Ittihat ve Terakki Cemiyeti, 1896-1909

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

Osmanlı İmparatorluğunun çözülüşünün son yılları "İTTİHAT ve TERAKKİ" Cemiyetinin doğuşu. Teşkilatlanması, Padişaha yapılan suikast.. Balkanlarda karışıklıklar, isyanlar, çete ve komitecilerle mücadele, ça rpışmalar.. Abdulhamid'i devirerek istibdat idaresini kaldırmak ve Meşrutiyeti ilan etmek gayesiyle kurulan ve sonradan adını "İttihat ve Terakki" olarak değiştiren gizli Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nin kuruluşu, Selanik, Manastır ve çevresinde teşkilatlanması, gizli tahlif (yemin) merasimleri... İkinci Meşrutiyetin ilânı.. Siyasi kargaşa ve cinayetler, tahrikler ve 31 Mart olayı...

1896 -

KÂZIM KARABEKİR

! i !

Kâzım Karubekir Paşa bu eserinde, Erkânı Harp (Kurmay Subay) olarak orduda vazifeye başladığı 1905 yılından 1909'da meydana gelen 31 M a r t hadisesinin sonuna kadar içinde yaşadığı olayları anlatmakta, yakın tarihimizin çok az bilinen bir bölümünü daha aydınlatmaktadır.

ISBN 9 7 5 - 7 3 6 9 - 1 5 - 2

1909

[EMRE YAYINLARI

Emre Yayınları: 22 Yakın Tarih Serisi: 11

Basl"-Cilt 'EK©

CESET

Kapak Dönüş Grafik Kapak Baskısı Has Matbaacılık Tashih Fikri Çelik Sayfa Düzeni Emre Yayınları

ISBN 975-7369-15-2

KÂZIM KARABEKİR

İTTİHAT ve TERAKKİ CEMİYETİ 1896

-1909

EMRE YAYINLARI

Cağaloğlu Yokuşu, Evren Han No: 27 Kat: 2/50 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel: 520 98 22 - 522 10 6 0

YAYINCININ NOTU

Kâzım Karabekir Paşa, Yakın Tarihimize damgasını vurmuş en önemli kumandanlardan birisidir. Milli Mücadele döneminde M. Kemal Paşa'yı korumuş, kollamış ve ona en büyük desteği vermiştir. Cumhuriyet sonrası ise horlanmış, hakir görülmüş hatta ve hatta idamla dahi yargılanmış bir büyük kumandan. Karabekir Paşa'mn kalem elinden hiç düşmemiş. Belgeler ve kaynaklarıyla gördüklerini ve bildiklerini yeni kuşaklara anlatmayı ve ışık tutmayı en büyük görev sayıp geride binlerce belge ve birçok kitap bırakmıştır. Yayınevimiz; Yakın Tarih konusundaki yayınlarına büyük bir titizlikle devam etmektedir. Ve yayınevimizin prensibi bu eserlere hiçbir müdahalede bulunmadan kelimesi kelimesine okuyucuya sunmaktır. Karan okuyucu verecektir. Karabekir Paşa'mn "İttihat ve Terakki Cemiyeti" isimli eseri de hiçbir müdahalede bulunulmadan aslma sadık kalınılarak okuyucularımızın istifadesine sunulmuştur.

İÇİNDEKİLER Önsöz Kâzım Karabekir Paşanın Hayatı ' Eserleri İttihat ve Terakki Cemiyetinin Tarihi Nasıl Yazılacak? ... İttihat ve Terakki Cemiyeti Neden Kuruldu? Eserimin Esası ve Eki BİRİNCİ BÖLÜM İttihat ve Terakki Cemiyetini Ben ne Zaman ve Nasıl öğrendim? Azgın İstibdat Devri Mürzsteg Programı ve Bulgar İhtilali Yıldız'da Müthiş Bir Bomba Patladı İkinci Defa Olarak İttihat ve Terakki Cemiyeti Neden Kuruldu? ... Üçüncü Orduya Gidiyorum Selânik'e Hareketim Manastır'a Hareketim Otuzbir Mart Manastırdaki Zabitlerin Apaçık Birliğini Kurdu Ben Bir Türküm Enver ile Hasbıhalimiz Divan-ı Harb-i Mahsusa Verilen Zabitler Sultan Hamid'in Hasta Haberi Selânik Seyahatim Cemal Beyle Hasbihalim Enver Beyle Hasbihalim Kesriye Kumandanlığına Tayinim Yolsuzluklarla Mücadeleden Geri de Kalmadım Dördüncü Defa Olarak Çeteyle Karşılaştım Fikrimce Yeni Bir Alemdar Ordusu Lâzım

7 9 17 19 25 33

35 52 60 73 80 82 84 87 93 102 105 111 113 115 116 118 119 120 122 124

İKİNCİ BÖLÜM İkinci İttihat ve Terakki Cemiyeti Nasıl Kuruldu? Manastır Merkezinin Kurulması Manastır Tahlif Merkezi Olarak Mükemmel Bir Ev Bulduk Bir Müsademe Yaptım ve Göğsümü Gererek İzin Aldım ... Selânik'de öğrendiklerim Selânik'de Yeni Temaslarım Soroviç'de Naki Beyle Hasbıhal Manastır'da Enver Beyle Hasbıhal İlk Manastır Merkez Teşkilâtı Merasimli Tahliflere ve Teşkilâta Başladık İlk Hareketli Faaliyet ve Bir Duraklama Niyazi Beyin Evinde Bir Tahlif Cemiyetin Tensiki Umum Müfettiş Hüseyin Hilmi Paşa Geldi ve Enver'le Beni Çağırttı '... İsmail Hakkı Beyle Başbaşa • Üçüncü Avcı Taburuna Geçiyorum Enver, İsmail Hakkı Beylerle Münakaşa ve Kararlarımız Büyük Tehlike, Şemsi Paşa Geliyor Üsküp'te Teşkilât Başlayacak Bulgarlarla Büyük Bir Çarpışma İstanbul, Manastır'da Gizli Bir Cemiyeti Haber Almış ... Jurnali Kim Vermiş Olabilir? Hürriyet Marşı Mülazım Atıf'm Cemiyete Girişi Osmanlı Uhuvvet Çetesi ve İlk Çetemiz Selânik'in Kararı, Bir Terör Yapmak Selânik de Bizim Fikrimizi Kabul Etti Bir Tesadüf Bana İstanbul Yolunu Açtı Manastır Merkezinin Tensiki Mekadonya Durumuna Toplu Bir Bakış Hazırladığım Plân Manastır'dan Ayrılışım

131 139 145 147 148 153 156 163 181 183 188 193 195 196 199 202 203 207 208 310 211 218 216 219 220 224 228 229 232 235 246 248

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Teşkilâtın Genişletilmesi ve Hızlandırılması Edirne'ye Gitme Teşebbüsüm İstanbul'da İlk Merkez Teşkilâtı İstanbul Terakki ve İttihat Cemiyeti Merkezi ve Teşkilâtı Pangaltı Harbiye Mektebinde Teşkilât Edirne'nin İlk Tahlifi

251 259 261 265 266 267

Merkez Umumiye Raporum Büyük Bir Tehlike de Atlattık Eczacıbaşı Refik'in Öldürülmesi Karan Sultan Hamid'e Suikast Kararı Manastır'a Nasıl Gidecektim Donanmaya El Attım Harbiye Talebesi Golch Paşanm Mektebi Ziyareti Garip Bir Münasebetsizlik . Sisam'a Bir Filo Gidiyor Selânik Merkez Kumandam Nazım Bey İstanbul'da

269 271 281 283 284 287 289 291 292 293 294

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Hürriyet Mücadelesi Başlıyor Hareket Hakkında Talimat Yok Büyük Bir Sarsıntı Geçirdik İstanbul'daki Kuvvetimiz Hareket Başlamış Fakat Selanik'le Temasımız Kesüdi ... Niyazi Beyin Dağa Çıkdığını Nerden Öğreniyoruz Niyazi'nin Kardeşi Osman Beyi Kaçırmak Meselesi Şemsi Paşa'mn Öldürülmesi ve Yerine Osman Paşanın Gönderilmesi Mektubum Ele Geçti, Jurnal da Olunduk Sarayın Bir Hazırlığı Meşrutiyetin İlânı İstanbul Merkezinin Yeni Faaliyeti İstanbul Matbuatını Tenvir ve Bir Gazete Çıkarmal» ... Hürriyet Severlerin Teşkilâtımıza Alınması Meşrutiyetin İlânmdan Sonraki İstanbul'un Hali Hafiyeliğin Kaldırılması Murat Bey ve Mizan Gazetesi İttihat ve Terakki Cemiyeti Osmaniyesi Rivaset-i Aliyesine İstanbul Merkezinin Faaliyeti Selanik'ten Gelen Heyet ve İlk Anlaşmazlık Edirne'de Askeri İsyan Selanik'ten Gelen Heyetin Çalışmaları Sultan Hamid'le Mülakat İstanbul Merkezi İle Heyetri Murahhasa Arasmda İhtilaf Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Talât Beyle Hasbihal Kâmil Paşanm İlk İcraatı

297 299 301 306 307 303 311 312 314 324 325 330 332 333 334 337 341 342 353 359 365 375 380 390 393 395 406

İttihat ve Terakki Adının Kabültl Keyfi Tart Karannı Protesto

412 413

BEŞİNCİ BÖLÜM Otuzbir Mart Hareket Ordusu Nasıl Teşekkül Etti? İstanbul'a Hareket Yıldız'm İşgali

433 444 447 457

EK 1 İlk İttihat ve Terakki Cemiyeti Nasıl Kuruldu? Nasıl İdare Olundu? İttihat ve Terakki Cemiyeti Avrupa'da Nasıl İdare Olundu?

465 467 478

EK 2 Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti Teşkilât-ı Dahiliye Nizamnamesi

497

EK 3 Tahlif Edileceklere Okunacak Yemin Sureti

515

EK 4 Mümtaz Kolağası Servet Beyin Malûmatı Müşir Tatar Osman Paşa Hazretleri Kadrosu

521 544

ÖNSÖZ

Muhterem babamız Kâzım Karabekir paşa, 1933'de bastırdığı «İstiklâl Harbimizin Esasları» adlı eserinin ön sözüne şöyle b a ş l a r : «Medeni camialarda, her hâdiseyi müteakip alakadarlar derhal hâtıralarını milletlerinin ve cihan ve tarihin huzuruna arz etmeyi en kudsî bir vazife bilirler. Biz tarihimizin en mühim hadiselerinin içinde yoğrulduğumuz halde bu mühim borcu ödemekte bâzı sebeblerin tesiri ile geç kaldık. Daha ziyade gecikmek, hakikat nurunun grubunu seyretmekten zevk almak demek olur.» Tarihi olayların içinde olanların hatıralarını tarihin huzuruna arz etmeleri bir vazife, milletlerin ise kendi tarihlerini doğru olarak bilmeleri bir haktır. Bir millet, geçmişi doğru olarak bilemez ise, ne bu günü anlayabilir ne de yarınını daha iyi görebilir. Tarihi aydınlatan en önemli vesikalar, olayların içinde yaşayanların bıraktıkları hatıralardır. Rahmetli babamız, tüm yaşamı boyunca içinde yaşadığı, gördüğü ve bildiği vakıaları günü gününe hatıratına kaydetmiş, kendisine ait belgeleri muhafaza ederek, her biri yakın tarihimizin bir bölümünü aydınlatan eserlerini meydana getirmiş, ve neşredilmek üzere kıymetli birer vesika olarak bırakmıştır.

Sağlığında bu eserlerin bir kısmı neşredilebilmiştir. Neşredilmemiş diğerlerinin tarihimize tevdii evlatları için şerefli bir görevdir. Şimdiye kadar neşredilmemiş hatıraların bir tanesini daha, ( İ T T İ H A T ve T E R A K K İ C E M İ Y E T İ . Neden kuruldu? Nasıl kuruldu? Nasıl idare olundu?) eserini, hiç bir kelimesine dokunmadan olduğu gibi yayınlamakla, rahmetli babamıza ve tarihimize karşı vazifemizi yerine getirmenin huzurunu duyuyoruz. Ruhun şâd olsun muhterem babamız. Evlâtları.

IfiiıJâri İBrhab n: ry;9rnJ9 mlseibsd miri I sjjtanıabö uo

led b jfattreb ¿sra lo irihaT ti9 s i s s n u m s

.lilidsıöjj iyi

KÂZIM KARABEKİR PAŞA'NIN HAYATI Kâzım Karabekir, 1882'de (1298 Temmuz 1 1 - R u m i yıl) İstanbul Küçük Mustafa Paşa'da doğmuştur. Ceddi Karabekir, Karaman civarında Kasaba (eski a d ı : Gafriyat, şimdiki adı Kâzım Karabekir İlçesi) köyünün en eski Selçuk Türkü ailesine mensuptur. Babası Mehmet Emin Paşa, gençliğinde gönüllü olarak Kırım Harbi'ne gitmiş, Silistre ve Kırım Muharebelerinde bulunmuş, yaralanmış, gümüş harp madalyaları ile taltif edilmiş, ve orduda kalarak paşalık rütbesine kadar yükselmiştir. Mehmet Emin Paşa, Kastamonu alay beyliği, İskilip kaymakamlığı, Hakkâri, Van, Harput'ta görev almış, en son Mekke'de vali vekâleti vazifesinde iken kolera salgınında bu hastalığa yakalanarak Mekke'de vefat etmiştir. Annesi hacı Havva hanım, beş erkek çocuğuna hem annelik hem babalık ederek yetiştirmiş, 1917'de İstanbul'da vefat etmiştir. Beş erkek kardeşin (Hamdi, Hilmi, Şevki, Hulusi, Kâzım) en küçüğü olan Kâzım, ilkokula İstanbul'da Zeyrek'de başlamış, Van, Harput ve Mekke'de devam etmiştir. Babasının vefatında küçük Karabekir 11 yaşında bulunuyordu. Babanın vefatı üzerine aile Mekke'den İstanbul'a dönmüş, Karabekir

12

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

öğrenimini sırası ile Fatih Askerî Rüşdiyesi (1894- 1896), Kuleli İdadisi (1897 - 1899), Pangaltı Harbiye Mektebi (19001902) ve E r k â n ı Harbiye Mektebi (1903 - 1905) nde yapmıştır. Tahsili sırasında, ikametgâhının bulunduğu Zeyrek semtine nisbetle Kâzım Zeyrek diye anılan Karabekir, bütün öğrenimi boyunca sınıf birincisi olmuş ve 1905'de Erkânı Harbiye Mektebinden ( H a r p Akademisi) de sınıf birincisi olarak yüzbaşı rütbesiyle mezun olmuştur. Bu başarısından dolayı altın maarif madalyası ile taltif olunarak orduya girmiştir. Sınıfın ikincisi ile arasında büyük not farkı olduğundan mektep idaresinde muallim olarak alıkonulmak istenmiş ise de, kendi isteği ile iki senelik stajını, bölük komutanı olarak, Üçüncü Ordu'da Manastır'da yapmıştır. O sırada binbaşı olan Enver Bey (Enver Paşa) ile birlikte, sonradan — İ T T İ H A T ve T E R A K K İ — namını alan — Osmanlı Hürriyet Cem i y e t i — nin Manastır merkezini kurmuşlardır. Aynı zamanda Manastır mıntıka müfettişi de tayin olunmuş ve Rum ve Bulgar çeteleri ile yedi çarpışma yapmıştır. Yüzden fazla Bulgardan mürekkep bir çetenin imhası ile neticelenen (Temmuz 1907) bir müsademede gösterdiği başarı üzerine Kol Ağalığı'na terfi edilmiş ve İstanbul Harbiye Mektebi Tabye muallim muavinliğine tayin olunmuştur. İstanbul'da d a İ t t i h a t ve Terakki Cemiyeti'nin İstanbul teşkilâtını kurmak işinde görev almıştır. Meşrutiyetin ilanından sonra, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin siyasi bir partiye dönüşerek meclise girmesi ve ordunun siyasetle uğraşmasının aleyhinde olduğu için, bilhassa 31 M a r t isyanının bastırılmasından sonra siyasete karışmamış ve tamanıiyle askerî vazifesinde kalmıştır. Meşrutiyetin ilanından sonra Edirne'de İkinci Ordu, Üçüucü F ı r k a E r k â n ı Harpliğine (kurmaylığına) tayin olunmuş-

HAYATI

13

tur. 31 M a r t isyanını bastırmak üzere İstanbul'a gelen H a reket Ordusu'nun mürettep ikinci fırkası erkânı harbiye reisi idi. Edirne'den bu kuvvetin çıkarılmasında başarı göstermiş ve ilk trendeki taburla birlikte hareket etmiştir. Karargâhını Pangaltı Harbiye Mektebi'nde kuran bu fırka âsi avcı taburlarının toplanmış oldukları T a ş Kışla ve Taksim Kışlası müsademelerini yapmış ve Yıldız sarayını da işgal etmişti. Bundan sonra, Kâzım Karabekir, (1910) Arnavutluk İsyanında mürettep kol ordu erkânı harbiyesi harekât şubesi müdürlüğünde görevlendirilmiş ve yine bir kaç müsademede bulunmuş, meşhur Kaçanik harekâtında erkânı harbiye reisliği vazifesini görmüş ve kol orduyu düştüğü tehlikeden kurtarmıştır. Harekât bittikten sonra, yine Edirne'de fırka erkânı harpliği vazifesine dönmüştür. 1911 Nisan 15'de Harbiye Nezaretine (Bakanlığına) istida ile müracaat ederek soy adı olan Karabekir namını resmen almıştır. 30 Mart 1912'de Trakya hudut komiserliği vazifesine atanmış ve aynı yıl 14 Nisan'da binbaşılığa terfi etmiştir. Balkan harbinde bu vazife ile Edirne kalesinin müdafaasında yararlık göstermiş ve iki sene kıdem zammı ve dördüncü Osmani nişanı ile mükâfatlandırılmıştır. Balkan harbinden sonra, Alman — H e y ' e t i ıslahiyesi — arasında Erkânı Harbiyei Umumiye (Genel Kurmay) istihbarat (haber alma) şubesini de idare etmiştir. 1914 Birinci Cihan Harbi'ne Kaymakam (Yarbay) rütbesi ile giren Kâzım Karabekir, Birinci Kuvvei Seferiye kumandanlığı ile İran ve öteleri harekâtına memur edilmiş ve Halep'te iken yaralainan Süleyman Askerî beyin yerine Irak kumandanlığı ve Basra Valiliğini yapmak üzere Bağdad'a gönderilmiş fakat Askerî Bey'in biraz iyileşmesi üzerine İstan-

14

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

bul'da Kartal'da bulunan 14.cü F ı r k a (Tümen) komutanlığına getirilmiştir. M a r m a r a ve Karadeniz sahilleri tahkimatını yaptıktan sonra bu fırkası ile birlikte Çanakkale'ye gönderilmiştir. Orada Fransızlara karşı üç buçuk ay Kereviz Dere müdafaasını yapmış, miralaylığa terfi etmiştir. Buradan İstanbul'da Birinci Ordu Erkânı Harbiye Reisliği'ne, sonra Galiçya'ya gidecek ordunun ve sonra d a Mareşal Goiç Paşa'nm erkânı harbiye reisliği ile I r a k ' a gitmiş ve Küttülammara'nın sukutundan biraz evvel bu mevkii muhasara eden 18. Kolordunun kumandanlığına tayin olunmuştur. Birbuçuk yıl Irak cephesinde kalmış, üstün İngiliz kuvvetleri karşısında birçok başarılı muharebeler vermiştir. Buradan 1917'de Diyarıbekir (Diyarbakır) bölgesindeki İkinci Kolordu Komutanlığı'na naklolunmuş ve bu suretle Ruslarla olan muharebelere de iştirak etmiştir. Bu arada, Van, Bitlis, Elaziz (Elazığ) cephesindeki İkinci Ordu kumandanlığı vekâletinde bulunmuştur. 1918 yılı başında, Erzincan karşısındaki birinci K a f k a s kolordusu kumandanlığına naklolunmuş ve kolordusu ile şubat ve mart aylarının müthiş karları içinde Erzincan ve Erzurum'u, Rus subayları ile takviye edilmiş Ermeni ordusundan geri alarak buraları kurtarmıştır. Bundan sonra, Sarıkamış, Kars ve Gümrü kalelerinin ve yine K a r a Kilise (Karaköse) nin zaptındaki başarıları üzerine Livalığa (paşalığa) terfi etmiştir. B ü t ü n bu harekât sırasında Osmanlı Hükümetinin bir çok h a r p nişan ve madalyalarını, Almanların ikinci ve birinci rütbe demir salip ve meziyet, Avusturya ve Macaristan'ın aynı derecedeki harp nişan ve madalyalarını almıştır. (Bu madalyalar ailesi tarafından İstanbul Harbiye Askerî Müzesine hibe edilmiş olup, müzedeki Kâzım Karabekir köşesindedir.) Karabekir, İstanbul Hükümetinin en genç ve en son paşasıdır.

HAYATI

15

Bundan sonraki harekât Ermenistan ve Azerbaycan'ın işgalidir. Kâzım Karabekir Paşa karargâhını Tebriz'de kurmuş ve Azerbaycan'dan İngiliz kuvvetlerini çıkarmıştır. , Şark Ordumuzun bir taraftan İran Azerbaycanına ve diğer tarafdan Bakü ve şimali Kafkaslara kadar uzanan ve zaferden zafere koşan Karabekir komutasındaki kolorduları, Filistin bozgunu üzerine akdine mecburiyet hasıl olan mütareke emrini, bu başarılar içinde iken almış, ve yeni vaziyetlere karşı yine azim ve metanetle cephe almaya hazırlanmıştır. Bu sırada mevkii iktidara gelen Müşir (Mareşal) İzzet Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'yı Erkânı Harbiye Umumiye Reisliği (Genel Kurmay Başkanlığı) vazifesi ile İstanbul'a davet etmiştir. İstanbul'a gelen Karabekir İtilaf Devletleri'nin İstanbul'a yerleşmeye ve hükümete tahakküm etmeye başladıklarını görünce bir İstiklâl Harbi açmak için tekrar şarktaki kumandanlık vazifesine gönderilmesinde ısrar etmiş ve bir müddet sonra buna muvaffak olarak önce Tekirdağ'ındaki 14. ve sonra da 15. Kolordu namını alan 9. Ordu kıtalarının kumandanlığına tayin olmuştur. Nisan 1919'da İstanbul'dan ayrılan Karabekir Paşa, 19 Nisan 1919'da Trabzon'a çıkmış ve oradan Erzurum'a geçerek kolordusunun komutasını almıştır. O sıralarda hazırlıkları yapılan Erzurum Kongresi'nin toplanmasını ve Mustafa Kemal Paşa'yı Erzurum'a davet ederek, kongre başkanlığına getirilmesini sağlamıştır. İstiklal Harbi'nde Edirne mebusu ve Şark Cephesi Komutanlığını yapmıştır. İkinci defa Sarıkamış, Kars ve Gümrü kalelerini zaptederek Ermeni ordusunu mağlup etmiş, Ermeni Taşnak Hükümetiyle sulh müzakerelerini millî hükümetimizin murahhas heyeti reisi sıfatıyle idare etmiş, ve Sevr muahedesinden Ermeni Hükümetinin imzasını geri aldırmaya ve Ermeni Ordusunun silah ve askeri teçhizatının mühim bir kıs-

17 İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ mını hükümetimize teslim ettirmeye muvaffak olmuştur. Bu muahede, kırk küsur senedenberi ana vatandan koparılmış olan ve öz Türklerle meskûn bulunan üç vilayetimizi bize kazandırdığı gibi, Garp Ordularımızın başarılarını geniş ölçüde sağlayan Şark Ordusu birliklerinin ve top, tüfek, süngü, kılınç, mühimmat ve teçhizatın Garp Cephesi'ne gönderilmesini mümkün kılmıştır. Kars'ın geri alınmasından sonra Ferikliğe (Orgeneral) terfi olunmuş ve İstiklal Madalyası ile taltif olunmuştur. Bolşevik Rusya ve Kafkasya hükümetleri ile yapılan K a r s Muahedesi müzakerelerini, Ankara Hükümeti'nin murahhas heyeti başkanı olarak idare etmiş ve sonuçlandırmıştır. Bu arada, Şark'ta 4000 kadar yetim T ü r k çocuklarını toplamış hayatlarını korumuş, çeşitli okullar açtırarak yetiştirmiş ve vatana faydalı kişiler haline getirmiştir. Sulhdan sonra, merkezi Ankara olan Birinci Ordu M ü f e t tişliğine tayin olunan Karabekir Paşa, ikinci seçim devresinde İstanbul'dan mebusluğa seçilmiştir. Bu aralık Aydın'dan evlenmiştir. Üç kız çocuğu vardır. 1924 yılı sonlarında siyasî ve sosyal hayatımızdaki inkılaplarda nâzımlık görevini gerekli gördüklerinden, İstiklal Harbinin bânileri olan bâzı arkadaşları ile birlikte teşrii vazifede çalışmaya karar vererek «Terakkiperver Cumhuriyet Fırk a s ı n ı kurmuşlar ve liderliğine Kâzım Karabekir Paşa getirilmiştir. S Aralık 1927'de diğer arkadaşları ile birlikte tekaüt edilmiş ve daha sonra «İzmir Suikasdı» meselesinde bilgisi olduğu iddiası ile İzmir İstiklal Mahkemesi'nde muhakeme edilmiş ve diğer bâzı parti ve askerlik arkadaşları ile birlikte mahkûm edilmesi için sarf edilen gayretlere rağmen beraat etmiştir.

HAYATI

17

Bundan sonra, oniki yıl kadar Erenköy'de evinde inzivay a çekilen Karabekir, bu yıllar zarfında siyasî, sosyal ve kültürel çalışmalarda bulunmuş, hatıralarını yazmıştır. Hayatı boyunca, olayları günü gününe hatıratına kaydeden Karabekir'in neşredilmiş ve edilecek olan eserleri, yakın tarihimize ışık tutmaktadır. 1938 yılında tekrar İstanbul mebusluğuna (milletvekili) seçilen Kâzım Karabekir Paşa, milletvekili olarak ve daha sonra 1946'da Büyük Millet Meclisi Başkanı olarak teşrii görevine devam etmiş, 26 Ocak 1948'de bir ka'ip krizi sonucu vefat etmiştir. Ankara'da Cebeci şehitliğinde ailesi tarafından yaptırılan kabrinde yatmakta, ve kadrini bilen Türk milletinin kalbinde yaşamaktadır.

fivhaıi aboiva lrç d i » ,mno? ncbnuE -itti W IäM«oa . i ' s y z ßbnilxes ibüi^ od ./njbdineİ m î ı i * } b * > • öz TUitfttmssv innsIsTrtßd ¿umnolud f.BÚI¿tííérfáyl®llüí *İ>XBİ ßnjikiiißri -«Örnbs'Dflig ndz-i

.r.Âr^.9

nsfo

ateşli ba

n á K ^ ^ w d i f ^ r t j e

av

jiraitíwjan

ni.úáadínr/1

.itfasjjLuiluJ Ufi

(UijíavJaíIim)

fnu§ufeudam

fodriElaí

iBijlaí

nab

úaiupi*i

ßbnilnf

8£PI

^Äfit> 'MbÍO Ü H ^ W f f i ,ß?Äi - i M s d r a d m i s * * a s l i ? * -rig inçoî :4/n£Í0 i t t t ^ i î îaîfeaM JsJüM Âı ;«U sb'àMH £ino¿

ufanee. isití ; s- iki

A¡aO ài «simia m«v»b aoivai \nkar* i

-nitqcv n í í nrlG^í 1 i a i f k - l o i nWtóiiim jtypf nalid icpbeji ^ Z

3

f

^

f

v

li,

?iffl,3

j í h v

b^tfşb'fii«JöA sí/temis^ sbnhdsjí nßl abnid

TÜRK İNKILÂBI'NIN BİRİNCİ SAFHASI OLAN İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ'NİN TARİHİ NASIL YAZILACAK ? İkinci Meşrutiyetin ilânından (23 Temmuz 1908) iki ay kadar sonra Selanik'te toplanan Birinci ktihad ve Terakki Kongresi'ne İstanbul Merkezinin murahhası olmak üzere iştirak etmiştim. Muhtelif mes'eleler arasında Cemiyetin tarihini yazmak mes'elesi de münakaşa edilmiş ve Merkez-i Umumi bu vazifeyi üstüne almıştı. Kongrece verilen k a r a r a göre Merkez-i umumi, Meşrutiyetin ilânından önce kurulan muhtelif merkezlerden raporlar alacaktı. Ayrıca m ü h i m vazifeler a l a n c e m i y e t m e n s u p l a r ı n d a n d a i m z a l a r ı a l t ı n d a bilg i l e r v e v e s i k a l a r t o p l a y a c a k t ı . Bu s u r e t l e C e m i y e t i n tarihi; ş u n u n b u n u n a r z u ve z a n n ı n a göre değil vakıaların z a m a n l a n , yerleri ve yapanları hakikate uygun bir t a r z d a tesbit edilmiş olarak o r t a y a çıkarılacaktı. Sonra d a bu tarih bir kaç n ü s h a olarak yazılacak, Merkezi U m u m i azaları t a r a f ı n d a n i m z a l a n a r a k muhtelif

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 20 yerlerde saklanacaktı. Münasip bir z a m a n d a neşrine de yine bir kongrece k a r a r verilecekti. Merkez-i Umumi; b u vazifesini — sebepleri h e r n e olursa olsun — yazık ki başaramadı. Merkezlerden ve a l â k a d a r l a r d a n r a p o r l a r bile toplayamadı ve h a t t a elindeki vesikaları bile t e m a m i l e m u h a f a z a edemedi. Bu cemiyetin b a ş ı n a geçen Talat, Enver ve Cemâl P a ş a l a r ve emsâlleri de Meşrutiyetin i l â n m d a n önce ve s o n r a Cemiyet'in içindeki faaliyetlerini ve bildiklerini ortaya koymadılar. Garplılaşmak hareketimizde metodlu çalışmak mes'elesine bir türlü kavuşamadık. Garbin, yüzlerce yıllardanberi tuttuğu hatıra yazmak â d e t i ve metodologie ile m e ş g u l o l a n l a r ı n bildikleri tar i h y a z m a k u s u l ü bizde hız a l m a k şöyle d u r s u n ciddi engeller karşısındadır bile... Meşrutiyet ve C u m h u r i y e t hareketlerimizin tarihi, t e k sözle İ N K I L Â P t a r i h i m i z ve b u n a d a y a n m a s ı lâzım gelen ansiklopedik eserler; b u g ü n k ü kıt malzem e v e d a r ç a l ı ş m a ç e r ç e v e s i içinde a s l a y a z ı l a m a z . Sel â h i y e t s a h i b i y ü k s e k b i r h e y ' e t h u z u r u n d a d a h i söylemiş o l d u ğ u m sözleri b u r a y a yazıyorum : Tarih y a z m a k bir tahlil ve terkip yapmak demektir. Tahlil, h â d i s e l e r i n k a y n a k l a r ı n ı a r a ş t ı r m a k y â n i ş a h a d e t n a m ı a l t ı n d a t o p l a n a n rivayetler, âbideler, vesikalar üzerinde objektif görüşle tenkidler yapmak, b u n l a r ı n k ı y m e t l e r i n i tesbit etmektir. Terkip v e y a inşa d a tahlil sayesinde t o p l a n a n b ü t ü n şahadetleri bir araya getirerek tarihin bünyesini kurmaktır. Bu ilmi y o l l a r d a n y ü r ü m e k t e d a h a çok gecikirsek i l e r i d e içinde y a ş a d ı ğ ı m ı z İ N K İ L Â P TARİHİ'ni d e ecnebi k a y n a k l a r d a n a r a ş t ı r m a k ihtiyacını d u y a c a k olan

TARİHÎ NASIL YAZILACAK?

21

gelecek nesiller bizi ittiham etmekte çok haklı olacaklardır. Tehlikenin büyüğü de ş u d u r : Milletin idaresini bir gün ellerine alacak olan yeni nesillerin ruhlarına ve vicdanlarına milletin selâmetini temin edebilecek kudret verilemez. Çünkü milli kudret, ancak doğru görülmüş ve doğru anlaşılmış vakıalarla beslenir ve hızlanır. *

**

Bu eserimde İTTİHAD VE TERAKKİ TARİHİ'ne az çok malzeme vermiş oluyorum. Borcumu geç ödemekliğim sebepsiz değildir... Burada benim ne diye borçlu olduğumu izah edeyim : Bazı isim değişikliklerinden sonra yine İTTİHAD VE TERAKKİ namını alan cemiyetin eski mensuplarından bulunduğum gibi ilk Manastır teşkilâtının da başında bulundum. Üsküp, Köprülü, Kevökili ve Edirne'nin teşkilâtile de yakından alâkadar oldum. İstanbul merkezini kurmak ve en mühim olan k a r a ve deniz teşkilâtını yapmak gibi mühim, nazik ve tehlikeli bir vazife de aldım. Muhtelif yerlerde, tarihi rolleri görülen, mühim şahsiyetlere rehberlik ettim. Meşrutiyetin ilânından sonra d a İstanbul ve Edirne merkezlerinde çalıştım. Selanik'te toplanan Birinci Kongreye de İstanbul murahhası olarak iştirak ettim. 31 Mart 1325 (13 Nisan 1909) irticaini tenkil eden Hareket Ordusunun Beyoğlu ve Yıldız hareketlerini yapan Mürettep İkinci Fırkanın Erkânı Harbiye Reisi idim. Arnavutluk isyanının bastırılmasında Mürettep Kolordu Erkânı Harbiyesinin Harekât Şubesi Müdürü idim. Balk a n Harbi'nden sonra d a Enver Paşa'nm İstihbarat Şubesinde Müdürlük yaptım. Cihan Harbi'nde dahi muh-

22

İLKİTTİHAT)VE TERAKKİ CEMİYETİ fll

telif c e p h e l e r d e b ü y ü k k u m a n d a m a k a m l a r ı n d a b u l u n d u m . İstiklâl Harbi'nde Şark Cephesi Kumandanlığınd a iken E n v e r P a ş a ve diğer bazı İttihad ve Terakki e r k â n i l e t e m a s t a b u l u n d u m v e h a r e k e t l e r i n i t a k i p ettim. B u n u n için: Cemiyetin m a k s a t ve hedeflerini, nasıl b a ş l a y ı p n a s ı l i n k i ş a f e t t i ğ i n i v e y a p ı l a n f e d a k â r lıkları içinden g ö r d ü m . İttihad ve Terakki Meşrutiyetin ilânından sonra Fırka haline çevrildikten sonra c e m i y e t i n e r k â n ve ei'radı a r a s ı n d a b a ş g ö s t e r e n ihtilâfları ve yanlış hareketleri ve cemiyetin karşısına çıkan muhalefetleri ve engelleri yakından gördüm. *

$ *

B u e s e r , iki k i t a p h a l i n d e d i r : B i r i n c i k i t a p i d e a l sahibi bir t a k ı m v a t a n çocuklarının tek v ü c u t bir halde hürriyet dâvası etrafında toplanışlarını ve fedak â r l ı k l a r ı n ı gösterir. İkinci k i t a p da c e m i y e t i n f ı r k a h a l i n e g e ç m e k l e nasıl y a n ı l d ı ğ ı n ı ve b u y a n ı l m a d a n doğ a n acı neticeleri tahlil ve m ü n a k a ş a edecektir. TERAKKİ VE İTTİHAD Cemiyeti, tarihimizin h e r z a m a n için i f t i h a r edeceği bir t e ş e k k ü l d ü . Onu s a r s a n , solduran-, k e n d i t a r i h î adile İTTİHAD V E TERAKKİ Fırkacılık h a y a t ı n a atılması ve kendi kendini a ş ı n d ı r m a s ı olmuştur. Cemiyetin bir uzvu sıfatiîe, o n u n b u v a z i y e t e d ü ş m e m e s i için, b e n ç o k u ğ r a ş t ı m ; f a k a t Cemiyetin bünyesine y a p ı ş a n tufeyliler, h a z ı r a konm a k için o eski f e r a g a t sahibi başları, n a b ı z t u t m a k san'atile hırs ve istibdad ç u k u r u n a sürüklediler. CEMİYET'in şerefli tarihile FIRKA'nın h a t a ve mes'uliyetleri birbirine karıştırılmamalıdır. Fırka büs-

T A R İ H İ N A S I L YAZILACAK?

23

b ü t ü n b a ş k a b i r t e ş e k k ü l v e b ü s b ü t ü n b a ş k a b i r ist i k a m e t t i r . A d e t a İttihad ve T e r a k k i Cemiyeti'nin tereddı'yi a n d ı r a n bir istihalesidir. Bazı ş a h s i y e t l e r i n h e r iki s a f h a d a r o l a l m a l a r ı z i h i n l e r d e b ü y ü k k a r ı ş ı k l ı k l a r ve y a n l ı ş l ı k l a r a s e b e p o l a b i l i r . A n c a k C e m i y e t i n v e F ı r k a ' n ı ı ı t a r i h l e r i ü z e r i n d e y a p ı l a c a k ciddî b i r t a h lil; b i z e h e r i k i s i n i n k a r a k t e r l e r i n i g ö s t e r e c e ğ i g i b i o ş a h s i y e t l e r i n i h t i l â l c i v e d e v l e t a d a m ı s ı f a t ı ile rollerini de bize a n l a t ı r . Meşrutiyetin i l a n ı n a ön a y a k olan İTTİHAD VE TERAKKİ, Fırka h a l i n e girince siyasetden gayrı meşr u istifadeler temin e t m e k isteyenlerin entrikalarına kapılarak bünyesinde z a a f l a r ve t e f r i k a l a r b a ş göst e r d i . Ve b u y ü z d e n i ç t e n ve d ı ş t a n g e l e n d a r b e l e r e k a r ş ı millî b ü n y e n i n m u k a v e m e t i n i k ı r a n â m i l l e r a r a s ı n a girdi. En s o n u n d a C i h a n H a r b i n i n feci akibetile d e i f l â s e d i p t a r i h e k a r ı ş t ı . Milleti u ğ r a d ı ğ ı b u y e n i f e l â k e t t e n k u r t a r m a k için İttihad ve Terakki Cemiy e t i n i n Fırka h a y a t ı n a k a r ı ş m a y a n eski f e d a k â r uzuvl a r ı bile a r t ı k İ t t i h a d v e T e r a k k i n a m i l o o r t a y a a t ı l a machlar. Cemiyeti Fırkacılığa sürükleyen tecrübesiz b a ş l a r m e m l e k e t t e bile k a l a m a d ı l a r . Artık y ı p r a n a n ve mevcut şartlara u y a n yeni bir teşekküle ihtiyaç v a r d ı . İşte M Ü D A F A A - İ H U K U K b u i h t i y a c ı n i f a d e s i d i r : V a t a n ı n y i n e f e d a k â r , v e f a k â r , f a z i l e t l i ve f e r a g a t l i çocukları; son v a t a n parçası ve o n u n l a birlikt e t a r i h i n h e r d e v r i n d e s a h i p b u l u n d u ğ u m u z T ü r k ist i k l â l i n i k u r t a r m a k i ç i n y i n e el ve f i k i r birliğile i ş e giriştiler. A n c a ve k a n c a b e r a b e r l i k l e d i r ki h ü r r i y e t savaşı gibi İstiklâl S a v a ş ı d a m u v a f f a k oldu. Yaptığımız b u çetin savaşlar bize pek açık, pek faydalı dersler verm i ş olsa gerektir : K U R T U L U Ş d a v a l a r ı e t r a f ı n d a mil-

24

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 24

letimizin tek c e p h e h a l i n d e birleştiğini t a r i h ve için de yaşadığımız hâdiseler, bize gösteriyor. Fakat tehlikelerden kurtulunca, o birlik hareketlerinin b a ş m a geçenlerin, çok defa k a z a n d ı k l a r ı ikbal ve iktidarı bazı i ç t i m a î z a a f l a r ı m ı z y ü z ü n d e n m i l l e t i n l e h i n e k u l lanmakta devam edemedikleri ve en sonunda kendilerinin de aşındıkları yine t a r i h i n şahadetile ve k e n d i müşahedelerimizle sabittir. Bu yüzden milletimizin geçirdiği sarsıntılar, u ğ r a d ı ğ ı z a r a r l a r çok k o r k u n ç tur. İTTİHAD VE TERAKKİ h a k k ı n d a bildiklerimi ve hatıralarımı yazarken hâdiselerin bu bakım noktasınd a n delâlet ettikleri m a n a l a r ı d a teşrihe çalışacağım. Lânet zalimlere, lânet zalimin yardımcılarına. «Nefret zalimi alkışlayanlara, yazıklar olsun z a l i m d e n korkanlara.»

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ NEDEN KURULDU ?

İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni zaruretler doğurdu. Bu z a r u r e t l e r i k a v r a m a k i ç i n d e v l e t v e m i l l e t b a k ı m l a r ı n d a n h a k , h ü r r i y e t v e v a z i f e h a k k ı n d a b i r k a ç söz söylemek gerektir: Hürriyet, h a k , vazife fikirlerinin a r a s ı n d a sıkı bir bağlılık vardır. Bu m e f h u m l a r ı n ayrı a y r ı m e n ş e ' ve tekâmüllerini araştırırken üçünün birden karşımıza ç ı k m a s ı b u n d a n ileri geliyor. H ü r r i y e t i n , h a k k ı n , vazifenin k a y n a k l a n ve mahiyetleri h a k k ı n d a metafizik, a h l â k ve e k o n o m i v e s o s y o l i j i d e b i r b i r i n d e n f a r k l ı gör ü ş l e r l e b i r t a k ı m t e o r i l e r o r t a y a k o n d u ğ u n u biliyoruz. Bu teorilerin m u k a y e s e ve m ü n a k a ş a s ı n a girişm e k ve bize h a k ve h ü r r i y e t i n eskiden v e şimdi b u n l a n n hangisine göre anlaşıldığını ve tatbik olunduğunu göstermek tek başına bir kitap dolduracak k a d a r a ğ ı r v e g e n i ş bir m e v z u d u r . Ben, b u r a d a s a d e c e bir cemiyetin en sağlam b a ğ l a n olan bu üç m e f h u m u n asırlarca s ü r e n u z u n bir devre içinde bir çok şark milletleri a r a s m d a gereği gibi t e ş k i l â t l a n d ı n l a m a m a s ı

26

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 26

yüzünden doğan neticeler üzerinde d u r m a k istiyorum: H a k i k a t e n ş a r k t a en eski m e d e n i y e t l e r d e n beri h a k , hürriyet, vazife m e f h u m l a r ı ü z e r i n d e dinler, filosofl a r , m ü t e f e k k i r l e r i n c e d e n i n c e y e işlemişler, b u işleyişten ç ı k a n f i k i r l e r z a m a n z a m a n fiil h a l i n e geçmiş, h a t t a ihtilâllere, inkilaplara sebep olmuş, f a k a t büt ü n bu fikirler ve hareketler sistemli teşkilâtla takviye edilmediğinden sürekli olamamış ve şark cemiyetlerinin derinliklerine k a d a r n ü f u z edememiştir. İşte G a r p âlemine esas itibarile Ş a r k ' t a n geçen h a k ve h ü r riyet fikirlerinin yeni z a m a n d a Garp'te yerleştikten s o n r a Ş a r k ' t a y a b a n c ı gibi g ö r ü n m e s i , h a t t a y a d ı r g a n m a s ı b u t e ş k i l â t f a r k ı n d a n i l e r i g e l m i ş o l s a g e r e k t i r . Zira, G a r p bu fikirleri, hele Rönesans'tan sonra yalnız zihninde u y d u r u p çevirmekle k a l m a m ı ş , h a y a t ı n a sokm a k istemiş, b u n u n için i ç t i m a i v e siyasî c i h a z l a r l a ve sistematik bir surette teşkilâtlandırmıştır. Hususile yeni z a m a n d a (Devlet) fikri e t r a f ı n d a G a r p â l e m i n d e görülen v u z u h a ve inkişafa m u k a b i l Şark'taki karışıklık ve d u r g u n l u ğ u n sebebini d e b u t e ş k i l â t işinde a r a yabiliriz : Devlet, Garp'te millete h i z m e t eden bir siyasî t e ş e k k ü l h a l i n e g e l m e y e b a ş l a r k e n birçok Şark m e m l e k e t l e r i n d e v e O s m a n l ı s a l t a n a t ı n d a o, millet için bir gaile ve b a z a n d a bir haile o l m a y a y ü z tutmuştur. Zevk ve sefasına düşen h ü k ü m e t adamları içinde halkın iztirabile a d e t a eğlenenler vardı. Bunlar; dinî ve a h l â k î prensipleri bilmeyen, bilseler d e i n a n m a y a n y a h u t b u n l a r ı n m a n e v i müeyyidesine ald ı r m a y a n ve milletin içinden çıkan h u k u k î bir m ü r a k a b e teşkilâtı d a b u l u n m a d ı ğ ı için alabildiğine şımar a n bir takım türedilerdi. B u n l a r a artık devlet a d a m ı denemezdi. G a r p âleminde h a y a t a ve teşkilâta giren, Fransız inkilâbile bütün beşeriyete de telkin edilmek istenilen hürriyet, müsavat, a d a l e t . . . fikirlerinin ser-

NEDEN KURULDU?

