Türkçe Kur'an ve Cumhuriyet İdeolojisi

TÜRKÇE KUR'AN İDEOLOJİ Dücane

Cündioğlu

KİTABEVİ Yayın No: 88 Kapak: Yazıevi Dizgi S.B. Dizgi Baskı ve Cilt: Umut Matbaası

1. Baskı istanbul, Ocak 1998

KİTABEVİ Çataiceşme Sok. 52 / A Cağaloğlu • İSTANBUL Tel: (0 212) 512 43 28 - 511 21 43 / Faks : 513 77 26

TÜRKÇE K U R ' A N ve

CUMHURİYET İDEOLOJİS

Dücane Cündioélu

KİTABEVİ

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ, 7

I. Bölüm 1932

Ramazanı

ve Türkçe

9

Kur'an,

II. Bölüm 1932

Ramazanı

Kronolojisi,

123

I I I . Bölüm 1932

Ramazanına

Dâir Metinler,

161

IV. Bölüm Hâtıralar

Etrafındaki

Münakaşalar,

SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA, 321

259

ÖNSÖZ Tanzimat'ın ilanından 1960 ihtilâline k a d a r geçen 1 asırlık süre z a r f ı n d a o r t a y a ç ı k a n K u r ' a n çevirilerini v e b u ç e v i r i l e r i n o r t a y a ç ı k m a ­ sında r o l o y n a y a n

s i y a s î g e l i ş m e l e r i e l e a l d ı ğ ı m ı z , Türkçe

Çevirilerinin

Tarihi

Siyasî

(1841-1962)

Kur'an

başlıklı çalışmamızın e n önemli

s a f h a l a r ı n d a n b i r i n i , t a b i a t ı y l a C u m h u r i y e t ' i n i l k yılları v e b i l h a s s a d i n î i n k i l â p l a r m t a t b i k m e v k i i n e k o n u l d u ğ u 1932 Ramazanı

teşkil e d i y o r d u .

N e v a r k i çalışmalarımız sırasında toplamış olduğumuz m a l z e m e , başlangıçta hesab ettiğimiz h a c m i n çok ötelerine taşmca, b u d e n l i geniş b i r z a m a n d i l i m i i ç e r i s i n d e v u k û b u l a n h â d i s e l e r i , a r z u e d i l d i ğ i g i b i ge­ niş ve ayrıntılı b i r biçimde o k u y u c u y a s u n m a n ı n p e k m ü m k ü n olmadığı k a n a a t i n e vardık ve b u nedenle, u z u n b i r süredir t o p l a m a k t a olduğumuz malzemeyi

dönemlerine göre t a s n i f edip, hiç değilse bazı kısımlarını

müstakil olarak yayımlamanın daha mâkul b i r yol olacağım düşündük. Böylelikle h e m i l g i l i m a l z e m e —bütünüyle ve t e n k i t l i o l a r a k — b u sa­ h a d a ç a l ı ş a c a k a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n i s t i f a d e s i n e s u n u l m u ş , h e m de b ö y l e s i n e g e n i ş b i r m u h t e v a n ı n g e r e k l i kıldığı g e n e l l e m e l e r d e n k a ç ı n ı l m ı ş o l a c a k t ı . B u mülâhazalara b i n a e n , 1932 Ramazanı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o ­ n u l a n ibadetlerin

Türkçeleştirilmesi

Projesi,

dört a n a bölüm h a l i n d e ve

m ü s t a k i l o l a r a k ele a l ı n m ı ş , p r o j e n i n i ç i n d e y e r aldığı s ü r e c i g e n e l h a t ­ l a r ı y l a t a s v i r v e t a h l i l e d e n b i r g i r i ş t e n s o n r a , I I . B ö l ü m de o k u r a b u d ö ­ n e m i n ayrıntılı b i r k r o n o l o j i s i s u n u l m u ş t u r . B ö y l e b i r k r o n o l o j i y e b u b ö ­ l ü m d e y e r v e r m e m i z i n a m a c ı , g e n e l o k u r u n I I I . B ö l ü m de a k t a r ı l a c a k o l a n m e t i n l e r i n t a r i h s e l seyrine nüfuzlarını kolaylaştırmaktır. Ç ü n k ü I I I . v e I V . b ö l ü m l e r d e a k t a r ı l a n m e t i n l e r i n — h e r n e k a d a r k r o n o l o j i k se­ y i r n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m ı ş s a d a — ayrıntılı b i r t a k v i m e i s t i n a d e t m e k s i ­ z i n lâyıkıyla yorumlanmaları, h a t t a anlaşılmaları p e k m ü m k ü n değildi. B u b a k ı m d a n I I . B ö l ü m ' d e 1932 Ramazanı

Kronolojisine,

I I I . Bölüm'de

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

8 1932

Ramazanı'na

Dâir

Metinlere,

I V . bölümde b i r önceki bölümü t a ­

m a m l a y ı c ı b i r n i t e l i k t a ş ı y a n Hâtıralar

Hakkındaki

Münakaşalara,

yer

verilmiş, I . B ö l ü m ise, m e v c u t m a l z e m e y i 'anlamlı b i r bütün' h a l i n e g e t i ­ recek b i r t a r z d a k a l e m e alınmıştır. C u m h u r i y e t t a r i h i n i n en h a r e k e t l i d e v i r l e r i n d e n b i r i o l a n 1932 R a m a z a n ı , İslâm'ı

Türkleştirme

v e y a Millî Müslümanlık

adıyla yürütü-

ı l e n büyük b i r inkilâp p r o j e s i n i n e n önemli safhasını teşkil e t m e s i n e rağmen, b i r türlü ciddî t e d k i k l e r i n k o n u s u olmayı b a ş a r a m a m ı ş ve b u k o n u y l a i l g i l e n m e l e r i lâzım gelen k i m s e l e r ise, her nedense b u dönemi görmezlikten gelmişlerdir. Oysa geçmişlerini b i l m e y e n n e s i l l e r i n , k e n d i ­ l e r i n e sağlıklı b i r gelecek inşâ e d e m e y e c e k l e r i tecrübeyle s ü b û t b u l m u ş b i r kâidedir. B i n a e n a l e y h ne k a d a r görmezden gelirsek g e l e l i m , t a r i h i ­ m i z d e n kaçamaz, ondan uzaklaşmayız. K e n d i s i n d e n kaçmak, uzaklaş­ m a k istediğimiz h e r defasında, ' t a r i h ' ö n ü m ü z e çıkar ve şimdimizi, h a t t a i s t i k b a l i m i z i b e l i r l e m e y e d e v a m eder. Dolayısıyla b u g ü n k ü sıkıntıları­ mızın t e m e l i n d e , tartışma ve münakaşalarımızın ardında, tarihî sebep­ l e r d e n ve tarihî k a b u l l e r i m i z d e n başka birşey a r a m a y a g e r e k y o k t u r . B u kanaatler sadedinde, b u eserin, bilhassa k e n d i t a r i h l e r i n d e n b i ­ h a b e r b ı r a k ı l m ı ş g e n ç n e s i l l e r i n ö n l e r i n e d ü ş e n cılız b i r ı ş ı k h u z m e s i olmasını t e m e n n i eder, b u vesileyle, eserin yazımı sırasında yardımlarını b e n d e n aslâ esirgememiş o l a n kıymetli dostlarıma teşekkürü borç b i l i ­ r i m . B u k ı y m e t l i d o s t l a r o l m a s a y d ı , h i ç k u ş k u y o k k i b u eser b u h a l i y l e o r t a y a çıkamazdı. N e k i b u n a r a ğ m e n k e n d i l e r i n e minnettarlığımı lâyıkı veçhile sunamadım; beni mâzur göreceklerini u m u y o r u m . Ç a b a b i z d e n , tevfîk O n d a n ! D ü c a n e Cünrîioğlu Ç a m h c a / 5 O c a k 1998

I. BÖLÜM 1932 R A M A Z A N I v e T Ü R K Ç E K Ü R ' A N

[ M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün] son dileği, E z a n ' d a n başka i b a d e t l e r i de Türkçe yaptırmak ve Türk kafasını A r a p kafası köleliğinden kurtarmaktı. Türk Ocağına gittiğimiz gün, Kur'an'ı Türkçe'ye çevirmek k o n u s u n u açtı i d i . Orada b u l u n a n Kâzım K a r a b e k i r [şöyle dedi]: — Kur'an-ı Azîmüşşan Türkçe'ye çevrilemez, Paşa hazretleri! — Niçin çevrilemez efendim? B u sözünüz, " K u r ' a n ' m mânâsı y o k t u r ! " de­ mektir. — Hayır efendim ama, meselâ 'Eîif-Lâm-Mim'... Ne diyeceğiz buna? — Ne d e m e k t i r 'Elif-Lâm-Mim'?! — Meçhul efendim... — Öyle ise karşısına b i r sıfır koyar, çevirmeye devam edersiniz. ( F a l i h Rıfkı A t a y , Atatürkçülük

Nedir?,

sh. 47-48, İstanbul, 1966)

I. T a r i h ve Y o r u m D i n î v e s i y a s î y ö n l e r i n i b i r b i r i n d e n b a ğ ı m s ı z b i r b i ç i m d e ele a l m a k s u r e ­ t i y l e tarihî olguları y o r u m l a m a y a kalkışmak, hiç kuşku y o k k i d a h a işin başında ciddi b i r hata y a p m a k demektir. O halde t a r i h hakkında, t a r i ­ h i m i z hakkında konuşacak olanların, her halükârda d i n i l e siyaset'in b i r b i r l e r i n i nasıl e t k i l e d i k l e r i n i hesaba katmaları ve s a l t dinî k a r a k t e r e s a h i p g ö r ü n e n nice hâdisenin esasen siyasî b i r programın parçası o l a b i ­ leceğini v e y a d i n le alâkası y o k m u ş g i b i g ö r ü n e n pür siyasî s t r a t e j i l e r i n b i l e t e m e l i n d e dinî i h s a s l a r ı n b u l u n a b i l e c e ğ i n i g ö z ö n ü n d e t u t m a l a r ı l â ­ zım gelir. B u h ü k ü m , p e k t a b i i d i r k i sadece D o ğ u t o p l u m l a r ı i ç i n d e ğ i l , B a t ı t o p l u m l a r ı için de g e ç e r l i d i r . Ç ü n k ü X V I . y ü z y ı l d a b a ş l a y a n hareketleri

reformasyon

n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m a d a n , n e A v r u p a ' n ı n d i n î v e felsefî d ü ­

ş ü n c e s i n d e k i d e ğ i ş m e l e r i n , n e de k ı t ' a n ı n s i y a s î v e i k t i s a d î g e l i ş m e l e r i ­ n i n açıklanması mümkündür. N i t e k i m Descartes, Spinoza, K a n t , Locke, H u m e , v b . B a t ı l ı f i l o z o f l a r ı n s a l t felsefî g ö r ü ş l e r i n i b i l e , k e n d i d ö n e m l e ­ r i n i n siyasî

v e dinî h a y a t ı n d a n b a ğ ı m s ı z s u r e t t e t a s v i r v e t a h l i l e t m e y e

çalışmak, artık n a i f b i r t u t u m o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e , insanoğlunun, k e n d i t a r i h i n i n toprağından âzâde hiçbir amelî y a da nazarî e d i m i n i n , böylesine m e v h û m b i r aralıkta i k a m e t edemeyeceği sıklıkla d i l e g e t i r i l ­ mektedir. H a l böyle i k e n , a n a f o r l u b i r geçmişin çocukları o l a n bizler, ne za­ m a n k e n d i siyasî ve dinî t a r i h i m i z i b i l m e y e / a n l a m a y a yönelecek o l s a k y a d a k e n d i g e ç m i ş i m i z d e n e l e r o l u p bittiğini ö ğ r e n m e k i s t e s e k , h e m e n dinî ihsaslarımızı

b i r k e n a r d a t u t m a m ı z ı v e y a siyasî

tasavvurlarımızı

b u iş­

lere karıştırmamamızı bize öğütleyen b i r i l e r i n e r a s t g e l i r i z . N e g a r i p t i r k i büyüklerimizin sözlerini d i n l e y i p böylesine b i r şartlanmayla t a r i h e h e r gidişimizde, tarihî olguların bizâtihi k e n d i l e r i n i n , b i z i m b u çocukça

12

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

teşebbüslerimizi sürdürmemize i z i n v e r m e d i k l e r i n i görür, tabiatıyla h e r defasında t a r i h i n yanından e l l e r i m i z boş b i r halde döneriz. B u nedenle de sağlıklı b i r gelecek k u r m a y a y a r a y a c a k b i l g i l e r i , t a r i h t e n b i r türlü e d i n e m e z ve i s t e r istemez b i r süre s o n r a t a r i h i m i z e yabancılaşır, o n u n l a ortak b i r dili konuşamaz hale geliriz. Tarihî olguları, b i r t e k 'genel t e o r i ' bağlamında y o r u m l a m a k ,

1

her

ne k a d a r artık m o d e r n t a r i h yazımında pek b i r i t i b a r görmüyorsa da o l ­ g u l a r hakkında o olguları b i r a r a y a getirecek öngörüleri dışarıda bıraka­ r a k konuşmayacağımız da b i r h a k i k a t t i r ; z i r a yanlış öngörülere sahip o l m a k , y a da yanlış öngörülerin bizleri yanlış y o r u m l a r a sürüklediğini tecrübe e t m e k , öngörülerden k u r t u l m a k l a aşılabilecek b i r s o r u n değildir; b u b a k ı m d a n y a n l ı ş ö n g ö r ü l e r i n k a r ş ı l ı ğ ı , m a s a b a ş ı n d a nesnel

ve

tarafsız

b i r t a r i h yazımı teorisi inşâ e t m e k olmamalıdır. Pekâlâ öngörülerimizi gözden geçirebilir, düzeltebilir, değiştirebilir, e n n i h a y e t t a r i h ' i n karşı­ sında d a h a soylu b i r m e v k i d e k o n u m l a n m a hakkımızı k u l l a n a b i l i r i z ; ye­ t e r k i m u h k e m b i r m e v z i e d i n m e d i k ç e , t a r i h i m i z i sağlıklı b i r t a r z d a y o ­ r u m l a m a şansımız olmadığını b i l e l i m ; t a r i h i m i z i a n l a y a b i l m e m i z için t ü m h a t a ve savablarıyla b u t a r i h e a i d i y e t i m i z i i t i r a f e t m e k t e n çekinmey e l i m . İşte o z a m a n t a r i h i m i z , b i z i m l e k o n u ş m a y ı , bize k e n d i s i n i açmayı reddetmeyecek, k e n d i çocuklarını kapısının önünde d a h a fazla b e k l e t ­ m e y i ve sırf b u y ü z d e n b i z l e r i n ona d a h a fazla yabancılaşmasını göze alamayacaktır. T a r i h l e aramızdaki k r o n o l o j i k mesafe, t a r i h t e k i olguları anlayıp yorumlamayı h e r z a m a n zorîaştırmaz, h a t t a bazı d u r u m l a r d a kolaylaş­ tırdığı b i l e s ö y l e n e b i l i r . B u n a m u k a b i l , y a k ı n t a r i h t e c e r e y a n e t m i ş h â d i ­ seleri sağlıklı b i r biçimde değerlendirmek, p e k öyle sanıldığı g i b i k o l a y d e ğ i l d i r ; z i r a y o r u m c u , ilgilendiği o h â d i s e l e r e , h â l â k e n d i l e r i n d e n e t k i ­ lenecek k a d a r yakın b i r m e v k i d e d u r a b i l i r ve b u yakınlık, o n u n , hâdise­ l e r i o hâdiselerin k e n d i koşullarını nazar-ı i t i b a r a almaksızın değerlen­ d i r m e s i n e y o l açabilir. B u d u r u m d a da 'eşzamanlılık' b i r a v a n t a j o l m a k -

D a h a farklı b i r ifadeyle: cüz'iyyâtı, bu cüz'iyyâtın hiçbir unsurunu rakmayacak külli bir kaziyye yardımıyla açıklamak... 1

dışarıda

bı­

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

13

t a n çıkıp, yanıltıcı b i r f o n k s i y o n değeri kazanır. Oysa t a r i h l e y o r u m c u arasındaki k r o n o l o j i k mesafe, y o r u m c u n u n , ilgilendiği dönemle k e n d i dönemi arasındaki m e s a f e y i f a r k e t m e s i n i ve o dönemin hâdiselerini y i n e o dönemin koşullarından h a r e k e t l e açıklamasını m ü m k ü n kılacak d e n l i derin olduğunda, yorumcu, ister istemez daha m u h k e m t a h l i l l e r yapa­ b i l m e g ü c ü n e erişir. 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n İbadetlerin Projesini

Türkçeleştirilmesi

ele a l a n b u ç a l ı ş m a m ı z , i ş b u m ü l a h a z a l a r d o ğ r u l t u s u n d a ş e k i l ­

l e n m i ş v e din-siyaset

ilişkilerinin

b i r a n l a m d a t ü m çıplaklığıyla o r t a y a

ç ı k t ı ğ ı b u d ö n e m i n c e l e n i r k e n , o y ı l l a r d a o l u p b i t e n l e r i n b u g ü n de h ü kümfermâ olduğu hiçbir s u r e t t e gözden u z a k tutulmamıştır. Hâdiselerin v u k û bulduğu t a r i h l e aramızda 65 yıllık b i r mesafe olması, b u dönemi anlamamızı sağlayacak v e r i l e r e ulaşmamız b a k ı m ı n d a n işimizi kolaylaş­ tırıcı b i r h u s u s i y e t t a ş ı m a k l a b i r l i k t e , h e m b u v e r i l e r i b i z l e r e a k t a r a n l a ­ rın, geleceği manipüle e t m e n i y e t i taşımaları i h t i m a l i n i n fazla olması, h e m de s ö z k o n u s u s ü r e ç h a k k ı n d a k o n u ş u r k e n , b i r b i ç i m d e o s ü r e c i n içinde y e r a l a c a k , dolayısıyla b u o l a y l a r d a n e t k i l e n m e y e müsait b i r k o ­ n u m d a b u l u n a c a k k a d a r hâdiselerin yakınında b u l u n u y o r olmamız, hiç kuşku y o k k i o r t a y a k o n u l a n t a h l i l l e r i n kesinliğine ve/veya değişmezli­ ğ i n e mutlak

vurgular

yapmayı imkânsız hâle g e t i r m e k t e d i r .

M a a m a f i h , aklî v e o l g u s a l ö n e r m e l e r i n b i z â t i h i ' d e ğ e r ' t a ş ı m a d ı ğ ı , b i l a k i s 'değer'in b u tür önermelere dışarıdan yüklendiği ve y o r u m c u n u n m a r i f e t i y l e a n c a k olguların 'değer' kazandığı k a b u l e d i l d i k t e , söylenecek ç o k az ş e y k a l m a k t a d ı r . B u i t i b a r l a h i ç k i m s e , h â d i s e l e r i , o h â d i s e l e r d e b i r i n c i d e r e c e d e n r o l a l m ı ş z e v â t ı n v e r d i k l e r i b i l g i l e r l e t a s v i r e t m e k zo­ r u n l u l u ğ u n d a n k a ç a m a z . N i t e k i m b i z de b ö y l e y a p t ı k v e e s e r i m i z i n d i ğ e r b ö l ü m l e r i n d e b u z o r u n l u l u ğ u n b i z i i c b â r ettiği k o ş u l l a r ı n g e r e ğ i n i y e r i n e g e t i r m e y e çalıştık, [ b k z . B ö l ü m I I , I I I , I V ] P e k i b u d u r u m d a , t a h l i l v e y o r u m l a r ı n b i z i i k a m e t e m e c b u r ettiği b ö y l e s i n e v a z g e ç i l e m e z b i r m e v k i d e n y a d a k e n d i s i n e r i â y e t e t m e y i zo­ r u n l u kılan k e s i n i l k e ve ölçülerden sözedebilir m i y i z ? E d e b i l i r i z ; h e m de yorum

s ö z c ü ğ ü t e l a f f u z e d i l d i ğ i n d e , a l a b i l d i ğ i n e b i r keyfiliğin,

l e m e z b i r özgürlüğün

v e ö n l e n e m e z b i r öznelliğin

sınır çeki­

hemen akla gelmesine,

14

T ü r k ç e K u r a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

h a t t a tarafsızlığı

b i r ' h a y a l ' h a l i n e g e t i r e n i n de y o r u m u n t a b i a t ı n a m a h ­

sus b u özellikler olduğunun hep söylenip durmasına rağmen... D o ğ r u d u r , tarafsız olamayız! Tarafsız olamadığımız g i b i , yorumlarımız hakkında ö n e s ü r ü l e b i l e c e k o l a n keyfilik,

özgürlük

v e öznellik

suçlamalarım da y o k

e d e m e y i z v e e s a s e n e d e m e y e c e ğ i m i z i de b i l i r i z ; z i r a t a r i h ' i y a z a n l a r , tıpkı t a r i h ' i y a p a n l a r g i b i tarafsız o l a m a z l a r . T a r i h hakkında, t a r i h t e o l u p b i t e n l e r hakkında k o n u ş a c a k o l a n l a r , h e p b i r y e r d e d u r m a k ve t a ­ r i h e hep o y e r d e n b a k m a k zorundadırlar. Peki bulunduğumuz b u yeri terkedemez miyiz? Elbette terkedebil i r i z ; a n c a k b u sefer b a ş k a b i r y e r d e d u r m a k v e t a r i h e a r t ı k b u y e n i y e r ­ d e n b a k m a k k o ş u l u y l a . . . İ ş t e b u n o k t a d a , b a z ı i t i r a z l a r a itham

sıfatını

k a z a n d ı r a c a k b i r t u t u m d a n u z a k l a ş m a k ve — m a k s a t l ı saldırılar m ü s ­ t e s n a — s a m i m i ve hiç değilse c i d d i itirazların s e s i n i n kesildiği b i r m e v k i y e yerleşebilmek, pek öyle sanıldığı g i b i h a m b i r h a y a l değildir; z i r a tarafsız o l u n a m a s a da pekâlâ dürüst o l u n a b i l i r . l ı ğ ı n b i r düş, d ü r ü s t l ü ğ ü n i s e b i r vazife

1

B i n a e n a l e y h tarafsız­

olduğunu akıldan çıkarmadıkça,

yorumlarımızın soylu b i r hüviyet taşıyacağına yürekten i n a n a b i l i r ve i ş t e a n c a k b u d u r u m d a , y a n i b u a s g a r î şartı y e r i n e g e t i r d i ğ i m i z d e , t a r i h î o l g u l a r hakkındaki değer yargılarımızı o r t a y a k o y m a k t a n çekinmeyiz. Ç ü n k ü b i z â t i h i dürüstlüğün

k e n d i s i , kendisine karşı k o n u l a m a y a c a k

d e n l i büyük b i r güçtür. II. Bilgi ve Y o r u m Ü n l ü A l m a n tarihçi R a n k e , "siyasî t a r i h i l e k i l i s e t a r i h i b i r b i r i n d e n b a ­ ğ ı m s ı z b i r s û r e t t e ele a l ı n a m a z " d e r v e b u t e z i n i d e Reform Alman

Tarihi

Devrinde

(İstanbul, 1953) adlı e s e r i n d e fevkalâde e t k i l e y i c i b i r

t a r z d a i s b a t e d e r . R a n k e ' n i n b u s ö z ü b i z i m k e n d i t a r i h i m i z i ç i n de g e ç e r ­ l i d i r . N i t e k i m sadece C u m h u r i y e t t a r i h i d e ğ i l , t a r i h i m i z i n h i ç b i r d e v r e s i esas i t i b a r i y l e din-siyaset

ilişkilerinden bağımsız b i r s u r e t t e ele alına­

m a z . B u n e d e n l e Cumhuriyet

Devrimlerinin

dinî t e f e k k ü r v e h a y a t ı m ı z ı

n a s ı l e t k i l e d i ğ i n i , İ s l â m D ü ş ü n c e s i n i n hâl-i h a z ı r d u r u m u n u n ş e k i l l e n -

Impartiality is a dream and honesty a duty. We cannot be impartial, be intellectually honest. (Gaetano Salvemini) 1

1

but we can

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

15_

mesiıide b u d e v r i m l e r i n ne tür b i r rolü olduğunu k a v r a y a b i l m e k ve d a h a da önemlisi yakın t a r i h i m i z d e o l u p b i t e n bazı hâdiselerin k e y f i y e t i n e v â ­ kıf olmadıkça, b u g ü n k ü sıkıntılarımızı aşamayacağımızı

anlayabilmek

i ç i n , g e ç m i ş e , h e m de ç o k u z a k o l m a y a n b i r g e ç m i ş e u z a n m a k , k ı s a c a b u y a k ı n geçmişte neler o l u p bittiğim sağlıklı b i r biçimde ö ğ r e n m e k m e c b u ­ riyetindeyiz. H a l böyle olmasına r a ğ m e n , 1932 R a m a z a n ı n d a u y g u l a m a y a k o ­ n u l a n İbadetlerin

Türkçeleştirilmesi

Projesi,

b i r türlü ciddî tedkîklerin

k o n u s u olmayı başaramamış, eldeki kaynakların çoğu da 'işlenmemiş h a m m a l z e m e ' şeklinde, i l g i l i l e r i n i n k e n d i l e r i n e e l uzatacakları g ü n ü yıl­ l a r c a b e k l e y i p durmuşlardır. İkinci dereceden e s e r l e r i n d u r u m u da ne y a z ı k k i p e k farklı d e ğ i l d i r ; z i r a b u n l a r d a b i r - i k i k i t a p t a y e r a l a n b i l g i ­ l e r i t e k r a r l a m a k l a yetinmişler, b u b i l g i l e r i yeniden tahkîk ve t a n z i m e i h t i y a ç d u y m a k s ı z ı n sadece o k u r l a r ı n ı e t k i l e m e y o l u n u s e ç m i ş l e r d i r . N e t i c e i t i b a r i y l e s ö y l e y e c e k o l u r s a k , ibadetlerin tatbik

Projesinin

mevkiine

konulmuş

olduğu

Türkçeleştirilmesi 1932

Ramazanı,

C u m h u r i y e t d e v r i m l e r i n i n , h a k k ı n d a e n az s a ğ l ı k l ı b i l g i y e s a h i p o l d u ­ ğ u m u z s a f h a l a r ı n d a n b i r i n i teşkil e t m e k t e d i r v e b i z e g ö r e b u n u n b a ş l ı c a i k i nedeni vardır: Birincisi:

"ibadetlerin

Türkçeleştirilmesi

Projesi",

tamam­

l a n a m a m ı ş , b i r diğer t a b i r l e amacına ulaşamamış b i r projedir. D e v r i n i k t i d a r ı , b u p r o j e y i b ü t ü n ü y l e t a t b i k e k o y m a k t a ç o k çeşitli s o r u n l a r l a k a r ş ı l a ş t ı ğ ı n d a n , p r o j e n i n b a z ı k ı s ı m l a r ı n d a ısrarlı o l m a k t a n v a z g e ç m i ş ve f a k a t b u n a r a ğ m e n hiç değilse bazı k ı s ı m l a r ı m — c e z r î t e d b i r l e r y o ­ l u y l a — yürürlükte t u t m a y a çalışmıştır. A n c a k çok p a r t i l i siyasî h a y a t a geçişle b i r l i k t e , b u 'kısmî ısrar' da p e k b i r netice vermemiş, v e r e m e m i ş ­ tir. i k i n c i s i : " İ b a d e t l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i P r o j e s i " , ideolojik

mânâ

ve e h e m m i y e t i n i b e l l i b i r z a m a n içerisinde kaybettiğinden, dinî gelenek­ l e r i b u d e n l i köktenci b i r yöntemle dönüştürme teşebbüsleri, b i r süre sonra

ister

istemez

siyasî

amaçlarından

kopmuş

ve

Türkiye

16

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

C u m h u r i y e t i n i n siyasî ittifakları, d e v r i n iktidarlarını, d i n - s i y a s e t ilişki­ l e r i n i farklı b i ç i m l e r d e t a n z i m e t m e y e s e v k e t m i ş t i r ;

1

d a h a farklı b i r de­

y i ş l e , C u m h u r i y e t k a d r o l a r ı n ı n , dinî g e l e n e k l e r k a r ş ı s ı n d a a l ı n a c a k b ö y ­ lesine m ü t e h a k k i m b i r p o z i s y o n u , artık oldukça değişmiş b u l u n a n siyasî söylemle bağdaştırmakta güçlük çekmeleri, sözkonusu p r o j e n i n r a f a k a l dırılmasındaki en önemli âmillerden b i r i olmuştur. Ö n c e ideolojik

mânâ

ve ehemmiyetini,

z a m a n l a d a siyasî

kıymetini

kaybetmiş tarihî b i r teşebbüs hakkında konuşacak k i m s e l e r i n , o dö­ n e m d e n e l e r o l u p bittiğini t e s b i t ve t a h l i l e t m e k y e r i n e , — b u teşebbüs­ l e r i n r a d i k a l k a r a k t e r i sebebiyle— bütün olup b i t e n l e r i n üzerine b i r sünger çekmeye çalışmalarından veya bunları, z a m a n z a m a n k e n d i dö­ n e m l e r i n i n siyasî maksatlarına u y g u n b i r biçimde ' k u l l a n m a k ' i s t e m e l e ­ r i n d e n d a h a t a b i i b i r d u r u m d ü ş ü n ü l e m e z . N i t e k i m b ö y l e de o l m u ş , a k a ­ d e m i k ç e v r e l e r t a r a f ı n d a n Atatürk

ve Devrimleri

üzerine çok sayıda ilmî

k i t a p ve m a k a l e yazılmış olmasına rağmen, b u eserlerin sahipleri, nere­ deyse s ö z k o n u s u p r o j e n i n adını b i l e a n m a k i s t e m e m i ş l e r d i r . B u p r o j e y i k o n u ş m a y a değer b u l a n k i m s e l e r ise, n e l e r o l u p bittiğini a n l a m a k m a k ­ sadıyla değil, muhataplarını e t k i l e m e k v e y a manipüle e t m e k maksadıyla meseleye yaklaşmışlar ve tabiatıyla k e n d i kurguları içerisine, t a h k i k e t m e k s i z i n birtakım 'söylentileri' yerleştirmek, b u k i m s e l e r için y e t e r l i o l m u ş , d a h a f a z l a s ı n a ise i h t i y a ç d u y m a m ı ş l a r d ı r .

2

B u gelişmeleri t a k i p etmek bakımından bkz. K e m a l H . K a r p a t , Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul, 1967; Feroz ve B e d i a T . A h m a d , Türkiye'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, A n k a r a , 1976; Necdet E k i n c i , I I . Dünya Savaşından Sonra Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul, 1997 1

İbadetlerin Türkçeleştirilmesi hakkında yazılmış olan propaganda kitaplarının ekseriyeti bu durumdadır. Bkz. Arın E n g i n , Atatürkçülük 'te Dil ve Din, İstanbul, 1955; Osman N u r i Çerman, Modern Türkiye İçin Dinde Reform, İstanbul, 1958; B e s i m A t a l a y , Türk Dili ile İbadet, İstanbul, 1960; Arın E n g i n , Yükseliş Savaşımızda Jüpiter: Kur'an'da Atatürkçülük ve Rus-Çin Işkencesindeki Türklük, İstanbul, 1 9 7 1 ; N e c a t i Gündüz, Atatürk Çağı ve Zihniyeti, Ankara, 1973; Cevdet P e r i n , Atatürk Kültür Devrimi, İstanbul, 1982; H a y d a r Seçkin, Atatürk'ü Kur'an'da Aradım ve Buldum, İstanbul, 1995; C e m a l K u t a y , Atatürk'ün Beraberinde Götürdüğü Hasret: Türkçe İbadet, İstanbul, 1997 2

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n M e v c u t k a y n a k l a r ı n h e m bilgi zayıf, h e m de yorumlarındaki

17

seviyeleri bakımdan yetersiz ve

isabet derecesi bakımından başarısız ve o

d e n l i de h a t a l a r l a m â l u l o l m a l a r ı n ı , b u k o n u l a r d a özgürce

konuşmaya

i z i n v e r m e y e n s i y a s î b a s k ı l a r l a i z a h e t m e k i s t e y e c e k l e r ç ı k a b i l i r s e de gösterilecek b u sebep, esasen karşı karşıya b u l u n d u ğ u m u z m a n z a r a n ı n ' f u k a r a l ı ğ ı n ı ' y e t e r i n c e i z a h e t m e z . Ç ü n k ü Atatürk

hakkında

devrimleri

— b u d e v r i m l e r i n yanında y e r a l m a k sûretiyle— yazı y a z a n i l i m a d a m ­ larının e k s e r i y e t i , siyasî iktidarların k e n d i l e r i n e z a r a r verebileceği k i m ­ seler değillerdi. B u s a h a d a k i ilmî çalışmalar, y a siyasî iktidarların k o ­ ruması altında yapılmış ve/veya y a p ı l m a imkânı bulmuş, y a da siyasî b a s k ı l a r d a n h e r h a l ü k â r d a â z â d c o l m u ş l a r d ı r . Sö/.ün ö z ü . fnkilab

Tarihi

d e r s l e r i n i n o k u t u l d u ğ u b i r ü l k e d e , b ö y l e b i r m a z e r e t i k n â e d i c i değildir. A t a t ü r k d e v r i m l e r i n i eleştirel

bir

açıdan

ele a l ı p

yorumlayan

e s e r l e r e g e l i n c e , b u n l a r ı n s a y ı s ı n ı n d i ğ e r l e r i n e n i s b e t l e az o l d u ğ u n d a v e m e v c u t yasaların i z i n verdiği ölçülerde k a l e m e alındıklarında

kuşku

y o k t u r . A n c a k b u d u r u m , b u t ü r e s e r l e r i n de — t ı p k ı d i ğ e r l e r i

gibi—

t a h k i k e d i l m e m i ş 'söylentilere' i s t i n a d e n y a z ı l m ı ş o l m a l a r ı n a b i r m a z e r e t t e ş k i l e d e m e z . Ç ü n k ü eleştirel y o r u m l a r ı n g ü c ü , e l e ş t i r i y e z e m i n t e ş k i l eden hâdiseler hakkındaki mâlumâtın doğruluğuyla orantılıdır; yo­ r u m u n dayandığı mâlumâtın zayıf y a da yanlış olduğu gösterildiği t a k ­ d i r d e , sadece y o r u m u n k e n d i s i d e ğ i l , y o r u m u m ü m k ü n k ı l a n i d e o l o j i k ç e r ç e v e de ç ö k ü v e r i r . B u b a k ı m d a n , n e l e r i n o l u p bittiği h a k k ı n d a s a ğ l a m b i r b i l g i z e m i n i n e i s t i n a d e t m e y e n y o r u m l a r , ister istemez retoriği öne ç ı k a r m a k sûretiyle v a r o l m a y a çalışırlar; dolayısıyla siyasî k o ş u l l a r d a n e t k i l e n e n t a r a f d a ç o ğ u n l u k l a y o r u m l a r ı n b i l g i z e m i n i değil, r e t o r i ğ i o l u r . N e v a r k i r e t o r i ğ i n t a b i a t ı d a m a k s a d ı d a etkileyici

o l m a k t a n iba­

r e t t i r ; bizâtihi b i l g i v e r i c i olmadığı g i b i , b u n u amaçlamaz da. E t k i l e y i c i o l m a y ı , kalıcı o l m a y a t e r c i h e d e r . O y s a b i l g i z e m i n i g ü ç l ü y o r u m l a r b ö y l e d e ğ i l d i r ; e t k i l e y i c i o l m a y ı i s t e m e d i k l e r i n d e n değil, kalıcı v e d ö n ü ş t ü r ü c ü b i r e t k i y a p m a y ı i s t e d i k l e r i n d e n d o l a y ı zor o l a n ı t e r c i h e d e r l e r . N i t e k i m b u d u r u m , siyasî iktidarların, b i l g i z e m i n i güçlü y o r u m l a r d a n niçin hoş­ lanmadıklarını i z a h ediyor olmalıdır; z i r a e t k i l e y i c i değil, kalıcıdırlar; muhataplarının zaaflarından beslenen ve gücünü b u zaaflara h i t a b et­ m e k t e n a l a n f i k i r l e r i n b i r süre sonra zeval bulacağını b i l d i k l e r i n d e n .

18

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

e t k i l e y e r e k iknâ e t m e y i değil, iknâ e t m e k s u r e t i y l e e t k i l e m e y i d a h a t e r ­ cihe şâyan b u l u r l a r . Atatürk

hakkında müsbet y a da menfî m a k s a t l a r l a y a ­

devrimleri

zılmış e s e r l e r i n i ş a r e t e t t i ğ i m i z b i l g i zaafları, tarafsız

yazılamamış

olma­

larından kaynaklanıyor değildir; z i r a b i l g i yetersizliği, t a r a f o l m a n ı n z a ­ r u r i b i r s o n u c u değildir. B u e s e r l e r d e k i y o r u m z a a f l a r ı n a g e l i n c e , b u t ü r z a a f l a r ı n d a t e k n e d e n i tarafsız

d e ğ i l d i r ; b i l a k i s asıl n e d e n ,

olamamak

sağlıklı b i r b i l g i z e m i n i n e i s t i n a d e t m e k s i z i n , y a p ı l a n y o r u m l a r ı a n l a m l ı kılan i d e o l o j i k çerçevenin sağladığı e m n i y e t i suistimaî e t m e k t i r . B u e m n i y e t i n y a s a l a r tarafından sağlanıyor olup olmamasının b u bağlamda pek b i r kıymeti y o k t u r . Çünkü ideolojiler — i k t i d a r d a veya m u h a l e f e t t e o l s u n l a r — k e n d i mensuplarına e m n i y e t t e l k i n e d e b i l m e k için h e r z a m a n y a s a l a r a ihtiyaç d u y m a z l a r ; dolayısıyla h e r ideoloji m e n s u b u , k e n d i s i y l e aynı t a r a f t a d u r a n k i m s e l e r e sesleniyor olmanın verdiği b i r özgüvenle h a r e k e t eder ve çoğu z a m a n , m e n s u b u bulunduğu ideolojik çerçevenin k e n d i s i n e sağladığı e m n i y e t i suistimaî e t m e k kolaycılığından k u r t u l a ­ maz. Bu

mülâhazalara

Ramazanında

binâen

elinizdeki

eser, e v v e l e m i r d e

1932

o l u p b i t e n l e r i sağlıklı b i r b i ç i m d e t e s b i t e t m e y i , s o n r a d a

b u t e s b i t l e r d e n h a r e k e t l e Cumhuriyet

İdeolojisinin

d i n ' e v e dinî g e l e n e k ­

lere yaklaşımını açıklamayı i s t i h d a f eylemiştir. N i t e k i m kitabın dört a n a b ö l ü m e ayrılıp, s o n ü ç b ö l ü m ü n ü n tarihî m a l z e m e n i n t e n k i d l i a k t a r ı m ı n a d a y a n ı y o r o l m a s ı n ı n e n ö n e m l i s e b e b i de b u d u r . Ç a l ı ş m a m ı z ı n b a ş ı n d a n i t i b a r e n , m e v c u t v e r i l e r i n sağlıklı b i r b i ç i m d e t e s b i t v e t a s n i f i n e özel b i r e h e m m i y e t atfedilmiş, hâdiselerin muhtevası, b u hâdiselerde

birinci

derecede r o l a l m ı ş z e v â t m a n l a t ı m ı y l a b e l i r l e n d i k t e n s o n r a , i l k iş o l a r a k b u muhtevanın kronolojisi oluşturulmuştur. Bu

çerçevenin,

esas

itibariyle

din-siyaset

münasebetlerine

C u m h u r i y e t d e v r i n d e v e r i l m e k i s t e n e n i s t i k a m e t l e ve özel o l a r a k d a 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n İbadetlerin Projesiyle

Türkçeleştirilmesi

s ı n ı r l ı k a l m a s ı n a ö z e n g ö s t e r i l m i ş s e de b u s o r u n l a r ı n ç o k

d a h a önceleri başlamış b u l u n a n b i r sürecin parçası olmaları n e d e n i y l e , ister istemez I I . Meşrûtiyet

dönemine

referanslarda bulunmak

ve

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

li?

C u m h u r i y e t i n d i n p o l i t i k a l a r ı n a m e ş r û i y e t k a z a n d ı r a n fikrî z e m i n i n i n ­ şâsını d a h a öncesine ircâ e t m e k kaçınılmaz b i r z a r u r e t

olmuştur.

S ö z g e l i m i Z i y a G ö k a l p ' i n b u g e l i ş m e l e r d e k i fikrî k a t k ı l a r ı n a z a r - ı i t i b a r a alınmaksızın, M u s t a f a K e m a l Atatürk ile arkadaşlarının b u sahada y a p t ı k l a r ı v e y a y a p m a k i s t e d i k l e r i devrimleri

t e m e l l e n d i r m e k çok güç

olacağından, z a m a n z a m a n C u m h u r i y e t d e v r i m l e r i n i n yakın geçmişte k a l a n köklerine işaret edilmiş ve d e v r i m l e r k a d a r b u d e v r i m l e r i m ü m ­ k ü n k ı l a n fikrî v e siyasî o r t a m d a d i k k a t e alınmıştır. Hâsılı, h e m tedkîk ve t a h l i l ettiğimiz hâdiselerin ş ü m û l ü n ü n b e l l i o l a y l a r ı n g ö z d e n k a ç m a s ı n ı e n g e l l e m e m e s i , h e m de t e k t e k d ö n e m v e v a k ' a l a r m , b u h â d i s e l e r i n i ç i n d e y e r aldıkları g e n e l s ü r e c i n i h m a l i n e y o l açmaması için elden gelen g a y r e t gösterilmiş, b u a r a d a y o r u m l a r k a d a r b u y o r u m l a r a m e s n e d teşkil e d e n m a l z e m e de t ü m a ç ı k l ı ğ ı y l a s e r i m l e n m e y e çalışılmıştır. I I I . T ü r k ç e K u r ' a n Çevirilerinin Siyasî Değeri Çağdaş İslâm D ü ş ü n c e s i n i n geçirdiği e v r e l e r i i z l e m e k isteyecek k i m s e ­ l e r i n , i s t e r istemez Osmanlı Modernleşmesini, b i l h a s s a 1839 d a ilân e d i ­ l e n T a n z i m â t Fermanı'yla b i r l i k t e başlayan süreci nazar-ı i t i b a r a a l m a ­ ları, v a r a c a k l a r ı s o n u ç l a r ı n s ı h h a t i n i t e m i n e t m e k b a k ı m ı n d a n b i r z a r u ­ r e t t i r . Ç ü n k ü k l a s i k dinî d ü ş ü n c e t a r z ı n ı n d e ğ i ş m e s i n e v e y a f a r k l ı l a ş ­ m a s ı n a y ö n e l i k g e l i ş m e l e r a ç ı k l a n m a k {açık kılınmak)

istendiğinde, ister

i s t e m e z b u g e l i ş m e l e r i n 'siyasî k a r a k t e r i ' h e m e n k e n d i s i n i g ö s t e r i r v e s i ­ y a s î g e l i ş m e l e r l e dinî d ü ş ü n c e n i n g e l i ş i m i a r a s ı n d a k i k o ş u t l u k h i ç b i r s u ­ r e t t e gözardı edilemez b i r hüviyet kazanır. B u b a k ı m d a n , Batılılaşma

IModernleşme

teşebbüsleriyle b i r l i k t e

siyasî yapımızın değişime uğradığı h e r d ö n e m d e , b u değişikliklerle eş­ z a m a n l ı o l a r a k m u h a k k a k dinî d ü ş ü n c e a l a n ı n d a d a d ö n ü ş ü m l e r h u s û l e g e l m i ş v e d i n î h a y a t l a siyasî h a y a t , k a r ş ı l ı k l ı o l a r a k b i r b i r l e r i n i e t k i l e ­ m i ş l e r d i r . N i t e k i m b u m ü n a s e b e t l e r i n sıkılık d e r e c e s i n i g ö r m e k i ç i n , s a ­ dece K u r ' a n

çevirilerinin o r t a y a çıkış sürecine b a k m a k

yeterlidir:

1 8 3 9 ' d a T a n z i m â t i l a n e d i l m i ş , i k i yıl s o n r a ( 1 8 4 1 ' d e ) i l k m a t b û T ü r k ç e Kur'an

ç e v i r i s i (Terceme-i

Tefsîr-i

Tibyan)

ortaya

çıkmış

ve I I .

M e ş r û t i y e t e k a d a r b u çeviriyi y e n i l e r i i z l e m i ş t i r . B u d ö n e m d e , d ö r t a d e t

20

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

tamamlanmış eserin yanısıra, eksik k a l a n ya da t e k t e k sûrelerin t e r cüme-tefsiıierini i h t i v a eden birçok risale veya k i t a p yayımlanmıştır. I I . Meşrûtiyet i n ilanının (1908) daha i l k aylarında,

1

matbuâtta

T ü r k ç e t e r c ü m e ve t e f s i r i n l ü z û m u h a k k ı n d a şiddetli b i r m ü n a k a ş a z u ­ h u r e t m i ş v e b u m ü n a k a ş a l a r s ü r e r k e n y e n i b i r Türkçe n i n y a y ı m ı n a b a ş l a n m ı ş (Tafsîl'ul-Beyan,

çevirisi­

Kur'an

1908), a r d ı n d a n diğerleri de

sökün edivermiştir. Başta Şeyhülislâm M u s a Kâzım o l m a k üzere, siyasî iktidarın yönelimlerine b i r şekilde yakınlık d u y a n pekçok k i m s e t e f s i r ve t e r c ü m e d e n e m e l e r i n e g i r d i ğ i g i b i , farklı g ö r ü ş l e r d e de o l s a l a r d ö n e m i n ciddi birçok mecmuasında K u r ' a n a y e t l e r i n i n tercümeleri yayımlanmaya başlamış ve I . Dünya Savaşından (1914'den) i t i b a r e n matbuâtta müsta­ k i l çeviri t e ş e b b ü s l e r i n i n de o r t a y a çıktığı g ö r ü l m ü ş t ü r . Kezâ C u m h u r i y e t ' i n ilanının (29 E k i m 1923) i l k aylarında y a y ı m ­ l a n a n e s e r l e r a r a s ı n d a , y i n e i k i K u r ' a n çevirisi v a r d ı r {Nûr'ul-Beyan Kur'an-ı

Kerim

Tercemesi,

y e n i s i d a h a (Türkçe

ve

N i s a n 1924); ve birkaç ay sonra b u n l a r a b i r

Kur'an-ı

Kerim,

Eylül 1924) eklenmiştir. 2 1 Şubat

1925'de K u r ' a n çevirisiyle i l g i l i M e c l i s e b i r önerge v e r i l m e s i ve s o n r a M e c l i s i n aldığı k a r a r a b i n a e n K u r ' a n i Türkçe'ye çevirme v a z i f e s i n i n M e h m e d Âkif e tevdi edilmesi, ancak b u mümkün olamayınca, t e f s i r l e b i r l i k t e ç e v i r i i ş i n i n de E l m a l ı l ı H a m d i Y a z ı r t a r a f ı n d a n h â d i s e s i (Hak Dini

Kur'an

üstlenilmesi

1935-1938), y i n e a n c a k siyasî gelişmeler

Dili,

nazar-ı i t i b a r e alınarak i z a h e d i l e b i l i r b i r m a h i y e t t e d i r . H a r f İnkilabı'nı t a k i b e n geçen dört yıllık s u s k u n l u k d ö n e m i n d e n sonra,

1932 R a m a z a n ı n d a

(22 Ocak

1932'den itibaren)

K u r ' a n i n T ü r k ç e ç e v i r i l e r i n i n o k u n m a y a b a ş l a m a s ı , tekbir, salâ ve hutbelerin

kamet,

Türkçeleştirilmesi teşebbüsleriyle b i r l i k t e , L a t i n h a r f ­

l e r i y l e b a s ı l m ı ş T ü r k ç e K u r ' a n ç e v i r i l e r i n i n (Türkçe Tercümesi,

camilerde

ezan,

1 9 3 2 ; Kur'an-ı

Kerim,

1 9 3 2 ; Tanrı

Buyruğu,

Kur'an-ı

Kerim

1934) ve n a m a z

K u r ' a n çevirlerinin tarihî ve siyasî bağlamına dâir genel mâlumât için bkz. Dücane Cündioğlu, Matbû Türkçe Kur'an Çevirileri ve Kur'an Çevirilerinde Yöntem Sorunu, "2. K u r ' a n S e m p o z y u m u : Tebliğler-Müzakereler 4-5 Kasım 1995" içerisinde, sh. 164-171, A n k a r a , 1996 1

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

21

sûrelerini m u h t e v i r i s a l e l e r i n — k i miktarı çok fazladır— zuhûru, hiç kuşku y o k k i siyasî iktidarın eğilimleriyle Türkçe K u r ' a n çevirilerinin yayımı arasındaki m ü n a s e b e t i n , te'vîle ihtiyaç b ı r a k m a y a c a k

kadar

açıklık k a z a n d ı ğ ı b i r d ö n e m i n s o n u c u d u r . 1 9 4 6 ' d a n ve b i l h a s s a 1950'den s o n r a y e n i çevirilerin y a y ı n l a n m a ­ sının ve K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesiyle i l g i l i şiddetli m ü n a k a ş a l a r ı n başlamasının en önemli nedeni ise, b u yıllarda çok p a r t i l i h a y a t a geçil­ mesi, b i i ' süre sonra da D e m o k r a t P a r t i n i n i k t i d a r a gelmesidir. B u bağ­ l a m d a , 2 7 M a y ı s 1 9 6 0 ' d a ihtilâl y a p a n l a r ı n i l k i c r a a t l a r ı n d a n b i r i s i n i n , K u r ' a n i Türkçe'ye tercüme e t t i r m e k olduğu ve y e n i yönetim tarafından g ö r e v l e n d i r i l e n b i r e k i b i n 1 K a s ı m 1 9 6 0 ' d a resmen

faaliyete geçirildiği

h a t ı r l a n m a l ı d ı r . N i t e k i m b u e k i b i n ç a l ı ş m a l a r ı 8-9 a y i ç e r i s i n d e t a m a m ­ l a n m ı ş v e t a m a m l a n a n b u ç e v i r i (Kıır'an-ı

Kerim

ve Türkçe

Anlamı,

E y l ü l 1 9 6 1 ) ' D i y a n e t İşleri B a ş k a n l ı ğ ı ' e l i y l e y a y ı m l a n m ı ş t ı r . B u çeviri­ n i n 12 E y l ü l 1 9 8 0 ' d e n ö n c e v e s o n r a g e r ç e k l e ş t i r i l e n b a s ı m l a r ı v e b a s ı m miktarları incelendiğinde, b u i k i dönem arasında m u k a y e s e k a b u l edi l e m e y e c e k ö l ç ü d e b i r f a r k l ı l ı ğ ı n o r t a y a çıktığı v e D i y a n e t ç e v i r i s i n i n asıl t a n ı n ı p y a y g ı n l a ş t ı ğ ı d ö n e m i n 12 E y l ü l s o n r a s ı n a r a s t l a d ı ğ ı g ö r ü l e c e k ­ tir.

1

B u tür ilginç tesadüflerin sayısı o k a d a r fazladır k i I I . M e ş r û t i y e t b i r y a n a , b i l h a s s a C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e k i 'siyasî d ö n e m e ç l e r ' a ç ı s ı n ­ d a n bakıldığında, karşılaşılacak m a n z a r a çok şaşırtıcıdır.

2

Binaenaleyh

böyle b i r d u r u m d a b i r araştırmacının yapacağı t e k şey, g e r e k dinî neşriy â t ı n , g e r e k s e n e ş r i y â t y o l u y l a d i l e g e t i r i l e n dinî reform

taleplerinin, si­

yasî iktidarların y e n i l e n m e evreleriyle k r o n o l o j i k i l g i s i n i tesbit edip, aradaki mutabakatı t e m e l l e n d i r m e k t e n ibarettir.

12 Eylül 1980 ihtilâlinin, b u k i t a p t a ele a l m a n meselelerle alâkasını tesbit etmek bakımından bkz. Seçil Akgün, Türkçe Ezan, " T a r i h Araştırmaları Dergisi 1979-1980", c. X I I I , sy. 24, sh. 105-113, A n k a r a , 1980 1

M a r t 1997'den i t i b a r e n t e k r a r Türkçe Kur'an olması da yine >?anp b . r rastlantı (!) olmalıdır. 2

tartışmalarının gündeme gelmiş

22

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi I I . Meşrutiyetin ilânının i l k aylarında K u r ' a n i n Türkçe tercüme

ve t e f s i r i meselesiyle alâkalı o l a r a k matbuâtta c i d d i b i r m ü n a k a ş a n ı n başgösterip M u s t a f a Sabri E f e n d i ile A h m e d M i d h a t E f e n d i

arasında

önemli b i r k a l e m mücadelesinin m e y d a n a geldiğine daha önce işaret edilmişti. A h m e d M i d h a t E f e n d i n i n , M u s t a f a S a b r i E f e n d i y e şiddetle i t i r a z edip —önceleri (1901'de) a k s i n i savunmuş olduğu h a l d e — y e n i 1

siyasî koşulların e t k i s i y l e K u r ' a n i n m u h a k k a k T ü r k ç e b i r t e r c ü m e ve t e f s i r i n i n yazılması gerektiğinden d e m vurması, — b i r kez d a h a söyleye­ l i m — m e v c u t i k t i d a r ı n siyasî v e fikrî y ö n e l i m l e r i n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m a ­ dıkça sağlıklı b i r biçimde açıklanamaz. N i t e k i m b u m e t i n l e r i n c e l e n d i ­ ğinde, münakaşalara katılan k i m s e l e r i n , K u r ' a n i n Türkçe çevirisiyle i n k i l â b ' ( I I . Meşrûtiyet İnkilâbı) arasında b i r bağ k u r m a k t a n geri k a l ­ madıkları, h a t t a K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesinin inkilâb i n gereği o l ­ duğunu çok açık b i r biçimde ifade e t t i k l e r i görülecektir. İşte b u n o k t a d a , Türkçülük

2

c e r e y a n ı n ı n efkâr-ı u m û m i y e y e h â k i m

olmasıyla b i r l i k t e , K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi t a l e p l e r i n i n seslendi­ r i l m e y e başlaması 'eşzamanlı b i r olgu' o l a r a k karşımıza çıkmaktadır. B u d a g a y e t t a b i i d i r ; z i r a Türkçe

söylemi, b i d a y e t i n d e n b u y a n a

Kur'an

dinî

o l m a k t a n z i y a d e h e p siyasî b i r m u h t e v a t a ş ı m ı ş t ı r . 1908 İ n k i l â b i n d a n s o n r a diğer İslâm unsurlarını t a k l i d e n Türkler

arasında

başlayınca,

da Milliyetfçilik]

ve Türkçülük

cereyanları

K u r ' a n i n Türkçe olması münakaşaları

yavaş işitilmeye başladı.

A h m e d M i d h a t Efendi, Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Dersaadet, 1317 1

yavaş

3

Muhammediyye,

sh. 97-100,

M u s t a f a Sabri E f e n d i n i n Millet gazetesinde yayımlanan m a k a l e l e r i için bkz., sy. 29, sh. 2, 2 Eylül 1908; sy. 34, sh. 2, 7 Eylül 1908; sy. 36, sh. 1-2, 9 Eylül 1908; sy. 40, sh. 2, 13 Eylül 1908; A h m e d M i d h a t E f e n d i n i n 'Tercümân-ı H a k i k a t ' gazetesinin Bend-i Mahsus köşesinde yayımlanan m a k a l e l e r i için ise bkz. sh. 1, 5 Eylül 1908; sh. 1, 11 Eylül 1908; sh. 1, 16 Eylül 1908. B u münakaşalara, Mehmed Ubeydullah, İbradılı Mehmed Şükrü, Süleyman Tevfik el-Hüseynî, Ali Ferid, Mehmed Fehmi, Ahmed Es'ad, Ömer Ziyaüddin Efendi gibi katılan başka isimler de vardır. 2

3

Osman E r g i n , Türkiye Maarif

Tarihi,

V/1606-1607, İstanbul, 1943

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

23

K u r ' a n çevirilerinin o r t a y a çıkışıyla T ü r k ç ü l ü k cereyanı arasın­ d a k i a l â k a y ı a n l a y a b i l m e k i ç i n , b u c e r e y a n ı n efkâr-ı u m û m i y e y e m a l o l duğu yıllarda dile getirilmiş görüşlere b a k m a k gerekir. N i t e k i m I I . M e ş r û t i y e t i n i h t i d a l a r ı n d a y a z ı l m ı ş şu satırlar, Türkçe

Kur'an

münaka­

şalarını a t e ş l e y e n i l k m a k a l e l e r d e n b i r i n d e y e r a l m a k t a d ı r : B i r k e r e d i n , A r a p ç a b i l m e y e n halkın m e ç h u l ü kaldı. S o n r a halkın z i h n i n e "Arapçasız d i n olmaz!" itikadı yerleşti. Hâlâ Türkçe b i r Kur'animız y o k t u r . B u olmadıktan başka, olma­ sının imkânına

kimseyi

kâil e t m e k

de m ü m k ü n

değil.

B u n d a n dolayıdır k i ' m e d r e s e l e r i bozalım, ıslah e d e l i m ' de­ m e k , e n z â r - ı â m m e d e ' d i n i b o z a l ı m ' m â n â s ı n a a l m ı y o r . (...) D i n i n l i s a n i l e k â i m o l m a d ı ğ ı , Kur'an-ı Türkçe

dahî

olması

lâzım

geleceği

Kerim'in

Türkler

için

hakkında bâlâda îrad et­

tiğim sözlere çok k i m s e l e r i n şiddetle ilişeceklerini b i l i r i m . F a k a t b u m a k a l e n i n mevzûuyla o mesele başka b a ş k a şeyler olduğundan burada o n u n tafsiline mecburiyet görmem.

1

"Hâlâ b i r Türkçe K u r ' a n i m ı z yok!" tarzındaki şikayetler telaffuz e d i l m e y e b a ş l a d ı ğ ı n d a , T ü r k l e r i ç i n b i r Türkçe

Kur'an

inşâsı için açılan

y o l u n t a ş l a r ı z a m a n içinde t e k t e k d ö ş e n m i ş , b u y ı l l a r d a y e n i l i k ç i a y d ı n ­ l a r ı n (!) s e s l e n d i r d i ğ i t a l e p l e r i ç e r i s i n d e K u r ' a n i n T ü r k ç e ' y e ç e v r i l m e s i i s t e ğ i b a ş s ı r a l a r d a y e r a l m ı ş t ı r . N i t e k i m U b e y d u l l a h E f e n d i b i r k a ç yıl s o n r a k a l e m e aldığı Kavm-i

Cedid

adlı r i s a l e s i n d e de aynı g ö r ü ş l e r i n i y i -

M e h m e d U b e y d u l l a h , Lisan Neler Yapıyor, " M i l l e t " , sy. 9, sh. 2, 13 Ağustos 1908. Şam udebâsmdan Azimzâde R e f i k ' i n Tenbih'ul-Efhâm ilâ Metâlib'ilHayat'il-Ictimaiyye ve'l-Islâm adlı kitabını Türkçe'ye çevirip 1906'da Mısır'da yayımlayan U b e y d u l l a h Efendi, b i r vesileyle b u esere düştüğü b i r d i p n o t t a şöyle demektedir: "Biz Türkler m a a r i f - i unıumiyeyi ta'mîm için t a r i k - i t a l i m i k e n d i ­ mize mahsus yolda t a ' d i l ve ıslaha muhtacız. F a k a t dinî öğretmek ve a n l a m a k için herhalde Kuranı ve ehâdisi kamilen Türkçe'ye tercüme etmek mecburiyetin­ deyiz. İçimizde, d i n i A r a p a öğrenmek isteyenlere kimse mâni olamaz. Lâkin d i ­ n i n Arapça'ya inhisarını k a f a n k a b u l edemeyiz. D i n i n Arapça'ya münhasıran t u tulmasmdandır k i Arapça bilmeyip hakâyık-ı diniyeyi öğrenmek isteyenler Kur'an'ı Fransızca'dan, ingilizce'den okuyup anlamaya çalışıyorlar." (İzmirli Hocazâde M e h m e d Ubeydullah, Kıvâm-ı İslâm, sh. 157, Mısır, 1324) 1

24

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

n e l e r v e f a k a t b u sefer Hutbelerin

mevzûuna da t e m a s

Türkçeleştirilmesi

etmeyi i h m a l etmez: Geçenlerde siyasî g a z e t e l e r d e n b i r i n d e , " U m û m Türkiye'de lisan-ı Arab'ın taallüm ve t a a m m ü m ü n e e h e m m i y e t

veril­

m e l i imiş k i m i l l e t hiç o l m a z s a C u m a günleri kıraat e d i l e n h u t b e l e r i a n l a y a b i l s i n " d e n i l i y o r d u . B u söz de b e l â h e t e s e r i ­ d i r . H u t b e y i a n l a t m a k için b ü t ü n Türklere A r a p ç a ' y ı öğret­ m e k t e n ise, h u t b e y i Türkçe îrad e t m e k k a d a r k o l a y b i r şey tasavvur Kur'an

e d i l e b i l i r m i ? Zaten

ve Hadîs

ve Hutbeyi

İmam-ı tercüme

Azam

mezhebince

caizdir.

Peygamber

e f e n d i m i z y a l n ı z k a v m - i A r a b ' a ba's b u y u r u l m a d ı . K u r ' a n - ı A z î m m ü ş ş a n i n u m u m elsineye tercümesi farzdır. " V e m â ers e l n â k e illâ r a h m e t e n l i ' l - â l e m î n " b u y u r u l d u . A l e m i n d i n - i mübîn-i İslâm'a davetine me'mûr o l a n N e b i y y - i Zîşân efen­ d i m i z e nâzil o l a n K i t a b , v â k ı a A r a p ç a ise de h e r d a v e t e d i l e n k a v m i n Arapça öğrenmesi lâzım gelmez. O K i t a b i n ahkâm ve meânî-i c e l i l e s i n i n elsine-i a k v â m ' a s u r e t - i s a h i h a ve sâlimede bi't-tercüme o suretle telkinâtta b u l u n m a k e d e r . Kitabımızın dedir.

Kudsiyet-i

asıl kudsiyeti lafziye

ikinci

meânî-i derecede

celile

ve

iktiza

cemilesin-

H e r fert ahkâm

kalır.

ve evâmir-i d i n i y e s i n i K i t a b ı n d a n o k u r s a , imanı yükselir, ş e r r u f e s a d azalır, d i n s i z l i k r e v a c ı zâil o l u r .

1

K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi h a l i n d e köklü reformların vukûa geleceğinden k i m s e kuşku d u y m u y o r d u ; z i r a A v r u p a ulusları da b e n z e r i b i r süreçten geçmişlerdi. N i t e k i m b u k o n u d a i l k adımı a t a n l a r d a n b i r i o l a n M u s a C a r u l l a h , b i r ç ı r p ı d a İslâmiyet'in

Luther'i

ilân edilmiş ve bü­

t ü n Türklerin b u y o l d a n g i t m e s i için h a l k a davetiye çıkarılmıştır: islâmiyet'in

Luter'i

şimdi

Asya'da

zuhur

etti.

B u müceddid,

b u mücâhid-i d i n , Kazanlı M u s a E f e n d i B i g i y e f bakınız ne d i y o r : (...) Şimdi ediyor.

B u , İslâm

Şeyh U b e y d u l l a h Afganî, Kavm-i

Musa fikir

Efendi

Kur'an'ı

Türkçe'ye

tercüme

ve vicdanının e s a r e t t e n halâsına b i r

Cedîd, Dersaadet, 1331

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

25

beşârettir. Rusyalı b i r m ü s l ü m a n , d i n i n h a k i k a t i n e doğru i l k a d ı m ı n ı attı, b i z de o n u t a k i p e d e l i m !

1

H â ş i m N â h i d ' i n m e z k û r e s e r i n e k a r ş ı Dinî Müceddidler

adıyla b i r

reddiye k a l e m e almış olan Şeyhülislâm M u s t a f a S a b r i E f e n d i , Türkçe b i r t e f s i r y a z m a k l a K u r ' a n i n T ü r k ç e t e r c ü m e s i n i y a z m a n ı n , b i r b i r i n d e n ayrı v e f a r k l ı m e s e l e l e r o l a r a k ele a l ı n m a s ı g e r e k t i ğ i n i , ü s t e l i k i k i n c i s i n i n b i r i n c i s i n d e n d a h a g ü ç v e m ü ş k i l b i r iş o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e v e a r d ı n d a n d a K u r ' a n i n T ü r k ç e ' y e d a h a ö n c e l e r i de ç e v r i l d i ğ i n i b e l i r t e r e k , b u r a d a m a k s a d ı n farklı o l d u ğ u n a i ş a r e t e t m e k t e d i r : Şimdiye k a d a r Kur'an-ı K e r i m i n Türkçe t e f s i r i veya tercü­ m e s i y a z ı l m a m ı ş d a değildir. Y a z ı l m ı ş v e f a k a t b e ğ e n i l m e m i ş v e k i f a y e t e t m e m i ş k i H â ş i m N â h i d B e y de b u n a

henüz

b i r i n c i defa o l a r a k Kazanlı [Musâ] E f e n d i tarafından teşeb­ büs o l u n u y o r gibi i d a r e - i kelâm ediyor. K e n d i

tabiriyle

"İslâm f i k i r ve vicdanının e s a r e t t e n halâsı" böyle b i r tercüme teşebbüsüyle hâsıl olsa, b u n u n d a h a e v v e l k i tercümelerle h u s û l ü i k t i z a e d e r d i . (...) Müceddidlerimiz

Kur'an-ı

Türkçesini

ederek

namazını

asıl Kur'an bile

işte

makamına

bu Türk

Kur'an'ı

ikame

ile kıldırmak

Kerimin Türklerin isterler.

İ ş t e b e n de c â i z o l m a y a n ş e y i n , K u r ' a n - ı K e r i m i T ü r k ç e ' y e t e r c ü m e e t m e k d e ğ i l de b e l k i " h e r h a n g i b i r l i s a n i l e t e r c ü m e ­ s i n i n n a m a z d a tilaveti meselesi olduğunu" söylemek iste­ rim.

2

K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi t a l e p l e r i gittikçe artıyor, b u sırada g a z e t e l e r i l e m e c m u a l a r d a k ı s m î K u r ' a n çevirileri y a y ı m l a m a k t a n g e r i kalmıyorlardı. F a k a t t ü m b u t a z y i k l e r e rağmen, k i t a p h a l i n d e müstakil b i r çeviri y a y ı m l a n a m a d ı ğ m d a n şikayetlerin ardı arkası d a k e s i l m i ­ yordu.

Hâşim Nâhid, Türkiyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, sh. 213-214, İstanbul, 1331; krş. Şeyh M u h s i n - i Fâni, İstikbale Doğru, sh. 10-15, İstanbul, 1331 1

2

M u s t a f a Sabri, Dinî Müceddidler,

sh. 196-197, İstanbul, 1338

26

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B i r s a h i b - i g a y r e t çıkıp d a Kur'an-ı

Kerim'i

Türkçe'ye

nakle­

y a h u d elde m e v c u t o l a n T ü r k ç e l i K e l â m - ı K a d î m i n

demiyor

l i s a n v e ş i v e s i n i herkesin

anlayacağı

bir hale

getiremiyor.

H a l b u k i b u g ü n yüz m i l y o n Türk, Çerkeş, İranlı, Afganlı ve ş â i r e K u r ' a n - ı K e r i m i n i h t i v a ettiği â y â t - ı c e l i l e ' n i n m â n â ­ sını b i l m i y o r . Ş ü p h e s i z K u r ' a n - ı K e r i m y a l n ı z b i r n u m û n e - i f e s a h a t v e b e l a ğ a t o l m a k ü z e r e nâzil o l m a m ı ş t ı r . A r a p o l m a ­ y a n a k v â m o n u n meânî

ve ahkâmını

b i l m e k ister. Öyle m ü -

f e s s i r î n i n y a z d ı k l a r ı o n - y i r m i c i l t l i k t e f â s i r i de h e r k e s o k u ­ yamaz.

1

T ü c c a r z â d e İ b r a h i m H i l m i , b u k o n u d a h a y l i m ü r e k k e p a k ı t m ı ş zev â t t a n d ı r . Ö y l e k i e n n i h a y e t k e n d i s i K u r ' a n i n Türkçesini

yayımlamaya

k a l k ı ş m ı ş v e b u s a h a d a k i t e ş e b b ü s l e r i n d e n de h i ç b i r s u r e t t e v a z g e ç m e ­ m i ş t i . E r k e n s a y ı l a b i l e c e k b i r t a r i h t e y a z m ı ş o l d u ğ u şu s a t ı r l a r a b a k ı l a ­ c a k o l u r s a , s ö z l e r i n i n sırf ş a h s î b i r k a n a a t l e k a l m a y ı p efkâr-ı u m û m i y e y i de t e m s i l ettiği k o l a y c a anlaşılır: İşte b u g ü n m i l y o n l a r c a m ü s l ü m a n , A l l a h Z ü l c e l â l i n k e n d i ­ l e r i n e ne emrettiğini, Kitab-ı Mübin'de n e l e r söylemiş o l d u ­ ğ u n u b i l m i y o r l a r . Hele tercümesi

olmaması

kıf olamıyoruz

biz Türkler

yüzünden

Kur'an-ı

dinimizin

Kerimin esaslarına

Türkçe bile

vâ­

ve diyoruz k i : "Kur'an-ı K e r i m Türkçe'ye t e r ­

cüme edilemez ve h e r ayet birçok meânîyi ifade eder, m u t ­ l a k a u z u n b i r tefsire ihtiyaç gösterir". O h a l d e m i l y o n l a r c a A r a p l a r , Arapça'ya vakıf olanlar, Kur'an-ı K e r i m ' i d a i m a tef­ sirlerle beraber m i okuyorlar? Ulemâ ve fudelâ'dan o l m a y a n b i r A r a p , K e l â m u l l a h i o k u m a k l a ne k a d a r birşey anlıyorsa, b i r T ü r k de â y â t - ı c e l i l e ' n i n T ü r k ç e m e â l - i şerifini o k u m a k ­ t a n d a o k a d a r az b i r ş e y ö ğ r e n s e , y i n e h i ç b i l m e m e k t e n , esa­ sen K u r ' a n ' d a olmayıp a n - c e h l i n K u r ' a n ' a a t f e d i l e n b i n türlü rivayât ve hurafâtla z i h n i n i tağlîz e t m e k t e n d a h a i y i değil m i d i r ? Kur'an-ı A z î m ü ş ş â n i n meâni-i şerifesine b u a d e m - i

Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Zavallı Millet,

sh. 10, İstanbul 1330

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n v u k û f , biz Türklerin

akide

ve maneviyatını

tasdik e t t i k t e n sonra...

mış olduğunu

27 pek ziyade

sars­

1

İbrahim H i l m i , b u n c a şikayetten s o n r a işin başa d ü ş t ü ğ ü n ü ve u l e m â d a n d a b i r hayır çıkmayacağını anlamış olmalı k i Kur'an-ı K e r i m ' i Türkçe'ye çevirme işini S u r i y e kökenli k a t o l i k b i r h r i s t i y a n a

(Zeki

Meğamiz'e) h a v a l e etmiş ve 1914'ün i l k aylarında b u çevirinin a n c a k beş formasını neşretmeyi başarmıştı. K e n d i s i , b u çevirinin i l k formasına y a z d ı ğ ı girişte g ö r ü ş l e r i n i şu ş e k i l d e i f a d e e d e r : V a t a n d a ş l a r ı m a b i r hizmet-i

dindarâne

o l m a k üzere Kur'an-ı

A z î m ü ş ş a n i n meâl-i münîfini açık ve selis b i r T ü r k ç e i l e n e ş r e d i y o r u m . (...) B u g ü n y ü z m i l y o n Türk, Laz,

Afgan,

Arnavud,

Kürd

ve Acem

Tatar,

Çerkeş,

Kur'an-ı K e r i m ' i n i h t i v a

ettiği âyât-ı c e l i l e n i n m e â n i s i n i b i l m i y o r , d i n i n e s a s ı n a h a k ­ k ı y l a v â k ı f b u l u n m u y o r . (...) Ötedenberi lâb-ı fikrî dan,

ve içtimaî

yapmak

kerimenin

meâl-i

ehass-ı

amalim

âyât-ı

neşr eylemek

M e ş r û t i y e t t e Millet

vatanımda

için var kuvvetimle münîfini

tercüme

miştim.

1

çalıştığım­

ettirerek

tab' ıı

idi. H a t t a b u m a k s a t l a m e b d e - i

açmıştım. Sonra b u

b i r b u ç u k sene evvel [ B a l k a n h a r b i esnasında] Millet

inki-

gazetesinde t e f s i r ve tercüme-i K u r ' a n

hakkında uzun bir münakaşa

Zavallı

bir

fikri

yazdığım

eserciğinde kemâl-i h a r a r e t l e müdafaa eyle­

2

Tüccarzâde i b r a h i m H i l m i , Avrupalılaşmak,

sh. 141-142, İstanbul, 1332

Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Kur'an-ı Kerim Tercüme ve Tefsiri Cİhvân-ı D i n i m e ' ) , sh. 3, İstanbul, 1332. İbrahim H i l m i , b u çevirinin i l k formalarını neş­ retmeye başladığında, A h m e d Şîrânî'nin Hayr'ul-Kelâm adıyla çıkardığı dergide şöyle b i r t e n k i d yazısı kaleme alınır ve hükümet uyarılır: "Lisan-ı Arabî i l e cilveger olan Kur'an-ı Mübîn, elfâz-ı kalîle ile meânî-i cezîle ve ahkâm-ı celîle'yi müfîd ve müştemil bulunduğundan, lisân-ı A r a b i ' y e nisbetle hâiz-i vüs'at o l m a y a n elsine'ye lâyıkıyla terceme edilemeyeceğine ve gerçi mücmelen veya mufassalan her lisânda tefsir olabilir ise de o tefsir, Furkân-ı Hakîm'in müfâdı olup Kur'an-ı Azîmüşşânin olamayacağına ve kıraat-ı vâhide üzerine nâzil olan İncil-i Şerifin tercemesinde vâki olan ihtilafât-ı kesîre nazar-ı i t i b a r a alınırsa, kıraat-ı mütenevvia üzerine münzel olan ve zaman-ı nüzûlünden şimdiye k a d a r nezâhet-i u l 2

28

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi İ b r a h i m H i l m i , o n i k i yıl s o n r a ( 1 9 2 6 d a ) t a m a m ı n ı

yayımladığı

a y n ı ç e v i r i n i n g i r i ş i n d e , b u s ö z l e r i n i u f a k - t e f e k (!) d e ğ i ş i k l i k l e r y a p m a k s u r e t i y l e b i r kez d a h a t e k r a r l a r . A n c a k t a m da b u n o k t a d a , yaptığı de­ ğişikliklerden özellikle b i r t a n e s i n e işaret e t m e k f a y d a d a n hâli o l m a y a ­ caktır; z i r a b u k ü ç ü k i l a v e , o d e v i r d e k i h â k i m eğilimleri yansıtması b a ­ kımından fevkalâde önemlidir: O t e d e n b e r i v a t a n ı m d a b i r 'inkilâb-ı fikrî v e i ç t i m a î ' y a p m a k i ç i n v a r k u v v e t i m l e ç a l ı ş t ı ğ ı m d a n v e bu hususta cümesi

en büyük

bir âmil

olduğundan...

Kur'an

ter­

1

Türkçe K u r ' a n çevirilerinin, "inkilâblarm h a y a t a geçirilmesinde e n b ü y ü k âmil o l d u ğ u " b i r d ö n e m e , C u m h u r i y e t d ö n e m i n e g e l i n d i ğ i n d e , d i n siyaset ilişkileri d a h a d a sıkılaşmış ve i l k birkaç a y içinde 3'ayımlanan Türkçe çevirilerin girişlerinde b u h u s u s m ü t e m a d i y e n tekrarlanmıştır. N i t e k i m 1908'den önce Abdülhamid d e v r i n d e K u r ' a n i Türkçe'ye çeviren ve f a k a t yayımlama imkânı b u l a m a y a n , I I . Meşrûtiyetin ilânından b i r ­ kaç ay s o n r a e s e r i n i n i l k formasını bastığı h a l d e devamını g e t i r e m e y e n , a n c a k C u m h u r i y e t i n ilânıyla maksadına ulaşan Seyyid Süleyman T e v f i k e l - H ü s e y n î (öl. 1 9 3 9 ) , K u r ' a n ç e v i r i l e r i y l e s i y a s î i k t i d a r l a r a r a s ı n d a k i münasebetlerin

mahiyetini

gayet

açık

b i r biçimde

gözler

önüne

s e r m e k t e , y e n i b i r d e v r i n b a ş l a d ı ğ ı n ı i s e ş u sözleriyle d i l e g e t i r m e k t e d i r : • S a l t a n a t devr-i nâmeşrûunda b u ihtiyaç b e r t a r a f edile­ m e z d i ve e d i l e m e d i . Ç ü n k ü serkâr-ı ü m m e t e geçen ve k e n d i -

viyesi m u h a f a z a o l u n a r a k t e b d i l ve t a h r i f t e n masûn k a l a n Kelâm-ı K a d î m i n âyât-ı beyyinâtı dere olunmayıp îcâz-ı m u h i l l derecesinde ve İncil tercümeleri tarzında tercümesine çığır açılırsa, eyâdî-i tedâvülde İncil nâmıyla b u l u n a n t e r ­ cümeler g i b i birçok tercümelerin fürceyâb-ı saha-i intişar olacağı âşikâr ve b u sûretin Kitab-ı Kerîm hakkında hâlen ve i s t i k b a l e n b i r i h a n e t teşkil edeceği derkâr olduğuna ve b u babda daha bazı mahzûrât vârid idüğüne binâen b u g i b i ter­ cümelerin kat'iyyen mevki-i tedâvülden kaldırılması hakkında icâb eden m u a m e ­ l e n i n icrâsı lüzûmu, Makam-ı Meşihattan, Polis ve Matbuât Müdîriyetlerine iş'âr kılınmıştır." (Kur'an-ı Kerim Tercemesi Hakkında, "Hayr'ul-Kelâm", sy. 17, sh. 136, 11 M a r t 1914). B u yazı üzeKne çevirinin basımı tamamlanamamıştır. İbrahim H i l m i , Türkçe Kur'an-ı Kerim Tercümesi, sh. 3-4, İstanbul, 1344/1926 1

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

29

l e r i n e m i n t a r a f i l l a h a d e m - i mesûliyet ve fevkalâde k u v v e t ve k u d s i y e t isnad edenler, K u r ' a n i n k i t l e - i h a l k tarafından h a ­ kikî

surette

mes'ûd-i

anlaşılmasından

korkarlardı.

Fakat

devr-i

— k i İ s l â m ' d a esas o l a n i d a r e , m a -

Cumhuriyette

kam-ı r i y a s e t i n i n icma-ı ü m m e t l e i n t i h a b o l u n a n zâta t e v d i i v e b i n a e n a l e y h Cumhuriyet

Hükümet-i

Meşrûası

olduğun­

d a n — d e v r - i sâkıtm h a v f u endişesine m a h a l olmadığı g i b i . . . • Saltanat

devrinin

tercemesinden

istibdadı,

ürküyordu.

bilhassa

Kur'an'ın

1

Türkçe'ye

Çünkü " h i l a f e t - i m u k a d d e s e mese­

l e s i n i n aslı a n l a ş ı l ı r v e p a d i ş a h l a r ı n k e n d i l e r i n e v e r d i k l e r i fuzûlî k u d s i y e t i n e s a s s ı z o l d u ğ u t e z â h ü r e d e r " d i y e k o r k u l u ­ y o r d u . B u sebepten dolayı, Meşrûtiyetin

ilanına

T e f s i r i n n e ş r i n e m u v a f f a k o l a m a d ı m . (...) İslâm'da i meşrûa kabulü

olduğu

kabil-i

inkâr

olmayan

kadar hükumet-

Cumhuriyet'in

m u f a s s a l e s e r i m i n n e ş r i n i d ü ş ü n d ü m i s e de

üzerine

i m k â n h â s ı l o l a m a d ı . Y a l n ı z âyât-ı k e r i m e n i n m e â l i n i m u h ­ t e v i o l m a k üzere b i r t e r c e m e v ü c u d a g e t i r d i m , g e ç e n sene Terceme-i

Şerife

n â m ı a l t ı n d a n e ş r e d i l d i . A y n ı e s e r i n b i r de

k ü ç ü k kıt'ası b a s ı l d ı .

2

B u e s e r i n i l k yayımcılarından N a c i K a s ı m da K u r ' a n çevirileri i l e i n k i l â b ' arasındaki doğrudan münasebetlerin gayet farkındadır ve y a y ı m faaliyetine meşrûiyet kazandıracak hususun, b u k o n u y a mahsus b i r siyasî

teminat

olduğunu ifade e t m e k t e n çekinmemektedir:

B u k e r e m e m l e k e t i m i z d e hâsıl o l a n b ü y ü k i n k i l a b —o lâb ki vicdanlardaki çalışmayacağını

tazyiki, ilan

etti—

dimağlardaki

hurafâtı

inki­

idameye

sebebiyle ve Allah'ın i n a y e t i y l e o

b ü y ü k v a z i f e y e b a ş l ı y o r u z . (...) E s e r i n t a b i n a g e ç e n . s e n e b a ş ­ landığı halde, zamanın kâbus-ı h u r a f â t m d a n ürken m a t b a -

1

Süleyman Tevfik, Terceme-i

2

Süleyman Tevfik, Türkçe Mushaf-ı Şerif, İstanbul, 1927

Şerife, İstanbul, 1926

30

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi acının tab'a d e v a m d a n imtinaı, bugüne k a d a r t e ' h i r - i neşre s e b e b i y e t v e r m i ş ve b u g ü n o m u v a f f a k i y y e t h â s ı l o l m u ş t u r .

1

H e r inkilâbm, o inkilâbm yanında yer a l a n l a r için ne d e n l i geniş b i r ' h ü r r i y e t h a v a s ı ' s a ğ l a d ı ğ ı ve t a r a f t a r l a r ı n a n e b ü y ü k a d ı m l a r a t m a k i m k â n ı v e r d i ğ i , N â c i K a s ı m i n şu s a t ı r l a r ı n d a n d a anlaşılabilir: İstibdat yıkıldıktan sonra henüz hurafâtm yıkılmadığını gö­ ren

Maarif

nâmındaki

Muhammed Kur'an-ı

Kütübhanesi,

Kerim

aziz

eser-i

Tercemesi'nin

vatandaşlarına

muazzamı

Hayat-ı

tab'etmiş

2

ve

t a b i n a başlamıştı. O v a k i t

h a k k ı n t e z â h ü r ü n ü i s t e m e y e n b i r k i t l e , Hayat-ı

Muhammed

aleyhinde b a y r a k açarak M a a r i f Kütübhanesi n i n b u teşeb­ b ü s ü n e m â n i o l m a k i s t e m i ş v e h a r e k e t i n d e de m u v a f f a k o l ­ muştu.

Ç o k ş ü k ü r Cumhuriyet

Maarif

Kütübhanesi'ne

ve hakikî

o kuvveti

hürriyet

bahşettiğinden,

devri, Maarif

K ü t ü b h a n e s i de K u r ' a n - ı K e r i m ' i n t e r c e m e s i n i siz m u h t e r e m kârilerine t a k d i m e m u v a f f a k o l m a k l a k e n d i n i b a h t i y a r sa­ yar.

3

N a c i K a s ı m l a beraber C u m h u r i y e t d e v r i n i n i l k çevirilerinden b i ­ r i n i y a y ı m l a y a n diğer nâşir, yukarıda b u k o n u d a k i görüşlerini aktarmış o l d u ğ u m u z Tüccarzâde İbrahim H i l m i ' d i r ve b u zât da tıpkı N a c i K a s ı m g i b i , K u r ' a n ç e v i r i l e r i y l e siyasî i k t i d a r ı n e ğ i l i m l e r i a r a s ı n d a k i k o ş u t l u ğ u z i k r e t m e k t e n geri kalmamıştır: İşte Hükümet-i

Cumhuriyetimizin

müsaadekârlığı

sayesinde

din-i mübînimizi k e n d i d i l i m i z l e , k e n d i idrâkimizle

1

N a c i Kasım, Kur'an-ı Kerim'in

Terceme ve Tefsiri,

anla-

İstanbul, 1924

Yukarıdaki satırların yazarı olan Nâci Kâsımin, 'Lütfullah A h m e d ' müsteâr adıyla yazıp neşrettiği Hayat-ı Muhammed adlı üç c i l t l i k eser, t o p l a m 1042 say­ fadır ve b i r i n c i cildi 1331'de, i k i n c i ve üçüncü c i l t l e r i ise 1332'de neşredilmiştir. (Bkz. Seyfettin Özeğe, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu, 11/525) 2

3

Naci Kasım, Türkçe Kur'an-ı Kerim,

İstanbul, 1926

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

3_1_

m a y a ve icra etmeye başladığımız a n d a n i t i b a r e n büyük b i r h i m m e t l e N û r ' u l - B e y a n ı neşreyledim.

1

B u v e b e n z e r i m e t i n l e r d e n de a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e , T a n z i m â t ' t a n b u y a n a y a y ı m l a n a n K u r ' a n ç e v i r i l e r i , h i ç b i r s u r e t t e siyasî

değerini

kay­

b e t m e m i ş , n e z a m a n d i n - s i y a s e t ilişkileri g ö n d e m e gelse, h e m e n b a ş s ı r a y a oturuvermiştir. B u siyasî a r k a p l a n i h m a l edildiği t a k d i r d e , ne b u ç e v i r i t e ş e b b ü s l e r i n i n y o ğ u n l u ğ u i z a h e d i l e b i l i r , n e de siyasî i k t i d a r l a r ı n d i n s i y a s e t i . . . Ç ü n k ü b u ç e v i r i l e r , doğrudan ürünü

olarak

ortaya

çıkmış,

uluslaşma

sürecinin

bir

b u süreç hızlanıp i m p a r a t o r l u k t a n a r t a k a ­

l a n u n s u r l a r b i r t e k potada erimeye başladığında ise, T ü r k u l u s u n u n k e n d i a n a d i l i y l e k u t s a l kitabını a n l a m a y a o l a n ihtiyacı artmış, b i r süre s o n r a da "Türk'ün Millî Dinî" tezi devlet eliyle h a y a t a geçirilmek i s t e n ­ m i ş t i r . B u b a k ı m d a n C u m h u r i y e t d e v r i n i n dinî a l a n d a y a p t ı ğ ı r e f o r m l a ­ rın menşeini Meşrûtiyet i d e a l l e r i n d e a r a m a k t a n d a h a t a b i i birşey ola­ m a z . N i t e k i m b u i d e a l l e r , Z i y a G ö k a l p ' i n (öl. 1 9 2 4 ) Vatan

şiirinin m ı s r a ­

l a r ı n d a m ü k e m m e l s u r e t t e d i l e g e t i r i l m i ş v e n e z a m a n Türkçe

Kur'an

te­

şebbüsleri sözkonusu olsa hep b u mısrâlar hatırlanıvermiştir: B i r ü l k e k i c a m i i n d e Türkçe

Ezan

okunur.

Köylü anlar mânâsını n a m a z d a k i duânm... B i r ü l k e k i m e k t e b i n d e Türkçe

Kur'an

okunur.

Küçük, büyük herkes bilir buyruğunu Hudâ'mn... E y Türkoğlu, işte s e n i n orasıdır v a t a n ı n !

2

Türkçe Ezan, Türkçe D u a , Türkçe K u r ' a n . . . tüm b u t e m e n n i l e r i n h a y a t a g e ç m e s i için C u m h u r i y e t i k t i d a r ı n ı n i y i c e y e r l e ş m e s i n i b e k l e m e k g e r e k e c e k v e n i t e k i m b i r g ü n b u d ü ş l e r de g e r ç e k o l a c a k t ı r .

1

Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Türkçe Kur'an-ı Kerim

Tercümesi,

1926

Ziya Gökalp Külliyâtı I, Şiirler ve Halk Masalları, sh. 113, (Haz. Pevziye A. Tansel), A n k a r a , 1952. [ B u şiir i l k kez 1918'de yayımlanmıştır.] 2

32

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

I V . 1932 Ramazanı'na G i d e n Y o l II.

M e ş r û t i y e t i n ve d a h a sonra C u m h u r i y e t i n ilânını

müteâkiben

K u r ' a n çevirilerinin zuhûruyla b i r l i k t e , aynı yıllarda i m p a r a t o r l u k h a l k ­ l a r ı n ı n i ç i n d e n b i r T ü r k U l u s u n u n ç ı k m a s ı a r a s ı n d a sadece b a k ı m d a n d e ğ i l , mahiyet

kronolojik

b a k ı m ı n d a n d a k ö k l ü b i r ilişki b u l u n m a k t a d ı r .

Çünkü b i r d e n b i r e " m i l y o n l a r c a Türk'ün k e n d i m u k a d d e s kitabını a n l a ­ m a d a n okumasının ne d e n l i büyük b i r e k s i k l i k olduğunun..." f a r k e d i l m e s i ve b u y o l d a teşebbüslere girişilmesi, siyasî iktidarların b u söylemin sahiplerine

a r k a çıkmalarıyla hızlanmış, b u süreç içerisinde

mevcut

s ö y l e m , sadece efkâr-ı u m u m i y e y e değil, aynı z a m a n d a siyasî i k t i d a r a d a h â k i m o l u n c a , b u n d a n b ö y l e b i z z â t d e v l e t , d i n ' i n millî t u r u c u b i r fonksiyon

oluş­

karakterini

yüklenivermiştir.

Meşrûtiyet idealleriyle

yetişmiş b i r siyasî l i d e r o l a n

Mustafa

K e m a l Atatürk'ün, C u m h u r i y e t i n ilânıyla b i r l i k t e b u i d e a l l e r i n i h a y a t a geçirmek istemesi

ve f a k a t hâl-i hazır d u r u m u n , b u i d e a l l e r i n d e v l e t

eliyle h e m e n h a y a t a geçirilmesine imkân tanımaması, C u m h u r i y e t i n i l k y ı l l a r ı n d a k i n e ş i r f a a l i y e t l e r i n i n i s t e r i s t e m e z işini b i l i r b a z ı y a y ı n c ı l a r tarafından Takrir-i

üstlenilmesiyle sonuçlanmış, ne k i i l k yıllarda

Sükûn

ilân edilene

kadar)

(1925'de

m u h a l e f e t i n sesi h e n ü z k ı s ı l m a d ı ğ m -

d a n , b u g e l i ş i g ü z e l t e ş e b b ü s l e r , c i d d i eleştiriler k a r ş ı s ı n d a p e k m u k a v e ­ m e t edememişlerdir. B u n a m u k a b i l i l k yıllarda, b u y o l d a k i

adımların

ö n ü n ü k e s e b i l e c e k d i ğ e r m â n i â l a r m o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı y l a (idarî yasî

tedbirlerin

ve si­

meşgul olunmuş, y e n i devletin yapısı t a n ­

alınmasıyla)

z i m e d i l i p i k t i d a r y e t e r l i gücü b u l d u k t a n sonra da adım adım diğer dev­ r i m l e r gerçekleştirilmiştir. Ezanların, mazların

Türkçe

1

tekbirlerin,

salaların,

hutbelerin

Kur'an'la

kılınması

gibi,

Türkçe

okunması,

na­

i b a d e t l e r i n millî dilde îfa

B u arada, D i y a n e t İşleri Reisi R i f a t Börekçinin, 1924 yılında yayımlanan üç Türkçe K u r ' a n çevirisinden i k i s i aleyhinde (27 N i s a n 1340 ve 1 Teşrin-i E v v e l 1340 t a r i h l i ] b i r e r fetva (beyanname ve ikâz) neşrettiği unutulmamalıdır. [ B k z . " T e v h i d - i Efkâr", 27 R a m a z a n 1342, 5 Rebiülevvel 1343; krş. "Sebilürreşad", XXIV/599, sh. 7-8, Mayıs 1340; XXIV/620, sh. 349, Teşrin-i Evvel 1340] 1

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

33

e d i l m e s i n e dâir t ü m g a y r e t l e r i n t e m e l mantığı, esasen D i n ' i n ,

yani

İ s l â m ' ı n T ü r k ' e h a s b i r f o r m u n u ü r e t m e k , d a h a açık b i r i f a d e y l e Türk 'ün Millî Dini

n i meydana getirebilmekti. N i t e k i m b u tasavvur tüm unsurla­

rıyla nazar-ı d i k k a t e alınmadığı t a k d i r d e , "halkın k u t s a l kitabını k e n d i d i l i n d e anlaması" şeklinde m â s u m b i r t a l e b i n niçin b u d e n l i şiddetli b i r mukavemetle

karşılaştığını i z a h e t m e k m ü m k ü n olmaz. B u b a k ı m d a n

T ü r k ç e K u r ' a n ç e v i r i l e r i n i n o r t a y a çıkışını, s i y a s î a r k a p l a n m d a n b a ğ ı m ­ sız b i r s u r e t t e v e â d e t a k e n d i t a b i i m e e r â s m d a g e r ç e k l e ş e n b i r o l g u y m u ş g i b i a ç ı k l a m a k a r z u s u n d a o l a n l a r ı n , fıkıh k i t a p l a r ı n d a n {bilhassa fıkhının

kitaplarından)

Hanefî

t e d a r i k edilmiş bazı delillere i s t i n a d e n k e n d i gö­

rüşlerini t a h k i m etmeye çalışmaları veya münakaşalar esnasında ayet­ lerden, hadîslerden ve f u k a h a n m i c t i h a d l a r m d a n misâller öne sürülmüş o l d u ğ u n a k a n ı p , b u m e s e l e n i n siyasî

d e ğ i l , s a l t ilmî b i r m e s e l e o l d u ğ u n u

sanmaları b ü y ü k b i r yanılgıdır ve bize göre, b u yanılgının başlıca i k i n e ­ deni vardır: B i r i n c i s i : F ı k ı h k i t a p l a r ı n d a n a k t a r ı l a n g ö r ü ş l e r i n de k e n d i l e r i n e m a h s u s b i r siyasî arkaplanı olduğu u n u t u l m a k t a ve dolayısıyla tıpkı m o d e r n f e t v a l a r g i b i , kadîm f e t v a l a r da k e n d i bağlamından koparılmak s u r e t i y l e ele a l ı n m a k t a d ı r . i k i n c i s i : K u r ' a n i n Türkçeleştirilmesi t a l e p l e r i n i n — b u t a l e p l e r i n de i ç e r i s i n d e y e r aldığı p r o g r a m h e s a b a k a t ı l m a k s ı z ı n — h a l k ı n k e n d i a r ­ z u l a r ı n ı n s o n u c u n d a h u s û l e g e l d i ğ i , z a t e n ilmen

de dinen

de b ö y l e o l m a s ı

gerektiği varsayılmakta, gelişmelerin yukarıdan aşağıya doğru ve siyasî k a r a r l a r n e t i c e s i n d e v u k û b u l d u ğ u ise hiç d ü ş ü n ü l m e m e k t e d i r . O y s a h e r i k i t u t u m d a h e m esas i t i b a r i y l e , h e m de v â k ı a y a u y g u n ­ l u k b a k ı m ı n d a n d o ğ r u değildir. E s a s i t i b a r i y l e d o ğ r u d e ğ i l d i r ; z i r a h i ç b i r h u k u k î k a r a r (fıkhı

ictihadlar)

s i y a s î n e t i c e l e r i n d e n ayrı d ü ş ü n ü l e m e z .

V â k ı a y a u y g u n l u k b a k ı m ı n d a n d a d o ğ r u değildir; z i r a b u g ö r ü ş l e r , s i y a s î kararların gerektirdiği cezri t e d b i r l e r eşliğinde ve h a l k a r a ğ m e n h a y a t a geçirilmeye çalışılmıştır. B i n a e n a l e y h

b u gelişmelerin m a h i y e t i n i daha

d e r i n d e n k a v r a y a b i l m e k için o l u p b i t e n l e r i n s e y r i n i h i ç d e ğ i l s e g e n e l hatlarıyla i z l e m e m i z

gerekmektedir.

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

34

C u m h u r i y e t i l a n e d i l m e d e n k ı s a b i r s ü r e ö n c e ( 1 6 - 1 7 O c a k 1923'de) meşhur İzmit Basın Toplantısı sırasında, M u s t a f a K e m a l Atatürk'le b i r g a z e t e c i a r a s ı n d a şöyle b i r k o n u ş m a g e ç e r : K ı l ı ç z â d e H a k k ı B e y : Paşa h a z r e t l e r i , y e n i hükümetin d i n i olacak mı? G a z i P a ş a : Vardır efendim, İslâm dinidir. İslâm d i n i hürriy e t - i efkâra mâliktir. H a k k ı B e y : Y e n i h ü k ü m e t b i r d i n i l e t e d e y y ü n edecek m i ? G a z i P a ş a : Edecek m i etmeyecek m i b i l m e m . Bugün m e v c u t o l a n k a n u n l a r d a aksine birşey y o k t u r . M i l l e t d i n s i z değildir, mütedeyyindir ve d i n i [de] d i n - i İslâm'dır. Y a n i komünistlik g i b i d i n i r e d d e d e c e k o r t a d a b i r m e s l e k (sebep) y o k t u r . B u t o p l a n t ı d a A t a t ü r k ' ü n r e f a k a t zâbiti o l a r a k h a z ı r Mahmut

B e y (Siirt

Mebusu

Mahmut

Soydan),

"Gazi

1

bulunan

hazretlerinin

K ı l ı ç z â d e H a k k ı B e y ' e v e r d i k l e r i c e v a p l a r l a , y a k ı n d a n b i l d i ğ i m asıl k a ­ n a a t l e r i arasında t a m b i r m u t a b a k a t y o k t u . Müzâkereler b i t t i k t e n sonra b u n u b i z z a t k e n d i l e r i de i f a d e e t t i l e r " d e m i ş t i r . N i t e k i m M u s t a f a K e m a l 2

A t a t ü r k de d a h a s o n r a b u h u s u s a Nutuk'ta

değinmiş ve b u k o n u ş m a d a k i

sözlerine şu şekilde açıklık getirmiştir: ... İ z m i t ' t e , İ s t a n b u l v e İ z m i t e r b a b - ı m a t b u a t ı y l a u z u n b i r mülâkat ve hasbıhalimiz esnasında, muhataplarımdan b i r

Arı İnan, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, sh. 67, A n k a r a , 1996; krş. İsmail A r a r , Atatürk'ün izmit Basın Toplantısı, sh. 48¬ 49, i s t a n b u l , 1969; Mustafa Kemal, Eskişehir-İzmit Konuşmaları (1923), İstanbul, 1993. [ K a y n a k Yayınları, b u m e t n i " i l k kez sansürsüz t a m m e t i n " ola­ r a k t a k d i m etmiş ve kitabın son bölümünde, m e t n i n o r i j i n a l el yazmalarının fo­ t o k o p i l e r i n i de neşretmiştir.] 1

M i l l i y e t , 17 Aralık 1929, ( A r a r , 1969: 83-84; İnan, 1996: 68'den). M a h m u t Soydan, hâtıralarını ve toplantı zabıtlarını, Atatürk'ün izniyle, Milliyet gazetesi­ n i n Kasım-Aralık 1929/Ocak 1930 t a r i h l i nüshalarında 75 kısımlık b i r yazı dizisi halinde neşretmiş ve b u yayım, daha s o n r a k i neşirlere de büyük ölçüde mehaz teşkil etmiştir. 2

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

35_

zâtın şu suâline mâruz kaldım: " Y e n i h ü k ü m e t i n d i n i olacak mı?" İ t i r a f e d e y i m k i b u s u â l e m u h a t a p o l m a y ı h i ç de a r z u e t m i ­ y o r d u m . Sebebi, pek kısa olması lâzım gelen cevabın o g ü n k ü ş e r â i t e g ö r e a ğ z ı m d a n ç ı k m a s ı n ı h e n ü z i s t e m i y o r d u m . (...) Efendiler! Gazeteci muhatabımın suâline, 'Hükümetin d i n i olmaz!" d i y e m e d i m . A k s i n i söyledim, "Vardır efendim, İslâm d i n i d i r " d e d i m . F a k a t derâkap "İslâm d i n i hürriyet-i efkâra m â l i k t i r " c ü m l e s i y l e c e v a b ı m ı t a v z i h ve t e f s i r l ü z û m u n u h i s ­ s e t t i m . D e m e k i s t e d i m k i h ü k ü m e t , efkâr v e v i c d a n a r i a y e t l e m u k a y y e t ve mükellef olur. M u h a t a b ı m , verdiğim cevabı, ş ü p h e s i z , m â k u l b u l m a d ı v e s u â l i n i şu t a r z d a t e k r a r e t t i : " Y e n i h ü k ü m e t b i r d i n i l e t e d e y y ü n edecek m i ? " "Edecek m i , etmeyecek m i b i l m e m ! " dedim, meseleyi k a p a t ­ m a k istedim. F a k a t mümkün olmadı.

1

İmdi, b e l l i başlı idarî/siyasî d ' e v r i m l e r i n gerçekleştiği, siyasî i k t i ­ darın k e n d i k o n u m u n u iyice t a h k i m edip büyük ölçüde m u h a l e f e t i tasfiye ettiği, n i y e t v e h e d e f l e r i n i k i m s e d e n ç e k i n m e k s i z i n d a h a açık b i r s u r e t t e ifade

edebildiği yıllara,

1928 M a y ı s i n a

g i d e l i m ve

Cumhuriyetin

i l a n ı n d a n h e n ü z b e ş yıl g e ç m i ş k e n , M i l l î M e c m u a ' d a y a y ı m l a n a n inkılâbı

Karşısında

Müslümanlık

Türk

adlı b i r a n k e t t e y e r a l a n ş u s u â l l e r e

b i r göz a t a l ı m : 1. D i n , i ç t i m a î h a y a t a l â z ı m m ı d ı r , d e ğ i l m i d i r ? A s r ı m ı z ı n ilmî, ahlâkî, bediî inkişaflarına r a ğ m e n dinî h a y a t z a r u r i m i d i r , değil m i d i r ? 2 . İ s l â m d i n i n i n t e k â m ü l ve i n k i l â b k a b i l i y e t i v a r m ı d ı r , y o k mudur? 3. V a r s a o i n k i l â b ı y a p a c a k k i m l e r d i r ?

1

Gazi M u s t a f a K e m a l , Nutuk,

11/204-205, İstanbul, 1934

36

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

4. H r i s t i y a n l ı k k a r ş ı s ı n d a M ü s l ü m a n l ı ğ ı n a h l â k î h ü v i y e t i nedir? 5. M ü s l ü m a n l ı k t a i n k i l â b e s a s l a r ı n e o l a b i l i r ?

1

Suâller, meşrûiyetlerini a n c a k tereddütlerin derinleştiği ve z i h i n ­ l e r i y e t e r i n c e m e ş g u l ettiği b i r z e m i n d e k a z a n ı r l a r . C u m h u r i y e t ' i n d i n e bakışı, b i d a y e t i n d e n b u y a n a hep böylesi tereddütler arasında şekillen­ miş ve i d a r e c i l e r , t o p l u m u n dine ihtiyacı o l u p olmadığına b u tereddütler dolayımmda ve f a k a t b u tereddütleri b i r biçimde sona e r d i r m e k gaye­ siyle k a r a r vermişlerdir. N i t e k i m İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun b u suâl­ l e r e v e r d i ğ i c e v a p l a r a b a k ı l d ı ğ ı n d a , k e n d i s i n i n Müslümanlıkta Esasları

İbadet

adı altında, mâbedlerin t e m i z (ayakkabıyla g i r i l e b i l i r ) olması

lâzım geldiğinden, i b a d e t l e r i n tümünün Türkçe yapılmasından, müez­ z i n l e r i n s e s l e r i n i n güzel o l u p , c a m i l e r e k e m a n , p i y a n o g i b i m ü z i k aletle­ r i n i n k o n m a s ı n d a n söz ettiği g ö r ü l e c e k t i r . B u r a d a b i z i i l g i l e n d i r e n h u ­ sus, Baltacıoğlu'nun, içinde bütün cevapların hülâsasını bulacağımız şu ifadesidir: ... Hülâsa

islâm

Dini'ni

Türkleştirmek

lâzımdır!

2

E s a s e n I I . M e ş r û t i y e t t e n b e r i b ü t ü n y a p ı l m a k i s t e n e n de b u d u r : İslâm Dini'nin

Dini'ni

Türkleştirmek!

Türkle sürüme

P e k i b u nasıl m ü m k ü n

olacak,

islâm

si p r o j e s i n a s ı l h a y a t a g e ç i r i l e c e k t i ? A n k e t t e y e r

a l a n 2. v e 3. s o r u l a r ı t e k r a r l a m a k s u r e t i y l e i f a d e e d e c e k o l u r s a k : " İ s l â m d i n i n i n t e k â m ü l ve inkilâb k a b i l i y e t i v a r mıdır, y o k m u d u r ? V a r s a o i n kilâbı y a p a c a k k i m l e r d i r ? " B u s u a l l e r i n c e v a b ı , e s a s e n y i r m i yıl ö n c e s i n d e n v e r i l m i ş t i b i l e . N i t e k i m b u h a k i k a t i a n l a m a k için A b d u l l a h C e v d e t ' i n I I . M e ş r u t i y e t i n h e m e n i l â n ı n d a n s o n r a y a z m ı ş o l d u ğ u ş u s a t ı r l a r a b a k m a k kâfi g e l e c e k ­ tir:

1

Millî M e c m u a , Türk inkılâbı

Karşısında

Müslümanlık

( A n k e t i m i z ) , 1 Mayıs

1928 Millî M e c m u a , Türk İnkılâbı Karşısında Müslümanlık, (İsmail H a k k ı n ı n Cevabı), 15 Mayıs 1928: krş. O s m a n E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1644, İstanbul, 1943 2

1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n

37

H a k i k a t - i halde İslâm'ın, ulemâsı üzerine kuracağı ümîdi a z d ı r . U l e m â - i İ s l â m f ü n û n - i c e d i d e ' d e n sarf-ı n a z a r e d i y o r ­ l a r , f ü n û n - i c e d i d e d a h i u l e m â - i İ s l â m ' d a n sarf-ı n a z a r e d i ­ y o r . D i n - i İ s l â m r i c â l i n d e n o l m a y a n l a r ı n (tabiblerin, ların,

avukat­

hasbe'l-lüzûm teoloji z e m i n i n e nasıl

iktisadiyyûn'un)

g i r d i k l e r i n i gördük. Eğer ulemâ öne geçmemekte taannüd edecek o l u r l a r s a ,

onlar

(tabibler,

avukatlar,

ilh.)dır k i

İslâm'ın suver-i itikadına düsturlarını v e r e c e k l e r d i r . D a h a şimdiden ulûm, ne e l - E z h e r g i b i b ü y ü k teşkilât-ı

diniyye

m e k t e p l e r i n i n , n e de u l e m â s ı n ı n i n h i s a r ı a l t ı n d a değildir. B u g i b i müessesât-ı d i n i y y e n i n yanında diğer m e k t e p l e r yapıldı. Cami

kürsüleri

mürebbileri matbuât, den

hayliye

artık değil;

bu Avrupa azalttı.

fikirlerin kitaplar, müessesesi,

yegâne

mevzuları,

yegâne

cerideler,

hülasâ-i

kelâm

ulemânın

nüfuzunu

hayli­

U l e m â hakkında hâlâ ihtiramkâr o l a n

m a t b u â t , onları bahçelerinden çıkmaya d a v e t e d i y o r .

1

A b d u l l a h C e v d e t ' i n b u sözleri, Baltacıoğlu'nun yukarıda sözü e d i ­ l e n suâle cevap v e r i r k e n kullandığı şu i f a d e y l e b i r l i k t e o k u n d u ğ u n d a , asıl m a k s a d ı n d a h a i y i a n l a ş ı l a c a ğ ı m u h a k k a k t ı r : " G e r ç i b ö y l e b i r i n k i lâbı p e y g a m b e r l e r , v e l î l e r g i b i m i s t i k a d a m l a r ı n y a p a c a ğ ı n ı z a n n e d e n l e r v a r d ı r . B e n o k a n a a t t e d e ğ i l i m ; z a m a n ı m ı z , sırrîleri b e s l e y e c e k b i r z a ­ m a n değildir. Dinî inkilâbm tohumları —ilmî, ahlâkî, iktisadî ve bediî inkilâbm tohumları g i b i — evvelâ

fikrin

ve i l m i n açtığı ve temizlediği

t a r l a l a r a e k i l e c e k t i r . B u g ü n bütün içtimaî müesseseleri t a n z i m eden şey, c e m i y e t i n i l m î v e m ü s b e t v e l a y e t i o l d u ğ u g i b i , dinî m ü e s s e s e y i de a y n ı c e m i y e t i n ilmî ve m ü s b e t v e l a y e t i t a n z i m e d e b i l i r . B u n u n h a r i c i n d e k i k a n a a t l e r i n yaratıcı b i r m a h i y e t i y o k t u r . "

2

1909'da A b d u l l a h Cevdet t a -

A b d u l l a h Cevdet, Son Kırk Sene Zarfında İslâmiyet, "R. Dozy, " T a r i h - i İslâmiyet" içerisinde, 11/719-720, Mısır, 1909; A b d u l l a h Cevdet hakkında ciddi b i r t e d k i k için bkz. M . Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul, 1981 1

"Millî M e c m u a " , Türk İnkilâbı Karşısında Müslümanlık, (İsmail H a k k ı n ı n Cevabı), 15 Mayıs 1928; krş. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1643, i s t a n b u l , 1943 2

38

T ü r k ç e K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

rafından bahçelerinden çıkmaya davet e d i l e n ulemâ, 1928'de k e n d i s i n e sadece vesaire

sözcüğüyle atıf yapılacak b i r d u r u m a g e l m i ş ; böylelikle

u l e m â ö n e g e ç e m e y i n c e , onlar

(tabibler, a v u k a t l a r , iktisatçılar) h e m

İ s l â m ' ı n s u v e r - i i t i k a d ı n a , h e m de s u v e r - i a m e l i y e s i n e d ü s t u r l a r ı n ı v e r ­ mişlerdi. I I . M e ş r û t i y e t t e n b e r i ulemâ, sürekli saldırılara uğrayan, k e n ­ disine eleştiriler yöneltilen b i r durumdadır. T o p l u m d a k i

saygınlığını

a z a l t m a k için sözbirliği etmişçesine h e r k e s u l e m â n ı n yetersizliğinden, cahilliğinden, g a f l e t i n d e n , miskinliğinden d e m v u r u y o r ve y e n i l i k l e r i n önündeki en büyük engel olarak ulemayı görüyordu. H u t b e l e r i n g e r e k dili, rin

arkaplamnda

yatan

g e r e k s e muhtevası psikozu

açığa

k o n u s u n d a k i gelişmele­

çıkarmak

bakımından, I I .

M e ş r u t i y e t i n ilanından s o n r a k a l e m e alınmış i k i m e t i n n a k l e d e c e k ve b ö y l e l i k l e u l e m â n ı n n a s ı l o l u p d a vesaire

derekesine indirildiğini, s a h i p

o l d u ğ u m e v k i i n a s ı l k a y b e t t i ğ i n i , d a h a d a ö n e m l i s i sırf k e n d i s i n d e n b e k ­ l e n e n i y e r i n e g e t i r m e d i ğ i için b u sınıfın n a s ı l a c ı m a s ı z c a h ı r p a l a n d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı z . B u m e t i n l e r ( a ) H â ş i m N â h i d (Türkiyâ Necat

ve İ'tilâ

İstanbul, 1331) i l e ( b ) Tüccarzâde

Yolları,

H i l m i ' n i n (Avrupalılaşmak,

İçin

İbrahim

İstanbul, 1332) e s e r l e r i n d e n alınmıştır.

(a) H r i s t i y a n âlemi K a t o l i k m e z h e b i n i n sâbit, zâlim ve ateş g i b i y a k a n , k a n k u s a n z i n c i r i altında i n l e r k e n şimdikine n a ­ z a r a n p e k geride i d i . D i n i n bütün esrarını, k i l i s e l e r i n k a r a n ­ lık d e h l i z l e r i n e b e n z e y e n v a r l ı k l a r ı n d a g i z l e m i ş g i b i bir lisanın

anlaşılmaz

kelimelerini

meçhul

sihr-âlûd b i r tavır ile p a ­

pazlar terennüm ederken, hristiyanlar garip bir hiss-i i n k i y a d i l e diz çöker, k i l i s e kaldırımlarını öper ve Cenab-ı İsâ i l e aralarında vasıta olan b u nim-kudsî, b u

nim-mâbudlarm

ayaklarına kapanırlardı. " K a t o l i k m e z h e b i n i n sâbit, zâlim ve ateş g i b i y a k a n , k a n k u s a n z i n c i r i " v e y a "meçhul b i r lisanın anlaşılmaz k e l i m e l e r i n i sihr-âlûd b i r tavır i l e t e r e n n ü m eden p a p a z l a r " y a da " H r i s t i y a n h a l k i l e İsâ arasında vasıta olan nim-kudsî, nim-mâbudlar" şeklindeki b u t a s v i r l e r , İslâm Dünyası'ndaki m u k a b i l l e r i hesaba katılmadığı t a k d i r d e , gerçek mânâla-

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

39

r ı m i h s a s e t m e z l e r . Ç ü n k ü b ü t ü n b u s ö z l e r , sırf ş u b e n z e t m e y i y a p a b i l ­ m e k için sarfedilmiştir: Beyaz, yüksek m i n b e r l e r i n üstünde, başında sarık, elinde kılıç, s ü s l ü c ü b b e l e r g i y i n m i ş h o c a l a r ı m ı z K e l â m u l l a h i n e l hân-ı semavîsini t e k r a r ederken Türk, Kürt, L a z , T a t a r , Ç e r k e z , H i n d l i , Ç i n l i m ü ' m i n l e r de bu anlamadıkları semavi'yi

lal u meshûr

dinliyorlar.

lahn-ı

Teşbihte h a t a y o k t u r .

B e n âlî v e m u k a d d e s o l a n d i n i m i , D i n - i İ s l â m ' ı , m e n s u h o l a n b i r d i n i l e — h â ş â — kıyas e t m i y o r u m . İslâmiyet'i yanlış t e ­ l a k k i e t t i ğ i m i z i i z a h e t m e k i s t i y o r u m . O zamanki lar

Katoliklikten

dinlerinden

ne anladılarsa,

o kadar

şimdiki

hristiyan-

müslümanlar

da

anlıyorlar.

B u i k i t a b l o d a y e r a l a n ifadelerle ("meçhul b i r lisanın anlaşılmaz k e l i m e l e r i " , "anlaşılmaz lahn-ı semavî") L a t i n c e i l e A r a p ç a ' y a atıf yapı­ lırken, "beyaz, y ü k s e k m i n b e r l e r i n üstünde, başında sarık, e l i n d e kılıç, süslü cübbeler giyinmiş h o c a l a r " t a s v i r i n e b i n a e n ulemâ da r u h b a n sını­ fıyla

(Katolik

Kilisesi

mensuplarıyla)

özdeşleştirilmekte;

Latince

A r a p ç a ' y a , R u h b a n sınıfı i s e U l e m â y a k a r ş ı l ı k g e l d i ğ i n d e n , a r t ı k t a b l o ­ n u n t a m a m l a n a b i l m e s i için s ö y l e n e c e k ç o k az ş e y k a l m a k t a d ı r : Luther

ve

Protestanlık! A l m a n l a r ı n b i r u l u s h a l i n e g e l m e s i , millî d i l i n v e e d e b i y a t ı n o r t a y a çıkması, u l u s b i l i n c i n i n k u v v e t l e n m e s i , böylelikle Almanların

hem

L a t i n c e ' n i n , h e m de R o m a n ı n b o y u n d u r u ğ u n d a n k u r t u l m a l a r ı . . . s ü r e c i , K u t s a l K i t a b i n L u t h e r tarafından A l m a n c a ' y a çevrilmesiyle başladığı ve b u y o l u i z l e y e n d i ğ e r l e r i n i n de tıpkı A l m a n l a r g i b i e n n i h a y e t b i r e r u l u s o l u v e r d i k l e r i nazar-ı i t i b a r a alındığında, K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi d u r u m u n d a aynı n e t i c e l e r i n i s t i h s a l e d i l m e s i k u v v e t l e m u h t e m e l d i . B u nedenle K u r ' a n Türkçe'ye çevrilmeli, böylelikle Türkçe Arapça'nın, d i n ise u l e m â n ı n e l i n d e n k u r t a r ı l m a l ı y d ı . H r i s t i y a n l a r içinde b i r h a k i k a t p e r e s t , b i r 'müceddid' çıktı, İ n c i l i t e r c ü m e e t t i v e İncil'i a n l a d ı k l a r ı d a k i k a d a n i t i b a r e n ağır z i n c i r i n halkaları çözülmeye, Allah'ın v e k i l i g i b i g ö z ü ­ k e n p a p a z l a r k ü ç ü l ü p İncil'in Allahları y ü k s e l m e y e başladı

40

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi ve n i h a y e t f i k r i n , v i c d a n ı n e s a r e t i n i k ı r m a y a m u v a f f a k o l d u ­ l a r . İslâmiyet'in

Lııter'i

şimdi Asya'da

zuhur

etti.

B u müced-

did, b u mücâhid-i d i n , Kazanlı M u s a E f e n d i B i g i y e f bakınız ne d i y o r : (...) Şimdi ediyor.

Musa

Efendi

Kur'an'ı

Türkçe'ye

tercüme

B u , İslâm f i k i r ve vicdanının e s a r e t t e n halâsına b i r

beşârettir. Rusyalı b i r m ü s l ü m a n , d i n i n h a k i k a t i n e doğru i l k a d ı m ı n ı attı, b i z de o n u t a k i p e d e l i m !

1

H â ş i m N â h i d ' i n çizdiği b u t a b l o d a , y e n i l i k l e r e d i r e n e n İ s l â m u l e ­ m a s ı Katoliklere

b e n z e t i l i r k e n , y e n i gelişmelere a y a k u y d u r a b i l e n l e r ise b e n z e t i l m e k t e d i r . B u tür teşbihler b i r süre s o n r a o d e n l i

Protestanlara

y a y g ı n b i r h a l e g e l e c e k t i r k i i n s a n l a r ı n z i h n i n d e Mehdi'nin Luther'in

Zuhuru

y a s ı n d a ıslâh Protestanlık

ve

Zuhuru

ile

beklentisi arasında b i r f a r k k a l m a y a c a k , İslâm dün­ tecdîd

sözcükleri ne z a m a n telaffuz edilse, h e m e n

mezhebi akla gelecektir.

2

H â ş i m N â h i d ' i n y u k a r ı d a çizdiği b u t a b l o n u n a r k a p l a n m d a k i p s i ­ koz, o d ö n e m m ü n e v v e r â n ı m n z i h n i n d e b i r f i k r - i sâbit h a l i n e geldiğin­ den, b u k o n u d a daha başka örnekler arayacakların çok z e n g i n b i r m a l -

Hâşim Nâhid, Türkıyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, sh. 213-214, İstanbul, 1331; B u k i t a b a yazılmış b i r reddiye için bkz. M u s t a f a S a b r i , Dinî Müceddidler, İstanbul, 1338 1

"İngiltere'de terakkiyât mı e v v e l d i r , Protestanlık mı? Şüphe e d i l m e z k i Protestanlık zuhûr etmeyip de eski h r i s t i y a n i y y e t bâki kalsaydı, medeniyet-i hâzıradan nâm u nişân olmazdı. Protestanlık hristiyanlığm ıslah olunmuş b i r sure­ t i d i r . K a t o l i k ve Ortodoks olan İspanyollar ve Ruslar ile Protestan olan A l m a n l a r ve İngilizleri mukayese edersek, d i n i n akvâm üzerindeki t e s i r i n i pek ayân ve âsân görürüz. Fransızlar da resmen K a t o l i k t i r . F a k a t Fransızlar dinde mübalatsızlık ile akide-i h r i s t i y a n i y e ' y i yırtarak meydan-ı t e r a k k i y e atılmışlarsa da d i n ­ sizlikle olan terakkiyâtta esas-ı k a v i m olamayacağı o memlekette v a k i t v a k i t za­ h i r olan birçok misâllerle taayyün e t m e k t e d i r . İşte b u g i b i menâzır-ı g a y r e t nümâ gözümüz önünde câri i k e n , b i z i m elân terakkiyât ve ıslahât çarelerini a r a m a k t a isabet-i f i k r gösteremeyişimize h a y r e t etmemek k a b i l m i d i r ? " [Şeyh U b e y d u l l a h Afganî, Kavnı-i Cedid, sh. 19, Dersaadet, 1331. Ayrıca bkz. Dücane Cündioğlu, Sözlü Kültür'den Yazılı Kültüre Anlam'ın Tarihi, sh. 224-248 {İslâm'ın huther'ini Beklerken), İstanbul, 1997] 2

41

1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n

z e m e y l e k a r ş ı l a ş a c a k l a r ı m u h a k k a k t ı r . O h a l d e ş i m d i de T ü c c a r z â d e İbrahim H i l m i ' y i dinleyelim: ( b ) O n b e ş sene e v v e l b i r R a m a z a n g ü n ü B â y e z i d

Cami-i

Şerifinde b ü y ü k b i r kürsüye çıkan a k sakallı b i r vâizi d i n l i ­ y o r d u m . V â i z b i r s a a t s ü r e n v a a z ı n d a öyle ş e y l e r s ö y l e m i ş t i k i g ü l m e m e k i ç i n k e n d i m i zor z a b t e t m i ş t i m . S ö y l e d i ğ i ş e y l e r ne a k l a , ne usûle g e l i r d i . Meselâ b i r soğanın mekrûh

addediyordu.

Soğan y u m r u k l a

kesilmesini

parçalanmalıydı.

S o n r a b u n a a i t u z u n b i r h i k â y e . . . Y e m e k y e r k e n t a b a ğ ı n içini parmaklarla memeli...

güzelce

sıyırmak,

kat'iyyen

çatal i l e y e n -

B u n u n gibi türlü türrehât. Âdâba, i l m e , i c t i m a -

iyâta, herşeye m u g a y i r safsatiyâtı, az-çok t a h s i l g ö r m ü ş b i r a d a m nasıl d i n l e y e b i l i r ? İslâm'ın fezâil-i a h l â k i y e s i n d e n . P e y g a m b e r - i hayatından,

hulefâ-yı

râşidîn'in

zîşânımızm

efâlinden,

Kur'an-ı

K e r i m ' d e n , ehâdis-i n e b e v i y e ' d e n , bazı ü m m e h â t - ı İslâmiye'den,

menâkıb-ı

çehâr

yâr-ı

kütüb-i

güzîn'den,

tarih-i

islâm'dan, ictimiyyâttan, h u k u k - i insaniyeden,

insanların

yekdiğerine olan vezâifinden, İslâmiyet'in ve

İslâm'ların

m e v k i - i hâzırından, mâzisinden, hâlinden,

istikbalinden

bahs edemeyen vâizlerin o kürsüye nasıl çıktıklarına b u g ü n bile h a y r e t ederim. İ b r a h i m H i l m i , B â y e z i d C a m i i n d e k i a k sakallı h o c a e f e n d i y i b u n i ­ t e l i k l e r i y l e t a v s i f e t t i k t e n s o n r a , o n u b i r Ermeni

Protestan

Rahibi

karşılaştırmadan y a p a m a z . F a k a t a k sakallı hoca e f e n d i y i

(!) i l e

tiksinerek

t a s v i r eden i b r a h i m H i l m i , b u n u n t a m da aksine E r m e n i r a h i p t e n h a y ­ r a n l ı k l a söz e t m e k t e d i r : Küçük i k e n b i r E r m e n i Protestan r a h i b i n i n b i r vaazını d i n ­ lemiştim. Vâiz gayet fasih Türkçe söylüyordu. Verdiği vaaz da Türkçe i d i . İncil'e, H z . İsa'ya a i t birçok m e n k ı b e l e r d e n b a h s e t t i k t e n , Havariyyûn'un hristiyanlığm intişârı

husu­

s u n d a k i fedakârlıklarından, İseviyet'in, insanların umûr-ı dünyeviye ve t e r b i y e - i m a n e v i y e l e r i n i n t e h z i b i n e o l a n

hide-

42

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi mât-ı mühimmesinderı, b u g ü n k ü şerâit-i hayâtiyeyi ne de­ rece t e s h i l e t t i ğ i n d e n , u h u v v e t - i b e ş e r i y e y i n e s u r e t l e v ü c û d a getirdiğinden bahsetmiş ve bütün sâmiini t e s h i r eylemişti. D e v r - i s e b â v e t i m e a i t şu h â t ı r a y ı aslâ u n u t m a d ı m v e v â i z i n fesahât-ı beyanına h a y r a n o l d u m . B i r - i k i nasihat-ı ahlâkiyes i n e de b u g ü n e k a d a r s â d ı k k a l d ı m .

