunu bolmek, ordu birlikleri arasmda kin ve nefret tohumlarr sagmak igirv ileri siirdti$"ii saqma sapan gortiglerine genig dlqtide yer verilmig ve el-CAhrz'rn kendi goriigleri beyan edilmigtir. Kitabrn asrl ikinci boliimii, bizim igin daha bnemlidir. Bu ikinci boltimiinde Tiirk tarihi, ki.ilttiri.i, onlarrn orf, Adet ve ananeleri, onlarrn rrki ozellikleri ve harb sanatrndaki tistiinliikleri, avcrhk ve atrcrhklan hakkrnda Eo$u kere da$rmk ve 6yle gagrrhcr bilgiler verilmigtirki; bunlarr bugiin bile okuyanlarm gagmamalan, hayret ve dehget iginde kalmamalan miimkiin deSildir. Bu ikinci krsrm genellikle elCihrz'm daha ijnce yazdr|.: o biiyiik kitaptan btiytik olEi.ide ahnfllar, bir di$er ifade ile kafasrnda kalanlardan olugmaktadrr.

el-CAhra kitabrm bu gekilde tamamladrktan sonra bunu, kalbinin derinliklerinden kopup gelen sonsuz. bir minnet ve cogku duygusu ile Feth b. Hakan'a takdim etrnigtir. el-CAhrz'rn bu eseri bugiine kadar kendi sahasrmn tek eseri olma gerefini korumaktadrr.

255

FezAil, Harun, M.A., I, s. 36, $eqen, R., s. 46.

. 239

240

.

zutcgntya

ENEP OiI-i VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TURKLER

rirarct

fJtfr U. Hakan'rn, biiyiik Ti.irkolo$, el-CAhrz'a boyle

bir eser yazdrmasrndan, beklenen neticeler elde edilmig midir? Her nekadaq AzgrnArap ve yorgun iran milli guuru ve gdvenizmine bu kitapla Feth b. Hakan qok a$rr bir darbe vurmug ve Tiirkti sevenlerin ellerine, onlarr miidafa ebnek igin boyle krymetli bir eser vermigse de bunda, tamamiyle bagarrlr olduklarrm sdylememiz mtimkiin de$LIdir. Zira, Arap ve Fars milli guuru/ bundan sonra da, Tiirke kargr

olumsuz tavnm siirdiirmeye devam etnigtir.

Fakat,

Ttirklerin yticelikleri hakkrnda, o devirlerde boyle miistakil bir eserin yazilmasr bile btiytik bir bagarrdr. F eth b.

H akan' rn Tiirkliik $uuru:

b.

Hakan'rn, bu yonde tegebbi.ise biiytik edib ve ilim adamrm yaruna alarak adr iistiinde Ttirklerin yiicelikleri hakkrnda bdyle miistakil bir kitap yazdrrmasr ve bu kitabr Orta QaS ilim dtinyasrna kazandrmasr, bagh bagrna bir btiyiik kiilti.ir olayrdrr. Kitap, Abbdsiler devri Ti.irk tarihinin en kahcr, klasik bir eseri oldu$u gibi, bir "el kitabt" olarak isldm aydrnlarr iizerinde her zaman etkisin devam ettirmigtir. Biitiin bunlar Feth b. Hakan'rry di$er taraftan kendi milletini seven iistiin vasrflr bir Ttirk milliyetgisi olduSunu Gergekte Feth

geEmesi ve devrin en

gostermektedir. O bu haliyle Ttirk milliyetqileri igin bugtin bile 6rnek ulu bir insandr. Zira ondan sonra gelen Tiirk sultan ve devlet adamlarr; onu, bu manada 6rnek almrg olsalardr, Tiirk tarih ve kiilttirii hakkrnda yi.izlerce binlerce, kitap yazrlmrg olmasr gerekirdi.

Feth b. Hakan'rn, el-CAhrz'r btiyle bir kitap yazmak iEin ikna ehnesi ve bunda muvaffak olmasr, her geyden once

'

241

onury kendi kavmine, yani Ti.irk milletine duydu$u ytice ilginin ciddi bir tezahtirti olarak kabul edilmelidir. Zfta o; gahlanan Arap g6venizmine kargr; sessiz kalmamrg ve Ttirkleri goklere grkaran bir eser yazdrrmakla onlara kargr en gizel, en asil tepkisini gdsterdi$i gibi, onlardan en giizel bir gekilde intikamrru da almrgf,r. el-CAhrz bu eserinde do$ruyu soylemek gerekirse bugtinlerin gozi ile, bir rrkErhk yapmry ve Tiirk rrkrru btittin di$er kavimlerden sayrlamryacak derecede tistiin gdstermig ve onlan gdklere Erkarmrghr. Bugiin bile onun bu fikirlerini toplumumuzda mtidafa etmede zorlanan kimseler vardrr. Bunda Feth b. Hakan'rn kendi kavmini yani, Trirk milleiini sevmede bir eok rrkErrun onun gerisinde kaldr$rm gdstermektedir. Zira pek fazla dini motifi olmryan boyle bir kitabrn her geyden dnce ona takdim edilmesi, onu severek kabul etrnesi, okumasr ve onun, bit " el kitab{' gibi herkes tarafindan okunmasrm istemesi onun/ bugiilerin tabiri ile rrkgrh$a varan bir sevgi ile Ti.irk milliyetEisi oldu$unu gostermektedir. el-Cihrz'm bu eseri, bize g6re bir ibide idi. Bu; Yenisey vadisinde ve granit kaya parqalarr halinde dikilen ve Tiirkiin tarihi gahsiyeti yazrlan Orhun Abideterindel! sonra, bu defa onun islAmi gahsiyeti ve misyonu, kalemle Ttirk isldm medeniyetinin alhn yapraklarrna yazrlmrg muhtegem bir Abide idi. Bu ktiltiir dbidesi, gdzti ufukta ve bagr gdklerde olan Tiirk milleti iqin gimdi BAGDAD ve SAMARRA da dikiliyordu. Biiyi.ik Arap Edibi el-Cihrz tarafindan hilAfet camiasrnrn Bilge Tonyukuk'u olan Feth b. Hakan adrna dikiliyordu.

242

ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TURKLER

. zr,rer.ive rirlpct Feth b. Hakan Sap* Fikirler Kargtstnda:

Gergekte Feth b. Hakan, toplumunun sarsrlan dini ve sosyal dengelerini yerine oturtmakta her zaman etkili ve

oynamrgtr. Onun bu ydndeki en ktiklii icraatlanndan birisi de bu devirlerde devletin bir nevi resmi mezhebi olan "Mutezile"ye son vermesi ve boylece " Muh amm e d llmm e tinin" y :dizidLnrd- giildiirme si olm u gtur.

kararh

bir rol

En giiglti lklilmi mezheplerden biri olan, Ehl-i Siinnet temsilcileri ile aralarrnda gok ciddi gdriig ayrrhklan bulunan Mutezile; el-Memun'un hildfeti zamarunda gtiElenmig ve devletin desmi, ideolojik mezhebi hdline gelmigtir. elMemun bu mezhebin esaslarrru kabul etmeyen Silnni g6ri.igiin dnderleri olan gahsiyetli islAm Alimlerine, Eok a$r baskrlar yaptrdr$r gibi bu; btitiin giddetiyle el-Mu'tasrm zamamnda da devam ehrig ve bir qok btiyiik dlim a$rr ceza ve igkencelere u[iratrlmrg ve bir go$unun 6mrii de hapishanelerde gegmigtir.

Ehl-i stiruret Alimlerinin dini inanglarrm sarsan ve sosyal yagayrglarrm adetA bir kdbusa d6ndiiren bu feci durum, el-Miitevekkil halife olunca biittin giddetiyle devam etmig ve Mutezile toplumda kanayan bir yara hAline gelmigtir. Koyu bir Ehl-i siinnet taraftarr olan Feth b. Hakan'rn bu duruma daha fazla seyirci kalmasr diigiintilemezdi. Bu bakrmdan Feth b. Hakary AbbAsi devletinin zirvelerindeki bu Tiirk devlet adamr el-Miitevekkil'i buna ikna etmig ve "Mutezile" devletin resmi mezhebi olmaktan Erkmrgtrr. Bu qok biiyi.ik bir olaydr. Siinnili$in 6nii agrlmrg ve devletin tekrar resmi mezhebi olmugfur. B0ylece el-Memun'dan beri,

'

243

yarim asrdan fazla bfu siiredir devam edip gelmekte olan aSr baskr ve zulflmlere de son verilmig oluyordu. Devrin btiytik tarihgilerinden biri olan el-Mesffdi (iil. 957) bu uygulamalarla ilgili olarak bizleie gunlan s6ylemektedir: "el-Miiteaekkil, halife oliluktan sowa hslkffi liizum-

suz mllnakaga, tnllnazara, silrffilgme ve

tarhgma gdndere' ewirler imamlanna Hadis yasaklaih. yapmalannt rek hatka Hz. Peygamber'in hadislerini blrenmeletini (Mutezile mezhebine kargr) Ehl-i Siinnet oe'l-Cemaat yolunu tutanlnn desteklmtesini isteilin Q!'6). F etih b,

Hakan Htristiy an P ap azlar Kargtstnda:

Fetih b. Hakan; insanlann akrllannr gelen ve kafalarrnr karrgtran ve onlarr isldm akidesinin drgrnda, yanLg yollara sevkeden bir krsrm batl felsefi gdriigler kargrsrnda da ayru kararh tutumunu siirdflrmiig ve isldm inancrru toplumda daha giiglti bir hale getirmigtir. Fakat o, bu hususlarda en getin miicadeleyi kara sakallt, kara ctibbeli, kara vicdanl, turistiyan papazve Yahudi din adamlarrna kargr vermigtir.

Eve! genig islAm imparatorlu$u, bt arada Ba{dad'ta yagayan Hristiyanlar; iclAm dininin kendilerine tarudr$r

fikir hiiriygti

ve sosyal haklarilan da yararlanmrglar ve elMiitevekkil zamamnda miisliiman toplumun en grmarrk kendi bagrna buyruk nerede ise, devlete meydan okuyan bir srmf haline gelmiglerdir. Nitekim, Feth b. Hakan'm bu konularda el-CAhrz'a yazm$ oldu$u bir gikayet mektubundan 6$rendi$imize g6re;

256

el-Mes0dl, Milruc, VI, s. 66,

K4. Tafihu'l'Harafs, II,

s. 338.

244

. zpxnwyarirarq

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi9MESiNDE TURKLER

"Onlar da (miisli.imanlar gibi) arhk yaitz atlara biniyor, giisterigli elbiseler giyiyor (hulasa), Hassan, Hiiseyin Ali v.s. gibi isimleile aruhyor ftir alimeti farika olan ztinnar (bel ba$lannl ba{lamadtklan gibi, bazilan da

elbiselerinin alhnda gizliyoilardt. Miisliimanlartn gogu onlara dzmmeye baglamrylardt. Aynca onlar hig bir aergi oermedikleri gtbi cizye iiilemiyor ae deolete meydan okurcasrna daha kanunsuz pekgok geyler y apty orlardt"

yararlanan bu Yahfidi ve Htrtsfiyan papazlar, miisliimanlar arasrnda Oylesine misyonerlik faaliyetine girigmiglerdiki, mtisliiman toplum onlann bu menfi propaganda, "Haylr!" din namrna yaptrklarr demogojilere cevap veremez bir hale gelmig ve kendi dinlerinden kopmaya baglamrglardr. Onlar bu demogojik izahlarrnda Kur'ant Keimin bazr ayetlerini ve Hz. Peygamberin bir krsrm hadislerini delil olarak g6steriyor ve mtisliimanlarr inanE ve amel ydniinden dylesine srkrgtrryorlardrki toplam nerede ise sosyal bir patlamamn egi$ine gelmi9ti258.