27

pintileri nihayet bize de geldi. Devletin bir inhilâle doğru gittiğini gören bazı mütefekkirler milli tarihimize göre bize yabancı olmaması lâzım gelen bu fikirleri bizim cemiyetimize de benimsetmek, bizi de Avrupa'da olduğu gibi teşkilâtlandırmak istediler. İşte bu istek ve bu çığır; memleketimizde nebülöz halinde bir takım toplantıların belirmesine yol açmıştır. Şöyle k i : r Bu ilk toplantılar Sultan Mecid'in sonsuz israf ve sefahatine karşı bir kıpırdanmadır: «Umur-u Devleti Islâh» namile bir cemiyet teşkil eden (1859) ve haber alınarak Kuleli (Çengelköyünde) de muhakemeleri yapılan vatandaşlar işte böyle bir töhmet altında idiler. (1860). Daha sonraları Sultan Aziz'in daha azgınlaşan cehil ve israflarına karşı nebülöz bir parça katılaşmaya yüz tuttu. Bu katılık, nihayet Padişah'ı hal' edebilen ve ilk defa olarak bizde meşrutî bir idare kurabilen siyasî bir kudret haline de gelebildi: Yeni Osmanlılar Cemiyeti (1) (Avrupalıların Jön Türkler — Genç Türkler dediği — 1867'de proğrammı neşretmiş ve 1876'da hedefine varabilmişti. Fakat bu cemiyet halk tabakalarına k a d a r kök salmadığı gibi Rusların Türk ordularının güzide kısımlarını mahvederek İstanbul önlerine kadar gelmesi neticesi Sultan Hamid'in emsâllerinden d a h a azgın istibdadına yol açmış ve bu cemiyet erkânını ortadan kaldırarak tamamile sindirmiş ve kendi vehmi de günden güne artmıştır. ( 1)

İttihad ve Terakki'nin siyasî fırka haline kalbohınmasmdan sonraki Masonluk bahsinde yeni Osmanlılardan biraz bahsettim. ' i

28

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 28

Abdülmahid'in münevverlerimizin çoğalmasından ürktüğünü gösteren tavırlar takınması, nihayet kendini zulmün, geriliğin hâmisi ve müsebbibi vaziyetine düşürmesi bizde hürriyet cereyanlarının biraz daha kökleşmesine yol açmıştır. Abdülhamid de kendinden evvelki Padişahlar gibi etrafına toplananlardan, milletten evvel kendi nefsine ve saltanata sadakat bekliyor; onlar da şahsi menfaatleri için ona sadık görünüyorlar, milletin halini ve istikbalini hiç düşünmüyorlardı. Medenî dünyanın her sahada terakki ederek hürriyet ve refaha doğru gittiğini gören ve anlayan milletseverler çoğaldıkça, Sultan Hamid mensuplarının keyfi ve cahilâne idaresile bitkin bir hale gelen halkımızın benliğini kaybederek müstemleke halkı olmaya sürüklendiklerini ve ordumuzun da âciz ellerde ve alaylı zabitler idaresinde günden güne zayıfladığını gören gençler; meşrutî idareyi kurmayı ve onun koruyucusu olmayı hedef tutan (İttihad-ı Osmani) namındaki cemiyeti teşkil etmişlerdi i 1889). Sonraları Ittihad ve Terakki namını alan bu teşekkül milleti hayli irşad etmesine ve büyük ümitler vermesine rağmen emeline muvaffak olamadı. Sultan Hamid bunun teşkilâtını haber aldı ve zulüm ve şenaati altında onu ezdi. Fakat milletin hürriyet ve adalet aşkı sönmedi. Bilâkis sarayın baskısı arttıkça bu asil r u h da genişledi ve kuvvetlendi. Yeni Osmanlı Cemiyetini kuran Namık Kemâl ve Ziya Paşa'nın Sultan Hamid'in aleyhindeki neşriyatı, Ali Suavi'nin öldürülmesi, Mithat ve Mahmut Paşaların boğulması (2) ve ( 2 ) Ali Suavilıin Sultan Murad"ı padişah yapmak teşebbüsü (1878) (1294), Mithat Paşa ve arkadaşlarının Yıldız'daki saray mahkemesince «idama mahkûm edilişleri (1881 «1297»

NEDEN KURULDU?

29

bir çok kimselerin ve m e k t e p talebesinin çöllere sürülmesi veya öldürülmesi ve Sarayda, T a ş k ı ş l a ' d a , Beşiktaş, Beyoğlu k a r a k o l l a r ı n d a y a p ı l a n işkenceler milleti t e m a m i l e S u l t a n H a m i d ve e t r a f ı n d a k i l e r d e n nefr e t ettirmişti. Bir t a r a f t a n yoksulluk, ö b ü r t a r a f t a n d a Y e m e n ve M a k e d o n y a ihtilâlleri b i l h a s s a T ü r k halkını perişan ettiği halde S a r a y ve o n u n sadık bendeleri ve hafiye g r u p l a r ı r e f a h içinde y a ş a m a k t a n zevk a l m a k t a devam ediyorlardı. Haziran 29) ve şahane bir af» ile Taif Kalesinde hapsedilmek üzere sürülmeleri hafiye güruhuna yeni faaliyet sahaları açmış ve Hamid'in vehmi bu suretle gün geçtikçe artmıştı. 1883 (28 Eylül 1299) da Sultan Hamid Sadrazam Sait Paşa'yı çağırtıyor ve ayakta biraz hırpaladıktan sonra elindeki bir kâğıdı Sait Paşa'ya göstererek okutuyor. Bu kâğıt, bir gün evvel Sarayda hapsedilen Müşir Fuat Paşa'ya isnad olunan cürüm hakkında Mahmut Nedim ve Cevdet Paşalar muvacehesinde tutulmuş mufassal bir istintak kâğıdıdır. H ü l â s a s ı : «Sultan Hamid'i hal için Dağıstanlılardan mürekkep bir cemiyet teşekkül ettiği ve bu cemiyetin icral kuvvetinin de Padişah'm zati muhafızları olan Dağıstanlı asker olduğu (O vakitler hassa askeri bunlardandı), bunların başlan da Saray içindeki Dağıstanlı Mehmet Paşa olduğu, Müşir Fuat Paşa ve bazı zatlar da cemiyetin erkânından oldukları, Sadrıazam Sait Paşa'mn da bu cemiyete riyaset ettiği.» Sait Paşa «Aslı, faslı olmayan şeylerdir» deyince Padişah kızıyor ve küçük rovelverini çekip Sait Paşa'nuı başına dayıyor ve sadaret mührünü istiyor ve onu bir müddet bir odaya hapsediyor ve elile de kapıyı kilitliyor. Yerine Ahmet Vefik Paşa'yı Sadrıazam yapıyor. Fakat onsekiz saat sonra serbest bıraktığı Sait Paşa'yı üç gün sonra yine Sadrıazam yapıyor ve yüzünü Taif kalesinde mahpus Paşalara çeviriyor. Padişah hal' etmeye cür'et edenlerin akibetile herkesi korkutmak istiyor : ö n c e gazetelerle Mithat Paşanın firarını propaganda ediyor, arkasından tazyik, tecrid ve nihayet alaylı zabitlere boğduruyor. (8/9 Mayıs 1884 «25/26 Nisan 1300 gecesi»)

30

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 30 Osmanlı camiasından ayrılan u f a k milletler

bü-

yük devletlerden yardım görerek medeni camiada birer devlet olarak yer aldıkları ve ordularını da Osmanlı camiasından koparmak için uğraştıkları parçaların işgalleri için icabeden işleri başaracak surette gençleştirdikleri ve modern bir hale getirdikleri halde Türk milleti yapa yalnız eziliyor ve geri gidiyordu : Kapitülasyonlar ve Düyun-u Umumiye (3) gibi iktisadi ve malî zincirlerle eli ayağı bağlı olan zavallı Türk Milleti; sarayın cahil ve mütereddi insanlarının ağızlarına vurduğu kilit fikri inkişaftan da m a h r u m kalıyor ve ne Avrupa'nın aldığı terakki hızını ve siyasi hırsını ve ne de Türk milletinin içinde bulunduğu gerilik vaziyetini ve düşeceği uçurumu göremiyordu. Gittikçe yaklaşan tehlikeye ka-rşı duracak biricik kuvvet olan Türk ordusu da Sultan Hamid'in vehmine k u r b a n olmuştu. Atış talimlerinden ve manevralardan m a h r u m edilen Türk Ordusu âtıl bırakılmış k u m a n d a n l a r ve Erkânı Harbiye Hey'eti elinde ancak iç asayişin teminine m u v a f f a k olabilecek bir kudrette idi. Bu hal onu uzun yıllar, istense dahi, memleketi m ü d a f a a edebilecek bir kudrete çıkartamayacak kad a r da vahimleşmişti. A v r u p a l ı l a r iktisadî ve malî ve h a t t â siyasî h e r işimize h â k i m olmuşlardı. Ve e n acıklısı T ü r k mille( 3 ) Kırım harbindeuberi yapılan istikrazlar Sultan Aziz devrinde faizlerini ödemek için bile yeni istikrazlara yol açmıştı. Sultan Hamid zamanında İstanbul'da Cağaloğlu'nda Avrupalıların bir kale gibi yaptıkları Düyun-u Umumiye binası, o zaman bizim cesaret ve azmimizi kırmamış bilâr kis vatansever münevver gençlerin daha sıkı ve daha çabuk hürriyet saflarını kurmaya bir âmil olmuştu. Bu ecnebi kalesi Cumhuriyet devrimizin bir Türk irfan yuvası olmuştur.

NEDEN KURULDU?

31

tini gerilik ve kabiliyetsizlikle i t h a m ediyorlardı. Artık m ü s t e m l e k e l e ş m e y e h a z ı r l a n m ı ş o l a n O s m a n l ı topraklarının A v r u p a devletleri a r a s ı n d a paylaşılması tehlikesi de b a ş göstermişti. B ü y ü k devletler; aralar ı n d a b i r h a r p ç ı k a r m a d a n a d ı m a d ı m b u işi i l e r l e t e c e k b i r f o r m ü l b u l m u ş l a r d ı . E n çok M a k e d o n y a ' d a tecr ü b e sahasına koydukları bu formül şu idi: Türk'den gayrı u n s u r l a r a ihtilâller yaptırmak, s o n r a d a orayı n ü f u z m ı n t a k a l a r ı n a a y ı r a r a k j a n d a r m a ve idarî k o n t r o l k o y m a k ve a s a y i ş b ü s b ü t ü n b o z u l d u k t a n sonr a k a t ' i işgallere b a ş l a m a k . R u m l a r , E r m e n i l e r , Bulg a r l a r , S ı r p l a r ... h a t t â d i n î c a m i a i ç i n d e Türklerle k a y n a ş m ı ş o l a n A r a p l a r , A r n a v u t l a r ... h e p b u m a k sadla tahrik olunuyor ve silâhlandırılıyordu. işte; b u i n h i l â l t e h l i k e s i n e k a r ş ı v a t a n s e v e r l e r i n yıllardanberi r u h u n a sinmiş olan hürriyet d u y g u l a n bir ideal halinde yeniden tebellür etmiş ve milletin f a a l , fikirli, f e d a k â r , faziletli ve f e r a g a t l i evlâtlarını b ü y ü k bir hızla birbirine b a ğ l a y a r a k tehlikenin karşısına dikmiştir. îşte; b u k a y n a ş m a n e t i c e s i n d e m e m l e k e t i n h a k i k i s a h i b i n i n s a d e c e P a d i ş a h ve b e n d e l e r i değil, o n u k a n ı b a h a s ı n a k a z a n a n v e k o r u m a y a çalış-' m i l l e t old u ğ u n u fiiliyat s a h a s ı n d a isbat e t m e k m a k s a d i l e kur u l a n cemiyet İTTİHAD VE TERAKKİ'dir.

If

ra

m h iu

t:¡

• rt

uiíbfa m . L ö p ^ í u X ü i l ^

» h f f e ' f ífW&WfcaM

flï.

.

¿ d ¿«um: «ftJ|& j f e j . .

k

".-It: >£*> ;... .ru

:uH

> j w ^ b c í uwiiß;

^jİ bi

„

náíiravuí

je-nrJÎ rtîrisrf ,iei ¿shÍx&i$ód'9ÁM&ii#

*feırf ti d-HtftfMK

-

i>tarí - t B í a j í a t o e í m afespjfe^ilsai ^ p ^ q p i í u d i d a n h 3! ielafc acf 9v rfB?ibs<ï 909bs8 ninidírfjsa Ijí u>i j í i b / i é í ü - > í 9 í í t ^ á F a f i i t á a í t e f c í a v i ü i ! u m / § a t > •

ESERİMİN ESASI VE EKİ

İttihad ve T e r a k k i Cemiyeti k u r u l u ş u b a k ı m ı n d a n iki d e v r e y e a y r ı l ı r . B i r i n c i d e v r e k u r u l u ş u n a 1889 (1305) t a r i h i n d e İ s t a n b u l ' d a h e n ü z o l g u n l a ş m a y a n b i r m u h i t t e v e y i n e h e n ü z o l g u n l a ş m a y a n b e ş t ı b b i y e talebesinin hürriyetseverlik heyecanları sebep olmuş ve teşkilâtını h e m e n h e m e n İ s t a n b u l ' a h a s r e t t i r m i ş ve d a h a çok d a m e k t e p talebesini içine almıştır. Ordul a r a d a el a t a m a d ı ğ ı n d a n s a y ı c a ç o k l u ğ u n a r a ğ m e n kudretçe istibdadın merkezi olan İstanbul'da beceriksiz b i r h a l d e s ö z ü a y a ğ a d ü ş ü r m ü ş v e u f a k b i r s a r sıntıya karşı k-oyamayarak varlığını kaybetmiştir. Bu t e ş e k k ü l d e n g e r i y e m e m l e k e t i ç i n d e gizli n a m ı ile h ü r r i y e t e t e ş n e l i k v e A v r u p a ' d a i s e b i r k a ç kişilik b e l i r t i h a l i n d e k i b i r m e r k e z ile m a t b u a t m ü c a delesi kalmıştır.

İkinci devre kuruluşu ise 1906'da İstanbul'dan uzak olan Makedonya'da ihtilâller arasında olgunlaşan bir muhitte ve yine olgunlaşmış sivil ve asker baş-

34

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

l a r ı n z a m a n ı n i c a p l a r ı n ı d ü ş ü n e r e k v e d a h a u z u n gör ü ş m e l e r v e d i d i ş m e l e r l e b a ş l a m ı ş ve S e l a n i k ' t e o n kişilik b i r m e r k e z l e f a a l i y e t e g i r i ş m i ş t i r . Teşkilâtını h e m e n o r d u l a r a h a s r e t m i ş , M a n a s t ı r m m t a k a s ı g i b i , istibdad m i h r a k ı n d a n çok u z a k bir yerde icra kudretini h a i z bir k u v v e t v ü c u d a getirmiş, Rumeli'nin m ü him merkezlerine teşkilâtını teşmil etmiş ve İstanbul, E d i r n e , İ z m i r g i b i y e r l e r d e d e t e ş k i l â t ı n ı b a ş a r m ı ş olduğundan d ü ş m a n ı olan istibdadı yıkmış ve hedefi olan hürriyeti ilân ederek meşrutiyet idareyi kurabilmiştir. B e n , İ t t i h a d v e T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n ilk g ü n l e r i n den b a ğ l a y a r a k faaliyetlerine iştirâk etmiş ve M a n a s tır teşkilâtını b a ş a r d ı k t a n s o n r a çok m ü h i m vazifeler almış bir i n s a n sıfatile bildiklerimi ve yaptıklarımı b u eserin esası o l a r a k y a z ı y o r u m . İkinci devre teşkilât ve mesaisini de işittiklerimden ve o k u d u k l a r ı m d a n hülâsalayarak bu eserime ek yapıyorum.

I.

BÖLÜM

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİNİ BEN NE ZAMAN VE NASIL ÖĞRENDİM? 1896 (1312)'de onbeş yaşıma girmiştim. Fatih Askeri Rüştiyesi üçüncü sınıfmda idim. Zeyrek'te Hacıkadın caddesindeki küçük evimizde otururduk. Babamı küçük yaşta kaybetmiştim. Baba vaziyetine geçen Hamdi ağabeyimin üst katta bir kitap odası vardı. Açık duran kütüphanesinde her çeşitten bir çok kitapları bulunurdu. Bazı mahrem arkadaşlarile ara sıra baş başa bu odada okurlar ve konuşurlardı. Yakın akrabalarımızdan deniz zabitleri de bulunduğundan aynı meslekten arkadaşları da gelir giderdi. Günün mes'elesi Ermeni isyanı idi. Geçen yıl 18 Eylül 1895 (1311) de Babıâli'yi basmak arzusile gösterişe kalkan Ermeniler hayli hırpalanmalarına rağmen şimdi de Galata'daki Osmanlı Bankası'nı basmışlar ve işgale muvaffak olmuşlardı. 26 Ağustos 1896 (1312) silâh seslerini evden duyuyorduk. Fakat beni bu silâh seslerinden ziyade ağabeyimin arkadaşlarile gizli gizli f ı s ı l d a ş t ı k l a n s ö z l e r

meraklandırıyordu.

36

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 36

Ermenilerin üst üste yaptıkları b u i s y a n l a r d a n maksatlarının ne olduğu hakkında sağdan soldan işittiklerimiz: «Ermeniler beylik istiyormuş»dan ibaretti. H a l b u k i ben d a h a k ü ç ü k y a ş l a r ı m d a Van'da H a r p u t ' t a y ı l l a r c a o t u r m u ş v e T r a b z o n , E r z u r u m , Sivas, S a m s u n ve a r a l a r ı n d a k i yerleri k a s a b a l a r ı görmüştüm. Ermenilerden komşularımız da vardı. Van'd a a ş ç ı m ı z b i l e E r m e n i idi. H i ç b ö y l e b i r ş e y i s t e d i k lerini işitmemiştim. Ermenilerin nerelerde beylik yap a c a k l a r ı n a aklım hiç e r m e m i ş t i . Ç ü n k ü hiç bir yerde b u n a elverişli bir E r m e n i t o p l u l u ğ u g ö r m e m i ş v e i ş i t m e m i ş t i m . B u n u n için b u yıl d a h a çok a k l ı m erer e k b u işe m e r a k etmiştim. Ağabeyimin misafirlerine hizmet vazifesi evin en k ü ç ü ğ ü o l d u ğ u m d a n b e n i m ü z e r i m d e idi. G i r i p ç ı k t ı k ça duyabildiğim sözler b ü s b ü t ü n beni m e r a k l a n d ı r mıştı. Bir a r a l ı k dışarı ç ı k a n a ğ a b e y i m e s o r d u m : — Ermeniler nerede beylik yapacakmış? Y a ne yapacağız?

biz

« Ö n c e o k u , a d a m ol. S o n r a n e r e d e n e y a p ı l a c a k ve biz n e y a p a c a ğ ı z öğrenirsin», d i y e r e k ağabeyim lâfı kesti ve beni b a ş ı n d a n s a v a r a k a r k a d a ş l a r ı n ı n yan ı n a gitti. ***

Ertesi g ü n ü ağabeyim evde yok iken sinin b a ş ı n a geçtim:

kütüphane-

— H e r h a l d e a d a m olmak için fazla k i t a p karıştırm a k icabeder, diyerek alt g ö z d e n başlayıp ağabeyim i n kitaplarını sırasile k a r ı ş t ı r m a y a b a ş l a d ı m : Cevdet Tarihi, Tarih-i A t a . . . d e r k e n a r k a l a r ı n d a n sarılı

İLK ITTÎHAD VE TERAKKI CEMIYETI bir takım gazeteler döküldü. kendime söyleniyordum:

37

Ben bir t a r a f t a n kendi

— Ö n c e o k u a d a m ol «... Ö n c e o k u a d a m o l . . . » Ben a k l ı m c a a ğ a b e y i m i n t a r i h k i t a p l a r ı n ı sırasile o k u y a c a k t ı m . F a k a t ö n c e d ö k ü l e n g a z e t e l e r d a h a çok m e r a k ı m ı ç e k t i : A v r u p a d a n gelmiş bir s ü r ü Meşveret ve M i z a n gazeteleri. A h m e t Rıza ve M e h m e t M u rat imzalarile neler yazılmamış: Aptülhamid'in bir kanlı katil olduğu, b u zalim herif o r t a d a n k a l k m a dıkça milletin mahvolacağı, Meşrutiyet idaresinin kurulmasile hürriyet teessüs etmedikçe v a t a n ı n tehliked e b u l u n d u ğ u , sayısı o n s e k i z bini a ş a n İ t t i h a d v e Terakki Cemiyeti'nin b u n u başaracağı... A y n e lezzetli ş e y l e r m i ş b u n l a r , d e d i m . G a z e t e l e r « î t t i h a d ve T e r a k k i » C e m i y e t i ' n i n v a s ı t a - i n e ş r i y a t ı klişesini de taşıyor. O k u d u k ç a n e l e r ö ğ r e n i y o r d u m : Milletin f e d a k â r ve m ü n e v v e r gençleri çöllere sürülüyormuş, boğuluyor, denize atılıyormuş. Milletin par a s ı n ı h a f i y e l e r ve s a r a y h a l k ı y i y o r m u ş . A v r u p a terakki ederken cahil ve katil Padişah milletimizin h e r türlü terakkisine engel oluyormuş. Memleketimizde ilme ve emeğe h ü r m e t yerine yalan, r i y a ve irtikâp h a k i m imiş. Haksızlık, zulüm, israf, s e f a h a t sarayl a r d a ve b ü y ü k y e r l e r d e kökleşmiş, h a l k f a k i r ve benliğinden m a h r u m bir halde müstemleke halkı gibi imiş. M e d e n î m i l l e t l e r i n meclisleri b e ş p a r a n ı n bile h e s a b ı n ı h ü k ü m e t l e r i n d e n s o r a r k e n v e m i l l e t t e n alın a n paraları millet h a y r ı n a s a r f e d e r k e n bizim Padişahlar fakir halkımızı soyarak milyonlarla altınları s a r a y y a p m a k , cariye almak, d a l k a v u k v e h a f i y e besl e m e k g i b i m u r d a r l ı k l a r d a h a r c e d i y o r m u ş . . h ü l â s a işler böyle giderse m a h v ı m ı z m u h a k k a k m ı ş !

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 38 S u l t a n H a m i d ' i n b a b a m a ve dolayısiyle b ü t ü n ailem i z e k a r ş ı yaptırdığı h a k s ı z s ü r g ü n c e z a s ı n d a n dolayı o n a karşı zaten p e k k ü ç ü k t e n bir n e f r e t i m vardı. (lJ B u n u n için o k u d u k ç a k i n ve n e f r e t d u y g u l a r r ı m çoğaldı. ( 1 ) 1870 (1285) de Kastamonu Alaybeyliğine tayin olunan babam bir müddet sonra zaptiye alayları lâğvedildiğinden İskilip kazası kaymakamlığına tayin olunmuş. Sultan Aziz'in pehlivanlığa merakı olduğundan her taraftan pehlivan istenmiş. Babam da İskilip'ten Pehlivan Mustafa'yı göndermiş. Dört ay sonra da yine zaptiye alayları ihya olunarak babam da Kastamonu'ya eski vazifesi başına dönmüş. Sanki Pehlivan Mustafa'yı bulup göndermek ve bu suretle bütün hayatınca rahat yüzü görmemek için kendisine bir talih hazırlamış.» Mithat Paşa'nın 1881 yılında Yıldız Sarayındaki muhakemesinde, Sultan Aziz'in kol damarlarım keserek öldürdüğünü güya itiraf eden, bu Pehlivan Mustafa'yı kim gönderdiği de araştırılmış ve bu suretle babam da bir cürüm sahibi olmuş.» Sultan Hamid aklına esen mükâfat ve milcazatı yapan bir müstebit olduğundan şu iradede bulunmuş : «Pehlivan Mustafa'yı gönderen bu adam terfi hakkından mahrum bırakılsın ve İstanbul'a sokulmasın, en uzak yerlerde vazife verilsin ve bir yerde çok da oturtulmasın.» Sultan Aziz'in ölümile babamın pehlivan Mustafa'yı göndermesi arasında bir münasebet olmamakla beraber tard, idam gibi daha ağır cezalara da çarpılmasına ortada bir mani yoktu. Keyfî idare bu. «Memleketine büyük hizmetler görmüş olan Mithat Paşa ve arkadaşları bile sarayın bahçesinde, Türk tarihine ebedi bir leke olan, bir kukla mahkemesinde idam hükümleri yediklerine göre babam da onların arasına pek âlâ karıştırılabilir ve kimse tarafından da ağız açılmazdı...» Arada bir kaç yıllar maaşsız ve muhassesatsız perişan bırakılmak da dahü olmak üzere Diyarıbekir'den Manastır'a, Manastır'dan Hakkâri'ye, oradan Van, Harput ve en sonr a da Mekke'ye sürülen babam beş erkek çocuğundan bü-

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

39

— Meğerse b e n n e cahil imişim! dedim. Tevekkeli d e ğ i l a ğ a b e y i m : ö n c e o k u ! a d a m ol! d e m e d i ! Ben ne k a d a r vakit geçtiğini dalgınlıkla hesap e d e m e d i m . M e r d i v e n d e n y u k a r ı çıkan a y a k seslerini de f a r k edememişim. Kapının açılmasile beraber ağabeyimin parlayan gözlüğü gözlerimi kamaştırdı. Ağab e y i m beni c ü r m ü m e ş h u t h a l i n d e y a k a l a m ı ş t ı . Çevik d a v r a n a r a k d e d i m : — H e y ! A ğ a b e y ! İ ş t e b e n ö n c e o k u d u m , a d a m old u m . Söyle b a k a y ı m şimdi ne y a p a y ı m ? K a r d e ş l e r i m i n a r a s ı n d a en çok t a k d i r ettiği beni güler yüzle karşıladı: yükleri İstanbul'da tahsile bırakmaya ve en küçüğü ben olan diğerlerini de beraber sürüklemeye mecbur kalıyor. Mithat ve Mahmut Paşaların Taif'de boğuldukları 1884 (1300) babam da Hakkâri Zaptiye Alaybeyi bulunuyordu. Beş yıl şark vilâyetlerinde (Van ve Harput'ta ailece biz de bulunduk) vazife gördükten sonra 1890 (1306)'da Mekke'ye nakloldu. Biz de ailece beraber gittik ve üç yıl da orada kaldık. 25 yıl terfi hakkından dahi mahrum bırakılan babam, ölümünden bir hafta evvel paşalığa terfi olunmuştur. Taif kalesindeki fecî cinayetin tafsilâtını Mekke'de mektepte çocuklardan ve yerli ailelerden dinledikçe daha sekiz yaşlarında bir çocuk iken Sultan Hamid'e karşı kalbimde müthiş bir nefret ve kin uyannflştı. Taif kalesi zindanlarında çürüyenlerin çoluk çocuklarının görülen perişan halleri ve devlet ve milletine canla basla hizmet eden Paşaların boğdurulması bütün kalplerle Padişah'a karşı mütemadi artan bir husumete inkilâp etmişti. Uzun yıllar terhis olunmadıklarından dolayı isyan ederek süngülü tüfeklerile Harem-i Şerif'e hücum eden askerin halini gördükçe ve hele babamın yıllarca beş parasız açıkta bırakıldığı zamanlarda yatak yorgana ve bakır takımlarına varıncaya kadar satarak peynir ekmekle geçindikleri günleri anam babamdan dinledikçe çocuklara hâs olan hudud suz intikam duygularım ayaklanıyordu.

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 40 — Bunları ne karıştırdın? Sen b u n l a r d a n evvel tarih oku! D a h a b u n l a r d a n çok şey anlayamazdın. S o n r a b u gibi şeyleri ö t e d e b e r i d e söylersen h a f i y e l e r duyar, çocuk demezler insanı zindanlarda çürütürler, b ü t ü n ailemizi de m a h v e d e r s i n . Y e m i n et b a k a y ı m ! Ne bu gazetelerin adını bir yerde anacaksın, ne de içinden bir şeyini? a n l a d ı n mı? — Vallah, Billâh k i m s e y e , k a r d e ş l e r i m e bile söylem e m . Fakat şu Ermeniler nerede ve nasıl beylik yap a c a k l a r ? bir de b u g a z e t e l e r b i z i m d e «îttihad v e Terakki» komitesinden bahsediyor. Bunlar neye Ermenilerden evvel d a v r a n m ı y o r ? — Kâzım! Ailemizin n a m ı n ı yükseltecek istidadı yalnız sende görüyorum. F a k a t kendini çok koru. Ahlâkını nasıl m u h a f a z a e d i y o r s a n dilini d e öyle tut! O k u y u p a d a m olduktan sonra herşeyi anlarsın ve o z a m a n sen de v a t a n a karşı borçlu o l d u ğ u n vazifelerini yaparsın. D a h a çocuksun. Derslerinden başk a işlere karışma. Yalnız fikrin açılması için k ü t ü p h a n e d e n çıkardığın tarihleri boş kaldıkça oku. Benim bugünkü okuduklarımı ve dinlediklerimi iyi h a z m e d e m e d i ğ i m i g ö r ü n c e b i r a z F r a n s ı z i n k i l a b ı n d a n b a h i s açtı. Sonra da Avrupa hükümdarlarının y ü k s e k tahsil g ö r m ü ş , y ü k s e k seciyeli i n s a n l a r olduğ u n u , i ş l e r i n i "de m i l l e t i n s e r b e s t i n t i h a b i l e s e ç t i k l e r i m e s ' u b l a r m ı n k o n t r o l e t t i k l e r i n i b i z d e ise p a d i ş a h l a rın h e m cahil h e m de s a r a y l a r ı n d a israf ve s e f a h a t içinde tereddi etmiş kimseler o l d u ğ u n u ve akıllarına geleni etraflarındaki d a l k a v u k l a r l a y a p m a k t a olduklarını anlattı. İşte v a k t i l e A v r u p a d a bizim gibi imiş m i l l e t l e r i h t i l â l l e r y a p a r a k işi e l l e r i n e a l m ı ş l a r . Hükümdarlık m a k a m ı n d a dahi cahil ve sefih kimseyi bu-

İLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

41

lundurmamışlardır. Elbet bizim milletimizin genç evlâtları da bunu birgün yapacak ve vatanı mahvolmaktan ve milleti esir düşmekten kurtaracaktır, dedi. Ben bugünkü kazancımdan çok seviniyordum. Yalnız aklıma bir şey saplanmıştı. Ermeni komiteleri gibi bizim de Ittihad ve Terakki komitemiz varmış da neden sesleri çıkmıyor? Ağabeyime sordum: — Anlattıklarınıza çok teşekkür, fakat şu «Ittihad ve Terakki» komitemiz nerede, neden onların da Ermenilerin yaptıkları gibi sesleri çıkmıyor? — Her yerde, her aklı eren seciyeli vatandaş îttihad ve Terakki'dendir. Fakat d a h a henüz padişahın hafiyeleri d a h a kuvvetli. Haber aldıklarını öldürüyorlar, boğuyorlar yahut d a zindinlarda, çöllerde çürütüyorlar. — Peki her aklı eren seciyeli vatandaş îttihad ve Terakki komitesinden ise biz de onlardan mıyız? — Kâzım herşeyin dibine darı ekersin, bilirim (2). Ama bu işin dibine darı ekilecek toprak bile bırakmadın! Sen d a h a çocuksun. Ancak beline küıç taktıktan sonra bu işlere karışmaya hakkın olur. Şimdi vazifen derslerine çalışmak ve burada benim odamda yalnız tarih okumak! Anlıyor musun? Bir daha söz ver bakayım, hiç bir yerde bu gazetelerden ve konuştuklarımızdan bahsetmeyeceksin ya? Tüylerim dimdik olmuştu. Ben kendimi hiç de çocuk sanmıyordum. Onbeş yaşıma henüz basmakla ( 2 ) Küçüktenberi işittiğim ve gördüğüm şeyler hakkında çok sualler sorduğumdan çok sorunca b a n a : Artık işin dibine darı ekme.» derlerdi.

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 42 b e r a b e r evimizin h e r m a s r a f ı n ı b e n g ö r ü y o r d u m , evi ben idare ediyordum. Askeri Rüştiyenin son sınıfında idim. Dershanede çavuş, teneffüslerde de nezaretci olarak Dahiliye zabitlerimize bile vekâlet ediyordum. Bütün bu mevkilerim k a f a m d a şimşek sür'atile canlanarak b a n a şunları söyletti: — M e k t e p t e ve e v d e b ü t ü n işleri g ö r ü r k e n k o c a a d a m oldun! d i y o r l a r y a ! N e o l u r ? şu «İttihad v e Ter a k k i y e de alıversinler! Ağabeyim gülerek şu cevabı verdi: — Yirmi y a ş ı n d a n önce a s k e r e almadıkları gibi bu Cemiyet'e de almazlar! Bundan başka bu Cemiyet'e kayıt muamelesinin nerede yapıldığını da bilmiyorum. S e n d e d i ğ i m gibi beline kılıç t a k m c a y a k a d a r a ğ z ı n a cemiyetin adını alma! S o n r a hepimize yazık olur. Şimdi b a n a t e k r a r söz v e r b a k a y ı m k a r d e ş l e r i n e bile b u gazetelerden ve cemiyetten filân bahsetmeyeceksin, değil mi? Yeminle sözümü tekid ettim. O da bana, gelen gazeteleri o k u m a y a m ü s a a d e etti ve şunları a n l a t t ı : «Ahmet Rıza ve M e h m e t M u r a d beylerin Aptülh a m i d ' e ı s l â h a t için l â y i h a l a r v e r d i k l e r i n d e n P a d i ş a h kızmış, onları m a h v e t m e k istemiş, onlar da A v r u p a y a kaçmışlar ve o r a d a n fikirlerini serbest neşrederek m e m l e k e t içinde fikir sahibi i n s a n l a r yetiştirmeye çal ı ş ı y o r l a r v e S u l t a n H a m i d ' i n i s t i b d a d ı ile m ü c a d e l e ediyorlarmış. M u r a t Bey Mülkiye Mektebi'nde okurk e n t a r i h h o c a l a r ı imiş. O z a m a n İ s t a n b u l ' d a M i z a n Gazetesini çıkarıyormuş. Çok kıymetli ve h ü r fikirli bir adammış.» G ü n l e r geçtiği halde a r a sıra gazete gelmekten b a ş k a ses s e d a d u y u l m u y o r d u . Gelen gazetelerde de

İLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

43

İ s t a n b u l ' d a ve Edirne'de bazı evlerin basıldığı ve zar bit, doktor, hoca, m e m u r b i r t a k ı m h ü r fikirli v a t a n daşların sürgüne gönderildiği u z u n uzadıya yazılıyor ve S u l t a n H a m i d h a k k ı n d a ağır sözler sarf o l u n u y o r du. Mithat Paşa ve D a m a t M a h m u t Paşaların S u l t a n H a m i d ' i n e m r i l e T a i f ' t e ş e h i t edildikleri h a k k ı n d a cemiyetin eserler de yazdığı ilân olunuyordu. Ağabeyimle hasbıhallerimde, Cemiyet sözü üzerinde d u r m a m a k şartile, h e r şey görüşebiliyordum.

Fatih Askerî Rüştiyesi'nden sınıfımın en ilerilerinde olarak muvaffakiyetle şahadetnamemi aldım. Kuleli Askeri İdadisi'ne de (Lise) açılan müsabakada muvaffak olarak kardeşimle beraber girdik. (11 Nisan 1897 «29 Mart 1313») i Benden dört yaş kadar büyük olmasına r a ğ m e n kitaplarla benim k a d a r başı hoş olmayan k a r d e ş i m H u l u s i ile a y n ı s ı n ı f t a n d ı k . A ğ a b e y i m v e y a k ı n a r k a d a ş l a r ı biz iki k a r d e ş e b i r a z n a s i h a t v e r d i l e r : «Sultan H a m i d g ü n d e n g ü n e vehme s a p l a n a r a k z u l m ü n ü arttırıyormuş. M e k t e p talebesinin bile h ü r r i y e t d a v a s ı n d a b u l u n a n g a z e t e l e r i o k u d u k l a r ı v e cemiyetlere girdikleri hakkında jurnallar aldığından m e k t e p ç o c u k l a r ı a r a s ı n d a n bile h a f i y e l e r k u l l a n ı y o r m u ş . Kulteli'den v e H a r b i y e ' d e n b a z ı e f e n d i l e r t a r d olun a r a k Fizan'a sürülmüş. P a r a ve nişan alacağız diye bazı sütü bozuklar arkadaşlarının ceplerine Avrupa'd a n ve Mısır'dan gelen bu kabil gazeteleri koyuyorlar, s o n r a d a zabitlerine h a b e r vererek n a m u s s u z l u k ediyorlarmış. Hafiyelik h e m çok artmış, h e m de nam u s s u z c a h a r e k e t l e r i p e k ileri gitmiş. D ü k k â n l a r a bile girip p a k e t l e r i n a r a s ı n a e v r a k ı m u z i r r a a d ı n ı verdikleri gazete vesaire koyarak jurnal ediyorlarmış.

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 44 B u n u n için sık sık ceplerinize, y a t a k v e y a s t ı k altlarına bakınız, rast gele kimselerle konuşmayın, derslerinizden b a ş k a şeylerle kat'iyyen u ğ r a ş m a y ı n . K a p u t l a r ı n c e p l e r i n i d i k s e n i z d a h a h a y ı r l ı olur.» Harbiye Mektebi üçüncü sınıftan Kandiyeli Hayrettin ve diğer bir a r k a d a ş ı H a r b i y e ' d e k i cemiyet teşkilâtına girmişler sonra d a h a b e r vermişler. Bir çok talebe T a ş k ı ş l a ' y a hapsedilmiş. Bizim m e k t e p t e n de m a kine muallimi Tavşan Kâmil tevkif edilerek götürülmüş. Ayrıca Hamdi ağabeyimin sıkr tenbihleri ve hususile, A v r u p a ' d a n g e l e n g a z e t e l e r h a k k ı n d a h i ç b i r a r kadaşımla görüşmemek hakkındaki nasihatlere ben çok e h e m m i y e t vermiştim. S ö y l e m e k değil kimseyi dinl e m i y o r d u m bile.

5 Nisan 1313'de (Harp ilânı 7 Nisan'dır) Yunanlılarla h a r p başladı. Ve 6 Mayıs'ta da çabucak zaferle bitti. İzinli çıktığımız günler büyük sevinçlerle zafer ilâvelerini alır okurduk. Ben Alemdar Ordusunu, Tarih-i Ata'dan defalarca o k u y a r a k ezberlemiş gibi o l d u ğ u m d a n d i m a ğ ı m d a sab i t b i r iz b ı r a k m ı ş t ı . I t t i h a d v e T e r a k k i C e m i y e t i n i d e g ö z ü m d e p e k b ü y ü t m ü ş o l d u ğ u m d a n b u iki tesir alt ı n d a k a l a r a k s a n ı y o r d u m ki Y u n a n l ı l a r ı m a ğ l u p eder e k Teselya'yı işgal etmiş b u l u n a n O r d u m u z d a yakında İstanbul'a y ü r ü r ve istibdadı ortadan kaldırır. H a f t a izinlerimizde a ğ a b e y i m d e n böyle bir h a v a dis a l m a k için sabırsızlık e d e r d i m . F a k a t işler b e n i m d ü ş ü n d ü ğ ü m gibi çıkmadı. Perşembe akşamı eve geldiğim vakit ağabeyimi de pek kederli ve düşünceli buldum. Heyecanla boy-

İLK ITTIHAD VE TERAKKI CEMIYET! n u n a atıldım ve teessürünün cevabı aldım:

sebebini sordum.

45 Şu

— Kâzım! Bazı alçakların şimdiye kadar ne facialara sebep olduklarını birkaç kerre sana anlatmıştım. İşte yine, hem de daha geniş mikyasta facialar oluyor. Bir çok kimse sürgün ediliyor. Tıbbiye ve Harbiye mektebinden aylardanberi mevkuf bulunan bir çok talebe ve zabitleri Taşkışla'da Divanıharp adını taşıyan Sultan Hamid'in cellâlları biçarelerin idamın a kadar yürüyecekmiş. (3) Yine Padişahın haydut çetesi işe hâkim oldu. Zavallı İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni perişan ediyorlar. On yıllık emekler hepsi mahvoldu. Ben şaşırıp kaldım. Neden Ermeniler gibi bizimkilerin de silâh patlatmadıklarını ağabeyime sordum. Şu cevabı a l d ı m : — Ermeniler icraata geçinceye kadar işlerini gizleyebiliyorlar. Bizim içimizde nenin nesi olduğu belli olmayan sütü bozuklar çok ta ondan. Suİtan Hamid bu gibileri bol para ile köpek gibi kullanıyor. Memlekette ne kadar rezil, namussuz varsa onun hafiye teşkilâtında. Bu alçakların bugün yarın bizim evi basmaları da muhtemeldir. Bugün sana herşeyi söylemek mecburiyetindeyim. Metin ol, böyle bir felâket başımıza gelirse sükûnetini bozma, evi idare ve teselli et! Gözlerimi ve kulaklarımı a ç a r a k dikkat kesilerek dinliyordum. Ağabeyim b a n a şu sırları tevdi etti: ( 3 ) Taşkışla Divan-ı Harbi 2 Temmuz 1897'de 81 kişi mahkûm etmiş : 13 İdam. 22 Müebbet Kürek, diğerleri de muhtelif müddette hapis cezası. Mahkûmlar 26 Ağustos 1313 (8 Eylül 1897'de) Şeref vapurile 78 kişi Trablusgarb'e nefyedilmiş. İdam cezalarım da Padişah müebbet küreğe indirmiş.

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 46 M a d e m ki S a r a y herşeyi h a b e r almıştır. M a d e m k i a r k a d a ş l a r ı n bile ç o k ş e y l e r h a b e r a l m a k t a d ı r l a r . S e n i n d e herşeyi bilmekliğinde hiç beis g ö r m ü y o r u m . E s a s e n a r t ı k işi b i l m e n v e k a v r a m a n d a l â z ı m d ı r . Ağabeyimin bugün b a n a bu kadar açık başladığı beyanatının hikmetini de söyledi: M e n s u p olduğu c e m i y e t kolu d a h i basılmış, reisleri ve d a h a bazı k i m s e l e r tevkif olunmuş, bir çok evrakı d a m ü s a d e r e etmişler. Şu halde artık kendi hüviyetini gizlemek i m k â n ı d a kalmamış. Verdiği malûmatın hülâsası şunlardı:

Mülkiyeden 1305'de mezun olan en büyük ağabeyim îttihad-ı Osmani Cemiyeti'ne 1892'de (1308) Küçük Mustafapaşa'da otururken girmiş. 121'inci Şubenin ll'inci numarasını haizdir. (121/11). Rehberi komşularımızdan Bahriye Zabiti Alâettin Beymiş (4). Şubeler üçer kişi imiş. Üçüncü arkadaşları yine Bahriye Zabiti Hakkı Beymiş (5). Cemiyet 1894 (1310)'da Ittihad ve Terakki adım aldıktan sonra kol kol teşkilâtını büyütmüş. Cemiyet'in maksadı meşrutiyete yemin verdiği h a l d e s ö z ü n d e d u r m a y a r a k k e y f i i d a r e ile m i l l e t i felâkete sürükleyen Sultan Hamid'i indirerek veliahd Reşat efendiyi geçirmekmiş. Y u n a n i s t a n a k a r ş ı zaf e r l e b i t e n b i r h a r b i n s o n u n d a b u işi y a p m a y a k a r a r v e r i l m i ş . E ğ e r m u v a f f a k o l u n s a imiş, b i r ç i b a n ı n cer a h a t i gibi saray e t r a f ı n d a toplanmış b u l u n a n m ü -

( 4 ) Alâettiıı bey Küçük Mustafapaşa'da komşumuzdu. Tekelilerin Alâettin derlerdi. ( 5 ) Hakkı Bey sen zamanlarda Fenerler İdaresinde emekli olarak bulunmakta idi.