1

B i r i m ü s l ü m a n , diğeri h r i s t i y a n i k i v â i z a r a s ı n d a y a p ı l a n b u m u ­ k a y e s e d e n çıkacak netice, sanırız şu paragrafın o k u n m a s ı y l a d a h a i y i tebellür edecektir: Niçin bizde hoca e f e n d i l e r i n e s k i m e v k i ve şeref-i ihtiramı azalıyor? Niçin b i z gençler, sarıklı b i r hoca g ö r d ü ğ ü m ü z z a m a n o n a daha hürmetkâr b i r vaziyet almıyoruz? Niçin vaazlarına koşmuyoruz? S u n û f - ı m ü n e v v e r e ve m ü t e f e k k i r e a r a s ı n d a h o c a l a r a n i ç i n o kadar ehemmiyet verilmiyor? Bu

esbabı,

çar-ı takdir

hocaların

teceddüd

hâlet-i

ve tahavvül

edememelerinde

ruhiye

ve zihinlerinin

olmamasında, aramalıdır.

aslâ

ihtiyacât-ı

du­

zamanı

2

Yazarımıza göre, hoca efendiler y e n i l i k l e r e , değişme ve gelişmelere (teceddüd

ve tahavvül)

açık olmadıklarından, zamanın ihtiyaçlarını da

t a k d i r e t m e k t e y e t e r s i z k a l d ı k l a r ı n d a n dolayı, g e n ç l i k k e n d i l e r i n e i t i b a r e t m e d i ğ i g i b i , a y d m sınıfı d a hiçbir e h e m m i y e t v e r m e m i ş t i r . G ü y a b u se-

İbrahim H i l m i , b u eserinin başka b i r yerinde, taassubunun gevşediğini şöyle anlatmaktadır: "Yirmibeş senedir hemen bütün hayatım h r i s t i y a n l a r arasında geçtiği ve A v r u p a ' d a seyahatler yaptığım halde Hristiyanlığa ne dost, ne de düşman o l d u m . Akâid-i esasiyye-yi d i n i y y e m d e n hiçbir şey zayi e y l e m e d i m . Filhakika taassubum gevşedi." (Avrupalılaşmak, sh. 175, İstanbul, 1332). Tüccarzâde İbrahim H i l m i (Çiğıraçan) hakkında bkz. A y h a n Y e t k i n e r , Bab-ı Âli'nin Hatıra Defteri, IH/45, i s t a n b u l , 1988 1

2

Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Avrupalılaşmak,

sh. 132-133, İstanbul, 1332

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

43

heplerle ulemâ öne geçemeyince, o r t a y a çıkmakta o l a n yenilikçi aydın s ı n ı f ı n ı n ( A b d u l l a h C e v d e t ' i n t a b i r i y l e : tabiblerin, ların),

avukatların,

iktisatçı­

Batı'daki R e f o r m a s y o n h a r e k e t i n d e n m ü l h e m o l a r a k İslâm'ın s u -

v e r - i i t i k a d ı n a d a , s u v e r - i a m e l i y e s i n e de d ü s t u r l a r ı n ı v e r m e s i k o l a y l a ş ­ m ı ş , ç a ğ ı n k e n d i s i n e ihtiyaç d u y d u ğ u "millî d i n " t a s a v v u r u n u n i ş b u s ı n ı f aracılığıyla o r t a y a k o n u l m a s ı b i r z a r u r e t h a l i n e g e l m i ş t i r . B i z c e b u g e l i ş m e l e r i t e r s i n d e n de okumak,

meselâ Türk u l u s u n u

t a r i h s a h n e s i n e çıkaran siyasî koşullarda z i h i n l e r e "millî d i n " t a s a v v u ­ r u n u n yerleştirilebilmesi için, siyaseten u l e m â n ı n tezyîf ve t a h k i r e d i l ­ d i ğ i n i d ü ş ü n m e k de p e k â l â m ü m k ü n d ü r . N i t e k i m k e n d i s i n d e n

tiksin­

t i y l e söz e d i l e n h o c a e f e n d i l e r e m u k a b i l ö n e s ü r ü l e n P r o t e s t a n r a h i p l e r , g e r ç e k t e n de y e n i l i k ç i a y d ı n l a r ı n k e n d i l e r i n e h a y r a n l ı k d u y a c a k l a r ı k a ­ d a r m e z i y e t l e r l e m ü c e h h e z m i i d i l e r v e y a h o c a e f e n d i l e r , v a a z l a r ı n d a so­ ğanın y u m r u k l a p a r ç a l a n m a s ı n d a n , çatalla y e m e k y e m e n i n k e r a h a t i n d e n b a ş k a h i ç b i r şey a n l a t m ı y o r l a r m ı y d ı ? Hiç k u ş k u y o k k i b u suâllere müsbet cevap v e r m e k

eğilimindeki

k i m s e l e r , oluşturacakları farklı b i r t a b l o için k e n d i l e r i n e misâl

{delil)

- b u l m a k t a pek zorlanmayacaklardır: z i r a gerçekte olup b i t e n l e r , yukarı­ d a k i t a b l o y u t a m t e r s i n e çevirebilin e y i m ü m k ü n k ı l a c a k k a d a r farklı b i r ş e k i l d e c e r e y a n etmiştir. İslâm'ı runu

Türkleştirmeyi

yerleştirmeyi

Reformasyon

veya. h a l k ı n z i h n i n e 'millî b i r d i n ' t a s a v v u ­

hedef h a l i n e getirmiş

b u l u n a n aydın

sınıfının,

h a r e k e t i n e alâka duyması k a d a r t a b i i b i r d u r u m düşünü­

lemezdi. Çünkü o d e v r i n koşullarında yüzünü B a t ı y a dönmüş olan her­ k e s , u l u s l a ş m a s ü r e c i n i n a n c a k dinîn

uluslaşmasıyla

mümkün olabile­

c e ğ i n e i n a n ı y o r ve dinî d ü ş ü n c e n i n m o d e r n k a r a k t e r i s t i k l e r i b e l i r l e n m e ­ dikçe, h a y a l l e r i n d e yaşattıkları i d e a l l e r i n gerçekleşebileceğini pek dü­ ş ü n m ü y o r l a r d ı . D i n s i z b i r dünya değildi onların düşledikleri... B i l a k i s yenilenmiş, ıslah edilmiş, m o d e r n çağın g e r e k l e r i n e cevap v e r e b i l i r hale g e t i r i l m i ş b i r d i n i n , i ç i n d e y e r aldığı b i r d ü n y a i d i . Nitekim Tanrıöver'in,

b i r başka

misâl

olmak

üzere,

1923'de A n k a r a E r k e k M u a l l i m

Hamdullah Mektebinde

Suphi Milliyet

44

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

Düsturları

adıyla verdiği b i r k o n f e r a n s t a söylediklerine bakıldığı t a k ­

d i r d e , b u t e s b i t i n t a s d i k v e t e y i d edildiğini g ö r m e k k o l a y l a ş a c a k t ı r : E f e n d i l e r ! M i l l i y e t l e r i n d o ğ m a s ı n d a son derece y a r d ı m ı do­ k u n m u ş b i r h a r e k e t v a r d ı r k i b u n a dinî

ıslahat

nâmını ve­

r i r l e r . Bazı A l m a n müellifleri çok haklı o l a r a k "Dinî ıslahât h a r e k e t l e r i m i l l i y e t d e v r i n i n başlangıcıdır" diye i d d i a eder­ l e r . Reformasyon

ismiyle yâdedilen b u feyizli büyük hareket,

T ü r k l e r i n n e k a d a r n a z a r - ı d i k k a t i n i celbetse y e r i d i r . Ç ü n k ü k a n i i m v e i d d i a e d e r i m k i lüzumsuz buhrandan,

bir keşmekeşten

R e f o r m a s y o n hareketini derslerden

istifade

sonra,

tedkik

etmeye

derecede

biz de dönüp

etmeye

muhtaç

uzayan

bir

dolaşıp

bu

ve ondan

olacağız,

çıkabilecek

hatta

mecbur

olacağız, A v r u p a milletlerinin uyanmasına büyük nisbette e d e n b u din hareketi,

yardım

Protestan m i l l e t l e r i n Roma ile alâka­

l a r ı n ı k e s m e y e sebep o l d u ; mâbed'e

anadilleri

girdi.

Çünkü

Cenab-ı H a k k i n L a t i n c e ' y i A l m a n c a ' d a n , İngilizce'den daha i y i anladığına v e y a d a h a fazla sevdiğine dâir b i r iddianın g ü ­ lünç olduğunu anladılar; m e r a s i m e

boğulmuş dine

sadelik

s o k t u l a r ; papazlığın b i r zühd ü itikâf hayatı olmasına n i h a ­ y e t v e r d i l e r . Bu hareket cihet,

şüphesiz

içinde

anadilinin

bizi en fazla

mâbed'e

alâkadar

edecek

girmesidir.

1

B u m e t n i n d i k k a t çekici y ö n l e r i n d e n b i r i , " a n a d i l i n i n m â b e d e g i r ­ m e s i " b e k l e n t i s i y l e , "dinî ıslahât h a r e k e t l e r i n i n m i l l i y e t d e v r i n i n baş­ langıcı olması" inancı arasındaki münasebeti, şuurlu b i r biçimde o r t a y a k o y u y o r o l m a s ı d ı r . Ç ü n k ü b ö y l e l i k l e dinî ı s l a h â t h a r e k e t i

(reformasyon),

bir m i l l e t i n inşâsmdaki i l k adım k a b u l edilmekte, a n a d i l i n i n mâbede g i r m e s i i s e , b u h a r e k e t i n alâmet-i

fârikası

addedilmektedir.

H a m d u l l a h Suphi, Dağ Yolu, I . K i t a p , sh. 172-173, İstanbul, 1929; 2. bas. [Türk Ocakları H a r s Heyeti Neşriyatı: 6.) 1

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

45

Yenilikçi aydınlar, Meşrûtiyet d e v r i n d e b u ideâlleri sadece m u ­ h a y y i l e l e r i n d e yaşatırlarken, C u m h u r i y e t d e v r i n d e onları h a y a t a geçir­ mek

imkânı da bulmuşlardı.

1

N i t e k i m H a m d u l l a h Suphi'nin yukarıda

n a k l e t t i ğ i m i z k o n u ş m a y ı y a p t ı ğ ı yıl i ç e r i s i n d e ( 1 9 2 3 ' d e ) , b i r b a ş k a m ü ­ nevver, C u m h u r i y e t ' i n başlıca ideologlarından Z i y a Gökalp Esasları r i n i n Dini

Türkçülüğün

( A n k a r a , 1 3 3 9 ) adlı e s e r i n i n e ş r e d i y o r d u . Z i y a G ö k a l p , b u ese­ Türkçülük

bölümünde, C u m h u r i y e t ' i n dine bakışını o k a d a r

açık b i r şekilde t a s v i r etmiştir k i s o n r a k i yıllarda âdeta siyasî iktidarın d i n politikalarının esasını belirlemiştir. B a l t a c ı o ğ l u ' n u n îslâm

Dini'nin

2

B u sebebe b i n â e n ,

Türkleştirilmesi

a ç a n , 1932'de i s e D r . R e ş i t G a l i p ' e Müslümanlık:

1928'de

teklifini yapmasına yol Türk'ün

t e z i n i n y a z ı m ı n d a i l h a m k a y n a ğ ı o l a n 1 9 2 3 t a r i h l i Dinî

Millî Dini Türkçülük

adlı prog­

ramını b u r a d a naklediyoruz: Dinî

Türkçülük,

d i n kitaplarının ve hutbelerle vaazların

T ü r k ç e o l m a s ı d e m e k t i r . B i r m i l l e t , dinî k i t a p l a r ı m o k u y u p a n l a y a m a z s a , t a b i i d i r k i d i n i n i n hakikî m a h i y e t i n i öğrene­ mez. H a t i b l e r i n , vâizlerin ne söylediklerini anlayamadığı s u ­ r e t t e de i b a d e t l e r d e n h i ç b i r z e v k a l a m a z . İ m a m - ı A z a m h a z ­ r e t l e r i , h a t t a " n a m a z d a k i sûrelerin bile millî l i s a n d a o k u n ­ masının câiz o l d u ğ u n u " b e y a n buyurmuşlardır. Ç ü n k ü i b a ­ d e t t e n a l ı n a c a k v e c d , a n c a k o k u n a n d u a l a r ı n t a m a m ı y l a an­ laşılmasına

b a ğ l ı d ı r . H a l k ı m ı z ı n dinî h a y a t ı n ı t e d k î k e d e r ­

sek görürüz k i âyinler arasında en ziyade vecd d u y u l a n l a r , n a m a z l a r d a n sonra a n a d i l i y i e yapılan derûnî ve

samimi

münâcaatlardır. Müslümanların camiden çıkarken büyük b i r v e c d v e i t m i n a n i l e ç ı k m a l a r ı , işte h e r f e r d i n k e n d i v i c d a n ı içinde yaptığı b u m a h r e m m ü n a c a a t l a r m neticesidir.

I I . Meşrutiyet döneminde revaçta olan söylemi genei çizgileriyle görmek için bkz. Tarık Zafer T u n a y a , islamcılık Cereyanı, İstanbul, 1962; İsmail K a r a , islamcıların Siyasi Görüşleri, i s t a n b u l , 1994 1

Z i y a Gökalp i n f i k i r l e r i ve bilhassa Türkçülüğün Esasları (İstanbul, 1339) adlı t-:-;:jn hakkında yazılmış önemli b i r t e n k i d için bkz. Hüseyin Kâzım K a d r i , Ziya Gökalp'm Tenkidi, (Haz. ismail Kara), İstanbul, 1989 £

46

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Türklerin n a m a z d a n aldıkları ulvî z e v k i n b i r kısmı da y i n e a n a d i l i y l e inşâd ve terennüm o l u n a n ilâhîlerdir. B i l h a s s a T e r a v i h n a m a z l a r ı n ı c a n l a n d ı r a n â m i l , şiir i l e m û s i k î y i c â m i o l a n T ü r k ç e ilâhilerdir. R a m a z a n d a ve şâir

zamanlarda

T ü r k ç e î r a d o l u n a n v a a z l a r d a h a l k t a dinî d u y g u l a r v e h e y e ­ c a n l a r uyandıran b i r âmildir. Türklerin en ziyade vecd a l ­ dıkları ve z e v k d u y d u k l a r ı b i r âyin d a h a v a r d ı r k i o d a Mevlûd-i Şerîf kıraatinden i b a r e t t i r . Şiir i l e mûsikîyi

ve

canlı vak'aları cem eden b u âyin, dinî b i r b i d ' a t s u r e t i n d e s o n r a d a n hâdis o l m a k l a beraber, en canlı âyinler sırasına geçmiştir. Tekyelerde Türkçe yapılan z i k i r l e r

esnasında

o k u n a n T ü r k ç e ilahîlerle n e f e s l e r de b ü y ü k b i r v e c d m e n b a ıdır. İşte b u misâllerden anlaşılıyor k i b u g ü n T ü r k l e r i n arasıra dinî b i r h a y a t y a ş a m a s ı n ı t e m i n e d e n â m i l l e r , dinî i b a d e t l e ­ r i n arasından eskiden b e r i T ü r k lisanıyla icrâsma m ü s a a d e o l u n a n â y i n l e r i n m e v c u d i y e t i d i r . O halde daha

büyük

müstesna

bir vecd ve inşirah

olmak

lerle âyinlerden ve hutbelerin Bilhassa

üzere—Kur'an-ı sonra

Türkçe

son p a r a g r a f a

okunan okunması

vermek

dinî

için, gerek

Kerim'in

gelir.

—tilavetler

ve gerek

bütün dualarla lâzım

hayatımıza.

ibadet­

münacaatların 1

d i k k a t edilecek olursa, Ziya

Gökalp,

" t i l a v e t l e r müstesna o l m a k üzere Kur'an-ı K e r i m ' i n ve gerek i b a d e t l e r l e âyinlerden sonra o k u n a n bütün d u a l a r l a münacaatların ve h u t b e l e r i n Türkçe okunması lâzım geldiğini" söylemektedir. İbadetlerin i n s a n l a r a sağladığı vecd ve inşirahı, o i b a d e t l e r d e o k u n a n m e t i n l e r i n

dilinin

Z i y a Gökalp, Türkçülüğün Esasları, I I . Kısım: Türkçülüğün Programı, V . Mebhas: Dinî Türkçülük, sh. 163-164, A n k a r a , 1339. B u eserin imzalı b i r nüs­ hası, Ziya Gökalp tarafından Mustafa Kemal'e hediye edilmiştir. Bkz. Atatürk'ün Özel Kütüphanesinin Kataloğu, sh. 118, no: 688, A n k a r a , 1973; krş. Şerafettin T u r a n , Atatürk 'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, sh. 18-21, A n k a r a , 1982; Gürbüz D. Tüfekçi, Atatürk'ün Okuduğu Kitaplar, sh. 469, A n k a r a , 1983 1

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

47

'anlaşılması' i l e i z a h eden, halkın g e r e k M e v l i d e , gerekse ilahîler i l e n e ­ f e s l e r e d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü i s e , b u n l a r ı n h a l k ı n k e n d i a n a d i l i y l e , h a t t a şiir v e musikî unsurlarıyla b i r l i k t e icrâ e d i l m e s i n e bağlayan b i r bakışaçısınm, son t a h l i l d e böylesi b i r neticeye varması kaçınılmazdır. Vecd ve inşirah, esas i t i b a r i y l e zihnî halde

değil, hissi

o l m a k g e r e k i r k e n ve halkın

anlamadığı

K u r ' a n i d i n l e m e k l e vecde geldiği sıradan b i r m ü ş a h a d e i l e t e s b i t

o l u n a b i l e c e k k e n , ' a n l a m a ' e d i m i n i n ısrarla zihnî b i r sürece i n d i r g e n m e s i n d e k i sebep, ' a n l a m a ' i l e ' d i l ' arasındaki k o p m a z bağdır; z i r a m e t i n d e d i l e g e t i r i l e n i a n l a m a k için, öncelikle o m e t n i n d i l i n i a n l a m a k g e r e k i ­ y o r d u v e t a b i a t ı y l a b u r a d a esas a ş ı l m a k i s t e n e n s o r u n d a m e t n i n d i l i y d i . Ç o k g e ç m e d e n h a l k ı n dinî h a y a t ı n ı n ' v i c d a n î ' b i r m a h i y e t e

sahip

olduğunu, olması gerektiğini (meselâ, " d i n i n A l l a h ' l a k u l arasında kalıp k a m u s a l a l a n a taşınmaması gerektiğini") i d d i a edip, sosyal ve hukukî k u r a l l a r ı n dinî h a y a t ı n d ı ş ı n d a b ı r a k ı l m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i n i t e l k i n e d e n k i m s e l e r , halkı, b u t e l k i n l e r i boşa çıkaracak b i r yola niçin sürüklüyor­ lardı? Başka b i r t a b i r l e , k u t s a l kitaplarını o k u y u p a n l a y a n v e y a d i n i n e m i r ve yasaklarını öğrenen insanların, öğrendikleri kuralları k e n d i h a ­ yatlarında t a t b i k etmek i s t e m e l e r i n d e n daha t a b i i birşey olamayacağına g ö r e , b u i n s a n l a r , s o s y a l h a y a t l a r ı n d a t a t b i k e d e m e y e c e k l e r i b i r ç o k şeyi niçin öğrenmeye teşvik ediliyorlardı? B u s u â l l e r i n c e v a b ı n ı , hiç k u ş k u y o k k i 1923 y ı l ı n ı n k o ş u l l a r ı n d a a r a m a k lâzımdır; z i r a farklı d ö n e m l e r d e vaz'edilmiş siyasî k a r a r l a r d a r a s t l a n a b i l e c e k çelişkili d u r u m l a r ı n e n i y i i z a h ı , b i r k a i d e h a l i n e g e l m i ş şu c e v a p t ı r : " O z a m a n b ö y l e s ö y l e m e k g e r e k i y o r d u ! " Z i y a G ö k a l p ' i n , a d ı n a Dinî

Türkçülük

dediği p r o g r a m d a

dile ge­

tirdiği esasların, o dönemin başlıca g ü n d e m m a d d e l e r i n d e n b i r i n i oluş­ turduğu muhakkaktır. N i t e k i m İzmit Toplantısından kısa b i r süre sonra, 7 Şubat 1923'de M u s t a f a K e m a l Atatürk, Balıkesir'deki C a m i i n d e — i l e r i d e Balıkesir

Hutbesi

Paşa

olarak anılacak— b i r konuşma

y a p m ı ş v e t a b i a t ı y l a G ö k a l p ' t e n f a r k l ı o l a r a k g ö r ü ş l e r i n i 'fikrî b i r t e ­ m e n n i ' s a d e d i n d e değil, 'siyasî b i r k a r a r ' b i ç i m i n d e d i l e g e t i r m i ş t i r : G e ç e n sene Millet

Meclisinde

îrad ettiğim b i r n u t u k t a de­

miştim k i : M i n b e r l e r halkın dimağları, vicdanları için b i r

48

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi m e n b a - ı feyz, b i r m e n b a - ı n û r o l m u ş t u r . B ö y l e o l a b i l m e k i ç i n m i n b e r l e r d e n aksedecek sözlerin b i l i n m e s i ve anlaşılması ve hakâyık-ı fenniye ve i l m i y e y e mutabık olması

lâzımdır.

Hutebâ-yı k i r â m i n , ahvâl-i siyasiye, ahvâl-i içtimaiye ve medeniye'yi hergün t a k i b etmeleri zaruridir. B u n l a r b i l i n ­ mediği

takdirde,

halka

yanlış

B i n a e n a l e y h h u t b e l e r , tamamen muvafık

olmalıdır

ve

telkinât Türkçe

verilmiş

ve icabât-ı

olur. zamana

olacaktır!

1

H u t b e l e r , o dönemin en önemli k a m u o y u oluşturma araçlarından b i r i o l m a k i t i b a r i y l e f e v k a l â d e y ü k s e k b i r siyasî hutbelerin

Türkçeleştirilmesinin,

değeri

vaazların

hâiz olduğundan,

Türkçe

yapılmasının,

M e ş r û t i y e t i n ve C u m h u r i y e t i n siyasî kadrolarını cezbetmesi anlaşılır bir d u r u m d u r .

2

Sonraları aksi söylenecek olmasına rağmen, b u d ö n e m ­

l e r d e c a m i l e r i n , siyasî

ve dünyevî

meselelerin

konuşulduğu

mekânlar

o l a r a k t a n ı m l a n m a s ı n ı n , h u t b e ve v a a z l a r ı n ise halkı e ğ i t m e n i n

en

ö n e m l i y o l l a r ı n d a n b i r i o l a r a k g ö r ü l m e s i n i n t e m e l n e d e n i de b u d u r . Efendiler! Camiler, b i r b i r i m i z i n yüzüne bakmaksızın yatıp k a l k m a k için y a p ı l m a m ı ş t ı r . C a m i l e r t a a t v e i b a d e t i l e b e r a ­ ber d i n v e d ü n y a için n e l e r y a p ı l m a k l â z ı m g e l d i ğ i n i d ü ş ü n ­ mek,

1

y a n i meşveret için yapılmıştır.

3

Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I

H u t b e l e r i n Türkçeleştirilmesi meselesini, k r o n o l o j i k bakımdan Tanzimât dö­ nemine k a d a r geri götürmek mümkünse de b u mesele o dönemde yeterince aksül a m e i bulmadığı için ayrıntılı b i r t a s v i r e gerek görülmemiştir. A n c a k A l i Suavî'nin (öl. 1877). Ulûm. gazetesinin i k i n c i cildindeki Zamane Hutbesi başlıklı yazısında (nüsha: 18, sh. 1116), h u t b e l e r i n Arapça yerine Türkçe okutulmasını istediği, " h u t b e n i n Arapça y e r i n e Türkçe okunmasının z a r u r e t , n a m a z d a ise Türkçe yerine Arapça kullanılmasının İslâm vahdetine riâyet olduğunu" söyle­ diği b i l i n m e k t e d i r . Kezâ k e n d i s i , Ulûm gazetesindeki Lisan ve Hatt-ı Türkî adlı b i r yazısında (sh. 129) namaz sûrelerinin Türkçe okunabileceğini de öne sürmüş­ tür, (bkz. İsmail H a m i Damşmend. Ali Suâvi'nin Türkçülüğü, sh. 31-32. 1942) 2

Bkz. Bolüm I I I , M e t i n i : M u s t a f a K e m a l Balıkesir'de (7 Şubat 1923'i b u k o ­ nuşmayı yapmadan kısa b i r süre önce, i z m i t Kasrında i s t a n b u l gazetecileriyle yaptığı mülakatta (16-17 Ocak 1323) b i r vesileyle şöyle demiştir: '•Efendim, b i r 3

1 9 3 2 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n

49

M u s t a f a K e m a l Atatürk, hayatı b o y u n c a ve siyasî koşullar da e l ­ v e r d i ğ i s ü r e c e , b u s ö z l e r i n i n t a k i p ç i s i o l m u ş v e z a m a n ı g e l d i ğ i n d e de f i ­ k i r l e r i n i t a t b i k e t m e k t e n çekinmemiştir. N e v a r k i koşullar değiştiğinde, fikirlerde

de b a z ı d e ğ i ş i k l i k l e r y a p ı l m a s ı k a ç ı n ı l m a z d ı . B u b a k ı m d a n b i r

d ö n e m d e c a m i l e r e siyasî

bir mahiyet

yüklenebilirken, d a h a i l e r i d e k i yıl­

l a r d a b u g ö r ü ş d e ğ i ş m i ş v e c a m i l e r i n 'sadece i b a d e t e m a h s u s m e k â n l a r ' olduklarını söylemek gerekmişti. 1909'da A b d u l l a h Cevdet, "Câmi kürsüleri artık f i k i r l e r i n yegâne m e v z û l a r ı , y e g â n e m ü r e b b i l e r i değil; k i t a p l a r , c e r i d e l e r , h ü l a s â - i k e l â m matbuât, b u A v r u p a müessesesi, ulemânın nüfuzunu h a y l i d e n hayliye azalttı"

demişse

de

Cumhuriyet

idarecilerinin

Hutbelerin

h u s u s u n d a k i ısrarlarından anlıyoruz k i geçen süre

Türkçeleştirilmesi

z a r f ı n d a c a m i k ü r s ü l e r i ö n e m i n d e n h i ç b i r şey k a y b e t m e m i ş t i v e h u t b e ­ ler, hâlâ halkı e t k i l e m e n i n en önemli yollarından b i r i olmayı sürdürü­ y o r l a r d ı . O h a l d e h u t b e l e r i n " ı s l a h e d i l m e l e r i ve i c a b â t - ı z a m a n a m u v a ­ fık k ı l ı n m a l a r ı " g e r e k i y o r d u . B u d a a n c a k h u t b e l e r i n d i l i n i n T ü r k ç e o l ­ masıyla ve muhtevalarının da m e v c u t siyasî söylemi destekleyecek b i r m a h i y e t kazanmasıyla mümkün olabilirdi. 8

O halde

dini

hayatımıza

vermek

için,

Kur'an-ı

Kerim'in

nan

bütün

okunması

gerek

daha

—tilavetler ve gerek

dualarla lâzım gelir.

büyük

bir uecd

müstesna

ibadetlerle

münacaatların

ve

olmak

âyinlerden ve hutbelerin

sonra

inşirah üzere— oku­ Türkçe

(Ziya Gökalp)

h a t i b i n vazifesi m u t l a k a mensub olduğu m i l l e t ve devletin istiklâl ve hâkimiye­ t i y l e alâkadardır. D i n d e , h a t i b , b i r devletin r e i s i d i r veya o reisin b u l u n a m a y a ­ cağı yerlerde onun mümessilidir. Dinde h a t i b var mıdır? H u t b e nedir? Doğrudan doğruya b i r r e i s - i devletin v e y a h u t en büyük rüesâ-yı hükümetin halkı t e n v i r için söz söylemesi değil mi? (...) Başında sarık olan bazı kimseler halkın karşı­ sına geçerler ve bizim hiç de anlatmak istemediğimiz bt-mânâ şeyleri kafalarına sokarlar. Bu olamaz! (Her başında sarığı olanın halkın karşısına geçip istediği, b'i-mânâ şeyleri onun kafasına sokmağa müsaade edilemez. ) B e n i m k a n a a t i m , malumatım ve kat'î olan itikadım b u n d a n i b a r e t t i r . " (İnan, 1996: 67; krş. A r a r , 1969: 48)

50

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi • Binaenaleyh muvafık

hutbeler,

olmalıdır

tamamen

ve olacaktır!

Türkçe

ve icabât-ı

zamana

(Mustafa K e m a l Atatürk)

1923 yılında dile getirilmiş o l a n b u k a n a a t l e r , çok g e ç m e d e n ( 2 1 Şubat 1341'de) M e c l i s ' i n g ü n d e m i n e taşınmış, D i y a n e t İşleri R i y a s e t i B ü t ç e s i n i n görüşmeleri sırasında, Kangırı M e b û s u Talât ve Z i y a B e y l e r , b i r Türkçe mecburi

Hutbe

Mecmuası

tutulması

t e r t i p v e neşri i l e Türkçe Hutbe

okunmasının

h a k k ı n d a T ü r k i y e B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n e 4/162 n o ' l u

b i r ö n e r g e v e r m i ş l e r ve f a k a t b u , b i r ' t e m e n n i t a k r i r i ' a d d e d i l d i ğ i n d e n Başvekâlete havalesi münasip görülmüştür. Ö n e r g e n i n verilişinden b i r 1

yıl

sonra

(27

Şubat

1926'da),

Zonguldak

Mebûsu

Tunalı

müzakereler sırasında b u k o n u y u gündeme getirdiğinde, Türkçe

hutbelerin

hazırlandığı

Hilmi,

kendisine

s ö y l e n m i ş v e n i t e k i m s ı r a s ı y l a 10 N i s a n

1 9 2 7 , 19 N i s a n 1 9 2 8 , 18 M a y ı s 1929 v e 17 M a y ı s 1 9 3 0 t a r i h l i m ü z a k e r e ­ l e r d e Türkçe edilmiştir.

Hutbe

h a z ı r l ı k l a r ı için p e y d e r p e y t a h s i s a t v e r i l m e y e d e v a m

2

Kur'an-ı K e r i m ' i n Türkçe'ye tercüme e d i l m e s i y l e b e r a b e r âsâr-ı d i n i y e n i n de n e ş r e d i l m e s i n i t e k l i f e d e n b i r b a ş k a ö n e r g e n i n de g ü n d e m e alındığı 1925 yılı D i y a n e t İ ş l e r i n i n bütçe m ü z a k e r e l e r i n d e , sık Hutbelerin

Türkçeleştirilmesi

sık

m e v z û u d a ele a l ı n m ı ş v e m e b û s l a r b u h u ­

s u s l a i l g i l i o l a r a k çok ilginç meselelere t e m a s etmişlerdir.

Nitekim

K a r e s i M e b û s u V e h b i B e y , h e m h u t b e l e r i n t a r z ı n a , h e m de m e v z u u n a dâir şu m ü t a l a a l a r d a b u l u n m u ş t u r : S o n r a e f e n d i m , b i z d e hutbe

diye b i r âdet çıkmıştır:

Teganni.

V e t e g a n n i de n e ş i m d i k i m û s i k î y e u y a r , n e a l a f r a n g a m û s i -

"Riyaset-i Celîleye. Diyanet İşleri Riyaseti'nce bi'l-müsabaka b i r Türkçe h u t b e mecmuası t e r t i p ve neşredilmesini ve b u Türkçe h u t b e l e r i n kıraati m e c b u r i t u ­ tulmasını t e k l i f ederiz. Kangırı Mebûsları Z i y a ve Talât." (T.B.M'.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima Senesi: I I , İçtima: 6 1 , C i l t : 14, sh. 220, 21-2-1341 Cumartesi) 1

T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima senesi: I V , İçtima: 49, C i l t : 3 1 , sh. 4 1 ; Devre: I I I , İçtima senesi: I , İçtima: 62, C i l t : 3, sh. 166; Devre: I I I , İçtima Senesi I I I , İçtima: 66, C i l t : 12, sh. 32; Devre: I I I , İçtima: I I I , İçtima: 59, C i l t : 19, sh. 92. 2

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

51

kîye u y a r . H o c a y a da sorsanız 'camide t e g a n n i

haramdır'

der, f a k a t c a m i d e i b a d e t y e r i n e t e g a n n i eder. B e n d e n i z D i y a n e t İ ş l e r i n d e n r i c a e d i y o r u m , bu harama versin

ve benim

dilimle

bana

hitab

da bir

nihayet

(Alkışlar). Hiçbir

etsin.

p e y g a m b e r k a v m i n e , k e n d i d i l i n d e n gayrı b i r d i l l e ü m m e t i n e h i t a b etmemiştir. B i n a e n a l e y h b a n a h i t a b edecek a d a m be­ n i m d i l i m l e h i t a b e t m e l i ! ( B r a v o s e s l e r i ) . V e orası u y k u y e r i değil, düşünce y e r i o l s u n ! Şimdilik o n l a r d a n y ü k s e k i k t i s a ­ d i y â t m e v i z e l e r i b e k l e m i y o r u z . Fakat sın, siyasete elinin

de karışmasın

hamuruyla,

yalnız

ahlâkî

aklı ermeyecek ahlâkî

şeyler

mevizeler

ise de

yap­

karışmasın

söyleşini

1

D e n i z l i M e b û s u M a z h a r M ü f i t B e y de y e n i h u t b e l e r m e v z û u n d a şöyle demiştir: Ş i m d i b i r de h u t b e n i n T ü r k ç e o k u n m a s ı m e s e l e s i v a r d ı r . Efendiler! E l h a m ' d a n sonra, selavât'tan sonra Türkçe söy­ l e n m e s i n d e b i r beis y o k t u r . E ğ e r b i r b e i s v a r i d i y s e , b u n d a n y e d i , s e k i z sene e v v e l , y a n i H a r b - i U m u m î e s n a s ı n d a Hutbe

Türkçe

o k u y o r d u ve k e n d i s i y l e g ö r ü ş t ü ğ ü m d e b e n i b u h u ­

s u s t a i k n a e t m i ş t i r k i T ü r k ç e h u t b e n i n t e s i r i de z i y a d e o l u r . Çünkü anlaşılmayan b i r lisanla hitab ediyorsunuz. h ü r m e t e n d i n l i y o r u z . F a k a t anlayabileceğimiz

Sade

bir lisanla

hi­

t a b edildiği z a m a n , d i n l e m e k değil, k a l b i n d e b i r cezbe h u s û l e gelir. A k s i kalıyor.

halde

hutbeyi

hürmetle

dinlemekten

ibaret

2

M ü z e k e r e l e r s ı r a s ı n d a U r f a M e b û s u Ş e y h S a f v e t E f e n d i de söz alıp kısa b i r k o n u ş m a yapmış, ardından Başvekil A l i F e t h i Bey h ü k ü m e t a d ı n a , A k s e k i l i A h m e d H a m d i E f e n d i ise D i y a n e t İşleri R e i s i a d ı n a b a z ı i z a h l a r d a bulunmuşlardır. B u arada Karesi Mebûsu V e h b i Bey t e k r a r söz a l m ı ş v e ş ö y l e d e m i ş t i r :

1

T.B.M.M.

Zabıt Ceridesi,

cilt. 14, sh. 211-214-215

2

T.B.M.M.

Zabıt Ceridesi,

cilt. 14, sh. 211-216

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

52

E f e n d i m ! Şimdi vaizlerimize, h a t i b l e r i m i z e r i c a ederiz; eski s e y i r l e r i n d e n biraz infikâk etsinler, h a k i k a t e g i r s i n l e r ! H a l k birşey

anlamıyor.

Memleket

lâzım,

Cenneti,

iktisat

cenennemi

lâzım,

geçinmek

biraz lâzım,

bırakalım. hayat

lâzım.

V a i z l e r i m i z vaazlarını b u cihete i n t i k a l ettirdiği g i b i , h a t i b l e r i m i z de h e r h a n g i b i r m ü n ş i y e g i d e r e k d e v l e t e , i n s a n i y e t e , dünyaya lâzım olan b i r h u t b e y i t e r t i b e t t i r e r e k o k u s u n l a r . Y u k a r ı d a d a i ş a r e t e t t i ğ i m i z g i b i , Hutbelerin

1

Türkçeleştirilmesi

m e v z û u u z u n b i r süre Meclis'te D i y a n e t bütçelerinin müzâkerâtı esna­ s ı n d a ele a l ı n m ı ş v e M e c l i s t a r a f ı n d a n b u i ş e t a h s i s â t d a a y r ı l m ı ş t ı r . N i t e k i m 17 Ş u b a t 1927 t a r i h i n d e D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i , b u h a z ı r l ı k l a r ı n i l k s e m e r e s i n i o r t a y a ç ı k a r m ı ş , Türkçe

adıyla 5 1 h u t b e y i m u h t e v i

Hutbe

b i r k i t a p n e ş r e t m i ş t i . D e v r i n D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t B ö r e k ç i , mukaddime

2

eserin

k ı s m ı n d a , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n d ö r t yıl ö n c e s ö y l e m i ş

o l d u ğ u " h u t b e l e r , t a m a m e n T ü r k ç e ve icabât-ı z a m a n a m u v a f ı k o l m a l ı d ı r v e o l a c a k t ı r " ş e k l i n d e s ö z ü n ü hatırlatır b i r b i ç i m d e ş ö y l e k o n u ş m a k t a d ı r : B u r a y a k a d a r vermiş olduğumuz izahâttan da anlaşılacağı ü z e r e , h u t b e l e r de z i k r u l l a h i m u h t e v i b i r i b a d e t t i r . B u n u n l a beraber h u t b e l e r , ehl-i İslâm'ın, cemaat-i müslimîn'in i n t i ­ bahına vesile olacak mevâizi

de m u h t e v i

bulunacaktır.

H u t b e d e b i r de ' m e v i z e k ı s m ı ' b u l u n a c a k v e m e v i z e k ı s m ı n d a m u k t e z a - y ı h â l e g ö r e h a l k a dünyevî

ve uhrevî

muhtaç olduk­

ları ş e y l e r t e ş r i h e d i l e c e k , a h k â m v e â d â b - ı İ s l â m i y e k e n d i ­ l e r i n e a n l a t ı l a c a k t ı r . O halde malıdır

ki erkân

ber meşrûiyetindeki

ve âdabına hikmet

hutbeler riâyet

de tecelli

hangi

edilmiş

lisan

ile

okun­

ve bununla

eylemiş

bera­

olsun!'?

R i f a t B ö r e k ç i b u suâli s o r d u k t a n s o n r a , c e v a b ı n ı d a ş ö y l e v e r i r :

1

T.B.M.M.

Zabıt Ceridesi,

cilt. 14, sh. 225

Rifat Börekçi hakkında bkz. Naşit Hakkı Uluğ, Hemşehrimiz 42, İstanbul, 1973 2

Atatürk,

sh. 41¬

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

53

H u t b e n i n t a m a m e n Arapça okunması, hutbelerdeki mevizel e r d e n müstefid o l m a k i s t e y e n ve lisan-ı A r a b i ' y e v â k ı f o l ­ m a y a n m ü s l ü m a n l a r m şu dindarâne e m e l i n e i m k â n v e r m e ­ m e k t e d i r . B i n a e n a l e y h h e m m e z â h i b - i âliye-i İ s l â m i y e y e v e i l e ' l - y e v m m ü s l i m î n b e y n i n d e câri i c m â - ı a m e l î y e m u h a l e f e t e t m e m e k , h e m de t e m e n n i e d i l e n g a y e y i e l d e e d e b i l m e k i ç i n h u t b e l e r i n , " z i k r u l l a h , salât ve selâm g i b i " erkânı müştemil o l a n k ı s m ı , lisan-ı

dinî olan

Arabi

ile edâ e d i l e r e k erkân-ı

h u t b e t a m a m o l d u k t a n s o n r a , mevize

kısmının

mizde

okunan

Türkçe

ve ehâdis-i

okunması,

şerife

mealleri

daha

doğrusu

Türkçe

izah

edilmesi

memleketi­ âyât-ı

kerime

muvafık gö­

rülmüş ve f a k a t her hatîb b u y o l d a h u t b e t e r t i b i n e m u k t e d i r olamayacağına binâen, hatîblerimize b i r r e h b e r o l m a k üzere şerâit-i m e ş r û a s ı m câmi o l a r a k e l l i k a d a r h u t b e n u m û n e s i tertib olunmuştur.

1

1925 Ş u b a t ı n d a M e c l i s ' t e D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n b ü t ç e s i m ü z a ­ k e r e e d i l i r k e n , Kangırı Mebûsları Talât ve Z i y a B e y l e r tarafından c a m i -

Türkçe Hutbe, sh. 5-6, İstanbul, 1927 ( D i y a n e t İşleri Reisliği Neşriyatı: 3). H u t b e l e r i n başlıkları şöyledir: 1) Çalışan Mükâfatını Görür; 2) V a t a n Müdafaası; 3) T a y y a r e C e m i y e t i n e Yardım; 4) T e m i z l i k ; 5) Sağlığın Başı T e m i z l i k t i r ; 6) Nezâfet; 7) İman, A m e l ; 8) Mü'min-i Kâmil; 8) Namazın H i k m e t - i Meşrûiyeti; 10) Namaz ve H i k m e t i : 11) Peygamber E f e n d i m i z i n Ahlâkı; 12) Anaya-Babaya İtaat; 13) A n a y a - B a b a y a Hürmet; 14) E v l e n m e k , Evlât Yetiştirmek; 15) H e r k e s Kazancına Bağlıdır; 16) İslâm D i n i n d e Sa'ym Kıymeti; 17) Sa'y u A m e l ; 18-19) Ticaret; 20) San'at; 21) Z i r a a t ; 22) Ebnâ-yı Cinsimize Hürmet ve Muâvenet; 23) Öksüzlere Yardım; 24) Öksüzleri H i m a y e E t m e k ; 25) Allah'ın, P e y g a m b e r i n H a y a t Verecek E m i r l e r i ; 26) Allah'ı Sevmek, P e y g a m b e r e İttiba E t m e k ; 27) Ramazan-ı Şerif ve Oruç; 28) Oruç ve E h e m m i y e t i ; 29) Kötü H u y l a r d a n Tahzîr; 30) S u - i Z a n , Tecessüs, Gıybet; 31) İstihza, Kötü Söz, Kötü L a k a b ; 32) E k s i k Ölçenler, Yanlış T a r t a n l a r ; 33) Dünya ve A h i r e t İçin Çalışmak, Fesad Ç ı k a r m a m a k ; 34) N i f a k ve H a s e d ; 35) A l l a h ' t a n K o r k m a k , Nâs i l e Hoş Geçinmek; 36) E m a n e t e Riâyet; 37-38) İçkinin Fenalığı; 39) İşretin İçtimaî Zararları; 40) Kumarın Fenalığı; 41) H e k i m , İlaç, Hastalık; 4 2 ; H e r k e s Yaptığının Cezasını B u l a c a k ; 43) Kardaşlık, Dargınlık; 44) Tevazu, K i b i r ; 45) M e v l i d ; 46) Mi'râc; 47) K a d i r Gecesi; 48) R a m a z a n Bayramı; 49) K u r b a n Bayramı; 50) B a y r a m Haftası; 51) Askerliğin Şerefi. 1

54

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

l e r d e h u t b e l e r i n T ü r k ç e o k u n m a s ı n a dâir v e r i l e n ö n e r g e n i n y a n ı s ı r a , E s k i ş e h i r M e b û s u A b d u l l a h A z m i E f e n d i (öl. 1 9 3 7 ) t a r a f ı n d a n , a l t ı n d a e l l i imzanın y e r aldığı b i r başka önerge d a h a verilmiş ve başta Kur'an-ı K e r i m o l m a k ü z e r e âsâr-ı d i n i y e ' n i n T ü r k ç e ' y e ç e v r i l e r e k n e ş r e d i l m e s i v e b u n u n i ç i n de 2 1 4 . f a s l a b i r m a d d e i l a v e s i y l e b ü t ç e d e n 2 0 . 0 0 0 liralık b i r t a h s i s a t ayrılması t a l e p olunmuştur: Riyaset-i

Celîleye.

Bazıları tarafından Kur'an-ı

Kerim'in

hata-âlud b i r surette lisanımıza tercüme ve neşredildiği gö­ rülmektedir. B u Kitab-ı Celîlin, e l y e v m m e v c u t o l a n T ü r k ç e t e f s i r l e r i d a h i i h t i v a ettiği m e â n î - i d a k i k a y ı i f a d e d e k â s ı r o l ­ duğu

cihetle, mütehassıs

bir heyet-i ilmiye

tarafından

Kur'an-ı A z î m ü ş ş â n i n lisanımıza tercüme ve Türkçe t e f s i r i v e k e z â l i s a n ı m ı z a t e r c ü m e s i e l z e m o l a n b a z ı âsâr-ı i l m i y e ­ n i n n a k i l ve tercümesi ve d i n - i İslâm a l e y h i n d e intişar eden âsâr-ı ecnebiye'ye m u k a b e l e t e n neşriyatta b u l u n m a k üzere 2 1 4 . f a s l a 8. m a d d e o l a r a k 2 0 . 0 0 0 l i r a z a m v e t a h s i s i n i t e k l i f ederiz.

1

Abdullah Azmi Efendi

2

M e c l i s e s u n d u ğ u t a k r i r h a k k ı n d a s ö z alıp

k ü r s ü y e ç ı k t ı ğ ı n d a , d i n - d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i n e dâir b a z ı m ü t a l a a l a r d a n s o n r a s ö z ü K u r ' a n çevirileri m e s e l e s i n e g e t i r i p şöyle d e m i ş t i r : Kezâlik K u r ' a n tercümesi[nin], b u g ü n ihtiyac-ı u m u m î h a ­ line geldiğini görüyorum. R a s t g e l e n K u r ' a n tercümesi yaz­ m a y a kalkıyor. B u n u n hata-âlud olduğu görülüyor ve m ü t e -

T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima Senesi: I I , İçtima: 6 1 , C i l t : 14, sh. 222-223, 21-2-1341 Cumartesi. [Önergenin altında A b d u l l a h A z m i Efendi ile b i r ­ l i k t e 50 mebusun imzası mevcuttur.] 1

I . M e c l i s ' i n 'sarıklıları' arasında sayılan Eskişehir Mebûsu A b d u l l a h A z m i Efendi (Torun), 1908'de Meclis-i Mebusân'a seçilmiş, 1913'de İstanbul B i d a y e t M a h k e m e s i Ü y e l i ğ i n e t a y i n edilmiş, 1919'da M e c l i s - i Mebusân'a Eskişehir Mebûsu o l a r a k girmiş ve 1922'de de Şer'iyye ve E v k a f Vekilliği yapmıştır. [Kâzım Öztürk, T.B.M.M. Albümü 1920-1973, sh. 28, A n k a r a , 1973; F a h r i Çöker, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, I I I / 4 0 7 - 4 0 8 , A n k a r a , 1995; Hıfzı V . Velidedeoğlu, İlk Meclis, sh. 140, İstanbul, 1990] 2

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

55

hassısları tarafından cerh o l u n u y o r . Kitabımız o l a n Kur'an-ı K e r i m ' i n m ü t e h a s s ı s b i r h e y e t - i i l m i y e t a r a f ı n d a n tefsiri şekilde

bir

tercüme edilerek herkesin b u h u s u s t a k i ihtiyacâtmı

t e m i n i ç i n b u r a y a m ü r a c a a t e t m e s i de h e m e n b u g ü n v e c i b e h a l i n i almıştır. Gerçi bazı mütalaat b u n u n b u s u r e t l e tercü­ m e s i n d e de r ı z a g ö s t e r m e m e k t e d i r . Ç ü n k ü K u r ' a n - ı M ü b î n ' i lâyıkıyla a n l a y a b i l m e k , birtakım mukaddemât-ı

fünûn'a

â ş i n â o l m a y a m ü t e v a k k ı f t ı r . (...) B i n e n a l e y h g e r e k K u r ' a n - ı K e r i m i t e f s i r i b i r şekilde tercüme e t m e k ve T ü r k ç e âsâr-ı diniye neşrederek maneviyatımızı yükseltmek ve b u h u s u s ­ t a k i i h t i y a c â t ı m ı z ı t a t m i n e d e c e k âsârı t e r c ü m e e d e r e k n e ş ­ r e t t i r m e k ve g e r e k m e m â l i k - i e c n e b i y e d e d i n - i İ s l â m a l e y ­ h i n e v e y a hata-âlud o l a n neşriyâta karşı m u k a b e l e e t m e k için m u t l a k a D i y a n e t bütçesinde b i r fasla b i r m a d d e k o y m a k l ü z û m u n u h i s s e d i y o r u m . B u n u n i ç i n de e l l i i m z a l ı b i r t a k r i r t a k d i m ederek 214. fasla b i r m a d d e o l m a k üzere 20.000 l i r a ­ lık b i r t a h s i s â t i s t e y e c e ğ i m . H e y e t - i C e l î l e ' n i n b u n u e s i r g e ­ m e y e c e ğ i n i z a n n e d e r i m . Hükümet nan

bu müesseseyi

meclisin

üzerine

işletmek, vecibedir.

müesseseleri

gerek

hükümetin

içinde

bulu­

ve gerek

bu

1

A b d u l l a h A z m i E f e n d i ' d e n s o n r a söz a l a n K a s t a m o n u

Mebûsu

A h m e d M a h i r E f e n d i de ö n e r g e n i n k a b u l ü n e m ü t e v e c c i h b i r k o n u ş m a yapmıştır: B i z i m A b d u l l a h A z m i E f e n d i az s ö y l e d i . Bugün Kerimimiz

bizi ya dinli

edecektir,

ya dinsiz.

Kur'an-ı

Eğer K u r ' a n b i ­

l i n m e z s e , b i z t a m a m i y l e e f r â d a t â b i b i r h a l k o l a c a ğ ı z . (...) İsterim k i ulemâ-yı d i n d e n mürekkeb b i r 'encümen' teşekkül e t s i n ve A b d u l l a h A z m i E f e n d i n i n verdiği t a k r i r i — k i b e n i m de i m z a m v a r d ı r — k a b u l e d i n i z . ( ' K a b u l e d i y o r u z ' s e s l e r i ) . Toplansınlar,

1

T.B.M.M.

Zabıt Ceridesi,

anlayalım

şu Kur'an

cilt. 14, sh. 211-212

nedir?

56

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi E f e n d i l e r ! Ya şu Kur'an'a ( h a n d e l e r ) veyahut

olalım

istinad hurafât'tan

edelim ibaret

tam

müslüman

imiş diyelim

çı­

kalım!

1

M e c l i s ' i n b u o t u r u m u n d a b u m i n v a l ü z e r e söz a l a n b a ş k a m e b u s l a r d a ç ı k ı p k a n a a t l e r i n i d e r m i y a n e t m i ş l e r ve b u a r a d a b i l h a s s a h a d î s - i ş e ­ r i f l e r i n de t e r c ü m e e d i l m e s i , k e z â h u t b e l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i , D i y a n e t mensuplarına m a h s u s resmî kıyafetlerin hazırlanması, c a m i l e r i n h a r a b e o l m a k t a n çıkarılması, D i y a n e t İşlerinin e t k i n hâle g e t i r i l m e s i , v b . k o n u ­ l a r d a önerilerde bulunmuşlardır. E n n i h a y e t o y l a m a y a geçilmiş A b d u l l a h A z m i E f e n d i n i n önergesi k a b u l edilmiştir. Diyanet

ve

2

İşleri Reisliği, M e c l i s ' i n t a h s i s â t m a b i n â e n

Kur'an-ı

K e r i m ' i n T ü r k ç e ' y e ç e v r i l m e s i işini M e h m e d A k i f e, t e f s i r k ı s m ı n ı n y a ­ z ı m ı n ı E l m a l ı k H a m d i Y a z ı r ' a v e B u h a r î - i Ş e r i f i n t e r c ü m e s i i ş i n i de B a b a n z â d e A h m e d N â i m ' e h a v a l e etmiş, bazı siyasî sâiklerle M e h m e d A k i f a l d ı ğ ı ü c r e t i i a d e e d i n c e , i s t e r i s t e m e z b u v a z i f e de

Eimakk'nm

üzerine kalmış, o da 1926'dan i t i b a r e n b u vazifeyi kemâl-i i t i n a i l e y e r i n e getirmeye başlamıştır.

1

T.B.M.M.

Zabıt Ceridesi,

3

cilt, 14, sh. 212

Önergenin altında imzası b u l u n a n l a r d a n Afyon Mebûsu K a m i l M i r a s (öl. 1957), b u k o n u y l a i l g i l i o l a r a k hâtıralarında şöyle d e m e k t e d i r : " B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i ' n i n i k i n c i i n t i h a b devresinde —doğup büyüdüğüm A f y o n ' d a n — mebûs seçilerek iştirak ettiğimde, Diyanet İşleri bütçesine icab eden tahsisât k o n u l a r a k Kur'an-ı K e r i m ' i n meâlen tercümesiyle ilmî b i r t e f s i r i n i n yazılmasını teklif ettim. B u t e k l i f i m Meclis'te i t t i f a k l a k a b u l e d i l d i . " ( K a m i l M i r a s , Kur'an Tercümesi Hakkında. Tarihî Hâtıralar ve İlmi Hakikatler, "Sebilürreşad", 11/38, sh. 195, N i s a n 1949) 2

1934'de Babanzâde'nin vefatı dolayısıyla, Buharî'nin tercümesini ikmâl etmek vazifesi Kâmil M i r a s a verilmiştir, 1928'den i t i b a r e n başlanıp, 1948 yılma k a d a r 12 cilt h a l i n d e yayımı t a m a m l a n a n b u eserin Mücteba Uğur ve Cemal Sofuoğiu tarafından b i r de f i h r i s t i hazırlanmıştır. Sahih-i Buharı Muhtasarı Tecrld-i Sarih Tercemesi ve Şerhi Kılavuzu, A n k a r a , 1982 ( D i y a n e t İşleri Başkanlığı Yayınları). 6

1 9 3 2 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n

57

D i y a n e t İşleri Reisliği i l e E l m a l ı l ı H a m d i Y a z ı r a r a s ı n d a a k t e d i l e n m u k a v e l e d e T e f s i r i n y a z ı m ı n a d â i r b i r de p r o g r a m y e r a l m ı ş v e E l m a l ı l ı , eserini b u p r o g r a m a u y g u n olarak yazmıştır. M u k a v e l e d e v e r i l e n p r o g r a m şu i d i : T a r z - ı T a h r i r : E v v e l â â y e t v e y a âyât-ı k e r i m e y a z ı l a r a k a l ­ t ı n a m e â l - i şerifi v e b u n u m ü t e â k i b t e f s i r v e i z a h y a z ı l a c a k ­ tır. T e f s i r v e i z a h k ı s m ı n d a b e r v e c h - i âti n u k â t n a z a r - ı d i k ­ k a t e alınacaktır: 1. Â y â t - ı K e r i m e b e y n i n d e k i m ü n a s e b â t . 2. E s b â b - ı n ü z û l . 3. K ı r a a t k i âşere'yi t e c â v ü z e t m e m e k l â z ı m d ı r . 4. İ k t i z a s ı n a g ö r e t e r k i b v e k e l i m â t m izahât-ı l i s a n i y e s i . 5. İ t i k a t ç a Ehl-i

Sünnet

m e z h e b i n e v e a m e l c e Hanefi

bine riâyet o l u n a r a k âyâtın m u t a z a m m m

mezhe­

olduğu ahkâm-ı

d i n i y y e , şer'iyye ve h u k u k i y y e , i c t i m a i y y e ve ahlâkiyye'ye, işaret ve alâkadar bulunduğu mebâhis-i h i k e m i y y e ve i l m i y ye'ye müteallik izahât, bilhassa tevhid'e, tezkîr u mevâiz'e müteallik âyâtın m ü m k ü n m e r t e b e bast u izâhı, alâkadar v e y a h u t münasebatdâr olduğu t a r i h - i İslâm vukûatı. 6. F r e n k m ü e l l i f l e r i n c e y a n l ı ş v e t a h r i f y o l l u ş e y l e r d e r m i y a n edildiği g ö r ü l e b i l e n n o k t a l a r d a t e n b i h i m u h t e v i n o t . 7. B a ş t a r a f a m ü h i m b i r m u k a d d i m e i l e h a k i k a t - ı K u r ' a n ' m v e K u r ' a n ' a m ü t e a l l i k bazı m e s â i l - i m ü h i m m e ' n i n i z a h ı .

1

1. c i l d i 1935'de, 2. v e 3. c i l t l e r i 1 9 3 6 ' d a , 4. c i l t t e n 9. c i l d e k a d a r k i 6 c i l d i ise — k i 9. c i l t T e f s i r i n

fihristidir—

1938'de b a s ı l m ı ş o l a n Hak

Dini

Elmalılı M u h a m m e d H a m d i Yazır, Hak Dini Kur'an Dili: Yeni Meâlli Türkçe Tefsir, 1/19-20, M a t b a a - i Ebuzziya, İstanbul, 1935, (T.C. D i y a n e t İşleri Reisliği Neşriyatı: 5) 1

58 Kur'an

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi adlı b u eser, i ş t e b ö y l e b i r s ü r e c i n v e b ö y l e b i r p r o g r a m ı n

Dili

eseridir. T . B . M . M . en n i h a y e t b u eseri hazırlatmakla, b i d a y e t i n d e n b u yana

birtakım

yayımcıların

insafına

terkedilmiş

olan

Kur'anin

T ü r k ç e ' y e ç e v r i l m e s i m e s e l e s i n e e l a t m ı ş v e b u işi de e h l i n e t e v d i e t m i ş o l u y o r d u . A n c a k b u a r a d a ilginç b i r hâdise v u k u a gelmiş ve Göztepe'de M e h m e d C e m a l e d d i n ( S e v e n ) adlı b i r i m a m (öl. 1 9 6 4 ) , önceleri h u t b e l e r i 1

Türkçe o l a r a k v e r i r k e n , 1926 R a m a z a n ı n ı n i l k haftasında n a m a z ı da Türkçe o l a r a k kıldırmaya başlamış, F a t i h a y ı , küçük sûreleri, t e k b i r , t a h m i d , selâm ve t a h i y y e l e r i n Türkçe karşılıklarını o k u m a y a başlamıştı. Cemaleddin

Efendinin

namazda okuduğu

kısımlar

arasında

İhlâs

S û r e s i n i n T ü r k ç e çevirisi de b u l u n u y o r d u : Münevver

Bir

Hocamız

Türkçe

Namaz

Kıldırdı:

Allah

Büyük! "De k i : O Allah'tır, b i r d i r . A l l a h h e r k e s i n imdadına yetişen u l u mevlâdır. Doğrulmadı, doğurulmadı ve O'na a y a r hiç kimse bulunmadı." G a z e t e l e r i n {Vakit,

Milliyet,

Cumhuriyet,

Hâkimiyet-i

Milliye)

ben­

zer b a ş l ı k l a r l a k a m u o y u n a d u y u r d u ğ u b u h â d i s e n e t i c e s i n d e C e m a l e d d i n E f e n d i görevinden alınmış, f a k a t müderrislik maaşı kesilmemişti. B u gelişmeler üzerine A h m e d Ağaoğlu,

11 N i s a n

1926 t a r i h l i

gazetesinde b i r makale yayımlayarak Cemaleddin E f e n d i y i

Milliyet

savunmuş

v e D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n b ö y l e b i r m ü d a h a l e y e h a k k ı o l m a d ı ğ ı n ı ö n e sürmüştü. Ağaoğlu'nun b u hâdise hakkında yaptığı şu y o r u m , o yıllarda

1878'de doğan Cemaleddin Efendi, M a h m u d Paşa C a m i i 1. İmamı M i d i l l i l i B e k i r Hâzım E f e n d i n i n oğludur. 1898'de Darülfünun İlahiyat Fakültesine k a y dolup o t a r i h t e açılan b i r imtihanı k a z a n a r a k dersiâm olmuş, 12 yıl Ayasofya C a m i i n d e müderrislik yapmış, Şeyhülislâm H a y r i Efendi zamanında ise Sahn m e d r e s e l e r i n d e Belagat d e r s i okutmuştur. Beş-altı sene k a d a r Göztepe C a m i i n d e imamlık da yapan M e h m e d Cemaleddin Efendi, Ictihad mecmuasının yazı h e y e t i n d e de y e r almıştır. T a l e b e l i k yıllarında hazırladığı Şerh'ulManzumet'iz-Zahire fî Kavânin'il-Bahs ve'l-Menâzire adlı eseri 1904'de yayım­ lanmıştır. (Ayrıntılı b i l g i için bkz. Bedi N . Şehsuvaroğlu, Göztepe, sh. 96-99, İstanbul, 1963) 1

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

59

d i n - s i y a s e t münasebetlerini ne tür b i r i s t i k b a l i n beklediğini göstermesi bakımından fevkalâde önemlidir: T ü r k m i l l e t i altı s e n e d e n r i 9 2 0 ' d e n ] b e r i y a p t ı ğ ı m u a z z a m m ü c a d e l e y i sırf k e n d i s i n i n b u i n k i ş a f ı için i c r a e t m e k t e d i r . Y o k s a l i s a n ı d a , d i n i de v e h a y a t ı n d i ğ e r t e c e l l i y â t ı d a e s k i s i g i b i k a l a c a k s a , b u m ü c a d e l e d e n f a y d a n e o l u r ? Bu nazardan, ve hem inkilâbın

Türkçe dinimizin esaslarına

namaz

kılmış

olan

inkişafına,

yani

hizmet

etmiştir.

hoca,

hem

yaptığımız

nokta-i

lisanımızın mücadele

ve

O halde böyle b i r hoca

nasıl o l u y o r d a ceza g ö r ü y o r v e n a s ı l o l u y o r d a i n k i l â b ı n b a ­ ş ı n d a b u l u n a n b i r R i y a s e t , b ö y l e b i r h o c a y ı icra-yı v a z i f e d e n m e n ediyor?

1

D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n 2 0 N i s a n 1 9 2 6 g ü n v e 2 7 5 9 / 1 0 2 3 sayılı y a z ı s ı y l a resmen

görevinden a l m a n M e h m e d Cemaleddin Efendi, M a a r i f

V e k a l e t i n i n 17 E k i m 1 9 2 6 g ü n v e O r t a T e d r i s a t 8 0 7 7 / 1 1 5 8 sayılı y a z ı ­ sıyla İ m a m - H a t i b M e k t e b i m u a l l i m l i ğ i n e a t a n ı r k e n , D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t Börekçi, 3 Mayıs 1926'da gazetelere verdiği b i r beyanâtta b u tür eleştirilere ş i d d e t l e m u k a b e l e d e b u l u n m u ş v e i t i r a z s a h i p l e r i n i a b e s l e i ş ­ t i g a l e t m e k l e , h a t t a inkilâbın esaslarını a n l a m a m a k l a

suçlamıştır.

Börekçi, T ü r k ç e n a m a z kılınamayacağım, n a m a z l a r d a ayet ve sûrelerin a s ı l l a r ı n ı n ( A r a p ç a l a r m m ) o k u n m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i n i de b e l i r t e r e k , b u k o n u d a k i k a n a a t i m g a y e t açık b i r şekilde d i l e g e t i r m i ş t i r : ' T ü r k ç e n a m a z olmaz!'

2

Osman E r g i n , 11 N i s a n 1926 t a r i h l i M i l l i y e t t e yayımlanan b u m a k a l e n i n t a ­ mamına eserinde yer vermiştir: a.g.e., V/1613-1616, İstanbul, 1943 1

Sadık A l b a y r a k , 26 H a z i r a n 1926 t a r i h l i Akşam gazetesine istinaden (Diyanet işleri Reisi nin isabetli Bir Kararı), Rifat Börekçinin şöyle b i r sözünü a k t a r m a k ­ tadır: "Arapça'ya vukûf ve rüsûhu olan ulemadan mürekkeb b i r heyet Kur'an-ı K e r i m ' i terceme edecek, Kur'an-ı K e r i m ' i n Türkçe'ye tercemesinden sonra na­ mazlar da Türkçe olarak eda edilecek ve diğer Kur'an-ı K e r i m tercemelerinin sa­ tışı men'olunacaktır." (Şeriat'ten Lâikliğe, sh. 332, İstanbul, 1977; krş. G. Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 48, İstanbul, 1972). B u i k i farklı beyanın b i r b i r i y l e mütenakız olduğu ortadadır. 2

60

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi N e v a r k i t o p l u m h a y a t ı n ı n h e r y ö n ü y l e millîleştirildiği

b i r dö­

n e m d e , b u t ü r k a r ş ı çıkışlar p e k u z u n s o l u k l u o l a m a y a c a k v e i b a d e t l e r i n Türkçeleştirmesine yönelik taleplerden vazgeçilmeyecekti. N i t e k i m b u münakaşaların

üzeri

henüz

küllenmeden

(1927'de),

bizzât

Rifat

B ö r e k ç i n i n taht-ı r i y a s e t i n d e h u t b e l e r T ü r k ç e l e ş t i r i l m i ş v e k i t a p o l a r a k d a b a s ı l m ı ş t ı . K e z â Millî

Mecmua

da 1928 yılında — d a h a önce sözünü

ettiğimiz— birtakım a n k e t sorularını ve cevaplarını y a y ı m l a m a y a b a ş ­ lamıştı. Hülâsa

islâm'ı-

Türkleştirmek

lâzımdır!

B a l t a c ı o ğ l ü n u n b u s ö z ü , Millî Mecmuada s ü r e s o n r a , 2 1 H a z i r a n 1928'de Son Posta

yayımlandıktan kısa b i r

gazetesi, İstanbul Darülfünun

İlahiyât Fakültesi Müderrisler M e c l i s i tarafından hazırlandığı söylenen b i r l â y i h a (mazbata Islah

Beyannâmesi

müsveddesi) adıyla

neşretmiş ve k a m u o y u n a malolan

bu

lâyihada,

1928

Dini

ibadetlerin

Türkçeleştirilmesine ve y e n i d e n t a n z i m i n e ilişkin bazı esaslar y e r a l ­ m ı ş t ı . B u l â y i h a m e t n i , h e r ne k a d a r " İ s l â m ' ı T ü r k l e ş t i r m e k l â z ı m d ı r " d i y e n Baltacıoğlü n u n k a l e m i n d e n çıkmışsa da b u r a d a öne sürülen f i k i r ­ lerle siyasî yönetimin eğilimleri arasında t a m b i r mutabakatın b u l u n d u ­ ğ u n d a hiçbir kuşku y o k t u r . B i n a e n a l e y h b u m e t i n (bilhassa madde),

dördüncü

b u m u t a b a k a t nazar-ı i t i b a r a alınmak s u r e t i y l e okunmalıdır: 4 ) Evvelâ kabil-i

ibadetin ziyaret

şeklinde: ve

kabil-i

Mâbedlerimiz temiz, m u n t a z a m , iskân b i r hale g e t i r i l m e l i d i r .

Mâbetlerde sıralar, e l b i s e l i k l e r tesis e d i l m e l i ve t e m i z a y a k ­ kabılarla mâbedlere g i r i l m e s i terviç e d i l m e l i d i r . B u , dinî ıs­ l a h a t ı n i b a d e t e a i t o l a n sıhhî şartıdır. Sâniyen

ibadetin

dilinde:

İbadet lisanı Türkçe

olmalıdır.

A y e t l e r i n , duaların, h u t b e l e r i n T ü r k ç e şekilleri k a b u l ve i s ­ t i m a l e d i l m e l i d i r . B u n l a r , yalnız hâfızamn s e r m a y e s i o l a r a k değil, m e k t u b ve m u h a r r e r o l a r a k dahî i s t i m a l e d i l e b i l m e l i ­ d i r ve mâbedlerde b u esasta teşkilat yapılmalıdır. Sâlisen heyyic,

ibadetin derunî

sıfatında:

İbadetlerin son derece bediî, m i i -

b i r şekilde yapılması

temin

edilmelidir.

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

61

B u n u n için usûl d a i r e s i n d e tegannîye m ü s t a i d m ü e z z i n l e r , i m a m l a r yetiştirmek lâzımdır. Ayrıca mâbedlerde

mûsikî

a l e t l e r i n i n kabulü dahî lâzım g e l i r . M â b e d l e r d e ilahî m a h i ­ y e t i n d e asrî ve e n s t r ü m e n t a l m û s i k î y e kat'î i h t i y a ç v a r d ı r . Râbian

ibadetin

değildir.

H u t b e l e r i n m a t b u şekilleri kâfi

fikriyatında:

Hitabet

kıraatten

ayrı b i r şeydir.

Hutbelerde

m ü h i m o l a n m a h i y e t doğrudan doğruya ilmî, y a h u t iktisadî f i k i r l e r d e ğ i l , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a dinî o l a n k ı y m e t v e m u â k a i e l e r d i r (?). B u n u v e r e b i l e c e k o l a n i n s a n l a r , h i t a b e t e m u k ­ t e d i r d i n feylesoflarıdır, ( . . . j

1

A s ı l m ü h i m o l a n şey, n e K u r ' a n - ı K e r i m i n T ü r k ç e s i , n e de b u T ü r k ç e ' n i n t a s n i f v e t e n s i k e d i l m i ş şeklidir. Mühim

olan

Kur'an

mahiyetini

'ın ve islâm

gösteren

felsefi

dininin

rüyettir.

beşerî

Şimdiye

ve mutlak

kadar

bu

şey,

yapılmamıştır.

Kur'an-ı K e r i m , b u gözle görülüp kuvvânî b i r zekâ i l e a n l a ­ ş ı l m a d ı k ç a , akl-ı m a h z v e m a n t ı k - ı m ü c e r r e d i l e a n l a ş ı l a ­ maz.

2

Siyasî i k t i d a r b i r y a n d a n Türkçe h u t b e l e r hazırlatıp K e r i m ile Sahih-i ibadetlerin

Buharî'yi Türkçe'ye

Türkçeleştirilmesi

Projesi

Kur'an-ı

çevirtiyor, diğer y a n d a n

da

için k a m u o y u n u n nabzını y o k l u ­

yordu. A n c a k K u r ' a n i n , devlet eliyle Türkçe'ye tercüme edilmesinden

Baitacıoğlu, Millî M e c m u a n ı n "Müslümanlıkta inkilâb esasları ne o l a b i l i r ? " suâline verdiği cevabı da —tıpkı b u lâyihada olduğu g i b i (ibadetlerin şekli, dili, sanatı, felsefesi)— dört kısma ayırmaktadır: ibadetlerin şekli, dili, sıfatı ve fikri­ yatı. 1

Dini Islah Beyannâmesi 'nin t a m m e t n i için bkz. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1639-1641, İstanbul, 1943. Baitacıoğlu dışında, b u olaya adı karışan ve beyannameyle i l g i l i i l k elden görüş izhâr eden üç kişi ( M e h m e d A l i Aynî, Şerafeddin Y a l t k a y a , Y u s u f Z i y a Y ö r ü k a n ) , k e n d i k a n a a t l e r i n i , sırasıyla T e m m u z 1928'de, 1942-43'de ve 1947'de k a m u o y u n a açıklamışlardır. [ B k z . O s m a n E r g i n , a.g.e., V/1644-1646, İstanbul, 1943; Dini înkilap ve Islahat Hakkında, "İslâm-Türk A n s i k l o p e d i s i ve Mecmuası, 11/73, 1947; İsmail K a r a , Dini. İslah Beyannamesi Üzerine Yusuf Ziya Yörükan'la Konuşma, "Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi", 11/670-672, İstanbul, 1997] 2

62

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

h e r k e s aynı n e t i c e y i beklemiyordu#ve t a r a f l a r , u z u n pazarlıkların s o n u ­ c u n d a fiiliyâta g e ç e n b u t e ş e b b ü s e b i r b i r i n d e n farklı a n l a m l a r y ü k l ü y o r ­ lardı. Meselâ, Kur'an-ı K e r i m i n Türkçe'ye çevrildiği yıllarda (30 K a s ı m 1 9 2 9 ' d a ) M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Vossische

Zeitung

muhabirine ver­

diği d e m e c i n m u h t e v a s ı n a b a k ı l a c a k o l u r s a , b u farklı n i y e t l e r i t e ş h i s v e t e f r i k e t m e k h i ç de zor o l m a y a c a k t ı r : A h i r e n K u r ' a n i n tercüme e d i l m e s i n i e m r e t t i m . B u da i l k defa Türkçe'ye tercüme ediliyor. M u h a m m e d i n hayatına a i t b i r k i t a b ı n [Sahih-i

Buharı

e m i r v e r d i m . Halk,

tekerrür

olduğunu yurup,

ve din ricalinin başka

n i n ] t e r c ü m e e d i l m e s i i ç i n de etmekte

derdi

bir işleri

bulunan

ancak

olmadığını

birşey

kendi

mevcut

karınlarını

do­

Camilerin ka­

bilsinler.

panmasına hiçbir k i m s e t a r a f t a r olmamasına rağmen, b u n ­ ların b u s u r e t l e boş kalmasına taaccüb ediyor m u s u n u z ? Çobanlar güneş, b u l u t ve yıldızlardan başka birşey b i l m e z ­ l e r . Y e r y ü z ü n d e k i k ö y l ü l e r de a n c a k b u n u b i l i r l e r . m a h s u l â t h a v a y a t â b i d i r . Türk, (...) Ben cemiyet-i

bu muammayı beşeriyenin

kabul reisi

yalnız

edemem.

olan

tabiatı Takdise

kimsedir!

Çünkü

takdis

eder.

lâyık,

ancak

1

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n b u b e y a n â t ı n d a n y e d i - s e k i z yıl s o n r a , y a n i k e n d i s i y i n e h a y a t t a i k e n (17-18 Şubat 1937'de), Y o r g i P e s m a z o ğ l u adlı Y u n a n l ı b i r g a z e t e c i n i n , A t i n a ' d a ç ı k a n b i r g a z e t e d e y a z m ı ş o l d u ğ u satırlar da kezâ aynı şekilde K u r ' a n i n T ü r k ç e t e r c ü m e s i n d e n b e k l e n e n faydaların, d i n d a r halkın b e k l e n t i l e r i n d e n çok farklı o l d u ğ u n u göster­ mektedir: V a k t i y l e Osmanlı İmparatorluğunun k u v v e t l e n m e s i n i m u ­ cip o l a n " d i n budalalığı ve t a s a v v u f , son z a m a n l a r d a b u n u n parçalanmasını

intaç

etmişti.

Kemal'in

kanaatince

bu

İmparatorluk mâmulâtı, yabancı u n s u r l a r a i s t i n a d etmiş o l -

Atatürk'ün (4. bas.) 1

Söylev ve Demeçleri

(1918-1937),

111/124-125, T.T.K., A n k a r a , 1989

1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n

63

d u ğ u n d a n m e m l e k e t t i n ] v e T ü r k l e r i n öz m a l ı değildi. B u n u n içindir k i K e m a l , , d e v l e t i dinî t e s i r l e r d e n u z a k l a ş t ı r m ı ş t ı r . K e n d i s i n i n dediği g i b i , b u n u yalnız k a n u n l a r i l e uzaklaştır mamıştır; K u r ' a n i Türkçe'ye tercüme e t t i r m e k l e , b u n u her­ k e s i n m a l ı y a p m ı ş t ı r . Bu suretle felsefi

ahkâmın

asrî

kâfi gelemeyeceğini

Kitab'ı

bir devletin

okuyanlar,

yurttaşlarının

içindeki ihtiyacına

anlamışlardır.

1

B ü t ü n b u aktarılanlar m u v a c e h e s i n d e şu suâlin cevabını a r a m a k g e r e k m e k t e d i r : " D e v l e t eliyle desteklenen ve esasen b ü y ü k pazarlıklar sonucu h a y a t a geçirilmiş o l a n Kur'an-ı K e r i m ' i n ve S a h i h - i Buharî'nin Türkçe'ye tercüme edilmesi ile Türkçe h u t b e l e r i n hazırlanması projesi, projede r o l a l a n k i m s e l e r i n , gerçekte b u tür b e k l e n t i l e r e u y g u n eserler ortaya koymalarıyla mı neticelenmişti?" B u suâle cevap v e r m e d e n önce, sözkonusu projede r o l a l a n z e v â t m i s i m l e r i n i v e k a t k ı l a r ı n ı b i r k e z d a h a h a t ı r l a m a k g e r e k i r : 1) Börekçi, 2) A h m e d H a m d i A k s e k i ,

Rifat

* M e h m e d A k i f E r s o y , 4) E l m a l ı l ı

H a m d i Y a z ı r , 5) B a b a n z â d e A h m e d N â i m ve 6) K â m i l M i r a s . D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t B ö r e k ç i n i n h a z ı r l a t t ı ğ ı T ü r k ç e h u t b e l e ­ rin

başlıklarını

daha

önce

zikretmiş,

hazırlanma

maksadını

da

Börekçinin yazdığı m u k a d d i m e ' d e n yaptığımız i k t i b a s l a r l a o r t a y a koy­ m u ş t u k . B i n a e n a l e y h b u h u t b e l e r l e i l g i l i o l a r a k , sadece b u e s e r i n o r t a y a ç ı k m a s ı n ı s a ğ l a y a n i r a d e n i n değil, e s e r i n m u h t e v a s ı n ı n d a m e v c u t s i y a s î iktidarın b e k l e n t i l e r i n e u y g u n olduğunu söyleyebiliriz. N i t e k i m h u t b e ­ l e r i n sadece b a ş l ı k l a r ı n a b a k m a k b i l e , b u t e s b i t i n h a k l ı l ı ğ ı n ı g ö s t e r e c e k -

Y o r g i Pesmazoğlu, Kemal Atatürk, 17-18 Şubat 1937 t a r i h l i Proin A t i n a ' d a n ; ('Yabancı Gözüyle C u m h u r i y e t Türkiyesi" içerisinde, sh. 2 1 , A n k a r a , 1938, D a h i l i y e Vekâleti M a t b u a t U m u m Müdürlüğü Neşriyatı). Oysa A m e r i k a n Sefiri S h e r r i l l , b u teşebbüsü daha farklı b i r biçimde yorumlamaktadır: "[Atatürk], h a l k t a n b i r el ile aldığını, diğer el ile iâde ediyordu; ona K u t s a l K i t a b i k e n d i d i ­ linde veriyordu. H i l a f e t zamanında K u r ' a n i tefsir edebilecek yalnız d i n adamları i k e n , şimdi okur-yazar herkesin b u n u yapmaya k u d r e t i vardı." (bkz. Bölüm I I I , Metin XVIII) 1

64

T ü r k ç e K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

t i r : Çalışan Yardım; İslâm

Dini'nde

Ebnâ-yı

Dünya Askerliğin

Görür;

Sağlığın Sa'yin

Cinsimize

Tartanlar; Hased;

Mükâfatını

Temizlik;

Vatan

Kıymeti; Hürmet

ve Ahiret Şerefi.

Müdafaası;

Başı Temizliktir; Sa'y ve

u Amel;

Muavenet;

için Çalışmak,

Tayyare

Herkes

Kazancına

Ticaret; Eksik

Fesad

Cemiyetine Bağlıdır;

San'at;

Ziraat;

Ölçenler,

Yanlış

Çıkarmamak;

Nifak

ve

B u başlıklar altında y e r a l a n m u h t e v a ince­

l e n d i ğ i t a k d i r d e de f a r k l ı b i r n e t i c e y l e k a r ş ı l a ş ı l m a y a c a k , e n n i h a y e t h u t b e l e r i hazırlayanların, 1927 Türkiye'sinde din'e ayrılan y e r i n dışına çıkmayıp k e n d i l e r i n e v e r i l e n görevleri k e m a l - i c i d d i y e t l e i f a e t t i k l e r i gö­ rülecektir. D i y a n e t İşleri R e i s i n e v e k â l e t e n K u r ' a n - ı K e r i m i n t e r c ü m e v e t e f ­ s i r i , S a h i h - i B u h a r î ' n i n ise t e r c ü m e v e ş e r h i p r o j e s i n i n h a y a t a geçirilrnes i n d e k i e n önemli idarî rolü üstlenmiş o l a n A k s e k i l i ' y e gelince, k e n d i s i ­ n i n b u s ü r e ç b o y u n c a i n c e b i r s i y a s e t t a k i p ettiği v e m e v c u t i m k â n l a r içerisinde m ü m k ü n olabilecek en i y i sonucu a l m a y a çalıştığında hiçbir k u ş k u m u z bulunmamaktadır. D a h a açık b i r şekilde söylemek g e r e k i r s e , A k s e k i l i , bazı mahzurları hesaba k a t a r a k m e y d a n d a n çekilmeyi t e r c i h e t m e m i ş , b i l a k i s h e m siyasî i r a d e y i r a h a t s ı z e t m e y e c e k b i r y o l b u l m a y a , h e m de b u ş a r t l a r d a y a p ı l a b i l e c e k o l a n ı n e n i y i s i n i y a p m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı r .

1

M e h m e d  k i f ise, i l k y ı l l a r d a k i ş a r t l a r ı n d e ğ i ş i p , d a h a s o n r a h a z ı r ­ ladığı K u r ' a n çevirisinin istemediği b i r m a k s a d için k u l l a n ı l a c a ğ ı m a n ­ l a y ı n c a , aldığı ü c r e t i i a d e e d i p b u i ş t e n v a z g e ç m i ş , t ü m ı s r a r l a r a r a ğ m e n çevirisini y e t k i l i l e r e t e s l i m e t m e m i ş t i r .

2

B u k o n u d a önemli b i r değerlendirme için bkz. İsmail K a r a , Bizden Biri Olarak Ahmet Hamdi Akseki, "Ülke", yıl. 2, sy. 3 1 , sh. 29-31, Aralık 1997; krş. aynı y a ­ zar, Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, 11/269-379 (Ahmed Hamdi Akseki), İstanbul, 1997; 1. bas. 1987 1

S a a d e t t i n K a y n a k ' m hatırlarında aktardığına göre, 1932 R a m a z a n ı n d a k u l ­ lanılan C e m i l Said'in Türkçe Kur'an-ı Kerim (İstanbul, 1924) adlı çevirisinin h a ­ t a l a r l a mâlul olduğu anlaşılınca, M u s t a f a K e m a l Atatürk, " B u tercümeyi bıraka­ lım, M e h m e d A k i f i n tercümesini alalım" demiş ve f a k a t bütün a r a m a l a r a rağ­ m e n , Â k i f i n Mısır'da b u l u n a n tercümesi b i r türlü ele geçirilememişti (bkz. Bölüm I I I , M e t i n X I I ) . Mustafa K e m a l Atatürk, Âkif Türkiye'ye döndükten sonra da b u çabalarından vazgeçmemiş, h a t t a kendisine, farklı zamanlarda aracı ola2

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

65

E l m a l ı l ı H a m d i Y a z ı r i s e , b u p r o j e n i n h e m ç e v i r i , h e m de t e f s i r kısmını d e r u h t e e t m e k suretiyle üzerine düşen vazifeyi yerine getirmiş ve n i t e k i m eser de 1 9 3 5 - 1 9 3 8 yılları arasında neşredilmiştir. Elmalık

Ancak

' n m m e y d a n a g e t i r d i ğ i b u e s e r i n b i l h a s s a çeviri k ı s m ı , b e k l e n e ­

n i n t a m a k s i n e ç ı k m ı ş t ı r . Elmalılı'nm

t a k d i r y e t k i s i olanların

Türkçesini

d a t e y i d e d e c e k l e r i ü z e r e , k e n d i s i n i n çeviri k ı s m ı n d a k u l l a n d ı ğ ı T ü r k ç e ile, diğer kısımlarda kullandığı Türkçe b i r b i r i n d e n farklıdır ve b u n u n n e d e n i de  k i f i n gerekçesiyle aynıdır. Ç ü n k ü diğer y a z ı l a r ı n d a y o k denecek k a d a r d e v r i k cümle k u l l a n a n Elmalılı, b i r y a n d a n fevkalâde özenle k o r u m a y a g a y r e t e d e r k e n , diğer y a n d a n

mânâyı

çevirisinde

m e b z u l m i k t a r d a d e v r i k cümleler kurmuş, âdeta okuyuşu kolaylaştıra­ cak u n s u r l a r a riâyet e t m e k t e n alabildiğine kaçınmıştır. N i t e k i m çeviris i n d e k i s ö z d i z i m i n i v e s ö z c ü k s e ç i m l e r i n i t e d k i k edecek o l a n l a r , b u t e s h i ­ rimizi

t e y i d edecek b i r neticeyle karşılaşacaklardır.

1

T e f s i r kısmına ve

özellikle T e f s i r ' i n o m u h t e ş e m m u k a d d i m e s i n e g e l i n c e , E l m a l ı l ı m e r h u m , i l m î d i r a y e t i n i n y a n ı s ı r a s i y a s î d i r a y e t i n i de t e b a r ü z e t t i r m e k t e n a s l â ç e k i n m e m i ş ve " H â ş â Türkçe K u r ' a n ! " şeklinde sarfettiği b i r i f a d e n i n m u k a d d i m e d e n çıkarılması istendiğinde, b u isteği k a b u l eder g ö r ü n ü p b i l â h a r e d a h a ağırını y a z m ı ş t ı r : "Türkçe Tecrîd-i

Sarihin

kıymetli

mı v a r behey şaşkın!?"

2

Babanzâde A h m e d Nâim tarafından hazırlanmış

o l a n ü ç c i l t l i k k ı s ı m d a (ilk cildin dâir gayet

Kur'an

bir teliftir),

tamamına

yakın

kısmı

hadîs

usûlü'ne

k e n d i s i n i töhmet altında bırakacak h e r -

h a n g i b i r ifadeye rastlanılmamışsa da b u hususta b i r h ü k ü m v e r e b i l m e k için d a h a d e r i n t e d k i k l e r i n gerekeceği i z a h t a n vârestedir. E s e r i n t e r ­ c ü m e ve şerh kısmını ikmâl etmiş o l a n K a m i l M i r a s a gelince, k e n d i s i ­ n i n , g e r e k bab başlıklarının çevirisinde, gerekse şerh kısmında aynı s i -

r a k çeşitli k i m s e l e r i göndermiş, ancak b i r netice alamamıştır. ( K a y d a değer b i r misâl için bkz. M i t h a t Cemal K u n t a y , Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif, sh. 195-198, A n k a r a , 1986) B u k o n u d a k i misâllere kolay ulaşabilmek bakımından bkz. Elmalılı H a m d i Yazır, Hak Dini Kur'an Dili: Kur'an-ı Kerim ve Meali, (Haz. Dücane Cündioğlu), İstanbul, 1993 1

2

Elmalılı, a.g.e., 1/15, İstanbul, 1935

66

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

y a s î d i r a y e t i g ö s t e r e m e d i ğ i n i , h a t t a sırf b u n e d e n l e z a m a n z a m a n i l m î esaslara riâyetten dahî i n h i r a f ettiğini söyleyebiliriz. N i t e k i m Buhârî'nin H z . Peygamber'den r i v a y e t etmiş olduğu, "Sizler

İmam Türklerle

s a v a ş m a d ı k ç a K ı y a m e t k o p m a z " h a d î s i , t e r c ü m e y e esas a l m a n Z e b i d î ' n i n et-Tecrîd'us-Sarîh

adlı e s e r i n d e b u l u n m a s ı n a r a ğ m e n , K a m i l

Mirasin

t e r c ü m e s i n d e b u h a d î s i n n e A r a p ç a s ı n a , n e de T ü r k ç e s i n e y e r v e r i l m i ş , üstelik bazı bab başlıklarının çevirisinde m e v c u t koşulların t e s i r i n d e kalınmıştır.

1

B u m ü l a h a z a l a r ı n , — T ü r k ç e Hutbe

( İ s t a n b u l , 1 9 2 7 ) a d l ı eser b i r

k e n a r a bırakılacak o l u r s a — gerek Kur'an-ı K e r i m i n tercüme ve t e f s i r i ­ n i n , gerekse S a h i h - i Buhârî'nin tercüme ve şerhinin ilmî kıymetine b i r gölge d ü ş ü r m e m e s i için, şu hususların hatırda t u t u l m a s ı n ı n b i r vecibe o l d u ğ u n u i h t a r e t m e k i s t e r i z : B u e s e r l e r i n o r t a y a çıkışı, h e r n e k a d a r s i ­ y a s î i r a d e n i n m ü s a a d e s i y l e (: talimatıyla)

ve o d e v r i n seçkin âlimlerinin

k a t k ı l a r ı y l a m ü m k ü n o l m u ş s a d a h e r i k i tarafın d a b u p r o j e d e n b e k l e n t i ­ l e r i n i n b i r b i r i n d e n farklı o l d u ğ u n u u n u t m a m a k lâzım g e l i r .

Nitekim

farklı b e k l e n t i l e r i n m e v c û d i y e t i , tarafları k a r ş ı k a r ş ı y a g e t i r d i ğ i n d e , b i r . ç a t ı ş m a n ı n y a d a b u b e k l e n t i l e r e u y g u n o l a r a k farklı t a v ı r l a r ı n o r t a y a çıkması kaçınılmazdır: (a) B i r t a r a f diğerinin iradesine t a m a m e n t e s l i ­ m i y e t gösterir; (b) B i r t a r a f diğerinin b e k l e n t i l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e n k a ç ı n d ı ğ ı n d a , k e n d i b e k l e n t i l e r i n d e n de v a z g e ç e r ; ( c ) İki t a r a f d a k e n d i b e k l e n t i l e r i n i m u h a f a z a e t m e k kaydıyla aralarında uzlaşmanın b i r yo­ lunu bulurlar. B i r i n c i s i , t a r a f l a r d a n b i r i n i n (siyası

iradenin)

çok k u v v e t l i ve m ü -

t e h a k k i m , d i ğ e r i n i n ise i l m e n v e s i y a s e t e n ç o k g ü ç s ü z v e y e t e r s i z o l m a s ı d u r u m u n d a v u k û a gelir. İkincisi, a n c a k i k i tarafın da çok güçlü o l m a ­ sıyla m ü m k ü n o l a b i l i r k i b u d u r u m d a m e y d a n d a n ç e k i l m e k reddetmek)

(işbirliğini

h e r z a m a n ' y e n i l m e k ' anlamına gelmez. Ü ç ü n c ü s ü ise, h e r i k i

tarafın da güçlü ve zayıf yönlerinin bulunması h a l i n d e takınılacak b i r tavırdır.

Buharî, Câmiu's-Sahîh, K. 60, B. 94; K. 65, B. 22, İstanbul, tsz.; Zebidî, Tecrîd'us-Sahîh, K . 53, h a d . no. 1262, İstanbul, tsz.; Kâmil M i r a s , Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, V I I I / 3 4 2 , A n k a r a , 1970 1

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

67

C u m h u r i y e t d e v r i n e yetişen ulemânın tavrı, z a m a n z a m a n b u t a b l o y a u y g u n o l a r a k değişmiş, dolayısıyla bazen iktidarların k e n d i l e ­ r i n d e n i s t e d i k l e r i n i y e r i n e g e t i r m i ş l e r , b a z e n g e t i r m e m i ş l e r , b a z e n de b i r şekilde uzlaşmanın y o l u n u bulmuşlardır. B u üç tavırdan i l k i , b u tür t a ­ vır s a h i p l e r i n i ahlâkî b i r zaafla suçlamayı m ü m k ü n kılabilecek b i r a h ­ v â l i n m e v c u d i y e t i n i a k l a g e t i r i y o r s a d a b ö y l e b i r h ü k m e v a r m a k t a acele e t m e m e l i d i r ; z i r a b u d u r u m d a t e s l i m i y e t i n sadece siyaseten de g e r ç e k l e ş t i ğ i g ö s t e r i l m e l i d i r . N i t e k i m siyaseten

değil,

zihnen

teslîm olanların,

zih­

nen de t e s l i m o l d u k l a r ı t e c r ü b e l e r l e s a b i t o l m a k l a b i r l i k t e , b u n u n a k s i de vâriddir. İkincisi, hiç kuşku y o k k i d a h a soylu, d a h a a s i l ve d a h a h a y s i ­ y e t l i b i r tavırdır. A n c a k b u h a y s i y e t l i tavrın gösterilmesinde, kişilerin k a r a k t e r özelliklerinin yanısıra, b i r siyaset s a h i b i olmalarının d a b ü y ü k b i r rolü vardır. T a r i h i n tanıklığına başvurmak s u r e t i y l e , siyaset s a h i b i o l m a y a n , d a h a d o ğ r u s u , m ü c a d e l e ettiği t a r a f k a d a r s i y a s î u f u k t a n m a h ­ r u m b u l u n a n k i m s e l e r i n , böylesine şahsiyetli b i r tavrı göstermelerinin p e k m ü m k ü n olmadığını, olamadığını söyleyebiliriz. Ü ç ü n c ü ve s o n t a v ı r - a l ı ş b i ç i m i n e g e l i n c e ; b u , b i r s i y a s î h e d e f s a ­ h i b i o l a n ve f a k a t h e d e f l e r i n i h e m e n ve açıkça gerçekleştirecek gücü b u ­ l u n m a y a n insanların t a k i p e t t i k l e r i b i r y o l d u r . N i t e k i m t a r i h , böylesi b i r y o l u ustaca izleyenler tarafından yazılmıştır; u z u n s o l u k l u o l a n , öngörü­ lerde b u l u n a b i l e n ve yürüdüğü y o l u n doğruluğuna k e s i n o l a r a k i n a n a n k i m s e l e r tarafından... A n c a k ahlâkî m e t a n e t i , siyasî kararlılığı ve d a h a da önemlisi t o p l u m s a l mesûliyeti hâiz k i m s e l e r i n yürütebilecekleri böy­ l e s i i n c e b i r s i y a s e t i n , esas i t i b a r i y l e kahramanlık,

dâhilik,

ustalık

gibi

sıfatlarla n i t e l e n e b i l m e s i , mücadele bitmedikçe m ü m k ü n o l m a z . B u n e ­ denle k i m i n uzlaştığını, k i m i n t e s l i m olduğunu ayırdetmek

güçleşir;

h a t t a uzlaşanların başarı kazanamadıkları düşünülüyorsa, o n l a r da k o ­ laylıkla t e s l i m olanların safında görülebilirler. N e k i böyle b i r yargı, o k i m s e l e r i n i d e a l l e r i n i n v e b u i d e a l l e r i n t a h a k k u k u için ç e k t i k l e r i s ı k ı n t ı ­ ların ve harcadıkları mesâinin basitçe inkârı m â n â s ı n a g e l m e k l e k a l m a z , aynı z a m a n da hâdiselerin s e y r i n i ve m a h i y e t i n i a n l a m a m ı z a da mâni olur. H â s ı l ı , s ö z ü e d i l e n d ö n e m d e , farklı k i m s e l e r t a r a f ı n d a n g e r e k a y n ı z a m a n d a , gerekse farklı z a m a n l a r d a b u tavırların t ü m ü gösterilmiş;

68

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

k i m i l e r i t e s l i m o l u r k e n , k i m i l e r i m e y d a n d a n ç e k i l m i ş , k i m i l e r i de u z ­ l a ş m a n ı n y o l u n u a r a y a r a k h e r halükârda birşeyler y a p a b i l m e k için ça­ balayıp durmuştur. B i r süre sonra, y a n i uzlaşmanın, uzlaşarak birşeyler y a p m a n ı n i m k â n ı k a l m a d ı ğ ı n d a , işte o z a m a n m e y d a n d a n çekilenlerin de, t e s l i m o l u p k e r v a n a k a t ı l a n l a r ı n d a sayısı a r t m ı ş , m ü c a d e l e d a h a d e ­ r i n l e r e , k i m s e l e r i n hissedemeyeceği k a d a r derinlere inmiştir.

Çünkü

m u h a l e f e t i n kalmadığı siyasî z e m i n l e r , m e y d a n d a uzlaşacak k a d a r güçlü k i m s e l e r i n kalmadığı zeminlerdir. İmdi, böyle b i r d ö n e m e , artık m u h a l e f e t i n d i b e i n i p karşıt s e s l e r i n iyice kesildiği 1932 R a m a z a n ı n a gelmiş b u l u n u y o r u z . V . " M ü s l ü m a n l ı k : Türk'ün Millî D i n î " T e z i 9 Ocak 1932'den 7 Şubat 1932 t a r i h i n e k a d a r geçen b i r aylık z a m a n d i ­ l i m i ( R a m a z a n 1350), C u m h u r i y e t d e v r i n i n en önemli inkilâblarmdan b i r i n e sahne olmuş, T a n z i m â t i n ilânından i t i b a r e n zayıf b i r şekilde başlayıp I I . M e ş r û t i y e t i n ilânıyla yükselen, C u m h u r i y e t i n ilânıyla b i r ­ l i k t e g e r e k l i t ü m hazırlıkları tamamlanıp müteâkib yıllarda parça parça h a y a t a geçirilen "İslâm'ın Türkleştirilmesi Projesi", işbu dönemde (1932 R a m a z a n ı n d a ) kemâl noktasına ulaşmıştır. B u p r o j e y e t e m e l t e ş k i l e d e n t e z (Müslümanlık: Dini),

Türk'ün

Millî

1932 R a m a z a n ı n d a n kısa b i r süre s o n r a M a a r i f V e k i l i t a y i n edile­

c e k o l a n A y d ı n M e b û s u D r . R e ş i t G a l i p (öl. 1 9 3 4 )

1

tarafından k a l e m e

a l ı n m ı ş v e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n fikrî v e s i y a s î d e s t e ğ i y l e de t a t b i k m e v k i i n e konulmuştur. Atatürk'ün okuduğu, üzerinde f i k i r l e r yürüttüğü ve el yazılarıyla n o t l a r k o y d u ğ u b u t e z i n t a m m e t n i n i elde e t m e k m ü m ­ k ü n o l a m a d ı y s a d a E k i m 1 9 4 7 y ı l ı n d a M ü n i r H a y r i E g e l i n i n (öl. 1 9 7 0 ) ,

Reşit G a l i p hakkında b i l g i için bkz. A h m e t Şevket E l m a n , Dr. Reşit Galip, A n k a r a , 1953; 2. bas. 1959; Kâzım Öztürk, T.B.M.M. Albümü 1920-1973, sh. 76, A n k a r a , 1973; F a h r i Çöker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, sh. 294-297, A n k a r a , 1983; F a h r i Çöker, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, III/118-119, A n k a r a , 1995 1

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

69

" r u h u n a t a m a m e n s â d ı k k a l a r a k n a k l e t t i ğ i " b i r ö z e t i n i esas a l m a k s u r e ­ tiyle b u t e z i n muhtevasını tanıtmaya çalışacağız.

1

D i n i h t i y a c ı n ı n , i n s a n o ğ l u n u n ' i l k ihtiyacı' o l d u ğ u n u s ö y l e y e n R e ş i t G a l i p ' e göre, insanın, t a r i h i n başlangıcında k e n d i n i i d r a k ettiği

zaman

i l k korkularının ve i l k hayranlıklarının k e n d i s i n e t e l k i n ettiği

duygu

' A l l a h ' olmuş ve i l k t e s e l l i s i n i A l l a h ' a sığınmakta bulmuştur. A l l a h ' a s ı ğ m a n i n s a n , O'na k e n d i n i beğendirmek için çırpınmış ve b u çırpınışın i l k t e z a h ü r l e r i , ibadet

h a l i n d e k e n d i s i n i göstermiştir. İ b a d e t i n i l k şekli,

insanoğlunun Tanrısına k e n d i beğendiklerini tekrarlaması ( m s l . güzel k o k u d a n hoşlandığı için Tanrısına güzel k o k u l a r s u n m a s ı v e y a güzel h a r e k e t l e r d e n hoşlandığı için Tanrısının h u z u r u n d a d a n s e t m e s i y a d a güzel sözlerden ve r i t i m l e r d e n hoşlandığı için, Tanrısına güzel sözler ve şarkılar

söylemesi)

şeklinde

olmuştur.

Bütün

bunlara

karşılık

Tanrısından yardım ve k o r u m a i s t e y e n y a d a d i l e k l e r i n i n y e r i n e

ge­

t i r i l m e s i n i a r z u eden insanoğlunun, meramını Tanrı'ya anlatması, dü­ şündüklerini O'na söylemesi gerekmiştir. " B u d u r u m d a i n s a n , T a n r ı y a nasıl h i t a b edecektir? T a n r ı n ı n d i l i nedir?" Tanrı nın k e n d i s i n e a i t b i r d i l i olmadığını, o n u n d i l i n i n , k e n d i ­ s i n e i b a d e t e d e n i n s a n ı n e n t a b i i v a s ı t a s ı o l a n anadili

olduğunu söyleyen

Reşit G a l i p , b u r a d a t e z i n i n en önemli aksiyomlarından b i r i n i öne sür­ mektedir: Şu halde Burada

din, dil vasıtasıyla din, millî bir unsur

tin birbirinden

ayrılmaz

bir

insanın oluyor.

milliyetine Binaenaleyh

girmektedir. din,

milliye­

parçasıdır.

Reşit G a l i p , Türklerin e n eski d i n anlayışlarının " i l e r i b i r telâkki" olduğunu b e l i r t t i k t e n sonra, İslâm'ın a n a p r e n s i p l e r i n i n Türk'ün Millî D i n i n e u y g u n olduğunu söyleyip, h e r i k i dinî anlayış arasında bazı k a r -

E s a s aldığımız metin için bkz. E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egeli], Atatürk ve Din IV-V, "Millet" (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 90, 97; sh. 4, 23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947. Münir H a y r i Egeli hakkında bkz. A y h a n Yetkiner, Bab-ı Ali'nin Hatıra Defteri, 111/53, İstanbul, 1988 1

70

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

ş ı l a ş t ı r m a l a r y a p a r ve a r d ı n d a n Hz. Muhammed'in ğunu

Türk aslından

oldu­

isbatlamaya koyulur. T e z i n e n m ü h i m noktalarından b i r i , hiç kuşkusuz k i burasıdır. B u

n e d e n l e ş i m d i b u k o n u d a k i d e l i l l e r e de y e r v e r e l i m : 1.

Hz.

Muhammed,

Arabistan'a

şimalden

müsta'reb

Araplardandır;

(kuzeyden) gelen

bir

yani

soydandır.

A r a p l a r ise S â m î s o y u n d a n d ı r . E ğ e r ş i m a l d e n g e l e n soy d a S â m î o l s a , o n l a r a müsta'reb

( A r a p l a ş m ı ş ) g i b i ayrı b i r ı r k adı

v e r i l m e s i icab etmezdi. 2. H z . M u h a m m e d , evlâd-ı İsmail'dendir. D a h a açıkçası evlâd-ı İbrahim'dendir. H z . İ b r a h i m B a b i l h a l k m d a n d ı r . H z . İbrahim'in yaşadığı d e v r i n N e m r u d ' u , Sümer ülkesine zorla giren Sâmî soyuna m e n s u p t u . Tez i n b u bölümünde, Reşit G a l i p ' i n H z . İbrahim'in Sümer s o y u n a

1

m e n s u p olduğunu o r t a y a a t a n birçok deliller ve v e s i k a l a r zikrettiğini söyleyen Münir H a y r i Egeli, bunları aktarmayıp h e m e n b u

muha­

k e m e n i n sonuç kısmını verir: Dünyanın en büyük d i n prensibi koyucularından b i r i s i olan Hz.

1

Süm.er dili

İbrahim'in

ile Türk dili

böylece

Türk

meydana

çıkıyor.

2

arasında yapılan m u k a y e s e l i b i r çalışma için bkz.

Osman N e d i m T u n a , Sümer ve Türk Dillerinin Meselesi,

olduğu

Tarihî İlgisi ile Türk Dili'nin

Yaşı

A n k a r a , 1990

Ne ilginçtir 'ki Hz. İbrahim 'in Türklüğü meselesi, benzeri delillere i s t i n a d e n 1924 yılında İbrahim Hakkı Baltacıoğlu tarafından da b i r tez olarak öne sürül­ müştür. Baltacıoğlu'nun Tevhid-i Efkar gazetesinde i k i gün süreyle yayımlanan makalesine binaen Tahir'ul-Mevlevî tarafından istîzâh maksadıyla b i r yazı k a ­ leme alınmış, Baltacıoğlu buna y e n i b i r yazıyla mukabele etmiş, ardından Y u s u f Ziya Yörükan da b u konuda b i r makale yazmıştır. Tevhid-i Efkârda, yayımlanan b u m a k a l e l e r için bkz. İbrahim Hakkı, Hz. İbrahim, (a.s) Bir Türk'tür, 9-10 H a z i r a n 1340; Tahir'ul-Mevlevî, İbrahim (a.s) Hakkında Bir İstîzâh, 14 H a z i r a n 1340; İbrahim Hakkı, Hz. Sârâ Hz. İbrahim'in Nesi idi?, 19 H a z i r a n 1340; Y u s u f Ziya, Hz. İbrahim'e Dâir, 2 1 H a z i r a n 1340. [Türklerin Hz. İbrahim'in soyundan geldiği iddiaları, Abbasîler döneminden b e r i öne sürülmektedir. B u k o n u d a k i 2

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

TL

Esasen H z . İbrahim'in koyduğu prensipler, tesamüh, geniş d ü ş ü n c e v e A l l a h ' ı n birliği b a k ı m ı n d a n T ü r k i t i k a d l a r ı n a d a p e k u y g u n d u r . H z . M u h a m m e d ' i n evlâd-ı İbrahim'den o l ­ d u ğ u m ü t e a d d i d d e f a l a r t a s r i h e d i l d i ğ i n e g ö r e , dünyanın büyük

din yapıcısının

kabul

etmek

da [ H z . M u h a m m e d ' i n de]

en

Türklüğünü

lâzımdır.

Münir H a y r i E g e l i , Reşit G a l i p ' i n b u sonuç önermesinin kenarına, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün elyazısıyla düşülmüş b i r n o t bulunduğunu b e l i r t i p b u n o t u da aktarır: Doğrudur! olan

Ancak

bütün

dünya

böyle bir tezi çok daha

ölçüsünde

etraflı

tedkîk

ehemmiyeti etmek

âşikâr

gerekir.

T e z i n i n b u n d a n s o n r a k i k ı s m ı n d a , T ü r k l e r i n m ü s l ü m a n h ğ m ge­ lişmesindeki ve intişarındaki r o l l e r i n i bahis mevzûu eden Reşit G a l i p , İmam-ı A z a m E b u H a n i f e ' n i n , İ m a m Buharî'nin, İbn Sina'nın, Reşid'in [İbn R ü ş d ' ü n ? ] , soyadı A r a b i olmasına r a ğ m e n Arabi'nin

Türk

olduklarını

söyler,

Selahaddin-i

İbn

Muhyiddin-i Eyyubî'lerin

A t a b e k l e r i n , Kılıçarslan'larm hep Türk olup büyük yararlılıklar göster­ d i k l e r i n e t e m a s eder. B u r a d a (Türklerin A b b a s î imparatorluğuna h â k i m olduklarının ve h a t t a Türk emîr'ul-umerâlarmm h a l i f e l e r i n hakikî m ü ­ messilleri

vaziyetine

girdiklerinin

yazıldığı

paragrafın

kenarına)

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k t a r a f ı n d a n şöyle b i r n o t d a h a d ü ş ü l m ü ş t ü r : Emîr'ul-Umerâ

' e m i r l e r i n emîri' d e m e k t i r . H a l b u k i yalnız

h a l i f e l e r e ' e m î r ' u l - m ü ' m i n î n ' d e n i r d i . D e m e k o l u y o r k i sadece b i r emîr o l a n h a l i f e y e hâkim olduklarını böylece ifade e t m e k istemişlerdir. B u n o k t a y a d i k k a t e t m e k lâzımdır. İ s l â m M e d e n i y e t i n i n b i r Türk

Medeniyeti

olduğunu, müslüman

m e d r e s e l e r i n i f i i l e n T ü r k l e r i n k u r d u k l a r ı n ı , y e d i asır b o y u n c a İ s l â m âlimi o l a r a k görünen şahsiyetlerin 8 / 1 0 ' i n i n düpedüz T ü r k olduklarını,

tartışmalar için bkz. Dücane Cündioğlu, Anlamın 149-154, İstanbul, 1995; 2. bas. 1997]

Buharlaşması

ve Kur'an,

sh.

72

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

A r a p d i l i n i de e s a s e n T ü r k l e r i n i n k i ş a f e t t i r d i k l e r i n i u z u n u z u n a n l a t a n tez s a h i b i , Türklerin, m ü s l ü m a n h ğ ı t e r a k k i e t t i r d i k l e r i n i , a n a d i l i A r a p ç a o l m a y a n Türk halkına yarım y a m a l a k b i l d i k l e r i Arapça k a y n a k l a r d a n k e n d i m e n f a a t ve hesaplarına göre n a k l e t t i k l e r i a k i d e l e r i y a y m a y a baş­ l a y a n h o c a t a k ı m ı n a (saray

karşı, Türk halkının hiss-i seli­

ulemasına)

m i n i n a y a k l a n d ı ğ ı n ı , b ö y l e c e h a k i k î T ü r k â l i m l e r i n i n Tekkeler

içinde

İ s l â m ' ı y e n i b i r h a y a t a k a v u ş t u r m a y a çalıştıklarını ö n e s ü r e r . R e ş i t G a l i p , t e z i n i n s o n k ı s m ı n ı , İslâm'ı h a s r e d e r ve A h m e d Velîlerin,

Hacı

gayretlerine

Türkleştirme

Yesevî'lerin, S u l t a n Veled'lerin, Hacı

Bayram-ı

Velîlerin

kurdukları

Bektaş-ı

tekkelerle

islâm'ı

Türkleştirmek

y o l u n d a şâyân-ı d i k k a t g a y r e t l e r s a r f e t t i k l e r i n i , A h i zâvi-

yelerinin

aynı

de

yolda

atılmış

hususundaki

Türkleştirmek

adımlar

olduğunu,

en büyük hissenin

[Süleyman Çelebî'ye] a i t bulunduğunu söyler.

fakat

Mevlûd

islâm'ı

nâzımına

1

D r . Reşit G a l i p ' i n t e z i şu satırlarla son bulmaktadır: Yukarıdan b e r i anahatlarını naklettiğimiz

müslümanlığın

tekâmül t a r i h i göstermiştir k i m ü s l ü m a n d i n i , T ü r k millî bünyesinin e n u y g u n d i n i d i r ve ancak müslümanlığın T ü r k m i l l î b ü n y e s i n e e n u y d u ğ u z a m a n v e h a l l e r , onun letince

hakikî

mânâsıyla

anlaşıldığı

B u n u n ç a r e s i de t e k t i r : Müslümanlığı ceği bir hâle getirmektir. yapılmasıyla

kabil

dinî duaları

ve kitapları

etmek

olabilir.

Bu da ancak Bizim herkesin

Türk

mil­

hallerdir. Türk'ün ibadetin

Türk

ilk ve en büyük anlayacağı

anlayabile­ diliyle

gayretimiz,

bir dille

tayin

olmalıdır.

İnsanlar dinsiz yaşayamazlar. B e l k i yüzbin senelik b i r a n a n e , insanoğullarma d i n ihtiyacını t e l k i n etmiştir.

Türk

Münir H a y r i E g e l i , Atatürk'ün b u r a d a b u büyük Türk âlimini öven u z u n b i r sahife yazdığım b e l i r t m e k t e ve f a k a t m e t n i n i n a k l e t m e m e k t e d i r . 1

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n milleti yetçiliği

de kendi

millî dinine

için de bir

sahip

zarurettir.

73

olmalıdır.

Bu, Türk

milli­

1

R e ş i t G a l i p ' i n k a l e m e a l d ı ğ ı , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n de b a z ı n o t l a r i l a v e s i y l e k a t k ı l a r d a b u l u n d u ğ u Müslümanlık:

Türk'ün

Millî

Dini

tezi, 1932 Ramazanı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u l m a d a n önce, Atatürk'ün akşam sofralarında da tartışmaya açılmış ve b u k o n u d a Darülfünun h o ­ calarıyla bazı mübâhaselerde bulunulmuştur. N i t e k i m b u meclislerde cereyan eden mübâhaselerden b i r i n i n kayıtları g ü n ü m ü z e ulaşmış olup Reşit

Galip'in tezine

açıklık

kazandıracak

hususiyetleri

Tamamını I I I . Bölüm'de nakletmiş olduğumuz b u m e t n i n ,

hâizdir.

konumuzla

alâkalı kısımlarını özetleyerek aşağıda v e r i y o r u z : M u s t a f a K e m a l Atatürk, sofradakilerden birine namazla i l g i l i s u ­ âller s o r d u k t a n s o n r a , n i h a y e t s ı r a K u r ' a n ' d a n b a z ı â y e t l e r e g e l i r . B u se­ f e r A t a t ü r k , s o f r a d a k i l e r e Yâsîn

Sûresi

nden

bazı âyetler s o r u p bunların

tercümesini i s t e r . O r a d a b u l u n a n l a r d a n bazısı tercümeyi y a p a b i l i r k e n , bazıları d a y a p a m a z . F a k a t n e t i c e i t i b a r i y l e hiç k i m s e Atatürk'ü t a t m i n edemez. B u n u n üzerine Atatürk i l k m u h a t a b ı n a şu suâli t e v c i h eder: — P e k i d e m i n sen, "âdeta A l l a h ' l a karşı karşıya kalıyorum" dedin; O'na k e n d i anlamadığın b i r dille h i t a b e t t i n . B u söy­ l e d i k l e r i n d e n sen birşey anlamadığın halde, Allah'ın m u t ­ l a k a A r a p ç a anladığına nasıl hükmettin? — E f e n d i m , Kur'an-ı K e r i m A r a p ç a nâzil olmuştur da... — Evet ama, Kur'an-ı K e r i m A r a b i s t a n ' d a , A r a p m i l l e t i n e kendi diliyle hitab ediyordu.

Sorarım size, A l l a h yalnız

Arapların Allahı mıdır? — Hayır efendim, Cenab-ı H a k , Rabb'ul-Âlemîn'dir! — O halde... M !

Reşit G a l i p ' i n Türk Tarih Tezi hakkındaki görüşleri için bkz. Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih: Türkiye'de 'Resmî Tarih' Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul, 1992 1

74

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi K i m s e , Atatürk'ün mevzûu nereye getireceğini k e s t i r e m e z h a l e

g e l i r ve susar. S o f r a d a b u l u n a n Reşit G a l i p söz i s t e y i p ,

"İbadetin,

A l l a h ' l a k u l arasında k a l b e n birleşmek olduğunu, b u n u n b i z i m anladı­ ğ ı m ı z m â n â d a d i l i o l a m a y a c a ğ ı n ı , d a h a d o ğ r u s u k e l i m e l e r i n , ibadet tası

vası­

olamayacaklarını; zira ibadet'in, düşüncelerin A l l a h ' a t e v c i h i n d e n

i b a r e t b u l u n d u ğ u n u " söyler. A t a t ü r k , "İnsan düşüncelerini ne i l e i f a d e eder?" d i y e s o r u n c a , R e ş i t G a l i p , " Ş ü p h e s i z k e l i m e l e r l e . . . " c e v a b ı n ı v e r i r . Atatürk, "O halde bilmediğiniz b i r d i l i n k e l i m e l e r i n i k u l l a n a r a k nasıl k o n u ş u r , h i s v e d ü ş ü n c e l e r i n i z i n a s ı l i f a d e e d e r s i n i z ? " d e y i n c e , b u sefer Reşit G a l i p , "mânâlarını öğreniriz" diye karşılık v e r i r . B u cevaba kızan Atatürk, "Bırakın e f e n d i m şunu!" diye bağırır: Siz a n n e n i z e s e v g i n i z i a n l a t m a k i ç i n ah chère

maman

der­

s e n i z , a n n e n i z size n e d e r ? D e l i d e m e z m i ? A n n e , A l l a h ' ı n yeryüzündeki t i m s a l i d i r . A l l a h , a n n e y i insanı y a r a t m a k için vasıta eder, ona k e n d i k u d r e t i n d e n b i r değil, birçok şeyler v e r i r . Şu halde Allah'a

insan,

anasına

da yine ana diliyle

nasıl ana diliyle

hitab

hitab

ederse,

eder.

S o f r a d a b u l u n a n l a r d a n b i r i s ö z e atılıp, " E f e n d i m , T ü r k l e r i n m i l l î d i n i Şamanlıktır. Ş a m a n d i n i n i n bütün duaları Türkçe'dir" diyecek o l u r v e f a k a t A t a t ü r k h e m e n şu sözlerle o n u t e r s l e r : Ahmak!

Müslüman-lık

da

Türk'ün

millî

dinidir.

Müslümanlığı Türkler yaymışlar ve Türkler k e n d i l e r i n e göre e n geniş mânâsıyla anlamışlar ve benimsemişlerdir. softaların millî önünde

mütereddi

dini

olarak

lâzım

olan

kafası

görmemiştir. mânâyı

1 9 2 3 ' d e Z i y a G ö k a l p ' i n Dinî B a l t a c ı o ğ l u ' n u n İslâm'ın Millî

Müslümanlık

Projesinin,

1

Türkçülük,

verdiği

bir türlü

Müslümanlığa

vermek

Türkleştirilmesi, adını

müslümanlığı

lâzımdır.

Türk

Ancak Türk'ün milleti

1

1928'de İsmail

Hakkı

1932'de ise D r . Reşit G a l i p ' i n İbadetlerin

Türkçeleştirilmesi

M u s t a f a K e m â l Atatürk'ün z i h n i n d e tasarladıklarının yazılı

Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I I

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

75

i f a d e l e r i olduğunda esasen hiçbir k u ş k u b u l u n m a m a k t a d ı r .

1

Nitekim

kendisi, "müslümanlığa Türk m i l l e t i önünde lâzım olan mânâyı v e r m e k l â z ı m d ı r ! " ş e k l i n d e i f a d e ettiği i d e a l i , ş a r t l a r ı n o l u ş t u ğ u n a i n a n d ı ğ ı b i r d ö n e m d e , y a n i 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o y m a y ı d ü ş ü n m ü ş v e b u n u n i ç i n de D r . R e ş i t G a l i p l e b i r l i k t e g e r e k l i h a z ı r l ı k l a r a g i r i ş m i ş ­ t i r . Reşit G a l i p ' i n anlattığına göre, M u s t a f a K e m a l Atatürk, [1932 yı­ 2

lında] Ayasofya C a m i i n i ziyaret edip Dolmabahçe S a r a y ı n a döndükten s o n r a k e n d i s i n i h u s u s î o d a s ı n a ç a ğ ı r ı r v e o n a Ayasofya

Camii

hakkın­

d a k i b a z ı d ü ş ü n c e l e r i n i açar: B u m a b e d dünya t a r i h i n d e birçok vicdan münakaşalarının kürsüsü olmuştur. B i z a n s d e v r i n d e birçok d i n âlimleri, b i z zât İ m p a r a t o r u n veya İmparatoriçe'nin h u z u r u n d a tarihî mezheb münakaşalarını

oradaki kürsüden

yapmışlardır.

B ü y ü k ve mücahid papazlar, o r a d a k i kürsüden Tiranların yüzüne, h a l k karşısında tükürmüşlerdir. F a t i h Mehmet

orada,

İstanbul'u

zabtettiğini

ve

[Sultan] Bizans

İ m p a r a t o r l u ğ u n u n s o n u n u i l a n etmiş, k e n d i geniş ve m ü ­ samahalı anlayışıyla orada, İstanbul'daki i l k namazını kıl­ mıştır. Ayasofya, dünya ölçüsünde b i r m a b e d d i r ! Ayasofya C a m i i hakkındaki b u düşüncelerini n a k l e t t i k t e n sonra, M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , asıl m e s e l e y e g e l i r v e R e ş i t G a l i p ' e ş ö y l e b i r teklifte bulunur: R e ş i t G a l i p ! S e n i n müslümanlık

tezini

münakaşa edeceğin

g ü z e l b i r y e r değil m i ? İ s t a n b u l ' d a k i d i n u l e m â s ı n ı t o p l a y a ­ lım, h a l k a da ilân edelim, h e r k e s gelsin. C a m i y e hoparlör

M u s t a f a K e m a l ' i n ibadetlerin teessüsü hakkındaki görüşlerini öğrenmek ba­ kımından, k e n d i s i n i n L . C a e t a n i ' n i n İslâm Tarihi (İstanbul, 1924) adlı eserine düştüğü şu n o t a bakılabilir: " M a a m a f i h m ü s l ü m a n âyininin t e e s s ü s ü M u h a m m e d ' i n düşündüğü b i r programın m e v k i - i t a t b i k e v a z i suretinde v u k u a gelmemiştir. Peygamber'den âdeta müstakil surette teşekkül etmiş b i r mahsûl-i z a r u r i oldu." (Şerafettin T u r a n , Atatürk'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, sh. 36-37, A n k a r a , 1982) 1

2

Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I I I

78

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi k o y d u r a l ı m , i ç e r i y e g i r e m e y e n l e r de d ı ş a r ı d a n d i n l e s i n . S e n f i k r i n i b u u l e m a ile münakaşa et. H a l k h a k e m olsun! Reşit G a l i p b u t e k l i f i tereddütle karşılar, f i k i r l e r i n e güvendiğini,

f a k a t işin f i k i r m ü n a k a ş a s ı n d a n e l şakasına dökülmesi i h t i m a l i n d e n e n ­ d i ş e e t t i ğ i n i v e b u h a l i n d e f i k i r l e r i n i dejenere

edebileceğini

söyler.

M u s t a f a K e m a l b i r a z düşünür, s o n u n d a Reşit G a l i p ' i n endişelerine o da h a k v e r i r . N i t e k i m b u a r a d a H ü k ü m e t [ İ n ö n ü ? ] de b u ş e k i l d e

davran­

m a n ı n u y g u n olmayacağına dâir k a n a a t i n i bildirmiştir. B u m ü l â h a z a l a r 1

üzerine, M u s t a f a K e m a l t e k l i f i n d e n vazgeçer ve b u sefer farklı b i r y o l izlemeyi önerir: H ü k ü m e t de s e n i n f i k r i n d e . B ö y l e b i r f i k i r m ü n a k a ş a s ı n ı n mevsimsiz

o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r l a r . N e de o l s a b e n g a y r ı m e s û l

b i r R e i s - i C u m h u r u m . B u işi y i n e S a r a y ' d a y a p a l ı m ! Aldıkları b u k a r a r üzerine Atatürk i l e Reşit G a l i p

Dolmabahçe

S a r a y ı n d a b i r l i k t e çalışıp d ö r t m a d d e l i k b i r p l a n h a z ı r l a r l a r : 1. M ü s l ü m a n l ı ğ ı n b i r Türk Dini

olduğu isbat edilecek.

2. D i n d e i b a d e t i n " A l l a h ' l a k u l a r a s ı n d a b i r k a l p b a ğ l ı l ı ğ ı " olduğu tezi inkişaf ettirilecek. 3. K u l u n , Tanrısına i b a d e t e d e r k e n söylediklerini

kalbinden

s ö y l e m e s i l â z ı m d ı r . K a l b i n d i l i de a n a d i l i d i r . İ n s a n e n g ü z e l h i s l e r i n i a n a d i l i y l e e n i y i i f a d e e d e r . Onun diliyle

yapılması

lâzımdır.

için duaların

ana

B u f i k i r , müdafaa ve m ü n a k a ş a

edilecektir. 4.

B u fikirde

Türkçeleştirilmesi

ittifak

hâsıl

olduktan

sonra,

Duaların

h u s u s u n d a b i r işbölümü yapılacaktır.

"Muhafazakârların sözcülüğünü yapan İnönü, Atatürk'e yalvarmış, "Önce e z a n i Türkçeleştirelim, sonra namaza sıra gelir" demişti." { F a l i h Rıikı Atay, Çankaya, s h . 394; İstanbul, 1984) 1

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

77

Planı böylece hazırladıktan sonra M u s t a f a K e m a l , Reşit G a l i p ' e , "İstersen ihtiyatlı olalım. B e l l i başlı

duaları sen b i r kere

güzelce

Türkçe'ye çevir. Onların üzerinde m ü n a k a ş a y a p a l ı m , d a h a i y i o l u r " d e r v e o n a Tekbir

ile Ezanın

emredip ardından da k e n ­

Türkçeleştirilmesini

d i s i n i uyarır: Dikkat

et! T e k b i r ' i n

bestesi

en büyük

Türk

bestekârı

I t r î n i n d i r . Itrî o n a b u b e s t e y i u y d u r u r k e n k e l i m e l e r i n v e h e ­ celerin v e z i n l e r i n i olduğu k a d a r , mânâlarını da gözönünde tutmuştur. Türkçeleştirirken b u n a d i k k a t et! B u h u s u s t a k i m s e y e birşey söylememek üzere anlaştıktan sonra, R e ş i t G a l i p o d a s ı n a çekilir, o g ü n ü n a k ş a m ı n a k a d a r ç a l ı ş ı r . A k ş a m ü s t ü hazırladığı tercümeleri götürdüğünde, M u s t a f a K e m a l bunları beğenmez v e o gece s o f r a y a k i m s e y i d a v e t e t m e y i p s a b a h a k a d a r R e ş i t G a l i p ' i n yaptığı tercümeleri düzeltmekle uğraşır. Çalışmalar sona erip g e r e k l i hazırlıklar t a m a m l a n ı n c a da tatbikâta geçmek için İstanbul'un mûsikî­ d e n a n l a y a n m e ş h u r hâfızları Dolmabahçe Sarayı'na davet e d i l i r l e r . Nitekim

Dolmabahçe

Sarayı'na

davet edilen hâfızlardan

Sağman

da (öl. 1965) Reşit G a l i p ' i n verdiği b i l g i l e r i

A l i Rıza

doğrulayarak

Atatürk'ün b u k o n u d a k i planının b i r kısmını aktarır ve yapılacak i l k işin, "Kur'an'ı Türkçeleştirmek, s o n r a h u t b e l e r d e ve v a a z l a r d a o k u n a n A r a p ç a âyet ve sûrelerin Türkçelerini o k u m a k olduğunu" ifade eder: S a r a y ' d a y a p t ı ğ ı m ı z t o p l a n t ı l a r d a b u reform

hareketinin

m e k t e p l e r e t e ş m i l i işi i k i n c i p l a n d a k a l ı y o r d u . İ l k iş o l a r a k c a m i l e r i n ı s l a h ı ele a l ı n m ı ş t ı . A t a t ü r k , " A r a p d i l i n e v e i l m i n e vâkıf hocalarımız m e v c u t olsa d a h i halkımız b u n d a n y e t e r i kadar istifade edemeyeceklerdir. Çünkü herkesin Arapça bilmesine imkân yoktur. H a l b u k i halk, okunan

herşeyin

m â n â s ı n ı ö ğ r e n m e l i , d a h a e v v e l de K u r ' a n o k u m a s ı n ı b i l m e ­ l i d i r . Ş u h a l d e y a p ı l a c a k i l k i ş : Kur'an'ı sonra

hutbelerde

ve vaazlarda

okunan

Arapça

Türkçeleştirmek, âyet ve

sûrele-

78

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi rin

Türkçelerini

okumak

olmalıdır" şeklinde çalışma planı­

mızı kısaca hudutlandırmıştı.

1

B u m e c l i s l e r d e b u l u n m u ş o l a n H a f ı z Y a ş a r O k u r d a (öl. 1 9 6 6 ) y i n e aynı şekilde 1932 Ramazanı'ndaki t a t b i k â t m hazırlıklarının

önceden

p l a n l a n m ı ş o l d u ğ u n u v e b u işe i b a d e t l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i y l e b a ş l a n ­ dığını a ç ı k ç a i f a d e e t m e k t e d i r : A t a t ü r k Türkçe Türkçe

Tekbir

Ezan,

Türkçe

Kur'an,

Türkçe

Hutbe

ve

ile 'dinde inkilâb' y a p m a k i s t i y o r d u . B u i n k i -

lâbı i l e m u k a d d e s m i h r a b ı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de s a ğ l a m ı ş o l a c a k t ı ş ü p h e s i z .

2

Zaten müteaddit konuşma­

larında b u n o k t a y a t e m a s eder, pekçok c a h i l l e r i n ilmî k i s v e ­ lere bürünerek K u r ' a n i yanlış okuduklarını, etraflarına t o p ­ l a n a n l a r a da yanlış t e l k i n l e r d e bulunduklarını söyler, h a l ­ b u k i Türkçe i l e bütün b u yanlış ve zararlı

hareketlerin

önüne geçilebileceği mütalaasında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıslah e t m e k , i m a m , h a t i b ve müezzinlerin maaşlarının arttırılma­ sını t e m i n e t m e k , A t a t ü r k ' ü n d i n i n k i l â b ı ' n d a ele a l m a k i s ­ tediği m e v z û l a r d ı .

3

H a z ı r l a n a n b u p l a n ı n t e d k î k i n d e n de a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e , " İ s l â m ' ı n T ü r k ' ü n millî d i n i olduğu" t e z i i l e " i b a d e t l e r i n T ü r k ç e o l a r a k edâ e d i l ­ mesi" arasında doğrudan b i r münasebet vardır. N i t e k i m daha önce, H a m d u l l a h S u p h i ' n i n 1923'de yaptığı k o n u ş m a d a m e s e l e y i aynı z a v i y e ­ den değerlendirdiği söylenmiş, " a n a d i l i n i n mâbede g i r m e s i " b e k l e n t i ­ s i y l e , " d i n î ı s l a h â t h a r e k e t l e r i n i n milliyet

devrinin

başlangıcı olması"

inancı arasında k u r u l a n bağlantıya i s t i n a d e n , dinî ıslahât h a r e k e t i n i n (reformasyonun),

1

b i r m i l l e t i n inşâsmdaki i l k adım k a b u l edildiğine, a n a

Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I V

" M u k a d d e s mihrabı cehlin elinden alıp ehline v e r m e k zamanı gelmiştir" sözü esasen M u s t a f a K e m a l Atatürk'e a i t t i r . N i t e k i m Hâfız Yaşar, b u sözün söylen­ mesine neden olan hâdiseyi başka b i r vesileyle nakletmiştir. (Bkz. Sadi B o r a k , Atatürk ve Din, sh. 70-71, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962) 2

3

Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

79

d i l i n i n m â b e d e g i r m e s i n i n ise, b u h a r e k e t i n alâmet-i fârikası a d d e d i l d i ­ ğine işaret edilmiş; kezâ Z i y a Gökalp i l e İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun da k e n d i k a n a a t l e r i n i aynı m i n v a l ü z e r e t e m e l l e n d i r d i k l e r i g ö s t e r i l m i ş t i . M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün yakın hizmetinde b u l u n u p genel sekre­ t e r l i ğ i n i y a p m ı ş o l a n H a s a n R ı z a S o y a k (öl. 1 9 7 0 ) , y ı l l a r s o n r a y a z d ı ğ ı hâtıralarında, bütün olup b i t e n l e r i n gelişigüzel ve münferid hâdiseler o l m a y ı p b i r program

d a h i l i n d e tatbikâta geçirildiğini, Kur'an'ı Türkçe'ye

tercüme f a a l i y e t l e r i n i n ise, bâ-husus i b a d e t l e r i n

Türkçeleştirilmesine

m â t u f b i r m a k s a d ı o l d u ğ u n u g a y e t a ç ı k v e sade b i r l i s a n l a i f a d e e t m e k ­ tedir: Atatürk

ayrıca

her Türk'ün gelince, mına

islâm

dini'nin

anlayabilmesi

ibadetin almıştı.