Artk bu kara ciibbeli, kara sakalh, kara vicdanh ve kara kalpli Yahudi ve Hdstiyan papazlar, grmarrk Htistiyanlar, mutlaka susturulmah ve milsliiman toplumun dini inanglarrna daha saygrh bir hAle getirilmeli idi. Ne varki Feth b. Hakan'rn, bu azgn Hrristiyanlarrn iizerine hrgrmla Fttigi ve onlarr devletin imkanlarr ile, gil yavrusu gibi da$rth$ diigtintilmemelidir. O, bu yeni fitne ategini

Htrtsfiy an

P ap azlann D

mtegoi ileri:

O; bunun igin yine sami dostu el-CAhz'r aramrg/ onu yaruna Ea$rmrg, bu, Yahfidi ve Htistiyanlann u|u orta ileri

siirdiikleri iddialarr qiirtitnek ve miisltimanlan kendi dinlerini bu kara libash kimselerin kargrsrnda mtidafa etmelerini sa$lamak iEin, onu ikna ehnig ve derhal bir kitap

yazmasru istemiqtir. Aynca o, bu ciddi uyanlar ile de yetinmemig el-CAhrz'a Eok uzun bir mektup yazmrg, bu mektubunda uzunt uzlJr:., Yahudi ve Htistiyan papazlarrn iddialarrru dile getimig, onlarrn zafiyetlerini gdstermig ve elCAhrz'dan bunlara iyi bir cevap vermesini istemigtir. Onlar, zaman zaman bu demogojilerine TiirHer ve Hazarlanda gahid gdsteriyorlardr. Nitekim bu kara sakalhlar; Hz. isa'mn daha gocuk iken begikte konugtu$unu ifdde eden Kur'ant Kenm'in agrk aqrk dyetlerini yalan sayryor(zsa) ve bu iddialarrnr isbat ederken de Ti.irkler ve Hazarlardan misal veriyor ve qoyle diyorlardr:

"Sizler Hz. Isa'nm begikte konuEtulunu sdyliiyor' sunuz, Halbuki biz Hristiyanlar; itikadca sizden daha iince oe saytca ilaha gok oe bir gok iilkelerde yaEadt{tmtz halile bbyle birgey idilia etmiyoruz. Hem nasil iildia edebilirizki;

257

el-CAhrz, K, er-Red al6 en-Nasara, II, s. 17. 258 Kitapgr, 2., a.g.mk., Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi, Temmuz, 2004, No: 2l I ,

4t.

245

sdndiirmek ve bunu tutugturanlarrn ontinii kesmek iqin, TiirKler meselesinde oldu$u gibi yine ilmi, akla ve mantr$a mi.iracaat etnig, daha agrk bir iffde'ile, kalemi bir krhnE gibi kullanmrg ve bu bilgi krhncryla bOyle sagma sapan iddialar yapanlarrn boynunu ueurmug, aynca Muhammed iimmetini bir biiytik beld ve musibetten kurtarmrgtr.

Qsz).

Di$er taraftan el-Memun zamamnda kendilerine verilen fikir ve dtigtince hiirriyetinden biiyiik olqiide

'

s 25E

Kur'an-r Kedm, Al-i lmran; 46; Meryem;27 ,28,29,30 vd

246

eRnp

. zsrsniverirepcr

Hristiy anlara

Qse).

"Br

Muhammed timmeti; Htrtstiyanlardan gdtdillu bela kadar ne Yahuililer lre ne de Mecfisi ve Sabiiletilen daha btiryiik bir beta gdrmemigtir. Onlar; bizim geliEkili gibi gddriklei iaayetleimizi, isnafu zaytf olan hadislerimizi oe Kurantmtzdaki miiteEabih ayetlei dillerine doluyor ue stadan insanlardan bunlann izahlannt istiyorlardt. Halbuki onlar igimizdeki mtilhidlein, ztndtklann, melunlann bi)yle ytktct fkirleini bilmeleine rafimen, bunlan gerEek ilim adamlannA sormuyor, ladretli illimlerden kagyorlar, aynca giiglii fktrlein ilshlnri \rtiiyor ae zaytf fkirleri temel fkirlermig gibi ortaya koyuyorlardt. Bundan daha da kdh)sii, miislilmanlar bu adamlan isldm dinini koruyan gergek kelilmq olarak gdniyorlardt Halbuki durum bdyle defiildir. Eler htistiyan l
Manihaistlel Deysanfleq Markfibiler ue Fiilhntler'in kitaplan bulunmayacaktt. Islfrm toplumunun kiitiiphanelerine

Mey dan Okuy or:

yiinetici iist tabakalnrt Kut'an oe Siinnetin igetdifi hakikatlart bilmediklei ae islilmi literatiirden yoksun olduklan igin, gengleimiz ae ahmak talamtmtz, \tekilein fikirleinin yoluna

olmryan iddialaruu qiiriitrnek .rre isia*i hakikatlan btittin sade ve gtzelliSi ile orfaya grkarmak igin kullanmrg, onlara ateg piiskiirmtig ve "K. er-Red frlh en'Nasara" adrndaki meghur eserini yazmrghr. Bu arada hemen gunu s6yliyelim el-C6hrz, K, er-Red ol8 en-Nasora,II, s. 155, Kitapgt, 2.,

a-Tilrk,

247

d+f,J t.S O$.Ul !5 u,,i+*Ij $eltt{ S$ C LYI orA O!" dr Jti-)Lf .4p;tr, trpr-i ,-*.Jiilil JJ..t+ f&l 'Illl3 '.9-,11'oll! t'.[ir.ES gi .J^ 'bL5^ltr l-*l:-l

el-CAhtz, bu defa, o ucundan kan damlayan kalemini Yahudive Htistiyanlann Kulan ve Hadis nazarrnda ash esasr,

25e

'

gikAyet eden el-CAhrz gOyle haykrrryordu:

Feth b. Hakan'rn bu mektubunu "Flayrr!" risdlesini okuyanlar; Ttirk asrlh bu devlet adamrmry toplumun sosyal, siyAsi ve dini meselelerde, nekadar genig bilgi ve muhakeme gtici.ine saip oldu$unu gdrecek ve hayretler iginde kalacaklardr. Zira, Feth b. Hakan bu mektubu ile bu defa kargrmrza bir Arap dili ve edebiyat Alimi, bir Tefsir ve Hadis uzmaru olarak de$il, bu giinlerin tabiri ile bir "dinler tarihi otofitesi" olarak grkmaktadrr. Zira O; bu uzun mekfubunda el-Cdhrz'a, yazaca$r risAlenin qok genig bir dzetini de vermig oluyordu. Bunlar bir manada Feth b. Hakan'rn azgm Hnistiyan papazlarrn Kttr'ant Kerim'in Ayetlerini hige saymalarr ve Muhammed iimmeti ve avam-l nasln itikadlarrnr sarsmalarr ve onlan do$ru yoldan grkarma gayretleri kargrsrnda, hamiyet-i diniyesi azgtr. denizler gibi kdptirtip cogan bu dini biitiin milsliiman Tilrl(in el-CAhrz'la yaphSr bir dertlegme idi. el-Cfrhtz

EDEBIYATININ CELigMEsiNDE TURKLER

ki bu eser, Yahfidi ve Htistiyan azgrnlatrmn baEma bir ateg topu gibi inmigtir. Onlann bu yrkrcr tutumlarrndan acr, act

eski Hristiyanlardan bdyle iililia duynaihlrmtz Itbi, Yahuililerinile bdyle bir iildiast yoktur. Aynca Mecfistler, Sabitlet Hindular, Tiirkler ve Hazarlarda da biiyle bir inang yoktur. Gegtig lhnmetlein higbirtnile, mesihi tanfian higbit elginin teblidinde bu iddia bulunmamaftf,nflt7"

piri vs

(260) . Sitmi gler di',t'

bu

ahnhlarr dikkatle hayret ve kendilerinin okuyanlar, gozlerinin biiytidii$iinii

Biraz uzunca yaptr$rmrz

260

s. 208'

l I

i

el-Cdhtz, a.g.e., II, s. 174, Kitapgl, 2.,

et-Tlirk, s' 209

248

.

zEr<ERiya

rirapcr

ARAP DiT.i VS SOSTiYATININ GELI9MESiNDE TURKLER

ve dehget iEinde kaldrklanru goreceklerdir. Ne ilginEtirki; Feth b. Hakan ve el-CAhrz'rn bu tesbitleri, toplumun kendi de$erlerinden uzaklagma, s6zde aydrn geginen bir hobbazibbe takrmrmn ortaya Erkmasr, kendi ktilttir eserleri de$il, yabancr Eeviri eserlerine ozenmeleri, $u veya bu ideolojileri bir saplaru haline getirmeleri, vahim bir tablodur. Bu tablo; aradan on asrrdan fala bir zaman gegmig olmasrna raSmen,

Tiirkiye

de dahil,

{ ii' $

i 'i

1,

mi.isltiman i.ilkelerin hepsinde halA

gegerlili$ini korumaktadrr.

Feth b. Hakan'rn bu tegebbtisii ve hele hele Tiirk dostu, el-CAhrz'rn, durumun btittin acl yonleri ile vehametini gdsteren boyle bir kitap yazmail ve Hrristiyan din adamlarr ve toplumunun niyetlerini biitiin agrkhsr ile ortaya koymasr, gegitli gevrelerde Eok geniq yankrlar uyandrrm4hr. Di$er taraftan, btitiin bunlar mtisliiman

aydrrlar ve hildfet Eevrelerinin gozlerini

agm$,

mi.isliimanlann onlara kargr yeni ve gok daha ciddi tavrr almalannda birinci derecede etkili olmuqtur. Bir taraftan elCAhrz'rn bu kitabr, di$er taraftan biiyiik devlet adamrmn bu

249

miistesna gahsiyetinin temel oSelerini olugturmaktadr. Feth b. Hakan hiir diigtince ve fikrin semboliidiir. O, bir ekoldtir, bagh bagrna bir kiilttir ve medeniyet adamrdrr. O sadece Orta-Asya T iirk-islilm medeniyetihin de$rl, krtalan kucakhyan btiyiik islAm kiilttir ve medeniyet burcununda en biiytik simAlarrndan biridir.