İLK ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

47

t e r e d d i unsıor t e m i z l e n e c e k v e y e n i b i r s e ç m e m u h i t le S u l t a n Reşat m e ş r u t i y e t i d a r e y e b a ş l a y a c a k m ı ş . Fak a t gerek Avrupa'daki ve gerekse İstanbul'daki Cemiyet'in faaliyetlerini S u l t a n H a m i d de hafiyeleri vasıtasile bir düziye takip e t m e k t e o l d u ğ u n d a n cemiyet icraata kalkmadan o n a müthiş bir d a r b e vurabilmiş. Ağabeyim bu darbeden kendisinin kurtulacağını hiç ü m i t etmiyordu. Ç ü n k ü m e n s u p o l d u ğ u A k s a r a y şubesinin merkezi olan Oğlanlar Tekkesi basılmış ve bu ş u b e n i n reisi o l a n z a t d a tevkif o l u n m u ş . Onsekiz bin azası olduğu ilân olunan İttihad ve T e r a k k i Cemiyeti'nin hiç bir ses ç ı k a r m a d a n b u suretle b o ğ u l m a s ı n a a k l ı m e r m e m e k l e b e r a b e r çok acıdım. Ağabeyime de bir fenalık gelmesi ihtimâlinden ise çok k o r k t u m . **»

N e ise f ı r t ı n a b i z i m e v e d o k u n m a d ı . M e r k e z l e r i n de evrakı y a k m a k dirayetini gösterenler hafiyelerin eline b ü t ü n teşkilâtın geçmesine m a n i olabilmişler. Bazı kimseler de A v r u p a ' y a kaçabilmiş. Yalnız ileri gelenlerin tevkif olunması, s o n r a d a s ü r g ü n e gönder i l m e s i a ğ a b e y i m i n k o l u n u n C e m i y e t ' l e b i r m ü d d e t irtibatının kesilmesine s e b e p oldu. A r a d a n çok z a m a n geçmeden Hoca O s m a n Efendi a d ı n d a biri bize gelip g i t m e y e başladı. Bu z a t ağabeyimin T a p u D a i r e s i n d e k a l e m a r k a d a ş ı imiş. B u n u n gelip gitmesile y i n e A v r u p a ' d a n gazeteler gelmeye başladı. Meğer bu Hoca O s m a n Efendi vasıtasile ağab e y i m i n k o l u b a ş k a b i r ş u b e ile i r t i b a t y a p m ı ş . B u işe b e n d a h a ç o k \ s e v i n d i m . Ç ü n k ü h e m b ü y ü k fırtınadan kurtulmuştuk, h e m de h a f t a izinlerimde b ü y ü k bir z e v k ve h e y e c a n l a o k u d u ğ u m g a z e t e l e r yi-

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 48

ne geliyordu. Yunanistan'daki muzaffer Ordumuzdan da hiç bir ses çıkmamıştı. Tesalya'nın Yunanlılara geri verileceği mes'elesi acaba Orduda bir galeyan uyandırır da İstanbul üzerine y ü r ü r m ü diye düşüncemi ağabeyim çocukça buluyordu. Çünkü Harbiye ve Tıbbiye mektebinde ve halk arasındaki Cemiyet teşkilâtını yine Cemiyet'e girmiş bazı alçakların Sultan Hamid'e haber verdiği artık öğrenilmişti. Şu halde Ordun u n içinde de bu kabil kimselerin eksik olmayacağını ve bu gidişle daha uzun müddet bir iş yapılamayacağı kanaatinde idi. Gelen Mizan gazetelerinde Taşkışla mezalimi ve Nadir adında birinin hafiyelik ettiği hakkında hayli malûmat vardı. Sonraları tekrar okuduğum bu nüsha 26 Haziran 1897 tarihli idi. İkinci Bastil başlığı altında şunları yazıyordu : «Yeni bir d a r ü l m e z a l i m d a h a açıldı s M e h t e r h a neler, Zaptiye kapıları, H a s a n p a ş a ve Yıldız işkencshaneleri, hatta M a r m a r a açıkları Hamid'in lâyıkile alat-ı s e y y i a t v e i s t i b d a d ı o l a m ı y o r . Bu k a b i l d e n Taşkışla politika m ü t t e h e m l e r i için m a h b e s i n t i h a p ediler e k o r a d a bir Divan-ı H a r b i daimî teşkil edildi... M a h susen inşa edilmiş d a r localarda günlerce a y a k üzerinde d u r d u r m a k , k u r u e k m e k t e n m a a d a bir şey verm e m e k , g ü n d e d e f a s o p a ile d ö v m e k b u mezalimh a n e n i n en âdi i c r a a t ı n d a n d ı r . «Ey p e n ç e - i i s t i b d a d a l t ı n d a k ı v r a n a n c i v a n m e r d millet! Başınızı kaldırınız, gözlerinizin ö n ü n d e c e r y a n eden v u k u a t a nasb-ı n a z a r ı dikkat ediniz... «Daha yirmi sene evvel İttihad-ı Osmanî'de bulun a n Bulgarlar bugün Darülfünunlar, Darülterbiyeler, Kütüphaneler inşa ediyorlar...» Aynı gazetede bu satırlardan

sonra bir fotoğraf

İLK ÎTTÎHAD VE TERAKKI CEMİYETÎ

49

v e a l t ı n d a : «Casus-u b i n a m u s N a d i r hâbisi». B u n u n alt ı n d a d a ş u s a t ı r l a r g ö r ü l ü y o r d u : «Bir b u ç u k s e n e e v vel ilânî h a r p edercesine bir şiddetle i z h a r ederek m ü l k ü n h e r t a r a f ı n ı bir m e z b a h a y a çevirdiği z a m a n N a d i r de — h e r hamiyetli O s m a n l m m yaptığı gibi — F ı r k a m ı z a d e h a l e t etmişti... S o n r a c a s u s l u k etti. Şimdi a ğ l a y a r a k diyormuş k i : «Ah ben n e yaptım!... Ne yaptım!... Ferik İsmail gibi bir habisin i ğ f a l a t m a a l d a n d ı m d a a r k a d a ş l a r ı m a , v a z i f e m e , y e m i n i m e h i y a n e t ettim!» « A l d a n m a k m ı ? Biz b u a l d a n m a y a

aldanmayız...»

Resimden ve adından Nadir'in kim olduğunu ağabeyim tanıdı. Zaten de b u mes'ele Cemiyet e f r a d ı arasında d a şayi olmuş. Şöyle k i : Nümune-i Terakki Mektebi'nin m ü d ü r ü olan Nad i r Bey; B e y o ğ l u n d a T o k a t l ı y a n G a z i n o s u n d a Askeri Mektepler Müfettişi İsmail Paşa ve b u n u n eniştesi M a z h a r Beyle o t u r u r k e n a r k a d a ş ı o l a n M a z h a r Beyi cemiyete a l m a k istemiş! M u h a v e r e y i işiten İsmail Paşa da M a z h a r Beye bu teklifi k a b u l etmesini söylemiş! M a z h a r Bey de k a b u l e d e r g ö r ü n m ü ş . N a d i r Bey de İttihad ve T e r a k k i Cemiyeti'nden ve b u n u n hal' k a r a rının yakın o l d u ğ u n d a n bahsetmiş ve birkaç isim de bildirmiş!... G a z i n o d a n çıkınca İsmail Paşa*ve Mazh a r Bey; N a d i r B e y i m a b e y n e g ö t ü r m ü ş l e r . P a d i ş a h ı n h u z u r u n a çıkarılmış. S o r u l a n şeylere k a r ş ı bildiği şeylerin hepsini söylemek alçaklığını yapmış. B u n u n üzerine g e r e k N a d i r Beyin evinde ve gerekse o r t a y a attığı k i m s e l e r i n evlerinde a r a ş t ı r m a l a r yapılmış ve b u suretle yeniden birtakım kimselerin adı o r t a y a çıkmış. P.: 4

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 51

Hepsi tevkif olunmuş. Nadir Bey de ihanetine mükâfat olarak nişanlara ve ihsanlara gark olunmuş. İsmail Paşa ve Mazhar Bey de Sultan Hamid'in d a h a çok gözüne girmişler ve büyük mükâfatlar almışlar. * **

Her gazetesini okuyuşumda Murat Beyi, k a f a m d a büyük bir vatanperver gibi daima büyüttüm. Ağabeyim de onu çok senâ ederdi. Onun «Turfanda mı Yoksa Turfa mı» adlı romanını büyük bir şevk ve takdirle okumuştum. Fakat «Casus-u bi namus Nadir habisi» yazısile Nadir'in resmini ve mahiyetini ilân ettiği gazetesini okuduğumdan bir h a f t a sonra mektep arkadaşlarımdan biri gizlice kulağıma fısıldadı: Avrupa'ya kaçmış olan Murat Bey İstanbul'a gelmiş! Bunu söyleyen samimî arkadaşıma önce inanmadım. O doğruluğunu, görenlerin şahadetile de temin edince kulaklarıma inanmadım. Hafta izinimde bu acı havadisi ağabeyime yetiştirdim. O da dudaklarını bükerek dedi; — Ben de duydum, inanmadım. Fakat dün kendisine Bonmarşede (6) rast geldim. Hocamızdı. Bana büyük teveccühü vardı ve beni pek iyi tanırdı. Bu sefer beni görünce başını çevirdi. Arkasından iki hafiyenin onu takip ettiğini görünce bu hareketini hoş gördüm. Yeniden bazı tevkifler başladı. Ve «İttihad ve Terakki» Cemiyeti de son darbeyi yiyerek husufa uğra( 6 ) Şimdiki Karlman'm bulunduğu yer.

ILK IITÎHAD VE TERAKKI CEMIYETI

Eı

dı. A r t ı k A v r u p a ' d a n d a bize g a z e t e l e r g e l m e z oldu. (Keşki b u A v r u p a ' y a k a ç m a m o d a s ı ç ı k m a s a y d ı d a bir çok g e n ç l e r o n l a r ı n ç ı k a r d ı k l a r ı bir s ü r ü l ü z u m l u lüzumsuz neşriyat y ü z ü n d e n mahvolmasalardı. Ve yine b u t a r z d a k i n e ş r i y a t l a A v r u p a siyasetçilerinin d e ekm e k l e r i n e y a ğ s ü r m e s e l e r d i . Bu h u s u s t a k i m ü t a l â a m ı M a n a s t ı r ' d a y e n i d e n gizli b i r c e m i y e t k u r u l m a k ihtiyacı sırasında zikrettim.)

Kâzım Karabekir (Zeyrek) Harbiye Son Sınıf, 1902

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 53 AZGIN ÎSTİBDAD DEVRİ CaJıil b i r H ü k ü m d a r ; c i ı ı a y e t l e r i n d e k i m u v a f f a k i yetierile milleti t e m a m i l e sindirdikten ve Y u n a n i s t a n ' a karşı o r d u n u n kazandığı zaferle de a v a m m m u h a b b e tini k a z a n d ı k t a n s o n r a neler yapmazdı!... Kuleli A s k e r i İdadisi (Lise), P a n g a l t ı H a r b i y e s i v e yine Pangaltı Erkân-ı Harbiye M e k t e b i (Akademi) ki h e r biri ü ç e r y ı l d a n c e m ' a n d o k u z yıl gittikçe a r t a n b i r b a s k ı a l t ı n d a ezile ezile e r k â n - ı h a r p Yüzbaşısı çıktık. Bütün cihan baş döndürücü bir hızla terakki âlemind e yol a l ı r k e n S u l t a n H a m i d ' i n v e h m i l e T ü r k milleti h e r yenilikten, h e r t e r a k k i d e n geri kaldı. Gerçi ordun u n ıslahı için bazı A l m a n m u a l l i m l e r getirtiliyor v e bazı yeni silâhlar almıyordu. F a k a t bunlar d a serbest b ı r a k ı l m ı y o r , cahil ve m ü t e r e d d i h a f i y e l e r i n bir düziye nezaretleri altında jurnal ediliyor ve h e r şey felce u ğ r u y o r d u . «Hayatım» başlıklı eserimde m e k t e p hayatımca gördüklerimi g ü n ü g ü n ü n e kaydetmiş olduğ u m d a n b u r a d a kısaca şunları y a z m a k kâfidir: — V a t a n ve Millet kelimelerini söylemek ve yazm a k y a s a k t ı r . D i n l e m e z s e n i z m a h v ı n ı z a k â f i b i r sebeptir. B u n u bize Kuleli'de kitabet i m t i h a n ı n d a zabit h o c a l a r ı m ı z şöyle i h t a r e t m i ş l e r d i : «Patrie» ve «Nation» kelimelerinin türkçelerini kat'iyyen yazmayacaksınız! Mes'ul olursunuz!

rine

«Murat» d e m e k yasaktı, Mir'at denirdi. H a m i d yed e H â m i d , Yıldız y e r i n e d e Yaldız k u l l a n ı l ı r d ı .

Bir istida, b i r e s e r m u h a k k a k P a d i ş a h a d u a ile b a ş l a y a c a k t ı r . «Velinimet-i biminnetimiz» d i y e r e k h e r şeyi «saye-i ş a h a n e s i n e » b ı r a k a c a k s ı n ı z . A k s i t a k d i r d e b a ş ı m z a h e r belâ gelebilir.

İLK ÎTTÎHAD VE TERAKKI CEMÎYET!

53

Gazete ve kitaplar neşrinden önce sansöre tabi tutulur. Zararlı şeylere bakılır. Meselâ 1318 Mayısında Çemberlitaş hamamı külhanında 150 çuval kitap ve evrak yakıldı. (7) A k ş a m l a n b ü t ü n o r d u v e a s k e r î m e k t e p l e r ü ç def a «Padişahım çok yaşa!» diye h a y k ı r a c a k eğer can v e g ö n ü l d e n b a ğ ı r m ı y o r diye j u r n a l edilirseniz başın ı z a bir belâ gelir. M i r a l a y r ü t b e s i n e k a d a r z a d e g â n sınıf a r k a d a ş l a r ı n ı z v a r d ı r . S ı n ı f ı n i l e r i s i n d e m i s i n i z , b u n l a r a d e r s öğr e t m e y e m e c b u r kalırsınız. İçlerinde k o r k u n ç şirretl e r i d e v a r d ı r . M ü l â z ı m , y ü z b a ş ı r ü t b e s i n d e k i sınıf z a bitleri ve m u a l l i m l e r bile b u n l a r ı n ş e r r i n d e n korkarlar. Meselâ Kuleli'de ahlâksızlığından dolayı mektept e n kayıtları silinen Ebülhüda' n a m ı n d a k i P a d i ş a h ı n bir m u t e m e d i n e m e n s u b u n u az s o n r a biz Beyoğlu'nda c u m a selâmlık alayından arabayı k u r u l m u ş bir halde d ö n e r k e n g ö r d ü k : G ö ğ s ü , k o l l a r ı s ı r m a l a r i ç i n d e idi. O n y e d i y a ş ı n d a k i b u yakışıklı genç r ü t b e - i b â l â ricalinden olmuş!... Y i n e kendisi gibi o l a n a r k a d a ş ı d a h ü n k â r y a v e r i ü n i f o r m a s i l e s a r a y a t l a r ı n d a n biri üzerinde b i r y e r e i r a d e t e b l i ğ i n e g i d i y o r d u ! B i r g ü n F r a n s ı z c a d a n t e r c ü m e e t t i ğ i m v e b i r çoc u k m e c m u a s ı n ı n bastığı (Kral ve Çoban) makalesi az kaldı felâketime sebep oluyordu. m e n edildim.

Bir d a h a

neşirden

Harbiye mektebinde m u h a f ı z kıt'a neferleri mavz e r l i idi. T a l e b e y e i s e k ö h n e l e ş m i ş m a r t i n t ü f e k l e r i v e a ğ ı r k a s a t u r a l a r ı t a ş ı t ı l ı y o r d u . B i r g ü n K â ğ ı t h a n e Poligonu y a n ı n d a n geçerken bir arkadaş boş bir şarap( 7 ) Kitap ve evrak yakmak Türk tarihinin en lekeli sahiielerinl teşkil eder.

54

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 54

nel kovanı bularak mektebe getirmişti. Az kaldı istikbali mahvolacaktı. Apteshaneye attırarak çocuğu kurtardım.

Harbiye son sınıfda. Kâzım Zeyrek (Karabekir), Hulusi Zeyrek (Karabekir), Seyii Firuzağa (Diizgören)

İLK ÎTTÎHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

SS

Zabit çıktığımız yıl 1902 (1318) Direklerarası'nda kardeşimi tevkif ederek Bekirağa Hapishanesine götürdüler. Meğerse birkaç gün sonra Padişah Hırka-i Şerif'e gidecekmiş, yeni zabitler ortada dolaşmasın denilmiş. Ne kadar yeni zabit varsa hepsini tevkif etmişler. Kardeşim de bu arada m u h a f a z a altında İstanbul'dan çıkarıldı. Teyzemin oğlu bahriye zabiti Mehmet Kaptan'ın kayınbiraderi Rıza Kaptan Yeniköy'de bir ecnebi ahbabının evine girerken jurnal edilmiş, bir yıl kendi, üç ay da eniştesi diye Mehmet Kapt a n hapiste yattılar. Bereket versin eskiden bir arad a otururken hayli zamandır ayrı evlerde ve birbirimizden uzaktık. Erkân sınıflarında artık kafalarımız da olgunlaşmış, mühim bazı hâdiseler de vukua gelmiş, baskı da pek ziyadeleşmiş olduğundan tahsilimiz daha tehlike içinde geçti. Almanlardan askeri dersleri görüyor ve yeni silâhları öğreniyorduk fakat bir telefon, bir otomobil vesair elektrikli vasıtaları hep nazari okuyorduk. Hatta bir tip bile bize gösterilmiyordu. Jurnalcilik ise rekabet edilircesine artmıştı. Biz zabit üniformalı Erkân-ı Harp sınıflarına tıpkı Harbiye talebesi gibi muamele ediliyordu. Maaş yılda ancak üç dört aylığa inmişti. Haftalık namile maaşın dörtte biri ayda, bazan daha uzun zamanda verilirdi. Bütçe açığı ordu ve memurların ve mütekait ve yetimlerin maaşından kapatılırdı (8). Fakat mensuplar ve işini uydur a n l a r maaşlarını kâmilen alırlardı. ( 8 ) Erkânıharp Yüzbaşısı çıktığımız 1905 (1321) yılı bütçesinin masraf kısmı 22,981,107.76 altın iken varidat kısmı 17,681,107.76 altın idi. Bütçe açığı 5,300,000 altındı. Bu açık maaşları vermemekle kapatılıyordu. Bütçenin diğer fasılları şöyle idi. 922,263,61 Sarayın (Fakat muhafızlar vesai-

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 57 F a k a t h a f i y e teşkilâtı, s a r a y muhafızları,

saray

mensupları gittikçe artıyor ve bunlar muntazam maaşlarından başka sadakat göstermeleri derecesine göre ikrâmlar, ihsanlar, rütbeler, köşkler ve konaklar ihsan alıyorlardı. Paşa rütbesinde hafiyeler de vardı. Bunların konakları küçük birer saray halini almıştı. Muhafızların başlarmdakiler en cahil fakat en kuvvetli adamlardı. Meselâ Müşir Tahir Paşa, Arnavut kayıkçı, sonra da kaldırımcı idi, imzasını atamazdı. Kendisi gibi güçlü kuvvetli kaldırımcılar, hamallar Sultan Hamid'in, muhafız kıt'alarmın kumanda hey'etini teşkil ediyordu. Bu muhafızlara tüfekçiler deniyordu. Neferleri bile ayda 10 - 25 liraya kadar maaş alıyorlardı. İçlerinde Türk'ü pek az olan Arap, Rum mühtedisi, Arnavut vesaireden mürekkep mabeyncilerin en az maaşı yüz altındı. Harem ağalarının hayli masrafı vardı. Kızlarağası her masrafı ayrıca tesviye olunur ve ayrıca ayda 300 altın alırdı. Payesi de sadırazam hizasında fakat nüfuzu daha ziyade idi. Padişah bütçenin şu faslı, bu faslı tanımazdı. İstediği yere istediğini verirdi ve aklına geleni de masrafa bakmayarak yaptırırdı. Meselâ Yıldız'da mükemmel bir tiyatro vardı. Her t a r a f t a n gelen ecnebi artistler huzurda oynarlar ve nişanlar ve ihsanlar alırlardı. Hamid'in bazı kaprisleri de vardı. Bunun için Yıldız'da marangozhane, çini fabrikası kurdurmuştu. Ecnebi ustalara bol para verdirirdi. Nişan faslı da çok israflara sebep oluyordu. Sarayda müneccimbaşı, seccadeci b a ş ı . . . namlarile bir çok başlar da vardı. Sultan Hare askeri ve mülkî bütçededir.), 7,241,002.86 Düyunu umumiye, 937,579,73 Tahsisatı hayriye ve müteferrika (Tekaütler, muhtaçlar burada) 8,882,497.35 Askeri, 4,997,764.21 Mülkî.

İLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

57

m i d ' i n r ü y a l a r ı n ı n t a b i r c i l e r i v a r d ı . B ü y ü k s a t ı n alm a l a r d a Sultan Hamid'in en yakınları en b ü y ü k hırsızlığı y a p a r l a r d ı . B u n u n a d ı a n c a k s u i i s t i m a l olabilirdi ve o r t a y a ç ı k s a d a s a d ı k k u l l a r ı n d a n k i m s e ceza görmezdi. Ç ü n k ü bir Padişaha dua, olmazsa mab e y n k a p ı s ı n d a k ö p e k gibi h a v l a m a cezası af şöyle d u r s u n üstelik ihsan-ı ş a h a n e v e y a r ü t b e , n i ş a n d a verilmesini mucip olurdu. M u h t a r P a ş a derste bize m a u zer tüfeklerinin üçer b u ç u k altına alındığını halbuki Japonların aynı tüfeği ikişer b u ç u k altına aldıklarını ve sebebinin de Japonların gönderdikleri hey'etler ne 'ziyafet ve ne de en u f a k bir hediye kabul etmezlerdi. Bu h u s u s a dair kat'i e m i r alırlar ve y e m i n veriyorlarmış. Bizimkiler ise e n v a - ı z i y a f e t l e r i v e a d ı h a t ı r a o l a n h e d i y e l e r i v e a p a ç ı k z a r f i ç i n d e g ö n d e r i l e n p a r a y ı bile k a b u l ediyorlarmış. S u l t a n H a m i d c a h i l v e h a y l a z o l d u ğ u h a l d e (*) k e n d i n i ecnebi gazetelerine m e d h e t t i r m e k için p e k çok p a r a sarf ederdi. M u n t a z a m o l a r a k Brüksel'de

( • ) 2 Mart 1333 (1917) de bastırıp yaydığı hatıratında halini şöyle tasvir etmiştir : «Ben saltanatta iken muntazam tahsil ve tetebbüe vakit bulamıyordum. Şehzadeliğim de büyük biraderim gibi kayıtsızlıklar içinde geçmişti. Ben Selânik'e gittikten ve hal ve tahavvülün icabettiği f ü t u r iki Üç ay zarfında zaü olduktan sonra muntazam tahsil etmeye başladım. Edebiyat ile tarih en sevdiğim şuabatı marifettendir. Ben istirahat gibi şan ve şerefin de büyük bir kısmını zamanı menkûbiyetimde kazandım. İşte bugün lehülhamd fikrimi oldukça düzgün bir üslûp Ue ifade edebiliyorum. Fransızcadan kulak dolgunluğile bir çok kelime bilirdim. Selânik'in uzun günlerinde bu lisanı muntazaman tahsil etmeye çalıştım. Şimdi okuduğum gazetelerle risaleleri kamusun muavenetile fakat sühuletle anlıyorum (!).»

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 58

Orient Gazetesi ve arasıra bazı kitaplarda bol p a r a mukabilinde meddahlık yaparlardı. Hükümet ve ordunun idaresi için Babıâli ve Seraskerlik makamlarından başka Yıldız sarayında da Padişahın emrinde birtakım teşekküller vardı. Bunlar a da bir çok muhassesat ve ihsanlar verilirdi. Meselâ Teftiş-i Askerî Komisyonu 44 daimî aza ve 6 f a h r i azadan mürekkepti. Yaver-i ekremlerin sayısı: 275'di. Bunların 6'sı müşir, 10'u birinci ferik, 32'si ferik, 200'ü ü m e r a ve zâbit. Fahrî yaverlerin sayısı 40'dı. Bunların 4'ü müşir, 7'si birinci ferik, 29'u ferik, 9'u mirliva, 40'ı ü m e r a ve zabit. Sarayda 40 aşçı ve b u n u n üç misli yamak var. Hergün sabah akşam 600 tabla yemek çıkıyor ve saraym içinden başka Beşiktaş'ta bir çok emektarların evine de tablalarla yemek gidiyor. Hamid'in sadık bendelerinin ve hafiyelerinin etrafları da birer saray aleminin gittikçe küçülen bir örneği! Bu suretlş birkaç bin kişinin r e f a h ve israf içinde yaşamasına karşılık bütün Türk Milleti ve Ordusu gittikçe sıkıntıya düşüyor ve halk fakirleşiyordu. Hükümete ve h a t t a mahkemelere düşenlerin vay haline, idi. İşler sürüncemede bırakılıyor, rüşvetle iş görülüyor ve halka iyi muamele olunmuyor, onlara hakaret olunuyordu. Sanki onlar müstemleke halkı idi. Zavallı halk Hint fakirleri gibi göbeğine bakıyordu ve Allah kimseyi Hükümet kapışma ve mahkemelerine düşürmesin diye d u a ediyorlardı. Gayr-ı Türkler d a h a mes'uttu, askere gitmiyorlar ve büyük devletlerin himayesine mazhar olduklarından boyuna çocuk yapıyorlar ve zengin de oluyorlardı. Avrupalılar, «Türkler a d a m olmazlar!» diyorlar ve Hıristiyan u n s u r u n terak-

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

59

kişine h e r cihetten y a r d ı m ediyorlardı. Büyük devletler aralarında bir h a r p çıkmasına sebep olmadan «Hasta Adam» dedikleri Türklerin mirasmı p a y l a ş m a plânını çiziyorlardı. T ü r k l e r d e d e «Artık biz a d a m olmayız!» k a n a a t i uyanmıştı. Ç ü n k ü y u k a r d a k i acıklı hallerden b a ş k a m a n e v i y a t ı k ı r a c a k çok şeyler vardı. Meselâ o r d u gitt i k ç e f e n a l a ş ı y o r d u , B a l k a n d e v l e t l e r i bile o r d u l a r ı n ı g e n ç l e ş t i r i y o r v e y e n i l e ş t i r i y o r d u . T ü r k O r d u s u ise ihtiyar ve beceriksiz k u m a n d a n l a r idaresinde bırakılmış, m a n e v r a n e d i r bilmiyorlardı. H a t t a atış talimleri bile yapılmıyordu. Erkân-ı Harbiye Hey'eti m a s a başlarınd a ç a l ı ş ı y o r l a r d ı . Z a b i t a n m ç o ğ u a l a y l ı idi. H e l e a s ker vermeyen İstanbul'daki Hassa Ordusunun kadros u n d a n çok f a z l a paşaları ve zabitleri bir s ü r ü cahil kimselerdi. Bu kıt'alarda l ü z u m u n d a n çok fazla küç ü k zabit de b u l u n u y o r d u . S a r a y d a Padişahı a v u c u içinde t u t a n birtakım şüpheli a d a m l a r d a vardı. Bunlar başka devletler hesab ı n a T ü r k m i l l e t i n i P a d i ş a h l a r ı elile, i s t i s m a r e d i y o r l a r d ı . M e s e l â A r a p İ z z e t 1311 n i h a y e t l e r i n d e ( 1 8 9 5 ) ' d e E b ü l h ü d a ' n m tavassutile s a r a y a girmişti. Beyrut'da J e z v i t m e k t e b i n d e n ç ı k m ı ş b i r c i n g ö z d ü (9). D a h a e v vel Hamid'e çatan Hâmisi de aynı fasileden biriydi. B u n l a r ı n o ğ u l l a r ı , y e ğ e n l e r i , m e n s u p l a r ı ... b i r s ü r ü p a r a etmezler zadegân sınıfından sayılırlar ve T ü r k vezirlerile bir hizaya giderlerdi. Bu g ü r u h u n aldığı

( 9 ) Balkan Harbini müteakip Avrupa'ya seyahatimde Arap İzzet ile Viyana sefaretinde Sefirimiz Hüseyin Hilmi Paşa nezdine görüştüm. Türklükle hiç bir alâkası bulunmayan bu adam kurnaz ve başka ellerin bir aleti olduğuna şüphe bırakmıyordu.

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 61 T ü r k a l t ı n l a r ı ile A n a d o l u ' d a m o d e r n y ü z l e r c e k ö y ü yapılabilirdi.

Türk

Bir taraftan da Yahudiler verilmeyen maaşları kır a r a k rüşvet yedirip tahsiline imkân buluyorlar ve ahlâkı büsbütün tereddi ettiriyorlardı. Türk benliği gün geçtikçe eriyordu. Daha bu kabil fenalıklarile milletinin gözünden düşen Sultan Hamid; kendini Arap ve Arnavutlardan mürekkep sarıklı ve fesli Zuhaf Alayları ile ve tüfekçilerle muhafaza ettiriyor ve ayrıca Yıldız'ı bir sürü cahil zabitlerin kumandasındaki Fırka ile de bekletiyordu. Türk Ordusu bu halile dış tehlikeleri karşılayacak kudrette olmak şöyle dursun iyi ellere verilmiş olsa dahi uzun zamanlar bu kudreti kazanamayacaktı. Smıfca Tophane'yi ziyaretimizde Karadeniz Boğazı için yıllarca evvel satın alınıp getirtilen uzun 24 santimetrelik topları bir çardak altında ve yerde gördük. Sebebi Rusya bunların Boğaz'a konmasını dostluk nişanesi bulmadığını Sultan Hamid'e söyletmiş!... Tophane ecnebi ustalar elinde ve iptidai bir halde... Hülâsa devletin mülkî ve askerî teşkilâtı Sultanın vehmi ve bilgisizliği ve ecnebilerin tesiri altında gittikçe fenalaşıyor.

MÜRZSTEG PROĞRAMI VE BULGAR İHTİLÂLİ 1903 (1319)'de biz Erkân-ı Harbiye Mektebi birinci sınıfında iken Trakya'da ve hususile Makedonya'da büyük Bulgarların ihtilâller yaptığını duyduk. Kardeşim bu esnada Selânik'te Merkez Kumandanlı-

İLK İTTİHAT) VE TERAKKİ CEMİYETİ

fll

Kâzım Karabekir Erkân-ı Harbiye Birinci Sınıf, 1903 ğ m d a idi. S o n r a d a İ h t i l â l c i l e r i n m u h a k e m e s i n i y a p a n Divan-ı Harb-i Örfi'de b u l u n m u ş t u . Sonra d a Manastır'a tayin olunmuştu. Kesriye taraflarında takibatta d a b u l u n m u ş t u . B e n b ü y ü k b i r m e r a k l a b u yıl tatil d e v r e s i n d e o n u n y a n ı n a g i t m e k i m k â n ı n ı b u l d u m . Selânik'te ve Manastır'daki hâdiseleri yerlerinde kardeşimden ve arkadaşlarımızdan dinledim. H ü l â s a olarak

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 63

hâdisenin seyri şöyle: 28 Nisan 1903 (15 Nisan 1319) Selanik limanından Marsilya'ya hareket etmek üzere bulunan Mesaj eri Maritim kumpanyasının Guvad-ül Kevir vapurunda bir cehennem makinesi ile infilâk vukubulmuş. Vapur henüz hareket etmemiş olduğundan insan ve eşya kurtarılmış f a k a t bu koca vapur yanmış. Aynı g ü n ü n akşamı istanbul'dan gelen yolcu trenine de suikasd yapılmış. Burada da insan zayiatı olmamış. Ertesi gün ortalık tamamile karardıktan sonra Selânik şehri birdenbire karanlık içinde kalmış. Bulgarlar havagazı ve su borularının geçtiği bir köprüyü dinamitle havaya uçurmuşlar. Bunu müteakip Osmanlı Bankası havaya uçurulmuş, yanındaki Alman Kulübü ve Kolombo Oteli ve yakın binalar da h a s a r a uğramış. Şehir içinde Bulgar Komitecileri sokaklarda ve evlerden bomba atmaya başlamışlar. Şehirdeki isyan bastırılmış. İki gün sonra İtalya ve Avusturya h a r p gemileri Selânik Limanına gelmiş. Osmanlı Bankası'nın altına iki yıldan beri tünel kazıldığı tesbit olunmuş. Tünelin ucu bir bakkal dükkânmdadır. Kimsenin haberi bile olmamış. Bu hâdiselerden birkaç ay sonra da Trakya ve Makedonya ihtilâlleri başlamış. Bunun tarihi de Bulgarların Umden ve Hıristiyanların da Sent Eli dedikleri gün olan 2 Ağustos 1903 (20 Temmuz 1319)'da vukubulmuş (10). Manastır Rus Konsolosunun bir jandarmamız tarafından katli de bundan az sonradır. Ben Selânik ve Manastır'da hâdise yerlerini hayret ve ibretle dolaştım. 1896 (1310)'danberi bu ihtilâl fikren ve fiilen hazırlanmış. Rus konsolosları himayesinde Rus erkân-ı harpleri ve siyaset adamları muh(10) Hayatım nam eserimde tafsilât olduğundan kısaca yazdım.

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

63

telif nam ve kıyafetle köy köy dolaşarak köylüye «Türk boyunduruğundan kurtulmak lüzumunu ve nasıl kurtulacaklarını ve nasıl himaye göreceklerini» anlatıyorlar. Bir taraftansa Sofya mekteplerinde tahsil görmüş Makedonyalı veya Bulgaristanlı gençler köy mekteplerine gelip öğretmen oluyorlar ve halkı ihtilâle hazırlamaya uğraşıyorlar. Parola Makedonya Makedonyalılarındır. İlk hedef muhtariyet, sonrası da İstiklâl. Bizim Yunan harbi esnasında herşey mükemmel hazırmış. Hatta bundan iki yıl önce hükümet bu hazırlığı duyar a k bazı depolar ele geçirmiş. Sonraları büyük ihtilâle kadar çete faaliyetleri olmuş. 138 müsademede eşkiyadan ve askerden hayli zayiat da olmuş. 1902 (1318) Teşrinievvel'de (Yani biz Harbiye son sınıftan zabit çıkmak üzere imtihan olurken) Rusya, Babıâli'yi kat'i ıslahat yapmak için sıkıştırmış. Sultan Hamid de Hüseyin Hilmi Paşa'yı Müfettiş-i Umumi tayin etmiş. Vilâyetlerin idarî ve adli vesair işlerine müfettişlik bakacak. Fakat buna verilen talimatı kâfi görmeyen Rusya, Avusturya'yı beraberine alarak mufassal bir proje yapmışlar ve Berlin Muahedesini imzalayan büyük devletlere de kabul ettirdikten sonra Babıâli'ye vermişler. En mühim noktaları (Polis ve Jandarmanın tensiki için ecnebi mütehassıslar istihdamı, n ü f u s nisbetinde Hıristiyanlardan da polis ve jandarma alınması, ekseriyeti Hıristiyan olan köylerin kır bekçilerinin Hıristiyan olması.) Bunları Hükümet kabul ediyor fakat silâh toplamaya gelince Bulgarlar vermiyor. İş ihtilâle kadar gidiyor. Bulgarların ezildiğini gören Rusya İmparatoru, Avusturya İmparatorile Mürzsteg (Viyana'nm 90 kilometre kadar cenub-u garbinde bir kasaba)'de buluşuyor ve 9 maddelik bir program yaparak büyük devlet-

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 64

lere tasdik ettirdikten sonra Babıâli'ye veriyorlar. 7 Kânunuevvel 1903 (24 Teşrinisâni 1319)'da Babıâli de bunu kabul ediyor. Tatbiki için de henüz emir gelmişti. İş m a h r e m tutuluyordu. Bunun mânası Makedonya'nın muhtariyetine yol açmaktı. **

Benim bu seyahatimde gördüğüm yeisli bir şey de ordunun tabur kumandanlarından başlayarak yukarıya doğru alaylı veya işe yaramaz ellerde bulunuşu idi. Manastır'da Kırmızı Kışla'da birkaç sınıf arkadaşımla hasbıhal ederken tabur kumandanları alaylı binbaşı birdenbire odaya girdi ve aynen şöyle söyledi: — Mektepliler, ne konuştuğunuzu ben biliyorum. Bizim Binbaşı eşeğin biri diye çekiştiriyorsunuz! Fakat mektepli zabitlerimiz kıymetli âmir ve mürşitlerden mahrum olduklarından serhoşluk fena bir şekilde. Bir gece kışlaya gelirken konsolosların ikamet yerleri olan caddede iki mektepli serhoş zabitin kavgasına rastladık. Biri palasını çekti. Arkadaşlardan biri cinayeti önlemek için aralarına atıldı fakat parmakl a n doğrandı. Öteki serhoş da ayrıldıktan sonra rovelverini çekerek rast gele ateşe başladı. Kışladan da yine bir hâdise var diye Nizam Karakolu fırladı çıktı. Biz kışlaya yatmaya geliyorduk. Hâdiseyi anlatarak herkesi teskin ettik. Parmakları sarkan arkadaşa doktor getirttik. Bu halden çok teessür duydum. Erkân-ı h a r p zabitleri İstanbul'da, Selânik'te dairelerde toplanıyorlardı. Gerçi 1899 (1315)'den beri kıt'alarda iki yıl staj kabul olunmuştu. Fakat hâlâ bir çoklan kıt'alara gelmiyordu. Asıl işin d a h a vahim ciheti bu yıl istibdal efradı toptan zabit yapüarak bu m m t a k a d a

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

65

bırakılmış. Sebebi gidip m e m l e k e t l e r i n d e B u l g a r İhtilâlini a n l a t a m a s ı n l a r imiş! İçlerinde ü n i f o r m a s ı n ı n şerefini m u h a f a z a edemeyecek derecede aptallar da var. B u n l a r d a n birini Selânik'te s i n e m a d a çok çirkin vaziyette görerek O r d u E r k â n - ı H a r b i y e s i n e ş i k â y e t ettim. Kardeşimle Manastır'daki hasbıhallerimde İttihad ve Terakki Cemiyeti h a k k ı n d a biraz m a l û m a t vererek h i ç gizli h e r h a n g i bir T ü r k c e m i y e t i l e t e m a s a gelip gelmediğini ve bu ihtilâller içinde T ü r k k ö y l ü s ü n ü n ve T ü r k münevverlerinin hususile mektepli zabitlerin hallerini ve düşüncelerini sormuştum. Aldığım cevap şu oldu: — Halkın k o r k u ve h e y e c a n d a o l d u ğ u n u ve b u felâketin çok g e ç m e d e n b u r a l a r m istilâya uğrayacağı k o r k u s u u m u m i d i r . B u l g a r l a r ı n gerisinde b ü y ü k devletler ve bilhassa Rusya ve A v u s t u r y a vardır. Mektepli z a b i t l e r b i r a r a y a g e l i n c e a p a ç ı k h e r ş e y i k o n u ş u y o ruz, f a k a t h a f i y e dolu. T a n ı m a d ı ğ ı n ı z birinin y a n ı n d a ileri geri söylemek çok tehlikeli. M e s e l â bizim sınıft a n M ü l â z i m Beşiktaşlı İsmail H a k k ı ile Salih, konsolosun vurulduğu gün gazinoda bilârdo oynuyorlardı. H â d i s e y i i ş i t i n c e : «İyi o l d u , o h o l s u n k e r a t a y a . Nöbetçiye tokat nasıl o l u r m u ş görsünler» diye birbirile h a s b ı h a l e d e r k e n bir h a f i y e işitmiş j u r n a l etmiş. Hem e n tevkif ettiler, S e l â n i k ' e g ö t ü r d ü l e r . H â l â d a Tophane'de mevkufturlar. Gizli hiç bir c e m i y e t işitmedim. »**

P. : 5

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 67

Küçük yaşlanmdanberi şark vilâyetlerinde, Arabistan'da uzun seyahatler yapmış olmak ve küçük yaşta babamı kaybettiğimden hayatla mücadele zaruretinde kalmak beni çok pişirmişti. Fakat bu Manastır ve Selânik seyahati esnasında gördüklerim ve esasen de siyasi vaziyetimiz hakkında küçükten kulaklarımın dolgunluğu b a n a genç yaşımda büyük bir muhakeme kuvveti veriyordu. Zaten küçükten ataklığım vardı. Mektep sıralarında da medenî cesaretim kınlmamış artmıştı. Bunun için Selânik'te ilk işim bu iki kabahatsiz sınıf arkadaşımı ziyaret etmek ve onları k u r t a r m a k oldu. Kimseden izin almadan bunların mevkuf bulunduğu yere geldim. Dışarı çıkarttım. Hemen doğruca Mabeyne acı yazmalarını ve benim de Ordu Erkân-ı Harbiyesine vaziyeti anlatacağımı söyledim. Ve bunları felâketten kurtardım. ***

İstanbul'a trenle döndüm. Bu seyahatten çok feyz almıştım. Artık gerek ağabeyime ve gerekse sınıf arkadaşlarımdan yakınlarıma çok şeyler anlatabiliyordum. Hususile erkân-ı h a r p sınıflarına da harbiye sınıfları gibi yoklamaya çıkma vesaire gibi tazyikler başladığından bunun aksi tesiri olarak bizlerde de kin ve nefret artıyordu. 10 Şubat 1904 (28 Kanunisâni 1319) 'da Japonlarla Ruslar arasında harp açüması hepimize nefes aldırdı. Hele ben a y n bir sevinç duyuyordum. Çünkü Makedonya mes'elesi sürüncemede kalacak ve biz nasıl olsa diploma alarak o dâvada hazır bulunuruz diyordum. Sınıfımın en ilerisinde bulunduğum gibi iç ve dış •iyasl vaziyetlerimizi en iyi bilen de bendim. Sınıf ar-

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

67

k a d a r l a r ı m d a n Seyfi Firuzağa (General), Sadullah G a l a t a (Seyr-i S e f a i n M ü d ü r ü , M e b ' u s ) , E m i n Halıcıoğlu (General) siyasi hasbihallerde e n yalanlarımdı. S u l t a n H a m i d i d a r e s i n i n bizi n e r e l e r e sürüklediğini g ö r ü ş ü r d ü k . Bir d e « J e u n e jens!» p a r o l a s ı y a p t ı m . Ş ü p h e l i b i r i g e l d i m i g ö r e n b u n u söylerdi. D e r h a l lâf değiştirirdik. B u p a r o l a y ı «Petit Parisien» resimli m e c m u ada görmüştüm. Her tarafta hafiyelerin kulak kabarttığım gösteriyor ve a l t m d a «Jeuns gens prenez garde a u x choses q u e vous dites — Gençler söylediğiniz şeye d i k k a t ediniz!» y a z ı y o r d u . Bu parola, bizim dörtlü cemiyetimizin a d e t a ismi oldu. Ben seneye yine M a k e d o n y a ' y a k a r d e ş i m i n yar a n a sılaya gitmek k a r a r ı n d a oluşuma arkadaşlar da s e v i n i y o r d u . Ç ü n k ü t a z e g ö r g ü ve h a v a d i s l e r l e gelecektim. H a f t a l a r ı izinli çıktığım z a m a n Beyazıt Küt ü p h a n e s i n e g i d e r ve k e n d i t a r i h i m i z i v e O s m a n l ı car mi asından milli ayrılıklar nasıl başladı, nasıl seyrini t a k i p etti ve şimdi n e h a l d e d i r t e k r a r t e k r a r bulabildiğim kadarını okuyordum. Evde de ağabeyimle bu esasta hasbıhallerde bulunuyordum. Bizim sınıfta bir düzine Şamlı ve Bağdatlı vardı. Yazık ki b u n l a r ı n a r a s ı n d a Araplık cereyanları ve T ü r k düşmanlığı apaçık görülüyordu. Biraz A r a p ç a anladığım için a r a l a r ı n d a k i bu kabil k o n u ş m a l a r ı anlıyor ve çok m ü t e e s s i r oluyordum. Zavallı T ü r k h e r v a t a n d a ş bizim m a h v ı m ı z ı istiyor diyerek ben de g ü n geçtikçe Türk'ten b a ş k a s ı n a d ü ş m a n oluyordum. Bu h u s u s t a bizim jön j a n a r k a d a ş l a r ı m l a d a dertleşiyor ve Araplık cereyanından anlayabildiklerimi onlara da söylüyordum.