1

Türkçe

temelini

teşkil

için Türkçe'ye yapılmasını

eden

çevirtmeyi

sağlamayı

da

Kur'an'ı, ve

sırası progra­

Ç ü n k ü b i r insanın anlamadığı ve bilmediği

şeye t a m ve içten inanması imkânsızdır; t a m ve h a l i s i m a n , a n c a k b i l i n e n l e r üzerinde teessüs edebilir, i b a d e t t e k u l için ş a r t o l a n h u ş û v e s a m i m i y e t de y i n e a n c a k o k u d u ğ u n u a n ­ l a m a k l a vücut bulabilirdi. Bu

yoldaki

faaliyetine

ilkin

ezanı

Türkçeleştirmek

ve

Kur'an'ı tercüme e t t i r e r e k — k i hayatında birkaç tercümesi yapılmış ve y a y ı n l a n m ı ş t ı r — b a z i c a m i l e r d e hafızlara m u ­ kabelelerini Kur'an'ın Türkçesinden o k u t m a k l a başlamıştı. B i l i n d i ğ i g i b i , Kur'an'ın namazda olanın

o dillerle lafız değil,

Arapça'dan

okunmasının mânâ

olduğunu,

başka

dillere

caiz bulunduğunu,

çevrilip, muteber

İslâm'ın en b ü y ü k imamı

B u k o n u d a b i r m u v a f f a k i y e t elde edilemeyince, yıllar sonra şu tür y o r u m l a r da ortaya çıkmıştır: "[Atatürk] savaştan sonra âlimleri toplamış, o n l a r l a d i n h a k ­ kında u z u n boylu görüşmüş ve vâkıfâne müdâvele-i efkârda bulunmuştur. Bu toplantıda Kur'an'ın Türkçe'ye çevrilmiş âyet ve süreleriyle namaz kıldırmış, lâ­ kin kat'iyyen beğenmemişlerdir. Bunun için din hakkında en ufak reforma razı olmamıştır. Yalnız Ezan'la H u t b e n i n Türkçe okunmasını istemişlerdir. Türkçe h u t b e çok faydalı olmuştur." ( E m e k l i Süvari Albayı Şerif Güralp, Dinler Devrimler, sh. 80-81, İstanbul, 1961) 1

80

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi tanınan E b u H a n i f e , asırlarca evvel, açıkça ifade ve t e s b i t etmiştir.

1

H a s a n Rıza S o y a k i n , "sırası gelince, i b a d e t i n T ü r k ç e yapılmasını s a ğ l a m a y ı d a p r o g r a m ı n a a l m ı ş t ı " ş e k l i n d e k i i f a d e s i n d e n de a n l a ş ı l d ı ğ ı ü z e r e , 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a , ibadetlerin

Türkçeleştirilmesi

safhasına sıra

geldiğinde, b u programı t a t b i k m e v k i i n e k o y m a k t a hiçbir tereddüt gös­ terilmemiştir.

2

İ ş t e ş i m d i b i z de b u s a f h a y ı , 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a o l u p b i t e n l e r i ele alacak, genel çerçevesini zikretmiş bulunduğumuz b u programın nasıl h a y a t a geçirildiğini a n a hatlarıyla t a s v i r e t m e y e çalışacağız. V I . 1932 R a m a z a n ı v e İbadetlerin Türkçeleştirilmesi P r o j e s i

3

Birkaç yakını h a r i c i n d e hiç k i m s e , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n b i r kış günü A n k a r a ' d a n İstanbul'a gelmesiyle b i r l i k t e , C u m h u r i y e t t a r i h i n i n e n b ü y ü k dinî inkilâblarmın başlayacağını k e s t i r e m e z d i . Mustafa Kemal'in

Oysa

herşey

1 9 3 2 R a m a z a n ı n ı n 4. g ü n ü ( 1 2 O c a k 1 9 3 2

Salı)

Haydarpaşa İstasyonu'nda m a i y e t i y l e beraber t r e n d e n i n m e s i y l e başladı. B u gelişinde, görünürde hiçbir fevkalâdelik bulunmadığı g i b i , askerî tören bile yapılmamış, yapılması da istenmemişti. İstasyonda M u s t a f a K e m a l ' i kalabalık b i r t o p l u l u k karşılamış, o da k e n d i s i n i karşılayanların

1

Hasan Rıza Soyak, Atatürk 'ten Hatıralar,

1/259, İstanbul, 1973

P r o j e n i n Türkçe namaz kısmı eksik kaldığından, yıllar sonra bazıları inkilâbm eksik k a l a n b u safhasını tamamlaması için D i y a n e t İşleri'nden t a l e p t e b u ­ lunmuştur: "Fahiş h a t a l a r i l e Arapça K u r ' a n o k u y u p namaz kılmak caiz o l m a ­ yınca, [kişininl Türkçe okuyup da namazını kılması ve i b a d e t l e r i n i yapması daha hayırlı olmaz mı? M e r h u m Atatürk b u k a d a r i l e r i gitmemiştir. Yalnız ezan ve ikâmet'in Türkçe'ye çevrilmesini istemiştir. Bundan dolayı inkılâp eksik kalmış­ tır. Bunun tamamlanmasını biz şimdi Diyanet işleri Riyasetinden beklemeliyiz. Orası fetva vermek selâhiyetine mâliktir. B u n a kat'î b i r lüzûm vardır." ( M . Celâl Saygın, Diyanet Cephesinden Atatürk inkılâpları, sh. 30, A n k a r a , 1952) 2

S o n r a k i bölümlerde (Bölüm I I I - I V ) , b u bölüme de mehaz teşkil eden o r i j i n a l m e t i n l e r , lüzûmlu izah ve tafsilâtla b i r l i k t e nakledildiğinden, b u a r a bölümde t a h k i y e edilen hâdiselerin kaynaklarına çok gerekmedikçe atıf yapılmamıştır. 3

1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n

81

e l l e r i n i sıkıp hatırlarım s o r d u k t a n sonra Söğütlü Y a t ı y l a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a geçmişti. M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün İstanbul'a gelişinin i l k haftasında (17 O c a k 1932 P a z a r ) Müdafaa-i M i l l i y y e Müsteşarı Derviş Paşa v e f a t eder. B u n u n ü z e r i n e A t a t ü r k o gece, D e r v i ş P a ş a i ç i n T ü r k ç e b i r m e r s i y e y a z a r ve Hâfız Yaşar O k u r ' d a n b u m e r s i y e y i besteleyip ertesi g ü n Derviş Paşa nın k a b r i başında okumasını ister. Hâfız Y a ş a r d a k e n d i s i n e v e r i l e n görevi

yerine

getirerek

18

Ocak

1932

Kabristanında i l k Türkçe M e r s i y e y i o k u r .

Pazartesi 1

günü

Maçka

B u teşebbüs, birkaç gün

s o n r a b a ş l a y a c a k o l a n dinî i n k i l â b l a r ı n i l k a d ı m ı o l m a s ı n a r a ğ m e n k a ­ m u o y u n u n pek d i k k a t i n i çekmemiş, Derviş P a ş a n ı n vefatına geniş y e r a y ı r a n İ s t a n b u l g a z e t e l e r i , Türkçe

Mersiye

o k u n m a s ı m e s e l e s i n e sadece

birkaç satırla y e r vermişlerdi. B u hâdiseden i k i g ü n s o n r a (20 O c a k 1932 Ç a r ş a m b a ) M u s t a f a K e m a l Atatürk, A y d ı n M e b û s u D r . Reşit G a l i p i l e A n t e p M e b û s u Kılıç A l i ' n i n de b u l u n d u ğ u b i r m e c l i s t e H â f ı z Y a ş a r O k u r ' a b u C u m a g ü n ü Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe

Kur'an

okuyacağını söyler; i k i m e b û s u d a

b u hâdiseyi gazetelere b i l d i r m e k ve bizzât m e r a s i m e nezâret e t m e k l e g ö ­ revlendirir.

2

22 O c a k 1 9 3 2 C u m a g ü n ü , H â f ı z Y a ş a r Y e r e b a t a n C a m i i n e g e l d i ­ ğinde, hâdiseleri gazetelerden öğrenmiş o l a n halkın orada m e r a k l a k e n ­ d i s i n i b e k l e d i k l e r i n i g ö r ü r . H â f ı z Y a ş a r , k a l a b a l ı ğ ı y a r a r a k içeri g i r d i k -

Güftesi M u s t a f a K e m a l Atatürk'e, bestesi Hâfız Yaşar O k u r ' a a i t a l a n mersiyenin sözleri şöyledir: 1

Büyük Türk Ordusu, Ulu Türk Milleti, Toprak!

büyük bir kahramanını

değerli bir evlâdını toprağa

Bu kıymeti içine almaktan

Bize dersen ki kıymetliniz Sükûn buluruz.

toprağa

Sükûn

veriyor.

veriyor.

hoşlanmıyor

musun?

bağrımda, yeni kahraman

çiçekleri

açacaktır.

buluruz.

Ancak o zaman gözlerimizin

yaşı seni sular.

(bkz. Bölüm I I I , M e t i n V )

M u s t a f a K e m a l Atatürk, c a m i l e r d e k i Türkçe Kur'an o k u m a d e n e m e l e r i n i n hiçbirine bizzât nezâret etmemiş ve 1932 Ramazanı boyunca tüm olup b i t e n l e r i sadece Dolmabahçe Sarayı'ndan yönetmekle yetinmiştir. 2

82

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

t e n k ı s a b i r s ü r e s o n r a R e ş i t G a l i p l e Kılıç A l i de c a m i y e g e l i r l e r . R e ş i t G a l i p i n , k e n d i s i n e kürsüye çıkmasını ve o k u m a y a başlamasını söyleme­ s i n i n ardından, besmele çekip Y â s i n S û r e s i n i r a s t m a k a m ı y l a A r a p ç a o l a r a k t i l a v e t e d e n H â f ı z Y a ş a r , Müşfik

ve Rahim

olan

Allah'ın

d i y e b a ş l a y a r a k b u sefer Y â s i n S û r e s i n i n T ü r k ç e s i n i de rast

ismiyle makamıyla

o k u r ve m e r a s i m e b i r Türkçe d u a y l a son v e r i r : U l u T a n r ı m ! B u o k u d u ğ u m Y â s î n - i Ş e r i f t e n hâsıl o l a n s e v a b ı Cenab-ı

Muhammed

Efendimiz

hazretlerinin

rûh-i

sa­

a d e t l e r i n e ulaştır. U l u Tanrım! H a k ve a d a l e t üzere h a r e k e t edenleri sen p a y i d a r eyle! Türkiye C u m h u r i y e t i ' n i ilelebed p a y i d a r kıl! T ü r k m i l l e t i n i s e n m u h a f a z a eyle! Şanlı T ü r k o r d u s u n u ve o n u n değerli k a h r a m a n , k u m a n d a n v e e r l e r i n i ; k a r a d a , d e n i z d e , h a v a d a h e r v e ç h i l e m u z a f e r kıl yârabbî! V a t a n uğrunda feda-yı can ederek [Çanakkale ve İstiklâl H a r b i n d e ] şehid o l a n a s k e r kardeşlerimizin r u h l a ­ rını ş â d e y l e ! V a t a n ı m ı z a k e m g ö z l e b a k a n d ü ş m a n l a r ı m ı z ı perişan

eyle!

Memleketin

ve

Topraklarımıza milletin

bol

refahına

bereket çalışan

ihsan

eyle!

büyüklerimizi

umurlarında m u v a f f a k b i ' l - h a y r eyle! A m i n . A k ş a m Hâfız Yaşar, M u s t a f a Kemâl'in huzurundadır. K e n d i s i n e izlenimlerini

anlatır,

halkın

çok

teveccüh

gösterdiğini

ve

fakat

Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n b u tür b i r m e r a s i m i i z l e m e k i s t e y e n l e r i içine a l a c a k k a d a r büyük olmadığından birçok kişinin dışarıda kaldığını

söyler.

B u n u n üzerine M u s t a f a K e m a l , kendisine, İstanbul'un m û s i k î y e âşinâ meşhûr hâfızlarmın b i r l i s t e s i n i hazırlamasını e m r e d e r ve b i r s o n r a k i C u m a g ü n ü (29 O c a k 1932), aynı m e r a s i m i n S u l t a n a h m e t

Camiinde

yapılacağını b i l d i r i r . E r t e s i a k ş a m (23 O c a k 1932 C u m a r t e s i ) hâfızlar

Dolmabahçe

S a r a y ı n a d a v e t e d i l i p , d o ğ r u c a s a r a y ı n a l t s a l o n u n d a k i Türk Tedkik

Cemiyetinin

Tarih

odasına götürülürler. D o k u z kişiden mürekkeb b u

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

83

h e y e t i , M u s t a f a K e m a l Atatürk tarafından k e n d i l e r i n e r i y a s e t

etmekle

1

g ö r e v l e n d i r i l m i ş b u l u n a n D r . R e ş i t G a l i p k a r ş ı l a r v e o n l a r a şöyle d e r : C a m i l e r d e T ü r k ç e K u r ' a n o k u y a c a k s ı n ı z . İ ş t e size b i r e r t a n e K u r ' a n v e r i y o r u z . E v e t b u tercüme b e l k i i y i değildir. Ç ü n k ü Arapça'dan Fransızca'ya ve o n d a n da Türkçe'ye

tercüme

edilmiştir. B u n u n l a beraber A n k a r a ' d a s e l a h i y e t l i b i r h e y e t tarafından Türkçe b i r K u r ' a n hazırlanmaktadır. s o n r a c a m i l e r d e v e namazlarda Reşit

Galip

böylelikle

Cemil

onlar okunacaktır.

S a i d ' i n Türkçe

Bundan

2

Kur'an-ı

( İ s t a n b u l , 1 9 2 4 ; 2. b a s . 1 9 2 6 ) adlı ç e v i r i s i n i h â f ı z l a r a d a ğ ı t ı r .

Kerim B u eser

3

— R e ş i t G a l i p ' i n de i ş a r e t ettiği g i b i — K a s i m i r i s k i ' n i n Le Koran

adlı

Fransızca K u r ' a n çevirisinden hareketle hazırlanmıştı. A n k a r a ' d a hazır­ landığı söylenen diğer çeviriye gelince, b u n u n l a da M e h m e d hazırladığı ve f a k a t son a n d a , aldığı ücreti i a d e e d i p t e s l i m

Akif in

etmekten

v a z g e ç t i ğ i T ü r k ç e çeviri k a s t e d i l i y o r d u . Müzâkerelerden sonra b u i l k toplantıda, h a n g i hâfızm nerede ve h a n g i saatte okuyacağı kararlaştırılır ve f a k a t h a n g i sûrelerden h a n g i a y e t l e r i n o k u n a c a ğ ı h â f ı z l a r m t e r c i h i n e bırakılır. H â f ı z l a r b i r e r aşır s e ç -

Hâfızlar h e y e t i şu i s i m l e r d e n oluşmaktadır: 1) Hâfız S a d e t t i n ( K a y n a k ) ; 2) S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza (Sağman); 3) Beşiktaşlı Hâfız Rıza; 4) Süleymaniye C a m i i Başmüezzini Hâfız K e m a l ; 5) Beylerbeydi Hâfız F a h r i ; 6) Dârüt-Tâlim-i Mûsikî C e m i y e t i âzası Hâfız Büyük Z e k i (Çağlarman); 7) G a l a t a s a r a y Lisesi m u a l l i m l e r i n d e n Hâfız N u r i (Börekçi); 8) Beşiktaşlı Hâfız B u r h a n (Sesyılmaz); 9) E n d e r u n l u Hâfız Yaşar ( O k u r ) . Aslında Dolmabahçe S a r a y ı n a dâvet edilen başka hâfızlar da vardır: 1) Üsküdarlı Hâfız A l i , 2) Eyüb H a t i b i Hâfız İdris, 3) Adapazarlı Hâfız N u r i , 4) Hâfız Sâmi, 5) Hâfız Âsim. F a k a t b u zevâtm t e k l i f edilen görevden ictinab etmeleri dolayısıyla, kendilerine b u proje'de h e r h a n g i b i r görev verilmemiştir. 1

2

Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I V , V I I I

Hâfız Yaşar O k u r u n elindeki nüsha, o gece M u s t a f a Kemal Atatürk tarafından imzalanmıştır (imzanın üzerindeki t a r i h : 23-24 Ocak 1932). S a d e t t i n K a y n a k ' t a da yine Atatürk imzalı b i r nüshanın m e v c u t olduğunu k e n d i i f a d e l e r i n d e n b i l i y o r u z . Kezâ, C e m i l S a i d ' i n bizzât i m z a l a y a r a k M u s t a f a K e m a l Atatürk'e hediye ettiği nüsha, k e n d i s i n i n Anıtkabir'deki özel kütüphanesinde mahfuzdur. 3

84

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

t i k t e n s o n r a — b u i l k gece M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' l e k a r ş ı l a ş m a k s ı z m — dağılırlar. B u toplantıda a l m a n k a r a r l a r , h e m e n ertesi gün (24 Ocak 1932 P a z a r ) t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a r a k İ s t a n b u l c a m i l e r i n d e Türkçe

Kur'an

o k u m a d e n e m e l e r i n e başlanır ve n i t e k i m Hâfız B u r h a n s a a t 12.00'de Beyoğlu Aynalı Çeşme'de K a m e r H a t u n C a m i i n d e , Hâfız K e m a l saat 14.00'de Süleymaniye C a m i i n d e , Hâfız Y a ş a r s a a t 15.00'de T a ş k a s a p ' t a S e l ç u k S u l t a n C a m i i n d e Türkçe

Kur'an

Aksaray

(Fâtiha, İnfitar ve

Enbiyâ sûreleri) o k u r l a r . B u a r a d a Hâfız Z e k i , Dolmabahçe'de Vişnezâde C a m i i n d e görevlendirilmiş olmasına r a ğ m e n , g r i p n e d e n i y l e sesi b o z u l ­ d u ğ u i ç i n Türkçe

Kur'an

o k u y a m a z i s e de e r t e s i g ü n ( 2 4 O c a k 1 9 3 2

P a z a r t e s i ) a y n ı c a m i d e s a a t 14.00'de Türkçe

Kur'an

okur ve sonunda da

kısa b i r konuşma y a p a r : A l l a h Gazi Paşama dünyalar durdukça ömür versin! Bize K u r ' a n ı m ı z ı n m â n â s ı n ı d a anlattı. K a ç y ı l d ı r n a m a z k ı l a r ı m . O k u d u ğ u m duayı ve i m a m ı n okuduklarını anlayamadım. P r o g r a m artık h e m e n hiç a k s a m a d a n u y g u l a n m a y a başlamıştır. Gazeteler b i r gün öncesinden h a n g i hâfızm h a n g i camide ve saat kaçta K u r ' a n o k u y a c a ğ ı n ı y a z m a k t a , e r t e s i g ü n de h â f ı z l a r m r e s i m l e r i n i b a ş s a y f a d a n büyük manşetlerle y e r m e k t e d i r l e r . H a t t a peşisıra, c a m i l e r d e o k u n a n sûrelerin çevirileri y a y ı m l a n m a k t a , b a ş y a z a r l a r d a n köşe y a z a r ­ l a r ı n a g a z e t e c i l e r Türkçe

Kur'an

okuma denemelerini

övmektedirler.

N i t e k i m 26 O c a k 1932 Salı g ü n ü Hâfız K e m a l , öğle namazını m ü t e a k i b Süleymaniye C a m i i n d e Kıyamet Sûresini segâh m a k a m ı n d a ;

Hâfız

Z e k i , öğle namazını müteakib Beyoğlu A ğ a C a m i i n d e Fâtiha Sûresi i l e B a k a r a S û r e s i n d e n 19 a y e t i h i c a z m a k a m ı n d a ; H â f ı z B u r h a n , ö ğ l e d e n e v v e l s a a t 10.15'de K a b a t a ş C a m i i n d e F u r k a n S û r e s i n i ; B e ş i k t a ş l ı H â f ı z Rıza, yatsı namazından önce Dolmabahçe C a m i i n d e Fatır

Sûresini

değişik m a k a m l a r d a o k u r k e n , 28 O c a k 1932 Perşembe g ü n ü Hâfız A l i Rıza saat 14.30'da Köprülü C a m i i n d e A l u İmran S û r e s i n i , Hâfız F a h r i de A n k e b u t S û r e s i n i s e g â h m a k a m ı n d a o k u r l a r . B u sırada 28 Ocak 1932 Perşembe akşamı, b e k l e n m e d i k b i r t a r ­ tışma m e y d a n g e l i r ve Dolmabahçe Sarayı n d a M u s t a f a K e m a l Atatürk

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

85

ile D r . Reşit G a l i p münakaşa ederler. Reşit G a l i p , — b i r a z da içkinin t e ­ s i r i y l e — M a a r i f V e k i l i E s a t Bey'i eleştirmeye başlar; h a t t a d a h a da i l e r i g i d i p Atatürk'e dönüp şu tür sözler sarfeder: • K a b a h a t h e p sizde... H o c a m , h o c a m d i y e c a h i l l e r i b a ş ı m ı z a koydunuz... M u s t a f a K e m a l Atatürk, k e n d i s i n e " B u m a s a d a h o c a m a ve b i r M a a r i f V e k i l i n e h a k a r e t e t m e n i z e m ü s a a d e e d e m e m " derse de Reşit G a l i p d i n l e m e z ve k o n u ş m a y a d e v a m eder: • İnkilâbları k o r u m a k için s i z d e n m ü s a a d e

istemiyorum.

H a t a y ı y a p a n siz de o l s a n ı z , s i z i de e l e ş t i r i r i m . Roz

Nuvar'a

1

v e r d i ğ i n i z 1 5 . 0 0 0 liralık k r e d i m e k t u b u d a siz y a p t ı n ı z d i y e h a t a o l m a k t a n çıkmaz! • B e n i mâzur görünüz. Vâkıa burası saraydır. F a k a t S u l t a n Sarayı-değil, M i l l e t Sarayıdır. Sofranızdaki zât da s i z i n hocanızdır. F a k a t S u l t a n ı n hocası değildir. S i z i S u l t a n y e r i n e k o y m a d ı ğ ı m için s e r b e s t ç e k o n u ş t u m . K e n d i s i n e b u şekilde h i t a b e d i l m e s i n d e n hoşlanmayan

Mustafa

K e m a l , Reşit G a l i p ! y e n i d e n sükûnete davet edip uyarır, f a k a t b i r t e s i r i o l m a z ; R e ş i t G a l i p h â l â k o n u ş m a y a d e v a m e d i n c e , b u sefer o n a , s o f r a d a n ayrılmasını söyler. N e v a r k i Reşit G a l i p , d a h a sert b i r karşılıkla m u k a ­ bele eder: B e n i b u r a d a n k o v u y o r m u s u n u z ? Burası m i l l e t i n sofrasıdır. A l l a h d a gelse k i m s e b e n i b u r a d a n k o v a m a z ! B u sözler üzerine M u s t a f a K e m a l ayağa k a l k a r , "O h a l d e sofrayı t e r k e t m e k b i z e d ü ş ü y o r " d e y i p sofrayı t e r k e d e r . B i r s ü r e s o n r a m i s a f i r l e r de a y r ı l ı p g i t t i k l e r i h a l d e , R e ş i t G a l i p h â l â i n a t e d e r , s ö y l e n i p d u r u r , sof­ r a d a n k a l k m a z . N i t e k i m Kılıç A l i , h â d i s e n i n b u k ı s m ı n ı ş ö y l e a n l a t ı r :

1

Doğrusu Türkuâz' olacaktır.

86

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u a r a l ı k Türkuaz

gecesi h a t ı r ı n a g e l m i ş o l a c a k ; " L o k a n t a

sahiplerine paralar veriliyor. M a d a m Veralara iltifat edili­ yor. B i z i m h a l i m i z gözetilmiyor" gibi birtakım saçmalara da b a ş l a y ı n c a b u sefer b i z i m de t a h a m m ü l ü m ü z k a l m a d ı . A r t ı k b u haline b i r n i h a y e t v e r m e k lâzım geliyordu. B u n u n üzerine Reşit G a l i p y a t m a y a iknâ edilir. Sabah uyandı­ ğ ı n d a ise a c e l e y l e İ s t a n b u l ' d a n ayrılır. O n u n A n k a r a ' y a d o ğ r u y o l a ç ı k ­ tığı g ü n , M e c l i s B a ş k a n ı K â z ı m Ö z a l p d a İ s t a n b u l ' a g e l i r . H a y d a r p a ş a İstasyonu'nda

kendisini

karşılayanlar

arasında

bulunan

Cumhurbaşkanlığı Genel S e k r e t e r i T e v f i k Bıyıklıoğlu'na, "Atatürk nasıl, sıhhat ve neşesi y e r i n d e m i ? " diye sorar. T e v f i k B e y ise, b u suâle, "İyidir, geziyor, eğleniyor ve b a r kadınlarına p a r a dağıtıyor" diye cevap v e r i r .

1

M e c l i s B a ş k a n ı K â z ı m Ö z a l p ' i n geldiği g ü n ( 2 9 O c a k 1 9 3 2 C u m a ) , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Hâfız Yaşar'a b i r h a f t a öncesinden emrettiği ü z e r e S u l t a n a h m e t C a m i i n d e t o p l u o l a r a k Türkçe

Kur'an

o k u m a dene­

m e s i n i n yapılacağı gündür ve bütün gazeteler b u h a b e r e başsayfalarmda yer ayırmışlardır. N i t e k i m S u l t a n a h m e t C a m i i n d e C u m a namazı eda e d i l d i k t e n sonra, sekiz hâfız, Kur'an-ı K e r i m ' i n bazı sûrelerinin T ü r k ç e çevirilerini; ardından da bazı ilahîlerle b i r l i k t e S ü l e y m a n Mevlial'ini

Çelebi'nin

o k u r l a r . H a t m - i Şerifin kıraatini müteakib, F a t i h

Camii

H a t i b i Hâfız Şevket E f e n d i Türkçe b i r d u a ile m e r a s i m e son v e r i r . Hâfız Yaşar, Fâtiha S û r e s i n i , sonra Türkçe çevirisini, ardından B a k a r a ' d a n

27-28 Ocak 1932 (Perşembe ve Cuma) t a r i h l e r i n d e cereyan eden b u hâdiseler, hâtırat kitaplarında sıklıkla n a k l e d i l m e s i n e rağmen •—İsmet B o z d a ğ ' m Atatürk'ün Sofrasında (İstanbul, 1995) adlı eseri müstesna— t a r i h l e n d i r i l m e miştir. İsmet Bozdağ'm verdiği t a r i h ise (1931 yılının Ağustosu) yanlıştır. Ayrıca Bozdağ, birgün önceki (27 Ocak'taki) hâdisenin M a d a m Senya'nın işlettiği Roze Noire adlı gece kulübünde cereyan ettiğini söylemektedir k i doğrusu, 'Türkuaz lokantası' olacaktır. B u hâdisenin tasvirinde i s t i n a d ettiğimiz k a y n a k l a r için bkz. Bkz. Özel Şahingiray, Atatürk'ün Nöbet Defteri 1931-1937, sh. 29-30, A n k a r a , 1955; Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün Bilinmeyen Hâtıraları, sh. 50-52, İstanbul, 1955; H a s a n C e m i l Çambel, Makaleler-Hâtıralar, sh. 79-82, A n k a r a , 1964; Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, 1/22-23, İstanbul, 1973; N i y a z i A h m e t Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/360-361, 377-382, İstanbul, 1973; İsmet Bozdağ, Atatürk 'ün Sofrası, sh. 93-106, İstanbul, 1995 1

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

87

b i r b ö l ü m ü segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız B u r h a n , A m e n e r r a s û l ü ' y ü kürdili hicazkâr m a k a m ı n d a ; Hâfız Beşiktaşlı Rıza, Alû î m r a n S û r e s i n i segâh makamı'nda;

Hâfız

Nuri,

Zümer

Sûresi'ni

isfehan

makamı'nda;

S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza, M ü ' m i n Sûresi'ni segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız F a h r i , E n f a l Sûresi'ni çarıgâh m a k a m ı n d a ; Hâfız Z e k i , A ' r a f Sûresi'ni hüseynî m a k a m ı n d a ; Hâfız K e m a l , înfıtar Sûresi'ni hüseynî-nevâ m a ­ k a m ı n d a o k u r . M e r a s i m i n s o n u n d a Hâfız Y a ş a r Türkçe b i r d u a y a p a r . B u sırada Hâfız S a d e t t i n K a y n a k F a t i h C a m i i n d e , Bursalı Hâfız R ı f a t Y e n i C a m i ' d e , diğer b a z ı t a n ı n m ı ş hâfızlar d a B e y a z ı t v e A k s a r a y C a m i i ' l e r i n d e Türkçe

Kur'an

okumayı sürdürürler. B u teşebbüsler, ülke­

n i n b a ş k a y e r l e r i n d e de m â k e s b u l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r . N i t e k i m H â f ı z S â d ı k , İ z m i r K u ş a d a s ı ' n d a h ü z z a m m a k a m ı y l a i l k Türkçe

Ezanı

okur­

k e n , Hâfız Ö m e r , İzmir'de H i s a r C a m i i n d e Fâtiha S û r e s i n i n T ü r k ç e çe­ v i r i s i n i suzinak

m a k a m ı n d a , B a k a r a S û r e s i ' n i ferahnak

makamında,

H a ş r S û r e s i ' n i ise sabâ m a k a m ı n d a t i l a v e t eder. M u s t a f a K e m a l Atatürk, a k ş a m Hâfız Yaşar'ı h u z u r u n a

kabul

e d i p , k e n d i s i n e aynı m e r a s i m i n , K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e de y a ­ pılması tâlimâtını v e r i r . B u arada D r . Reşit G a l i p A n k a r a ' y a gitmiş ol­ duğu için, Atatürk tarafından hâfızlara r i y a s e t e t m e vazifesi

Bolu

M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l ' e (öl. 1 9 6 7 ) v e r i l i r . D o l m a b a h ç e S a r a y ı n ı n 1

alt katındaki Türk T a r i h Tedkîk C e m i y e t i n e d o k u z h â f ı z , Tekbirin

lafızlarını

Türkçeleştirmek

a i t olan odada t o p l a n a n için m e ş k e başlarlar.

B i r süre d e n e m e l e r yapıldıktan sonra, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün y a n m a ç ı k ı p T e k b i r ' i n h e m " A l l a h b ü y ü k t ü r ! " , h e m de " T a n r ı u l u d u r ! " ş e k l i n d e k i i k i ç e v i r i s i n i de i k i ş e r k e z o k u r l a r . İ k i n c i ş e k l i t e r c i h e d e n

Mustafa

K e m a l A t a t ü r k , h â f ı z l a r a o gece b i r z i y a f e t v e r i r . A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi i h t i f a l i n d e o k u n m a k üzere t e s b i t e d i l e n 'Türkçe T e k b i r ' m e t n i şu şekildedir:

1935de Y u s u f Akçura'nın ölümü üzerine Türk Tarih Kurumu Başkanlığı da yapacak olan Bolu Mebûsu Hasan Cemil Çambel, V I I I . dönemin sonuna (1950'ye) k a d a r milletvekilliği yapmıştır. [ B k z . Kâzım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1920-1973, sh. 112, A n k a r a , 1973; F a h r i Çöker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, sh. 254-255, A n k a r a , 1983] 1

88

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Tanrı

Uludur!

Tanrı

Uludur!

Tanrı'dan

Tanrı

Uludur!

Tanrı

Uludur!

Hamd

Sultanahmet'teki

merasimin

ertesi

başka

O'na

Tanrı

Yoktur.

mahsustur.

1

günü

(30

Ocak

1932

C u m a r t e s i ) bütün g a z e t e l e r i n başsayfalarmda, dünkü m e r a s i m i n fotoğ­ rafları y e r alır v e Kadir

Gecesi

için şimdiden hazırlık yapıldığı yazılır.

B u g ü n h e r k e s i b i r sürpriz b e k l e m e k t e d i r ; z i r a Hâfız Rıfat tarafından İ s t a n b u l F a t i h C a m i i n d e i l k Türkçe Allah

büyüktür!

Allah

Tanrı 'dan başka Ben şahidim Nebi Ben

Ey işitenler! Allah

yoktur!

ki Tanrım

büyüktür!

Allah

Rasûlü!

ki o Hak 'tan

Ey dinleyenler!

Geliniz

Tanrı 'dan başka

geldi! namaza!

Koşunuz

büyüktür!

okunacaktır:

büyüktür!

tapacak

Muhammed şahidim

Ezan

felaha!

Allah

büyüktür!

tapacak

yoktur!

2

B u ezanı o k u y a n Hâfız Rıfat, i k i n d i namazını m ü t e a k i b aynı ca­ m i d e Y u s u f S û r e s i n i n Türkçesini de o k u r k e n , Hâfız Y a ş a r , C i h a n g i r C a m i i n d e Türkçe

Kur'an

o k u m a y a d e v a m eder. B u d e n e m e l e r e r t e s i g ü n

de s ü r e r v e 3 1 O c a k 1 9 3 2 P a z a r günü. Anadolu

1

Ajansı

bütün gazetelere, 3

T e k b i r ' i n Arapça aslı şöyledir:

Allahu

Ekber, Allahu Ekber, lâ ilahe

Allahu

Ekber, Allahu

Ekber ve

illallah!

li'llahi'l-hamd!

31 Ocak 1932 t a r i h l i V a k i t gazetesinin baş sayfasındaki manşet: "İlk Türkçe E z a n Dün O k u n d u . " Başsayfada, F a t i h C a m i i ' n i n m i n a r e s i n d e Hâfız Rıfat'ın ezan o k u r k e n çekilmiş b i r resmi vardır. M i l l i y e t gazetesinin 2 Şubat 1932 t a r i h l i nüshasında ise, İzmitli Bülbülîzâde F a r u k tarafından yapılmış olan farklı b i r Ezan çevirisi yayımlanmıştır: Allah büyüktür! Allah'tan başka ma'bûd yoktur! . Ben şahidim ki Allah büyüktür! Nebi Muhammed Allah resulü! Ey dinleyenler gelin namaza! Ey işitenler koşun felaha! Allah büyüktür! Allah büyüktür! ! Allah'tan başka mabudyoktur! 2

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n Ş u b a t 1 9 3 2 Ç a r ş a m b a g ü n ü n ü n a k ş a m ı (Kadir

Gecesi)

89_ A y a s o f y a ' d a 25

hâfızm Türkçe K u r ' a n okuyacaklarını ve Türkçe t e k b i r l e r getireceklerini d u y u r u r ve b u m e t i n ertesi gün bütün gazetelerde yayımlanır: R a m a z a n günlerinde İstanbul'un büyük c a m i l e r i n d e o k u n a n Türkçe

Kur'an

bütün h a l k tabakalarında d e r i n tahassüsler

uyandırmıştır. B i l h a s s a geçen C u m a , şehrin kıymetli on [ ! ] " hâfızi tarafından S u l t a n a h m e t C a m i i n d e y a p ı l a n

Türkçe

m u k a b e l e y i d i n l e m e y e k o ş u ş a n ve b i r m a h ş e r i a n d ı r a n o n b i n i mütecaviz i n s a n kütlesini büyük c a m i Türkiye

Cumhuriyeti

Diyanet

İşleri

almamıştır.

halkın b u vic­

Riyaseti,

danî h e y e c a n ve t e m a y ü l ü n ü t a t m i n için azamî derecede i t i n a g ö s t e r i l m e s i n i a l â k a d a r l a r a e m r e t m i ş t i r . H e r sene o l ­ d u ğ u g i b i b u sene R a m a z a n ' d a d a Ş u b a t ı n 4 ' n c ü P e r ş e m b e g ü n ü a k ş a m ı n a (!) t e s a d ü f e d e n K a d i r G e c e s i n d e A y a s o f y a C a m i i n d e T ü r k ç e b ü y ü k dinî b i r i h t i f a l y a p ı l a c a k t ı r . O gece saat 20'den i t i b a r e n İstanbul'un en namlı ve güzel sesli hâf ı z l a r m d a n 25 g ü z i d e z â t , T ü r k ç e K u r ' a n v e M e v l û t o k u y a ­ c a k l a r v e T ü r k ç e T e k b i r g e t i r e c e k l e r d i r . Yapılan Tekbirin

ahenginde

ve Türkçe

çok derin

olduğunu

göstermiştir.

sözlerindeki

tesir

tecrübeler, ve

füsunun

B u muazzam ihtifali her

t a r a f a d i n l e t m e k için A y a s o f y a C a m i i n e r a d y o k o n u l m u ş ve h e r türlü t e r t i b a t alınmıştır. T a r i h l e r 1 Şubat 1932 P a z a r t e s i g ü n ü n ü gösterdiklerinde, Başvekil İsmet İnönü i l e D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a da A n k a r a ' d a n İstanbul'a gelirler.

Bu

arada

Kadir

Gecesi

için

Ayasofya'da

hazırlıklara

başlanmıştır ve c a m i y e r a d y o v e r i c i l e r i yerleştirilip deneme yayınları yapılmaktadır. A y n ı gecenin akşamı saat 19.30'da B a l k a n Paktı delegas­ y o n u o n u r u n a Dolmabahçe S a r a y ı n d a a l a t u r k a b i r konser hazırlanır ve d e l e g a s y o n a z i y a f e t v e r i l i r . C u m h u r r e i s i de, B a ş v e k i l de y e m e k t e h a z ı r bulunurlar.

K o n s e r h e y e t i i ç e r i s i n d e , Türkçe

Kur'an

okuma

dene­

m e l e r i n d e görev a l a n hâfızlar d a vardır. N i t e k i m gecenin i l e r l e y e n saat­ l e r i n d e M u s t a f a K e m a l Atatürk, hâfızlarla K a d i r G e c e s i n d e

Kur'an'ı

nasıl okumaları gerektiği k o n u s u n d a b i r toplantı y a p a r ve hepsine

90

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

F â t i h a S û r e s i n i t e k t e k o k u t t u k t a n s o n r a , k e n d i s i de b u s û r e y i ' h i t a b e ' tarzında okur. S o n P o s t a g a z e t e s i n i n 2 Ş u b a t 1 9 3 2 Salı g ü n k ü n ü s h a s ı n d a ş ö y l e b i r m a h y a ç i z i m i y e r alır: " B i z D e ğ i ş i r s e k Ş e r i a t d a D e ğ i ş i r ! " İ s t a n b u l M ü f t ü l ü ğ ü i s e , r a s t g e l e h e r h â f ı z m , ö n ü n e g e l e n c a m i d e Türkçe

Kur'an

o k u m a s ı n a m â n i o l m a k için, hâfızlara b i r e r v e s i k a dağıtır ve Gecesi Mevlid

v e Türkçe

Kur'an

Kadir

okuyacak hâfızlarm b i r listesi yapılarak

b u n l a r şehrin bütün camilerine t a k s i m edilir. B e k l e n e n g ü n g e l m i ş t i r : 3 Şubat

1932

B u , Hicrî 26

Çarşamba.

R a m a z a n 1350 t a r i h i n e t e s a d ü f e d e n K a d i r G e c e s i n i n i h y â e d i l e c e ğ i g ü ­ n ü n t a r i h i d i r . N i t e k i m b u g ü n ü n a k ş a m ı A y a s o f y a C a m i i n d e d o k u z hâfız tarafından i h t i f a l e başlanır: Hâfızlar önce t o p l u c a üç kez t e k b i r g e t i r i r ­ ler. T e k b i r l e r d e n sonra M e v l i d ' e başlanır; sırasıyla Hâfız Y a ş a r , Hâfız S u l t a n s e l i m l i Rıza, Hâfız Z e k i , Hâfız F a h r i , Hâfız S a d e t t i n , Hâfız K e m a l , Hâfız N u r i , Hâfız Beşiktaşlı Rıza ve Hâfız B u r h a n o k u r . H e r s û r e n i n tilavetinden

sonra

hâfızlar

topluca

tekbir

getirirler.

Tebâreke'yi; Hâfız Z e k i F e t i h S û r e s i n d e n b i r bölümü;

Hâfız

Yaşar

Sultanselimli

H â f ı z A l i R ı z a E l l e z î n (?) S û r e s i n i ; H â f ı z K e m a l K a d i r S û r e s i n i ; H â f ı z Nuri

Haşr

Müzzemmil

Sûresini; Sûresini

Hâfız

Fahri

Ayet'el-Kürsî'yi;

önce Arapça

aslını,

sonra

Hâfız

Türkçe

Sadettin çevirisini

(makamsız o l a r a k , 'hitabe' şeklinde) o k u r l a r . Sonra Beşiktaşlı Rıza Ha¬ M i m Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe o l a r a k m a k a m l a o k u r . B u sûre­ n i n kıraati bittiğinde, Hâfız B u r h a n ile diğer hâfızlar t e k b i r g e t i r i r l e r . D u a kısmında, Hacı Hâfız F a i k E f e n d i b i r d u a o k u r : H a k Celle ve Alâ H a z r e t l e r i cümlemizi m u h a f a z a

eyliye.

Okuduklarımızın sevabını P e y g a m b e r i m i z e , eshâba, ervâha, S ü l e y m a n E f e n d i n i n r u h u n a vâsıl eyliye. Bilcümle şühedâ, alelhusus

vatan

uğrunda

feda-yı

can eden

İstiklâl

şe­

h i t l e r i n i n r u h u n a vasıl eyliye. A k r a b a ve taallukatımızdan ve

cemi-i

mü'minîn

ve

mü'minât

ervâhma,

Hükümet-i

C u m h u r i y e t i m i z e hayırlı s e l â m e t v e ş â n u şerefini âli e y l i y e , k u d r e t ve satvet ve e m n u selâmetini m ü z d â d eyliye. S o n r a Hâfız Y a ş a r da b i r d u a o k u r :

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

91

Y â rabbî! Sana h a m d u şükran olsun! O k u n a n

Kur'an-ı

K e r i m ' i dergâhında k a b u l eyle yâ rabbî! E c r u

sevabını

P e y g a m b e r i m i z r u h u n a hediye e y l e d i k vâsıl eyle y â rabbî! M i l l e t hâkimiyetinin tecelligâhı o l a n Türkiye C u m h u r i y e t i n i dünya durdukça b e r k a r a r eyle yâ rabbî! K a r a d a ve denizde d ü ş m a n l a r a k a r ş ı m u z a f f e r eyle v e mukaddes mandan

kurtaran

eyle yâ rabbî!

1

Mustafa

Kemal

hazretlerini

vatanı sıhhatte

düş­ dâim

Sevgili v a t a n ve m i l l e t i m i z i d a i m a m a n s û r ve

m u z a f f e r eyle y â r a b b î ! D u a l a r b i t t i k t e n sonra t o p l u c a t e k b i r g e t i r i l i r ve Hâfız B u r h a n b i r Türkçe

ilahî

okur: Elveda gitti mübarek Ramazan, N u r l a bulmuştur âlem y e n i can, Elveda gitti mübarek Ramazan...

İlahînin okunmasından sonra getirilen tekbirle Ayasofya i h t i f a l i sona erer. R a d y o d a n yapılan n a k l e n yayınla bütün dünyanın i z l e m e i m ­ kânı bulabildiği m e r a s i m i , Dolmabahçe

Sarayında

bizzât

Mustafa

K e m a l A t a t ü r k d i n l e d i ğ i g i b i , çeşitli i l l e r i n m e r k e z l e r i n e y e r l e ş t i r i l e n h o p a r l ö r l e r v a s ı t a s ı y l a h a l k d a d i n l e r . N i t e k i m e r t e s i g ü n k ü g a z e t e l e r (4 Şubat 1932 Perşembe) b u geceyi t ü m ayrıntılarıyla t a s v i r ederler, k i m i ­ l e r i 3 0 . 0 0 0 k i ş i n i n , k i m i l e r i de 4 0 . 0 0 0 k i ş i n i n c a m i y e g e l d i ğ i n i y a z a r l a r . Aynı gün, Kadıköy Osmanağa C a m i i n d e i k i n d i namazını müteakiben H â f ı z Y a ş a r , H â f ı z B u r h a n , H â f ı z N u r i ve H â f ı z A l i R ı z a Türkçe

Kur'an

o k u r l a r ve t i l a v e t aralarında Türkçe t e k b i r l e r g e t i r i r l e r : Önce Yaşar Müzzemmil

Sûresini

( m u h t e l i f m a k a m l a r d a ) ; Hâfız

Hâfız

Burhan

Z ü m e r S û r e s i n i n bazı kısımlarını; Hâfız N u r i B a k a r a S û r e s i n i n son kı­ sımlarını; Hâfız A l i Rıza y i n e Z ü m e r S û r e s i n i n bazı kısımlarını h e m A r a p ç a v e h e m de T ü r k ç e o l a r a k o k u r l a r , h e r s û r e o k u n d u k t a n s o n r a t o p l u c a Türkçe

Tekbir

getirirler.

B u sırada yapılan duayı Mustafa K e m a l Atatürk radyodan dinlemektedir.

92

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u a r a d a Yozgat, K a y s e r i , Z o n g u l d a k , Balıkesir ve diğer bazı i l ­

l e r d e Türkçe

Kur'an

t i l a v e t i n e başlanmıştır. H e r h a n g i b i r s o r u n çıkma­

ması üzerine, İstanbul'da b u l u n a n Başvekil İsmet İnönü i l e D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a , 4 Şubat akşamı t r e n l e A n k a r a ' y a dönerler. 5 Ş u b a t 1 9 3 2 t a r i h i n i ö n e m l i k ı l a n , sadece b u R a m a z a n ı n s o n C u m a s ı olması değildi k u ş k u s u z . B u g ü n , yaklaşık onbeş g ü n d ü r sür­ m e k t e o l a n inkilâb teşebüslerinin son adımı atılacak ve Süleymaniye C a m i i n d e sadece K u r ' a n a y e t l e r i n d e n m ü t e ş e k k i l i l k Türkçe

Hutbe

oku­

n a c a k t ı . B u v a z i f e y e , s a r a y t o p l a n t ı l a r ı n d a v e b i l h a s s a A y a s o f y a gece­ s i n d e T ü r k ç e K u r ' a n ' ı hutbe

tarzında

o k u m a k l a tebarüz etmiş olan,

Hâfız S a d e t t i n K a y n a k seçilmişti. S a d e t t i n K a y n a k , S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e i l k Türkçe ve

gerek hutbe

esnasında,

gerek.se

hutbe'den

sonra

Hutbeyi

okur

Süleymaniye

C a m i i ' n i n müezzin m a h f i l i n d e toplanmış b u l u n a n diğer hâfızlar da T ü r k ç e t e k b i r l e r g e t i r e r e k m e r a s i m e katılırlar. Sâdettin K a y n a k ' m o k u ­ duğu h u t b e n i n m e t n i şu şekildedir: E y u l u l a r d a n u l u Tanrı! Sana hamdederiz. Bütün âlemleri y o k t a n v a r e d e n ve o n l a r a r ı z ı k v e r e n s e n s i n ! S a n a ş ü k r e d e ­ r i z . Bütün mahlukât içinde insanları e n m ü k e r r e m y a r a t a n sensin! [ E y u l u l a r d a n u l u T a n r ı ! ] E n şerefli k u l u n u , d o ğ r u l u ğ u n d a hiç şüphe etmediğimiz b ü y ü k Kitabınla bize h a k P e y g a m b e r olarak gönderdin. [ E y u l u Tanrı!] Yalnız sana t a p a r ve yalnız senden yardım isteriz. [Bize doğru y o l u gösteren büyük Kitab'ı O gönderdi. Ulu

Tanrı'nın

kulu

ve

peygamberi

sevgilimiz

Hz.

M t t h a m m e d ' e şehadet ederiz. Bize büyük K i t a b ı O d u y u r d u . ] E y u l u Tanrı! B i z i i m a n d a n ayırma! E y müslümanlar! U l u Tanrı b u y u r u y o r k i : Bazı i n s a n l a r [ k i m s e l e r ] , " A l l a h ' a ve A h i r e t G ü n ü n e inandık, biz [de] mü'miniz" derler. Böylelikle Allah'ı-ve mü'minleri

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

93

a l d a t m a k isterler. H a l b u k i onlar, yalnız k e n d i l e r i n i a l ­ datırlar

ve

böyle

yaptıklarını

da

anlamazlar.

Onlara

"Dünyayı fesada v e r m e y i n i z " denildiği z a m a n , "Hayır! B i z ıslah ediyoruz [edicileriz]" derler. H a l b u k i ifsad ederler, lâ­ k i n anlamazlar. Kendilerine "Herkes gibi i m a n ediniz" de­ nildiği z a m a n , - " B i z a p t a l l a r g i b i m i inanacağız?"

derler.

H a l b u k i k e n d i l e r i a p t a l d ı r l a r , b u n u b i l m e z l e r . [ B a k a r a : 8-9, 11-13] A l l a h ile yaptıkları a h d i bozanlar, Allah'ın birleş[tir]meyi emrettiğini ayıranlar ve y e r y ü z ü n ü fesada v e r e n l e r h ü s r a n ­ dadırlar [ B a k a r a : 27]. I s l a h edilen yeryüzünü ifsad e t m e y i ­ niz [A'raf: 56]. A l l a h ifsad edenleri sevmez [Mâide: 64]. K e n d i n i z yapmadığınız i y i l i k l e r i başkalarına nasıl t a v s i y e edersiniz? Kitabı o k u y o r s u n u z , hiç d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? [ B a k a r a : 44] E y i n s a n l a r ! Şeytan'a uymayınız. O sizin açık d ü ş m a n m ı z dır. S i z e fenalığı v e n a m u s s u z l u ğ u o e m r e d e r [ ö ğ r e t i r ] . A l l a h h a k k ı n d a bilmediğinizi söylemeyi [size] o öğretir [ B a k a r a : 168-169]. Allah'ın Kitabını o k u y a n l a r , n a m a z kılanlar [ve] i h s a n ettiğimiz rızıktan g i z l i ve âşikâr s a d a k a v e r e n l e r , t ü ­ kenmez b i r m a l a sahip olacaklarından e m i n olabilirler. A l l a h o n l a r a mükafatını verecek ve lütfunu

[da] artıracaktır.

[Fâtır: 2 9 - 3 0 ] —Oturulacak— Ayakta: A l l a h ve m e l e k l e r i , P e y g a m b e r e salât ve selâm ederler. E y m ü ' m i n l e r ! S i z de P e y g a m b e r e s a l â t v e s e l â m e d i n i z . [ A h z â b : 56] —Dua— U l u Tanrım! H a k ve adaletle hareket edenleri sen payidâr eyle! C u m h u r i y e t i m i z i [ C u m h u r i y e t hükümetini] ve Türk

94

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle! Türk o r d u s u n u h a v a d a , denizde ve k a r a d a d a i m a m u z a f f e r eyle! Topraklarımıza b o l b e r e k e t i h s a n eyle! M a h s û l â t ı m ı z ı h e r t ü r l ü a f e t l e r d e n s a k l a [ â f a t t a n vikâye eyle]! Mübarek şehitlerimize ve ölülerimize r a h m e t eyle! —Hâtime— A l l a h a d i ve i h s a n i l e e m r e d e r . A k r a b a n ı z d a n , m u h t a ç o l a n ­ l a r a m u a v e n e t i emreder. Fuhşu, kötülüğü [inkârı] ve h a k ­ sızlığı n e h y [ m e n ] e d e r . A l l a h size n a s i h a t v e r i y o r u m u l u r k i [ b u n u can kulağıyla dinler ve] düşünürsünüz. [ N a h l : 90] H u t b e y i m ü t e a k i b C u m a namazı kılınır ve n a m a z d a n s o n r a y i n e

T ü r k ç e t e k b i r l e r alınır. B u s ı r a d a H â f ı z S a d e t t i n k ü r s ü y e ç ı k a r v e m a ­ k a m l a d e ğ i l , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a hutbe b a ş l a r . Türkçe

tarzında Türkçe b i r sûre o k u m a y a

t i l a v e t i b i t i n c e , Türkçe

Kur'an

Tekbir

alınır v e b u t e k b i r i

y i n e T ü r k ç e b i r d u a t a k i p eder. O g ü n ü n akşamı hâfızlara Dolmabahçe S a r a y ı n d a b i r i f t a r yemeği v e r e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , h i z m e t l e r i n d e n ötürü k e n d i l e r i n i ayrı ayrı t e b r i k e d e r , o n l a r a K u r ' a n o k u t u r v e d a h a s o n r a h â f ı z l a r ı n s e r y a v e r ' i n odasına götürülmelerini söyler. G i t t i k l e r i odada h e r hâfıza h i z m e t l e ­ r i n e m u k a b i l 200'er l i r a ( t o p l a m 1800 l i r a ) v e r i l i p hâfızlar o t o m o b i l l e ev­ l e r i n e bırakılırlar. Ertesi

gün

(6

Şubat

1932

Cumartesi)

hâfızlar,

İstanbul

M ü f t ü l ü ğ ü n d e , Müftü F e h m i E f e n d i n i n r i y a s e t i n d e b i r toplantı yapıp B a y r a m ' d a b ü t ü n c a m i l e r d e o k u n m a s ı t a k a r r ü r e d e n Türkçe

Tekbiri

meşkle meşgul o l u r l a r ve b u toplantıda, hâfızlardan h e r b i r i n i n b a y r a m ­ 'da b i r c a m i d e m ü e z z i n l e r i n y a n ı n d a b u l u n m a l a r ı k a r a r l a ş t ı r ı l ı r . 8 Ş u b a t 1 9 3 2 P a z a r t e s i g ü n ü R a m a z a n B a y r a m ı d ı r . D a h a ö n c e d e n de k a r a r l a ş t ı ­ rıldığı g i b i İstanbul c a m i l e r i n d e ve ülkenin birçok y e r i n d e B a y r a m n a ­ m a z ı n d a h u t b e l e r ve t e k b i r l e r Türkçe o l a r a k okunmuştur. B a y r a m ı n i l k akşamı, M u s t a f a K e m a l Atatürk, O r d u müfettişle­ r i n i D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d a v e t eder. F a h r e t t i n Paşa, İzzettin Paşa,

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

95

Şükrü Nâilî Paşa'nın yanısıra D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a da oradadır. M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e , H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k o gece C e m i l S a i d ' i n K u r ' a n çevirisinden derlediği a y e t l e r i O r d u Müfettişlerinin h u z u ­ r u n d a o k u r . B u n u n üzerine ayağa kalkıp birer konuşma y a p a n Paşalar, M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' e , diğer i n k i l a b l a r ı d e s t e k l e d i k l e r i g i b i , b u i n k i lâbı da d e s t e k l e y e c e k l e r i sözünü v e r i r l e r . Böylelikle Derviş

Paşanın

k a b r i başında i l k Türkçe M e r s i y e n i n okunmasıyla başlayan ve sırasıyla Türkçe

Kur'an,

Türkçe

Ezan,

Türkçe

Tekbir

v e Türkçe

Hutbe

o k u m a de­

nemeleriyle devam eden reformlar nihayet tamamlanmış olur. İmdi, bütün b u olup b i t e n l e r i n arkasındaki t e o r i k çerçevenin d a h a i y i a n l a ş ı l a b i l m e s i için, i k i s i i n k i l â b m i l k g ü n l e r i n d e , b i r i de k ı s a b i r s ü r e s o n r a k a l e m e alınmış o l a n üç m e t i n n a k l e d e c e k ve böylece dinî r e ­ f o r m l a r ı n k e n d i s i n d e n m ü l h e m o l d u ğ u asıl k a y n a ğ a i ş a r e t e t m e k i m k â n ı bulacağız: • Türk inkilâbı i b a d e t i Türkçe'ye çevirmekle hiçbir şey y a p ­ madıysa, halkı taptıkları A l l a h i l e karşı karşıya g e t i r m e k , o r t a d a n çetrefil d i l l i y a l a n c ı t e r c ü m a n l a r ı k a l d ı r m a k iyiliğini y a p m ı ş t ı r . (...) H r i s t i y a n l ı k K i t a b - ı M u k a d d e s i n i n

gerek

İngilizce'ye, gerek A l m a n c a ' y a tercümesi o m i l l e t l e r i n i r f a n v e l i s a n t a r i h l e r i n d e de b i r e r yenileşme,

millîleşme

devrinin

b a ş l a n g ı c ı o l m u ş , öz d i l i n v a r l ı ğ ı n ı d u y m a s ı , g ö s t e r m e s i h â ­ disesini uyandırmıştı. U z u n z a m a n varlıklarını ve b ü y ü c e k şerâit farklarıyla b e r a b e r , halkın vicdanında o k a d a r d e r i n b i r t e s i r i o l a n K u r ' a n ' m özdile çevrilmesi, c e m a a t l e r e özdü ile h i t a b etmesi, hususiyle olduğu gibi görünmesi,

acaba

b i z d e de g e r e k d i l c e , g e r e k dinî t e l â k k i c e p e k d i k k a t e d e ğ e r b i r e r hayırlı hâdise d o ğ u r m a y a c a k mıdır? B i z b u suâle b ü ­ y ü k b i r k a n a a t l e Evet!

diye cevap v e r i y o r u z .

1

• O r t a ç a ğ ' d a A v r u p a ' d a b ü y ü k b i r dinî ihtilâl o l m u ş t u : İncil, L a t i n c e ' d e n bazı m i l l e t l e r i n h e r g ü n k ü d i l i n e [ h a l k d i l i n e ] t e r c ü m e e d i l m i ş t i . T a b i i b u h a l k a r ş ı s ı n d a , İncil'i o k u y a n l a -

A l i Rıza Seyfı, Gazi ve İnkılâp, sh. 62-63, İstanbul, 1933

96

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi rın sayısı arttı. B u m ü h i m değişiklik, R u h b a n

Sınıfının

i ç i n d e v u k û b u l a n b i r h i z i p l e ş m e d e n s o n r a y a p ı l m ı ş t ı . İleri f i k i r l i b a z ı p a p a z l a r , h a l k ı n İncil'i o k u y a b i l m e l e r i n i v e t e f s i r e d e b i l m e i m k â n ı n a s a h i p olmasına taraftardı. H a l k için k a ­ palı v e y a e r i ş i l m e z b i r h a l d e o l a n İ n c i l ' i n , y a b a n c ı b i r d i l d e kalması ve m â n â s ı n a u l a ş m a k için papazların t e f s i r i n e m u h ­ taç bulunması b e k l e n e m e z d i . M a r t i n L u t h e r ve arkadaşları, İncil'in h a l k a k a d a r i n m e s i için çok uğraşmışlardı. Kitab-ı Mukaddes'i tercüme etmekle g i r d i k l e r i t e h l i k e y i biliyoruz; f a k a t b u n u , b i l e r e k yapıyorlardı ve b u g ü n b u c e s a r e t l e r i n i t a k d i r ediyoruz. Cesaret b a h s i n d e şurasını söylemek g e r e k i r k i b u n u t a k d i r e d e b i l m e k için İslâm Dünyası'nda b i r m ü d d e t yaşamak, eski âdetlerin k u v v e t i n i yakından görmek lâzım­ dır. İ ş t e o z a m a n , G a z i n i n K u r ' a n ' ı t e r c ü m e e t t i r m e k l e g i ­ riştiği ' t e h l i k e l i t e ş e b b ü s ' l â y ı k ı y l a m e y d a n a ç ı k a r . Kemal,

sayısız

mücadeleleri

sine girişmemişti.

boyunca

bunun

kadar

tehlikeli­

H a l b u k i bunda da m u v a f f a k o l d u !

• R e d s l o b , Prensipe

des Nationalites'inde

Mustafa

1

diyor k i : "Milletler

k e n d i l e r i n i b u l u r l a r k e n diî'in p r e s t i ş i a r t a r , k e n d i ş a h s i y e t ­ l e r i n i b u s u r e t l e göstermeyi a r a r l a r ; millî ruhlarını b u l u n c a , dillerini

de

keşfederler.

Bunun

için

Dante,

Servantes,

Şekispir v a t a n l a r m u c i d i d i r l e r . R e f o r m zamanında h a l k d i l i , ruhların hayatında d e r i n kökler salar. B u suretle millî d i l , y e n i d e n ele g e ç e n i m a n ı n d i l i o l u r . K i l i s e g i b i E v r e n s e l

olan

L a t i n c e , y e r i n i millî dil'e bırakır. Reformacılar h a l k a k e n d i diliyle h i t a p ederler, İncil'in

halk [da] kendi

millîleştirilmesidir.

böyle yaptı

ve Kur'an

Türkçe

d i l i y l e söyler. B u

L ü t e r de b ö y l e y a p t ı " . Atatürk oldu.

Amerika'nın Türkiye Sefiri Charles H . Sherrill, Türkçe Kur'an, ve Martin Luther, 1934; [bkz. Bölüm I I I , Metin X V I I I ] 1

2

de

2

Mustafa

Mahmut E s a t Bozkurt, Atatürk İhtilâli, sh. 313-314, İstanbul, 1940

Kemal

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n Gerçekten

de

Ziya

B a l t a c ı o ğ l u ' n u n İslâm'ı

G ö k a l p ' i n Dinî Türkleştirmek,

şeklinde

Müslümanlık

ifade

Türkçülük,

9J7_ İsmail

Hakkı

D r . Reşit G a l i p ' i n ise

etmeye

çalıştıkları,

Millî

"İbadetleri

Türkçeleştirme P r o j e s i " b u s a f h a y l a b i r l i k t e z i r v e s i n e ulaştı v e b i r m â ­ n â d a Z i y a G ö k a l p ' i n , Vatan

şiirinin mısrâlarında dile getirdiği düşler

— h i ç değilse kısa b i r süre i ç i n — gerçek o l d u . V I I . " B i r Ü l k e k i C a m i i n d e Türkçe

Ezan

Okunur"

1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a n İbadetleri Projesi,

Türkçeleştirme

pek t a b i i d i r k i b u k a d a r kısa b i r z a m a n d i l i m i n d e gerçekleştiri­

l e n t e ş e b b ü s l e r l e sınırlı k a l m a y a c a k , h e m e n a k a b i n d e , b u p r o j e y l e b a ğ ­ lantılı b i r b i ç i m d e y e n i v e f a r k l ı p r o j e l e r de d e v r e y e s o k u l a c a k t ı . Ç ü n k ü C u m h u r i y e t yöneticileri, sadece e s k i y e a i t k u r u m l a r ı t a s f i y e

etmekle

kalmıyor, aynı z a m a n d a inkilâblarm kökleşmesini, yerleşmesini sağla­ y a c a k d i ğ e r t e d b i r l e r e de b a ş v u r m a y ı e l z e m a d d e d i y o r l a r d ı . N i t e k i m b u y ö n d e (tekkelerin

yerine)

i k a m e e d i l e n k u r u m l a r d a n b i r i de R a m a z a n

B a y r a m ı n ı n üzerinden henüz i k i h a f t a bile g e ç m e d e n (19 Şubat 1932'de) k u r u l a n ve birgün Türk'ün çağdaş mâbedi hâline geleceği Halkevleri'dir.

düşünülen

1

İlk b a k ı ş t a b i r b i r i y l e a l â k a s ı z g i b i g ö r ü n e n b u v e b e n z e r i t e ş e b b ü s ­ l e r a r a s ı n d a , sadece k r o n o l o j i k b a k ı m d a n b i r y a k ı n l ı k b u l u n d u ğ u d ü ş ü ­ nülmemelidir. Çünkü b i r b i r i n i izleyen b u adımlar, müşterek b i r gayeye h i z m e t amacıyla atılmış; başka b i r deyişle, h e r f a a l i y e t t e k t e k aynı s i ­ yasî irade tarafından planlanıp yürürlüğe sokulmuştur. N i t e k i m h e m b u m ü n a s e b e t l e r i n s ı k ı l ı k d e r e c e s i n i , h e m de d a h a k u r u l u ş Halkevlerine

yıllarında

a t f e d i l e n önem ve değerin ne olduğunu g ö r m e k için, o dö-

Halkevleri i l k olarak 19 Şubat 1932'de 14 vilayet merkezinde, i k i n c i merhalede 24 H a z i r a n 1932'de 20 merkezde açılmış, daha sonra birçok v i l a y e t ve kasabada b u n l a r a y e n i l e r i eklenmiştir. 1950'ye k a d a r hizmete açılan H a l k e v i sayısı 474, Halkodası sayısı ise 4306'dır. H a l k e v l e r i ; 8 Ağustos 1951 t a r i h ve 5830 sayılı k a n u n ile kapatılmıştır. [Bkz. Sami N . Özerdim, Atatürk Devrimi Kronolojisi, sh. 86, İstanbul, 1966; M u z a f f e r Gökman, 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, sh. 67, İstanbul, 1973; U t k a n Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, sh. 5 3 1 , A n k a r a , 1983] 1

98

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

n e m i n t a n ı k l a r ı n d a n b i r i n i n , A h m e d H a m d i B a ş a r ı n (öl. 1 9 7 1 ) y a p m ı ş o l d u ğ u şu d e ğ e r l e n d i r m e ü z e r i n d e d ü ş ü n m e k l â z ı m d ı r : (...) B i z d e d i n i c e m i y e t i n d ı ş ı n a a t m a k d e ğ i l , b i l a k i s i n k i l â p l a r m e m r i n e v e r e r e k y a ş a t m a k l â z ı m d ı r . Camileri kealip

onların

mızda

yerine

Halkevleri

aslâ muvaffak

yapmak

yıkıp,

suretiyle

H e r zaman camide top­

olamayacağız.

l a n a n h a l k a o r a d a n sesimizi d u y u r m a k ; oralarını h a l i n e k o y m a k : d i n sınıfını o r t a d a n

halkevleri

ter-

maksadı­

h e r k e s i d i n ve dünya nâmına konuşturmak

modern

kaldırmak,

mümkündür.

İslâmlık b u bakımdan en m o d e r n , en i l e r i b i r d i n d i r . D e r i n b i r heyecanla anlattığım b u bahisleri Reşit G a l i p ' i n aynı he­ yecanla dinlediğini, sözleriyle beni tasdik ve teyid ettiğini hatırlar­ k e n , m e r h u m u n aziz hâtırasını rahmetle anıyorum. Halkevlerinin

kuruluşundan

bir müddet

1

sonra,

aynı

yılın

T e m m u z u n d a b i r başka adım d a h a atılmış; M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün e m r i y l e v e Türk s ı n d a Birinci

Tarih

Türk Tarih

Tezini

tanıtmak amacıyla A n k a r a H a l k e v i b i n a ­

Kongresi

toplanmıştı. O n gün süren K o n g r e y e

198 l i s e v e o r t o k u l m u a l l i m i , 18 D â r u l f ü n u n m e n s u b u v e y i n e

çoğu

M e c l i s ü y e s i o l a n 25 T ü r k T a r i h T e d k i k C e m i y e t i ü y e s i k a t ı l m ı ş v e 1 9 3 2 Ramazanı'ndaki Dolmabahçe Sarayı toplantılarına r i y a s e t eden D r . Reşit G a l i p i l e H a s a n C e m i l Ç a m b e l ' i n a k t i f r o l a l d ı k l a r ı b u K o n g r e de, g e r e k tebliğci, gerekse müzakereci sıfatıyla A f e t İnan, S a m i h R i f a t ,

Yusuf

Akçura, F u a t Köprülü, Sadri M a k s u d i Arsal, Zeki Velidi Togan gibi i s i m l e r de h a z ı r b u l u n m u ş l a r d ı . Cumhuriyet

2

yöneticilerinin

tarih'i

nasıl

yorumladıklarını,

C u m h u r i y e t için g e r e k l i o l a n y e n i t a r i h b i l i n c i n i nasıl oluşturduklarını

A h m e d H a m d i Başar, Atatürkle İstanbul, 1945 1

Üç Ay ve 1930'dan

Sonra

Türkiye,

sh. 5 1 ,

B u Kongre'de s u n u l a n tebliğ ve müzâkere m e t i n l e r i aynı yıl yayımlanmıştır: Birinci Türk Tarih Kongresi: Kongrenin Zabıtları, Konferanslar, Münakaşalar (1932), İstanbul, 1932. B u kongrede ele a l m a n mevzûların genel t a s v i r ve t a h l i l i için bkz. Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih: Türkiye'de 'Resmî tarih' Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul, 1992 2

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n

99

ayrıntılı b i r biçimde gözler ö n ü n e s e r e n b u K o n g r e ' d e t e m e l l e n d i r i l e n Türk

Tarih

Türk'ün

esasen D r . Reşit G a l i p ' i n hazırladığı

Tezi,

Millî

Dini

Müslümanlık:

y a k ı n d a n alâkalıdır ve d a h a d a önemlisi b u

Teziyle

a l â k a i h m a l edildiği t a k d i r d e , C u m h u r i y e t i n n e d i n ' e , n e de t a r i h e n a s ı l baktığını k a v r a m a k m ü m k ü n değildir. Ç ü n k ü sırf b u alâka s e b e b i y l e d i r ki

Türk T a r i h K o n g r e s i n i n

bittiği g ü n ü n

akşamı

Mustafa

Kemal

A t a t ü r k t a r a f ı n d a n , " D i l i ş l e r i n i de d ü ş ü n m e k l â z ı m d ı r " d e n i l e c e k v e e r t e s i g ü n (12 T e m m u z 1932'de) Türk Dili 1935'de Türk Dil Kurumu

Tedkik

kurulacaktır.

Cemiyeti

adını a l a n b u C e m i y e t i n k u r u l u ş a m a c ı ,

tıpkı diğerlerinde olduğu g i b i , C u m h u r i y e t i n i d e o l o j i k inşâsını gerçek­ leştirmek ve k u r u m l a r y o l u y l a b u inşâyı kökleştirip iyice yerleştirmektir. N i t e k i m Türk Dili

Tedkik

k u r u l d u k t a n kısa b i r süre s o n r a (26

Cemiyeti

Eylül-5 E k i m 1932 t a r i h l e r i arasında), y i n e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n direktifleriyle

Dolmabahçe

Sarayında

Türk

Dili

Birinci

Kurultayı

t o p l a n m ı ş v e b ö y l e l i k l e C u m h u r i y e t i d e o l o g l a r ı , sadece d i n ' i n v e t a r i h ' i n sınırlarını değil, d i l ' i n sınırlarını da b e l i r l e m e k y ö n ü n d e k i i r a d e l e r i n i ortaya koymuşlardı.

1

Binaenaleyh

S a m i h R i f a t ' i n (öl. 1 9 3 2 )

aşağıda

n a k l e d e c e ğ i m i z sözleri, b u i r a d e n i n t a b i i b i r i f a d e s i o l a r a k a n l a ş ı l m a l ı v e C u m h u r i y e t i d e o l o g l a r ı n ı n sadece d i n ' i n değil, t a r i h i n v e d i l i n i n ş â s ı n d a da k o y u b i r siyasî p r a g m a t i z m i önceledikleri hiçbir s u r e t t e

gözden

kaçırılmamalıdır: H a n ı m l a r , efendiler! Şeriaft] v a d i s i n i n yıldırımları ö n ü n d e i s t i k b a l i n bugünleriyim uğraşan ve o n l a r a b ü t ü n

hayatın

f e v k i n d e k ı y m e t v e r e n b i r i n k i l â b a z m i içindi- her fikrin, tasarrufun

en geniş

bir küll teşkil ettiğini bir tarihten ğini,

bugüne

biz, Büyük

teşebbüsleriyle idi;

'lisan'

ikinci

ve şümullü ve milliyet kadar

Gazi'nin öğrendik. merhale,

rabıtalarıyla şuurunun

her türlü birer

birer

bağlı muasır

tafsilatıyla

ihata

edildi­

meydana

çıkan

yüksek

Bu da 'tarih'in üstünde

birbirine insanlıkla

her

bir hareket

duruyordu.

noktası

M i l l e t i n öz-

B u K u r u l t a y ' d a s u n u l a n tebliğ ve müzâkere m e t i n l e r i de diğeri g i b i kısa b i r süre içinde yayımlanmıştır: Birinci Türk Dili Kurultayı: Tezler-Müzâkere Zabıtları, İstanbul, 1933 1

100

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi benliğini bulduğuna şiddetle k a n i olduğu d a h a d ü n k ü b i r d e v i r d e b u e s a s l a r ı n az ç o k n â k ı s k a v r a n ı l d ı ğ m ı s a m i m i y e t l e i t i r a f edelim; ve herşeyi olduğu g i b i görmeye m u v a f f a k ola­ b i l m e k için d i y e l i m k i : yanıldığımız n o k t a l a r , hiç o l m a z s a yanılmadıklarımızdan o k a d a r eksik değildi.

1

Hâsılı, b ü t ü n b u gelişmelerle b i r l i k t e , 1932 yılı, C u m h u r i y e t ' i n d i n e , t a r i h e v e d i l e y ö n e l i k r e s m î g ö r ü ş ü n ü n f i i l e n i n ş â e d i l d i ğ i b i r yıl olmuş ve b u k o n u d a oldukça cesur adımlar atılmıştı. N i t e k i m R a m a z a n 2

a y ı n d a k i İbadetleri d ı n d a n Birinci Türk

Dili

teşebbüslerinin son bulmasının a r ­

Türkçeleştirme

Türk

Tedkik

Tarih

Kongresi

Cemiyetinin

düzenlenmiş; E v k a f Müdüriyeti,

kuruluşundan

T e m m u z 1 9 3 2 ' d e ) b ü t ü n m ü f t ü l ü k l e r e Türkçe

bir hafta

Ezan

sonra

(18

için hazırlanmaları

t â l i m a t ı n ı v e r d i ğ i n d e , D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i E z a n ı n y e n i ş e k l i n i ç o k t a n tesbit etmişti bile. Tanrı

uludur!

Şüphesiz

bilirim

Tanrı

uludur!

bildiririm

Tanrıdan

başka yoktur

tapacak!

Türk Dili Tedkik Cemiyeti Reisi Samih Rifat Bey'in Açma Nutku, " B i r i n c i Türk D i l i Kurultayı: Tezler-Müzâkere Zabıtları" içerisinde, sh. 3, İstanbul, 1933. S a m i h R i f a t hakkında bkz. S a d e t t i n Nüzhet, Samih Rifat: Hayatı ve Eserleri, İstanbul, tsz. 1

Dinî inkilâpların o t a r i h l e r d e ülke dışında nasıl değerlendirildiğine ilişkin b i r misâl olmak üzere, 16 Kasım 1932 günü K r a l i y e t O r t a Asya Derneğinde v e r i l e n Türkiye'de Cumhuriyetin Dokuz Yılı başlıklı b i r k o n f e r a n s t a n sonra söz a l a n L o n d r a C a m i i İmamının şu sözlerine bakılabilir: " M u s t a f a Kemal'e büyük b i r general ve büyük b i r yönetici olarak s a m i m i b i r hayranlık duyuyor, ama el sür­ memesi gereken bazı şeylere karışmasına da esef e d i y o r u m . Kur'an-ı Kerimin Türkçe çevirisini Arapça aslının yerine geçirmekle büyük bir yanlış yaptı. K u r ' a n ı K e r i m ' i tercüme etmek yanlış değildir, H i n d i s t a n ' d a ve başka yerlerde çeşitli Doğu d i l l e r i n e yapılmış çevirileri vardır; fakat İslâm dünyasının her zaman ıs­ r a r l a istediği t e k şey, çevirinin m u t l a k Arapça asılla b i r l i k t e olmasıdır." (Sir. A . Telford W a u g h , Nine Years of Republic in Tıırkey, " J o u r n a l of the Royal C e n t r a l Asiatic Society", X X , sh. 66, Ocak 1933; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nin Tek-Parti Yönetiminin Kurulması 1923-1931, A n k a r a , 1981'den]. M e t e Tuncay'ın, L o n d r a İmamının sözlerini aktarırken yaptığı değerlendirme, m a k ­ sadın anlaşıl(a)madığmı göstermektedir. 2

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n Şüphesiz Haydi

bildiririm

namaza,

Namaz Tanrı

bilirim

haydi

uykudan uludur!

Tanrının

101

elçisidir

Muhammedi

felaha! (Yalnız s a b a h namazlarında)

hayırlıdır. Tanrıdan

başka yoktur

tapacak!

1

T ü r k ç e E z a n ı n bestesi için bazı sanatkârlar görevlendirilip beste olanca g a y r e t l e m e ş k e d i l m e s i n e r a ğ m e n , h a t t a birçok i m a m ve m ü e z z i n Türkçe

Ezan

o k u m a k u r s u n d a n m e z u n edildiği h a l d e , hazırlıklar 29

Aralık 1932 ( 1 R a m a z a n 1351) t a r i h i n e k a d a r yetişemediği için, b u R a m a z a n a y ı n d a Türkçe

tüm camilerde okunması m ü m k ü n ola­

Ezanın

m a m ı ş t ı r . B u sebeple, a ş a ğ ı d a y e r a l a n g a z e t e h a b e r i , esas i t i b a r i y l e b i r mübalağa ifade etmektedir: B u g ü n R a m a z a n ı n b i r i n c i günüdür. R a m a z a n için yapılan b ü t ü n h a z ı r l ı k l a r i k m â l e d i l m i ş t i r v e bu hazırlığın bâriz

hususiyeti

okunacak

ezan

ve mukabelelerin

her camide

en

müteTürkçe

İlk t e r a v i h n a m a z ı d ü n gece ş e h r i n b ü ­

olmasıdır.

yük c a m i l e r i n d e kalabalık b i r c e m a a t tarafından eda e d i l ­ m i ş t i r . M ü f t ü l ü k ç e Türkçe

Vaaz

vermeye m e z u n olan der-

siâm e f e n d i l e r i n b i r listesi E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü n e verilmiştir. V a a z v e r i l e c e k ve m u k a b e l e o k u n a c a k c a m i l e r d e n başlıcaları şunlardır:

Fatih,

Bayezit,

Ayasofya, Yeraltı,

Beşiktaş,

S i n a n p a ş a , D o l m a b a h ç e , A t i k a l i , H ı r k a - i Şerif, A r a p C a m i i , Damat

İbrahim

Paşa,

Mercan,

Selçuk,

S u l t a n a h m e t , E y ü p , Kılıç A l i Paşa, S u l t a n s e l i m ,

Türkali, Üsküdar

C e d i t V a l d e [Vâlide-i C e d i d ] , Ortaköy M e c i d i y e , Şehzâde, H e k i m o ğ l u A l i P a ş a , N û r o s m a n i y e c a m i i l e r i . (...) Ezan Türkçe

bugünden

itibaren

okunacaktır.

muvaffakiyetli

büyük

camilerimizin

Müezzinlerin

neticeler

vermiştir.

yaptıkları

hepsinde ses

tecrübeleri,

2

1

G o t t h a r d Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 45, İstanbul, 1972

2

M i l l i y e t , 29 Aralık 1932 Perşembe. "Mâruf hâfızlar tarafından müezzinlere öğ­

r e t i l e n Ezan ve Kâmet t e d r i s i n i h a y e t bulmuştur." ( M i l l i y e t , 30 Aralık 1932

102

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi 1933 R a m a z a n ı b u t e m e n n i l e r l e b a ş l a m ı ş v e b u t e m e n n i l e r

kısmen

gerçekleşmiş, ancak bütün ülkede, h a t t a b i r şehrin bütün c a m i l e r i n d e Türkçe

Ezan

aynı a n d a okunamamıştır. B i r önceki yılda yapıldığı g i b i ,

1 9 3 3 R a m a z a n ı n d a d a (23 O c a k 1933 P a z a r t e s i a k ş a m ı ) K a d i r G e c e s i münasebetiyle Ayasofya C a m i i n d e büyük b i r i h t i f a l düzenlenmiş, y a ­ b a n c ı ü l k e l e r i n k o n s o l o s l a r ı ve eşleri için c a m i d e y e r a y r ı l a r a k o n l a r ı n d a m e r a s i m i i z l e m e l e r i sağlanmıştır. N i t e k i m A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i 1

Sefiri Charles H . Sherrill, b u m e r a s i m i ailesiyle izleyen yabancılardan b i r i d i r ve k e n d i s i b u geceyle i l g i l i i z l e n i m l e r i n i şu şekilde d i l e getirmiş­ tir: ( U z u n z a m a n İstanbul Müzesi M ü d ü r ü ) H a l i l Bey tarafından b e n i m ve e ş i m i n A y a s o f y a ' d a k i b ü y ü k n a m a z d a b u l u n m a y a d a v e t edilişimizi b u r a d a a n m a l ı y ı m ! O, s e v i m l i eşi v e E v k â f Müdürü,

n a m a z ve d u a l a r m ü d d e t i n c e

benimle

birlikte

k a l d ı l a r ve p e k e n t e r e s a n i z a h â t l a r v e r d i l e r . (...) D i y e b i l i r i m k i 2 3 O c a k 1933 a k ş a m ı A y a s o f y a ' d a g ö r d ü ğ ü m ve h i s s e t t t i ğ i m i m a n s a m i m i y e t i n i h i ç b i r h r i s t i y a n â y i n i n d e d u y m a d ı m . B u İslâm kalabalığını h a r e k e t e g e t i r m e k için ne b i r h a t i b , ne b i r m ü z i k vardı. B ü t ü n içtimaî sınıflar m e v -

Cuma). "Ramazan ayından i t i b a r e n Sivas'ta Türkçe Ezan o k u n m a y a başlamıştır. Şimdi artık her camide Türkçe Ezan işitiliyor. 40 k a d a r müezzin, ezanı Lise Mûsikî M u a l l i m i Muzaffer Bey'in riyaseti altında t o p l a n a r a k t a l i m l e r i n e devam etmişler ve b i r ay zarfında çok k u v v e t l i olarak bestelemeye m u v a f f a k olmuşlar­ dır. V a l i Süleyman Bey'in h u z u r u n d a her müezzin ayrı ayrı okumuşlar ve V a l i Bey okunuş tarzından çok m e m n u n olmuşlardır.*' ( M i l l i y e t , 1 Ocak 1933 Pazar) "Ayasofya'da her sene m u t a d olduğu veçhile dün akşam da dinî âyin yapılmış, şehrin en güzel sesli müezzinleri tarafından mevlût okunmuştur. Camide, h a v a ­ nın kış olmasına rağmen çok kesif b i r kalabalık hâsıl olmuştur. B u izdihamı ev­ velden t a h m i n eden Eminönü M e r k e z M e m u r u H u l u s i Bey'le E v k a f M a s r a f Müdürü Sait Bey, gündüzden t e r t i b a t almışlar, M a s r a f memurları tarafından 1

kadınlara, erkeklere ve ecnebilerle süfera ve konsoloslara tahsis edilen yerler po­ lislere gösterilmiş, M e r k e z M e m u r u ' n a b u y e r l e r i n b i r de planı verilmiştir. Gündüz saat iki'den i t i b a r e n 150 resmî polis t a v z i f edilmiştir. ( M i l l i y e t , 24 Şubat 1933 Sah)

)

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

103

c u t t u ; kadınlar aşağıda yanları d o l d u r u y o r d u ; o r t a d a e r k e k ­ l e r sıkı sıralar [ s a f l a r ] h a l i n d e ( y ü z s ı r a v a r d ı ) v e h e r s ı r a d a d o k s a n a r kişi o m u z o m u z a v e r m i ş d i z ç ö k ü y o r , k a l k ı y o r , d i z ç ö k ü p secdeye varıyor, y a n m d a k i n d e n bî-haber T a n r ı i l e karşı karşıya g e l m e n i n h u ş û u içindeydi. T ü r k m i l l e t i n i n r u h u n u anlamanın y e r i ve zamanıydı. Sade ve imanlı Türk'ü böyle b i r şerâitte gördükten sonra, T ü r k m i l l e t i n i iyice a n l a m a k ve M u s t a f a K e m a l gibi,

Türkiye

C u m h u r i y e t i n i n k u r u c u s u ve i l k R e i s i c u m h u r u n u d o ğ u r a n b u tabiatı ölçmek m ü m k ü n olur. M u h a k k a k k i T ü r k m i l l e t i b i z A m e r i k a l ı l a r k a d a r d i n d a r d ı r , b e l k i de h a t t a fazla...

bizden

1

B u a r a d a b e k l e n m e y e n b i r g e l i ş m e o r t a y a çıkmış ve R a m a z a n B a y r a m ı n d a n b i r k a ç g ü n s o n r a ( 1 Ş u b a t 1 9 3 3 ' d e ) , B u r s a ' d a Türkçe

Ezan

uygulamasına karşı çıkan b i r g r u p , h e r yerde ( m s l . İstanbul g i b i b ü y ü k ş e h i r l e r d e ) Türkçe

Ezan

o k u n m u y o r oluşunu emsâl göstererek U l u C a m i i

ö n ü n d e n ü m a y i ş y a p m ı ş v e b a ş k a y e r l e r d e Arapça E z a n ı n B u r s a ' d a Türkçe

okunduğu halde,

okunmasını protesto etmişlerdir.

s ı r a s ı n d a c e m a a t t e n i k i k i ş i n i n Ezan

v e Kameti

Protesto

Arapça okumalarına b i r

polis m e m u r u n u n müdahale etmesi üzerine, " B u nedir yahu? Y a h u d i l e r havralarında, H r i s t i y a n l a r k i l i s e l e r i n d e serbestçe âyin

yaparlarken

neden bizi böyle k a n u n s u z t a z y i k ediyorlar? G i d i p d e r d i m i z i anlatalım!" diye

tepki

gösterilmiş,

ardından

da topluca

Evkaf

Müdürlüğüne

g i d i l m i ş t i r . A n a d o l u A j a n s ı aracılığıyla g a z e t e l e r e b i l d i r i l e n 5 Ş u b a t 1933 tarihli

i l k resmî

tebliğde

bu

hâdisenin

keyfiyetinden

şöyle

söz

edilmektedir: ( A . A . ) B u r s a ' d a 1 Ş u b a t t a Türkçe

Ezan

ve Kamet

sebebiyle

hâdis o l a n v a k ' a şöyle c e r e y a n etmiştir: Şubatın b i r i n c i g ü n ü öğleden s o n r a H o c a Y a h y a oğlu Kazanlı T a t a r

İbrahim,

İslâm oğlu elektrikçi

kuyumcu

Se3 fettin, M e h m e t r

oğlu

Şahin, k a s a p Hâfız M u s t a f a , Y u s u f Çavuş oğlu Köy İ m a m ı

1

Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I

104

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Hâfız M u s t a f a , M e h m e t oğlu Hâfız Ali', M e h m e t oğlu k i l i m c i S a l i h , K a y a p a K ö y ü n d e n Ömer, Ö m e r oğlu K a y a A l i , H a s a n oğlu M u s t a f a H i l m i , A z i z oğlu A l i , M u s t a f a

oğlu

Halil,

A b d ü l m ü ' m i n oğlu Abdülkadir'in teşvikiyle 30 k a d a r şahsın c a m i y e m u t t a s ı l E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü ' n e m ü r a c a a t l a Ezan Kâmet'in

ve

İstanbul ve diğer t a r a f l a r d a olduğu g i b i B u r s a ' d a

Arapça okunmasını gürültülü b i r surette talep etmişlerdir. E v k a f M ü d ü r ü f n ü n ] , " D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n i n v e E v k a f U m u m M ü d ü r l ü ğ ü n ü n e m i r l e r i n i b o z m a k iktidarına mâlik olmadığı" y o l u n d a k i cevabı üzerine, arkalarına topladıkları b i r c e m m i g a f i r l e h ü k ü m e t d a i r e s i n e g i t m e k i s t e m i ş l e r s e de polis k u v v e t l e r i tarafından dağıtılmışlar, müşevviklerle önay a k olanlar y a k a l a n a r a k tahkikâta başlanmıştır.

1

B u r s a h â d i s e l e r i n i n p a t l a k v e r m e s i ü z e r i n e , D i y a n e t İşleri R e i s i Rifat

Börekçi

hemen

harekete

geçerek,

4

Şubat

1933

tarihinde

— T a h r i r â t M ü d ü r l ü ğ ü n ü n 360/128 sayılı e m r i y l e — t ü m M ü f t ü l ü k l e r e b i r t â m i m göndermiş ve " e n u f a k b i r m u h a l e f e t i r t i k a b e d e c e k l e r i n kat'î v e şedid m ü c a z â t a m â r u z k a l a c a k l a r ı n ı " b i l h a s s a v u r g u l a m ı ş t ı r : D a h i l i y e V e k â l e t i C e l i l e s i ' n d e n v â r i d t e z k e r e d e ; Türkçe

Ezan

h a k k ı n d a riyâset-i a l i y y e l e r i n c e i t t i h a z o l u n a n k a r a r ve tâm i m i n h e r t a r a f t a a y n ı h a s s a s i y e t l e t a t b i k ve t a k i b e d i l m e ­ m e k t e olduğu v i l a y e t l e r i n iş'ârından anlaşılmakta olduğun­ d a n , b u teşevvüş ve intizamsızlığın i z a l e s i n i t e m i n edecek kat'î v e s a r i h t e b l i ğ â t m t e ' k î d e n v e m ü s t a ' c e l e n î f a s ı v e k e y ­ f i y e t t e n v i l a y e t l e r i n de h a b e r d a r e d i l m e s i i ç i n b i r s û r e t i n Vekâlet e gönderilmesi ifade ve izbar buyurulduğuna n a z a -

C u m h u r i y e t ve Son Posta, 6 Şubat 1933, (Resmî Tebliğ, A n k a r a ) ; Başvekâlet tarafından b i l d i r i l e n 8 Şubat 1933 t a r i h l i resmî tebliğde ise şöyle d e n i l m e k t e d i r : "Adliye ve D a h i l i y e V e k i l l e r i B u r s a ' d a k i t e d k i k l e r i ve yerinde aldıkları t e d b i r l e ­ r i n neticesini İcra V e k i l l e r i Heyeti'ne a r z e t t i l e r . Hâdisenin m a h i y e t i hakkında v e r i l e n izahat ve a l m a n t e d b i r l e r muvafık görülmüştür. Hâdiseyi ve m a h i y e t i n i R e i s i c u m h u r h a z r e t l e r i n i n tebliğleri tenvîr etmiştir. C u m h u r i y e t A d l i y e s i n c e tâkibâta devam olunacaktır." ( M i l l i y e t , 9 Şubat 1933) 1

1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n

105

r a n evvelce Riyaset m a k a m ı n c a tesbit ve E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü tarafından v i l a y e t l e r e ve E v k a f t â m i m e d i l e n Türkçe

Ezan

ve İkâmet

Umum

Müdürlerine

suretlerinin memleke­

t i n h e r tarafında, h a t t a e n ücra b i r köşesinde aynı şekil ve aynı z a m a n d a b i r â h e n k , b i r s i y a k d a i r e s i n d e t a t b i k i z a r u r i o l d u ğ u h a l d e , ş e r ' a n m e m n û o l m a y a n b ö y l e Türkçe Kâmet

Ezan

ve

hakkında bazı müftiler tarafından tereddüde m e y d a n

verildiği anlaşılmıştır. B i n a e n a l e y h b u t â m i m i n v ü s û l ü n ü m ü t e a k i b u m û m i l m i y y e memurları, i m a m ve h a t i b l e r e kat'î t e b l i ğ a t icrâsı i l e en ufak kat'î

ve şedid

mücazâta

bir muhalefet mâruz

irtikab

edeceklerin

tâmimen beyan

kalacakları

olur efendim. 4 Şubat 1933 D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t [ B ö r e k ç i ]

1

H â d i s e d e n h a b e r d a r edildiği s ı r a d a İ z m i r ' e g i t m e k t e o l a n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , 5 Şubat 1933'de B u r s a ' y a gelmiş ve g e r e k l i b i l g i l e r i a l ­ d ı k t a n s o n r a , e r t e s i g ü n (6 Ş u b a t ) A n a d o l u A j a n s ı m u h a b i r i n e ş u b e y a ­ natı vermiştir: (A. A . ) Bursa'ya geldim. Hâdise hakkında

alâkadarlardan

m â l u m â t aldım. Hâdise, haddizâtmda fazla e h e m m i y e t i hâiz değildir. H e r h a l d e c a h i l mürteciler C u m h u r i y e t A d l i y e s i n i n pençesinden kurtulamayacaklardır. Hâdiseye

dikkatimizi

b i l h a s s a çevirmemizin sebebi, d i n i , siyasetle] ve h e r h a n g i b i r t a h r i k e vesile e t m e y e aslâ m ü s a m a h a e t m e y e c e ğ i m i z i n b i r d a h a a n l a ş ı l m a s ı d ı r . Meselenin dildir.

mahiyeti

esasen

din

değil,

Kat'î o l a r a k b i l i n m e l i d i r k i T ü r k m i l l e t i n i n millî d i l i

v e millî b e n l i ğ i bütün

hayatında

h â k i m v e esas k a l a c a k t ı r !

2

Diyanet İşleri Reisliği Tahrirât Müdürlüğü, sy. 360-128, 4 Şubat 1933; [Sadık A l b a y r a k , Türkiye'de Din Kavgası, sh. 262, İstanbul, 1973'den] 1

Birçok gazete m e y a n m d a bkz. C u m h u r i y e t , 7 Şubat 1933. (Manşet: Gazi retlerinin irtica hâdisesi hakkında beyanâtları) 2

haz­

106

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Aynı günün akşamı M u s t a f a K e m a l , B u r s a eşrâfıyla ve b i r g r u p

g a z e t e c i y l e b i r l i k t e b u l u n d u ğ u b i r m e c l i s t e , d a h a s o n r a d a n Bursa

Nutku

diye anılacak olan meşhur konuşmasını yapmış; f a k a t gazetelerde y a ­ y ı m l a n m a s ı n a o g ü n için m ü s a a d e e d i l m e y e n b u k o n u ş m a , yıllar s o n r a , y i n e o akşam sofrada b u l u n a n gazetecilerden Rıza Ruşen Yücer tarafın­ d a n yayımlanmıştır. Bazı kesimlerce, "Atatürk d e v r i m l e r i adına şiddete başvurulabileceğine dâir b i r fetvâ" şeklinde t e l a k k i e d i l e n b u k o n u ş m a ­ nın m e t n i n i —önemine binâen ' t a m m e t n i n i ' ' — b u r a d a n a k l e d i y o r u z : T ü r k g e n c i , i n k i l â p l a r m ve r e j i m i n s a h i b i ve

bekçisidir.

Bunların lüzûmuna ve doğruluğuna h e r k e s t e n çok inanmış­ tır; r e j i m i v e i n k i l â p l a r ı b e n i m s e m i ş t i r . B u n l a r ı z a y ı f d ü ş ü ­ r e c e k e n k ü ç ü k v e y a e n b ü y ü k b i r kıpırtı v e b i r h a r e k e t d u y d u m u , " B u m e m l e k e t i n polisi vardır, jandarması vardır, or­ d u s u vardır, adliyesi vardır..." d e m e y e c e k t i r , h e m e n m ü d a ­ h a l e e d e c e k t i r : elle, taşla, sopa ve s i l a h l a . . . n e s i

varsa

o n u n l a , k e n d i e s e r i n i k o r u y a c a k t ı r . P o l i s g e l e c e k t i r ; asıl s u ç ­ luları bırakıp, suçlu diye o n u yakalayacaktır. Genç, "Polis, henüz İnkilâb ve C u m h u r i y e t i n polisi değildir" diye düşüne­ cek, f a k a t aslâ yalvarmayacaktır. M a h k e m e o n u m a h k u m e d e c e k t i r . Y i n e d ü ş ü n e c e k : " D e m e k a d l i y e y i de ı s l a h e t m e k , r e j i m e göre düzenlemek lâzım!.." O n u hapse

atacaklar.

K a n u n y o l u n d a n itirazlarını y a p m a k l a b e r a b e r , b a n a , İsmet P a ş a y a , M e c l i s e t e l g r a f l a r yağdırıp haksız [haklı?] ve suçsuz o l d u ğ u için t a h l i y e s i n e ç a l ı ş ı l m a s ı n ı i s t e m e y e c e k [ v e ] d i y e c e k k i : " B e n inancımın ve k a n a a t i m i n icabını yaptım. M ü d a h a l e ve h a r e k e t i m d e haklıyım. Eğer b u r a y a haksız o l a r a k gelmiş­ s e m , b u haksızlığı m e y d a n a g e t i r e n sebep ve âmilleri d ü ­ z e l t m e k de b e n i m v a z i f e m d i r ! . . " İşte b e n i m a n l a d ı ğ ı m T ü r k g e n c i v e T ü r k g e n ç l i ğ i ! . .

1

Rıza Ruşen Yücer, Atatürk 'e Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, sh. 5-6, İstanbul, 1947; krş. A h m e t N . Banoğlu, Fıkra, Nükte ve Çizgilerle Atatürk, sh. 26-27, İstanbul, 1954; aynı yazar, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/14-16, İstanbul, 1974. Değişik v e s i l e l e r l e gündeme gelen b u b e l g e n i n sıhhati tartışılmış, meselâ 1

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n M u s t a f a K e m a l ' i n Anadolu

Ajansı

107

m u h a b i r i n e verdiği i l k beyanât,

h e r n e k a d a r h â d i s e n i n p e k e h e m m i y e t l i o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r i y o r i d i y s e de H ü k ü m e t , B u r s a ' d a k i o l a y l a r l a i l g i l i geniş çaplı b i r tedkikât a ç m a k t a n g e r i k a l m a m ı ş , k e n d i siyasî s t r a t e j i s i n e u y g u n o l a r a k hâdisenin sınırla­ rını b ü y ü t m e y i , d a h a t e r c i h e d i l i r b i r y o l o l a r a k görmüştür. H e r geçen g ü n tutuklananların sayısı artıyor ve b ü t ü n basın d a olayı g ü n d e m d e t u t m a k i ç i n e l i n d e n g e l e n i y a p ı y o r d u . G a z e t e l e r i n , dinî i n k i l â b l a r m des­ teklendiğini b i l d i r e n v e y a d e v r i m l e r e bağlılığını y i n e l e y e n yüzlerce t e l ­ g r a f m e t n i n e y e r v e r m e l e r i , Türkçe

Ezan

ve Türkçe

o k u m a teşeb­

Kur'an

büslerini hızlandırmış, b u gergin o r t a m d a n istifadeyle —hiçbir y a s a l da­ y a n a k olmadığı h a l d e — m u ş t u . Ö y l e k i Arapça

cezrî t e d b i r l e r e b a ş v u r m a k t a b i i görülür o l ­

Ezan

o k u y a c a k olanların i d a m edilebileceğinden

b i l e söz e d i l m e y e b a ş l a n m ı ş , f a k a t k i m s e n i n , b u s ö y l e n t i l e r i h a k l ı ç ı k a ­ r a c a k ne g i b i b i r c ü r ü m ü n işlendiğini s o r m a y a cesareti kalmamıştı. B u a r a d a (8 Ş u b a t 1 9 3 3 ' d e ) V a l i M u a v i n i A l i R ı z a B e y , M ü f t ü F e h m i Efendi, E m n i y e t Müdürü F e h m i Bey, E v k a f Müdürü N i y a z i Bey, İstanbul V a l i s i M u h i t t i n B e y ' i n riyâseti altında t o p l a n a r a k

"İstanbul

c a m i l e r i n d e T ü r k ç e E z a n o k u n m a s ı " m e s e l e s i n i t e d k i k ve m ü z â k e r e y e başlamışlar, b u toplantıda, müezzinlere v e r i l e n e m r i n bazı yerlerde y a n ­ lış a n l a ş ı l d ı ğ ı b e l i r l e n d i ğ i n d e n , y e n i d e n , i c a b e d e n t e b l i ğ â t t a v e t e n b i hâtta b u l u n m a y a k a r a r verilmiştir. Gazete h a b e r i , şöyle d e v a m e t m e k ­ t e d i r : " E v k a f İ d a r e s i , Türkçe

Ezan

işini d ü n d e n i t i b a r e n sıkı b i r t â k i b e

t â b i t u t m u ş t u r . M ü f t ü l ü k de i c a b e d e n e m i r l e r i v e r m i ş t i r . Türkçe o k u m a y a n müezzinlerin vazifelerine nihayet verilecektir."

Ezan

1

1970'lerin başlarında A l p Kuranın Burada Atatürk Yargüanıyor (İstanbul, 1972) adlı eserinde, b u konuşmanın M u s t a f a Kemal'e a i d i y e t i , çeşitli tanıklıklara baş­ v u r u l m a k s u r e t i y l e i s b a t l a n m a y a çalışılırken (sh. 55-80), Atatürk İlkeleri ve Bursa Nutku ( A n k a r a , 1973) adlı eserinde M a h m u t Goloğlu b u yöndeki iddiaları reddetmiş (sh. 57-71) ve b u görüşlerini de Tek Partili Cumhuriyet 1931-1938 ( A n k a r a , 1974) adlı eserinin 'Bursa Olayı' bölümünde tekrarlamıştır, (sh. 87-90) C u m h u r i y e t , 9 Şubat 1933 1

108

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u r s a hâdisesiyle i l g i l i tutuklananların sayısı a r t a r k e n , diğer i l ­

l e r d e Arapça

Ezan

o k u d u ğ u t e s b i t e d i l e n m ü e z z i n ve i m a m l a r d a t e k t e k

t u t u k l a n m a y a başlamıştı.

1

Kezâ D i y a n e t İşleri Reisliği, b u

ortamda

üzerine düşen vazifeyi yerine g e t i r i y o r ve m e v c u t g e r i l i m d e n istifadeyle İbadetleri

Türkçeleştirme

e k s i k k a l a n y ö n l e r i de t a m a m l a n ı ­

Projesinin

y o r d u . N i t e k i m D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i , 6 M a r t 1933 t a r i h l i b i r t â m i m l e salât u s e l â m d u a l a r ı m d a T ü r k ç e l e ş t i r m i ş v e T e k b i r ' i n T ü r k ç e s i y l e b i r ­ l i k t e b u y e n i t e ş e b b ü s ü de b ü t ü n M ü f t ü l ü k l e r e d u y u r m u ş t u r : Ö z d i l i m i z l e h e r t a r a f t a Türkçe

Ezan

okunduğu b i r zamanda

m i n a r e l e r d e A r a p ç a salât u s e l â m o k u m a k â h e n k s i z d ü ş e c e ğ i gibi, millî'ye

Hükümet-i

Celile'nin takip buyurduğu

maksad-ı

de u y g u n g e l m e d i ğ i n e b i n a e n , İ s t a n b u l ' d a k i e r b â b - ı

i h t i s a s l a b i ' l - m u h a b e r e yukarıda yazılan üç sûret i l e 'Türkçe T e k b i r ' gönderilmiştir. H e r h a n g i s i a r z u o l u n u r s a , icabında alâkadarların ondan okumaları lüzûmuna tâmimen b e y a n olunur efendim. 6 M a r t 1933 D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t [ B ö r e k ç i ] D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n g ö n d e r d i ğ i ü ç salât u selâm

2

s u r e t i şöyle­

dir: Salât u Selâm S u r e t l e r i 1.

Tanrı elçisi Muhammedi

Salât

Tanrı sevgilisi

Muhammedi

Tanrı elçileri!

Salât sizlere,

sana,

selâm

Salâft]

sana,

selâm

sizlere.

sana.

selâm

sana.

B u tutuklamaların, Arapça Ezan okumayı y a s a k l a y a n hiçbir yasa olmadığı halde yapıldığına t e k r a r işaret edelim. 1

Milliyet, 15 M a r t 1933; krş. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1627, İstanbul, 1943; G o t t h a r d Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 46, İstanbul, 1972 2

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 2.

Ey Tanrı 'nın elçisi ve

selâmet!

Ey

Tanrının

rahmet Ey

ve

Muhammedi

sevgilisi

Senin

109

üzerine

Muhammedi

olsun

Senin

rahmet

üzerine

olsun

selâmet!

Tanrının

elçileri!

Sizin

üzerinize

olsun

rahmet

ve

selâ­

met! 3.

Ey Tanrı elçisi Muhammedi Ey Tanrı sevgilisi Ey Tanrı elçileri!

Sanadır

Muhammedi Sizedir

rahmet

Sanadır

rahmet

ve

ve

rahmet

selâmet. ve

selâmet.

selâmet.

Türkçe T e k b i r Tanrı

uludur!

Tanrıdan

Tanrı

başka

Tanrı

uludur!

Hamd

O'na

uludur!

Tanrı

Tanrı

yoktur! uludur!

mahsustur!

B u tâmimin i l a n edilmesinin üzerinden henüz b i r hafta geçmişken (14 M a r t 1933 t a r i h i n d e öğleden sonra), E v k a f M ü d ü r ü N i y a z i B e y ' i n n e z d i n d e , İ s t a n b u l M ü t f ü s ü F e h m i E f e n d i n i n de i ş t i r a k i y l e b i r t o p l a n t ı d a h a y a p ı l m ı ş , Türkçe

Tekbir

i l e Salât

C u m a gününden itiba­

u Selâmın

r e n h e r c a m i d e o k u n m a y a b a ş l a m a s ı n ı n t a k a r r ü r ettiği v e h i l a f ı n a h a r e ­ k e t e d e c e k (ezanı

Türkçe

okumayacak)

o l a n m ü e z z i n ve h a d e m e - i h a y -

rât'm, m e r c i l e r i o l a n E v k a f idaresi tarafından t a k i p edilmesi lâzım gel­ diği İstanbul M ü f t ü s ü

Fehmi

Efendi tarafından

ifade

N i t e k i m F e h m i E f e n d i n i n 14 M a r t 1933 t a r i h i n d e Milliyet

olunmuştur. gazetesi m u ­

h a b i r i n e v e r d i ğ i b e y a n â t şu ş e k i l d e d i r : D i y a n e t İşleri Reisliği, m i n a r e l e r d e e z a n ı n T ü r k ç e

okun­

d u ğ u c i h e t l e , ezanın

tekbirin

a r k a s ı n d a n salât

u selâmın

ve

A r a p ç a o k u n m a s ı n ı n a h e n g i ihlâl e d e c e ğ i n i v e h ü k ü m e t ç e de m a t l û b b u l u n d u ğ u v e ç h i l e salât

u selâm

i l e tekbirin

de

Türkçe okunmasını t â m i m etmiştir. B u tâmimin b i r e r s u r e ­ t i n i V i l a y e t m a k a m ı n a ve E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü n e g ö n d e r d i m . Türkçe

Tekbir

e v v e l c e h a z ı r l a n m ı ş t ı . Türkçe

Salât

u

Selâm

110

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi için üç formül tebliğ edilmiştir. B u n l a r d a n h e r h a n g i b i r i n i n okunması veya her hafta b i r i n i n okunması itibariyle ihtiyaca bırakılmıştır.

1

B u g e n e l t a s v i r l e r d e n de a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e , B u r s a h â d i s e s i n d e n s o n r a , c a m i l e r d e Türkçe

Ezan,

Türkçe

Tekbir

v e Türkçe

Salâ

o k u m a te­

şebbüslerine resmî b i r m a h i y e t kazandırılmış ve b u inkilâplar bütün ülke sathında tavizsiz b i r biçimde u y g u l a n m a y a başlamıştı.

Nitekim

o k u l l a r d a o k u t u l m a k üzere hazırlanan ve 1934 yılında 32.000 nüsha ola­ r a k y a y ı m l a n a n r e s m î Tarih

kitabında, t ü m olup b i t e n l e r şu şekilde

tasvir edilmektedir: 1931-1932 yıllarının

2

C u m h u r i y e t t a r i h i n e ait mühim hâdi­

s e l e r i n d e n b i r i Türkçe

Kur'an

i l e Türkçe

y a y ı l m a s ı d ı r . D i n d e b u g e n i ş millîleşme

Ezanın

birdenbire Büyük

hareketi

Ş e f i n m e m l e k e t t e yaptığı u z u n b i r t e t k i k s e y a h a t i sırasında İstanbul'da bulunuşuna ve R a m a z a n a y m a tesadüf eder. İstanbul'un

en

tanınmış

müezzinleri,

Dolmabahçe

S a r a y ı n d a b i z z a t G a z i ' d e n aldıkları irşat ve i l h a m i l e b e l l i b a ş l ı c a m i l e r d e Türkçe Türkçe

Tekbirler

Kur'an

v e Türkçe

Ezan

okudular,

g e t i r d i l e r . K a d i r Gecesi A y a s o f y a ' d a p e k ç o k

müezzinin ve camiden s o k a k l a r a k a d a r taşan binlerce halkın i ş t i r a k i y l e Türkçe

Din m e r a s i m i y a p ı l d ı . O n d a n s o n r a b ü t ü n

m e m l e k e t t e müezzinler Ezan'ı Türkçe okumayı öğrenmeye ve o k u m a y a başladılar.

3

M i l l i y e t , 15 M a r t 1933 (İlk sayfadan manşet: Salât ve Selâm Türkçe! İşleri Reisliği'nin emri dün geldi, Cumaya tatbik edilecek.) 1

Diyanet

Resmî b i r m e t i n olması hasebiyle birçok araştırmacının i t i m a d ettiği ve b u yüzden a y n e n t e k r a r l a m a k d u r u m u n d a kaldığı b u t a r i h l e n d i r m e yanlıştır. Doğrusu '1932-1933 yıllarının...' olacaktır. 2

Tarih IV, sh. 242, İstanbul, 1934, 2. bas. A m e r i k a n Sefiri S h e r r i l l ise, B u r s a olaylarını şöyle yorumlamaktadır: " N i h a y e t 1933 yılının başlarında küçük ve sâk i n B u r s a şehrinde b i r kıpırdama oldu: Bazı k i m s e l e r ezan'm Arapça y e r i n e Türkçe okunmasına karşı i t i r a z ettiler. Hükümet meseleyi gayet sükûnetle ele aldı, bütün cephelerinden işi d i k k a t l e tedkîk e t t i , elebaşıların Türk olmadıkla­ rını tesbit e t t i ve vâki olan karışıklıklardan dolayı h a f i f ceza h a p i s l e r i k e s t i . 3

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

111

B u g e l i ş m e l e r i n dinî n e ş r i y â t ı e t k i s i a l t ı n a a l m a m a s ı m ü m k ü n d e ­ ğildi. N i t e k i m b ö y l e de o l m u ş v e y a y ı n c ı l a r d a b u y e n i d u r u m a i n t i b a k e t m e k t e gecikmemişlerdi. B u süreç içerisinde hâkim söyleme e s e r l e r n e ş r e d i l m i ş v e ibadetlerin

Türkçeleştirilmesi

uygun

h a r e k e t i n e nâşirler

de b i r b i ç i m d e k a t k ı d a b u l u n m u ş l a r d ı . Ö y l e k i b u s e b e p l e o y ı l l a r d a n g ü n ü m ü z e k a l a n e n b ü y ü k m i r a s , pekçok sayıda ve pekçok k i m s e t a r a ­ f ı n d a n k a l e m e a l m a n Namaz

Hocası

kitapları olmuştur. İşte o n l a r d a n

biri: S o r u : E y H o c a m ! Sen a p t e s t i n nasıl alınacağını anlatır i k e n , okunması lâzım duaları da yazdın, f a k a t b e n A r a p ç a b i l m e m ve b u duaları da doğru dürüst o k u y a m a m . O h a l d e ne y a p a ­ yım? C e v a p : A l l a h Teâlâ kullarına güçlüğü değil, kolaylığı ister. Herşeyi, h e r d i l i b i l i r ve a n l a r , O'na a n l a t m a k için h e r h a l d e Arapça'ya ihtiyaç y o k t u r . İmam-ı A z a m h a z r e t l e r i , "Kur'an'ı doğru o k u y a m a y a n l a r için Kur'an'ın tercümesiyle

namaz

câiz o l u r " d e m i ş t i r . M a d e m k i s e n ' b u d u a l a r ı o k u y a m a m ' d i ­ y o r s u n , aptest alırken Türkçelerini söylersin. 1933 y ı l ı n d a v e s o n r a s ı n d a y a y ı m l a n m ı ş b i r Namaz

1

Hocası

kita­

bında b u tür ifadelere r a s t l a m a k çok olağandı; zira önceki s a y f a l a r d a genel hatlarıyla t a s v i r e t m e y e çalıştığımız 1932 R a m a z a n ı n d a n s o n r a , Türkiye'de dinî h a y a t köklü b i r s u r e t t e değişmiş, artık ülkenin b ü t ü n c a m i l e r i n d e e z a n l a r , s a l â l a r v e t e k b i r l e r resmen

Türkçe olarak okun­

m a y a başlamıştı. B i n a e n a l e y h b u gelişmelere u y g u n o l a r a k dinî neşri-

1931'de aynı şekilde b i r kargaşalık İzmir v i l a y e t i n d e , Menemen'de vukû b u l ­ muştu, f a k a t çok daha ciddiydi; b i r subay v.s öldüren âsilere karşı b u defa çok sert cezalar verilmişti. M a a m a f i h birkaç tane 'ipe çekme' kâfi gelmişti. B u r s a kargaşalığı vukû bulduğunda daha da çok kişi asılacağı şâyi olmuştu, f a k a t Gazi, mahirâne b i r buluşla, " B u n u n sebebi dinî değil, d i l d i r " dedi. H a l k çabucak y a ­ tıştı." [Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I ) Süleyman T e v f i k , İlâveli-Yâsîn-i Şerîf-Amme ve Şurût'us-Salât, sh. 45, İstanbul, 1933; krş. Mükemmel Mızraklı İlmihal, sh. 73, İstanbul, 1933. 1

112

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

y â t m , k e n d i s i n i y e n i l e m e m e s i düşünülemezdi. N i t e k i m b u sebeple y a y ı m p i y a s a s ı n d a , m a n t a r b i t e r g i b i Namaz

türünde birçok kitapçık or­

Hocası

t a y a çıkmıştı. 1932'den önce ve s o n r a yayımlanmış m e t i n l e r arasında b i r m u k a ­ yese y a p a c a k o l a n l a r , dinî n e ş r i y â t t a ö n e m l i d e ğ i ş i k l i k l e r i n h u s û l e g e l ­ d i ğ i n i v e y a y ı m c ı l a r ı n g a y e t hızlı b i r b i ç i m d e b u y e n i g e l i ş m e l e r e a y a k uydurduklarını sarahatle göreceklerdir. B i r misâl o l m a k İ z m i r l i İ s m a i l H a k k ı n ı n Din Dersleri kitabının Gençlere

" E z a n ve İkâmet" bölümünde Din

kabilinden,

( İ s t a n b u l , 1 9 2 6 ; 2. b a s . 1 9 2 7 ) adlı yazılanlarla,

aynı

kitabın

( İ s t a n b u l , 1 9 4 7 ) adlı y e n i b a s ı m ı n ı n " E z a n v e

Dersleri

İkâmet" bölümünde yazılanları karşılaştırmak, h e r halükârda aydınla­ tıcı o l a c a k t ı r ; z i r a b u e s e r i n 1 9 2 7 t a r i h l i b a s ı m ı n d a y e r a l a n , " E z a n i'lâm d e m e k o l m a ğ l a o n d a örf m u t e b e r o l u r . B a ş k a b i r l i s a n i l e e z a n o k u n s a d a h a l k o n u n e z a n o l d u ğ u n u b i l s e câiz o l u r . Ancak fe'den

başkası

sünnet-i

müekkede

olan

zikrolunan

ezan yerine

kelimât-ı

şerî-

i b a r e l e r i , 20

geçmez"

yıl s o n r a y a y ı m l a n a n i k i n c i m e t i n d e t a y y e d i l m i ş , b u n u n y e r i n e ş u c ü m l e ­ ler konulmuştur: Türkiye'de ezan Türkçe okunmaktadır k i şöyledir: Dört k e r e Tanrı

uludur,

i k i k e r e Şüphesiz

başka

yoktur

tapacak,

Tanrı'nın

elçisidir

k e r e Haydin

i k i k e r e Şüphesiz

bildiririm

Tanrı'dan

bilirim

bildiririm

i k i k e r e Haydin

Muhammed,

Felâha'dan

s o n r a i k i k e r e Tanrı

k e r e Tanrı'dan

başka yoktur

i k i n c i Haydin

felâha'dan

hayırlıdır

bilirim

tapacak!

namaza, uludur

Yalnız sabah ezanında

s o n r a i k i k e r e Namaz

cümlesi ziyade e d i l i r .

iki

ve b i r

uykudan

1

T e k P a r t i döneminin sert ve katı yönetimi, hâdiselerin k e n d i t a b i i m e c r â s m d a akmadığını ve m u h t e m e l e n halkın böyle b i r o l d u - b i t t i k a r -

İzmirli İsmail Hakkı, Gençlere Din Dersleri, sh. 23, İstanbul, 1947; krş. aynı yazar, Din Dersleri, sh. 30, İstanbul, 1926; 2. bas. 1927. ( B u sahada yayımlanmış diğer risaleler için bkz. Dücane Cündioğlu,-Matbu Türkçe Kur'an Çevirileri ve Kur'an Çevirilerinde Yöntem Sorunu: Bir Giriş Denemesi, "2. K u r ' a n Sempozyumu: Tebliğler-Müzakereler", sh. 197, A n k a r a , 1996] 1

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

113

ş ı s m d a d a h a fazla seyirci kalamayacağını d ü ş ü n d ü ğ ü n d e n olsa gerek, M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n 3 yıl s o n r a (2 H a z i r a n 1 9 4 1 t a r i ­ h i n d e ) C e z a Y a s a s ı n ı n 5 2 6 . m a d d e s i n e y a p ı l a n b i r i l a v e y l e Arapça ve Kamet

Ezan

o k u y a n l a r a 3 a y a k a d a r h a f i f h a p i s v e y a 10 l i r a d a n 2 0 0 l i r a y a

k a d a r h a f i f p a r a cezasını getirmiş ve yaklaşık d o k u z yıldır u y g u l a n m a k t a o l a n Arapça

Ezan

y a s a ğ ı n ı b ö y l e l i k l e kanunen

de m ü e y y i d e

altına

almıştır. K a n u n u n t a t b i k i n d e o k a d a r t i t i z davranılıyordu k i m a h k e m e l e r , kararlarında E z a n ı n okunduğu y e r i n m a h i y e t i n i nazar-ı i t i b a r a bile a l ­ mıyorlardı. Sözgelimi "cezaevinin h e r k e s i n girebileceği b i r y e r olmadığı" y o l u n d a k i b i r d ü ş ü n c e y l e c e z a e v i n d e Arapça maddenin

hükmünden

hiçbir

surette

Ezan

o k u y a n b i r şahıs, 526.

ayrı t u t u l m u y o r d u .

Nitekim

Y a r g ı t a y İ k i n c i C e z a D a i r e s i n i n 27 O c a k 1 9 4 9 t a r i h v e E . 7 0 8 , K . 3 8 4 sayılı şu k a r a r ı , b u k o n u d a g a y e t ilginç b i r m i s â l teşkil e t m e k t e d i r : S a n ı ğ ı n Arapça

o k u m a k t a n hükümlü o l a r a k cezasını

Ezan

çekmekte b u l u n d u ğ u cezaevinde t u t u k l u ve h ü k ü m l ü l e r d e n b i r kısmı i l e cemaat h a l i n d e n a m a z kıldıkları sırada birkaç d e f a A.rapça

okuduğu şehadete müsteniden m a h k e ­

Kamet

mece k a b u l edilmiş olduğu ve sanığın b u h a r e k e t i 526. m a d ­ d e n i n s o n fıkrası i l e â m m e n i n n i z a m ı n a m ü t e a l l i k k a b a h a t ­ l e r m e y a n ı n d a y e r a l m ı ş b i r suç t e ş k i l ettiği h a l d e c e z a e v i ' n i n h e r k e s i n girebileceği b i r yer olmadığı y o l u n d a k a n u n u n i s t i h d a f eylediği gayeye aykırı b i r düşünce i l e b e r a a t kararı verilmesi yolsuzdur. Tek Parti

1

dönemi, tabiatıyla hiçbir m u h a l i f sesin çıkmadığı, çıka­

madığı b i r dönem o l a r a k gelip geçmiş, inkilâplar d a h a önce olduğu gibi cezri tedbirler yoluyla taviz v e r i l m e k s i z i n uygulanmıştı. I I . Dünya H a r b i n d e n s o n r a k u r u l a n Yeni

Dünya

Düzeni

içerisinde k e n d i s i n e e m i n

b i r m e v k i b u l m a k a r z u s u n d a k i Türkiye, ister istemez bazı adımlar a t -

S. Özden Perinçek, Türk Ceza Kanunu ve Buna Aid Seçilmiş Mahkemesi Kararları, sh. 548, A n k a r a 1953, 2. bas; [Bülent Dâver, Cumhuriyetinde Lâyiklik, sh. 171, A n k a r a , 1955'den] 1

Temyiz Türkiye

114

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

m a k z o r u n d a k a l m ı ş v e b u n e d e n l e de 1 9 4 6 ' d a Ç o k P a r t i l i h a y a t a g e ç i l ­ m i ş t i . Y e n i dış s i y a s î k o ş u l l a r ı n e t k i s i y l e , iç p o l i t i k a d a k i d e n g e l e r de 1

değişince, C . H . P . ' n i n eski gücünü k a y b e t m e y e başlaması, h a t t a b i r süre s o n r a s a h i p o l d u ğ u g ü c ü kullanamayacağının

anlaşılması, yıllardır sin­

miş o l a n m u h a l i f g r u p l a r a cesaret vermiş, 1949 yılına gelindiğinde, hâ­ k i m e ğ i l i m i n de e t k i s i y l e E z a n ' ı asıl h a l i y l e {Arapça)

o k u m a y a cesaret

edenler çıkmış ve z a m a n l a b u k i m s e l e r i n sayısı da b i r h a y l i a r t m ı ş t ı .

2

F a l i h Rıfkı A t a y ' ı n t a b i r i y l e , " İ r t i c a u n s u r l a r ı n ı s i n d i r e n m â n e v i o t o r i t e artık z a y ı f l a m ı ş t ı . "

3

D e v r i n yöneticileri, T e k P a r t i döneminin o b i l i n e n baskıcı y ö n t e m ­ l e r i n i g e v ş e t m e k d u r u m u n d a k a l d ı k l a r ı n d a n , g e r ç e k t e n de m e v c u t o t o ­ r i t e z a y ı f l ı y o r v e b u d a t a b i a t ı y l a Arapça

Ezan

yasağını d e l m e k isteyen­

l e r i c e s a r e t l e n d i r i y o r d u . Öyle k i s o n u n d a iş, Türkiye B ü y ü k M e c l i s i n d e ( 4 Ş u b a t t a ) Arapça

Ezan

Millet

o k u m a y a k a d a r varınca, basında

kıyametler k o p m u ş , i r t i c a m n h o r t l a d ı ğ m d a n , A t a t ü r k d e v r i m l e r i n e sa­ h i p ç ı k ı l m a d ı ğ ı n d a n söz e d i l m e y e b a ş l a n m ı ş t ı .

4

B u gelişmeler üzerine,

m e v c u t y a s a ğ ı n m e ş r û i y e t i t a r t ı ş m a y a açıldı v e m u h a l i f k e s i m de z a t e n

B k z . Feroz-Bedia T. A h m a d , Türkiye'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, A n k a r a , 1976; Necdet E k i n c i , / / . Dünya Savaşından Sonra Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul, 1997 1

D e v r i n A d a l e t Bakanı F u a t S i r m e n ' i n b i r beyanına göre, sadece 1947 yılında, b u yasaya u y m a y a n 29 kişi tutuklanmıştır. (Jâsehke, a.g.e., sh. 46) 2

B u gelişmelerde D e m o k r a t P a r t i n i n propagandalarının da büyük b i r rolü ol­ duğuna işaret etmemiz gerekir: " E z a n ' m yeniden Arapça okunacağı meselesi, D.P. tarafından 1946 seçimleri öncesinde gündeme g e t i r i l d i . B u k o n u y u i l k defa açıkça söyleyen F u a t Köprülü olmuştur. Seçim öncesi A n k a r a Çubuk'ta yaptığı b i r konuşmada, "İktidara gelirsek, ezanı Arapça okutacağız" demiş ve b u slogan h e m C.H.P.'de, h e m de Meclis'te büyük t e d i r g i n l i k l e r l e karşılanmıştı." ( B k z . İsmail K a r a , Tahsin Banguoğlu'ndan Birkaç Hatıra: Çok Partili Hayata Girerken, " T a r i h ve T o p l u m " , sy. 66, sh. 48, H a z i r a n 1989) 3

"Ticanîler 1941'de k a b u l edilen Türkçe Ezan k a n u n u n u 1946'da t e n k i d e baş­ lamışlardır. Çeşitli yerlerde, ana yollarda, Adliye koridorlarında t e k b i r getirmeye başlamışlardır. N i h a y e t 1949 Şubatında T . B . M . M . d i n l e y i c i l e r kısmında, b i r Ticanî yüksek sesle Arapça Ezan okumuştur. Ticanîler C.H.P. iktidarı za­ manındaki gösterilerine, D.P. iktidarının i l k yıllarında da devam etmişlerdir." (Tarık Zafer T u n a y a , îslâmcılık Cereyanı, sh. 222, İstanbul, 1962) 4

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

115

Lâik b i r d e v l e t i n b u gibi k o n u l a r a müdahale e t m e m e s i lâzım geldiğini, b u yasağın gereksiz ve haksız olduğunu, d a h a da önemlisi d e m o k r a s i ' y e ters düştüğünü, v b . görüşleri öne sürdü. g a z e t e s i n i n b a ş y a z a r ı H i k m e t B a y u r d a Arapça

Kudret

ya­

Ezan

s a ğ ı n ı n m â n â s ı z l ı ğ ı n ı öne s ü r e n l e r d e n d i r ve n i t e k i m k e n d i s i ,

1949

Ş u b a t ı n d a , F a l i h Rıfkı Atay'ın M e c l i s ' t e E z a n o k u m a hâdisesi üzerine Ulus

gazetesinde yazdığı m a k a l e y i t e n k i d etmiş, Lâik b i r d e v l e t i n b u iş­

lere karışmaması lâzım geldiğini, "Atatürk'ün b u k a n u n l a b i r alâkası b u l u n m a d ı ğ ı n ı " ö n e s ü r m ü ş t ü r . F a l i h Rıfkı A t a y d a h e m e n 8 Ş u b a t 1 9 4 9 t a r i h i n d e Bay

Hikmet

Bayur'a

Cevap

başlıklı b i r m a k a l e y l e k e n d i s i n e

:evap vermiştir: L â i k g e ç i n e n b i r d e v l e t E z a n ı n Arapça

v e y a Türkçe

okun­

m a s ı n a k a r ı ş m a z m ı ş . Z â t i A t a t ü r k ' ü n de b u k a n u n l a b i r i l ­ gisi y o k m u ş . B u k a n u n kaldırılmalı imiş... Türkçe E z a n b i r din

d e ğ i l , b i r kültür

işidir. A t a t ü r k ve o n u n l a b i r d ü ş ü n e n

i n k ı l â p ç ı l a r , millîleşme

v e garplılaşma

hareketinin i l k m u ­

v a f f a k o l m a şartını, d i l d e ve k a f a d a T ü r k m i l l e t i n i A r a p kül­ t ü r ü n d e n u z a k l a ş t ı r m a d a a r a m ı ş l a r d ı r . (...) A t a t ü r k ' ü n E z a n v e T e k b i r l e i l g i l e n m e s i , sadece kültür devrinde

Ezanın

Arapça

bakımındandır. K e n d i

y e r i n e Türkçe

okunuşu

ile

A t a t ü r k ' ü n i l g i l e n m e d i ğ i n i s ö y l e m e k , b i z i m g i b i o n b e ş yıl o n u n y a n ı n d a b u l u n m u ş olanları değil, o zamanı hiç b i l m e ­ y e n v a t a n d a ş l a r ı b i l e k a n d ı r a m a z . (...) K a l d ı k i b e n E z a n ı n ve T e k b i r i n Türkçe'ye çevrilmesinde Atatürk'ün b i z z a t çalış­ tığını ve b i r h a y l i değişiklikler yapıldığını b i l i r i m .