Feth b. Hakan; buraya kadar yaptrSrmrz biitiin bu aErklamalarrmrzdan da anlagrlaca$r gibi, gok yonlti, baqh baqrna bir ilim, bir devlet bir ktilttir adamrdr. O kendi devrinde sadece Arap dili ve edebiyafiru koca bir grnar a$acr gibi ayakta tuttuSu gibi; Tiirk milleti, onun milli manevi varh$r, tarih ve kiiltiirel de$erlerine, biitiin giicti ile sahip grkmrg ve Tiirkler hakkrnda ilk defa bir devlet politikasr olarak gok ciddi bir kitap yazdrrmrg gok ulu ve yiice bir Tiirk'tir. Tiirk kiilti.ir ve medeniyetine giden yolda Bilge, istemi Kaf,andan sonra o Ea$lar iEin heykeli dikilmesi gereken en biiyi.ik Tiirk milliyetgisidir. Dif,er taraftan Arap dili ve edebiyatr onunla birlikte bir altrn devir yagamrytrr. Onun bu hususta gdsterdi$i yiicelik, devrin biiytik Alim ve ulu kiqilerine tevecciih ve iltifatlar ya$drrmasr, iyilik ve ihsanlara boSmasr, sarayrru bir "ekal" bir ilim yuvasl, bir irfan meclisi haline getirmesi, ayrrca onun AbbAsi devletine yaptr$r yiice hizmetleri bir kitaba konu olacak kadar geniqtir. Tiirk ktitiiphanecilerinin o'Pirf' olarak kabul edilmesi ve ktilfliriimtize bu gekilde mal edilmesi gerekmektedir.

6zel inisiyatifi ile bu bi.iyiik tehlikenin dniine gegilmig, HtistiyanveYahudi din adamlarrmn bu militan durumlanna arhk bir son verilmigtir. F eth b,

'

Hakan' m Me ileniy etimizileki y eri:

MAmAfih brittin bunlar; Feth b. Hakan'rn bu iginde

bulundu$umuz devirlerde bile, bir eqi ve benzeri az bulunan, tistelik her ttirlti fikre agrk bir kimse olduSunu, mahiyeti ne olursa olsun dtigi.ince ve fikirden korkmadrSrm, fikirle miicadele etnenin yolunun sildhla, baskr ile, krhngla de$il, yine fikirle olduSunu ortaya koymugtur ki, bu onun

MAmAfih; bu btiytik devet adamrmn hig te hak etmedi$i bir sonu vardrr. Zira, el-Mitevekkil'in; Feth b. Hakamn btitiin uyarrlarrna ra$men, Tiirk komutanlarr ile dj

250 . zeKERiYAKITAPCT

ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESiNDE TURKLER

liizumsuz bir siirtiigme ve bir gatrgmaya girmesi Vasif, BAgrr, Aytah gibi Tiirk komutanlanmn itimadrm kaybetrnesi hem kendisi ve hem de, bu biiyi.ik devlet adamr iqin bir felAket olmugtur. Zira bu ktitii geligmelerden fazlastyla endigelenen bir grup Ti.irk komutaru, bir akgam vakti, gecenin ilerleyen saatlerinde ve el-Miitevekkil'in meghur egllence gecelerinin birinde yahn krhng hildfet sarayrna dalmrglar, hem el-Mtitevekkil, hem de Feth b. Hakan'rn hayatna son vermiglerdir (85t;tzetl. Btiyiik gair el-Buht0ri, bir kenara qivilenmig bu feci manzarayr seyrediyordu. Feth b. Hakan, hem okuyary hem de yazan bir devlet adamrdrr. Kaynaklarda onun; 'K. ihfilaf el-Miilfik", "K. erRtz ve'z-Ziih/', "K. es-Sayd ve'l-Cevdhit" ve "K. elBiistan" gibi bir nice eserlerinin oldu$u zikredilmektedir.

Ayrrca onun Arapga giirlerinin bulundu$u DivAnii'g-$i/'r bulunmnllnd6(252).

bir de "K.

Sonug

Buraya kadar yaptt$tmtz biittln bu agtklamalanmtzda, Abbfrsilerin ilk dwirlerinde Tiirklein; hildfet camiasmda Arap dili ae Edebiyahrun geligmesine yaphfit hizmetler oe buna emeli gegen Tilrk anlh bilge kigilein hayatlan ae onlann tayfult yiiksek giyeler tizeinde durulmug ae onlann hizmetleinin Orta-Do{u Tiirk aarhlt ae bu biiyiik killtiir ae medeniyeti aqsmdan gok genel bir

26r

de lerlen

dirmesi y apilmryhr.

Kitapgr, 2., et-Ttlrk, s. Ahsen M.A.- Social Lde llnder the Abbaside, London, 1979, s. 50,294. 2u' Geniq bilgi igin bkz. Kihh6le, 6.R. Mu'cemtt'l-MllelliJin, Ylll, s. 47, ezZirekli, elA'lam, V, s. 331, Faruk, 0., el-Muerrih el-Arabf, Beynrt, s. 164.

'

25I

Daha sonraki astrlarda eski Hilhfet Uttcetert ue Arap gehirleine ydnelen bu Tiirk dalgalan bitiln siiratiyle geligmiE sddece Ba{ilad de$il, $am oe Mtstt' bagta olmak iizere biiyilk Arap Eehirlerinde, higte aztmsanmtyacak derecede bir Tiirk oarh{t olugmugtur Bunlar arastndan Trirk asih bir gok komutan, Tilrk astlh bir gok bilyilk daslet adamt gtkh{t gibi, yine Tilrk asilh bir gok lu[at, dil, giir edebiyat, fesahat ve belafiat dlimlei gtkmtE ue bunlar Arap dili ae Edebiyahrun geligmesine gok WWk hizmetler etmiglerdir.

Daha sonralan bu gehirlere Tilrklerin hdkim olduklan gdntlilr. Bu gehirler nerede ise birer "Tiirk Beylikleri" haline gelmiglerdir. Selguklu oe Osmanhlarla, Tilrklein isldm dilnyaana hikimiyetlei ziroelere ula1mtg ae bu gehirlerdeki Tilrk aarh[t bir tarafa, siyilsi iddre baktmmdan da bir Tiirk Eehi olmuEtur. igte bu deoirlerde de, bu Tilrkler arastndan; Arap dili ue Edebiyahntn geligmesine hizmet eden ae bu sahalarda hymetli eserler aeren, her bir astrda ytizlerce ae binlerce Eahsiyetli Tilrk 6limi gtkmghrki, bunlann alfabetik stra ile isim ue eserlerini yazmak bile cildlere n{tnayan bir kitap konusudur.

Bizim bu tesbitlerimiz Tefsir, Hailis, Frkth, Kelfrm, Teohid gibi islhmt ilimler, Felsefe, Hikmet, Ttb, Eczaahk Astronomi, Matematik, Cebir hatta Tarih oe Co{rafya gibi aklt ae modern ilimler iginde geEerlidir. Bu ilimlerin her birinde, Tiirk astllt biiyilk dahiler gtlcrrug ae onlann; bu bilyiik killtilr ae medeniyet megalesinin tutugman ae insanlann karanhk ufkunun aydtnlanlmaxnda gok biiyiik hizmetlei olmuglardtr. Zdten; bizim

bir gok sebeble dile getirdifiimiz gibi eski hililfet illkeleinde yetigmig ae iinil cihnru tutmuE biiyiik isl6m illimleinin "iig biiyiik iizellikleri" vardtr. Bunlar ya; iizbe iiz Tiirktiir, Tiirk bit baba oe anadan dllnyaya gelmiEleilir, Yada; baba ueya

252. zpxaRryerirepcr

afla ybntiyle Tilrk olup, damarlannda asil Tiirk kant taEtmqlar ae bununla gurur iluymuglardr, yahutta; Tiirk Hanlart, Sultanlan, Beyleri, ileulet adamlan aeya biiyiik askei komutanlarm iltifat ae tevecciihlertne, onlann inam ue ihsanlanna mazhar olmuElar ae eserlerini goiu kere onlara ithaf etmiglerdir. Bu ilg durumun dtgmda, baEka tilrtii dii giinm emiz milmktin d etildir. Ne yank ki miislilman Tilrk'iln; bu biiyiik din, dil, ilim ae ktlltrir adamlanrun, aklt ae nakli ilimlein hemen her sahasmd,a ae

her bir asrda yaphklan Eerelli ue inadma muhte4em hizmetlerin, hentlz hig bir Eekilde ve bir medeniyet ae lsllh.ir sentezi igind.e de{erlendiilmesi yapilmry de$ildir. Bundan daha da aun; temel islhmt kaynaklar ue Tt)rk bitge kigiteift yazmty olduklan de{erli eserlei; Trirkhik gururu, milli guur, isldmt duygu ae imaru cogku, bundan da dte; yeni bir hamiyet-i diniye oe gayret-i miiliye ite de$erlendirecek, bu kttaplarda ne ?)arsa bulup g*aracak ae buldu$u

yt[mlannt, tam bir milli guur st)zgecinden gegirerek Ttirk milletinin irfan zenginlifiine sunacak "babayi{it Tiirk ilim adamlan" bu ilim meydanlannda, henilz g\rillmemektedir. ham malzeme

Bunlar yapilmadan hilhfet r)Ikelei, istdm Tarih ae medeniyeti ae bu biiyilk killtrir ae medeniyet mirasmdaki paytmtz ae'yeimiz hakkmda, fazla bir Eey iddia etmemiz milmkiln de{ildir. Ne yaztkki Tilrk ilim adamlan; bu bnyilk medeniyet mirasmdaki paytmtn oe yeimizi tamamen iran, Arap milli guuru ae Battlt ilim adamlannm insafina bralontglar dtr. iEte buraya kadar olan agrklamalannnzda, hililfet cilmiast

islhm iitkesi ae Arap gehirlerinde yetigmip Tt)rk asih ilim adamlanndan sddece Arap dili oe Edebiyah otoiteleri ilzeinde durulmug, onlann Arap dilinin geliEmesine yapfiklan kudst

F I

ARAp oir-i vs eosaivATtNIN GELi$MESiNDE TURKLER

. 253

hizmetleinin genel bir delerlendirmesi yapilmtgfir. Netice her tiirlii takdir 7)e tahminin iistilnde ae tek bir kelime ile muhte\emdir.

Ndvarki konunun bir onemti yonii daha vardrr. O da; Ttirk i.ilkeleri, Orta-Asya ve Turan Yurdu Ekseni dir. isldm hiddyet gtineginin ildl-ri rgrklarr, Tfiran Yurdunu aydrn'latnaya bagladrktan sonra, miisliiman Tiirkler Arapga'ya isldm dini kadar 6nem vermig ve her ttirlii takdirin iistiinde samimi bir ilgi gostermiglerdir. Bu sdyede Arapga; T0ran Yurdunda, dil, edebiyat ve liiSat olarak, her ydnii ile geligmig, yiicelmig bir biiyiik kiilttir, medeniyet ve ilim dili hdline gelmig ve bu boyle bugtinlere kadar devam etrnigtir.

iqte bundan sonra yapaca$rnrz ikinci biiytik qahgmada, konunun bu dnemli

y6nti iizerinde durulacak ve

yine "Mo{ollar Dearine Kadar ORTA ASyA ninfr udtiNthr ARAP DILI W EDEBIYATINTN GELIFME SINE TLIRKLERIN YAPTIKLARI BIiYTIK HIZMETLER,, ele aITnacakh ve bu dnemli konu Ti.irk ilim ve irfan hayahna kazandrilmrg olacakhr.