68

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 68 Kardeşim Selanik'te Onyedinci Nişancı

Taburuna

nakletmişti. Tatil z a m a n m ı üçüncü smıfa geçtiğimiz 1904 ( 1 3 2 0 ) ' d e d a h i k a r d e ş i m i n y a n ı n a g i t m e y e m u v a f f a k oldum. J ö n j a n a r k a d a ş l a r ı m d a n E m i n Halıcıoğlu, a k r a b a s ı n d a n Selânik'deki Erkân-ı H a r p Kolağası C e m â l B e y e ( İ t t i h a d v e T e r a k k i e r k â n ı n d a n B a h r i ye Nazırı C e m â l Paşa) b ü y ü c e k bir g ü m ü ş a y n a hediyeyi b e n i m l e gönderdi. Bu suretle Selânik'te o n u n l a d a tanıştım. Ve a h v a l h a k k ı n d a hayli m a l û m a t aldım. Ben de geçen y ü Manastır'da ve Selânik'te gördüklerimi v e o r d u n u n z a y ı f v a z i y e t i n i v e i s t i k b a l i n t e h l i k e l i old u ğ u h a k k ı n d a k i düşüncelerimi söyledim. Ve Japonların R u s l a r a t a a r r u z u b a ş l a m a s ı felâketimizi geciktireceğini ve J a p o n l a r ı n galebesinden emin o l d u ğ u m u anlattım. Yalnız bizde hiç bir teşkilât olmadığı halde gayr-ı Türklerin c e m a a t ve komite teşkilâtı çok kuvvetli o l d u ğ u n u , Nişancı taburu kumandanının bile alaylı olduğunu, b u n l a r ı n ne vaziyetle n e de talim ve t e r b i y e ile a l â k a l a r ı o l m a d ı ğ ı n ı , g e n ç z a b i t l e r i m i z i n d e gayr-ı Türk evlerinde pansiyon olduklarının zararlarını anlattım ve bu h u s u s t a hasbıhallerde bulunduk. C e m â l Bey de b e n d e n İ s t a n b u l ve m e k t e p h a k k ı n d a sualler sordu. Sınıf birinciliğimi m ü t e m a d i y e n m u h a f a za ettiğimi tebrik ve d a h a tahsil esnasında bu haval i y e g e l i p g i t m e k l e ç o k iyi y a p t ı ğ ı m ı t a k d i r e t t i . B u o r d u d a h i z m e t a r z u m d a n d a çok m e m n u n kaldı. C e m â l Bey'le g ö r ü ş m e l e r i m d e Selânik'te hiç bir a s k e r i v e y a sivil g i z l i b i r c e m i y e t o l m a d ı ğ ı k a n a a t i m k u v v e t l e n d i . Ç ü n k ü g e ç e n yıl k a r d e ş i m e ricam ü z e r i n e o n u n d a b i r yıllık a r a ş t ı r m a s ı m e n f i n e t i c e v e r m i ş ti. B u n u n g i b i M ü f e t t i ş - i U m u m i l i k E r k â n - ı H a r b i İsm a i l H a k k ı B e y ile ( G e n e r a l C a f e r T a y y a r ' ı n k a r d e ş i ) t e m a s ı m d a n d a netice b u n a varmıştı.

ÎLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

69

Makedonya'da Bulgarlardan başka Rumlar ve Sırplar da çeteler teşkil etmişlerdi. Her millet kendi nuntakasıru genişletmekle meşguldü. Her birinin gerisinde kendi ırkından bir küçük devlet ve bunların da gerisinde bir veya birkaç Avrupa büyük devleti vardı. Türklerin ise milli hiç bir teşekkülü yoktu. Bunları ancak Türk askeri muhafaza ediyordu. Selanik, Manastır, Üsküp vilâyetlerinde Bulgar çetelerile müsademeler devamda idi. Eşkiya takibile uğraşmak üzere avcı taburları teşekkül etmişti. Askeri m m t a k a müfettişlikleri ihdâs olunuyordu. Jandarmamızı tensike İtalyan feriki Dejorgie Paşa tayin olunmuş. Manastır vilâyeti jandarmasını İtalyanlar, Serezinkini Fransızlar, Selânik'inkini Ruslar, Dramanınkini İngilizler, Üskübünkünü de Avusturyalılar tensik ediyormuş! Bunların bir kısmı bizim üniformayı, bir kısmı da kendi üniformalarını taşıyor. Bu zabitler evvelce Girit'te de bulunmuşlar! Yani gidecekleri yolu öğrenmiştirler. Umumi Müfettiş Hüseyin Hilmi Paşa'nm maiyetinde Rusya ve Avusturya sivil memurları da dolu. Üçüncü Ordu ecnebi kontrolunda olduğundan maaşlarım tamamile alabiliyorlardı. Edirne'den gelenlerden şu faciayı öğrendim: Marko adında bir yahudi, zabitlerin ve memurların maaşlarını yüzde 20 - 80 arasında kınyormuş. Maaş sahipleri resmî olarak dört ayda bir maaş alıyorlarmış. Ramazan Bayramında yarım maaş, Kurban Bayramında diğer yarısı veriliyormuş! »*»

Bu yıl gördüklerim ve öğrendiklerim d a h a dolgundu. Ve beni çok olgunlaştırmıştı. İstanbul'a dönüşüm-

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 70 de samimi muhitimi d a h a çok aydınlatabiliyordum. R u s - Japon harbi hakkındaki neşriyatı da merakla takip ediyordum. Tünel'in üst b a ş m d a h e r zaman kitap a l d ı ğ ı m bir R u m k i t a p ç ı d a n güzel r e s i m ve krokileri h a v i bir İllüstrasyon aldım ve bir çok k i t a p l a r a d a b a k t ı m . Y a n ı m d a S e y f i d e v a r d ı . G i r e r k e n sınıf y ü z b a ş ı l a r ı m ı z d a n Halil Efendi kitapçının c a m e k â n m a bakıy o r d u . Bizim içeri g i r d i ğ i m i z i g ö r d ü ğ ü h a l d e bize b i r ş e y s ö y l e m e m i ş t i . F a k a t ç ı k t ı k t a n s o n r a bizi t a k i p e t ti ve Tünel m e y d a n ı n d a karşımıza geçerek : — Üzerinizi arayacağım, v a r ! dedi.

sizde evrak-ı

muzirra

Tafsilâtını «Hayatım» d a anlattığım çekişmeden sonra tabu zabit üniformasile üzerimizi aratmadık ve a d a m a h a k a r e t ettim. Ç ü n k ü kıyafeti de hizmetçi gibi idi. B u n u y ü z ü n e h a y k ı r d ı m . Meğer Tünel başındaki kütüphanelere girmek irad e - i s e n i y e ile (!) m e n e d i l m i ş . B e n s ü a d a b u l u n d u ğ u m d a n haberim yoktu. Seyfi'nin de (Düzgören - General) b u iradenin tebliğinden haberi olmamış. Sınıf zabitimiz bizi j u r n a l etmiş. M e k t e p N a z ı r ı Rız a P a ş a m e k t e p t e b i z i ç a ğ ı r d ı v e i r a d e - i s e n i y e ile m e n edilen k ü t ü p h a n e y e gidip öteberi a l a n b u n l a r m ı ? diye h a y k ı r m a y a başladı. Ben sılada idim, h a b e r i m y o k deyince d ö n d ü smıf z a b i t i m i z e v e bizi h u z u r u n d a n k o ğ d u ! O n a k ü f ü r l e r e t t i . Biz k u r t u l d u k z a n n i l e s e v i n i r k e n d ö r d e r h a f t a izinsizlikle ceza g ö r d ü k . * **

İsmet Aksaray (İnönü) de bizim J ö n j a n grubun u n s a m i m i b i r u z v u o l m u ş t u . B i z i m a l t ı m ı z d a k i sı-

İLK ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

71

n ı f t a n o l m a s ı n a r a ğ m e n a k ş a m l a r ı i c t i m a l a n m ı z a gel i r d i . B e n i m M a k e d o n y a s e y a h a t l e r i m v e h a l i m i z istikbalimiz h a k k ı n d a k i a n l a t m a l a r ı m a Seyfi de bir tak ı m kitaplar getirirdi. Bunları b a z a n a y r ı ayrı okur, b a z a n bir kaçımız b e r a b e r okurduk. Erkân-ı H a r p sınıflarının h e r b i r i n d e bizim gibi k a f a d a r l a r üçer beşer g r u p l a r halinde h a l ve istikbal ile h a s b ı h a l e d e n h a m i y e t l i v e m e d e n î c e s a r e t l i i n s a n lar vardı. A r a sıra felâketler b u y ü k s e k başların üzer i n e çökerdi. F a k a t b u bize k o r k u v e r m i y o r d u . Gençliğin ataklığı d a b a z a n l ü z u m s u z b e l â l a r a sebep olduğ u d a vakiydi. İşte biri de bizim b a ş ı m ı z a ç ö k m ü ş t ü . Şöyle ki : İzinsizliğimiz e s n a s m d a bizim g a y r e t l i arkadaş Seyfi d ö r t k i t a p g e t i r t m i ş . Biri T ü r k ç e N a m ı k K e m â l ' i n v a t a n h a k k m d a bir eseri, diğerleri Fransızca. İkisi Leon Tolstoy'un sosyalizm esaslarına u y g u n o l a r a k yazm ı ş olduğu O u est l'issue, La g u e r r e d e Crimée, dörd ü n c ü k i t a p d a L e s m o e n i s m i l i t a i r e s a l l e m a n d e (Alm a n Askerî Ahlâkı) başlıklı Meç divan-ı h a r b i n d e t a r d edilen bir A l m a n M ü l â z ı m m m A l m a n O r d u s u ahlâkiyatı aleyhindeki bir kitabı. Bunları ayrı a y r ı o k u d u k . T ü r k ç e ile kı^k olan O u est l'issue'yü bizim d e r s h a n e d e gece m ü z a k e r e d e n sonr a b e n , İ s m e t , S e y f i b i r a r a d a o k u d u k . B i r A r a p sınıf a r k a d a ş ı m ı z bizi tecessüs ettiğinin f a r k ı n a v a r d ı ğ ı m d a n o k u d u k t a n s o n r a T ü r k ç e y i y ı r t t ı m v e y a k t ı m , diğerlerini y a k t ı r m a m diye Seyfi elimden aldı... Bu gece d e r s h a n e basılmış ve gözler a r a n m ı ş . Seyfi"nin g ö z ü n d e n b u ü ç k i t a p d a a l ı n m ı ş ! Bu m a r i f e t i d e d i ğ e r sınıf y ü z b a ş ı m ı z S a d r i y a p m ı ş . L e o n T o l s t o y ' u n olduğu dahi m a h v ı m ı z a kâfi gelebilirdi. H e m e n Dahi-

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 73

liyeye koştum. Ve Sadri Beyi uzun uzadıya uğraşarak yola getirdim. Kendisi Fransızca bilmediğinden kitapların ismini yanlış tercüme ederse mahcup ve belki de mes'ul kalacağına kendisini inandırdım. Ve tercümelerini ben yaptım. Muharrirleri kendi hiç işitmemiş olduğundan bunlardan ben bahsetmedim. Kitaplara şöyle yakışık adlar bularak üstlerine yazdım : 1. — Kırım Harbi. 2. — Muhasarada Bulunan Sivastopol'da nereden çıkacağız? namile aynı muharrirlerin ikinci eseri, 3. — Alman Ordu Teşkilâtı. Eğer Namık Kemâl'in vatan hakkındaki şiirlerini yakmasaydım berikileri bu suretle yutturmaya tabii imkân olamayacaktı. Evlerimizin aranmasına k a r a r verildiğini Sadri Bey söyledi, f a k a t zararlı değil yalnız proğram dışı Fransızca kitap ! okumak büyük bir cürüm olmadığından yakayı kurtardık. Yalnız evde bir çok güzel kitaplarımı, bir arkadaş vasıtasile yaktırdım. Bu kitaplar yüzünden yalnız sahibi Seyfi'ye dört h a f t a d a h a izinsizlik geldi. Bu mühim bir ders olmalıydı; f a k a t aradan bir hayli vakit geçtikten sonra Seyfi, Sultan Aziz'in hal'i ve Murat ve Hamid'in cülusları zamanlarına ait mükemmel bir Fransızca kitap eline geçirmiş. Fakat bunu ayrı ayrı evlerimizde okuduk. Bu kitap da az kaldı başımıza bir belâ getirecekti : Ben okuduktan sonra izinli bulunduğumuz C u m a günü bize ^elen Seyfi'ye kitabını verdim. Sonra beraber Divanyolu'nda Arif'in kıraethanesine gittik. Bilardo oynadık. Bu esnada kitabın adresi olan sahife nasılsa Seyfi'nin cebinden yere düşmüş. Etraftan da bizi seyredenler vardı. Ne ise kimsenin f a r k m a v a r m a d a n bu sahifeyi müşterek bir hareketle yerden aldık. Bu iyi ders oldu. Artık geçirdiğimiz tehlike ve heyecanları kâfi gördük. Evrak-ı muzirra sayılacak şeylerle uğraşmadık.

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

73

YILDIZ D A M Ü T H İ Ş BİR B O M B A PATLADI

21 Temmuz 1905 (8 Temmuz 1321) Cuma günü Yıldız'da Sultan Hamid camiden çıkıp arabasına bineceği sırada seyircilere mahsus arabalar arasından birinde boğucu gazlı bir cehennem makinesi infilâk etmiş. Ben bugün Sarıyer'de ağabeyime misafir gitmiştim. Dönüşte vapurda Harem ağalarının birbirine telâşla anlatırken öğrendim. Mektepte izinsiz arkadaşlar infilâkı işitmişler, ö l ü ve yaralıların naklini görenler de olmuş. Günlerce bu hâdise Sultan Hamid'in istibdadı ve Bulgar ve Ermenilerin Türk'ün z a r a r m a yaptıkları teşebbüsü aramızda konuştuk, durduk. İşin tuhafı bize karşı tazyikin de artması idi. Artık Harbiye talebesi gibi namaz için camiye de zorla götürülüyorduk. Fakat bir t a r a f t a n d a Padişahm marangozhanesinde bizzat meşgul olduğu birer perger takımı ile gümüş liyakat madalyası dağıttüar. Bomba hâdisesinin faillerinden Belçikalı Juris yakalanmış. Muhakemesinde (Ayasofya yakınındaki Adliye binasında) bulunmayı çok arzu ettim. Bunu Seyfi'nin akrabasından bir hariciye memuru delâletile temin ettik. İlk tahkikatı Yıldız'da Necip Melhame'nin reisliğinde Necmettin Molla ve Nazif Süruri Beylerden mürekkep bir komisyon teşkil olunmuş ve bir çok tahkikattan sonra Viyana mamulâtı bir araba tekerleği lâstik parçasından a r a b a ne zaman ve kimin tarafından gümrükten geçirildiği anlaşılmış. Gazeteler Padişaha dualar arasmda biraz malûmat yazdılar ve arabanın resmini de bastılar. Bir Türk Padişahının Ermeni veya sair Türk olmayanlar tarafından öldürülmesini kendi tarihimiz

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 74 b a k ı m ı n d a n ç i r k i n b i r h â d i s e t e l â k k i ile h â d i s e y e ü z ü l m ü ş t ü k . Ç ü n k ü ö l ü m ü gayr-ı Türklerin m e n f a a t i için lâzım bir h â d i s e gibi görülecekti. H a l b u k i vaziyet T ü r k milletinin gittikçe, bu cahil S u l t a n idaresinde tehlikeye yürümesiydi. Şu halde mes'ele körü k ö r ü n e Ham i d ' i n ö l d ü r ü l m e s i değil, d a h a ziyade i d a r e m i z d e sal â h v e t e c e d d ü t t e m i n i idi. B u d a a n c a k T ü r k Milletin i n teşekkülleri ve plânlarile olabilirdi.

Üçü asker olmak üzere 23 kişi telef ve 58 kişi de ağır ve hafif mecruh olmuştu. Sultan Hamid hayatı için bir sürü hafiye ve erbabı sadakat beslediği ve bunlara maaşlarmdan başka türlü ihsanlar verdiği halde ve bombanm atılacağı hakkmd daha önceden de haber alındığına rağmen (11) bu hâdisenin önlenememe(11) İnfilâkın vukubulduğu 8 temmuzdan hemen iki ay evvel firari Ahmet Celâlettin Paşa'dan (Murat Beyi Avrupa'dan getirmeye muvaffak olan ve sonra da Diran Kelekyan ile birlikte kaçan) Sultan Hamid'e Mısır'dan şu malûmat verilmişti. Maruzu çakerkadimleridir Kullan her ne kadar teveccüh-ü şahanelerinden mehcur ve bir takım kimselerin haysiyetine tecavüzleri yüzünden münkesir ve mağdur isem de pek küçük yaştanberi nimet-i hümayunlarıyle perverde olduğumdan Jön Türk ve Ermeni komitelerinin birleşmesi neticesi olarak Ceneve'den son verilen karar mucibince nefs-i hümâyunlarına suikast için tertibat alındığını arz etmeyi kendime bir nimet borcu bildiğim ve bendegân-ı şahanelerinden Diran Kelekyan Efendinin bu haberi teyid ettiğini arz ederim. Ferman Kahire, 17 Mayıs 1321 Burada bir noktayı da hatırlamak lâzımdır : Yine bu serhafiye Ahmet Celâlettin Paşa ve Diran Kelekyan'dır ki bomba infilakı tarihi sıralarında Doktor Bahattin Şakir Beyi Erzincan'dan kaçırmak için Trabzon'da adamlar ve vasıta hazırlamışlardı.

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

75

siııe v e şimdilik f a i l l e r i n i n ele g e ç i r i l e m e m e s i n e ç o k üzülerek çok vehimlenmiş ve yetiştirdiği köpeklerin sadakatsizliğine çok kızmış ve ağzına gelen k ü f ü r l e r i s a v u r m u ş . İlk önce b u s u i k a s t i v e l i a h d R e ş a t E f e n d i nin taraftarlarının y a p t ı ğ m a u m u m i bir zan ve hatt a k a n a a t hasıl olmuş. Ç ü n k ü h e r k e s i n v e h m i böyle! Birçok jurnallar da b u mealde, Sultan H a m i d de b u z a n d a ! S o n r a iş m e y d a n a ç ı k m ı ş t ı r . H â d i s e h a k k m d a sonraları aldığım doğru m a l û m a t ş u d u r : Aşağıdaki jurnallan da ibretle okuyalım : Her ne kadar Osmanlı İmparatoru bir ihtiyar Sultan Hamid Han Hazretleri sosyalist umdelerine karşı menfi hareket buyurmakta ise de Alman menfaatinin kendi şahsı ile alâkası bulunması ve Alman sosyalistlerinin prensip noktasından umumi Alman menfaatine hâdim olması hasebiyle Jön Türk ve Ermeni ve Bulgar komitelerinin nefs-i şahane aleyhinde icrasını tasavvur ettikleri suikastin çok geçmeden ikama intizar icab eylediğini bildirmeyi kendime bir vazife bildiğimi arz ederim. 5/11/1904 Alman Sosyalistlerinden Hanri Adolf Rus ve Fransız sefaretlerine mensup Hacı Piyer adındaki bir Ermeni de ara sıra bazı haberler verirmiş. Ve ihsanlar da alırmış. Vak'adan iki ay evvel —Aşağı yukarı Ahmet Celâlettin ve Diran Kelekyan'm haber verdikleri sıralarda— vasıtası olan Nafia Nazırı Zihni Paşa şu haberi şeriyor. «Jön Türk komitesi pek yakında fiiliyata geçerek İstanbul'da bir vak'a çıkarmak istediklerini sefaretlerden mütereşşih haberlere istinaden mahremane surette arz eylerim.» Bu Hacı Piyer İstanbul merkezi azasından avukat Baha Beyin de itimadını kazanmıştı. Bizim Meşrutiyeti kurtarmak için başlayan mücadelemizde ismi geçecektir. İki yüzlü çalıştığı ve bu suretle hem şahsi kazancım temin ediyor, hem de Ermeni komiteleri hesabma Sultan Hamid'e Genç Türkleri düşman gösteriyordu.

76

İLKİTTİHAT)VE TERAKKİ CEMİYETİ fll

Rus Ermenilerinin hazırladıkları bir suikasttir. Eğer Sultan Hamid ölseydi Beyoğlu'nda birçok yerlerde bombalar patlayacak, kargaşalıklar çıkartılacak ve bu suretle Avrupa'nın dikkati şark vilâyetlerinde Ermeni istiklâli mes'elesine çekilmiş olacaktı. Asıl failler bu işi İstanbul'da Belçika tebaasından Juris'in evinde birçok defalar toplantılar y a p a r a k kararlaştırmışlardır. Juris ve karısı Ermenilere yataklık yapmıştır. Suikasdi hazırlayanlar a r a b a d a n Yıldız'da indikten sonra başka bir arabaya binerek doğruca Sirkeci istasyonuna gelerek Avrupa trenine binmişlerdir. Hükümet vak'a akabinde tedbir almadığından bunlar trenle kaçabilmişlerdir. Sultan Hamid Yıldız'da büyük bir hey'eti tahkikiye hazırlatarak işe adli kanaldan başlattığı gibi kendisine yağan jurnallarla da ayrıca uğraşmıştır. Bu mes'ele hakkında Padişaha 8000 jurnal verilmiştir! Bunların bir tanesi Sultan Hamid'in kanaatine pek uygun gelmiş ve hey'et-i tahkikiyenin dahilden ve hariçten bir çok delillerle tesbit ettikleri istikamete aykırı olmakla beraber bizzat günlerce uğraşmasına sebep olmuş. Şöyle k i : Ümeranın da nöbetle cuma selâmlığında bulunması irade edildiğinden Harbiye Mektebi muallimleri de sıra ile gitmeye başlamışlar. Hâdise günü Harbiye kütüphane memuru Binbaşı Mustafa Bey ile baytar sınıfları muallimlerinden Kaymakam Ermeni Minas Bey de sırası gelenler arasında selâmlığa gitmek üzere bir arabaya binerler. Minas Beyin pelerini de varmış. Bunu sarılı olarak karşılarındaki oturma yerine koymuş. Yıldız'da her ikisi de -arabadan inmiş. Pelerin a r a b a d a bırakılmış. Her biri rütbesinin bulunduğu yere gitmiş.

İLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

77

H â d i s e d e n s o n r a o telâş içinde b u iki zat d a y i n e b u l u ş m u ş l a r ; f a k a t o g ü r ü l t ü ve kargaşalık a r a s ı n d a arabayı bulmak kabil olamamış. Parçalanmış arabalar, k a n l a r içinde p a r ç a l a n m ı ş insan ve h a y v a n cesetleri herkese bir türlü telâş vermiş, kimi b u l d u ğ u arab a ile, k i m i ' y a y a s a v u ş m a k t a d ı r l a r . M i n a s B e y d e b u şaşkınlığa k a p ı l a r a k M u s t a f a Beye ş u n u söylemiş: — A m a n ben pelerinimden de vaz geçtim, arabad a n d a . S a k ı n b e r a b e r a r a b a ile g e l d i ğ i m i z i v e a r a b a mızın da, pelerinimizin de bu gürültüde kaybolduğun u kimseye söylemeyelim! Bu sözler M u s t a f a Beyin şüphesini uyandırmış. Velinimeti saydığı bahriye feriklerinden H ü s n ü Paşa'ya gidip a y n e n söylemiş. Ş u n u d a ilâve e t m i ş : Pelerinin içinde ağır bir cisim o l d u ğ u n u Minas Beyin ifadesind e n s o n r a anladım. Ç ü n k ü pelerin hiç y e r i n d e n oynam ı y o r ve şeklini değiştirmiyordu. H ü s n ü P a ş a m a k u l ve açık yürekli g ö r ü l ü r bir zat o l m a s ı n a r a ğ m e n b u h i k â y e y i h â d i s e n i n esası gibi kab u l e d e r e k g ü z e l b i r ü s l û p ile S u l t a n H a m i d ' e j u r n a l e d e r ve jurnali d a v e l i n i m e t i ! bildiği K ı z l a r a ğ a s m d a n biri vasıtasile Sultan Hamid'e takdim eder. S u l t a n H a m i d , h e y ' e t - i t a h k i k i y e y i b u işe k a r ı ş t ı r m a d a n B i n b a ş ı M u s t a f a Beyi S a r a y a ç a ğ ı r t ı r ve k e n d i u s u l ve itikadı v e ç h i l e a b d e s t aldırıp iki r e k â t n a m a z k ı l d ı r d ı k t a n s o n r a K u r ' a n - ı K e r i m ' e el b a s t ı r a r a k j u r naldaki ifadelerinin bir iftira olmayıp hakikat olduğun a dair yemin ettirir! A r t ı k s ı r a zavallı M i n a s Beye gelir. K e n d i h a l i n d e v e mesleğine âşık, vazifesinden b a ş k a şeylerle a l â k a lı o l m a y a n b u z a t m u h a f a z a a l t ı n d a Y ı l d ı z s a r a y ı n a

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 78

celbolunur ve cinayeti itiraf etmesi için hususi isticvaplara başlanır! Belânın nereden b a ş m a geldiğini a n l a m a y a n b u yaşlı başlı muallim yeminlerle birşeyden haberi olmadığını a n l a t m a k için çırpınır! N i h a y e t iş h e y e t - i t a h k i k i y e c e d u y u l u r . H a l b u k i onlar a r a b a n m lâstik ve tekerlek parçalarındaki m a r k a l a r ı n d a n a r a b a n ı n V i y a n a m a m û l a t ı o l d u ğ u n u öğrenerek g ü m r ü k t e n ve Viyana sefaretinden arabanın n e r e d e n , n e z a m a n g e l d i ğ i n i v e k i m i n i d a r e s i n d e old u ğ u n u kat'i surette ö ğ r e n e r e k işin Belçika tab'asınd a n Juris'in evinde Rusya'dan gelen birkaç Ermeni tar a f ı n d a n h a z ı r l a n d ı ğ ı n ı o r t a y a ç ı k a r m ı ş l a r d ı r . B u işte a l â k a d a r olanlar d a yakalanıp tahkikat t a m a m l a n mış ve hâdisenin m e ç h u l t a r a f ı kalmamıştır. İşde Min a s Beyin en u f a k bir suçu bile b u l u n m a d ı ğ ı n ı hey'et-i tahkikiye Sultan Hamide' bildiriyorlar. Sultan iradesi şu oluyor: Nisbet-i askeriyesi kesilsin, onbin k u r u ş Ş a m ' d a i k a m e t e m e m u r edilsin!

maaşla

Zavallı M i n a s u z u n yıllık m e s l e ğ i n d e n v e m u a l limliğinden ağlayarak ayrılırken ırkdaşlarından bu c i n a y e t i i r t i k â p e d e n l e r e de, k e n d i s i n i n f e l â k e t i n e sebep olanlara da lânetler okuyor. Ucuzca kurtulduğund a n d a haline şükrediyor! * **

J u r i s h ü r fikirli bir sosyalistti. olarak müstebit bir Padişaha karşı len suikasde y a r d ı m ettiği k a n a a t i n e de-iumumi Necmettin Molla faillerin

Hissine m a ğ l u p y a p ı l m a k istenivarılmıştı. Müdgıyaben, Juris'in

İLK İTTİHAT) VE TERAKKİ CEMİYETİ

fll

de vicahen idamını istedi. Juris sık sık bir ufak şişe içindeki ilâcını içiyordu. Bu mahkemeyi dinlemek çok istifadeli ve çok heyecanlı idi. Hususile Ermeni ve Bulgar ihtilâllerinin iç yüzlerini yıllardanberi öğrenmiş ve kendi milletimizin de istikbalini düşünebilecek bir hale gelmiş olmak dolayısile benim r u h u m d a çok büyük tesirler yapmıştı. Gerek arkadaşlarla ve gerekse ağabeyimle bu mahkemede tatlı sohbetlere hayli esaslar kazandırdığından memnuniyetim büyüktü. Mahkemede idam kararım vermişti. Fakat Sultan Hamid, bu adamı affettiği gibi yüksek maaşla da anarşistlerin kendi aleyhine hazırladıklarını işittiği suikastten malûmat vermesi için onu hafiyeliğine de almıştı. Halbuki Juris anarşist değil sosyalist idi. Sultan Hamid ise anarşistlerle sosyalistleri aynı şey zannediyormuş. *•

Sultan Hamid bu bomba hâdisesinden sonra Yıldız'ın etrafına bazı yerlerde iki kat olmak üzere yüksek duvar çektirdi. Hafiye teşkilâtı kuvvetlendirildi. Fehim Paşa kardeşi Miralay T a n k ile Pangaltı Harbiyesindeki Harbiye ve Erkân-ı Harbiye sınıflannı yakından kontrola başladı. T a n k ve bir hayli maiyeti hemen her gün tramvay caddesindeki muhallebici (Bugünkü memşalarla (helâlar) köşedeki dükkân arası) nin önünde nargile içerdi. Mektebin kendi müdürü Rıza Paşa ve mektepler n a z ı n Zeki Paşa ve müfettiş namile Hamid'in mutemedi İsmail Paşa hep birbirini kontrol ettiği yetişmiyor gibi bir de Fehim Paşa bu irfan müessesesinin üstüne baykuş gibi bakıyordu (12). (12) Harbiye tahsilini ikmâl edemeyen bu zadegân sınıfı yetiştirmesi Fehim Paşa, 1323 ortalarında ve 1323 teşrinisâni

İLKİTTİHAT)VE TERAKKİ CEMİYETİ fll Başhafiye A h m e t Celâlettin P a ş a ' m n d a gözden d ü ş ü p A v r u p a ' y a k a ç m a s ı ve s o n r a Mısır'a gelerek Pad i ş a h a b o m b a hâdisesini bildirmesi ve f i r a r a r k a d a ş ı Ermeni Diran Kelekyan d a ismini jurnalda zikretmesi v e y i n e b u i k i a d a m ı n D o k t o r B a h a t t i n Ş a k i r B e y i n firarını teminleri görülüyor ki şahsi m e n f a a t gören s e r h a f i y e b i l m e y e r e k ve milli m e n f a a t g ü d e n E r m e niler bilerek Genç Türkleri müstebit Padişaha hırpal a t m a k istemişlerdir. Eğer b o m b a hâdisesinin failleri o r t a y a ç ı k m a s a y d ı k i m bilir n e k a d a r T ü r k ç o c u ğ u n u n h a y a t ı veya istikbali mahvolacaktı. Hele bizim safiyetle J e u n e g e n s diye kullandığımız parola d a haber almsa imiş kimbilir başımıza neler gelirmiş.

İKİNCİ DEFA OLARAK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ NEDEN KURULDU ?

Ben b u r a d a kendi bildiklerimi yani hatıralarımd a n C e m i y e t ' l e ilgili o l a n l a r ı k a y d e d i y o r u m . Y a l n ı z ş u n u k a y d e d e y i m ki e r k â n - ı h a r b i y e s ı n ı f l a r ı n d a n ord u l a r a g i d e n l e r i m i z , b i z d e n ü ç yıl ö n c e o r d u l a r a g i d e n sınıf a r k a d a ş l a r ı m d a n d a h a o l g u n v e a y n ı z a m a n d a (1907)'de iki defa kendine mahsus bomba attırarak Sultan Hamid'in gözüne daha ziyade girmeye uğraşmıştı. Daha sonra'arı 6cnebi tabaalanndan da para almaya kalkışmıştı. Bir Alman tabaasınm bir gemi kerestesini müsadere ve bir İngiliz tabaasmdan da 700 altın istediğinden Alman ve İngiliz sefirlerinin tazyikile Bursa'ya sürüldü. Meşrutiyette halk parçaladı.

İLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

81

Sultan Hamid'in idaresine karşı d a h a dolgun bir nefret ve kinle İstanbul'dan ayrılıyorlardı. İstikbalin milletimiz için çok korkunç hâdiselerle dolu olduğunu çok iyi anlamıştık. Ben ise iki defa ihtilâl mıntakasını görmekle beraber olgun bir mürebbi olan büyük ağabeyimden çok şeyler de öğrenmiş bulunuyordum. İki cümle ile bunların hülâsası m ü m k ü n d ü : İdaremizin her şubesi berbad bir halde, çok geriyiz. Padişah cahil, zamanın icaplarmı yapmak şöyle dursun anlayacak bir halde dahi değildir (13). Avrupa devletleri içimizdeki Hıristiyan unsurları yetiştiriyor, ihtilâl yaptırıyor ve yavaş yavaş bizi paylaşmaya gidiyorlar.

(13) Sultan Hamid'in kara cahil bir adam olduğunu işitir dururduk. Hal'inden sonra Selanik'te kendi el yazısile yazdığı hatıratından şu satırları okumak insana hayret veriyor : «Ben saltanatta iken muntazam tahsil ve tetebbua vakit bulamıyorum. Şehzadeliğim de büyük biraderim gibi kayıtsızlıklar içinde geçmişti.. Ben Selâniğe gittikten ve hal ve tahavvülün icabettiği fütur iki üç ay zarfında zail olduktan sonra muntazam tahsil etmeye başladım. Edebiyat ile tarih en sevdiğim şuabat-ı marifettendir. Ben istirahat gibi, şan ve şerefin de büyük bir kısmını zamanı menkûbiyetimde kazandım. İşte bugün de lehülhamd fikrimi oldukça düzgün bir üslup ile ifade. edebüiyorum. Fransızcadan kulak dolgunluğu ile bir çok kelime bilirdim. Selânik'in uzun günlerinde bu lisanı muntazaman tahsil,, etmeye çalıştım. Şimdi gazetelerle risaleleri kamusun muavenetile fakat suhuletle anlıyorum..» Dünya milletlerinin en karışık ve en tehlikeli mes'eleleri kendi iç siyaseti arasında bulunan ve bütün Avrupa büyük devletlerinin iştihasını çeken Osmanlı Devletini, işte böyle bir Padişah idare ediyordu. Yani hâdiseler topyekûn devletimizi bir uçuruma süriiklüyordu. 6

İTTİHAT VE TERAKKİ CEM İV ETİ ı

Erkân-ı Harp Yüzbaşıları (1905) Seyfi, Kazım ÜÇÜNCÜ ORDUYA

GİDİYORUM:

5 İkinci Teşrin 1905 (23 İlk Teşrin 1321)'de erkân ı h a r p yüzbaşılığı diplomasını birincilikle aldım. Uzun yıllardanberi bu mevkii m u h a f a z a ediyordum. Sınıfın ikincisile aramda 61 n u m a r a gibi şimdiye k a d a r görülmemiş bir f a r k vardı. Sınıfımız 44 kişi idi. On üç kişi

İLK İTTİHAT) VE TERAKKİ CEMİYETİ

fll

erkân-ı h a r p olduk, diğerleri erkân-ı h a r p namzedi oldular. Smıfm ikincisile son erkân-ı h a r p arasındaki n u m a r a farkı benimle bu ikinci arasındaki kadardı. Umumi sınıfın sonuncusile benim aramdaki f a r k 449 n u m a r a idi. İlk olmak üzere bana altın maarif madalyası verildi ve kur'ada İkinci Ordu (Edirne) çıktığı halde mektepte bırakılmak istenildim. Ben bu teveccühten istifade ederek Üçüncü Ordu'da kardeşimin yan m a gidebilmek imkânını buldum. Fakat bu ancak iki yıllık staj müddetimce m ü m k ü n olabilecekti. Çünkü mektep idaresinde bırakılmak emrine karşı kıt'ada iki yıl staj yapmak hakkındaki irade-i seniyeye imtisal etmek ve bu suretle orduda tecrübe kazanmak fırsatından m a h r u m edilmemekliğimi beni alıkoymak isteyen Ders Nazırına ve Mektep Müfettişine karşı söylemiş ve hakkımdaki teveccühlerini kardeşimin yanına göndermekle tecelli ettirmelerini rica ettim. Müfettiş İsmail P a ş a kızdı ve b u talebimden şüphelendi. Ders N a z ı n Esat P a ş a d a benim a r z u m a karşı h a y r e t e t t i . F a k a t k a r d e ş i m i n o r a d a o l d u ğ u n u h e r y ü o r a y a s ü a y a gittiğimi ve ailece o r a d a t o p l a n m a k imkânım bulacağımdan bu ricada bulunduğumu anlatınca gevşediler ve stajımı Üçüncü O r d u d a yapmaklığım için delâlette b u l u n d u l a r . Dünya sanki benim olmuştu. Manastır'a gitmek orada samimî bir muhit kurmak, askeri tecrübelerimi de a r t t ı r m a k ve ihtilâl h a v a s ı içinde milletime d a h a faydalı o l m a k m e f k û r e s i yıllardanberi beni çüdırtıyordu. Bu emelimin esasına artık k a v u ş m u ş bulunuyordum. Manastır'a gitmeyi herhalde Selânik'te temin edebilirim ü m i d i n d e idim. F a k a t günler geçiyor, emrimi a l a m ı y o r d u m . T a m b i r a y s ı k ı t a k i p o l u n d u m . Sık sık Beyazıt K ü t ü p h a n e s i n e gider tarih o k u r d u m .

84

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 84

Bir aralık 26 İkinci Teşrin 1905 (13 İkinci Teşrin 1321)'de Avusturyalı bir amiral kumandasında on gemiden mürekkep beş Avrupa büyük devlet donanmasının (Almanya iştirak etmiyordu) Midilli adasmı işgal ettiği ve Kânunuevvel 18'de çekildiklerini işittim. Sebebi Makedonya mmtakası bütçesinin açığını kapatmak için Bâbıali gümrük varidatma % 8 -10 zammetmek istemiş. Büyük devletler de bu mmtaka maliyesi kontrolünü genişletmeyi teklif etmişler. Yani mevcut Rus ve Avusturya maliye memurlarına diğer büyük devletler de birer maliye memuru eklemek istemişler. Hatta bu memurları tayin ve müfettişlik maiyetine göndermişler! Babıâli; bu hali hukuk-u hükümranî'ye muhalif bularak Üsküp'de bulunan umumi müfettiş Hüseyin Hilmi Paşa'ya bu memurları kabul etmemesini emretmiş. Büyük devletler de bunun üzerine Midilli'yi işgal ederek Çanakkale Boğazına karşı bir gösteriş yapmışlar. Abdülhamid korkmuş, teklifi kabul etmiş! Donanma da çekilmiş.

SELÂNİK'E HAREKETİM s

Bir ay sonra emrimi alabildim. Ağabeyimle son hasbıhalimi y a p t ı m : Hayli zamandanberi fikrimde evirip çevirerek şekilleştirdiğim bir fikrimi açtım: Alemdar Ordusu gibi bir hürriyet ordusile Sultan Hamid'i devirmek. İki fırka bu işi mükemmelen becerebilirdi. Fakat bu nasıl olabilirdi? Bu işi yaparken hariçten bir t a a r r u z a uğrarsak halimiz daha mı feci olurdu? Üçüncü Sultan Mustafa'nın Tarih'i Ata'nın 4'üncü cildinin 67'nci sahifesinde okuduğum şu feryadı beni, neye mâl olursa olsun bu iş mümkünse yapılmalıdır kanaatine sürüklüyordu. Yüzlerce yıllar-

ILK ÎTTÎHAD VE TERAKKI CEMÎYET!

85

d a n b e r i e r b a b ı s a a d e t t e g e z e n h e p h a z e l e idi. V e b u n ların elinde mahvolacaktık. F a k a t onlar emsâli müstemlekelerde görüldüğü veçhile yine saadette yaşayac a k l a r d ı . Ş u h a l d e ilk f ı r s a t t a b i r h ü r r i y e t o r d u s u k ö k ten bir temizleme ameliyesini yapmalıydı. Her tehdid karşısında gevşeyen Sultan Hamid günün birinde M a k e d o n y a ' y a m u h t a r i y e t verebilirdi. Şu h a l d e M a k e donya'daki ordu da şimdiden fikren hazırlanırsa bu işi b a ş a r a b i l i r d i . Üçüncü Mustafa'nm (1717-1774) söylediği A l e m d a r ' m y a p t ı ğ ı : işte saik ve işte ö r n e k !

ve

Yıkılıp dır bu cihan sanma ki bizde düzele şimdi crbab-ı saadette gezen kep hazele Devleti çarht denî verdi mahvı müptezele işimiz kaldı hemen merhamet-i lem yezele.

Tanıdığım ve sevdiğim Manastır'a gitmek ve orada zabitlerin seciye kuvvetine çalışmak, erkân-ı h a r p arkadaşlarla da bu vadide hasbıhaller yaparak hâdiselerin inkişafına emniyetle bakmak ve eğer İttihad ve Terakki mensupları varsa onlarla da anlaşmak ve halkın fikrini yükseltmek gibi güzel k a r a r l a r a vardım. İttihad ve Terakki mensuplarına karşı aile efradımızın çoktanberi hürriyet âşıkı olduğunun delili olmak üzere ağabeyimin numarası olan 121/11'i kullanmak hakkını da ağabeyimden aldım. Diğer bir arkadaşım İzmit'te jandarma yüzbaşısı, diğer İstanbul'da bahriyeli, aynı sınıftan olan kardeşim de Makedonya'da jandarmaya geçmiş bulunuyordu. Büyük kardeşim Defterhanede, iki teyzemin çocukları da İstanbul'da Bahriye Zabiti idi. 19 Şubat 1906'da Sirkeci'den trene binmek üzere Zeyrek'teki evimden ayrıldım. Trene binmeden önce eş-

86

K

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ '

yalarımı Mekke Şerifi kıyafetli iki Arap aradı. Birkaç hafiye ve kanun neferleri de beraberdi. Evde iken Bizans tarihinden imparatorlarının ıssız ve Hayırsız adalardaki cinayetlerine ve zulüm ve istibdadlanna dair yaptığım tercümeleri iyi ki yırtmıştım. Çünkü «Bir Türk Diplomatının Evrak-ı Siyasiyesi» başlıklı 1306'da basılmış olan ve Reşit Paşa'nın siyasî hayatın a ait olan kitap bile Arapları gayrete getirdi. Mukaddemesini okudular altında Safiye Sultandrah Mehmet Selâhattin imzasını da görünce birbirile görüştüler. Sonra biri bana dedi: — Bu kitap yasaktır. Sizde n e arıyor? — Y a s a k olan galiba b u m u k a d d e m e s i d i r « diyer e k b u sahifeyi yırttım eline verdim ve kitabı sandığ a attım. Ve Allah binaşrülsultan! diyerek telâtin sandığı k a p a t ı p h a m a l ı n sırtına y ü k l e t t i m ve y ü r ü d ü m . A r a p l a r bakışa kaldılar. Selânik'e k a d a r k o m p a r t ı m a n ı m d a bir y a h u d i yan ı m d a n ayrılmadı. Fotoğraf ve musikiden d e m vurm a s ı n a r a ğ m e n her ikisinden de haberi olmadığını g ö r d ü m . Yollarda a r k a d a ş l a r ı m a r a s t gelip k o n u ş t u k ç a d i n l i y o r d u . B i r h a f i y e o l d u ğ u n u ilk s a a t t e t a h m i n ederek vaziyet almıştım. D e m i r y o l u b u yıl d a h a s ı k ı m u h a f a z a a l t ı n a a l ı n dığı görülüyor. K o n u ş t u ğ u m t a n ı d ı k l a r ı m d a n öğrend i m ki h e r t a r a f t a cüz'ü t a m l a r d a r m a d a ğ ı n ı k talim ve terbiye geçen yıldan fena, atış talimleri yok, bölük talimi bile yapılamıyormuş. Herkesin kulağı kirişte. İşin e n f e n a s ı d a h a t b o y u n d a bir çok y e r l e r b a t a k lık o l d u ğ u n d a n s ı t m a d a n a s k e r l e r i m i z v e z a b i t l e r i m i z çok p e r i ş a n imişler.

İLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

87

Berlin Muahedesi mucibince Türk muhacirlerinin Anadolu'ya gitmeleri şart olduğundan hat boylarına yerleştirilememiş. B u r a l a r ı R u m ve Bulgar köylerile dolu bulunuyor.

Selânik'e yakın Kilindir istasyonunda kardeşim Hulusi beni karşıladı. Ondan en taze malûmatı aldım. Selanik'teki 17. Nişancı Taburuna mektepli bir kumandan gelmiş, d a h a iyi bir halde. O r d u E r k â n - ı H a r b i y e Reisi H a s a n Paşa'yı ziyaretimde b a n a tavsiyen v a r mı? diye sordu. (İstanbul'da i k e n tarih-i h a r p m u a l l i m i m i z «Askeri M ü z e M ü d ü r ü » A h m e t M u h t a r P a ş a t a v s i y e v e r m e k i s t e d i , k a b u l etmemiştim.) — H a y ı r e f e n d i m , böyle bir şey a l m a y ı k ü ç ü k l ü k telâkki edenlerdenim, dedim. — Yarınki trenle M a n a s t ı r ' a gideceksin! dedi. B e n b u n a ç o k s e v i n d i m . F a k a t b a n a k i m s e diplom a n a b a k a y ı m , d e m i y o r d u . T a v s i y e n i n k u v v e t i n e göre r a h a t bir yere — ki b a ş t a Selânik geliyordu — kayıracaklardı. Selânik'te b i r k a ç sınıf a r k a d a ş ı m vardı. O n l a r d a n da ahval h a k k m d a hayli m a l û m a t aldım. Yapılan tam i m l e r d e n Bulgar ihtilâlcilerinin armasını gördüm : Bizim b a y r a k kırılmış, y e r e atılmış.