Hatta

T ü r k ç e z e v k i b a k ı m ı n d a n b u değişikliklerin bazılarını sev­ memiş ve i t i r a z etmiştik. B a y H i k m e t B a y u r ' a h a b e r v e r e y i m k i A t a t ü r k s a ğ k a l s a y d ı , ç o k t a n Kur'an

da Türkçe

oku­

n a c a k t ı . B u işi, ö n c e l e r i b i r m e t i n m e s e l e s i , s o n r a d n d i l ç a -

116

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi lışmalârmın bitmemiş olması geciktirmiştir. T a r i h i ö ğ r e n m e k i s t e y e n l e r için h a k i k a t b u d u r !

doğru

1

H i k m e t B a y u r , e r t e s i g ü n k e n d i g a z e t e s i n d e F a l i h Rıfkı A t a y ' a ce­ v a b e n Atatürk

ve İnönü

Devirleri

başlıklı b i r yazı k a l e m e a l a r a k F a l i h

Rıfkı'nın "Atatürk sağ kalsaydı, çoktan K u r ' a n da Türkçe okunacaktı" şeklindeki mütalaasına cevaben şunları söylemiştir: B u i d d i a , t a m a m e n indîdir. Hiçbir v a k i t k e n d i s i n d e n böyle b i r ş e y d u y m a d ı k . O, i b a d e t i ş l e r i n e k a r ı ş m a m a y ı şiar e d i n ­ mişti. T e k g a y r e t i t a a s s u b u kırmaktı. Osmanlı d e v l e t i n i sar­ san ve g e r i bırakan E z a n veya K u r a n ı n o k u n d u ğ u d i l değil, d i n i n siyasete alet olarak kullanılması olmuştur.

2

B u tartışmalar hiç kuşkusuz i k i y a z a r arasında süren b i r k a l e m münakaşası o l a r a k kalmamış, başkaları da b u tartışmalara d a h i l o l a r a k 1932

Ramazanı'nda

tatbik

mevkiine

konulan

"İbadetlerin

Türkçeleştirilmesi Projesi"ni ve sonuçlarını eleştirmeye veya övmeye başlamıştır. A n c a k b u tartışmalar, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün yaptıkla­ rını e l e ş t i r m e k ş e k l i n d e o l m a m ı ş , b i l a k i s e l e ş t i r i l e r , y a o n u n b u i ş l e r l e b i r alâkası olmadığı, y a da s o n r a d a n k a n a a t l e r i n i değiştirdiği v e y a b ü ­ tün olup b i t e n l e r i n Atatürk'ün yanındaki bazı işgüzarların başının a l ­ tından çıktığı şeklindeki i d d i a l a r ü z e r i n d e n y ü r ü t ü l m ü ş t ü r .

3

Buna mu-

U l u s , 8 Şubat 1949; krş. C u m h u r i y e t , 8 Şubat 1949. [1932 yılında Dolmabahçe Sarayında T e k b i r ' i n Türkçeleştirildiği toplantıya riyaset etmiş olan H a s a n C e m i l Çambel, 9 Şubat 1949 t a r i h l i U l u s ' t a hâtıralarına ilişkin b i r yazı yayımlayarak F a l i h Rıfkı A t a y ' m söylediklerinin doğru olduğunu; z i r a k e n d i s i n i n b i z z a t i b a d e t l e r i n Türkçeleştirilmesi hâdisesinin tanıklarından bulunduğunu söylemiş­ tir.] 1

H i k m e t B a y u r ' u n b u yazısına karşı F a l i h Rıfkı A t a y 10 Şubat 1949 t a r i h l i U l u s ' t a Açık Konuşmak başlıklı b i r yazı daha yazmış ve fakat Türkçe Kur'an me­ selesine girmemiştir. [ B u arada C u m h u r i y e t Gazetesi de b u i k i yazarın tartışma­ sını Atatürk Devrine Aid Önemli Bir Tartışma başlığı altında sürmanşetten vermiş ve h e r i k i yazarın m a k a l e l e r i n i n b i r e r özetini de aktarmıştır. B k z . C u m h u r i y e t , 8-9 Şubat 1949 Salı-Çarşamba] 2

Sebilürreşad'm b u dönemde yayımlanan nüshalarında yeterince misâl b u l m a k mümkündür. A n c a k d e r g i n i n yazarları, D e m o k r a t P a r t i ' n i n iktidarı kesinleşene 3

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n

117

k a b i l k a r ş ı t a r a f d a b u i d d i a l a r ı n asılsızlığını o r t a y a k o y m a y a ç a l ı ş m ı ş v e bahusus M u s t a f a K e m a l ' i n b u inkilâplardaki merkezî rolünü tebarüz e t t i r m e k için b i r h a y l i m ü r e k k e p akıtmışlardır. N i t e k i m F a l i h Atay,

dâvasından

hiç v a z g e ç m e m i ş ,

1968'de

yazdığı

şu

Rıfkı

satırlarla,

İnönü'yü suçlamaktan dahî g e r i kalmamıştır: Atatürk i b a d e t d e v r i m i n e ezan ve namaz'ı Türkçeleştirmekle b a ş l a m ı ş t ı . G e r ç e k t e v e r d i ğ i i l k e m i r , ezan Türkçeleşmesi

ve

namaz'm

i d i . Muhafazakârların sözcülüğünü

yapan

İnönü, Atatürk'e yalvarmış, "Önce ezan'ı Türkçeleştirelim, s o n r a n a m a z a sıra g e l i r " demişti. A r k a d a n d i l ve

Kur'an

m e t n i m e s e l e l e r i çıkıp ' N a m a z ı n T ü r k ç e l e ş m e s i ' g e c i k t i i d i . Atatürk yoktu.

sağ kalsaydı,

'ibadet

reformu'

olacağında

da

şüphe

1

1 9 4 9 y ı l ı n ı n h a r a r e t l i t a r t ı ş m a l a r ı 14 M a y ı s 1 9 5 0 ' d e

Demokrat

P a r t i n i n i k t i d a r a gelmesiyle kesilmemiş, b i l a k i s d a h a da artmıştır. Ç ü n k ü y e n i B a ş v e k i l A d n a n M e n d e r e s , 18 y ı l d ı r T ü r k ç e o k u n a n E z a n ı n , A r a p ç a okunmasını sağlamış ve y i n e b i r R a m a z a n ayının başında (16 H a z i r a n 1950'de) Arapça E z a n yasağını f i i l e n kaldırmıştır. B a ş v e k i l M e n d e r e s 4 H a z i r a n 1950 t a r i h i n d e , Zafer

Nitekim

gazetesi y a z a r l a r m -

k a d a r ihtiyatı elden bırakmamış ve s o n r a k i yıllara n a z a r a n daha t e m k i n l i b i r üslûb kullanmışlardır: "Türkçe Ezan b i r k a n u n l a vaz'olunmuştur. Başka b i r k a ­ n u n l a m e r i y e t t e n kaldırılmadıkça, aslâ tasvip ve teşvik eylememek şartıyla b u işin ilmî, hukukî ve İslâmî görüşle incelenmesinde b i r beis olmadığı t a b i i d i r . B u sebeple E z a n ' m Türkçe'ye çevrilmesindeki tahkikatımızı b u sütunlarda daha önce arzeylemek cesaretini bulmuştuk. Şimdilik başka söz eklemeye lüzûm gör­ m e m e k t e y i z " , (Sebilürreşad", R a i f Oğan, Kur'an Tercümesi Kur'an'm Yerini Alabilir mi?, 11/32, sh. 110, Şubat 1949) F a l i h Rıfkı A t a y , Çankaya, sh. 394; İstanbul, 1984. F a l i h Rıfkinm b u eseri, i l k önce 1952'de Dünya gazetesinde t e f r i k a edilmiş, daha sonra e k s i k l e r i t a m a m l a ­ nıp 1958'de k i t a p haline getirilmiştir. Yazar tarafından, eserin, "sırasız sayılabi­ lecek bazı olayları açıklamamak" şeklindeki b i r diğer eksiğinin g i d e r i l i p bazı i l a ­ velerle i k i n c i baskısının yapılabilmesi, ancak 1968'de mümkün olmuştur . B i z i m kullandığımız nüsha eserin 2. basımına dayanmaktadır ve b u r a d a aktardığımız bölüm (Din ve Devrimler), kitabın i l k basımında bulunmamaktadır. 1

118

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

d a n M ü m t a z F a i k F e n i k ' i n b i r suâli m ü n a s e b e t i y l e , c a m i l e r d e i b a d e t l e ­ r i n d i n d i l i y l e (Arapça'yla)

yapılması i l e ezanların Türkçe okunması a r a ­

sında " g a r i p b i r t e z a t ' o l d u ğ u n a işaret etmiş ve a r d ı n d a n d a "sadece m i l l e t e malolmuş inkilâpları savunacaklarını" söylemiştir: Büyük Atatürk, inkilâplanna

başladığı z a m a n ,

taassub

zihniyetiyle mücadele etmek zaruretini duymuştu. Ezanın

Türkçe

da böyle b i r z a r u r e t t e n doğmuş olduğunu k a b u l e t ­

m e l i y i z . Bugünse, camilerde ibadet ve duaların h e p d i n d i l i ­ n d e (Arapça) yapılmasıyla g a r i p b i r t e z a t teşkil e t m e k t e d i r . B u k a d a r y ı l d a n s o n r a , vaktiyle hürriyetini

zaruri

olan,

şimdi

ise

b u tedbirlerin devamına lüzum k a l ­

sınırlayan

m a m ı ş t ı r . İ r t i c a v e t a a s s u b l a b i z de s a v a ş a c a ğ ı z v e malolmuş

inkılaplarımızı

B ö y l e l i k l e İbadetleri

vicdan

savunacağız.

Türkçeleştirme

millete

1

Projesi'nin

halk

tarafından

b e n i m s e n m e d i ğ i , h a l k a malolmadığı, i b a d e t l e r A r a p ç a o l a r a k îfa e d i l i r ­ k e n , sadece E z a n ı n T ü r k ç e o k u n m a s ı n ı n b i r m â n â s ı n ı n b u l u n m a d ı ğ ı , i l k defa b i r Başvekil tarafından dile getirilmiş o l m a k l a kalmadı, D e m o k r a t P a r t i M e c l i s G r u b u d a b u y ö n d e b i r k a r a r aldı. M e n d e r e s , M e c l i s k ü r s ü ­ sünden yaptığı şu konuşmayla, C u m h u r i y e t t a r i h i n d e y e n i b i r d e f t e r i n açıldığını i l a n e t m i ş o l u y o r d u : M u h t e r e m a r k a d a ş l a r ! Arapça

hakkında

Ezan

Demokrat

P a r t i Meclis G r u b u n d a v e r i l e n kararın gazeteler ve radyo i l e yayınlanması neticesinde kanunî mâniin kaldırılmış olduğu t e l â k k i s i n i n hâsıl o l m a s ı v e b a z ı v a t a n d a ş l a r ı n Arapça

Ezan

o k u m a s ı m u h t e m e l o l d u ğ u için, b u b a b t a h ü k ü m e t ç e M e c l i s e sevketmiş

olduğumuz

alınmasını

ve müsta'celen

tasvibinize arzederim.

1

lâyihanın

bugünkü

müzakere

rûznâmeye

edilmesini

yüksek

2

G o t t h a r d Jâschke, Yeni Türkiye'de İslamlık, sh. 46, İstanbul, 1972

Mustafa Doğan, Adnan Menderes'in Konuşmaları, 1/31, İstanbul, 1957; [Sadık A l b a y r a k , Türkiye'de Din Kavgası, sh. 266, İstanbul, 1973'denl 2

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n

119

B a ş v e k i l i n b u k o n u ş m a s ı n d a n s o n r a , f i i l e n 18 y ı l , k a n u n e n 9 yıl s ü r e n Arapça

Ezan

yasağı kaldırılmış ve h a l k , ezanı asırlardır o k u d u ğ u

şekliyle y e n i d e n o k u m a y a başlamıştı.

1

F a k a t b u d u r u m , bazı çevrelerin

h ü k ü m e t i t e n k i d e t m e s i n e y o l açıyor, Atatürk inkilâplarmdan vazgeçil­ diği y a d a t a v i z v e r i l d i ğ i ş e k l i n d e k i ş i k a y e t l e r a y y u k a ç ı k ı y o r d u . N a d i r N a d i , V â - N û , F a l i h Rıfkı A t a y , O r h a n V e l i K a n ı k g i b i y a z a r l a r , b u k o r o ­ n u n b a ş ı n ı ç e k e n k i m s e l e r a r a s m d a y d ı l a r . N i t e k i m Arapça

Ezan

yasağı

kaldırılmadan birkaç gün önce k a l e m e alınmış o l a n şu satırlar, b u k o ­ n u d a b i r f i k i r verecek mahiyettedir: •

Lâiklik

konusunu

ezan

cephesinden

ele

alan

Sayın

Menderes, k a n a a t i m c e h a r e k e t noktasını yanlış seçmiştir. B ü y ü k Atatürk'ün giriştiği inkilâp h a m l e l e r i n d e n h e r b i r i , h a t t a e z a n i n Türkçe okunması bile, hep b u m e m l e k e t t e t a ­ assubu y e n m e k , sahici f i k i r ve v i c d a n hürriyetini kökleştir­ m e k gayesini güdüyordu.

( N a d i r N a d i , Cumhuriyet,

7

H a z i r a n 1950) • Ş i m d i i k t i d a r , şu k ı t a d a k i m â n â n ı n t a m t e r s i n e b i r y o l t u t ­ turdu:

E z a n i n aslî s u r e t i y l e o k u n m a y a başladığı i l k günlere a i t şu hâtıra, yılların oluşturduğu alışkanlıkların hemen terkedilemediğini gösteren ilginç b i r misâl­ d i r : "Arapça E z a n i n t e k r a r k a b u l edildiği i l k C u m a günü Süleymaniye C a m i i n e g i t t i m . Cami tıklım tıklım... Onbinden fazla mü'min içeri doldu, cemaat kapılar­ dan dışarı taştı. C u m a n ı n sünnetini kıldık. H a t i b Hacı Sadık E f e n d i ağır ağır m i n b e r e çıktı. İç ezanı o k u m a k üzere çok güzel sesli Mevlidhân Kâzım Büyükaksoy, müezzin m a h f i l i n d e yavaşça ayağa kalktı. E l l e r i n i yüzünün i k i t a ­ rafına koydu. Şimdi onu, ezana Allahu Ekber'le başlaması için kulaklarımızı dört açarak b e k l i y o r u z . A m a Kâzım Bey o k u b b e l e r i çatlatan güzel sesiyle, b i r d e n Tanrı uludur diye gürlemedi mi? Herkes h a y r e t içinde. A m a başmüezzin Hacı Hâfız Şevket Bey süratle, lâkin etrafa çaktırmadan onun eteğini çekiverdi. Kâzım Bey de zeki zat, b i r d e n aklı başına geldi. H e m e n Allahu Ekber, Allahu Ekber diye o k u m a y a başlayınca, i k i s a m i m i ahbabımın b u h a r e k e t l e r i beni az daha güldürüyordu. L a k i n dudağımı şiddetle ısırdım. Arapça Ezan bütün cema­ a t i gaşyetti. Hacı Sadık E f e n d i n i n beliğ hutbesi de mü'minleri k e n d i l e r i n d e n ge­ çirdi." ( E m e k l i Süvari Albayı Şerif Güralp, Dinler Devrimler, sh. 80-81, İstanbul, 1961) 1

120

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Arapça

isteyen

Urbana

Acemce

isteyen

Iran

Frengiler Ki

'a

Frengistan

biz Türküz,

gitsin, gitsin,

'a

gitsin,

bize Türkçe

gerektir.

Milliyetçilik asrında Arapça'ya ' d i n d i l i ' denip, Türkçe'ye rütbesi verilmemiştir. D a h a başka b i r t a b i r i y l e , minarelerimizden güzelim

ezan

bize

dinlettiği

susturulmak

ve pek

istenmiştir.

Atatürk'ün

sevdiğimiz

Türkçe

D e r t içindeyiz. Koca

Mustafa K e m a l , Etnografya Müzesinde ebediyeti beklemeye ç o k t a n razı i d i ; t â k i e s e r l e r i b i r e r b i r e r h e b a e d i l m e s i n ! ( V â N û , Akşam,

9 H a z i r a n 1950)

• M i l y o n l a r ı n k u l a ğ ı n ı n alıştığı Türkçe

Ezan

Arapça'ya çev­

r i l m e k t e . T a n r ı n ı n ululuğu Türkçe yerine, Arapça söylene­ cektir. Y a n i anladığını a n l a m a k t a n kurtulacaktır. Şapka b i r b a ş l ı k değil, b i r k a f a işidir. Arapça'dan dil

değil,

bir kültür

işidir.

Türkçe'ye

geçmek

bir

Yalnız Türkiye'yi ve Türk m i l l e ­

t i n i d e ğ i l , d e m o k r a s i y i de a n c a k d a i m a i l e r i g i t m e k v e a s l â g e r i d ö n m e m e k k u r t a r a b i l i r . ( F a l i h R ı f k ı A t a y , Ulus,

11

H a z i r a n 1950) •

Ezan'm

Türkçe

okunması

Atatürk'ün

sağlığında,

Atatürk'ün isteği i l e kanunlaşmış olmasaydı da hâlâ e z a n A r a p ç a o k u n s a y d ı , b u g ü n ezan

meselesi

diye b i r meselemiz

b e l k i de o l m a y a c a k t ı . A m a i l e r i y e d o ğ r u o l d u ğ u n d a n ş ü p h e e t m e d i ğ i m i z b i r k a r a r d a n g e r i y e d ö n ü l ü n c e iş d e ğ i ş i y o r . S a l t b i r e z a n işi o l m a k t a n ç ı k ı y o r iş. D a h a b i r s ü r ü g e r i l i ğ i n b a ş ­ langıcı, d a h a b i r sürü geriliğe göz y u m m a n ı n b i r işareti o l u ­ yor.

( O r h a n V e l i K a n ı k , Yaprak,

15 H a z i r a n 1 9 5 0 )

1

M e n d e r e s , k e n d i s i n e yöneltilen b u eleştirilere şiddetle karşılık vermiş, j a n d a r m a zoruyla yürütüldükten sonra inkilâplarm b i r mânâsı

M u s t a f a Baydar, Atatürk ve Devrimlerimiz,

sh. 289, İstanbul, 1973'den.

1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n o l m a y a c a ğ ı n ı , b i n a e n a l e y h k e n d i l e r i n i n , demokrasiyi tini tesis eden hakikî

121 ve halk

hakimiye­

y a p m a k t a olduklarını söylemiştir:

bir inkilab

B u k a n u n l a r acaba h a n g i l e r i d i r ve t a v i z l e r h a n g i t a v i z l e r d i r ? G a l i b a E z a n i n serbestçe okunmasını ve v i c d a n

hürriyeti

üzerine yapılan baskının kaldırılmasını k a s t e d i y o r l a r . Eğer inkilâp

kanunları

bugüne

kadar

halk

tarafından

n i m s e n m e m i ş s e , j a n d a r m a z o r u i l e y ü r ü t ü l e c e k s e , milli danın

hilafına

olan

bu kanunları

bevic­

kaldırmak d e m o k r a t i k b i r

i d a r e n i n başta gelen vazifesi o l m a k icabeder. İnkilâp'tan çok b a h s e d i y o r l a r . Hakikî

inkilâp

Türkiye'de

şimdi

oluyor.

Bir

m i l l e t i n rüşdünü isbat e t m e k suretiyle yaptığı h a r e k e t h a ­ kikî i n k i l â p t ı r . İ n s a n l a r ı s ü r ü o l m a k t a n k u r t a r a n b i r i d a r e y i k u r m a k t a y ı z v e demokrasiyi hakikî

inkilâbı

şimdi

ve halk

hakimiyetini

tesis

eden

yapmaktayız.

1

" H a l k hâkimiyetini tesis eden b u hakikî inkilâp"la b i r l i k t e , ülke­ m i z d e inkilâp ve ihtilâllerin b i r d a h a sonu gelmeyecek ve h e r ihtilâlden s o n r a İbadetlerin

Türkçeleştirilmesi

Projesi

i h t i l â l c i l e r i n i l k ele a l a c a k ­

ları g ü n d e m m a d d e s i o l a c a k t ı r . İç p o l i t i k a d a h e r n e o l u r s a o l s u n , d e n g e l e r n e k a d a r d e ğ i ş i r s e d e ­ ğişsin, h a t t a tartışmalar ne k a d a r şiddetleniyormuş g i b i görünürse gö­ r ü n s ü n , T ü r k i y e ' n i n s o n y a r ı m asırdır m e v c u t d ü n y a d ü z e n i i ç e r i s i n d e k i y e r i n i n d e ğ i ş m e m e s i v e k e n d i s i n i n de I I . D ü n y a H a r b i n d e n s o n r a d a h i l olduğu i t t i f a k l a r a karşı sadakâtini m u h a f a z a e t m e s i sebebiyle, 1950'de t a r i h e g ö m ü l e n İbadetlerin

Türkçeleştirilmesi

Projesi,

bütün

çabalara

r a ğ m e n b i r d a h a t a t b i k m e v k i i n e konulamamış, kısa v a d e l i s t r a t e j i l e r d e manipülatif amaçlı m a l z e m e o l a r a k kullanılması dışında, hiçbir siyasî y ö n e t i m , Z i y a G ö k a l p ' i n Vatan

ş i i r i n d e d ü ş l e d i ğ i "o ü l k e ' y i y e n i d e n i n ş â

e t m e k ve y e n i d e n gerçekleştirmek için b i r adım at(a)mamıştır.

B e k i r Berk, Millete Mal Olmayan 67, H a z i r a n - T e m m u z 1959 1

Bir İnkilâp, "Türk Düşüncesi", yıl. 5, c. 10, sy.

II. B O L U M 1932 R A M A Z A N I K R O N O L O J İ S İ

B i r ülke k i camiinde Türkçe Ezan

okunur.

Köylü anlar mânâsını n a m a z d a k i duânm... B i r ülke k i mektebinde Türkçe Kur'an

okunur.

Küçük, büyük herkes b i l i r buyruğunu Hudâ'nm... Ey Türkoğlu, işte senin orasıdır vatanın! Z i y a G ö k a l p , 1918

Tarihî hâdiseleri sağlıklı b i r biçimde değerlendirip y o r u m l a y a b i l mek

i ç i n , h i ç k u ş k u y o k k i e v v e l e m i r d e o h â d i s e l e r i n kesin

m e r t e b e ) ayrıntılı

ve (mümkür

bir kronolojisini tesbit etmek gerekir; zira kronoloji

t a r i h ç i y e , sadece h â d i s e l e r i n b i r b i r l e r i y l e o l a n ilişkisini v e / v e y a b i r b i r l e r i üzerindeki e t k i s i n i i z l e m e k imkânı v e r m e k l e k a l m a z , aynı z a m a n d a t a ­ rihçinin, onları b i r b ü t ü n h a l i n d e ve vâkıaya m u t a b ı k b i r biçimde açık­ lamasını

da

Ramazanı'nâa l e r i n kronolojik

mümkün

kılar.

Bu

bakımdan

bu

bölümde,

1932

vukû b u l a n hâdiseleri a k t a r m a k l a y e t i n m e y i p , b u hâdise­ o l a r a k n e t ü r b i r s e y i r i z l e d i ğ i n i de g ö s t e r m e y i i s t i h d a f

etmiş b u l u n u y o r u z . B i r kronoloji'de y e r a l a n b i l g i l e r , m u h t e v a i t i b a r i y l e 'doğru', t a r i h l e n d i r m e i t i b a r i y l e de ' k e s i n ' o l m a s ı h a l i n d e a n c a k b i r k ı y m e t i f a d e ede­ b i l e c e ğ i n d e n , 1932 Ramazanı

Kronolojisini

hazırlarken, evvelemirde b u

d ö n e m d e v u k û b u l a n h â d i s e l e r i sağlıklı b i r b i ç i m d e t e s b i t e t m e y e , s o n r a da b u h â d i s e l e r i n t a r i h l e r i n i t e k t e k k e s i n l e ş t i r m e y e çalıştık. A n c a k b u ­ r a d a b i l h a s s a nazar-ı i t i b a r e alınması g e r e k e n h u s u s , b u sürecin, — b i r i , k a m u o y u n d a n gizli o l a r a k gerçekleştirilmiş o l a n saray toplantılarının m u h t e v a s ı n a i l i ş k i n y ö n ü , d i ğ e r i de b u t o p l a n t ı l a r d a a l m a n k a r a r l a r ı n tatbikât sahasına çıkıp k a m u y a m a l o l a n y ö n ü o l m a k ü z e r e — i k i farklı boyuta sahip bulunmasıdır. Hâdiselerin gelişim süreci ile Saray'daki toplantılarda a l m a n k a ­ r a r l a r a r a s ı n d a ' d o ğ r u d a n ' b i r m ü n a s e b e t b u l u n m a s ı , kronoloji tevası

k a d a r , b u muhtevanın

kronolojisini

nin

muh­

de ö n e m l i h a l e g e t i r d i ğ i n d e n ,

i l k kısımla i l g i l i olarak, sözkonusu toplantılara bizzât katılmış zevâtm k i ş i s e l h â t ı r a l a r ı , i k i n c i k ı s ı m l a i l g i l i o l a r a k ise g ü n l ü k g a z e t e l e r d e y e r a l a n h a b e r l e r b i r şekilde b e l i r l e y i c i olmuştur. B u da gayet t a b i i d i r ; zira i l g i l i zevâtm hâtıraları olmaksızın b u toplantılarda olup b i t e n l e r i tesbit e t m e k m ü m k ü n olamayacağı gibi, b u hâtıralardan istifade edilmemesi h a l i n d e , s a r a y ' d a a l m a n kararların k a m u y a y a n s ı y a n kısımları d a yete-

126

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

rince t a s v i r edilemezdi. A n c a k işin b u yönüyle i l g i l i o l a r a k hâtıralar'dan m ü m k ü n mertebe yararlanılmış olmasına rağmen, muhtevanın t a r i h l e n d i r i l m e s i n d e b u m e t i n l e r d e n aynı derecede i s t i f a d e

edilemediğine;

z i r a b u hâtıralarda dile g e t i r i l e n hâdiselerin, genellikle y a t a r i h l e n d i r i l m e k s i z i n , y a da t a r i h l e n d i r m e hatalarıyla mâlûl b i r biçimde aktarıldı­ ğına işaret e t m e k gerekir. İ k i n c i k ı s m a , y a n i 1932

Ramazanında

vukû b u l a n hâdiselerin

k a m u y a m a l o l a n yönüne gelince, b u kısımla i l g i l i o l a r a k bilhassa günlük gazeteler, başlıca kaynaklarımız arasında y e r aldılar. A n c a k b e l i r t m e k g e r e k i r k i g ü n l ü k g a z e t e l e r i n , h e m h â d i s e l e r i t e s b i t e t m e k , h e m de b u hâdiseleri t a r i h l e n d i r m e k h u s u s u n d a k i katkıları k r o n o l o j i k b i r m e t n i n hazırlanmasında ne k a d a r önemli olursa olsun, b u gazetelerin t e k baş­ l a r ı n a k u l l a n ı l m a l a r ı k e s i n l i k l e d o ğ r u b i r y o l değildir. Ç ü n k ü h a b e r l e r i n sıhhati b i r y a n a , gazetelerin basım t a r i h l e r i y l e h a b e r e k o n u o l a n hâdise­ l e r i n t a r i h l e r i a r a s ı n d a —o y ı l l a r d a k i t e k n i k i m k â n l a r d a h e s a b a k a t ı l a ­ cak o l u r s a — h e r z a m a n k a y d a değer b i r mesafe vardır. Sözgelimi b i r hâ­ d i s e n i n g a z e t e l e r d e y e r aldığı t a r i h , h a b e r i n m a h i y e t i n e v e h a b e r k a y ­ n a ğ ı n ı n g ü v e n i l i r l i ğ i n e g ö r e d e ğ i ş e b i l m e k t e v e a y n ı h a b e r farklı g a z e t e ­ lerde farklı t a r i h l e r d e y e r a l a b i l m e k t e d i r . Meselâ gazetede 'dün' m e y ­ d a n a geldiği söylenen b i r hâdisenin, c i d d i b i r t e d k i k sonrasında, i k i v e y a üç gün önce m e y d a n a geldiği anlaşılmakta, dolayısıyla birkaç

gazetenin

verdiği b i l g i l e r b i r a r a y a getirilmedikçe, h a t t a b u b i l g i l e r b a ş k a k a y n a k ­ ların yardımıyla t e v s i k edilmedikçe, doğru b i r t a r i h l e n d i r m e y a p a b i l m e k pek k o l a y olamamaktadır. B i n a e n a l e y h b u tür müşkiller nazar-ı i t i b a r e 1

1

Meselâ U t k a n Kocatürk, Atatürk

1918-1938

Tarihi

Kronolojisi

( A n k a r a , 1983) adlı eserinde, Mustafa K e m a l Atatürk'ün

—Atatürk'ün

Nöbet Defterine

ve Türkiye Cumhuriyeti

i s t i n a d e n — 4 Şubat 1932'de İstanbul'dan hareket edip, 5 Şubat

1932'de A n k a r a ' y a geldiğini söylerken, biraz aşağıda ise, — M i l l i y e t gazetesine i s ­ t i n a d e n — 4 M a r t 1932'de İstanbul'dan hareket edip 6 M a r t 1932'de A n k a r a ' y a geldiğini yazmaktadır (sh. 531). V e r i l e n b u b i l g i l e r i n tamamı (4 M a r t 1932 t a r i h i hariç) yanlıştır ve b u yanlışın sebebi, her i k i t a r i h l e n d i r m e d e de t e k b i r kaynağa i s t i n a d edilmesidir. B u vesileyle b e l i r t m e k gerekirse, 4-5 Şubat t a r i h l e r i y l e i l g i l i hatanın kaynağı da Atatürk'ün

Nöbet Defterindeki

b u tür b i r yanlış v e r i bulunmamaktadır.

kayıtlar değildir; zira orada

1932 R a m a z a n ' ı K r o n o l o j i s i

127

a l ı n a r a k , t e k b a ş l a r ı n a n e h â t ı r a l a r d a n , n e de g ü n l ü k g a z e t e l e r d e n e l d e edilen bilgilerle yetinilmemiş, daha m u h k e m b i r tasavvur ortaya koya­ b i l m e k amacıyla, m e v c u t mâlumâtı zenginleştireceği, h a t t a k u v v e t l e n d i ­ r e c e ğ i d ü ş ü n ü l e n diğer b i y o g r a f i k v e k r o n o l o j i k ç a l ı ş m a l a r d a n d a i s t i f a d e e t m e k c i h e t i n e gidilmiştir. Böylelikle b u bölümün hazırlanmasında, (a) 1932 R a m a z a n ı n d a Dolmabahçe S a r a y ı n d a t e r t i b edilen toplantılara bizzât katılmış z e v â t m h â t ı r a l a r ı n d a n , ( b ) g ü n l ü k g a z e t e l e r d e {Cumhuriyet, Posta,

Hâkimiyet-i

Milliye)

Milliyet,

Vakit,

Son

y e r a l a n h a b e r l e r d e n ve ( c ) b u d ö n e m l e u z a k ­

t a n y a k ı n d a n i l g i s i o l a b i l e c e k h e r t ü r l ü k a y n a k t a n i s t i f a d e e d i l m e y e çalı­ şılmıştır. a)

Hâtıralar

—Metinler

kısmında

da

görüleceği

üzere—

K r o n o l o j i y e m e v z û teşkil eden hâdiselerde b i r i n c i derecede r o l almış k i m s e l e r e a i t t i r . A n c a k b u n a rağmen, b u hâtıralarda aktarılan b i l g i l e r ­ d e n , sadece muhtevaları

i t i b a r i y l e v e diğer k a y n a k l a r l a t e v s i k e d i l d i k t e n

sonra yararlanılmış ve ciddi gerekçelere binâen, bilhassa

tarihlendirme

h u s u s u n d a hâtıra s a h i p l e r i n i n hâfızalarma h e r z a m a n i t i m a d e d i l m e ­ m i ş t i r . A y r ı c a h â t ı r a l a r a Metinler bir

b ö l ü m ü n d e , genişçe ve t a s n i f edilmiş

surette yer verildiğinden, b u bölüme dercedilen bilgiler,

Kronolojide

sadece

y e r a l a n h â d i s e l e r i n s ü r e k l i l i ğ i n i g ö s t e r e c e k m i k t a r l a sınırlı

tutulmuştur. b) G a z e t e l e r d e n —yukarıda da ifade ettiğimiz g i b i — d a h a çok k a m u ' y a yansıyan olayların t e s b i t i n d e istifade edilmiş, a n c a k b i r t e k gaze­ t e n i n v e r d i ğ i b i l g i l e r e i h t i y a t l a y a k l a ş ı l m ı ş t ı r . Kronolojiyi

zenginleştire­

ceği d ü ş ü n ü l e n b a z ı d e t a y l a r ı n a k t a r ı m ı n d a ise, b u d e n l i t i t i z d a v r a n m a k m ü m k ü n olmadığından, y a b u ayrıntılardan sarfınazar edilmiş, y a da Kronolojinin

genel çerçevesini etkilemeyecek haberlere y e r verilmiştir.

Ayrıca 'gazeteler' sözkonusu olduğunda, b u n u n l a bilhassa Cumhuriyet,

Son Posta,

Vakit

Milliyet,

gibi İstanbul gazetelerine v u r g u yapıldığı

n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m a l ı d ı r . B u n e d e n l e , m e s e l â Hâkimiyet-i A n k a r a ' d a ç ı k a n , h a b e r l e r i n i telefon

Milliye

gibi

aracılığıyla t e m i n e d i p a n c a k b i r - i k i

gün sonra ve m u h t a s a r b i r surette neşredebilen b i r gazete, tedkîk e t t i -

128

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

ğimiz o l a y l a r d i z i s i b a k ı m ı n d a n i k i n c i derece b i r m e h a z o l a r a k telâkki edilmiştir. c) G e r e k hâtıralarda aktarılan b i l g i l e r , gerekse günlük gazetelerde yer a l a n haberler, b i r k r o n o l o j i n i n t e r t i b i bakımından t e k başlarına ye­ t e r l i o l m a d ı ğ ı n d a n , e l d e k i m a t e r y a l i n sağlıklı b i r biçimde t a r i h l e n d i r i l e b i l m e s i ve böylelikle m u h k e m b i r t a s a v v u r u n o r t a y a k o n u l a b i l m e s i için, o d ö n e m d e v u k û b u l m u ş diğer hâdiselerin b i r b i r l e r i arasındaki i r t i b a t noktalarının da gösterilmesi g e r e k i y o r d u . N i t e k i m d a h a önceleri, b u k o ­ n u y u (1932

Ramazanım.)

m ü s t a k i l o l a r a k ele a l a n ç a l ı ş m a l a r ı n b u l u n ­

maması nedeniyle, ister istemez, başka amaçlarla hazırlanmış eserlerde y e r a l a n ve f a k a t b i r biçimde b u dönemle alâkası b u l u n a n teferruâtı da cem e t m e k ve münasib görüldüğü kadarıyla bunları a n a - k o n u n u n çev­ resine yerleştirmek lüzûmunu hissettik. T e k b a ş l a r ı n a ele a l ı n d ı ğ ı n d a lüzumsuz

gibi telâkki edilebilecek

birçok detayın, anlamlı b i r bütünle b i r l i k t e okunması h a l i n d e , t a r i h l e n d i r m e sorunlarının aşılmasında ne denli büyük b i r e h e m m i y e t kesbedeceği e r b â b m m m â l u m u d u r . M e s e l â Özel Ş a h i n g i r a y i n y a y ı m l a m ı ş o l ­ d u ğ u Atatürk'ün

Nöbet

Defteri

1931-1938

( A n k a r a , 1 9 5 5 ) adlı e s e r ,

M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün y a v e r l e r i tarafından günü gününe, h a t t a sa­ a t i s a a t i n e t u t u l a n kayıtlara u l a ş m a m ı z ı sağlamış ve böylelikle birçok önemli ayrıntı, b i l h a s s a b u eserdeki kayıtlar sayesinde t a r i h l e n d i r i l e bilmiştir. Atatürk'ün

Nöbet

Defteri'nde,

günlük kayıtların altında, o kayıtları

t u t a n yaverlerin isimleriyle birlikte, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün kaçta uyandığına, kaçta yattığına, Saray'da k i m l e r l e görüştüğüne, saray dışına çıkmışsa n e r e l e r i z i y a r e t ettiğine, h a n g i y o l d a n ve h a n g i vasıtayla g i t t i ­ ğine ve s a r a y ' a ne z a m a n d ö n d ü ğ ü n e dâir b i l g i l e r , y a v e r l e r tarafından günü gününe, saati saatine kaydedilmiş ve son olarak o gün h u z u r a k a ­ bul

edilenlerin

isimlerini

hâvi

bir liste

de

verilmiştir.

Nitekim

Şahingiray, nöbet d e f t e r l e r i n d e y e r a l a n b i l g i l e r i şu şekilde b i r t a s n i f e tâbi tutmaktadır: 1) A t a t ü r k n e z a m a n u y a n m ı ş t ı r ? 2) A t a t ü r k n e i l e m e ş g u l o l m u ş t u r ? 3) A t a t ü r k n e r e y e g i t m i ş t i r ? 4) A t a t ü r k k i m l e r l e

1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i temasta bulunmuştur?

129

5) A t a t ü r k ne z a m a n

yatmıştır?

(A.N.D., sh. V ) Atatürk'ün özel hayatıyla i l g i l i b u tür ayrıntılar, b u yıllarda v u k û b u l m u ş hâdiselerin arkaplanını tedkîk edecek o l a n l a r için fevkalâde kıymeti hâizdir. Sözgelimi t e k başına Atatürk'ün uyandığı ve yattığı sa­ atlere ilişkin kayıtlar bile, b i r tarihçiye o günlerde m e y d a n a g e l e n olay­ ların e h e m m i y e t derecesini t a k d i r ve t a y i n d e yardımcı o l a b i l i r ; kezâ, A t a t ü r k ' ü n , h u z u r u n a v e y a s o f r a s ı n a k a b u l ettiği z e v â t m k i m l i k l e r i n i , böylesine ayrıntılı b i r biçimde t u t u l a n kayıtlara i s t i n a d e n t e s b i t e t m e k , k r o n o l o j i k bakımdan b i r yere yerleştirmenin m ü m k ü n olamadığı birçok hâdisenin t a r i h l e n d i r i l m e s i n i sağlayabilir. N i t e k i m Özel Ş a h i n g i r a y i n ş u u y a r ı s ı n ı c i d d i y e a l m a k için e l i m i z d e b i r ç o k n e d e n b u l u n m a k t a d ı r : A t a t ü r k ' ü n k a b u l etmiş olduğu f e r t l e r i n , ayrı ayrı ve t o p l u o l a r a k üzerlerinde duralım; onların, k a b u l edilmiş oldukları günlerdeki, c e m i y e t içinde h e r çeşit olayları t e d k i k e d e l i m ; [işte] b u n u y a p m ı ş o l d u ğ u m u z z a m a n g ö r ü y o r u z k i bu larda

Atatürk'ün,

duğu kimselerin

bir gün rolleri

veya

vardır.

iki gün evvel

kabul

olay­

etmiş

ol­

(A.N.D., sh. V I )

G e r ç e k t e n de t e k b a ş ı n a y o r u m l a m a n ı n g ü ç o l d u ğ u b u t ü r a y r ı n t ı ­ lar,

e l i m i z d e k i diğer bilgilerle b i r a r a y a getirildiğinde çok b ü y ü k b i r

e h e m m i y e t k a z a n m ı ş v e h e m b a z ı i s i m v e t a r i h l e r i n t e s b i t i n d e , h e m de bazı t a h m i n l e r i m i z i doğrulamak k o n u s u n d a fevkalâde yararlı olmuştur. Ç ü n k ü hâdiselerin m a h i y e t i ve d a h a da önemlisi toplantılarda y e r a l a n k i m s e l e r i n k i m l i k l e r i bilindiğinde, hâdiselerle b u toplantılar arasında i l g i k u r m a k i ç i n y a p ı l m a s ı g e r e k e n ç o k az ş e y k a l m a k t a d ı r : B u n l a r ve yakınlarının ifadeleri, bize, Atatürk'ün, bütün k o ­ n u l a r ı , i l g i l i ş a h ı s l a r l a m ü n a k a ş a ettiğini v e s o n u n d a k e n d i görüş ve f i k i r l e r i n i o r t a y a a t a r a k müdafaa etmiş olduğunu tesbite yardım e t m e k t e d i r . Atatürk tarafından o r t a y a atılan p r o b l e m l e r i n kimlerle ledilmiş

olduklarını

faydalandıklarını

münakaşa ve Atatürk

ve müzakere

ekolünden

edilerek

kimlerin

ne

hal­ şekilde

a n l a m a k m ü m k ü n oluyor. (A.N.D., sh. V I )

130

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Genel mânâsıyla b u tesbitlere katılmamak mümkün

değildir.

F a k a t k a y ı t l a r ı n b u k a d a r l a sınırlı k a l m a s ı v e d e f t e r l e r d e o g ü n i ç i n g i z l i k a b u l e d i l e c e k b a z ı t o p l a n t ı l a r d a ele a l m a n k o n u l a r ı n v e b u t o p l a n t ı l a r a katılan zevâtm i s i m l e r i n i n yer almaması, b i r e k s i k l i k o l a r a k karşımıza ç ı k m a k t a ; m e s e l â b u k a y ı t l a r i ç e r i s i n d e , 1932 Ramazanına

katılan hâ-

fızların i s i m l e r i y e r a l m a d ı ğ ı g i b i , R a m a z a n b o y u n c a y a p ı l a n t o p l a n t ı l a r a i l i ş k i n e n k ü ç ü k b i r î m a d a b i l e b u l u n u l m a y ı p , sadece 'bazı g e c e l e r , b a z ı m i s a f i r l e r i n k a b u l edildiğinden" söz e d i l m e k t e d i r . A n c a k

hâdiselerin

s e y r i t a k i p e d i l e c e k o l u r s a , s a n ı r ı z b u 'bazı m i s a f i r l e r ' i n k i m l e r o l d u k l a ­ rını t a h m i n e t m e k t e p e k g ü ç l ü k ç e k i l m e y e c e k t i r . B u r a d a nöbet

defterleri'yle

i l g i l i o l a r a k işaret e d i l m e s i g e r e k e n son

bir husus kalmaktadır k i o da M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün hususî daire­ s i n d e m e ş g u l o l d u ğ u n a d â i r k a y ı t l a r ı n , muhteva

i t i b a r i y l e nasıl t e s b i t ve

t a y i n edileceği meselesidir. N i t e k i m N i y a z i A h m e t Banoğlu, "Atatürk bugün Dolmabahçe S a r a y ı n d a meşgul olmuştur" şeklindeki ifadelerde saklı b u l u n a n boşluğun asla doldurulamayacağını; z i r a o günler A t a t ü r k meşgul i k e n yanında bulunanların, bunları bize i n t i k a l ettirmemiş o l ­ d u k l a r ı n ı s ö y l ü y o r s a d a (Atatürk'ün

İstanbul'daki

Hayatı,

I I / 9 , İstanbul,

1974), Şahingiray, b u kayıtlardan nasıl i s t i f a d e edilebileceği ve/veya b u kayıtların nasıl yorumlanabileceği k o n u s u n d a g e r e k l i ipuçlarına şu şe­ k i l d e işaret e t m e k t e d i r : Nöbet

Defterlerinde

d i k k a t i çeken diğer b i r n o k t a d a h a v a r ;

" R e i s i c u m h u r H a z r e t l e r i çalıştılar" d e n i l m e k t e d i r . Çalıştığı konu

tesbit

edilmemiş

A t a t ü r k ' ü n o gece olduğu

kimselerin

veya

olmakla

daha

meslek

beraber,

ilerideki

vaziyetlerinden

günlerde

bu

konular,

kabul

etmiş

anlaşılmaktadır.

(A.N.D., sh. V I ) K r o n o l o j i n i n hazırlanmasında, b u kayıtlar t e k başlarına y e t e r l i ol(a)mayacağı için, başka e s e r l e r d e n t e m i n edilmiş b i l g i l e r e b a ş v u r m a k kaçınılmaz b i r d u r u m d u . A n c a k b u k r o n o l o j i k eserlerin b i r kısmı, büyük ölçüde k e n d i zâviyelerinden önemli görülebilecek hâdiseleri öne çıkardık­ ları g i b i , b a z ı l a r ı m u h t e v a i t i b a r i y l e zayıf, b a z ı l a r ı d a h a c i m i t i b a r i y l e ç o k k ı s a d ı r ; b a z ı l a r ı i s e , t a m a k s i n e ç o k g e n i ş b i r a l a n a y a y ı l m a l a r ı sebe-

1932 R a m a z a n i K r o n o l o j i s i

131

biyle b i z i m alâkadar olduğumuz t a r i h l e r açısından ister istemez çok m a h d u t bilgilere yer vermişlerdir. Ayrıca, b u k r o n o l o j i k eserlerde, b i z i m doğrudan ulaşabilme imkânı bulduğumuz kaynakların kullanılması ve üstelik k a y n a k kullanımında h e r z a m a n t i t i z l i k gösterilmemesi, a r z u edildiği seviyede k e n d i l e r i n d e n i s t i f a d e e d i l m e s i n i e n g e l l e y e n n e d e n l e r arasında y e r almış ve f a k a t b u zaaflarına r a ğ m e n , m e v c u t b i l g i l e r i t e y i d e t m e k v e y a zenginleştirmek bakımından b u tür eserler sürekli gözönünde tutulmuşlardır.

1

B u eserler, bazen b i r b i r l e r i n i n i h m a l e t t i k l e r i b i r ayrıntıya y e r v e r m e l e r i y a d a farklı t a r i h l e n d i r m e l e r i h t i v a e t m e l e r i s e b e b i y l e , i ç l e r i n ­ den b i r i n e g ü v e n m e n i n çok t a b i i olduğu b i r d u r u m d a , böyle b i r t u t u m u n y a n l ı ş o l a c a ğ ı n a dâir u y a r ı c ı b i r r o l o y n a m a k t a d ı r l a r . S ö z g e l i m i , k a y n a k ­ l a r d a n b i r i , M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün 1932 R a m a z a n ı ' n d a İstanbul'a gelişini, k e n d i s i n i n " İ s t a n b u l ' a yedinci b u n u " İ s t a n b u l ' a sekizinci

gelişi" o l a r a k s u n a r k e n , b i r d i ğ e r i ,

gelişi" o l a r a k b e l i r t m e k t e ; kezâ, y i n e b u k a y ­

n a k l a r d a n b i r i , M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün 4 Şubat'ta İstanbul'dan ay­ rıldığını

söylerken,

diğeri

aynı

tarihte

kendisinin

İstanbul'da

D o l m a b a h ç a S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a d ı ğ ı n ı y a z a b i l m e k t e d i r .

1

Atatürk 'ün Nöbet Defterinin

2

H a l böyle

yanısıra, b u konuda gözönünde bulundurduğumuz

ve değişik seviyelerde faydalandığımız kaynakların b i r kısmına da b u vesileyle işaret etmek isteriz: Sami N . Özerdim, Atatürk

Devrimi

1973); N i y a z i A h m e t Banoğlu, Atatürk'ün 1933-1937

İstanbul'daki

Hayatı I : 1899-1932, I I : Yurt

1923 Sonrası Türkiye

2

Gezileri Cumhuriyeti

"Atatürk ve D e v r i m l e r i T a r i h i Bibliyografyası I " içerisinde, Böl. X X I I ,

( A n k a r a , 1 9 8 1 ; i l k bas. İstanbul, 1963); U t k a n Kocatürk, Atatürk Cumhuriyeti

(İstanbul,

1923-1973

(İstanbul, 1973-1974); M e h m e t Önder, Atatürk'ün

( A n k a r a , 1975); Muzaffer Gökman, 29 Ekim Kronolojisi,

(İstanbul,

Kronolojisi

1966; 1. bas. 1963); Muzaffer Gökman, 50 Yılın Tutanağı

Tarihi

Kronolojisi

1918-1938

ve

Türkiye

(Ankara, 1983).

B u tür sorunları başka araştırmacılar da dile getirmişlerdir: "Yaverler t a r a ­

fından tutulmuş n o t l a r l a gazete m u h a b i r l e r i n i n istihbarâtı arasındaki tutarsız­ lıklar bazı kez i k i gazete arasında da oluyor. Meselâ Cumhuriyet

gazetesi,

Atatürk'ün 'Kmalıada' v a p u r u y l a 'Gülcemal' v a p u r u n a yanaştığını y a z a r k e n , aynı t a r i h l i Vakit gazetesi ise, 'Kalamış' v a p u r u n d a n bahsetmektedir." (Banoğlu, Atatürk'ün

İstanbul'daki

Hayatı, 11/30, İstanbul, 1974)

132

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

i k e n , b u k a y n a k l a r d a n sadece b i r i n e g ü v e n m e k , d a h a işin

başında

önemli b i r h a t a y a p m a k demek olacağından, b u k a y n a k l a r d a yer alan bilgiler, t a h k i k edilmedikçe kullanılmamıştır. 1932

Ramazanı

kaynaklarıyla i l g i l i b u genel değer­

Kronolojisinin

l e n d i r m e d e n s o n r a , Kronoloji'nin

nasıl hazırlandığıyla i l g i l i kısa b i r m â -

lumât vermekte fayda mülâhaza ediyoruz: E l i m i z d e k i m a t e r y a l i , kronolojik

bakımdan, ( a ) 'doğru ve

kesin

o l a r a k t a r i h l e n d i r i l m i ş o l a y l a r ' ; ( b ) 'hiç t a r i h z i k r e d i l m e d e n a k t a r ı l a n o l a y l a r ' ve ( c ) 'yanlış o l a r a k tarihlendirilmiş o l a y l a r ' o l m a k üzere üç bö­ l ü m e ayırmak m ü m k ü n h a l e g e l d i k t e n s o n r a , b u m a t e r y a l i sağlıklı b i r biçimde

t a s n i f ve

Ramazanına

tanzim

edebilmek

amacıyla

tarafımızdan

1932

ilişkin milâdi ve hicrî günleri gösterir 1 aylık b i r ' t a k v i m '

hazırlanmış ve b u t a k v i m i n içerisine önce t a r i h l e r i doğru ve k e s i n o l a n o l a y l a r y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . M e s e l â , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n 12 O c a k 1 9 3 2 Salı g ü n ü İ s t a n b u l ' a g e l m e s i , H â f ı z Y a ş a r O k u r t a r a f ı n d a n 18 O c a k 1 9 3 2 P a z a r t e s i g ü n ü M a ç k a K a b r i s t a n ı n d a i l k Türkçe

Mersiyenin,

yine

a y n ı hâfız t a r a f ı n d a n 22 O c a k 1 9 3 2 C u m a g ü n ü Y e r e b a t a n C a m i i n d e i l k Türkçe

Kur'an'm,

Hâfız Rıfat tarafından 30 O c a k 1932 C u m a r t e s i g ü n ü

F a t i h C a m i i n d e i l k Türkçe

Ezanın,

3 Şubat 1932 Çarşamba günü d o k u z

h â f ı z t a r a f ı n d a n A y a s o f y a C a m i i n d e i l k Türkçe

Tekbirin

S a d e t t i n K a y n a k tarafından 5 Şubat 1932 C u m a g ü n ü C a m i i n d e i l k Türkçe

Hutbenin

ve

Hâfız

Süleymaniye

okunması gibi, t a r i h i doğru ve k e s i n olan

o l a y l a r t a k v i m e d a h i l e d i l m i ş , s o n r a ( b i l h a s s a hâtıralarda)

t a r i h zikre-

d i l m e k s i z i n aktarılan olayların t a r i h l e r i kesinleştikçe e l i m i z d e k i t a k v i m e ilavelerde bulunulmuştur. T a r i h l e r i yanlış o l a r a k k a y d e d i l e n olaylara gelince, z a m a n l a b u tür o l a y l a r ı n t a r i h l e r i n i de k e s i n l e ş t i r m e k m ü m k ü n h a l e g e l d i ğ i n d e n , y a n l ı ş t a r i h l e n d i r m e l e r düzeltildikçe ve d a h a da önemlisi, t a r i h i b i l i n m e y e n bazı hâdiselerin vukû buldukları t a r i h l e r tesbit edildikçe, t a k v i m ' d e k i boşlukları d o l d u r m a k kolaylaşmış, b i r süre sonra elimizde t a r i h i k e s i n o l a r a k b i l i n e n olayların miktarı iyice çoğaldığından, küçük ayrıntıları y o r u m l a m a g ü c ü de b u g e l i ş m e l e r e m ü v a z i b i r b i ç i m d e a r t m ı ş t ı r . A n c a k ne k a d a r i t i n a gösterilirse gösterilsin, t a r i h l e r i n t e s b i t i n i n en n i h a y e t

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i

133

birtakım ayrıntıların yorumîanmasıyla m ü m k ü n olabildiği u n u t u l m a ­ malı ve b u b a k ı m d a n t a r i h l e n d i r m e l e r d e k ü ç ü k s a p m a l a r i n v u k û a gele­ bileceği hatırdan çıkarılmamalıdır. Bütün b u g a y r e t l e r i n neticesinde, dört başı m â m u r b i r k r o n o l o j i ' n i n o r t a y a konulduğu i d d i a e d i l e b i l i r m i ? E l b e t t e hayır! Ç ü n k ü e r b â b ı m n t a k d i r edeceği üzere, b u k a d a r kısa b i r z a m a n d i l i m i n e sıkışmış o l a n b u n c a hâdiseyi ve b u hâdiselerde r o l almış b ü t ü n şahısların n i y e t l e r i n i , yapıp e t t i k l e r i n i , olaylarda i f a e t t i k l e r i rollerin derecelerini, sahip olduk­ ları f a z i l e t v e zaafları t e s b i t e t m e k v e y a ç o k açık g i b i g ö r ü n e n n i c e o l a y ı n a r k a p l a n m d a neler olup bittiğine vâkıf o l m a k , b i r v e y a birkaç araştır­ m a c ı n ı n ü s t e s i n d e n g e l e b i l e c e ğ i b i r iş d e ğ i l d i r ; z â t e n Kronolojinin

hazır­

l a n m a a m a c ı d a b u değildir. H â s ı l ı , t ü m b u m ü l â h a z a l a r a b i n a e n , 1932 Ramazanı

Kronolojisi,

b u s a h a d a çalışacak o l a n k i m s e l e r için b i r ' t a s l a k ' v e y a b i r 'giriş dene­ m e s i ' a d d e d i l m e l i , başka araştırmacıların katkılarıyla b u d ö n e m d e cere­ y a n etmiş o l a n hâdiselere dâir b i l g i l e r i m i z i n z a m a n l a d a h a d a artacağı, böylelikle yapılan yanlışların düzeleceği ve e k s i k kısımlarının ise t a ­ m a m l a n ı p ikmâl edileceği k a b u l e d i l m e l i d i r .

1932 R A M A Z A N I K R O N O L O J İ S İ

9 O c a k 1 9 3 2 (1 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleye doğru saat 11.00'de u y a ­ nıyor, y e n i binayı geziyor, s a a t 15.00'de o t o m o b i l l e g e z i n t i yapıyor; A n k a r a ' d a E t l i k Palas'ta R a s i m F e r i t i l e Kılıç A l i ' n i n hanesinde b i r müddet istirahat edip, N u r i Bey'le bir­ l i k t e 2 1 . 0 0 ' d e a v d e t e d e r e k gece s a a t 2 . 3 0 ' d a y a t ı y o r . — Türkiye i l e I r a k arasında A n k a r a ' d a , "Suçluların İadesi" ve "İkâmet" sözleşmeleri imzalanıyor. 10 O c a k 1 9 3 2 ( 2 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğlen s a a t 13.00'de

kalkıyor,

M a r m a r a ' y a g i d i y o r , s a a t 1 9 . 3 0 ' d a a v d e t b u y u r a r a k gece 24.00'de y a t ı y o r . •— T ü r k i y e i l e I r a k a r a s ı n d a A n k a r a ' d a " T i c a r e t A n l a ş m a s ı " imzalanıyor. 11 O c a k 1 9 3 2 (3 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 10.30'da uyanıyor, öğleden sonra saat 13.30'da İsmet İnönü'yü h u z u r u n a k a b u l ediyor, saat 15.40'da r e f a k a t l a n n d a İsmet Paşa i l e F u a t B e y olduğu halde istasyona geliyor. — T r e n saat 16.00'da A n k a r a İ s t a s y o n u n d a n İstanbul'a m ü ­ teveccihen h a r e k e t ediyor. M u s t a f a K e m a l Atatürk, hiçbir i s ­ tasyonda t r e n d e n i n m i y o r ve akşam saat 23.30'da yatıyor.

136

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi 12 O c a k 1 9 3 2 (4 R a m a z a n 1 3 5 0 ) S a h — M u s t a f a K e m a l Atatürk, t r e n l e İstanbul'a g e l i y o r ve s a a t 10.30'da t r e n i Haydarpaşa İ s t a s y o n u n a g i r i y o r . B e r a b e r i n d e İçişleri Bakanı Ş ü k r ü K a y a , Sağlık B a k a n ı R e f i k S a y d a m , Riyâset-i C u m h u r U m u m î Kâtibi Tevfık, Başyâver Rüsuhi ve m i l l e t v e k i l l e r i n d e n Kılıç A l i , R e ş i t G a l i p , S a l i h , R e f i k , N u r i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s , H a s a n C a v i t b e y l e r de b u l u n u ­ y o r l a r . Askerî tören yapılmasını a r z u buyurmadıkları için, i s t a s y o n d a a s k e r ve polis müfrezeleri b u l u n d u r u l m u y o r . — Haydarpaşa İstasyonu'nda k e n d i s i karşılayan zevât ara­ sında şu i s i m l e r b u l u n u y o r : Tekirdağ m i l l e t v e k i l i

Cemil,

D i y a r b e k i r M e b û s u Zülfi, M a l a t y a M e b û s u H i l m i , G i r e s u n Mebûsu Hakkı Tarık, A r t v i n Mebûsu Asım, Y u n u s

Nadi,

Nebizâde H a m d i , A h m e t Ağaoğlu, Köprülüzâde Fuat... — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , k e n d i s i n i karşılayanlarla e l sı­ kışıp

hatırlarını

sorduktan

sonra

'Söğütlü

Yatı'

ile

Dolmabahçe S a r a y ı n a geçiyor. Dolmabahçe Sarayı'nda k e n ­ d i s i n i , hemşiresi M a k b u l e H a n ı m l a beraber bazı zevât karşı­ lıyor. K e n d i s i b u g ü n S a r a y ' d a n dışarı ç ı k m ı y o r ve

akşam

saat 23.00'de yatıyor. 13 O c a k 1 9 3 2 (5 R a m a z a n 1 3 5 0 ) Ç a r ş a m b a — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h 7.30'da uyanıyor. B u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı çıkmayıp, hususî d a i r e s i n d e m e ş g u l o l u y o r v e D a h i l i y e V e k i l i Ş ü k r ü K a y a yı k a b u l e d i y o r . A k ş a m saat 21.00'de yatıyor. 14 O c a k 1 9 3 2 (6 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P e r ş e m b e — M u s t a f a K e m a l Atatürk, s a b a h saat 7.30'da uyanıyor, s a a t 15.00'e k a d a r h u s u s î d a i r e s i n d e m e ş g u l o l u y o r .

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i —

Öğleden

137

s o n r a k e n d i s i n i T ü r k A E R O adlı

Havacılık

Kulübü Başkanı Müfit, i k i n c i Başkanı S u a v i ve

Umumî

Kâtibi H a y r u n n a s beyler ziyaret ediyorlar. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, saat 15.00'den 17.00'ye k a d a r u y u y o r , s a a t 1 7 . 0 0 ' d e n 23.00'e k a d a r i s t i r a h a t e d i y o r v e a k ­ ş a m saat 23.15'de yatıyor. 15 O c a k 1 9 3 2 (7 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğlen saat 12.00'de

doktorları

h u z u r u n a k a b u l e d i y o r ; ö ğ l e y e m e ğ i n i İçişleri b a k a n ı Ş ü k r ü Kaya ile birlikte yiyiyor. — B u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı çıkmayıp, hususî dairesinde meşgul oluyor. Akşam yemeğini Refik,

Reşit

G a l i p , Kılıç A l i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s , H a s a n C a v i t b e y l e r l e y i y o r , gece s a a t 2 4 . 0 0 ' d e y a t ı y o r . 16 O c a k 1 9 3 2 ( 8 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 9.00'da uyanıyor, öğ­ l e d e n sonra saat 16.00'da b e r a b e r i n d e k i zevâtla b i r l i k t e şe­ h i r d e g e z i n t i y a p ı y o r ; o t o m o b i l l e Şişli, E d i r n e k a p ı , F a t i h v e Aksaray

taraflarını

dolaşıyor,

akşam

saat

18.00'de

Dolmabahçe Sarayına avdet ediyor. —

B u g ü n Ş ü k r ü Nâilî Paşa, Reşit G a l i p , Recep

Zühtü,

M u h i t t i n , Refik ve N u r i beyleri h u z u r u n a k a b u l ediyor ve gece s a a t 2 4 . 0 0 ' d e y a t ı y o r . 17 O c a k 1 9 3 2 ( 9 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 10.00'da uyanıyor, öğleye k a d a r Dolmabahçe S a r a y ı n d a meşgul oluyor, saat 1 5 . 3 0 ' d a i t i b a r e n P a n g a l t ı ' d a ' Y o l u n c a ' Çiftliği s ü t h a n e s i n i , M a s l a k ' t a k i Ayazağa

i l e B e ş i k t a ş ' t a k i Ihlamur

kasrını ziya­

r e t ediyor. A k ş a m saat 17.30'da s a r a y a dönüyor.

138

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

_ _

— Millî M ü d a f a a Vekâleti Müsteşarı Derviş Paşa v e f a t e d i ­ yor. — M u s t a f a Kemâl Atatürk, F e t h i Bey ile Ruşen Eşref Bey'i k a b u l ediyor, Hâfız Y a ş a r O k u r ' a k e n d i yazmış

olduğu

Türkçe m e r s i y e y i v e r i y o r ve b u güfteyi b e s t e l e y i p Derviş P a ş a n ı n c e n a z e s i n d e o k u m a s ı n ı s ö y l ü y o r . Gece s a a t 3 . 3 0 ' d a yatıyor. 18 O c a k 1 9 3 2 (10 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğlen saat 13.30'da uyanıyor, b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p h u s u s î d a ­ iresinde meşgul oluyor. — Derviş P a ş a n ı n cenazesi saat l l ' d e h a s t a h a n e d e n çıkarı­ lıp,

namazı

Teşvikiye

Camii'nde

kılmıyor.

Maçka

Kabristanına defnediliyor. Mezarı başında Cevdet

Kerim

Bey ile Gümüşhane Mebûsu A l i Fethi (Okyar) birer konuşma yapıyorlar. — Hâfız Yaşar O k u r , Derviş P a ş a n ı n cenazesinde M u s t a f a K e m a l Atatürk'e, bestesi kendisine a i t i l k Mersiyeyi

güftesi Türkçe

segâh m a k a m ı n d a okuyor.

— A k ş a m H a s a n Bey'i, N e c m e t t i n Sadık ve Ruşen

Eşrefi

k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , gece s a a t 2 . 0 0 ' d e y a t ı ­ yor. 19 O c a k 1 9 3 2 (11 R a m a z a n 1 3 5 0 ) S a l ı — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h 10.20'de u y a n ı y o r , ö ğ l e d e n s o n r a s a a t 1 6 . 0 0 ' d a s a r a y d a n ç ı k ı p Şişli, K a ğ ı t h a n e , M a s l a k A y a z a ğ a , Boyacıköy ve A r n a v u t k ö y civarında o t o m o b i l l e ge­ z i n t i yapıyor, a k ş a m saat 18.00'de D o l m a b a h ç e geri dönüyor.

Sarayına

1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i

139

— B u g ü n R e f i k Bey, T a h s i n Bey, Reşit G a l i p , Kılıç A l i , Recep Zühtü, C e v a t A b b a s i h u z u r u n a k a b u l eden M u s t a f a K e m a l , gece s a a t 1.00'de y a t ı y o r . 20 O c a k 1932 (12 R a m a z a n 1350) Ç a r ş a m b a — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 10.30'da uyanıyor, b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p , d a i r e s i n d e meşgul oluyor. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, Hâfız Yaşar O k u r u öbür g ü n (Cuma

günü)

Yerebatan C a m i i n d e Yâsin

Sûresinin

Türkçesini o k u m a k l a görevlendiriyor ve Aydın M e b û s u D r . R e ş i t G a l i p l e G a z i a n t e p M e b û s u Kılıç A l i ' y e de b u işe n e z â ­ r e t e t m e k ; Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe g a z e t e l e r d e (sabah

gazetelerinde)

Kur'an

okunacağının

ilan edilmesini sağlamak

ve o gün camide b u l u n m a k vazifesini veriyor. — B u g ü n Ş ü k r ü Saraçoğlu, N u r i Bey, Kılıç A l i ve C e v a t A b b a s i h u z u r u n a k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , gece saat 24.00'de yatıyor. 2 1 O c a k 1 9 3 2 (13 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P e r ş e m b e — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 9.30'da uyanıyor; öğ­ l e d e n s o n r a S u l t a n a h m e t , F a t i h , B e y o ğ l u v e Şişli t a r a f l a ­ rında

otomobille

gezintiye

çıkıyor

ve

saat

18.00'de

Dolmabahçe Sarayına geri dönüyor. F e t h i Bey, H a m d u l l a h S u p h i , S a l i h Cimcoz ve Saffet B e y i h u z u r u n a k a b u l ediyor. Gece s a a t 3.30'da y a t ı y o r . — Gazetelerde, Hâfız Yaşar O k u r u n yarın, C u m a

günü

Y e r e b a t a n C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " okuyacağı ve c a m i y e birçok m e b û s u n geleceği i l a n ediliyor. 2 2 O c a k 1 9 3 2 (14 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a — Saat 10.00'da u y a n a n M u s t a f a K e m a l Atatürk, gündüz saray'da meşgul oluyor.

140

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi —

Hâfız

Yaşar,

Cuma

namazından

yarım

saat

önce

Y e r e b a t a n C a m i i n e g e l i y o r . R e ş i t G a l i p i l e K ı l ı ç A l i ' n i n ca­ miye gelip kendisine kürsüye çıkmasını

söylemelerinden

sonra, Yâsîn Sûresinin Türkçesini r a s t m a k a m ı n d a o k u y o r ; ardından Türkçe olarak dua ediyor. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam Hâfız Y a ş a r ! h u z u r u n a k a b u l ediyor. G e r e k l i b i l g i l e r i aldıktan sonra, k e n d i s i n e , İstanbul'un m ü m t a z ve m û s i k î y e âşinâ hafızlarının i s i m ve a d r e s l e r i n i hâvi b i r liste hazırlaması ve b i r s o n r a k i C u m a g ü n ü , aynı m e r a s i m i b u hâfızlarla b i r l i k t e

Sultanahmet

C a m i i n d e tekrarlamaları tâlimatını veriyor. — B u g ü n C e v a t A b b a s , Recep Z ü h t ü , H a s a n C a v i t v e C e m a l Hüsnü

beyleri

huzuruna

kabul

eden

Mustafa

Atatürk, akşam 21.30'da Opera Sinemasında

Kemal Çanakkale

f i l m i n i s e y r e d i y o r , o r a d a n P e r a P a l a s a g i d i y o r , s a a t 2.00'de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d ö n ü y o r v e gece 2 . 3 0 ' d a y a t ı y o r . 23 O c a k 1932 (15 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i —

Mustafa

Kemal

Atatürk,

saat

10.30'da

uyanıyor,

D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı çıkmayıp, hususî d a i r e s i n d e meşgul oluyor. — Gazetelerde Y a s i n Sûresi'nin Türkçe m e t n i yayımlanıyor v e H â f ı z Y a ş a r O k u r u n g e l e c e k C u m a g ü n ü b ü y ü k b i r ca­ m i d e , d a h a b a ş k a s û r e l e r i de m u h t e l i f m a k a m l a r d a o k u y a ­ cağı i l a n e d i l i y o r . — Gazetelerde, Mısır'da E z h e r Şeyhi'nin K u r ' a n ! yabancı d i l l e r e (İngilizce, A l m a n c a ve Fransızca) tercüme edecek b i r k o m i s y o n k u r d u ğ u h a b e r i y e r alıyor. — S a b r i E t e m ' i n , V a k i t gazetesinde ('Günün İşaretleri' köşe s i n d e ) Türkçe lanıyor:

Mukabele

Dinledim

başlıklı b i r yazısı y a y ı m ­

1932 Ramazan'ı K r o n o l o j i s i

141

— M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam Hâfız Yaşar'a S a i d ' i n Türkçe

Kur'an-ı

Kerimini

{Türkçe

Kur'an-ı

İ s t a n b u l , 1 9 2 4 ; 2. b a s . 1 9 2 6 ) i m z a l a y a r a k h e d i y e [ İ m z a n ı n ü z e r i n d e k i t a r i h : 23-24

Ocak

Cemil Kerim, ediyor.

1932]

— D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a davet e d i l e n hâfızlar, s a r a y ı n a l t katındaki salonda Aydın M e b û s u D r . Reşit G a l i p tarafından karşılanıyorlar ve k e n d i l e r i n e camilerde

"Türkçe K u r ' a n "

okuyacakları b i l d i r i l i p C e m i l S a i d ' i n T ü r k ç e K u r ' a n çevirisi dağıtılıyor. S o n r a h a n g i hâfızm nerede ve h a n g i saatte o k u ­ yacağı kararlaştırılıyor ve f a k a t h a n g i sûrelerden

hangi

a y e t l e r i n okunacağı hâfızlarm t e r c i h i n e bırakılıyor. Hâfızlar b i r e r a ş ı r s e ç t i k t e n s o n r a — b u i l k gece M u s t a f a

Kemal

Atatürk'le karşılaşmaksızın— dağılıyorlar. — S a r a y a d a v e t e d i l e n h â f ı z l a r m i s i m l e r i ş u n l a r d ı r : 1) H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k ; 2) S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n ; 3) Beşiktaşlı Hâfız Rıza; 4) S ü l e y m a n i y e C a m i i B a ş m ü e z z i n i Hâfız K e m a l ; 5) B e y l e r b e y i l i Hâfız F a h r i ; 6) Dâr'ut-Tâlim-i M û s i k î C e m i y e t i âzası Hâfız B ü y ü k Z e k i ; 7)

Galatasaray

L i s e s i m u a l l i m l e r i n d e n Hâfız N u r i Börekçi; 8) Beşiktaşlı Hâfız B u r h a n Sesyılmaz; 9 ) E n d e r u n l u Hâfız Y a ş a r O k u r .

1

— B u gece C e m a l H ü s n ü , S a l i h B e y , . N u r i B e y , K ı l ı ç A l i , H a s a n C e m i l ve Cevat A b b a s i h u z u r u n a k a b u l eden M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h s a a t 6.30'da y a t ı y o r .

1

Dolmabahçe Sarayına dâvet edilen başka hâfızlar da vardır: 1) Üsküdarlı Hâfız

A l i , 2) Eyüb H a t i b i Hâfız İdris, 3) Adapazarlı Hâfız N u r i , 4) Hâfız Sâmi, 5) Hâfız Âsim. F a k a t b u zevât, k e n d i l e r i n e t e k l i f edilen görevden i c t i n a b e t t i k l e r i n d e n dolayı toplantılara alınmamışlardır; üstelik s a r a y a geliş t a r i h l e r i de t e s b i t edilememiştir.

142

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi 2 4 O c a k 1 9 3 2 (16 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r — M u s t a f a K e m a l Atatürk, bugün Dolmabahçe Sarayından dışarı ç ı k m a y ı p , i s t i r a h a t e d i y o r v e gece m i s a f i r k a b u l e d i y o r . — M e h m e t A s i m i n , V a k i t g a z e t e s i n d e , Türkçe

adlı

Kur'an

başmakalesi yayımlanıyor. — H â f ı z B u r h a n s a a t 12.00'de B e y o ğ l u ' n d a A y n a l ı Ç e ş m e ' d e Kamer

Hatun

Camiinde,

Hâfız

Kemal

saat

14.00'de

Süleymaniye C a m i i n d e , Hâfız Yaşar saat 15.00'de A k s a r a y Taşkasap'ta (Fatiha, —

Selçuk

İnfitar

Hâfız

Sultan

ve Enbiyâ

Zekinin,

Camiinde

"Türkçe

Kur'an"

okuyorlar.

sûrelerini)

Dolmabahçe'de

Vişnezâde

Camiinde

"Türkçe K u r ' a n " okuyacağı kararlaştırılmış olduğu halde, g r i p n e d e n i y l e sesi b o z u l d u ğ u i ç i n o k u y a m ı y o r . — Bugün h u z u r u n a C e m a l Hüsnü, Ruşen Eşref ve T a h s i n beyleri k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam saat 11.30'da yatıyor. 2 5 O c a k 1 9 3 2 (17 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i —• Ö ğ l e y e

doğru saat

11.30'da u y a n a n

Mustafa

Kemal

A t a t ü r k , b u g ü n R u ş e n Eşref, Reşit G a l i p , Kılıç A l i , H a s a n C e m i l , Recep Z ü h t ü , N u r i B e y , C e v a t A b b a s v e H a s a n C a v i t ' i k a b u l ediyor. — Hâfız Z e k i , Dolmabahçe'de Vişnezâde C a m i i n d e

saat

14.00'de " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u y o r v e s o n r a k ı s a b i r k o n u ş m a y a p ı y o r : Allah sin!

Bize

Gazi

Paşama

Kur'anımızın

maz kılarım.

Okuduğum

dünyalar

mânâsını duayı

durdukça

da anlattı. ve imamın

ömür

ver­

Kaç yıldır

na­

okuduklarını

an­

layamadım. —

Ömer

Rıza

Doğrulun,

M e s e l e l e r i ' k ö ş e s i n d e ) Kur'an

Vakit

gazetesinde

Tercümeleri

('Günün

başlıklı b i r m a k a -

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i

143

lesi yayımlanıyor ve f a k a t m a k a l e d e "Türkçe K u r ' a n " o k u m a teşebbüslerine hiç değinilmiyor. —• V a k i t g a z e t e s i , b i r g ü n ö n c e c a m i l e r d e o k u n a n İnfitar

v e Enbiya

Fatiha,

s û r e l e r i n i n çevirilerini y a y ı m l ı y o r .

— Gazeteler, e r t e s i g ü n "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k beş hâfız m i s i m l e r i n i , okuyacakları c a m i l e r i ve o k u m a zamanlarını ilan ediyorlar. —

M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam saat 21.30'da

Tiyatrosuna

giderek

(Dâr'ul-Bedâyi)

T ü r k ç e ' y e ç e v i r d i ğ i Yalova

Türküsü

İsmail

Şehir

Galib'in

adlı k o m e d i y i s e y r e d i ­

y o r . S a a t 1.00'de s a r a y a a v d e t e d i p , gece 2.00'de y a t ı y o r . 2 6 O c a k 1 9 3 2 (18 R a m a z a n 1 3 5 0 ) S a l ı — M u s t a f a K e m a l Atatürk, saat 12.00'de uyanıyor, b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p , h u s u s î d a i r e s i n d e meşgul oluyor. — Gazeteler, "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k beş hâfızın i s i m l e ­ r i n i , okuyacakları c a m i l e r i ve o k u m a zamanlarım t e k r a r i l a n ediyorlar. —

Hâfız

Kemal,

öğle n a m a z ı n ı

müteakib

Süleymaniye

C a m i i n d e Kıyamet Sûresini segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız Z e k i , öğle namazını

müteakib

Beyoğlu Ağa Camiinde

Fâtiha

S û r e s i i l e B a k a r a S û r e s i n d e n 19 a y e t i h i c a z m a k a m ı n d a ; Hâfız

Burhan,

öğleden

evvel

saat

10.15'de

Kabataş

C a m i i n d e F u r k a n S û r e s i n i ; Beşiktaşlı Hâfız Rıza, yatsı n a ­ mazından önce Dolmabahçe C a m i i n d e Fatır S û r e s i n i r a s t m a k a m ı n d a n başlayıp, değişik m a k a m l a r üzerinde g e z d i k ­ t e n sonra segâh m a k a m ı n d a k a r a r kılmak suretiyle okuyor. —

B u gece Ş ü k r ü N â i l î P a ş a , K ı l ı ç A l i , C e v a t A b b a s ,

N e c m e t t i n Sadık, Y u n u s N a d i , R u ş e n Eşref, H a s a n , A s ı m ,

144

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi C e m i l ve T a h s i n beyleri k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk, s a b a h s a a t 7.00'de y a t ı y o r . 27 O c a k 1932 (19 R a m a z a n 1350) Çarşamba — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat 14.00'da u y a ­ nıyor, saat 16.30'da otomobille s a h i l i t a k i b e n İstinye

ve

M a s l a k , Şişli, K a r a k ö y y o l u y l a b i r g e z i n t i y a p ı y o r . — Gazeteler, baş sayfalarında beş hâfızm "Türkçe K u r ' a n " o k u r k e n çekilmiş r e s i m l e r i n i yayımlıyorlar. — Hâfız N u r i , yatsı namazından önce Firuzağa

Camiinde

"Türkçe K u r ' a n " okuyor. C e m a a t t e n bazı k i m s e l e r k e n d i s i n ­ den çocuklarına da "Türkçe K u r ' a n " meşketmesi talebinde bulunuyorlar. — Kadıköy'de o t u r a n Ankaralı Mükerrem Hanım, B u r h a n a müracaat ederek Kadıköy Osmanağa

Hâfız

Camiinde

"Türkçe K u r ' a n " okumasını i s t i y o r , Hâfız B u r h a n da b u t e k ­ lifi k a b u l ediyor. — A k ş a m saat 23.00'de

Beyoğlu'ndaki

Türkuaz'a

giden

M u s t a f a K e m a l Atatürk'le Reşit G a l i p arasında çek hâdisesi ü z e r i n e b i r t a r t ı ş m a v u k û b u l u y o r . K e n d i l e r i gece s a b a h a karşı saat 4.30'da Dolmabahçe Saray'a a v d e t edip yatıyor. B u g ü n k a b u l ettiği k i m s e l e r a r a s ı n d a R e f i k , H a s a n , S a l i h , R u ş e n Eşref, Kılıç A l i v e C e v a t A b b a s b u l u n u y o r . 28 O c a k 1932 (20 R a m a z a n 1350) P e r ş e m b e — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat

15.00'de

u y a n ı y o r , 1 7 . 3 0 ' d a B e y a z ı t v e Şişli t a r a f l a r ı n d a o t o m o b i l l e b i r g e z i n t i yapıyor, saat 16.00'da G a l a t a s a r a y L i s e s i n e gide­ r e k öğrencilerin müsameresini izliyor. — İ s t a n b u l ' d a " B a l k a n K o n f e r a n s ı K o n s e y i " n i n açılışı y a p ı l ı ­ yor.

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i

145

— G a z e t e l e r , S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i R ı z a n ı n b u g ü n saat 14.30'da Çemberlitaş'ta Köprülü C a m i i ' n d e ; Hâfız F a h r i n i n ise y i n e aynı saatte

Sultanahmet'te Firuzağa

Camii'nde

"Türkçe K u r ' a n " okuyacağını i l a n ediyorlar. N i t e k i m Hâfız Ali

Rıza

saat

14.30'da

Köprülü

Camii'nde

Âlu

İmran

Sûresini önce Arapçasından, sonra Türkçesinden segâh m a ­ k a m ı n d a ; Hâfız F a h r i ise, A n k e b u t S û r e s i n i y i n e aynı şe­ kilde segâh makamında okuyor. — S u l t a n a h m e t Camii'nde yarın ( C u m a günü) sekiz tanın­ mış hâfızın (Hâfız Yaşar, Hâfız B u r h a n , Beşiktaşlı

Hâfız

Rıza, Hâfız F a h r i , Hâfız Z e k i , Hâfız K e m a l ) ; İzmir'de H i s a r C a m i i ' n d e ise H â f ı z Ö m e r ' i n " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u y a c a ğ ı i l a n ediliyor. — Akşamleyin T a h s i n , Hakkı Tarık, Celâl S a h i r ,

Cemal

H ü s n ü , Reşit G a l i p , Kılıç A l i , H a s a n C e m i l , C e v a t A b b a s b e y l e r i k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk'le Reşit G a l i p arasında, b i r önceki akşamla da alâkası o l a n i k i n c i b i r t a r ­ tışma vukû b u l u y o r . B u n u n üzerine M u s t a f a K e m a l Atatürk s o f r a d a n a y r ı l ı y o r v e s a b a h a karşı s a a t 4.00'de y a t ı y o r . 2 9 O c a k 1 9 3 2 (21 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğlen saat 12.30'da uyanıyor, g ü n d ü z D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p , d a i r e s i n d e meşgul oluyor. — Reşit G a l i p , akşam Atatürk'le arasında geçen tartışmadan müteessir o l a r a k s a b a h l e y i n aceleyle A n k a r a ' y a h a r e k e t e d i ­ yor. — M e h m e t A s i m i n , V a k i t g a z e t e s i n d e Türkçe adlı

yayımlanıyor.

ve

gazete,

S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza nın Çemberlitaş'ta

Köprülü

Camii'nde;

başyazısı

Kur'an

Aynı

İbadet

Hâfız F a h r i ' n i n ise S u l t a n a h m e t ' t e

Firuzağa

146

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u r k e n çekilmiş r e s i m l e r i n i b a ­ sıyor. — G a z e t e l e r , m â r u f hâfızların (Hâfız B u r h a n , Hâfız, Rıza, Hâfız F a h r i , Hâfız Z e k i , Hâfız K e m a l ) b u g ü n

Sultanahmet

C a m i i n d e K u r ' a n okuyacaklarını, c a m i n i n müezzin m a h f i l i ­ n i n b u iş i ç i n d ü z e n l e n d i ğ i n i v e c a m i d e h â f ı z l a r ı n r a h a t ç a K u r ' a n o k u y a b i l m e l e r i maksadıyla p o l i s l e r i n t e r t i b a t aldık­ larını i l a n e d i y o r l a r . —

Sultanahmet

Camiinde

Cuma

namazı eda e d i l d i k t e n

sonra, sekiz hâfız, Kur'an-ı K e r i m ' i n bazı sûrelerinin T ü r k ç e çevirilerini; ardından da bazı ilahîlerle b i r l i k t e Ç e l e b i n i n Mevlidim

Süleyman

okuyorlar. H a t m - i Şerifin

kıraatini

müteakib, F a t i h C a m i i H a t i b i Hâfız Şevket E f e n d i Türkçe b i r d u a i l e m e r a s i m e s o n v e r i y o r : (1) H â f ı z Y a ş a r , F â t i h a S û r e s i n i , s o n r a Türkçe çevirisini, ardından B a k a r a ' d a n b i r bölümü

segâh

makamı'nda;

(2)

Hâfız

Burhan,

A m e n e r r a s û l ü ' y ü kürdili h i c a z k â r m a k a m ı ' n d a ; (3) Hâfız Beşiktaşlı Rıza, Âlû İ m r a n S û r e s i n i segâh m a k a m ı n d a ; (4) Hâfız

Nuri,

Zümer

Sûresini

isfehan

makamında;

(5)

S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza, Mü'min S û r e s i n i segâh m a ­ k a m ı n d a ; (6) H â f ı z F a h r i , E n f a l S û r e s i ' n i ç a r ı g â h m a k a m ı ­ n d a ; (7) H â f ı z Z e k i , A ' r a f S û r e s i ' n i h ü s e y n î m a k a m ı n d a ; ( 8 ) Hâfız K e m a l , İnfitar Sûresi'ni hüseynî-nevâ

makamında

o k u y o r . M e r a s i m i n s o n u n d a Hâfız Y a ş a r Türkçe b i r d u a y a ­ pıyor. — Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , F a t i h C a m i i n d e , Bursalı Hâfız Rıfat Y e n i C a m i ' d e , diğer bazı tanınmış hâfızlar d a Beyazıt ve A k s a r a y Camii'lerinde "Türkçe K u r ' a n " okuyorlar. — Hâfız Sâdık, İzmir Kuşadası'nda hüzzam

makamıyla

"Türkçe E z a n " okuyor. — Hâfız Ömer, İzmir'de H i s a r C a m i i n d e Fâtiha S û r e s i n i n T ü r k ç e ç e v i r i s i n i suzinak

m a k a m ı n d a , B a k a r a S û r e s i ' n i fe-

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i rahnak

147

m a k a m ı n d a , H a ş r S û r e s i n i i s e sabâ

makamında

okuyor. — Gelecek C u m a günü İzmir H i s a r C a m i i n d e , y i n e Hâfız Ömer tarafından Yâsîn S û r e s i n i n Türkçe çevirisinin o k u n a ­ cağı i l a n ediliyor. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam Hâfız Y a ş a r ı h u z u r u n a kabul

ediyor;

aynı

merasimin,

Kadir

Gecesi

Ayasofya

C a m i i n d e de y a p ı l m a s ı n ı e m r e d i y o r . —

Bolu

mebûsu

Hasan

Cemil

Çambel

riyasetinde,

Dolmabahçe Sarayının a l t katındaki Türk T a r i h K u r u m u n a a i t o l a n odada t o p l a n a n dokuz hâfız, T e k b i r ' i n

lafızlarını

Türkçeleştirmek için m e ş k e başlıyorlar. B i r süre d e n e m e l e r yaptıktan sonra, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün y a n m a T e k b i r ' i n h e m " A l l a h b ü y ü k t ü r ! " , h e m de " T a n r ı

çıkıp

uludur!"

ş e k l i n d e k i i k i ç e v i r i s i n i de i k i ş e r k e z o k u y o r l a r . İ k i n c i şekli t e r c i h e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , h â f ı z l a r a o gece b i r z i ­ yafet veriyor. — K e n d i l e r i saat 22.50'de Beyoğlu'ndaki Türkuaz'a g i d i y o r , s a a t 3.45'de s a r a y a a v d e t e d i p , s a b a h a k a r ş ı 5.00'de y a t ı y o r . B u g ü n k a b u l ettiği k i m s e l e r arasında, K a z ı m Paşa, R e f i k B e y , S a l i h B e y , C e m i l B e y , C e v a t A b b a s , R e c e p Z ü h t ü , Kılıç A l i ve H a s a n C e m i l b u l u n u y o r . 30 O c a k 1932 (22 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat

14.00'de

uyanıyor ve b u g ü n s a r a y ' d a meşgul o l u p b i r yere çıkmıyor. — Baş s a y f a l a r d a k i manşet: "Çin, J a p o n y a ' y a H a r p

İlan

Etti!" — Gazetelerin başsayfalarında, S u l t a n a h m e t m e r a s i m i n fotoğrafları y e r alıyor v e Kadir d e n hazırlık yapıldığı yazılıyor.

Gecesi

Camii'ndeki için şimdi­

148

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi — Hâfız Rıfat tarafından İstanbul F a t i h C a m i i n d e "Türkçe E z a n " o k u n u y o r : Allah başka Nebi geldi!

tapacak

yoktur!

Muhammed

pacak

Ben

Allah

Ey dinleyenler!

felaha!Allah

büyüktür!

şahidim

Rasûlü!

Geliniz

büyüktür!Allah

Allah

Ben

namaza! büyüktür!

büyüktür!

Tanrı'dan

ki Tanrım

büyüktür!

şahidim

ki o

Hak'tan

Ey işitenler!

Koşunuz

Tanrıdan

başka

ta­

yoktur!

— Hâfız Rıfat, i k i n d i namazını müteakib F a t i h

Camiinde

Y u s u f Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe okuyor. — Hâfız Yaşar, C i h a n g i r C a m i i n d e bazı sûrelerin Türkçesini okuyor. — G a z e t e l e r d e , yarın s a a t 14.00'de F a t i h C a m i i n d e Sadettin

Kaynakin;

saat

14.30'da Ayasofya

Hâfız

Yerebatan

C a m i i n d e Hâfız F a h r i n i n ; saat 15.30'da Beyazıt C a m i i n d e S e l i m i y e l i Hâfız A l i R ı z a n ı n , yatsıdan önce

Dolmabahçe

C a m i i n d e ise Beşiktaşlı Hâfız Rıza'nın "Türkçe K u r ' a n " o k u ­ yacakları i l a n ediliyor. — B u g ü n Hakkı Tarık, İsmail Hakkı, F e t h i , C e m i l ve T a h s i n b e y l e r i k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabaha karşı 6.30'da yatıyor. 31 O c a k 1 9 3 2 ( 2 3 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat 15.30'da u y a ­ n ı y o r , 18.00'de B e y a z ı t v e Şişli t a r a f l a r ı n d a b i r g e z i n t i y a p ı ­ yor. — V a k i t g a z e t e s i n i n baş sayfasındaki manşet: "İlk Türkçe E z a n Dün O k u n d u . " [Başsayfada, F a t i h C a m i i ' n i n m i n a r e ­ s i n d e Hâfız Rıfat'ın e z a n o k u r k e n çekilmiş b i r r e s m i vardır.} — Hâfız S a d e t t i n i l e Beşiktaşlı Hâfız Rıza hastalandıkları için, d a h a önceden i l a n edilmiş olmasına rağmen, F a t i h v e

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i

149

Yerebatan Camiilerinde "Türkçe K u r ' a n "

okuyamıyorlar.

B u n u n üzerine b i r süre b e k l e y e n h a l k dağılıyor. —

Hâfız

Fahri

Sultanselimli

saat

14.30'da

Yerebatan

Hâfız A l i Rıza ise saat

Camii'nde,

15.30'da

Beyazıt

C a m i i ' n d e ve yatsı n a m a z ı n d a n önce D o l m a b a h ç e C a m i i ' n d e "Türkçe

Kur'an"

okuyorlar.

[Hâfız A l i Rıza'nın

Beyazıt

C a m i i ' n d e okuduğu kısım, Z ü m e r S û r e s i n i n çevirisidir.] — B a y e z i t C a m i i k a y y u m u , gazetecilerin fotoğraf çekmesine mâni o l m a k i s t i y o r , h a t t a b i r gazeteciye saldırıda b u l u n u y o r . B u n u n ü z e r i n e C a m i n i n k a y y u m u h a k k ı n d a t â k i b a t açılıyor. —

Son

Posta

gazetesi

Hâfız

Rıfat'ın

okuduğu

Yûsuf

S û r e s i n i n çevirisini y a y ı m l ı y o r . [ Y a y ı m l a n a n m e t i n , İ z m i r l i İ s m a i l H a k k ı n ı n Meânî-i

(İstanbul, 1927) adlı çevi­

Kur'an

r i s i n d e n alınmıştır.] — K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i ' n d e " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u n a ­ cağı ve r a d y o d a n h e r t a r a f a canlı yayın yapılacağı i l a n e d i l i ­ yor. —

'Anadolu

Ajansı',

bütün

gazetelere,

Kadir

Gecesi

Ayasofya'da 25 hâfızın Türkçe K u r ' a n okuyacaklarını

ve

Türkçe t e k b i r l e r g e t i r e c e k l e r i n i d u y u r u y o r ve b u m e t i n er­ t e s i g ü n b ü t ü n g a z e t e l e r d e y a y ı m l a n ı y o r : Ramazan

günle­

rinde

Kur'an

İstanbul'un

bütün

halk

Bilhassa

geçen

Sultanahmet meye koşuşan

lünü

derin

şehrin

cami

tatmin

kıymetli

halkın

için azamî

Türkçe

andıran

Her

da Şubat'ın Gecesinde

uyandırmıştır. tarafından

mukabeleyi

onbini

itina

sene

insan

Cumhuriyeti

heyecan

ve

temayü­

gösterilmesini

olduğu

4'ncü Perşembe Ayasofya

dinle­

mütecaviz

Türkiye

bu vicdanî

derecede

Türkçe

on [!] hafızı

almamıştır.

emretmiştir.

eden Kadir

okunan

tahassüsler

yapılan

ve bir mahşeri

İşleri Riyaseti,

Ramazanda sadüf

Cuma,

büyük

darlara

camilerinde

Camii'nde

kütlesini Diyanet

büyük

tabakalarında

gibi

günü

Camii'nde

alâka­ bu

sene

akşamına

te­

Türkçe

bü-

150

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi yük dinî bir ihtifal

yapüacaktır.

İstanbul'un

en namlı

zât,

Kur'an

Türkçe

getireceklerdir. Türkçe

ve güzel

ve Mevlût

Yapılan

sözlerindeki

termiştir.

Bu

Ayasofya

Camii'ne

O gece saat 20'den

tesir

muazzam radyo

sesli

hafızlarından

okuyacaklar Tekbirin

ve füsunun

çok derin

her

konulmuş

25

güzide

ve Türkçe

tecrübeler,

ihtifali

itibaren

tarafa ve her

Tekbir

ahenginde olduğunu dinletmek türlü

ve gös­ için tertibat

alınmıştır. — B u g ü n R e f i k Bey, H a s a n C e m i l , C e v a t A b b a s ve Kılıç A l i ' y i k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , gece s a a t 1.20'de yatıyor. 1 Ş u b a t 1 9 3 2 (24 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i — Başvekil İsmet İnönü ile D a h i l i y e V e k i l i Şükrü

Kaya

A n k a r a ' d a n İstanbul'a geliyorlar. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 9.30'da

uyanıyor,

saat 10.30'da İsmet P a ş a y ı k a b u l ediyor. — Hâfız N u r i , Y e r e b a t a n C a m i i ' n d e M u h a m m e d S û r e s i n i n Türkçesini 'hutbe' tarzında okuyor. •— C u m h u r i y e t g a z e t e s i H â f ı z R ı z a n ı n o k u d u ğ u

"Türkçe

K u r ' a n " d a n bazı parçalar yayımlıyor. [ Y a y ı m l a n a n m e t i n , S ü l e y m a n T e v f i k ' i n Terceme-i

Şerife:

Türkçe

Kur'an-ı

Kerim

( İ s t a n b u l , 1 9 2 6 ) adlı ç e v i r i s i n d e n a l ı n m ı ş t ı r . ] — K a d i r Gecesi için A y a s o f y a ' d a hazırlıklara başlanıyor ve C a m i y e r a d y o v e r i c i l e r i yerleştirilip d e n e m e y a y ı n ı y a p ı l ı y o r . Mihrabın önündeki kürsüde vaaz eden Maraşlı Hoca T a h i r Efendi, önünde radyo vericileri varken, K u r ' a n ' d a n bir ayet o k u y a r a k tefsir ediyor ve b u i l k vaaz radyo vasıtasıyla h e r t a r a f t a n dinleniyor. Postahane'den r a d y o y u t a k i p eden me­ m u r l a r , vaazı müteakib o t o m o b i l l e c a m i y e g e l i y o r l a r ve d a h a i y i n e t i c e alındığı için r a d y o v e r i c i l e r i n i m ü e z z i n m a h f i l i n e yerleştiriyorlar. Aynı gün Ayasofya'da Müftülük ve E v k a f

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i İdaresi tarafından

151

diğer hazırlıklar da sürdürülüyor

ve

'papaz odaları' d e n i l e n kısımlara seccadeler ve hasırlar s e r i ­ liyor. — B a l k a n Paktı delegasyonu o n u r u n a akşam saat 19.30'da Dolmabahçe S a r a y ı n d a a l a t u r k a b i r konser hazırlanıyor ve k e n d i l e r i n e b i r z i y a f e t v e r i l i y o r . M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k de b u y e m e k t e h a z ı r b u l u n u y o r . K o n s e r h e y e t i , saz h e y e t i n i n v e k a d ı n s a n a t ç ı l a r ı n y a n ı s ı r a , b i r g r u p hâfız t a r a f ı n d a n t e ş k i l ediliyor;

Saz

Heyeti:

Kemal

Niyazi

(Kemençe),

(Keman), Hakkı (Keman), Selahattin (Tanbur), ( U d ) , İ h s a n ( N e y ) , M u s t a f a ( K a n u n ) ; Hafızlar:

Nobar İbrahim

(1)

Hâfız

Y a ş a r , ( 2 ) H â f ı z B u r h a n , (3) H â f ı z S a d e t t i n , (4) H â f ı z F a h r i , (5) H â f ı z N u r i , (6) H â f ı z A l i R ı z a , (7) H â f ı z B e ş i k t a ş l ı R ı z a ; Sanatkârlar:

(1) L e m a n

Ekrem,

(2)

Seyhan Suzan,

(3)

M u z a f f e r v e (4) S a b i h a h a n ı m l a r . — M u s t a f a K e m a l Atatürk, hâfızlarla K a d i r

Gecesinde

K u r ' a n i nasıl okumaları gerektiği k o n u s u n d a b i r toplantı yapıyor ve hepsine Fâtiha Sûresini t e k t e k o k u t t u k t a n sonra, k e n d i s i b u s û r e y i 'hitabe' tarzında okuyor. B u mec­ l i s t e hürmet-i

musâhara

o l a r a k b i l i n e n N i s a : 23 a y e t i h a k ­

k ı n d a m ü n a k a ş a çıkıyor. K e n d i l e r i s a b a h 7.30'da y a t ı y o r . 2 Ş u b a t 1932 (25 R a m a z a n 1350) Salı — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat 15.30'da u y a ­ nıyor, saat 18.00'da Saray'dan ayrılarak Beyoğlu, M a s l a k ve Boyacıköy'de otomobille b i r g e z i n t i

Şişli,

yaptıktan

sonra s a r a y a avdet buyuruyor. — Son Posta gazetesinde yer a l a n b i r m a h y a çizimi: " B i z Değişirsek Şeriat d a Değişir!" — G a z e t e l e r , h â f ı z l a r m e v v e l k i gece a r a l a r ı n d a t e s b i t e t t i k l e r i " T ü r k ç e T e k b i r " m e t n i n i n e ş r e d i y o r l a r : Tanrı

Uludur,

152

Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t i d e o l o j i s i Tanrı

Uludur.

Tanrıdan

Tanrı

Uludur.

Hamd

başka

O'na

Tanrı

___

Yoktur.

Tanrı

Uludur,

mahsustur.

— Görevli hâfızlarm t a m a m ı K a d i r Gecesi için hazırlan­ m a k t a olduklarından, bugün İstanbul c a m i l e r i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u n a m ı y o r . Sadece A k s a r a y ' d a C a m c ı l a r C a m i i n d e öğle namazını müteakib Hâfız N u r i , e l - H a k k a

Sûresi'nin

Türkçesini m a k a m l a r a riayet e t m e k s i z i n 'hutbe' tarzında okuyor. — M ü h e n d i s Refı B e y , A d a n a d a U l u C a m i ' d e i l k k e z " T ü r k ç e E z a n " ve "Türkçe K u r ' a n " okuyor. — İzmitli Bülbülîzâde F a r u k , E z a n i Türkçe'ye M i l l i y e t g a z e t e s i n e g ö n d e r i y o r : Allah başka

ma'bûd

Muhammed işitenler Allah

yoktur! Allah

Ben şahidim

resulü!

koşun

felaha!

Allah

'tan başka

mâbud

yoktur!

büyüktür!

ki Allah

Ey dinleyenler büyüktür!

çevirerek Allah'tan

büyüktür!

gelin

Nebi

namaza!

Allah

Ey

büyüktür!

— İstanbul Müftülüğü rastgele h e r hâfızm önüne gelen ca­ m i d e "Türkçe K u r ' a n " okumasına mâni o l m a k için, "Türkçe K u r ' a n " o k u m a y a m e z u n o l a n hâfızlara b i r e r v e s i k a dağıtıyor v e y i n e M ü f t ü l ü k t a r a f ı n d a n K a d i r G e c e s i Mevlid Kur'an

ve

o k u y a c a k hâfızların b i r listesi yapılarak

Türkçe bunlar

şehrin bütün c a m i l e r i n e t a k s i m ediliyor. Ayasofya C a m i i n d e Mevlid

okuyacak

hâfızlar

dışında

kalanların;

Fatih,

Süleymaniye, Beyazıt, S u l t a n a h m e t , Y e n i C a m i i ,

Kariye,

D o l m a b a h ç e , Ortaköy ve diğer c a m i i l e r d e yatsı n a m a z ı n d a n sonra "Türkçe K u r ' a n " okuyacakları i l a n ediliyor. — G a z e t e l e r , y a r ı n A y o s o f y a ' d a 25 güzide hâfız tarafından Türkçe t e k b i r l e r getirilip "Türkçe K u r ' a n " okunacağını ve radyo yayınıyla o geceki i h t i f a l i n bütün dünyaya d u y u r u l a ­ cağını i l a n e d i y o r l a r .

1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i

153

— M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam yemeğini İsmet İnönü, R e f i k ve C e v a t A b b a s b e y l e r l e b i r l i k t e y i y o r . Gece s a a t 3.00'de y a t ı y o r . 3 Ş u b a t 1 9 3 2 (26 R a m a z a n 1 3 5 0 ) Ç a r ş a m b a ( K a d i r G e c e s i ) — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğlen s a a t 12.00'de u y a n ı p , b u gün Dolmabahçe S a r a y ı n d a meşgul oluyor; akşam üzeri saat 18.00'de o t o m o b i l l e Şişli v e F a t i h t a r a f l a r ı n d a b i r g e z i n t i y a ­ pıyor. — Ankara'da Ramazan Bayramından itibaren

camilerde

"Türkçe E z a n " ve "Türkçe K u r ' a n " o k u n m a s ı için lâzım gelen hazırlıklara başlanıyor. — G a z e t e l e r d e a k ş a m A y a s o f y a ' d a dinî i h t i f a l yapılacağı, T ü r k ç e tehlîl ve t e k b i r l e r g e t i r i l i p Hâfız B u r h a n ,

Hâfız

Y a ş a r , Hâfız S a a d e t t i n , Hâfız N u r i ve Hâfız Rıza E f e n d i l e r tarafından m u k a b e l e ve m e v l i d okunacağı ve c a m i y e yerleş­ t i r i l e n radyo vericisiyle Türkçe t e k b i r sadâlarmı bütün m e m ­ l e k e t i n dinleyeceği d u y u r u l u y o r . — A k ş a m A y a s o f y a ' d a d o k u z h â f ı z t a r a f ı n d a n Mevlid

ile

Türkçe

Kur'an

o k u n u p , bestesi m u h a f a z a e d i l m e k suretiyle

Türkçe

Tekbir

g e t i r i l i y o r . Hâfızlar önce t o p l u c a üç kez t e k b i r

g e t i r i y o r l a r : Tanrı Tanrı yoktur!

Tanrı

uludur! uludur!

Tanrı

uludur!

Tanrı uludur!

Tanrı'dan Hamd

O'na

başka mah­

sustur! T e k b i r l e r d e n sonra M e v l i d e başlanıyor; sırasıyla

Hâfız

Yaşar, Hâfız S u l t a n s e l i m l i Rıza, Hâfız Z e k i , Hâfız

Fahri,

Hâfız S a d e t t i n , Hâfız K e m a l , Hâfız N u r i , Hâfız Beşiktaşlı Rıza ve Hâfız B u r h a n o k u y o r . H e r s û r e n i n sonra hâfızlar Tebâreke'yi;

topluca tekbir

Hâfız

Zeki

Fetih

getiriyorlar. Sûresinden

tilavetinden Hâfız

Yaşar

bir bölümü;

S u l t a n s e l i m l i H â f ı z A l i R ı z a E l l e z î n (?) S û r e s i ' n i ;

Hâfız

K e m a l K a d i r Sûresi'ni; Hâfız N u r i Haşr Sûresi'ni;

Hâfız

154

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi F a h r i Ayet'el-Kürsî'yi; Hâfız S a d e t t i n M ü z z e m m i l Sûresi'ni önce Arapça, s o n r a Türkçe o l a r a k (makamsız ve ' h i t a b e ' şek­ linde) o k u y o r l a r . S o n r a Beşiktaşlı Rıza H a - M i m

Sûresi'ni

önce Arapça, sonra Türkçe o l a r a k m a k a m l a o k u y o r . B u sûre­ n i n kıraati bittiğinde, Hâfız B u r h a n i l e diğer hâfızlar t e k b i r getiriyorlar. D u a k ı s m ı n d a , H a c ı H â f ı z F a i k E f e n d i b i r d u a o k u y o r : Hak Celle

ve

Alâ

Hazretleri

Okuduklarımızın

sevabını

Süleyman

Efendinin

alelhusus

vatan

nin ruhuna i

uğrunda

ve

Cumhuriyetimize

vâsıl eyliye.

feda-yı

ve satvet

can eden

eshâb'a,

ervah'a,

Bilcümle

şühedâ,

istiklâl

şehitleri­

selâmet

eyle yâ rabbî! eyledik olan

vâsıl

Cumhuriyeti'ni

ve mukaddes

letimizi

Ecr u sevabını

Karada

hazretlerini

Kur'an-ı

eyle yâ rabbî!

Türkiye

yâ rabbî!

Okunan

müzdâd

sıhhatte

daima

Millet

hamd kabul

ruhuna

durdukça karşı

kurtaran

ve muzaffer

Sana

hediye

hâkimiyetinin

dâim eyle yâ rabbî!

mansûr

eyliye,

dergâhında

düşmanlara

düşmandan

âli

eyliye.

Peygamberimiz

dünya

ve denizde

vatanı

Kerim'i

cemi-

Hükümet-i

ve şân u şerefini

ve emn u selâmetini

olsun!

ve

ervâhına,

S o n r a H â f ı z Y a ş a r d a b i r d u a o k u y o r : Yâ rabbî! u şükran

eyliye.

ve taallukatımızdan

mü'minât

hayırlı

muhafaza

Peygamberimize,

ruhuna

vasıl eyliye. Akraba

mü'minîn

kudret

cümlemizi

tecelligâhı berkarar

eyle

muzaffer

eyle

Mustafa

Sevgili

eyle yâ

Kemal

vatan

ve

mil­

rabbî!

D u a l a r b i t t i k t e n sonra t o p l u c a t e k b i r g e t i r i l i y o r ve Hâfız B u r h a n b i r ' T ü r k ç e İ l a h î ' o k u y o r : Elveda Ramazan, barek

Nurla

Ramazan...

bulmuştur

âlem yeni

gitti

can, Elveda

mübarek gitti

mü­

İlahînin okunmasından sonra getirilen

tekbirle ihtifal nihayet buluyor. -— A k ş a m

Ankara'da

Hacı

Bayram

Camiinde

Hâfız

A b d u l h â l ı k E f e n d i , Z i n c i r l i f k u y u ] C a m i i n d e de H â f ı z C e v d e t E f e n d i "Türkçe K u r ' a n " okuyorlar.

1932 R a m a z a n ' ı K r o n o l o j i s i

155

— A m a s y a ' d a S a r a ç a m C a m i i n d e , diş h e k i m i H â f ı z Z e k i t a ­ rafından i l k defa Türkçe K u r ' a n o k u n u y o r . — G a z e t e l e r , yarın hâfızlar (Hâfız B u r h a n , Hâfız Hâfız N u r i ve Hâfız Rıza) tarafından Kadıköy

Yaşar,

Osmanağa

C a m i i n d e Türkçe K u r ' a n okunacağını i l a n ediyor. — A d a n a U l u C a m i i n d e Rafi Bey tarafından i l k Türkçe E z a n ile Yâsîn S û r e s i n i n ; i k i gün sonra ( C u m a günü) ise Hâfız O s m a n tarafından B ü y ü k Çarşı C a m i i nde "Türkçe K u r ' a n " okunacağı i l a n ediliyor. — C u m h u r i y e t gazetesi, ' Y e n i K i t a p l a r : K u r ' a n Tercümesi" başlıklı b i r köşede, K a s t a m o n u M e b û s u H a s a n F e h m i ' n i n k ü ç ü k b i r kısmı t a b ' e d i l e n K u r ' a n tercümesinin girişinde y e r a l a n , "Bilmiyorsanız İşte S ö y l ü y o r u m " başlıklı yazısını y a ­ yımlıyor. — M u s t a f a K e m a l , akşam Şükrü Nâilî Paşa, H a s a n C e m i l , Kılıç A l i , Y u s u f Z i y a , S a l i h v e T a h s i n b e y l e r i h u z u r u n a k a b u l e d i y o r . Gece s a a t 3.00'de y a t ı y o r . 4 Ş u b a t 1932 (27 R a m a z a n 1350) P e r ş e m b e — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , ö ğ l e n s a a t 12.20'de u y a n ı y o r v e dairesinde Başvekil İsmet İnönü ile görüşüyor. Saat 16.00'da S a k a r y a m o t o r u i l e Kadıköy ve Boğaz'da b i r g e z i n t i yapıyor. —

Yunus

Nadi'nin,

C a m i i n d e k i Kadir

Cumhuriyet

Gecesi

gazetesinde

m e r a s i m i n i değerlendiren b i r m a ­

k a l e s i y a y ı m l a n ı y o r : Ramazan

ayında,

Kur'an-ı

okunmasına

Kerim'in

Türkçe

Ayasofya

olarak

din

kitabımız

olan

başlandı...

— K a d i r Gecesine a i t görüntüler, gazetelerin manşetlerin­ d e n v e r i l i y o r . D ü n gece P o l i s M ü d ü r ü i l e d i ğ e r M ü d ü r i y e t erkânının bizzât, a l m a n t e d b i r l e r e nezaret e t t i k l e r i b i l d i r i l i ­ yor.

156

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi —

Gazeteler, bugün

Hâfız

Burhan

ve

arkadaşlarının

Kadıköy Osmanağa C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " okuyacakla­ rını,

yarın

da

Hâfız

Sadettin

Kaynakin

Süleymaniye

C a m i i n d e "Türkçe H u t b e " okuyacağını d u y u r u y o r l a r . — Kadıköy Osmanağa C a m i i n d e i k i n d i namazını müteakib Hâfız Y a ş a r , Hâfız B u r h a n , Hâfız N u r i ve Hâfız A l i R ı z a T ü r k ç e K u r ' a n o k u y o r l a r ve t i l a v e t a r a l a r ı n d a T ü r k ç e t e k b i r ­ ler g e t i r i y o r l a r : Hâfız Yaşar M ü z e m m i l S û r e s i n i ( m u h t e l i f m a k a m l a r d a ) ; Hâfız B u r h a n Z ü m e r S û r e s i n i n bazı kısımla­ rını; H â f ı z N u r i B a k a r a S û r e s i n i n s o n k ı s ı m l a r ı n ı ; H â f ı z A l i Rıza y i n e

Zümer Sûresinin bazı kısımlarını Arapça

Türkçe o l a r a k o k u y o r l a r . Hâfızlar h e r sûre

ve

okunduktan

sonra topluca Türkçe t e k b i r getiriyorlar. [ A y e t l e r i n Türkçesi, C e m i l S a i d ' i n çevirisinden alınmıştır.] — Y o z g a t , K a y s e r i , Z o n g u l d a k ve d i ğ e r b a z ı i l l e r d e " T ü r k ç e K u r ' a n " t i l a v e t i n e başlanıyor: Yozgat'ta Büyük

Cami'de

Hâfız N a z m i ve Hâfız M u s t a f a "Türkçe K u r ' a n " o k u y o r l a r . Şebinkarahisar'da

Kadir

Gecesinden

itibaren

"Türkçe

K u r ' a n " ve "Türkçe E z a n " o k u n m a y a başlıyor. Rize'de öğle ve i k i n d i ezanları Türkçe o l a r a k o k u n u y o r . İskeçe'de M u a l l i m Hüseyin E f e n d i , halkın T e r a v i h namazından çıktıktan sonra toplandığı kulüpte, Yâsîn Sûresini Türkçe o l a r a k

okuyor,

ardından Türkçe dua ediliyor. — B a l ı k e s i r ' d e B ü y ü k C a m i ' d e dinî i h t i f a l y a p ı l ı p , öğle e z a n ı ­ nın i l k defa Türkçe okunacağı, C u m a n a m a z ı m

müteakib

" M e v l i d " i l e "Türkçe K u r ' a n " t i l a v e t edileceği i l a n e d i l i y o r . — R a m a z a n bayramında büyük camiilerde

Türkçe

Hutbe

o k u n a c a ğ ı k e s i n l e ş i y o r . D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i ' n i n , y a k ı n d a fetva m a h i y e t i n d e b i r tebliğ neşredip, "Türkçe K u r ' a n , E z a n ve M e v l i d " h a k k ı n d a i l g i l i l e r i n n a z a r - ı d i k k a t i n i celb v e b a z ı esaslar vaz'edeceğinin h a b e r alındığı söyleniyor. H e r k e s i n "Türkçe K u r ' a n " okumasına i z i n verilmeyeceği, o k u m a k iste-

1932 Ramazan'ı K r o n o l o j i s i

157

y e n l e r i n engelleneceği, "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k l a r a ise v e s i k a verileceği d u y u r u l u y o r . — M u s t a f a K e m a l Atatürk, geceleyin İsmet Paşa ve m a i y e tiyle beraber M a k s i m Bar'da Darülaceze B a l o s u n a giderek geç

vakte

kadar

orada

kalıyor.

Sabah

saat

8.00'de

A r n a v u t k ö y , B e b e k , U l u k ö y , M a s l a k , Şişli t a r i k i y l e a v d e t b u y u r u p 8 . 3 0 ' d a y a t ı y o r . B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m ­ s e l e r a r a s ı n d a , İ s m e t P a ş a , K a z ı m P a ş a , A l i S a i t P a ş a , Kılıç A l i , Recep Zühtü, C e v a t A b b a s , H a s a n C e m i l ,

Kavalalı

İsmail Hakkı ve T a h s i n B e y b u l u n u y o r . — B a ş v e k i l İ s m e t İ n ö n ü , b u gece D a h i l i y e V e k i l i Ş ü k r ü K a y a ile beraber trenle A n k a r a ' y a dönüyor. 5 Ş u b a t 1932 (28 R a m a z a n 1350) C u m a —

Mustafa

Kemal

Atatürk, bugün

akşama

doğru

saat

17.00'de u y a n ı y o r . — Gazetelerde, bugün birçok camide "Türkçe K u r a n " o k u ­ nacağı ve Hâfız S a d e t t i n K a y n a k i n Süleymaniye C a m i i n d e "Türkçe H u t b e " okuyacağı d u y u r u l u y o r . —

Hâfız

Saadettin

C a m i i n d e i l k Türkçe

Kaynak, Hutbeyi

İstanbul'da

Süleymaniye

okuyor. G e r e k h u t b e esna­

sında, gerekse h u t b e ' d e n sonra Süleymaniye C a m i i ' n i n m ü ­ ezzin m a h f i l i n d e toplanmış b u l u n a n hâfızlar Türkçe t e k b i r ­ ler getiriyorlar. H u t b e y i müteakib C u m a namazı kılmıyor ve n a m a z d a n sonra y i n e Türkçe t e k b i r l e r alınıyor. B u sırada Hâfız S a d e t t i n kürsüye çıkıyor ve d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m a ­ k a m l a d e ğ i l , hutbe

tarzında T ü r k ç e b i r sûre o k u m a y a başlı­

yor. "Türkçe K u r ' a n " tilaveti bitince, Türkçe T e k b i r almıyor ve b u t e k b i r i Türkçe b i r dua t a k i p ediyor. — Beyazıt C a m i i ne " K i m s e s i z l e r i D ü ş ü n " yazılı b i r m a h y a asılıyor.

158

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi —• F a t i h v e E y ü b ' d e " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u n u y o r . D e f t a r d a r ' d a M a h m u t E f e n d i C a m i i n d e C u m a namazından sonra Hâfız M e h m e d A s a f tarafından M ü l k Sûresi, İkindi n a m a z ı n d a n s o n r a y i n e aynı c a m i d e K a d i r S û r e s i o k u n u y o r . — A n k a r a ' d a Hacı B a y r a m C a m i i " H a t i m duası" i l e T a c e t t i n m a h a l l e s i n d e k i c a m i d e " H a t i m Duası ve E z a n " T ü r k ç e o l a ­ rak okunuyor. —

Kayseri'de

Türkçe

Kur'an

okunuyor.

Edremit'te

B a y r a m y e r i C a m i i n d e Hoca O s m a n , Hâfız M u h y i d d i n ve Hâfız F e t h i tarafından " E z a n , H u t b e , K u r ' a n , M e v l i d

ve

D u a " t a m a m e n Türkçe o k u n a r a k C u m a namazı kıldırılıyor. Manisa'da

Muradiye

Camiinde,

Orta

Mekteb

Musikî

M u a l l i m i O s m a n Bey, Yâsîn Sûresinin Türkçesini okuyor. — Hâfızlara Dolmabahçe S a r a y ı n d a b i r i f t a r yemeği v e r e n M u s t a f a K e m a l Atatürk, daha sonra hâfızlarm ser-yaver'in odasına götürülmelerini e m r e d i y o r ve o r a d a h e r hâfıza h i z ­ m e t l e r i n e m u k a b i l 200'er l i r a ( t o p l a m 1800 l i r a ) v e r i l i p hâfızl a r o t o m o b i l l e e v l e r i n e bırakılıyorlar. — B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r a r a s ı n d a K ı l ı ç A l i , Recep Zühtü, C e v a t A b b a s , İsmail Hakkı, R e f i k , S a l i h ve Tahsin

beyler b u l u n a n

Mustafa

Kemal

Atatürk,

saat

24.00'de F e t h i B e y i n h a n e s i n e g i d i y o r . Gece s a a t 3.00'de Dolmabahçe S a r a y ı n a avdet e t t i k t e n s o n r a yatıyor. 6 Ş u b a t 1 9 3 2 (29 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat

14.00'de

uyanıyor, Saray'daki hususî dairesinde meşgul oluyor. — M u h t e l i f camilerde "Türkçe K u r ' a n " o k u n m a y a devam ediliyor. — K o n y a Ş e r a f e d d i n C a m i i n d e İ k i n d i n a m a z ı n ı m ü t e a k i b 'İş Bankası' m e m u r l a r ı n d a n Selâhaddin i l e Hâfız B e k i r "Türkçe

1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i

159

K u r ' a n " o k u y o r l a r ve sûre aralarında T ü r k ç e t e k b i r l e r g e t i ­ riyorlar. — V a n ' d a "Türkçe K u r ' a n ve E z a n " o k u n m a y a başlıyor. — T r a b z o n ' d a Hâfız F e r h a t E f e n d i n i n Çarşı C a m i i n d e yarın "Türkçe K u r ' a n " okuyacağı d u y u r u l u y o r . — Hafızlar İstanbul M ü f t ü l ü ğ ü n d e , Müftü F e h m i E f e n d i n i n r i y a s e t i n d e b i r toplantı yapıyorlar ve B a y r a m ' d a bütün c a m i ­ lerde okunması takarrür eden Türkçe t e k b i r l e r i meşkle meş­ g u l oluyorlar. Toplantıda, hâfızlardan h e r b i r i n i n b a y r a m ' d a b i r camide müezzinlerin yanında bulunmaları kararı almı­ yor. — B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r arasında

Refik

B e y , Kılıç A l i , C e v a t A b b a s , H a s a n C e m i l , Receb Z ü h t ü b u ­ l u n a n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h a k a r ş ı s a a t 4.15'de y a ­ tıyor. 7 Ş u b a t 1932 (30 R a m a z a n 1350) P a z a r — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , ö ğ l e d e n s o n r a 15.00'de u y a n ı y o r , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı çıkmayıp hususî d a i r e s i n d e i s t i r a h a t ediyor. —

Vakit

gazetesinde,

Süleymaniye

Camii'nde

okunan

A n a d o l u Ajansı, İzmir'de "Türkçe E z a n " ve

"Türkçe

"Türkçe H u t b e " n i n m e t n i yayımlanıyor. —

Kur'an"

uygulamalarının

yayıldığını,

Çeşme'de

C a m i ' d e H a f ı z R a s i m t a r a f ı n d a n o k u n a n Türkçe vecd

ile

dinlendiğini,

yine

İzmir'de

Hisar

Kur'an'm Camii

K a r ş ı y a k a C a m i i l e r i n d e H â f ı z Ö m e r t a r a f ı n d a n Türkçe o k u n u p Türkçe

Tekbir

Büyük

ile Ezan

getirildiğini b i l d i r i y o r .

— B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r arasında Recep Zühtü, H a s a n Cavit, Cevat Abbas, H a s a n Cemil, Refik, S a l i h

160

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi ve N u r i beyler b u l u n a n Mustafa K e m a l Atatürk,

sabaha

k a r ş ı s a a t 5.30'de y a t ı y o r . 8 Ş u b a t 1 9 3 2 (1 Ş e v v a l 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden s o n r a 15.30'da uyanıyor, D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p , d a i r e s i n d e m e ş g u l oluyor. — İstanbul c a m i l e r i n d e ve ülkenin birçok 3'erinde B a y r a m n a m a z ı n d a h u t b e l e r ve t e k b i r l e r 'Türkçe' o l a r a k o k u n u y o r . — M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün b u akşam h u z u r u n a k a b u l et­ tiği k i m s e l e r

arasında

O r d u müfettişlerinden

Fahrettin

Paşa, İzzettin Pasa, Şükrü Nâilî Paşa, D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a , H a s a n C e m i l , Cevat Abbas ve Refik Bey b u l u n u y o r . —

Mustafa

Kemal

Atatürk'ün

emriyle,

Dolmabahçe

S a r a y ı n a çağrılan O r d u Müfettişlerine ( F a h r e t t i n A l t a y Paşa, Ş ü k r ü Nâilî Paşa, İzzettin Paşa) Hâfız S a d e t t i n t a r a ­ fından

akşamleyin

"Türkçe K u r ' a n " okunuyor.

Paşalar,

M u s t a f a K e m a l Atatürk'e, diğer inkiîabları d e s t e k l e d i k l e r i g i b i , b u inkilâbı da destekleyecekleri sözünü v e r i y o r l a r .

III. B O L U M 1932 R A M A Z A N I N A D Â İ R M E T İ N L E R

Hazırlanan plan şöyle i d i : 1. Müslümanlığın b i r 'Türk D i n i ' olduğu isbat edilecek. 2. Din'de ibadet'in " A l l a h ' l a k u l arasında b i r k a l p bağlılığı" olduğu tezi inkişaf ettirilecek. 3. K u l u n , Tanrısına ibadet ederken söylediklerini k a l b i n d e n söyle­ mesi lâzımdır. K a l b i n d i l i de ana d i l i d i r . İnsan en güzel h i s l e r i n i ana d i l i y l e en i y i ifade eder. O n u n için duaların ana d i l i y l e yapıl­ ması lâzımdır. B u f i k i r , müdafaa ve münakaşa edilecektir. 4.

Bu

fikirde

Türkçeleştirilmesi

ittifak

hâsıl

olduktan

sonra,

Duaların

hususunda b i r işbölümü yapılacaktır. Ajdın Mebûsu D r . Reşit G a l i p

T a r i h i b i l m e k , b i r yönüyle t a r i h ' t e ( z a m a n ' d a ) o l u p b i t e n l e r i n sey­ r i n i b i l m e k d e m e k t i r ; zira, günü gününe tutulmuş kayıtlara, meselâ resmî e v r a k l a r a y a da süreli yayınlara (gazete ve m e c m u a l a r a ) i s t i n a d e n geçmişi, geçmişte o l u p b i t e n l e r i t e s b i t e t m e k ve b u tür k e s i n t e s b i t l e r i esas a l m a k s u r e t i y l e h â d i s e l e r i d e ğ e r l e n d i r i p y o r u m l a m a k , v â k â l a r m z a m a n l a , s ü r e ç l e ilişkisini c i d d i y e a l m a d ı k ç a m ü m k ü n o l m a z . N i t e k i m b i r ö n c e k i b ö l ü m ü n g i r i ş i n d e de s ö y l e n d i ğ i g i b i , b ö y l e s i n e kronolojik

bir

h a s s a s i y e t , t a r i h ç i y e , sadece h â d i s e l e r i n b i r b i r l e r i y l e o l a n i l i ş k i s i n i v e y a b i r b i r l e r i üzerindeki e t k i s i n i i z l e m e k imkânı v e r m e k l e k a l m a z , aynı za­ m a n d a tarihçinin, onları b i r bütün h a l i n d e ve vâkıaya m u t a b ı k b i r b i ­ çimde açıklamasını da m ü m k ü n kılar. N e v a r k i hâdiselerin s a l t k r o n o ­ l o j i k s e y r i n i b i l m e k l e , o h â d i s e l e r i n kendileri

f y a n i mahiyetleri

kavranıl­

mış o l m a z ; aynı z a m a n d a hâdiselerin muhtevasının, o hâdiselerde r o l o l a n öznelerin n i y e t l e r i n i n , yönelimlerinin ve maksatlarının da b i l i n m e s i icab eder. Böylelikle b i r k r o n o l o j i ' d e n elde edilecek f a y d a l a r i l k baştaki e h e m m i y e t l e r i n i k a y b e d e c e ğ i n d e n , h â d i s e l e r i n m u h t e v a s ı (arkaplanı)

o

hâdiselerin y o r u m u n d a 'belirleyici' o l u v e r i r ve b u d u r u m d a da hâdisele­ r i n niçin ' i n i b i l m e k nasılım

b i l m e k t e n daha büyük b i r önem kazanır.

Olayların y o r u m u n d a i l l e t i n m a l û l e , s e b e b i n müsebbeb'e t e r c i h e d i l m e s i de i ş t e b u y ü z d e n d i r . Ç ü n k ü y o r u m l a r ı n i k n â e d i c i l i ğ i , s a l t o l a y l a r ı n k e s i n v e ayrıntılı t a s v i r l e r i n e d a y a n m a k l a s a ğ l a n m a z , b i l a k i s y o r u m l a r , olayların s e b e p l e r i n i açık ve seçik b i r biçimde o r t a y a k o y a b i l ­ d i k l e r i sürece iknâ edici o l u r l a r . B u yüzden 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Türkçe

Kur'an

Projesinin

boyutları da b u p r o j e n i n

kamuya

m a l o l a n taraflarını b i l m e k l e ihâta edilmiş ol(a)mayacağmdan,

ayrıca

p r o j e n i n hazırlanma safhasının, Dolmabahçe S a r a y ı n d a k i i l k deneme­ l e r i n v e b u d e n e m e l e r s ı r a s ı n d a m e y d a n a g e l e n h â d i s e l e r i n de — b i l h a s s a b u denemelerde r o l alanların m e v k i l e r i hesaba katılmak s u r e t i y l e — b i ­ linmesi gerekmektedir.

