İsviçre'de Jöntürk Basını Ve Türk Siyasal Hayatına Etkileri (1889-1902)

Osmanlı imparatorluğu'nda siyasal baskıdan bunalıp, Avrupa'ya firar edenlerin kendilerini ve ülkelerinin dertlerini ifade edebilecekleri tek yol basın olmuştur. Önceleri samimî olarak fikirlerini yaymak için tuttukları neşir yolundan, sonra bazı kimseler çeşitli vaatlerle ayrılmak zorunda kalmıştır. Neşriyatı bırakmayanlar çok azdır. Ama bu yayın faaliyetinin önemli görevler de ifa ettiği su götürmez bir gerçektir.

Kitabevi 29 Dizgi Dizgievi Ofset Hazırlık Bayrak Matbaası Baskı Bayrak Matbaası Kapak MTE Kapak Baskısı Orhan Ofset 1. Baskı Temmuz 1995 İstanbul

İSVİÇRE'DE JÖN TÜRK BASİNİ VE TÜRK SİYASAL HAYATINA ETKİLERİ I1889

n—M1

-

1902j

"rnuei-fiOrMFN

KİTABEVİ Çatalçeşme Sk. No: 2 9 / 1 3 Cağaloğlu/İST. Tel: 5 1 2 43 2 8 - 5 1 1 11 43 Faks: 511 4 2 30

İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ÖNSÖZ GİRİŞ

9 11 13

BİRİNCİ BÖLÜM

JÖN TÜRK HAREKETİNİN DOĞUŞU VE GELİŞMESİ 17 A. JÖN TÜRK KAVRAMI ÜZERİNE MEVCUT YAKLAŞIMLAR 19 B. JÖN TÜRK HAREKETİNİN FİKRÎ TEMELLERİNDEN OLAN YENİ OSMANLILAR 52 C. OSMANLI'DA YENİLEŞME HAREKETLERİYLE JÖN TÜRKLERİN GELİŞMESİNDE BASININ ROLÜ VE BASINDA İLK YASAKLAMALAR. 68 D. OSMANLI DEVLETİNİN EGEMENLİK ALANI DIŞINDA ÇIKAN JÖN TÜRK BASINI 91 a)Jön Türk Gazetelerinin Çıktığı Ülkeler ve Şehirler 97 b) Jön Türklere Ait Gazeteler. 98 İKİNCİ BÖLÜM

JÖN TÜRK HAREKETİNİN CENEVRE (İSVİÇRE) ŞUBESİNİN KURULMASI 109

A. CENEVRE'DE AKTİF JÖN TÜRKLER KİMLERDİR? 111 B. CENEVRE İLE DİĞER JÖN TÜRK ŞUBELERİNİN İLİŞKİLERİ 134 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

CENEVRE'DE ÇIKAN GAZETE (DERGİ)'LERE GENEL BAKIŞ 141 A.CENEVRE'DE JÖN TÜRK BASINININ DOĞMASI 143 B. HAKİKAT GAZETESİ .....145 a) Hakikat Gazetesi'nin Teknik Özellikleri .145 b) Gazetenin Kadrosu 147 c) Gazetede İleri Sürülen Tezler ve Etrafında Oluşan Polemikler 149 C. MİZAN GAZETESİ 156 a) Gazetenin Teknik Özellikleri 156 b) Gazetenin Kadrosu 160 c) Gazetede İleri Sürülen Tezler ve Etrafında Oluşan Polemikler........ -170 D. OSMANLI GAZETESİ J 176 a) Gazetenin Teknik Özellikleri 176 b) Gazetenin Kadrosu 185 c) Gazetede İleri Sürülen Tezler ve Etrafında Oluşan Polemikler ...189 E. İNTİKAM GAZETESİ 210 a) Gazetenin Teknik Özellikleri 210 b) Gazetenin Kadrosu 212 c) Gazetede İleri Sürülen Tezler ve Etrafında Oluşan Polemikler... .....:.. 214 F. İSTİRDÂD ve VATAN GAZETELERİ ...225

a) İstirdâd Gazetesi b) Vatan Gazetesi G. CENEVRE'DE JÖN TÜRK MİZAH BASINI a) Beberuhi b) Tokmak.....