MANASTIR'A

HAREKETİM:

26 Ş u b a t 1906 s a b a h ı M a n a s t ı r t r e n i n e b i n d i m . İki yıl ö n c e t a n ı d ı ğ ı m y e r l e r d e n g e ç e r k e n b ü y ü k s e v i n ç d u y u y o r d u m . K o m p a r t ı m a n ı m d a b i r R u m z e n g i n i ile bir Bulgar papazı vardı. R u m Fransızca, Bulgar da

İLKİTTİHAT)VE TERAKKİ CEMİYETİ fll R u s ç a biliyordu. H e r ikisile d e b u dillerle k o n u ş a r a k a h b a b olduk. Rum bir Matin Gazetesi o k u m a y a başladı ve b a n a d a S e l â h a t t i n i m z a l ı b i r m a k a l e göstererek p e k beğendiğini söyledi. Ben d e o k u d u m , h ü l â s a s ı şöyle: ¿ A v r u p a m e d e n i l e r i B u l g a r , R u m , E r m e n i . . . ilh. milletlerin Türklerden z u l ü m görmekte olduklarından feryad edip duruyorlar. Ve enva-ı mezalimi Türklere reva görüyorlar. Halbuki felâkete sebep onlardır. Sanki Türkler diğer milletlerden d a h a m ı bahtiyardır. Avrupalıların ve Hıristiyan t a b ' a n m zulmü yetişmiyor gibi P a d i ş a h ı n z u l m ü n d e n e n çok ezilen de onlardır. T ü r k l e r Hıristiyanlar k a d a r bile hürriyetlerine m a z h a r değildirler.» B u l g a r P a p a z ı ilk i s t a s y o n l a r ı n b i r i n d e indi. T ü r k çesi kıt R u m l a F r a n s ı z c a d a h a s e r b e s t g ö r ü ş t ü k . Y ü k sek tahsil g ö r m ü ş b u l u n a n b u R u m ahvali m ü k e m m e l görüyor. M e y d a n ı B u l g a r l a r a s e r b e s t b ı r a k m a m a k için Rumların d a teşkilâtlandığını ve silâhlandığını yoksa T ü r k d ü ş m a n l ı ğ ı t a ş ı m a d ı k l a r ı n ı a p açık söyledi. Avr u p a devletlerinin emellerini, k ü ç ü k milletlerden nasıl i s t i f a d e e t t i k l e r i n i , e ğ e r k ö r ü k ö r ü n e h a r e k e t e d e r lerse k ü ç ü k milletlerin istiklâllerini kaybedebilecekleri h a k k ı n d a k i k a n a a t l e r i m i söyledim. Çok hislendi. K o n u ş m a l a r ı m ı z d a n ş u a ç ı k g ö r ü l ü y o r d u ki « T ü r k i y e inhilâline» k a r ş ı m e y d a n ı B u l g a r l a r a boş b ı r a k m a m a k için d i ğ e r u n s u r l a r d a f a a l i y e t t e d i r l e r . Florina'da b u R u m da indi. Ben b u g ü n k ü temasl a r ı m d a n ve y o l c u l u ğ u m d a n çok m e m n u n kalmıştım. D e m e k ki h ü r b i r h a v a i ç i n d e i s t e d i ğ i m i o k u m a k , gör ü ş m e k v e d a h a iyi d ü ş ü n m e k i m k â n l a r ı n ı a r t ı k e l d e etmiş bulunuyordum. A k ş a m Manastır'a vardım ve

89 Belediye oteline indim. İçimdeki sevincin b ü y ü k l ü ğ ü n ü şimdiye k a d a r tatmış değildim. A c a b a İ s t a n b u l ' u n p e k sıkıcı h a v a s ı n d a n k u r t u l u p pek uzakların h ü r h a v a s ı m kokladığımdan mı? Yalnız b a ş ı m a h a y a t l a m ü c a d e l e y e b a ş l a d ı ğ ı m d a n m ı ? Yoks a v a t a n ve m i l l e t i m e k a r ş ı b u r a d a d a h a b ü y ü k hizm e t l e r g ö r e b i l m e k i m k â n ı n ı b u l a c a ğ ı m d a n m ı ? ... G a liba hepsi bir a r a d a bu k a d a r sevindiriyor. *

* *

Ertesi g ü n O r d u K u m a n d a n Vekili ve Erkân-ı Harb i y e H e y ' e t i n i z i y a r e t e g i t t i m . Asıl k u m a n d a n S e l â nik'te, ordu erkân-ı harbiyesinin bir kısmı d a orada, M a n a s t ı r ' d a d a b i r v e k i l k u m a n d a n ile e r k â n - ı h a r b i y e n i n bir kısmı ve levazım hey'eti v a r . G ü y a b u suretle ahalinin ricası üzerine Manastır'dan ordu merkezi k a l k m a m ı ş oluyor. B ü y ü k ü n i f o r m a m ile z i y a r e t i n e g i t t i ğ i m k u m a n d a n vekili N a z i f P a ş a p e k i h t i y a r b i r z a t . M a h m u z l a rımı ç a r p a r a k sert selâm verdim ve kendimi takdim ettim: — Ordu-yu âlilerinde vazife a l m a k şerefile gelen Erkân-ı H a r p Yüzbaşı Zeyrekli Kâzım. Sağ y a n t a r a f ı n d a uzunca kır sakallı bir ihtiyar Paşa — Süvari Fırkası K u m a n d a n ı İbrahim Paşa imiş — gülerek d e d i : — Yavaş! A l m a n Erkân-ı Harbi! Ortalığı yıkacaks ı n ! O n e m a h m u z ş a k l a t m a s ı , o n e ciddiyet!.. Nazif P a ş a kıs kıs g ü l m e y e başladı, ve d e d i :

İLKİTTlHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 90 — Yeni Erkân-ı H a r p l e r h e p artık A l m a n l a r gibi demek. A canım alaturkalığı d a unutmayın! Bu yetmişi a ş k m ihtiyarlar karşısında d o n a kaldım. Her tarafı ateşler içinde y a n a n ve h e r y a n ı n d a n istilâya m a r u z b u l u n a n bir m ı n t a k a d a b u n e hal? Saltanat hırsile Sultan Hamid'in h e r yerde ve h e r işte g ö r ü l e n b u yıkıcı v e h m i n e v e z i h n i y e t i n e b i r d a h a lânet okudum. Facianın dehşetini vazifeye başladıktan sonra gördüm. Şöyle k i : . Stajıma süvariden başlamayı, alayın üç bölüğün ü n Manastır'da, bir b ö l ü ğ ü n ü n Florina'da, bir bölüğ ü n ü n de Kökili'de o l m a s ı n d a n dolayı a r z u ettim. Tal i m v e t e r b i y e l e r i n e n e z a r e t e t m e k ü z e r e b u r a l a r ı dolaşmak i m k â n ı m olacaktı. Alay k u m a n d a n ı Manastırlı m e k t e p l i , f a k a t b ö l ü k l e r i n i n m e v c u t l a r ı n ı v e o t u r d u ğ u v e t a l i m v e t e r b i y e e t t i k l e r i y e r l e r i b i l m i y o r . Ben i m fırka erkân-ı harbiyesinde kalmaklığımı ve ara sıra talimlere ç ı k m a k l ı ğ ı m ı istedi. H a y v a n l a r ı n bir kısm ı hasta, bir kısmı öte beride, t a l i m e h e r b ö l ü k t e n birk a ç d i z i ç ı k a b i l i y o r . «Ben b i l e k e n d i m e b i r i ş i s t e d i m . Merkez k u m a n d a n ı yaptılar», dedi. Mektepli A r a p binb a ş ı d a b ö y l e s ö y l e d i . G ü y a t a l i m f i l â n y o k m u ş . İş g ü ç öteye beriye m ü f r e z e şevki imiş... Ben bölük k u m a n d a n l ı ğ ı n ı aldım ve b u sözlerin yalan olduğunu gördüm. Mektepli oldukları halde bu k u m a n d a n l a r ı n bir g ü n olsun talimhaneye geldiklerini v e h a r i t a i l e k i t a p l a a l â k a l a r ı n ı n b i l e k a l m a d ı ğ ı nı a n l a d ı m . H e n ü z s ü v a r i a l a y l a r ı M a r t i n t ü f e k l i , fişeklerin barutları çalınmış, dökülmüş, a l a y d a tek sargı paketi yok. Atış talimleri yok, y a r a s a r m a s ı n ı bilen yok. Halbuki h e r ı r k t a n komitecilerin elinde Manliher, sıhhî malzemeleri m ü k e m m e l . A c a b a S u l t a n H a m i d ,

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

91

süvari alaylarını İstanbul üzerine yürüyüverirler diye m i bu hale koymuş! M a n a s t ı r ' d a k i topçu k ı t ' a l a n tal i m h a n e talimlerile m u n t a z a m meşgul. Bunlar nisbet e n iyi b i r h a l d e . P i y a d e e s a s e n d a r m a d a ğ ı n ı k . F a k a t topyekûn o r d u d a n e h a r p kabiliyeti var, ne de sevk ve idare kabiliyeti... M u h t e l i f sınıf z a b i t l e r a r a s ı n d a a y r ı l ı k gayrılık var. Drahor boyunda y a n yana üç k a h v e h a n e sınıflar a r a s ı n d a ayrılmış. Her sınıftan bildiklerim var. Hele A v c ı T a b u r u n d a ü ç d e sınıf a r k a d a ş ı m v a r , b u n u n i ç i n muhtelif sınıfları birbirile görüştürmek, birbirinin vakit geçirdiği yere götürmek suretile Manastır'da zabitler a r a s m d a ilk g ü n d e n itibaren bir s a m i m i y e t b a ğ ı o l d u m . Mesleğime ait Fransızca m e c m u a l a r a d a abon e oldum. Alay zabitlerine, k ü ç ü k zabitlerine ayrıca dersler açtım. Sureti umumiyede garnizonda serhoşl u k ve k u m a r a n e f r e t ve vazifeye ve samimî birliğe güzel bir çığır açtım. Birkaç h a f t a içinde g ö r d ü ğ ü m acı şeyler ş u n l a r d ı : J a n d a r m a l a r İtalyanların elinde, b u n l a r ve b ü t ü n konsoloslar bir düziye Hıristiyan halkı hükümetimiz a l e y h i n e teşvik ederlermiş. Bulgarların h ü k ü m e t l e alış v e r i ş i k a l m a m ı ş . K e n d i gizli m a h k e m e l e r i ve i c r a k u v v e t l e r i v a r m ı ş ! S ı k sık t r e n d o l u s u B u l g a r genci A m e r i k a ' y a g i d i y o r m u ş . H e r y e r d e a c e n t e l e r açılmış. Bunl a r d a n p a r a ve fikir k a z a n a r a k d ö n e n l e r de başlamış. Bir g ü n istasyona giderek birkaç a r k a d a ş ı m l a ben de böyle bir kafilenin gidişini seyrettim. Tren k a l k a r k e n B u l g a r c a bir a ğ ı z d a n «Yaşasın Bulgarlar!» diye bağırışıp d u r d u l a r . Elbiseleri m ü k e m m e l d i . Hepsinin çant a ve bavulları d a vardı. Sıhhatleri ve neş'eleri de m ü k e m m e l d i . H a l b u k i T ü r k h a l k ı n s ı h h a t i de, neş'esi de,

92

İLKİTTİHAT)VE TERAKKİ CEMİYETİ fll

k ı y a f e t i d e b u n l a r d a n ç o k a ş a ğ ı idi. B a z a n t e r h i s e d i l m i ş r e d i f l e r i n h a l l e r i i s e p e k a c ı k l ı idi.

Bu Amerika'ya gidiş ve orada her bakımdan kuvvetlenerek dönüş buralarda hâkim yeni bir millet tipi yaratıyordu. Umumi müfettişlik bir ecnebi karargâhına benziyordu. J a n d a r m a yarı yarıya elimizden çıkmıştı. Birkaç yıl sonra bir h a r p çıkarsa halimizin neye varacağını arkadaşlarla hasbihal ettim: Ordumuzun gerilerinde bu ihtilâlci unsurun yapacağı fenalıkların derecesini düşünmek insana dehşet veriyor. Bir t a r a f t a n da Balkan devletleri ordularmı muntazam surette yetiştirirken bizim ordu demiryolları, köprüler, karakollar muhafızı olarak darmadağınık. İlkbahar gelince bir de eşkiya takibrbaşlıyor. Tabur kumandanlarından yukarısı mesleğine ait bir şeyle uğraşmıyor. Teçhizat pek eksik. Bu hal düşünülürse bu da ayrıca elem veriyor. Ben bu tahlili yaptıktan sonra ortaya iki sual attım : Bu gidişle Makedonya bizde kalır mı? Makedonya bizden ayrılırken bütün Türkiye'yi de beraber uçur u m a sürüklemez mi? Üstüste bazı vak'alar zabitler arasında birliği ve düşünceyi kuvvetlendirdi, ona şekil verdi. Meselâ 5 nisan (25 m a r t rumi) de bizim cephaneliklere yakın bir Ulah evi yandı. Bir çok mermi ve bomba patladı. Burası evvelce bir Bulgar'ın imiş. Bir gün evvel 29 kişilik bir Bulgar çetesi imha olunduğu haberi de geldi. J a n d a r m a d a n bir şehit, askerden bir yaralı varmış. Her yıl olduğu gibi yine irade-i seniye tebliğ olunmuş : «Bundan böyle hudutlardan tek komiteci geçirilmeyecektir. Bütün mevcut komiteler de az zamanda imha olunacaktır!»

İLK İTTİHAT) VE TERAKKİ CEMİYETİ

fll

12 N i s a n (30 m a r t r u m i ) İ s t a n b u l ' d a n I ş k o d r a ' y a s ü r g ü n giden altı zabit M a n a s t ı r ' a geldi. Kuleli D e r s Nazırı H a s a n F u a t P a ş a d a t a r d o l u n a r a k Rodos'a sür ü l m ü ş . Ş e h r e m i n i R ı d v a n P a ş a ' y ı v u r d u r a n Ali Şamil P a ş a mes'elesinden d a h a bir çok t a r d ve s ü r g ü n ler varmış! 12/13 N i s a n (30/31 m a r t r u m i ) sınıf a r k a d a ş ı m Geredeli Hilmi kendi askerimizin p u s u s u n a düşerek şehid olmuş.

31 MART MANASTIR'DAKİ ZABİTLERİN APAÇIK BİRLİĞİNİ KURDU (14) 31 M a r t ( m i l â d i 13 n i s a n ) c u m a g ü n ü Manastır m a t e m i ç i n d e idi. B i r T ü r k z a b i t i k e n d i k a r d e ş l e r i n i n kurşunile şehit olmuştu. Merasimle gömülecekti. T ü r k B a y r a ğ ı n a sarılan bu şehit, zabit ve neferlerin ellerinde taşındı. Merasime b ü y ü k rütbeliler gelmediler. Bu isabetti. Bütün r u h u m u z l a k a y n a ş m a y a onlar a n c a k h a i l idiler. M e z a r a g ö m d ü ğ ü m ü z b u ş e h i t b e n i m sınıf arkadaşımdı. Kendisini b ü t ü n arkadaşlarına d a fedak â r l ı ğ ı ile, v e f a k â r l ı ğ ı ile s e v d i r m i ş t i . M e z a r ı b a ş ı n d a ki yüzlerce zabitin o a n d a duyguları, d ü ş ü n c e l e r i birdi. B u n u n kelimelerle d e i f a d e s i n i yine ş ü p h e s i z ki h e p si i s t i y o r d u . O n u b e n i f a d e e t t i m : Hilmi! Seni d a h a şerefli b i r ölüme s a l m a k kündü.

müm-

(14) O zaman kullanılan Rumi tarihçe 31 Mart ne gariptir kl dört yıl sonra İstanbul'da mektepli zabitlerin öldürülmesi ve Meşrutiyetin kaldırılması için bir irtica' günü oldu.

94

İTTIHAT VE TERAKKI CEMIYET!

B u m e r a s i m d e n s o n r a y a k ı n a r k a d a ş l a r ı m l a Kırm ı z ı K ı ş l a ' d a t o p l a n d ı k Ü ç sınıf a r k a d a ş ı m m b u l u n d u ğ u Ü ç ü n c ü Avcı Taburile, s t a j a başladığım Onbeşinc i S ü v a r i A l a y ı n ı n i k i b ö l ü ğ ü b u k ı ş l a d a idi. Benim b ö l ü ğ ü m d e b u r a d a idi. A l a y z a b i t l e r i n e b u r a d a d e r s lere başlamıştım. A k ş a m l a r ı atlı g e z m e l e r ve hususi toplantılarla bu kışlada az z a m a n d a zabitler arasında çok samimi bir h a y a t başlamıştı. B u g ü n h e r z a m a n k i n d e n f a z l a a h v a l ile a l â k a l ı m e v z u ü z e r i n d e h a s b ı hale başladık. Lâflar d ö n ü p dolaşıp şu cümlede k a r a r kılıyordu : B u n u n sonu ne olacak? 1319 (1903) B u l g a r ü ı t i l â l i n d e 30,000 k a d a r B u l g a r ihtilâlcisi ö l d ü r ü l m ü ş ve üç vilâyet ecnebi kontrol u n a a l ı n m ı ş . Ş i m d i y a l n ı z M a n a s t ı r v i l â y e t i n d e 1320 y ı l ı n d a (1904) 27 B u l g a r k u m i t e c i s i ö l d ü r ü l d ü ğ ü h a l d e 1321 ( 1 9 0 5 ) ' d e 78 B u l g a r v e 27 R u m k o m i t e c i s i öld ü r ü l m ü ş . İlkbahar gelince faaliyet başlıyor. Manastır içinde bile iki h a f t a evvel c a d d e d e R u m l a r bir Bulg a r i ö l d ü r d ü l e r . Ertesi g ü n d e B u l g a r l a r iki R u m ' u v u r d u l a r , biri öldü. Y a r a l a n a n d i ğ e r R u m Polistir! Artık yine çete takibatı başlamıştır. Ecnebiler ve b ü h a s sa İ t a l y a n j a n d a r m a zabitleri komitecilere y a r d ı m ettiğinden mahkemeye gitmek, mes'ul olmak, yaralanıp sakat kalmak, ölmek veya bir kazaya k u r b a n gitmek... Hepsi hesapta. Fakat b u n u n sonu ne olacak? A r k a d a ş l a r ı n b u s a m i m i h a s b ı h a l l e r i n i b e n d e şöyle d e r l e y i p t o p a r l a d ı m : (Bölük o d a m ı n d u v a r l a r ı n ı Osmanlı muharebeleri levhalarile tezyin etmiştim. Bunları biz erkân-ı h a r p sınıfında o k u m u ş t u k . Arkadaşlar ı n d a i m a g ö z l e r i ö n ü n d e b u l u n m a k v e b e n d e a r a sır a izahat vermek üzere çok faydalı olmuştu.)

İLK İTTlHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

95

Kısaca Osmanlı Devletinin gerileme tarihini ve Osmanlı camiasından milli ayrılıkların nasıl başladığını ve nasıl bir seyir takip ettiğini ve Sırpların, Yunanlıların istiklâl kazandıklarını gören Bulgarlarm da Rusların yardımile d a h a 1870'de Romanya'da «Bulgar İhtilâl Komitesi» ni teşkil ettiklerini ve neşriyata baş ladıklannı ve Romanya'nın diğer Balkan milletlerine olduğu gibi Bulgarlara da re'sülhareke olduğunu ve buraya dayanarak ve Ruslardan da askeri yardım vaadini alarak Bulgarlarm da ilk ihtilâllerini 21 Nisan 1876'da Yatak köyünde yaptıklarını ve orada bir milli hükümet teşkil ettiklerini gerçi ihtilâl ve milli hükümet ortadan kaldırıldise de devletimizin karşısına İngiliz ve Rus hükümetleri çıkarak hâdiseyi Milletlerarası bir şekle sokmaya muvaffak olduklarını ve neticede de Rusların İstanbul karşısına kadar geldikleri ni kısaca anlattım. Ve Ayastafanos Muahedesi Makedonyalılara Berlin Muahedesinin 61'inci maddesi de Ermenilere şark vilâyetlerimizde istiklâl mefkuresi verdiğini ve münevverlerin bu mefkûrelerini şarkılar, marşlar ve her türlü yazılarla en cahil köylüye varıncaya kadar anlattıklarını ve gizli teşkilâtın uzun yıllardanberi bu milletlerde ihtilâl ruhunu ve kuvvetini vücude getirdiğini, gördüğümüz Ermeni ve Bulgar ihtilâllerinin sağlam kökleri ve dayanacak dış kuvvetleri olduğunu, Amerika'ya giden trenler dolusu Bulgarlarm daha sağlam fikir ve vücutla geri geldikten sonra daha vahim hâdiselerle karşılaşacağımızın şüphesiz olduğunu, işin vahim ciheti İslâm olan Araplar gibi diğer unsurların da aynı mefkurelerle zehirlendiğini ve bunların da Hıristiyan unsurları taklid ettikleri olduğunu izah ettim. Bundan sonra şu suallere münevverlerimiz cevap verdiği gün elbet bizim de istikbalimizden emin olacağımıza şüphe etmemeliyz. Bu

İLKİTTİHAT)VE TERAKKİ CEMİYETİ fll

sualleri birbirimize soralım ve cevaplarında hem fikir olalım : Arkadaş! 1. — İçinde bulunduğumuz vaziyeti etraflıca kavrayabiliyor musun? 2. — Vatan ve milletin istikbalini nasıl görüyorsun? 3. — Mes'ul kimlerdir? 4. — Kurtuluşumuzun çaresi nedir? B e n i m sözlerimi d i n l e y e n a r k a d a ş l a r ı m ilk iki sualin sevaplarını bilmeyenlere öğretebilirler. Üç ve dörde gelince, üzerinde konuşabileceğimiz oldukça m a lûm şeylerdir, diyerek vazifelerimizi b ü t ü n varlığımızla y a p m a y a ç a l ı ş ı r k e n g a r n i z o n u m u z d a k u v v e t l i seciy e sahibi o l m a k ve u m u m ! d u r u m u a p açık k a v r a m a k u d r e t i n i de y a r a t m a k esasları ü z e r i n d e birlik y a r a t malıyız. Açtığım b u çığır a r k a d a ş l a r ı m ı çok m e m n u n ve h a y r a n bıraktı. Şimdiye k a d a r erkân-ı h a r p zabitlerin i n çekingenliklerinden ş i k â y e t ettiler. Benim erkân-ı h a r p üniforması dahi taşımayarak kendi aralarında f a r k s ı z ve teklifsiz ç a l ı ş m a k l ı ğ ı m ı t a k d i r ettiler. İşte sınıf a r k a d a ş ı m H i l m i G e r e d e ' n i n h a k s ı z ölüm ü b u 31 M a r t g ü n ü b i z e M a n a s t ı r ' d a y e n i b i r h a y a t ve zabitler birliği esasını böylece k u r m a y a vesile o l d u . (15) ** *

(15)

İtaıa' her teşebbüsün muvaffakiyet temelini kurduğuna ve vukuf ve seciye kudreti ile her işin başarılabileceğini, ilk Manastır'da, sonra da Edirne'de ve Erzurum'da bizzat çalışarak gördüm. Manastır hürriyetin alınmasında, Edirne irticaın ezilmesinde, Erzurum istiklâlimizin kurtarılmasında Türk milletine üssülhareke olmasının sebebi hikmeti bundandır.

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

97

Kırmızı Kışla'nın bu feyizli hareketine yanındaki Beyaz Kışla'daki tanıdığım topçu zabitlerinden de iştir a k edenler oldu. Bu suretle Onbeşinci Süvari Alayından Yüzbaşı Rasim, Kâmil, Emin, Baytar Recep, Üçüncü Avcı Taburundan üç sınıf arkadaşım Tayyar, Tevfik, Cemâl ve Yüzbaşı Niyazi, Süleyman, Topçu 13. Alaydan Mümtaz Yüzbaşı, Habip Bolu ve Ziya birinci derecede birliğin samimi varlığı idiler. Herşeyi ap açık bunlarla görüşebiliyor ve bu vasıta ile bütün garnizonda fikir hareketi işliyordu. Bunlardan Yüzbaşı Niyazi, Süleyman ve Rasim beylerin eski İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Harbiye Mektebindeki şubesi hakkında malûmatları var. Bir ikisi buna girmiş de. 1895 (1311)'de Harbiye Mektebinde teşkilât iyice kuvvetli imiş fakat ikinci sınıftan Kandiyeli Hayrettin ve Tiranlı Abdullah adında iki talebe cemiyeti mektebin m ü d ü r ü Rıza Paşa'ya haber vermişler. Bir çok tevkifler yapılmış, efendilerin dolapları aranmış. Evrak-ı muzirra denen yasak gazeteler kimde çıktı ise hapse atılmış. Gazeteleri getiren İnebolulu Mehmet Efendi Alaya çıkarılmış. 40 efendi 45 gün yatmış. Cemiyete dahil muallimler de varmış. Fransızca hocası Çürüksulu Binbaşı Ahmet Bey (Paşa) ve muavini Muhittin Bey (Paşa) efendilere nasihat ediyorlar, diyorlar k i : Aranızda Abdullah Tiran ve Hayrettin Kandiye gibi seciyesizler bulundukça böyle şeylerle uğraşmayın! Bu iki m u a l l i m c e l â d e t g ö s t e r e r e k h a f i y e l i k e d e n Hayrettin'i de sınıftan döndürüyorlar. Bu İ t t i h a d v e T e r a k k i C e m i y e t i h a k k ı n d a k i m ü s a h e b e m i z d e : M e k t e p talebesinin b u gibi işlere karışt ı r ı l m a s ı n ı n g e n ç l e r için y a z ı k o l d u ğ u n u , y a s a k n e ş r i F.: 7

98

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 98

yatırı o k u n m a s ı n d a n gelen z a r a r l a r ı n f a y d a s ı n d a n çok olduğunu, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin birşey yap a m a d a n bir çok k u r b a n verdiğini hesaba k a t a r a k n e y a p m a k m ü m k ü n o l d u ğ u b a h s i n d e k a r a r kılındı. H e r kes; m e s ' u l ü n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a S u l t a n H a m i d olduğ u n u ve bu öldürülmedikçe hiç bir şey y a p ı l a m a y a c a ğ ı fikrinde bulunuyordu.

Bütün samimi birlik yapanlar ve bunların da dalga dalga diğer samimî muhitlerinden gelen m ü t a l â a da bu şekilde karar kılıyordu. Ben işin bu kadar basit olmadığını ve yalnız Sultan Hamid'in öldürülmesile işlerin bitmiş olmadığı kanaatinde idim. Başka milletlerin tarihinden misâl aramaya ihtiyacımız yoktur. Kendi tarihimizde de bir çok misâller vardır. Müstebit bir padişahın öldürüldüğü veya hal' edildiği vâkidir. Fakat işler düzelmemiş, d a h a fenalaşmıştır. Hususile şimdi Ermeni ve Bulgarlar hazırdırlar. Bizim ise hiç bir teşkilâtımız yok. Neticede gayr-ı Türkler kazanır. Zaten herhangi bir fenalığın sebebi birdir ve onu kaldırmakla iş olup bitmiştir, zannının y u k a r d a n aşağı da misâlleri vardır. Meselâ Viyana bozgunluğun u n sebebi Başkumandan Kara Mustafa Paşa'dır diye Padişah onun boynunu v L ıdurmuştur. Fakat işler dah a fena olmuştur. Bunun için 3 ve 4'üncü suallerin cevabını şöyle tesbit ediyorum : 3 — Mes'ul başta Padişah olmak üzere askeri ve millî vazifesini h a k k i l e y a p m a y a n l a r ı n hepsidir. M e selâ süvari alaylarının elinde h â l â Martin tüfeği var. Mermilerinin barutları dökülüyor veya çalmıyor. Halb u k i komitelerin elinde M a n l i h e r var. Bu a p a ç ı k bir c i n a y e t t i r . H e m d e milli b i r c i n a y e t . Böyle o l d u ğ u h a l de hiç bir k a d e m e y u k a r ı s ı n a b u n u yazıp d a s i l â h l a n d e ğ i ş t i r m e y i teklif e t m i y o r ve y i n e b u cinayeti ele ala-

İKİNCİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

r a k , a s k e r e ve millete, âciz m a k a m l a r ı t a P a d i ş a h a kad a r teşhir e t m i y o r . Değil ata, a r a b a s ı n a bile y a r d ı m sız b i n e m e y e c e k d e r e c e d e i h t i y a r k u m a n d a n l a r ı h â l â iş b a ş ı n d a t u t a n m a k a m l a r d a böyledir. B u n u n gibi göz ö n ü n d e k i bir çok f e n a l ı k l a r ı n m e s ' u l ü elbette yalnız Padişah değildir. Öyle de olsa yerine gelecek veya geleceklerin d a h a b ü y ü k fenalıklar yapabileceğini hes a b a k a t m a k d a l â z ı m d ı r . Ş u h a l d e iş, v a z i f e s i n i y a p m a y a n l a r gibi s u s a n l a r d a suçludur. V e b a ş t a P a d i ş a h olmak üzere hepsi cezaya çarpılmalıdır.

4. — Yapılacak işe gelince : Osmanlı camiasından ayrılan ve ayrılmak için uğraşan milletler gibi bizim de şuurumuz işlemeli, mefkûremiz olmalıdır. Ve millî bir marşımız, ruhlarımızı birleştirmelidir. Bir t a r a f t a n d a vazifesini y a p m a y a n l a r a karşı bir kuvvet hazırlanmalıdır. Bunlar olmaksızın Sultan Aziz'in istibdadına karşı hal' etmek ve meşrutiyet ilân etmek gibi büyük işler de tehlikeyi önleyemedi. Ve bize emniyetli bir hayat yaratmadı. Bugün daha f e n a bir vaziyete düştük. Bunun için askeri vazifelerimizi canla yapmakla beraber tarihimizi ve bizden ayrılan milletlerin tarihini iyi bilmekliğimiz lâzımdır. Ben bu hususta bildiklerimi vakit vakit anlatıyorum. Bulgarlar hakkında hayli malûmat vermiştim. Bugün de 1814'de Odesa'da teşekkül eden ve 1818'de merkezini İstanbul'a nakleden (Etniki Eterya) Rum cemiyeti (Tarih-i Cevdet'in ll'inci cildinden okudum) ve Sultan Aziz'in hal' mes'elesini anlatayım (Fransızca eserden okuduğum gibi anlattım). Aradaki f a r k ne büyüktür, bizim b ü t ü n ihtilâller askeridir. Halk bir şey bilmiyor, ihtilâli yapanlar dahi halka ehemmiyet vermiyor, ona inmiyor. Çok görüşelim ve çok düşünelim ve halkımızı ve askerlerimizi yavaş yavaş fikren yükseltelim. Ta ki g ü n ü n birinde bir felâket karşısmda kalırsak aramızda fikir

99

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 100 ayrılıkları olmadan b ü y ü k bir kuvvet olarak çıkabilelim.

ortaya

•

**

Samimiyet ve ikna' her işin başı. Kalplere hâkim olan samimiyet, fikirlere hâkim olan ikna'dır. Manastır tahminim gibi hâdiseler mektebi, buradaki zabitler de onun fedakâr talebesidir. Üstüste zuhur eden vak'alar bize ameli olarak ders vermektedir. Ben bunlardan aldığım intibaı günü gününe yapmakla büyük bir vazife yaptığımdan vicdanî haz duyuyorum. Sırası ile şu vak'alar bize haylice feyiz verdi: 15 Nisan (2 nisan rümi) ilk defa olmak üzere üç bölükten 30'ar atlı ile civar köylerde komite aramaya çıktım. Her bölüğe bir köyü sardırdım. Sabaha kadar çamurlar içinde bekledik. Araştırma aydınlıkta yapılacaktı. Asker horuldayarak uyudu. Ben yanımda bir zabit (Fuat Paşa'nın oğlu Hayrettin) ve bir çavuş ve 30 atlı vardı. Neferlerin anlayacağı derecede içinde bulunduğumuz vaziyeti ve ordunun kumandasına ve silâhlarına bakılmadığını anlattım. İki gün sonra da her nefere onar mermi atmak emrini çıkardığımızdan atış talimlerine başladık. Martinler eski, fişekler eski ve bozuk ve atışa hazırlık da esaslı surette yapılmamış olduğundan çok fena neticeler almıyordu. Süvari zabitleri de iyi atamıyorlardı. Gra ile de tecrübeler yaptılar. 200 kademden hedefin aynasına kimse isabet yapamıyordu. En sonra benim de atışa iştirâkimi istediler ve üstüste iki mermiyi aynaya isabet ettirdim. Bu umum üzerine çok büyük tesir yaptı. Martin tüfeklerinin derhal Mauzer filiııtalarile değiştirilmesini resmen yazdım. Fakat bir netice çıkmadı.

İKİNCİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

101

25 Nisan (12)'de bazı komitecilerin trenle sürgün e gönderileceğini işittik. Ve birkaç arkadaşla istasyona gittik. 41 Bulgarla 4 Rum ikişer ikişer bileklerinden kalepçeli olarak trenlere bindirildi. Bir Bulgar Papaz beherine birer altın dağıttı, birşeyler de söyledi. Tren hareket ederetmez hep bir ağızdan Bulgarca haykırıştılar : Yaşasın bizim Bulgar milletimiz!... Terhis olunarak memleketlerine giden askerler gibi şen idiler. Tren gözden kayboluncaya k a d a r haykırıştılar, el ve mendil salladılar. Biz de ibretle bunları seyrettik. Arkadaşlara dedim: İşte millî mefkure! Bu varlığı gösterdiği gün milletimiz de kurtulmuştur. Osmanlı milleti diyoruz, gayr-ı Türklerin mefküresini ve bu uğurdaki fedakârlıklarını görüyoruz. Topçu zabitlerinin istirahat vakitlerinde toplandıkları Osman Ustanm kahvesinde bazı gazete ve mecm u a kolleksiyonları vardı. Kırım seferinden bahseden eski mecmua-i askerileri okurken bir Rus diplomatının : «Zaten Türk milleti batacaktır. Vaktile taksimi makûl olur» yazısını okuyunca kızdım, ben de yanına şöyle yazdım: «Türk milleti ölmeyecektir ve Rus devletinin battığını görecektir.» "i Bir de bir Amerikalının şu ifadesini ibretle okudum : «Türkiye'de her şey onu yapan şahsın n ü f u z veya hayatı müddetince devam eder. Bu makaleleri bütün arkadaşlara okuttum ve bu vesile ile benim «Türk milleti ölmeyecektir» vecizesi üzerinde de hasbıhallere yol açtım. İçimizde başka bir milliyet iddia eden yoktu, fakat göğsünü gererek kimse de ben Türküm demiyordu. Manastır'da birkaç Arap ve Arnavut zabit vardı. İtalyanların Başkıtcılık (Arna-

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 102

vutluk) cereyanı ile gizlice uğraştıklarını da duyuyorduk. Fakat kıt'alarda Arnavut efrad çoktu. Gelen acemi efrad arasında tek Türkçe kelime bilmeyenler vardı. Benim bölüğümde bile Arnavutlar çokluktu. Anadolulu birkaç kişi idi. Bunlar kendilerinin ezildiğinden b a n a şikâyet de etmişlerdi. Ben zabit arkadaşlara açtığım yeni münasebetlerimle Fransa Büyük İnkilabından sonra artık milliyetçilik cereyanının her t a r a f a kök saldığını ve Osmanlı camiasında Hıristiyanların çoktan bu mefkûreyi benimsediklerini, Arapların da Türkleri kat'iyyen sevmediklerini küçük yaşımdanberi gördüğüm misâllerile (Arabistan'da Türklere Nasranî - Gâvur dediklerini ve düşmanlık güttüklerini bizzat görmüştüm) anlattım. Ve netice olarak dedim ki, eğer Makedonya elimizden giderse ve hususile o esnada vatanın diğer kısımlarında bir sarsıntı olursa, bizi kurtaracak biricik mefkûreyi «Türklük» te bulurum. Arnavut olsun Arap olsun zabitler ancak Türk ordusunda bir melce' bulabilirler. Bu devlete hizmet etmiş olan ve Türküm diyen Türktür. Ben en son bu çareyi düşünebildim. Ve lüzumunu evvelce de söylediğim marşı da kabul ettim. Bunu alayın metrûk bandosunu da ihya ederek ona öğretiyorum. Birkaç gün sonra, artık her akşam kışlamızın duvarlarını şu parolanın çınlattığını işiteceksiniz: BEN BÎR TÜRKÜM. Ben böyle bir marş yapmaya da özendim (16). Fak a t şair Mehmet Emin Beyin Yunan Harbi sıralarında yazdığı şiirler arasındakini hale daha uygun buldum. (16) İstiklâl Harbinde karşılaştığımız tehlikeleri ve milli duygulan «Türk Yılmaz» ve «ya istiklâl, ya ölüm» marşlarile tesbit ve terennüm etmekten kendimi alamadım.

İKİNCİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

Çünkü hem kuvvetli idi, hem de basılmış, neşrolunmuş ve yasak edilmemişti. Bestesi şiddetli olmamakla beraber sözler güzeldi. Ben bunu kendim öğrendiğim gibi, alayımızın bandosuna da öğrettim. Bölüğümün neferlerine de dörder mısra' halinde bellettim ve 28 Nisan (15) cumartesi akşam yoklamasından sonra hem bando ile ve hem de ağızdan trennüm ettirdim. Arnavut neferlerinin dahi zevkle haykırdığı bu satırlar aynen şöyledir. (Buradaki Türküm sözünü Arnavutlar İslâm diye Türk neferleri gibi benimserlerdi.) Ben bir Türküm, dinim, cinsim uludur Sinem öziim ateş ile doludur İnsan olan vatanının kuludur Türk evlâdı evde durmaz giderim.

•

Yarada'nın kitabını kaldırtmam Osmancığın bayrağını aldırtmam Düşmanımı vatanıma saldırtmam Tanrı evi viran olmaz giderim.

•

Bu topraklar ecdadımın ocağı Evim, köyüm hep bu yerin bucağt İşte vatan! İşte Tanrı kucağı Tanrı evi viran olmaz giderim.

*

Tanrım şahit, duracağım sözümde Milletimin sevgileri özümde Vatanımdan başkası yok gözümde Tanrı evi viran olmaz, giderim.

•

103

104

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 104 Hangi Türktür gerdenine urgan, kemend vurdurur Hangi Türktür mescidine çanlt kule kurdurur Milletimiz köle olmaz, böyle günde kim durur Biz Türkleriz, kızıl ırmak olur, böyle taşarız.

•

Bu marşı yazdırıp zabit ve e f r a d a dağıttırıyordum. Her akşam da bando ile ve ağızdan terennüm ettiriyordum. Yasak edilmesine karşı Padişahımızın bunu çok beğendiğini ve h u z u r u n d a sık sık çaldırdığını propaganda ettim. B E N BİR

TÜRKÜM...

parolası ayrılık değil, ümit veriyordu. Günde birkaç defa ben bir Türküm! diyecek şeyler görüyor veya işitiyordum. Meselâ palabıyık bir İtalyan yüzbaşısı herkes gibi benim de hergün gözüme ilişir, ben bir Türküm! dedirtirdi. Bu adam geçen sene bir jandarm a müfrezesile köylerde gezerken bir Bulgar çetesine rast gelmiş. Çete zâifmiş. Türk jandarma çavuşu ateş ettirmek istemiş. Bu palabıyık mani olmuş. Çete ile konuşmuş ve selâmlaşıp ayçilmış! Çavuş Manastır'a dönüşünde şikâyet etmiş f a k a t haksız çıkmış! Palabıyık yine jandarmamızı tensik vazifesinde namus ve şerefle (!) çalışıyor. İkinci bir çete takibine daha çıktım ve üçüncüsünde bir Bulgar çetesile müsademede bulundum : Kışlada nöbetçi yüzbaşı idim. Mıntaka kumandanlığından erkân-ı harp kolağası Fethi Bey geldi. Enver Beyin (17) Lisola köyünde bir Bulgar çetesiyle müsademeye tutuştuğunu, çabuk ne k a d a r atlı çıkarabilirsem, müsa(17) Fethi Okyar, Enver Paşa.

İKİNCİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

deme yerine yetişmekliğimiz emrini getirdi. Tafsilâtı «Hayatım» başlıklı hatıramda yer tutan bu müsademe; benim ilk ateş vaftizim olduğu kadar Enver Beyle samimi anlaşmaklığımıza sebep olduğundan bence çok kıymetli bir hatıradır. Enver, Fethi, ben, üç erkân-ı h a r p bir kârgir kule içindeki komitelerle aramızda sekiz adım mesafede sabahladık. Birkaç el de ben ateş ettim. Bu 17 mayıs 1906 (4 Mayıs 1322) perşembe günü di. 13 Bulgar komitecisi tepelenmişti.