164

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi P e k i b ü t ü n o l u p b i t e n l e r i b u yönüyle ve b u seviyede b i l m e k , nasıl

m ü m k ü n olacaktır? B u o l a y l a r l a i l g i l i elde e d i l e c e k k e s i n v e sağlıklı m â l u m â t , b u o l a y ­ l a r ı n ' ç o k özel k a y ı t l a r ı ' o l m a d ı ğ ı v e y a b u l u n a m a d ı ğ ı t a k d i r d e , i s t e r i s ­ t e m e z , b u o l a y l a r d a b i r i n c i d e r e c e d e r o l a l m ı ş z e v â t m a k t a r d ı k l a r ı y l a sı­ nırlı k a l a c a k ; i l g i l i ş a h ı s l a r ı n a k t a r d ı k l a r ı b i l g i l e r n e k a d a r doğru, v e ayrıntılı

kesin

i s e , p e k t a b i i d i r k i b a h s e k o n u o l a n olayları b i l m e k de, o o l a y ­

l a r ı n s e b e p l e r i n e n ü f û z e t m e k de o ö l ç ü d e m ü m k ü n o l a b i l e c e k t i r . B u b a ­ k ı m d a n böyle b i r d u r u m d a i k i n c i derece k a y n a k l a r a g ü v e n m e k , hiç t e ­ reddüt e t m e d e n söylemeliyiz k i d a h a baştan yanlış b i r yola g i r m e k de­ mektir. B u m ü l a h a z a l a r a b i n a e n , b i z de 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o ­ n u l m u ş o l a n Türkçe

Kur'an

Projesinde

b i r i n c i derecede r o l a l a n z e v â t m

hâtıralarını t e s b i t e t m e k l e işe başladık. N i t e k i m b u p r o j e n i n t a t b i k e k o ­ nulması sürecini izlediğimizde, karşımıza, b u sürecin değişik

safhala­

r ı n d a m e r k e z î b i r r o l ü s t l e n m i ş o l a n b e ş s i y a s î k i m l i k ç ı k m a k t a d ı r : 1) C u m h u r r e i s i M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , 2) A y d ı n M e b û s u R e ş i t G a l i p , 3) A n t e p M i l l e t v e k i l i K ı l ı ç A l i , 4 ) B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l , 5) M u s t a f a K e m a l ' i n yakın çevresinden Münir H a y r i Egeli. B u beş şahıs içerisinde, 1932 R a m a z a n ı y l a doğrudan alâkalı ola­ r a k sadece A y d ı n M e b û s u R e ş i t G a l i p ' i n (öl. 1 9 3 4 ) , B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l i n (öl. 1967) v e M ü n i r H a y r i E g e l i n i n (öl. 1 9 7 0 ) h â t ı r a l a r ı elimize ulaşmıştır. A n c a k b u h u s u s t a k e n d i s i n d e n istifade edeceğimiz m e t i n l e r , sadece b u h â t ı r a l a r d a n i b a r e t o l m a y a c a k t ı r . Ç ü n k ü b u ş a h ı s l a r dışında, 1932 R a m a z a n ı n d a Dolmabahçe S a r a y ı n d a t e r t i b edilen top­ lantılara katılan ve b u toplantılarda a l m a n k a r a r l a r a u y g u n

olarak

İstanbul c a m i l e r i n d e görev y a p a n başkaları d a vardır: (1) E n d e r u n l u H â f ı z Y a ş a r ( O k u r ) , (2) H â f ı z S a d e t t i n ( K a y n a k ) , (3) S u l t a n s e l i m l i H â f ı z A l i Rıza ( S a ğ m a n ) , (4) Beşiktaşlı Hâfız Rıza, (5) S ü l e y m a n i y e C a m i i B a ş m ü e z z i n i H â f ı z K e m â l , (6) B e y l e r b e y i l i H â f ı z F a h r i , (7) D a r ' u t - T â l i m i Musikî

Cemiyeti

Galatasaray (Sesyılmaz).

âzâsmdan

Hâfız

Büyük

Zeki

(Çağlarman),

(8)

L i s e s i M u a l l i m i Hâfız N u r i (Börekçi), (9) Hâfız B u r h a n

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

165

B u d o k u z h â f ı z d a n sadece i l k ü ç ü ; H â f ı z Y a ş a r O k u r (öl. 1 9 6 6 ) , H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k (öl. 1 9 6 1 ) v e H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n (öl. 1 9 6 5 ) h â ­ tıralarını k a l e m e almıştır. Farklı nüshalarını t e s b i t e t m e k i m k â n ı b u l a ­ bildiğimiz b u hâtıraların, 1932 R a m a z a n ı n d a olup b i t e n l e r i n ve b i l h a s s a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i t o p l a n t ı l a r ı n muhtevasını

v e istikametini

tes­

b i t e t m e k bakımından ne d e n l i b ü y ü k b i r e h e m m i y e t e s a h i p olduğu i z a h ­ t a n vârestedir. N i t e k i m birçok ayrıntının t e s b i t i n e i m k â n v e r e n b u belge­ l e r d ı ş ı n d a , h â t ı r a l a r l a i l g i l i m a t b u â t t a bazı e l e ş t i r i l e r i n ç ı k m a s ı v e i s t e r i s t e m e z h â f ı z l a r m d a b u eleştiriler k a r ş ı s ı n d a k e n d i l e r i n i s a v u n m a k d u ­ r u m u n d a kalmaları, m ü b h e m k a l a n bazı hususların s o n r a d a n açıklığa kavuşmasını sağlamış, i l k başlarda z i k r i n d e n i m t i n a edilen birçok husus, b u münakaşalarla b i r l i k t e s u y ü z ü n e çıkmıştır. Dolmabahçe Sarayındaki toplantılara katılmamakla b i r l i k t e , b u h â f ı z l a r m d ı ş ı n d a , İ s t a n b u l c a m i l e r i n d e k i Türkçe

o k u m a teşeb­

Kur'an

b ü s l e r i n d e r o l a l a n b a ş k a hâfızlar v a r s a d a b u z e v â t t a n i n t i k a l e t m i ş y a ­ zılı h e r h a n g i b i r b i l g i v e y a b e l g e y e s a h i p d e ğ i l i z . S a r a y ı n a d a v e t e d i l m i ş o l d u k l a r ı h a l d e Türkçe

1

Kur'an

Kezâ

Dolmabahçe

okumak isteme­

d i k l e r i için k e n d i l e r i n e görev verilmediğini bildiğimiz Hâfız Sâmi, Hâfız A s ı m , Adapazarlı Hâfız N u r i , Üsküdarlı Hâfız A l i ve E y ü b H a t i b i Hâfız İdris g i b i zâtların durumlarına dâir m â l u m â t ı m ı z da p e k azdır. N i t e k i m İsmet İnönü'nün t a v a s s u t u y l a k e n d i s i n i b u işlerden a f f e t t i r e b i l m e y i b a ­ ş a r m ı ş o l a n H â f ı z S â m i h a k k ı n d a b i y o g r a f i k b i r eser y a y ı m l a n m ı ş s a d a b u eserde

1932 Ramazanı'yla alâkalı k o n u l a r a t e m a s

edilmemiştir.

2

Hâfız A s ı m ise, k e s i n t a r i h i n i t e s b i t edemediğimiz b i r a k ş a m , s a r a y a dâv e t e d i l m i ş , h a t t a k e n d i s i n e b i r d e n e m e de y a p t ı r ı l m ı ş , a n c a k b u p r o j e d e h e r h a n g i b i r vazife üstlenmemiştir. B u n a r a ğ m e n Hâfız  s i m , s a r a y a dâv e t e d i l d i ğ i gece b a ş ı n d a n g e ç e n l e r i a n l a t m ı ş v e  l i K e m â l i A k s ü t de bunları k a l e m e aldıktan sonra 1951 t a r i h i n d e yayımlamıştır. Diğer üç

1

Meselâ, F a t i h C a m i i n d e Türkçe Kur'an

1932 t a r i h i n d e i l k Türkçe

Ezanı

t i l a v e t eden ve aynı camide 30 Ocak

o k u y a n Hafız Rıfat i l e 5 Şubat

D e f t a r d a r s e m t i n d e k i M a h m u t E f e n d i C a m i i n d e Türkçe Kur'an M e h m e d Âsaf. 2

A l i Rıza Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merkum,

İstanbul, 1947

1932'de

o k u y a n Hâfız

166

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

hâfız gelince, b u zâtlardan g ü n ü m ü z e i n t i k a l eden b i r b i l g i ve belgeye rastlanılmamıştır. 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a Türkçe Türkçe

Hutbe

Kur'an,

Türkçe

Ezan,

Türkçe

Tekbir

o k u m a teşebbüsleri, İstanbul'un birçok s e m t i n d e

1

ve

uygu­

l a m a y a k o n u l d u k t a n s o n r a , k ı s a b i r z a m a n d a T ü r k i y e ' n i n çeşitli b ö l g e ­ l e r i n e y a y ı l m ı ş v e R a m a z a n ayı b o y u n c a b u b ö l g e l e r d e b i r ç o k k i m s e b u 2

t e ş e b b ü s l e r e ö n c ü l ü k etmiştir. N i t e k i m A m a s y a ' d a diş h e k i m i H â f ı z Z e k i , A n k a r a ' d a Hâfız Abdulhâlık ve Hâfız Cevdet, Çeşme'de Hâfız R a s i m , E d r e m i t ' t e Hoca O s m a n , Hâfız M u h y i d d i n ve Hâfız F e t h i ,

Konya'da

Hâfız B e k i r , Kuşadası'nda Hâfız Sâdık, İzmir'de Hâfız Ö m e r , T r a b z o n ' d a Hâfız O s m a n ve Hâfız F e r h a t , Y o z g a t ' t a Hâfız N a z m i ve Hâfız M u s t a f a , A d a n a ' d a M ü h e n d i s R e f i B e y , K o n y a ' d a İş B a n k a s ı

memurlarından

S e l â h a d d i n , M a n i s a ' d a O r t a M e k t e b M u s i k î M u a l l i m i O s m a n B e y adlı ş a h ı s l a r , b i z i m t e s b i t e d e b i l d i k l e r i m i z d e n sadece b i r k a ç ı d ı r v e m a a l e s e f b u z e v â t t a n d a n a k l e d i l e n h e r h a n g i b i r yazılı m e t n e r a s t l a n ı l m a m ı ş t ı r . D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i toplantılara katıldıkları h a l d e hâtırala­ r ı m y a z m a m ı ş o l a n altı h â f ı z d a n v e y a k e n d i l e r i n e t e k l i f e d i l e n v a z i f e y i y e r i n e g e t i r m e k t e n i c t i n a b e d e n dört h â f ı z d a n y a d a çeşitli i l v e i l ç e l e r d e Türkçe

Kur'an

o k u m a teşebbüslerine öncülük eden diğerlerinden bizlere

i l k e l d e n h e r h a n g i b i r yazılı b i l g i n i n u l a ş m a m a s ı , hiç k u ş k u y o k k i esef edilecek b i r d u r u m d u r . Çünkü b u zevâttan elimize ulaşacak olan k o ­ n u y l a i l g i l i her türlü b i l g i , karanlıkta k a l a n birçok m e s e l e n i n açıklığa k a v u ş m a s ı n a y a r d ı m e d e b i l i r , b ö y l e l i k l e b e l k i d a h a g e n i ş v e ayrıntılı b i r r e s m i n teşkili i m k â n ı o r t a y a ç ı k a b i l i r d i . A n c a k b u k i m s e l e r i n , h â t ı r a l a r ı e l i m i z e u l a ş m ı ş o l a n diğer z e v â t a n i s b e t l e d a h a tâlî m e v k i i l e r d e r o l a l m ı ş olduklarını b i l m e k , b e l k i b i r t e s e l l i sebebi o l a r a k görülebilir; z i r a tarihî

1

Meselâ C i h a n g i r , Beyoğlu, A k s a r a y , F a t i h , Eyüb, D e f t a r d a r , Süleymaniye,

Beyazıt, Çemberlitaş, S u l t a n a h m e t , Dolmabahçe, Ortaköy, Kadıköy s e m t l e r i n ­ deki c a m i l e r i n isimlerine sıkça tesadüf edilmektedir. 2

Tesbit edebildiğimiz b e l l i başlı i l ve ilçeler şunlardır: A d a n a , Amasya, A n k a r a ,

Balıkesir, Çeşme, E d r e m i t , K a y s e r i , K o n y a , Kuşadası, İzmir, İzmit, M a n i s a , Rize, Şebinkarahisar, Trabzon, V a n , Yozgat, Zonguldak

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

167

k i m l i k l e r i i t i b a r i y l e ö n e m l i a d d e d i l e b i l e c e k b i r ç o k zâtın, m e s e l â b u o l a y ­ l a r d a n birkaç ay s o n r a M a a r i f V e k i l i t a y i n edilecek olan D r . Reşit G a l i p i n , y i n e sonradan Türk T a r i h i K u r u m u Başkanlığı yapacak olan Bolu Mebûsu Hasan P a r i s ' t e k i Türk

Cemil

İstihbarat

Çambel'in, Millî M ü c a d e l e

Bürosunun

senelerinde

M ü d ü r l ü ğ ü n ü yapmış o l u p , son­

r a k i yıllarda M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün yakın çevresine d a h i l

olan

M ü n i r H a y r i E g e l i n i n , R i y â s e t - i C u m h û r İ n c e Saz H e y ' e t i Şefi B i n b a ş ı Hâfız

Yaşar

Okur'un,

ünlü Türk bestekârlarından

Hâfız

Sadettin

K a y n a k i n , D e r s i â m Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n ı n ve son o l a r a k

Hâfız

 s i m i n aktarmış oldukları hâtıralar, bizlere b u dönemin hâdiselerini t a s v î r e d e b i l m e k b a k ı m ı n d a n , h i ç de a z ı m s a n a m a y a c a k z e n g i n l i k t e b i r malzeme t e m i n etmektedir. B u m a l z e m e , i k i n c i derecedeki k a y n a k l a r yardımıyla derinleştiri­ lecek olduğunda, 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n p r o j e n i n a n a h a t larıyla

aydınlatılmaması

için

ortada bir mazeret

kalmamaktadır.

N i t e k i m b u e k s i k l i k l e r , tarafımızdan m ü m k ü n mertebe giderilmeye ça­ lışılmış ve b u t a b l o y u tamamlayabileceği düşünülen h e r türlü v e s i k a d a n y a r a r l a n m a k için e l d e n geldiğince g a y r e t gösterilmiştir. Hâsılı, b u açıklamalara binâen, b u bölümde aktarılacak o l a n m e ­ t i n l e r l e i l g i l i ayrıntılı b i r d e ğ e r l e n d i r m e s u n m a k t a f a y d a m ü l â h a z a e d i ­ yoruz: 1) M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n (öl. 1 9 3 8 ) , d i ğ e r C u m h u r i y e t i n k i l â b ları g i b i b u dinî i n k i l â b i n d a m i m a r ı o l m a k h a y s i y e t i y l e ü s t l e n d i ğ i r o l ü n e h e m m i y e t i i z a h t a n vârestedir. Gerçi çok p a r t i l i h a y a t a geçtikten sonra, bazı yakın arkadaşları tarafından (meselâ 1949 Ş u b a t ı n d a Bayur

Hikmet

tarafından) " b u inkilâblar sırasında k e n d i s i n i n hiçbir rolü o l m a ­

d ı ğ ı " i d d i a e d i l m i ş s e de n e o t a r i h t e , n e de d a h a s o n r a b u i d d i a l a r a i n a ­ n a n k i m s e ç ı k m a m ı ş t ı r . G e r ç e k t e n de b u t ü r i d d i a l a r ı n , o y e n i d e v r i n s i ­ yasî koşullarının b i r ürünü olduğunda hiçbir k u ş k u y o k t u r . Bununla

beraber

belirtmemiz

gerekir

ki

elimizde

1932

Ramazanı'ndaki f a a l i y e t l e r e dâir b i z z a t M u s t a f a K e m a l Atatürk'e a i t h e r h a n g i b i r yazılı v e s i k a , k o n u ş m a y a da hâtıra

bulunmamaktadır.

A n c a k k e n d i s i n i n 7 Ş u b a t 1923 t a r i h i n d e , B a l ı k e s i r P a ş a C a m i i n d e

hut-

168

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

belerin

Türkçe

olarak

dâir yaptığı b i r k o n u ş m a , 'dinî i n k i -

okunmasına

lablar' k o n u s u n d a k i düşüncelerinin s e y r i n i i z l e m e k bakımından çok m ü ­ h i m d i r ve n i t e k i m b u k o n u ş m a , b u nedenle i l g i l i bölüme a y n e n d e r c e d i l miştir (bkz. M e t i n I ) . Ayrıca 1 Şubat 1933'de, B u r s a ' d a b i r g r u b u n Türkçe

teşebbüslerini protesto eden b i r nümayişi sebebiyle 6 Şubat

Ezan

1933'de g a z e t e l e r e v e r d i ğ i d e m e ç i l e o g ü n ü n a k ş a m ı b i r g r u p g a z e t e c i y l e yaptığı — d a h a sonraları ' B u r s a N u t k u ' diye anılacak o l a n — k o n u ş m a m e t n i , y i n e aynı şekilde b u hâdiselerin s e y r i n i t a k i p e d e b i l m e k

ve

M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün görüşlerini k e n d i d i l i n d e n öğrenebilmek b a ­ kımından büyük b i r kıymeti hâizdir.

1

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Türkçe hakkında

tarihî

değeri

olan

Kur'an

b i r diğer

k o n u s u n d a k i görüşleri

metin,

Amerika

Birleşik

D e v l e t l e r i n i n T ü r k i y e S e f i r i C h a r l e s H i t c h c o c k S h e r r i l l (öl. 1 9 3 6 ) t a r a ­ f ı n d a n y a z ı l a n A Year's e s e r i n Türkçe

Kur'an

Embassy

to Mustafa

Kemal

( L o n d r a , 1 9 3 4 ) adlı

hakkındaki bölümüdür. M u s t a f a K e m a l Atatürk'le

y a p ı l a n u z u n g ö r ü ş m e l e r e i s t i n a d e d e n v e k e n d i s i t a r a f ı n d a n g ö z d e n ge­ çirilmiş

olan b u kitabın Türkçe

çevirisinin, İngilizcesiyle

( 1 9 3 4 ' d e ) n e ş r e d i l m e s i , 1 9 3 3 Ş u b a t i n d a B u r s a ' d a Türkçe

aynı

Ezanla

yıl

ilgili

o l a r a k m e y d a n a g e l e n hâdiselere dâir bazı y o r u m l a r i h t i v a e t m e s i , d a h a da ö n e m l i s i , y a z a r ı n 23 O c a k 1 9 3 3 a k ş a m ı A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi m e r a s i m i n e katılarak ilginç gözlemlerde bulunması, kitabın e n önemli h u s u s i y e t l e r i arasındadır. M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün, çevirisini o k u d u ğ u n d a k u ş k u b u l u n m a y a n b u e s e r i n , ü ç a y r ı kişi t a r a f ı n d a n b e l l i 2

1

M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün B u r s a olayları üzerine 6 Şubat 1933'de A n a d o l u

Ajansı m u h a b i r i n e verdiği demeç, ertesi gün (7 Şubat 1933 t a r i h l i ) bütün günlük gazetelerde yayımlanmıştır. O günün akşamı yaptığı diğer konuşma Nutku)

(Bursa

ise, ancak 14 yıl yayımlanabilmiştir. [ B k z . Rıza Ruşen Yücer, Atatürk 'e

Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, sh. 5-6, İstanbul, 1947; krş. A h m e t N . Banoğlu, Fıkra, Nükte ve Çizgilerle İstanbul'daki

Atatürk,

Hayatı,

sh. 26-27, İstanbul, 1954; aynı yazar,

Atatürk'ün

11/14-16, İstanbul, 1974]. Değişik vesilelerle gündeme ge­

len b u belgenin sıhhati, u z u n zaman tartışma konusu olmuştur. 2

Atatürk'ün k e n d i özel kütüphanesinde, S h e r r i l l ' i n , adı geçen eserinin İngilizce

o r i j i n a l i ile French

Memoires

of Eighteenth-Century

Amerika

( N e w Y o r k , 1915)

adlı eserinin imzalı b i r e r nüshası bulunmaktadır. Kezâ, sözkonusu eserin 1934

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

169

fâsılalarla Türkçe'ye çevrilmiş olması da sanırız e h e m m i y e t i n i a n l a t ­ m a y a kâfi g e l e c e k t i r . Türkçe

Kur'an,

zın Metinler

1

İşte b u e h e m m i y e t i n e binâen, S h e r r i l F i n e s e r i n i n

Mustafa

Kemal

ve Martin

adlı b ö l ü m ü , k i t a b ı m ı ­

Luther

kısmına dercedilmiştir. (bkz. M e t i n X V I I I )

2 ) Türkçe

Kur'an

kaynaklık eden tez

Projesine

T ü r k ' ü n M i l l î D i n i ) , — t ı p k ı Türk

Tarihi

(Müslümanlık:

g i b i — daha

Tezi

sonraları

M a a r i f V e k i l i t a y i n e d i l e c e k o l a n A y d ı n M e b û s u D r . R e ş i t G a l i p (öl. 1 9 3 4 ) tarafından k a l e m e alınmış o l d u ğ u n d a n , p r o j e n i n h e m nazarî, h e m de a m e l î h a z ı r l ı k s a f h a l a r ı n d a k i e n ö n e m l i r o l , b u z â t t a r a f ı n d a n îfa e d i l ­ miştir. N i t e k i m Reşit G a l i p , tatbikâta k o n u l m a k üzere M u s t a f a K e m a l Atatürk'le b i r l i k t e 4 m a d d e l i k b i r p l a n hazırlamış, b u p l a n uyarınca ve b e l l i başlı bazı duaları Türkçe'ye çevirmiş ve b u çeviriler ü z e ­

Tekbiri

r i n d e M u s t a f a K e m a l Atatürk'le b i r l i k t e s a b a h l a r a k a d a r çalışmıştır. K e n d i s i , daha sonra yine M u s t a f a K e m a l Atatürk tarafından, h e m Hafız Y a ş a r O k u r ' u n Y e r e b a t a n C a m i i n d e k i i l k Türkçe mesine

nezaret

etmekle

görevlendirilmiş,

Kur'an

hem

de

o k u m a dene­ Dolmabahçe

S a r a y ı n d a hânzların davetiyle gerçekleşen i l k toplantılara reis i n t i h a b edilmiştir. 1932 R a m a z a n ı n ı n hazırlık safhasındaki gelişmelere dâir e n m a h ­ r e m b i l g i l e r i , D r . Reşit G a l i p ' i n m e t r u k â t m a sahip o l a n yakın arkadaşı Münir H a y r i E g e l i m u h a f a z a etmiş ve çok geç sayılmayacak b i r d ö n e m d e de (1947-1948

yıllarında)

b u belgelerin b i r kısmını, bazı arkadaşlarının

ısrarıyla ve f a k a t ' E s k i B i r Atatürkçü' müsteâr adıyla yayımlamıştır. N i t e k i m bugün, Reşit G a l i p tarafından k a l e m e a l m a n ve kenarlarında

t a r i h l i A h m e t E k r e m çevirisi ile yine aynı yazarın M u s t a f a K e m a l Atatürk h a k ­ kında yazmış olduğu Trois

Hommes:

Kamal-Roosevelt-Mussolini

(Paris, 1936)

adlı eserin de b i r e r nüshası y i n e aynı kütüphane'de m e v c u t t u r , [bkz. Millî Kütüphane Genel Müdürlüğü, Atatürk'ün (Anıtkabir ve Çankaya Bölümleri), 1

Özel Kütüphanesi'nin

Katalogu

no: 1560, 2854, 4 1 9 1 , 4192, A n k a r a , 1973]

B u eserin farklı kimseler tarafından ve farklı dönemlerde yapılmış üç çevirisi

b u l u n m a k l a b i r l i k t e , b u n l a r d a n b i r i e k s i k t i r ; diğerinde ise Türkçe Kur'an'la bölüme yer verilmemiştir.

ilgili

170

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

Mustafa

Kemal

Müslümanlık:

Atatürk'ün

Türk'ün

Millî

bizzat

Dinî

yazdığı

notların

bulunduğu

adlı t e z i n b i r ö z e t i y l e b u ç e r ç e v e d e k i

bazı hâtıralara Münir H a y r i E g e l i n i n neşriyâtı sayesinde vâkıf b u l u n u ­ yoruz.

1

H e p s i n d e n önemlisi, Egeli, Reşit G a l i p ' i n bizzât k e n d i s i n d e n d i n ­ lediği v e yazılı o l a r a k k a y d e t t i ğ i h â t ı r a l a r ı d a 1948'de ö n c e m ü s t e â r a d l a , 1 9 5 4 ' d e de a s ı l a d ı y l a y a y ı m l a m ı ş , Türkçe

Kur'an

hazırlık

Projesi'nin

safhasıyla alâkalı i l k e l d e n m â l u m â t a ulaşabilmemiz a n c a k böylelikle mümkün olmuştur.

2

S ö z ü n ü ettiğimiz dört m a d d e l i k p l a n ve b u p l a m n

detayları, hâtıraların işbu kısmında yer almaktadır, (bkz. M e t i n I I I ) B u v e s i l e y l e A h m e t H a m d i B a ş a r ı n (öl. 1 9 7 1 ) Atatürk'le 1930'dan

Sonra

G a l i p ' i n dinî

Türkiye

reformlar

Uç Ay

ve

( İ s t a n b u l , 1 9 4 5 ) adlı e s e r i n e — b i l h a s s a R e ş i t h a k k ı n d a k i görüşlerine ışık tutması b a k ı m ı n ­

d a n — işaret e t m e k t e fayda mülahaza ediyoruz; z i r a Başar, b u h u s u s ­ larda

Reşit

Galiple

aynı

şekilde

düşündüklerini

söylemekte

C u m h u r i y e t adına ne y a p m a k i s t i y o r l a r s a bütün bunları

ve

'müslüman

k a l m a k şartıyla' y a p a b i l e c e k l e r i n e , d i n i t o p l u m u n dışına i t m e k y e r i n e dinin

inkilâb'ın

emrine

verilebileceğine,

c a m i l e r i yıkıp, t e r k e d i p onların

y e r i n e h a l k e v l e r i dikileceğine c a m i l e r i ' m o d e r n h a l k e v l e r i ' h a l i n e g e t i r ­ m e n i n d a h a m â k u l o l a c a ğ ı n a , (1932'den

çok önceleri)

G a l i p ' i n de i n a n d ı ğ ı n ı i f a d e e t m e k t e d i r , ( s h . 5 0 - 5 1 )

1

E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i E g e l i ] , Atatürk

(Bilinmeyen

Atatürk'ten

Hâtıralar),

k e n d i s i g i b i Reşit

3

ve Din III-IV-V,

"Millet"

c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97; sh. 4, 9 E k i m 1947;

23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947 2

E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i E g e l i ] , Atatürk

(Bilinmeyen

Atatürk'ten

Hâtıralar),

B i r Atatürkçü: Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün İstanbul, 1954; 2. bas., Atatürk'den

ve Din

-5-,

"Millet"

c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 1948; E s k i Bilinmeyen

Bilinmeyen Hâtıralar,

Hâtıraları,

sh. 64-66,

sh. 74-77, İstanbul,

1959; krş. Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 71-74, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962] 3

Reşit Galip hakkındaki t e k ve en önemli biyografi, A h m e t Şevket E l m a n t a r a ­

fından hazırlanan Dr. Reşit Galip

( A n k a r a , 1953) adlı 200 sayfalık eserdir. B u

eserin h a c m i , yazar tarafından daha sonra i k i k a t m a çıkarılmış ve 1959'da 437 sayfa h a l i n d e y e n i d e n neşredilmiştir. 1000 k a d a r alâkalı şahısla görüşülerek,

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 3)

171

A n t e p M e b u s u K ı l ı ç A l i (öl. 1 9 7 1 ) , R e ş i t G a l i p l e

birlikte,

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' e İ s t a n b u l s e y a h a t i s ı r a s ı n d a r e f a k a t e d e n v e 12 Ocak

1932 t a r i h i n d e n i t i b a r e n R a m a z a n ayı b o y u n c a

Sarayındaki

akşam

sofralarına

katılan önemli

Dolmabahçe

isimlerden

biridir.

N i t e k i m k e n d i s i n i n adı, R a m a z a n ayında h u z u r a k a b u l e d i l e n l e r liste­ s i n d e sıkça g e ç m e k t e d i r . 1 9 3 2 R a m a z a n ı h â d i s e l e r i n d e k i r o l ü b a k ı m ı n d a n 'Kılıç A l i ' a d ı m ise,

sadece 2 0 O c a k 1 9 3 2 t a r i h i n d e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k t a r a f ı n d a ı

H â f ı z Y a ş a r O k u r ' a Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe

Kur'an

okuma emrinir

verildiği m e c l i s t e tesadüf e d i l m e k t e d i r ; z i r a b u mecliste M u s t a f a K e m a Atatürk, Reşit G a l i p i l e k e n d i s i n e , 22 O c a k 1932 t a r i h i n d e b u denemenir. yapılacağını gazetelere b i l d i r m e l e r i ve g e r e k l i hazırlıklara n e z a r e t etme­ l e r i g ö r e v i n i t e v d i e t m i ş , o n l a r d a h e m b u g ö r e v i y e r i n e g e t i r m i ş l e r , herr de o g ü n b a ş ı n d a n s o n u n a k a d a r c a m i d e k i m e r a s i m e n e z a r e t e t m i ş l e r d i r . Kılıç A l i ' n i n b u h â d i s e y l e a l â k a s ı , H â f ı z Y a ş a r O k u r u n h â t ı r a l a ­ rından ve g ü n l ü k g a z e t e l e r d e k i h a b e r ve fotoğraflardan t e v s i k e d i l e b i l m e k t e y s e de k e n d i s i n i n b u k o n u d a h e r h a n g i b i r y a z ı l ı b e y a n ı n a r a s t l a ­ nılmamıştır. Kılıç A l i , inkilâb kadroları arasındaki siyasî m e v k i i ve b i l ­ hassa İstiklâl m a h k e m e l e r i n d e k i görevi sebebiyle, birçok hâdisenin b i ­ r i n c i dereceden tanığı durumundadır. N i t e k i m yayımlamış olduğu hâtı­ r a l a r d a , tanık olduğu hâdiseler hakkında bazı b i l g i l e r vermiş ve f a k a t dinî inkilâblar m e v z û u n a ve b u inkilâblardaki kişisel rolüne dâir h e r ­ h a n g i b i r şey söylememiştir.

1

900 k a d a r k a y n a k tesbit edilip 600 kadarı incelenerek hazırlanan ve 300 k a d a r yazı, makale, fıkra, vecize ve vesikayla b i r l i k t e 100 kadar fotoğrafa yer v e r i l e n b u k i t a p t a , bahse mevzû olan h u s u s l a r l a i l g i l i b i r t e k satır b u l u n m a s a da Reşit G a l i p ' i n hayatının diğer yönleriyle i l g i l i vâsi mâlumât mevcuttur. 1

Kılıç A l i ' n i n Milliyet

gazetesinde t e f r i k a edilen hâtıraları dışında, yayımlanmış

olan diğer hâtıraları için bkz. Atatürk'ün Hâtıralarını

Anlatıyor

İstiklâl Mahkemesi

Hususiyetleri

(İstanbul, 1955); Atatürk'ün

Hâtıraları

(İstanbul, 1955).

(İstanbul, 1955); Kılıç Ali

Son Günleri (İstanbul, 1955);

172

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Burada

bu

vesileyle

Kılıç

R a m a z a n ' ı n 2 0 . gecesi (28 Ocak

Ali'nin,

Dolmabahçe

1932 Perşembe

akşamı)

Sarayı'nda

Mustafa Kemal

Atatürk'le Reşit G a l i p arasında vukû b u l a n meşhur m ü n a k a ş a n ı n e n önemli tanıklarından b i r i olduğuna ve b u olayı a k t a r a n e r k e n t a r i h l i m e t i n l e r d e n b i r i n i n k e n d i s i tarafından nakledilmiş bulunduğuna işaret etmemiz gerekir.

1

Çünkü Reşit G a l i p , ertesi günü s a b a h

erkenden

İstanbul'dan ayrılmış ve y e r i n e , hâfızlarla yapılan toplantılara

Bolu

M e b û s u H a s a n C e m i l Çambel r i y a s e t etmiştir. 4) B o l u M e b û s u H a s a n

C e m i l Ç a m b e l (öl. 1 9 6 7 ) ,

Dolmabahçe

S a r a y ı n d a k i t o p l a n t ı l a r d a sık sık i s m i g e ç e n ş a h ı s l a r d a n b i r i d i r . A n c a k b u süreç içerisinde o n u n i s m i n i önemli kılan e n b e l l i başlı hâdise, Reşit Galip'in

Ankara'ya

gitmesi

üzerine,

kendisinin,

A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e 2 9 O c a k 1 9 3 2 t a r i h l i Tekbir'in

Mustafa

Kemal

Türkçeleştirilmesi

top­

lantılarına reis i n t i h a b edilmiş olmasıdır. Ayrıca H a s a n C e m i l , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k t a r a f ı n d a n , 3 Ş u b a t 1932'de t e r t i p l e n e n K a d i r G e c e s i i h ­ t i f a l i n i i z l e y i p o r a d a o l u p b i t e n l e r i k e n d i s i n e r a p o r e t m e k l e de görevlen­ dirilmiş ve 8 Şubat 1932'de S a d e t t i n K a y n a k tarafından O r d u müfettiş­ l e r i n e Türkçe

Kur'an

okunması sırasında da bizzât orada bulunmuştur.

R a m a z a n ayı b o y u n c a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i a k ş a m s o f r a l a r ı n a k a t ı ­ l a n m û t a d i s i m l e r d e n b i r i o l a n H a s a n C e m i l ' i n adı, R a m a z a n a y ı n d a h u ­ z u r a k a b u l e d i l e n l e r l i s t e s i n d e de s ı k ç a g e ç m e k t e d i r . Tekbirin

toplantılarındaki rolü, b u toplantılara

Türkçeleştirilmesi

katılan hâfızlar tarafından s a r a h a t e n tebarüz e t t i r i l e n H a s a n

Cemil

Ç a m b e l i n , b u k o n u d a k i hâtıralarını i h t i v a eden b i r m a k a l e s i m e v c u t t u r . M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Türkçe

Ezan

uygulamalarında b i r rolünün

b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı n a dâir 1949 Ş u b a t ı n d a H i k m e t B a y u r i l e F a l i h Rıfkı A t a y a r a s ı n d a v u k û b u l a n b i r t a r t ı ş m a m ü n a s e b e t i y l e v e p e k t a b i i

1

B u hâdise hakkında geniş b i l g i için bkz. Münir H a y r i E g e l i ,

Bilinmeyen

Hâtıraları,

sh. 50-52, İstanbul, 1955; 2. bas. 1959; H a s a n C e m i l

Çambel, Makaleler-Hâtıralar; Atatürk'ten Atatürk'ün

Hatıralar, İstanbul'daki

Bozdağ, Atatürk'ün

Atatürk'ün

sh. 79-82, A n k a r a , 1964; H a s a n Rıza Soyak,

1/22-23, İstanbul, 1973; N i y a z i A h m e t Hayatı,

Banoğlu,

11/360-361, 377-382, İstanbul, 1973; İsmet

Sofrası, sh. 93-106, İstanbul, 1995

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

173

k i F a l i h Rıfkı A t a y i d e s t e k l e m e k amacıyla k a l e m e a l m a n b u m a k a l e , ö n c e Ulus

gazetesinde y a y ı m l a n m ı ş , onbeş yıl s o n r a (1964'de) y a z a r ı n

m a k a l e ve hâtıralarını i h t i v a eden k i t a b a da dercedilmiştir.

1

1932 R a m a z a n ı n d a , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i toplantılara bizzât k a t ı l a n v e h a t t a b a z ı l a r ı n d a ' r e i s ' sıfatıyla b u l u n a n B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l ' i n Tekbirin

dâir b u hâtırası, a r z u e d i l e n sevi­

Türkçeleştirilmesine

yede ayrıntılara t e m a s e t m e m e k l e b i r l i k t e , hiç k u ş k u y o k k i e l i m i z d e k i en önemli v e s i k a l a r d a n b i r i d i r , (bkz. M e t i n I X ) 5) F r a n s a ' d a S o r b o n n e Ü n i v e r s i t e s i n i n P s i k o l o j i b ö l ü m ü n d e n m e ­ z u n o l u p , M i l l î M ü c a d e l e y ı l l a r ı n d a M u s t a f a K e m a l ' i n e m r i y l e Paris İstihbarat

k u r u p yöneten,

Bürosunu

Türkiye'ye

döndükten

Türk sonra

A n k a r a ' d a M a a r i f Müfettişliği görevini üstlenen, b u görevden azledilince, b i r süre M e c l i s i n d e k o r a s y o n işlerinde çalışıp, ardından T r a b z o n

Lisesi

Fransızca, E d e b i y a t ve T a r i h hocalığına t a y i n edilen Münir H a y r i Egeli (öl. 1 9 7 0 ) , y e t e n e k l e r i y l e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n d i k k a t i n i ç e k m i ş i l ­ ginç kişiliklerden b i r i d i r . K e n d i s i ayrıca farklı z a m a n l a r d a Cemiyeti

Neşriyat

T i y a t r o s u ) i l e Güzel

v e Millî

Müdürlüğü Sanatlar

Müdürlüğü

Temsil

Akademisi

görevlerinde

Teyyyare (Devlet

bulunmuştur.

B ü t ü n b u özellikleri arasında dekoratörlük, ressamlık, heykeltraşlık ve s i n e m a c ı l ı k g i b i s a n a t ç ı b i r y ö n ü de o l a n E g e l i y i b i z i m a ç ı m ı z d a n ö n e m l i k ı l a n h u s u s i y e t l e r i , hiç k u ş k u s u z k i sadece b u n l a r değildir. O n u n en önemli h u s u s i y e t i , birçok k i m s e n i n vâkıf olmadığı, ola­ madığı b i l g i ve v e s i k a l a r a sahip bulunmasıdır. N i t e k i m "Atatürk'ün bü­ tün

ömrünce

i k i kişi

ona

a i t ne b u l u r s a

toplamayı

iş

edinmişti.

B u n l a r d a n b i r i R e ş i t G a l i p ' t i , diğeri de b e n o l m a y a ç a l ı ş t ı m " d i y e n M ü n i r H a y r i E g e l i , s o n r a d a n M a a r i f Vekilliği y a p a c a k o l a n D r . R e ş i t G a l i p ' i n de en y a k ı n arkadaşlarından b i r i y d i . D a h a da önemlisi, Reşit G a l i p 1934'de ö l m e d e n önce k e n d i s i n d e k i dosyaların h e p s i n i E g e l i ye t e s l i m e t m i ş t i .

1

H a s a n C e m i l Çambel, Türkçe Ezan

ve Tekbire

1949; krş. aynı yazar, Makaleler-Hâtıralar, 2

Dair,

2

" U l u s " , sh. 2, 9 Şubat

sh. 36-37, A n k a r a , 1964

" D r . Reşit Galip vefatına sebep olan hastalığa yakalanınca beni çağırttı, "Münir

H a y r i ! " dedi; " B u dosyaların içinde Atatürk'e a i t birçok hâtıralar vardır. H e p s i n i

174

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

Sahip olduğu b i l g i l e r i , C e m a l K u t a y i n ve O s m a n Nebioğlu'nun ısrarla­ rıyla y a z m a y a başlayan ve y i n e C e m a l K u t a y i n k e n d i s i için b u l d u ğ u Eski

Bir

Mecmuası

müsteâr ismiyle

Atatürkçü

1947 yılından i t i b a r e n

Millet

n d a y a y ı m l a y a n b u zât, e l i n d e k i hâtıraların b i r kısmını önce

1954'de kitaplaştırmış, d a h a s o n r a bazı t a s a r r u f l a r l a b i r l i k t e 1959'da a y n ı e s e r i i k i n c i k e z n e ş r e t m i ş v e asıl adını d a 1 9 5 4 ' d e k i t a b ı n ı n e ş r e d e ­ ceği z a m a n a ç ı ğ a v u r m u ş t u r .

1

E s a s e n d i n d a r b i r zât o l a n Münir H a y r i B e y i n — k i n a m a z kıldığı s a b i t t i r — A t a t ü r k ' l e i l g i l i h â t ı r a l a r ı n d a din b a h s i n i n m e r k e z î b i r y e r i ş ­ g a l e t m e s i n i , sadece k i ş i s e l v a s ı f l a r ı y l a a ç ı k l a m a k y a n ı l t ı c ı o l a b i l i r ; z i r a k e n d i s i hâtıralarını İnönü döneminde yayımlamaya başlamış ve B a y a r M e n d e r e s d ö n e m i n d e de kitaplaştırmıştır. K e s i n o l m a m a k l a

birlikte,

k e n d i s i n i n İ n ö n ü ' y e v e ç e v r e s i n e k a r ş ı s o ğ u k , d e v r i n şartları icabı B a y a r ve Menderes'e karşı d a h a sıcak b i r t u t u m içerisinde olduğu söylenebilir. Nitekim

Egeli,

eserinde

Mustafa

Kemal

Atatürk'ün

Bayar

ve

Menderes'le i l g i l i hâtırlarına y e r v e r m e y i i h m a l etmemiş, h a t t a C e l a l B a y a r i a i l g i l i b i r hâtırayı y i n e B a y a r i n ricasıyla t a s h i h etmiştir. B i z i m b u bölümde, Münir H a y r i E g e l i y e a i t o l m a k üzere a k t a r a ­ cağımız m e t i n , 1932 R a m a z a n ı n d a Dolmabahçe S a r a y ı n d a t e r t i p l e n e n t o p l a n t ı l a r ı n b a ş l a n g ı ç s a f h a s ı n a ışık t u t a c a k m a h i y e t t e o l u p , d i ğ e r k a y ­ n a k l a r d a r a s t l a n m a y a n ç o k ilginç a y r ı n t ı l a r i h t i v a e t m e k t e d i r . A n c a k b u

sen a l . İleride ne yapacağını söylerim. B e n i m v a k t i m olup da söyleyemezsem, ne yapacağını sen b i l i r s i n " . Bunları söylerken refikası da yanımızda i d i . Ona döndü, "Münir H a y r i , Atatürk'ü ivazsız sevdiğine inandığım ender i n s a n l a r d a n b i r i d i r . Üstelik çok zekidir. B u dosyalar onun olsun!" sözlerini ilâve e t t i . " (Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün

Bilinmeyen

Hâtıraları,

sh. 9, İstanbul, 1954; 2. bas., sh. 10-11,

İstanbul, 1959) 1

Münir H a y r i E g e l i ' n i n M i l l e t M e c m u a s ı n d a k i yazıları 1947'den i t i b a r e n

Bilinmeyen

Atatürk'ten

Hâtıralar:

Atatürk

ve Din adıyla fasılalarla yayımlan­

m a y a başlamıştır. B u hâtıraların b i r kısmını topladığı eserinin adı, Atatürk 'ün Bilinmeyen

Hâtıralarıdır

(İstanbul, 1954); İkinci baskıda kitabın isminde küçük

b i r değişiklik olmuştur: Atatürk'den

Bilinmeyen

Hâtıralar, (İstanbul, 1959).

1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r

175

m e t i n , M ü n i r H a y r i E g e l i n i n hâtıralarını b i r a r a y a getirdiği k i t a p t a y e r almamaktadır, (bkz. M e t i n I I ) 6) T a r i k a t - ı S a ' d i y y e ' d e n S a n c a k d â r H a y r e d d i n D e r g â h ı Ş e y h i v e Reîs-i M e ş â y i h ' t e n R i f a t E f e n d i n i n oğlu o l a n Hâfız Y a ş a r O k u r (öl. 1 9 6 6 ) , 1930 y ı l ı n d a R i y â s e t - i C u m h û r İ n c e Saz H e y ' e t i Ş e f l i ğ i n d e n s a ğ l ı k nedenleriyle emekli olmasından i t i b a r e n M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün y a ­ nından ayrılmamış ve bilhassa İstanbul'da k e n d i s i n i n hususî m a i y e t l e ­ rinde bulunmuştur. Hâfız Yaşar O k u r , 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Kur'an

Projesindeki

Türkçe

rolü i t i b a r i y l e müstesnâ b i r m e v k i y i hâizdir; z i r a

k e n d i s i , M u s t a f a K e m a l ' i n e m r i y l e saraya çağırılan hâfızlarm l i s t e s i n i h a z ı r l a m ı ş , d a h a ö n e m l i s i i l k Türkçe v e i l k Türkçe

Kur'an

Mersiyenin

(Maçka Kabristanında)

m (Yerebatan C a m i i n d e ) okunması gibi i l k deneme­

l e r i gerçekleştirme görevi k e n d i s i n e t e v d i edilmiştir. Başından i t i b a r e n Dolmabahçe Sarayı toplantılarında bulunması, camilerde t e r t i p l e n e n en ö n e m l i i h t i f a l l e r d e {Sultanahmet Camiindeki

merasimlerde)

Camii,

Ayasofya

Camii

ve

Osmanağa

üzerine düşeni eksiksiz o l a r a k yapması ve b u

süreç içerisinde M u s t a f a K e m a l i l e hâfızlar arasındaki ilişkilere aracılık e d i p , g e l i ş m e l e r i s ü r e k l i A t a t ü r k ' e r a p o r e d e n kişi m e v k i i n d e b u l u n m a s ı , pek t a b i i d i r k i k e n d i s i n i b u hâdiselerin en m ü h i m tanığı h a l i n e getirmiş­ t i r . Y i n e k e n d i s i n i n b e y a n l a r ı n d a n anlaşıldığı k a d a r ı y l a E z a n ' ı T ü r k ç e ' y e k e n d i s i ç e v i r m i ş , E v k a f M ü d ü r i y e t i i l e D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n i n o r t a k o l a r a k d ü z e n l e d i k l e r i b i r k u r s t a y ü z l e r c e m ü e z z i n e Türkçe

Ezanı

nasıl

okuyacaklarını öğretmiş ve başarılı o l a n l a r a da diplomalarını vermiştir. S e v i n d i r i c i b i r h u s u s o l a r a k k a b u l e d i l m e l i d i r k i b u zât,

1932

R a m a z a n ı n a dâir hâtıralarını yazıp y a y ı m l a m ı ş üç önemli hâfızdan b i ­ r i d i r . Hâfız Y a ş a r O k u r u n M u s t a f a K e m a l Atatürk'le i l g i l i hâtıraları, i l k kez 1943'de yayımlanmış, d a h a s o n r a b u hâtıralar, sırasıyla 1948, 1949, 1960,

1962,

1993

t a r i h l e r i n d e parça

parça gün yüzüne

çıkmıştır.

H â t ı r a l a r ı n ı n i l k b ö l ü m ü n ü , O s m a n N u r i E r g i n i n (öl. 1 9 6 1 ) t a l e b i ü z e ­ r i n e k a l e m e a l a n ve Atatürk'ün T ü r k Mûsikîsi'yle alâkası h a k k ı n d a b i l ­ d i k l e r i n i a n l a t a n H â f ı z Y a ş a r O k u r , h e r n e d e n s e önceleri 1932 hakkında

konuşmamış

ve

o günlerde

hasta

bulunması

Ramazanı sebebiyle

176

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

Dolmabahçe Sarayı toplantılarının b i r kısmına katılamadığını m a z a r e t göstererek b u k o n u l a r a g i r m e k t e n çekinmiştir. N i t e k i m O s m a n E r g i n i n 1 9 4 3 ' d e y a y ı m l a m ı ş o l d u ğ u Türkiye d i ğ e r i k i h â f ı z m {Hâfız

Sadettin

Kaynak

Maarif

ile Hâfız

Tarihi

Nuri

adlı e s e r d e ,

Ali Rıza

Sağmanin)

a k s i n e , k e n d i s i n i n sadece m û s i k î h a k k ı n d a k i h â t ı r a l a r ı n a y e r v e r i l m i ş o l m a s ı v e 1 9 4 8 ' d e y i n e k e n d i s i y l e y a p ı l a n b i r r ö p o r t a j d a , Millet

mecmu­

ası m u h a b i r i n i n t ü m z o r l a m a l a r ı n a r a ğ m e n dinî i n k i l a b l a r m e s e l e s i ü z e ­ r i n e görüş beyan etmeye pek yanaşmaması, b u t u t u m u n u n en b e l i r g i n göstergelerinden b i r i d i r . M a a m a f ı h d a h a s o n r a k e n d i s i b u t u t u m u n u değiştirmiş ve dinî i n kilâblar k o n u s u n d a k i hâtıralarını bizzât k a l e m e a l a r a k yayımlamıştır. D a h a önce yazılmamış olduğunu söylediği b u hâtıraların girişinde sarfettiği s ö z l e r d e n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e , h â t ı r a l a r ı n ı y a z m a y a b a ş l a m a s ı n ı n se­ bebi, k e n d i s i n i n , matbuâtta çıkan bazı 'kıymetli hâtıralara' yönelik 'garazkârâne' saldırılara cevap v e r m e k ihtiyacı h i s s e t m e s i d i r .

1

Nitekim

i l k kez 1949'da yayımlamaya başladığı b u hâtıralar, 1950 yılında Necib F a z ı l K ı s a k ü r e k t a r a f ı n d a n eleştiriye k o n u e d i l m e k s u r e t i y l e ele a l ı n m ı ş v e i s t e r i s t e m e z asıl m e t i n d e k i h a t a l a r a y n e n t e k r a r l a n m ı ş t ı r .

2

Hâfız Y a ş a r i n 1949'da k a l e m e aldığı b u m a k a l e l e r i , d a h a s o n r a 1 9 6 0 ' d a b i r d e r g i y e Tekbirin

Türkçeleştirilmesi

hakkında verdiği kısa b i r

b e y a n â t i z l e m i ş , 1962'de ise b u k o n u d a k i h â t ı r a l a r ı n ı , k e n d i s i Atatürk Onbeş

Yıl/Dinî

Hâtıralar

7e

adıyla k ü ç ü k b i r r i s a l e h a l i n d e neşretmiştir.

Hâfız Y a ş a r O k u r u n dinî hâtıralarını i h t i v a eden b i r başka m e t i n ise, H a l i l E r d o ğ a n C e n g i z ' i n y a y ı m a h a z ı r l a y ı p 1993'de n e ş r e t t i ğ i e s e r d i r . B u neşir, Hâfız Yaşar i n (Osmanlıca h a r f l e r l e ) yazmış olduğu b i r deftere i s -

1

B u r a d a , A l i Rıza Sağman ile Eşref Edib arasında vukû b u l a n k a l e m münaka­

şasına atıf yapılmaktadır. 2

D e d e k t i f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan

sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İstanbul

Biri,

"Büyükdoğu", sn. 6,

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

177

t i n a d e t m e k t e olup önceki neşirlerden d a h a d e r l i - t o p l u oluşuyla temayüz etmektedir.

1

Hâfız Yaşar i n b u m e t i n l e r d e verdiği b i l g i l e r , 1932 R a m a z a n ı olay­ larında b i r i n c i derecede r o l almış ve hâdiselere bizzât tanıklık etmiş b i r k i m s e y e a i t o l m a k hasebiyle fevkalâde kıymeti hâizdir; üstelik e l i m i z d e k e n d i s i n e a i t farklı m e t i n l e r b u l u n m a s ı d a e s a s e n b ü y ü k b i r a v a n t a j d ı r . Ç ü n k ü b ö y l e l i k l e h â d i s e l e r i n farklı a y r ı n t ı l a r ı n a m u t t a l i o l m a m ı z k o l a y ­ laşmakta, hâtıra s a h i b i n i n verdiği b i l g i l e r i , y i n e k e n d i s i n i n başka b i r t a ­ r i h t e verdiği b i l g i l e r l e karşılaştırmak imkânı o r t a y a çıkmaktadır. A n c a k Hâfız Y a ş a r i n aktarımlarında çok c i d d i k r o n o l o j i hataları m e v c u t t u r ; z i r a k e n d i s i , t a r i h l e n d i r m e l e r i n d e sıkça yanıldığı g i b i , olayları d a b i r b i ­ r i n e karıştırmakta, farklı m e c l i s l e r d e c e r e y a n etmiş hâdiseleri b i r mec­ liste cereyan etmiş g i b i anlatmaktadır. N i t e k i m biz b u bölümde yayım­ ladığımız kısımların dipnotlarında, elden geldiğince b u h a t a l a r a d i k k a t ç e k t i ğ i m i z g i b i , m e t i n l e r i de k e n d i t e s b i t e t t i ğ i m i z k r o n o l o j i k t a k v i m e u y g u n b i r biçimde sıralamak s u r e t i y l e hâtıraların b u zaaflarını g i d e r ­ m e y e çalıştık. B u b ö l ü m d e , H â f ı z Y a ş a r ' d a n dört ayrı m e t i n a k t a r m ı ş b u l u n u y o ­ r u z : B u n l a r i ç e r i s i n d e i l k m e t i n , 18 O c a k 1932'de M a ç k a K a b r i s t a n ı ' n d a o k u d u ğ u i l k Türkçe

1

i k i n c i m e t i n , 22 O c a k 1 9 3 2 C u m a g ü n ü

Mersiyeyle;

Hâfız Yaşar O k u r ' u n hâtıralarının yer aldığı m e t i n l e r d e n tesbit e d e b i l d i k l e r i ­

miz t a r i h sırasıyla şunlardan i b a r e t t i r : Hâtıralar,

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f

T a r i h i " içerisinde, V/1520-1522, 1534-1536, İstanbul, 1943; Atatürk " M i l l e t " {Bilinmeyen

Musikisi,

Atatürk'ten

sh. 4, 12-19-26 Şubat 1948; Atatürk'ten

Bilinmeyen

Kerimin

Tören, Türkçe Ezan,

Tercümesi,

Mezarında Bilinmeyen Fasıllar

Yerebatan

Camisinde

Hâtıralar

1:

Kur'an-ı

Mehmetçiğin

Mevlût, "Bütün H a f t a " , sy. 1, sh. 9-10, 22 N i s a n 1949; Atatürk 'e Dâir Hâtıralar

Nasıl

Tertib

2: Atatürk'ün Edilirdi?,

Musikiseverliği,

Dolmabahçe'de

K e m a l i z m " , sy. 28, sh. 7-8, M a r t 1960; Atatürkle İstanbul, 1962; Yaşanmış Şefi Binbaşı

Olaylarla

Atatürk

Hâfız Yaşar Okurun

Erdoğan Cengiz, A n k a r a , 1993

Sarayburnu

Heyecanlı

H a f t a " , sy. 2, sh. 9-10, 6 Mayıs 1949; Atatürk ve Bayram

Saz Hey'eti

ve Türk

c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108,

Hâtıralar),

Hâdisesi,

Bir Gece,

Tekbiri,

Onbeş YılIDinî

ve Müzik: Riyâset-i Anıları

"Bütün

"Dinde Reform:

(1924-1938),

Hâtıralar,

Cumhur

İnce

Haz. H a l i l

178

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

Y e r e b a t a n C a m i i n d e k i i l k Türkçe metin,

29 O c a k

1932

akşamı

Kur'an

okuma denemesiyle; üçüncü

Dolmabahçe

Sarayındaki

Tekbir'in

toplantısıyla; dördüncü m e t i n ise, 3 Şubat

Türkçeleştirilmesi

1932'de

A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi i h t i f a l i y l e a l â k a l ı h â t ı r a l a r ı n ı i h t i v a etmektedir, (bkz. M e t i n V , V I , X, X I V ) E l d e k i farklı m e t i n l e r a r a s ı n d a t e r c i h y a p ı l ı r k e n , k o m p o z i s y o n l a r ı e n m u h k e m v e e n ayrıntılı o l a n l a r ı esas a l ı n m ı ş v e b u n e d e n l e m e t i n l e ­ r i n yayımlanma t a r i h l e r i n e i t i b a r edilmemiştir. A n c a k , y i n e k e n d i s i n i n d i ğ e r m e t i n l e r i n d e n t e m i n e d i l e n farklı a ç ı k l a m a l a r , k ö ş e l i p a r a n t e z l e r içerisinde m e t n e ilave e d i l m e k s u r e t i y l e m ü m k ü n mertebe eksiksiz b i r m e t i n inşâ e d i l m e y e çalışılmış, b u a r a d a t e k r a r l a r d a n v e y a m â n â y a p e k b i r k a t k ı s ı o l m a y a c a k değişiklikleri a k t a r m a k t a n b i l h a s s a k a ç ı n ı l m ı ş t ı r . 7) B u b ö l ü m d e h â t ı r a l a r ı n ı n a k l e d e c e ğ i m i z i k i n c i h â f ı z ,

Fatih

C a m i i Dersiâmlarından Huzûr-ı H ü m a y u n D e r s l e r i Hocası A l i Alâeddin E f e n d i n i n o ğ l u , ü n l ü b e s t e k â r l a r ı m ı z d a n S a d e t t i n K a y n a k (öl. 1 9 6 1 ) o l a ­ caktır.

Nitekim

kendisi,

hem

1932

Ramazanında

tertiplenen

D o l m a b a h ç e S a r a y ı t o p l a n t ı l a r ı n a , h e m de c a m i l e r d e k i u y g u l a m a l a r a k a ­ tılmış, h e m e n h e m e n önemli i h t i f a l l e r i n hepsinde bulunmuştur. H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k i n Türkçe

Kur'an

okuma denemelerinde

d i k k a t i ç e k e n e n ö n e m l i özelliği, T ü r k ç e K u r ' a n t e ş e b b ü s l e r i n i n b a ş a r ı y a ulaşamayacağına inanması, b u nedenle Türkçe K u r ' a n ayetlerini m a ­ k a m l a d e ğ i l , ' h i t a b e ' (düz konuşma)

tarzında okuması ve b u o k u m a tü­

r ü n d e de b a ş a r ı l ı b u l u n a r a k M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k t a r a f ı n d a n t a k d i r e d i l m e s i d i r . B u s e b e p l e k e n d i s i , R a m a z a n ı n s o n c u m a s ı n d a (5 Ş u b a t 1 9 3 2 ) , S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e i l k Türkçe r i l m i ş , C e m i l S a i d ' i n Türkçe

Kur'an-ı

Hutbeyi Kerim'inden

o k u m a k l a görevlendi­ seçtiği

ayetlerden

m e y d a n a getirdiği b i r m e t n i , başı açık o l a r a k ve f r a k üzerine p a l t o s u n u giymiş b i r halde cemaate okumuştur. Kezâ R a m a z a n B a y r a m ı n ı n i l k a k ­ ş a m ı (8 Ş u b a t 1 9 3 2 ) , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d â v e t e d i l e n P a ş a l a r a müfettişlerine)

(Ordu

Atatürk'ün e m r i üzerine c i h a d a y e t l e r i n d e n derlediği b i r

h u t b e îrad ederek, m e c l i s t e k i l e r i n t a k d i r l e r i n i kazanmıştır. Hâfız S a d e t t i n ' i n Saray'daki toplantılardan b i r i n d e ( 1 Şubat 1932), musâhara

âyeti

o l a r a k b i l i n e n N i s a : 23 a y e t i h a k k ı n d a " B u , b i r h e z e -

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

179

yandır!" demesi üzerine Atatürk'e i t i r a z edip, b u n u n b i r yanlış a n l a m a ­ d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı v e b u y a n l ı ş a n l a m a y a , ç e v i r i n i n (Cemil

Said

çevi­

sebebiyet verdiğini b e l i r t e n b i r konuşma yapması, Dolmabahçe

risinin)

toplantılarının e n ilginç s a h n e l e r i n d e n

b i r i d i r . Mecliste b u l u n a n diğer

z e v â t t a n sadece H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n i n t e m a s ettiği b u h â d i s e y i H â f ı z Sâdettin

de

Camii'ndeki

bütün

teferruatıyla

Türkçe

C a m i i n d e k i i l k Türkçe

Kezâ

denemesiyle,

yine

Fatih

Süleymaniye

d e n e m e s i n i de b i z z â t k e n d i s i n d e n

Hutbe

m e k imkânı bulabiliyoruz.

aktarmıştır.

okuma

Kur'an

öğren­

1

S a d e t t i n K a y n a k i n hâtıraları, müstakil b i r m e t i n h a l i n d e y a y ı m ­ l a n m ı ş o l m a d ı ğ ı n d a n , k e n d i s i n i n a k t a r d ı k l a r ı n a sadece i k i kişinin, O s m a n N u r i E r g i n i l e N i y a z i A h m e t Banoğlu'nun m a r i f e t i y l e ulaşılabil­ m e k t e d i r . N i t e k i m O s m a n N u r i E r g i n i n t a l e b i üzerine yazmış olduğu b ö ­ l ü m l e r , Türkiye

Maarif

V . c i l d i n i n m u h t e l i f sayfalarına ser­

Tarihinin

piştirilmiş b i r durumdadır ve müellifin söylediğine göre hâtıraların t a ­ m a m ı d a b u k i t a b a dercedilmiş değildir. A h m e t N i y a z i B a n o ğ l u ise, 1 9 5 5 ' d e n i t i b a r e n y a y ı m l a m a y a başladığı çeşitli m e t i n l e r d e

Sadettin

K a y n a k i n hâtıralarına yer vermiş ve f a k a t h e r defasında küçük a m a önemli

tasarruflarda

bulunmuştur.

Hâfız

Sadettin

tarafından

S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e v e r i l e n 5 Ş u b a t 1 9 3 2 t a r i h l i Türkçe m e t n i , 7 Ş u b a t 1 9 3 2 t a r i h l i Vakit

Hutbenin

gazetesinde y e r aldığından, ayrıca b u

nüshadan istifadeyle O s m a n N u r i E r g i n i n eserinde y e r alan h u t b e m e t ­ n i n i n e k s i k l e r i de t a m a m l a n m ı ş t ı r .

1

2

S a d e t t i n K a y n a k da tıpkı diğerleri g i b i hâtıralarını aktarırken y a t a r i h ver­

memiş, y a da t a r i h l e n d i r m e hataları yapmıştır. B u nedenle biz, t a r i h z i k r e d i l m e ­ den aktarılan m e t i n l e r i n t a r i h l e r i n i tesbit etmeye çalıştığımız g i b i , mevcut t a r i h ­ l e n d i r m e hatalarına da dipnotlarda işaret etmiş bulunuyoruz. 2

Hâfız S a d e t t i n ' i n hâtıraları, tesbit edebildiğimiz kadarıyla şu m e t i n l e r d e y e r

almaktadır: Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "

içerisinde, V/1526-1533, 1627-1629, 1632-1638, İstanbul, 1943;

Atatürk'ün

Sofrasında

Verilmeyen

imzası, Kur'anin

Okuduğum

Atatürk Yanlış

Şarkılar,

Dolmabahçe'de Tercümesini

Sakarya-Taymis tik Türkçe

Şiiri, Atatürk'ün

Kur'an

Nasıl Anlamıştı?,

ı Nasıl

Okudu?,

Süleymaniye'de

Atatürk

Okunan

İlk

180

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u bölümde Hâfız S a d e t t i n ' e a i t dört m e t n e y e r vermiş b u l u n u y o ­

r u z : B i r i n c i m e t i n , 29 Ocak 1932 C u m a günü F a t i h C a m i i n d e k i okuma

Kur'an

denemesiyle; ikinci

metin,

1 Şubat

1932

Türkçe akşamı

Atatürk'le arasında geçen tartışmayla; üçüncü m e t i n , 5 Şubat C u m a g ü n ü S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e k i i l k Türkçe

Hutbe

1932

o k u m a deneme­

siyle; d ö r d ü n c ü ve son m e t i n ise, 8 Şubat 1932 akşamı Paşaların h u z u ­ r u n d a a y e t l e r d e n d e r l e y e r e k î r a d ettiği h u t b e y l e a l â k a l ı d ı r . B u m e t i n l e ­ r i n n a k l i n d e O s m a n N u r i E r g i n i n aktarımlarına i s t i n a d edilmiş, m e t n i n inşâsı ise, N i y a z i A h m e t Banoğlu'nun kaydettiği nüshalarda y e r a l a n farklı a y r ı n t ı l a r d a n i s t i f a d e y l e t a m a m l a n m a y a ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r , ( b k z . M e t i n VII, XII, XV, XVI) 8) 1 9 3 2 R a m a z a n ı n a d â i r k e n d i s i n d e n e n g e n i ş m â l u m â t ı e d i n d i ­ ğ i m i z kişi o l a n S u l t a n s e l i m l i H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n (öl. 1 9 6 5 ) , d i ğ e r i k i h â f ı z g i b i h e m D o l m a b a h ç e t o p l a n t ı l a r ı n a k a t ı l m ı ş , h e m de c a m i l e r d e k i Türkçe

Kur'an

v e Türkçe

Tekbir

o k u m a denemelerinde vazife yapmıştır.

K e n d i s i n i n söylemekle i f t i h a r duyduğu g i b i , b u işlerdeki en önemli k a t ­ kısı, T e k b i r ' i n lafızlarının i k i Türkçe çevirisinden b i r i n i n k e n d i s i n e a i t o l m a s ı v e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n de b u ç e v i r i y i " A r a p ç a s m d a n s a l t a ­ natlı olmuş" d i y e r e k t e r c i h e t m e s i d i r . B i n e n a l e y h "Tanrı u l u d u r ! Tanrı u l u d u r ! " şeklinde önce T e k b i r l e r d e , d a h a sonraları ise E z a n l a r d a geçen b u m e ş h u r i f a d e , Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n a a i t t i r .

Türkçe Hutbe nin Hikâyesi.

N i y a z i A h m e t Banoğlu, "Nükte, Fıkra ve Çizgilerle

Atatürk I I I " içerisinde, sh. 82-84, İstanbul, 1955; Atatürk

Dolmabahçe'de

Türkçe Kur'an

Anlamıştı?,

i Nasıl

Okudu?,

Yanlış

Tercümesini

Nasıl

İlk Niyazi

A h m e t Banoğlu, "25. Ölüm Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı" içerisinde, sh. 178-180, İstanbul, 1963; Atatürk Kur'an'ı Nasıl Okudu?, Süleymaniye'de Atatürk'ün

Okunan

İstanbul'daki

Dolmabahçe'de

Atatürk Kur'an'ın Yanlış Tercümesini İlk Türkçe Hutbenin

Hikâyesi,

Nasıl

İlk

Türkçe

Anlamıştı?,

N i y a z i A h m e d Banoğlu,

Hayatı, 11/351-352, İstanbul, 1974; Hâfız S a d e t t i n ' i n 5

Şubat 1932 C u m a günü Süleymaniye Camii'nde verdiği Türkçe H u t b e n i n m e t n i için bkz. Vakit gazetesi, 7 Şubat 1932

1932 R a m a z a n ı ' n a Dâir M e t i n l e r

181

Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n i n hâtıralarının a n a - m e t n i , i l k o l a r a k b u o l a y l a r ı n ü z e r i n d e n 1 1 yıl g e ç t i k t e n s o n r a ( 1 9 4 3 ' d e ) y a y ı m l a n m ı ş , a r d ı n ­ d a n d a ( 1 9 4 8 ' d e ) b u m e t n e b i r lahika

k a b u l edebileceğimiz önemli b i r rö­

portajı neşredilmiştir. N i t e k i m O s m a n N u r i E r g i n i n — d a h a önce de b a h s i geçtiği ü z e r e — k e n d i s i n d e n b u h â d i s e l e r h a k k ı n d a b i l g i t a l e p ettiği üç hâfızdan b i r i olan Sağman, b u talep doğrultusunda yazdığı hâtırala­ rını E r g i n e göndermiş, a n c a k gönderdiği m e t n i n t a m a m ı b u k i t a p t a y a ­ y ı m l a n m a m ı ş t ı r . 1 9 4 7 ' d e Meşhur

Hâfız

Sâmi

adlı e s e r i n i y a ­

Merhum

y ı m l a y a n ve b u eserde birçok hâfız h a k k ı n d a b i l g i verdiği h a l d e 1932 Ramazanı hâdiselerine pek temas etmeyen Sağman,

1948'de

Millet

M e c m u a s ı n d a n M a h m u t Ş e v k e t adlı b i r m u h a b i r i n k e n d i s i y l e r ö p o r t a j y a p m a k k o n u s u n d a k i ısrarını k ı r a m a m ı ş ve n i h a y e t , b u h u s u s l a r d a e k ­ s i k k a l a n kısımları t a m a m l a m a y ı d a d ü ş ü n e r e k d a h a ayrıntılı b i l g i l e r vermiştir.

1

Hâfız A l i R ı z a n ı n b u i k i m e t i n d e k i edâsı — ü s l û b u n d a n anlaşıldığı k a d a r ı y l a — y a p t ı k l a r ı y l a i f t i h a r e d e n v e k a t k ı l a r ı n ı n d a b a ş k a l a r ı n c a (!) b i l i n m e s i n i a r z u e d e n b i r i n s a n ı n e d â s ı d ı r . N i t e k i m b u n e d e n l e o l s a ge­ r e k , Dolmabahçe Sarayı'nda o l u p b i t e n l e r i diğer hâfızlara n a z a r a n d a h a teferruatlı b i r b i ç i m d e a n l a t m a k t a n ç e k i n m e m i ş , k a l e m ve h i t a b e t g ü ­ cüyle g a y e t 'hoş t a b l o l a r ' çizmiştir. N e v a r k i 1948 M a r t ı n d a y a y ı m l a n a n h â t ı r a l a r ı n a , h e m e n b i r a y s o n r a E ş r e f E d i b ' t e n ş i d d e t l i b i r t e n k i d ge­ lince, b u eleştiriye ağır ve u z u n b i r cevap yazısı k a l e m e a l a r a k , hâtırala­ r ı n ı n ç ı k t ı ğ ı m e c m u a d a n e ş r e t m i ş t i r . A n c a k E ş r e f E d i b de y e n i b i r y a z ı

1

A l i Rıza Sağmanin gerek hâtıraları, gerekse katıldığı münakaşalar sebebiyle

yazmış olduğu m e t i n l e r d e n tesbit e d e b i l d i k l e r i m i z şunlardır: A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,

O s m a n E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1522-1525, 1621¬

1624, 1629-1632, İstanbul, 1943; Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, Atatürk ve Din, " M i l l e t " {Bilinmeyen

Atatürk'ten

Hâtıralar),

İstanbul, 1947;

Söyleşiyi yapan: M .

Ş. Ö. [ M a h m u d Şevketi, c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948; Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin

İnkârcısma

sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, N i s a n 1948; Hazret-i

Cevap Veriyor,

Kur'an Radyoda

sh. 101-105, İstanbul, 1950; O Müthiş Sele Karşı Duramadık, sy. 95, sh. 312-313, Şubat 1951

" M i l l e t " , c. 5,

Okunabilir

mi?,

"Sebilürreşad", c. 4,

182

T ü r k ç e K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

y a z m a k ve üslûbunu da biraz yumuşatmak suretiyle A l i Rıza S a ğ m a n a karşılık v e r m e k t e gecikmemiştir. A l i Rıza Sağman, Eşref Edib'e i k i n c i b i r cevap yazmışsa da b u y a ­ zısını y a y ı m l a t m a i m k â n ı b u l a m a m ı ş , işin k ö t ü s ü Millet

Mecmuası da b u

a r a d a d e v a m edeceğini bildirdiği h a l d e S a ğ m a n i n hâtıralarını y a y ı m l a ­ m a k t a n vazgeçmiştir. B u yönüyle b u hâdise, b i r t a l i h s i z l i k gibi görülebi­ l i r s e de e s a s e n b u m ü n a k a ş a l a r ı n c e r e y a n e t m e s i b i r ç o k a ç ı d a n o l u m l u n e t i c e l e r i n doğmasını sağlamıştır; z i r a böylelikle hâtıralarda z i k r e d i l m e ­ y e n b i r ç o k h â d i s e g ö z l e r ö n ü n e serildiği g i b i , d a h a ö n c e k e n d i s i n e t e m a s e d i l e n h u s u s l a r d a i h m a l edilmiş n o k t a l a r da b u s u r e t l e açığa çıkmıştır. B u m ü n a k a ş a d a n i k i yıl s o n r a , D e m o k r a t P a r t i n i n i k t i d a r a g e l i ­ şiyle b i r l i k t e b a ş l a y a n y e n i b i r t a r t ı ş m a m ü n a s e b e t i y l e A l i R ı z a S a ğ m a n Hazret-i

Kur'an

Radyoda

Okunabilir

mi? ( İ s t a n b u l , 1 9 5 0 ) a d l ı b i r e s e r

k a l e m e a l m ı ş v e f a k a t y e n i d e v r i n k o ş u l l a r ı i c a b ı b u sefer m e s e l e l e r i farklı b i r z a v i y e d e n d e ğ e r l e n d i r m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . B u k i t a b ı n d a b i r v e s i ­ leyle sözü 1948 tartışmalarına g e t i r d i k t e n sonra, h e m Eşref E d i b i n k a r ­ şılıksız k a l a n e l e ş t i r i l e r i n e c e v a p v e r m e k fırsatını b u l m u ş , h e m de N e c i p Fazıl K ı s k ü r e k i n o sıralarda (Ağustos 1950) yayımlanmış b u l u n a n ve H â f ı z Y a ş a r O k u r u n h â t ı r a l a r ı n a a t ı f y a p a n t e n k i d i n d e k i k e n d i s i n i de a l â k a l a n d ı r a n b i r b a h s e açıklık g e t i r m e y e ç a l ı ş m ı ş t ı r . A n c a k S a ğ m a n i n ü s l û b u n d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı k a d a r ı y l a k e n d i s i artık e s k i b a k ı ş z â v i y e s i n i m u ­ h a f a z a e t m e m e k t e d i r ; z i r a b u yazısına şu cümlelerle son v e r m e k t e d i r : " B ü y ü k D o ğ u n u n g ü t t ü ğ ü d â v â , b i z i m de öz d â v â m ı z d ı r ! " A y n ı yıl i k t i d a r ı n d e ğ i ş m e s i n i n de e t k i s i y l e o l s a g e r e k , g e ç m i ş h â ­ diseler hakkındaki eleştirilerin ve b i l h a s s a 1932'de başlatılan ve f a k a t t a m a m a c ı n a ulaşmış s a y ı l m a y a n dinî inkilâblara dâir s ö y l e n e n l e r i n dozu i y i d e n i y i y e artmıştır. N i t e k i m R a i f Oğan'ın H a s a n A l i Yücel'e yaz­ dığı b i r m a k a l e d e , s ö z ü b u h u s u s l a r a g e t i r m e s i v e A l i R ı z a S a ğ m a n i n i s m i n i de z i k r e d e r e k ş i d d e t l i i f a d e l e r k u l l a n m a s ı n e t i c e s i n d e , S a ğ m a n , b u m e c m u a y a b i r c e v a p y a z ı s ı g ö n d e r m i ş v e 40'lı y ı l l a r d a k i e d â s ı n m a k ­ sine, yaptıklarından pişman olduğunu gösteren ifadeler kullanmıştır

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

183

S a ğ m a n i n c e v a p y a z ı s ı n ı n b a ş l ı ğ ı ş u ş e k i l d e d i r : O Müthiş Duramadık]

Sele

Karşı

1

Görüldüğü üzere b u m ü n a k a ş a l a r ı n e n o l u m l u tarafı, Hâfız A l i R ı z a y ı , b u k o n u d a k i h â t ı r a l a r ı n ı v e k e n d i kişisel k a n a a t l e r i n i u z u n u z u n a n l a t m a y a m e c b u r bırakmış olmasıdır. Ç ü n k ü b u münakaşalar sebebiyle k a l e m e almış olduğu m e t i n l e r , 1932 R a m a z a n ı n a dâir aktarmış o l d u ğ u h â t ı r a l a r ı t a m a m l a y ı c ı b i r işlev g ö r m e k t e , h â t ı r a l a r d a e k s i k k a l a n b i r ç o k h u s u s b u yazılar yardımıyla t a m a m l a n a b i l m e k t e d i r . N i t e k i m h e r vesi­ leyle

1932

Ramazanı

hakkındaki

hâtıralarını

genişçe

yazacağını

va'deden A l i Rıza S a ğ m a n ı n , b u eseri b i r türlü yazamadığı, yazdıysa bile yayımlamayı başaramadığı nazar-ı i t i b a r e a b a n a c a k olursa, m e v c u t m a l ­ z e m e n i n b u çorak t o p r a k l a r d a ne denli büyük b i r e h e m m i y e t kazandığı k o l a y l ı k l a anlaşılır sanırız. Tartışma

metinlerinin

tamamını,

Hâtıralar

Etrafındaki

başlıklı I V . B ö l ü m ' d e a k t a r a c a ğ ı m ı z d a n d o l a y ı , b u b ö l ü m d e

Münakaşalar

A l i Rıza S a ğ m a n i n hâtıraları içerisinden 1932 R a m a z a n ı ' y l a d o ğ r u d a n a l â k a l ı sadece d ö r t m e t n e y e r v e r m i ş b u l u n u y o r u z . B u m e t i n l e r i ç e r i ­ s i n d e i l k m e t i n , 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Türkçe

g e n e l i y l e ; i k i n c i m e t i n , 3 1 O c a k 1932'de Beyazıt C a m i i n d e k i

Projesinin Türkçe

Kur'an

Kur'an

Tekbirlerin

o k u m a denemesiyle; üçüncü m e t i n , 29 O c a k 1932 akşamı

Türkçeleştirilmesi

toplantısıyla; dördüncü m e t i n , 1 Şubat

1 9 3 2 a k ş a m ı K a d i r Gecesi n e h a z ı r l ı k i ç i n y a p ı l a n t o p l a n t ı d a v u k û b u l a n h â d i s e l e r l e alâkalıdır, ( b k z . I V , V I I I , X I , X I I I ) 9) H a f ı z l a r d a n g ü n ü m ü z e i n t i k a l e t m i ş h â t ı r a l a r d a n b i r i d e , b i r akşam M u s t a f a K e m a l tarafından Dolmabahçe Sarayına davet edilip

1

B i r s o n r a k i bölümde aktarılacak olan eleştiri yazıları, şu m a k a l e l e r d e n i b a r e t ­

tir:

Eşref

E d i b , Dinde

Reform

Kahramanı,

"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve

Mecmuası", c. 2, sy. 98, sh. 67, M a r t 1948; aynı yazar, Dinî Meselelerde Konuşmak,

1948; D e d e k t i f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan

Biri,

"Büyükdoğu", sn.

6, sy. 23, sh. 3, 1 1 , 25 Ağustos 1950, İstanbul; R a i f Oğan, Hasan Avukatının

Ölçülü

"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve Mecmuası", c. 2, sy. 100, sh. 2-6, N i s a n Ali

Yücel

Tuhaf Davası, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263, Aralık 1950

184

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

k e n d i s i n e Türkçe

Kur'an

o k u t t u r u l a n ve f a k a t b u projede görev a l m a y a n

Hâfız Âsım'a a i t t i r . Hâfız  s i m i n hâtıralarına y e r v e r e n m e t i n , Âli K e m â l i A k s ü t t a r a f ı n d a n 1 9 5 1 Ş u b a t i n d a Sebilürreşad n e ş r e d i l m i ş t i r . A n c a k , H â f ı z  s ı m ' a Türkçe 1

Kur'an

mecmuasında

o k u t t u r u l a n o gece­

n i n , R a m a z a n a y ı n ı n h a n g i gecesi o l d u ğ u t e s b i t e d i l e m e d i ğ i g i b i , H â f ı z Âsim hakkında da b i r mâlumât e d i n m e k m ü m k ü n olamamıştır. Birtakım noksanlarına r a ğ m e n , e l d e k i v e r i l e r i geneli i t i b a r i y l e de­ ğerlendirecek olduğumuzda, 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u ­ l a n İbadetleri

Türkçeleştirme

Projesinin

h e m h a z ı r l ı k , h e m de u y g u l a m a

safhasıyla alâkalı o l a n tarihî m a l z e m e y i , m e v c u t miktarıyla müteselli o l u n a c a k derecede z e n g i n k a b u l e d i l e b i l i r i z .

1

A l i Kemâli Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an

sh. 328-330, Şubat 1951

Tercümesi, "Sebilürreşad", c. I V , sy. 96,

I BALIKESİR HUTBESİ Mustafa K e m a l Atatürk

Balıkesir:

7 Şubat

1923 ( A A ) . Gazi Paşa h a z r e t l e r i , bugün öğle n a m a ­

zını büyük b i r cemaatle Paşa C a m i - i Şerifinde kılmışlardır. N a m a z d a n ve ervâh-ı ş ü h e d â y a i t h a f e n kıraat edilen Mevlîd-i Nebevi'den sonra Paşa h a z r e t l e r i minbere çıkarak şu h u t b e y i îrad buyurmuşlardır: E y m i l l e t ! A l l a h b i r d i r , ş â m b ü y ü k t ü r ! A l l a h ' ı n s e l â m e t i , âtıfeti v e hayrı üzerinize olsun! P e y g a m b e r i m i z efendimiz h a z r e t l e r i , Cenab-ı H a k tarafından i n s a n l a r a hakâyık-ı d i n i y e y i tebliğe m e ' m u r ve rasûl olmuş­ t u r . Kanun-i nusûstur.

Esasi,

cümlemizce

malumdur

ki Kur'an-ı

Azîmüşşan'daki

i n s a n l a r a feyz r u h u v e r m i ş o l a n d i n i m i z , s o n d i n d i r , e k m e l

d i n d i r . Ç ü n k ü d i n i m i z a k l a , mantıka, h a k i k a t e t a m a m e n t e v a f u k ve t e ­ t a b u k ediyor. Eğer a k l a , mantıka ve h a k i k a t e t e v a f u k etmemiş olsaydı, b u n u n l a diğer kavânin-i t a b i i y y e - i ilâhiyye b e y n i n d e t e z a d olması icab ederdi. Ç ü n k ü bilcümle kavânin-i k e v n i y y e ' y i y a p a n Cenab-ı Hak'tır! Arkadaşlar! Cenab-ı P e y g a m b e r mesâisinde i k i dâr'a, i k i h a n e y e m â l i k b u l u n u y o r d u : B i r i k e n d i h a n e s i , diğeri A l l a h ' ı n e v i i d i . M i l l e t i ş l e ­ r i n i , Allah'ın evinde yapardı. H a z r e t i P e y g a m b e r i n i s r - i mübarekelerine iktifâen b u d a k i k a d a m i l l e t i m i z e , m i l l e t i m i z i n h a l ve i s t i k b a l i n e a i t h u s û s â t ı g ö r ü ş m e k m a k s a d ı y l a , b u dâr-ı k u d s î d e A l l a h ' ı n h u z u r u n d a b u l u ­ n u y o r u z . B e n i b u n a m a z h a r eden, Balıkesir'in d i n d a r ve k a h r a m a n i n ­ s a n l a r ı d ı r . B u n d a n d o l a y ı ç o k m e m n u n u m . B u v e s i l e y l e b ü y ü k b i r se­ v a b a nâil o l a c a ğ ı m ı ü m i t e d i y o r u m . Efendiler! C a m i l e r , b i r b i r i m i z i n yüzüne bakmaksızın yatıp k a l k ­ m a k için yapılmamıştır. C a m i l e r t a a t ve i b a d e t i l e b e r a b e r d i n ve dünya i ç i n n e l e r y a p ı l m a k l â z ı m g e l d i ğ i n i d ü ş ü n m e k , y a n i meşveret

için yapıl-

186

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

mıştır. M i l l e t işlerinde h e r f e r d i n z i h n i başlı başına f a a l i y e t t e b u l u n m a k e l z e m d i r . İ ş t e b i z de b u r a d a d i n v e d ü n y a i ç i n , i s t i k b a l v e i s t i k l â l i m i z i ç i n , b i l h a s s a h â k i m i y e t i m i z için n e l e r d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z ü m e y d a n a k o y a ­ lım. B e n yalnız k e n d i düşüncemi söylemek i s t e m i y o r u m . H e p i n i z i n dü­ şündüklerinizi a n l a m a k i s t i y o r u m . A'mâl-i m i l l i y e , i r a d e - i m i l l i y e yalnız b i r ş a h s ı n d ü ş ü n m e s i n d e n d e ğ i l , b i l u m û m efrad-ı m i l l e t i n a r z u l a r ı n ı n , e m e l l e r i n i n m u h a s s a l a s m d a n i b a r e t t i r . B i n a e n a l e y h benden ne öğren­ m e k , ne s o r m a k istiyorsanız, serbestçe sormanızı r i c a e d e r i m . Müşarun-ileyh, ba'dehu minberden aşağıya inmişler ve m u h t e l i f zevât t a ­ rafından îrad edilen y i r m i y i mütecaviz suâli tesbit e t t i k t e n sonra cevapla­ rını vermişlerdir. Hutbeler

hakkındaki i l k suâle cevaben demişlerdir k i :

H u t b e l e r hakkında îrad edilen suâlden anlıyorum k i b u g ü n k ü h u t ­ b e l e r i n tarzı, m i l l e t i m i z i n hayat-ı f i k r i y e s i y l e , lisanıyla ve ihtiyacât-ı medeniye ile mütenasib görülmemektedir. E f e n d i l e r ! Hutbe d e m e k t i r . Hutbenin,

d e m e k , ' n â s a h i t a b e t m e k ' , y a n i 'söz s ö y l e m e k '

m â n â s ı b u d u r . Hutbe

denildiği z a m a n , b u n d a n b i r ­

takım m e f h u m ve mânâlar istihraç e d i l m e m e l i d i r . H u t b e y i îrad eden h a t i b ' d i r , y a n i 'söz s ö y l e y e n ' d e m e k t i r . B i l i y o r u z k i H z . P e y g a m b e r , z a m a n - ı saadetlerinde

hutbeyi

kendisi

îrad

ederlerdi.

Gerek

Peygamber

E f e n d i m i z ve g e r e k Hulefâ-yı Râşidîn'in h u t b e l e r i n i o k u y a c a k olursanız, görürsünüz k i g e r e k P e y g a m b e r i n , gerek Hulefâ-yı Râşidîn'in söylediği şeyler o g ü n ü n m e s e l e l e r i d i r . O g ü n ü n askerî, idarî, mâlî ve siyasî, içti­ m â i h u s û s â t ı d ı r . Ü m m e t - i İ s l â m i y e t e k e s s ü r ve m e m â l i k - i İ s l â m i y e t e vessüa başlayınca, Cenab-ı P a y g a m b e r ' i n ve Hulefâ-i Râşidîn'in h u t b e y i her yerde bizzat k e n d i l e r i n i n îrad e t m e l e r i n e i m k â n kalmadığından, h a l k a söylemek i s t e d i k l e r i şeyleri iblâğa birtakım zevâtı m e ' m u r e t m i ş ­ l e r d i r . B u n l a r h e r h a l d e e n b ü y ü k rüesâ i d i . O n l a r c a m i - i şerifte ve m e y ­ d a n l a r d a o r t a y a çıkar, h a l k ı t e n v i r v e i r ş a d i ç i n n e s ö y l e m e k l â z ı m s a s ö y ­ l e r l e r d i . B u tarzın d e v a m e d e b i l m e s i için b i r şart lâzımdı: o da m i l l e t i n r e i s i o l a n zâtın, h a l k a doğruyu söylemesi, halkı d i n l e m e s i ve halkı a l ­ datmaması! Halkı, ahvâl-i u m û m i y e d e n h a b e r d a r e t m e k son derece hâiz-i e h e m m i y e t t i r . Ç ü n k ü h e r ş e y açık s ö y l e n d i ğ i z a m a n , h a l k ı n d i m a ğ ı h a y l i

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

187

f a a l i y e t t e b u l u n a c a k , i y i şeyleri y a p a c a k v e m i l l e t i n z a r a r ı n a o l a n şeyleri reddederek şunun veya b u n u n arkasından gitmeyecektir. A n c a k m i l l e t e a i t o l a n işleri, m i l l e t t e n g i z l i e t t i l e r . H u t b e l e r i n , halkın bir lisanda

anlayamayacağı

o l m a s ı v e o n l a r ı n d a b u g ü n k ü i c a b â t ve i h t i y a ç l a r ı m ı z a t e ­

mas etmemesi, 'Halife' veya 'Padişah' nâmını taşıyan müstebidlerin a r ­ k a s ı n d a n k ö l e g i b i g i t m e y e m e c b u r e t m e k i ç i n d i . Hutbeden

maksad,

î

a h a l i n i n t e n v i r ve irşâdıdır, b a ş k a şey değildir! Y ü z , ikiyüz, h a t t a b i n sene e v v e l k i h u t b e l e r i o k u m a k , i n s a n l a r ı c e h l v e g a f l e t i ç i n d e b ı r a k m a k d e m e k t i r . Hutebâ'mn herhalde n â s m kullandığı l i s a n l a görüşmesi el­ zemdir.

\

i G e ç e n sene Millet

Meclisinde

îrad ettiğim b i r n u t u k t a demiştim k i :

M i n b e r l e r halkın dimağları, vicdanları için b i r menba-ı feyz, b i r menba-ı nûr olmuştur. Böyle o l a b i l m e k için m i n b e r l e r d e n aksedecek sözlerin b i ­ l i n m e s i v e a n l a ş ı l m a s ı ve h a k â y ı k - ı f e n n i y e v e i l m i y e y e m u t a b ı k o l m a s ı lâzımdır. Hutebâ-yı k i r â m i n , ahvâl-i siyasiye, ahvâl-i içtimaiye ve m e deniye'yi hergün t a k i b etmeleri z a r u r i d i r . B u n l a r bilinmediği t a k d i r d e , h a l k a yanlış telkinât verilmiş olur. B i n a e n a l e y h h u t b e l e r , Türkçe

ve icabât-ı

Kaynak:

zamana

Gazi Mustafa

muvafık Kemal

olmalıdır

Paşa Hazretleri

A n k a r a , 1339; krş. İzmir Yollarında,

ve

olacaktırl

tamamen

1

İzmir Yollarında,

sh. 93-103,

(sad. M e h m e t Önder), A n k a r a ,

1989; ayrıca bkz. O s m a n E r g i n , Türkiye Maarif

Tarihi,

1627, İstanbul, 1943; Şevket Süreyya A y d e m i r , Tek Adam, İstanbul, 1969; Atatürk 'ün Söylev ve Demeçleri,

V/1625¬ 111/76,

11/98-103, A n k a r a ,

1989 (4. bas.)

1

B u konuşmadan i k i yıl sonra (21 Şubat 1341'de), Türkçe Hutbe

mecburi (T.B.M.M.

tutulması

okunmasının

hakkında T . B . M . M . ' n e 4/162 n o ' l u b i r önerge verilmiştir.

Zabıt Ceridesi,

C i l t : 14, sh. 220, 21-2-1341 Cumartesi)

| !

II T Ü R K Ç E K U R ' A N P R O J E S İ (1) Münir H a y r i E g e l i

... Atatürk'ün d i n i millîleştirmek

y o l u n d a b i r harekete geçeceği anlaşıl­

mıştı. F a k a t b u n u n için h a n g i y o l u tercih edeceği herkesin zihninde b i r i s ­ t i f h a m o l a r a k kalıyordu. Yapacağı manevî inkilâbın esaslarını bugün açıklamak vazifesini yerine getiriyoruz. Onbeş

yıl

önce,

1932

yazı

sonundayız.

Ramazan

Dolmabahçe Sarayının büyük sofra k u r u l a n salonundayız.

1

yakın... O

akşam

sofraya çağırılanlar gayet m a h d u t i d i . B u a r a d a 'mûtad zevât'tan yalnız D o k t o r Reşit G a l i p vardı. İstanbul'da, Dolmabahçe'de sofranın b u k a d a r mahdût zevâta hasredildiği gayet n a d i r d i . D a h a i l k konuşmalarda A t a t ü r k s ö z ü aldı. H a z ı r b u l u n a n l a r d a n b i r i s i n e h i t a b e t t i , " S e n n a m a z kılıyormuşsun, doğru m u ? " diye s o r d u . B u âni h i t a b a m â r u z k a l a n k i m s e şaşırmıştı, ne t o n d a sorulduğu b e l l i o l m a y a n b u s o r g u n u n arkasında ne saklı o l d u ğ u n u b i l e m i y o r d u . — E v e t e f e n d i m , a r asır a k ı l a r ı m . — N e d e n arasıra kılarsın? Müslümanlıkta n a m a z g ü n d e beş v a k i t kılınır. — E f e n d i m , her v a k i t zamanında kılmaya imkân bulamıyorum da. — N e d e m e k imkân bulamıyorsun? Eğer sen namazı i n a n a r a k kı­ l ı y o r s a n , d i n i n ş a r t l a r ı n a g ö r e h e r g ü n b e ş k e r e a b d e s t alıp n a m a z k ı l m a -

1

1932 Ramazanının i l k günü, 9 Ocak 1932 t a r i h i n e tesadüf ettiğine ve M u s t a f a

K e m a l Atatürk de R a m a z a n ı n 4. günü (12 Ocak 1932'de) İstanbul'a geldiğine göre, b u konuşmalar, daha i l e r i b i r t a r i h t e yapılmış olmalıdır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

189

lısm. Eğer b u n u yapamıyorsan, n a m a z kılmaktan ne g i b i b i r f a y d a b e k l i ­ yorsun? — E f e n d i m , n a m a z kılmakta bedenî f a y d a vardır. Meselâ j i m n a s ­ t i k gibi. Atatürk b i r d e n b i r e kızar göründü: — D e m e k s e n , j i m n a s t i k d i y e n a m a z k ı l ı y o r s u n . . . İşi b e r b a t e t t i n g i t t i . N a m a z b e l k i j i m n a s t i k t i r , f a k a t ne b i l e y i m , meselâ İsveç jimnastiği namazdan daha m o d e r n bir beden hareketidir. O n u y a p m a k daha fayda­ lıdır. E ğ e r n a m a z ı b i r b e d e n f a y d a s ı i ç i n k ı l ı y o r s a n , h a t a e d i y o r s u n . Muhatabı, mükâlemenin düştüğü b u çıkmazdan fevkalâde şaşır­ mıştı. B i r a z şaşkınlıktan sonra; — Namazı dedi, j i m n a s t i k diye kılmıyorum. — O h a l d e n e d e n kılıyorsun? — E f e n d i m , b e n n a m a z kıldıkça içimde d e r i n b i r vicdanî h u z u r d u ­ y u y o r u m . N a m a z kılarken k e n d i m i dünyadan ayrılmış h i s s e d i y o r u m . B i r a n yükseliyor, yükseliyorum, âdeta A l l a h ' l a karşı karşıya kalmış g i b i o l u y o r u m . B u sükûna, b u h u z u r a , b u yükselişe muhtaç oldukça n a m a z kılıyorum. Atatürk b u sözleri, ne d ü ş ü n d ü r d ü ğ ü n ü h i s s e t t i r m e d e n dinlemişti. M u h a t a b ı n ı n t i t r e k b i r sesle, f a k a t s e l i s b i r i f a d e y l e s ö y l e d i ğ i s ö z l e r s a ­ l o n d a d e r i n a k i s l e r b ı r a k t ı k t a n s o n r a , ortalığı d e r i n b i r s ü k û t k a p l a m ı ş t ı . Atatürk b u sükûnu bozdu: — N a m a z d a ne okursun? — E f e n d i m , n a m a z sûrelerini o k u r u m . — O k u b a k a l ı m şunları... M u h a t a b ı y i n e işin nereye varacağını b i l e m i y o r d u . Sıra i l e b i l d i k ­ l e r i n i o k u d u . . Atatürk y i n e s o r d u : " B u n l a r ne d e m e k t i r ? "

190

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi F a k a t b u s u â l , m u h a t a b ı n a değil, s o f r a d a A r a p ç a i l e e n az ü n s i y e t i

o l a n zâta çevrilmişti. Cevap karmakarışıktı. Suâle m a r u z k a l a n zat, t e r ­ c ü m e işini b e c e r e m e m i ş t i . A t a t ü r k s o f r a d a b u işi b e c e r e m e y e c e k l e r e b i ­ r e r b i r e r aynı suâli t e v c i h e t t i , k i m s e d e n m ü s b e t c e v a p l a r alamadı. B u sefer i l k m u h a t a b ı n a d ö n d ü . O d a d o ğ r u d ü r ü s t c e v a p l a r v e r e m e d i ; d a h a doğrusu yaptığı tercümeleri, Atatürk e k s i k ve k u s u r l u b u l d u . N i h a y e t sıra K u r ' a n ' d a n b a z ı â y e t l e r e g e l d i . A t a t ü r k Yâsîn

Sûresinden

bazı âyet­

ler sordu, bunların tercümesini istedi. K i m i yaptı, k i m i yapamadı. F a k a t k i m s e Atatürk'ü t a t m i n edememişti. O v a k i t Atatürk i l k m u h a t a b ı n a şu suâli t e v c i h e t t i : — P e k i d e m i n sen, "âdeta A l l a h ' l a karşı karşıya kalıyorum" d e d i n . O'na k e n d i anlamadığın b i r dille h i t a b e t t i n . B u söylediklerinden sen b i r şey anlamadığın h a l d e , Allah'ın m u t l a k a Arapça anladığına nasıl h ü k ­ mettin? Muhatabı artık i y i d e n i y i y e şaşırmıştı. — E f e n d i m , d i y e b i l d i : K u r ' a n - ı K e r i m A r a p ç a nâzil o l m u ş t u r d a . . . Atatürk h e m e n sözü k e s t i : — E v e t a m a , Kur'an-ı K e r i m A r a b i s t a n ' d a , A r a p m i l l e t i n e k e n d i d i l i y l e h i t a b e d i y o r d u . S o r a r ı m size, A l l a h y a l n ı z A r a p l a r ı n A l l a h ı m ı d ı r ? C e v a p kat'î o l d u : — Hayır efendim, Cenab-ı H a k , Rabb'ul-Alemîn'dir! — O halde... M !

K i m s e m e v z u u nereye getireceğini artık t a h m i n

edemiyordu.

H e r k e s s u s m u ş t u . O v a k i t R e ş i t G a l i p söz i s t e d i : — İbadet, A l l a h ' l a k u l arasında k a l b e n birleşmektir. B u n u n b i z i m anladığımız mânâda d i l i olmaz. D a h a doğrusu k e l i m e l e r , i b a d e t vasıtas' olamazlar. A n c a k ibadet, düşüncelerin A l l a h ' a tevcihidir.

1932 R a m a z a m ' n a Dâir M e t i n l e r

191

Atatürk, "İnsan düşüncelerini ne i l e i f a d e eder?" diye s o r d u . Reşit G a l i p de " Ş ü p h e s i z k e l i m e l e r l e e f e n d i m . . . " c e v a b ı n ı v e r d i . — O h a l d e bilmediğiniz b i r d i l i n k e l i m e l e r i n i k u l l a n a r a k nasıl k o ­ n u ş u r , h i s v e d ü ş ü n c e l e r i n i z i nasıl i f a d e e d e r s i n i z ? — E f e n d i m mânâlarını öğreniriz. Atatürk b u n a b i r a z kızdı, "Bırakın e f e n d i m şunu..." diye bağırdı: " S i z a n n e n i z e s e v g i n i z i a n l a t m a k için ah chère maman

derseniz, anneniz

size ne der? D e l i demez m i ? A n n e , Allah'ın y e r y ü z ü n d e k i

timsalidir.

A l l a h , a n n e y i insanı y a r a t m a k için vasıta eder, ona k e n d i k u d r e t i n d e n b i r değil, b i r ç o k ş e y l e r v e r i r . Ş u h a l d e i n s a n , a n a s ı n a n a s ı l a n a d i l i y l e h i t a b ederse, A l l a h ' a d a y i n e a n a d i l i y l e h i t a b e d e r . " Herkes

yeni

ve büyük

bir inkılâbın

başladığını

anlamıştı.

Hazır b u ­

l u n a n l a r d a n — a d ı n ı ş i m d i l i k s ö y l e m e y i l ü z u m s u z b u l d u ğ u m — b i r i s i söze atıldı: " E f e n d i m , T ü r k l e r i n m i l l î d i n i Ş a m a n l ı k t ı r . Ş a m a n d i n i n i n b ü t ü n d u a l a r ı T ü r k ç e ' d i r " d i y e c e k o l d u . A t a t ü r k h e m e n şu sözlerle o n u t e r s l e d i : — A h m a k ! Müslümanlık

da Türk'ün

millî

dinidir.

Müslümanlığı

Türkler yaymışlar ve Türkler k e n d i l e r i n e göre en geniş mânâsıyla a n ­ l a m ı ş l a r v e b e n i m s e m i ş l e r d i r . A n c a k s o f t a l a r ı n m ü t e r e d d i k a f a s ı müs¬ l ü m a n l ı ğ ı b i r t ü r l ü T ü r k ' ü n millî dini Türk milleti Bu

önünde

lâzım olan

mânâyı

o l a r a k görmemiştir. vermek

Müslümanlığa

lâzımdır.

sözlerle Türk t a r i h i n i n büyük dönüm noktası

başlıyordu.

Birkaç akşam sonra Dolmabahçe Sarayında yapılacak b i r toplantıda müslüman Kaynak:

dualarının

Türkçeleştirilmesi

çalışmaları başlayacaktı...

E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egeli], Bilinmeyen Hâtıralar: Atatürk

Atatürk'ten

ve Din, " M i l l e t " , c. 4, sn. 2, sy. 88, sh. 4, 9 E k i m

1947. [ B u m e t i n Münir H a y r i Egeli'nin hâtıralarını b i r a r a y a g e t i r ­ diği k i t a p t a yer almamıştır.]

III T Ü R K Ç E K Ü R ' A N P R O J E S İ (2) D r . Reşit G a l i p

Atatürk, Anadolu'da yaptığı b i r seyahattan dönmüştü. V a k i t yaz sonu ve Ramazan'dı. A t a , yanında Reşit G a l i p ve bazı zevatla beraber İstanbul içinde b i r küçük gezinti yapmış ve Ayasofya'ya gelmişti. Ayasofya'nm h e r tarafını gezmiş ve Hünkâr M a h f i l i ' n i de gözden geçirmişti. C a m i ' n i n adamlarını ayrı ayrı çağırarak bakımı etrafında izahât aldıktan sonra, Müze M ü d ü r ü n d e n de t a r i h i hakkında bazı malumât istemiş ve ondan sonra gezintisine devam etmişti. B u z i y a r e t o k a d a r t a b i i şartlar içinde yapılmıştı k i ertesi gün çıkan İstanbul gazetelerinde b u havâdis, d i k k a t i çekmeyenler arasına karışmıştı. Saray'a avdetinde Atatürk, yalnız Reşit 1

G a l i p ' i çağırmış ve o n u n l a konuşmuştu. B u i k i tarihî şahsiyetin arasında

1

M u s t a f a K e m a l Atatürk, 6 Ağustos 1929 günü İstanbul'a geldiğinde İstanbul'da

1 ay 24 gün (30 Eylül 1929 t a r i h i n e k a d a r ) kalmıştır. B u arada, 7 Eylül 1929'da Ayasofya C a m i i ' n i de ziyaret etmiş ve y e t k i l i l e r d e n b i l g i almıştır. N e v a r k i b u t a r i h , Ramazan a y m a tesadüf etmemektedir. Atatürk'ün, 1932 Ramazanı'ndan önce veya 1932 Ramazanında, b u z i y a r e t i n i n dışında Ayasofya C a m i i ' n i ziyaret etmiş olduğuna dâir s a r i h b i r k a y d a rastlayabilmiş değiliz. K e n d i s i n i n , 1932 Ramazanı'nda, Hâfız Yaşar O k u r u n Y e r e b a t a n C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u m a d e n e m e s i n d e n b i r gün önce ( 2 1 Ocak Perşembe günü) İstanbul'u o t o m o b i l l e dolaşırken S u l t a n a h m e t s e m t i n e uğradığı sabitse de b u sırada Ayasofya C a m i i ' n i ziyaret edip etmediği kesin değildir. M e t n i n t a k d i m i n d e , " B u z i y a r e t o k a d a r t a b i i şartlar içinde yapılmıştı k i ertesi gün çıkan İstanbul gazetelerinde b u havâdis, d i k k a t i çekmeyenler arasına karışmıştı" veya " B u t a ­ rihî hâdiseden sonra Dolmabahçe'deki meşhur münakaşalar serisi başlamıştır" denildiğine n a z a r a n , Reşit Galip'le Atatürk arasındaki konuşmanın, 1929'daki Ayasofya ziyareti sırasında değil, 1932 Ramazanının başlarında yapılmış olduğu d i k k a t e alınmalıdır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

193

geçen b u konuşmayı sonradan Reşit Galip'ten d i n l e d i m . O v a k i t aldığım n o t l a r a d a y a n a r a k şimdi neşrediyorum. Reşit Galip m e r h u m , b u konuşmayı şöyle anlatmıştı: [Atatürk], Ayasofya'dan döndükten sonra çalışmak üzere b e n i h u ­ susî bürosuna çağırdı. İkimizdik. B a n a , " A y a s o f y a h a k k ı n d a n e d ü ş ü n ü ­ y o r s u n ? " dedi. B u binanın tarihî ve m i m a r î kıymetinden b a h s e t m e m i a r z u ettiğini sandım. F a z l a tedkikâtım olmadığını söyledim. "Hayır, Reşit G a l i p ! " dedi: " C a m i o l a r a k ne düşünüyorsun?" Maksadını anlayamadım. B a n a şöyle birtakım f i k i r l e r anlattı: B u m a b e d dünya t a r i h i n d e birçok v i c d a n münakaşalarının kürsüsü olmuştur. B i z a n s d e v r i n d e birçok d i n âlimleri, b i z zât İ m p a r a t o r u n v e y a İmparatoriçe'nin h u z u r u n d a tarihî mezheb münakaşalarını oradaki kürsüden

yapmışlardır.

Büyük ve mücahid papazlar, o r a d a k i kürsüden Tiranların yüzüne, h a l k karşısında tükürmüşlerdir. F a t i h [ S u l t a n ] M e h m e t orada, İstanbul'u zabtettiğini

ve

B i z a n s İ m p a r a t o r l u ğ u n u n s o n u n u i l a n etmiş... K e n d i geniş ve müsamahalı anlayışıyla orada, İstanbul'daki i l k namazını kılmıştır. A y a s o f y a , d ü n y a ölçüsünde b i r m a b e d d i r ! Atatürk sözün burasına gelince, b a n a y e n i d e n h i t a b e t t i : "Reşit Galip!" dedi: S e n i n müslümanlık

tezini

1

münakaşa edeceğin güzel b i r y e r

değil m i ? G a z i , b e n i k ü r s ü y e v e y a m i n b e r e ç ı k a r a r a k din

tezimi

orada bir

' h u t b e ' veya 'vaaz' g i b i anlatmamı mı i s t i y o r d u ? B i r a n d ü ş ü n d ü m , k e n ­ d i m i yeşil cübbe içinde, m i n b e r d e görür g i b i o l d u m . D o ğ r u s u n u söyleye-

1

B u r a d a , Reşit G a l i p ' i n "Müslümanlık: Türk'ün Millî Dinî" adıyla hazırlayıp,

içerisinde Hz. Muhammed'in

Türklüğünü

ispata çalıştığı tez kastolunmaktadır.

194

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

y i m , b ü t ü n c e s a r e t i m kırıldı. G a z i , b e n i m n e d ü ş ü n d ü ğ ü m ü a n l a m ı ş g i b i f i k r i n i açıkladı, "Reşit G a l i p ! " dedi: İstanbul'daki d i n ulemâsını toplayalım... H a l k a da ilân ede­ l i m , h e r k e s gelsin... C a m i y e hoparlör koyduralım, içeriye g i ­ r e m e y e n l e r de d ı ş a r ı d a n d i n l e s i n . . . S e n f i k r i n i b u u l e m a i l e münakaşa et. H a l k h a k e m olsun! D ü ş ü n d ü m . B i r f i k i r mücadelesi uğruna k e n d i m i feda e t m e k t e aslâ t e r e d d ü t e t m e y e c e k t i m . F a k a t d o ğ r u s u n u s ö y l e y e y i m , b u i ş i n p e k de k o ­ lay olmayacağını düşünüyordum. Birtakım kimseler itiraz edebilirler, h a t t a b a z ı y o b a z l a r h â d i s e l e r de ç ı k a r a b i l i r l e r d i . K e n d i g i t t i ğ i m e y a n ­ m a z d ı m , a m a b i z i m f i k i r l e r de c a b a d a n g i d e r d i . D ü ş ü n d ü k l e r i m i , o l d u ğ u g i b i G a z i y e anlattım. F i k r i m e güvendiğimi, f a k a t işin f i k i r m ü n a k a ş a ­ sından el şakasına dökülmesi i h t i m a l i n d e n endişe ettiğimi ve b u h a l i n fikrimizi

dejenere edebileceğini söyledim. G a z i düşündü: B u m e v z u u n h a l k önünde münakaşası çok güzeldir.

Emin

o l u n Türk halkı o k a d a r hiss-i s e l i m s a h i b i d i r k i b u endişele­ r i n a s l â v â r i d d e ğ i l d i r . M a a m a f i h , y o b a z l a r ı n fikre k a r ş ı k o ­ y a m a y ı n c a , işi g ü r ü l t ü y e b o ğ m a y a k a l k m a l a r ı d a m u h t e m e l ­ dir. O n l a r a mukabele e t m e k kolay... K o l a y a m a belki böyle b i r h â d i s e d e n s o n r a , u z u n z a m a n b u f i k r i ele a l a m a y ı z . . . dedi. B a n a t e z i m i alıp g e l m e m i e m r e t t i . B i r m ü d d e t s o n r a y a n m a dön­ düğüm zaman, Gazi: H ü k ü m e t de s e n i n

fikrinde.

Böyle b i r

fikir

münakaşasının

m e v s i m s i z o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r l a r . N e de o l s a b e n g a y r ı m e s û l b i r R e i s - i C u m h u r u m . B u işi y i n e S a r a y ' d a y a p a l ı m . . . d e d i . Hazırlanan p l a n şöyle i d i : 1. M ü s l ü m a n l ı ğ ı n b i r ' T ü r k D i n i ' o l d u ğ u i s b a t e d i l e c e k . 2. D i n ' d e i b a d e t i n " A l l a h ' l a k u l a r a s ı n d a b i r k a l p b a ğ l ı l ı ğ ı " o l d u ğ u tezi inkişaf ettirilecek.

1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r

195

3. K u l u n , T a n r ı s ı n a i b a d e t e d e r k e n s ö y l e d i k l e r i n i k a l b i n d e n s ö y ­ l e m e s i l â z ı m d ı r . K a l b i n d i l i de a n a d i l i d i r . İ n s a n e n g ü z e l h i s l e r i n i a n a d i l i y l e e n i y i ifade eder. O n u n için duaların a n a d i l i y l e yapıl­ ması lâzımdır. B u f i k i r , müdafaa ve m ü n a k a ş a edilecektir. 4.

Bu

fikirde

Türkçeleştirilmesi

ittifak

hâsıl

olduktan

sonra,

Duaların

h u s u s u n d a b i r işbölümü yapılacaktır.

Planı böylece hazırladık. F a k a t G a z i , "İstersen ihtiyatlı olalım. B e l l i b a ş l ı d u a l a r ı s e n b i r k e r e g ü z e l c e T ü r k ç e ' y e çevir. O n l a r ı n ü z e r i n d e münakaşa yapalım, daha i y i olur" dedi. B a n a Tekbir

ile Ezanın

Türkçeleştirilmesini

e m r e t t i ve " D i k k a t

et!" dedi: T e k b i r i n b e s t e s i e n b ü y ü k T ü r k b e s t e k â r ı I t r î n i n d i r . Itrî ona b u b e s t e y i u y d u r u r k e n k e l i m e l e r i n ve h e c e l e r i n v e z i n l e ­ r i n i olduğu kadar, mânâlarını da gözönünde

tutmuştur.

T ü r k ç e l e ş t i r i r k e n b u n a d i k k a t et! I

B u h u s u s t a k i m s e y e birşey söylemememi t e n b i h e t t i k t e n sonra, o d a m a çekildim... A k ş a m a k a d a r uğraştım. A k ş a m üstü hazırladığım t e r c ü m e l e r i g ö t ü r d ü m . B e ğ e n m e d i . O gece s o f r a y a k i m s e y i d a v e t e t m e d i . O t u r d u k , sabaha k a d a r uğraşarak b e n i m yaptığım tercümeleri t a s h i h etti. ( B u tarihî hâdiseden sonra Dolmabahçe'deki meşhur münakaşalar serisi başlamıştır.) Kaynak:

Reşit G a l i p , Hâtıralar, Din, " M i l l e t " {Bilinmeyen

N a k l e d e n : E s k i B i r Atatürkçü, Atatürk Atatürk'ten

Hâtıralar),

c. 4, sn. 2, sy. 101,

sh. 4, 8 Ocak 1948; krş. Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün Hâtıraları,

ve

Bilinmeyen

sh. 64-66, İstanbul, 1954; 2. bas. 1959; sh. 74-77

IV T Ü R K Ç E K U R ' A N P R O J E S İ (3) Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

Son günlerin mühim hâdiselerinden b i r i de ilkokulların son sınıflarında dinî tedrisâtın resmen k a b u l edilmiş olması keyfiyetidir. Mecmuamızın fa­ sılalarla üzerinde durduğu b u dâvânın bugün müsbet b i r yola girmiş o l ­ ması, ortaya koyduğumuz ana p r e n s i p l e r i n isabetini göstermiş, m e m l e k e t ve m i l l e t h i z m e t i n d e olan e m e k l e r i m i z i n yeni h a m l e l e r y a p m a k imkânına kavuşmasını sağlamıştır. M e m l e k e t t e yeni bir din reformu lerce evvel aynı sahada

bahis mevzuu o l u r k e n , Atatürk 'ün sene­

neler yapmak

istediğini b i l m e k t e , elbetteki büyük

fayda vardır. Lâiklik inkilâbı i l e din'de vicdanın m u t l a k m u r a k a b e s i n i sağlamak isteyen Atatürk'ün b u h a r e k e t i n i , 'inkârcı b i r z i h n i y e t ' içinde mütalaa etmek isteyenler oldu. H a l b u k i o, d i n sahasını aslâ i h m a l etmiş değildi. N i t e k i m tasarladığı din reformunu

fiiliyat

sahasına geçirmek için

Dolmabahçe Sarayında selâhiyetli şahsiyetlerden mürekkeb b i r heyet top­ lamış ve b u heyet, on gün kadar süren b i r içtimadan sonra m u h t e l i f k a r a r ­ l a r almıştı. B u heyet arasında kıymetli hafızlarımızdan ve h a l e n Sen Mişel ve Dârüşşafaka

Liseleri

T a r i h Öğretmeni olan B a y A l i Rıza Sağman da

vardı. Biz b u reformasyon

hareketini,

t a k i p ettiği seyir içinde Türk umumî

efkârına b i l d i r m e k ve bugünkü gidiş y o l u n a 'yeni b i r ışık t u t m a k ' gaye­ siyle kıymetli hâfızla b i r konuşma yaptık. Bay A l i Rızayı evinde ziyaret ederek b u g a y e m i z i k e n d i s i n e anlattığınzaman, " H a y h a y " dedi: " B u hususta b i l d i k l e r i m i size m e m n u n i y e t l e a n l a ­ t a b i l i r i m , h a t t a b u b e n i m için b i r vazifedir de... B u hususta O s m a n N u r i Bey'e g e r e k l i malumâtı vermiştim. F a k a t h e r h a l d e Maarif

Tarihi

[İstanbul, 19431 adlı kitabının fazla büyümesi k o r k u s u y l a olacak, verdiğim n o t u aynen koymamışlar." — A t a t ü r k ' ü n ' d i n r e f o r m u ' y a p m a k istediği aslâ şüphe g ö t ü r m e z . B e n k e n d i k u l a ğ ı m l a , " B e n de b i l i r i m k i i n s a n l a r d i n s i z y a ş a y a m a z ! " d e -

1932 Ramazanına Dâir M e t i n l e r diğini d e f a l a r c a işittim. Atatürk b u reformasyon

197

h a r e k e t i n e , ezanların v e

B a y r a m namazlarında o k u n m a k t a o l a n t e k b i r l e r i n Türkçeleştirilmesiyle başladı. Kur'an-ı K e r i m i n de Türkçe okunması, b u m e r h a l e n i n i k i n c i kısmını teşkil e d i y o r d u .

B u işleri s i s t e m l i b i r şekilde t a t b i k

için

Dolmabahçe'de topladığı e l e m a n l a r arasında b e n de vardım. D a h a e v v e l şunu söylemek i s t e r i m k i c e m i y e t l e r i n d i n s i z yaşaya­ mayacağına m u t l a k s u r e t t e i m a n e d e n Atatürk'ün r u h u n d a " d i n e karşı k u v v e t l i b i r r e a k s i y o n şimşeğinin çaktığı" muhakkaktı. A n c a k b u r e a k s i ­ y o n u m e y d a n a g e t i r e n hakikî ve s a f mânâsıyla ' d i n ' değil, beşinci h i c r e t yılından s o n r a o r t a y a çıkan birtakım yazarların d i n sınırları v e c e n n e t c e h e n n e m m e s e l e l e r i üzerine kurdukları 'tekel i d a r e s i ' i d i . — Y a n i o, İslâm'ın m u k a d d e s mihrabını, c e h l i n e l i n e bırakmak i s ­ t e m i y o r d u , öyle m i ?

1

— E v e t , v e t a k d i r e d e r s i n i z k i b u r e a k s i y o n u n m e m l e k e t e büyük faydaları olmuştu. S a r a y ' d a yaptığımız toplantılarda bu reform 'nin mekteplere

hareketi-

teşmili işi i k i n c i p l a n d a kalıyordu. İlk iş o l a r a k c a m i l e r i n

ıslahı ele alınmıştı. Atatürk, " A r a p d i l i n e v e i l m i n e vâkıf hocalarımız m e v c u t o l s a d a h i halkımız b u n d a n y e t e r i k a d a r istifade e d e m e y e c e k l e r ­ dir. Çünkü h e r k e s i n Arapça b i l m e s i n e imkân y o k t u r . H a l b u k i h a l k , o k u ­ n a n herşeyin mânâsını öğrenmeli, d a h a e v v e l de K u r ' a n okumasını b i l ­ m e l i d i r . Şu h a l d e yapılacak i l k iş: Kur'an lerde ve vaazlarda

okunan

i Türkçeleştirmek,

sonra

Arapça âyet ve sûrelerin Türkçelerini

hutbe­ okumak

olmalıdır" şeklinde çalışma planımızı kısaca hudutlandırmıştı. O büyük Türkçeci, g e r e k dinî, g e r e k lâ-dinî

a l a n d a Türk d i l i n i n s a m i m i y e t l e k o ­

nuşulmasını i s t i y o r d u . O sırada Reşit G a l i p B e y ( M a a r i f V e k i l i ) a y n e n şöyle söylemişti:

1

B u ifadeyle, Mustafa Kemal'in "mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehline

vermek zamanı gelmiştir" şeklindeki sözüne atıf yapılmaktadır.

198

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi A n k a r a ' d a selahiyetli b i r heyet tarafından Türkçe b i r K u r ' a n hazırlanmaktadır. B u n d a n sonra camilerde ve n a m a z l a r d a onlar okunacaktır.

1

B u sözü niçin söylediğini b i l m i y o r u m ; z i r a biz o r a y a K u r ' a n ! t e r ­ c ü m e e t m e k için toplanmamıştık. E s a s e n içimizde b u k u d r e t e s a h i p i n ­ san yoktu. — B u tercümeyi t e d k i k e t t i n i z m i ? R a h m e t l i Atatürk Hâfız B a y Yaşar'a aynı tercümeden b i r a d e t h e d i y e etmiş... Elyazılarını hâvi b u tercümeyi gördüm. Hiçbir şerh v e t e f s i r m e v c u t değil z a n n e d e ­ rim. — C e m i l S a i d B e y ' e a i t b u t e r c ü m e d e n söz a ç m a d a n e v v e l ş u s u a l ­ l e r i s o r m a k lâzım: "Kur'an'ın, Kur'anlığını m u h a f a z a e t m e s i şartıyla Türkçe'ye tercümesi m ü m k ü n müdür? Tefsirde h a t a l a r yapılmaz mı?" T a k d i r edersiniz k i b u n a cevap v e r m e k güçtür. Şu h a l d e mesele, m ü m k ü n olduğu k a d a r mânâyı kaybetmemeye çalışmaktan i b a r e t t i r k i m e v c u t tercümede maalesef birçok h a t a l a r vardı. E c n e b i d i l l e r d e k i t e r ­ cümeler m u h a k k a k k i daha k u v v e t l i d i r . B u yanlışlıklar Atatürk'ü d a h i K u r ' a n ' ı n m ü d d e a s m a aykırı y o l l a r a s e v k e t m i ş t i r . — B u aykırı y o l l a r d a n birkaçını söyler m i s i n i z ? — Yanlış anlaşılmaması için evvelâ şunu söylemek i s t e r i m : Reşit G a l i p B e y i n , hazırlandığını söylediği K u r ' a n , C e m i l S a i d B e y i n tercü­ m e s i değildir. A n c a k o a n d a y a l n ı z elde m e v c u t b u t e r c ü m e i d i . Size y a n ­ lışlıkların b i r t a n e s i n i — k i e n ö n e m l i s i d i r — i z a h e d e y i m : M ü s l ü m a n l ı k t a n i k â h ı câiz o l m a y a n l a r t e s b i t e d i l i r k e n , "İki k ı z k a r d e ş b i r n i k â h a l t ı n d a birleşemez. Lâkin b i r i öldü veya h e r h a n g i b i r sebeple ayrılık v â k i o l d u

1

B u r a d a , M e h m e d A k i f E r s o y ' u n hazırladığı ve f a k a t b u gelişmeler üzerine

A n k a r a ' y a göndermediği Türkçe çeviriye atıf yapılmaktadır, (bkz. M e t i n X I I )

1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r

199

ise, b u v a z i y e t m ü s t e s n a d ı r " m e â l i n d e k i âyetin son fıkrası yanlış tercüme edilmiştir.

tamamiyle

1

— C e m i y e t i n t e m e l taşı o l a n yuvayı i l g i l e n d i r e n b u v e b e n z e r i hâ­ d i s e l e r d e topluluğun d i k k a t i n i çekmediniz m i ? — B u tercüme m ü n a k a ş a k o n u s u olsaydı, elbette f i k i r l e r i m i söyle­ yecektim. M a a m a f i h Atatürk b u n a inanmamış o l m a k l a beraber, yalnız b u mesele üzerinde b i z i m l e konuşmuştur. — Atatürk'ün böyle b i r r e f o r m ' u tasarlamış olduğunu s i z e a n l a t a n hâdiseler v a r mıdır? — O r a d a b u l u n a n arkadaşlarım da hatırlarlar k i m e r h u m

bize

b i r k a ç d e f a şu sözleri s ö y l e m i ş t i : H â f ı z b e y l e r ! S o n i n k i l â b ı siz y a p a c a k s ı n ı z . S i z i b ü y ü k c a m i ­ lere h a t i b y a p a c a ğ ı m . Size sırmalı k a f t a n l a r

giydireceğim.

H a k i k a t l e r i m i n b e r l e r d e n siz T ü r k ç e a n l a t a c a k s ı n ı z . (Bay Ali Rıza

biraz

durdu

ve ilave

etti:)

B i z e ü ç y ü z e r l i r a m a a ş v e r e c e ğ i n i de s ö y l e m i ş t i . B u s ö z l e r o n u n n e n i y e t v e g a y e i l e b u işe giriştiğini açık b i r şekilde a n l a t m a z m ı ? — Bugün b u söyledikleriniz niçin t a h a k k u k etmemiştir? D i n i , c e h ­ l i n e l i n d e n k u r t a r m a k , d i n b i l g i n l e r i n i m a d d i r e f a h a kavuşturmak e m e l i n d e o l a n Atatürk, h e p i m i z b i l i r i z k i m i l l e t i n hayrına o l a n bü­ tün kararlarını a z i m l e , i m a n l a v e çok i y i anladığı m i l l e t i n e güve­ n e r e k m e v k i - i t a t b i k e koymuş b i r d e v l e t başkanıdır. H e r h a l d e b u n u n mühim s e b e p l e r i olmalıdır? — M ü h i m sebepler bulunduğu şüphe götürmez. B u r a d a b e n i m b i l ­ diğim âmilleri açıklayabilirim. D a h a doğrusu b u , b i l i n e n i b i r k e r e d a h a t e k r a r o l a c a k t ı r . O s ı r a l a r d a Balkan

Paktı

g i b i siyasî hâdiseler d e v l e t i

fazla meşgul ediyordu. Atatürk gibi b i r dâhinin, e h e m m i m ü h i m m e t e r -

1

B u çeviri hatası, Cemil Said'in, K a s i m i r s k i ' n i n Fransızca K u r ' a n çevirisine (Le

Koran)

i s t i n a d etmesinden kaynaklanmıştır. [ B u k o n u d a geniş b i r t a h l i l için bkz.

Osman E r g i n , Türkiye Maarif

Tarihi,

V/1635-1636, İstanbul, 1943]

200

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

cih edeceğini t a k d i r edersiniz. B u n u n dışında b e n i m b i l m e m e k t e m a z u r o l d u ğ u m b a ş k a s e b e p l e r i n b u l u n m a s ı i h t i m a l i de k u v v e t l i d i r . — B u siyasî s e b e p o r t a d a n kalktıktan s o n r a müsait imkânlar başgöstermedi m i ? — Siyasî sebebin b i r i kalkmış, b i r diğeri d e r h a l o n u n y e r i n i a l ­ mıştı: Montrö meselesi... O da zaferle n e t i c e l e n d i k t e n s o n r a b e l k i sıra kararların t a b i k i n e gelecekti. Fakat... (Kıymetli sessizce

hafızın devam

bir anda

gözleri

yaşarıverdi.

Yüzüme

bakmadan

etti:)

F a k a t çok geçmeden hastalandı. B i l i y o r s u n u z , y i r m i m i l y o n ona c a n v e r m e k için çırpmıyordu. H e y h a t k i m u k a d d e r a n gelmişti. (Bir

müddet

suâlimi

Bay Ali Rızanın

kendine

gelmesini

bektedikten

sonra

sordum:)

— B u r e f o r m h a r e k e t i ' n e muarız o l a n l a r v a r mıydı? B u m e v z u u i k i cepheden t e d k i k e t m e k lâzımdır: S a r a y d a ve dışa­ r ı d a . . . Her

iki cephede

de tek muârıza

rastlamadım.