..F

sEciLMi$ BiBLiYOGRAFYA

-A-

- Temel Kaynakvetnceleme Eserleri -

Kuran-t Kerim Ahsen, M.A., Sociat Life under the Abbaside, London 1979. Ahmed, E.A., Duha'l'isltim, el-Kihire, 1961. Ahmed, E.A., Zuhru'rtslhm, el'K6hire, I 962' el-A96ri, M. Bahca! Edebil'l-Khtib es'Sfrli, Kdhire, 1341. el-Askeri, K. el-Avftil, Hekimoflu, no:680. el-B apdAdi, I.8., He diy ettt' li r iftn, istanbul, I 9 5 I . el-Bald6di, Hatib, Tarih-u BaSdad, Beyrut, (?). Barthold, W., Orta Asya Tlirk Tarihi Hakkrnda Dersler, Ankara, 1975.

Barthold, W., Orta Asya Tiirk Turihi Hat*tnda Dersler, istanbul, 1927.

Barthold, W., islfrm Medeniyeti Tarihi, Ankara, 1963. B ehcet, M. M., D iv Anii' I-i mam A b du ttah e l-M li b ar e k, Bapdad, 1989.

el-Bel6zuri, Fiituhu'I-Buldan, tah. A.E. et-Tabbah, Beyrut, I 958. Bursalr, M.T.R.,

Tlirkler'in Ulfrmve Filnfrns Hizmetleri,

istanbul,1327. el-Cdhrz, F ezail ii' I-Et raft, (Resailii' l'C ahn), tah. A. M. Harun,

Mtsrr, 1958. el-Cilhtz, Fezailii'l-Etrak, haz. R. $egen, istanbul, 2002. el-Cdhz, el-Beyan ve't-Tebyin, tah. A.M. Harun, Kahire, 1984. el-Cdhrz, el-Hayevan, tah. A.M. Harun, Mtsrr, 1957. el-Cdhrz, et-Tfrc fi Ahldk el-Miilfik' tah. Z.A. ez-Zeyn, Beyrut, 1955.

el-Cdhz, el-Biildan, Top. Sar, Emanet Hazinesi, no: 1358. el-CAhtz, el-Buhaln, tah. el-Haciri, el-Kahire, 1948.

,tl

lF 256. zercprJyA KirAPer

fi

'tl

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi$MESNDE TURKLER'

257

&

el-Cdhtz, er-Rasan ve'l-Urcan, tah. M.M. el-Havli, Beyrut, 1987. el-Cdhz, Risdlefiin li'l-Ciddi ve'l-Hezl, (ResAilii' l-Cdhrz), tah.

.{ 1

A.M. Harun, Mrsr, 1957.

el-Cdhtz, er-Reddti ald en-Nhsdrfr, (ald Hamigi K6mil el-

I

Miibered), Msrr, 1324. el-Cehgiydri, K ilA b ii' l-Vii ze r a, Kahir e, I 937 . Cem6l, M. Osman, Abdullah b. el-Miibarelr, Drmrgk, 1990. Cibril, $., et-Cdhtz, Muallimii'l-Akl ve'l-Edeb, Mrsrr, 1947. Qti$enli, M.S. ve Demiralay, K.,Arap Edebiyatmda Kaynaklar, Erzurum,7994. ge*i, ed-Dayf Tarthu'l-Edeb el-Arabt, Kahire, (lg7}). ed-Dineveri, Uynii' l-Ahbar, tah. Z. el-Adevi, el-Kahire, 1 963. Dtv an ll' l-B u h tii ri, tah. H.K. es-SayrafT, el-Kahir e, 1 9 63 . Dtvan'il ibrahim b. el-Abbas es-Sfili,tas. el-Ustaz Abdfi,l-Aziz

ji k tr

ft

Iil

: 'i

istanbul,1305. el-Hanbeli, $ezerat, Beyrut, 1937 . el-Hufi, A.M., el-Cdhtz, Kahire, 1980. el-Hamevi, Mucemii't-Ildebfi, ngr, M. Hi.iseyn, el-K6hire, el-Hamevi, Mucemli' l-Bii ldan, Beyrut, I 955. el-Hamevi, Mu' cemil' l-B ii ldan, B eyrut, l9g S.

Hitti, Ph. K., Siydst ve Ktiltilret istfrm Tarihi, Qev. S. Tup,

I 93 7.

istanbul, 1980. el-Husari, Ebi ishak ibrahim, Znheru't-Adab ve Semeru el-Bdb, tah. A.M. el-Becdri, el-Kahire, 1953. Huart, C., Arap ve Arap Dilinde istdm Edebiyat4 eev. C. Sezgin, istanbul, 1944. el-Isfahani, Hilyetit' I-Evliyd,

Mtsr,

1967

.

ibn.e,uai Rabbih, el-Ikdit'l-Ferid,tah. A. Emin, A. ez-zeyn,i. elEbiydri, el-Kahire, 1944. ibn Asakir, es-$am, 1330' Tarth-u Asakir, ibn. ibnu' l-Cevzi, el-Muntazam, Hay darabad, 1357 . ibnii'l-Esir, el-Kfrmilfi't-Thfih, ngr. C.J. Tornberg, Beyrut, 1965. ibnii' l-Enbari, Kemdliiddi n, Niizh et el-E libbd ft Tabakfrt elAdeba, Kahire, 1924.

I

i

i'

't ij

i

el-Meymeni, Kahire, I 937.

Divan'ii Dt'bel-el-Huzat, tah. A.K. el-Ester, Dtmrgk, (?). ed-Diyarbekiri, Huseyn b. M., Tarlh u' I-Hamk, Beyrut, I 2 g3. Esin, E., istfrmiyetten Onceki Tiirk KilItitr Tarihi,istanbul, 197g. Faruk, 6., et-Muerrih el-Arabt, Beyrut, (?). Firiizabadi Eb0 Tahir, M.b. Yakub, Okyanusya, Qev. A. Asrm,

el-Isbahani, Ebu' l-Ferec, et'E!frnt, Beyrut, I 986. ibn Asakir, Tarih-u Drmrgk. ibn Hacer, Tehzib et-Tehzib, (Dan Sadrr), Beyrut.

I ,,

i{

I'

ibn Hacer el-Askal6ni, Lisanfi ' l-Mtzan, Haydarabad, 1325 -1327

.

ibn Hallimn, Vefeydtti'l-A'yan,tah. M. Muhytddin, Kahire, 1948. ibn Hazm, Cevamiu's-Stre, ve Hamsil ResAiI, tah. N. el-Esed, i. Abbas, A. $akir, Mtstr (?). ibn Kesir, el-Bidiye, Mrsrr, 1932. ibn Kuteybe, Uyfr nti' I-Ahbar, Kahire I 930. ibn Kuteybe, eS'.$i'r ve'S-$uara, tah. A.M. $6kir, el-Kahhe, 1364. ibn el-Mu'tez, Tabakatii'g-$uara, tah. A. ikbal, London, 1939. ibn Nedim, el-Fihrist, tah. Y.A. Tavil, Beyrut,1996. ibn Tagrrberdi, en-Nilcum ez-Zdhire, Mtsr, 1930. el-ibsihl, el-Mustatrat,, Mrsu, I 952. el-Kddr, lyaz, Terftbii' l-M edfrrih, (Mektebetii' l-Hayat), Beyrut. el-Kalkagandi, Ma'ASire'l-inilfe, ngr. A.A. Ferrac, Ktiveyt, 1964. el-Kargi, Abdii'l-Kedir, el-Cevfihiru'l-Mudia, Haydarabad, 1332. Kehhale, 6.R., M uc e mii' l-M ii e tlffin, Beynrt, I 95 7. el-Kettani, er-Risdle el-M ustatrafa, Drmrg, I 964.

el-Krfti, inbdhtt'r-Ruvat,tah. M. ibrahim, Beyrut, 1968. Kitapgr, 2., et-Tilrk li M iie llefat el-Cdhtz, Beyrut, 197 2. Kitapgr, 2' Titrk Boylan Arastnda isldm Hiddyet Ftrtmas4 Konya,2000. Kitapgr, 2., Peygamber'in Hadislerinde Tiirkler, Konya, 2004.

F 258. zexgnlvA KlrAPql Kitapgr,

2,

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE

Tiirkistan'm Araplar Tarafindan Fethi, istanbul, 2000.

Kitapgr,

1994.

Kitapgr, 2., Yeni istdm Tarihive Tiirkler, Kony4 2000. Kitapgr, 2, it* *tttsltiman Tilrk Hlikiimdar ve Hakanlan, Konya, 2004. Kitapgr, 2., Do$u Tiirkistan ve (lygurlar Arastnda hlfrmiyet, Konya,2004. Kitapgr, 2., Saadet Asnnda Tiirkler, Konya, I 993. Kitapgr, Z.,Abb&si Hilfrfetinde Selgukla Hatunlun ve Tilrk

lan, Konya, I 994.

Kitapgr, 2., Mukaddes Qevreler ve Eski Hitdfet Iltketerinde Tiirk

Ifatunlan, Konya, I 995. Kitapgr, 2., Milli Tarih ve Ktiltiir Davamtan Meselelerl, istanbul, 1993.

Kitapgr, 2., Ortado$u TiirkAskeri VarlQtntn ilk Zuhurlan, istanbul, 1987. Kitapgr, 2., Ornek Bir Ttirk Anas $a{ab Hatun, istanbul, 1991. el-Mes0di, Murfi cii'z-Zeheb, tah. M.M. Abdulhamid, Mrsrr, 1 964. el-Muhtesib, Abdt' l-Mecid, Abdullah b. el-Miibhrek el-Mervezi, Amrnan,1972. en-Necm, Y.T., el-Cfrhuve Muctemeu Asrihi, Bapdad, 1965. en-Nesei, Slinen en-Neset, bi-$erh es-Suyfrti, Mrsrr, (?). Pamukgu, E., Ba{dadta Pellat, C., eLCAhu

fi

ilk Ttirkter,

Ankara,1994. ' l-Basra ve Ba{dad ve Samana, (DAru' l-

. Yakaza), Drmrgk, (?). er-R6fi, M. Sadrk, Tarth-u AdAbi't-Ara6, Kahire, 1935. Er-Rufdi, M., H adar etii' l-Ar a b Ji' l- Us frr i' t-is tdmiy e e z-Z A h ir e, Beyrut, 1968. es-Sedlibi,

es-Sedlibi, Gurar Mtitfrk el-Acem, Qev. H. Mahmud, Tahran, 1396.

2' Orta Asyada isldmiyetin Yaytlqt ve Tiirkler, Konya,

S u ltan

TURKLER'259

Lefiif el-Maarif,tah. i. el-Ebiyari Mrsrr, 1960.

ve H.K. es-Sayrafi,

es-Semani, el-Ensab, Haydarabad, 1963'1966. es-Send0bi, Edebtt' l-Cdhrz, el-Kdtrire, I 93 1' Sezgin, F., Tarihu't-Turas eI-AraD, Qev. M.F' Hicdzi, Cidde, 1983.