225 230 236 236 239

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

CENEVRE'DE ÇIKAN DİĞER GAZETELER A. 1902 JÖN TÜRK KONGRESİNE KADAR CENEVRE'DE ÇIKAN DİĞER GAZETELER... a) Kürdistan Gazetesi b) İstikbal Gazetesi c) Girid Gazetesi d) Ezan Gazetesi e) Darbe Gazetesi B. CENEVRE'DEKİ JÖN TÜRK BASINININ KARAKTERİSTİK ÖZELLİKLERİ SONUÇ KAYNAKÇA BELGELER CENEVRE'DEKİ JÖN TÜRK GAZETELERİNİN KLİŞELERİ

243 245 245 248 248 248 249 250 253 259 277 303

KISALTMALAR A.g.e. A.g.m. A.g.t. Ayr. Bkz. Ayr.Zkr. Bkz. BOA BOA.Y.A.Hus. BOA.YEE BOA.HR.SYS Bundesarchiv C. CTFA GAAD İA İTFDA İÜBYYO İÜEF İÜHFD İÜTF PRO.FO s. S. TCTA

: Adı geçen eser : Adı geçen makale : Adı geçen tez : Ayrıca bakınız. : Ayrıca zikreden. : Bakınız. : Balanız. : Yıldız Arşivi Hususi Fonu : Yıldız Esas Evrakı Fonu : Hariciye Nezareti Siyasi Fonu : İsviçre Federal Devleti Arşivi : Cild : Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Arşivi : Güneydoğu Avrupa-Asya Araştırmaları Dergisi : MEB İslâm Ansiklopedisi : İstanbul Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Arvişi : İstanbul Üniversitesi Basın-Yaym Yüksek Okulu : İstünbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi : İngiliz Devlet Arşivi Foreign Office : Sahife : Sayı : Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye

TTK Yay. Yay.Haz. ZfTS

Ansiklopedisi : Türk Tarih Kurumu : Yayıncı : Yayma Hazırlayan : Zeitschriften für Turkeistuden (Münih Türk Araştırmaları Merkezi Dergisi)

Kitap Kısaltmaları Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt: Bir siyasal örgüt olarak Osmanlı İttihâd ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902). Kuran, Osmanlı İmparatorluğu'nda İnkılâb: Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâb Hareketleri ve Mücadeleleri Tarihi. Mardin, The Genesis: The Genesis of Young Ottoman Thought-A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas. Hicri Aylarm Kısaltmaları M. : Muharrem S. : Safer Ra. : Rebi'ulevvel R. : Rebi'ulâhir Ca. : Cemaziyelevvel C. : Cemaziyelâhir B. : Receb Ş. : Şaban N. : Ramazan L. : Şevvâl Za. : Ziklaade Z. : Zilhicce

ÖNSÖZ Bu çalışmayı yapmaya karar verdikten sonra benzer çalışmaların yapılmadığını görünce önce bir hayal kırıklığı yaşadığımı itiraf etmeliyim. Belki bir hayal kırıklığının getirdiği bir rehavetle bu çalışmanın bitmesinin geciktiğini de belirtmeliyim. Tezle ilgili çalışmalarımı sürdürürken tez danışmanı hocam Prof. Dr. Niyazi Öktem'in büyük teşviklerini gördüm. Buradan kendisine minnettarlık hislerimi ifade etmek isterim. Yine sayın Niyazi Hocam'm tavassutuyla görüştüğüm merhum Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya'mn önemli tavsiyelerine mazhar oldum. Ayrıca bu çalışmayla ilgili olarak kendisiyle uzunca görüştüğüm rahmetli Ziyad Ebuzziya Bey'i de burada şükranla anmak isterim. Yaptığı yardımları asla unutamıyacağım ve seçkin mikrofilm arşivlerini bana inceletme fırsatım veren Prof. Dr. M. Şükrü Hanioğlu'na da özellikle teşekkür ederim. İngiliz arşivlerindeki belgeleri temin etme lto-