Ancak

yirminci

a s ı r d a y a ş a m a m ı z a r a ğ m e n , b i r a v u ç i n s a n ı n içsel b i r r e a k s i y o n a k e n d i ­ l e r i n i kaptırmaları mümkündür. B u n d a n k i m s e n i n h a b e r i olmayacağı g i b i , m ü e s s i r b i r k ı y m e t de i f a d e e t m e z . — Atatürk, r e f o r m h a r e k e t i ' n e girişmeden e v v e l u m u m î efkârın düşünce v e temayüllerini y o k l a m a k ihtiyacını hissetmiş m i d i r ? — O, o d e r e c e y ü k s e k b i r d e h â y a s a h i p t i k i y a p a c a ğ ı i n k ı l â b ı n y a l ­ nız k e n d i m i l l e t i üzerinde değil, dünya üzerinde ne g i b i t e s i r l e r husûle g e t i r e c e ğ i n i ç o k i y i ve a y d ı n o l a r a k b i l i r v e i ş e g i r i ş t i k t e n s o n r a d a y a p ­ tığı hesap aslâ yanlış ç ı k m a z d ı . N i t e k i m b i z o n u n verdiği d i r e k t i f l e r e g ö r e Türkçe

Kur'an

o k u r k e n camiler a d a m almıyordu. B u A t a n ı n yanıl-

m a d ı ğ m a e n c a n l ı v e kâfi b i r d e l i l d i r . — İstanbul'daki b u b e n i m s e m e , A n a d o l u ' d a d a a y n e n vukuâ gelmiş m i d i r ? Z i r a kültür s e v i y e s i bakımından a r a d a büyük f a r k vardır.

201

1932 Ramazanı n a Dâir M e t i n l e r

— Aydın v e anlaşılan fikirler, nerede o l u r s a o l s u n b u i l e r i h a r e k e t ­ l e r i n t e m e l i n i teşkil ettikçe s e v i l i p benimseneceğinden aslâ şüphe e t m e ­ m e l i d i r . A n a d o l u ' n u n bazı y e r l e r i n d e n İstanbul'a g e l e n yurttaşlarımla görüştüğüm z a m a n b e n i c a n d a n t e b r i k e t t i k l e r i n i henüz unutmadım. B u n l a r b e n i m için çok canlı hâtıralardır. — Atatürk, s i z l e r i n A n a d o l u ' d a b i r t u r n e y e çıkmanızı düşünüyor muydu? — B u n u k u v v e t l e t a h m i n e d i y o r d u m . Çünkü o Ramazan'ın Gecesi

Kadir

A y a s o f y a ' d a Türkçe t e k b i r l e r i l e yapılan âyetleri v e o k u n a n m e v -

lûdları, r a d y o i l e y u r d a v e dünyaya y a y m a k lüzûmunu duyması, böyle b i r düşüncesi olduğunu a n l a t m a z mı? B i z i h a t i b yapıp h a k i k a t l e r i b i z i m ağzımızdan u m u m î efkâra b i l d i r m e k i s t e m e s i dahî, böyle b i r n i y e t i n ikinci ve m u t l a k delilidir. — B u toplantıda konuşulan m e v z u l a r üzerinde şahsî görüş v e k a ­ n a a t l e r i n i z i n t e s i r i olmuş m u d u r ? — B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n v e değerli t e s i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r duyarım. O r a d a b u l u n a n arkadaşlardan

Sadettin

K a y n a k gibi sayın zevât d a hatırlarlar k i o R a m a z a n b i z , Atatürk t a r a ­ fından

saray'a

Türkçeleştirilmesi Tekbir

çağrılınca,

ilk

iş

olmak

Tekbirlerin

v e yaklaşmakta bulunduğumuz B a y r a m ' d a

a l m a k v a z i f e l e r i karşısında kaldık. Saray'ın aşağı katındaki b i r 2

başkanlığında toplandık.

Hafızlara verilen ilk vazife T e k b i r i Türkçeleştirmek değil, camilerde

Kur'an

Türkçe

1

odada A r d a h a n Mebûsu C e m i l S a i d B e y i n

1

üzere

okumak idi. Nitekim önce camilerde Türkçe Kur'an

Türkçe

okumuşlar, sonra

T e k b i r i Türkçeleştirmişlerdir. 2

Doğrusu, " B o l u mebûsu H a s a n Cemil (Çambel)" olacaktır. Çünkü A l i Rıza

Sağman, daha önce adı geçen Kur'an mütercimi " C e m i l Said (Dikel)" ile kendile­ rine riyaset eden " H a s a n Cemil (Çambel)" isimlerini birbirine karıştırmaktadır. Daha sonra kendileri bunun bir zühûl eseri olduğunu belirtmişlerdir: " S a r a y ' d a 'Cemil

Said'in

riyasetinde toplanmış olduğumuzu' Millet'te

söylemiştim. B u

'Cemil Said' sözünün bir zuhûl eseri olduğunu burada s u n a r ve düzeltirim. Başkanlığında toplandığımız zat, 'Hasan Cemil' idi. Sayın Bolu milletvekili olan H a s a n C e m i l ! " (Bkz. Millet,

c. 5, sn. 3, sy. 114, s h . 5, 8 N i s a n 1948). Bazıları

202

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

M e v z u u m u z ' A l l a h u Ekber' diye başlayan t e k b i r i Türkçe'ye çevirmekten i b a r e t t i . A r k a d a ş l a r arasında selâhiyetli o l a n l a r ve o l m a y a n l a r i l e r i - g e r i tartışmalar yaptılar. B e n ' A l l a h u E k b e r ' t e r k i b i n i n , 'Tanrı u l u d u r ' şek­ l i n d e Türkçe'ye çevrilmesi t e z i n i i l e r i sürdüm. Arkadaşlardan bazıları, ' A l l a h büyüktür' şeklindeki tercümeyi k a b u l ettiler. D o k u z arkadaştık, y a l n ı z b e n t e z i m d e d i r e n d i m . Ç ü n k ü Allah ü z e r e , Tanrı

k e l i m e s i n i n karşılığı o l m a k

k e l i m e s i n i n k i f a y e t i olup olmadığını düşünmenin ne zamanı

v e n e de m e k â n ı i d i . Tanrı o l a n güneş'e

k e l i m e s i , " T a n y e r i n d e k i " mânâsına eski Türklerin tanrıları v e r d i k l e r i a l e m i d i . Z a m a n ı m ı z d a ma'bûolun

n â s ı n a g e l e n Allah k i s i Allah

mâ­

bi'l-hakk

karşılığı olamazdı. Lâkin b u g ü n k ü m ü s l ü m a n t e l a k ­

' t a n n e a n l ı y o r s a , Tanrıdan

k a l m ı y o r d u . Z a t e n Allah

da o n u a n l a d ı k t a n s o n r a m e s e l e

k e l i m e s i n i n t a r i h ç e s i n i de a r a ş t ı r a c a k o l u r s a k ,

b u k e l i m e n i n Arapça'lıktan çıkıp Süryanice'ye k a d a r uzadığı bazı r i v a ­ y e t l e r d e n anlaşılıyordu. Kısaca arzettiğim b u h u s u s l a r d a n dolayı, b e n o r a d a Tanrı

k e l i m e s i n i n Allah

karşılığında kullanılmasında b i r beis

görmemek zorunda kaldım. Uludur

k e l i m e s i n e g e l i n c e , T ü r k ç e ' d e ekber

k a r ş ı l ı ğ ı n d a büyük

l i m e s i n i n t a m b i r ifade taşımayacağını b i l i y o r u m . Aynı z a m a n d a

ke­

büyük,

t u m t u r a k l ı değildir. İ n c e h e c e l i k e l i m e l e r , k a i m h e c e l i l e r k a d a r s a l t a n a t g ö s t e r e m i y o r l a r . N i t e k i m Allah

k e l i m e s i b u asaletini lafzından alıyordu.

B u a s a l e t v e r e v n a k ı T ü r k ç e ' d e t a ş ı y a n k e l i m e m i z , a n c a k ulu i d i . G e r ç i ekber'i

kelimesi

' e n u l u ' ş e k l i n d e t e r c ü m e e t m e k , e n d o ğ r u y o l ise de

o r a d a o k a d a r k ı s a b i r z a m a n d a b u derece i n c e d ü ş ü n m e y e i m k â n y o k t u . İşte b e n bunları d ü ş ü n e r e k 'Tanrı u l u d u r ' şeklinin e n m ü n a s i p t e r c ü m e o l a c a ğ ı n ı m ü d a f a a e t t i m . B i r a r k a d a ş , "Allah'ı

b ı r a k m a y a l ı m , Allah

C e m i l Said'in biyografisi münasebetiyle, "Türkçe Ezan

bü-

h a r e k e t i n i hızlandırdı"

d i y o r l a r s a da biz b u k o n u d a k e n d i s i n i n görünür hiçbir rolünü tesbit edemedik. [Bkz. Hakkı Tarık U s , Elli

Yıl, sh. 50, İstanbul, 1943 (?); Sadık A l b a y r a k ise

Hakkı Tarık U s ü n verdiği b i l g i l e r e i s t i n a d e n b u hükmü tekrarlamaktadır. Devrimin 3. bas.]

Çakıl Taşları, sh. 59-60, (Reformcu

Kur'an

Mütercimi),

İstanbul, 1983,

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r d i y e l i m " d e d i . B e n , " T ü r k l e r i n b i r Tanrısı

yüktür

203

olmasın mı?" diye ba­

ğ ı r m ı ş t ı m . H ü l â s a , acı-tatlı k o n u ş m a l a r şu i k i n e t i c e y e v a r d ı : a ) büyüktür!

b ) Tanrı

Allah

uludur!

Son şeklin i l e r i sürücüsü ve k o r u y u c u s u yalnız b e n d i m .

Fakat

h a n g i s i n i n k a b u l edilmesi lâzım geldiğinde i t t i f a k edemedik. C e m i l Said Bey , 1

m ü n a k a ş a y a son v e r d i , d e d i k i : Y u k a r ı ç ı k a l ı m , h e r i k i şekli P a ş a y a ( A t a t ü r k m e r h u m ) a r z e d e l i m . O h a n g i s i n i k a b u l ederse e t s i n . Saray'ın, yanları billûr parmaklıklardan yapılmış m e r d i v e n l e r i n ­

d e n çıktık. O r t a d a k i e n b ü y ü k s a l o n u n t a m m e r k e z i n d e k i b ü y ü k a v i z e n i n altına konulmuş o l a n m a s a n ı n etrafına oturmuş birçok zevât görülü­ yordu.

2

B u salon karşıdan b i r cennet köşkü g i b i parıltılarla yanıyor...

C e m i l S a i d B e y bize döndü, gülerek " D u r u n ! " dedi; " B i r sürpriz yapalım. 3

H a y d i başlayın!" V e b i z b a ş l a d ı k : Allah

büyüktür!

Allah

büyüktür!

D o k u z g ü z e l se­

s i n gür ve ilahî nağmelerinden çıkan b u lahûtî k e l i m e l e r Saray'ın h e r k ö ş e s i n d e e s r a r e n g i z b i r t e s i r h u s û l e g e t i r d i . A r a d a e n az e l l i m e t r e d e n f a z l a mesafe olmasına r a ğ m e n , Atatürk'ün başı d e r h a l tarafımıza d ö n d ü ve b u dönüşle ayağa kalkması b i r oldu. Şimdi biz ona doğru g i d i y o r , o d a yanındakilerle beraber bize doğru i l e r l i y o r d u . Yaklaştık... sona ermişti. Ayaktayız... C e m i l S a i d

4

Okumamız

[şöyle d e d i ] :

Paşa h a z r e t l e r i ! B e y l e r i h t i l a f a düştüler. K i m i ' A l l a h b ü y ü k ­ tür!' şeklini, k i m i "Tanrı u l u d u r ! ' tercümesini t e r c i h ediyor. İ n t i h a b ı size b ı r a k t ı k .

1

Doğrusu, "Hasan C e m i l (Çambel)" olacaktır.

2

Kâzım Paşa, Kılıç A l i , Cevat Abbas, Recep Zühtü, Salih Bozok ve m u t a d zevât.

3

Doğrusu, "Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır.

4

Doğrusu, "Hasan C e m i l (Çambel)" olacaktır.

204

Türkçe K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi D i k k a t k e s i l e r e k b u sözleri d i n l e y e n o güzel yüz, şöyle b i r s e s

v e r d i : İkisini de dinleyelim!

Şimdi s e k i z arkadaş, " A l l a h büyüktür!' d i y e

t e k b i r e başladılar. B u şeklin beğenilmesi için, o k a d a r neşeli, o k a d a r gür s e s l e okuyorlardı k i s a r a y ı n k u b b e l e r e m e y d a n o k u y a n tavanları t a ­ hammül e d e m e z h a l e g e l i y o r d u . T e k b i r b i t i n c e Paşa, " B i r d a h a . . . " dedi. S e s i gür, bakışları e n g i n d i . T e k r a r " A l l a h büyüktür!" dalgaları, s a r a y i n d u v a r v e k u b b e l e r i n e tırmandı. Şimdi ötekini! Başladık: Tanrı uludur!

Tanrı uludur!

F a k a t sesler

hafif, çünkü arkadaşlar b u n u n beğenilmesini i s t e m i y o r l a r , neşesizlik yüzlerinden akıyor... Tekbir

u l v i y e t l e r e çıkamıyor. B e n t e z i m i yürütmek

için g a y r e t ibrazmdayım. Atatürk o güzel gözlerini b i r y e r e dikmiş, kaş­ larını çatmış... D i k k a t sembolüdür. O k u m a bitti, y i n e bir: Bir

daha!

İkinciyi o k u y o r u z . Aynı şekil ve r u h h a l e t i içinde o d a b i t t i . Şimdi t a r i h i n k r i t i k b i r anındayız. Ortalıkta umumî b i r s e s s i z l i k . . . A t a düşünü­ yor... B i z l e r d e h a d devreye v a r a n b i r sabırsızlık v e m e r a k . . . Gözler h e y e ­ c a n l a Atatürk'ün dudaklarına dikilmiş... B u d u d a k l a r d a n çıkacak o l a n i k i k e l i m e , h e m aşağıdaki türlü çekişme v e didişmeleri h a l l e d e c e k , h e m de Türk m i l l e t i n e t a r i h i n p e k a z gördüğü e n değerli b i r armağanı s u n a ­ caktı... Y i r m i s a n i y e s o n r a b u d a oldu. O haşmetli s e s şunları söyledi: Evvelki

unutulsun!

Bu, Arapça'sından

da saltanatlı

olmuş!

B u k e l i m e l e r d e n s o n r a masanın etrafına dizilmiştik. H a f i f konuş­ m a l a r arasında b i r arkadaşımız şöyle dedi: 1

B i z m i n a r e d e Allah

k e l i m e s i n d e u z u n nağmeler yaparız d a

o n u n için b e n ' A l l a h büyüktür' şeklinde k a b u l e d i l s i n d i y o r ­ dum. Atatürk b u n a c e v a p v e r m e y e lüzûm görmedi. B e n , "Paşa h a z r e t ­ l e r i ! B u derece m u a z z a m inkilâbın karşısında b i r nağmenin hatırı mı s a -

1

Süleymaniye C a m i i Başmüezzini Hâfız K e m a l . [Bu zât hakkında bkz. F i k r e t

Bertuğ, (Hafız) Kemal maddesi,

"İstanbul Ansiklopedisi", IV/519, İstanbul, 1994]

1932 R a m a z a n ı ' n a Dâir M e t i n l e r yılır? B u n u n l a b e r a b e r Tanrı

205

da aynı nağmeyi k a b u l eder!" d e d i m ve b i ­

raz daha konuştuktan sonra ilave e t t i m : İki k e l i m e ü z e r i n d e g ü ç l ü ğ e u ğ r a d ı k . B i r i ' h a m d ' , d e ğ e r i h a r f i n i n T ü r k ç e s i . . . B u n d a n d o l a y ı hamd b ı r a k m a k , li'llahımn

£

li'

kelimesini aynen

karşılığını da 'O'na mahsûstur!' şek­

l i n d e k a b u l e t m e k z o r u n d a kaldık. Atatürk e m r e t t i l e r . Karşıdaki kütüphaneden kırmızı kaplı b i r k i ­ t a p [Ahterî]

g e t i r i l d i . B u b i r l u g a t m ı ş . K e n d i s i hamd

sözünü Türkçe'ye

u y d u r m a k i s t e d i y s e de t a m b i r ç e v i r m e o l a m a y a c a ğ ı n ı g ö r ü n c e , d e d i k i : Biz şimdi

bu kadar

yaptık,

bizden

İ ş t e a z i z d o s t u m ! Tekbirin masının

sonrakiler

daha

Türkçeleştirilmesi

iyisini

yapsınlar!

ve camilerde

okun­

b u suretle oldu. B u r a d a şunu hatırlatayım: E z a n ı n

sağlanması

Türkçeleştirilmesi ve m i n a r e l e r d e okunması, b u meclislerde konuşul­ madı. Türkçe Tel'bir'den sonra, Türkçe E z a n i n sağlanması A n k a r a ' d a D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n d e o l m u ş d i y e i ş i t m i ş t i k . — T e k b i r ' i n Türkçeleştirilmesinde b u k a d a r rolünüz olduğuna göre, b u n u c a m i l e r d e i l k o k u m a k bahtiyarlığı d a s i z e n a s i p o l d u mu? —

Elbette...

Kabulünden

sonra

derhal

Evkafa

emir

verildi.

Müezzinlere birkaç g ü n içinde bazı c a m i l e r d e meşkedildi. Müezzinler, i m a m l a r ve bütün müslümanlar t e k b i r l e r i n nağmelerini zaten b i l d i k l e ­ r i n d e n b u h u s u s t a hiç z o r l u k çekilmedi. Kaynak:

Konuşan: A l i Rıza Sağman, Söyleşiyi y a p a n : M . Ş. Ö. [ M a h m u d Ş e v k e t ] , Atatürk Hâtıralar),

ve

Din,

" M i l l e t " (Bilinmeyen

Atatürk'ten

c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948;

krş. A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,

O s m a n E r g i n , "Türkiye M a a r i f

T a r i h i " içerisinde, V/1621-1624, İstanbul, 1943

V M A Ç K A KABRİSTANI N D A İLK TÜRKÇE MERSİYE Hâfız Yaşar O k u r

... O g e c e d e n s o n r a A t a t ü r k o n b e ş g ü n k a d a r Y a l o v a ' y a t e ş r i f b u ­ 1

y u r d u l a r , Y a l o v a ' d a n a v d e t l e r i n d e , b u sefer M ü d a f a a - i M i l l i y y e [Millî S a v u n m a Bakanlığı] Müsteşarı Derviş P a ş a n ı n vefatına da çok üzüldü. O gece b e n i ç a ğ ı r t t ı . K a b r i n i n b a ş ı n d a o k u n m a k ü z e r e ş u g ü f t e y i b a n a y a z d ı r d ı v e " B u n u mersiye Büyük

Türk

şeklinde bestele!" dedi. Ordusu, büyük

Ulu Türk Milleti, Toprak! Bize

değerli

Bu kıymeti

dersen

bir kahramanını

bir evlâdını

içine almaktan

ki kıymetliniz

toprağa

1

buluruz.

Şükrü Nailî Paşanın

Sükûn

ölümü haberinin

veriyor.

veriyor.

hoşlanmıyor

musun?

2

bağrımda, yeni kahraman

Sükûn

toprağa

çiçekleri

açacaktır.

buluruz.

alındığı gece. [Tıpkı m e t i n d e k i t a r i h -

l e n d i r m e l e r gibi, H . E. Cengiz tarafından metne düşülen b u dipnot da yanlıştır. Çünkü Derviş Paşa 17 Ocak 1932'de vefat etmiş, 18 Ocak 1932 t a r i h i n d e defne­ dilmiş, Şükrü Nailî Paşa ise, Derviş Paşa'dan dört yıl sonra (2 Aralık 1936'da) ve­ f a t etmiştir. Üstelik M u s t a f a K e m a l ' i n Yalova'da bulunduğu onbeş günlük dö­ nem, 16 T e m m u z 1932-31 T e m m u z 1932 t a r i h l e r i n e , y a n i Derviş Paşanın vefa­ tından altı ay sonrasına tesadüf etmektedir.] 2

"Toprak! B u kıymeti içine a l m a k t a n kuşkulanmıyor musun?" {Vakit,

2 1 Ocak

1932); "Toprak! B u değerliyi k o y n u n a a l m a k t a n zevk m i duyuyorsun?" (1962: 34)

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r Ancak

o zaman

gözlerimizin

yaşı seni

207

sular.

Atatürk'ün söylediği b u güfteyi yazdım ve huzurlarında bestele­ d i m . E r t e s i sabah Teşvikiye C a m i i nde m e r a s i m l e namazını edâ eyledik­ t e n sonra, Maçka Kabristanına defnedildi ve A t a ' m m e m i r l e r i üzerine, i l k önce Kıyamet Sûresini o k u d u m . Bilâhare Atatürk'ün Derviş Paşa hakkında yazmış olduğu m e r s i y e y i segâh m a k a m ı ' n d a o k u d u m ; ve duâyı müteakib, k u m a n d a n paşalar

1

tarafından îrad e d i l e n n u t u k t a n

sonra

merasime nihayet verildi. Kaynak:

Hâfız Yaşar O k u r , Yaşanmış Olaylarla Cumhur

İnce Saz Heyeti

(1924-1938), Atatürkle

1

Atatürk ve Müzik:

Riyâset-i

Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun

Anıları

Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 120, A n k a r a , 1993;

Onbeş Yıl/Dinî Hâtıralar, sh. 34-35, İstanbul, 1962

O gün Derviş P a ş a n ı n k a b r i başında, önce Cevdet K e r i m Bey ve sonra sabık

Gümüşhane Mebûsu A l i F e t h i Bey b i r e r n u t u k irâd etmişlerdir. Cevdet K e r i m ' i n n u t k u , 19 Ocak 1932 t a r i h l i V a k i t gazetesinde (sh. 4) yayımlanmıştır.

VI Y E R E B A T A N CAMİİ N D E TÜRKÇE K U R A N Hafız Yaşar O k u r

[Sene 1 9 3 1 . R a m a z a n ' m b i r i . Atatürk A n k a r a ' d a n İstanbul'a teşrif b u y u r d u l a r . O günün akşamı Dolmabahçe Sarayından beni telefonla da­ v e t e t t i l e r v e A t a t ü r k t a r a f ı n d a n ç a ğ ı r ı l d ı ğ ı m ı s ö y l e d i l e r . G i t t i m . . . O gece A t a t ü r k ' ü n y a n ı n d a , o sırada M a a r i f V e k i l i o l a n Reşit G a l i p B e y de vardı.]

1

Y e m e k t e n s o n r a huzurlarından ayrılırken b a n a dönerek, "Siz kalı­ n ı z , Y a ş a r B e y ! " d e d i . D r . R e ş i t G a l i p v e Kılıç A l i B e y l e r de o r a d a i d i . [Atatürk s o r d u : — Yaşar Bey! Ramazan'da hangi camilerde mukabele okuyorsun? — Yerebatan C a m i i n d e Paşam! Atatürk emir buyurdu: — Yarın Y e r e b a t a n C a m i i n d e K u r ' an i Türkçe olarak okuyacaksı­ n ı z . B u , s a b a h k i g a z e t e l e r l e de i l a n e d i l e c e k ! ] O n l a r a dönerek, "Gazeteleri h a b e r d a r ediniz" dediler; 'Yaşar Bey, ö b ü r g ü n Y e r e b a t a n C a m i i n d e Yâsîn Sûresinin

tercümesini okuyacaktır.

Camide yapılacak m e r a s i m i n t a n z i m i n e sizleri m e m û r e d i y o r u m " dedi.

1

D r . Reşit G a l i p , b u t a r i h t e henüz Maarif

Vekili

değildir. K e n d i s i 19 Eylül

1932'de b u göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 t a r i h i n e k a d a r b u görevde kalmış­ tır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r [ A t a t ü r k ' ü n Türkçe

Kur'an

209

m e v z û u n d a 3'apmak istediği inkilâb t a ­

h a k k u k s a f h a s ı n a g i r i y o r d e m e k t i . U z u n z a m a n d a n b e r i Türkçe

tercü­

m e s i hazırlanan Kur'an-ı K e r i m ' d e n bazı parçalan Türkçe o l a r a k o k u t u r , h a t t a bazı y e r l e r i n d e h a t a l a r a işaret ederek t a s h i h e d i l m e s i l ü z û m u n a işaret e y l e r d i . O a k ş a m sabaha k a d a r Atatürk'ün huzurlarında k a l d ı m , Türkçe

Kur'an'dan

birçok sahifeler o k u d u m , d i n l e d i l e r ] ve geç v a k i t h u ­

z u r l a r d a n ayrıldım. A t a m ı n , Yerebatan C a m i i n d e Yâsîn Sûresinin tercümesini o k u ­ m a m ı e m r e t m e s i üzerine k e y f i y e t m a t b u a t a aksettirilmişti. E r t e s i g ü n b ü t ü n s a b a h g a z e t e l e r i b u h a b e r i şu başlık altında veriyorlardı: "Hâfız Y a ş a r , b u g ü n Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe

Kur'an

okuyacaktır."

B u h a b e r İstanbul'da b o m b a t e s i r i yaptı ve t a a s s u b u gıcıkladı. K u r ' a n i n A r a p ç a n â z i l o l d u ğ u , t e k k e l i m e s i n e d o k u n u l a m a y a c a ğ ı g i b i fı­ sıltılar k u l a k t a n kulağa dolaşıyordu. N i t e k i m aynı g ü n t r a m v a y d a d a böyle b i r k o n u ş m a y a şahit o l d u m : "Nasıl o l u r " diyorlardı; " K u r ' a n nasıl Türkçe okunurmuş?" H a l b u k i gazeteler h a b e r i yanlış aksettiriyorlardı. B e n Kur'an

Türkçe

okumayacaktım; Yâsin Sûresini Arapça okuyacak, C e m i l Said

B e y ' i n t e r c ü m e s i n i de c e m a a t e n a k l e d e c e k t i m . [ A z i z o k u y u c u l a r ı m ! B u i l a n yanlıştı. Gazeteler d u r u m u lâyıkıyla anlamamışlardı. Türkçe

Kur'an

Okunacak

değildi. Yâsîn Sûresi, s o n u n a k a d a r A r a p ç a o k u n d u k t a n

s o n r a , t e r c ü m e s i de C e m i l S a i d B e y ' i n k i t a b ı n d a n o k u n a c a k t ı . F a k a t b i r kere yazılmıştı. Şimdi b u n u n ne şekilde olduğu, a n c a k camide o k u n d u k ­ t a n s o n r a b e l l i o l a c a k t ı . N i t e k i m öyle o l d u . ] C u m a günü [Ramazan'ın i k i n c i günü, öğle namazını müteâkib, S u l t a n a h m e t ' t e k i ] Y e r e b a t a n C a m i i n e gittiğim z a m a n , kalabalık, c a m i ­ d e n taşmış, sokakları sarmış, t r a f i k durmuştu. [Kadınlı e r k e k l i binlerce kişi c a m i ö n ü n d e t o p l a n m ı ş v a z i y e t t e y d i . C a m i n i n içi i s e d a h a f a z l a k a ­ labalıktı.] Halkı yarmaklığıma imkân y o k t u . Başkomiser'in yardımıyla b i n b i r m ü ş k i l a t l a i ç e r i y e g i r e b i l d i m . C a m i de p e n c e r e i ç l e r i n e k a d a r d o ­ l u y d u . B i r k ö ş e y e etrafı ş a l l a r l a s ü s l ü b i r k ü r s ü k o n u l m u ş t u . E t r a f ı d a g a z e t e c i l e r v e f o t o m u h a b i r l e r i y l e ç e v r i l i y d i . [ G a z e t e l e r i n i l a n ettiği v e ç ­ h i l e ' T ü r k ç e K u r ' a n n a s ı l o k u n a c a k ? ' d i y e m e r a k t a i d i l e r v e ["Yaşar B e y !

210

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

T ü r k ç e K u r ' a n ! nasıl okuyacaksın?" diye] soruyorlardı. 'Şimdi görürsü­ nüz' diye cevap v e r i y o r d u m . ] C e m a a t i n arasından kürsüye doğru ilerlemeye çalışırken, dışarı­ d a n k u v v e t l i b i r k o r n a sesi g e l d i . K a l a b a l ı k , " G a z i g e l i y o r " d i y e d a l g a ­ landı. H a l b u k i g e l e n l e r M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i p ve Kılıç A l i b e y l e r d i . [ D o ğ r u c a k ü r s ü n ü n y a n m a g e l d i l e r . " B u y u r u n Y a ş a r B e y , k ü r s ü y e çı­ kın!" dediler.] Kürsüye çıktım. Nefesler kesilmişti, bütün gözler bende i d i . [ D o k t o r R e ş i t G a l i p i l e Kılıç A l i b e y l e r a y a k t a d u r u y o r l a r d ı . ] Arapça Besmele-i Şerifi çekip arkasından yine Arapça

olarak

Yâsîn Sûresini [rast m a k a m ı n d a n ] o k u m a y a başladım. K u r ' a n ! Türkçe okuyacağımı z a n n e d e n l e r i n gözlerindeki h a y r e t ifadesini görüyordum. S û r e y i , sadakallah'ul-azîm

diye b i t i r d i k t e n sonra, "Vatandaşlar!" diye

s ö z e b a ş l a d ı m : 16. S û r e o l a n Y â s î n , 83 â y e t t i r . M e k k e - i M ü k e r r e m e ' d e 1

n â z i l o l m u ş t u r . Ş i m d i size t e r c ü m e s i n i o k u y a c a ğ ı m . [ E v v e l â B e s m e l e - i Ş e r i f i n t e r c ü m e s i n i şu ş e k i l d e o k u d u m : ] Müşfik [1. [2-4]

ve Rahim

olan Allah

'ın ismiyle

başlarım.

Yâsîn.] Hakim

olan

Muhammedi [5] Kur'an

Sen, sana

Kur'an tarîk-i

Aziz

hakkı müstakime

ve Rahîm

olan

için

kasem

sevkeden Tanrı

ederim bir

tarafından

ya

rasûlsün. nâzil

olmuştur. S û r e y e böyle d e v a m ederek 83. âyetin s o n u n u da şöyle o k u d u m : [83]

Herşeyin

hamdolsun!

hükümdar Hepiniz

ve hâkim-i

O'n rücû

mutlakı

olan

Tanrıya

edeceksiniz.

Yâsîn Sûresi böylece h i t a m a e r d i k t e n sonra, Türkçe o l a r a k şu d u ­ ayı y a p t ı m :

1

Doğrusu "36. Sûre" olacaktır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

211

U l u T a n r ı m ! B u o k u d u ğ u m Y â s î n - i Ş e r i f t e n hâsıl o l a n s e v a b ı Cenab-ı

Muhammed

Efendimiz

hazretlerinin

rûh-i

sa­

a d e t l e r i n e ulaştır. U l u T a n r ı m ! H a k ve a d a l e t üzere h a r e k e t e d e n l e r i sen p a y i ­ d a r e y l e ! T ü r k i y e C u m h u r i y e t i n i i l e l e b e d p a y i d a r kıl! T ü r k m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle! Şanlı T ü r k o r d u s u n u ve o n u n değerli k a h r a m a n , k u m a n d a n v e e r l e r i n i ; k a r a d a , d e n i z d e , h a v a d a h e r v e ç h i l e m u z a f e r kıl yârabbî! V a t a n u ğ r u n d a feda-yı c a n ederek [Çanakkale ve İstiklâl H a r b i n d e ] şehid o l a n a s k e r kardeşlerimizin r u h l a ­ rını ş â d e y l e ! V a t a n ı m ı z a k e m g ö z l e b a k a n d ü ş m a n l a r ı m ı z ı perişan

eyle!

Memleketin

Topraklarımıza

ve m i l l e t i n

bol

refahına

bereket çalışan

ihsan

eyle!

büyüklerimizi

u m û r l a r m d a m u v a f f a k b i ' l - h a y r eyle! A m i n . [İşte aziz k a r d e ş l e r i m ! A t a t ü r k ' ü n dediği g i b i m ü ' m i n l e r

İslâm

D i n i n i , Kur'an-ı Kerîm'in tercüme y o l u y l a okunmasını öğrenmelidirler. H a l k huşû içinde c a m i d e n çıkarken, " [ A l l a h razı o l s u n , T a n r ı n ı n e m i r l e r i n i n m a h i y e t i n i öğrendik. G a z i P a ş a y a minnettarız.] A l l a h , G a z i Paşamıza tükenmez ömürler i h s a n eylesin ve [Büyük D â h i y i ] b u m i l l e t i n başından e k s i k e t m e s i n ! " diye d u l a r ediyorlardı.] [ A k ş a m s a a t 7'de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a A t a t ü r k t a r a f ı n d a n k a ­ b u l edildim. Gündüzkü Türkçe K u r ' a n o k u m a mevzûuna temas ederek v a z i y e t i anlatmamı emir b u y u r d u l a r . Baştan sonuna k a d a r anlattım. Çok m e m n u n ve mütehassis o l d u l a r . B e n i y e m e ğ e alıkoydular. Y e m e k t e de b u m e v z û ü z e r i n d e k o n u ş u r k e n Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n küçük oluşuna işaret e t t i m . H a l k t a n pek çoğunun a y a k t a kaldığım söy­ ledim.

Bunun

üzerine

önümüzdeki

Cuma

günü

de

Sultanahmet

C a m i i n d e t e k r a r edilmesini e m r e t t i k t e n sonra sordular: — H â f ı z B e y ! B u işi b a ş a r a b i l e c e ğ i n i z e e m i n o l d u ğ u n u z a r k a d a ş l a ­ rınız k i m l e r d i r ?

212

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi D e r h a l b i r liste t a n z i m edip Atatürk'e t a k d i m eyledim. B u listede

Beşiktaşlı Rıza, Süleymaniye Müezzinbaşısı K e m a l , S a d e t t i n K a y n a k , S u l t a n s e l i m l i Rıza, F a h r i , M u a l l i m N u r i , Z e k i , B u r h a n b e y l e r i n i s i m l e r i yazılı i d i . Atatürk l i s t e y i o k u d u k t a n sonra, "Yarın b u arkadaşlarınızla b e r a ­ ber gelin!" dedi.]

1

C e m i l S a i d B e y ' i n [yaldızlı v e k ı r m ı z ı r e n k t e k a p l ı ] K u r ' a n - ı K e r i m tercümesini A t a t ü r k b a n a h e d i y e etmişti ve kitabın i l k sayfasında y e n i h a r f l e r l e y a z m ı ş o l d u ğ u ş u i b a r e l e r v a r d ı r : Hafız Hâtıra,

23-24

11932,

Gazi

Mustafa

Kemal

Yaşar

Bey'e,

Eski

imzaları m e v c u t t u r . B u m u ­

kaddes hâtırayı kütüphanemde i f t i h a r l a e n büyük m i r a s o l a r a k s a k l a ­ maktayım.] [Bu

Kur'an-ı

Kerim

tercümesine

ne

zaman

elimi

uzatsam,

Atatürk'ün d i n d e y a p m a k istediği inkılâbı v e b u uğurdaki sonsuz g a y r e ­ t i n i hatırlamaktan k e n d i m i menedemem.] Kaynak:

Hâfız Yaşar O k u r , Atatürkle İstanbul, 1962; Atatürk'ten Kerim'in

Tercümesi,

Mehmetçiğin Nisan Cumhur

1949; Yaşanmış

Camisinde

Hâtıralar Tören,

1:

Kur'an-ı

Türkçe

Ezan,

Mevlût, "Bütün H a f t a " , sy. 1, sh. 9-10, 22 Olaylarla

Atatürk

ve Müzik:

İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun

(1924-1938),

1

Bilinmeyen

Yerebatan

Mezarında

sh. 34-35,

Onbeş Yıl/Dinî Hâtıralar,

Riyâset-i Anıları

Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 120, A n k a r a , 1993

Yaşar O k u r , b i r yerde hâfızlarm "Ramazan'ın i k i n c i günü" (10 Ocak 1932) Sa­

ray'a davet e d i l d i k l e r i n i yazarken (1993), başka b i r yerde 22 Ocak 1932 t a r i h i n i v e r m e k t e d i r (1949). Doğrusu, b u davetin 22 Ocak 1932 Sah akşamı kararlaştırıl­ dığıdır.

VII FATİH CAMİİ N D E TÜRKÇE

KUR'AN

Hâfız S a d e t t i n K a y n a k

S ı r a Türkçe

Kur'an

tecrübelerine gelmişti. Atatürk'ün

arzusu;

K u r ' a n ' m T ü r k ç e s i n i n de aslı g i b i m a k a m v e l a h n i l e o k u n m a s ı m e r k e ­ zinde i d i . F a k a t b u b i r türlü o l m u y o r d u .

Çünkü tercüme

nesirdi.

B u n u n l a b e r a b e r , i y i b i r n e s i r de d e ğ i l d i . K u r ' a n ' m e d â y a g e l m e s i , l a h n i l e o k u n m a y a u y m a s ı A r a p d i l i n i n medler,

gunneler,

idgamlar

ve b u n l a r a

b e n z e r h u s u s i y e t l e r i o l u ş u n d a n b a ş k a , b i r de K u r ' a n ' m k e n d i s i n e h a s o l a n nefes a l m a i ç i n s e c a v e n t l e r i , seci v e k a f i y e y e b e n z e y e n , f a k a t seci v e k a f i y e o l m a y a n ; şiire b e n z e y e n , f a k a t şiir o l m a y a n ; n e s r e b e n z e y e n , f a k a t n e s i r o l m a y a n , sözün kısası herşeyiyle, h e r h a l i y l e m e t n i g i b i o k u n m a s ı ­ nın da b i r mucize oluşundan i l e r i geliyordu. Türkçe tercümesinde b u v a ­ sıfların h i ç b i r i y o k t u v e b i r t ü r l ü o l m u y o r d u , o l a m ı y o r d u . Türkçe, 'hitabet d i l i ' olarak çok k u v v e t l i i d i . B u n u n l a beraber Türkçe'de m a k a m l a b i r n e s r i o k u m a k çok acaip birşey o l u y o r d u . ilk başlanışında

ben bu işin iyi bir sona eremeyeceğini

anlamıştım.

Daha Hatta

K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e , y a n i s a r a y dışarısında yapılan i l k tec­ rübeden d a h i arkadaşların n a ğ m e ve l a h n i l e o k u m a l a r ı n a karşı, b e n M ü z z e m m i l Sûresi'ni ' h i t a b e t tarzında' o k u m u ş t u m . B u n u r a d y o i l e c i ­ han

da d i n l e d i . A t a t ü r k o gece S a r a y ' d a d i n l e y e r e k f e v k a l â d e m a h z û z

olmuştu. Y a v e r Celâl B e y ' i n anlatışına göre, b e n b u s u r e t l e o k u r k e n o defaatle " B r a v o S a d e t t i n ! ' diye bağırmıştır.

214

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi j.

Ertesi sene

1

Atatürk A n k a r a ' d a n İstanbul'a b i r R a m a z a n için

g e l m i ş t i . B u sene c a m i l e r d e h a l k a T ü r k ç e K u r ' a n o k u m a t e c r ü b e l e r i n i yaptırdı. B u işte çalışacak o l a n arkadaşlara b i r e r v e s i k a v e r d i r i l d i . B e n F a t i h C a m i i n d e o k u m a y a m e m u r edilmiştim ve h i t a b e t tarzında o k u ­ y o r d u m . Birgün F a t i h C a m i i ' n d e

2

Kur'an'ı A r a p ç a o k u y u p b i t i r d i k t e n

s o n r a c e m a a t e h i t a b e n , " D i n l e d i ğ i n i z s û r e n i n ş i m d i T ü r k ç e s i n i de o k u y a ­ cağım" d e d i m ve Fâtır S û r e s i n i n tercümesini

okumaya

başladım.

C e m a a t b u okuyuştan çok mütehassıs ve m e m n u n o l d u l a r . " A m a n Hâfız E f e n d i , b i r a z d a h a o k u ! " d i y e r e k b u h i t a b e t tarzında o k u y u ş u n çok y e r i n d e ve muvafık olduğunu söylediler ve " A l l a h razı o l ­ s u n ! N e güzel o l d u , d i n i m i z i anladık, A l l a h ne b u y u r m u ş öğrendik!" dedi­ ler. Kaynak:

Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "

içerisinde, V/1633-1634, İstanbul, 1943

1

Sadettin K a y n a k , b u t a b i r i (ertesi sene), 3 Şubat 1932'deki Ayasofya i h t i f a l i y l e

i l g i l i hâtıralarını n a k l e t t i k t e n sonra kullanmaktadır k i b u doğru değildir. Çünkü bu

hâdise

1933

Ramazanında

değil, b i l a k i s

aynı yılın

(1932

yılının)

Ramazanında vukû bulmuştur. 2

Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , F a t i h C a m i i n d e k i b u Türkçe Kur'an

s i n i R a m a z a n ı n 2 1 . günü (29 Ocak 1932 Cuma)

o k u m a deneme­

yapmıştır ( " V a k i t ' , 30 Ocak

1932). Gazeteler, Ramazanın 23. günü (31 Ocak 1932 Pazar)

saat 14.00'de yine

F a t i h Camii'nde Türkçe K u r ' a n okuyacağını duyurmuşlarsa da k e n d i s i n i n hasta­ lanması sebebiyle b u mümkün olamamış, b u n u n üzerine h a l k , b i r süre bekledik­ ten sonra dağılıvermiştir. ("Vakit", 3 1 Ocak 1932; " C u m h u r i y e t " , 1 Şubat 1932)

VIII B E Y A Z I T CAMİİ N D E TÜRKÇE K U R ' A N Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

A t a t ü r k ' ü n d e v r i m ufukları gün geçtikçe açılıyor ve genişliyordu. B i r m i l l e t i n e n görünür vasfını, en açık k a r a k t e r i n i , şüphe y o k k i o n u n d i l i g ö s t e r i r . A t a t ü r k ' ü n b u işi y a p m a k t a o l d u ğ u d e v r i m l e r i n b e l k i e n b a ­ ş ı n d a g e l e c e k t i : Türkçe

adını

taşıyan

dile

Türklük

damgasını

vurmak!

B u n a nereden başlamalı idi? T a r i h t e ve her z a m a n b i r m i l l e t i n d i ­ l i n i n şu parçalara bölündüğü görülmektedir: D i n d i l i , devlet d i l i , edebi­ yat dili, halk dili. Bu

parçaların içinde r u h l a r a kök s a l a n , duyguları d a h a kökten

k a v r a y a n , şüphesiz ' d i n d i l i ' i d i . A t a t ü r k işte b u D i l D e v r i m i n e b u r a d a n başlamayı başarı bakımından u y g u n bulmuş olacak k i günün b i r i n d e b u cepheyi k u r d u . Saray'da bulunduğumuz gecelerin birinde, o n u n "Pek y a ­ kında yepyeni b i r dile kavuşacaksınız!" sözü kulaklarımda çınlamakta­ dır. 1931

Ramazanının

1

onbeşinden i t i b a r e n saraya çağrılmaya baş­

l a d ı k . B u i ş t e ç a l ı ş a c a k h â f ı z l a r ş u n l a r d ı : 1) B e ş i k t a ş l ı H â f ı z R ı z a , 2 ) S ü l e y m a n i y e m ü e z z i n i H â f ı z K e m a l , 3) H â f ı z S a d e t t i n , 4 ) H â f ı z B u r h a n , 5) Hâfız

Fahri,

6) H â f ı z

Nuri,

7) Hâfız Y a ş a r , 8) Hâfız

Zeki,

9)

S u l t a n s e l i m l i Hâfız Rıza. İşte b u hâfızlar R a m a z a n ı n s o n u n a k a d a r A t a t ü r k ' ü n b o l b o l i l t i f a ­ tına m a z h a r oldular.

Doğrusu "1932 Ramazanı" olacaktır.

216

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi A t a t ü r k b i z e , " İ n k i l â b l a r ı m m s o n m e r h a l e s i n i siz y a p a c a k s ı n ı z h â -

fız b e y l e r ! " d i y e i l t i f a t l a r d a b u l u n u r d u v e " S i z i S u l t a n C a m i l e r i n e h a t i b y a p a c a ğ ı m , size s ı r m a l ı k a f t a n l a r g i y d i r e c e ğ i m " g i b i v a a d l e r l e b i z l e r i de sevindiriyorlardı. Y i n e Atatürk b u inkilâb çalışmalarından bahis b u y u ­ r u r k e n , " B a ş k a h â f ı z l a r v a r k i tecvitçidirler, o n l a r ı b u i ş e k a r ı ş t ı r m a k i s ­ t e m e m , b a n a s i z i n g i b i m ü n e v v e r hâfızlar lâzımdır" d e r l e r d i ve b u söz­ l e r l e de H a f ı z İdris'le E y ü p H a t i b i H â f ı z N u r i g i b i l e r i n i k a s t e d e r l e r d i .

1

B u i ş i ç i n i l k ç a ğ ı r ı l d ı ğ ı m ı z gece A t a t ü r k ' e m ü l â k i o l m a d ı k . M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i p Bey'le Saray'ın a l t s a l o n u n d a görüştük. Reşit G a l i p B e y m e s e l e y i b i z e şu y o l d a açtı: C a m i l e r d e T ü r k ç e K u r ' a n o k u y a c a k s ı n ı z . İ ş t e size b i r e r t a n e K u r ' a n v e r i y o r u z . E v e t b u tercüme b e l k i i y i değildir. Ç ü n k ü A r a p ç a ' d a n Fransızca'ya ve o n d a n da Türkçe'ye

tercüme

edilmiştir. B u n u n l a beraber A n k a r a ' d a daha i y i b i r K u r ' a n 2

tercümesi yaptırılmaktadır.

3

Tebliğ o l u n a n Atatürk'ün b u e m r i üzerine h a n g i hâfızm, nerede ve saat kaçta okuyacağını kararlaştırdık. Reşit Galip bunları n o t e t t i . H a n g i sûrelerden h a n g i âyetleri okuyacağımızı da biz k e n d i aramızda s e ç e c e k t i k . A y n ı s û r e n i n b i r k a ç hâfız t a r a f ı n d a n o k u n m a [ m a ] s m ı t e m i n i ç i n , h e r hâfız b i r aşır seçti a y r ı l d ı k . E r t e s i g ü n ç ı k a n g a z e t e l e r , o g ü n Türkçe

Kur'an

o k u y a c a k hâfızla-

r m adlarını, okuyacakları c a m i l e r i ve o k u m a s a a t l e r i n i i r i h a r f l e r l e y a z ­ dılar. B e n i k i n d i n a m a z ı n d a n

1

"Atatürk, Türkçe Kur'an

sonra Beyazıt C a m i i n d e

Kütüphane

okuma meselelerinde b i z l e r i s a r a y a topladığı sırada,

tecvid âşıkı olan hâfızlardan hoşlanmadığını söyleyerek etrafındakileri güldürmüştü". ( A l i Rıza Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, 2

K a s t e d i l e n Cemil Said'in Türkçe çevirisine esas aldığı, M . K a s i m i r s k i ' n i n Le

Koran 3

sh. 53, İstanbul, 1947)

adlı Fransızca çevirisidir.

B u r a d a k a s t e d i l e n , M e h m e d A k i f Ersoy'un hazırladığı ve f a k a t b u gelişmeler

üzerine A n k a r a ' y a göndermediği Türkçe çeviridir (bkz. M e t i n X I I ; krş. M e t i n I V )

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r Kapısının önünde okuyacaktım. nün

birkaç

misli

kalabalığın

1

217

O gün camiye vardığımda her günkü­ beni

beklemekte

olduğunu

gördüm.

H e y e c a n l ı i d i m . O â n a d e k y a p m a d ı ğ ı m b i r işi y a p a c a k t ı m , s ı k ı l ı y o r d u m . Zaten

bu işin birşeye

benzemeyeceğine

ben de kani

b i r i b a r e y i m a k a m l a o k u y a c a k t ı m . Tuhaf

birşey

idim.

olacağını

Türkçe mensûr ben de

kestiri­

yordum. Türlü türlü sebeplerle b u kalabalık husûle gelmişti. B i r takımı " K u r ' a n b a k a l ı m n e l e r s ö y l ü y o r ? " m e r a k ı y l a k u b b e n i n altını d o l d u r m u ş ­ lardı. B i r takımı d a "Türkçe K u r ' a n b a k a l ı m nasıl o k u n a c a k ? " d i y e g e l ­ mişlerdi. B i r takımı da "Bakalım birşeye benzeyecek m i ? " şüphesiyle orayı kaplamışlardı. O g ü n o r a d a h u s u s î b i r g ü z e l l i k l e de k a r ş ı l a ş t ı m . B u k a l a b a l ı k ce­ m a a t i n e n önünde ve b e n i m oturacağım m i n d e r i n t a m karşısında ünlü a r t i s t Şadi o t u r m a k t a i d i . Gazetede okuduğu havâdis üzerine o r a d a y e r b u l m a k için, k i m b i l i r kaç s a a t önce gelmişti, o r a d a yerleşmişti. Şadi i l e çok i y i ve s a m i m i görüşürdük. D e r y a - d i l b i r adamdı. Derviş o l u r t e k k e y e g i d e r ve h a l k a y a g i r e r e k ve k i m s e n i n

yapmaya

m u k t e d i r olamadığı coşkun z i k i r l e r y a p a r a k k a n - t e r içinde kalırdı. Sofu o l u r c a m i ye gider, K u r ' a n d i n l e r d i . Ruhanî musikî aşkına düşer, k i l i s e ye g i r e r d i . A r t i s t olur, sahneye çıkar, aktörlük yapardı. Nasıl söyleyeyim, r u h b a k ı m ı n d a n türlü türlü b o y a y a boyanır, çeşit çeşit şekiller gösterir t u h a f b i r zattı. B u t u h a f l ı k l a r ı n d a n b i r i s i de K u r ' a n ' m T ü r k ç e o k u n m a s ı hakkında b e n i m l e d a h a önceden yaptığı münakaşalardır. İhtimal k i

1

Hâfız A l i Rıza Sağman, Ramazan'm 23. günü (31 Ocak 1932 Pazar)

ikindi na­

mazını müteakib Beyazıt C a m i i n d e Zümer Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe o l a r a k okumuştur ( " C u m h u r i y e t " , 1 Şubat 1932). Ancak ifade ettiği g i b i b u i l k Türkçe Kur'an

o k u m a denemesi değildir. Çünkü k e n d i s i , Beyazıt C a m i i n d e k i

denemeden üç gün önce, R a m a z a n ' m 20. günü (28 Ocak 1932 Perşembe)

saat

14.30'da Çemberlitaş'ta Köprülü Camiinde Âlû İmrân Sûresi'ni segâh makamı­ nda önce Arapça, sonra Türkçe okumuş ve b u esnada çekilmiş b i r r e s m i de gaze­ telerde yayımlanmıştır. ("Vakit", 28-29 Ocak 1932)

218

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

Hâşim N a h i d ' d e n müteessir olmuş, i h t i m a l k i Ziya Gökalp'in b u husus­ 1

t a k i düşüncelerinin t e s i r i altında kalmış olacak k i h e r T ü r k ' ü n Allah'ına k e n d i bildiği ve konuştuğu b i r d i l i l e yalvarmasını, işin r u h u n a u y g u n b u l a r a k Kur'an'ın da Türkçe okunmasını yürekten isteyenlerdendi. İ ş t e o isteği b u g ü n y a p ı l a c a k t ı . N i ç i n b u f ı r s a t t a n f a y d a l a n m a s ı n ? B u maksatladır k i e r k e n d e n gelmiş, e n önce y e r b u l m u ş , oturmuştu. O kalabalığın gözü, d i k k a t i , h a t t a merakı ve istiğrabı

önünde

Kur'an'ın Türkçesini o k u d u m . O k u m a b i t i p h e r k e s dağılacağı sırada Şadi e ğ i l e r e k k u l a ğ ı m a k ı s a c a , "Ben dâvamdan Kaynak:

A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,

vazgeçtim"

d e d i v e ayrıldı.

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "

içerisinde, V/1629-1631, İstanbul, 1943

1

Hâşim Nâhid ile Ziya Gökalp'in Türkçe Kur'an

konusundaki fikirlerine i l k

bölümde yer verilmişti. [Bkz. Böl. I : "1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n " ]

IX D O L M A B A H Ç E ' D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (1) H a s a n C e m i l Çambel

Falih

Rıfkı

Atay'a

D ü n k ü U l u s ' t a k i yazınızı o k u d u m . Dediğiniz doğrudur.

Çünkü

canlı şahitleri hâlâ b u g ü n aramızda y a ş a m a k t a o l a n e n y a k ı n t a r i h i m i ­ z i n henüz unutulmamış b i r sayfasının sâdık ifadesidir. E v e t ! Ezan'ı ve T e k b i r ' i Türkçeleştiren, başka hiç k i m s e değil, Atatürk'ün k e n d i s i d i r . O b u n u T ü r k t a r i h ve d i l inkilâplarıyla giriştiği d e r i n e m e l l i v e y ü k s e k h e d e f l i Türkçeleşme

v e Kültürleşme

hareketinin

millî b i r z a r u r e t i s a y d ı ğ ı i ç i n , H â f ı z S a d e t t i n , H â f ı z K e m a l , H â f ı z Y a ş a r , Hâfız B u r h a n e t t i n ve arkadaşları g i b i İstanbul'un e n güzîde y e d i s a n a t ­ k â r ı n d a n f a y d a l a n m a y ı d ü ş ü n m ü ş v e D r . R e ş i t G a l i p ' i b u işe m e m u r e t ­ mişti. Reşit G a l i p İstanbul'dan ayrıldıktan sonra, aynı v a z i f e y i b a n a verdi.

1

Haftanın S a r a y ı n d a Türk

mutad Tarih

bir gününde Kurumunun

bu

sanatkârlar

Dolmabahçe

küçük odasında gene toplandılar.

2

B u r a d a t e k b i r i koro h a l i n d e hepbir ağızdan Türkçe okumayı birkaç kere

1

Reşit G a l i p , 28 Ocak 1932 gecesi Atatürk'le tartıştıktan sonra, 29 Ocak 1932

sabahı e r k e n d e n A n k a r a ' y a h a r e k e t edince, H a s a n C e m i l Çambel, Türkçeleştirilmesi

Tekbirin

amacıyla, aynı günün akşamı hâfızlarla yapılan toplantıya r i ­

yaset etmiştir. 2

B u k u r u m u n adı o zaman Türk Tarih

k u r u l a n b u Cemiyet, 1935'te Türk Tarih Çöker, Türk Tarih

Kurumu:

İğdemir, Cumhuriyetin

Tedkik

Cemiyeti

Kurumu

Kuruluş Amacı ve Çalışmaları,

50. Yılında Türk Tarih

i d i . 12 N i s a n 1931'de

adını almıştır. ( B k z . F a h r i

Kurumu,

A n k a r a , 1983; Uluğ

A n k a r a , 1973)

220

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

tecrübe e t t i k t e n sonra, k e n d i l e r i n i hususî daireye, Atatürk'ün nezdine g ö t ü r d ü m . F a k a t y o l d a m u â y e d e s a l o n u n d a n g e ç e r k e n , Türkçe

Tekbirin,

b u m u h t e ş e m k u b b e altında nasıl b i r t e s i r yapacağını d e n e m e k aklıma geldi. O saatlerde, muâyede salonunda, gelip geçenlerin y o l u n u aydın­ l a t m a k için yalnız birkaç a m p u l yanardı ve h e y b e t l i b i r boşluk vardı. T e k b i r i b i r kere daha hepbir ağızdan okumalarını rica e t t i m . Tesir h a r i kulâde idi. Önce b e n g i r d i m . Atatürk sofrada i d i . Y a n m a yaklaşarak, yalnız k e n d i s i n i n i ş i t e b i l e c e ğ i y a v a ş b i r sesle, m u â y e d e s a l o n u h i k â y e s i n i a n ­ l a t t ı m v e ' d ı ş a r ı d a b e k l i y o r l a r ' d e d i m . K e n d i l e r i n i s o f r a s ı n a aldı v e i l t i f a t e t t i . B i r saat k a d a r geçtikten sonra, " B u arkadaşlara sarayı gösterelim" dedi, ayağa kalktı. M u â y e d e s a l o n u n a doğru yürüyordu. S a l o n a g i r i n c e , hiç b e k l e m e d i ğ i m i z b i r s ü r p r i z l e k a r ş ı l a ş t ı k . B ü t ü n avizeler yanmış, büyük salon e n ihtişamlı manzarasını almış ve o r t a y a mükellef b i r sofra kurulmuştu. B u r a d a Atatürk'ün e m r i y l e , en güzel Türk sesleri, en güzel Türk m e l o d i s i n i , en güzel Türk d i l i y l e o k u d u l a r . B u küçük, f a k a t mânâsı büyük, tarihî hâdiseden s o n r a gelen Gecesinde,

1

Kadir

aynı sanatkâr hâfızlar A y a s o f y a C a m i i n d e v a z i f e l e n d i r i l d i ­

ler. Atatürk b a n a , "Sen g i t b u l u n , gördüklerini b a n a anlatırsın!" e m r i n i verdi. B ü y ü k m a b e d , b u m u k a d d e s g e c e n i n r u h a n i y e t i içinde b i r mahşeri a n d ı r ı y o r d u . E n s a n a t k â r h â f ı z l a r ı n i ş t i r a k i y l e e n ulvî m e r t e b e s i n i b u l a n T e r a v i h n a m a z ı n d a n s o n r a , Türkçe

Tekbir,

b u ilahî h a v a i ç i n d e , m ü e z z i n

m a h f e l i n d e n yükseldi ve m a b e d i n huşû verici kubbesinde daîgalana d a l g a l a n a , b i n b i r akisle r u h l a r a nüfuz e t t i . Türk halkı, Allah'ın sesini k e n d i diliyle d u y m a k t a n gaşyolmuştu. Kaynak:

Hasan Cemil Çambel, Türkçe Ezan

ve Tekbir'e

Dair, " U l u s " , sh. 2, 9

Şubat 1949; krş. aynı y a z a r , Makaleler-Hâtıralar, A n k a r a , 1964

3 Şubat 1932 Çarşamba gününün akşamında.

sh. 36-37,

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

221

F a l i h Rıfkı A t a y , — H a s a n C e m i l ' i n atıf yaptığı m a k a l e n i n i l g i l i kısmında— H i k m e t B a y u r ' a cevaben şöyle demektedir: "Lâik geçinen b i r devlet E z a n ı n Arapça veya Türkçe

okunmasına

karışmazmış. Zâti Atatürk'ün de b u k a n u n l a b i r i l g i s i yokmuş. B u k a n u n kaldırılmalı imiş... Türkçe Ezan b i r din değil, b i r kültür işi­ dir. Atatürk ve onunla b i r düşünen inkilâpçılar, millîleşme ve garp­ lılaşma h a r e k e t i n i n i l k muvaffak olma şartını, dilde ve kafada Türk m i l l e t i n i A r a p kültüründen uzaklaştırmada aramışlardır. Lâtin y a ­ zısını a l m a k , d i l i millîleştirmek ne ise-, Ezani

Türkçeleştirmek

de

odur. Lâik devlet dine karışmaz, doğrudur. F a k a t inkilâb, c a m i l e r i kapatmamıştır. Kürsülerde h u t b e , m i n a r e l e r d e ezan okumayı ve m i l y o n l a r c a Türk'ün t a m b i r vicdan serbestliği i l e camilerde top­ lanmasını yasak etmemiştir. Atatürk'ün Ezan ve T e k b i r l e i l g i l e n ­ mesi, sadece kültür bakımındandır. K e n d i devrinde Ezan'ın Arapça yerine Türkçe okunuşu ile Atatürk'ün ilgilenmediğini söylemek, b i ­ zim g i b i onbeş yıl onun yanında bulunmuş olanları değil, o zamanı hiç b i l m e y e n vatandaşları bile kandıramaz. B e n i m , gazetenin baş­ yazısında egemenlik yerine hâkimiyet k e l i m e s i n i kullanmaklığımla hem de nasıl ilgilenen Atatürk'ün minarelerde Ezan'ın Arapça veya Türkçe okunuşu i l e ilgilenmediği g i b i b i r i h t i m a l akıldan geçmez. Kaldı k i b e n Ezan'ın ve T e k b i r ' i n

Türkçe'ye

çevrilmesinde

Atatürk'ün bizzat çalıştığını ve b i r h a y l i değişiklikler yapıldığını b i l i r i m . H a t t a Türkçe zevki bakımından b u değişikliklerin bazıla­ rını sevmemiş ve i t i r a z etmiştik. B a y H i k m e t B a y u r ' a haber vere­ y i m k i Atatürk sağ kalsaydı, çoktan Kur'an da Türkçe okunacaktı. B u işi, önceleri b i r m e t i n meselesi, sonra da d i l çalışmalarının b i t ­ memiş olması geciktirmiştir. T a r i h i doğru öğrenmek isteyenler için h a k i k a t b u d u r ! " (Ulus, 8 Şubat 1949)

X D O L M A B A H Ç E D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (2) Hâfız Yaşar O k u r

1932'de

Ramazan'ın

ikinci

günüydü.

Atatürk'le

Ankara'dan

D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a g e l d i k . B e n i huzurlarına çağırdılar, ' T a ş a r B e y " 1

dediler; "İstanbul'un mümtaz hâfızlarmın [ i s i m l e r i n i n ve a d r e s l e r i n i n ] b i r l i s t e s i n i i s t i y o r u m . A m a b u n l a r m u s i k î y e de â ş i n â o l m a l ı d ı r l a r . " L i s t e y i h e m e n h a z ı r l a d ı m . B u l i s t e d e ş u i s i m l e r v a r d ı : (1) H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k , ( 2 ) S u l t a n S e l i m l i R ı z a , ( 3 ) B e ş i k t a ş l ı H â f ı z R ı z a , (4) S ü l e y m a n i y e C a m i i B a ş m ü e z z i n i K e m a l , (5) B e y l e r b e y i l i F a h r i ,

(6)

Dar'ut-Tâlim-i M u s i k î [ C e m i y e t i ] â z â s m d a n B ü y ü k Z e k i , (7) M u a l l i m N u r i v e (8) H â f ı z B u r h a n B e y l e r . . . İ s t a n b u l ' u n b u b e l l i başlı h â f ı z l a r ı e r t e s i a k ş a m S a r a y ' a g e l d i l e r . K e n d i l e r i n i B o l u M e b û s u [ H a s a n ] C e m i l B e y karşıladı ve doğruca M a a r i f V e k i l i D r . Reşit G a l i p Bey'e

2

götürdü. O ana k a d a r bunların niçin çağ­

r ı l m ı ş o l d u ğ u n u b e n de b i l m i y o r d u m . O g ü n a n l a d ı k k i t e r c ü m e ettirilmiş

1

M u s t a f a K e m a l , Ramazan'ın i k i n c i günü (10 Ocak

Ankara'dadır. Ramazan'ın üçüncü günü (11

Ocak

1932

1932

Pazar)

Pazartesi)

henüz trenle

A n k a r a ' d a n İstanbul'a hareket etmiş, Ramazanın dördüncü günü (12 Ocak 1932 Salı)

saat 10.30'da İstanbul Haydarpaşa İstasyonu'na gelip Söğütlü Y a t ı y l a

Dolmabahçe Sarayına geçmiştir. Metinde b u tür t a r i h l e n d i r m e hataları çok fazla olduğu g i b i , farklı meclislerde cereyan etmiş hâdiseler de b i r b i r i n e karıştırılmış­ tır, (bkz. M e t i n V I ) 2

D r . Reşit G a l i p , b u t a r i h t e henüz Maarif

Vekili

değildir. K e n d i s i 19 Eylül

1932'de b u göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 t a r i h i n e kadar b u görevde kalmış­ tır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r o l a n Bayram

223

k e n d i l e r i n e meşkettirilecektir. Hâfızlar, ikişer i k i ­

Tekbiri

ş e r o l d u l a r v e ş u m e t i n ü z e r i n d e n m e ş k e b a ş l a d ı l a r : Allah Allah

büyüktür!

büyüktür! S u l t a n s e l i m l i Hâfız Rıza E f e n d i , b u tercümeye i t i r a z e t t i .

M e b û s u [ H a s a n ] C e m i l Bey'e dönerek, " E f e n d i m " dedi; "Türk'ün v a r d ı r . B u , Tanrı

Bolu Tanrısı

şeklinde o k u n u r s a daha muvafık o l u r k a n a a t i n d e y i m . "

R ı z a E f e n d i ' n i n b u t e k l i f i n i C e m i l B e y i l g i çekici b u l m u ş o l m a l ı k i a r z e t m e k üzere h e m e n Atatürk'ün h u z u r u n a g i r d i . Döndüğü z a m a n he­ p i m i z i G a z i n i n y a n m a g ö t ü r d ü . A t a t ü r k tekbir rilmesi

hususunda

tercümesinin

sadeleşti­

gösterilen a r z u üzerine, "Peki arkadaşlar"

dedi;

" T e k b i r i n tercümesini o k u y u n u z bakalım!" O k u n d u : Tanrı tur! Tanrı

uludur!

uludur!

Tanrı

Tanrı uludur!

uludur!

Hamd

O'na

Tanrı'dan

başka

Tanrı

yok­

mahsustur!

A t a t ü r k b u t e r c ü m e şeklini ç o k b e ğ e n d i . O gece g e ç v a k i t l e r e k a d a r huzurlarında kalındı, hep b u k o n u üzerinde saatler süren irşad edici d i ­ r e k t i f l e r d e b u l u n d u l a r ve hâfızlara ertesi akşam y i n e g e l m e l e r i n i e m r e t ­ tiler. [ A t a t ü r k Türkçe

Kur'an'm

nasıl k a r ş ı l a n a c a ğ ı h a k k ı n d a h a l k ı d e ­

n i y o r d u v e b u d e n e m e s i n d e de m u h a k k a k m ü s b e t n e t i c e a l ı y o r d u . O gece geç v a k t e k a d a r hep Kur'an-ı K e r i m i n Türkçe tercümesinin c a m i ­ 1

l e r d e o k u n m a s ı m e v z û u n d a k o n u ş u l d u . D o k u z hâfız a r k a d a ş , d o k u z g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t o p l a n a r a k h e p b u işlerle meşgul o l u n d u , b a y ­ r a m n a m a z l a n n d a k i t e k b i r l e r i n de T ü r k ç e t e r c ü m e s i t e s b i t o l u n d u .

1

Hâfız Yaşar O k u r —1949'da kaleme aldığı hâtıralarında— "o gece" t a b i r i y l e

S u l t a n a h m e t Camii'nde i h t i f a l i n yapıldığı geceyi kastetmekte ve f a k a t b u i h t i f a ­ l i n , R a m a z a n i n i l k haftasına [dolayısıyla 15 Ocak 1932 t a r i h i n e ] tesadüf eden C u m a günü düzenlendiğini söylemektedir. Oysa b u i h t i f a l R a m a z a n i n üçüncü haftasında ( R a m a z a n i n 2 1 . gününde) düzenlenmiştir ve dolayısıyla b u t a r i h , 29 Ocak 1932 C u m a gününün gecesine tesadüf etmektedir.

224

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi A t a t ü r k Türkçe

Tekbir

Ezan,

Türkçe

Kur'an,

Türkçe

ve

Hutbe

Türkçe

i l e 'dinde inkilâb' y a p m a k i s t i y o r d u . B u inkilâbı i l e m u k a d d e s

m i h r a b ı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de sağlamış olacaktı ş ü p h e ­ siz. Z a t e n müteaddit konuşmalarında b u n o k t a y a t e m a s eder, pekçok 1

c a h i l l e r i n ilmî kisvelere bürünerek K u r ' a n ! yanlış okuduklarını, e t r a f l a ­ rına t o p l a n a n l a r a d a yanlış t e l k i n l e r d e bulunduklarını söyler, h a l b u k i Türkçe i l e bütün b u yanlış ve zararlı h a r e k e t l e r i n önüne geçilebileceği mütalaasında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıslah e t m e k , i m a m , h a t i b v e müezzin­ l e r i n maaşlarının arttırılmasını t e m i n e t m e k , Atatürk'ün d i n inkılâbı­ n d a ele a l m a k i s t e d i ğ i m e v z û l a ı d ı . ] E r t e s i a k ş a m aynı z e v â t l a A t a t ü r k ' ü n h u z u r u n d a t o p l a n d ı k . G a z i , C e m i l Said B e y i n Kur'an-ı K e r i m tercümesini g e t i r t t i . A y a ğ a kalkıp [kırmızı

b i r kese içinde

d u r a n ] Kur'an-ı

C e k e t i n i n ö n l e r i n i i l i k l e d i l e r . Fatiha.

Sûresinin

Kerimi

ellerine

aldılar.

tercümesini açıp ' h a l k a

h i t a b ediyormuş g i b i ' o k u d u l a r . [Hâfızlara d a ayrı ayrı o k u t t u . ] B u d a v ­ ranışlarıyla o n l a r a ' h a l k a h i t a b sanatını' öğretmiş oluyorlardı. Kaynak:

Hâfız Yaşar O k u r , Atatürkle İstanbul, 1962; Atatürk'ten Kerimin

Tercümesi,

Mehmetçiğin

sh. 12-15,

Onbeş Yıl IDini Hâtıralar, Bilinmeyen Hâtıralar

1:

Kur'an-ı

Yerchatan Camisinde Tören, Türkçe

Mezarında

N i s a n 1949; Atatürk

Ezan,

Mevlût, "Bütün H a f t a " , sy. 1, s h . 9-10, 22 ve Bayram Tekbiri: Dinde ilk

Kemalizm

Reformunun Başlaması,

"Dinde Reform: K e m a l i z m " , sy. 28, sh. 7-8,

M a r t 1960; Yaşanmış

Olaylarla Atatürk

ve Müzik:

Cumhur ince Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun

Riyâset-i Anıları

(1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 109-110, A n k a r a , 1993

1

" M u k a d d e s mihrabı cehlin elinden alıp ehline vermek zamanı gelmiştir" sözü,

M u s t a f a Kemal'e a i t t i r . Hâfız Yaşar, b u sözün söylenmesine neden olan hâdiseyi başka b i r vesileyle nakletmiştir. [ B k z . Sadi B o r a k , Atatürk İstanbul, 1997; 1. bas. 1962]

ve Din, sh. 7 0 - 7 1 ,

XI D O L M A B A H Ç E ' D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (3) Hâfız A l i Rıza Sağman

S a r a y ' ı n a l t ı n d a k i k ü ç ü k s a l o n d a Tekbir

meselesi bahis m e v z u u

o l d u . "Yaklaşmakta o l a n b a y r a m d a c a m i l e r d e o k u n a c a k o l a n t e k b i r l e r i n Türkçeleştirilmesi

i s t e n i l i y o r d u . H a l b u k i b u , h â f i z l a r m y a p a c a k l a r ı b i r iş

değildi. B u n u yalnız A r a p ç a b i l e n h o c a l a r da y a p a m a z d ı . H e m A r a p ç a , hem

T ü r k ç e b i l e n , h e m de m û s i k î d e t a s a r r u f s a h i b i o l a n

kimselerin

yapması lâzım gelirdi. B u vaziyet karşısında g a y r e t i n dayıya düştüğü anlaşıldı. B u derece acele e d i l m e s i n i n t ü r l ü s e b e b i o l a b i l i r : [ a ] Y a p ı l a c a k i ş t e iyiliğin, k ö t ü l ü ğ ü n y e r i o l m a m a s ı , y a n i b i r ş e y o l s u n d a nasıl o l u r s a o l s u n f i k r i n i n h â k i m b u l u n m a s ı d ü ş ü n c e s i b i r sebep o l a c a ğ ı g i b i , fb] y a k l a ş ­ m a k t a o l a n 1 9 3 1 yılının b a y r a m ' m d a

1

b u işe b a ş l a n m ı ş o l m a s ı d ü ş ü n c e s i

de i k i n c i b i r sebep o l a b i l i r . H e r h a n g i b i r r e j i m y e n i k u r u l u r k e n n a s ı l k u r u l u r s a öyle g i d e r v e temelleşir. B u t e m e l i l k i n doğru o l a r a k k o n u l u r s a i y i o l u r diye u y g u n o l ­ d u ğ u n u s a n d ı ğ ı m b i r d ü ş ü n c e k a f a m ı n içini s a r d ı . D o ğ r u y a a y k ı r ı b i r u s û l ü n k o n m a s ı , y a n l ı ş b i r i b a r e i l e i ş i n a s l ı n ı n , r u h u n u n ç ı ğ ı r ı n d a n çı­ kartılması i h t i m a l i — k i b u n u n böyle olacağı o r a d a g ö r ü l ü y o r d u — y ü r e ­ ğ i m i t i t r e t t i . B u g ü n c a m i l e r d e o k u n m a k t a o l a n Türkçe

Tekbir,

işte b u

titreyişin eseridir. B u n u öğünerek söylemek hakkına mâlik b u l u n m a k ­ tayım. Şimdiye k a d a r karanlık kalmış olan b u mesele, bizden s o n r a k i n e s i l l e r e k a l a c a k o l a n b u eser, b i r k a ç satır i l e t e s b i t e d i l e c e k o l u r s a , o ge-

Doğrusu: "1932 yılının Bayramından dolayı..."

226

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

ceki m ü c a h a d e ve mücadelenin mükâfatını fazlasıyla almış olduğumu i t i r a f v e k a b u l e d e r e k b u n u b i r k a ç fıkra i l e i z a h e d e c e ğ i m : B u g ü n [ 1 9 4 3 ' d e ] c a m i l e r d e o k u n a n Türkçe

sırf b e n i m m ü -

Tekbir,

c a h e d e m i n meyvasıdır. B u n u yalnız i d d i a değil, i s p a t da e d e r i m . E n b i ­ r i n c i ş a h i d i m , o r a d a k i hâfız a r k a d a ş l a r ı m d ı r . H a s a n C e m i l ' i n r e i s l i k ettiği b u m e c l i s t e k i 9 h â f ı z d a n 8 i b i r t a r a f o l d u l a r . B u n l a r ı n b a ş ı n d a [ S ü l e y m a n i y e B a ş m ü e z z i n i ] H â f ı z K e m a l [öl. 1 9 3 9 ] v a r d ı . H â f ı z K e m a l , "Allahu

Ekber'i

' A l l a h büyüktür' tarzında

T ü r k ç e ' y e ç e v i r e l i m " d i y o r d u . B e n , ' A l l a h b ü y ü k t ü r ' t e r k i b i n i n h e m sıfa­ tına, h e m m e f h u m u n a i t i r a z ederek 'Tanrı u l u d u r ' d e n i l m e s i n i i l e r i sür­ düm. K e m a l , d â v â s ı m haklı g ö s t e r m e k için ' A l l a h b ü y ü k t ü r ' t e r k i b i n i n bizce m û n i s o l d u ğ u n u , a ğ z ı m ı z ı n b u n a a l ı ş k ı n b u l u n d u ğ u n u s ö y l ü y o r d u . S a d e t t i n K a y n a k d a Hâfız K e m a l tarafını t u t u y o r d u . F a k a t o d a t e z i n i müdafaa edemedi. Allah'a

k a r ş ı Tanrı; ekber'e

k a r ş ı ulu v e büyük

k e l i m e l e r i üzerinde

h a y l i m ü n a k a ş a oldu. Neticede görüldü k i ' A l l a h u ekber', ' A l l a h büyük­ t ü r ' , ' T a n r ı u l u d u r ' c ü m l e l e r i n i n ü ç ü de hece s a y ı s ı n c a b i r d i . ' A l l a h u e k ­ ber' i b a r e s i n d e k i nağmeyi Türkçeleştirdiğimiz ibareye aynen

geçirdik.

T e k b i r i n i b a r e s i b e n i m t e z i m e göre şöyle o l d u : Tanrı

uludur!

Tanrı

uludur!

Tanrı

uludur!

Tanrı uludur!

Tanrı 'dan başka Hamd

O'na

Tanrı

yoktur!

mahsustur!

M ü z a k e r e b u safhaya gelince, H a s a n C e m i l şöyle b i r t e k l i f t e b u l u ­ n a r a k münakaşaya son v e r d i . H e r i k i s i n i de A t a t ü r k ' e o k u r u z , o n u n i s t e d i ğ i v e b e ğ e n d i ğ i kabul edilir. H a s a n C e m i l ' i n reisliğindeki konuşmalar bitmiş, t e k b i r şöyle böyle Türkçeleştirilmiş, n a ğ m e l e r y e r l i y e r i n e k o n m u ş ve ' A l l a h büyüktür', ' T a n r ı u l u d u r ' i h t i l a f ı n ı n h a l l i de A t a t ü r k ' ü n y ü k s e k t a s v i b l e r i n e b ı r a ­ kılmıştı.

Şimdi b u komisyon

âzâsı, Saray'ın üst katında

bulunan

Atatürk'ün h u z u r u n a çıkıyordu. Billûr parmaklıklı m e r d i v e n d e n

çıkar-

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

227

k e n r e i s i m i z H a s a n C e m i l bize, " D u r u n ! " dedi; "şunlara b i r sürpriz y a p a ­ lım!" Atatürk'le yanındakiler b i z i m üst k a t a çıktığımızı görmemişlerdi. O r a y a çıkar çıkmaz, r e i s i m i z i n t e k l i f i üzerine, ' A l l a h büyüktür, A l l a h b ü y ü k t ü r ' d i y e o m â r u f n a ğ m e l e r i y ü k s e k sesle v e h e p b i r a ğ ı z d a n b a ğ ı ­ r a r a k y ü r ü m e y e b a ş l a d ı k . H e n ü z Allah

i n adı s a r a y k u b b e l e r i n i t i t r e t ­

m e y e başladığı sırada, i l k a n d a Atatürk'ün başı b i z d e n y a n a d ö n d ü ve pek hoşlanarak ve gülerek y e r i n d e n kalktı, bize doğru y ü r ü m e y e başladı. Biz

de o k u y a o k u y a k e n d i l e r i n e y a k l a ş t ı k . A t a t ü r k p e k s e v i n i y o r , tatlı

tatlı g ü l ü y o r d u . T e k b i r b i t m i ş t i . H a s a n C e m i l s ö z e b a ş l a d ı : T e k b i r i Türkçe'ye çevirirken hâfızlar arasında i h t i l a f çıktı. K i m i 'Tanrı

uludur

o l s u n ' d i y o r , ' k i m i 'Allah

büyüktür

olsun'

diyor. İkisinden b i r i s i n i n kabulünü yüksek t a s v i p l e r i n i z e bı­ raktık... dedi. R e i s i m i z münakaşayı olduğu g i b i söylememiş, kısa kesmişti. 'Tanrı u l u d u r ' d i y e n , hafızların b i r kısmı değil, b i r t e k i i d i . B e n o n u n böyle söy­ l e m e s i n i i s t e r d i m . F a k a t o s ı r a d a s ü k û t t a n b a ş k a çare y o k t u . A t a t ü r k ' H e r i k i s i n i de d i n l e y e l i m ! ' b u y u r d u l a r . İ l k i n ' A l l a h b ü y ü k ­ tür' diye başladık. K e m a l i l e arkadaşları pek i s t e k l i ve neşeli o k u y o r ­ lardı. K e n d i l e r i n i n k i n i b e ğ e n d i r m e k için azamî g a y r e t sarfediyorlardı. A t a t ü r k ise k a ş l a r ı m ç a t a r a k d i k k a t k e s i l m i ş , a y a k t a d i n l i y o r d u . T e k b i r b i t t i . H a k i k a t e n p e k p a r l a k o k u n m u ş t u . S a r a y ç ı n çın ö t ü ­ y o r d u . Atatürk ' B i r daha!' b u y u r d u l a r . ' A l l a h büyüktür' avâzeleri t e k r a r yükseldi. B u n d a n s o n r a Atatürk, 'Şimdi ötekini!' b u y u r d u l a r . Şimdi be­ n i m dediğim okunacaktı. O k u n d u . F a k a t arkadaşların —bilâ-iltizam d i ­ y e c e ğ i m — n e ş e s i z o k u d u k l a r ı s e z i l i y o r d u . A t a t ü r k b u n u n i ç i n de ' B i r daha!' buyurdular. B i r kere daha okuduk. Bu

s e f e r b e n de o n l a r a i n a t k u v v e t l i v e n e ş e l i o k u d u m .

Okuyuş

b i t t i . E n heyecanlı b i r âna gelmiştik. Yalnız hâfızlar değil, o r a d a k i l e r i n h e p s i d i k k a t kesilmiş, k u l a k kesilmiş, göz kesilmişti. Atatürk'ün ne diye­ ceğini, h a n g i s i n i beğeneceğini b i r a n e v v e l ö ğ r e n m e k istiyorlardı. O, üç

228

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

değil, i k i k e l i m e i l e h e m b u s a b ı r s ı z l ı k l a r a , m e r a k l a r a s o n v e r d i , h e m de t e k b i r ' i n m e t n i n i t e s b i t e t t i ve " E v v e l k i u n u t u l s u n ! " dedi. B e n t i t r i y o r d u m . Ç ü n k ü b ö y l e b i r işi, b ö y l e b i r h u z u r d a b a ş a r m ı ş ve

imtihanı

kazanmıştım.

Arkadaşlarım

sükûta

daldılar.

G a l a t a s a r a y Lisesi m u a l l i m l e r i n d e n Hâfız N u r i [Börekçi]

Yalnız

kulağıma,

' T e b r i k e d e r i m ' d i y e fısıldadı. A t a t ü r k , k a z a n a n tarafı b i l m i y o r d u . B e ş e r i y e t d u y g u l a r ı n d a n s ı y ­ r ı l m ı ş o l a m a y ı z . B u şekli i d d i a e d e n i n k i m o l d u ğ u n u A t a t ü r k ' ü n de b i l ­ m e s i n i i s t e r d i m . B u n u n l a beraber sofrada, y i n e b u mesele üzerinde k o ­ nuşmalar oldu. Atatürk y e n i m e t n i n aslından daha p a r l a k olduğunu ve y a k ı ş t ı ğ ı n ı s ö y l e d i . H â f ı z K e m a l de ş ö y l e g a r i p b i r m ü t a l a a d a b u l u n m a k ­ t a n çekinmedi: B i z m i n a r e d e e z a n o k u r k e n Allah

kelimesinde nağme yapa­

rız d a . . . A t a t ü r k b i r ş e y s ö y l e m e d i . B e n işi ü z e r i m e a l a r a k d e d i m k i : B u m u a z z a m inkilâb karşısında böyle b i r nağme d i n l e n m e z ya! Yine

Atatürk'ün

huzurunda

T e k b i r ' d e g e ç e n hamal ve mahsûs

bu

mesele

görüşülürken,

ben

k e l i m e l e r i hakkındaki görüş ve anlayı­

ş ı m ı d a k e n d i l e r i n e a r z e t t i m . Ahterî'yi

g e t i r t t i . B u k e l i m e l e r e baktı.

L ü g a t i n verdiği mânâlar da b u n u tutmamış olacak k i : " B i z şimdilik Hamel

O'na mahsûstu?'

d i y e l i m de i s t i k b â l i n T ü r k ' ü d a h a i y i s i n i b u l s u n ! "

buyurdular. B u iş de b ö y l e n e t i c e l e n d i . Kaynak:

A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "

içerisinde, V/1621-1624, İstanbul, 1943; krş. M e t i n I V

XII M U S T A F A K E M A L v e T Ü R K Ç E K U R ' A N (1) Hâfız S a d e t t i n K a y n a k

O gece

1

Saray'ın m u â y e d e s a l o n u n d a bütün hâfızlar

B i r ç o k d a v e t l i l e r de v a r d ı v e b u n l a r Türkçe

Kur'an

toplandık.

okunması tecrübe­

s i n d e b u l u n m a k ü z e r e ç a ğ ı r ı l a n k i m s e l e r d e n i b a r e t t i . Saz h e y e t i

de

vardı. Tecrübeyi y a p a c a k hâfızlar: [1] Süleymaniye müezzini K e m â l , [2] Beşiktaşlı Rıza, [3] S u l t a n s e l i m l i Rıza, [4] F a h r i , [5] B u r h a n , [6] Yaşar, [ 7 ] N u r i v e [ 8 ] B e n . Saz h e y e t i a r a s ı n d a , S e l a n i k l i k a n u n î

Mustafa,

M ı s ı r l ı İ b r a h i m , k e m â n î N o b a r v a r d ı . M e c l i s t e i k i e r k e k l e b i r de k a d ı n bulunuyordu. [Atatürk, i m t i h a n ve tecrübe y a p m a y a hazırlanmış görünüyordu. E l i n d e C e m i l S a i d ' i n t e r c ü m e s i , Türkçe Tecrübelere

Kıır'an-ı

başladık. O sırada

Kerim

vardı.]

ayağa k a l k a r a k

o gün

Fatih

C a m i i n d e k i hâdiseyi, halkın h i t a b e t tarzında okuyuşu m e m n u n i y e t l e nasıl karşıladıklarını Atatürk'e a r z e t t i m . Cevaben, "Öyle ise, o şekilde

1

Ramazan'ın 2 4 u n e tesadüf eden b u Pazartesi gecesi ( 1 Şubat 1932), B a l k a n

Paktı delegasyonu o n u r u n a saat 19.30'da Dolmabahçe Sarayında b i r ziyafet ve­ rilmiş ve k e n d i l e r i için a l a t u r k a b i r konser t e r t i p edilmiştir. M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün de hazır bulunduğu b u gecenin konser heyeti, saz h e y e t i n i n ve 1 adın sanatçıların yanısıra, b i r g r u p hâfız tarafından teşkil edilmiştir. Saz

Heyeti:

K e m a l N i y a z i (Kemençe), Nobar (Keman), Hakkı (Keman), S e l a h a t t i n ( T a n b u r ) , İbrahim ( U d ) , İhsan (Ney), M u s t a f a ( K a n u n ) ; Hâfızlar:

Hâfız Yaşar, Hâfız

B u r h a n , Hâfız Sadettin, Hâfız F a h r i , Hâfız N u r i , Hâfız A l i Rıza, Hâfız Beşiktaşlı Rıza ve diğer sanatkârlar: hanımlar.

L e m a n E k r e m , Seyhan Suzan, M u z a f f e r ve Sabiha

230

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

tecrübeler

yapalım" buyurdular

ve

Kur'an

tercümesinden

Fatiha

S û r e s i n i açıp [ s o l t a r a f ı n d a b u l u n a n H â f ı z ] K e m â l ' e u z a t t ı l a r . K e m a l o k u d u . "Olmadı ve b e n o k u y a y ı m " b u y u r d u l a r ve o k u d u l a r . [ H a k i k a t e n o k u d u a m m a , hâlâ g ö z ü m ü n önündedir; askere k u m a n d a eder, e m i r l e r v e r i r g i b i b i r a h e n k ve tavırla o k u d u . B u n u n d a farkına vardı.] S o n r a b u s û r e y i sıra ile o r a d a b u l u n a n l a r a o k u t t u l a r . F a k a t hiç b i r i s i n i n okumasını beğenmediler. Ç ü n k ü Türkçe nasıl h i t a b e d i l i r , b u ­ n u n u s û l ü n ü ve i n c e l i k l e r i n i arkadaşlar içinde b i l e n ve Atatürk'ün i s t e ­ diği ş e k i l d e o k u m a y a m u k t e d i r o l a n k i m s e y o k t u . S ı r a b a n a g e l d i . B e n e n s o n d a v e A t a t ü r k ' ü n sol t a r a f ı n d a o t u r u ­ yordum. Okudum. "İşte böyle o k u y u n u z , böyle i s t i y o r u m " b u y u r d u l a r . T e k r a r b a n a dönerek, " S a n a b i r y e r gösterdim, orasını o k u ! " dediler. [Hiç u n u t m a m , Elham'ı,

ö t e k i l e r e v e r d i ğ i g i b i k a p a l ı değil, a ç m ı ş , e v v e l d e n t e s b i t ettiği

anlaşılan sayfanın a l t kısmını göstererek, " B u işaret ettiğim a y e t i o k u y a ­ caksın!" diye vermişti.] Gösterdiği yer, N i s a S û r e s i n d e hürmet-i musâh a r a â y e t i n i n [ 2 3 . a y e t i n ] t e r c ü m e s i i d i . B u â y e t t e , "ve e n t e c m a u b e y n e ' l - u h t e y n i , illâ m â k a d selef. İ n n a l l a h e k â n e g a f û r e n r a h i m e n " [ i b a r e s i ] şöyle tercüme edilmişti: [ V a l i d e l e r i n i z i , kızlarınızı, hemşirelerinizi, h a l a ve t e y z e l e r i ­ n i z i ve birader veya hemşirelerinizin kızlarım, süt n i n e l e r i ­ n i z i , süt hemşirelerinizi, kadınlarınızın vâlidelerini, taht-ı nikahınızda bulunmuş kadınların vesayetinize verilmiş kız­ larını taht-ı n i k a h a a l m a k size h a r a m d ı r . Y a l n ı z b i r l i k t e yatmadığınız kadınların kızlarını a l m a k t a hiçbir g ü n a h y o k ­ t u r . K e n d i o ğ u l l a r ı n ı z ı n z e v c e l e r i n i ] ve iki hemşireyi etmeyiniz. Rahim

Lâkin

bir emr-i

vâki

olmuş

'dir.

B u r a d a A t a t ü r k y ü k s e k sesle [şöyle d e d i : ]

ise, Allah

Gafur

nikâh ve

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

231

Konya'ya g i t , orada karının hemşiresini b i l m e d e n a l , sonra d a " B i r e m r - i v â k i o l d u . A l l a h G a f û r v e R a h î m ' d i r " de h a ! B u b i r hezeyandır! B u s ö z l e r v e b u a n l a y ı ş ü z e r i n e h e r k e s d e r i n b i r s ü k û t a v e acı b i r k o r k u y a d ü ş m ü ş t ü . [ A t a t ü r k h a k l ı i d i . B e n de o k u r k e n , b u n d a b i r y a n l ı ş ­ lık o l d u ğ u n u h i s s e t m i ş , f a k a t k i t a b a g ö r e h a r f i h a r f i n e o k u m a k

mecburi­

yetinde kalmıştım.] B e n ayağa k a l k a r a k , "Atatürk'üm! Burası yanlış t e r ­ c ü m e e d i l m i ş t i r . [ K u r ' a n b ö y l e d e ğ i l d i r . ] A y e t i n asıl t e r c ü m e s i ş ö y l e d i r " d i y e r e k a n l a t m a y a ç a l ı ş t ı m . [ F a k a t o, " I s b a t e t y a n l ı ş o l d u ğ u n u " d e y i n c e ] şunları da sözlerime ilâve e t t i m : İki hemşireyi b i r z a m a n d a nikâhınızda

bulundurmayınız.

A n c a k b i r i n i bıraktıktan, y a h u t öldükten s o n r a ötekini alı­ nız; " b i r e m r - i vâki olmuş ise" değil, " i l l a m â k a d s e l e f , K u r ' a n ' m nüzûlünden, y a n i İslâmiyet'ten önce vâki o l a n ev­ l e n m e l e r m ü s t e s n a d ı r . B u n l a r d a n dolayı C e n a b - ı H a k s i z l e r i m u h a t a b t u t m a z . Gafûr ve Rahîm olan A l l a h , b u müsaade­ s i y l e b u evsâfta b u l u n a n b i r ç o k k a d ı n l a r ı n k o c a s ı z k a l m a s ı n ı m ü e d d î o l a c a k h a r e k e t i l ü t f e n a f f e d i y o r , d e m e k t i r . . . d i y e de izah ettim. [ Y a a a L diye hayretle yüzüme bakışından da b e l l i i d i k i Atatürk b u tercümenin sakat olduğunu b i l m i y o r d u . B u n u n üzerine, b u yanlışlığın sebebinin,

b u tercümenin K u r ' a n ' m aslından değil, F r a n s ı z c a s m d a n

1

t e r c ü m e edilmiş olduğu anlaşıldı ve y a r ı m saat b u t e r c ü m e n i n yanlışlı­ ğını m ü n a k a ş a e t t i k . F a k a t o k u y u ş u m u beğenmişti.] A t a t ü r k b u izahâtımı s o n u n a k a d a r alâka i l e d i n l e d i ve hiçbir şey söylemediler; ve " B u gece b u k a d a r l a i k t i f a e d e l i m , m û s i k î faslına g e ç e l i m ! " b u y u r d u l a r .

Kastedilen, Kasımiriski'nin Le Koran

adlı çevirisidir.

232

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi E r t e s i gece y i n e h u z u r l a r ı n a ç a ğ ı r ı l d ı m . İ s m e t P a ş a d a o r a d a i d i .

1

[Atatürk] b e n i y a n m a o t u r t t u ve " D ü n geceki b a h s i b i r d a h a a n l a t ! " dedi. [ B e n de d ü n gece y a p ı l a n h a t a n ı n s e b e b i n i ] a n l a t t ı m . [ B u n u n ü z e r i n e ] ; S e n i n dediğin doğru imiş. B e n bugün t e d k i k e t t i m , elimizde b u l u n a n t e r c ü m e n i n y a n l ı ş l ı ğ ı m e y d a n a çıktı. S a h i h b i r t e r ­ c ü m e elde e d i n c e y e k a d a r b u işi b ı r a k a l ı m . . . b u y u r d u l a r . [Arkamı sıvayarak, " A f e r i n ! H a k i k a t e n hâfızmışsm!" diye i l t i f a t t a b u l u n d u . M e ğ e r K u r ' a n i n aslı i l e d i ğ e r k i t a p l a r ı t e d k i k e d e r e k k a r ş ı l a ş ­ tırmış, yanlışlığı o da t e s b i t etmiş. " B u tercümeyi bırakalım, M e h m e d A k i f i n tercümesini alalım" d i y o r d u a m m a , bütün a r a m a l a r a rağmen, Â k i f i n M ı s ı r ' d a b u l u n a n t e r c ü m e s i b i r t ü r l ü ele g e ç i r i l e m e d i . B i r m ü d d e t s o n r a , M ı s ı r ' a g i t t i ğ i m z a m a n , A k i f i n de h e r h a n g i b i r y a n l ı ş l ı ğ a d ü ş m e k i h t i m a l i n i düşünerek, tercümesini yakmış olduğunu öğrendim.] Kaynak:

Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "

içerisinde, V/1634-1635, İstanbul, 1943; S a d e t t i n K a y n a k , Atatürk Dolmabahçe'de

İlk Türkçe Kur ani

Nasıl Okudu?

[Niyazi Ahmet

Banoğlu, Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk

III, sh. 83, İstanbul,

1955; Banoğlu, Atatürk:

Hayatı,

Siyasi

ve Hususî

İstanbul, 1963; Banoğlu, Atatürk'ün

istanbul'daki

sh. 178-180, Hayatı,

11/351¬

352, İstanbul, 1974; Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 76-78, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962]

1

Başvekil İsmet İnönü (muhtemelen 3 Şubat'ta yapılacak olan K a d i r Gecesi i h ­

t i f a l i n i izlemek maksadıyla) D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a ile b i r l i k t e b i r gün önce, y a n i 1 Şubat 1932 Pazartesi günü İstanbul'a gelmiş bulunmaktadır. N i t e k i m k e n d i s i , i h t i f a l d e n b i r gün sonra (4 Şubat 1932 gecesi) A n k a r a ' y a g i t m e k üzere İstanbul'dan ayrılmıştır.

XIII M U S T A F A K E M A L v e T Ü R K Ç E K U R ' A N (2) Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

A t a t ü r k ' ü n Din

v e Kur'an

hakkındaki k a n a a t i b e n i m

anladığıma

göre şudur: O d i y o r d u k i : Türk, b u n u n ( K u r ' a n i n ) arkasından koşuyor. F a k a t o n u n ne dediğini anlamıyor, içinde neler v a r b i l m i y o r ve

bilmeden

tapmıyor. B e n i m maksadım, arkasından koştuğu k i t a p t a ne­ l e r olduğunu Türk anlasın! E v e t , b e n b i l i r i m k i i n s a n dinsiz o l m a z . Fakat

Türk'ün

dini

tabiattır.

1

B u n u size m ü n e v v e r ­

siniz diye söylüyorum. K a d i r Gecesi yaklaşıyordu.

2

B u gece, T ü r k ç e

okumaların

önemlisi A y a s o f y a ' d a yapılacaktı ve bütün dünyaca d i n l e n m e k

en

üzere

A y a s o f y a ' y a r a d y o cihazı d a k o n u l m u ş t u . K a d i r ' d e n b i r e v v e l k i gece Atatürk bize, h e m mümeyyizlik; h e m 3

de h o c a l ı k y a p t ı . F a t i h a S û r e s i n i h e p i m i z e b i r e r b i r e r o k u t t u . H i ç b i r i m i z n u m a r a a l a m a d ı k . B u o k u n u ş , nağme

i l e değil, hitabe

şeklinde o l u y o r d u .

N i s b e t e n e n i y i okuyanımız S a d e t t i n Kaynak'tı. F a k a t o n u n d a beğenilmediği görülüyordu.

1

"Türk yalnız tabiatı t a k d i s eder!" (30 Kasım 1929'da Vossische

Zeitung

muha­

b i r i n e v e r i l e n demeçten, "Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri", I I I / 1 2 4 , A n k a r a , 1989) 2

K a d i r Gecesi, 3 Şubat 1932 Çarşamba gününe tesadüf etmektedir.

3

2 Şubat 1932 Salı. Doğrusu: " 1 Şubat 1932 Pazartesi akşamı."

234

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi E n sonra Atatürk ayağa kalktı. G ö ğ s ü n ü i l i k l e d i . H ü m e t k â r â n e b i r

v a z i y e t aldı. Ö n ü n d e k i m a s a ü z e r i n d e Türkçe

Kur'an

açık d u r u y o r d u .

F a t i h a S û r e s i n i n Türkçesini o ezberlemişti. Sûre'yi b i r k e r e d a h a gözden geçirdi. Güzel y ü z ü n e verdiği c i d d i y e t alâmetleriyle, g ö z ü n ü karşıda b i r n o k t a y a d i k e r e k o k u m a y a başladı. Arasıra k i t a b a da bakıyordu. O k u d u , o k a d a r güzel ve canlı o k u d u k i güzel ve canlı o k u y a n bile b u n a h a y r a n o l d u . İyyake ' l e r d e k i h e m n i y a z n ü k t e l e r i n i , h e m h a s r m â n â l a r ı n ı h a k i k a ­ t e n c a n l a n d ı r d ı . îholinadaki

yalvarışları, psikolojisine en u y g u n d u ­

r u m d a okumayı başardı. Hâsılı Türkçe b i r i b a r e ; nükteleri, bediî r o l l e r i , ancak b u k a d a r m e y d a n a çıkarılmak suretiyle o k u n a b i l i r d i . H i t a b e b i t t i k t e n sonra, Ayasofya'da da böyle okunmasını t a v s i y e buyurdular.

C)

1

Atatürk'ün öründeki masa üzerinde K u r ' a n tercümesi d u r u y o r d u . Bu

kitabın

ötesin-,

berisine

kağıttan

işaretler

konulmuş

olması,

K u r ' a n ' m i n c e l e n m e k t e olduğunu ve bazı y e r l e r i n e ilişildiğini gösteri­ yordu. A t a t ü r k o işaretli y e r l e r d e n b i r i s i n i açtı ve o k u m a s ı n ı

Hâfız

Sadettin'e e m r e t t i . N i s a Sûresinin hürmet-i musâhara ayeti [23. ayet] i d i . B u âyette anaların. -ızKrın, kardeşlerin, t e y z e l e r i n , halaların e r k e k ­ lere h a r a m olduğu b e y a n ediliyordu. A t a t ü r k b u a y e t e ilişti. Y ü k s e l m i ş , m e d e n i y e t i g e l i ş m i ş b i r â l e m e , " A n a l a r ı n ı z ı . . . m z , k ı z l a r ı n ı z ı ...nız" d e m e n i n m â n â s ı z o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r v e b i l h a s s a a y e t i n , "ve e n t e c m a u b e y n e ' l - u h t e y n i , illâ m â k a d s e l e f p a r ­ çasının m â n â s ı o k u n d u ğ u z a m a n , "İki kızkardeşi aynı z a m a n d a ...nız, eğer böyle birşey yaptıysanız A l l a h affeder. İ ş t e b u h e z e y a n d ı r ! " dedi.

1

Hâfız A l i Rıza Sağman, hâtıralarında, aşağıda gelecek olan pasajı daha önce ve

müstakil b i r bölüm g i b i a k t a r m a k t a y s a da biz, diğer k a r i n e l e r i n yanısıra, Hâfız Sadettin'in aktarımını esas a l m a k suretiyle m e t n i b u şekilde düzenledik.

1932 R a m a z a n ı n a D â i r M e t i n l e r

235

A y e t i n Türkçesini Hafız S a d e t t i n okuduğu ve Atatürk'e m u h a t a b o b u l u n d u ğ u i ç i n , i t i r a z l a r ı n a c e v a p v e r m e k c e s a r e t i n i de o g ö s t e r d i v e : " E f e n d i m ! B u , iki kardeşi Biri

ölür

veya

boşanırsa,

aynı zamanda o vakit

nikâh altında

bulundurunuz

bulundurmayınız.

d e m e k t i r " d e d i y s e de

A t a t ü r k k a n i o l m a d ı v e m e s e l e de o g ü n b u k a d a r l a k a p a n d ı . Kaynak:

A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,

1

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "

içerisinde, V/1631-1632, İstanbul, 1943; krş. M e t i n I V

1

Hâfız S a d e t t i n ' i n hâtıralarında görülmüş olacağı üzere, b u mesele esas i t i b a ­

r i y l e ertesi gün kapanmıştır, (bkz. M e t i n X I I )

XIV A Y A S O F Y A CAMİİ N D E TÜRKÇE K U R ' A N ve TÜRKÇE TEKBİR Hâfiz Yaşar O k u r

1932 senesinde K a n u n - i Sânî [Ocak] ve Ş u b a t a r a s t l a y a n Ramazan-ı Şerifin yirmialtmcı gecesine tesadüf eden K a d i r Gecesi Atatürk'ün e m i r ­ leriyle Ayasofya C a m i i n d e radyo ile i l k defa yayımlanan büyük m e v l i d . Akşam,

1

Dolmabahçe

Sarayında

Atütürk'ün

huzurundaydım.

[ S u l t a n a h m e t C a m i i n d e k i ] m e r a s i m i n tafsilâtını anlattım.

Atatürk

[halkın m e r a s i m e karşı gösterdiği alâkadan dolayı] ziyadesiyle m e m n u n o l d u . " K a d i r G e c e s i , A y a s o f y a C a m i i n d e (de) a y n ı m e r a s i m y a p ı l s ı n ! " diye e m r e t t i . Ertesi a k ş a m

2

b ü t ü n hâfızlar Atatürk'ün h u z u r u n d a b u ­

l u n d u l a r . K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e y a p ı l a c a k m e r a s i m h a k k ı n d a görüşüldü. [ A t a t ü r k Türkçe

Kur'an

m nasıl karşılanacağı h a k k ı n d a halkı de­

n i y o r d u v e b u d e n e m e s i n d e de m u h a k k a k m ü s b e t n e t i c e a l ı y o r d u . O gece geç v a k t e k a d a r h e p Kur'an'ı K e r i m i n Türkçe tercümesinin c a m i ­ 3

l e r d e o k u n m a s ı m e v z û u n d a k o n u ş u l d u . D o k u z hâfız a r k a d a ş , d o k u z g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t o p l a n a r a k hep b u işlerle m e ş g u l o l u n d u , b a y ­ r a m n a m a z l a r ı n d a k i t e k b i r l e r i n de T ü r k ç e t e r c ü m e s i t e s b i t o l u n d u . A t a t ü r k Türkçe Tekbir

Ezan,

Türkçe

Kur'an,

Türkçe

Hutbe

ve

Türkçe

i l e 'dinde inkilâb' y a p m a k i s t i y o r d u . B u inkilâbı i l e m u k a d d e s

1

29 Ocak 1932 C u m a gününün akşamı.

2

1 Şubat 1932 Pazartesi gününün akşamı.

3

29 Ocak 1932 C u m a gününün gecesi.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

237

m i h r a b ı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de s a ğ l a m ı ş o l a c a k t ı ş ü p h e ­ siz... Z a t e n m ü t e a d d i t k o n u ş m a l a r ı n d a b u n o k t a y a t e m a s e d e r , p e k ç o k c a h i l l e r i n ilmî kisvelere bürünerek Kur'an'ı yanlış okuduklarını, e t r a f l a ­ rına t o p l a n a n l a r a da yanlış t e l k i n l e r d e bulunduklarını söyler, h a l b u k i Türkçe

i l e b ü t ü n b u yanlış ve zararlı h a r e k e t l e r i n önüne geçilebileceği

mütalaasında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıslah e t m e k , i m a m , h a t i b ve müezzin­ l e r i n maaşlarının arttırılmasını t e m i n e t m e k , Atatürk'ün d i n inkılâbı­ n d a ele a l m a k istediği m e v z û l a r d ı . j A k ş a m namazından sonra c a m i n i n kapıları kapatılmıştı. Dış a v l u v e içerisi h ı n c a h ı n ç d o l u i d i , [ b e n z e r i n e az r a s t l a n a n b i r k a l a b a l ı k v a r d ı ] . K o m i s e r b e y i n delâletiyle güç h a l i l e içeriye g i r e b i l d i k ve m ü e z z i n m a h ­ f i l i n e çıktık. T e r a v i h namazını Hacı F a i k E f e n d i kıldırdı ve n a m a z arasında İlâhî ve Âyin-i Şerif kıraat e d i l d i . N a m a z ı müteâkib m e r a s i m e başlandı. C a m i n i n dört tarafına hoparlör konulmuştu. [ B u dinî m e r a s i m ] r a d y o vasıtasıyla i l k defa bütün dünyaya yayınlandı. [Başta İstanbul Müftüsü F e h m i Hoca, ben, S a d e t t i n K a y n a k , Beşiktaşlı Rıza, K e m a l ,

Sultan

S e l i m l i Rıza, Z e k i , F a h r i , M u a l l i m N u r i ve B u r h a n B e y l e r o l m a k üzere sıra i l e ] Kur'an-ı K e r i m ' d e n bazı sûreler ve S ü l e y m a n Ç e l e b i n i n M e v l i d ' i y i r m i hâfızm iştirakiyle o k u n d u .

[ Y i r m i hâfızm iştirakiyle

okunan

M e v l i d p e k m u h t e ş e m ve ulvî o l d u . Perde perde yükselen b u ilahî nağmeler, Ayasofya C a m i i ' n i n cidarlarından Türkiye sathına ve bütün dünyaya yayılıyordu. Cemaat sanki büyülenmiş, gaşyolmuştu. muazzam

cemaatin

havalanacakmış

de

iştirak

gibi bir hafiflik

ettiği

o

tekbir

hissi veriyordu.

sadaları,

Hele

insana

B u ulvî ve

ilahî

n a ğ m e l e r i ] A t a t ü r k de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a r a d y o i l e t a k i p e d i y o r d u . M e v l i d i m ü t e â k i b h a t m - i şerifler kıraat e d i l d i ve D u â - g û

Hacı

Hâfız F a i k E f e n d i tarafından müessir b i r d u a i l e m e r a s i m e n i h a y e t ve­ rildi.

238

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Ertesi akşam

Saray'a g i t t i m . A t a m beni huzurlarına k a b u l etti.

1

"[Dinî m e r a s i m i r a d y o d a n t a k i p e t t i m . ] Çok güzel o k u d u n u z , ziyadesiyle m e m n u n [ve mütehassıs] o l d u m . [Arkadaşlarınız hâfız b e y l e r i yarın a k ­ şam s a r a y a iftara davet ediyorum, kendilerini haberdar ediniz"] dedi ve hâfız b e y l e r e y a r ı n a k ş a m S a r a y ' d a b i r i f t a r v e r m e m i e m r e t t i . [ A t a ' m m b u b a h a b i ç i l m e z iltifatları h a y a t ı m ı n e n b ü y ü k m a n e v i s e r v e t i d i r . ] Arkadaşları h a b e r d a r e t t i m . E r t e s i a k ş a m hâfızlar S a r a y ' a g e l d i ­ 2

l e r . S a r a y ' ı n ü s t k a t ı n d a m u a z z a m b i r s o f r a t e r t i b e d i l m i ş [ t i ] . A t a t ü r k de sofrada b i z i m l e beraber i f t a r e t m e k lûtmnda b u l u n d u ve bizlere büyük b i r ş e r e f v e r d i l e r . İ f t a r d a n s o n r a h â f ı z l a r d a n ayrı a y r ı K u r ' a n o k u m a l a ­ rını a r z u e t t i l e r ve h e p i m i z i b ü y ü k b i r n e z a k e t l e " S i z l e r i t e b r i k e d e r i m a r k a d a ş l a r ! " d i y e f r e k ] s o n s u z iltifatlarına m a z h a r [ e y l e d i l e r ] . H u z u r l a r ı n d a n a y r ı l ı r k e n , h â f ı z b e y l e r i alıp s e r - y â v e r b e y ' i n o d a ­ s ı n a g ö t ü r m e m i söyledi. A r k a d a ş l a r ı alıp s e r - y â v e r b e y ' i n o d a s ı n a g i d i l d i . T a n z i m e d i l e n cedvelde k e n d i i s i m l e r i m i z i n hizasında imzalarımızı a t a ­ r a k A t a t ü r k ' ü n i h s a n ettiği i k i y ü z e r lirayı a l ı p , t a h s i s o l u n a n o t o m o b i l ­ l e r e b i n e r e k D o l m a b a h ç e ' d e n ayrıldık. Kaynak:

Hâfız Yaşar O k u r , Yaşanmış Olaylarla Cumhur

Atatürk ve Müzik:

Riyâset-i

İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun

Anıları

(1924-1938), Atatürk'ten Yerebatan Mevlût,

Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 115, A n k a r a , 1993; Bilinmeyen Camisinde

Hâtıralar

1: Kur'an-ı Kerimin

Tören, Türkçe Ezan,

Mehmetçiğin

"Bütün H a f t a " , sy. 1, sh. 9-10, 22 N i s a n 1949;

Onbeş Yıl IDinî Hâtıralar, sh. 19-23, İstanbul, 1962

1

4 Şubat 1932 Perşembe gününün akşamı.

2

5 Şubat 1932 C u m a gününün akşamı. (28 Ramazan 1350)

Tercümesi, Mezarında Atatürkle

XV SÜLEYMAN İY E CAMİİ N D E TÜRKÇE H U T B E Hâfız Sadettin K a y n a k

Türkçe

Kur'an

okunması tecrübelerine n i h a y e t verildiği gecenin

e r t e s i günü, R a m a z a n ı n son C u m a s ı i d i . O gün Süleymaniye C a m i i çok 1

kalabalık

olur.

İstanbul

halkı

arasında

şöyle

bir kanaat

yaşar:

R a m a z a n ı n son C u m a s ı Süleymaniye'de n a m a z kılanın bütün günahları affolunurmuş. Atatürk halkın b u toplantısından istifade edilerek i l k Türkçe

Süleymaniye'de okunmasını a r z u ve e m i r b u y u r d u l a r .

Hutbenin

[ " H a y d i b a k a l ı m , T ü r k ç e h u t b e y i de S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e m u k a b e l e ile

oku! A m m a ,

okuyacağını

evvelâ

tertib

et, b i r göreyim"

dedi.]

H u t b e n i n m e v z u u n u da k e n d i l e r i , e l l e r i n d e k i K u r ' a n tercümesinden seç­ t i l e r . M e v z u şu i d i : O gafillere

"Yeryüzünü

ifsad

ıslah istiyoruz"

değil,

dirler.

Fakat

ifsad

etmeyin"

derler.

ne yaptıklarının

denildiği

Halbuki

farkında

zaman,

işte onlar

değillerdir.

"Biz müfsid-

[Bakara:

11-12] B u m e v z u u genişletmek ve h u t b e y i hazırlamak için z a m a n a ihtiyaç vardı. M ü s a a d e i s t e d i m . [Yazdım v e r d i m , beğendi. F a k a t , "Paşam! Bende h i t a b e t k a b i l i y e t i y o k . B u b a ş k a iş, hâfızlığa benzemez" d e d i m . "Zararı yok, b i r tecrübe e d e l i m " b u y u r d u . ] Kıyafet h u s u s u n d a b i r i r a d e l e r i olup olmadığını

["Hutbeye

çıkarken

sarık

saracak

mıyım?"]

sordum:

" K a t ' i y y e n s a r ı k i s t e m e m . [Sarığı b ı r a k ! ] İ ş t e b u gece g i y m i ş o l d u ğ u n e l ­ bise i l e başı açık [ b e n i m g i b i baş açık ve fraklı] o l a r a k [ g i t ] , f a k a t h a v a

1

28 Ramazan 1350 (5 Şubat 1932) C u m a günü.

240

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

soğuktur, palto giyebilirsin" b u y u r d u l a r .

1

[ N e d i y e y i m inkilâb yapılıyor,

'peki' dedim.] İsmet Paşa da orada i d i .

2

O k u m a şekline ve h i t a b e t tarzına dâir

bazı t a v s i y e l e r d e b u l u n d u l a r . E r t e s i g ü n şu h u t b e y i S ü l e y m a n i y e m i n ­ berinde o k u d u m .

3

Ey u l u l a r d a n u l u Tanrı! Sana h a m d e d e r i z . Bütün âlemleri y o k t a n v a r e d e n ve o n l a r a rızık v e r e n sensin! S a n a şükrederiz. B ü t ü n m a h lukât içinde insanları e n m ü k e r r e m y a r a t a n sensin! [Ey

u l u l a r d a n u l u Tanrı!] E n şerefli k u l u n u , d o ğ r u l u ğ u n d a hiç

şüphe etmediğimiz büyük Kitabınla bize h a k P e y g a m b e r o l a r a k gönderdin.

4

[Ey u l u Tanrı!] Yalnız sana t a p a r ve yalnız senden yardım isteriz. [Bize doğru y o l u gösteren büyük K i t a b i O gönderdi. U l u T a n r ı n ı n k u l u ve p e y g a m b e r i s e v g i l i m i z H z . M u h a m m e d ' e ş e h a d e t e d e r i z . Bize büyük K i t a b i o d u y u r d u . ] E y u l u Tanrı! B i z i i m a n d a n ayırma! E y müslümanlar! U l u Tanrı b u y u r u y o r k i :

1

6 Şubat 1932 t a r i h l i M i l l i y e t gazetesinde, S a d e t t i n K a y n a k i n başı açık ve

smokin üstünde paltosu olduğu halde Süleymaniye m i n b e r i n d e i k e n çekilmiş b i r fotoğrafı yer almaktadır. 2

Başvekil İsmet İnönü, 4 Şubat 1932 Perşembe gününün akşamı İstanbul'dan

A n k a r a ' y a doğru yola çıkmıştır. ( V a k i t , 4 Şubat 1932) 3

Hâfız Sadettin'in b u hutbesi, bazılarınca, "Cemaleddin E f e n d i n i n 22 M a r t 1926

t a r i h i n d e verdiği İlk Türkçe Hutbe"

o l a r a k aktarılmaktadır k i mehaz göste-

r i l m e k s i z i n öne sürülen b u i d d i a k e s i n l i k l e doğru değildir. Çünkü n a k l e d i l e n hutbe m e t n i , aslında, Osman E r g i n i n Türkiye Maarif

Tarihinden

alınmıştır ve

b u eserde böyle b i r iddiayı doğrulayacak hiçbir k a r i n e m e v c u t değildir. ( B k z . H a s a n Hüseyin Ceylan, Cumhuriyet

Dönemi Din ve Devlet İlişkileri,

11/63-64,

A n k a r a , 1993) 4

Osman E r g i n , burada b i r not düşüp, " H a t i b i n Peygamberle K i t a b i n adını söy­

lememesi d i k k a t e değer" demekte ise de (1943: V/1628), b i r a l t p a r a g r a f t a ( h u t b e n i n 7 Şubat 1932 t a r i h l i Vakit gazetesi tarafından yayımlanan metninde), Hz. P e y g a m b e r i n i s m i sarahaten

zikredilmektedir.

241

1932 R a m a z a n ı n a D â i r M e t i n l e r

Bazı i n s a n l a r [ k i m s e l e r ] , " A l l a h ' a ve A h i r e t G ü n ü n e inandık, biz [de] mü'miniz" derler. Böylelikle A l l a h ! ve mü'minleri a l ­ d a t m a k isterler. H a l b u k i onlar, yalnız k e n d i l e r i n i aldatırlar ve böyle yaptıklarını da a n l a m a z l a r . O n l a r a "Dünyayı fesada v e r m e y i n i z " denildiği z a m a n , " H a j a r ! B i z ıslah

ediyoruz

[edicileriz]" derler. H a l b u k i ifsad ederler, lâkin a n l a m a z l a r . K e n d i l e r i n e " H e r k e s g i b i i m a n e d i n i z " denildiği z a m a n , " B i z aptallar gibi m i inanacağız?" derler. H a l b u k i k e n d i l e r i ap­ t a l d ı r l a r , b u n u b i l m e z l e r . [ B a k a r a : 8-9, 1 1 - 1 3 ] A l l a h ile yaptıkları a h d i bozanlar, Allah'ın birleş[tir]meyi emrettiğini ayıranlar ve y e r y ü z ü n ü fesada v e r e n l e r h ü s r a n ­ dadırlar [ B a k a r a : 27]. I s l a h edilen yeryüzünü ifsad e t m e y i ­ niz [A'raf: 56]. A l l a h ifsad edenleri sevmez [Mâide: 64]. K e n d i n i z yapmadığınız i y i l i k l e r i başkalarına nasıl t a v s i y e edersiniz? Kitabı o k u y o r s u n u z , hiç d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? [ B a k a r a : 44] E y i n s a n l a r ! Ş e y t a n a uymayınız. O-sizin açık düşmanınızdır. Size fenalığı ve n a m u s s u z l u ğ u o e m r e d e r [ ö ğ r e t i r ] . A l l a h h a k k ı n d a bilmediğinizi söylemeyi [size] o öğretir [ B a k a r a : 168-169]. Allah'ın Kitabını o k u y a n l a r , n a m a z kılanlar [ve] i h s a n ettiğimiz rızıktan g i z l i ve âşikâr sadaka v e r e n l e r , tü­ k e n m e z b i r m a l a sahip olacaklarından e m i n olabilirler. A l l a h o n l a r a mükafatını verecek ve lütfunu

[da] artıracaktır.

[Fâtır: 2 9 - 3 0 ] —Oturulacak— Ayakta: A l l a h ve m e l e k l e r i , P e y g a m b e r e salât ve selâm ederler. E y m ü ' m i n l e r ! Siz de P e y g a m b e r ' e s a l â t v e s e l â m e d i n i z . [ A h z â b : 56] —Dua—

242

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi U l u T a n r ı m ! H a k ve a d a l e t l e h a r e k e t e d e n l e r i sen p a y i d â r eyle! C u m h u r i y e t i m i z i [ C u m h u r i y e t hükümetini] ve T ü r k m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle! Türk o r d u s u n u h a v a d a , denizde ve k a r a d a d a i m a m u z a f f e r eyle! Topraklarımıza b o l b e r e k e t i h s a n eyle! M a h s û l â t ı m ı z ı h e r t ü r l ü a f e t l e r d e n s a k l a [ â f a t t a n vikâye eyle]! Mübarek şehitlerimize ve ölülerimize r a h m e t eyle! —Hâtime— A l l a h a d i ve i h s a n i l e e m r e d e r . Akrabanızdan, m u h t a ç o l a n ­ l a r a m u a v e n e t i emreder. Fuhşu, kötülüğü [inkârı] ve h a k ­ sızlığı n e h y [ m e n ] eder. A l l a h size n a s i h a t v e r i y o r u m u l u r k i [ b u n u can kulağıyla d i n l e r ve] düşünürsünüz. [ N a h l : 90] O g ü n çok k a r yağmıştı. B u n a r a ğ m e n Süleymaniye C a m i i tıklım

tıklım dolmuştu. [O gün hıncahınç dolan Süleymaniye C a m i i n d e cemaat a r a s ı n a k a r ı ş m ı ş y ü z e h ' de s i v i l p o l i s v a r d ı . ] N a m a z ı b e n k ı l d ı r m a d ı m , i m a m kıldırdı. H u t b e i l e n a m a z arasındaki z a m a n d a , [ b e n Türkçe H u t b e y i o k u r o k u m a z , kalabalık arasından, bilâhare] A r a p olduğu a n ­ laşılan b i r a d a m [sesini yükselterek] m i h r a b a yakın b i r y e r d e , "Böyle h u t b e olmaz, n a m a z fâsiddir" diye bağırdı. F a k a t b u n u ne c e m a a t d i n ­ l e d i , n e de i m a m . [ Ç o k ş ü k ü r i t i r a z e d e n y a l n ı z b u A r a p ' t ı . O n u d a d e r h a l k a r a k o l a götürdüler ve t a b i i b e n z e t t i l e r . ] Kaynak:

Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "

içerisinde, V / 1 6 2 7 - 1 6 2 9 , İstanbul, Süleymaniye'de

Okunan

Banoğlu, Nükte, Fıkra ve Çizgilerle 1955; Banoğlu, Atatürk:

1943; S a d e t t i n

İlk Türkçe Hutbenin Siyasî

Atatürk,

ve Hususî

İstanbul, 1963; Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul, 1974; Sadi B o r a k , Atatürk 1997; 1. bas. 1962); Türkçe Hutbenin

Hikâyesi,

Kaynak, (Niyazi A.

sh. 83-84, İstanbul, Hayatı,

İstanbul'daki

sh. 178-180, Hayatı,

H/352,

ve Din, sh. 75-76, İstanbul, Metni, " V a k i t " , 7 Şubat 1932

XVI PAŞALARIN H U Z U R U N D A TÜRKÇE K U R ' A N Hâfız S a d e t t i n K a y n a k

Y i n e b u R a m a z a n d a n s o n r a b i r gece i d i . A t a t ü r k b ü t ü n 1

müfettişlerini

d a v e t e t m i ş t i . O gece H a s a n C e m i l B e y

Ordu

vasıtasıyla,

" S a d e t t i n , O r d u müfettişlerine K u r ' a n ' d a n b i r hitabe îrad etsin, lüzûm görürse hazırlansın!" tarzında b i r e m i r tebliğ e d i l d i . M e c l i s t e n ayrıldım. K u r ' a n ' d a n m u h a r e b e y e ve askerliğin f a z i l e t i n e ve şehitliğin

yüksek

m e r t e b e s i n e dâir o l a n b a z ı â y e t l e r i n t e r c ü m e l e r i n i y a z d ı m . B e n b u n l a r l a meşgulken Atatürk, H a s a n C e m i l Bey'i i k i defa bulunduğum yere gön­ dermiş ve " D a h a hazırlanmadı mı, biraz çabuk olsun!" buyurmuştu. B i r çeyrek saat içinde hazırlandım. T a m a m h a b e r i n i

verdim.

Mecliste m a s a başında Atatürk'ün t a m karşısına düşen b i r y e r seçtim. Atatürk'ün i k i tarafında O r d u müfettişlerinden A l i Said, F a h r e d d i n ve Şükrü Nâilî ve d a h a bazı paşalarla h u z u r u m u t a d z a t l a r ve diğer birçok m i s a f i r l e r v a r d ı ; v e y i r m i k i ş i y e y a k ı n d a b i r saz h e y e t i b u l u n u y o r d u .

1

Sadettin K a y n a k , "Yine b u R a m a z a n d a n sonra b i r gece" deyip, açık ve kesin b i r

t a r i h vermiyorsa da b u gecenin, Ramazan Bayramının i l k gecesi (S Şubat Pazartesi)

1932

olduğu t a h m i n i n d e b u l u n a b i l i r i z . Çünkü Atatürk'ün y a v e r i M . Celâl

B e y ' i n tuttuğu resmî "Nöbet D e f t e r i " n d e k i kayıtlar, Ali Said

Paşa müstesnâ,

hâtıratta adı geçen beş kişinin de ( F a h r e t t i n Paşa, Şükrü Nâilî Paşa, İzzettin Paşa, Şükrü K a y a ve H a s a n C e m i l ' i n ) b u t a r i h t e (8 Şubat gecesi) t o p l u o l a r a k Dolmabahçe'de M u s t a f a K e m a l ' i n h u z u r u n d a bulunduklarını göstermektedir k i Nöbet Defterinde

b u n d a n maada Refik ve Cevat Abbas beyefendiler o l m a k üzere

i k i kişinin daha adı kayıtlıdır. (Özel Şahingiray, Atatürk'ün 1938, sh. 34, A n k a r a , 1955)

Nöbet Defteri

1931¬

244

T ü i ' k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Hitabeye,

"Atatürk'üm

ve

Kahraman

Türk

Ordusu'nun

K u m a n d a n l a r ı ! " diye başladım ve şöyle d e v a m e t t i m : U l u T a n r ı n ı n b ü y ü k K i t a b i n d a n A l u İmran Sûresi: 163. a y e t i , T a n r ı y a sığınarak o k u y o r u m : Tanrı y o l u n d a m u h a r e b e e d e r k e n , ölenleri öldü z a n n e t m e ­ yiniz.

O n l a r Tanrı'nın

nezdinde yaşarlar ve

rızıklarım

T a n r ı ' d a n alırlar. E n f a l S û r e s i : 4 7 , 62 v e 6 7 . a y e t l e r . T a n r ı y a s ı ğ ı n a r a k o k u y o r u m : E y mü'minler! Düşman ordusu karşısında

bulunduğunuz

z a m a n , d a i m a T a n r ı n ı n adını z i k r e d i n i z , f e l a h b u l u r s u n u z . E y mü'minler! Tanrı nın düşmanlarını ve k e n d i düşmanları­ nızı v e T a n r ı n ı n b i l i p de s i z i n b i l m e d i ğ i n i z g i z l i d ü ş m a n l a r ı k o r k u t m a k ve o n l a r a karşı k o y a b i l m e k için e l i n i z d e n geldiği k a d a r k u v v e t v e g ü c ü n ü z ü n y e t t i ğ i m e r t e b e h a r b âletleri h a ­ zırlayınız. İçinizden azîm s a h i b i yüz kişi, ikiyüz

düşmanı

m a ğ l u b e d e c e k t i r ve b i n kişi T a n r ı n ı n i z n i y l e i k i b i n ' e g a l e b e çalacaktır. Tanrı azîm s a h i p l e r i y l e b e r a b e r d i r . S a f S û r e s i : 4, 1 1 - 1 3 . a y e t l e r . T a n r ı y a s ı ğ ı n a r a k o k u y o r u m : T a n r ı k e n d i u ğ r u n d a saff-ı h a r b n i z a m ı n d a k a l e g i b i m e t i n o l a r a k h a r b e d e n l e r i sever. E y mü'minler! C e h e n n e m i n e l i m azabından k u r t u l m a k için size b i r çare h a b e r v e r e y i m m i ? T a n r ı y a ve Elçisi

olan

M u h a m m e d ' e i m a n e d i n i z ve mallarınızı, canlarınızı (onların u ğ r u n d a ) f e d a e d i n i z . E ğ e r b i l i r s e n i z , işte b u s i z i n için h a y ı r ­ lıdır. Adiyât Sûresi. Tanrı'ya sığınarak o k u y o r u m : S o l u k soluğa koşan ve ayaklarını yere v u r d u ğ u z a m a n kıvıl­ cım çıkaran ve sabahleyin düşmana h ü c u m e d e r k e n a y a k l a ­ rıyla t o z l a r s a v u r a n a t l a r ve d ü ş m a n kıtalarını y a r a r a k y o l

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

245

a ç a n g a z i l e r hakkı için y e m i n e d e r i m ( k i ) : İ n s a n

Tanrıya

karşı nankördür! B ü y ü k b i r d i k k a t ve alâka i l e d i n l e n e n b u h i t a b e n i n s o n u n d a b e n i çok alkışladılar. B u a r a d a Atatürk, " K u r ' a n ' d a n e l e r varmış!? B u n l a r d a n b i z i m hiç h a b e r i m i z y o k t u ! " b u y u r d u . B u a r a d a F a h r e d d i n Paşa ayağa k a l k a r a k şöyle b i r m u k a b e l e d e bulundu: Atatürk'üm! Türk O r d u s u , vücuda getirdiğin b ü y ü k inkilâbı h ı r z - ı c a n e t m i ş t i r . B u i n k i l â b ı n ı d a öyle y a p a c a k t ı r . M a d d i ve m a n e v î i k i k u v v e t e d a y a n a n O r d u . şimdiye k a d a r m â n â ­ sını a n l a m a d ı ğ ı m a n e v î k u v v e t i n n e o l d u ğ u n u b u i n k i l â b l a d a h a i y i a n l a y a c a k ve b u n u b i l e r e k d ü ş m a n a öyle h ü c u m edecektir. İ z z e t t i n P a ş a d a b u m e â l d e k ı s a b i r söz s ö y l e d i . B u n l a r ı m ü t e a k i b , Atatürk dedi k i : T ü r k m i l l e t i Şark'tan, G a r p ' t e n gelecek h e r h a n g i b i r t e h l i ­ keye karşı s i z i n v a k t i n d e t e d b i r almış olmanızdan e m n i y e t içinde evinde yatıyor ve h u z u r içinde

dolayı

dolaşıyor.