Es-Sfili, Ebu Bekr M.b. Yahya, Kitabii'l'Evraft, (YazmaN0sha) Petersburg' es-S0li, Ebu Bekr M.b. Yahya, Edebti'l-Kdtib, Kahire, (?)' es-S0li, Ebi Bekr, M.b. Yahya, Ahbaru'I'Buhturt, tah. S. el-Ester, Drmr$k, 1957. es-Siibki, Tabakdtti'S-$AJiiyye, tah. A.M. el-Halevi ve Mah. M' ed-DAhi, el-Kahire, 1967.

es-Siibki, Tab akatti' g^l &fiyye, DAru' l-Ma' rife, B eyrut, ( ?). es-Siiy0ti, B ufit etli' I-Vu at, lah. M, E. ibrahim, Beyrut, 1 964. es-Si.iy0ti, el-Veshil ile'l-Avilil, Hacr Begira$a, no: 500. es-S0y0ti, Tar ih u' l-Hu leffr, lll4rsr, 19 52. es-siiheyli, Ravza' l-Cinan, Kahire, 1332. et-Taberi, Tart hu' l-Il mem v e' l-M frlii k, tah. M. E. ibrah im, r960.

B

eyrut,

Tiirk Tarihine Gir6, istanbul, 1981. Togan, Z.Y ., Tarihte llsfil, islanbul, 198 1 . el-Vasrti, Eslem b. S. er-Rezzaz, Tarihu'l-Vant,th. G. Awad,

Togan, Z.Y., Ilmamt

Beyrut, 1968. el-Y6fi, Miratli'l-Cenan, Hay darabad, 1337'1339. el-Ya'ktbi, ibn Vezrh., Tarihu' I-Ya' kfrbt, Beyntt, I 960. el-Ya'k0bl, ibn Vezrh, el-Biildan, Leiden, 1982. Yrldrz, H.D., islfrmiyet ve Tiirkler, istanbul, 1976. ez-Zehebi, Tezkiretii' l-Huffaz' (Dairetiis-Maarif el ki Tamiyye), Haydaradd. ez-Zehebi, Siyeru

A'lfrm en-Niibela, Mrsr, 1981.

Zey dan, C., T art h u' l-L

u

! at e l-Ar a b iyy e, Kahir e, 19 12.

F 260'zprpnlya

ARAP DlLl vE EDEBIYATTNTN GELI$MESNDE TURKLSn

KITAPCT

Zeydan, C., Medeniyeti istfrmiye Tarihi, Qev. Z. Megamiz,

istanbul,l328.

l

ez-Zirakl| el-A' ldm, Beyrut, I 996.

-B-

Arngtrma ve Makaleler Ateg, A., es-Sfrlt, i.A., XI, s. 32.

Arendok, C.Y., Hammad, al-Raiviye, i.A.,y/1, s. 194. Barthold, W., Fergane, i.A., s. 559. Eberhard, W., Orta ve Garbt Asya Halklanrun Medeniyeti, TM, III, s. 145. Esin E., SfrItler, is. Tet. Est. Dergisi, istanbul, lg7g,Vl, no:3-4. Gtinaltay, M.g., isldm Medeniyetinde Tiirklerin Mevki, T.T. Kurumu, Kayseri Zabftlan, Ankara 1932. Hartman, R., Basra, i.A., II, s. 320. Haffiner, A., el-Asmat, i.A., I, s. 679. Kitapgr, 2., U mmu h atu, l-Hu lefa M in C ev qril-E tr a k, Mecel le, Mecma atu, l-Lugat el-Arahiy e, Dtmryk, 197 2. Kitapgr, 2., The First Chaltenge of The Tarks Against the Arabs Accarding to the Narrations of et-Tabari,Tarih Dergisi, istanbul, 1970, No. XXX[. Kitapgr, 2, Sosyal Siyasi ve Dini yAnleri ile istfrmi Fetihler

Srastnda Ag aP Ttirkistan, Diyanet, X VIII, Ankara, 1978.

Kitapgr, Z.,Abbdstlerin Gel$me ve Yiikselme Devrinde Ttirkistandaishmiyet, T. Diin. T. Der.,2001, Sy. 133, s.9-23.

Kitapgr, 2., Arap $ehirlerine YerleSttrilen itk Ttirkter, Tiirk Killtiirii, 1972, no: I 12. Kitapgr, 2., el-Cfrhwt ve'l-Etrak, Mecelle el-Arabi, Kuveyt, June, 1981, no;271.

. 261

Kitapgr, 2., The Early Turks in the Muslim Countries, T. Okrg

.

Ar,maf,anr, Ankara, 1987.

Kitapgr, 2., Orta Asya Arap Fetihlerinin Sosyal ve Dini Karakteri, TUrk. D. Ar, no: 33, istanbul, 1984. Kitapgr, 2., Dini, Tarihi ve Edebt Eserlerde Tllrhlere DokunmayntzHodisi, Sel. Un. Egt. Fak. D., 1989, no:3, s. 39-63. Lemmens, H, Haccac, i.A., V/I, s. 18. Pinto, Olga, Feth b. Hakan, Tarih Der. (ist. Un. Ed. Fak.), 173, 5y.27, s.41-58. Ritter, H., Ebfr Nuvos, i.A., IV, s. 41. Streck, M., Ba$dad, i.A., II, s. 195 vd. $egen, R., CAhu, DiA, VII, s.20-24. Tiilcti, 5., el-Asmai, DiA, V, s. 499. Yrldrz, H.D., Feth b. Hakan el-Fdrisi, DiA, XII, s.452-453.

t i

I

iNnnxs Ali Cevad et-Tahiri:

A

160

Aliyye;79 A. Attar: 44 Abbesl Hilafeti: I47 Abbilsl Devleti: 90, 109, 'l'16, 122, 187,

2t7,231,242,249

Abbtsl Halifeleri: 83, 85, 86,133,143,

t7l

Abbisi Halifesi: 93, 95, 107, 120, t94

165,

Abbis? Halk lhfitati: t0e, tes Abbdsi Hilffeti: 90, 103 Abbesi lhtileli: 45, 145 Abbdsiler Devri: 95, 143

Abbdsiler Devleti: 86,

105,

106, I 13, 121, t29, 154, t73 Abbdsller lktidan: l4l

Abbdsiler:23, 80,81,85, 103, 104, 105, tI

I.

150, 153 7

4, 7 5, 7 6, 77,

78,79 Abdullah Abdullah Abdullah Abdullah Abdullah

b. Sureyc:23 b. Yahyab. Hakan: b. el-Abbas: 120

ll0

b. el-Mukaffa: 170 el-Mutez: 98 Abdu'l-Aziz el-Meymeni: I l, 108, 128

Abd0'l-Melik b. Mervan: 56 Adana: ll9 Adnaniler:232 Afgin: 44,98

el-Ahfes: 7l Ahmed, Ateg: 132

Ahmedb. EbiD0ad: 178 Ahmed Ahmed Ahmed Ahmed Ahmed Ahmed

b. Hanbcl, 75

b. Ebi Fun0n: 33 b. Tolon: 28 b. Yezid el-Mueddip: 224 b. Yusuf: I l8

Emin Ahmed: 156,204,205 Alay Daplan:67 Hz.

Ali:

140

205,238 Allahtn Kcl6mt: 78 Allahrn Hidflyeti: 29, 103 Allahrn Kelaml Mushaf: 27 Allahrn Kitabr: 104 Altrn Devir: 6

Altrn Suyu: 20

92,93,94,

Abdullah b. el-Mubarek,

Ali b. el-Cehm: 138, 173,181,221 Ali b. isa: 138 Ali b. Yahya el-Muneccim: 34, 220, 221 Allah (c.c.): 20,37, 48, lll, 128, 199,

Amr b. el-Ula: 138 Amr b. Mesade:94,

ll4, ll5, l16, l18,

ll9,122 Amuriye: 174 Anadolu: 162,81 Arabistan Q0l0: l9 Arabistan: 5, 7, 30, 52, 7 5 Arabizm: 35, 44, l4l, 155, 212 Arap Akrnlan: 53, 55 Arap Aristokratlan: I 85 Arap Asrlh: 44, 106 Arap Askeri: 229 Arap Aydrnlarr: 83, I75 Arap Qevreleri:

1

94

Arap D6hisi: 145 Arap Devleti: 8 Arap Dili: 5, 6, 10, 22, 24, 27, 29, 30, 33, 36, 38, 41, 42, 48, 49, 51, 53, 61, 66, 68, 7s, 76, 81, 102, 103, 105,

108,109,

ll0,

lll, ll2,ll5,l20,

135

Arap D0nyasr: 205 Arap Edebiyatt: 139 Arap Edibi: 139, 16l, 162, 165, 193 Arap Fetihleri: 50 Arap lran Milli $uru: 149 Arap lrkgrlrtr: l4l Arap lslAm Fctihleri: 103 Arap Kabilesi: 156 Arap Kardefleri: I I Arap Komutanlan: 2l

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELISMESTNDE TURKLER'

264. zpxsPJyA,KnAPer Arap

Milli guuru: 82, 83, 100, 143, 144,

145, 154, 162,t74 Arap Milliyetgilili: 85, 154 Arap Ordulan: 85

Arap $airi: 26,27,98 Arap gairleri: 78 Arap $ehirleri: 21, 23, 24, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 61, 66, 74, 79,

94,95, 100 Arap giiri: 31, 70, 7 l, 73, 74, 76, 77, i9 Arap $ovenizmi: 82, l4l, 144, 154,241 Arap $uuru: 48 Arap Toplumu: 99 Arap T0rkolotu: 145

Arap Valisi: 142 Arap Valileri: 54 Arap Varlrtr: 45 Arap Yazarlan: 156 Arap Zihniyeti: 83 Arap: 146, 147, 148, 149, 176, t96, 205,

Ba$dad: 24,28,80,82, 87 ,90,95, 98, 99, l0l, 104, 109, l l5, 122, t33, t40, r45, 149, 153, 155, 157, 160, 162, t69, 17t, t73, t77, 180, 182, 184, 187, 193, 194, 207, 2t0, 2t2, 2t5, 220, 224, 227, 238, 24 t, 243, 25 I Balrr: 250 Batasagun:251 Bang Yurdu; 24,91,93 Basra Arap Dili EkolU: 50 Basra Ekol0: 25,50,16 Basra Halkr: 72 Basra Kdrfezi: 9 Basra gehri: 54, 60,7 I Bura: 24, 49, 53, 55, 59, 61, 6i, 64, 69, 74, 78,90, 140, 167, 178, 179,

189,220,237 el-Basriyyun:62, 179 Batrnilik: 25

207

Baykent: 29, 59 Bedevi Araplar:

35, 37, 38, 39, 40, 42, 44,

Belh: 170 Beni Kantura: I 75

,208,228,234,240, Arapga: 5, 6, 7, 8, 19, 20, 23, 25, 29, 32,

5l

l9

Arap lslAm lmparatorlugu: 87 Arap IslAm Ulkeleri: 63 Araplar: 5, 7, 8, 19, 23, 30,31, 5t, 53, 57, 228

Ben0 S0leym: 202 Ben0 Ttlrktn Ogullan: 65 Bergamrg et-T0rki: 97 Bermekl Ailesi: 226

Araphk:44

Beyler 252

Aristokrat Turk Aileleri: 93

El-Buyr0ni: 38 Bilge Devlet Adamr: 80 Bilge Kigiler: 24 Bilge Tonyukuk: 241 Bilge TUrk Devlet Adamr: 105, 108 Bizans:77