ııusuııda yardımlarım esirgemeyen Gökhan Çetinsaya ile kütüphanelerini ve kalblerini bana açan Hasan Ünal ve Gül Tokay'ı burada minnetle yad etmek isterim. Özellikle tezin kurgusuyla ilgili yöntemlerin tayini için Orhan Koloğlu'yla faydalı bir görüşme yapılmıştır. Kolleksiyonları zaten nadir bulunan Jön Türk gazetelerinin toplanmasıyla ilgili olarak Hakkı Tarık Us Kütüphanesi sorumlusu Tarık Özçelik elinden gelen yardımı ve desteği esirgememiştir. Tezin Osmanlı yönetimini de ilgilendiren kısımları olduğu için Osmanlı Arşivlerinde de derinlemesine araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalar süresince ellerinden gelen alakayı gösteren Osmanlı Arşivleri'ndeki tüm arkadaşlarıma da hasseten teşekkürlerimi sunarım. Tüm doktora eğitimim süresince benim huzurlu çalışmam için ellerinden gelen azamî fedakarlıkları gösteren sevgili eşim Serap ve -onları bu esnada ihmal ettiğimi de bildiğim- oğullarım Burak'la Alpaslan'a da yürek dolusu sevgilerimi sunuyorum. Yapılan tüm yanlışların vicdanî sorumluluğunu üzerime alarak, bu naçiz çalışmanın kendisini takip edecek diğer araştırmalara vesile olacağına gönülden inanmaktayım. Muammer GÖÇMEN

GİRİŞ Bu konuyu kendime tez konusu olarak aldığım zaman yaptığım alan araştırmasında, daha önceden yapılmış çalışmaların kıtlığı hemen dikkatimi çekti. Özellikle Jön Türk basını üzerinde yazılmış - bir iki makale denemesinin dışında- ayrıntılı bir çalışmanın olmaması işimizi zorlaştıran önemli amillerden biri oldu. Cavit Orhan Tütengil'in yazdığı 'Yeni Osmanlılardan Bu Yana İngiltere'de Türk Gazeteciliği: 1867-1967" adlı kitap benim için önemli bir basamak oldu. Bu kitaptan yaptığım metodik saptamalarla mevcut kaynak kıtlığını aşmaya çalıştım. Fakat araştırmamı değişik kütüphane ve arşivlerde sürdürürken şu olguyla karşı karşıya kaldım: Başlangıçta karşılaştığım kaynak kıtlığı sorununa karşın konu derinleştikçe elde ettiğimiz malzemenin bolluğu beni bir hayli şaşırttı. Tüm Avrupa'yı kapsayacak bir Jön Türk Basını araştırması umarken, materyal bolluğu ve Cenevre'nin bir dönem Jön

Türk neşriyatının en önde gelen merkezi olması hasebiyle ibreyi İsviçre'ye kaydırdım. Bu girişimimizle İngiltere'den sonra İsviçre'de de Türk Basın faaliyeti çalışılmış oldu. İleride gücümün yettiği oranda Paris, Balkanlar ve Mısır'daki Jön Türk basın faaliyetlerini de çalışmayı düşülüyorum. Bu mmtıkalardaki basın teşebbüsleri ortaya konuldukça daha tutarlı ve bütüncül açıdan olgunlaşmış bir Türk Basın Tarihi zannederim ortaya çıkmış olacaktır. "Neden İsviçre?" suali akla gelirse; bunun cevabını bir Jön Türk yayın organının ağzından vermek isteriz: "Yeni Osmanlıların en faal merkez-i neşriyatı Cenevre'dir"^. Daha Namık Kemaller ve Ziya Paşalardan beri, Cenevre Türkler için önemli bir sığmaktı. Tabiatıyla Türklerin mekan tuttuğu - özellikle siyasal muhaliflerin- bu yerde Jön Türk hareketi başlamadan önce de Yeni Osmanlılar tarafından gazete çıkarılmıştır. Ayrıca Cenevre'de mukim Jön Türklere karşı yapılan bir tertip üzerine Cenevre matbuatının bu muhaliflere sahip çıkması ve onları Sultan'a karşı mücadelelerinde desteklemeleri de® buranın önemli bir basın merkezi olmasına yoİ açmıştır. Her ne kadar, belli bir zaman diliminde Türkiye dışında yayınlanan gazetelere Jön Türk gazeteleri deniyorsa da incelediğimiz zaman gördük ki bu 1. Osmanlı, No:-9,1 Nisan 1898 13İ5 Za 9, s.7. 2. Osmanlı, "Yıldız'm Ricat-ı Kahkariyyesi", No: 46, 15 Teşrin-i f Evvel 1899, 1317 C 10, s. 1-4.