J a p o n b e l i y y e s i (o s ı r a d a Ç i n - J a p o n H a r b i y e n i b a ş g ö s t e r i y o r d u ) , Çin'i istilâ e d e r , g ü n ü n b i r i n d e R u s y a ' y ı d a ç i ğ n e r s e , b u belâyı d u r d u r a c a k ancak Türk O r d u s u ' d u r . Y i n e o sâzendelerden k i m olduğunu iyice hatırlamadığım b i r i s i , b i r a r a l ı k m û s i k î m i z h a k k ı n d a i l t i z a m k â r v e h i m a y e e d i c i b i r söz s ö y l e n m e ­ s i n i r i c a e t m i ş t i . [ D a h i l i y e V e k i l i ] Ş ü k r ü K a y a b i r a z s o n r a bazı s ö z l e r s ö y l e d i . B u s ö z l e r h e m m e v s i m s i z i d i , h e m de r u h s u z

söylenmişti.

B i t t a b i i h i ç b i r a l â k a ve y a n k ı u y a n d ı r m a d a n geçti. Kaynak:

Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,

Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "

içerisinde, V/1636-1638, İstanbul, 1943

XVII DOLMABAHÇE S A R A Y I N D A BİR GENÇ H A F I Z Hâfız A s ı m

Hâdiseyi okudum.

bana Hâfız Âsim anlattı. Bu yazıyı yazdıktan

sonra

kendisine

Aynen tasdik ve teyid etti. A. K. A.

G a z i M u s t a f a K e m a l , tasarladığı inkilâbları f i i l sahasına k o y m a ­ dan

ö n c e , d a i m a e t r a f ı n d a b u l u n a n l a r d a n b a ş k a k i m s e l e r l e de i s t i ş a r e

eder, asıl m a k s a d ı n ı g i z l e y e r e k v a r m a k istediği g a y e n i n k â h l e h i n d e , k â h a l e y h i n d e f i k i r y ü r ü t ü r , ortalığı y o k l a r , n i h a y e t k a r a r ı n ı v e r i r d i . D i n e müteferri inkilâblarda da böyle yapmıştı: Bazılarına göre, s o n r a d a n y a p m a y ı d ü ş ü n d ü ğ ü esas d e ğ i ş i k l i k l e r e z e m i n h a z ı r l a m a k i ç i n t a a s s u b z i h n i y e t i n i y ı k m a k l ü z û m u n u d u y m u ş ve b u n a K u r ' a n ' m tercü­ mesiyle başlamayı muvafık görmüştü. " K u r ' a n ' m t e r c ü m e s i m ü m k ü n d e ğ i l d i r , cevaz y o k t u r ! " k a b i l i n d e n v u k û b u l a n ç e ş i t çeşit i t i r a z l a r a r a ğ m e n , d a h a e v v e l de K u r ' a n t e r c ü m e olunmuştu. F a k a t ne g a r i p t i r k i b u tercüme Fransızca'dan yapılmıştı ve a n c a k bazı meraklılar v e y a laubâli k i m s e l e r elinde dolaşıyordu. G a z i n i n 1

maksadı, m a h d u d i y e t i kaldırmak, Arapça m e t i n y e r i n e "Türkçe sözlü b i r K u r ' a n " k o y m a k , bütün ibadetlerde b u n u okutmaktı. T a r i h kitaplarında geçen tafsilâta göre, hâfızları

Dolmabahçe

S a r a y ı n a ç a ğ ı r t ı p h e r b i r i n e ayrı ayrı a ş ı r l a r o k u t m a s ı , asıl m e t n i n t i l a ­ vetinden sonra tercümenin okunmasını e m i r

1

dinleyenlerin ihtisasla-

B u r a d a kastedilen eser, C e m i l Sa'd'in Türkçe Kur'an-ı Kerim

adlı çevirisidir.

(İstanbul, 1924)

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

247

rını a n l a m a k i s t e m e s i v e b u t e r c ü m e y i t e k r a r y a p m a s ı . . . h e p b u g a y e y e müteveccih teşebbüslerdi. H e r nedense tereddütten kurtulamıyordu: Yapılacak değişiklik, m i l l e t i n v i c d a n i y l e alâkalı çok nâzik b i r h a r e k e t t i , ' d i n inkilâbı' i d i . Husûle getireceği tesir — A l l a h e s i r g e s i n ! — v a h i m neticelere müncer o l a b i l i r d i . K a r a n v e r m e d e n , e v v e l â t e r c ü m e l e r i t e k r a r l a m a k , u m u m î ef­ kârı y o k l a m a k , m u h i t i hazırlamak ve h e r h a l d e atılacak adımı iyice ölç­ m e k lâzımdı. O, u s a n m a k n e d i r b i l m e z d i . G a y e için m u t t a s ı l ç a l ı ş ı y o r , h e r v a s ı ­ t a y a b a ş v u r u y o r d u ; a r a ş t ı r m a l a r ı n ı çeşit çeşit k a f a l a r a g ö r e d e r i n l e ş t i r i y o r d u . F a k a t b i r türlü k a r a r a varamıyordu. Birgün ona Hâfız Asım'dan bahsetmişlerdi; "Sesi güzel, y ü z ü güzel, m û s i k i y e â ş i n â , g e n ç b i r h â f ı z ; Türkçe

Kur'an

okumak hususunda pek

u s t a " demişlerdi. F i l h a k i k a Asım, b i r akşam evvel, Bayezid C a m i i n d e A k i f i n m e ş h u r Gece

şiirini b i r n a ' t , y a h u t m ü n a c a a t g i b i o k u m u ş , g ı n a ­

nın [tegannînin] bütün i n c e l i k l e r i n i , bütün coşturucu titreyişlerini k u l ­ lanarak;

"Ne

rengârenk

ubûdiyetle

yâ

Rab,

here

ü

merc

âfak/Karanlıklar, ışıklar, gölgeler, l e b r i z - i istiğrak" d e y i p ; n i h a y e t , " G e l ey d ü n y a l a r ı n M e v l â s ı , ey L e y l a - i v i c d a n ı m / S e n i n y â d o l d u ğ u m s i n e n d e olsun, varsa, payânım"

1

temennisiyle bütün cemaati ağlatmış, sesinin

m a k a m d a n m a k a m a uçan ihtizazlarıyla birçok k i m s e l e r e " K u r ' a n o k u ­ y o r " z a n n ı n ı v e r m i ş t i . Türkçe

Kur'an

o k u m a k t a k i ustalığı, b u v e h i m d e n

doğmuştu. İşte o g ü n ü n akşamı Dolmabahçe S a r a y ı n ı n mükellef b i r salo­ n u n d a , m û t a d ü z e r e e ğ l e n i l i r k e n , ' d i n ' b a h s i açılmış v e t a b i a t ı y l a K u r ' a n o b a h s i n e n e h e m m i y e t l i faslını teşkil etmişti. G a z i n i n dimağında t a m o sırada A s i m i n hayâli b i r şimşek g i b i p a r l a d ı . O n u d i n l e m e n i n t a m z a m a n ı y d ı . B u sitâyişi b i t m e y e n h â f ı z d a

M e h m e t Âkif Ersoy, Gece, İstanbul, 1991 1

"Safahât", (Haz. Ertuğrul Düzdağ), sh. 474-475,

248

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

b a k a l ı m n e d i y o r v e nasıl o k u y o r d u ? . . Ç o k s ü r m e d i , A s ı m s a r a y a g e l d i . S a l o n y i n e din b a h i s l e r i y l e h e y e c a n l a r i ç i n d e y k e n , " K u r ' a n , n i h a y e t ser­ best

vezinde

b i r şiirdir,

Allah

tarafından

vahyolunmuş

olamaz,

M u h a m m e d ' i n k e n d i sözleridir..." iddiaları g u r u r ve i s t i h f a f l a yükseliy o r k e n , i m t i h a n i ç i n ç a ğ r ı l m ı ş o l a n A s ı m içeri g i r m i ş v e b u s ö z l e r i i s t e ­ m e y e r e k işitmişti. Güzel giyinmişti; g i r e r k e n usûl ve âdâba, m ü m k ü n olduğu k a d a r riâyet etmiş, h e r veçhile nazar-ı d i k k a t i üzerine çekmişti. K e m a l Paşa, genç hâfızı b ü y ü k b i r n e z a k e t l e k a b u l e t t i . B u m u ­ a m e l e , A s ı m için b i r t e m i n a t y e r i n e geçtiği g i b i y a k ı n d a n t a n ı d ı ğ ı T a h s i n (Üzer) B e y ' i n

1

o r a d a bulunması ve gülümseyerek bakması da k a l b i n e

k u v v e t vermişti. O t u r u r o t u r m a z , G a z i , A s ı m ' a n e iş y a p t ı ğ ı n ı , i ş i n d e n k a ç p a r a k a ­ zandığını sordu. S o n r a — b i r amatör farzetmiş olsa g e r e k — K u r ' a n t e r ­ cümesi hakkındaki f i k r i n i yokladı. A s ı m ihtiyatı e l d e n b ı r a k m ı y o r d u : Kifayetsizliğini i l e r i sürdü, mütalaa beyanından çekindi. M u s t a f a K e m a l Paşa, " B i r tecrübe e d e l i m " dedi, A s ı m a İsrâ S û r e s i n i n Türkçe t e r c ü m e ­ s i n i g ö s t e r e r e k ilâve e t t i : — O k u bakalım! K e k e l e m e m e k , iltizâmı b i r falso yapıyor zehabını u y a n d ı r m a m a k ve m a a z a l l a h , e l i m b i r a k i b e t e u ğ r a m a m a k için, A s ı m olanca d i k k a t i y l e ve bütün m e h a r e t i y l e o k u d u . M u s t a f a K e m a l , hiç şüphe y o k , m û s i k i y e b a y ı l m ı ş t ı , f a k a t asıl m a k s a d ı u n u t m u ş değildi.

1

Nöbet Defterindeki

kayıtlara göre, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün sofrasında b u ­

l u n a n zevât arasında T a h s i n Bey' ismi sıkça zikredilmektedir. M e t i n d e adı geçen ' T a h s i n Üzer' i l e R a m a z a n ayı boyunca listelerde adına 9 kez rastladığımız T a h s i n Bey'in aynı kimse olma i h t i m a l i çok yüksektir. B u i h t i m a l e binâen, 1932 Ramazanı boyunca T a h s i n B e y ' i n adının geçtiği günlere işaret e t m e k t e fayda mülâhaza ediyoruz. Ocak: 19, 24, 26, 28, 30; Şubat: 1, 3, 4, 5. (bkz. A.N.D.)

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

249

— H a y d i b a k a l ı m , d e d i ; ş i m d i s e n de i s t e d i ğ i n s û r e y i A r a p ç a o l a ­ rak oku! O z a m a n a k a d a r s a l o n l a r d a m û t a d olan şekilde o t u r a n genç hâfız, h e m e n v a z i y e t i n i d ü z e l t e r e k koltuğa çıktı ve diz ç ö k t ü . B u

hareket

M u s t a f a K e m a l ' i n k e s k i n gözünden kaçar mıydı? — T a h s i n bey, dedi; Kur'an'ı Türkçe o k u r k e n ayaklarını uzatmıştı, ş i m d i d i z ç ö k t ü . A n l a ş ı l ı y o r k i e v v e l k i n i Kur'an

telakki etmiyor.

Sözlerinde b i r h i d d e t , y a h u t h a y r e t seziliyordu. P a r l a y a n gözlerini  s ı m ' a d i k m i ş , s a n k i b i r s u ç l u y u i s t i n t a k eder g i b i c e v a p i s t i y o r d u . A s ı m , yardımcısıdır doğruların H a z r e t i A l l a h k a n a a t i y l e , "Paşam!" dedi; — B u b i r alışkanlıktır, h a r e k e t i m düşünülerek yapılmış değil. F a k a t ne y a l a n söyleyeyim, n o k t a - i nazarım d ü ş ü n d ü ğ ü n ü z ü n aynıdır. B u d o ğ r u , d ü r ü s t s ö z l e r h i d d e t , y a h u t h a y r e t i tatlılık v e y u m u ş a k ­ lığa k a l b e t t i . G a z i b e l k i b i r a z acıyarak, A s ı m a gülümsedi. " H e r k e s k a ­ n a a t l e r i n d e hürdür, elverir k i b u k a n a a t l e r s a m i m i olsun genç!" dedi. Hâfız t i l a v e t e başladı. Hiç d ü ş ü n m e d e n aynı hususî b i r i n t i h a b yapmadan

okumaya

Sûresi'ydi. B u n d a

başladı.

Birdenbire

hatırına

geliveren

Hakkâ

Kur'an-ı K e r i m ' i n m a h i y e t i anlatılıyor; " K u r ' a n ,

A l l a h ' ı n y a n ı n d a p e k k ı y m e t l i b i r e l ç i n i n s ö z ü d ü r . O şâir s ö z ü d e ğ i l d i r ! " d e n i l i y o r d u . Tenzihin

min Rabb'il-Alemîn

âyeti A s i m i n ağzından b i r i h ­

t a r nidası g i b i dökülürken, sükûta dalmış o l a n salonda b i r d e n b i r e b i r değişiklik o l d u . Gazi ayağa k a l k a r a k , " T a h s i n Bey!" dedi: — S e n i n h â f ı z m s a d e h â f ı z d e ğ i l , aynı z a m a n d a d i p l o m a t ! B i z i m biraz

evvel konuştuğumuz

mevzûa —şüphesiz, girerken

duymuş—

K u r ' a n lisanıyla karışıyor, bize cevap v e r i y o r . İlhamlı târiz ve i t i r a z l a r d a n h o ş l a n m a y a n M u s t a f a K e m a l s i n i r l i g ö r ü n ü y o r d u . Zavallı Â s i m , h a k i k a t e n farkına v a r m a y a r a k

işittiğini

şimdi anladığı o sözlere m u k a b e l e e t m e y i hatırından bile geçirmemişti. F a k a t K u r ' a n i n m u ' c i z e s i y d i b u ! Hakkın

lisanı

kendiliğinden cevap v e r i ­

y o r d u . N e y a p a b i l i r d i ? K o r k u ve endişe içinde kısacık b i r m ü d a f a a yaptı:

250

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi — Paşam! dedi; B e n hâfızım a m m a K u r ' a n i n mânâsına maattees­

s ü f v u k û f u m y o k ! E ğ e r size m u â r a z a s u r e t i n d e b i r ş e y y a p m ı ş s a m , b u be­ n i m e s e r i m değil, a n c a k Allah'ın b i r t e c e l l i s i d i r ! Bu

sözler, b u s a m i m i m ü d a f a a b i r a z e v v e l k i feverânı yatıştırdı,

m e c l i s i n havası değişti ve A s ı m , b i r a z s o n r a hatırı sayılır b i r câizenin verdiği sevinç içinde e v i n i n y o l u n u t u t t u . Kaynak:

A l i Kemâli Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an

Tercümesi,

"Sebilürreşad",

c. I V , sy. 96, sh. 328-330, Şubat 1951. [ B u metinde aktarılan hâdi­ senin kesin t a r i h i (1932 Ramazanının h a n g i akşamı olduğu) tesbit edilememiştir.]

XVIII TÜRKÇE K U R ' A N , M U S T A F A K E M A L ve MARTİN L U T H E R Charles H. Sherill

Türkiye'de yapılan sekizinci büyük inkilâb, bizi M u s t a f a Kemâl i l e M a r t i n L u t h e r i m u k a y e s e y e s e v k e d e c e k t i r . D i n ve D e v l e t işlerinin a y ­ rılmasına dâir fasılda, d i n i n Türkiye'de oynadığı siyasî t e s i r i g ö s t e r m i ş ­ t i k ; ve M u s t a f a K e m a l i l e V I I I . H e n r i arasında b i r m u k a y e s e yapmıştık. Şimdi dinî s a h a d a A r a p D i l i n i n y e r i n e T ü r k D i l i n i n nasıl k â i m o l d u ­ ğ u n u g ö r e c e ğ i z . B u i n c e l e m e , b i z i m T ü r k m i l l e t i n i n h a k i k î dinî h a y a t ı n a d a h a d e r i n d e n nüfuz e t m e m i z e yardım edecektir. Şark-Ekspres S i m p l o n t r e n i ile P a r i s ' t e n İstanbul'a seyahat i k i b u çuk g ü n sürer. B u z a m a n ı n m ü h i m b i r kısmını, zor olduğu k a d a r da alâka v e r i c i o l a n Türkçe'yi t e d k i k e t m e k l e geçirdim. W a g o n - l i t (yataklı vagon) k o n d ü k t ö r ü Türktü; arasıra o n u çağırıp bazı k e l i m e l e r i n t e l a f f u ­ zunda bana yardım ettiriyordum. S o n g ü n , e v v e l k i sene h ü k ü m e t i t a r a f ı n d a n Kur'an'ın tercüme

edilmesi

kararı

Türkçe'ye

hakkında ne düşündüğüne dâir f i k r i n i s o r d u m .

O n u n cevabı b e n i çok yakından i l g i l e n d i r i y o r d u . Z i r a h ü k ü m e t icraatı h a k k ı n d a , l e h t e v e a l e y h t e h u s u s î h i ç b i r itirazı o l m a y a n b i r h a l k a d a m ı ile konuşuyordum. B a n a cevaben, "Müslüman o l m a k l a beraber bilhassa d i n d a r değilim" dedi. "Birkaç seneden b e r i " dedi; hayatının çoğu zamanı t r e n d e geçtiğinden çok seyrek o l a r a k b i r c a m i y e gitmişti, ayrıca duaları okumayı b i l e unutmuştu. Artık b u n l a r imkânsız değilse bile çok z o r d u . B i r k e l i m e y l e , sık sık h e r d i n d e v e h e r m e m l e k e t t e r a s t l a n ı l a n h a r p s o n ­ rası m o d e r n b i r a d a m o l m u ş t u . E v i m i z d e her z a m a n rastlanılan güzel y a z m a b i r Kur'an-ı K e r i m ' i m i z vardır. B u n u n l a i f t i h a r e d i y o r d u k . B i r m a s a

252

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi [ r a h l e ] üzerinde b u l u n u r ve d a h a ziyade b i r süs vazifesi gö­ rürdü;

zira

hiçbirimiz

Arapça

bilmiyorduk.

İlk

evvelâ

K u r ' a n ' m Türkçe'ye tercüme edileceğini d u y d u ğ u m

zaman

h o ş u m a g i t m e m i ş t i . B u n u b i r h a t a s a y ı y o r d u m . B i z müslü¬ m a n l a r Allah'ın, sözünü P e y g a m b e r i m i z e Arapça o l a r a k söy­ l e d i ğ i n e i n a n ı r ı z . H a k i k a t t e b e n b ü t ü n b u n l a r ı p e k az d ü ş ü ­ nürüm. Z i r a b i r yataklı v a g o n kondüktörünün günlük işle­ r i n d e n b a ş k a ş e y d ü ş ü n m e y e p e k az v a k t i v a r d ı r . T e r c ü m e çıktıktan b i r müddet sonra, b i r nüsha ucuz fiyatlısından a l ­ dım ve o k u d u m , b i l h a s s a m e r a k t a n . H a y r e t l e m ü ş a h e d e et­ t i m k i içinde pekçok ahlâkî ve p r a t i k kâideler vardı. O za­ mandan

b e r i ç o k d e f a e n i y i k ı s ı m l a r ı n ı o k u r d u m . S i z de

okumalısınız Mösyö, göreceksiniz k i o k u m a y a değermiş. Amerika'da

Üniversite'deyken

okuduğumu

söylediğim

zaman,

tasvibkâr b i r tebessümle m u k a b e l e etti. B u k o n u ş m a d a b e n i m için e n mânâlı t a r a f şurasıydı k i m u h a t a b ı m b i r h a l k adamıydı ve h ü k ü m e t i c i d d e n siyasî b i r t e d b i r s i z l i k o l a b i l e c e k K u r ' a n t e r c ü m e s i n i onun

anlayabileceği

neşretmemiş

bir dilde

olma­

saydı, aslâ K u r ' a n ' m kâidelerini öğrenmiş olmayacaktı. B ü t ü n b u n l a r , G a z i n i n güya dine hiçbir i l g i göstermediği hakkında hariçte

duyulan

sözlerle nasıl t e l i f e d i l i r . E v v e l k i fasılda gördüğümüz g i b i , M u s t a f a K e m a l , d i n i l e d e v l e t i n bağdaşamayacağına ( V I I I . H e n r i , M u s s o l i n i , Fransız ve Birleşik A m e r i k a C u m h u r i y e t l e r i g i b i ) i n a n d ı ğ ı için, H i l a f e t i i l g a e t m i ş v e s i y a s î - d i n î m a ­ kamları kaldırmıştı. F a k a t b u n u n l a kalmamıştı. H a l k t a n b i r e l i l e aldı­ ğ ı m , d i ğ e r e l i l e i â d e e d i y o r d u ; ona Kutsal yordu. iken,

Hilafet şimdi

zamanında

okur-yazar

Ortaçağ'da

Kur'ani

herkesin

Avrupa'da

tefsir

edebilecek

bunu yapmaya büyük

Kitabi

kendi yalnız

kudreti

b i r dinî ihtilâl

dilinde din

veri­ adamları

vardı. olmuştu:

İncil,

L a t i n c e ' d e n bazı m i l l e t l e r i n h e r g ü n k ü d i l i n e [ h a l k d i l i n e ] tercüme e d i l ­ m i ş t i . T a b i i b u h a l k a r ş ı s ı n d a , İncil'i o k u y a n l a r ı n sayısı arttı. B u m ü h i m değişiklik, R u h b a n Sınıfının içinde v u k u b u l a n b i r hizipleşmeden sonra y a p ı l m ı ş t ı . İleri f i k i r l i b a z ı p a p a z l a r , h a l k ı n İncil'i o k u y a b i l m e l e r i n i v e

1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r

253

t e f s i r e d e b i l m e i m k â n ı n a s a h i p olmasına taraftardı. H a l k için kapalı v e y a e r i ş i l m e z b i r h a l d e o l a n İncil'in, y a b a n c ı b i r d i l d e k a l m a s ı v e m â n â ­ s ı n a u l a ş m a k için p a p a z l a r ı n t e f s i r i n e m u h t a ç b u l u n m a s ı b e k l e n e m e z d i . M a r t i n L u t h e r ve arkadaşları, İncil'in h a l k a k a d a r i n m e s i için çok uğ­ r a ş m ı ş l a r d ı . Kitab-ı M u k a d d e s i t e r c ü m e e t m e k l e g i r d i k l e r i t e h l i k e y i b i l i ­ y o r u z ; f a k a t b u n u , b i l e r e k y a p ı y o r l a r d ı ve b u g ü n b u c e s a r e t l e r i n i t a k d i r ediyoruz. Cesaret b a h s i n d e şurasını söylemek g e r e k i r k i b u n u

takdir

e d e b i l m e k için İslâm D ü n y a s ı n d a b i r m ü d d e t y a ş a m a k , e s k i âdetlerin k u v v e t i n i y a k ı n d a n g ö r m e k l â z ı m d ı r . İşte o z a m a n , G a z i n i n K u r ' a n i t e r ­ c ü m e e t t i r m e k l e giriştiği ' t e h l i k e l i t e ş e b b ü s ' lâyıkıyla m e y d a n a çıkar. Mustafa

Kemal,

girişmemişti.

sayısız

mücadeleleri

boyunca

bunun

kadar

tehlikelisine

H a l b u k i bunda da m u v a f f a k oldu!

Şimdi daha ziyade Amerikalı okuyucuları i l g i l e n d i r e n kısa b i r açıklama yapacağım: D a h a önce George W a s h i n g t o n i l e M u s t a f a K e m a l arasında b i r mukayese yapmıştık. B u m u k a y e s e y i t e n k i d e mütemayil b i r t a r i h t a l e b e s i şu sathî m ü l a h a z a y ı i l e r i sürebilir: "George W a s h i n g t o n h a s s a t e n d i n d a r b i r adamdı, M u s t a f a K e m a l ise b u n u n a k s i y d i . " M u h a k k a k k i bütün hayatı boyunca W a s h i n g t o n imanlı b i r d i n d a r o l a r a k y a ş a d ı ; d a h a s ı v a r , iç h i s l e r i n i i f a d e e t m e k için m u h t a z a m a n dinî âyinlere iştirak lâzım geldiğine [de inandı.] B i z A m e r i k a l ı l a r ,

kısaca

R e i s i c u m h u r u m u z u n b u açık v a z i y e t alışından dolayı bahtiyarız. B i z A m e r i k a n m i l l e t i , d i n i m i z e t a m o l a r a k bağlı o l d u ğ u m u z k a d a r , b i r Dini

Devlet

olmasının da aleyhindeyiz. Çok şükür m e m l e k e t i m i z d e bütün d i n l e r

m e v c u t t u r , f a k a t D e v l e t , hiçbirini k o r u m a y a s e l a h i y e t l i değildir. B u b a ­ k ı m d a n b i z , d i n i d e v l e t t e n a y ı r a n v e hiçbir m e z h e b e d i ğ e r l e r i n e n a z a r a n siyasî üstünlük t a n ı m a y a n G a z i y i t a s v i b ederiz. F a k a t T ü r k i y e C u m h u r r e i s i g i b i , Kur'an s a h i f e l e r i n i açıp bütün

Türklerin

anlayabilecekleri

ismindeki büyük K i t a b i n şekle s o k a n b i r a d a m a

'dinsiz' demek doğru m u d u r ? T a b i i hayır! B u hâlen bütün m e m l e k e t l e r d e İncil'i millî d i l l e r d e o k u t a n a d a m l a r a b ö y l e b i r v a s ı f v e r m e k k a d a r h a k ­ sızlık o l u r . K u r ' a n l n okunmasını b a s i t b i r t r e n k o n d ü k t ö r ü n ü n ve o n u n gibi daha yüzbinlerce Türk'ün hayatına sokan a d a m , m i l l e t i hesabına e h e m m i y e t l i b i r Din İnkilâbı

y a p m ı ş d e m e k t i r . Y a p t ı ğ ı işi, l â y ı k ı y l a i d -

254

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

r â k e t s i n v e y a e t m e s i n , g a y e s i n e o l u r s a o l s u n , M u s t a f a K e m a l , Luther Wycliffe

gibi

ve

b ü y ü k d i n inkilâpçılarımn safına geçmiştir.

G a z i i l e Y a l o v a ' d a M a r m a r a s a h i l i n d e k i ve George W a s h i n g t o n ' u n Mount

Vernon'daki

e v i n d e n d a h a sade y a z l ı k k ö ş k ü n d e i k i b u ç u k s a a t l i k

b i r k o n u ş m a d a n sonra, (Fransızca o l a r a k yazılan) s a h i f e l e r i alıp g i t m e k ­ t e y d i m . G a z i n i n b u evini biraz anlatayım: Burası mütevazi

ölçülerde

sade b i r b i n a d ı r ; s u y u n k e n a r ı n a , y ü z l ü k a ğ a ç l a r ı n o r t a s ı n a i n ş a e d i l m i ş ­ t i r . E v e y a k ı n , s a h i l d e k u m ü z e r i n e k u r u l m u ş i k i i p e k çadır v a r d ı , b u n l a r X V I I . asırdandı ve S u l t a n l a r a seferlerinde r e f a k a t etmişti. B i r i n d e r a h a t k o l t u k l a r a oturmuş, arasıra küçük

fincanlarda

nefis Türk k a h v e l e r i içi­

y o r , y a z m ı ş o l d u ğ u m fasıllar ü z e r i n d e k o n u ş u y o r d u k . M u s t a f a K e m a l i ş b u fasıl h a k k ı n d a b a z ı i z a h l a r d a b u l u n d u , t e f e r ­ r u a t a a i t hususları tamamladı, f a k a t o anda zamanımızın büyük b i r k ı s m ı n ı d i ğ e r f a s ı l l a r a t a h s i s e t t i ğ i m i z siyasî

v e y a askerî

hâdiselere

ayırmamızı açıkça ifade e t t i . B ü isteğini t a b i i b u l d u m ; yakınlarından çoğu — b a n a karşı h i s l e ­ r i n d e n a s l â ş ü p h e e t m e d i ğ i m k i m s e l e r d i — Gazi kaşadan

kaçınmamı

Hilafet'in ikisi

tavsiye

etmişlerdi.

kaldırılmasına

de din ile ilgiliydi

ve Kur'anin tabii—

ile her türlü

dinî

müna­

Düşünmüştüm ve t a b i i demiştim. tercümesine

hep onun

elinden

dâir fasıllar

geçmişti.

—her

"Hakkında k i ­

t a p y a z a n b i r i sıfatıyla v i c d a n ı m ı t e m i z h i s s e d i y o r u m v e d a h a f a z l a ü s ­ t ü n d e d u r m a m a l ü z u m y o k " d i y o r d u m . F a k a t m e s e l e b i l â h a r e t e k r a r ele alındı v e m ü n a k a ş a d a h a i l e r i g ö t ü r ü l d ü . T ü r k h ü k ü m e t i , E z a n i n Arapça

y e r i n e Türkçe

olarak okunmasını

emretmişti (1932). B u n u haber v e r i r k e n , Ayasofya'da yapılacak Gecesi

Kadir

m e r a s i m i n d e okunacağı söylendiği z a m a n , halkın alâkası son

haddine varmıştı. H a l k o m u a z z a m c a m i y i doldurmuştu, f a k a t herşey sükûnetle

cereyan etti. Alay

" R a m a z a n l n 27. g ü n ü n d e

1

e d e n l e r o l d u ve halkın

kalabalığını,

m ü s l ü m a n inançlarına göre b ü t ü n duaların

Doğrusu " R a m a z a n i n 27. gecesi" olacaktır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

255

k a b u l edileceğine değil, A r a p ç a y e r i n e Türkçe'nin kullanılmasına karşı o l a n m e r a k s â i k a s m d a d ı r " ş e k l i n d e i z a h ve t e f s i r e t t i l e r . S o n r a l a r ı Türkçe

o l a r a k ezan okunması, İstanbul idarî makamları

t a r a f ı n d a n a y n ı s e r t l i k l e t a t b i k o l u n m a d ı ; diğer m ı n t ı k a l a r d a d a v a z i y e t aynı o l d u . N i h a y e t 1933 yılının b a ş l a r ı n d a

1

küçük ve sâkin B u r s a şeh­

r i n d e b i r k ı p ı r d a m a o l d u : B a z ı k i m s e l e r e z a n i n Arapça

yerine

Türkçe

o k u n m a s ı n a k a r ş ı i t i r a z e t t i l e r . H ü k ü m e t m e s e l e y i g a y e t s ü k û n e t l e ele a l d ı , b ü t ü n c e p h e l e r i n d e n işi d i k k a t l e t e d k î k e t t i , elebaşıların madıklarını

tesbit e t t i

hapisleri kesti. 1931'de

Türk

ol­

v e v â k i o l a n k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n d o l a y ı h a f i f ceza

2

3

aynı şekilde b i r kargaşalık İzmir v i l a y e t i n d e ,

M e n e m e n ' d e v u k û b u l m u ş t u , f a k a t ç o k d a h a c i d d i y d i ; b i r s u b a y v.s ö l d ü ­ ren

âsilere karşı b u defa çok sert cezalar verilmişti. M a a m a f i h birkaç

. t a n e i p e ç e k m e ' kâfi g e l m i ş t i . B u r s a k a r g a ş a l ı ğ ı v u k û b u l d u ğ u n d a d a h a da çok kişi asılacağı şâyi o l m u ş t u , f a k a t G a z i , m a h i r â n e b i r buluşla, " B u n u n s e b e b i dinî değil, d i l d i r " d e d i . H a l k ç a b u c a k y a t ı ş t ı . 4

B u hâdiselerden b i r müddet sonraydı, Gazi ile y a z m a k t a olduğum k i t a p hakkında b i r görüşmede b u l u n d u m (bu defa A n k a r a ' d a buluşmuş, ü ç s a a t g ö r ü ş m ü ş t ü k ) . Bursa setmeye

şevketti.

hâdiseleri

bizi tabii

olarak

dinden

de

bah­

M u s t a f a K e m a l ' i n u z u n uzadıya ve serbestçe b u m e v z û u

k o n u ş m a s ı n a h a y r e t e t t i m . B a n a b u g ü n k ü T ü r k m i l l e t i n i n dinî hissiyât m a dâir şahsî görüşlerini ve

fikrini

anlattı. U z u n v e t a m b i r m ü n a k a ş a ­

d a n s o n r a m u t a b ı k o l m a d ı ğ ı m ı z t e k n o k t a ş u o l m u ş t u : Ben kaniydim

1

2

ki

1 Şubat 1933 t a r i h i n d e . Olaylara

sebebiyet

veren

vaazın

sahibi

Yahyaoğlu

İbrahim,

Kazan

Türklerindendir ve kendisine ' T a t a r İbrahim' de denmektedir. T u t u k l a n a n l a r içinde ayrıca b i r A r n a v u t (Arnavut

Seyfettin)

ile b i r Gürcü (Gürcü Hafız

Mustafa)

bulunmaktadır k i S h e r r i l l ' i n "Türk olmadıkları tesbit edilen elebaşılar" ifadesiyle kasdettiği m u h t e m e l e n b u i k i şahıs olmalıdır. 3

Menemen olayı, 23 Aralık 1930'da vukû bulmuştur.

4

M u s t a f a K e m a l ' i n 6 Şubat 1933'de A n a d o l u Ajansı m u h a b i r i n e verdiği resmî

beyanâta atıf yapılmaktadır: "Meselenin m a h i y e t i esasen d i n değil, d i l d i r . " [ B u beyanât 7 Şubat 1933 t a r i h l i gazetelerde yer almıştır.]

256

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

bugünkü

Türkler,

Mustafa

Kemal'in

zannettiğinden

çok daha

fazla

din­

dardılar. M u s t a f a K e m a l ' i n b a n a din h a k k ı n d a s ö y l e d i ğ i b ü t ü n f i k i r l e r i n i a ç ı k l a m a m , b e n i m için b ü y ü k b i r n e z a k e t s i z l i k olur. B u n u n l a b e r a b e r o n u " b i r d i n s i z v e d i n a l e y h t a r ı ' g i b i g ö s t e r e n abes h i k â y e l e r i d ü ş ü n e r e k söylemek i s t e r i m k i G a z i n i n A l l a h ' a , insanlığın A l l a h ' a olan ihtiyacına, insanlığın A l l a h ' a d u a e t m e lüzûm ve hakkına inandığını ifade e t m e k çok y e r i n d e o l u r . Fakat

bu demek

değildir

ki Allah'a

dua etmeler

baki

kala­

caktır! G a z i b e n i m ş a h s î g ö r ü ş ü m l e a l â k a d a r o l d u v e b a n a " n i ç i n dinî v a ­ zifelerini y a p a n b i r h r i s t i y a n olduğumu ve biz Amerikalıların b u d u ­ a l a r l a n e elde e t m e k i s t e d i ğ i m i z i " s o r d u . M u s t a f a K e m a l meraklı b i r şahsiyettir, z i r a aynı f i k i r d e olmadığı k i m s e n i n sadece d ü ş ü n c e l e r i n i ö ğ r e n m e k i s t e m e k l e k a l m a z , f a k a t n o k t a i n a z a r ı n ı a n l a m a y a çalışır. O n u n k a d a r b î - t a r a f f i k i r l i b i r k i m s e i l e a s l â k o n u ş m u ş değilim; b u h u s u s ona evvelâ E r z u r u m , s o n r a Sivas ve n i h a y e t A n k a r a ' d a Türk m i l l e t i n e "kendi k e n d i n i idare etme hakkı" olduğunu ve b u n u yapabilecek kabiliyette bulunduğunu a n l a t m a k t a çok yardım et­ miştir. Şimdi, işte b u g ü n k ü T ü r k m i l l e t i n i n birçok s a h a l a r d a gösterdiği m o d e r n a n l a y ı ş a r a ğ m e n , h a k i k a t t e ç o k d e r i n dinî h i s l e r i o l a n b i r m i l l e t o l a r a k k a l d ı ğ ı n a dâir i n a n ç l a r ı m ı a ç ı k l a y a c a ğ ı m . Türkiye'deki i k a m e t i m esnasında zamanımın çoğunu, u m u m i y e t l e d o s t l a r ı m l a v e y a h e r i k i cinse m e n s u p h e r y a ş t a n Kemalist

tanıdıklarla,

müsîümanlığı i n c e l e m e k l e geçirirdim. H e p s i anlıyordu k i başka b i r dine m e n s u p o l m a k l a beraber onların d i n i n e karşı s e m p a t i gösteriyordum. ( U z u n z a m a n İstanbul Müzesi Müdürü) H a l i l Bey tarafından b e n i m ve eşimin A y a s o f y a ' d a k i büyük n a m a z d a b u l u n m a y a d a v e t edilişimizi b u ­ r a d a a n m a l ı y ı m ! O , s e v i m l i eşi v e E v k â f M ü d ü r ü , n a m a z v e d u a l a r m ü d detince b e n i m l e b i r l i k t e kaldılar ve pek enteresan izahâtlar v e r d i l e r .

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r

257

A y a s o f y a ' m n dünyanın en m u a z z a m camisi olduğunu söyleyenler çoktur. Şüphesiz hiçbir yerde, k u b b e s i b u k a d a r geniş b i r âbideye r a s t ­ lanılmaz. B ü y ü k y a n kısımlardan kıbleye dönmüş kalabalığı s e y r e t m e k büyük b i r zevk v e r i r . Ramazan'ın y i r m i y e d i n c i gecesidir; bütün dünya müslümanları b i l i r l e r k i gün battıktan şafağa k a d a r söylenecek d u a l a r i ş i t i l e c e k v e k a b u l o l u n a c a k t ı r . O n u n i ç i n b u geceye Kadir

Gecesi

denir.

Bazı şakacıların dediği g i b i d i n d e n ekildiği k a d a r biçiliyorsa, b u r a y a gelmiş olan o n b i n d e n fazla mü'min, dünyaları y a r a t a n a arzedilen b u duaların karşılığını h e r h a l d e alacaktır. B u r a d a f e r t t e n A l l a h ' a g i d e n b i r k u d r e t ile b i r i t i k a d vardır. B u r a d a İslâm ittihadı, mutavassıt r u h b a n l a r d a n âzâde e n y ü k s e k derecesine varır; müslümanlığı h r i s t i y a n d i n l e r i y l e m u k a y e s e edecek o l u r s a k , [o] b i r n e v î ' P r o t e s t a n l ı k ' d e m e k t i r . Ş a h s ı n i t i k a d ı , b u r a d a u l v î i t i k a d a y ü k s e l i r . D i y e b i l i r i m k i 23 O c a k 1 9 3 3 a k ş a m ı A y a s o f y a ' d a g ö r ­ 1

d ü ğ ü m ve hissetttiğim i m a n s a m i m i y e t i n i hiçbir h r i s t i y a n

âyininde

d u y m a d ı m . B u İslâm kalabalığını h a r e k e t e g e t i r m e k için ne b i r h a t i b , ne b i r m ü z i k v a r d ı . B ü t ü n i ç t i m a î sınıflar m e v c u t t u ; k a d ı n l a r a ş a ğ ı d a y a n ­ ları d o l d u r u y o r d u ; o r t a d a e r k e k l e r sıkı s ı r a l a r [ s a f l a r ] h a l i n d e ( y ü z s ı r a v a r d ı ) v e h e r s ı r a d a d o k s a n a r kişi o m u z o m u z a v e r m i ş d i z ç ö k ü y o r , k a l k ı v o r , d i z ç ö k ü p secdeye v a r ı y o r , y a n m d a k i n d e n b î - h a b e r T a n r ı i l e k a r ş ı karşıya g e l m e n i n huşûu içindeydi. Türk m i l l e t i n i n r u h u n u anlamanın y e r i ve zamanıydı. Sade ve imanlı Türk'ü böyle b i r şerâitte gördükten sonra, T ü r k m i l l e t i n i iyice a n l a m a k ve M u s t a f a K e m a l g i b i , Türkiye C u m h u r i y e t i n i n k u r u c u s u ve ilk

Reisicumhurunu

doğuran

bu

tabiatı

ölçmek

mümkün

olur.

M u h a k k a k k i T ü r k m i l l e t i b i z A m e r i k a l ı l a r k a d a r d i n d a r d ı r , b e l k i de h a t t a bizden fazla... B u m i l l e t i n b ö y l e b i r ' K a d i r G e c e s i ' v a r . B i l h a s s a 'gece' d i y o r u m , z i r a h a r i c i n nazarında Türk m i l l e t i n i n elinden, her savaştan sonra ve b i l h a s s a b ü y ü k h a r p t e n s o n r a b ü t ü n fethettiği t o p r a k l a r alınmıştır: B i r

26 Ramazan 1351 Pazartesi günü akşamı.

258

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

z a m a n l a r V i y a n a ' d a n T r a b l u s ' a u z a n a n hudutları durmaksızın küçül­ tülmüş, o derece k i 1923 L o z a n m u a h e d e s i n i n sınırlandırdığı Türkiye, 14 m i l y o n l u k t e m i z T ü r k n ü f u s u n u a n c a k i ç i n d e t u t a b i l m e k t e d i r . Y a l n ı z u n u t m a m a k l â z ı m d ı r k i T ü r k l e r i ç i n 'gece', g ü n ü n s o n u d e m e k d e ğ i l d i r ; g ü n l ü k b e ş v a k i t n a m a z ı n i l k i , a k ş a m n a m a z ı d ı r . T ü r k için ' g e c e n i n g e l i ­ şi', y e n i b i r g ü n ü n b a ş l a n g ı c ı d ı r . Gece, m u h a k k a k k i gece, f a k a t T ü r k i y e için b u k u d r e t i n gecesidir; z i r a b u n d a n böyle, M u s t a f a K e m a l sayesinde içeride Osmanlı v e l e v a n t e n sükûtundan sıyrılmış, dışarıda ise u z a k vâsi v i l a y e t l e r d e n kurtulmuştur, b i r kere d a h a eski zamanların cesur v e m ü ­ t e c a n i s T ü r k ırkı olmuştur; asırlar önce O r t a A s y a y a y l a l a r ı n d a n i n i p A k d e n i z s u l a r ı n a d o ğ r u k o ş a n c e s u r T ü r k ırkı! O n u n ' K a d i r G e c e s i ' , y e n i b i r şafağın başlangıcıdır! Kaynak:

A m e r i k a Birleşik Devletleri, A n k a r a Büyükelçisi Charles Hitchcook S h e r i l l ' i n A Year's Embassy to Mustafa Kemal (Londra, 1934) adlı eserinin Türkçe'de, 1) Gazi Mustafa Kemal Hz. Nezdinde Bir Yıl Elçilik,

(Çev. A h m e t E k r e m ) , İstanbul, 1934; 2 ) Mustafa Kemal,

Eseri ve Memleketi, (Çev. Enver Esenkova), İstanbul, 1955; 3) Gazi Mustafa Kemal, (Çev. A l p İlgaz), İstanbul, 1973 olmak üzere t a m üç çevirisi bulunmaktadır. B i z i m burada yayımladığımız m e t i n , E n v e r E s e n k o v a ' n m 1955 t a r i h l i çevirisinden (sh. 78-82) alınmıştır; z i r a A h m e t E k r e m çevirisi e k s i k t i r ; A l p İlgaz'ın çevirisinde ise yayım­ ladığımız b u bölüm y o k t u r . [ K i t a b i n b u bölümü, A h m e t E k r e m (1934) çevirisinden i k t i b a s edilmek suretiyle N i y a z i A h m e t Banoğlu tarafından da yayımlanmıştır: Türkçe Kur'an, Mustafa Kemal ve Martin Luther, "Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk", sh. 87-90, İstanbul, 1955; krş. Türkçe Kur'an, "25. Ölüm Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı", sh. 177-178, İstanbul, 1963; Sadi B o r a k , Atatürk 1962]

ve Din, s h . 100-101, İstanbul, 1997; 1. bas.

rv.

BÖLÜM

HÂTIRALAR ETRAFINDAKİ MÜNAKAŞALAR

" B u r a d a hülâsa o l a r a k d e r i m k i : Azîm ve pürdehşet b i r sel önünde b i r koca kütük olamadık. Herkes g i b i biz de resmî ve s i v i l köpükler i l e gelen b u sel önünde b i r saman çöpü d u r u m u n a düşmüştük. F a l a n kişinin b u selden ürkmediğini, kimse i d d i a edemez. Böyle b i r i d d i ­ anın ne k a d a r y a l a n olduğunu, a r z u edenlere açıklayabiliriz. H e m böyle b i r arzuda b u l u n a n varsa çabuk olsun. Z i r a b u işler ile alâkalı olanlar pek azalmıştır. İyi ve kötü, h a k i k a t l e r g i z l i kalmamalıdır." Hâfiz A l i Rıza Sağman, 1951

1 9 3 2 ' d e t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a n Türkçe

Kur'an

çeşitli

Projesinin

safhalarıyla alâkalı hâtıralar, b u hâdiseler içerisinde b i r i n c i derecede r o l a l m ı ş z e v â t ı n d i l i n d e n v e k r o n o l o j i k s e y r i de n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m a k s u ­ retiyle

b i r önceki

bölümde

aktarılmış

bulunuyor.

Bu

hâtıraların

— C h a r l e s H . S h e r r i l l ' i n , h e m a s l ı n ı n h e m de T ü r k ç e ç e v i r i s i n i n 1 9 3 4 ' d e yayımlandığı kitabı m ü s t e s n a — tamamının M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün ö l ü m ü n d e n beş yıl s o n r a (1943'den i t i b a r e n ) y a y ı m l a n m a y a

başladığı

düşünülecek o l u r s a , hâtıraların i l k neşir t a r i h i i l e 1932 R a m a z a n ı a r a ­ s ı n d a e n az 1 1 yıllık b i r z a m a n d i l i m i n i n b u l u n d u ğ u n u v e s i y a s î g e l i ş m e ­ lere u y g u n o l a r a k hâtıraların miktarında da, üslûbunda da z a m a n l a de­ ğişmeler v u k û a geldiğini söyleyebiliriz. N i t e k i m e l d e k i m e t i n l e r i n y a y ı m t a r i h l e r i n e g ö r e b i r t a s n i f e t â b i t u t u l m a s ı h a l i n d e , b u n l a r ı n esas i t i b a ­ r i y l e ü ç ayrı siyasî d ö n e m d e n e ş r o l u n d u k l a r ı g ö r ü l e c e k t i r : I. II.

T e k P a r t i Dönemi: C.H.P. (İsmet İnönü; Şükrü Saraçoğlu) Ç o k P a r t i l i D ö n e m : C . H . P . (İsmet İnönü; Recep P e k e r , H a s a n Saka, Şemsettin Günaltay)

I I I . Çok P a r t i l i Dönem: D.P. (Celal Bayar; A d n a n Menderes) B u s i y a s î d ö n e m l e r (gelişmeler)

nazar-ı i t i b a r a alınmadığı

tak­

d i r d e , hâtıraların o r t a y a çıkış n e d e n l e r i n i , satır aralarında saklı o l a n vurguları, üslûblarındaki değişmeleri, daha da önemlisi

kamuoyuna

v e r d i k l e r i ö r t ü l ü y a d a açık m e s a j l a r ı sağlıklı b i r b i ç i m d e a ç ı k l a m a k p e k m ü m k ü n olamayacaktır. B u bakımdan, hâtıralar etrafındaki m ü n a k a ş a m e t i n l e r i n e g e ç m e d e n ö n c e , b u m e t i n l e r i n b i b l i y o g r a f i k serene â n ı m d a n , y u k a r ı d a k e n d i s i n e işaret ettiğimiz siyasî dönemlerle irtibatını gös . e r i r g e n e l b i r ç e r ç e v e i ç e r i s i n d e söz e t m e y i f a y d a l ı b u l u y o r u z . I. T e k P a r t i Dönemi: C.H.P. O s m a n N u r i E r g i n i n — T ü r k i y e Maarif

Tarihi

( İ s t a n b u l , 1 9 4 3 ) adlı

e s e r i n i n yazımı sırasında— 1932 R a m a z a n ı n d a bizzât görev almış üç

262

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

hâfıza (Hâfız Yaşar, Hâfız S a d e t t i n ve Hâfız A l i R ı z a y a ) m ü r a c a a t et­ m e s i ü z e r i n e , b u h â f ı z l a r , h â t ı r a l a r ı n ı k a l e m e alıp E r g i n e v e r m i ş l e r , y a ­ zar da e l i n d e k i m e t i n l e r i n bazı kısımlarını, kitabının i l g i l i

bahislerine

serpiştirmek — m s l . K l a s i k T ü r k Mûsikîsi'yle alâkalı kısımları b i r başlık altında, dinî inkilâblar (1932 R a m a z a n ı ) i l e alâkalı kısımları ise başka b i r başlık altında ve f a k a t h e r hâlukârda bunları parça parça n a k l e t m e k suretiyle— yayımlamıştır.

1

A n c a k b u hâtıraların, beş c i l t l i k b i r eserin

beşinci c i l d i n i n sayfaları arasında y e r alması, aktarılan b i l g i l e r i n i s t e r i s t e m e z b i r ç o k k i m s e n i n n a z a r - ı d i k k a t i n d e n k a ç m a s ı n a y o l a ç m ı ş v e Tek k a t ı y ö n e t i m i n i n t e s i r i y l e de b u m e t i n l e r ü z e r i n e b u d ö n e m d e

Partinin

y e n i mütalaalar serdedilmesi b i r türlü m ü m k ü n olamamıştır. I I . Çok P a r t i l i DÖnem: C . H . P . O s m a n N u r i E r g i n ' i n n e ş r i n d e n s o n r a , b u k o n u n u n y e n i d e n ele alınıp b a z ı h â t ı r a l a r ı n g ü n y ü z ü n e çıktığı i k i n c i s a f h a , 1 9 4 6 ' d a ç o k p a r t i l i h a y a t a g e ç i l d i ğ i b i r d ö n e m e , 1 9 4 7 yılı s o n b a h a r ı n a t e s a d ü f e t m e k t e d i r . N i t e k i m 1 9 4 7 ' d e M ü n i r H a y r i E g e l i , Millet

mecmuasında b u konuyla i l ­

g i l i b i r kısım hâtıralar yayımlamakla m e ş g u l k e n , b u a r a d a (1948 yılının 2

i l k a y l a r ı n d a ) Millet

mecmuası da E r g i n ' i n kitabında adı geçen i k i

h â f ı z l a (Hâfız Y a ş a r v e H â f ı z A l i R ı z a y l a ) b i r e r r ö p o r t a j g e r ç e k l e ş t i r i p b u r ö p o r t a j l a r ı n m e t i n l e r i n i y i n e Atatürk

ve Din

adı altında p e y d e r p e y

neşretmeye başlamıştır. Anlaşıldığı kadarıyla, önceleri b u neşriyât da 3

1

Hâtıraların yayımlandığı bölümler için bkz. O s m a n E r g i n , Türkiye

Tarihi Sadettin

(İstanbul, 1943) içerisinde: Hâfız Yaşar Okur, Kaynak,

Maarif

V/1520-1522, 1534-1536;

V/1526-1533 1627-1629, 1632-1638; A i t Rıza Sağman, V/1522¬

1525, 1621-1624, 1629-1632. 2

E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i E g e l i ] , Atatürk

(Bilinmeyen

Atatürk'ten

Hâtıralar),

23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947; Atatürk Atatürk'ten 3

Hâtıralar),

"Millet"

ve Din

-5-, " M i l l e t "

(Bilinmeyen

c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 1948

Hâfız Yaşar O k u r , Atatürk ve Türk Musikisi,

Hâtıralar),

ve Din HI-IV-V,

c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97; sh. 4, 9 E k i m 1947;

" M i l l e t " (Bilinmeyen

Atatürk 'ten

c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108, sh. 4, 12-19-26 Şubat 1948; A l i Rıza

Sağman, Atatürk

ve Din, " M i l l e t " (Bilinmeyen

Atatürk'ten

Hâtıralar),

Söyleşiyi

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

263

h e r h a n g i b i r t e p k i almamış, a n c a k 1948 yılının M a r t ayında A l i Rıza Sağman'ın hâtıraları, i l k o k u l l a r a d i n d e r s l e r i n i n konulmasıyla i l g i l i a k ­ tüel b i r k o n u y a atıf y a p a n b i r sunuşla b i r l i k t e m e c m u a n ı n üç sayısında t e f r i k a e d i l i n c e , i l k şiddetli t e p k i E ş r e b E d i b ' d e n ( F e r g a n ) g e l m i ş t i r . E ş r e f E d i b ' i n , ağır v e k e s k i n b i r d i l l e k a l e m e a l ı n m ı ş o l a n Reform

Kahramanı

1

Din'de

başlıklı yazısına, A l i Rıza S a ğ m a n cevap v e r m e k t e

gecikmemiş ve f a k a t Eşreb Edib'e nazaran daha mülayim addedilebile­ cek b i r üslûbla k e n d i s i n e u z u n b i r m u k a b e l e d e b u l u n m u ş t u r . B u üslûb, 2

E ş r e f E d i b ' e de t e s i r e t t i ğ i n d e n o l a c a k k i o d a b u sefer, a y n ı e l e ş t i r i l e r i n i s ü r d ü r d ü ğ ü v e f a k a t b u eleştirileri d a h a y u m u ş a k b i r t a r z d a d i l e g e t i r ­ diği y e n i b i r y a z ı k a l e m e a l m ı ş , b ö y l e l i k l e A l i R ı z a S a ğ m a n a a r t ı k o d e ­ v i r l e r i n geçtiğini, g e ç m e k z o r u n d a olduğunu hatırlatmayı b i r vazife b i l ­ miştir.

3

A l i Rıza Sağman, Eşref E d i b ' i n b u yazısına da y i n e b i r cevap y a z ­ mış ve f a k a t birtakım t e k n i k n e d e n l e r d e n dolayı b u cevabî yazıyı y a y ı m 1 a t a m a d ı ğ ı i ç i n , t a r t ı ş m a i l k b a k ı ş t a s o n a e r e r g i b i o l m u ş t u r . T a m b i r yıl s o n r a (1949 N i s a n i n d a ) , b u sefer Hâfız Y a ş a r O k u r , "gazete s ü t u n l a ­ rında veya m e c m u a sahifelerinde pekçok hâtıralara rastlandığını ve f a ­ k a t b u kıymetli hâtıraların ( " A l i Rıza Sağman'ın hâtıralarının") bazı k a ­ l e m l e r d e garazkârâne t a h r i f l e r e , h a t t a h a k i k a t çerçevesinden dışarı çı­ k a r ı l m a k g a d r i n e u ğ r a d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e n dolayı e l e m d u y d u ğ u " i ç i n k e n d i hâtıralarını y a z m a y a k a r a r verdiğini belirtmiş ve hâtıralarının i l k kıs-

yapan: M . Ş. Ö. [ M a h m u d Şevket], c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948 1

Eşref E d i b , Dinde Reform

Kahramanı,

"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve Mecmuası",

c. 2, sy. 98, sh. 67, M a r t 1948 2

A l i Rıza Sağman, Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin

Veriyor, 3

înkârcısına

Cevap

" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, N i s a n 1948

Eşref E d i b , Dinî Meselelerde

Ölçülü Konuşmak,

"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve

Mecmuası ( M u h i t ' u l - M a a r i f ) " , c. 2, no. 100, sh. 2-6, N i s a n 1948

264

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

m i m Bütün

mecmuasının 22 N i s a n 1949; i k i n c i kısmını ise aynı

Hafta

m e c m u a n ı n 6 Mayıs 1949 t a r i h l i sayılarında neşretmiştir.

1

I I I . Çok P a r t i l i Dönem: D . P . H a f ı z Y a ş a r ı n h â t ı r a l a r ı , y a y ı m l a n d ı ğ ı yıl — b i l e b i l d i ğ i m i z k a d a ­ rıyla— matbuâtta b i r aksülamel bulmamış ve b u hâtıralar t a m d a mecmuasının

Hafta

Demokrat

sayfalarının

arasında

kaybolup

Bütün

gidecekken,

i k t i d a r a gelip A d n a n Menderes'in Başvekil olduğu

Partinin

b i r d ö n e m d e (Ağustos 1950), N e c i p Fazıl Kısakürek tarafından ve f a k a t ' D e d e k t i f X B i r ' adı altında i r o n i k b i r b i ç i m d e hicvedilmiştir. Yaşar'ın hâtıralarının yayımlandığı sayfanın küpürüne yer

Hâfız verdiği

h a l d e , N e c i p F a z ı l , m e c m u a n ı n k a ç yıl e v v e l ç ı k t ı ğ ı n ı b i l m e d i ğ i n i v e b u m e c m u a n ı n b i r b a k k a l dükkanının okkalık kağıtları arasında eline geç­ tiğini söylemiş, e n n i h a y e t yazısına da şu cümlelerle son v e r m i ş t i r : " Y e r e b a t a n C a m i i n d e n başlanarak, cami, böylece yere batırılmak i s ­ tenmiştir."

2

B u s ı r a d a (1950

okunup okunamayacağma Hazret-i

Kur'an

lâik b i r devlette, r a d y o d a K u r ' a n

Temmuzunda),

Radyoda

dâir çıkan m ü n a k a ş a l a r Okunabilir

mi?

üzerine, h e m e n

(Ağustos 1950) adlı e s e r i n i

y a z m a y a başlayan A l i Rıza Sağman, b u eserinde, h â k i m siyasî s ö y l e m e u y g u n b i r tavır almış ve A d n a n M e n d e r e s hükümetinin r a d y o ' d a K u r ' a n o k u n m a s ı n a i z i n v e r m e s i n i lâikliğe aykırı b u l a n çevrelere, k e l i m e n i n t a m anlamıyla ateş p ü s k ü r m ü ş t ü r .

1

Hâfız Yaşar O k u r , Atatürk'ten

Tercümesi,

Yerebatan

Camisinde

3

N e d i n ' i n resmîleşip e l i n e kılıç a l a -

Bilinmeyen

Hâtıralar

Tören, Türkçe Ezan,

1: Kur'an-ı

Mehmetçiğin

Mevlût, "Bütün H a f t a " , sy. 1, sh. 9-10, 22 N i s a n 1949; Atatürk 'e Dâir Hâtıralar Tertib

2: Atatürk'ün

Edilirdi?,

Musikiseverliği,

Dolmabahçe'de

Heyecanlı

Sarayburnu

Hâdisesi,

Kerim'in Mezarında Bilinmeyen

Fasıllar

Nasıl

Bir Gece, "Bütün H a f t a " , sy. 2, sh. 9¬

10, 6 Mayıs 1949 2

D e d e k t i f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan

Biri,

"Büyükdoğu", sn. 6,

sy. 23, sh. 3, 1 1 , 25 Ağustos 1950, İstanbul 3

Radyoda dinî p r o g r a m yayınlama yasağı, D.P. i k t i d a r a g e l d i k t e n i k i ay sonra,

(5 T e m m u z 1950'de) kaldırılmıştır.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

265

b i l e c e ğ i n i , n e de d e v l e t i n r u h a n î l e ş i p m i h r a b a g e ç e b i l e c e ğ i n i s ö y l e y e n S a ğ m a n , r a d y o ' d a K u r ' a n o k u n m a s ı n ı n Kemalizm'e

aykırı olmadığını;

zira Atatürk'ün k e n d i s i n i n K u r ' a n ! radyo'da okuttuğunu ifade etmiş ve ilginç b i r biçimde, K a d i r Gecesi r a d y o ' d a n n a k l e n y a y ı n l a n a n A y o s o f y a i h t i f a l i n d e o k u n a n parçalar arasında K u r ' a n i n da bulunmasını d e l i l ola­ r a k öne sürmüştür. Ali Tekbirlerin

Rıza

Sağman,

Menderes

hükümetince

Türkçe

Ezan

ve

kaldırılmasıyla R e j i m e ve İnkilâb'a aykırı b i r a d ı m atılmış

o l m a y a c a ğ ı n ı i z a h ettiği b ö l ü m e b i r d i p n o t d ü ş e r e k , Türkçe

Tekbir

mese­

l e s i n i n k e n d i s i n i şahsen ilgilendirdiğini belirtmiş ve böylelikle Eşref E d i b ' l e arasındaki t a m a m l a n a m a m ı ş e s k i m ü n a k a ş a y a dâir k a n a a t l e r i n i d i l e g e t i r m e k fırsatı b u l m u ş t u r . B u a r a d a , N e c i p F a z ı l i n H â f ı z Y a ş a r i n h â t ı r a l a r ı y l a i l g i l i m a k a l e s i n e de atıf y a p a n y a z a r , d o k u z h â f ı z m 1 9 3 2 Ramazanı'ndaki h i z m e t l e r i n e karşılık aldıkları 1800 liranın o g ü n ü n p a ­ r a s ı y l a 1 0 . 0 0 0 l i r a y a t e k a b ü l e t t i ğ i n e d â i r i d d i a y ı r e d d e d i p , 'o k a d a r d a e t m e z ' k a b i l i n d e n b i r c e v a p v e r m i ş v e Büyükdoğu'mm

d â v â s ı y l a k e n d i öz

d â v â s ı n m aynı o l d u ğ u n u s ö y l e y e r e k a ç ı k l a m a s ı n ı n o k t a l a m ı ş t ı r .

1

Sağman'ın b u kitabının yayımlanmasından kısa b i r süre sonra, — E ş r e f E d i b i n 1948 M a y ı s i n d a n i t i b a r e n y e n i d e n çıkarmaya başla­ d ı ğ ı — Sebilürreşad

mecmuasında H a s a n - A l i Yücel'e b i r t e n k i d y a z a n

R a i f Oğan, b u m a k a l e s i n d e A l i Rıza Sağman'ın da i s m i n i z i k r e d e r e k ağır sözler sarfetmiş, " T e k b i r i n Türkçe'ye Sağman

n a m k i ş i n i n Millet

Mecmuasında,

döndürüldüğünü, — A l i

Rıza

açıkladığına g ö r e — y a m n d a k i

h a n e n d e l e r l e Dolmabahçe'deki rakı sofrasında t e k r a r l a n m a k s u r e t i y l e tecrübe

edilerek tatbikâta

geçildiğini" ifade etmiş, daha sonra

da

" K u r ' a n i n , Kasımiriski adındaki müsteşrikin tercümesinden Türkçe'ye döndürülerek Saray hanende-hâfızlarından Aksaraylı Yaşar ve o n u n g i ­ b i l e r t a r a f ı n d a n Y e r e b a t a n v e A y a s o f y a c a m i l e r i n d e Kur'an

diye m u k a ­

belelerde okutturulduğunu, çanak yalayıcıların, h u z u r u m u t a d tüfekyan ve silahşöran'm b u teşebbüsleri beğenip alkışladıklarını, a n c a k a r a d a n

1

A l i Rıza Sağman, Hazret-i

İstanbul, 1950

Kur'an

Radyoda

Okunabilir

mi?, sh. 101-105,

266

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

b i r a z v a k i t g e ç i n c e , b i r ş e y e b e n z e m e d i ğ i g ö r ü l ü p sessizce b u p r o j e n i n t a t b i k i n d e n vazgeçildiğini" söylemiştir.

1

R a i f Oğan, mezkûr m a k a l e s i n d e bunları söylemekle k a l m a z , aynı z a m a n d a " e z a n ı n da Türkçeleştirildiğini, f a k a t m u v a f f a k oîunamadığını; z i r a gündüz camide K u r ' a n , akşamı m e y h a n e ve rakı sofrasında sarhoş k e y f i n i g e t i r m e k üzere gazel o k u y a n h a n e n d e l e r i n besteyi eski besteye u y d u r u p sırf o n l a r ı n b u g a y r e t k e ş l i ğ i y ü z ü n d e n 14 Mayıs

înkilâbina

ka­

d a r m i l l e t i n r u h u n u n t a ' z î b e d i l d i ğ i n i " de b e l i r t i r . A r d ı n d a n , " d i n a l e y ­ h i n d e k i baskıyı ve

sapıklığı d e v a m e t t i r m e k t e ısrar ve i n a t

C u m h u r i y e t H a l k P a r t i s i S a l t a n a t ı n ı n , 14 Mayısta darbesi

altında

milletin

eden

müşterek

son n e f e s i n i v e r e r e k tasfiye olunduğunu" açıkça dile ge­

t i r e n O ğ a n , i s i m l e r i n i a n a r a k i k i hâfızı da eleştirmiştir. K e n d i s i n e b u h â f ı z l a r m sadece b i r i n d e n , A l i R ı z a S a ğ m a n ' d a n c e v a p g e l m i ş v e b u ce­ vabî yazı aynı m e c m u a n ı n Şubat 1 9 5 1 sayısında yayımlanmıştır. S a ğ m a n ı n yazısının başlığı, âdeta b ü t ü n olup b i t e n l e r i özetleyici b i r m a h i y e t t a ş ı m a k t a d ı r : O Müthiş

Sele Karşı

Duramadık!

A l i Rıza Sağman, Oğan'ın üslûbunun bütün sertliğine munis

v e mahcub

rağmen

o l a r a k n i t e l e n e b i l e c e k i f a d e l e r kullanır ve b u h â d i s e ­

n i n 'işin zâtı' v e 'işin t a t b i k i ' c i h e t i n d e n o l m a k ü z e r e i k i b a k ı m d a n m ü t a ­ l a a e d i l e b i l e c e ğ i n i s ö y l e r . B i r i n c i k ı s ı m d a , y a n i Türkçe

Kur'an

okunup

o k u n a m a y a c a ğ ı meselesinde b u kez söyledikleri, yıllar önce söyledikle­ r i n d e n d a h a farklıdır: " B u n a istediğiniz k a d a r h ü c u m e d i n i z , h a t t a b e n i de y a n ı n ı z a a l m a y ı u n u t m a y ı n ı z ! " İşin t a t b i k i c i h e t i n e gelince, k e n d i s i d u y d u ğ u n e d â m e t i b ü t ü n sam i m i y e t i y l e d i l e g e t i r i p , " a z î m v e p ü r d e h ş e t b i r sel ö n ü n d e b i r k o c a k ü ­ t ü k o l a m a d ı k . H e r k e s g i b i b i z de r e s m î v e s i v i l k ö p ü k l e r i l e g e l e n b u s e l önünde b i r s a m a n çöpü d u r u m u n a d ü ş m ü ş t ü k " der ve " k i m s e n i n , b u sel­ d e n ürkmediğini i d d i a etmeye hakkı bulunmadığını" üzerine basa basa vurgular.

1

R a i f Oğan, Hasan

Ali Yücel Avukatının

92, sh. 261-263, Aralık 1950

Tuhaf Davası, "Sebilürreşad", c. 4, sy.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

267

S a ğ m a n ı n b u cevap yazısında söylemiş olduklarıyla ve p e k t a b i i k i söyleme biçimiyle D e m o k r a t P a r t i iktidarının sağlamış olduğu o r t a m arasında doğrudan b i r ilişkinin bulunduğu m u h a k k a k t ı r . Artık y e n i b i r 1

d e v i r g e l m i ş v e o e s k i m ü t e h a k k i m ü s l û b u s ü r d ü r m e n i n de b i r a n l a m ı kalmamıştır.

B u mülâhazalarla

olsa

gerek, kendisi,

yazısına

şu

cümlelerle son v e r i r : "Sözü k e s i y o r u m . M u h t e r e m R a i f Oğan'a d i y o r u m k i : Sizinle larını

münakaşa

birbirlerine

o cephenin

etmek

istemem.

çevirmemelidirler.

kendisi

Çünkü Bundan

aynı cephenin zarar

görecek

erleri,

silah­

bir tek

varlık,

olur."

Sebilürreşad'\n

2

A l i Rıza S a ğ m a n ı n b u yazısının yayımlandığı ayın

i k i n c i s a y ı s ı n d a , M. K. Paşa ve Kur'an

başlığıyla Hâfız A s ı m ı n

Tercümesi

hâtıralarının yayımlanması (bkz. M e t i n X V I I ) , hâkim söylemin çok kısa b i r z a m a n i ç i n d e d e ğ i ş t i ğ i n i n v e d e ğ i ş m e y e de d e v a m e d e c e ğ i n i n e n önemli göstergelerinden b i r i d i r . N i t e k i m İslâmcı dergilerde y a y ı m l a n a n 3

yazılardaki edâ ve üslûb, b u n d a n böyle d a h a cesur b i r n i t e l i k k a z a n a c a k ve 'geçmişte olup b i t e n l e r ' hakkındaki t a s v i r l e r —hiç değilse

1960

i h t i l â l i n e k a d a r — k e n d i s i n e k e s k i n e l e ş t i r i l e r i n eşlik ettiği b i r m a h i y e t e bürünecektir. B u a r a d a , 1 9 6 0 M a r t a y ı n d a Dinde H â f ı z Y a ş a r i n Türkçe

Tekbir

Reform:

Kemalizm

dergisinin

hakkındaki kısa b i r hâtırasına y e r v e r d i ­

ğine, ihtilâlle b i r l i k t e s ö y l e m i n r e n g i n i n iyice değişip farklı i s t i k a m e t t e

1

A l i Rıza Sağmanin f i k i r l e r i n d e k i serbestliğin boyutlarını görmek bakımından

şu hâtıra gayet aydınlatıcıdır: "Dört yıl evvel k a d i m dostum r a h m e t l i A l i Rıza Sağmanin evinde Bağdat Üniversitesi Profesörlerinden b i r İslâm b i l g i n i i l e t a ­ nışmıştım. B i r z a m a n l a r I r a k K a b i n e s i n d e Bakanlık da yapmış olan b u zât, Bağdat ulemasının banka f a i z l e r i n i n riba sayılamıyacağı hakkında fetva v e r d i k ­ l e r i n i söyledi ve mucib sebeplerini de teker teker izah e t t i . Ölümü ile y e r i dolmaz büyük b i r boşluk bırakan rahmetli

Ali Rıza Sağman da bu görüşe iştirak

(Ercümend Demirer, Din, Toplum

ve Kemal Atatürk, sh. 115, A n k a r a , 1969)

2

A l i Rıza Sağman, O Müthiş Sele Karşı Duramadık,

etmişti."

"Sebilürreşad", c. 4, sy. 95,

sh. 312-313, Şubat 1951 3

A l i Kemâlî Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an

sh. 328-330, Şubat 1951

Tercümesi,

"Sebilürreşad", c. 4, sy. 96,

268

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

y a y ı n l a r y a p ı l d ı ğ ı n a , m e s e l â 1962'de H â f ı z Y a ş a r i n , 1 9 6 3 ' d e ise S a d e t t i n K a y n a k ' m hâtıralarının mükerreren yayımlandığına işaret e t m e k , hiç k u ş k u y o k k i y u k a r ı d a n b e r i çizilen t a b l o y u t a m a m l a y ı c ı b i r k ı y m e t t a ş ı ­ yacaktır.

1

B u a r a d a , 60 İhtilâli'na k a d a r karşı c e p h e n i n s u s t u ğ u n u ve y e n i i k t i d a r ı n estirdiği r ü z g â r l a r k a r ş ı s ı n d a e l i k o l u bağlı o t u r d u ğ u n u s a n m a k yanıltıcıdır; z i r a b u dönemde, Atatürk inkilâblarmdan sapıldığı, i r t i c a nın hortladığı, y e n i d e n ve h a t t a d a h a köklü b i r biçimde

inkilâblarm

t a t b i k e konulması lâzım geldiği şeklindeki şikayetler sık sık s e s l e n d i r i ­ lecek, meselâ K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi s u r e t i y l e inkilâblara kaldığı y e r d e n d e v a m e d i l m e s i n e dâir a r z u ve t e m e n n i l e r m a t b u â t t a a y y u k a çı­ k a c a k t ı r . N i t e k i m 1 9 5 7 y ı l ı n d a sadece I s m a y ı l H a k k ı B a l t a c ı o ğ l u i l e O s m a n Nebioğlu'nun K u r ' a n çevirilerinin yayımlanmasıyla p a t l a k v e r e n münakaşalar serisinde, gazete ve m e c m u a l a r d a y a y ı m l a n a n l e h t e ve a l e y h t e k i m a k a l e l e r i n s a y ı s ı n ı n 100'ü aştığı d ü ş ü n ü l e c e k o l u r s a , D . P . i k ­ tidarı dönemindeki çatışmanın ne d e n l i şiddetli geçtiğine dâir b i r f i k i r edinmek mümkün olabilir.

2

H â s ı l ı , h â t ı r a l a r i l e siyasî i k t i d a r l a r a r a s ı n d a k i sıkı m ü n a s e b e t b u y ı l l a r s ü r e s i n c e hiç z a y ı f l a m a m ı ş , b i l a k i s s i y a s î i k t i d a r ı n d u r u m u n a g ö r e h â t ı r a l a r ı n h e m m i k t a r ı n d a , h e m de m u h t e v a s ı n d a ö n e m l i d e ğ i ş i k l i k l e r

1

Hâfız Yaşar O k u r , Atatürk

ve Bayram

1962; S a d e t t i n K a y n a k , Atatürk Okudu ?, Yanlış Tercümesini 1

"Dinde Reform: K e m a l i z m " , sy.

Tekbiri,

28, sh. 7-8, M a r t 1960; aynı yazar, Atatürkle

Onbeş YılIDinî

Dolmabahçe'de

Nasıl Anlamıştı?,

İstanbul,

Hâtıralar,

İlk Türkçe

Kur'ani

Nasıl

N i y a z i A h m e t Banoğlu, "25. Ölüm

Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı" içerisinde, sh. 178-180, İstanbul, 1963 2

S a d e t t i n K a y n a k ' m hâtıralarının 1943'deki i l k yayımından sonra, i k i n c i kez

1955'de ve farklı b i r m u h t e v a y l a b i r l i k t e neşredilmiş olması c a l i b - i d i k k a t t i r . Bkz. S a d e t t i n K a y n a k , Atatürk'ün Taymis

Şiiri, Atatürk'ün

Kur'an'ı Nasıl Okudu?, Süleymaniye'de

Okunan

Verilmeyen

Sofrasında

Okuduğum

Şarkılar,

imzası, Atatürk Dolmabahçe'de

Atatürk Kur'anin

Yanlış Tercümesini

ilk Türkçe Hutbe'nin

Nasıl

Sakaryailk

Türkçe

Anlamıştı?,

Hikâyesi, N i y a z i A h m e t Banoğlu,

"Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk I I I " içerisinde, sh. 82-84, İstanbul, 1955

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

269

v u k û b u l m u ş t u r . İ ş t e b i z de b u b ö l ü m d e , d a h a ö n c e n a k l e t t i ğ i m i z h â t ı r a ­ ları t a m a m l a y ı c ı m a h i y e t t e o l a n altı m e t i n d a h a n e ş r e d e c e k v e b ö y l e l i k l e hâtıralar etrafında oluşan literatürü tanıtmak imkânı bulacağız. İlerideki s a y f a l a r d a k e n d i l e r i n e y e r vereceğimiz m e t i n l e r , k r o n o l o ­ j i k b i r s ı r a y a tâbi t u t u l m u ş v e ö n c e E ş r e f E d i b ' i n , b i r ö n c e k i b ö l ü m d e y a ­ y ı m l a n a n A l i R ı z a S a ğ m a n i n r ö p o r t a j ı n a i l i ş k i n eleştirileri n a k l e d i l m i ş ­ t i r . İkinci m e t i n o l a r a k , A l i Rıza S a ğ m a n ı n Eşref E d i b e ; ü ç ü n c ü m e t i n o l a r a k E ş r e f E d i b ' i n A l i R ı z a S a ğ m a n a; d ö r d ü n c ü m e t i n o l a r a k N e c i p F a z ı l ı n Hâfız Yaşar O k u r ' a ; beşinci m e t i n o l a r a k A l i Rıza

Sağmanın

E ş r e f E d i b i l e N e c i p F a z ı l ' a ; altıncı m e t i n o l a r a k A l i R ı z a S a ğ m a n ı n R a i f Oğan'a cevaben k a l e m e almış olduğu yazılara y e r vereceğiz. R a i f Oğan'ın m a k a l e s i n e g e l i n c e , b u m a k a l e esasen b a ş k a b i r k o n u y l a a l â k a l ı o l u p , Ali Rıza Sağman

i s m i n i dolaylı o l a r a k zikrettiği için, y a z ı n ı n t a m a m ı y e r i n e ,

sadece i l g i l i k ı s m ı n n a k l i y l e i k t i f a e d i l m i ş t i r .

XIX DİNDE R E F O R M

KAHRAMANI

Eşref E d i b

M i l l e t refikimiz,

sahneye

dinde

inkilâb

yapacak

yeni

bir

kahraman

çıkarıyor. V a k t i y l e , hoca kıyafetinde " K a v m - i Cedidci" diye anılan ne idüğü b e l i r s i z b i r a d a m ç ı k m ı ş , c a m i l e r d e Hulefâ-yı

Râşidîn

levhalarım

kal­

1

dırıp onların y e r i n e E n v e r l e r i n , T a l â t l a r m r e s i m l e r i konulmasını b u n l a r a salavât g e t i r i l m e s i n i i l e r i sürmüştü.

1

ve

2

Y a n i : "Hz. Ebubekir, H . Ömer, Hz. Osman ve Hz. A l i ' n i n adlarının yazılı olduğu

levhaları..." 2

B u r a d a kastedilen kişi, Kavm-i

Cedîd: Kitab'ul-Mevâiz

(Dersaadet, 1331) adıyla

b i r r i s a l e k a l e m e almış olan U b e y d u l l a h E f e n d i (1858-1937) adlı şahıstır. K e n d i s i n i , eserlerinde 'Şeyh U b e y d u l l a h Afganî' veya 'İzmirli Hocazâde M e h m e d U b e y d u l l a h ' g i b i i s i m l e r l e tanıtırdı. Y a h y a A f i f ( A h m e d Şîrânî) 1924'de yayımla­ n a n b i r yazısında b u zât hakkında şöyle demektedir: " B u f i k i r l e r i b u n l a r a t e l k i n edenlerden b i r i Ubeydullah

Efendi

nâmında Afganlı b i r serseri i d i . E d i r n e v i l a ­

y e t i dahilinde b i l m e m h a n g i kasaba veya karyede mütevattın olan b u serseri, b i r t a r i h t e İstanbul'a gelmiş ve mühim b i r k u v v e t i n h i m a y e s i n e i s t i n a d e n cevâmi kürsülerinde, b u z e h i r l i f i k i r l e r i saf müslümanlara t e l k i n e başlamış i d i . Yazdığı Kavm-i

Cedid nâm hezeyannâmesiyle büyük b i r şöhret kazanmış olan b u serse­

r i n i n tesis ettiği cehl u dalâl m e k t e b i n i n asrî ve sâdık şakirdleri, K u r ' a n i n Türkçe'ye tercüme edilmesine pek ziyade hâhişkerdirler." ["Sebilürreşad", ı Beşer Lisan-ı

Kur'an'a

Tercemân

Olamaz,

Lisan¬

X X I V / 6 0 2 , sh. 51-52, Mayıs 1340;

U b e y d u l l a h E f e n d i hakkında genel mâlumat için b k z . A h m e t T . A l k a n , Ubeydullah

Efendinin

Amerika

Hatıraları,

İstanbul, 1997]

272

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B i r z a m a n l a r da Erenköy taraflarında müraî b i r i m a m zuhûr et­

m i ş , Türkçe

Namaz

şarı a t m ı ş t ı .

1

k ı l d ı r m a y a k a l k ı ş m ı ş , c e m a a t k e n d i s i n i c a m i d e n dı­

Ş i m d i de Hafız

Ali Rıza

Sağman

nâmında b i r zat, donkişotvâri b i r

eda i l e , ' d i n d e r e f o r m k a h r a m a n ı ' o l a r a k o r t a y a çıkıyor. M e ğ e r ezan ve t e k b i r l e r i Türkçeleştirmek

h u s u s u n d a Atatürk üzerinde b u zat müessir

olmuş imiş!.. Millet

r e f i k i m i z , m û m â - i l e y h hâfız e f e n d i y e b u p a y e y i v e r e r e k o n u

sahneye çıkarıyor. U z u n u z u n mülakatlar, suâl ve cevaplar... H a f i " e f e n d i y i coşturdukça coşturuyor. D i n d e i n k i l a b y a p m a k için D ö l m a b a h ç e S a r a y ı n d a "selâhiyattar zevâttan m ü r e k k e b " meclisler k u r u l u y o r . Hâfız A l i Rıza Efendi ile meşhur C e m i l S a i d ,

2

b u selâhiyattar zevâttan m ü ­

r e k k e b mecliste 'reis'ul-ulemâ' m e v k i i n d e b u l u n u y o r l a r . O C e m i l Said B e y k i Arapça bilmediği h a l d e Kur'an'ı Fransızca'dan Türkçe'ye çevir­ meye kalkışan ve baştan başa h a t a ve t a h r i f l e r l e d o l u o l a r a k

Türkçe

[ İ s t a n b u l , 1 9 2 4 ] d i y e b i r eser n e ş r e t m e k c ü r ' e t i n d e b u l u n a n z a t !

Kur'an

D i n d e r e f o r m y a p a c a k s e l â h i y a t t a r z e v â t ı n d i ğ e r l e r i m â l u m değil. B u n l a r b i r R a m a z a n günü Dölmabahçe Sarayında toplanıyorlar, reform

dinde

y a p a c a k l a r . Tasarladıkları r e f o r m esaslarını t e s b i t edecekler, h a ­

zırlayacakları tasarıyı Atatürk'e t a k d i m edecekler. B ü y ü k H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i , b i r reis'ul-ulemâ

inkilapçı,

tavrıyla anlatıyor: "Atatürk'ün

r u h u n d a dine karşı k u v v e t l i b i r r e a k s i y o n varmış. B u r e a k s i y o n u n m e m -

1

1926 Ramazanında, İstanbul'da Göztepe İmamı M e h m e d Cemaleddin (Seven)

adlı b i r zât (öl. 1964), Kur'an'ı Türkçe o k u m a k suretiyle namaz kıldırmaya k a l ­ kışmış, D i y a n e t İşleri R i y a s e t i de h e m e n b u imamı görevden almıştı. A h m e t Ağaoğlu'nun, 11 N i s a n 1926 t a r i h l i M i l l i y e t gazetesinde C e m a l e t t i n E f e n d i y i sa­ v u n a n b i r m a k a l e s i yayımlanmıştır. [ B u m a k a l e n i n m e t n i için bkz. E r g i n , Türkiye

Maarif

Tarihi,

Türkiye'de İslâmlık,

V / 1 6 1 4 - 1 6 1 6 , İstanbul, 1943; krş. Jâschke,

Yeni

sh. 45, İstanbul, 1972; Cemaleddin Efendi için bkz. B e d i N .

Şehsuvaroğlu, Göztepe, sh. 96-99, İstanbul, 1963] 2

A l i Rıza Sağman'm b i r zühûl eseri o l a r a k 'Hasan C e m i l ' y e r i n e 'Cemil S a i d '

demesi, Eşref E d i b i de yanıltmıştır.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

273

lekete faydaları olmuş. D i n d e b i r r e f o r m h a r e k e t i yapılmak imiş..."

lâzım

1

İşte b u b ü y ü k inkilapçı Hâfız E f e n d i anlatıyor: S a r a y d a k i b u iç­ t i m a , ' d i n d e r e f o r m ' işini s i s t e m l i b i r s u r e t t e t a t b i k e t m e k m a k s a d ı y l a yapılmış. B u inkilâb m e r h a l e m e r h a l e olacakmış. E z a n ve t e k b i r l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i n d e n işe b a ş l a n a c a k m ı ş . D i n d e r e f o r m

hareketinin

m e k t e p l e r e teşmili i k i n c i p l a n a bırakılmış. M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i p B e y i n ifadesine göre, A n k a r a ' d a selâhiyetli b i r heyet tarafından bir Kur'an b u Türkçe

Türkçe

hazırlanmakta imiş. B u n d a n s o n r a c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a Kur'an

okunacakmış...

Müzakereler başlamış, u z u n münakaşalar olmuş, n i h a y e t ' A i l a h u E k b e r i n t e r c ü m e s i , ' T a n r ı u l u d u r ' d i y e y a p ı l m ı ş . Tanrı

k e l i m e s i , ' t a n ye­

r i n d e k i ' mânâsına eski şamanı Türklerin p u t p e r e s t l i k zamanında tanrı­ ları o l a n g ü n e ş e v e r d i k l e r i a l e m ise [ d e ] , b u g ü n k ü t e l a k k i y e g ö r e Tanrı

Allah'ı

d i y e T ü r k ç e l e ş t i r m e k t e beis g ö r ü l m e m i ş . . . B u selâhiyetli zevât b u n a k a r a r v e r d i k t e n sonra, "yanları billûr

parmaklıklardan yapılmış m e r d i v e n l e r " d e n çıkmışlar, o r t a büyük sa­ l o n d a b u l u n a n inkilâb arkadaşları Atatürk'e b i r sürpriz yapmışlar. H e p b i r a ğ ı z d a n b u Türkçe

Tekbiri

okumuşlar. O da çok beğenmiş, " E v v e l k i

u n u t u l s u n ! B u , A r a p ç a s m d a n saltanatlı olmuş!" demiş... İşte b u ' m u a z z a m i n k i l a b ' d a başrolü o y n a y a n , Atatürk'ün üzerinde böyle m ü e s s i r o l a n inkilâb k a h r a m a n ı Hâfız A l i Rıza E f e n d i , " B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n t e s i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r duyarım" diyor.

1

Mısırda biraz Arapça tahsil etmiş b i r Bandırma Rüşdiyesi hocası vardı. Mısır'ın

ve İslâm dünyasının en yüksek âlimlerinden olan Şeyh M u h a m m e d A b d u h ' d a n bahsederken, sınıf arkadaşından bahseder g i b i " B i z i m A b d u " d e r d i . Mecliste b u l u n a n zevât da b i r b i r i n e b a k a r gülerlerdi... Hâfız A l i Rıza efendi, Atatürk'ten de böyle bahsediyor. H a n i , Atatürk'ün b i r inkilapçı arkadaşı g i b i . H a t t a K u r ' a n i t a h r i f eden C e m i l Said Bey'le beraber dinde r e f o r m esaslarını hazırlayarak Atatürk'e akıl hocalığı edecek derecede büyük inkilapçı!... [ B u p a r a g r a f , asıl metinde küçük puntoyla ve parantez içinde aktarılmaktadır.]

274

T ü r k ç e K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi B u 'dinde reform kahramanı' ile mülâkat henüz bitmedi, devam

e d i y o r . B a k a l ı m , ' d i n d e r e f o r m ' h a r e k e t i n d e A t a t ü r k ' e akıl h o c a l ı ğ ı e d e n b u z â t ı n b u h u s u s t a d a h a n e g i b i r o l l e r i o l m u ş ! ? Millet cek n ü s h a l a r ı n d a b u n u g ö r e c e ğ i z .

r e f i k i m i z i n gele­

1

Yalnız b u r a d a b i r h a k i k a t v a r k i Hâfız A l i Rıza E f e n d i o n d a n hiç b a h s e t m i y o r , y o k s a h a t ı r ı n d a n m ı çıktı? K e n d i l e r i s e l â h i y a t t a r z e v â t i l e R a m a z a n ayında Saray'da 'dinde r e f o r m ' içtimaını a k d e t t i k l e r i ve inkilâb z i y a f e t i i l e mütena'im oldukları z a m a n , Adapazarlı Hâfız N u r i , Saray'ın d i ğ e r b i r o d a s ı n d a i f t a r e t m e d e n , aç s u s u z gece y a r ı l a r ı n a k a d a r k a p a l ı k a l m ı ş t ı . K a b a h a t i de H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i i l e C e m i l S a i d B e y ' e ,

2

"Ben

T ü r k ç e K u r ' a n o k u m a s ı n ı b e c e r e m e m . B u işi h a n e n d e h â f ı z l a r y a p a r " d e m e s i i d i . [ Ü s k ü d a r l ı ] H â f ı z A l i i l e m e r h u m [ E y ü b H a t i b i ] H â f ı z İ d r i s de böyle d e d i k l e r i için o selâhiyattarlar m e c l i s i n e k a b u l edilmemişlerdi. B u ' d i n r e f o r m u ' h a r e k e t i n d e n tantanalı b i r surette Millet

3

bahseden

r e f i k i m i z i n aynı n ü s h a s ı n d a K â z ı m N â m i ü s t a d ı m ı z d i y o r k i : " B i z

böyle b i r r e f o r m düşünmüyoruz. Çünkü maksadımız y e n i b i r mezheb icat e t m e k g i b i b i r k ü s t a h l ı k t a b u l u n m a k değildir."

1

Millet

Mecmuası,

111 n o ' l u üçüncü sayıdan sonra Hâtıralar'm devamını y a ­

yımlamaktan vazgeçtiği için, Eşref E d i b ' i n b u arzusu t a h a k k u k edememiştir. 2

Doğrusu, 'Hasan "Cemil (Çambel)' olacaktır.

3

' Y i n e Atatürk b u inkilâb çalışmalarından bahis b u y u r u r k e n , "Başka hâfızlar

var k i tecvitçidirler, onları b u işe karıştırmak istemem, bana sizin gibi münevver hâfızlar lâzımdır" derlerdi ve bü sözlerle de Hâfız İdris'le Eyüp H a t i b i Hâfız N u r i g i b i l e r i n i kastederlerdi." ( A l i Rıza Sağman: Osman E r g i n , Türkiye Maarif V/1630, İstanbul, 1943'den); "Atatürk, Türkçe Kur'an

Tarihi,

o k u m a meselelerinde biz­

l e r i s a r a y a topladığı sırada, tecvid âşıkı olan hâfızlardan hoşlanmadığını söyle­ yerek e t r a f m d a k i l e r i güldürmüştü". ( A l i Rıza Sağman, Meşhur Merhum,

Hâfız

Sâmi

sh. 53, İstanbul, 1947); "Ben, saray'a b u hâfızlarm g e l d i k l e r i n i görme­

d i m . Yalnız onlar g i t t i k t e n sonra işittim. H e m de bizzat Atatürk'ün ağzından. Demişti k i : Tecvid'den başka birşey bilmeyen hâfızlardan hoşlanmam. O n l a r a n ­ cak k a l k a l e çıkarmayı b i l i r l e r . " ( A l i Rıza Sağman, Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin N i s a n 1948)

Inkârcısına

Cevap Veriyor,

" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, 8

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

275

Üstad, o n sütunluk u z u n b i r vaaz yapmış. F a k a t m a k a l e s i n i n ser­ levhası

mev'ize

değil

de

"İslâm

Dini,

Aslına

Dönüş

İnkilabı'nın

Eşiğindedir" g i b i yazının kalınlığı k a d a r kalın mânâlı b i r başlık!

1

M e v z u u m u z a g e l e l i m : Hâfız A l i Rıza E f e n d i ve şürekâsının hazır­ l a d ı ğ ı d i n d e r e f o r m h a r e k e t i n i n t a t b i k i n e nasıl geçildi? T a b i i m û m â - i l e y h b u n d a n d a b a h s e d e c e k l e r d i r . B i z ş i m d i d e n s ö y l e y e l i m : Türkçe

Kur'an

diye C e m i l S a i d ' i n o y a l a n yanlış, m u h a r r e f tercümesi, bazı h a n e n d e hâfızlar tarafından c a m i l e r d e o k u n m a y a başlayınca, m ü s l ü m a n c e m a a t etraflarından dağılmaya başladı. Birkaç gün d e v a m e t t i k t e n sonra, b u işin y ü r ü m e s i n e i m k â n o l m a d ı ğ ı g ö r ü l e r e k v a z g e ç i l d i . A n c a k ezanları A r a p ç a o k u y a n l a r a üç a y h a p i s cezası h a k k ı n d a Ceza K a n u n u n a b i r m a d d e i l a v e edildiği için, c a m i l e r d e v e m i n a r e l e r d e A l l a h u E k b e r ' d e n i l e m e m e k t e d i r . F a k a t şimdi d e m o k r a s i i l a n olunduğu için d i n hürriyetine, v i c d a n hürriyetine münâfi o l a n ve a n t i d e m o k r a t i k k a n u n l a r d a b u l u n a n b u m a d d e n i n de k a l d ı r ı l m a s ı z a r u r i b i r h a l k e s betmiştir. B u m ü n a s e b e t l e H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i y e b i z de b i r v â k ı a n a k l e d e ­ l i m . M e v s û k r i v a y e t l e r e göre, o sırada ('dinde r e f o r m ' h a r e k e t i yapılmak istendiği sırada) b i r zât, çok c i d d i , çok ağırbaşlı ve h ü r m e t k â r â n e b i r l i ­ sanla Atatürk'e b i r m e k t u p gönderir ve der k i : S e v g i l i Paşamız! Y ü k s e k vasıflarını p e k i y i bildiğiniz T ü r k m i l l e t i , İstiklâl S a v a ş ı n d a n e i s t e d i n i z s e size v e r d i . P a r a i s ­ t e d i n , varını yoğunu bezletti. C a n i s t e d i n , e n kıymetli evlât­ larını v e r d i . F e d a k â r l ı k i s t e d i n , kadınlar o m u z l a r ı n d a cep­ h a n e taşıdı... B u m i l l e t , v a t a n u ğ r u n d a , istiklâl

uğrunda

herşeyi verdi... Gene v e r i r . A n c a k birşeyini veremez P a ş a m ! O da göğsündeki imanıdır. B u m i l l e t , b u i m a n l a

1

Kâzım Nâmi D u r u , İslâm Dini, Aslına Dönüş İnkilabı'nın

Eşiğindedir,

dünyaya

"Millet",

c. 5, sn. 3, sy. 109, sh. 6-7, 14, 4 M a r t 1948. [ B u yazı, esasen M u s a C a r u l l a h i l e yapılan b i r mülâkatm tahkiyesinden i b a r e t t i r . ]

276

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi m e y d a n o k u d u . Dünyanın en m u a z z a m orduları b u imanı yıkamadı... B i r gece s o f r a s ı n d a k e y i f l e r y e r i n d e o l d u ğ u b i r s ı r a d a , A t a t ü r k b u

mektubu

orada hazır

bulunanlardan

birine verir, cehren

okutur.

H a z i r û n ' u n h e p s i k o r k a r a k lâl u e b k e m k a l ı r l a r . F a k a t A t a t ü r k h i ç ç e ­ k i n m e d e n , tereddüt e t m e d e n , " B u adamın yazdığı doğrudur!" der ve der­ hal emir verir: M i l l e t i k e n d i h a l i n e bırakınız. Kur'an'ını Arapça i b a d e t i m d i n i n i n , K u r ' a n ' m m lisanıyla y a p s ı n !

okusun,

1

B u n u n üzerine Hafız A l i E f e n d i n i n d i n d e r e f o r m u da s u y a düşer. Ş i m d i " S e n MişeF'de h o c a b u l u n a n H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i , i n k i l a p ç ı a r k a ­ daşına ( y a n i Atatürk'e) k i m b i l i r ne k a d a r küskündür!.., Hâfız A l i Rıza E f e n d i y e şunu da h a b e r v e r e l i m k i Atatürk son demlerinde,

o d i n d e r e f o r m m e c l i s i n i n toplandığı aynı s a r a y da, eski

Türklerin, p u t p e r e s t l i k zamanındaki Güneş Tanrısını hiçbir defa ağzına almadı. H e p K u r ' a n lisanıyla " A l l a h ! A l l a h ! " diye i s t i m d a d e t t i . Böylece r u h u n u , T a n r ı G ü n e ş i n e değil, H â l ı k - ı Z ü l c e l â l o l a n A l l a h ' a t e s l i m e t t i . Hiç hayıflanma!.. K u r ' a n lisanıyla A l l a h u E k b e r ' d i y e n müezzinler h a k k ı n d a k i 'üç a y h a p i s c e z a s ı ' d a ç o k g e ç m e d e n k a l k a c a k ,

müslüman

Türk m i l l e t i d i n hürriyetine, vicdan hürriyetine kavuşacaktır.

1

Sizin,

Eşref E d i b , yıllar sonra Yeni İstiklâl gazetesinde, d e v r i n Başbakanı Süleyman

Demirel'e h i t a b e n yazdığı açık m e k t u p t a b u hâdiseyi nakletmiş ve f a k a t b u kez m e k t u b u n İsmet İnönü'ye yazılmış olduğunu söylemiştir: " B i r aralık şefleri İnönü, n a m a z l a r d a K u r ' a n lisanını kaldırıp yerine u y d u r m a d i l i k o y m a y a k a l ­ kıştı. F a k a t o sırada m i l l e t efradından ciğeri yanık b i r zât tarafından şöyle b i r m e k t u p aldı: Ey bizim sevgili için bizden verdik.

ne istedinizse

Daha

ne isterseniz

millî şefimiz İnönü! Millet

verdik; veririz.

evlâdımızı istediniz

ve memleketin

verdik,

canlarımızı

Yalnız bir şeyimizi veremeyiz,

o da

selâmeti istediniz göğsümüz­

deki imandır. B u n u n üzerine daha i l e r i gidemedi, b u ibadet inkılâbını yapamadı, yapmaya cesaret edemedi." (Eşreb E d i b , Kara Kitab, bas.)

sh. 110, İstanbul, 1967; 2.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

277

' d i n d e r e f o r m ' h a r e k e t i de b u s u r e t l e g e l m i ş g e ç m i ş h a z i n b i r m a c e r a o l a ­ caktır.

1

H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i ! Size ş u n u k e m â l - i s a m i m i y e t l e v e k a r d e ş ç e a r z e d e r i m k i h e r ne yaparsanız yapınız, her ne söylerseniz söyleyiniz, yalnız K u r ' a n ' l a oynamayımz... Çünkü K u r a n l a oynayanların

âkibeti

pek hüsranla neticelenmiştir. Kaynak:

Eşref E d i b , Dinde

Reform

Kahramanı,

"Îslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve

Mecmuası", c. 2, no. 98, sh. 6-7, M a r t 1948. [ B u yazı, A l i Rıza Sağman'la yapılan söyleşiyi m u h a t a b almaktadır. Bkz. M e t i n I V ]

1

B u satırların yazılmasından i k i yıl sonra, 1950 yılında Arapça Ezan yasağı, 16

H a z i r a n 1950 t a r i h l i ve 5665 sayılı k a n u n l a , Türk Ceza K a n u n u n u n 526. m a d ­ desinin değiştirilmesiyle kaldırılmıştır.

XX BİR HAKİKAT İNKARCISINA

CEVAP

Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

Atatürk'ü dinsiz

ve kâfir göstermek, ham-yobazlığm büyük d e r t l e r i n d e n

b i r i d i r . H a l b u k i h a k i k a t , b u iftiranın aksinedir. Milletin,

aylardır neşret­

tiği vesikalar, hâdiseler, hâtıralar; tarihî r e a l i t e l e r i b u isnadın aleyhine çık[ar]mıştır. Bugün aramızda olmayan ve müdafaası sadece vicdanları­ mıza ve kadirşinaslık h i s l e r i m i z e mevzû b u k a h r a m a n , " D i n , m i l l e t i n bölünmez parçasıdır. F a k a t d i n , taassub ve hurafelere âlet olmamalıdır" derken, onu, duyduğundan g a y r i s i n i söylemeye k i m zorluyordu? F a k a t i r ­ tica, i l m i n ve mantığın hâkimiyetini h e r zaman reddeder.

Îslâm-Türk

98. sayısında, sadece hâtıralarını rica ettiğimiz ve b i r

Ansiklopedisinin

m u h a r r i r i m i z l e konuşmak n e z a k e t i n i esirgemeyen m u h t e r e m A l i Rıza Sağman (Hâfız Rıza), b u mecmua s a h i b i n i n haksız, yersiz, aşırı ve baştan nihayete k a d a r mugâlata dolu b i r t a a r r u z u n a uğramıştır. Atatürk, " T a r i h yazmak, t a r i h y a p m a k k a d a r zordur" demişti. Yanlış ve eksik t a r i h , ancak vâki olmayan hâdiselerden hisse çıkarmak y o l u n d a k i istismarcıları sevin­ d i r i r . Ne y a p m a k lâzım? Atatürk'e i f t i r a edip herşeyin ondan sonra

düzel­

diği masalına katılmak mı? F a k a t biz, ne vicdanlarımızı, ne aklımızı k i r a ­ lamadık! [ M i l l e t M e c m u a s ı ] " D i n d e R e f o r m Kahramanı" yazarı sayın Eşref Edib'e! Sayın dostum! İslâm

Türk

Ansiklopedisi

Mecmuasının

98. nüshasında

"Dinde

R e f o r m K a h r a m a n ı " başlıklı, b a n a a i t u z u n yazınızı o k u d u m . Baştan başa yanlış ve d i p t e n durağa gayr-ı s a m i m i o l a n b u yazınıza işte cevap­ larımı s u n u y o r u m :

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

279

1. Y a z ı n ı z a b i r h i k â y e i l e b a ş l ı y o r s u n u z : V a k t i y l e n e i d ü ğ ü b e l i r s i z biri,

camilerde

Hulefâ-i

Râşidîn'in

isimlerini

kaldırtıp

yerlerine

Talâtlarm, E n v e r l e r i n i s i m l e r i n i k o y m a y a kalkışmış imiş! Doğrudan doğruya b a n a a i t olan b i r yazıya böyle b i r hikâye koy­ m a n ı n v e i ç i n d e s ö y l e n i l e n " n e i d ü ğ ü b e l i r s i z " k e l i m e s i n i n i s t i h d a f ettiği m â n â açıkça anlaşılıyor. B a n a "ne idüğü b e l i r s i z " d e m e k lütfunda b u l u ­ nuyorsunuz. B u y a z ı y ı y a z a r k e n ç o k s i n i r l i o l d u ğ u n u z anlaşılıyor. Ç ü n k ü y e r s i z , mânâsız yazılar böyle z a m a n l a r d a yazılır. Öyle değil m i sayın Eşref Edib?! B e n n e d e n "ne idüğü b e l i r s i z " oluyormuşum? Eşref E d i b i n dahî 25 y ı l d a n b e r i t a n ı d ı ğ ı v e nelâm v e r m e d e n g e ç m e d i ğ i b i r H â f ı z R ı z a , n a s ı l o l u r d a " n e i d ü ğ ü b e l i r s i z " o l a b i l i r ? Ç o k ş ü k ü r , s i z i n k a d a r d e ğ i l s e de y i n e y u r d u n içinde ve dışında g e r e k sâdık, g e r e k kâzib şöhretim vardır. N e i d ü ğ ü b e l i r l i o l m a k , sizce n a s ı l o l u r ? B i r k i m s e n i n n e i d ü ğ ü n e d â i r e l i n d e m u t l a k a b i r 'şecere'si m i olması lâzımdır? O h a l d e s i z i n böyle b i r şecereniz v a r mı? Şayet v a r s a , i t i r a f e d e r i m k i ben, şeceresiz o l a r a k ne idüğü b e l i r l i olanlardanım. Talâtlarla E n v e r l e r i n i s i m l e r i n i câmilere a s m a k i s t e y e n s e r s e r i n i n , b a n a a i t y a z ı d a n e işi v a r d ı ? Siz o h i k â y e y i , T a l â t l a r a , E n v e r l e r e t a p m a n v e u y a n l a r h a k k ı n d a k i y a z ı n ı z a s a k l a s a y d ı n ı z , y e r i n d e b i r iş y a p m ı ş o l u r d u n u z . D o s t u m ! Onlar,

sizin

memduhlarmızdı!

Ben, bu

yaşıma

k a d a r a n c a k b i r varlığa b o y u n e ğ d i m ve a n c a k O'na d a y a n d ı m ve O'na tapındım: U l u Tanrım! 2. "Millet

r e f i k i m i z , sahneye dinde inkilâb y a p a c a k y e n i b i r k a h ­

r a m a n çıkarıyor" diyorsunuz. Yazınızda b u n a benzer d a h a birçok sözle­ r i n i z v a r . H i ç b i r i d o ğ r u v e y e r i n d e değildir. H e p s i t e h z î l , i s t i s f a r v e i s t i h ­ zardır. H ü l â s a , t o p y e k û n y a k ı ş ı k s ı z a l a y l a r d ı r . " Ş i m d i de H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n adında b i r zat, Donkişotvârî b i r edâ i l e . . . " g i b i sözler, b i r adı ' E ş r e f , ö t e k i adı ' E d i b ' o l a n b i r z â t a nasıl y a k ı ş ı r ? B u sözlerinize şöylece karşılıkta bulunacağım:

280

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi a ) Millet

r e f i k i n i z i n , s a h n e y e dinde

r a m a n ç ı k a r d ı ğ ı y o k t u r . Millet

inkilâb

yapacak yeni b i r k a h ­

r e f i k i n i z , b u n d a n 17 yıl ö n c e v u k û a g e l i p , 1

o l m u ş b i t m i ş o l a n b i r h â d i s e y i y e n i n e s l e n a k i l v e h i k â y e d e n b a ş k a b i r iş yapmıyor.

Meseleleri

'tağlît'

etmek,

başka

şekillerde

göstermeye

ç a l ı ş m a k , c i d d i i n s a n l a r ı n t e n e z z ü l e t m e y e c e ğ i b i r iştir. Millet'teki

sözlerimden dolayı b a n a 'kahramanlık' izafe e t m e k ,

d o ğ r u y u y a n l ı ş g ö r m e k v e y a n l ı ş g ö s t e r m e k de h a y l i b i r k a h r a m a n l ı k t ı r . A i k i g ö z ü m ! Siz b e n i m ' d i n d e r e f o r m ' y a p m a k düşünce ve isteğinde b u ­ l u n d u ğ u m u , s ö z l e r i m i n n e r e s i n d e n ç ı k a r ı y o r s u n u z ? İ ş t e Millet,

işte söz­

l e r i m ! H a y d i , h a n g i s a t ı r d a n , h a n g i c ü m l e d e n b ö y l e b i r m â n â v e i m a çı­ kıyorsa, anlatınız da b u ince anlayışınızın f e y i z l e r i n i bizlere i n a y e t b u ­ y u r d u ğ u n u z d a n d o l a y ı e l l e r i n i z i v e a y a k l a r ı n ı z ı ö p e l i m v e size h a y ı r d u ­ a l a r e d e l i m . E s k i d e n o l m u ş , t a r i h e k a r ı ş m ı ş işleri n a k i l v e h i k â y e e t m e k , y e n i d e n r e f o r m y a p m a y a çalışmak mı d e m e k t i r ? Eğer böyle ise, b u a n ­ layış, y ü k s e k şahsınıza mahsûs ve münhasırdır. Herhangibir

reform,

yüksek

ve

ender

şahsiyetlerin

işidir.

Böylelerinin karşısında b e n k i m o l u y o r u m , sen k i m ? B i z i m gibilerde ne o k u d r e t b u l u n u r , ne o niyet! B i r g ü n b e n i , Millet

Mecmuası

y a z a r ı z i y a r e t e t t i . S o r d u , b e n de

h a t ı r l a d ı k l a r ı m ı s ö y l e d i m . M e s e l e n i n e s a s ı , 17 yıl ö n c e

2

olup biten bir

i ş i n sadece h i k â y e s i n d e n i b a r e t t i r . H a y d i s ö y l e y i n i z , y e n i b i r r e f o r m i s ­ teğini b u işlerin ve b u sözlerin n e r e s i n d e n çıkarıp d a ortalığa b i r 'umacı' atıyorsunuz? Y o k s a b u g i b i şeylerin ağıza alınmasına, yazılıp çizilmesine t a r a f t a r mı değilsiniz? Lâkin neden? Niçin? O l a b i l i r . F a k a t h e r k e s i n s i ­ zin gibi d u y u p , sizin gibi düşünmesini sağlayamazsınız. Dünya k u r u l d u k u r u l a l ı n e N e m r u d l a r g e l d i , n e F i r a v u n l a r geçti de hiçbiri b ü t ü n i n s a n ­ ların d u y g u ve düşüncelerini k e n d i isteğine a d a p t e e d e m e d i .

1

Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır; zira hâdiseler 1932'de vukû bulmuş, b u yazı

ise, 1948 yılında yazılmıştır. 2

Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar Yazınızın

t a m 12 y e r i n d e

'Hâfız

Rıza

Efendi'

281 sözünüz

B u r a d a k i ' E f e n d i ' sözüne, eski z a m a n d a olsa i d i , teşekkür Lâkin bugün b u sözünüzü 'teessür' i l e karşıladım.

Sayın

var.

ederdim. dostum!

'Efendiliğin b u y u r t t a n k a n u n l a kalkmış olduğunu yoksa u n u t t u n u z mu?

1

b ) " Ş i m d i de b i r H â f ı z R ı z a , D o n k i ş o t v â r î b i r e d â i l e . . . " s ö z ü n ü z , c i d d i ve s a m i m i a d a m l a r için p e k 'ayıp' o l a n 'istihzâ'ya m a h m u l d ü r . B u istihzanıza şöyle hakikî b i r edâ i l e cevap sunarım: Bay Eşref Edib! H a y d i biz, "önünde d u r u l m a z b i r mecburiyet a l ­ tında ezilerek vazife yaptık" d i y e l i m . Biz m e m u r i d i k , mâzur i d i k , mec­ b u r i d i k , f a l a n f a l a n ! Y a siz? E l i n i z d e k i haşin k a l e m i n i z l e , ağzmızdaki müstehzi dilinizle, etvârmızdaki t u f e y l i h i d d e t ve şiddetinizle neye, k i m e b e n z i y o r s u n u z , f a r ­ kında mısınız?! B i l m e m , h a n g i k a y n a k t a n aldığınız h a k ve selâhiyetle k e n d i n i z e ' b ü y ü k b i r m ü c t e h i d ' s ü s ü v e sıfatı v e r e r e k o n u n y a n ı n a a z a ­ m e t l i b i r ' d i n hâmisi' vazifesi ve selâhiyeti t a k a r a k d i n duygularına ve i m a n a ş k l a r ı n a , z â t a m a h s û s b i r ölçü v e s i s t e m k o y a r c a s ı n a o r t a d a b e l i ­ r e n b i r kılıkçı (formalist) B e n Tekbir'in

kahramana benzemiyor musunuz?

Türkçeleştirilmesine

h i z m e t e t m i ş i s e m , size n e o l u ­

yor?! B u h a r e k e t i m , b e n i a z a r l a m a n ı z için size selâhiyet m i v e r i y o r ? ! İmana sistem vereceğinize, k a l e m i n i z e dümen taksanız daha i y i edersi­ niz. Y a z ı n ı z ı n r u h u n d a g i z l e n e n ' t e k f i r silâhı', n e r e d e y s e s ı r ı t a c a k ! B u da görünse, o z a m a n 'taassub çığlıkları'nm müsellâh b i r mücahidi o l a r a k ortalığa dehşet saçacağa b e n z i y o r s u n u z .

1

1934 yılında k a b u l edilen, Efendi,

Bey, Paşa gibi Unvanların kaldırılması h a k ­

kındaki 2590 sayılı k a n u n u n b i r i n c i maddesi şu hükmü i h t i v a e t m e k t e d i r : "Ağa, Hacı, Hâfız, Hoca, Molla, Hazretleri

Efendi,

Bey, Beyefendi,

Paşa, Hanım, Hanımefendi

ve

l a k a p ve ünvanları kaldırılmıştır. E r k e k ve kadın vatandaşlar, k a n u n

karşısında ve resmî belgelerde yalnız adlarıyla anılırlar."

282

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi " Ş i m d i b i r de H â f ı z R ı z a a d ı n d a b i r zât, D o n k i ş o t v â r î b i r e d â i l e . . . "

sözünüzle yeniden b i r reform hareketine başlanmış gibi sakat b i r dü­ şünce o r t a y a atıyorsunuz. Pekâlâ b i l i r s i n i z k i Hâfız R ı z a n ı n b u işe h i z ­ m e t i , — ş a y e t v a r s a — ş i m d i d e ğ i l , b u n d a n 17 yıl ö n c e

1

i d i ; seni bugün

İstanbul'da yaşatan, s a n a ve b a n a b ü t ü n m i l l e t e b u y u r t t a s o l u k a l m a k imkânlarını bağışlayan zâtın, B ü y ü k Atatürk'ün i d a r e s i ve e m r i altında o l a r a k ! B u h u s u s t a k i sözleri k ı s a k e s i y o r u m . B e n i Donkişot'a benzetmek suretiyle u l u - o r t a alay e t m e k t e n çe­ k i n m i y o r s u n u z . B u s u r e t l e b e n i m de size a y n e n m u k a b e l e e t m e k l i ğ i m için b a n a b i r ' h a k ' b a ğ ı ş l a m ı ş o l d u ğ u n u z u d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? Y a h u t , b u istihzanızla b e n i m güceneceğimi hesaba katmanın lâzım olduğuna i n a n m ı y o r [ m u j s u n u z ? Y a b e n de s i z e , " B u n a s ı l y a z ı , e y E ş r e f E d i b E f e n d i ? ! A l e n e n s ö ğ ü p s a y m a n ı n h e m d i n e n , h e m de k a n u n e n y a s a k o l ­ d u ğ u n u n e d i y e d ü ş ü n m ü y o r s u n ey d i n k a h r a m a n ı ? ! B u y a s a ğ ı , b u d e f a ­ lık

size

hatırlatmakla

iktifa

ettiğimi

arzederim

ey

müctehidler

Donkişotu!" g i b i sözler k u l l a n s a m , darılmaya, g ü c e n m e y e hakkınız o l ­ maz. Çünkü k e n d i n i z d e tasarladığınız izzet-i nefsin, başkasında da b u ­ lunduğunu kabul etmelisiniz. Siz, i y i b i r edib, o l g u n b i r y a z a r , b ü y ü k b i r allâme, hülâsa herşey olabilirsiniz; yalnız birşey olamazsınız: Başkalarıyla i s t i h z a e t m e k , baş­ kalarını t a h k i r e t m e k , ötekinin b e r i k i n i n izzet-i nefsini kırmak selâhiyetine sahip! İlim alanında, f i k r e , mütalaaya h ü c u m e t m e k , ne k a d a r l ü z u m l u v e f a y d a l ı b i r iş i s e , ş a h s a e n k ü ç ü k b i r t a a r r u z b i l e e n abes b i r h a r e k e t ­ t i r . B ü y ü k b i r acze d e l â l e t e d e r . B e n i m i z z e t - i n e f s i m , e l b e t t e s i z i n y a z ı ­ nızın için için anlattığı kaygıların üstündedir sayın d o s t u m ! B u h u s u s t a çok kıskanç olduğumu b i l d i r m e k l e şereflenirim. T a r i h boylarına bakıldığı z a m a n , c e m i y e t l e r i n bazen böyle

zecrî

adımlarla y ü r ü t ü l m ü ş oldukları görülür. B u yazınız öyle anlatıyor k i eğer s i z i n e l i n i z e b u g ü n dahî böyle işlerin m e k a n i z m a s ı verilmiş olsa,

Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

283

d e r h a l ric'î h a r e k e t l e r i b d a ı i l e aynı z e c r i y e t i g ö s t e r e c e k s i n i z . Ç ü n k ü y a ­ z ı n ı z d a k i ş i d d e t v e h u ş û n e t , e ğ e r s a m i m i ise, k a r a t a a s s u b u n g ö s t e r m e y e y e l t e n d i ğ i k o r k u n ç h a m l e l e r d e n b a ş k a değildir. B e n b i r i n k i l a p ç ı d e ğ i l i m . Ç ü n k ü b u iş — d e m i n d e d i ğ i m g i b i — e n b ü y ü k l e r i n y a p a c a ğ ı iştir. B i z A t a t ü r k ' ü n d a v e t i n e u ğ r a d ı k . S a r a y ' a g i t ­ t i k . Bir saatin "Bayram

içinde

Tekbiri

günlerinde

Türkçeleştirmek camilerde

vazifesi karşısında kaldık.

okunan

tekbirler,

mutlaka

Türkçeleşecek!" d e n i l i y o r d u . B u iş, m a d e m k i m u t l a k a olacak ve yapıla­ caktı, b a r i b i r a z i y i , o l g u n ve aslına u y g u n olması için çalışmak ve uğ­ r a ş m a k , üzerlerimize düşen vazife değil m i idi? B e n , işte b u n a çalıştım v e b u g a y r e t l e i f t i h a r e t t i ğ i m i Millet'e

söyledim. M u v a f f a k olmamış deği­

l i z . B u n u n l a b u g ü n de y a r ı n d a i f t i h a r e d e r i m . Sayın Eşref Edib! Atatürk, s a r a y a sizi davet edeydi, ne yapardı­ n ı z ? S ö y l e y i n , g i t m e z m i y d i n i z ? H a y d i g i t t i n i z , b ö y l e b i r işle v a z i f e l e n s e i d i n i z , y a p a c a ğ ı n ı z iş n e i d i ? T e k l i f i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a r e d d e t m e k m i , y o k s a kafanıza göre b i r tercüme y a p m a k mı? Eğer i k i n c i şıkkı y a p a r i d i y s e n i z , b i z e k a r ş ı s ö y l e y e c e k s ö z ü n ü z y o k t u r . Ç ü n k ü b i z de b u n u y a p ­ t ı k , h e m de i y i y a p t ı k ! S i z t e k b i r i , b i z i m k i n d e n d a h a i y i t e r c ü m e e d e b i ­ l i r s e n i z , i ş t e m e y d a n ! H a y d i y a p ı n ı z d a g ö r e l i m . H e m b i z , o n u yarım

sa­

atte y a p m ı ş t ı k . Siz y a r ı m a y d a y a p ı n ı z ! B i r i n c i şıkka bakalım. " T e k l i f i r e d m i ederdiniz? Böyle b i r medenî cesaretliniz], hakikî b i r şecaatiniz vardı da b u şimdi b a n a yazdığınız m ü k e m m e l yazıyı, o z a m a n n e d e n yazmadınız?" diye s o r a b i l i r m i y i m ? O z a m a n ' d i l s i z l i k ' i l e ş i m d i k i ' b ü l b ü l l ü k ' a r a s ı n d a k i b u b ü y ü k t e z â d m se­ bebini gösteremeyeceğinize e m i n i m . Son yılda d i n i s t e k l e r i n e karşı görülen şu h e y e c a n l a r d a n i s t i f a d e e d e r e k ortalığı ç o r b a y a ç e v i r i r s e k , e m i n o l u n u z m i l l î b ü n y e m i z d e b i r r e ­ a k s i y o n d a h a başlar. İşte b u r e a k s i y o n , artık r e a k s i y o n s u z kalır. Çok d i k k a t l i bulunmanın çağında olduğumuzu unutmayalım d o s t u m ! B e n b u r a d a o z a m a n k i yapılan işlerin doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u k a t ' i y y e n hesaba k a t m a y a r a k konuşuyorum. Yalnız sizin taarruzlarımze k a r ş ı k e n d i m i m ü d a f a a d a n b a ş k a b i r iş g ö r m ü y o r u m v e d i y o r u m k i : Biı

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

284.

m ü s l ü m a m n i m a m , eğer 'Tanrı u l u d u r ' şeklindeki Türkçe d u a i l e u y u ş ­ m a k imkânı b u l a m a z s a , sizin b u t a r z l a r d a söğüp s a y m a k t a n i b a r e t m e ­ t o d u n u z l a hiç u y u ş a m a z . Y a l n ı z m ü d a f a a s ı n a d e ğ i l , h i m a y e s i n e de y e l ­ t e n m i ş g ö r ü n d ü ğ ü n ü z y ü c e İ s l â m , istihzayı

hiç sevmediği g i b i , 'galîz'ul-

k a l b ' olmayı d a e n ağır ve şâyân-ı h a y r e t ve d i k k a t b i r t a r z i l e y a s a k etmiştir. H e l e insanların ' i z z e t l e r i n e verdiği değer ve ö n e m i n derecesin­ d e k i yüksekliği, b u h u s u s t a mü'minleri, A l l a h ve Rasûl'ün sırasında g ö s ­ t e r m e k l e ifade eylemiştir; "İzzet, Allah'ın, Rasûl'ün ve mü'minlerindir" demiştir. N e tuhaftır, İslâm d i n i n i h i m a y e y e kalkışan b i r i n i n , m ü s l ü ­ m a m n i z z e t - i n e f i s v e h a y s i y e t i n i k ı r m a k t a n ç e k i n m e m e s i , h i ç b i r dinî sı­ f a t ve k a n u n î selâhiyeti b u l u n m a d ı ğ ı h a l d e ötekinin b e r i k i n i n g ö n l ü n ü v e şerefini ç a î a k a l e m v e u l u o r t a e z m e k t e n k o r k m a m a s ı , o n u n s ö z ü i l e işi arasındaki korkunç b i r t e n a k u z u ürküdler [gösterir]. Haksızlığın hasmı, h a k ve h a k i k a t t i r . Hülâsa sayın Eşref E d i b ! B e n i Donkişot'a benzetmeniz, ne h a k ve h a k i k a t , ne edebiyat k a i d e l e r i n e u y g u n b i r teşbih olmamış; b i l a k i s s i z i n g i b i yaşını başını almış ve m e m l e k e t e oldukça ün salmış b i r y a z a r a y a ­ kışmayacak d u r u m göstermiştir. 3. " M e ğ e r e z a n ve t e k b i r l e r i T ü r k ç e l e ş t i r m e k h u s u s u n d a A t a t ü r k üzerinde müessir olmuş imiş" diyorsunuz. B i z , m u g â l a t a n m ne olduğunu a n l a y a c a k k a d a r t a h s i l e mâlikiz d o s t u m ! O r t a d a , " A t a t ü r k ü z e r i n d e m ü e s s i r o l d u m " d i y e b i r söz s ö y l e y e n m i var? Böyle b i r sözü söyleyen v a r s a , o da sizsiniz. B e n i m sözlerim işte m e y d a n d a d u r a n Millettedir.

Neden i y i o k u m a d a n ceffelkalem yazarak

böyle m a h c u b d u r u m a düşüyorsunuz? S i z i n ceffelkalem yazdığınızı, b e n işte isbatlıyayım da görünüz: a ) B u s ö z ü n ü z l e , " E z a n i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i n i " de b a n a i s n a d e d i ­ y o r s u n u z . H a l b u k i b e n Millette,

" E z a n i n b u c e m i y e t t e değil, A n k a r a ' d a

D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n d e T ü r k ç e l e ş t i r i l m i ş o l d u ğ u n u i ş i t t i ğ i m i z i " s ö y ­ l e m i ş t i m . B u i b a r e y i 18 M a r t 1 9 4 8 t a r i h l i v e 1 1 1 s a y ı l ı M i l l e t i n d ö r ­ d ü n c ü s a h i f e s i n d e b u l u n a n s ö z l e r i m i n 4. s ü t u n u n d a b u l u r s u n u z . B u n a bakmadan yazarak —tekrar edeyim— mahcub duruma üzüldüm.

düştüğünüze

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

285

Şimdi sayın yazar! Ezanı Türkçe'ye çevirene h ü c u m edeceksiniz, b a n a değil! O z a m a n A n k a r a ' d a k i D i y a n e t İşleri R e i s i n i b u l u p b a t a r ­ 1

yanızı o n u n üzerinde kullanmalısınız. B e n i zayıf s a n a r a k bombardımanı h e p b e n i m üzerimde y a p m a k istediğiniz anlaşılıyor. L â k i n görüyorsunuz k i b e n sandığınız gibi değilim. Bazı müdafaalar vardır, taarruzları s u y a düşürür. b ) B e n A t a t ü r k ' e nasıl m ü e s s i r o l a b i l i r i m ? B ö y l e b i r i d d i a m ı v a r ? B u i d d i a , b i r y a n d a n hoppalık, b i r y a n d a n küstahlıktır k i b e n i m s e m t i m e u ğ r a m a m ı ş t ı r . B e n h a d d i m i ona göre y a ş a y a n l a r d a n ı m ! B u iddiayı siz u y d u r m u ş s u n u z ! Y a l n ı z a y ı p değil, g ü n a h t ı r d a . c ) A t a t ü r k b ü t ü n d ü n y a n ı n bildiği ü z e r e , b i r d â h i i d i . B u l u p p l a n ­ l a d ı ğ ı v e y ü r ü r l ü ğ e s o k m a k i s t e d i ğ i işler h a k k ı n d a y a n m d a k i l e r d e n b i r i m ü t a l a a d e r m i y a n ederse o n u d i n l e r , d o ğ r u b u l u r s a k a b u l e d e r d i . B e n de ona karşı birkaç cümlelik söz söylemiş olanlardanım. Şu h a r e k e t i m i " A t a t ü r k ü z e r i n d e m ü e s s i r o l m u ş " ş e k l i n e s o k m a k [ v e ] g ü y a b e n i öyle b i r i d d i a d a b u l u n m u ş göstermek için yüreğin kötü d u y g u l a r a esir d ü ş m ü ş o l m a s ı i k t i z a e d e r k i b u n u size ç o k g ö r ü r ü m . E v e t , b e n b ü t ü n a r k a d a ş l a r ı m g i b i o h u z u r d a b i r k a ç söz s ö y l e m i ş o l m a k l a i f t i h a r e d e r i m . Y e r d e n g ö ğ e k a d a r o l a n h a k k ı m ı , s i z de l ü t f e n i t i r a f ediniz. B e n i m iğrendiğim ve s e m t i n e u ğ r a m a d ı ğ ı m ve k i m d e görür­ sem o n d a n uzaklaştığım b i r hâlet-i r u h i y e v a r s a , o da t e m e d d u h t u r . iftihar

i l e temedduh 4. Millet'in

'u karıştırarak göstermeye çalışmayınız, r i c a e d e r i m .

b a n a paye v e r e r e k b e n i coşturduğundan b a h s e d e n söz­

l e r i n i z , doğrudan doğruya t a h k i r d i r . Öyle b i r t a h k i r k i ' h a k i r ' o l m a y a n üzerinde zerre k a d a r t e s i r i olamaz ve m a s d a r m a rücû e t m e k t e n başka çare b u l a m a z . B u t a a r r u z u n u z u ş ö y l e de p ü s k ü r t e b i l i r i m : Millet

b a n a paye v e r d i ise, h e r h a l d e s i z d e n birşey a l a r a k vermiş

d e ğ i l d i r . O h a l d e size n e o l u y o r ? S i z i n c e b i n i z e e l d o k u n d u r m a d a n , b i r i

1

Rifat Börekçiyi (öl. 1941).