Arslan Tarhan: 67 Ashab-r Kehf 174 el-Asmal: 7 l, 72, 76, 170 Asrrn T0rkolotu: 162

Ashonomi Bilgini:220 A$agr Turkistan: l5l Atlas Okyanusu: 9

B Bfrbek el-Hunemi: 1 62, 17 6 Bibil Medeniyeti: 63, 95 B6diye: 70 Baldad Kadrsr: 168 Batdad Sem6lan: 156

Batdad Ufku: 147

Buhara Baskrnr: 50 Buhua'. 22, 29, 47, 54, 59, 60, 6t Buharahlar Mahallesi: 60 el-Buhturi: 27, 33, 34, 221, 222, 226, 238,

c

250

Cafer b. Yahya el-Bermekl: 116 el-C6hrz: 33,34,84, l0l, 123, 124, t25, 146, 149, t61, 164, 176, 180, l8?, 190, t91,203,237,245 C6hizl Uslup: 164, 197 ,235

Ctrhiliyc Devri: 5, 23,31,

5l'

53' 68, 70,

73, r72 Cf,rullah ez-Zemahgeri: 156 el-Cenah b. Abdullah el-Hakemi: 14l Cevad Ali: 158 el-Cevsak: 97 el{evsaku' l-Hakam: 2 14 Ceyhun Nehri: 22, 65

E

Eb0 Bckir

Qin Seddi: 9,22, 4l, 64 Qin: l5l Qinliler: 200 Qin Seddi: 22,4l Qottkal Datlan: 67 Qol Arapgast: 6

D FIz. Dlivud: 52

ll2

9l

Eb0'l-Ayna: 33 Eb0'l-Ferec el-Isfahinl: 138

Ehl-i Ehl-i Ehl-i Ehl-i

l74

Divdn Katipleri: 113 Divan $Airi: 80 Divtnu Lugat et-Ttirk: 39 Divanu'l-Edcp: 43 Divan0'r-Res6il: 81, 106, 107,

Dotu Dili: 76

es-S011:

13r, 132, 136, 137, 138, 139 EbO Ca'fer Muhammed B. Habib: 221, 226 EbO Ddv0d cs-Sicistani: 130 EbO Eyyup el-Muryini: I 12 EbO Hiffan: 219 EbO Hilfl el-Askeri: 92 EbO lshak€l-Hureymi: 82, 149 EbO Kubeys Tepesi: 31 Eb0 Muhammed el-Yezid: 74 Eb0 Muslim el-Horasani: 74, 85 Eb0 Nuvas: 71 ,78, 138 Eb0 Osman el-Hureymi: 153 Eb0 Temmam: 127,138 Eb0 Zekeriya Yahya B. el-Eslemi: 224 EbO Zeyd el-Ensari: 170 EbO'l-Abbas el-Mubened: 224 Eb0'l-Abbas es-Saffah: 104, 106, Eb0'l-Fazl Amr B. Mesade: 106

c

119, 122, 123, DivantJ'z-Ziya- l2'l Diyanet Vakft: 2l I Duat: 7,1

l, 234 28, 81, 108, 129,130,

Ebna: 208, 229, 230, 23

Cilzcan (Cevizcan): 152

Devlet K6tipliti: I 12 Deylem: 70 Deysanller: 247 Dibel el-Huzai: 108, 122, Dicle Nehri: 53, 96 Divan et-Tevki: 218

Dotu Fetihleri: 59 Dolu Halkr: 90 Dolu Turan Yurdu: 54, 55, 60,64,74'85' 142, r52, 157, 159, 193, 212, 214 Dogu Turklugu: 85 bokuz OEuzlar: 202

Cizrc Ahtlisi: I 13 Cizre: 104 Cografi lklim: 32 Curcan: 92, 103, 111, 120, 12l, 13l Curcanh Turk D6hisi: 124

Dtru's-SclAm: 24, 93, 104 Darukutni: 135 DAro's-Selam-Barlg Yurdu:

l8t,

265

Beyt

140

Sohbec 137 Sunnet Ve'l-Cemaat 243

Sunnet:242

Ekrem B. Sayfl et-Temimi: 5 Emevi Halifeleri: 56, 57, 64, 68, Emevi Zorbalarr: 141

ll2,

182, 185

116'

7l

Emevilcr Devleti: 85 Emevller Dcvri: 23, 50, 53,63 Emevller: 23,49,90,91, 141, 155 Emir Ebu Nasr Arak: 132

Emiru'l-Mo'minin: 215 Emiru'l-Umer6: 207 Emperyalizm: 40

?

TURKLER'267 AILN' DILi VE EDEBiYATININ CELi$MESINDE

266. zprpnlYa KITAPCI el-Hayr:97

Egnas:97,98,

el-Hayrr Duvan: 97 H.D. Yrldrz: 132, 2ll, 213, 214 Haccac, B. Yusuf 63

173

F

Hrristivan Pwazlu"244 248 Hrristiyan: Zn, ZU, 245, 246, 247' Hrristiyanlrk: 202

Farab'.22,43,45,47 F6ribi: 140 Fgrisi: 2l I Fars Dili: 34 Fars Milli $uuru: 240 Fars $6venizmi: 163 Fars: 207

Farsga: 19, 35, 37, 38, 40, 44 Farslar: 8,228 Fazl b, Sehl: ll7 Fergllne Datlan: 67 Ferg6ne T0rkleri: 57 FergAne: 45, 56, 57, 62, 67, 68, 213

Ferg6neli: 25, 31, 50, 64,69,97,139,179 Feth B. Hakan: 27,28, 33,34, 44, 83, 84, tt0,132,135, 148, 149, l6s, l5?, 184, 185, 186, 187, 189, 190, 193, 196, 206, 207, 208, 210, 2r t, 212, 2t 5, 217, 222, 223, 225, 226, 228, 232, 233, 23 s, 236, 23't, 239, 241,

242,246,248 FezAilU'l-Etrak: 34

Filistin:164 Firdevsi: 34 Firoz Abedi: 65 Fudayl b. lyad:77 Folllnller: 247

l4l,

Hadd-i Fasrla: 46 Hadis-i $erifler:29 Hafiz-r K0top: 136

Hicaz B0lgesi: 19

Hak Peygamber: 6 Hakan Ailesi: 214 Hakan Artuk: 184 Hakan Gartug: 211 Hakan Otlu F eth: 225, 226 Hakan Otlu: 225 Hakan Sarayr: 214 Hakan S0lalesi: 184 Hakan Artug: 97 Hakan Gartuc: 2l I

Hildfet Qevreleri: t l5, t3l, 133 Hilifet Merkezi: 66,96 HilAfet Ordusu: 94, 193'214

HilefdAilesi:

143

Gazneliler:31 Cdk T0rkler: 165 GokTurkGelene$i:

12

Hamm8d el4evherl: 31, 44 Hammf,d er-Riviye: 70, 7 l, 72 Hammtd et-Turki: 86, 91, 92, 94 Han: 32 Haram Aylar: 19 Haris B. Abdurrahman ed-Drmtgki: 57 Hnris B. Abdu'l-Muttalib: 52 16,

I t8, 153 Harzem: 22, 29, 38, 40, 45, 46, 47, 7 4 Harzem T0rkgesi: 38, 39 Harzem5ahlar: 32 Hassan: 244

Hatip el-Batdidi: 150,

H

HazarHakanr:153 Hazar Torkleri: 95, 98

el-HikAn: 97

Hazular'.245,246 Herkul-u Yunini: 3l

l5l

Horasan: 23, 60, 64, 7 4, 90,

l5l,

l8l,182,183'

25

185

lg-Asya Turklulu: 7 ilahi sir Yoruyug: 25 ilahi M0srkl: 23 Ilahi Vahy: 20

llahi Yolculuk:

Hilifet ulkeled: 24, 50, 54, 80, 211' Hilefet Ulkesi: 147 Hind Heyeti: 8E Hindistan: 88 Hindular:246 Hira Matarast: 6 Hite: 79

Hakanhk Sarayr:97 HalefAilesi: 62 Haleflt'l-Ahmer: 25, 3 l, 50, 63, 66, 67, 68, 70, 7 1, 72, 74, 7 s, 78, 79

Hayzuran: 87

el-Haccac B. Yusut 96

2t3

Hankan:7,9,32

Hisim OEullan: 188

l5l

139

HilAfet Camiasr: 88, 100, 120, 147, 170'

Harun: I 33 Hlirun: er-Revid: 87, 88, 106, 107, I

G Gayr-r Arap:

Hdcib: 94

H6lid el-Bermeki: I

178,

lbrahimin Halifesi: 182 lg-Asya: 50,61,214 lg-AsyaTicareti: l5l

Hicabet:93,94 Hicaz,75,207

Haccac:24,64,65,95 el.Farisi: 2ll,2l3 el-Feth B. Hakan B. Gartug: 213

lbrahim b. el-Abbas es-S0li: 33, 81, 107' 119,120, tzr, 122, t23,127 ' 129,

Hrmrs: 124

E$ab B. Kays: 6

|

7

lmam-r Mdverdi: 133 Imru'l-Kays: 5, 75 lpek Yolu: 50, l5l iran Asrlh: 103, l56,2ll'213

lran Kisralan: 7 lran Milli $uuru: 42, 43,45,48,141' 143' 144, 146,147 , 148, l'14,248

1

ll'

1

42'

193,212'.214'235

Horasanl rlar: 228' 229, 230, 23

l,

HudAvend:37

23

4

Hureyml: 145,150, 15l,152, 153' 154'

155,157,158,160' 180 H{lseyin:244 Hz. H0seYin: 52

il lrak: 59,79 ll6y-r Kelimetullah: 36 lbn C0reyc: 76 ibn nbdu Rabbin: z6' lbn el-Mu'tez: 138 lbn er-R0mi: 138 lbno'l-Cevzi: 136 lbn Kutcybe: 138' 139 lbn Mdk0le: 154 lbn Sina: 37 lbn Saban: 109, 135, 136 lbn Zeyyad: 126 lbni Munzir: 76 lbn0'l-Mu'tez: 130, 150, 154

lran SatraPr Bdziln:52 iran $ovenizmi: 228 Hz.lsa:.245 lran: 44 lranh Kalemler: 42 lranlrlar: 7, 39, 204, 208

lrfan Ekol0: 137 lsficab: l5l lshak b. lbrahim: 43 lshak el-Musrll: 138 lskender:176

lslim Alimleri: 8l lslim Co!,raftacrlarr : 67 lslim Dini: 8,79.36 lsl6m Halifesi: 91,231 lslAm HidaYet Gunefi: 1 68 lsl6m Hildfeti:98, 134' 153' 195 lslim lntemasYonalizmi: 36 lslem KUltUr vc MedeniYeti: 29 lslem Kulturo: l0l lslAm Tarihi: 129 islam Ulkeleri: 53, 66. 79 isl6m Universitesi: 155 lsldm: 5

islimi llimler: 27,36,48'