E N V E R İLE H A S B İ H A L İ M İ Z M ü s a d e m e d e n s o n r a üç g ü n t a k i p t e E n v e r ' l e ber a b e r b u l u n d u m . M a n a s t ı r ' a b e r a b e r d ö n d ü k v e ben i m p a n s i y o n u m d a b i r k a h v e i ç i r d i m . Ç o k iyi a n l a ş t ı k . O, b e n d e ç o k t e s i r b ı r a k t ı . B e n i m d e k e n d i s i n e b ü y ü k i t i m a d v e r d i ğ i m i söyledi. B e n i m k ı ş l a d a k i r e s m i ve z a b i t a n a r a s ı n d a k i h u s u s i m e s a i m i t a k d i r l e işittiğini söyledi. Ben de m e s a i m i n h ü l â s a s ı n ı ve sual cevaplarımı, «ben b i r T ü r k ü m » p a r o l a s m ı a n l a t t ı m . Zabitlerin, e r k â n - ı h a r p l e r i n g u r u r u n d a n ve k e n d i l e r i l e tem a s s ı z l ı ğ ı n d a n ş i k â y e t l e r i n i d e s ö y l e d i m v e v a k t i l e teşekkül eden İttihat ve Terakk Cemiyeti'nin tek tük azalarının münferid bir halde bulunduklarını, karşılaşacağımız büyük tehlikeye karşı erkân-ı h a r p arkadaşlarımızın a r a l a r ı n d a anlaşarak plânlı hareket etmekliğimiz l ü z u m u n u anlattım. O r d u n u n başı yoktur. Halkın ve o n u n çocukları olan e f r a d ı n ve h a t t a zabitlerimizin a h v a l d e n haberleri yoktur. Silâh ve teçhizatımız, teşkilâtımız, talim ve terbiyemiz Balkan devletlerininkinden çok aşağı olduğunu izah ettim. (Bulgar ordusu h a k k ı n d a zabitlere de kışlada bir konferans v e r m i ş t i m . ) S ö z ü n kısası k u r b a n l ı k k o y u n l a r gibi gö-

105

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 106 zü bağlı bir t a r a f a gidiyoruz. K u m a n d a n l a r ihtiyar, k o r k a k , bilgisiz ve tecrübesiz. Ben kendi h e s a b ı m a t e c r ü b e s i z e n g e n ç bir e r k â n - ı h a r b i m . Ben de bir yol t u t t u r d u m , g i d i y o r u z . S ı k s ı k b i r l e ş i p b i r p r o ğ r a m çizsek. M a k e d o n y a yangınının b ü t ü n memleketi uçurum a s ü r ü k l e m e s i n d e n k o r k m a l ı ve b u n a göre hazırlıklı bulunmalıyız. E r m e n i ve B u l g a r ihtilâlleri ve A v r u p a ' nın tazyiki karşısında herşeyi kabul edebilir ve Makedonya'daki kontrol memleketin diğer kısımlarına de t e ş m i l o l u n a b i l i r ve b u h a l m e m l e k e t i n t a k s i m i n i n ilk saihası demektir. Eğer memleket hakkındaki karar s a r a y ı n değil milletindir diyebilecek k a d a r bir hazırlığımız olmazsa aceze elinde b u l u n a n ve h a r b e hazır b u l u n m a y a n , o r d u B u l g a r o r d u s u n u bile d u r d u r a m a z . O r d u d a , e ğ e r İ s t a n b u l ' a s a r a y idaresini milli i d a r e y e kalb edebilecek bir HÜRRİYET ORDUSU çıkarabilecek bir hazırlık d a y a p a r s a k y a k l a ş a n tehlikeden kurtulabiliriz k a n a a t i n d e o l d u ğ u m u söyledim. E n v e r Bey m ü t a l â a l a r ı m ı çok kuvvetli b u l d u ğ u nu, f a k a t bu tedbirlerin nasıl temin olunabileceği hakk ı n d a k i d ü ş ü n c e m i sordu. Ben de şöylece söyledim : S u l t a n H a m i d ' i n idaresi o k a d a r keyfi, haksız ve o k a d a r d a bilgisiz v e i d a r e s i z d i r ki h e r y e r d e h e r k e s , h a t t a k ö y l ü l e r ve n e f e r l e r bile b u i d a r e d e n n e f r e t etm e k t e ve u ç u r u m a s ü r ü k l e n m e k t e o l d u ğ u m u z u görmektedir. Hayatlarının bu cahil idare altında hiç uğr u n a s ö n ü p gittiğini g ö r e n genç zabitlerimiz sistemli bir surette tenvir edilirse az z a m a n d a herşey m ü m k ü n d ü r . Z a t e n içlerinde İ t t i h a t ve T e r a k k i C e m i y e t i m e n s u p l a r ı d a v a r ve b u n l a r ı n fikirleri olgundur. Doktorlar ve Mülkiye Mektebi m e z u n l a r ı d a böyledir. Tehlike el ile t u t u l u r b i r ş e k l e girdiği g ö r ü l ü r g ö r ü l m e z d e r h a l o r d u n u n emir ve k u m a n d a s ı n ı kudretli ellere

İLK İTTIHAD VE TERAKKI CEMIYETI

107

almak, şerirleri tepelemek, âcizleri işten el çektirmek ve milli idareyi yer yer kurmakla beraber İstanbul'a bir HÜRRİYET ORDUSU göndermek hiç de zor olmaz. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin İstanbul'da yediği darbeden ibret alarak (Bu hususta bilgilerimi kısaca anlattım) vaktinden çok evvel teşkilât yapmamalıyız. Genç erkân-ı h a r p zabitleri teşkilât ve icraat plânlarını pekâlâ gizlice hazırlayabilir. Kıt'alarm irşadına gelince benim başladığım tarz münasipse aynen, değilse fikirlerimizi birleştirerek yeni proğram üzerinde yürüyebiliriz. Meselâ şimdi Manastır da umumi müfettişlik erkân-ı harbi Binbaşı İsmail Hakkı Bey var, mıntakada ise Hasan Tosun Bey, siz, Fethi Bey ve daha kıymetli arkadaşlar var. Ordu erkân-ı harbiyesinde Remzi Bey, Selânik'te Cemâl Bey ve daha emin arkadaşlar bulunabilir. Diğer orduda tanıdıklarımız emin arkadaşlarımız vardır. (Mektepteki bizim Jönjan grubundan Edirne'de İsmet ve Seyfi, Üsküp'te Emin Beyler olduğunu anlattım) kıymetli doktor ve sivil arkadaşlarla da sıkı bir temas yaparak hazırlığımızı kıt'alanmız dışına kadar da uzatabiliriz. * * *

Enver Beyle temamile anlaştık. Bana karşı beslediği sevginin bugün çok daha arttığını (18) söyledi (18) Cemiyet'in kuruluşundan sonraki mesai ve fikirlerimi çok takdir eden Enver, bana karşı o kadar büyük itimad beslemiştir ki, bana şu t a k d i r l i beyanatta bulunmuştur : «Kâ-

zım sana o kadar büyük bir itimadım var ki, daha açığı çok etraflı mütalâalarınla benim fikrime o kadar hâkim oldun ki, hususi işlerimde bile seninle münakaşa etmeden karar veremez oldum.» Enver'in hatıraları herhalde ortaya çıkarsa samimî işbirliğimiz hakkında belki de daha çok satırlar göreceğim.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 108

ve elbirliğiyle çalışmak için ilk esası tesbit edelim, dedi ve benim esaslar üzerinde umumi müfettişlik erkân-ı harbi İsmail Hakkı Bey ile de bir a r a d a görüşmemi muvafık buldu. Manastır'da e ş r a f t a n mülkiye mezunu Kolonyalı Hüseyin Beyin de vaktile Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne girmiş olduğundan-sivil mesaide ondan da istifade edebileceğimizi (ilk Manastır merkezini Enver, ben ve bu Hüseyin Bey teşkil ettik. Aşağıda gelecektir), mıntaka erkân-ı harbiyesi mesaisini ve Selanik'teki arkadaşlarla teması da Enver üzerine aldı. Ben bütün Manastır garnizonu ve ordu erkân-ı harbiyesiııdeki Remzi Beyi (Üçüncü Avcı Taburu Kumandanı Remzi Paşa) tenvir vazifesini de ben aldım. (Ordu erkân-ı harbiyesile mıntaka erkân-ı harbiyesinin arası açıktı. Remzi Bey takiplerin yalnız Avcı taburuna hasredilmesini istiyordu. Mıntaka ise yalnız Avcı taburu kâfi gelmiyor diye diğer piyade ve süvari kıt'alarını da çete takiplerine sevk ediyordu). İşte 20 mayıs (7 rûmi) pazar günü Manastır'da Enver Beyle çok feyizli bir anlaşma yapmış olduk. Çetelerin faaliyeti de arttığından staj yaptığım süvari alayı da sık sık köylere baskın yaparak çete a r a m a y a gönderilmeye başlandı. Bu takip hareketlerinde efradı ve Türk köylülerini de tenvir etmek fırsatını buluyordum. 28 mayıs (15 rûmi) Kulepaç köyünde iki def a müsademeye girdim. Burada dokuz kişilik bir Bulgar çetesini tepeledik. Benim bölükien bir yaralı neferi kendi sargımla sardım. Sıhhiye müfrezemiz olma,dığı gibi sargı da yoktu. Gerek bu ve gerekse çetenin Manliherine karşı bizim hâlâ martin tüfeğimiz idaremizin bozuk ve bakımsız olduğunu, bizim hayatımız bahasına uğraştığımız vatan dâvasına karşı İstanbul hükümetinin ve sarayın kendi keyiflerinde kayıtsız kaldıklarını apaçık söylemek fırsatını vermişti.

İKİNCİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

Sık sık yaptığımız baskınlar a r a sıra bizi Rum veya Bulgar çetesi ile karşılaştırıyordu. 16 Haziran (3 rûmiVde de Orhova köyünde bir inde saklanmış üç kişilik bir Rum çetesini yakladık. Bu işler olurken esas vazifem olan staj vazifemi de görüyordum. Bütün alay zabitlerini ben yetiştirdiğim gibi kendi bölüğümün çavuş ve onbaşılarile istidadlı neferlerine kroki yapmak ve basit rapor yazmak kudretini verebilmiştim. Hiç okuma yazması olmayanlara mufassal harflerle okuma yazmayı çok kolay öğrettim. Enver Beye Manastır'daki kıt'alarm h a r p kabiliyetlerini kontrol için karşılıklı tatbikat yaptırmalarını rica etmiştim. Benim bölüğün küçük zabitlerinden krokili mükemmel raporlar geliyordu. Tatbikat sonund a Enver Bey tenkidini yaparken şunu da ilâve etti: Zabitlerin yazdıkları raporlara «Küçük Zabit» diye adres yazması doğru değildir. Zabit imzasını zabit diye yazmalıdır. Adreslerin hakiki hüviyetler olduğunu söyleyince inanmadı ve bunları yazanları göreyim dedi. Gördü ve sordu. Sonra da hem onları hem beni tebrik ve takdir etti. Nasıl muvaffak olduğumu u m u m a karşı söyletti (19). Zabitlerin ricası üzerine kroki ve rapor usu(19)

Enver Paşa'nm « H u r u f u mufassala» (eski türkçeyi, harf-

leri ayrı ayrı yazma usulü) hevesi bundandır. Bu usulü Harbiye Nazırı iken emrettiği zaman bunun mahzurunu kendisine söylediğim zaman bann Manastır'da bununla muvaffak olduğumu hatırlatmıştı. Bm de hiç okuma yazma bilmeyenler için kullanmıştım ve bu nihayet bir köy yazısı olabileceğini, siz ice bütün i!'m ve fen ya::ısı olarak almakla işi zorlaştırdınız demiştim.

109

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 110 l ü n ü k e n d i l e r i n e d e ö ğ r e t m e y e b a ş l a d ı m . Bu, a s k e r i m e s a i m i z d e bizi p e k s a m i m i k a y n a ş t ı r ı y o r d u . A r t ı k nef e r l e r i m i z de bize f i k r e n b a ğ l a n ı y o r d u .

25 Haziran (8 temmuz) talimhanede zabitlere at üstünde kılıç mübarezesi talimi yaptırırken atım yıkıldı, ben sağ dizimin üstünde sürüklendim. Kaç kerreler rica etmiştim ki talimhanede münavebe ile her kıt'adan bir yardım-ı sıhhi hey'eti bulundurulsun. İşte bugün de benim başıma geldi. Dizim fena sıyrılmıştı. Şehir içindeki hastahaneye kadar bu halde at üzerinde götürüldüm. Burası bizim alayın idare ettiği ve içinde 130 hasta yatan bir hastahane idi. Benim dizimi sarabilecek büyüklükte bir sargı bulamadılar! Araba ile eve geldim ve Merkez Hastahanesinden bir operatör arkadaşa haber gönderdim, geldi dizimi sardı. Orduya acı yazdım. Üç gün sonra bir tamim geldi: Her bölük ikişer teskere yapacak! Fakat tahsisat olmadığından (!) ve köhne kaputlardan bezleri, cebel-i mub a h t a n (dağlardaki sahipsiz ormanlara verilen isimdi) de kolları! B ü t ü n b u rezaletler, z a b i t l e r i değil, azıcık işlemek- • le a s k e r l e r i m i z i d a h i İ s t a n b u l h ü k ü m e t i n d e n ve Padiş a h ı n i d a r e s i n d e n n e f r e t ettirip gidiyordu. O k a d a r ki u f a c ı k bir kıvılcım M a n a s t ı r ' d a m ü k e m m e l bir Alemd a r O r d u s u hazırlar ve İstanbul idaresini yıkmaya koşturabilirdi. M e s e l â 19 t e m m u z (6 r û m i ) ' d e h a y a t ı m ı z b a h a s ı n a y a k a l a d ı ğ ı m ı z R u m ç e t e l e r i n d e n 36 k i ş i sürgüne g ö n d e r i l d i . İ s t a s y o n d a Y u n a n k o n s o l o s u h e r k e s i n göz ü n ü n önünde b u n l a r a p a r a dağıtmış. Aynı günde şu h a b e r de geldi: Grebene cihetlerinde Düyun-u Umum i y e m e m u r l a r ı n d a n biri, m a i y e t i n d e k i d o k u z n e f e r l e

İLK ÎTTÎHAD VE TERAKKÎ CEMÎYETİ

111

Rum eşkiyasmın pususuna düşmüş. Birkaç şehit varmış. Bu çifte haberi derhal efrada dahi anlattık. Herkes bu idareye lânet okudu. Gece yarısından sonra da, sanki dünkü hâdiseleri tes'id için imiş gibi Rum mahallesinden bir yangın çıktı. Sanki bir cephanelik infilâk ediyor. Şuradan, buradan da güya yangını ilân için diye bir çok silâhlar patladı. Bir şehrâyin! Bir taraftan da zabitlerimize iftiralar atıyorlardı. Manastır Mmtaka Erkân-ı Harbiyesine tayin olunduktan sonra ilk olmak üzere beni, hakkında şikâyet olun a n Perister dağları arasındaki Malvişte köyündeki müfreze kumandanı Mülâzım Atıf'ın tahkikine gönderdiler. 26 Temmuz (13 Rûmi) gecesi misafiri olduğum bu zabit Atıftı. Mektepten yeni çıkmıştı. Vaziyetimiz hakkında lâzımı gibi tenvir ettim. Şikâyetçi Rum Papazına da bu zabitin kıymetli ve ciddî bir zabit olduğunu söyledim. İşin teşvik eseri olduğu anlaşıldı. Köyden bir mazbata da alarak Atıf'ı temize çıkardım. (Bu Atıf'ı Cemiyet'in teşekkülünden sonra ikinci bir mülakatımda Cemiyet'e aldım. Şemsi Paşa'yı vurarak hürriyetin istihsâline pek büyük yardımı dokunan bu k a h r a m a n d a n aşağıda bahsedeceğim.) İki gün sonra Florina kazasında bir Rum çetesinden 14 kişi öldürülmüş ve bir de sağ yakalanmış. Bir h a f t a evvelki şehit neferlerimizin intikamı alındığına sevindik. DİVAN I HARB İ MAHSUSA VERİLEN ZABİTLER: Üzerimdeki vazifeler yetişmiyor gibi, beni bir de Divan-ı Harb'i Mahsus kâtipliğine tayin etmişler. 24 Temmuz (6 ağostos) 'da topçu kışlasında işe başladım. Bir çuval evrak ve bir çok zabit idama, tarda mahkûm

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 112

edilmek üzere buraya verilmiş. Bir kısmı daha evvel tard ve hapis cezası yemiş, f a k a t bu ceza az görülmüş! Tetkik ettim. Hepsi haksız yere mahkûm edilmek isteniyor. Bir alaylı miralayla iki zabiti Metroviçedeki Şemsi Paşa (20)'nm hışmına uğramış. Bunları kurtarmak için dedim : — Kabahat dünyadan haberi olmayan, tüfekçilikten yetişen Abdi Beye o vazifeyi veren de, daha büyüğü de bu gibi adamları lâyık olmadıkları bu makamlara çıkaranlardadır. Azadan bir Miralay kulağıma eğilerek : — Oğlum, biz yaşımızı, başımızı aldık. Fakat sen d a h a gençsin. Hepimiz mahvoluruz. Sözüne dikkat et. Yalnız ona vazife veren Şemsi Paşa bile hepimizi uçurtmaya kâfi gelir, dedi. Ben bu Abdi Beyle diğer arkadaşına benim beyanatım dairesinde verecekleri cevabı öğrettim. Aynen hey'ete karşı söylediler. Bunların beraatine kararı temin ettim. Yanya'dan bazı zabitler müteaddit müracaatlarından bir şey çıkmayınca birkaç ay evvel toplu olarak doğrudan doğruya Padişaha müracaatla-, «Kaç aydır maaş alamıyoruz. Zaruret içindeyiz» diye yazmışlar. Padişah kızmış Seraskere havale etmiş, o d a bunları Divan-ı Harbe vermiş. Hepsi de mektepli olan binbaşı ile birkaç zabitin müşterek olarak Padi(20)

Çete takiplerindeki faaliyetimden dolayı beni — Fethi Beyin (Okyar) Mektep idaresine geçerek Edirne'ye hareketi olan 6 temmuz (19 efrenci)den sonra Mmtaka Erkân-ı Harbiyesine aldılar. Staja devam ve Divan-ı Harpte kâtip':> de üzerimde. Üç vazifeyi bir arada bü-ün gayretimi srrfer'.erek başardım ve müddetimi doldurmadan da ateş altında terfi ettim.

İKİNCİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

113

şaha müracaatları bir isyan mahiyetinde gösteriliyor ve şiddetli cezaya çarptırılmaları isteniyordu. Bunların ilk ifadeleri de kendilerini mes'ul edecek derecede fena idi. Bunlara da öğrettim ki Divan-ı Harbe şöyle cevap v e r i n : «Padişah bizim babamızdır. Derdimizi ona bildirmek suç mudur? Her akşam yoklamasında üç defa zabitler ve neferler «Padişahım çok yaşa» diye bağırmıyor mu?» Bunlar da bu suretle beraat kararma kavuştular. Daha bu kabil haksızlığa uğratılmış zabitlere ait evrakı ordatan kaldırarak Divan-ı Harbin işlerini az zamanda temizledim.

SULTAN HAMİD'İN HASTA HABERİ :

Manastır'm en zengin kitapçısı bir Rum'du. İki ecnebi askeri Röveye bunun vasıtasıile abone olmuştum. Bana istediğim gazete ve kitapları da getirirdi. 27 (14 Rûmi) ağustosta bana şu haberi verdi: «16 Ağustos efrenci Paris gazeteleri Sultan Hamid'in ağır hastalığını yazıyor.» Bir t a r a f t a n sevindim, bir taraftan da esaslı bir hazırlığımız ve hatta fikir birkğimiz olmadan böyle bir ölümün sebep olabileceği tehlikeyi düşünerek müteessir oldum. Bazı arkadaşlarıma da bu haberi verince, onlar da önce sevindiler. Fakat gayr-ı Türklerin haricin de teşvik ve yardımile umumi bir ayaklanması ihtimalini ileri sürünce düşünceye ve teessüre daldılar. Bütün tanıdıklarım Enver'le benden medet umuyorlardı. Hakikatte de böyle idi: İstediğiF.: 8

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 114 miz saatte piyade ve süvari kıt'alarmı istediğimiz yere g ö t ü r m e k için r e s m î selâhiyetimiz vardı. E n v e r Beye de b u havadisi yetiştirdim. O n d a d a ilk v e i k i n c i t e s i r a y n ı o l d u . T ü r k l e r t e ş k i l â t s ı z v e p r o g ramsız olduğu halde, gayr-ı T ü r k l e r böyle bir a n için hazırlıkları olduklarına şüphe etmiyorduk. H ü k ü m e t ve ordu u m u m i bir ihtilâl k a r ş ı s ı n d a çok zor bir dur u m a g i r e b i l e c e ğ i gibi, B a l k a n d e v l e t l e r i d e k e n d i ı r k larını h i m a y e maksadile h a r e k e t e geçerlerse işler büsb ü t ü n v a h i m bir şekle döküleceğini g ö z ü m ü z ü n ö n ü n de c a n l a n d ı r d ı k . Böyle â n i b i r h â d i s e y e k a r ş ı n e y a p m a y a karar verirsek Manastır mıntakasmdaki ordu zabitleri, bazı m e m u r l a r ve R e s n e O h r i gibi T ü r k kesafeti olan mıntakaların bizimle birlikte yürüyeceğind e n e m i n idik. Ş u h a l d e b ü t ü n Ü ç ü n c ü O r d u y u (Mak e d o n y a ' d a k i ) d a birlikte h a r e k e t e geçirebilirdik. Fak a t ne y a p m a l ı idik? B ü t ü n mes'ele ne y a p m a l ı idik? S u l t a n H a m i d ' i n hastalığının derecesini U m u m i Müfettişlikten öğreneb i l i r d i k . S u l t a n H a m i d b e l k i iyi o l u r d u . F a k a t b u h a s t a l ı ğ ı b i z i e s a s l ı k a r a r a v a r d ı r m a l ı idi. V a k t i n d e n ö n c e h i ç d e ğ i l s e y a p ı l m a s ı m u v a f ı k v e m ü m k ü n o l a n işler üzerinde işlemek ve m u t a b ı k k a l m a k lâzımdı. Yan i işi p l â n l a m a l ı i d i k . E n v e r Bey bir f i k i r s ö y l e m i y o r , n e d ü ş ü n d ü ğ ü m ü s o r u y o r d u . D e d i m : İ k i b u ç u k a y evvel Lisola m ü s a d e mesinden Manastır'a döndüğümüz günkü hasbıhalimizde ben mütalâamı söylemiştim. O z a m a n d a n b e r i gördüğüm hâdiselerden edindiğim tecrübeler de d a h a f a z l a bir şey öğretmedi. R u s ç u k Y a r a n ı gibi bir M a nastır Y a r a n ı ve A l e m d a r O r d u s u gibi bir H ü r r i y e t Ordusu ve uzun uzadıya vakit geçirmeden Sultan Ha-

İKİNCİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

mid olsun olmasrn İstanbul'a gider, s a r a y d a esaslı bir temizlik yapar. Sıhhati ve ahlâkı h e n ü z tereddi etmemiş bir şehzadeye yüksek kudrette bir saltanat naibi işi ele a l ı r . B u ş e h z a d e d e b i r m i l l e t f e r d i g i b i v e t ı p kı bizim gibi tahsil ve terbiye g ö r ü r y â n i ç e k i r d e k t e n yetişir. Ben f a z l a s ı n ı d ü ş ü n e m i y o r u m . Bu işin maliyetini de n e o l u r s a olsun işleri o l u r u n a t e r k e t m e k t e n ç o k d a h a e h v e n b u l u r u m . Ş u n u d a s ö y l e y e y i m ki dah a ü s t ü n bir p l â n b u l u n c a y a k a d a r bu fikrimde İsrar edeceğim. Bence vakit geçirmeden bizden d a h a tecrübelilerin ve h a t t a bizim hizamızdaki zatların d a artık fikirlerini toplamalı ve m u a y y e n bir p r o ğ r a m etrafınd a fikirlerimizi birleştirmeliyiz. B e n i m m ü t a l â a m nih a y e t ; t a r i h d e k i A l e m d a r h a r e k e t i n i çok t a k d i r ettiğ i m d e n ve îttihad ve Terakki Cemiyeti'nin İstanbul'd a yıllarca l ü z u m s u z yere bir türlü fiiliyata v a r a m a y a n teşkilâtını m a h z u r l u b u l d u ğ u m d a n ileri g e ç m e z . D a h a kuvvetli b i r f i k r e b e n i m de h ü r m e t e d e c e ğ i m tar biidir. Enver'le ikinci d e f a olarak tafsilâtlı g ö r ü ş t ü ğ ü m b u millî m e s ' e l e d e o d a h a a l â k a l ı b u l u n d u . Ve Hamid'in sıhhatini ö ğ r e n m e k ve bir fikir ortaya atmad a n güvendiğimiz kimselerin fikrini toplamak husus u n d a mutabık kaldık. O m ü m k ü n olursa Müfettiş Hilmi Paşa'ya k a d a r hulûl edecek M m t a k a Erkân-ı H a r b i y e s i n i d e o y o k l a y a c a k , b e n d e M a n a s t ı r v e Sel â n i k ' t e o r d u e r k â n - ı h a r p l e r i n d e n t a n ı d ı k l a r ı m l a tem a s edeceğim.

SELÂNİK

SEYAHATİM:

Staj yaptığım süvari Onbeşinci Alayın atış talimlerini b e n idare etmiştim. Alayımızın Kökili'de de bir

115

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 116

bölüğü vardı. Bununkini de nezaretim altında yaptırmak için Alay Kumandanı memnuniyetle emir verdi. 31 (18 Ağustos) cuma günü trenle Selânik'e gittim. Ertesi gün Sultan Hamid'in cülûsu şenliklerinde bulundum. Yapılan geçit resmi yürekler açışıydı. Hiç bir sınıfın h a r p teçhizatı yok. Hatta Nümune Taburunun bile! Birer tüfek ve kasatura o kadar. Ne çanta, ne kazma kürek, bir şeyleri yok. Süvari bölükleri başıbozuklar gibi ata biniyorlar. Hele koca Martinleri ve beli kuşatan koca fişekleri o kadar fena göze çarpıyor ki otuz yıl evvelki Türk - Rus harbine ait gördüğümüz resimlerden bin kat berbad. Süvari fırka karargâhı da Selânik'te. Kumandanlığa da İstanbul Harbiye Mektebi muallimlerinden İsmail Paşa geleli iyidir. Bu geçit resmi Ordu Müşirinin ve erkân-ı harbiyesinin ve seyirci olarak gelen hayrete değer çoklukta yaldızlı elbiseli ecnebilerin huzurunda oldu. Geçit resminden sonra, seyrettiğimiz faciayı Süvari Fırkası Kumandanı ve erkân-ı harbine söylediğim gibi ordu erkân-ı harbiyesinden Cemâl Beye (21) de anlattım ve kendisile hususi görüşmek istediğimi de bildirdim. Üç gün sonra deniz âlemleri yapılacağını, onu da gördükten sonra daha serbest buluşabileceğimizi söyledi. Tanıdığım bazı arkadaşlarım da bu eğlenceyi behemahal görmekliğimi arzu ettiklerinden Kökili'ye hareketi birkaç gün sonraya bıraktım. CEMAL BEYTE HASBIHAL: 4 Eylül (22 oğustos) salı günü akşamı pek tantanalı bir deniz âlemi hazırlığı bütün rıhtım boyunca göze çarpıyordu. Gece çok parlak bir deniz eğlencesi (21) İttihad ve Terakki erkânından Cemâl Paşa.

İKİNCİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

yapıldı. A r k a d a ş l a r bir s a n d a l t u t m u ş l a r , beni de aldılar. Yüzlerce sandal, birçok çalgı takımları, güzel sesler, r ı h t ı m d a askeri b a n d o , varyete m u s i k i h e r t a r a fı ç ı n l a t ı y o r ve a k i s l e r y a p ı y o r d u . H e r t a r a f d o n a n m ı ş , enva-ı d o n a n m a fişekleri eğlence sahasını aydınlatıy o r d u . H a v a y a k ı v ı l c ı m d a n çizgiler çizen h a v a i fişeklerinin gökte patlayıp r e n k renk ziyalar saçması insanı a r a sıra gök y ü z ü n e b a k m a y a m e c b u r ediyordu. Eğlence güzeldi. Hiç diyecek yoktu. F a k a t b e n bu güzellikler içinden üç g ü n evvelki geçit r e s m i n d e g ö r d ü ğ ü m elem verici m a n z a r a y ı seyreder gibi o l a r a k zevk yerine n e f r e t d u y u y o r d u m . Biraz d a Rıhtım gazin o s u n d a oturmak üzere arkadaşlardan ayrıldım. Ve b u r a l a r d a erkân-ı h a r p C e m â l Beye m ü l â k i o l a r a k d a h a b ü y ü k bir h a z l a dertleştim. C e m â l Bey b a n a : — E ğ l e n c e l e r i n a s ı l b u l d u n ? M a n a s t ı r ' d a epice y o r u l u y o r s u n u z . O r a d a nasıl v a k i t geçiriyorsunuz? diye sordu. Ben de : — İnsanın b a ş k a düşünceleri olmasa h a y a t t a end e r b u l u n u r bir gece, diye söze b a ş l a y a r a k M a n a s t ı r intibalarıni ve istikbalin tehlikelerle dolu olmasına karşılık, üç g ü n evvel geçit resminde g ö r d ü ğ ü m elemli m a n z a r a n ı n v e b u n u n o r d u m e r k e z i n d e M ü ş i r i n v e e r k â n - ı h a r b i y e s i n i n g ö z ö ö n ü n d e v u k u u n u n d a h a ziy a d e insanı ye'se d ü ş ü r d ü ğ ü n ü ve h a s t a o l d u ğ u n u h a b e r a l d ı ğ ı m ı z P a d i ş a h ı n ö l ü m i l e v u k u u m u h t e m e l isy a n l a r a k a r ş ı e n d i ş e m i z i i z a h e t t i m . V e a s k e r i v e siyasi bir k a l k ı n m a v e y a bir silkinme için n e l e r d ü ş ü n düklerini sordum. Bizim heyecanımız ve bizim kork u m u z derecesinde o l m a m a k l a beraber h e r aklı başınd a v e v i c d a n ı n ı s a t m a m ı ş i n s a n gibi e n d i ş e d e , f a k a t y i n e h e r k e s gibi işleri tabii c e r e y a n ı n a bırakmanın e n iyi v e e n m ü m k ü n ç a r e o l d u ğ u f i k r i n d e .

117

118

•

İTTİHAT VB TERAKKİ CEMİYETİ

Herkesin ömründe nadir olarak kavuştuğu bu muhteşem eğlence gecesinde zevkini kaçırıyor gibi sıkılarak sabaha kadar tanıdıklarımdan ayrılamadım ve ertesi günü trenle Kökili'ye hareket ettim. Buradaki Bölük Manastır'dan gelmişti. Bölük kumandanı yüzbaşı İhsan ve mülâzım-ı evvel Kâmil Efendileri tanıyordum. Bu değerli arkadaşlar Manastır'm ciddî ve samimi havası içinden çıkmışlardı. Ve bizimle iikir birlikleri vardı. Gelir gelmez bölüğü teftiş ettim ve üç gün bölüğün atış talimlerile meşgul oldum. Burası da Manastır mmtakası gibi ihıılai ıaaiiyet mmtakası. Buradaki arkadaşları ve kardeşim Hulusi Beyi de vaziyet hakkında tenvir ettim. 8 Eylül (26 ağustos) Selânik'e döndüm ve ikinci gün de trenle Florina'ya, geldim. Buradaki bölüğün teftişini yaptım ve atış talimlerini idare ve zabitlerile hasbihalden sonra 12 eylül (30 ağustos) Manastır'a döndüm.

ENVER BEY'LE HASBİHAL Ordu merkezindeki kıtaların acıklı halini ve ordu erkân-ı harbiyesinin de lâkaydisini anlattım ve vaziyetimizin selâha değil, daha berbad bir hale düştüğünü, bütün Balkan devletlerinin kendi memleketlerindeki harp hazırlıkları ve Makedoııya'daki teşkilât ve çete faaliyetleri, köy mektepleri kanalile de halkı bir düzüye irşadlarma karşı bizim faaliyetimiz ve vatanî endişemiz tabur kumandanlıklarından yukarı geçemiyor. Bu vaziyette işleri tabiî cereyanına bırakmak düşüncesinde olan Selânik'deki ordu erkâıı-ı harbiyesinin halinin ve Abdülhamid'in hastalığına rağmen bu

İKİNCİ sakat düşüncenin

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ d e v a m ı n ı n tehlikesini Enver Bey'e

anlattım. O da müteessir oldu. Bu hale karşı benim bulduğum biricik çare Manastır'da teşebbüsü ele almaktı. Burada mıntaka ve ordu erkân-ı harbiyesinin genç unsurlarını ve bütün kıt'a zabitlerini ve sonra da b ü t ü n Türk halkı beraber sürükleyebilirdik. Ben bu hususta israr ettim. Enver Bey daha tedbirli hareketi muvafık buluyordu. Onun fikrince Manastır'ı toparlam a k kolaydı. Fakat Selanik'teki ordu erkân-ı harbiyesi ve umumi müfettişlik k a r a r g â h ı ile daha önce anlaşmak lâzımdı. Bu işi kendisi d a h a kolay yapabilirdi. Yakm tanıdıkları ve güvendikleri çoktu. Selânik'e gittiği zaman bu esas içinde temaslar yapacağını söyledi. O r d u n u n en kıdemsiz erkân-ı harplerindendim. E n v e r b i n b a ş ı idi. H e r k e s i d a h a e s k i d e n v e d a h a iyi t a nıyordu.

KESRİYE K U M A N D A N L I Ğ I N A TAYİNİM :

Enver'le görüştüğümün ertesi günü 15 eylül (2 rûmi) mmtaka erkân-ı harbiye reisi binbaşı Tosun Bey, b a n a Kesriye'yi medh ve senâ ederek oranın kumandanlığını deruhte etmekliğimi teklif etti. Bu teklif beni çok müteessir etti. Bu Selânik seyahati beni Manastır'dan da mı uzaklaştıracaktı? Bu bir darbe mi idi, yoksa faaliyetimin kazandırdığı bir teveccüh mü idi? Her ne olursa olsun bu benim için iyiye alınacak bir teklif değildi. Pek sevdiğim mıntıka erkân-ı harbiye reisimiz Hasan Tosun Beyin biricik düşüncesi çete takiplerinde faaliyet göstermek ve bu suretle yüksek m a k a m l a r a karşı boş durmadığımızı fiilen göstermekti. Halbuki biz işi bu dar zaviyeden seyretmiyorduk. Hususile ben aynı zamanda staj yapıyordum. Bir mev-

119

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 120 ki k u m a n d a n l ı ğ ı y a p m a k sırası b e n i m değildi. dilerine şu cevabı v e r d i m :

Ken-

— Ben h e n ü z s ü v a r i d e staj y a p ı y o r u m . S o n r a topçu Üçüncü N ü m u n e Alayına geçmek arzusundayım. En sonra d a Üçüncü Avcı T a b u r u n d a bir bölük almak niyetindeyim. Bu suretle mesleğimde de lâzımı gibi tecrübeleri kazanabilirim. Kesriye Kumandanlığı anc a k stajını bitirmiş o l a n l a r için m u v a f ı k olur. B e n i m o r a d a d a h a iyi i n k i ş a f e d e c e ğ i m i v e f a a l i y e t i m i m m t a k a k u m a n d a n ı H â d i P a ş a ' n ı n t a k d i r ettiğinden böyle m ü s t a k i l bir vazife v e r i l m e k istenildiğini söyledi. Askeri ve millî vazifelerim b e n i m M a n a s tır'dan ayrılmamaklığımı icab ettirdiği kanaatile bu vazifeyi kabul etmedim. O r t a d a staj mes'elesi olduğund a n t a b i i ı s r a r d a e d e m e d i l e r . Ç ü n k ü b e n sırf b u s t a j işi i ç i n İ s t a n b u l ' d a H a r b i y e M e k t e b i n d e a l ı k o n u l m a k a r z u s u n a dahi karşı d u r d u ğ u m u ve benim staja d e v a m e t m e d i ğ i m i m e k t e p i d a r e s i h a b e î - a l ı r a l m a z , b e n i İst a n b u l ' a kendi idaresine aldıracağını m ı n t ı k a y a alındığım z a m a n söylemiştim. Bunu bir d a h a anlattım : İşin t e e s s ü r e d e ğ e r d i ğ e r ciheti de m ı n t ı k a e r k â n - ı h a r b i y e s i n d e hiç t a k i b e ve h a t t â t a h k i k a t a ç ı k m a y a n bazı iltimaslı z a t l a r d a vardı. Y â n i M a n a s t ı r ' d a bile kendine göre iltizam ve iltimas d e v a m edip gitmekte idi.

YOLSUZLUKLARLA MÜCADELEDEN G E R İ DE K A L M A D I M : Hiç bir yolsuzluğa karşı s u s a m a m a k benim bariz bir vasfımdı. Bu h a l i m d e n b ü y ü k l e r p e k m e m n u n değildi. F a k a t b u d a b e n i m u m u r u m d a değildi. N i t e k i m :

İLK ITTIHAD VE TERAKKI CEMIYET!

121

30 Eylül'de (17 rûmi) Harbiye Mektebinde neler nasıl okutulmalı? diye bir lâhiya yazdım. Ve Manastır Harbiye Mektebi Ders Nazırına verdim. Esası şu : Mektepten çıkanların, erkân-ı harpler de dahil olmak üzere, çok az kısmı mütalâa ile meşguldür. Sebebi bir çok ezber derslerden bıkıp usanıldığmdan, kimsede okuma hevesi kalmıyor. Orduda da kimseden ders ve konferans vermek vazifesi istenilmediğinden mütalâa zevki olmadığı gibi mecburiyeti de bulunmuyor. Bunun için lüzumsuz ve ezber derslerin kaldırılması ve ordu zabitlerine mütalâa zevki ve mecburiyeti verilmesi lâzımdır. 1 Teşrinievvel (18 eylül) günü de babası askerde olan bazı fakir aile çocuklarının dilenmekte olduğunu görerek, bu gibilere yardım yapılması için ordu ve mmtıkaya teküf yaptım. 5 Teşrinievvel (22 eylül) Florina civarındaki köyler askerden şikâyet etmişler. Tahkikata beni gönderdiler. Bulgar ve Rum köylerinde münevver adamlar ve kütüphaneler gördüm. Rosne köyünde Robe isminde münevver bir Bulgar Amerika'ya, ela gidip gelmiş. Birkaç yılda İngilizce de öğrenmiş. Beni evine dâvet etti. Hayli görüştük. Kendisi merkeziyet t a r a f t a n (Centraliste) yâni Makedonya istiklâlini isteyenlerden. Bulgaristan'a iltihak fikrinde olan (Virhoviste) lere kızıyor. Askerlerimize iftira atmak için halkı teşvik edenlerin bunlar olduğunu ve tahkik ettiğim şikâyetlerin aslı olmadığını söyledi. Manastır'a dönüşümde intihalarımı h e r t a r a f a anl a t t ı m y â n i B u l g a r ve R u m köylerinde g ö r d ü ğ ü m u y a nıklığı ve b u n l a r ı n âmillerini izah e t t i m : Köy hocalar ı n ı n çok k u d r e t l i ve s a ğ l a m seciyeli i n s a n l a r o l d u ğ u nu, köylerdeki münevver insanların büyük şehirlerde

122

•

İTTİHAT VB TERAKKİ CEMİYETİ

ve h a t t a ecnebi memleketlerinde kazanmaya gittikleri halde, köylerinde mükemmel evleri, kütüphaneleri, bahçeleri bulunduğunu ve her yıl izin zamanmı köyünde geçirerek muhitini yükseltmeye uğraştığını, Amerika'ya gidenlerin de bir kaç yıl sonra münevver ve iş yapar bir insan olarak yine köylerine döndüklerini ve kendileri ve muhitleri daha bilgili çalıştıklarını, arkadaşlarımın ve mafevklerimin gözlerinde canlandırdım. Ve ne kışlalarda, ne ordu erkân-ı harbiyesinde, ne belediyede kütüphanelerimiz olmamasının ayıplığını ve Manastır'da bir Türk kitapçısı dahi bulunamamasından kendi mesleki ecnebi mecmualarımızı bile gayr-ı Türk kütüphane vasıtasile getirtmek zorunda bulunduğumuzu da anlatarak, bizi bu hale koyanlara her yerde lânet okudum. Florina köyleri Manastır'dakilerden çok ileri idi. Eğer her tarafta gayr-ı Türkler bu hale girerse mes'ele kendiliğinden hallolacağını söyledim. D Ö R D Ü N C Ü D E F A O L A R A K Ç E T E İLE KARŞILAŞTIM:

11 Teşrinievvel (28 eylül) Üçüncü Avcı Taburile uzun bir takibe çıktık. Enver Bey müfrezeye kumanda ediyordu. Yüzbaşı Niyazi (22) ve Süleyman ve sınıf arkadaşlarım Tayyar (23) ile Tevfik ve Mıntıkadan mümtaz Kolağası Servet Beyler beraberdi. Bütün bu arkadaşlarla daha ilk gündenberi herşeyi açık kon u ş u r ve görüşürdük (24). Takiplere ait hatıralarım (22) Hürriyet kahramanı Niyazi. (23) Meşrutiyet devrinde Hürriyet ve l'tilaf'a yardım için dağa çıkan. (24) Bütün hu arkadaşlar Manastır'da cemiyetin fedakâr uzuvları idiler.

İLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

123

Kâzım Karabekir Manastır'da, 1906

«Hayatım» eserinde olduğundan burada kısaca kaydedeyim ki, harekâtımızın 011 üçüncü günü Kaymakçalan dsğınuı şimalinde orman içinde bir Rum çctesile müsademe ettik. Ve on bir kişilik çeteyi yok ettik.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 125 Bizden de bir şehit, yedi hafif y a r a l ı vardı. G a r i p b i r t e s a d ü f b u g ü n r a m a z a n ı n a l t ı s ı idi. Ş e h i t n e f e r i n a d ı R a m a z a n ' d ı v e k e n d i s i d e o r u ç l u idi.

27 Teşrinievvelde (14 rûmi) akşam Manastır'a döndük. Onyedi gün süren bu takipte birbirimize güvenimiz olan hayli zabitin bir a r a d a olması çok samimî seyahate ve çok vatani mes'eleleri görüşmeye de yaradı. Hele Enver Beyle çok dertleştik. İki paralık çete mermilerinin milletimizin güzide evlâtlarının başını yemesi ve daha da yemek için hazır bulunması karşısında sarayın cehil ve gafletini ve bu acı hayat hakkında en ufak bir vukuf ve teessürü olmaması karşısında artık zabitlerimiz bizlerden medet umuyorlardı. Ne desek yapacaklar, nereye desek koşacaklardı. F İ K R İ M C E Y E N İ BİR A L E M D A R O R D U S U LÂZIM: O r d u y a verilen yağın n ü m u n e s i Selânik'te tahlil o l u n m u ş k a ş k a v a l çıkmış! Kırçova ve Ohri'deki kıt'alarm yemekleri ramazan olmasına rağmen pek fena imiş! E n v e r Beyle birlikte t a h k i k a t y a p m a k e m r i n i ald ı k . 4 T e ş r i n i s â n i (22 t e ş r i n i e v v e l , 17 r a m a z a n ) M a n a s t ı r ' d a n E n v e r , b e n v e iki e m i r n e f e r i a t l a r l a y o l a ç ı k t ı k . Benim süvarideki stajım bitmişti. B u g ü n topçu stajım a başlayacaktım. Fakat yedi g ü n süren bu seyahat d a h a m ü h i m d i . Pirplice - Kırçova - P e s o ç a n - O h r i - Resne üzerinden Manastır'a döndük. Askere verilen yağl a r h e l e O h r i ' d e p e k f e n a idi. B u s e y a h a t t e E n v e r ' l e a r a m ı z d a dikkate değer bir m ü n a k a ş a o l d u : Ohri'de S u l t a n H a m i d ' i n ; 1319 r û m i y ı l ı n d a t e z k e r e s ı r a s ı g e len neferlerin memleketlerine giderek M a k e d o n y a mıntıkasında gördükleri ihtilâl hareketlerini h a l k a anlatm a l a r ı n d a n endişesi! Netice zabitlikle yine Ü ç ü n c ü Or-

İLK İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

125

malarından endişesi, netice zabitlikle yine Üçüncü Orduda kalmalarına irade ettiği askerlerden Behçet isminde tam bir ahmak Ohri'de idi. Bunu ve emsalini Selanik'te kardeşimin yanına sılaya geldiğim zaman görmüş ve hatıratıma kaydetmiştim. Bu sefer Ohri'ye geldiğimiz zaman bu adamı arkasından bir çok Bulgar çocuğu Behçet Bey, Behçet Bey! diye bağirarak alay ettiklerini gördük ve bu adamın ve emsallerinin nizamiye kıtalarından ve Rumeli'den alınarak Anadolu'da Redif kıt'alarına naklini yazmıştık. 10 Teşrinisani (28 teşrinievvel)'de Resne'den Manastır'a gelirken tam Gevat boynundan geçtikten az sonra Enver'le aramızda ahvale dair, her zaman olduğu gibi hasbıhal başladı. Enver b a n a s o r d u : — Sultan Hamid'in hastalığı devam ediyormuş. Ne dersin? Bu sual şu muhavereye döküldü: — Eğer işler şimdiye kadar olduğu gibi tabii cereyanına bırakılmakta devam ederse onun ölümü, dirisinden daha meş'um olur kanaatindeyim. Bulgar çocuklarının bile alay ettiği bir ahmağı ve emsalini nizamiye kıt'asından ve Rumeli'den olsun kaldırılmasını yıllardanberi kimsenin görmediği veya neme lâzım diye başını çevirdiği bir hükümetin ve ordusunun düzelmesi için Sultan Hamd'in ölmesini bekleyecek ve bundan meded umacaksak neticede hiç bir şey olmayacak demektir. Ben defalarca fikrimi söyledim. Abdülhamid ölsün ölmesin esaslı bir temizlik yapılmadıkça, hiç bir işin olacağı yoktur. Bunu uzak yakın tarihimizde bir çok misallerile gördük. Sultan Aziz için bile (bir kerre şu herif ortadan kalksın görürsünüz herşey nasıl düzelir ve milletimiz müterakki milletler hizasın a çabucak nasıl gelir!) diyenler sonra kendi başlarını yumrukladılar. Ne hâdiseler ne de yeni gelen padişah-

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 126 lar t a h m i n o l u n d u ğ u gibi çıkmadı. Facia facia üstün e geldi. N e l e r k a y b e t t i k m a l û m . G ü y a m e ş r u t i y e t d e ilân o l u n m u ş t u . F a k a t m e ş r u t i y e t onu ilân edenlerin h a y a t ı n a m â l o l d u . P a d i ş a h , Taif z i n d a n l a r ı n a e n kıymetli devlet a d a m l a r ı n ı s ü r e r k e n ve h a t t â en kıymetlilerini b o ğ d u r u r k e n , n e millet ve n e de o r d u d a u f a k b i r k ı p ı r d a m a bile olmadı. A l e m d a r vak'ası d a bize ibret vermelidir. Ben bu hâdiselere d a y a n a r a k çıkardığ ı m neticeyi h e r t ı r s a t t a size söyledim. Yine de fikr i m d e bir değişiklik yoktur. Hele şu Behçet m a s k a r a lığını y e n i d e n gördükten sonra hâlâ uyuduğumuza acıyorum. Bu o r d u h a r p edemez, bu h ü k ü m e t k e n d i ş a h ı s l a r ı n ı ve m u h i t l e r i n i k a y ı r m a k t a n ve b u n l a r ı z e n gin etmekten b a ş k a birşey düşünemez. Kangren olan uzvun kesilmesi gibi k ö k t e n bir ameliye lâzımdır. A l e m d a r o r d u s u gibi bir o r d u İ s t a n b u l ' a y ü r ü r , temizl i k a m e l i y e s i n i y a p a r , s o n r a işi d e f a l a r c a s ö y l e d i ğ i m veçhile ehline u s u l ü veçhile teslim eder. E n v e r g ü l ü m s e y e r e k b a n a bir selâm verdi ve dedi: — Sir! B u k e l i m e h ü k ü m d a r l a r ı n v a s f ı idi v e N a p o l e o n B o n a p a r t için a l e m o l m u ş t u . E n v e r ' i n şimdiye k a d a r n e z a m a n a h v a l d e n b a h s e t s e k benimle hiç ciddiyetten ayrıldığı yoktu. Bugün o n a ne oldu d a benimle a l a y a kalkıştı, a n l a m a d ı m , s o r d u m : — Ne münasebetle b a n a bu hitabı yaptmız? — İstikbalde seni b u n a n a m z e d g ö r ü y o r u m d a ondan! Az z a m a n d a m ü s a d e m e l e r d e gösterdiğiniz fedakârlık ve cesaret, en tehlikeli işlere karşı atılganlığınız, en m ü h i m m i de m ü t h i ş bir plânınız! N a p o l e o n d a gençliğinde s e n i n gibi a t ı l g a n ve senin gibi m u a z z a m

İKİNCİ

ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

p l â n l a r l a m e ş g u l o l u r m u ş . B u n u n için t e k r a r r u m : Sir!