286

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

b a ş k a b i r i n e b i r ş e y v e r m i ş o l s a , siz b ö y l e b i r ç ı ğ l ı k k o p a r a r a k ' N e d e n v e ­ r i y o r s u n u z ? ' d i y e h a y k ı r ı r v e b o ğ a z ı n ı z ı y ı r t a r m ı s ı n ı z ? Milletin

bana

v e r d i ğ i p a y e , s i z i n n e n i z i e k s i l t t i de b ö y l e c e z a v a l l ı k ı s k a n ç l a r a y a k ı ş ı r b i r e d â i l e f e r y a d u figana d ü ş t ü n ü z . A n l a m ı y o r m u s u n u z k i Millet'in

b a n a verdiği paye, Atatürk'ün

d a h a evvel vermiş olduğu p a y e n i n doğurmasıdır. Y i n e t a k d i r b u y u r m u yor m u s u n u z k i Atatürk'ün b a n a vermiş olduğu paye, daha evvel Cenab-ı H a k k i n b a n a vermiş olduğu p a y e n i n doğurmasıdır. B e n böyle şeyleri söylemem, a m a s i z i n yersiz sözlerinizin t a m karşılığıdır da o n u n için b i l m e c b u r i y e söylemiş b u l u n u y o r u m . Öyle t a a r r u z u n böyle müdafaası olur. Sayın o k u y u c u l a r d a n af d i l e r i m . 5. S a r a y ' d a "Cemil Millette

Said'in

riyasetinde toplanmış

olduğumuzu"

söylemiştim. B u ' C e m i l Said' sözünün b i r zuhûl eseri olduğunu

b u r a d a s u n a r ve düzeltirim. Başkanlığında toplandığımız zat, ' H a s a n C e m i l ' i d i . Sayın B o l u m i l l e t v e k i l i olan H a s a n C e m i l ! Sizde b u h u s u s t a d i k k a t s i z l i k h ü k ü m r a n o l m u ş b a y E ş r e f E d i b ! Ç ü n k ü Millette

"Ardahan

m e b û s u C e m i l S a i d " s ö z ü m d e n t e f e r r ü s e d i p de a n l a t ı l m a k i s t e n e n z â t ı n K u r ' a n i Fransızca'dan Türkçe'ye çevirmek cüretkârlığını gösteren b i r zât olamadığını a n l a y a c a k ve b u m e v z û etrafında b i r sürü mütalaa israfında b u l u n m a y a c a k t ı n ı z . N e ise... 6. " S e l â h i y a t t a r z â t l a r ı n diğerleri m â l u m d e ğ i l " d i y o r s u n u z . N e d e n m â l u m o l m a s ı n ? P e k â l â h e p s i de m â l u m . Sizce m â l u m d e ğ i l s e , i ş t e a d ­ l a r ı n ı s i z e de s u n a y ı m : [ 1 ] B e ş i k t a ş l ı H â f ı z R ı z a m e r h u m , [ 2 ] m e ş h u r Hâfız K e m a l m e r h u m , [3] B u r h a n m e r h u m , [4] b u g ü n k ü b ü y ü k müzik üstadı değerli Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , [5] A d l i y e ' d e k i m e ş h u r Hâfız N u r i , [6] E n d e r u n l u Hâfız Y a ş a r !

1

7. " B u n l a r D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t o p l a n ı y o r l a r . D i n d e r e f o r m y a ­ p a c a k l a r " s ö z ü n ü z , ç ı p l a k b i r 'tağlît'tir. Reform

i d i ise, o n u biz değil,

A t a t ü r k y a p a c a k t ı . İtirazınız m a h a l l i n e m a s r u f o l s u n . A ç ı k k o n u ş u n u z !

B u listede i k i hâfızin ismi zikredilmemiştir: Hâfız F a h r i ve Hâfız Zeki.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar 8.

B i r Rüşdiye

Muhammed Abduh'a

1

hocası

varmış.

Mısır

Müftisi

287 meşhur

Şeyh

' b i z i m A b d u ' d e r m i ş . A n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e b e n de

'bizim Atatürk' demeye varıyormuşum. B u suretle sayın üstad, beni 'hoppalık' i l e i t h a m b u y u r a c a k l a r . H a l b u k i b e n i m tarafımdan böyle b i r s ö z , i m a y o l u i l e de s â d ı r o l m u ş değildir. F a k a t s a m i m i y e t e d a y a n a n b i r d i l , ' b i z i m Atatürk' d i y e b i l i r , h e m d e m e l i d i r . ' B i z i m P e y g a m b e r i m i z ' de­ m e k l e d e r i n b i r zevk ve yüksek b i r şeref duyduğumuz g i b i , Rüşdiye ho­ casını sevgi b e l i r t e n sözünden dolayı ne diye teşnî e d i y o r s u n u z ? Şeyh M u h a m m e d A b d u l l a h [ A b d u h ] g i b i b i r d i n âlimi, ağıza türlü f o r m a l i t e ­ lerle m i alınmalıdır. Geç b u g i b i demode olmuş şekilperestlikleri! 9. " A t a t ü r k ' e akıl h o c a l ı ğ ı e d e c e k d e r e c e d e b ü y ü k i n k ı l a p ç ı " s ö z l e ­ r i n i z , b a n a karşı esrarengiz b i r sebebin doğurduğu h a m l e d i r . Siz h e r ­ h a l d e beni sevmeyen b i r i tarafından b e n i m a l e y h i m d e teçhiz ve t e s l i h e d i l m i ş e b e n z i y o r s u n u z . B e n v e b i z k i m o l u y o r u z k i A t a t ü r k ' e akıl h o c a ­ lığı y a p m a y a k a l k ı ş a l ı m ? Y o k s a o r t a d a b ö y l e b i r i d d i a d a b u l u n a n m ı v a r ? Hayır dostum! Böyle b i r i d d i a d a b u l u n a n yok! K a t ' i y y e n ! Lâkin böyle b i r i d d i a d a bulunulmuş gibi b i r d u r u m ihdas eden v a r k i o da sizsiniz. 1 0 . R e ş i t G a l i p ' i n sözlerini Millet'e Vekilinin

2

bi'l-iltizam verdim. B i r Maarif

b u g i b i m e v z û l a r ü z e r i n d e n a s ı l k o n u ş t u ğ u n u Millet'e

l a t m a k , baş maksadım i d i . B u maksadımı benimle konuşmayı Millet

an­ yapan

m u h a r r i r i n e açmıştım. O n u yazmamış. Ne bilsin, sizin b u n u da

t a a r r u z u n u z d a b a r u t o l a r a k kullanacağınızı? 1 1 . B i r ithamınız d a h a v a r k i ağırdır; "inkilâb z i y a f e t i y l e m ü t e n a ' i m olduğumdan" bahsediyorsunuz. Aziz dostum! Lütfen dinleyiniz! B e n h â f ı z ı m , a m m a a m a t ö r ü m , cerrar

değilim. B u h u s u s t a 'feragat' g i b i

tükenmez b i r h a z i n e n i n mülkiyetini taşıyorum. Hırs ve t a m â d a n gözleri kızmış ve kızarmış bazı y a z a r l a r g i b i , neşrettiğim eserleri s a t m a k için ötekine b e r i k i n e bizzat d i l dökenlerden olmadığıma şükrederim.

1

M e t n i n aslında 'Abde' geçmektedir.

2

Hâdisenin geçtiği t a r i h t e (1932 Ramazan'mda) Reşit Galip henüz Maarif

Vekili

değildi. K e n d i s i 19 Eylül 1932'de b u göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 t a r i h i n e k a d a r b u görevde kalmıştır.

288

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi 1 2 . D a h a a ğ ı r b i r i f t i r a n ı z d a ş u d u r : 0 R a m a z a n b a z ı h â f ı z l a r sa¬

r a y ' a d a v e t e d i l m i ş l e r . B u n l a r iftarsız, aç v e s u s u z o l a r a k gece y a r ı l a r ı n a k a d a r s a r a y i n a l t o d a s ı n d a k a l m ı ş l a r . B u n l a r , Türkçe

okumayı

kabul

e t m e d i k l e r i n d e n b e n i m t e s i r i m yüzünden b u d u r u m a düşmüşler! İnsaf, d i n i n p a r ç a s ı d ı r ! . . B u h a b e r i s i z i n k u l a ğ ı n ı z a k i m s o k t u i s e , s i z i b e r b a t e y l e m i ş , z i h n i n i z i idlâl, k a f a n ı z ı ihlâl e y l e m i ş ! B e n , s a r a y a b u hâfızlarm g e l d i k l e r i n i görmedim. Yalnız o n l a r g i t t i k t e n s o n r a işittim. H e m de b i z z a t A t a t ü r k ' ü n a ğ z ı n d a n . D e m i ş t i k i : " T e c v i d ' d e n b a ş k a b i r ş e y b i l m e y e n hâfızlardan

hoşlanmam.

Onlar

ancak kalkale

çıkarmayı

bilirler." İşte S a d e t t i n K a y n a k , işte [Hâfız] F a h r i ! M e y d a n d a l a r , s o r u n u z s ö y l e s i n l e r ! İş b u t a r z d a o l m a m ı ş m ı d ı r a n l a t s ı n l a r ! E m i n o l m a l ı s ı n ı z k i b e n o r a y a g e l e n h â f ı z l a r ı aç b ı r a k t ı r a c a k v e g e r i y e ç e v i r t t i r e c e k g i b i o t e s i r v e k u d r e t t e n de u z a k t ı m . İftira, İ s l â m ' ı n y a s a k ettiği e n i ğ r e n ç m e l ' a n e t l e r d e n b i r i d i r . M e ş h u r Hâfız Sâmi m e r h u m da o günlerde s a r a y a d a v e t edilmişti. B u zat, s a r a y a g i t t i . K e n d i s i n i çok seven İsmet İnönü'nün iltiması saye­ sinde k e n d i s i n i o vazifeden a f f e t t i r e b i l d i . Şunu hatırlatayım k i Hâfız Sâmi m e r h u m , yıllardan b e r i hiçbir y e r d e hiçbir şey o k u m a m a k a z m i n e düşmüş ve m u t l a k surette yürürlüğe sokmuştu. 1 3 . T ü r k ç e o k u m a k i ş i n i n , ' h a n e n d e h â f ı z l a r işi' o l d u ğ u n u s ö y l e ­ m e k gibi garip b i r teziniz var. B i l m i y o r m u s u n u z k i bizde 'hanende' diye g a z i n o l a r d a , s a z l a r d a şarkı ve gazel o k u y a n a derler. B u r h a n m e r h u m b u işle iştigal e d e r d i . O d a hâfız d e ğ i l d i .

1

1

Yazar, b u sözüyle Hâfız B u r h a n i n (öl. 1943) ' i y i b i r hâfız olmadığını' kastediyor

olmalıdır. N i t e k i m k e n d i s i 'Hâfız B u r h a n ' hakkında 1947'de şöyle yazmaktadır: " B u r h a n arkadaşımız birçok kimselerce sevilmemektedir. B u n u n sebebi b i r ince anlayışa d a y a n m a z . Bence B u r h a n çok o k u m a k s u r e t i y l e k e n d i s i n i ibtizâle uğrattı ve k u l a k l a r üzerinde b i r 'usanç' yarattı. B u n u n da sebebi para aşkını çok benimsemiş olması i d i . Bence B u r h a n zengindir. Bilhassa h a f i f ve oynak şarkıları

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

289

Siz b u s ö z l e r i n i z l e ' h a n e n d e y i de k ü ç ü m s e m i ş o l m a k t a s ı n ı z . B i z c e öyle değil! Ç ü n k ü 'hanende', güzel sanatların e n b a ş ı n d a g e l e n 'müzik' erbabmdandır. Y ü k s e k m i l l e t l e r , h a n e n d e l e r i n i k ü ç ü m s e m e k şöyle d u r ­ sun, b i l a k i s o n l a r a b ü y ü k saygı gösterirler. Siz, öyle sanıyorum k i m ü ­ z i k t e n zevk a l m a y a n , o yüksek sanata kavuşmak k a b i l i y e t i n d e n m a h ­ r u m birtakım k e s â n m t e s i r i altına düşerek b u b e n d d e k i paragrafı y a z ­ m ı ş s ı n ı z . D o ğ r u değil. 14.

O

sırada

"müslümanlarm

bir

imanına

zâtın,

Atatürk'e

dokunmamasını"

yazdığı

mektupta,

istediği, Atatürk'ün

bu

m e k t u p ü z e r i n e , giriştiği ' y e n i i n k i l â b ' i ş i n d e n v a z g e ç t i ğ i h a k k ı n d a k i y a ­ zılarınız p e k d i k k a t e değer ve g a r i p t i r . B u fıkranızın aslı olsa i d i , Atatürk, ezanların Arapça okunmasının memnûiyeti hakkındaki yi ceza k a n u n u n a k o y d u r t m a z d ı .

madde­

1

15. " Ş i m d i , b e n i m i n k i l a p ç ı a r k a d a ş ı m a , y a n i A t a t ü r k ' e k i m b i l i r n e k a d a r k ü s k ü n o l d u ğ u m u " s ö y l e m e k g i b i aşırı k a l i t a d a (?) b i r s ö z s ö y l ü ­ yorsunuz. Anlayamadım, B a y Eşref Edib! B u sözünüzle beni m i i t h a m ediyorsunuz, b e n i m i büyütüyorsunuz? Y o k s a arkadaşınızı, y a n i o n u m u küçültüyorsunuz? [ B u ] ayarsız b i r sözdür. Atatürk b u g ü n h a y a t t a değil-

herkesten mükeminel okur. Kur'an

okumasını

saymayalım.

Lâkin m e v l i d , gazel,

şarkı o k u m a işlerinde Sâmi'den ve Osman'dan sonra gelen sınıftadır." ( A l i Rıza Sağman, Meşkûr

Hâfız Sâmi Merhum,

Bugüne

Ansiklopedisi,

İstanbul

sh. 112, İstanbul, 1947; krş.

Dünden

C e m a l Ünlü, "Sesyılmaz, B u r h a n " m a d d e s i ,

VI/539, İstanbul, 1994) 1

Eşref E d i b ' i n de b u yazıya verdiği cevapta dile getireceği üzere, i l g i l i ceza

maddesi M u s t a f a K e m a l Atatürk tarafından yürürlüğe konmuş değildir. Çünkü Arapça Ezan

yasağını müeyyide altına alıp, "Arapça Ezan ve K a m e t okuyanların

üç aya k a d a r h a f i f hapis veya on l i r a d a n ikiyüz l i r a y a k a d a r h a f i f p a r a cezası i l e cezalandırılmasını" öngören 2 H a z i r a n 1941 t a r i h l i ve 4055 sayılı k a n u n , M u s t a f a Kemâl Atatürk'ün ölümünden üç yıl sonra, İsmet İnönü döneminde yü­ rürlüğe girmiş; 1950'de D e m o k r a t P a r t i ' n i n i k t i d a r a g e l m e s i n d e n sonra, 16 H a z i r a n 1950 t a r i h l i ve 5665 sayılı k a n u n l a , Türk Ceza K a n u n u n u n 526. m a d ­ desinden kaldırılmıştır.

290

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

d i r v e o n u sadece t a r i h h a k i k a t l e r i , v e f a v e k a d i r ş i n a s l ı k İ l i ş l e r i m i z l e muhafaza ediyoruz. G ü y a b e n , A t a t ü r k ' t e n d a h a ç o k i n k i l a p ç ı i m i ş i m de o n u n l a b i r l i k t e h a b a b a m çalışıyormuş ve dinde inkilâblar yapılacak diye bayılıyor ve gereken malzemeyi b u l u p ona getiriyormuşum; sonra günün birinde ona g e l e n b i r m e k t u p , k e n d i s i n i i k a z ve irşad etmiş, o d a giriştiği y e n i iş­ l e r d e n v a z g e ç m i ş ; b u s u r e t l e b e n i m s e v d a ç e k t i ğ i m reform

meseleleri

s u y a d ü ş m ü ş . B u n d a n d o l a y ı — d a h a T ü r k ç e s i — y a p ı l a n şu m ı z ı k ç ı l ı k t a n dolayı b e n arkadaşıma k ü s m ü ş ü m ! B u ne biçim düşünce! Eğer o r t a d a b i r caymtı v a r , b u n d a n dolayı d a b i r küskünlük görülüyorsa — k i bunları gören yalnız sizsiniz— b u n u b a n a i z a f e v e t a h s i s e t m e n i z k a d a r m â n â s ı z b i r iş o l a m a z . Ç ü n k ü o g ü n ­ l e r d e y u r d u n h e r bucağı, b u işlerin n ü m â y i ş ve alâyişleri i l e b e z e n m i ş , süslenmiş ve donanmış i d i . Bütün matbuât âlemi baştan başa bülbül k e ­ silmiş, işin l e h i n d e çalakalem gidiyor, türlü r e s i m l e r l e gazete s a h i f e l e r i süsleniyor, r a d y o l a r b u işin m e d i h ve sitayişi i l e m e ş g u l [ i d i ] . H e r y e r , h e r y ö n v e h e r y a n k u l a k k e s i l m i ş d i n l i y o r , d u d a k l a ş m ı ş g ü l ü y o r v e se­ v i n i y o r , b i n b i r çeşit t a m t ı r a k l a r h e r b u c a ğ ı d o l d u r u y o r d u . K o l l e k s i y o n l a r b u evrâkı hâla saklamaktadır. 16. Yazınızın s o n u n d a b a n a 'kardeşçe' kaydı i l e b i r öğüt v e r i y o r s u ­ nuz. Hülâsası şudur: " K u r ' a n ' l a oynama!" B u öğüt pek güzeldir. H a k i k a t e n " K u r ' a n ' l a o y n a m a k " g i b i yalnız cahilce

değil, a y n ı z a m a n d a kâfirce

de o l a n b i r işle u ğ r a ş a n l a r a v e r i l m e s i

lâzım g e l e n e n c a n d a n n a s i h a t t i r . L â k i n a z i z i m , d o s t u m öğütçü! Siz b u öğüdü, " K u r ' a n ' l a o y n a m a k " suçunu k i m yapıyorsa ona verecektiniz. B e n i m l e b u öğüdün medlûlü arasında ne münasebet var? B e n , e n küçük o y u n l a r ı b i l e b i l m e m . K u r ' a n g i b i , â s u m a n - ı r u h u m u n ı ş ı t ı c ı , ısıtıcı v e yaşatıcı güneşiyle o y n a m a k , b e n i m dünyama bile giremez. D e m a g o j i yapmayınız. H a k k ı m d a yazdığınız b u yazı, baştan aşağı k a b a b i r d e m a g o j i örneğidir. B u b i r tenezzüldür k i b u g ü n k ü i r f a n karşı­ sında değme y a z a r b u n a cesaret edemez.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

291

Ş u c ü m l e m i de s i z i n ş a h s ı n ı z a a r m a ğ a n e d e b i l i r i m : S i z i n g i b i d u y m a k v e d ü ş ü n m e y e k i m s e m e c b u r değildir. F a k a t İ s l â m d i n i n i n g e r e k r e a l i t i s i n e (bâtınına),

g e r e k f o r m a l i t e s i n e (zâhirine)

olan itikadım da,

itiyadım da s i z i n k i n d e n aşağıya düşmez. S o n o l a r a k d e r i m k i : M a d e m siz b a n a kardeşçe b i r öğüt i h s a n ey­ l e d i n i z . B e n de siz a ğ a b e y i m e b i r ' r i c a ' s u n a y ı m : Y ü c e K u r ' a n i n m u k a d d e s tanıdığı ve i n s a n l a r a öyle tanıttığı ' h a k ve h a k i k a t l e r ' ile — h e r ne ardında koşarsanız k o ş u n u z — oynamayınız! K e n d i n i z , h e r h a n g i b i r işte ne derece y ü k s e l m i ş olursanız o l u n u z ,

hiç

k i m s e y i t e k d i r e , t a h k i r e . . . h a k ve selâhiyetiniz bulunmadığını — l ü t f e n o l s u n — k a b u l ediniz. " K u r ' a n , mü'minlerin izzet-i nefislerini mübarek tutmuş, o n u Allah'ın ve Rasûlü'nün izzeti yanında göstermiştir" demiş­ t i m . B u , izzet-i nefisle oynamaktır k i K u r ' a n ' l a oynamanın t a k e n d i s i d i r ! A z i z d o s t u m ! Size ş u n u d a a r z e d e y i m : B e n b u y a z ı m d a Türkçeleştirilmesinin

Tekbirin

doğru m u , yanlış mı olduğununun münakaşası ci­

h e t i n e a s l â g i t m e d i m . Y u k a r ı d a d a s ö y l e d i ğ i m g i b i , b u r a d a sadece, s i z e c e v a p v e r m e k işiyle v a z i f e l e n m i ş b u l u n d u m . Y a z ı n ı z ı n y ü z ü n d e k i k a l a y , t ı r n a k l a b i r a z k u r c a l a n s a , a l t ı n d a n k a s k a t ı b i r Türkçe maktadır. T e k b i r Türkçe'ye çevrildi diye kıyametler

aleyhtarlığı

sırıt­

koparıyorsunuz.

T ü r k d i l i n e karşı o l a n b u ğ z ve h u s u m e t i n i z i , h i m a y e e t m e k istediğiniz İslâm da hoş görmez. Ç ü n k ü güzel Türkçe'nin s a h i b i o l a n b u b ü y ü k m i l ­ l e t , g e r e k u l e m â s ı y l a , g e r e k o r d u l a r ı y l a İ s l â m ' ı n h e m r u h u n u , h e m be­ d e n i n i asırlarca k o r u m u ş ve yaşatmıştır. V e l s ' i n dediği [ g i b i ] , b o z u l m a k , dağılmak üzere b u l u n a n İslâm bünyesini t u t a n , s a k l a y a n ve çözülmek­ t e n k u r t a r a n , b u mübarek Türk m i l l e t i olmuştur. B u n d a n dolayı İslâm d i n i , b u d i y a n e t p e r v e r m i l l e t e m e d y û n o l d u ğ u g i b i , o n u n g ü z e l d i l i n e de sargmdır. Tekbir'in

Türk •. leştirilmesi,

i m a n işi d e ğ i l d i r . T e k b i r , n e t i c e

La

k ı n ı m d a n ' d u a ' ç e r ç e v e s i n e g i r e n b i r iştir. D u a n ı n , T a n r ı ' y a y a l v a r m a m ı öz d i l i l e y a p ı l m a s ı , e l b e t t e a n l a ş ı l m a y a n b i r d i l i l e y a p ı l m a s ı n d a n d a h a s a m i m i , d a h a y ü r e k t e n o l u r . Ç o k ş ü k ü r k i İ s l â m d i n i , ' f o r m a l i s t ' değildir. H e l e m e z h e b i m i z o l a n H a n e f i l i k , a m e l i n i m a n d a n cüz'ü o l a m a d ı ğ ı n ı s ö y -

292

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

lemekle f o r m a l i t e n i n kökünü kazımış, yeryüzünün en münevver ada­ m ı n a bile İslâm'ın nasıl [ b i r ] ' h a k i k a t d i n i ' olduğunu anlatmıştır. Ezanin

Türkçe

okunması

b a h s i n e g e l i n c e , b u işi y a p a n v e m i n a r e ­

l e r d e o k u t t u r a n D i y a n e t İşleri M ü e s s e s e s i ' d i r . O b u m e s e l e l e r d e s e l â h i y e t s a h i b i d i r . B a n a d a , s a n a d a söz d ü ş m e z . Ezan

h a k k ı n d a b e n i m özel

d u y u ş v e d ü ş ü n ü ş ü m ü a n l a m a k i s t e r s e n i z , b i r yıl ö n c e [ 1 9 4 7 ' d e ] n e ş r i n e m u v a f f a k o l d u ğ u m " H â f ı z S â m i " [adlı] e s e r i m e b a ş v u r u n u z ! Son o l a r a k sunarım: G e r e k m e v k i i n i z i , gerek hayatınızı, Türk çev­ resini Türk dili sayesinde edinip kazanıyorsunuz. B i n a e n a l e y h b u u l u m i l l e t i n güzel d i l i n e saygı göstermeniz baş v a z i f e n i z d i r . B ü t ü n İslâm âleminin p a r l a k yıldızı, T ü r k d i l i n i n b ü y ü k üstadı A k i f m e r h u m , b ü y ü k ş a n s a h i b i K u r ' a n ! m ü b a r e k T ü r k d i l i n e çevirdi. S i z de m e r h u m u s e v e r ­ seniz, y o l u n d a yürüyünüz. B u n d a n 4 0 yıl ö n c e y a ş a y ı p v a r l ı ğ ı n b ü t ü n h a k i k a t l e r i n i

yekûlü-

n ü n i'lâlinde s a n a n , hayatın kanunlarını b u n d a n i b a r e t gören softa kılı­ ğ ı n d a g ö r ü n m e k i l e hiç k i m s e b u g ü n ü n g i d i ş l e r i n e a y a k u y d u r a m a z . B ü y ü k P e y g a m b e r i m i z i n k e n d i s i 'formalist' değilken, ona m e n s u ­ b i y e t d â v â s m a k a l k ı ş a n l a r ı n kılıkçılığa (formalist)

kalkışmaları, kötü b i r

i m a n d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r . İ m a n elfâz v e h u r û f v e k e l i m â t ç e r ç e v e ­ s i n e g i r e n v a r l ı k l a r d a n değildir. Sayın Eşref Edib! Saygılarımla. Kaynak:

A l i Rıza Sağman, Hâfız

Rıza

İnkârcısına

" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, 8

Cevap Veriyor,

"Atatürk

ve Din"

N i s a n 1948; [ M a k a l e n i n yazım t a r i h i : 27 M a r t 1948]

Hakikatinin

XXI DİNÎ M E S E L E L E R D E ÖLÇÜLÜ KONUŞMAK Eşref E d i b

M i l l e t Mecmuası'ndan sinde Millet

daha

ve Hafız

ağır ve temkinli

Mecmuası

Ali Rıza

konuşmalarını

Sağmandan rica

1

'din'

bah­

ederiz.

refikimiz, "Memlekette yeni b i r d i n reformu bahis

m e v z u u o l u r k e n , b u dinî r e f o r m u fiiliyât s a h a s ı n a g e ç i r m e k i ç i n e v v e l c e s a r a y d a a l m a n k a r a r l a r ı b u g ü n k ü g i d i ş y o l u n a y e n i b i r ışık t u t m a k g a ­ yesiyle" m e z k û r h e y e t arasında b u l u n a n Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n l a y a p ­ tığı b i r k o n u ş m a y ı , " A t a t ü r k v e D i n " d i y e t a n t a n a l ı b i r s e r l e v h a i l e n e ş ­ retti. Sayın A l i Rıza Sağman, birkaç n ü s h a

2

devam eden b u beyanâ­

tında; e n n a z i k dinî meselelere t e m a s e t t i . Dinî r e f o r m d a n , c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a o k u n a n E z a n , T e k b i r ve K u r ' a n sûrelerini Türkçeleştirme h a r e k e t i n i n s i s t e m a t i k planlarından bahsetti. A l i Rıza Sağman'ın b u k o ­ nuşmasındaki aldığı tavır ve eda tuhafımıza g i t t i : " D i n d e Reformasyon

hareketi...

Ezanların,

Tekbirlerin,

reform... Kur'an'm

Türkçeleştirilmesi... Dinî r e f o r m u n s i s t e m l i b i r şekilde t a t b i k i . . . D i n e karşı r e a k s i y o n u n m e m l e k e t e büyük faydaları olması... D i n d e r e f o r m h a r e k e t i n i n m e k t e p l e r e t e ş m i l i . . . Türkçe

Kur'an

hazırlanarak camilerde

ve n a m a z l a r d a okunması..." Acaba b u k e l i m e l e r a y n e n k e n d i s i n i n m i idi? Y o k s a m u h a r r i r t a r a f ı n d a n m ı k o n u ş m a y a b u şekil v e r i l m i ş t i ?

1

A l i Rıza Sağmanın soyadı, metinde hep 'Sayman' şeklinde yazılmıştır.

2

Üç nüsha.

294

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi H a f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n d o s t u m u z u n e n m ü h i m dinî m e s e l e l e r d e b u

k a d a r laubali,

b u k a d a r temkinsiz

b i r lisan kullanması, hükümler ver­

mesi, b i z i m gibi b u beyanâtı o k u y a n bütün müslüman gönüllerini çok üzdü, çok i n c i t t i . B u teessür sâikasıyla, kullanılan b u l i s a n ve eda h a k k ı n d a birkaç söz s ö y l e d i k . S a y ı n A l i R ı z a S a ğ m a n d o s t u m u z , b u y a z ı m ı z d a n m ü t e e s s i r o l m u ş , 12 s ü t u n l u k u z u n b i r c e v a p y a z m ı ş . K e n d i s i n i b u k a d a r z a h m e t e s o k t u ğ u m u z d a n dolayı m a z u r görmelerini r i c a ederiz. Şahıslarına karşı h ü r m e t i m i z vardır. B i z b i r şey söylemişsek, sözlerimiz a n c a k söylenen sözlere ve a l m a n tavır ve edâya mâtuftur. A l i Rıza S a ğ m a n d o s t u m u z da t e s l i m b u y u r u r l a r k i şahsî m ü n a k a ş a , m e c m u a m ı z ı n e n ş i d d e t l e a l e y h t a r oluduğu b i r şeydir. A n c a k beyanâttaki

tavır ve edâya m a t u f

olan

'donkişotvâri' t a b i r i n i şahsî birşey t e l a k k i e d i y o r l a r s a , b u sözü söylen­ memiş k a b u l ederek a f buyursunlar. K a v m - i Cedidci ile Erenköyü'nde n a m a z l a istihfafa kalkışan m ü ­ n a f ı k l a r h a k k ı n d a k i s ö z l e r i n de k e n d i s a y ı n ş a h ı s l a r ı n a b i r t a a l l u k u o l ­ m a d ı ğ ı m b u r a d a a y r ı c a b e y a n e d e r i m . " V a ğ l u z a l e y h i m " e m r - i celîline i t t i b â e n m ü t e c a v i z m ü n a f ı k l a r h a k k ı n d a e n a ğ ı r sözleri s a r f e t m e k , İ s l â m i z z e t v e şerefi m u k t e z a s m d a n i k e n , " n e i d ü ğ ü b e l i r s i z " k e l i m e s i y l e i k t i f a edişimiz, b i z i m m e s k e n e t i m i z d e n başka birşeye h a m l e d i l e m e z . N i t e k i m b ö y l e m ü n a f ı k l a r h a k k ı n d a Hâfız A l i R ı z a S a ğ m a n d a ş ö y l e d i y o r l a r : Bence b i r mesleği dışarıdaki düşmanların hücumları değil, i ç e r d e k i s a y g ı s ı z l a r ı n s a l d ı r ı m ı y ı k a r . (Hâfız

Sami

[adlı]

eseri, sh. 90) Ş i m d i ş a h s î şeyleri b ı r a k a l ı m d a esas m e s e l e h a k k ı n d a k o n u ş a l ı m . M u h t e r e m A l i Rıza Sağman dostumuz! O r t a y a birtakım m ü h i m mesele­ l e r a t t ı n ı z , kat'î h ü k ü m l e r v e r d i n i z . . . B u m e s e l e l e r v e h ü k ü m l e r ü z e r i n d e b i r a z müdavele-i efkâr e t m e k z a r u r i d i r . M ü s l ü m a n l ı ğ ı n en b e l l i başlı t e m e l i o l a n namaz

hakkında yapılmak istenen b i r r e f o r m , b i r inkilâb

hakkındaki sözleri sükûtla geçiştirmek hiçbir m ü s l ü m a n a y a k ı ş m a y a n b i r h a r e k e t o l d u ğ u n u , hiç ş ü p h e e t m e y i z k i siz de k a b u l b u y u r u r s u n u z .

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar E v v e l â Millet

295

m e s e l e y i v e zâtıâlinizi t a k d i m e d i ş i n i

Mecmuasının

beraber okuyalım: M e m l e k e t t e y e n i b i r din

bahis mevzuu

reformu

olurken,

Atatürk'ün senelerce evvel aynı s a h a d a n e l e r y a p m a k i s t e d i ­ ğini b i l m e k t e , e l b e t t e k i b ü y ü k f a y d a vardır... Tasarladığı dinî

reformu,

fiiliyât

sahasına geçirmek için Dolmabahçe

S a r a y ı n d a selâhiyetli şahsiyetlerden m ü r e k k e b b i r h e y e t toplamış, on gün kadar süren b i r içtimadan sonra m u h t e l i f k a r a r l a r almıştır. B u h e y e t arasında kıymetli hâfızlarımızd a n ve

halen

Sen

Mişel

v e Dârüşşafaka

Liseleri

Öğretmeni olan B a y A l i Rıza Sağman da vardı. B u yon

hareketini,

Tarih reformas-

t a k i p ettiği s e y i r içinde b i l d i r m e k ve b u ­

g ü n k ü g i d i ş y o l u n a y e n i b i r ışık t u t m a k g a y e s i y l e k ı y m e t l i h â f i z l a b i r k o n u ş m a y a p t ı k . (Millet

Mecmuası,

sayı: 1 0 9 , sa-

h i f e : 4, s ü t ü n : 1) Sizinle yapılan konuşmadaki gayeyi görüyorsunuz ya! B u ko­ n u ş m a , " m e m l e k e t t e y e n i b i r d i n r e f o r m u b a h i s m e v z u u o l u r k e n , dinî r e ­ f o r m u fiiliyât s a h a s ı n a g e ç i r m e k i ç i n s a r a y ' d a s i z i n b u l u n d u ğ u n u z h e y e ­ t i n verdiği k a r a r l a r , b u g ü n k ü gidiş y o l u n a y e n i b i r ışık t u t m a k gaye­ siyle" yapılmış!.. Öyle geçmiş b i r hâdisenin alelâde h i k a y e s i n d e n i b a r e t b i r ş e y değil! Sizin beyanâtınıza gelelim. D i y o r s u n u z k i : * A t a t ü r k ' ü n din

reformu

y a p m a k istediği aslâ şüphe gö­

t ü r m e z . A t a t ü r k b u reformasyon bayram

namazlarında

h a r e k e t i n e , ezanların ve

okunmakta

T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i y l e b a ş l a d ı . Kur'an-ı okunması,

olan Kerim'in

tekbirlerin de

Türkçe

b u m e r h a l e n i n i k i n c i k ı s m ı n ı teşkil e d i y o r d u .

• B u işleri s i s t e m l i b i r şekilde t a t b i k için D o l m a b a h ç e ' d e t o p l a d ı ğ ı e l e m a n l a r a r a s ı n d a b e n de v a r d ı m .

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

296

• Atatürk'ün r u h u n d a dine karşı k u v v e t l i b i r r e a k s i y o n şim­ şeğinin çaktığı muhakkaktı. B u r e a k s i y o n u n m e m l e k e t e b ü ­ yük faydası olmuştur. • S a r a y ' d a y a p t ı ğ ı m ı z t o p l a n t ı l a r d a b u reform mekteplere rin

teşmili

ıslahı

ele

hareketinin

işi i k i n c i p l a n d a i d i . İ l k iş o l a r a k c a m i l e ­ alınmıştı...

Arapça

âyet

ve

sûreler

şöyle

demişti:

Türkçeleştirilecekti. •

O

sırada

"Ankara'da Kur'an

Maarif

Vekili

selahiyetli

Reşit

Galip

b i r heyet tarafından

Türkçe

h a z ı r l a n m a k t a d ı r . B u n d a n s o n r a camilerde

mazlarda

o n l a r o k u n a c a k t ı r . " {Millet,

ve

bir na­

sayı: 1 0 9 , s a h i f e : 4, s ü ­

t ü n : 1) • A t a t ü r k bize demişti k i : "Hâfiz b e y l e r ! Son inkilâbı siz y a ­ pacaksınız. S i z i b ü y ü k c a m i l e r e h a t i b y a p a c a ğ ı m . Size sır­ malı k a f t a n l a r giydireceğim. Size üçyüz l i r a m a a ş verece­ ğ i m . " (Millet,

sayı: 1 1 0 , s a h i f e : 4, s ü t ü n : 1)

• B u i ş d e b e n i m t e m e l e a i t ç o k derin

ve değerli

ğ u n u s ö y l e m e k l e i f t i h a r e d e r i m . (Millet,

oldu­

tesirim

s a y ı : 1 1 1 , s a h i f e : 4,

s ü t ü n : 1) • Tanrı

kelimesi, ' t a n y e r i n d e k i ' mânâsına eski Türklerin,

t a n r ı l a r ı o l a n Güneş'e ma'bûdun

bi'l-hakk

verdikleri alem i d i . Zamanımızda m â n â s ı n a g e l e n Allah

karşılığı

m a z d ı . L â k i n b u g ü n k ü m ü s l ü m a n t e l a k k i s i Allah'tan

ola­

ne a n ­

l ı y o r s a , Tanrı ' d a n d a o n u a n l a d ı k t a n s o n r a m e s e l e k a l m ı ­ y o r d u . B i r a r k a d a ş , Allah'ı

b ı r a k m a y a l ı m , Allah

d i y e l i m ' d e d i . B e n , ' T ü r k l e r i n b i r Tanrısı

büyüktür

olmasın mı?' diye

b a ğ ı r m ı ş t ı m . ( A y n ı sayı v e s a h i f e , s ü t ü n : 1 v e 2 ) B u n a k i l d e yanlış birşey v a r mı? B u n l a r t a m a m i y l e s i z i n sözleriniz değil m i ? G ö r ü l ü y o r k i b i z i m y a z d ı ğ ı m ı z y a z ı d a a n c a k s i z i n b u s ö z l e r i n i z b a h i s m e v z u u o l m u ş t u r . K e n d i m i z d e n b i r ş e y k a t m ı ş değiliz.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar M ü s a a d e n i z l e b i z e v e r d i ğ i n i z c e v a p t a n d a (Millet

297 Mecmuası,

sy.

114) ş u b e y a n â t ı n ı z ı n a k l e d e l i m : • D i n d e reform^ b a h i s m e v z u u değildir. E s k i şeyleri h i k â y e ­ den

ibarettir.

Dinde

reform

benim

ne

haddime?..

H e r h a n g i b i r r e f o r m y ü k s e k v e e n d e r ş a h ı s l a r ı n işidir. D ü n y a k u r u l d u k u r u l a l ı n e N e m r u d l a r g e l d i , n e F i r a v u n l a r geçti de hiçbiri bütün insanların d u y g u ve düşüncelerini k e n d i iste­ ğ i n e a d a p t e e d e m e d i , ( s a h i f e : 4, s ü t u n : 2) • Önünde d u r u l m a z b i r m e c b u r i y e t altında ezilerek b i r v a ­ z i f e y a p t ı k , ( s a h i f e : 4, s ü t u n : 3) • B e n b i r inkilapçı değilim. B i z Atatürk'ün d a v e t i n e uğradık. Saray'a g i t t i k , (sütun: 4) • A t a t ü r k s a r a y ' a s i z i d a v e t etse n e y a p a r d ı n ı z ? . , ( s a h i f e : 5, s ü t u n : 1) • B e n o z a m a n k i yapılan işlerin doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u h e s a b a k a t m a y a r a k k o n u ş u y o r d u m , ( s a h i f e : 5, s ü t u n : 1) • B u i ş d e m ü e s s i r o l d u ğ u m a dâir b i r ş e y s ö y l e m e d i m , ( s a h i f e : 5, s ü t u n : 2) • M i l l e t i n b a n a verdiği paye, Atatürk'ün d a h a evvel vermiş o l d u ğ u p a y e n i n d o ğ u r m a s ı d ı r . ( s a h i f e : 5, s ü t u n : 4) » D i n d e r e f o r m u biz değil, Atatürk yapacaktı. A n k a r a ' d a s e l â h i y e t l i b i r h e y e t t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n Türkçe

Kur'anva,

c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a okunacağına dâir M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i p ' i n sözlerini n a k l e t m e k t e n maksadımı, b e n i m l e k o n u ş a n Millet

muharririne

açmıştım.

Onu

yazmamış,

( s a h i f e : 17, s ü t u n : 1) • K u r ' a n ' m T ü r k ç e o k u n m a s ı n ı k a b u l e t m e y e n , i f t a r s ı z , aç v e s u s u z o l a r a k gece y a r ı l a r ı n a k a d a r s a r a y ' m a l t o d a s ı n d a k a l a n hâfızlarm b u v a z i y e t i , b e n i m t e s i r i m l e olduğunu söy­ l e m e d i m . B e n b u hafızların saray'a g e l d i k l e r i n i , o n l a r g i t t i k -

298

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi t e n s o n r a i ş i t t i m . H e m de b i z z a t A t a t ü r k ' ü n

ağzından...

Demişti k i : "Tecvidden başka birşey b i l m e y e n hâfızlardan hoşlanmam. O n l a r ancak k a l k a l a çıkarmayı b i l i r l e r . " (sahife: 1 7 , s ü t u n : 1) •

O

sırada

Atatürk'e

gönderilen

bir mektup

üzerine

A t a t ü r k ' ü n giriştiği b u y e n i i n k i l â b i ş i n d e n v a z g e ç t i ğ i d o ğ r u olsaydı, Atatürk'ün ezanların A r a p ç a okunmasının m e m n u i y e t i hakkındaki m a d d e y i Ceza K a n u n u n a

koydurtmazdı.

( s a h i f e : 1 7 , s ü t u n : 2) • E z a n h a k k ı n d a k i b e n i m özel d u y u ş v e d ü ş ü n ü ş ü m ü a n l a ­ m a k i s t e r s e n i z , b i r yıl ö n c e n e ş r i n e m u v a f f a k o l d u ğ u m Sami

Hafız

[adlı] e s e r i m e b a ş v u r u n u z , ( s a h i f e : 17, s ü t u n : 41

B u cevaplarınızla eski beyanâtınızı t e l i f e t m e k ne k a d a r müşkül o l d u ğ u n u siz de t a k d i r e d e r s i n i z . 1. B i r kere 'dinde r e f o r m ' bahis m e v z u u olduğunu, gerek Mecmuasının

Millet

y a z ı s ı v e g e r e k size a f f o l u n a n b e y a n â t s a r a h a t e n g ö s t e r ­

m e k t e d i r . H e m de n e r e f o r m , n e i n k i l â b ! . . D i n î r e f o r m u f i i l i y a t s a h a s ı n a geçirmek için verdiğiniz k a r a r l a r , b u g ü n k ü gidiş y o l u n a y e n i b i r ışık t u ­ tacak!..

Reformasyon

hareketine

ezanların,

tekbirlerin

T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i y l e b a ş l a n a c a k , s o n r a K u r ' a n ' a g e ç i l e c e k , Kur'an b e r t a r a f e d i l e c e k , A n k a r a ' d a Türkçe n a m a z l a r d a b u Türkçe

Kur'an

bir Kur'an

Dili

yapılacak, camilerde ve

o k u n a c a k ! . . B u i l e r i işler, s i s t e m l i b i r ş e ­

k i l d e t a t b i k edilecek!.. İkinci p l a n d a b u r e f o r m h a r e k e t i

mekteplere

teşmil edilecek!.. Sonra

b ü y ü k b i r c e s a r e t l e kat'î b i r h ü k ü m v e r i y o r s u n u z ; " D i n e

Inrşı b u reaksiyon h a r e k e t i m e m l e k e t e büyük fayda vermiştir" d i y o r s u ­ n u z . D i n e karşı b u r e a k s i y o n h a r e k e t i n d e n , y a n i d i n d e r s l e r i n i n m e k t e p ­ l e r d e n kaldırılmasından, b ü t ü n dinî müesseselerin kapılarına z i n c i r l e r a s ı l m a s ı n d a n , c a m i l e r d e hıfz-ı K u r ' a n l a m e ş g u l o l a n l a r ı n c ü r m - i m e ş h û d ile suçlandırılmasmdan, lâiklik nikahına bürünerek m ü s l ü m a n l a r m i b a ­ detlerine (ezanlarına, t e k b i r l e r i n e , K u r ' a n okumalarına) müdahale edil­ m e s i n d e n , d i n kitaplarında K u r ' a n D i l i y l e ve K u r ' a n Y a z ı s ı y l a âyetlerin

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

299

kaldırılmasından, K u r ' a n Lisanıyla ' A l l a h u E k b e r ' d i y e n l e r i n üç ay h a p s e m a h k û m e d i l m e l e r i n d e n , H a l k e v l e r i n e dinî e s e r l e r i n g i r m e s i [ n i n ] y a s a k e d i l m e s i n d e n , d i n i n t e â l î v e i n k i ş a f ı i ç i n dinî c e m i y e t l e r k u r u l ­ m a s ı n ı n ] m e n o l u n m a s m d a n m e m l e k e t ne g i b i faydalar gördü? Lütfen i z a h eder m i s i n i z ? Görüyorsunuz y a , yalnız e s k i şeyleri hikâye i l e kalmadınız, b ü y ü k h ü k ü m l e r v e r d i n i z ve " B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n ve değerli t e ­ s i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r e d e r i m " dediniz. 2. " B i z , ö n ü n e d u r u l m a z b i r m e c b u r i y e t a l t ı n d a e z i l e r e k b i r v a z i f e yaptık. B e n inkilapçı değilim. B i z Atatürk'ün davetine uğradık. Saray'a g i t t i k . Siz olsanız n e yapardınız?" d i y o r s u n u z . A m a e v v e l k i beyanâtınız böyle değildi. S a r a y ' a gidişinizi, o r a d a k i içtimalarınızı, y ü k s e k e l e m a n ­ l a r d a n mürekkeb h e y e t i n i z i n verdiği kararları, 'dinde r e f o r m ' h a r e k e t l e ­ r i n i ne k a d a r tantanalı b i r s u r e t t e anlatmıştınız. O beyanâtınızın hiçbir k e l i m e s i n d e n böyle b i r m â n â çıkmıyor. H e r n e ise, m a d e m k i b u g ü n , davete uğrayarak, b i r m e c b u r i y e t a l ­ t ı n d a e z i l e r e k b u i l e r i işleri g ö r d ü ğ ü n ü z ü s ö y l ü y o r s u n u z , b i z de b u n l a r ı böylece k a b u l ederiz ve b ü t ü n m ü s l ü m a n kardeşlerimiz[in] de s i z i n b u i l e r i işleri b i r m e c b u r i y e t a l t ı n d a y a p t ı ğ ı n ı z a i n a n m a l a r ı n ı t e m i n e d e r i z . M u h t e r e m Millet

Mecmuası

r e f i k i m i z de s i z i , b ö y l e b i r m e c b u r i y e t a l ­

t ı n d a k a l d ı ğ ı n ı z d a n dolayı e l b e t t e m a z u r g ö r ü r l e r . Y a l n ı z size ş u r a d a b i r s u â l s o r m a m a m ü s a a d e b u y u r m a n ı z ı r i c a e d e r i m : A c a b a siz de H â f ı z İ d r i s l e r , H â f ı z N u r i l e r g i b i , " B i z ö t e d e n b e r i K u r ' a n i , K u r ' a n L i s a n ı y l a o k u m a y a hasr-ı vücud e t t i k

B u n u başka l i ­

s a n l a okumayı beceremeyiz" deseniz ne o l u r d u ? E m i n o l u n u z k i hiçbir şey yapmazlardı... Atatürk, karşısındaki a d a n ı n i c t i h a d ve k a n a a t i n e h ü r m e t eden b i r adamdı; ve d i y e b i l i r i m k i d i l l e r i içlerine

uymayan

adamları işinde k u l l a n m a k l a b e r a b e r , onları icabında t a h k i r e t m e k t e n de ç e k i n m e z d i . H a k a r e t e d e c e k b i r v a z i y e t h â s ı l o l m a s a d a o n l a r a k a r ş ı içinde b i r saygı taşımazdı. H a l b u k i içlerindeki s a m i m i k a n a a t ve i c t i h a d -

300

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

larmı d i l l e r i n d e taşıyanlara karşı, e n küçük b i r h a k a r e t t e b u l u n m a k şöyle d u r s u n , o n l a r a saygı gösterirdi.

1

E m i n o l a b i l i r s i n i z k i o R a m a z a n gecesi s a r a y ' d a siz b e r i t a r a f t a k i m ü z e y y e n s a l o n d a d i n d e r e f o r m k a r a r l a r ı v e r i r k e n , ö t e t a r a f t a gece y a r ı ­ l a r ı n a k a d a r iftarsız, aç v e s u s u z k a l a n H â f ı z İ d r i s l e r [ i n ] , H â f ı z N u r i l e r i n b u vaziyetinden Atatürk'ün haberi y o k t u . O küçüklükler, o z a m a n k i bendegânm marifetleri idi. O l s a o l s a , n i h a y e t , a z i z d o s t u m , siz de " B u ileri

işi b e n y a p a m a m "

d e s e y d i n i z , i f t a r ı n ı z gece y a r ı s ı n a k a d a r u z a m ı ş o l a c a k t ı . . . S o n r a d a o b ü y ü k ve k a h r a m a n r u h l u hâfızlar g i b i e v i n i z e gönderilecektiniz. İşte o k a d a r ! B a ş k a n e o l a b i l i r d i ? Z a n n e d e r i m Millet

r e f i k i m i z de b a ş k a b i r ş e y

o l m a y a c a ğ ı n a size t e m i n a t v e r e b i l i r . "Siz olsanız, ne yapardınız?" d i y o r s u n u z . O n u bize sormayın! O n u b a ş k a l a r ı n a s o r u n u z d a n e y a p t ı ğ ı m ı z ı , n e y a p a c a ğ ı m ı z ı size s ö y l e s i n l e r . B i z harekât-ı

milliye'nin

başından sonuna kadar A n k a r a ' d a

İstiklal

S a v a ş ı n d a çalıştık. H i ç b i r v a k i t , h i ç b i r m e s e l e d e , k a n a a t v e i ç t i h a d ı m ı ­ zın hilafında görünmedik. E n m ü h i m dinî meselelerde f i k r i m i z i açıkça söyledik. O n u n [Atatürk'ün] f i k r i n e u y m a m a k l a beraber, hiçbir defa i t â b a m a r u z k a l m a d ı k . M ü n a k a ş a e t t i ğ i m i z m e s e l e l e r i size s ö y l e y e c e k o l s a m , e m i n i m k i d i n l e m e k t e n bile çekinirsiniz. 3. " O z a m a n k i y a p ı l a n i ş l e r i n d o ğ r u v e y a e ğ r i o l d u ğ u n u

hesaba

k a t m a y a r a k konuştuğunuzu" söylüyorsunuz. A m a o beyanâtınız böyle değildi. H e r ne ise, m a d e m k i o yapılan işlerin doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u hesaba k a t m a y a r a k konuştuğunuzu söylüyorsunuz, b u h u s u s t a k i f i k i r ve k a n a a t i n i z i şimdi açıkça söyleyebilir m i s i n i z ? K u r ' a n L i s a n ı y l a " A l l a h u Ekber! A l l a h u Ekber! Lâ ilahe illallah!..." diye ezan o k u y a n l a r hakkında, bir h a f t a d a n üç aya k a d a r hapis cezasını

d i n hürriyetine,

vicdan

hürriyetine, d e m o k r a s i y e , h a t t a lâikliğe muvafık b u l u y o r m u s u n u z ? Sonra, n a m a z l a r d a K u r ' a n sûre ve âyetlerin[in] y e r i n e A n k a r a ' d a hazır­ l a n d ı ğ ı n d a n b a h s o l u n a n Türkçe

1

Bkz. M e t i n X V I I

Kur'an

okunsa, o namaz, namaz olur

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar m u ? T ü r k l e r i n T a n r ı s ı o l m a k i ç i n , Allah Tanrı

301

lafz-ı c e l â l i n i b e r t a r a f e d i p de

d e m e k m i lâzım gelir? 4. Ş u i b a r e n i z i y a n y a n a k o y m a m a m ü s a a d e e d e r m i s i n i z ? [a] B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n ve değerli t e s i r i m o l ­ d u ğ u n u s ö y l e m e k l e i f t i h a r d u y a r ı m . . . (Millet

sayı:

Mecmuası,

1 1 1 , s a h i f e : 4, s ü t u n : 1) [b] B u işde müessir olduğuma (Millet

Mecmuası,

dâir birşey

söylemedim.

sayı: 1 1 4 , s a h i f e : 5, s ü t u n : 1)

5. A n k a r a ' d a s e l â h i y e t l i b i r h e y e t t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n Kur'an,

Türkçe

c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a o k u n a c a ğ ı n a dâir M a a r i f V e k i l i n i n

sözlerini n a k l e t m e k t e n m a k s a d ı n ı z ı , s i z i n l e k o n u ş a n Millet

Mecmuasına

açtığınızı, f a k a t m u h a r r i r i n o n u yazmadığını söylüyorsunuz. B u n a cevap v e r m e k , Millet

Mecmuasına

düşer... D e m e k , s i z i n beyanâtınız a y n e n ve

t a m a m i y l e nakledilmemiş!? 6. K u r ' a n i n T ü r k ç e o k u n m a s ı n ı k a b u l e t m e y e n h â f ı z l a r ı n , gece y a ­ r ı l a r ı n a k a d a r i f t a r s ı z , aç v e s u s u z k a l m a l a r ı , s i z i n t e s i r i n i z l e o l d u ğ u n u söylemedik.

Siz, b u hâdiseyi

neye

üzerinize

alıyorsunuz?

Onları

—yukarıda söylediğimiz g i b i — b u vaziyete düşüren, o z a m a n k i saray bendegânı idi. 7. K u r ' a n i , T ü r k ç e o k u m a y ı k a b u l e t m e y e n , gece y a r ı l a r ı n a k a d a r iftarsız, aç ve susuz bırakılan o b ü y ü k ve k a h r a m a n r u h l u hâfızlardan b a h s e d e r k e n , onların s a r a y a g e l d i k l e r i n i , s o n r a d a n Atatürk'ün ağzından işittiğinizi s ö y l e r k e n , " t e c v i d d e n b a ş k a b i r ş e y b i l m e y e n h â f ı z l a r d a n h o ş ­ lanmadığını, onların ancak k a l k a l a çıkarmayı b i l d i k l e r i n i " söylüyorsu­ n u z . B u , s i z i n g i b i aynı m e s l e k t e n o l a n b i r hâfızın ağıza alacağı b i r söz değildir. B ö y l e i s t i h f a f k â r â n e b i r s ö z ü n a k l e t m e k b i l e size y a k ı ş m a z . A s l ı v a r , y o k , b u h â d i s e y i " H â f ı z S â m i " adlı e s e r i n i z i n 5 3 . s a h i f e s i n d e de y a z ı y o r s u n u z :

302

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi A t a t ü r k , Türkçe

Kur'an

o k u m a meselesinde bizleri saraya

topladığı sırada, t e c v i d âşıkı o l a n hâfızlardan h o ş l a n m a d ı ­ ğını s ö y l e y e r e k e t r a f i n d a k i l e r i g ü l d ü r m ü ş t ü . . . d i y o r s u n u z . S i z de g ü l m ü ş m ü y d ü n ü z ? G ü l d ü y s e n i z , t a b i i b u g ü l ü ş ü n ü z , i ç t e n değil, " b i r m e c b u r i y e t a l t ı n d a e z i l e r e k " o l m u ş t u değil m i ? 8. O s ı r a d a A t a t ü r k ' e g ö n d e r i l e n b i r m e k t u p ü z e r i n e , A t a t ü r k ' ü n b u y e n i inkilâb işinden (yani ibadetlerde K u r ' a n lisanını

menetmek

işinden) vazgeçtiği hakkındaki r i v a y e t i k a b u l e t m i y o r s u n u z . B u n a d e l i l o l a r a k da şöyle d i y o r s u n u z : Eğer b u r i v a y e t doğru olsaydı, Atatürk'ün, ezanların A r a p ç a okunmasının

memnuiyeti

hakkındaki

maddeyi

Ceza

K a n u n u n a koydurtmazdı. B u d e l i l i n i z esassızdır. Ceza K a n u n u n a k o n u l a n m a d d e n i n t a r i ­ h i n i t e d k i k ederseniz, Atatürk'ün öldükten sonra b u k a n u n m a d d e s i n i n vaz'edildiğini anlarsınız. 9. "Ezan

1

h a k k ı n d a k i özel duyuş ve d ü ş ü n ü ş ü n ü z ü a n l a m a k için

Hâfız Sâmi eserinize başvurulmasını" söylemeniz üzerine, b u e s e r i n i z i alıp g ö z g e z d i r d i m . N e k a d a r g ü z e l b i r eser! Ç o k b e ğ e n d i m . O r a d a b ü s ­ b ü t ü n b a ş k a b i r l i s a n k u l l a n m ı ş s ı n ı z . Millet

Mecmuasındaki

"Dinde re­

f o r m , dinî r e f o r m a s y o n , r e a k s i y o n , d i n inkilâbını s i s t e m l i b i r şekilde t a t b i k . . . " g i b i o alafranga k e l i m e l e r d e n , ezanların, t e k b i r l e r i n , n a m a z d a o k u n a n K u r ' a n sûre ve âyetlerinin Türkçeleştirilmesi g i b i sözlerden hiç­ b i r i y o k ! B i l a k i s Allah

lafz-ı c e l â l i n i n h a ş m e t i n d e n , k u l a k l a r ı , u f u k l a r ı ,

ruhları ve arşları t i t r e t e n o m e ş h u r ezanın, p e y g a m b e r i m i z z a m a n ı n ı n e z a n l a r m d a k i k e l i m e l e r l e Bilâl-i Habeşî'nin a ğ z ı n d a n çıkan lafızlarla okunduğundan bahsediyorsunuz. Müsaadenizle birkaç cümlenizi n a k l e ­ deyim:

1

Ezan yasağı, 2 H a z i r a n 1941 t a r i h l i ve 4055 sayılı k a n u n l a , M u s t a f a Kemâl

Atatürk'ün ölümünden üç yıl sonra, İsmet İnönü döneminde yürürlüğe girmiştir.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

303

• Kur'an-ı Mübîn, b i r edebiyat mu'cizesidir. B u dünyanın, t a r i h i n ve h i l k a t i n en büyük m u ' c i z e s i n i n , yıllarca h i z m e t e t m e d e n o k u n a b i l e c e ğ i n i s a n m a k , azılı b i r c e h l i n y a p a b i l e ­ ceği b i r iştir. (Hafız

Sami,

s a h i f e : 54)

• C e m a l ezan okuyor. Tizden b i r perde, u z u n b i r soluk... K â h k a l m l a ş a n d a l g a l ı b i r ses u f u k l a r d a y ü z ü p d u r u y o r . Ekber'in

Allahu

lafzı, k u l a k l a r ı v e u f u k l a r ı , m â n â s ı r u h l a r ı v e a r ş ­

ları t i t r e t i y o r d u . H ü l a s â , g e r e k l a f z m d a k i h a ş m e t , g e r e k m â n â d a k i u l v i y e t , o e z a n için y a r a t ı l m ı ş s e s i n d a l g a l a r ı ü z e ­ r i n d e gökleri dolaşıyordu. C e m a l i n b u m e ş h u r

ezanları,

P e y g a m b e r i m i z z a m a n ı n ı n e z a n l a r m d a k i k e l i m e l e r l e Bilâl-i H a b e ş î ' n i n a ğ z ı n d a n ç ı k a n lafızlarla o k u n u r d u . (Hafız

Sâmi,

sahife: 99) A M u h t e r e m H â f ı z R ı z a d o s t u m u z ! . . M a d e m k i ' A l l a h u E k b e r ' lafz-ı celâlindeki haşmeti, kulakları ve ufukları, ruhları ve arşları t i t r e t e n ihtişam ve azameti d u y u y o r s u n u z , t a k d i r ediyorsunuz, o halde niye p u t ­ p e r e s t l i k zamanında eski Türklerin, tanrıları olan g ü n e ş e a l e m o l a r a k s ö y l e d i ğ i n i z Tanrı

k e l i m e s i y e r i n e , Allah

verdikleri

lafz-ı c e l â l i y l e e z a n

okuyanların üç ay hapis cezasına düçar olmalarını, 'dinde r e f o r m ' i n k i lâbma b i r müeyyide olarak ileri sürüyorsunuz? A z i z d o s t u m H â f ı z R ı z a S a ğ m a n , ' d i n d e r e f o r m , dinî r e f o r m a s y o n ' g i b i h o p p a c a sözleri bırakalım d a Hâfız Sâmi h a k k ı n d a yazdığınız o kıymetli eserinizde dediğiniz gibi, " B i r edebiyat mu'cizesi o l a n Kur'an-ı Mübîn'in; b u dünyanın, t a r i h i n ve h i l k a t i n en büyük m u ' c i z e s i n i n , yıl­ l a r c a h i z m e t e t m e d e n o k u n a b i l e c e ğ i n i s a n m a k , azılı b i r c e h l i n y a p a b i l e ­ c e ğ i b i r iş o l d u ğ u n u " h e p b e r a b e r b a ğ ı r a b a ğ ı r a , g ö ğ s ü m ü z ü g e r e g e r e bütün c i h a n a karşı söyleyelim... Size, s i z i n r u h u n u z a K u r ' a n i n verdiği f e y z i , h i ç b i r i n k i l â b , h i ç b i r r e f o r m a s y o n v e r e m e z . Ve's-selâmu

ala

men'it-

tebaa'l-huda! Kaynak:

Eşref E d i b , Dinî

Meselelerde

Ölçülü

Konuşmak,

"İslâm-Türk

Ansiklopedi ve Mecmuası", c. 2, no. 100, sh. 2-6, N i s a n 1948

XXII 'O' v e O L A N L A R D A N BİRİ N e c i p Fazıl Kısakürek

1. S e n e 1 9 3 1 . . . R a m a z a n ı n B i r i . . . ' O ' , A n k a r a ' d a n İ s t a n b u l ' a g e l d i . 1

2. A y n ı g ü n ü n a k ş a m ı , H â f ı z Y a ş a r O k u r i s i m l i z â t ı , t e l e f o n l a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n çağırdılar. T a b i i b u zât, davete, b i l e t i B ü y ü k İ k r a m i y e ' y i k a z a n m ı ş b i r işsizin ş e v k v e n e ş e s i y l e k o ş t u . 3. ' O ' , E s k i M a a r i f V e k i l l e r i n d e n R e ş i t G a l i p v e B a y H â f ı z . . . H â f ı z ' a soruldu: — Yaşar Bey! Ramazan'da hangi camilerde mukabele okuyorsun? — Yerebatan C a m i i n d e Paşam! E m i r v e r i l d i : "Yarın Y e r e b a t a n C a m i i n d e Kur'an'ı Türkçe o l a r a k o k u y a c a k s ı n ! S a b a h k i g a z e t e l e r de b u işi i l a n edecek!" B a y H â f ı z i n b i z z â t k e n d i n o t u : ...'ün, yapmak

istediği

mandan

beri

Türkçe

tercümesi

çaları

Türkçe

olarak

okutur,

tashih

edilmesi

1

inkilab

lüzumuna

tahakkuk

safhasına

hazırlanan hatta

işaret

Türkçe giriyor Kur'an-ı

bazı yerlerinde

Kur'an

mevzuunda

demekti. Kerim

hatalara

Uzun,

'den bazı işaret

za­ par­

ederek

eylerdi.

Doğrusu, 'Sene 1932... Ramazanın Dördü' olacaktır. Çünkü kendisine 'O' şek­

linde işaret edilen M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün İstanbul'a geliş t a r i h i , Ramazan'm dördüncü gününe (12 Ocak 1932) tesadüf e t m e k t e d i r . [ B u m e t i n d e k i h a t a l a r , esasen Hâfız Yaşarin makalesine i t i m a d etmekten kaynaklanmıştır.]

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

305

4. O gece, y a n i R a m a z a n ı n i l k gecesi, H â f ı z Y a ş a r , s a b a h a k a d a r h u z u r d a kaldı. H u z u r u n çerçevesi, ü s t ü n d e ne y e n i p , ne içildiği m â l û m b i r s o f r a d ı r ; v e i ş t e b u s o f r a d a g ü y a din k o n u ş u l m a k t a , y a h u t d i n ' e b e l l i başlı b i r m u a m e l e t a t b i k e d i l m e k t e d i r . 5. E r t e s i g ü n ü , k a d ı n l ı e r k e k l i b i n l e r c e k i ş i , y a h u t b i n l e r c e g a f i l , c a m i i n içinde ve ö n ü n d e toplanmış vaziyette... Hâfız, güç h a l l e içeriye g i ­ r e r v e b i r k ö ş e d e , ü s t ü şallarla ö r t ü l ü k ü r s ü y e d o ğ r u y ü r ü r . 6. H e m e n a y n ı z a m a n d a , c a m i i n ö n ü n d e m u h t e ş e m b i r o t o m o b i l d u r u r . G e l e n i , 'O' z a n n e d e n h a l k t a heyecan ve kaynaşma... Açılan açı­ lana... H a l b u k i gelen, M a a r i f V e k i l i D o k t o r Reşit G a l i p

1

ve h a n g i işlere

m e m u r b i r m e b û s o l d u ğ u r e s m e n b i l i n m e y e n Kılıç A l i ' d i r . M a a r i f V e k i l i e m r e d e r : " B u y u r u n Hâfız Bey! Çıkın k ü r s ü y e ! " V e Hâfız kürsüye çıkar. K e n d i t a b i r i y l e 'evvelâ A r a p ç a

olarak'

Besmele çeker ve arkasından 'Arapça o l a r a k ' Yâsîn S û r e s i n i r a s t m a ­ k a m ı n d a n o k u r . S o n r a d a 'Türkçe tercümesi'ni aynı m a k a m l a o k u m a y a başlar. Hâfız'a göre h a l k şöyle bağırmıştır: Allah Gazi eksik

razı olsun! Paşa'ya

Tanrının

minnettarız.

emirlerinin Büyük

Dâhiyi

mahiyetini Allah

öğrendik. başımızdan

etmesin!

7. A y n ı g ü n ü n a k ş a m ı y i n e h u z u r . . . H â f ı z ' a , v a z i y e t i

anlatması

e m r e d i l i y o r . Hâfız, başından s o n u n a k a d a r anlatıyor. K e n d i t a b i r i y l e : "Çok m e m n u n ve mütehassis o l d u l a r . B e n i y e m e ğ e alıkoydular." 8. H â f ı z , b u k a d a r ı y l a k a l m ı y o r . Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n p e k k ü ç ü k olduğunu, halkın a y a k t a kaldığını, b u m u a z z a m inkilâba b ü y ü k b i r c a m i t a h s i s e d i l m e s i n i i s t i y o r . Ricası, N a s r e d d i n H o c a nın T i m u r ' d a n b i r de dişi f i l i s t e m e s i n d e k i i n c e n ü k t e y e eş o l a r a k , f a k a t t a m a m i y l e ayrı v e zıt b i r mevzûda h e m e n k a b u l olunuyor. Gelecek tecrübenin S u l t a n a h m e t

1

Aydın Mebûsu D r . Reşit Galip, b u t a r i h t e M a a r i f V e k i l i değildir.

306

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

C a m i i n d e icrâsı e m r o l u n u y o r . Ü s t e l i k o k u y u c u l a r k a d r o s u n u n d a g e n i ş ­ l e t i l m e s i i ç i n şu e m i r v e r i l i y o r : — H â f ı z B e y ! B u işi b a ş a r a b i l e c e k l e r i n e e m i n o l d u ğ u n u z a r k a d a ş ­ larınız k i m l e r d i r ? Derhal

listesi

Süleymaniye

takdim

Müezzinbaşısı

olunuyor: Kemal;

[1] [3]

Beşiktaşlı

Sadettin

Rıza;

[2]

Kaynak;

[4]

S u l t a n s e l i m l i Rıza; [5] F a h r i ; [6] M u a l l i m N u r i ; [7] Z e k i ; [8] B u r h a n . . . K e n d i s i y l e b e r a b e r 9 hâfız... E m i r : ' Y a r ı n akşam b u arkadaşlarınızla g e l i n ! " 9. E r t e s i

akşam hepsi b i r d e n h u z u r d a . . . P r o v a ve

tatbikat...

B u n d a n sonra i l k C u m a günü S u l t a n a h m e t C a m i i n d e yapılacak m e r a ­ s i m h a k k ı n d a talimât... 10. R a m a z a n i n i l k haftasına tesadüf eden C u m a . . .

1

9

hâfızm

h e p b i r ağızdan 'Tanrı u l u d u r ' diye, k e n d i t a b i r l e r i y l e ' T e k b i r l e r i . . . s t a y l a T ü r k ç e y ü k s e l e n sesler... A k ş a m ı 9'u b i r d e n h u z u r d a . . .

2

Ve

Hâfız

Yaşar i n t a b i r i y l e h a l k denenmiş ve müsbet netice alınmıştır. Y i n e m a ­ l u m çerçeve; ve B a y r a m namazının T e k b i r l e r i için t e s b i t e d i l e n Türkçe şekiller... H â f ı z Y a ş a r i n b i z z a t k e n d i n o t u : ... Türkçe Türkçe

Hutbe

inkılâbıyla,

ve Türkçe mukaddes

lamış olacaktı

1

Tekbir mihrabı,

ile "dinde cehlin

inkilâb"

elinden

Ezan, yapmak

alıp ehline

Türkçe

Kur'an,

istiyordu. vermeyi

de

Bu sağ­

şüphesiz...

Doğrusu, ' R a m a z a n i n üçüncü haftasına tesadüf eden Cuma..." olacaktır. Çünkü

S u l t a n a h m e t C a m i i ' n d e k i i h t i f a l R a m a z a n ayının 2 1 i n d e (29 Ocak 1932) ger çeki e şmi ştir. 2

S u l t a n a h m e t C a m i i ' n d e k i i h t i f a l d e Türkçe

Tekbir,

Tekbir

okunmamıştır. İlk Türkçe

beş gün sonra, y a n i 3 Şubat 1932 t a r i h i n e tesadüf eden K a d i r Gecesinde

(Ayasofya C a m i i n d e ) okunmuştur.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar İl.

1

B i r yıl s o n r a k i R a m a z a n a y ı n d a ( 1 9 3 2 ) ,

2

307 b u defa A y a s o f y a

C a m i i n d e y i n e a y n ı t e c r ü b e . . . 9 hâfız... V a z i y e t r a d y o y l a s a r a y d a n t a k i p ediliyor. Hâfız b a y l a r , v a z i f e l e r i b i t e r b i t m e z , saray sofrasında m e v k i l e ­ r i n i alıyorlar. Hepimize

ayrı

ayrı

mize ikişer yüz lira

iltifatta hediye

bulundu.

Ayrılırken

de

herbiri-

etti.

O zamanın parasıyla 1800, b u zamanın parasıyla da en aşağı 10.000 l i r a kıymetindeki b u h e d i y e , a n c a k resmî ve u m u m î b i r h e y e t e , diş k i r a s ı k a b i l i n d e n v e r i l e n d i r . M ü n f e r i t v e b ü y ü k p a y l ı a t i y e c i v e y a a t i y e c i l e r i n k i m v e y a k i m l e r o l d u ğ u v e n e aldıkları m e ç h u l . . . 12. Sene 1934... Hâfız Yaşar, E v k a f M ü d ü r l e r i n d e n S a i t B e y ' i n i m ­ zasını taşıyan b i r dâvet t e z k e r e s i alıyor. E v k a f a g i d i y o r . Hatırında k a l ­ dığına

göre,

günlerden

Pazartesi'dir.

Sait

Bey,

Diyanet

İşleri

Reisliğinden gelen b i r m e k t u b u kendisine uzatarak m u a l l i m t a y i n edil­ diğini b i l d i r i y o r . B a y H â f ı z , Türkçe

Ezan

açılacak k u r s a t a y i n buyurulmuştur.

işi i ç i n S ü l e y m a n i y e C a m i i ' n d e

3

1 3 . Sene 1934... H e p aynı s a b i t f i k i r ve değişmez hedef... Hâfız Y a ş a r a Gülcemal Âbidesinde

Vapuru

i l e Çanakkale'ye g i t m e s i ve Şehid M e h m e d c i k

aynı 'Türkçe'leri t e k r a r e t m e s i e m r o l u n u y o r .

4

İstanbul

M ü f t ü s ü H â f ı z F e h m i E f e n d i de b e r a b e r . . . M ü f t ü , z a t e n b i r ç o k t e c r ü b e d e ,

1

M e t n i n aslında b u madde, sehven '10' olarak geçmektedir. Sonraki madde baş­

ları, tarafımızdan düzeltilmiştir. 2

1931 yılını esas a l a r a k söylenen, ' B i r yıl sonraki Ramazan ayında' t a b i r i y a n ­

lıştır. Çünkü Ayasofya'daki i h t i f a l de diğerleri g i b i aynı Ramazan ayı içerisinde (3 Şubat 1932) yapılmıştır. 3

Türkçe Ezan

uygulamaları 1932 Ramazanının akabinde başlayıp, İstanbul'daki

müezzinler b i r s o n r a k i R a m a z a n (29 Aralık 1932/27 Ocak 1933) için eğitim gördüklerinden, Hâfız Y a ş a r ı n muallimliğe t a y i n edildiği t a r i h i n '1932 yılı' olması gerekir. 4

Hâfız Yaşar O k u r , 1962'de yayımladığı hâtıralarında Çanakkale'deki i h t i f a l i r

1932 Ramazanı'nda gerçekleştiğini yazmaktadır. (Atatürk'le Onbeş Yıl, sh. 36)

308

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

m e s e l â A y a s o f y a t e c r ü b e s i n d e de h a z ı r ; v e h e m h u z u r u , h e m de s ü k û t u i l e b u i ş i n c e v â z m a k â i l d i r . V a p u r d a , K a p t a n K u l e s i n d e n etrafı ç ı n l a t a n ' e z a n l a r ; ve güvertede o k u n a n , k e n d i t a b i r l e r i y l e 'zamm-ı şerifler... V e Şehid Mehmedciğin başında, m a k a m üstüne m a k a m oyunlarıyla gösteri­ l e n marifet... Şehit Mehmedciğin başına gelenler... 1 4 . Y u k a r ı d a n b e r i g e l e n 13 m a d d e , i ç i n e h i ç b i r f a z l a l ı k k a r ı ş t ı r ı l ­ m a d a n , yalnız k e n d i kıymet h ü k m ü m ü z ü n n a k i l üslûbuna büründürüler e k B a y H â f i z i n b u n d a n k a ç yıl e v v e l çıktığını b i l m e d i ğ i m i z Bütün

Hafta

i s i m l i b i r m e c m u a y a h i t a b edici sözlerinden alınmıştır. E l i m i z e b i r b a k ­ k a l dükkânının okkalık kağıtları arasında geçen, klişesini aşağıda gör­ düğünüz y a p r a k

1

k a d a r basit, o n u n k a d a r mühim b i r vesikayı aylar ve

y ı l l a r d ı r d o s y a m ı z d a m u h a f a z a e t m e k işi de Dedektif

X Birin

sıfatına a i t

Dinin,

Kubbe'nin,

bir keyfiyettir. 15.

İşte Allah'ın, P e y g a m b e r i n ,

Kitabin,

M i h r a b i n , E c d a d i n , n i h a y e t Ş e h i d M e h m e d c i ğ i n r a z ı o l u p o l m a d ı ğ ı so­ r u l m a d a n e m r o l u n a n işlerin başlıcalarmdan b i r i n e a i t hikâye, etrafına aldığı, hafızları, müftüleri, v e k i l l e r i , mebûsları, g a z e t e c i l e r i , h a l k k a l a ­ balıklarını ve " H a k i m i y e t M i l l e t i n d i r " düstûruna yapışık d e m o k r a t i k öl­ çülerden i b a r e t yardımcı unsurlarıyla ve r i y a z i b i r k a t i y e t l e 'ber-vech-i bâlâ'dır. Y e r e b a t a n C a m i i n d e n başlanarak, c a m i , böylece y e r e batırıl­ m a k istenmiştir. Kaynak:

D e d e k t i f X B i r [ N . F. K ı s a k ü r e k ] , (O)

ve Olanlardan

Biri,

"Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3, 1 1 , 25 Ağustos 1950, İstanbul

1

B u yazının yayımlandığı i l k sayfanın altında, Bütün Hafta

küçük b i r kupür yer almaktadır.

mecmuasına a i t

XXIII 'TÜRKÇE TEKBİR' MESELESİ Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

Türkçe

Tekbir

meselesi, beni şahsen ilgilendiriyor. Kısaca arzede-

ceğim. Lütfen okumanızı çok rica e d e r i m . B i r a k ş a m e v i m e geldiğim z a m a n , "Sizi b i r gazete m u h a r r i r i aradı. İki defa g e l d i " d e d i l e r . E r t e s i gün kapı çalındı. T a n ı m a d ı ğ ı m b i r z a t , k e n d i s i n i p r e z a n t e e t t i : "Millet

M e c m u a s ı n d a n M e m d u h Şevket!"

'Buyurunuz' dedim. — S i z d e n , A t a t ü r k ' ü n d i n inkidâbı h a k k ı n d a y a z ı r i c a e d i y o r u z . Şaşalar gibi o l d u m : — Atatürk'ün yanından ayrılmayan, o n u n maksatlarına, f i k i r l e ­ r i n e yakından vâkıf b u l u n a n b u k a d a r zevât d u r u r k e n b a n a ne diye gel­ diniz birader?! — E f e n d i m , Maarif

Tarihinde

s i z i n adınız geçiyor. Siz o işlerde

b u l u n m u ş s u n u z da... — İyi y a , Maarif

Tarihinden

alıp y a z ı n ı z .

— A m m a e f e n d i m , o r a d a m e v z û d a r ve kısadır. B i z , geniş m a l u m â t istiyoruz. — P e k i b u y u r u n u z . N e istiyorsanız sorunuz. B i l d i k l e r i m i ve hatı­ rımda kalanları söyleyeyim. M u h a r r i r sordu, ben söyledim, o yazdı. Birkaç gün sonra çıkan Millet

Mecmuası

yaldızlı k e l i m e l e r , tumturaklı cümleler i l e b u y e n i yazı

310

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

serisini i l a n ediyor, söyleyeni göklere çıkarıyordu. B u yaldızlar, b u uçurtmalar, gazetecilik sanatının alelâde b i r gösterişinden i b a r e t i d i . M u h a r r i r e s ö y l e d i ğ i m sözler, b a z e n a y n e n , b a z e n m e â l e n ç ı k ı p d u r d u . B u nüshalarda çıkan sözlerimin hülâsası şu i d i : Saray'a götürüldük. İlkin M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i b ' i n , sonra mebuslardan Hasan Rızanın

başkanlığı altında toplandık.

1

Arkadaşlarımız; Beşiktaşlı Hâfız Rıza, Hâfız K e m â l , Hâfız B u r h a n , Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , Hâfız F a h r i , Hâfız (Börekçi) i d i l e r .

Nuri

2

Başkan H a s a n Cemil dedi k i : "[Mustafa K e m a l ] Paşa, yak­ laşmakta olan bayram'da (çünkü Ramazan'ın 15-18'leri i d i ) c a m i l e r d e t e k b i r l e r i n Türkçe

a l ı n m a s ı n ı i s t i y o r . B u iş b u

gece b u r a d a o l a c a k t ı r . " Hiçbirimiz b u işin adamı değildik. Arkadaşlardan

bazısı,

' A l l a h u E k b e r ' karşılığında ' A l l a h büyüktür', bazısı ' A l l a h u l u d u r ' d i y e l i m g i b i t e k l i f l e r d e b u l u n d u l a r . B e n de uludur

"Tanrı

demek, h e p s i n d e n u y g u n d u r " d e d i m ve ısrar e t t i m .

A r a d a m ü n a k a ş a l a r çıktı, s i n i r l e n m e l e r o l d u . H a s a n R ı z a ,

3

" M ü n a k a ş a y ı b ı r a k a l ı m , b u işi P a ş a h a l l e t s i n " d e d i . S a r a y ' ı n y u k a r ı s ı n a ç ı k t ı k . P a ş a y a ' A l l a h b ü y ü k t ü r ' d i y e de o k u d u k , y a l n ı z b e n i m t e z i m o l a n 'Tanrı u l u d u r ' d i y e de. H e r i k i s i n i de d i n l e d i k t e n s o n r a , b e n i m t e z i m i k a b u l e t t i . B e n de s e v i n d i m . ' A l l a h u E k b e r ' i n kalktığına değil, o n u n y e r i n e 'Tanrı u l u d u r 'un kabul edilmesine sevindim. B u n a H a y a d i k k a t i s t e r i m . K a r ş ı m ı z d a k i z a t , "Allahu

Ekber

mut­

l a k a k a l k a c a k , y e r i n e Türkçefsi] k o n a c a k " demişti. B u m u h a k k a k ola-

1

Doğrusu, 'Hasan C e m i l ' olacaktır.

2

B u g r u p içerisinde, A l i Rıza Sağman tarafından z i k r e d i l m e y e n i k i hâfız daha

bulunmaktadır: Hâfız Yaşar O k u r ve Hâfız Zeki. 3

Doğrusu, 'Hasan C e m i l ' olacaktır.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

311

çaktı. M a d e m k i m u h a k k a k olacaktı, Türkçe t e r k i b l e r içinde 'Tanrı u l u d u r ' d a n d a h a elverişlisi y o k t u . B u t e z i başka b i r y a z ı m ı z d a genişletece­ ğiz.

1

C e v d e t P a ş a , kriz

k a r ş ı l ı ğ ı buhran

kızı F a t m a A l i y e , Cevdet

Paşa

k e l i m e s i n i b u l u p k o y d u ğ u için

[ İ s t a n b u l , 1 3 3 2 ] adlı e s e r i n d e i f t i h a r e d i ­

y o r . B i z i m ü s t a d ı m ı z İ z m i r l i İ s m a i l H a k k ı , 'hiyta

kelimesini ben b u l d u m '

d i y e s e v i n i r d i . O m e c l i s t e b e n i m g i b i b i r âcizin şöyle b i r işe m u v a f f a k olması elbette i f t i h a r a değer mevzû o l u r d u . Maksadımı yanlış anlıyorlar. ' A l l a h u E k b e r ' kaldırıldığı t a k d i r d e , y e r i n e 'Tanrı u l u d u r ' u

oturtmak

b e n i m için h a k i k a t e b i r h i z m e t t i r . O günlerde Darüşşafaka'da derse g i r d i m . T a l e b e d e n b i r i y a n ı m a gelerek, Ansiklopedisi

"Hocam!

Bakınız,

Mecmuasını

sizden

bahsediyor"

dedi.

Türk-Islâm

g ö s t e r d i ( s a y ı : 9 8 ) . B i r de n e g ö r e y i m , E ş r e f

E d i b a d ı n d a k i d o s t u m u z b e n i a l m ı ş ele, g i r m i ş y o l a , v e r i p v e r i ş t i r m i y o r mu? N e dinde reformculuğum kalmış, ne Donkişotvâri r e f o r m m e y d a ­ n ı n a a t ı l ı ş ı m b ı r a k ı l m ı ş , n e ' n e i d ü ğ ü b e l i r s i z l i ğ i m ' u n u t u l m u ş , n e l e r de neler... H e r b i r i b i r m a h k e m e y e b i r dâvâ m e v z u u olabilecek tezyifler, t e ­ c â v ü z l e r , t â r i z l e r . Ö y l e k i y a z a r ı n adını t e r k i b e d e n i k i k e l i m e d e n i k i s i ­ n i n de m â n â l a r ı i l e t a b a n t a b a n a zıt, k a n u n dışı, m ü n a z a r a b i g â n e s i , t e r b i y e z ü ğ ü r d ü sözler. B u z â t a Millet'te

c e v a p v e r d i m ( 1 1 4 . s a y ı ) . L â k i n k e n d i y a z ı s ı so­

y u n d a n o l m a y a n t a r z d a b i r cevap! B u yazım, h e m mütecavizi budadı, h e m h e r k e s tarafından beğenildi. Birçok selâhiyetli zevâttan t e b r i k l e r e m a z h a r o l d u m . H e r halde muârızım da yumuşamış k i b i r ay s o n r a k i n ü s h a s ı n d a ( 1 0 0 . n o ' d a ) v e r d i ğ i c e v a p t a ağzı b u l a ş ı k d e ğ i l , d e ğ i ş i k i d i . E v v e l k i yazısında "Hâfız A l i Rıza E f e n d i , r e f o r m y a p m a k için donkişot­ vâri m e y d a n a atılıyor" demişken, i k i n c i yazısında, "Hâfız A l i Rıza Sağman b i r a d e r i m i z affederler..." gibi ibareler bulundurabilmişti. B u y a z ı d a h i h a k i k a t l e r e b ü s b ü t ü n u y g u n değilse de e v v e l k i y a z ı s ı n a n i s b e t e n y u n m u ş , yıkanmış sayılabilirdi. B u n a da cevap y a z d ı m . F a k a t neşir

A l i Rıza Sağman'm b u vaadi yerine gelmemiştir.

312

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

vasıtamız o l a n m e c m u a n ı n , o sıralarda d u r m a d a n y e r değiştirmesi ve şâire g i b i birçok mânialar ve müşküller içine düşmesi, i k i n c i cevabımın i n t i ş a r ı n a e n g e l o l d u . V a k i t de g e ç t i . B e n de ş u n a k a r a r v e r m e k z o r u n d a kaldım: İleride "Atatürk'ün D i n İnkilâbından Bazı Parçalar" g i b i b i r a d i l e naçiz b i r eser neşrederim; o r a d a , gördüklerimi, b i l d i k l e r i m i y a z a r , E ş r e f E d i b ' e de h a k i k a t a d ı n a i s t e d i ğ i m g i b i c e v a p v e r i r i m . O eser i n ş a a l l a h y a z ı l a c a k v e c e v a p v e r i l e c e k t i r .

1

B u r a d a sadece

hikâye ediyorum: O günlerde Eşref Edib'e otobüste rastladım. Yanıbaşıma

otur­

muştu. B a n a baktığı h a l d e kayıtsız davrandı. H a l b u k i tanışıyor, d a i m a merhabalaşıyorduk.

Durmadım, " M e r h a b a Eşref Edib Bey!"

dedim.

İcabeden i l g i y i göstermeden 'merhaba' dedi. — Tanımadınız galiba! — Maalesef... — (Gülümseyerek) Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n E f e n d i . . . — ( Y ü k s e k s e s l e ) Oo... b i r a d e r ! V a l l a h i s e n o l d u ğ u n u b i l m e d i m . Canım, b e n t e k b i r l e r i n Türkçe olmasına birşey d e m i y o r u m . B e n

ezan

hakkındaki k a n u n a kızıyorum, azizim! — Ezanin

Türkçeleştirilmesi

v e Türkçe

okunması için k a ­

Kur'an

n u n yapılması ile b e n i m ne alâkam v a r , dostum?! Ezan'ı Türkçeleştiren, D i y a n e t İşleri R i y a s e t i ; k a n u n u y a p a n , B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i . S e n i n b a ­ taryalarının hedefi b u n l a r o l m a k lâzım g e l i r k e n , büyük b i r yanlışlık ola­ r a k beni hedef tutuyorsun... — D e d i m y a , Milletin

uçurduğu Hâfız Rıza'nın sen olduğunu b i l ­

miyordum. — V e l e v k i b i l m e . Hedef, bilmediğin Hâfız Rıza olamazdı. H e d e f meydanda

duruyor:

Diyanet

İşleri

Riyaseti

Ne yazık k i b u t e m e n n i de t a h a k k u k etmemiştir.

ile

Millet

Meclisi.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

313

M e ç h u l ü n ü z o l a n H â f ı z R ı z a y a g i r i l g i r i l i ş l e y e n s i l a h ı n ı z , asıl h e d e f l e r e karşı atmıyor m u yoksa! D a h a konuşmalardan sonra dostça ayrıldım. F a k a t ne olsa, b u za­ tın 98. sayısındaki k u s u n t u s u , yalnız bazı k a f a l a r a , a l e y h i m e gidecek e n j e k s i y o n y a p m a k l a kalmadı, bazı d o l u k a f a l a r a da serpişti, sıçradı. H e r iki

cinsten

kafalar,

Eşref

Edib'in

o k u m a d ı k l a r ı n d a n , b e n i m Millet

mecmuasından

Mecmuasında

başka

mecmua

çıkan cevabımı görmedi­

ler. Görmeyince b e n i m s u s t u ğ u m u z a n n e t t i l e r . B u z a n , Eşref E d i b ' i n , y e r d e n göğe haklı olduğu zehabını onların kafasında besiledi, büyüttü. Boş kafalıların h a k k ı m d a sû-i zanlarına değer v e r m e m .

Çünkü

d ü n y a k u r u l d u k u r u l a l ı b u g ü r u h t a n b e k l e n e n , a n c a k b ö y l e sû-i z a n l a r dır. B e n i ü z e n , d o l u k a f a l ı l a r ı n sû-i t e f e h h ü m v e sû-i z a n n a k a p ı l m a l a r ı ­ dır. Scbilürreşcıd'da

yazı y a z a n M e h m e t R a i f Oğan bile birgün

Yeni

i d a r e s i n d e b e n i m o yazıma a i t i m a l a r d a ve t e l m i h l e r d e b u l u n ­

Sabah muştu.

1

D a h a yüksek simaların da b u h u s u s t a tereddüde düştüklerini

s e z i y o r u m . İşte bunlaradır k i üzülüyorum. B e n i üzen n o k t a sakın yanlış anlaşılmasın. B e n , bazı y ü k s e k z e v â t m gözlerinden düşmüş o l d u ğ u m a üzülür c i n s t e n b i r a d a m değilim. Aslâ! B e n i üzen n o k t a , b u yüksek tanı­ d ı ğ ı m z e v a t ı n , h i ç b i r i l m î , fikrî v e h a k i k î s e b e p l e r e d a y a n m a y a n ş ö y l e b i r k a n a a t i vicdanlarına sokmalarıdır. İlmin, irfanın b u l u n d u ğ u y e r e sû-i zannın da sokulabilmesidir; h a k i k a t i n k u r u l u p oturması gereken b i r y e r e , sû-i t e f e h h ü m ü n y e r l e ş m e s i d i r . B u h u s u s l a r h a k k ı n d a b e n i m s ö y l e y e c e ğ i m ön v e s o n söz ş u d u r : G e r e k gürûh-ı s e b ü k m a ğ z a n , gerek diğer zevât, i s t e d i k l e r i g i b i d u ­ yuş,

düşünüş ve edinişte s e r b e s t t i r l e r . B u n a k i m s e karışmaz.

Lâkin

yanlış f i k i r e d i n m e n i n , h a k i k a t e aykırı k a n a a t e varmanın, h e r h a n g i b i r k i m s e y e k a r ş ı y e r s i z sû-i z a n n a d ü ş m e n i n m a n e v i m e s û l i y e t i

1

altında

B i r s o n r a k i metinde de görüleceği üzere, R a i f Oğan b u t e l m i h l e r i , h e m açıkça

hem de yazılı olarak yapacaktır.

314

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

e z i l d i k l e r i n i n farkına varmalarını k e n d i l e r i n e acizâne tavsiye e d e r i m , o k a d a r ! Boşlardan gelecek n i k m e t t e n y ı l d ı r m a m a s m ı , d o l u l a r d a n gelecek n i m e t i n g e t i r i l m e m e s i n i U l u T a n r ı m d a n t a z a r r u ve n i y a z e y l e r i m . Altmış

oldu yaş, eğilmiş

olmadı

Az veya çok, kudretimden inhina Ben

eyler belim,

demek

başka

Hüdâ-yı

ki doğmadan

boynum, hiçbir

benim, kudrete.

kadre,

âşıkmışım

hürriyete.

8 Ağustos 1950/Ali Rıza Sağman H â t ı r a : M a a m a f i h b u işleri i n c e v e i b r e t l i g ö z l e g ö r m e k i c a b e d e r . 0 sırada yapılanları alkışlamak için k ü k r e y e n heyecan, şimdi b e ğ e n m e ­ m e k hususlarındaki f e v e r a n l a r d a n çok yüksek ve taşkındı. H e r y a n ve h e r y ö n , y a p ı l a n l a r ı t e b r i k için d i l v e a l k ı ş l a m a k i ç i n e l k e s i l m i ş t i . Ş i m d i ise...

tilke'l-eyyâml N e c i p F a z ı l K ı s a k ü r e k , Büyük

b u m e s e l e y i m e ş h u r Dedektif

X Birin

Doğu

Mecmuasının

(yıl: 6, s. 2 5 ) ' t e

1

istihbarına atfen yazıyor. G i z l i l i k ,

kapalılık g i b i şeylerle aslâ i l g i s i b u l u n m a y a n b u m e s e l e y i , d e d e k t i f g i b i , s ı r f e s r a r e n g i z iş v e ş e y l e r i b u l u p m e y d a n a ç ı k a r m a k t a

mahareti

b u l u n a n ve a n c a k böyle şeyleri ifşa e t m e k t e ü n s a l a n b i r cingözün e l i n e v e r m e m e l i y d i . H a n g i m i z e s o r u l s a , d e d e k t i f t e n d a h a f a z l a s ı n ı seve seve, sevine

sevine

söyler;

Kısaküreği

doldurur

ve

doyurabilirdik.

Bay

D e d e k t i f i n p u s u l a r a y a t a r a k araştırmalar yapmasına, türlü z a h m e t l e r çekmesine ihtiyaç y o k t u . G i z l i o l m a y a n şeyleri, g i z l i imiş g i b i gösterip u ç u r m a k , b i r b a r d a k s u d a fırtına y a r a t a r a k a l a r m işaretleri i l e ortalığı a l l a k b u l l a k e t m e k , 'çıkar y o l u ' o l a b i l i r s e de 'çıkar y o l ' o l a m a z . D e d e k t i f i n b e n i i l g i l e y e n y e r i , yalnız Saray'dan aldığımız p a r a m e ­ selesidir. D o k u z h â f ı z m aldığı ikişeryüz liranın tutarı o l a n 1800 lirayı,

Doğrusu, 'sy. 23' olacaktır.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

315

b u g ü n k ü p a r a i l e 10.000 l i r a y a çıkaran d e d e k t i f d o s t u m u z ölçüyü p e k geniş tutmuş. O k a d a r a çıkmaz! B a y D e d e k t i f e ş u r a s ı n ı d a b e n ifşa e d e y i m k i o s ı r a l a r d a g ü n l e r c e d e v a m e t t i ğ i m i z s a r a y ' d a h e r gece s a a t l e r c e o k u d u k . B u k a d a r v a z i f e y i nerede yapsak, d a h a çok p a r a alacağımızdan e m i n olsunlar. Ş u c ü m l e y i de s u n m a y ı v a z i f e b i l i r i m : Büyük dâvâ,

bizim

Kaynak:

de öz

Doğunun

güttüğü

davamızdır.

A l i Rıza Sağman, Hazret-i

Kur'an

101-105, not: 23, İstanbul, 1950

Radyo'da

Okunabilir

mi?, sh.

XXIV O MÜTHİŞ SELE KARŞI D U R A M A D I K A l i Rıza Sağman

Değerli derginizde 92 numaralı nüshada çıkan M . R a i f Oğan imzasıyla b i r yazıda adım zikredilmiştir. B u yazı, hüviyetim ve h u s u s i y e t i m hakkında yanlış fikirler yayınlamış ve hilâf-ı h a k i k a t k a n a a t l e r i n husulüne kapılar açmıştır. Yanlışları doğrultmak maksadıyla sunduğum şu kısa m e k t u ­ b u m u neşretmenizi h a k , h a k i k a t ve k a n u n adına rica ederim. 1. E y m u h t e r e m kişi! S i z b e n i g ö r m ü ş i s e n i z de k a r a k t e r i m i t a n ı ­ mış değilsiniz. K i m o l u r s a olsun, b i r insanın, tanımadığı b i r i n s a n h a k ­ k ı n d a şöyle v e y a böylelikle h ü k ü m v e r m e s i , 'ilmî asıllar'dan hiçbirine d a y a n m a z . İnsanoğluna böyle b i r k u d r e t ve selâhiyet verecek menhec tanımıyoruz; meğer k i v a h y u i l h a m a m a z h a r ola! Sizin, h a n g i h a k ve s e l â h i y e t l e , b ö y l e u l u o r t a ş a h s i y e t i m i r e n c i d e edecek h a r e k e t l e r e c e s a r e t ettiğinizi a n l a y a m a d ı m . 2. H a n e n d e l e r i t a h k i r v e t e z y i f de e d e m e m . Ç ü n k ü h e m k a n u n î , h e m m e d e n î v e h e m de a h l â k î b a k ı m d a n b u n a m e s a ğ y o k t u r . Z i r a h a ­ nendeler, medenî cemiyetin mühim bir u z v u n u meydana getirirler. A n c a k b e n ' h a n e n d e ' değilim, hiç olamadım da. Rakı masalarında o t u r m a m . Eğer hasbe'l-icâb o t u r d u ğ u m vâki ise, b u k e r h e n d i r . G ü n d ü z c a m i l e r d e m u k a b e l e o k u y u p gece r a k ı s o f r a l a r ı n a g i d e n hâfızlar b e l k i vardır. B u m ü m k ü n d ü r . F a k a t b e n o n l a r d a n değilim. 3. B e n h â f ı z ı m . H e m de b u g ü n ü n m i y a r ı n c a t a m m â n â s ı y l a . B u m e s l e k t e yetişkinliğin vesikası d e m e k olan 'icâzetnâme' taşıyorum. 4. D e r s i â m ı m . S ü l e y m a n i y e ' n i n ' K e l â m v e F e l s e f e Ş u b e s i ' m e z u n u ­ y u m . E l i m d e 'aliyyü'l-âlâ' dereceli i c a z e t n â m e m vardır. Y a z d ı ğ ı m tez, üç

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

317

şâyân-ı t a k d i r e m a z h a r olmuştur, Hocalarım; Süleymaniyeli

meşhur

Mütekellim A b d u r r a h m a n Seyyid Abdülhakîm, Seyyid Tâhâ, [Elmalılı] K ü ç ü k H a m d i , İzmirli İsmail Hakkı, Müderris F e r i t [ K a m ] ,

Mehmed

Şemseddin (Günaltay) gibi zatlar i d i . 5. İ s t a n b u l D â r u l f ü n û n ' u ' H u k u k F a k ü l t e s i ' m e z u n u y u m . ' Â l â ' d e ­ recede d i p l o m a d a taşıyorum. 6. A v u k a t l ı k s t a j ı m ı y a p m ı ş , v e s i k a m ı a l m ı ş ı m d ı r . 7. 1 9 2 3 d e n b e r i m u h t e l i f m e k t e p l e r d e T ü r k ç e , T a r i h ,

Coğrafya,

Y u r t B i l g i s i m u a l l i m l i k l e r i n d e b u l u n d u m . Şimdi Darüşşafaka ile Sen Mişel L i s e l e r i n d e T a r i h ; İmam-Hatib K u r s u n d a K u r ' a n ve H u t b e m u a l ­ limi bulunuyorum. Y e t e r ! İşte k a r ş ı d a n g ö r ü n e n v e söz i l e b e l i r t i l e n Hâfız A l i R ı z a S a ğ m a n b u d u r ! B i r b i r i m i z i b i r de y a k ı n d a n , ö z d e n t a n ı m ı ş o l s a k v a r l ı k ­ larımızı y a p a n c e v h e r l e r i n , aynı c i n s t e n olduğunu görür ve b i r b i r i m i z i hiç ş ü p h e y o k s e v e r d i k . D i y e c e k s i n i z k i : " M â d e n i k i b ö y l e i d i ; o Türkçe

Kur'an

okumalar...

ne oluyordu?" H a ! B u r a d a söz ç o k t u r . H e p s i n i s ö y l e m e y e de b u r a d a y e r y o k t u r . B u m e s e l e l e r i , ayrıca tarihî b i r v e s i k a o l m a k üzere

neşredeceğim.

1

Buracıkta şu kadarcık d i y e y i m k i : B u hâdise i k i bakımdan mütalaa edilir: a ) i ş i n zâtı. "Türkçe

Kur'an

o l u r m u , o k u n u r m u ? " meselesi. B u n a istediğiniz

k a d a r h ü c u m e d i n i z , h a t t a b e n i de y a n ı n ı z a a l m a y ı u n u t m a y ı n ı z . b ) işin t a t b i k i ciheti.

Daha önce de işaret edildiği üzere, b u a r z u t a h a k k u k etmemiştir.

318

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u r a d a hülâsa o l a r a k d e r i m k i : A z î m ve pürdehşet b i r sel önünde

b i r k o c a k ü t ü k o l a m a d ı k . H e r k e s g i b i b i z de r e s m î v e s i v i l k ö p ü k l e r i l e g e l e n b u sel ö n ü n d e b i r s a m a n ç ö p ü d u r u m u n a d ü ş m ü ş t ü k . F a l a n kişinin b u selden ürkmediğini, k i m s e i d d i a edemez. Böyle b i r iddianın ne k a d a r y a l a n olduğunu, a r z u edenlere açıklayabiliriz. H e m böyle b i r a r z u d a b u l u n a n v a r s a çabuk o l s u n . Z i r a b u işler i l e alâkalı o l a n l a r p e k a z a l m ı ş t ı r . İyi v e k ö t ü , h a k i k a t l e r g i z l i k a l m a m a l ı d ı r . K i m s e n i n aklına gelmediğini sandığım b i r h a k i k a t v a r k i b u r a d a hülâsa olarak sunayım: T a n z i m a t ile başlayıp aydın gençlerin kafalarında t u t u n a n ve X X . asrın başlarında Z i y a Gökalp i l e tetevvüc eden f i k i r , b i z i m 1 9 3 1 ' d e k i

1

o

h a r e k e t i m i z ile f i i l e n öldürülmüştür. B u suretle iyice anlaşılmış o l d u k i Türkçe

Kur'an

o l a m a d ı ğ ı g i b i , Türkçe

n ü k t e - b î n o l a n a n l a r . ( B k z . Hafız

Sami

Kur'an

o k u n a m a z da. B u nükteyi,

[adlı e s e r i m ] )

Sözü kesiyorum. M u h t e r e m Raif Oğan'a d i y o r u m k i : Sizinle m ü ­ n a k a ş a e t m e k i s t e m e m . Ç ü n k ü aynı c e p h e n i n e r l e r i , s i l a h l a r ı n ı b i r b i r l e ­ r i n e çevirmemelidirler. B u n d a n z a r a r görecek b i r t e k varlık, o cephenin kendisi olur. Kaynak:

A l i Rıza Sağman, O Müthiş Sele Karşı Duramadık: Olmaz ve Okunmaz,

"Türkçe

Kur'an"

"Sebilürreşad", IV/95, sh. 312-313, Şubat 1951

M . R a i f Oğan'ın Hasan

Ali Yücel Avukatının

Tuhaf

Davası

başlı­

ğıyla yayımladığı m a k a l e n i n A l i Rıza Sağman'la alâkalı bölümü şöyledir: "(...) T e k b i r , Türkçe'ye döndürüldü ve ' A l i Rıza Sağman' n a m kişi­ n i n Millet Mecmuasında

açıkladığına göre, yanındaki hanendelerle

Dolmabahçe'deki rakı sofrasında t e k r a r l a n m a k s u r e t i y l e tecrübe­ l e r i yapılarak beğendirildi ve öylece t a t b i k i n e de geçildi. K u r ' a n , Kazımiriski adındaki müsteşrikin tercümesinden Türkçe'ye döndü­ rülerek Saray hanende hâfızlarından Aksaraylı Yaşar ve onun g i b i ­ ler tarafından Yerebatan ve Ayasofya camilerinde Kur'an

Doğrusu '1932' olacaktır.

diye m u -

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar

319

kabelede o k u t t u r u l d u . Çanak yalayıcılar, h u z u r u m u t a d tüfekyân ve silahşörân beğenip alkışladılar. A r a d a n biraz v a k i t geçince, b i r şeye benzemediği görüldü ve sessizce t a t b i k i n d e n vazgeçildi; u y ­ d u r m a "Güneş D i l Teorisi"yle saçma sapan îugatlardan b i r dereceye k a d a r vazgeçildiği gibi. Ezan, Türkçeleştirildi. B u da olmadı ve olamazdı. F a k a t ne yazık k i b i z i m gündüz camide K u r ' a n , akşamı meyhane ve rakı sofrasında sarhoş k e y f i n i g e t i r m e k üzere gazel okuyan hanendelerimiz besteyi eski besteye u y d u r d u l a r ve böylelikle sırf onların b u gayretkeşliği yüzünden 14 Mayıs Inkilâbı'na

k a d a r m i l l e t i n r u h u n u ta'zîb et­

m e k t e devam eyledi! V a k t a k i 'lâiklik, vicdan hürriyeti' g i b i p r e n ­ siplerin gölgesine sığınarak d i n aleyhindeki baskıyı ve sapıklığı de­ v a m e t t i r m e k t e ısrar ve i n a t eden Cumhuriyet Saltanatı,

Halk

Partisi

14 Mayıs'ta m i l l e t i n 'müşterek darbesi' altında son ne­

fesini vererek tasfiye olundu, artık mâni zâil olduğundan memnûun avdeti i k t i z a eyledi. Y i r m i m i l y o n Müslüman-Türk çoğunluğunun müşterek iradesine u y m a k , hâkimiyet-i m i l l i y e ve d e m o k r a s i ' n i n icabı olduğundan, M i l l e t Meclisi, d i n ve i b a d e t l e r i n erkân ve âdâbı üzerindeki baskıları ilga eyledi. Ezan,

Tekbir,

Kur'an

dinsizliğin

savletlerinden k u r t u l d u . ("Sebilürreşad", I V / 9 2 , sh. 261-263, Aralık 1950)

SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA

Acaroğlu, Türker (1981), Açıklamalı Atatürk Kaynakçası, Y a h y a (1924), Lisan-ı

Afif,

Beşer

Lisan-ı

Kur'an'a

Ankara Terce mân

Olamaz,

"Sebilürreşad", XXIV/602, sh. 51-52 A k g ü n , S e ç i l 11980), Türkçe Ezan,

" T a r i h Araştırmaları Dergisi 1979-1980", c.

X I I I , si. 24, sh. 105-113, A n k a r a Aksüt, A l i Kemâli (1951), M. K. Paşa ve Kur'an

"Sebilürreşad",

Tercümesi,

IV/96, sh. 328-330 A l b a y r a k , Sadık (1973), Türkiye'de Din. Kavgası, İstanbul A l b a y r a k , Sadık (1977), Şeriat'ten Lâikliğe, İstanbul A l b a y r a k , Sadık (1983), Devrimin Alkan, Ahmet

Çakıl Taşları, İstanbul, (3. bas.)

T u r a n (1997), Ubeydullah

Efendi'nin

Amerika

Hatıraları,

İstanbul Altuğ, Yılmaz (1973), Türk Devrim A r a r , İsmail (1969), Atatürk'ün

Tarihi Dersleri

1919-1938,

İzmit Basın Toplantısı,

İstanbul

İstanbul

A t a l a y , B e s i m (1960), Türk Dili ile İbadet, İstanbul Atatürk,

Din

ve Lâiklik,

Belgeler Türk T a r i h i Dergisi Özel Yayını, N o : 2

İstanbul, 1968 Atatürk, M u s t a f a K e m a l (1934), Nutuk,

İstanbul

Atatürk, M u s t a f a K e m a l (1989), Atatürk 'ün Söylev ve Demeçleri,

A n k a r a , (4

bas.) Atatürk, M u s t a f a K e m a l (1989), İzmir

Yollarında,

ıSad. M e h m e t Önder)

A n k a r a , 1989 A t a y , F a l i h Rıfkı (1949), Açık Konuşmak.

"l"!us", 10 Şubat 1949

322

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

A t a y , F a l i h Rıfkı (1949), Bay Hikmet

Bayur'a

Cevap,

" U l u s " , 8 Şubat 1949;

" C u m h u r i y e t " , 8-9 Şubat 1949 Sah-Çarşamba A t a y , F a l i h Rıfkı (1958), Çankaya, İstanbul; 2. bas. 1968 A t a y , F a l i h Rıfkı (1966), Atatürkçülük

İstanbul

Nedir?,

A y d e m i r , Şevket Süreyya (1969), Tek Adam,

İstanbul

Baltacıoğlu, İ. Hakkı (1924), Hz. İbrahim, (a.s) Bir Türk'tür, " T e v h i d - i Efkâr", 9-10 H a z i r a n 1340 Baltacıoğlu, I . Hakkı (1924), Hz. Sârâ Hz. İbrahim'in

"Tevhid-i

Nesi İdi?,

Efkâr", 19 H a z i r a n 1340 Baltacıoğlu, İsmail Hakkı (1928), Türk İnkilâbı

Karşısında

Müslümanlık,

"Millî Mecmua", 15 Mayıs 1928 Banoğlu, N i y a z i A . (1954), Fıkra, Nükte ve Çizgilerle Atatürk,

İstanbul

Banoğlu, N i y a z i A . (1955), Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk,

İstanbul

Banoğlu, N i y a z i A . (1963), 25. Ölüm. Yılı Münasebetiyle Hususi

Atatürk:

Siyasî

ve

Hayatı, İstanbul

Banoğlu, N i y a z i A . (1974), Atatürk'ün

İstanbul'daki

Başar, A h m e d H a m d i (1945), Atatürkle

Hayatı I - I I , İstanbul

Üç Ay ve 1930'dan

Sonra

Türkiye,

İstanbul B a y d a r , M u s t a f a (1973), Atatürk ve Devrimlerimiz,

İstanbul

B e l e n , F a h r i (1970), Tarih Işığında Devrimlerimiz,

İstanbul

B e h a r , Büşra E r s a n h (1992), İktidar Tezinin

Oluşumu (1929-1937),

B e r k , B e k i r (1959), Millete

ve Tarih:

Türkiye'de

'Resmî

İstanbul

Mal Olmayan

Bir İnkılâp, "Türk Düşüncesi", yıl. 5,

c. 10, H a z i r a n - T e m m u z 1959 B e r k e s , N i y a z i (1978), Türkiye'de Çağdaşlaşma, B e r k e s , N i y a z i (1982), Atatürk ve Devrimler, Birinci

Türk Dili Kurultayı:

Tarih'

Tezler-Müzâkere

İstanbul

İstanbul Zabıtları, İstanbul, 1933

B o r a k , S a d i (1997), Atatürk ve Din, İstanbul, ( 1 . bas. 1962) Bozdağ, İsmet (1995), Atatürk 'ün Sofrası, sh. 93-106, İstanbul B o z k u r t , M a h m u t E s a t (1940), Atatürk İhtilâli, İstanbul

Kaynakça

323

C e v d e t , A b d u l l a h (1909), Son Kırk Sene Zarfında İslâmiyet,

"R. Dozy, T a r i h - i

İslâmiyet" içerisinde, Mısır C e y l a n , H . H . (1993), Cumhuriyet

Ankara

Dönemi Din ve Devlet İlişkileri,

Cündioğlu, Dücane (1995), Anlamın

Buharlaşması

ve Kur'an,

İstanbul; 2. bas.

1997 Cündioğlu, Dücane Çevirilerinde

(1996), Matbu

Yöntem

Türkçe

Kur'an

Çevirileri

ve

Kur'an

" 2 . K u r ' a n S e m p o z y u m u : Tebliğler-

Sorunu,

Müzakereler 4-5 Kasım 1995" içerisinde, sh. 164-171, A n k a r a Cündioğlu, Dücane (1997), Sözlü Kültürden

Yazılı Kültüre

Anlamın

Tarihi,

İstanbul Çambel, H a s a n C e m i l (1949), Türkçe Ezan

ve Tekbire

Dair,

" U l u s " , sh. 2, 9

Şubat 1949 Çambel, H a s a n C e m i l (1964), Makaleler-Hâtıralar, Çerman, O s m a n N u r i (1958), Modern Çöker, F a h r i (1983), Türk Tarih

Ankara

Türkiye İçin Dinde

Kurumu:

Kuruluş

Reform,

Amacı

İstanbul

ve

Çalışmaları,

Ankara Çöker, F a h r i (1995), Türk Parlamento

Tarihi

1919-1923, A n k a r a

Danişmend, İ. H a m i (1942), Ali Suâvi'nin Türkçülüğü,

(bas. y e r i yok)

Dâver, Bülent (1955), Türkiye Cumhuriyetinde

Lâyiklik, A n k a r a

D e d e k t i f X B i r (1950), 'O' ve Olanlardan

"Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3,

Biri,

11 D e m i r e r , Ercümend (1969), Din, Toplum

ve Kemal Atatürk,

Ankara

D u r u , Kâzım Nâmi (1948), islâm Dini, Aslına Dönüş İnkilâbı'nın

Eşiğindedir,

" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109, sh. 6-7, 14 E d i b , Eşref (1948), Dinde

Reform

Kahramanı,

"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve

Mecmuası", c. 2, no. 98 E d i b , Eşref (1948), Dinî Meselelerde

Ölçülü Konuşmak, "İslâm-Türk Ansiklopedi

ve Mecmuası", c. 2, no. 100 E d i b , Eşref (1959), Dinde Reformcular,

İstanbul

E d i b , Eşref (1960), Mehmed Âkif: Hayatı-Eserleri, E d i b , Eşref (1967), Kara Kitab,

İstanbul, (2. bas.)

İstanbul, (2. bas.)

324

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

E g e l i , Münir H a y r i (1947-48) Atatürk ve Din, " M i l l e t " (Bilinmeyen Hâtıralar),

Atatürk'ten

c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97, 101, sh. 4

E g e l i , Münir H a y r i (1955), Atatürk'ün

Bilinmeyen

Hâtıraları,

İstanbul; 2. bas.

1959 E k i n c i , N e c d e t i l 9 9 7 ) , 27. Dünya

Savaşından

Sonra

Türkiye'de

Çok

Partili

İstanbul

Düzene Geçişte Dış Etkenler,

E l m a n , A h m e t Şevket (1953), Dr. Reşit Galip, A n k a r a , (2. bas. 1959) E n g i n , Arın 11955), Atatürkçülükle

Dil ve Din, İstanbul

E n g i n , Arın (1971), Yükseliş Savaşımızda Rus-Çin Işkencesindeki

Jüpiter: Kur'an'da

E r g i n , O s m a n (1943), Türkiye Maarif

Tarihi,

F e r o z - A h m a d , B e d i a T . (1976), Türkiye'de Kronolojisi

1945-1971,

Atatürkçülük

ve

Türklük, İstanbul İstanbul; 2. bas. 1977 Çok Partili

Politikanın

Açıklamalı

Ankara

Goloğlu, M a h m u t (1973), Atatürk İlkeleri ve Bursa Nutku, Goloğlu, M a h m u t (1974), Tek Partili

Cumhuriyet

Gökalp, Z i y a (1339), Türkçülüğün Esasları, Gökalp, Z i y a (1952), Külliyat:

Şiirler

Ankara

1931-1938,

Ankara

Ankara

ve Halk

(Haz. Fevziye A .

Masalları,

Tansel), A n k a r a Gökman, M u z a f f e r (1973), 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, Gökman, M u z a f f e r (1981), Atatürk

ve Devrimleri

İstanbul

Tarihi

Bibliyografyası,

A n k a r a (3. bas.) Gündüz, N e c a t i (1973), Atatürk Çağı ve Zihniyeti, Güralp, Şerif (1961), Dinler Devrimler,

Ankara

İstanbul

Hakkı, İzmirli İsmail (1927), Din Dersleri,

İstanbul, ( 1 . bas. 1926)

Hakkı, İzmirli İsmail (1947), Gençlere Din Dersleri, Hanioğlu, M . Şükrü (1981), Bir Siyasal

Düşünür

İstanbul Olarak

Abdullah

Cevdet ve

Dönemi, İstanbul H i l m i , İbrahim (1330), Zavallı Millet,

İstanbul

H i l m i , İbrahim (1332), Avrupalılaşmak, H i l m i , İbrahim (1332), İhvân-ı Dinime, içerisinde, İstanbul

İstanbul "Kur'an-ı K e r i m Tercüme ve T e f s i r i "

325

Kaynakça I r m a k , S a d i (1981), Atatürk 'ün Yakın Çevresi, (Bas. y e r i yok) İğdemir, U l u ğ (1973), Cumhuriyetin

50. Yılında Türk Tarih Kurumu,

İnan, A r ı

Kemal

(1982), Gazi

Konuşmaları,

Mustafa

Atatürk'ün

1923

Ankara

Eskişehir-İzmit

A n k a r a , 2. bas. 1996

Jâschke, G o t i h a r d (1972), Yeni Türkiye de İslâmlık, K a d r i , Hüseyin Kâzım (1989), Ziya

Gökalp'in

İstanbul (Haz. İsmail K a r a ) ,

Tenkidi,

İstanbul K a r a , İ s m a i l (1989), Tahsin Banguoğlu'ndan

Birkaç Hatıra: Çok Partili

Hayata

" T a r i h ve Toplum", sy. 66, H a z i r a n 1989

Girerken,

K a r a , İsmail (1994), İslamcıların

Siyasî Görüşleri,

K a r a , İsmail (1997), Bizden

Olarak Ahmet Hamdi. Akseki,

Biri

İstanbul "Ülke", yıl. 2, sy.

3 1 , sh. 29-31, Aralık 1997 K a r a , İsmail (1997), Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, K a r p a t , K e m a l H . (1967), Türk Demokrasi Kasım, N a c i (1924), Mukaddime,

İstanbul, 1. bas. 1987

İstanbul

Tarihi,

"Kur'an-ı K e r i m ' i n Terceme ve T e f s i r i " içeri­

sinde", İstanbul K a s i m i r s k i , M . (1909), Le Koran,

Paris

Kocatürk, U t k a n (1983), Atatürk 1918-1938,

ve Türkiye

Cumhuriyeti

Tarihi

Kronolojisi

Atatürk,

"Çağdaş

Ankara

K r e i s e r , K l a u s ( 1 9 8 6 ) , Modern

Avrupa

Tarihi

İçinde

Düşüncenin Işığında Atatürk" içerisinde, sh. 517-556, İstanbul K u n t a y , M i t h a t C e m a l (1986), Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif, K u r a n , A l p (1972), Burada

Atatürk Yargılanıyor,

L e w i s , B e r n a r d (1984), Modern

İstanbul

Türkiye'nin Doğuşu, A n k a r a

M i d h a t , A h m e d (1317), Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhamm.ediyye, Millî Kütüphane G e n e l Müdürlüğü (1973), Atatürk'ün Kataloğu: Anıtkabir

ve Çankaya Bölümleri,

M i r a s , K a m i l (1949), Kur'an Hakikatler, Mustafa

Kemal,

Tercümesi

Özel

Dersaadet Kütüphanesi'nin

Ankara

Hakkında

Tarihî Hâtıralar

"Sebilürreşad", H/38, N i s a n 1949 Eskişehir-İzmit

Ankara

Konuşmaları

(1923), İstanbul, 1993

N â h i d , H â ş i m (1331), Türkiyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, İstanbul

ve İlmî

326

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

Oğan,

M.

Raif

(1950), Hasan

Ali

Yücel

Avukatının

Tuhaf

Davası,

"Sebilürreşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263. Oğan,

Raif

(1949), Kur'an

Tercümesi

Kuranın

Yerini

Alabilir

mi?,

"Sebilürreşad", 11/32, sh. 110, Şubat 1949 O k u r , Hâfız Yaşar (1948), Atatürk

ve Türk Musikisi,

" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy.

106-107-108 O k u r , Hâfız Yaşar (1949), Atatürk'ten

Bilinmeyen

Hâtıralar

"Bütün

1-2,

H a f t a " , sy. 1-2 O k u r , Hâfız Yaşar (1960), Atatürk

ve Bayram

"Dinde

Tekbiri,

Reform:

K e m a l i z m " , sy. 28, sh. 7-8. O k u r , Hâfız Yaşar (1962), Atatürkle Onbeş Yıl IDinî Hâtıralar, O k u r , Hâftz Yaşar (1993), Yaşanmış Cumhur

Olaylarla

Atatürk

İstanbul

ve Müzik:

İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun

Riyâset-i

Anıları

1924¬

1938, (Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz), A n k a r a Öklem, N e c d e t (1973), Atatürk Döneminde Darülfünun Reformu, Önder, M e h m e t (1975), Atatürk'ün Özeğe, S e y f e t t i n (1971), Eski

Ankara

Yurt Gezileri,

Harflerle

İzmir

Basılmış

Türkçe Eserler

Katalogu,

İstanbul Özerdim, S a m i N . (1966), Atatürk Devrimi Öztürk, Kâzım (1973), T.B.M.M.

Albümü 1920-1973,

Pesmazoğlu, Y o r g i (1938), Kemal

İstanbul

Kronolojisi,

Atatürk,

Ankara

"Yabancı Gözüyle C u m h u r i y e t

Türkiyesi" içerisinde, A n k a r a S a b r i , M u s t a f a (1338), Dinî Müceddidler,

İstanbul

Sağman, A l i Rıza (1947), Meşhur Hâfız Sâmi Merhum,

İstanbul

Sağman, A l i Rıza (1948), Atatürk ve Din, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4. Sağman, A l i Rıza (1948), Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin Cevap Veriyor,

inkarcısına

" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5

Sağman, A l i Rıza (1950) Hazret-i

Kur'an Radyoda

Okunabilir

Sağman, A l i Rıza (1951), O Müthiş Sele Karşı Duramadık,

mi?, İstanbul "Sebilürreşad", c. 4,

sy. 95, sh. 312-313 S a i d , C e m i l (1924), Türkçe Kur'an-ı Kerim,

İstanbul, (2. bas. 1926)

•

Kaynakça

Saygın, M . Celâl (1952), Diyanet

Cephesinden

Seçkin, H a y d a r (1995), Atatürk'ü Kur'an'da

327 Atatürk İnkılâpları,

Aradım ve Buldum,

Ankara İstanbul

S e y f i , A l i R ı z a (1933), Gazi ve İnkilâp, İstanbul S h e r r i l l , G . H . (1934), Gazi Mustafa

Kemal Ez. Nezdinde

Bir Yıl Elçilik,

(Çev.

A h m e t E k r e m ) , İstanbul Sherrill,

G . H . (1955), Mustafa

Kemal,

Eseri

ve Memleketi,

(Çev. E n v e r

Esenkova), İstanbul S h e r r i l l , G . H . (1973?), Gazi Mustafa

Kemal,

S o y a k , H a s a n Rıza (1973), Atatürk'ten S u p h i , H a m d u l l a h (1929), Dağ Yolu, Şahingiray, Özel (1955), Atatürk'ün

(Çev. A l p İlgaz), İstanbul

Hatıralar,

İstanbul

İstanbul Nöbet Defteri 1931-1938,

Ankara

Şehsuvaroğlu, B e d i N . (1963), Göztepe, İstanbul T.B.M.M.

Zabıt Ceridesi,

1925-1930

Talıir'ul-Mevlevî (1924), İbrahim, (a.s) Hakkında

Bir İstizah, " T e v h i d - i Efkâr",

14 H a z i r a n 1340 Tarih IV, İstanbul, 1934, (2. bas.) T e v f i k , Süleyman (1926), Terceme-i

Şerife, İstanbul

T e v f i k , Süleyman (1927), Türkçe Mushaf-ı Şerif, İstanbul Tevfik,

S ü l e y m a n (1933), İlâveli-Yâsîn-i

Şerîf-Amme

ve

Şurût'us-Salât,

İstanbul T e v f i k , Süleyman (1933), Mükemmel Mızraklı İlmihal,

İstanbul

T u n a , O s m a n N e d i m (1990), Sümer ve Türk Dillerinin Dili 'nin Yaşı Meselesi,

Tarihî İlgisi ile Türk

Ankara

T u n a y a , Tarık Z a f e r (1962), İslâmcılık Cereyanı, İstanbul T u n ç a y , M e t e (1981), Türkiye Kurulması

1923-1931,

Cumhuriyeti'nin

T u r a n , Şerafettin (1982), Atatürk'ün Düşünürler,

Kitaplar,

Yönetimi'nin

Düşünce

Yapısını

Etkileyen

Ankara

Tüfekçi, Gürbüz D . (1983), Atatürk'ün Türkçe Hutbe,

Tek-Parti

Ankara

Okuduğu Kitaplar,

İstanbul, 1927

U b e y d u l l a h , M e h m e d (1324), Kıvâm-ı islâm, Mısır

A n k a r a , 1983

Olaylar,

328

T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi

U b e y d u l l a h , M e h m e d (1331), Kavm-i

Cedid, Dersaadet

U b e y d u l l a h , M e h m e d (1908), Lisan

Neler

Yapıyor,

" M i l l e t " , sy. 9, sh. 2, 13

Ağustos 1908 Uluğ, Naşit Hakkı (1973), Hemşehrimiz U s , Hakkı T a n k (1943?), Elli

Atatürk,

İstanbul

Yıl, İstanbul

Ünlü, C e m a l (1994), Sesyılmaz,

Burhan

maddesi, "Dünden Bugüne İstanbul

Ansiklopedisi", VI/539, İstanbul Velidedeoğlu, Hıfzı V . (1990), İlk Meclis,

İstanbul

Yazır, Elmalılı H a m d i (1935), Hak Dini Kur'an Dili: Yeni Meâlli Türkçe

Tefsir,

İstanbul Yazır, Elmalılı H a m d i (1993), Hak Dini Kur'an

Dili: Kur'an-ı Kerim

ve

Meali,

(Haz. Dücane Cündioğlu), İstanbul Y e t k i n e r , A y h a n (1984-88), Bâb-ı Âlî'nin Hatıra Defteri,

İstanbul, ( 1 . böl.: 1984;

2. ve 3 böl.: 1988) Yücer, Rıza Ruşen (1947), Atatürk'e Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, İstanbul Z i y a , Y u s u f (1924), Hz. İbrahim'e Dâir, "Tevhid-i Efkâr", 21 H a z i r a n 1340

Not:

Çalışmalarımız sırasında taradığımız gazete ve m e c m u a l a r d a k i mâkalelerin

ekseriyetine

bu

kitapta

işaret

edilemediyse

de

burada

—araştırmacılara yararlı olur düşüncesiyle— 1908-1962 yılları arasındaki gelişmelerin genel seyrini tesbit ederken faydalandığımız süreli yayınların hiç değilse b i r kısmının i s i m l i s t e s i n i v e r m e y i u y g u n b u l d u k :

Akşam;

Ankara

İlahiyat

Ceride-i

İlmiye;

Cumhuriyet;

Milliye;

Halka

Mecmuası;

Mihrab;

Sebilürreşad; Yurdu; Asır.

Beyan'ul-Hak;

Dinde

Reform.:

Hayrul-Kelâm;

Hergün;

Ansiklopedisi Millet

Vakit;

Hakikat;

Vatan,

Tevhid-i

Volkan;

Büyükdoğu; Kemalizm; Ttisam;

ve Mecmuası;

Gazetesi;

Selâmet; Sırat-ı Müstakim;

Tercümân-ı

Ulus;

Dergisi;

Din Yolu;

Doğru;

İslâm-Türk

İtikadları; Müslimîn;

Fakültesi

Millet Son Posta; Efkâr;

Yeni Adam;

Hâkimiyet-i islâm;

Medâris;

islâm Medrese

Mecmuası;

Milliyet;

Tasavvuf;

Teârüfül-

Türk Düşüncesi; Yeni Sabah;

Türk Yirminci

Mustafa Kemal Atatürk'ün son dileği, ezandan başka ibadetleri de Türkçe olarak yaptırmak ve Türk kafasını Arap kafası köleliğinden kurtarmaktı. Türk Ocağı'na gittiğimiz gün, Kur'an'ı Türkçe'ye çevirmek konusunu açmıştı. Orada bulunan Kâzım Karabekir şöyle dedi: -Kur'an-ı Azîmüşşân Türkçe'ye çevrilemez, Paşa Hazretleri! -Niçin çevrilemez efendim? Bu sözünüz, "Kur'an'ın manası yoktur!" demektir. -Hayır efendim ama meselâ "Elif-Lâm-Mim"... Ne diyeceğiz buna? -Ne demektir 'Elif-Lâm-Mim'?! -Meçhul efendim... -Öyle ise karşısına bir sıfır koyar, çevirmeye devam edersiniz. FALİH RIFKI ATAY