105

lsltmiYet: 8 lsmail B. lshak el-Kadr: I 68' 219 lstemi Katan: 249

,F 268. zerenlye KITAPCr

K el-Kilnun Fi't-Tib: 37 el-Kitul: 96 Ka'be: 19,20 Kabag Hatun: 55,60

Kafkaslar: 95

el-Kllhir: 82, 105, t34 Knhir Billah: 133

Ktlhire:24 Kahtaniler:232 KanghT{lrkgesi: 40 Karagi Uni: 3l Karluk T0rkleri: 202 Kaggar Medreseleri: 40 Kaggar: 22, 29,32, 45,47, 64, 197 Kaggarh Mahmud: 146, l 2164, lg1-, 229 Katrkstz T0rk: 9 Kelllrni Mezhepler: 242 Kcrbela: 60 Kesker K0y00 63 Krzrl-Elm UlkUs0: 36 Kitdbeler: 32 Kutadgu Biliki: 39

jl,

K0fe:59,61,63,69,90 K0fiyy0n: 62 Kur'an: 74 Kur'an-r Kerim: 6, 20,29, 35, 68, 78,

244,245,246 KureyS Kabilesi: 20 Kus b. Siide: 5

Kuteybe b. Muslim: 69 Kuteybe: 70

Kutup Yrldrzr: 62, 7 4, 103, I 89, 213

Leksikogafa: 3l LugatEkolo:179 L0bnan: 164

el-Mutasrm: 174 el-Muallakalar Asrt: I 58 Mualleka SAiri: 82, 180

el-Mansur: 86

Muallim: 134

Mullim-i Sani: 72 Mufaddal b. Seleme B. Asrm: 34 Mutanniye: 223,224 Muhafiz Birliti: 88 Muhammed b. Abdu'l-Melik ez-Zewatl

el-Muallekatu's-Seba: 20 el-Mufaddal B. Seleme: 220 el-Mutevekkil: 33, 83 Hz. Muhammed: 6,20 M.$. Gunaltay: 63, 65 Mahmud el-Kaggari: 39

Kadil Kuder 93 Kddl lyaaz:76

L

M el-Matlr: 98 MegAzi:76 el-Mehdi; 85, 86

el-Kerh: 97

Kufei220

ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi$MESNDE TURKLER'

125,t78,182,183 Muhammed b. el-Haris es-Sa'lebi: 34,

226

Mani Dini: 201,202 Manihaistler: 247 Mansur: 24, 91, 92, 93, 94, l0O, I 12, I t3 Mdride Hatun: 87, 194

Markfibiler:247 Mec0si:247 Mec0siler: 247 Medine: 19, 51, 53, 55, 56, 103, 155

195,208,242,245,247 Mukaddimet0'l-Edep: 39 el-Muktedir: 133

Mehdi:92 Mekke: 19, 3 l, 77 el-Memun: 88, 107,

Muhammed b. Habib: 34 Muhammed.b. Kasrm: 33 Muhammed b. S0l: 104 Muhammed B. Yahya: 132, 133 Muhammed B. Yezid el-Mobened: 34 Muhanimed Cebbar el-Muld: 160 Muhammed Ummeti: 39,41, 160, 161,

ll3, l14, 116,fii,

el-Muntasrr: 218 el-Mutasrm: 24, 87, 88, 89, 95, 96, 97, 98, 99, 100, n0, 123, 169, t7t, 172, 177,178,184, 185, 193, 194, 195, 212, 2t 4,.2t 5, 217, 236, 237 el-Mutasrm Billfrh: I 88 Mobarek et-Turkl: 85, 86, 92,94

I t8, I t9, 120, 122, 123, 157, 168, 169, l7 t, 172, t80, 193, 242 Mer6cil: 87 Merv Medreseleri: 75 Mervan b. Muhammed: 104 Mervdniler: 56 Merveg-gahcihan: 152

MUcdsi: I 14

Merzubini: 135

el-M0ktefi:

Mesade b. Sa'd b. Sut: 105, I I l, ll2, Mesud: I I4 Mevdli: 208, 229, 230, 231, 234, 23s Mezopotamya: 63,65,95

il4

Mrsrr: 188,207,218 Mrsrrh:204, 205,211 Milli guur: 148, 149, 176, 196,20j, 208, 240 Mirbed: 168, 169,170 Misyon: 164 Modem K0t0phane: 27

Motol Ordularr: 46 Molollar: 45,46 Motollar Devri: 79

269

Nizam-r Atem: 36 Nizamiye Medreseleri: 25 Nuh Tufanr: 46

oo Hz Osman: 55, 208

Ordu-Kent: 89,96 Orhun Abideleri: 146, 164, 165, 197,209, 241

orhun Abideleri: l5l Orta Egya Fetihleri: 69 Orta Asya Tork Varhlr: 64, l4l, 17l Orta Asya Turklupu: 23, 29,48,69,90,

tlg,120,149 Orta Asya: 7, 29, 57, 168, 173 Orta Dogu Misyonu: 25, 163 Orta Asya Bozkrlan: 62 Orta Asya isldm Medeniyeti: 68 Orta Asya Turk Motifi: 96 Orta Asya Turk islAm Medeniyeti: 249 Orta Asya: 22, 47, 49, 65, 66, 69 Orta DoEu: 203 Osman b. el-Hureyml: l5l Osmanlr: 25, 32, 155, 164, 204, 205, 251

O.N. Bilmen: 2l Hz. bmer:49,59 P

Mtlbened: 130,151,221 Hz. Peygamber: 23,51,52,81, 100, 104,

176,195,243,244

133

Mubarek Ailesi: ?5

Pakistan: 10,108,165

Mitminlerin Emiri: 188 Muslim b. Velid: 138 Musluman Araplar: 53, 103 Mtlsloman T0rk: 5, 10,29,39,46,48 Mtltevekkil: 123, 124,'127, 167, I 85, 189, t93, 205, 207, 2l 5, 2t 6, 21 8, 229, 230 M0tevekkil Alallah: I 84

Peygamber Politikasr: 195

N

Peygamber Sevgisi: 81, Peygamber $ehri: 56 Peygamber: 146,188

R er-RAdi Billah: 133 Hz. Ras0l:103,104, Rabbi: 6,20, 2l

Rodlot NabiBa: 75

Nedim:

133

197

Rds0l: 37 er-Razi Billah: 137

lll

lll

270.

ARAP DiLI VE EDEB|YATININ GELI$MESINDE TURKLER

ZEKERIYA KiTAPCI Tangn:37

l5l

Regid et-Turkl: 60 Regid Rrda: 204

Soldiana:

Rumlar: 79 R0stem-i lraziyi:31

Sotdlular: l5l Soldaklar: 151 es-subki: 76 Sul Tekin: 132 S0l: l3l S0li: 137, 139 S0liler: 81, 92,102,103, 105, 109, I ll5, 12l

s es-S0li: 109, 120, 135, 136 Hz. S0keyne: 52

S.M. Yusuf el-Hindi: Sa'db.Sul: Sa'leb: 130 Sabriler: 246,247

lll

l0

Sahaflar Qargrsr:219 Said B. Osman: 55, 56 $akir et-T0rkl: 92 Samarra: 24, 89, 95, 96, 97, 98, 99, 100, l0t, 123, 128, t72, 182, 184, 189, 207, 2t0, 2t2, 21 4, 2t8, 241 Samarradaki Turk VarhEr: 185

Simi Diller: l9 SarayHayah:134

l0

Selguklular: 25, 32,

Selmin-r Farisi: Sel-Tekin: I l0 Sema Usulil: 73

l0l

104

188,207,2t8,2sl

$u0biye: 143,155, 169

Seyyid el-Himyeri: 138 Sicistan: 152 Siyer: 76

T

SoldakHalkr:

l5l

Turk Turk Ttlrk Ttlrk Turk Turk

139

Milleti:

r

86, 221

165

Milliyetcisi: 227

135, r3'r,139,140,213 Aiiminin Arap Dili: 138 Alimleri: 5, 26, 30, 36, 50, 57

Aristokratlarr: 168, 193 Asrlh Edip 150 Asrlh ilim Adamlarr: 102 Asrlh: 41, 42, 47, 52, 102, I I

t32, 135,21t,251 Turk Tiirk Turk Titrk Turk

et-Tic Fl-Ahl6k el-Miiluk: 34 et-Turki: 85,92 Tacu'l-Luga ve Srhahu'l-Arabiyye: 44 Talas:

Komutanlar

Tarihcileri: 1 86, 2 l I TUrkTarihi: 16l Turk Aileleri: 57, 65 Turk Ailesi: 52, 59, 69,70, 86, 92, 108 Ttlrk Akrncr Ruhu: 202 Ttirk Akrncrlarr: 157, 159 T0rk Akrnr: 23, 51, 94, 95 Tork Akh Deha: 147 Turk Alimi: 75 Turk Alim-Devlet Adamlan: I 14 Turk.A.limi: 70,'15, 79, 109, 131, 134,

$amanist Mogol: 46 $ehir Mersiyesi: 157 $ehname: 34 $evdhid: 74, 75

Savad Arazisi: 65 Seyhun Havzasr: 67

Ulkeleri: 35 Yurdu Ahalisi: 94 Yurdu: 7, 22, 23, 29, 32, 38, 45, 46, 47 49, s0, s3, s9, 95, 98, t42,

168,209,214 Tork T0rk Turk T0rk

Es-$antranci: 133 $ah ve Beyleri: 9 $akir el-Turki: 86

$dvenist Milliyetgilik: 40 $urta: 93

Kahramanlarr: 85

"

$

Semerkant: 22, 29, 47, 55, 59, 151 Semerkant Seferi: 55

Soldak: I 52

T0ran Turan T0ran Turan

Sunnilik:242

Sema: 74

I 51

Ttlya:92

S0riye: 164,207 S0riyeli Askerler: 64 S0udi Kral Ailesi: +4

giilik: 25 giirAntolojisi: 138,

So!d:

Tibyanti'l-Luta: 39 Tim0riler: 32 Tonyukuk Han: 165 To-Kd-Mong Ttlrkme Ulkesi: 152 Tulya (K0lapa) et-Ttlrki: 85, 86

10,

S0liler Ailesi: I l5 Su Han: 9, 252 Sultan Mahmud: 34 Sultanlar: 26 Stlleyman et-Teymi: 75 S0l Tekin: 103, 104, lll,120,129

Selguklu Sultanlan: 25

Selguklu:251

Tevriye:224

$am: 24, 53, 55, 59, 63, 90, 153, 155,

Sehl B. HArun: 170

,62, 146, 169, 194

Tevki'i Katipligi: I l6

S0reyc Ailesi: 23 S0reyci: 52

Saray Muallimi: 33 Saray Muhafrz Birlili: 87 S6sdni Ordulan: 5l Satrag Oyuncusu: 132 Satrang Ustasr:82, 109

SabrinaHotel:

Tanrr Da!r: 46, 47 Tarhan Ailesi: 62 Tarsus: 76, I 19 Tagkent: 45,47

Sotdlu:156

l5l

I

I

Asilz6deleri: 55, 56

Askeri Aristokratlarr: 92 Askeri Birlikleri: 93 Askeri Erkau: 230, 23 I Askeri Gucil: 148

l,

1

14,

. 271

Ttlrk Askcri Varhlt: 185, 229 T{lrk Askerleri: 64, 85, l7l, 193 Tiirk Aydrnlan: 29, 37 T0rk Beyi: 67 Turk Beylikleri: 251 Turk Bilge Devlet Adamr: 81, 184 Turk Bilge Kigisi: 12l, 221 Turk Bilge Kigileri: 252 T0rk Bilgeleri: 80, 82 Turk Bilgesi: 66,82, 116 Turk Birlikleri: 104 T0rk B0lgesi: 67 Turk Bolgeleri: 65 Turk Qevresi: 193 Tiirk Datlarr: 251 Turk Devlet Adamr'.26, 107, I 19, 125, 126, t27,

t85,2t2

T0rk Devlet Geleneli: 206 Tilrk Devleti: 94 Turk Dili: 37 Tilrk Dostu: 166, 167 ,204,248 Turk Dunyasr: 206 T0rk Dogmanr: 170 Ttlrk Dllqmanlg: 205 Tork Edibi: 113, 123, 128, 139, r80, 225 Ttrrk Efendileri: 166, 117, 178 Titrk Esirleri: 55, 59 Tork Etnik Kimligi: 100 Turk Filozofu: 72, 140 Turk Geleneli: 152 Tork Gengleri: 179 Tork Generalleri: 96, 207 T0rk Gazileri: 49, 6l Ttirk Hakan Ailesi: 213 T{lrk Hakanr: 165, 201, 213, 214 TUrk Hakanlarr: 164 TUrk Halk $iirleri: 100 Turk Hanr: 7, 9,26 Tiirk Hanedan .Aileleri: 152 Turk Hanedan Ailesi: 105, I 10, 184, 2i l, 214 Turk Hanedanr: 103,129 Ttlrk Hanlan: 252 Turk Hatunu: 26, 56 TUrk Hazar Prensesi: 87

Turk Hitk0mdan: 104

272.