adla anılan gazeteler Cemiyet'in resmî organınca Jön Türk gazetesi olarak tavsif edilmemektedir. Meselâ; Atina'da çıkan "Vatan" ve Londra'da çıkan "Hilafet" gazetesi gibi. Bu araştırmayı yaparken maruz kaldığımız en büyük zorluklardan birisi gazetelerin tam kolleksiyonlarmm bulunmamasıdır. Osmanlı, Mizan ve İntikam gazetesi hariç - ki bunların da bazı nüshaları eksiktir- diğer tedkik edilen gazetelerin hepsinin de kolleksiyonları eksiktir. Bu talihsizlik yanlız bu gazeteler, için geçerli değildir. Düzensiz neşredilen ve kısa ömürlü olan Jön. Türk gazeteleri nadir bulunurken, 1859-1913 arası sabah ve akşam baskıları ayrı çıkan Courrier d'Orient adlı gazetenin, çıktığı süre zarfında 46 milyon nüsha basmasına rağmen tüm dünyada sadece üç nüshasının bulunması® bu vadideki zorluğu açıklamak bakımından oldukça çarpıcı bir örnektir. Burada ayrıca şunu da gördük ki, Jön Türklerin Türkçe'nin dışındaki Almanca, İngilizce, Fransızca gibi yabancı dillerde çıkan eklerinde işlenen konular Türkçe'deki asıl neşriyattan tamamen farklıdır. Hatta verilen mesajlar dahi değişiktir. Bundan dolayı sadece yabancı dilde verilen eklerden yola çıkan bir araştırma eksiktir. Biz de bu çalışmamızda her dilde verilen gazeteyi birbiriyle mukayese ederek ifade etmeye çalıştık. 3. Ziyad Ebuzziya, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Türkçe Dili Dışındaki Basını", Türkiye'de Yabancı Dilde Basın Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 1985, s. 29-45. "

Daha önce de merhum Tütengil'in de işaret ettiği gibi her bir çıkan gazete için yapılacak monografilerle hem basın tarihimiz, hem de siyasal tarihimiz aydınlanacaktır. Bu tezi hazırlarken yöntem olarak evvelâ. Türkiye'de muhalefet kavramının nasıl geliştiğini tam anlıyabilmek için Jön Türk hareketinin arka planına gidildi. Jön Türk hareketinin oluşumunu, gelişmesini ve basın faaliyetlerini "efrâdını câmî, ağyarını mâni" bir şekilde tanımlayabilmek üzere mevcut derlemelerin yanında yerli ve yabancı arşiv kaynaklarına da ulaşmaya çalıştık. Gazeteleri incelerken, teknik yönden sorulacak bütün sorulara cevap verebilecek şekilde, konuyu bir yöntem dahilinde irdelemeye gayret ettik^. Temennimiz bu araştırmayı izleyen yeni ve özgün tedkiklerin devam etmesidir.

4. Gazeteleri incelerken karşılaşılacak sorunları gidermek için bkz. Cavit Orhan Tütengil, "Gazete ve Dergilere İnceleme Metodu", İ. Ü. İktisat Pak., Gazetecilik Enstitüsü Yıllığı S. 1. İstanbul 1960, s. 23-24.

BİRİNCİ BÖLÜM

JÖN TÜRK HAREKETİNİN DOĞUŞU VE GELİŞMESİ

A. JÖN TÜRK KAVRAMI ÜZERİNE MEVCUT YAKLAŞIMLAR Resmî belgelerde "Erbab-ı Fesâd", "Eşhâs-ı Muzırra", "Erbab-ı Mefsedet" gibi tanımlarla açıklanan Jön Türkler genel kabul gören bir ifadeye göre; "Osmanlı İmparatorluğu'nda asrî ihtiyaçlar doğrultusunda değişiklik yapmak isteyen ihtilâlcilere" verilen bir ad olarak bilinmektedir®. 1865-1908 yılları arasında, toplumda bu tür değişiklik yapmak isteyenler için Jön Türk ifadesi kullanılmasına rağmen tarihimizde 1865-1890 yılları arasındaki ihtilalcilere Yeni Osmanlılar denmesi daha uygundur^. 1890-1908 sonrası yurt içinde ve 5, Ahmet Bedevi Kuran, İnkilâp Tarihimiz ve Jön Türkler adlı kitabın önsözü, İstanbul, 1945. 6. Tunaya, Yeni Osmanlılar'a 1. Jön Türk Hareketi demeyi daha uygun bulmuştur. Abdülhamid dönemi muhalefet hareketine ise 2. Jön Türk Hareketi ismini vermiştir. Bkz. T. Zafer Tuna-