127 ediyo-

— E n v e r Bey! Gerçi e r k â n - ı h a r p s ı n ı f l a r ı n d a b a z ı saf a r k a d a ş l a r ı m ı z Napoleon'u taklide yeltenirlerdi. Fakat ö m r ü m d e bir kerrecik olsun ona b e n z e m e k akl ı m d a n bile geçmedi. Ş i m d i sizin b u iltifatınız d a a s l a h o ş u m a gitmiş değildir. Bilâkis müteessir oldum. — Ben hakikati s ö y l ü y o r u m

Sir!

— Affedersiniz biraz geç k a v r a d ı m . Bu s e f e r Selânik'e gidip geldikten s o n r a sizde yeni b i r inkişaf v a r v e b u n u n i ç i n g a l i b a siz b e n d e n b u h i t a b ı i s t i y o r s u n u z . Ş u h a l d e . b u n d a n s o n r a s i z e a r t ı k E n v e r d e ğ i l , «Sir!» diye hitab edeceğim. Keşki b u n u d a h a evvel ve apaçık söylese idiniz, Sir! İş b u k e r t e y e g e l i n c e , b u s e f e r d e E n v e r k ı z d ı , ikimiz de s u r a t astık. K a j a n i k ö y ü n e ininceye k a d a r birbirimizle görüşmedik. B u r a d a mola verdik. Bir köpr ü b a ş ı idi. B a k k a l d ü k k â n ı k a p a l ı idi. B e n t e z g â h a o t u r m u ş t u m . E n v e r y a n ı m a geldi. G ü l ü m s e y e r e k : — A m m a s u r a t a s ı y o r s u n ? Ben söz s ö y l e m e s e m dargınlığın çok u z u n sürecek. Artık b u mes'ele bitsin! dedi. Barıştık. Bu r a m a z a n ı birlikte t a k i p ve t a h k i k a t la geçirdiğimizden d a h a sıkı birbirimize b a ğ l a n m ı ş ve kısa bir dargınlığın b a r ı ş m a zevkile de hususiyetimiz d a h a ziyade artmıştı. B u n a r a ğ m e n Enver'in bu sefer S e l â n i k ' t e n d ö n ü ş ü n d e o r t a y a a t t ı ğ ı «Sir!» h i k â y e s i n i n sebebini b a n a b u g ü n bir t ü r l ü söylemedi. (Selânik'te Cemiyet'e girdiğini ikinci bir seferimizde açtı). Birkaç gün sonra bayramdı. Mıntıka erkân-ı harplerile Nazif P a ş a ' n m evine tebrike gittik. Entarili, takkeli. T a m b i r i h t i y a r m a n z a r a s ı . Y a n m d a kedisi, b i r

128

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

ç a n a k içinde süte e k m e k d o ğ r a m ı ş yediriyordu! Ertesi g ü n ü d e Kırmızı Kışla a s k e r i t e b r i k e g e l e n b u ihtiy a r k u m a n d a n ı a r a b a s m a binerken ve inerken e m i r ç a v u ş u y a r d ı m ediyor ve a s k e r i n ö n ü n d e n g e ç e r k e n kılıcını ç a v u ş elinde taşıyordu. Bu elemli m a n z a r a l a r karşısında kin ve n e f r e t d u y m a y a n tek bir zabit yoktu. Artık bir kııvlcım Sult a n Hamid idaresini yakıp yıkabilecek bir k u d r e t yaratacaktı. Muhitimizde herkes yeni bir Alemdar Ordus u n u n gönüllüsü olacaktı.

II.

BÖLÜM

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ NASIL KURULDU ?

Bu C e m i y e t ilk ö n c e S e l a n i k ' t e 1906 e y l ü l ü n d e (1322) O S M A N L I H Ü R R İ Y E T C E M İ Y E T İ a d i y l e t e ş e k kül etmiş ve M a n a s t ı r ' d a d a bir şube açmıştır. Ertesi yıl a d ı n ı P a r i s ' t e k i C e m i y e t l e b i r l i k o l m a k için T E R A K Kİ V E İ T T İ H A D ' a d e ğ i ş t i r m i ş v e 1908 t e m m u z u n d a M e ş r u t i y e t i n i l â m n d a n s o n r a d a ilk k u r u l a n c e m i y e tin adı olan İTTİHAD VE TERAKKİ'yi kabul ederek s i y a s i f a a l i y e t e g i r i ş m i ş ve O s m a n l ı D e v l e t i n i n m u kadderatını kendi elinde sona erdirmiştir.

Ben bu Cemiyete, ilk adı ile anıldığı zamanında Manastır'da girdim. Rehberim erkân-ı harp Binbaşı Enver Bey (Paşa) idi ve Manastır merkezini beraber teşkil ettik. Şöyle k i : 18 Kanunuevvel 1906'da Selanik'te Hürriyet namı altındaki Cemiyete girdiğini sonraları öğrendiğimiz Enver Beyle birlikte 30 kânunuevvel (17 teşrinisâni) cuma günü Manastır şimalindeki Kukraçan ve civar köylerin araştırmasından dönerken, Enver yine her zamanki gibi siyasi bir sohbet açtı. Ve işe lâtife ile şöyle başladı:

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 132 — Kâzım, Sultan H a m i d pek ağırlaşmış, ölüm h a b e r i g e l i n c e M e ş r u t i y e t i n i l â n ı için n a s ı l b i r h a r e ket düşünürsün? — D e r h a l k u v v e t l i b i r m u h t e l i t m ü f r e z e ile M a nastır dışına çıkmalı ve h e r t a r a f a M a n a s t ı r ' d a meşrutiyetin ilân edildiğini ve böyle hareketi h e r taraft a n istemeli ve İstanbul'a d a d e r h a l Meşrutiyet ilân edilmediği takdirde, m ü h i m bir kuvvetin Manastır'dan h a r e k e t e hazır b u l u n d u ğ u h a k k ı n d a mülki ve askeri ve beledi m a k a m l a r ı n d a n telgraflar çektirmeli. Bu işi s e n y a p a r s a n v e t a k i b i n için d e e m i r g e l i r s e ben de takibine çıkarım. Herhalde k a v g a etmeyiz. Çünkü hazırlanacak kuvvet senin emrinde olacaktır. Takip emri de b a n a verilemez, ç ü n k ü ben de senin emrinde b e r a b e r çıkmış olacağım. E n v e r b u c e v a p t a n ç o k m e m n u n o l d u v e ciddi olarak dedi: — K â z ı m v e r elini! B u g ü n s a n a çok m ü h i m b i r sır v e r e c e ğ i m v e bir teklif y a p a c a ğ ı m . Bu sırrı b e n d e n h a bersiz kimseye a ç m a y a c a ğ ı n a da n a m u s u n üzerine söz ver! b a k a y ı m . Atlarımız üzerinde y a n y a n a gidiyorduk. Elimi u z a t t ı m . E n v e r elimi s ı k a r k e n istediği y e m i n i v e r d i m : — N a m u s u m ü z e r i n e s ö z v e r i y o r u m ki, s ö y l e y e ceğin sırrı senden habersiz kimseye söylemeyeceğim. — Kâzım! Sultan Hamid'in hastalığı gittikçe artıyormuş. Uzun yülardanberi Sultan Hamid'in etraf ı n a t o p l a n a n h a ş a r a t milleti e m m e k t e d e v a m e t m e k için H a m i d ' i n ölümiyle b e r a b e r Şehzadesi B u r h a n e d -

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

133

d i n ' i P a d i ş a h y a p m a k i s t i y o r l a r m ı ş . İ s t a n b u l ' d a b u iş için h e r t ü r l ü hazırlıklar yapılmış. Eğer m u v a f f a k olurlarsa bu m u r d a r idare yine b ü t ü n fenalıklariyle d e v a m edip gidecektir. B u n a m a n i olmak ve v e r a s e t , u s u l ü n ü n değiştirilmesine m a n i o l m a k ve v e l i a h d Reş a t Efendiyi p a d i ş a h y a p m a k ve m e ş r u t i y e t i ilân etm e k esası ü z e r i n e bir Cemiyet teşekkül ettiğini Selânik'te b a n a d a h a b e r verdiler ve benim de bu Cemiyete g i r m e k l i ğ i m i teklif ettiler. Ben de k a b u l ettim ve Cemiyete girdim. Senin de hürriyet ve meşrutiyet t a r a f t a rı o l d u ğ u n u h e r f ı r s a t t a ö ğ r e n d i ğ i m için, s a n a d a b u C e m i y e t e g i r m e k l i ğ i n i teklif e d i y o r u m . Bu s u r e t l e M a n a s t ı r ' a a , birlikte, z a t e n m e v c u t olan f i k i r birliğini teşkilâtlandırmış oluruz. — S a n a olan itimadım o k a d a r b ü y ü k t ü r ki böyle b i r teklifi m e m n u n i y e t l e k a b u l ederim. Yalnız b u Cem i y e t h e p i m i z i n bildiği İttihad ve T e r a k k i C e m i y e t i ise b e n o n a y e m i n e t m i ş i m ve n u m a r a s m ı d a taşıyor u m . B u n u size çok önceleri de söylemiştim. B u n u n l a beraber t e k r a r yemine lüzum varsa bir d a h a ne tarzd a istiyorsan edeyim. — H a y ı r İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ değildir. Bu t e m a m i y l e yeni bir teşekküldür. Ve o n u n l a bir münasebeti olmadığından onun mensuplarını da yeniden yeminle kendine alacaktır. — Ş u h a l d e b e n de b u ş a r t a u y m a y ı k a b u l ediy o r u m . A n c a k b i r k a ç şey ö ğ r e n m e k isterim. M e s e l â : B u c e m i y e t i n u m u m i m e r k e z i n e r e d e d i r ? Siz Selânikte yeni girdiğinize göre Selânik'te de b u cemiyetin faaliyete başladığı p e k eski olmadığı anlaşılıyor. A c a b a n e r e l e r d e m e r k e z kurulabilmiştir? A b d ü l h a m i d ' i n ölüm ü n e bağlı olan bu teşekkül onun hastalığından cür'et

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 134 alarak vücut bulduğuna şüphe etmiyorum. Fakat Han ı id ö l m e z d e i y i o l u r s a C e m i y e t n e y a p a c a k ? Onun hayatı uzun sürerse her tarafa dal budak saracak olan b u t e ş e k k ü l ü n u z u n z a m a n g i z l i k a l m a s m a i m k â n olmayacağından bu hale göre ne z a m a n icraata başlay a c a k ? Y a n i b i r c ü m l e ile b u C e m i y e t i n p r o ğ r a m ı n e dir? — Kâzım! Benim bildiğim Merkez-i U m u m i İstanbul'da imiş. Selanik'te e m i n o l d u ğ u m u z a r k a d a ş l a r d a yeni girdiklerine göre b u n a ş ü p h e etmiyorum. Belki başka yerlerde de merkez kurulmuştur. Sultan Hamid ölmezse, ö l d ü r ü r ü z . Ben s e n i n k a d a r sık eleyip ince dok u m a d ı m . Bende N i z a m n a m e yok. Sen bu Cemiyete girmeyi k a b u l edince Selânik'e gideceksin. Cemiyet'in N i z a m n a m e s i n i ve m e r a s i m vesaireye ait talimatını sana verecekler. Maııastır'da b u n a göre teşkilâta başlayacağız. Selânik merkezi beni olduğu k a d a r seni de tanıyor ve i t i m a d ediyor. — E n v e r Bey! D a r ı l m a a m a a k l ı m a t u h a f b i r ş e y g e l d i : Bu S e l â n i k Merkezi dediğin b u Cemiyetin M e r kez-i U m u m i s i ve sen, İsmail H a k k ı ve C e m â l B e y l e r de meselâ başlıca azaları olmasm. — Kat'iyyen. Eğer böyle birşey olsa herkesten önce b u işe seninle başlardık. Yalnız b u b a h s e t t i ğ i n a r k a d a ş l a r d a b e n i m gibi C e m i y e t e yeni girmişlerdir. Selânik'e gidince sen de İsmail H a k k ı Bey (Umumi Müfettişlik erkân-ı h a r b i Binbaşı) vasıtasiyle m e r k e z le t e m a s edebileceksin. Y a n i n i z a m n a m e ve t a l i m a t vesaireyi b u a r k a d a ş ı m ı z d a n alacaksın. İstediğin suallerin cevabını d a yine o n u n vasıtasiyle alırsın. — Şu halde Selânik merkezini müfettiş-i u m u m i H i l m i P a ş a v e b u â y a r d a z a t l a r m ı t e ş k i l e d i y o r ? İşi

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

135

İstanbul idare ettiğini söylediğinize göre orada da a s ı l işi y ü r ü t e n l e r h e r h a n g i b i r S ı d r ı a z a m , S e r a s k e r a y a r ı n d a k i m s e l e r m i d i r ? E ğ e r iş b ö y l e b ü y ü k v e gen i ş bir m e r k e z e d a y a n ı y o r s a , biz de M a n a s t ı r ' d a bizz a t çalışarak ve diğer bazı m ü h i m merkezlerdeki ark a d a ş l a r ı m ı z a d a h a b e r g ö n d e r e r e k a z z a m a n d a Cemiyetin h a r e k e t e geçebilecek bir kuvvet halini almasını temin edebiliriz. Artık İstanbul üzerine y ü r ü m e k zor bir şey de olmaz. — Sen zaten hazır olan plânını gider Selânik'e anl a t ı r s ı n . Ş i m d i s e n e s a s m a k s a d ı M e ş r u t i y e t i ilân etm e k olan ve b e n i m yemin vererek girdiğim Cemiyete girmeyi kabul ediyorsan bana yemin ver bakayım! — Esas maksadı hürriyet ve meşrutiyetin ilânı o l a n OSMANLI HÜRRİYET CEMİYETİ'ne girmeyi ve b u n u n fedai bir azası olmayı kabul ettim. Vallahi ve Billâhi. — Şimdi s a n a bir işaret vereceğim, diyerek sağ elinin b a ş ve ş a h a d e t p a r m a ğ i y l e g ö ğ s ü n ü n ö n ü n d e bir hilâl şekli yaptı. D e d i m : — Bu hilâl! Tuhaf. B a ş k a bir işaret b u l a m a m ı ş l a r m ı ? İşin içinde İslâmcılık c e r e y a n ı m ı v a r ? — H e r ş e y e itiraz e d i y o r s u n . P a r o l a s ı n ı boylesem, k o r k a r ı m b u n a d a b i r k u l p t a k a c a k s ı n . Cemiyete girmeyi kabul edince onun herşeyini itiraz etmeden kab u l e t m e k lâzımdır. Benim a k l ı m a gelmeyen şeyleri nereden bulur d a çıkarırsın? Kışlanın ortasında Alay b a n d o s u n a «BEN B İ R T Ü R K Ü M » ' ü ç a l d ı r ı y o r v e a s k e r lere de söyletiyorsun. Elbette ki hilâl d a h a ş ü m u l l ü bir işarettir. — Rica e d e r i m . D a r ı l m a ! P a r o l a y ı d a söyle.

Her

136

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

ikimiz de h a y a t ı m ı z a kıymet v e r m e y e n ve o n u milletimizin u ğ r u n a f e d a etmekten çekinmediğini defalarca isbat etmiş insanız. F a k a t yine ikimiz de erkân-ı h a r p zabitiyiz ve M a n a s t ı r ' d a b u Cemiyetin bir m e r kezini a ç m a k vazifesini üzerimize alıyoruz. Bu b ü y ü k itimadı hakkımızda besleyenler elbetteki bizden bir n e f e r m u t a v a a t ı değil d a h a ziyade fikir ve teşkilât k u d r e t i bekleyeceklerdir. M a h z u r l u g ö r d ü ğ ü m ü z şeyleri birlikte m ü n a k a ş a ederiz, teklif ederiz. Belki d e takdirle karşılarlar. — Peki! Parolası d a (Muin) dir. Meselâ b e n başı « m i m » h a r f l i b i r ş e y s ö y l e r i m . S e n « a y n » l ı b i r ş e y ile c e v a p v e r i r s i n . S o n r a b e n «y»li b i r ş e y s ö y l e r i m , s e n d e « n u n » l u b i r ş e y l e i k i n c i c e v a b ı v e r i r s i n . Y a n i ikim i z karşılıklı «Muin» k e l i m e s i n i t e l â f f u z e t m i ş olunca anlarız ki h e r ikimiz d e b u Cemiyetin azasıyız. Şimdi başlayalım. Benim verdiğim işareti sen de v e r ve s ö z ü m e d e d i ğ i m t a r z d a c e v a p v e r : M a n a s t ı r ' a m ı gidiyorsun? İşareti a y n e n v e r d i k t e n s o n r a : Ali Bey b e n i görm e k istediği için o r a y a gidiyorum. — Yeri u z a k mı? — N e r e d e o t u r d u ğ u n u bilmiyorum. S o r a s o r a buluruz. — Bravo! İşte b u kadar. v a r mı?

Buna da bir diyeceğin

— E n v e r B e y biz b u r a d a B u l g a r , R u m , S ı r p k o m i te teşkilâtının içinde yaşıyoruz. B u n l a r ı n nasıl çalıştıklarını takip etmek de arazide çete a r a m a k t a n d a h a mühim bir vazifemiz. B u n d a n b a ş k a vaktiyle İstanbul'da teşekkül eden İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

137

çorap s ö k ü l ü r gibi eridiğini gördük. Ben d ü ş ü n c e ve k a n a a t l e r i m i f ı r s a t b u l d u k ç a size de söylemiştim. Şimdi milleti h ü r r i y e t e k a v u ş t u r m a k ve b u suretle o n u d ü ş e c e ğ i u ç u r u m l a r d a n k u r t a r m a k için m a d e m ki e n ağır y ü k ü o m u z u m u z a a l m a y a ve bu u ğ u r d a icab ederse ö l d ü r m e y e ve ölmeye karşılıklı ahdleşiyoruz. Şu halde zekâlarımızı da birleştirerek mutabık kalacağım ı z e s a s l a r ı C e m i y e t i n m e r k e z - i u m u m i s i n e , y a n i dim a ğ ı n a ulaştırmamız d a vazifelerimiz arasına girer. Benim d ü ş ü n d ü ğ ü m noktalar şunlardır : a — Bu cemiyetin merkez-i umumisi nerededir ve k i m l e r d i r bilmeliyiz. Ç ü n k ü iki erkân-ı h a r b i z ve M a n a s t ı r ' d a b i r m e r k e z teşkili vazifesini bize verenlerin, h e r h a l d e bizden d a h a olgun ve dolgun başlı kimseler olması l â z ı m gelir. A k s i h a l d işin b ü t ü n ağırlık m e r kezi M a n a s t ı r ' ı n üzerine ç ö k e r ve b ü t ü n yanlış hesapları b a ş t a seninle b e n b a ş ı m ı z l a öderiz. b — N i z a m n a m e ve p r o ğ r a m hakkındaki mütalâa l a r ı m ı z ı s e r b e s t ç e b i l d i r m e k ve teklif y a p m a k s e l â h i yetimizdir diye s o r m a y a l ü z u m görmeden kabul etmeliyiz. c — M a n a s t ı r , esasen f i k r e n hazırdır. Bir t a r a f t a n teşkilâta başlarız ve b u n u Resne, Ohri m m t ı k a l a r ı n d a k i h a l k a d a t e ş m i l e d e r i z , d i ğ e r t a r a f t a n d a h a etraflıca halkımızı istibdad aleyhine doldururuz. Büt ü n b u i ş l e r b i r k a ç a y d a b i t e r . O n d a n s o n r a H a m i d ölmezse de derhal harekete geçmek lüzumunu şimdiden Merkez-i U m u m i y e bildiririz. M a n a s t ı r mıntıkası çok m ü s a i t o l d u ğ u gibi f a a l i y e t i m i z de b u r a d a H Ü R R İ Y E T O R D U S U esasını hazırlar. İşin u z u n z a m a n s ü r ü n c e mede kalması eskiden İttihad ve Terakkiye karşı yapıldığı gibi y e n i d e n İ s t a n b u l ' d a vesair y e r l e r d e C e m i -

138

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

y e t i n d u y u l m a s ı n a v e H a m i d ' i n y e n i b i r z u l m ü n e seb e p olabilir. Hususiyle m u a y y e n bir işareti ve parolası olan bir cemiyetin azasını kolayca m e y d a n a çıkarmak mümkündür. Şimdilik aklıma gelenler bunlar. C e m i y e t i n n; z a m n a m e s i n i ve p r o g r a m ı n ı aldıktan sonra beraber okur, m ü n a k a ş a ederiz. — K â z ı m B e y ! S e n h a z ı r ol. İ l k f ı r s a t t a S e l â n i k ' e g i t ! Biz b u g ü n ü M a n a s t ı r ' d a O S M A N L I H Ü R R İ Y E T CEMİYETİ m e r k e z i n i k u r m u ş sayarız. İkimiz için de k a n kardeşliği tarihi sayılır. Yalnız şu hilâl işaretine d o k u n m a n hiç de h o ş u m a gitmedi. Bu işaret herhald e «Ben Bir T ü r k ü m » ' d e n d a h a ş ü m u l l ü d ü r . Bu cemiyete yalnız T ü r k l e r i değil, İslâm olan b ü t ü n Osmanlıları d a alıyorlar. Arabi, A r n a v u d ' u d a girebilir, yeter ki h ü r r i y e t ve m e ş r u t i y e t t a r a f t a r ı olsunlar. Hilâl işar e t i y l e s a l i b e k a r ş ı c i h a d a ç a c a k d e ğ i l i z y a (1). A r t ı k ş e h r e g i r m i ş t i k . İkimiz de y o r g u n d u k . Evlerimize a y r ı l m a k z o r u n d a idik. Kısaca şu cevabı verdim : — E n v e r Bey! Sizinle a n l a ş a m a y a c a ğ ı m ı z hiç bir m e s ' e l e o l m a y a c a ğ ı ü m i d i n i b e s l i y o r u m . H u s u s i y l e sen i n d e l â l e t i n l e y e n i b i r c e m i y e t e s e n i n gibi f e d a i olar a k g i r m e k l e b i r b i r i m i z e d a h a çok yaklaştık. M a n a s ( 1 ) Manastır'da teşkilât ilerledikten sonra İsrarım üzerine Cemiyetin hilâl işareti de, parolası da kaldırıldı. İcabedenlere ayrı ayrı işaret ve parola verildi. Enver, hilâl işaretine çok bağlı idi. Nitekim hürriyetin ilânında bazı zabitlerle birlikte fesine hilâl taktı. Meşrutiyetin ilânından sonra İTTİHAD-I İSLÂM'cılık taraftarlarının başlarında Enver de vardı. Bu bahis Meşrutiyetten sonraki devrede görülecek.

y

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

139

tır'da iki fedai arkadaşın kuracağı bir merkezin vatan ve millet için büyük başarılar temin edeceğine şüphem yok. Allah emeklerimizi ve fedakârlıklarımızı boşa çıkarmasuı ve milletin hayır ve selâmetine bahşetsin, mesai tarzımız hakkındaki mütalâamı yarın size izah ederim. — Kâzım! Dikkat et, kan kardeşi oluyoruz. miyetin en güç ve en korkunç vazifelerini birlikte rimize alıyoruz. Allah yardımcımız olsun. Eugünü nastır merkezinin başlangıç tarihi olarak kabul lim. Biran önce senin Selânik'e gitmene ben de şırım, sen de çalış. Allaha ısmarladık.

CeüzeMaedeçalı-

MANASTIR MERKEZİNİN KURULMASI: 30 KÂNUNUEVVEL 1906 (17 TEŞRİNİSANİ 1322) CUMA GÜNÜ OSMANLI HÜRRİYET CEMİYETİ MANASTIR MERKEZİNİN TEŞEKKÜLÜ TARİHİDİR. Ertesi günü Enver'le birleşerek düşündüklerimizi şöylece tesbit ettik: .1 — Manastır merkezi kimlerden ibaret olacak? 2. — Tahlif hey'eti kimlerden ibaret olacak? 3. — Uzaklarda merkezler teşkili için Selânik'e gönderilebilecek emin arkadaşlar hazırlamak. 4. — Ben Selânik'e gidinceye kadarki mesai programımızın tesbiti. 5. — Hazırlığımız ve mütalâalarımızı Merkez-i Umumiye bildirmek ve icabeden talimatı almak üzere benim Selânik'e gitmemi temin etmek.

140

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

Hemen ertesi günü bütün bu esasları Enver'le birlikte tesbit ettik. Hepsi beş maddelik bir program oldu. Enver'in teklifleri şunlardı: 1. — Manastır merkezi Enver, ben ve Hüseyin Bey'den ibaret olmak üzer üç kişi olacaktık. Enver Selanik'te bu yeni cemiyete girmişti. Ben ve Hüseyin Bey de eskiden Ittihad ve Terakki Cemiyti mensubu idik. Ben de mutabık kalırsam Hüseyin Beyi evinde ziyaretle yeni cemiyet namına Enver'le birlikte yemin ettirecektik. Hüseyin Bey, Kolonya eşrafından sivil bir zattı. Mülkiye mektebinden diploma almış, temiz ve seciyli bir insandı. Cemiyetin faal merkezi Enver'le ben olacaktık. Hüseyin Bey ihtiyat olarak işe karışmaz görünecekti. 2. — Tahlif hey'eti benim reisliğimde olmak üzere mıntıka erkân-ı harbiyesinde mümtaz yüzbaşı Server (2) ve süvari yüzbaşı Âkif (general ve meb'us) Beyler olacaktı. Bunlara da aynı suretle yemin ettirilecekti. Enver'in fikrine göre ben bu suretle ilk kuruluşta h e m merkezde ve hem de tahlif hey'etinde bulunmakla işleri istediğim gibi hızlı ve gizli yürütebilecektim. Bu iki teklifi itraz etmeden kabul ettm. Benim üç madde halindeki tekliflerim de şunlardı: 3. — Köprülü, Kökili, Edirne, İzmir, Bolu'da clorhal teşkilât yapabilecek fikren epiyce zamandanberi hazırladığım arkadaşları b u r a d a şahsen tahlif ederek "Selanik merkezine takdim etmek ve bunlara, orada is( 2 ) Albaylıktan emekli olan bu zatın Cemiyet hakkında bildikleri bir rapor halinde kendi tarafından yazılmış olarak bu eserde görülecektir.

L

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

141

terlerse bir daha merasimle yemin ettirip gidecekleri yerler için selâhiyet vermek. Köprülüye gitmek üzere olan benim staj yaptığım süvari Onbeşinci Alayından yüzbaşı Rasim, Alay Baytarı Recep, (Kökili'de aynı alaydan mülâzım-ı evvel Kâmil ve kardeşim yüzbaşı Hulüsi aynı iş için hazırdır). Edirne için yine bu alayın kolağası Ferhad Bey, oraya izinli gidecektir. İ z m i r i ç i n M a n a s t ı r H a r b i y e M e k t e b i t â b i y e v e sef e r i y e m u a l l i m i sınıf a r k a d a ş ı m m ü m t a z y ü z b a ş ı H u l ü s i Bey, o r a y a izinli g i d e c e k t i r .

Bolu ve Kastamonu havalisi için staja başladığım topçu nümune onüçüncü alayın dördüncü bölük kumandanı mümtaz yüzbaşı Bolu'lu Habip Bey (3) oraya izinli gidecektir. Enver bu teklifimi büyük sevinçle kabul etti. Selanik'te müfettişlik erkân-ı harbi binbaşı İsmail Hakkı Beyle aralarında «Çorap» kelimesi parola imiş. Bunu söyleyerek kendilerini tanıtsınlar. Bunları sen dediğin veçhile yemin ettir ve talimat ver gitsinler dedi. Ve ilâve etti: — Eğer muvaffak olurlarsa çok mühim bir eserin olacaktır. Merkez-i Umumi bu teşebbüsünü çok büyük takdirlerle karşılayacağından hiç şüphe etmiyorum. 4. — Manastır'da kenar bir yerde ben yeni bir ev tutacağım. Burası tahlif yeri olacak. Selânik'inki gibi yemin merasimi başlaması için benim gidip görüşmekliğim ve nizamname ve programı getirmekliğim za( 3 ) Birinci Meb'usan Meclisinde meb"us olan ve Cihan Harbinde bulgur kralı lâkabı alan zat.

142

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

manına kadar çok güvendiğimiz arkadaşları tesbit etmek ve hazırlamak. 5. — Merkezde ve gerekse takiplerde ve tahkikata gidişte halkı ve askeri anlayabilecekleri bir dille ahvalden ve istikbalin tehlikesinden ve bunu önlemek imkânından bahsetmek. (Ben Türk köy mekteplerine hediyeler götürmek ve halka memleket işleri hakkında hasbıhale çoktan başlamıştım.) **

E n v e r ve b e n ayrı ayrı b u p r o g r a m ı m ı z ı tatbike k o y u l d u k ve b i r k a ç g ü n içinde esasları h a z ı r l a d ı k . İşin e n g ü ç cihetini b e n i m Selânik'e gidebilmekliğim teşkil etti. Ç ü n k ü d a h a iki b u ç u k a y evvel S e l a n i k ' t e n gelmiş b u l u n d u ğ u m d a n m m t ı k a erkân-ı harbiye reisimiz H a s a n T o s u n Bey izin için b i r ş a r t k o ş t u : Bir m ü s a deme yapmak! Ancak bu suretle m ü k â f a t olarak Hâdi P a ş a d a n izin a l a b i l i r i m , d e d i . Şu halde a r a sıra takibe çıkmak ve komite aram a k lâzım geliyordu. Bu d a z a m a n l a olabilirdi. Bun u n için M a n a s t ı r ' d a n g i d e c e k o l a n y u k a r d a isimleri geçen a r k a d a ş l a r ı C e m i y e t n a m ı n a tahlif ettim, f a kat parolaları öğretmedim. Enver Beyden de Selânik'te İsmail H a k k ı Beye bir m e k t u p a l a r a k b u n l a r a ver-

dim ve «Çorap» kelimesini parola olarak söylemelerini tenbih ettim. B u n l a r d a n süvari kolağası F e r h a t E f e n d i y e a y r ı c a E d i r n e ' d e sınıf a r k a d a ş ı m mümtaz yüzbaşı Seyfi Beye verilmek ü z e r e bir de kartımı verdim. K a r t ı m şöyle i d i : M u s a K â z ı m Zeyrek. E r k â n - ı harbiye zabitanmdan. Arkasına yazdığım da şu idi: (Kardeşim Seyfi B e y e : K a r d e ş i m e f e n d i m . Bu k a r t ı size verecek olan z a t t a r a f ı n d a n size sipariş edilecek

HHHHİHHHİ

İKİNCİ ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

143

hususi bir işin oraca bir an evevl tesviyesini istirham eylerim. Bu zatın ismi Ferhat Efendidir. Takdim etmekle müftehirim. 22 Teşrinisani 1322) (*) Ferhat Efendi aynı z a m a n d a d a h a mektepten fikir birliğimiz b u l u n a n yüzbaşı İsmet Beyle de görüşeckti. E ğ e r k a r t ı m k e n d i s i n e s u a l s o r a b i l e c e k b i r e l e g e ç e r s e s i p a r i ş e t t i ğ i m işin e v l e n m e k o l d u ğ u n u söyleyecekti.

(Kartvizit) s ** E h a r t ı k k e y f i m i z y e r i n d e idi. M a n a s t ı r ' d a m e r k e z ve tehlif hey'eti ve tahlif o l u n a c a k k i m s e l e r d e de f i k i r h a z ı r l ı ğ ı y a p ı l d ı ğ ı gibi, V a r d a r b o y u n d a o r a y a g i d e n ( * ) Benim bu kartımı Meşrutiyetten sonra Edirne'ye gittiğim zaman Seyfi'de buldum. Edirne Cemiyeti bahsinde Edirne'de neden ÇO.Î geç olarak Cemiyetin teşekkül ettiği görülecektir. Seyfi, General Seyfi Düzgören, İsmet de İnönü'dür.

144

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

süvari Onbeşinci Alaydan yüzbaşı Rasim ve baytar Recep Edirne'de Ferhad, İzmir'de mümtaz yüzbaşı Hulusi, Bolu ve havalisinde de mümtaz topçu yüzbaşı Habip Selanik'te tahlif olunarak bir a n d a Cemiyetin muhtelif şubelerini teşkil edeceklerdi. Artık iki işimiz kalmıştı. Biri tahliflere müsait olmak üzere benim oturmaklığım için münasip yerde bir ev bulmaktı. Şimdiki Drahor boyundaki evim bu işe müsait değildi. İkincisi de, sık sık komite takibine çıkarak bir müsademe yapmak ve bu suretle Selânik'e gitmek için m ü k â f a t izini alabilmekti. Avcı taburundan bir müfreze ile 5 kânunuevvel (22 teşrinisani, rûmi) de Buf üzerinden Presbe - Resne - Gobeş mıntıkalarını taradık. Bir h a f t a süren bu takipte karlar içinde büyük zorluk ve tehlikeler geçirdik. İlk gece B u f daki sabit karakolumuz bir Rum çetesiyle müsademe etmiş. İki maktul, bir de sağ ele geçmiş. Uzaktan silâh seslerini duyduk, f a k a t bu müsademeye yetişmek m ü m k ü n olamadı. Tesadüf bir gün sonra olsaydı, işimiz uygun gidebilecekti. Bu müsademeyi tabii bcııim hesabıma saymadılar ve Selânik'e de izin vermediler. Halbuki bu takip az d a h a benim hayatıma mal oluyordu. Şöyle k i : Resne mıntıkasından Gevat boynun a çıkarken k a r fırtınası çok azıtmıştı. Yol tamamiyle kapanmıştı. Yürüyüş kolu intizamsız perakende haline dönmüştü, ö n d e gidenlerin izleri de a n m d a karla örtülüyordu. Yolun sol tarafı uçurumdu. Birdenbire atımla birlikte karlara gömüldük. Atım uçuruma düşmüştü. Yalnız başı dışarda kaldı. Ben de belime kad a r atımla birlikte k a r a saplanmıştım. Çabuk k a r a r verip, yüzer gibi sağ y a n a uzanıverdim ve haykırmaya başladım. İki nefer beni şoseye çekti. Atın dizginlerini bırakmamıştım. Geriden gelenlerin de yardımı ile atı da kurtarabildik.

İKİNCİ ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

146

Bu t a k i p t e R e s n e T ü r k köylülerine ve m ü f r e z e m e başımızda d ö n e n b u belaların nerelerden geldiğini a n l a y a c a k l a r ı b i r d i l ile b e n v e z a b i t a r k a d a ş l a r ı m a n l a t m a k l a , a z d a o l s a h a y ı r l ı b i r iş y a p m ı ş o l d u k .

MANASTIR TAHLİF MERKEZİ OLARAK MÜKEMM E L BİR E V B U L D U K F A K A T :

Mümtaz topçu yüzbaşı Habib Bolu'nun birkaç arkadaşiyle oturduğu zindan altındaki kârgir iki katlı ev, bir bahçe içinde ve tenha bir sokakta idi. Şehrin cenubundaki kışlalara yakın, Harbiye Mektebiyle arada yalnız bahçe ve tarlalar vardı. Habib Bey yukarda yazdığım veçhile Bolu'ya izinli gittiğinden 15 Kânunuevvel (2 Rûmi) de ben avcı taburundan sınıf arkadaşım Yüzbaşı Tayyar'la bu eve taşındık. Fakat elimizde ne tahlif sureti ve ne de cemiyetin nizamname ve talimatnameleri olmadığından merasimle tahlife başlayamıyorduk. Halbuki cemiyetin Manastır merkezi ve tahlif hey'eti hazır olduğu gibi çok emin olduğumuz fedakâr zabitleri de hususi olarak yeminle hazırlamıştık. Enver Bey vaziyeti Selânik'e yazdı. ^ kânunuevvel (13 Rûmi) de Erkân-ı Harp Binbaşı Cemâl Bey (4) Manastır'a geldi. Yeni gelen ve nümune taburu vazifesini görecek olan nişancı taburunun teftişi ve eksikliklerinin tamamlanması vazifesiyle diye. Fakat bun a Enver ve benim görüşmelerimizden müsbet bir netice çıkmadı. Çünkü Cemâl Beyin cemiyetin teşkilâtı ( 4 ) Bahriye Nazın Cemâl Paşa.

T.: 1«

146

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

h a k k ı n d a f a z l a bilgisi o l m a d ı ğ ı gibi M a n a s t ı r için kendisine b i r selâhiyet de verilmiş değildi. B u n u n için b e n i m b e h e m a h a l S e l â n i k ' e g i d i p i c a b e d e n e v r a k ı alm a k l ı ğ ı m z a r û r i idi. C e m â l B e y b i r iki g ü n l ü k t e m a s l a r ı n d a n o k a d a r g ü z e l d u y g u l a n d ı ki, k ı ş l a d a k o ğ u ş ları g e z e r k e n değil z a b i t l e r d e n ; a s k e r l e r d e n d a h i , sord u ğ u suallerin cevapları k a r ş ı s ı n d a s ö z ü n ü n ölçüsün ü b ı r a k a r a k : « H ü r b i r h a v a t e n e f f ü s e t t i ğ i m d e n dol a y ı h a y a t ı m ı n e n m e s ' u t g ü n l e r i n e k a v u ş t u ğ u m u gör ü y o r u m . » dedi. C e m â l Beyin M a n a s t ı r ' a gelişinden biz i s t i f a d e edemedik. Fakat o büyük bir kalp kuvveti ve hayranlıkla Selânik'e döndü. H e n ü z cemiyet h a k k ı n d a reisimiz Has a n T o s u n Beye de m a l û m a t vermemiştik. B u n u Enver Bey s o n r a d a n t e m i n edcekti. B u n u n için b e n i m Selânik'e niçin gideceğimi reisimiz bilmiyordu. O da, Hadi P a ş a d a beııi v a z i f e s i n e d ü ş k ü n ; ç a l ı ş k a n b i r e r k â n - ı h a r p z a b i t i t a n ı y o r l a r d ı . B u h a k i k a t e n d e b ö y l e idi. Ç ü n k ü iki askerî ecnebi m e c m u a y a d a aboneliydim. V e zabitlere, k ü ç ü k zabitlere a y r ı ayrı d e r s l e r de veriyordum. Hatta mecmualardan Rus - Japon harbi hakkındaki neşriyatı takip ediyor ve erkân-ı harbiye tahsili g ö r m ü ş c . r k a d a ş l a r a b u n d a n m e s ' e l e l e r d e v e r i y o r d u m . B u n u n için H a s a n T o s u n Bey h a y r e t l e d e d i : — B u K â z ı m Beyin S e l â n i k ' e sık sık g i d i ş i n e bakınca insan onun hovarda bir insan olduğunu sanacak. Halbuki b u r a d a kitaptan, talimhaneden, kışladan ayrılmaz; üstelik de mıntıkamızın en faal bir erkân-ı harbi... Dedim: — Aziz Reisim. T e v e c c ü h ü n ü z olduğu gibi kalsın. Ç ü n k ü h a k i k a t g ö r d ü ğ ü n ü z g i b i d i r . B e n S e l â n i k ' e git-

İKİNCİ ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

147

m e y i i s t e d i ğ i m o r a d a e ğ l e n m e k için değil, K ö k i l i ' d e k i kardeşimi görmek ve b u seyahatten istifade ederek K ö p r ü l ü ve Ü s k ü p ' e k a d a r u z a n a r a k Rumeli h a k k ı n d a d a h a geniş bir g ö r g ü y e sahip olmak içindir. Maksadım askerî görüşlerimi genişletmektir. Selânik'te ç o k k a l m a y a c a ğ ı m ı size v a a d ederim.

Bu hoş bir netice verdi. Selânik derken Üsküp'e kadar da gidebilmek üzere izin kopardım. Ayın 30 (Rûmi 17) unda yola çıkacaktım. Fakat ortaya öyle bir aksilik çıktı ki yine ayrılmak mümkün olamadı. Debre'de isyanımsı bir vak'a olmuş. Bizzat Hasan Tosun Beyin iki avcı bölüğü ile han. ketine emir çıktı. Hasan Tosun Bey de benim, dönünce^ ^ kadar merkezden ayrılmamı muvafık bulmadı.

BİR M Ü S A D E M E Y A P T I M V E G Ö Ğ S Ü M Ü G E R E R E K İZİN A L D I M :

8 Kânunusâni (26 Kânunuevvel Rûmi) de süvari 14. Alaydan bir müfreze ile ova köylerinde araştırma yaparken Çayırlı köyünde bir Bulgar çetesiyle karşılaştık. Müsademede 5'i ölü ve 3'ü sağlam olarak çeteyi mahvettik. Fakat bir evde ansızın karşıma çıkan bir komiteci, az kaldı rövelverle beni vuruyordu. Fakat kendi telef oldu. (Bu Rövelveri Manastır'da tahlif merasiminde kullandık). Bu müsademe pek makbule geçti. Hâdi Paşa hem bana istediğim izni verdi, hem de beşinci rütbeden bir Mecidiye nişanı ile taltifimi inha etti. Manastır'a geleli daha bir yıl dolmadan; bu, benim beşinci müsadememdi.

148

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ SELANİK'TE ÖĞRENDİKLERİM SANDIĞIMIZ VE HAYALLERİMİZLE GENİŞLETTİKLERİMİZDEN BAMBAŞKA İDİ:

22 Kânunusâni (9 Rûmi) Salı günü sabahı Manastır'dan büyük bir neşe ile yola çıktım, akşam üstü Selânik'e geldim. Ertesi günü Umumi Müfettişlik Erkân-ı Harbi Binbaşı İsmail Hakkı Beyi (5) makamında ziyaret ettim. «Size güzel bir çift çorap getirdim» diye parolamızı da söyledim. Benim geleceğimi bilmekle beraber bu merasimi de yapmak bir zevkti. İsmail Hakla Bey çok samimî idi. Öğleyin evine gittik ve uzun uzadıya görüştük. Benim anlamak istediğim şunlardı: 1. — Osmanlı Hürriyet Cemiyeti hangi tarihte teşekkül etmiştir? idi; açmamış ise bu arkadaşlar muvaffak olabildiler mi? 2. — İttihad ve Terakki Cemiyeti de, aynı maksatla teşekkül etmiş iken, neden bu isimle yeniden hız almıyor? 3. — Cmiyetin umumi merkezi nerededir? 4. — Nerelerde cemiyetimiz şubeler açmıştır? 5. — Manastır'dan gönderdiğimiz zabitlerin gittikleri yerlerde daha önceden cemiyet şube açmış mı 6. — Ben (Kökili'de kardeşimin yanma diye) bir h a f t a izin aldım. Fakat Üsküp'e kadar gidebileceğim. Ve iznimi birkaç gün d a h a uzatabilirim. Kökili ve ( 5 ) Cihan Harbi mütarekesinde Bursa valisi İken ölmüştü.