Turk ilim Adamr: 132, 165 Turk llim Adamlan: 43, 48, 81, 126, 165 Turk lslim kolttlr ve Medeniyeti: 100 Tuik lslam Kult{lru: 66, 132 Turk lslflm Medeniyeti: 22,96, 101,102,

Ttlrk Unsuru: 169,170 Turk Varlrtr: 23,57,59,63, 82, 83,95, 100, l0l, 145, 148, 162,163,164,

Koltur Aileleri: 109

209, 212, 227, 228, 233, 25 | TUrk Yrldrzr: I 19

Kul$r Ailesi:

102

Kolt0r Merkezleri: 58 Kulturu: l0l, 168, 172, 194, 210, Kutuphanecileri: 249 Mahalleleri: 98 Melikesi: 55 Mevalileri: 54

Milleti: 40,41,42, 149, 168, 198,

2t0,241,249

Milli $uuru: 82, 143, 180 TUrk Milli Varlttr: 143 Turk Turk Turk Tork T0rk Tork Turk

$ehirleri: 29, 59 $ehri: 89,93, 169

Kanr: 26, 252 Koutanl Mobarek et-Ttirki: 94 Komutanlarr: 93, 98, 100, 250

Kahramanlarr: 87

Milliyetgileri'. 203, 238, 240

Milliyetcilifi:

82

Milliyetcisi: 84, 109, 228,229

TurkOrfleri:100

T0rkleqmig: 163

T0rk Turk Turk Turk Turk Tork

Ttrrklegtirme: 100 T0rklogun Ocatr: l6l T0rklu!0n Oryurdu: 68 T0rklUk Denizi: 198 Trtrklok Dokusu: 49, 55, 61, 74, 80

$airi el-Hureymi: 144 $airi: 75, 76, 77, 78, 145, 153, 154, 155,158, ls9; 160, 180

uti Ubeydullah B. Ziyad: 34,64,69 UkcyfB. Anbese: 174

Ukayll: 137 Ukkaz Panayrrr: 19

Yazrcrlar Qargrsr: 167 Yerli Askt: 20 Yemdl,nede: 60

Ycmen Ehli:

51

Yemen:19,45,51,52,15 Yemin: 52 Yenisey Nchri: 146,209 Yenisey Vadisi: 241 Yezid b. el-M0helleb: l l Yezid b. Mezyed:92

Yunanhlar: 200 Yusuf Has Htcib: 39 Y0cc Peygamber: 6

z Z.Y.Togan: 36, 152 Zekeriya Kitapgr: 10, I I Zemahser: 31,45 Zemahgeri: 31, 38, 39, 44

Zmdrkhk:201

Zo'l-Kameyn: 176

v vad'i lbrahim: 98 Vahiy Dili: 8 Vahiy Kulfim: 6 Vasrf: 98

el-Vilsrk: 123, 21 6, 217 Vflsrt $ehri: 63,64, 65 Visrt: 49, 53, 56, 63,64, 65, 91, 98, 250 Vehhdbi Zihniyeti: 155

51, 53. 54, 57,62,65,66, 80, 83, 86, 88, 90, 91,93,94,99,102,

Vehriz: 5l Velid b. Tarlf el-Hdrici: 92 Velid b. Yezid: 7l Viyana: 9, 32,41 W. Barthold: 62

t43 Turkler Devri: 66

Y Yahya b. Said el-Enzari, 75 Yahudi: 244, 245, 247 ,248 Yalvag: 37

TUrkl{lk Gururu: 252

T0rkluk Karakteri: 152

d

l

Yuhabir:156

Ulul Gun: 37 Ulut Tangn: 37 Uygurlar:202 Uzluk Otlu Farabi: 132 UmmetGemisi:25

TURKLER'273

Ydsir Ailesi: 53 Yavuz Hrrsz: 156

Ukle: 156

Utbe B. Gazvan: 59

TUrk'Un Ttlrk'0 el-C6hrz: 148 Turk'un Kabe-i irfanr: 47 T0rkge Aglayrp TUrkge GUIecek: I 00 Turkge Konugtuklan: 68. I5I Turkge Varlrtr: 39 Turkqe: 19, 25, 35, 37, 38, 39, 40, 49, 100, 128,165

Ttlrkgemiz: 7 Turk lsliim Medeniyeti: 62, 65, 66, 160 Turkistan: 22, 32, 38, 45, 53, 6'l T0rkiye:248 Ttlrkler: 7, 8, 21, 22, 23, 29, 39, 49, 50,

Prensi: 216 Sevgisi: 171,192 Sultanr: 32, 34, 170 Sultanlarr: 26, 32, 33

Turk'unTorktl: 16l

T0rk Yurdu:35, 144 Turk Yurtlan: 51, 53 Turk: 9, 47, 69, 128, 194, 206, 209 Turkun Akli Dehasr: 48 Turk'iln Akll G0c0: 110 Tiirk'lln Etnik Kimliti: l9l Turk'un Turku: 165, 185, 192, 194, 196

Mimari Sanatr: 214 Muhafrz Alayr: 56,57,214 Muhitleri: 45 TUrk M0tefekirleri: 2l Ttlrk Okgu Askerleri: 60, 6l Turk Okgulan: 54, 60, 64 T0rkOkuyuculan: T0rk Ordugah $ehri: 128 Turk Otoriteleri: 8l

ll

Sevgisi: 179, 186, 198,203 $uuru: 207, 240 Yolu: 205 Yonu: 165, 166 Turkluk 26 Turkolo!: 84, l0l, 146, 16l, 163,166, 167, t7l, 172, 190, 192,209,2r0, 231 Turk'0n Akll Dehast: 102

Turkluk Turlduk Turkluk Turklok

$airleri: 160

Kahramanlttt: 100

Kafileleri: 95

238,240 Turk T0rk T0rk Tork Tork

Turk Turk Ttirk Turk

Tabiileri: 104 Turk Tarih Kulttirii: 227 Tilrk Tarih: l6l, 165, 166, 185, 191,210, 212,229 T0rk Tarihcisi:238 Tork Toplumu:99, 100 T0rk Ululan: 27,28

241 Turk lsl6m T uihi 100, 227

T0rk Tork Turk Turk Ttlrk Ttirk Turk Tork Turk T0rk

ARAP DILi VE EDEBIYATININ CELI$MESINDE

aEKERIYA KITAPQI

Zlthe$t75 ezZirekli: 2ll,213

27g

YEDI KUBBE YAANLARI

PROF.

DR ZEKERTYA KTTAPQI\n

ntirUN rsnnr,nniNi

irrin.mr,n

SUNAR! ! ! Yedi Kubbe Yaytnlan PROF. DR. ZnfenlV.l uzun zamandrr beklenen biitiin eserlerinl yeniden yayrnlamaya ve deSerli Miiellifi okuyucularr ilo

fite.fql'nln

bulugturmaya karar vermi gtir.

Miisliiman Tiirk'in; tarihi misyonunu tanrmak, Onun islAmi qahsiyetini kavramak ve Onu, biittintiyte kucaklamak,

Onun tarihi varhltnr

HZ. PEYGAMBER'in

mi.ibarek

hadislerinde kegfetmek, Onu yeni bir cogku ile yeniden kucaklamak, miisliiman Tiirk'[n Ka'be-i irfhnrna kogmak, CiN SEDDi'nden ta ViYANA onlerine kadar Onun ddktiigi miibarek gehid kanlannln manevi bedelini 6$renmek ve bu sayede kendi dziine ddnmek ve tarihi gahsiyetine yeniden kavugmak istiyenler! ! !

iI I

*

I

I { I i

tl

il

Bu eserleri okumak bir vecibe ve bir vebilMir. Liitfen Onlan Okuyunuz! Okutunuz! ESe, dosta, sevdiklerinize tavsiye ediniz! Bi)ylece ALLAH katmda bu vebdlden kurtulunuz!

276

PRoF. DR. ZEKERiYA

it x vlvr{LANAN * Hz. Peygamber'in Hadislerinde

xirnng'NlN

rsenuni

fUnX fl.nttGt;

* Hz. Peygamber'in Hadislerinde fUnX nOynqU; Hazarlar, Gazneliler, Selguklular, Mo$ollar; * Hz. Peygamber'in Hadislerine Gdre: OSMANLILARve ISLAM HLLAFETNN TORKLERE iNTiKALi ; * Bediirzzanran Said Nursi velNl DOLU LMAN HAREKET|. Kuvay-r Milliye Ruhunun Yeniden Aya$a Kaldrrrlmasr; + |SLAM HLDAYET GUNEST DOGU TOMN YURDUNDA: Talas Nazariyesinin Qdkiitii; * isl6m Hidayetinin Orta Asya'da ilk lgrklan: TURKLER NASIL MASLUMAN OLDU? *')RTAASYA'DA istlUiygr YE TURKLER: Mtisliiman Ttirk Varh$ Arap Despotiani Karqrsrnda; * DOGU TUNXISTEX TE UYGUR TURKLEN AMSINDA ISI,IMLYET; i islamiyeti segen: itx uUstUtaN TORK HuKuuoen rrn IIAKANI.,,IRI; * Molollar Devrine Kadar Orta Asya Ttirk isldm Medeniyeti ARAB DiLi I/E EDEBIYATININ GELI$MESINE TUKKLERJN YAPTIGI BOYUK HIZMETLER; HiIdfEt UIKEICTi; * Mo$ollar Dewine Kadar Orta Asya Tiirk islAm Medeniyeti: ORTA ASYA TARKLUGUI,IUN EMP DiLi VE EDEB|YATININ GEL|SMESLNE YAPTIGI BOYUK HLZMETLER: Tfiran Yurdu; * YEN| iSLAMTANH| VETURKLER: TUNXIST,q,U'TN A MP I-/IR TA RA F INDAN FETHI,