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

149

Köprülü'de benim staj yaptığım süvari alayı bulunuyor. Buralarda hususi olarak tahlif ettiğimiz zabitler var. Buralarda teşkilâtınız ne haldedir? Ve bu zabitler de teşkilâta alınmış mıdır? İsmail Hakkı Bey bu suallerin karşısında sendeledi, rengi uçtu. Dedi: — Ben bu suallerin cevaplarını verecek mevkide değilim. Yalnız esefle söyliyeyim ki Manastır'dan gönderdiğiniz zabitler geldiler, benimle görüştüler. Fakat ne tahlif olunabildiler, ne de bir vazife alabildiler. Gittikleri yerlerde de henüz teşkilât yapılmış değildir. Kökili, Köprülü ve Üsküp'te dahi d a h a teşkilâta başlanılamadı. Sordum: — Kardeşiniz Cafer Tayyar Bey de Üsküp'te olduğu halde bu nasıl olur? Bu işi kimler, nerden idare ediyor? Biz Manastır'da birkaç haftalık mesai ile harekete geçebilecek k a d a r kuvvetliyiz. Cevabı: — Sultan Hamid'in hastalığı büyük ümit vermişti. Fakat iyi olmuş, yine eski habasetini icrada faaliyet gönderiyor. Galiba bunun için biraz bizimkiler faaliyeti kısıtlar. Bununla beraber sizin suallerinizin cevaplarını sekiz - on g ü n s o n r a s e y a h a t i n i z d e n dönüş-

te vermeye çalışırım. Sanıyorum ki işi burası idare ediyor. — Şu halde şu teklifimi de yapayım. İstanbul'da vaktiyle teşekkül eden Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin gerek istanbul'da ve gerekse Manastır'da azaları vardır. Hatta İstanbul'da ağabeyim de dahildir. 121'inci şubenin l l numarasını haizdi. Bu numarayı bir fe-

150

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

d a k â r l ı k hatırası o l a r a k ben de aldım. Bu yeni cemiy e t i n S u l t a n H a m i d ' i n h a s t a l ı ğ ı n d a n ü m i t l e n e r e k Selanik'te k u r u l d u ğ u anlaşılıyor. Eğer faalyetine d e v a m e t m e y e c e k s e biz M a n a s t ı r ' d a hayli ileriledik. Kökili, K ö p r ü l ü , U s k ü p ' t e d e d e r h a l ş u b e l e r a ç a b i l i r i m . Ittih a d ve T e r a k k i n a m ı n a iaaliyete girişmek de pek m ü m k ü n d ü r . M a n a s t ı r ç o k m ü s a i t t i r . Biz E n v e r B e y l e i ş e b a ş l a y a l ı m ; z a t e n g a y r ı T ü r k u n s u r l a r ı n komice teşkilâtı, m ü s a d e m e l e r d e şehitlerimiz, sivil ve a s k e r î idaredeki beceriksizler, haksızlar M a n a s t ı r ' d a kendiliğind e n bir h ü r r i y e t âşıkı cemiyet k u r m u ş gibidir. T a r ı h i n «Rusçuk Yâranı» gibi a z z a m a n d a bir «Manastır Yâr a n ı » k u r m a k v e h e r n e a d l a o l u r s a o l s u n milli b i r h ü r r i y e t o r d u s u i l e h a r e k e t e g e ç m e k ÇOK k o l a y d ı r . Aklı başında olan herkes memleketin parçalanması günün ü b e k l e m e k t a r a f t a r ı değildir. Geç k a l m a k aynı zam a n d a S u l t a n H a m i d y a r a n ı n ı n z u i ü m ve şenaatlerin e yeni yeni k u r b a n l a r v e r m e k demektir. Haricî tehl i k e l e r e k a r ş ı ise b u g ü n k ü o r d u n u n vazifesini y a p a m a y a c a ğ ı b u g ü n k ü h ü k ü m e t i n d e işi z a m a n a b ı r a k t ı ğ ı , f e l â k e t l e r i n bizi hiç b i r t e d b i r a l a m a d a n b a s t ı r a c a ğ ı k a n a a t i yayılmıştır. S o n Çayırlı m ü s a d e m e s i n d e Bulg a r komitesi m ü k e r r e r ateşli yeni M a n i i h e r iilintaiar ı y l a bizim s ü v a r i l e r ise k ö h n e v e t e k ateşli Martin tüfeğiyle m ü c e h h e z o l a r a k yapmıştır. Üç şehit verdik. İkisi k e n d i s i l â h l a r ı y l a k a z a y a k u r b a n gitti. E m n i y e t tetiği o l m a y a n s i l â h l a r ı dolu imiş. Bu vaziyet değil zabitleri, n e f e r l e r i bile h ü k ü m e t e k a r ş ı l â n e t o k u m a y a şevketti. Âciz k u m a n d a l a r elinde h e r g ü n ordu biraz daha takatten düşüyor. — Ne söylerseniz hakkınız

var.

— B u g ü n g e n ç e r k â n - ı h a r p l e r işi ç a r ç a b u k e l e a l m a z l a r s a ç ö k ü n t ü birden ve u m u m i olacaktır. Edir-

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

151

ne gibi toplu; İstanbul'a en müessir bir garnizonda güvenilebilecek arkadaşlarımız varken ve size Edirne, izmir vesaire için insan gönderdiğimiz halde hiç bir iş yapılmaması beni çok müteessir etti. Asıl işin mühim ciheti de bizim (sizlerin irşadiyle her tarafta faaliyete girdiğimizdir. Bizim artık bu işte geri çekilmemize imkân kalmamıştır. Arkadaşlarımız arasında ne Enver'in, ne de benim bir kıymetimiz kalmayacağı gibi bundan böyle kimsenin de artık bu gibi kurtarıcı hamlelere karşı güven ve inanı kalmaz, 'tevekkeli değil Erkân-ı Harp Binbaşı Cemâl Bey de geçende Manastır'a geldği zaman cemiyete karşı bilgisiz ve alâkasız görünmüştü. Ben yarın Kökili'ye hareket edeceğim. Köprülü'de ve Üsküp'te eski bildiklerim var. Yâni nebülüs halinde teşkilât vardır. Herhangi bir n a m a teşklât hiç de zor değildir. Biz sizlere güvenerek işi ele almamakla beyhude zaman geçirmişiz. Yoksa şimdi bir çok yerlerde — hele Edirne'de — bir merkez yapabilirdik. Orada erkân-ı harp arkadaşlarımızd a n İsmet, Seyli, Hüseyin Kadri ve Manastır dan gitmiş olan Fethi Beylerle teşkilât pekâlâ mümkündü (6). Size bir ricam var. Bu Selanik teşebbüsü sakın; siz, Cemâl ve Enver Bey yaptınız da beni hayli zamanlar büyük bir teşkilât varmış gibi aldattınız mı? — Kâzım Bey, kat'iyyen! İşler zannettiğiniz gibi değildir. Fakat ne söylerseniz hakkınız vardır. Sizden ( 6 ) Nitekim «Terakki ve İttihad» cemiyetinin Edirne merkezinde : İsmet İnönü, General Seyfi Düzgören ve Hüseyin Kadri bulundular. Fethi Okyar da bir yıl sonra tekrar Selânik'e tayin olunduktan sonra burada «Terakki ve İttihad» cemiyetine girmiştir. Bunun rehberliğiyle de Mustafa Kemâl Bey (Atatürk) bu cemiyete girmiştir. Biraz aşağıda fazla malûmat görülecektir.

162

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

aldığım hızla arkadaşlarımla lâzımı gibi görüşeceğim. Siz, seyahatinizde Manastır'daki gibi güvendiklerinizi hususi yeminle bağlayınız ve buraya dönüşte o isimleri bize bildirin. Derhal oralarda teşkilât yapmakta İsr a r edeceğim. Yalnız cemiyetin isminden bahsetmeyin. Maksadı; hürriyet olduğunu söylersiniz. Sizin Manastır'dan getirdiğiniz ruhî kuvvet, bana çok güven verdi. Dönüşünüzde işleri umarım ki farklı bulursunuz. ***

Bütün gece otelde düşündüm. Bu ne hal? Eh Enver! Eğer aldandmsa da; beni aldattmsa da yazıklar olsun. Teşkilâtı her t a r a f t a bulmak şöyle dursun, bizim önlerine koyduğumuz kolaylıklardan bile kaçman iptidaî bir teşekkül karşısında bulunduğumuz apaçık görülüyordu. Fakat bunlar kim olabilirdi? Neden En ver, İsmail Hakkı ve Cemâl Beylerden başkası orta da görülmüyordu? Hele Selânik namına yalnız ortada İsmail Hakkı Bey vardı? Gerçi üç erkân-ı harp binbaşı bu işe pek âlâ başlayabilirdi. Hatta belki de umumi müfettişlik erkân-ı harbiyesi gibi en ziyade siyasî cereyanların geçtiği bir merkezde tek başına müteşebbis bir hey'et dahi bu işi ele almış olabilirdi. Bu ihtimâl bana çok kuvvtli geldi ve Erkân-ı Harp Binbaşı İsmail Hakkı Beyin bizi oynattığı zannım kuvvetli geldi. «Eh» dedim, «Dönüşte bu perdeyi elbette açabilirim.» 24 (11) Kânunusani'de Kökili'ye geldim. Burada jandarma yüzbaşısı kardeşim ve sınıf arkadaşım Mülâzım-ı evvel Hulûsi Beyin yanında dört gün kaldım. Burada kardeşim ve eski alayımdan Mülâzım-ı evvel Kâmil'i; sonra da Üsküp'to sınıf arkadaşım Erkân-ı

L

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

153

H a r p Yüzbaşı E m i n ve Mülâzım-ı evvel iskender'i; Köprülü'de de yine eski a l a y ı m d a n Yüzbaşı Rasim ve Mülâzım-ı evvel E m i n Beyleri h ü r r i y e t n a m ı n a tahlif ettim. Y a k ı n d a S e l a n i k ' t e n teşkilât için bazı z a t l a r ı n geleceğini v e k e n d i l e r i n i isimle a r a y a c a k l a r ı n ı söyledim. Köprülü'deki süvari zabitlerinin elinde Paris'te A h m e t Rıza Beyin çıkardığı Terakki ve İttihad Cemiyeti gazetelerini gördüm. Cemiyete girmek üzere hazırladığım a r k a d a ş l a r a bunlarla meşgul olmamalarını ve askeri vazifelerini aksatmamalarını tenbih ettim. V a r d a r b o y u n c a y a p t ı ğ ı m b u s e y y a h a t d e n çok m e m n u n d u m . Birçok y e r l e r ve a r k a d a ş l a r görmüş, bir h a y li ş e y l e r ö ğ r e n m i ş v e ö ğ r e t m i ş b u l u n u y o r d u m . H e r t a r a f t a ecnebiler gayrı Türkleri ellerine almışlardı. Vaziyetimizin n e k a d a r fecî o l d u ğ u n u b u r a l a r d a g ö r d ü m . M e s e l â Kökili'de R u s binbaşısı Frulof h e r işe h â k i m di. J a n d a r m a t e n s i k i n e b u m e m u r d u . J a n d a r m a b ö l ü k k u m a n d a n ı alaylı bir a d a m d ı ve d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y u k a r ı m a k a m l a r a T ü r k l e r d e n j u r n a l v e r m e k l e vazifedardı. Bulgarlar istedikleri z a m a n Rus binbaşısının evine girip çıkıyorlardı. Kardeşim de b u n u n e m r i n d e o l d u ğ u n d a n b e n i m g e l d i ğ i m i h a b e r a l m ı ş v e b e n i diğer jandarma T ü r k zabitleriyle yemeğe çağırmıştı. M a ğ d u r diye gelmiş olan Bulgarlara yanımızda altm para dağıtmaktan çekinmemişti.

SELANİK'TEKİ YENİ TEMASLARIM : S e l â n i k ' t e b u s e f e r d e iki g ü n k a l d ı m . B i r h a f t a l ı k i z i n i m iki m i s l i u z a m ı ş t ı . E n v e r B e y v a z i y e t i b i l d i ğ i için işi o i d a r e e d e c e k t i . S e l â n i k t e İ s m a i l H a k k ı Beyle b i r k a ç g ö r ü ş m e yaptım. Yemin ettirdi-

154

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

ğim arkadaşların isimlerini not ettirdim. O, beni cemiyetin ileri gelenlerden bazılarını Olimpos Palas gazinosunda takdim etti. Daha doğrusu beni onlara takdim etti. Çünkü akşam üstü ben, tanımadığım bazı asker ve sivillerin bulunduğu loş bir köşede onlara takdim olunmuştum. Onlar bana tanıtılmamıştı. Pek az sonr a da İsmail Hakkı Bey : «Haydi bize gidip görüşelim.» deyince onlardan ayrılmıştım. Gece İsmail Hakkı Beyin evinde, sofrada oturduk. Kapısı açık, karanlık odada birkaç kişi vardı. Fakat seçilemiyordu. Benim suallerimin çoğu cevapsız kalmıştı. Fakat şunu apaçık anladım ki işe; yakın bir zamanda Selanik'te başlanmıştır. Fakat müteşebbisler başladıkları işin zorluğunu sonradan anlayarak işi sürüncemede bırakmışlardır. Manastır'da işin alıp yürüdüğünü, bizim de artık teşebbüsü elimizden bırakmayacağımızı görünce bir müddet bizim ne yapacağımıza k a r a r vermişler gibi görünüyorlardı. Bu hissi ban a verdiren sebepler iki idi: Suallerime ve bilhassa Sultan Hamid'e karşı bir millî hürriyet ordusu hazırlamak fikrime ve meşrutiyeti aldıktan sonra neler düşünüldüğü hakkındaki suallerime esaslı cevaplar alamayışımdı. Bana iki büyük kapalı zarf verdiler. İçlerinde Nizamname ve Talimatname, tahlif sureti ve bazı Paris gazeteleri bulunduğunu, bunu benim ve yalnız Enver'le birlikte açmaklığıma müsaade verildi. Diğer zarfın da Saroviç İstasyon kumandanı Binbaşı Naki Beye verilmesi söylendi. Naki Bey ilk azalarındanmış.

—

Benim, İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne yeminli olduğum, 11 numarayı taşıdığım hakkında verdiğim malûmattan ve esasen Enver Beye de yeni cemiyete girmek üzere yemin vermiş olduğumdan ayrıca yemin _ _ _ _ _ —

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

155

m e r a s i m i n e tabi tutulmaklığıma lüzum görülmediğini d e m e r k e z n a m ı n a İ s m a i l H a k k ı Bey b a n a b i l d i r d i . Z a r f l a r ı s ı r t ı m a iyice yerleştirip ayrılırken; İsmail H a k k ı Bey — o d a d a k i l e r l e birşeyler g ö r ü ş t ü k t e n sonr a — y a n ı m a geldi ve şu suali sordu : — Selanik'te veya yolda veya Manastır'da senden ş ü p h e edip de ü s t ü n ü a r a r l a r s a ; z a r f l a r ı n ele g e ç m e s i f e l â k e t o l u r . Bu h u s u s t a n e d ü ş ü n ü y o r s u n ? Dedim: — Derhal b u n a cür'et edeceklere karşı röverimle k a r ş ı d u r u r u m . F a k a t böyle bir ihtimâli yok k a d a r zaif b u l u y o r u m . Hele Soroviç'ten sonraki bizim mıntıkada; şimdiye k a d a r dolaştığım yerlerde nasıl serbest gezdimse, s ı r t ı m d a k i z a r f l a r l a d a öyle d o l a ş a c a ğ ı m . Y a n i k i m s e h a l i m d e n ş ü p h e edecek değildir. Hususiyle r ö v e r i m i n s i g o r t a s ı ile z a r f l a r e m n i y e t a l t ı n a a l ı n mışken. Ben İstanbul'da Erkân-ı Harbiye sınıflarında i k e n bile Tünel'in üst b a ş ı n d a ü z e r i m i a r a m a k i s t e y e n sınıf z a b i t i m e k a r ş ı g e l d i m ve a r a t m a d ı m . Y a l n ı z b u v e s i l e i l e ş u n u rica e d e y i m ki b u g i b i v e h i m l e r l e E d i r ne, İ s t a n b u l , İzmir, Ü s k ü p gibi y e r l e r d e b i r a n evvel teşkilâta b a ş l a n m a z s a İstanbul üzerine bir h a r e k e t pek z o r b i r i ş o l u r . Biz d e u z u n m ü d d e t M a n a s t ı r ' d a b e l ki gizli k a l a m a y a c a ğ ı m ı z d a n m ü n f e r i t bir h a l d e teşebbüse m e c b u r kalabliriz. — Elden gelen gayreti artık göstereceğiz, İ s m a i l H a k k ı B e y l e v e d a l a ş a r a k a y r ı l d ı m (*).

diyen

( * ) Talât Bey İstanbul teşkilatını en ehemmiyetli bularak birkaç hafta sonra oraya gitmiş fakat muvaffak olamamış. Burada vesair teklif ettiğim yerlerde.

156

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ S O R O V İ Ç T E NAKİ BEYLE

HASBIHAL:

Ertesi g ü n Binbaşı N a k i Beyi istasyonda, odasınd a buldum. Kendimi tanıttım. O n a ait olan zarfı d a verdim. Sıcak kanlı, kendisine sevgi ve saygı ç e k e n bir insan. Zarfı açıp kendisine yazılan m e k t u b u okudu. Gazeteleri de k o y n u n a yerleştirdi. Sonra d a apaçık b a n a şunu söyledi: — Maşallah, bizimkiler yine gayrete gelmişler! K â z ı m Bey size s a m i m i ve a ç ı k y ü r e k l e s ö y l e y e y i m ki e ğ e r siz E n v e r B e y l e b i r l i k t e M a n a s t ı r d a b i r ş e y y a pabilirseniz ne âlâ. İkinizin de cesaretinizi, faaliyetinizi işitip t a k d i r e d i y o r u m . M u h i t de temiz ve m ü s a i t tir. S e l â n i k ' t e n bir şey b e k l e m e y i n ve o r a y a bel b a ğ l a m a y ı n ! Bizim a r k a d a ş l a r a r a s ı r a böyle g a y r e t e gelirler, f a k a t işin s o n u n u g e t i r m e z l e r . F a k a t m a d e m ki b u s e f e r iş S e l â n i k ' t e n d ı ş a r ı ç ı k ı y o r v e h u s u s y l e i ş M a n a s t ı r ' d a sizlere veriliyor, ben d e ü m i t l e n i y o r u m . N a k i Beyin b u açık y ü r e k l i ğ i n e h a y r a n o l d u m . Selânik b a n a bu hakikati bildirse ve m ü t e ş e b b i s l e r d e n d a h a b i r k a ç ı k e n d i n i t a n ı t s a idi d a h a esaslı şeyleri m ü n a k a ş a ve tesbit edebilirdik. Şimdi trenin h a r e k e t z a m a n ı n ı n m ü s a a d e s i nisbetinde N a k i Beyaen bildikl e r i n i ö ğ r e n m e k t e n b a ş k a y a p a c a ğ ı m iş y o k t u . Dedim : — N a k i Bey, açık yürekliliğinizle beni k e n d i n i z e bağladınız. Ü z e r i m i z e aldığımız işin b ü y ü k l ü ğ ü n ü , tehlikesini ve şerefini t a k d i r e d i y o r u m . Esasen h ü r r i y e t aşkı, keyfi i d a r e n i n acısını t a t m ı ş b u l u n a n ailemiz a r a sına çoktan girmiştir. Mülkiye mektebi m e z u n u olan b ü y ü k k a r d e ş i m İ t t i h a d v e T e r a k k i ' y e ilk z a m a n l a r ı n d a girmiştir. Ben de pek k ü ç ü k t e n bu cereyanlardan h a b e r almış ve zabit olunca d a fiilen karışmışımdır.

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

167

Çok sevdiğim ve h ü r m e t ettiğim E n v e r Bey Selânk'te, m a k s a d ı h ü r r i y e t i n k u r t a r ı l m a s ı olan yeni bir cemiy e t e girdiğini h a b e r verdi. B e n i m d e g i r m e k l i ğ i m i teklif e d i n c e t e r e d d ü t e t m e d e n k a b u l e t t i m . S e l â n i k ' e eli boş g i t m e m e k için M a n a s t ı r ' d a h e r hazırlığı bitirdik. H a t t a u z a k l a r d a teşkilât y a p a b i l e c e k zabitler de gönd e r d i k . F a k a t g ö r d ü m ki d a h a e n y a k ı n o l a n Kökili, K ö p r ü l ü , Ü s k ü p g i b i m ü h i m y e r l e r e b i l e el a t m a m ı ş lar. H a l b u k i o r a l a r d a t a h l i f e t t i ğ i m i z u n s u r l a r bile mevcuttur. — K â z ı m Bey! M e s ' e l e b i r ç o k m ü n e v v e r l e r i n ö l ü m d i r i m i ş i d i r . V a z i y e t i iyi b i l m e n i z v e o n a g ö r e işi i d a r e e t m e n i z lâzımdır. E ğ e r M a n a s t ı r ' d a k e n d i n i z e güv e n i y o r s a n ı z işe b a ş l a y ı n ; e ğ e r S e l â n i k ' e b e l b a ğ l a r s a nız y a y a kalırsınız. Selânik'te birkaç a r k a d a ş hâdiselerin verdiği tesirler a l t ı n d a toplanır; şöyle yapalım, b ö y l e y a p a l ı m d e r i z . F a k a t s o n r a h e r ş e y t a v s a r v e işler o l u r u n a gider. — B u i ş i n ilk b a ş l a n g ı c ı n e z a m a n v e k i m l e r t a r a f m d a n d ı r . Bu y e n i d e d i ğ i n i z t e ş e b b ü s h a k k ı n d a n e ler biliyorsunuz? Lütfedip bildirirseniz h ü r r i y e t dav a m ı z a en b ü y ü k bir hizmeti y a p m ı ş olursunuz. İşi o l d u ğ u gibi bilerek ü z e r i m i z e a l m a k l a a n c a k m u v a f f a k olabileceğimize b e n d e k a n i i m . Bu sırrın a n c a k yaln ı z E n v e r ' l e b e n d e k a l a c a ğ ı n a d a size söz v e r i r i m .

NAKİ BEYDEN ÖĞRENDİKLERİM : N a k i B e y b a n a ş u n l a r ı a n l a t t ı : İ l k t e ş e b b ü s 1318 ( M i l â d i 1902) d e b a ş l a d ı . M a k e d o n y a ' d a B u l g a r l a r ı n kaynaşmasını, Avusturya ve Rusya'nın d a bunlara y a r d ı m ettiklerini görünce; b u devletlerin devletimi-

158

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

zin iç işlerine karışarak işi daha vahim mecralara sürükleyeceklerine bir başlangıç telâkki ettik. Ötedenberi aramızda millî dertlerimizi görüştüğümüz sekiz arkadaş Selânik'te «Terakki ve İttihad» cemiyetinin bir şubesini açmayı kararlaştırdık. Bunlar Posta Mem u r u Talat, Binbaşı Necmeddin, Binbaşı Nuri (Selânik Redif Fırkasında), Binbaşı Kemâl (Jandarma), Ergerili Bayram Fehmi (Denizli mutasarrıflığından mâzul), Binbaşı Naki yâni ben, Yüzbaşı Asım (Selânik Redif zabitlerinden), İsmail Mahir (Selânik Darülmuallimin Müdürü) beylerdi. Paris'te Ahmet Rıza Beye bir mektup yazdık ve altını hepimiz imzaladık. Teklifimiz şu idi: «Vatanın maruz kaldığı tehlike karşısında Paris'teki Terakki ve İttihad Cemiyeti'yle irtibat yaparak onun bir şubesi gibi çalışmak.» Zaten bu arkadaşların bazıları eski İttihad ve Terakki mensupları idi. Paris'ten aldığımız cevap neş'emizi kaçırdı. Ahmet Rıza Bey, Paris'teki bu cemiyetin bir heyuladan ibaret olduğunu ve Terakki ve İttihad namının ancak bir timsâl olduğunu ve kendilerinden birşey beklemeyerek memleket dahilinde müstakil olarak teşkilât yapılması lüzumunu bildirdi. Bulgar ihtilâline ait emareler görünmeye başladığı gibi 1319 ihtilâlini de görünce büsbütün bize bir yılgınlık geldi. Acaba herhangi bir teşebbüs d a h a mı fena netice verir diye. Fakat ara sıra hemen her yıl başta Talat Bey olmak üzere bir kıpırdanma olur; fakat müsbet hiç bir netice vermez. Ya bazı arkadaşlar başka yerlere nakledilir, yahut şu bu bahane işi tavsatır. Bu yeni bildirdiğiniz teşebbüsten benim haberim yok. Ne gibi bir hâdise yine arkadaşları harekete getirdi! Ve yeni kimler bu cereyana karıştı!..

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

159

Ben lâzımı k a d a r aydınlanmıştım. Bu hâdisenin Sultan Hamid'in h a s t a l a n m a s ı olduğu hakkındaki tahminimi kuvvetli o l a r a k söyledim. Talat Beyin en müteşebbis bir zat olduğu hakkındaki kanaatimi de Naki Beye s o r a r a k k u v v e t l e n d i r d i m . N a k i Beye, M a n a s t ı r b u f a a l i y e t i e l e a l a r a k işi y ü r ü t e c e ğ i h a k k ı n d a k u v v e t vererek bu samimi a d a m a hürmetle veda' ederek hareket üzere olan trenime bindim.

Artık buradan sonrası bizim mıntıkamız demekti. Emrim her yerde geçebilirdi. Asker ve halkın sevdiği ve Saray hafiyeleri veya onun hürmetkârlannın ise yıldıklarmdan biri de bendim. Kompartımanımda da kimse kalmamıştı. Artık zarfı sırtımda değil elimde dahi taşıyabilirdim ve açıp okuyabilirdim. Bir istasyon a kadar son ihtiyatı yapmak, aynı zamanda manzarasına doyulmayan Ustruva gölünün güzelliklerini dimağıma iyice sindirmek için etrafı seyretmekle vakit geçirdim. Sonra büyük sarı zarfı açtım, içinden bir takım Paris'ten gelme gazetelerle büyücek bir zarf çıktı. Zarfı açmadım, çünkü üstünde «Manastır Merkezine» adresi vardı. Bunu ancak Enver Beyle açabilirdim. Bunu iç cebime yerleştirdim. Gazeteleri de serbestçe okumaya başladım. İlk elime aldığım İttihad va Terakki Cemiyeti'nin Türkçe neşir vasıtası olan (*) Şurayı Ümmet gazetesinin 1906 Haziran 23 ve Eylül 15 nüshaları Naki Beyiıı verdiği malûmatı tamamlayıcı mahiyette idi. Yani cemiyetimizin faaliyeti pek yeni idi ve h e n ü z de Selâink'e münhasırdı. O n ü s h a n ı n baş-

makalesi

«Hükûmet-i

Hamidiye, Memleketi Nereye

G ö t ü r ü y o r » idi. F e n a l ı k l a r ı v e t e h l i k e l e r i b e l i r t t i k t e n s o n r a şu neticeye v a r ı y o r d u : «İnkiraz b u l m a k t a olan b u devletle İ s l â m i y e t d e b e r a b e r gidiyor.» ( * ) Fransızca neşir vasıtası da Meşveret idi.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 160

Bu baş makale ile tehlike belirttikten sonra «teşkilât ve neşriyatın lüzum ve faydası» diye memleket içinde yer yer ufak gizli tşkilâtın lüzumunu izah ediyor ve diyor k i : «.. Bizde de eshabı hamiyet, erbabı dirayet eksik değildir. Lâkin bunlar millette istinad edecek bir kuvvet göremeyince meydana çıkmıyorlar. Teşkilât ve neşriyat sayesinde vatanın her köşesinde hak ve zekâyı; (icabında mağdurları) müdafaa edecek hakikî polisler teşekkül edince, şimdi en alçak bir hafiyeden korkan erbabı namus ve hamiyet, o vakit avaz ı şikâyetlerini Yıldız'a kadar çıkarmadan, hırsız memurları tarddan nameşrû vergileri tediye etmemek için hep birlikte nümayiş icrasından korkmazlar... Rusya'daki büyük teşkilâta da lüzum yoktur. Hafta geçmez ki Osmanlı taburlarının muhtelif mahallerde açlıktan, parasızlıktan isyan ettikleri haberi Avrupa gazetelerinde görülmesin. Eğer daha vatanda teşkilât ve neşriyatı vatanperveraneye lâyık vecîıile ehemmiyet verilse idi, şimdi ordunun haysiyetini lekedar eden bu isyanlar; o teşkilât ve neşriyat sayesinde vatanın tahlisi ve selâmeti için ne büyük, ne mahalli kuvvetler teşkil ederdi. Görülüyor ki herşeyin ucu bu gizli teşkilât ve neşriyata ehemmiyet vermeye müncer oluyor.» Bu makale de şu netice ile bağlanıyordu: «Teşkilât ile neşriyat, selâmet-i vatan için ilk atılacak hatvedir; dense, sezadır.» 15 Eylül 1906 Şurayı Ümmet'in başmakalesi de böyle bir cemiyetin kurulduğunu anlatmak istiyordu. Bu makalenin başlığı «Abdülhamid'in Hastalığı, Veraset Mes'elesi» idi. Abdülhamid'in ağır hasta olduğunu anlattıktan sonra şöylece devam ediyordu: «Abdülhamid'in hastalığı kesbi vahamet ederek hayatını teh-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

162

dit ve tahdit edince Avrupa'da veraseti saltanattan bahisler edilerek bazısı garip, bazısı muhik bir takım efkârı mütehalife görüldü... Hünkârın muhatarai hayat içinde bulunduğu anlaşılınca Almanya gazetelerinin ve bazı mehafili siyasiyenin veraseti saltanat bahsine girişmesi ve hatta türlü hukuk ve usulün haricinde olarak Burhanettin Efendinin namını lisana alması insana hayret verecek garibelerden, daha doğrusu Abdüîhamid haininin Almanya'ya verdiği cüretlerdendir.» diyerek siyasî cereyanları da ele aldıktan sonra şu neticeyi memnunlukla kaydediyor : «Osmanlılar için fevkalâde şayanı ibret ve mefharettir ki bu sefer Abdüîhamid'in hastalığı ile Sultan Mehmet Reşat'ın memleketimizi tahlis edecek bir padişah olduğu, tebeddülü veraset ise sevgili vatanımızın düşmanlar elinde mahv ve yağma olunmasına sebebiyet vereceği temamiyle zahir oldu. Yaşasın Sultan Mehmet Reşat! Yaşasm Vatan!..» 1 Teşrinievvel 1906 nüshasmda «Marazı Şahane» başlığı altında Almanyalı Muallim Bergman'ın tekrar İstanbul'a davet olunduğunu, 12 Eylül'de İstanbul'a gelen bu doktorun, Padişahı ameliyata lüzum gösterdiğini, fakat Sultan Hamid'in razı olmadığını yazıyor. 30 Teşrinisâni nüshasında yine «Marazı Şahane» başlığı altında şu satırlar var : «... Marazı Şahanenin daim ve biamaıı olduğu maalmesar İstanbul'dan bildiriliyor.» Bir do karikatür yapmış: Hamid hasta yatıyor. Ayak ucunda bir şehzade. Yanında bir takım iskeletler, üstüne de «dersi siyaset» diye yazmış. 16 Teşrinievvel 1906 tarihli bir İstanbul mektubunu da neşrediyor : «... Umuru devlet şimdiki halde BurF.: 11

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 162

hanettin Efendinin tahtı riyasetinde teşekkül etmiş bir komisyon marifetiyle idare olunmaktadır. Fakat bir çocuğun tahsili, öyle umuru devleti idare edemez. Sadrazamın vesayeti tahtında yaşıyor... Mamafih bu meyanda Şamlı İzzet, icrayı habasetten geri kalmıyor.» «Erzurum'da İhtilâl» başlığı altında da 23 Hazir a n nüshasındaki tavsiyesine bir örnek gösteriyor: «Hükümeti zalimenin temettü vergisi namiyle ortaya attığı yeni bir usulü gasp ve sirkate mukabil ve itiraz eden iki vatanperver, Erzurum ahalisi beyninde bu def a selâmetbahş bir heyecan husule getirdi. Halk, hükümet konağına giderek bu iki menfinin tekrar Erzurum'a getirilmesini, tehdidkâr bir lisan ile validen istedi. Vali bunu yapmadıktan başka, talip halkı silahı zulüm ve itisaf ile reddetmek de istediğinden halk hemen hücum, valiyi darp ve haps, alay beyile sair ümerayı, zabıtayı bir çok polis efradiyle biriikte katil ve cerhetti.»

*

1 Kânunuevvel 1906 nüshasında «Buhran!» başlığı altında şunları yazıyordu : «Yıldız, tebdili veraset mes'elesini bir tehalâkü âzim ile takip ediyor... Zaten bugünlerde vücudu seyyiatmedarmı mezarına sürükleyen Sultan Abdülhamid, ölümünü dahi h u n enşam bir facia, belki bir çok faciat ile kızartmak veya bunu evlâdının hunu hederiyle devirmek istemezse bu mecnunane gayreti bulunduğu yerde terk ederek, tarihin uzak sahifelerintle mütevazi nisyan kalmış vekayiin, bu kanlı avdetinden olsun nefsi habisini tenzih edebilir.» 23 Teşrinisâni tarihiyle de İstanbul'dan iki havadis veriliyor: Biri «Dün haydut Fehim yeni bir intikamı milletten kurtuldu. Akşam üzeri Beyoğlundan

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

163

konağına avdet ederken Mektebi Harbiye civarında arabasına bir humbara atıldı.» Diğeri, «Daima hasta olan Sultan Hamid'i ve Saray erkânını fevkalâde havf ve telâş ilka eylemiştir... Geçen devre-i buhranında doktorlar tarafından tahmin edilen ikinci nöbet bu hafta kendisini gösterdi. Abdülhamid cihazı bevlisindeki evcaı elimden pek muztariptir... Üçüncü defa İstanbul'a gelmesi doktor Bergman'dan rica ve iltimas edilmiştir. Yıldız, sükütu müthişin tarakkübü ile râşenâktir.» Okuduktan sonra bütün gazeteleri iç ceplerime sokuşturdum ve düşünceye daldım. Bu gazeteleri ben Enver'e okuttuktan sonra hemen yakılmasını münasip buldum. Selânik'i de ikaz ederek Avrupa'dan gelecek gazetelerin bizi, bize inananlara dahi zayıf göstermekten başka bir işe yaramayacaklarını anlatmayı muvafık buldum. İcabeden malûmat cemiyet mensuplarına gizlice verilmeli ve ayrıca propaganda faaliyeti yapılmalıdır. — Kulakların çınlasın Naki Bey! Eğer sen de şimdi bu makaleleri okuyorsan, cemiyetimizin ne zaman ve ne sebeple teşkil edildiğini anlarsın! diye uzaktan telkin yaptım. MANASTIRDA ENVER BEYLE HASBIHAL: 7 Şubat 1907 (25 Kânunusani 1322 «7») Perşembe sabahı, benim yeni evde Enver'le buluştuk, gazeteleri ve beraber açacağımız zarfı kendisine verdim, ö n ce kapalı zarfı açtık. Teşkilâta ve tahlife ait malûmat, «7» Rumî yılbaşı Martta başladığından henüz 1322 yılı İdi.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 164

yemin sureti. dim :

Bunları okumadan evvel Enver'e de-

— Yemin ettirirken kaputlarımızı ters mi giyeceğiz? — Ne münasebet? Birşey anlamadım, diyen Enver Beye: — Bir saniye müsaade! diyerek dışarı çıktım. İçi kırmızı atlas olan k a p u t u n u ters çevirerek ve önünü a r k a y a getirerek giyip içeri girdim. Ve dedim: — Selanik'te beni tahlif merasimine tabi tutmaya lüzum görmediler. Fakat gerek Erkân-ı Harp Binbaşı Cemâl, İsmail Hakkı Beyin ve gerekse Olimpos Palas gazinosunda loş bir yere oturmuş olan, takdim olunduğum zatların vestiyerdeki kaput ve paltolarının astarlarını hep kırmızı atlas gördüm. Bu gafletlerini ilk temasta kendilerine söylemeyi «ukalalık» derler diye söyleyemedim. Bu bir! İkincisi; oku şu Ahmet Rıza'nm makalesini!... Bu iki!... Şimdi beni dinle diyerek gördüklerimi, işittiklerimi, intihalarımı birer birer Enver'e anlattım ve şu neticeyi söyledim : — Selânik'te sekiz on arkadaş ve başlarında yüzünü belki de gördüğüm fakat onun beni yakından takip ettiğine, dinlediğine hiç şüphe etmediğim TALAT Bey adında bir zat vardır. Bunlar dört yıldır başlayıp bırakmak üzere bazı teşebbüslere girmişlerdir. Selânik'ten başka hiç bir yerde teşkilâtı yoktur. Hatta Selanik dahi galiba eski teşebbüsleri gibi bu sefer de işten vaz geçmiş, temsilî kalmıştır. Çünkü atalet tamdır. Benim İsrarımla Manastır'a teşkilât selâhiyetini verdiler. Aynen söylediğim Naki Bey, bize tutulacak yolu apaydın göstermektedir. Ben bunu düşüne düşüne şöyle maddeiedim:

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

165

1. — İnsiyatifi elimize almak. Yani esaslı bir teşkilât ve icraat programları hazırlamak. 2. — Selânik'te Talat Bey kimse onunla ve diğer müteşebbis arkadaşlar ile doğrudan doğruya temasa gelmek ve kuvvetli bir merkezi umumi vücude getirmek. «İsmail Hakkı Bey de müzakerelerde bulunabilir.» 3. — Paris'deki Terakki ve İttihad adındaki bir kaç kişilik temsili cemiyeti de vatana bağlamak. Beni hayretle ve sükûnetle dinleyen Enver dedi: — Eh Kâzım! Dehşetli bir istihbaratçı imişsin. Ben senden önce kaç yıldır mıntıkada istihbaratla uğraştım. Fakat bu işte bu kadar ince malûmat alamadım. Eğer dediklerin doğru çıkarsa müthiş bir şey!... — Selânik'ten başka yerde teşkilât olmadığına mı şüpheniz var; Üsküp'e kadar gittim. Orada İsmail Hakkı Beyin kardeşi Cafer Tayyar Bey bile daha cemiyete alınmamış. İsmail Hakkı Beyi ayıpladım. Edirne ve İzmir'e, Bolu'ya giden arkadaşlarımız Selânik'te ancak İsmail Hakkı Beyin birer kahvesini içmişler. Yakında bunlar gelecek. Şimdiden onlara karşı uyduracağımız yalanlan düşünsek iyi olur. Sonra cemiyetin ne zaman kurulduğuna mı şüpheniz var? İşte Şurayı Ümmet'in makalesi! Bunu, bana Selânik merkezi; arkadaşlarımıza okut, diye verdi! Bundan başka cemiyetin yeni ismini ve faaliyetini Naki Bey benden duydu! Eh daha şüpheniz kaldı ise sen de bir Selânik seyahati yap! Yolda daha önce Naki Beyle görüş! — Hepsi inanılacak şeyler. Hususiyle bunları sen

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 166

söylüyorsun. Ancak Selânik'in dediğin gibi sekiz on kişi olmasına inanamıyoruz. Çünkü benim n u m a r a m 152'dir. Halbuki ben tahlif olunalı şöyle böyle dört aya yaklaşıyor. — Senin n u m a r a n neyi ifade eder? Meselâ Manastır'da ilk numarayı 501'den başlamayı ben münasip görüyorum. Bu suretle ilk resmi tahlif olunacak arkadaş kendinden önce yüzlerce insanın bu cemiyete girdiğini sanır. Sonra dört ay zarımda belki de hiç kimse tahlif edilmiş olmayabilir. Bu kanaati b a n a veren de gönderdiğimiz üç arkadaşımızın tahlif olunmaması ve hiç bir yerde teşkilâta başlanmış olmamasıdır. Cafer Tayyar Bey Üsküp'ten Selânik'e çağınlıp tahlif olunamaz mı idi? Benim kanaatim kat'i olarak ş u d u r : Sultan Hamid iyileşince, Naki Beyin de bildirdiği gibi işler bilmem kaçıncı defa olmak üzere durmuştur (*). Bence Sultan Hamid'in iyileşmesi azmi( * ) Meşruriyetin ilânından sonra öğrendiklerim : Emekli Subay İsmail Yörükoğlu'ndan : 93 Rus Harbi-esnasında (1877- 1878 harbi) İsmail Efendinin babası; Cesri Mustafapaşa kazası mahkemesinde hâkim Yörük Mehmet Efendidir. Talat'ın babası Cepeceli Ahmet Efendi de müstantiktir. Rusların gelmesi ile hâkim çocuklarile Gelibolu'ya, Müstantik de çocuklarile trenle İstanbul'a kaçıyor. Hürmetli'de doğmuş bulunan İsmail, bu esnada altı yaşında, Talât da kucaktadır. Harpten sonra Hâk i m ; önce Hasköy'e, sonra Kırcaali'ye. Müstantik de Edirne'ye tayin olunarak çoluk çocuklarırj da yanlarında bulunduruyorlar. Talât'ın babası 1888'de Edirne'de ölmüştür. Bulgarların Şarkî Rumelini ilhaklarından Kırcaali bir müddet 12 kişi ile idare olunan müstakil bir Türk yurdu kar lıyor. Edirne'de doğmuş bulunan Talât ilk ve orta tahsilini Edirne'de yapıyor. Alyans İzraeliyet mektebinde de iki yıl okuyor. Bir yıl da Türkçe hocalığı yapıyor. 18 yaşında

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

167

mizi kırmamalı ve başlayan bu güzel teşebbüsü durdurmamalıdır. Manastır ve havalisinde bütün kuvvetlerimizi sarfederek teşkilâtımızı tamamlayacağımızı, Selânik'in işe hız vermesini ve Paris'teki Terakki ve İttihad namı altında çalışan birkaç vatansever zatlaiken Edirne telgrafhanesine memur yazılıyor. Hâkim, oğlu İsmail'i Hürmetli köylerine, Kırcaali'ye iltihak için bir mazbata imzası için gönderiyor. Bulgarlar bunu yakalıyorlar. Neticede de Kırcaali Osmanlı Devletine; fakat burar ya iltihak isteyen 30 köy Hürmetli'ye bağlanarak Bulgaristan'a veriliyor. Hâkim de Bulgar idaresinde kalıyor. Hürmetli yakınında çiftliği de vardır. İsmail'i Hasköy Bulgar kaymakamı iki yıl orada Bulgar ilk mekteibnde okutuyor. Sonra Filibe Türk rüştiyesinde iki yıl daha okuduktan sonra Bulgar rüştiyesine giriyor. Filibe'de eşkiya takibine memur bir Bulgar zabiti delâletile Sofya Bulgar Harbiyesine giriyor. (1888'de). 4 yıl tahsilden sonra 1892'de mülâzımlıkla Lumpalanka'da İkinci Süvari Alayına gönderiliyor. Burada bir gün, bir Türk kahvesinde otururken Türk halkının bir adama k ü f ü r ve hakaret ettiklerini görüyor. Bunun Bakkal Şükrü Efendi olduğunu öğreniyor. Ertesi günü bunun dükkânına giderek hakaretin sebebini soruyor. Ve öğreniyor ki bu adam Paris'te Bahattin Şakir Beyle muhabere ediyor, «Osmanlı, Şurayı Ümmet» ve daha bazı bu kabil gazetelere abone'i olduğundan Padişah taraftarı olan halkı bunu haber alarak kendisine hakal%t etmişlerdir. İsmail Efendi de bu gazeteleri okuyor ve «Osmanlı» gazetesine abone yazılıyor. Şükrü Efendi vasıtasile de Bahattin Şakir'le gıyaben tanışıyor, mektuplaşmaya da başlıyor. Bahattin Şakir destelerle bir çok gazete ve risaleleri İsmail Eîendi'ye bedava göndermeye br.şlıyor. İsnıail Efendi de bunları Plevne, Varna ve Rusçuk'taki Türk cemaatine gönderiyor. 1892 yılı, bu suretle İttihad ve Tlrakki Cemiyeti neşriyatının Bulgaristan'ın her tarafına dağılması ve cemiyetin şubelerinin teşekkül ettiği bir tarih oluyor. Lunıpclanka'da crUk İsmail Efendi bir tevzi merkezi oluyor. Bir aralık

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 168

n da bir şube gibi telâkki ve idare etmelerini Manastır merkezi namına Selânik'e teklif edelim. Gerçi teşkilâtın mühim merkezlere teşmilinde gecikmemelerini ben söyledim, f a k a t Merkez n a m ı n a tekidi de lüzumTürkiye'den kaçarak gelen iki Türk zabitini de Şükrü ve İsmail Efendi himaye etmişler ve sonra Rusçuk merkezine göndermişler. (İsmail Efendi en son Rusçuk cemiyet merkezinde çalışmış ve burasının mührünü Mithat Şükrü Beye vermiş, evrakı da Büyük Harp mütarekesinde kurtararak yakmış.) Sultan Hamid Lumpalanka'dan bu gazetelerin Bulgaristan'a yayıldığım haber alınca Sofya komiseri Necip Melhame'ye bunlara mani olmasını tebliğ ettiriyor. Necip Melhame, bu gazetelerin yayılmasına mani olması için Müftü'ye yazıyor. Bu da ihtiyar hey'etine söylüyor. Bunlar da Şükrü Efendiye söylüyorsa da bu zat «Bu bir vazifedir, bırakamam» cevabım veriyor. Ömer Özkoç ismindeki bir hemşehrisi (Harbıumumide Berlin'de Konsolostu. Bir ameliyat sonunda öldü) ve İsmail Efendi de Şükrü Efendi ile birleşerek üç kişi Lumpalanka'da cemiyetin neşriyatını Bulgaristan Türklerine yaymak için bir merkez teşkil ediyorlar. İsmail Efendi, lE93'de Talât Beyi görmek ve ona da bu gazetelerden getirmek üzere izinli olarak ve Bulgar üniformasile Edirne'ye geliyor. Ve Talat'ta misafir kalıyor. Getirdiği gazeteleri doğrudan doğruya Talat'a vermekten çekinerek evveldenberi ailece tanıştığı hemşiresi Kâmile Hanıma ki sonradan bununla evlenmiştir— veriyor. O da Talat'a veriyor. Edirne Postahanesinde memur olan Talat bu gazeteleri okuduktan sonra İsmail Efendiye, bunlardan muntazaman kendisine de gönderilmesini rica ediyor ve Austriche Post (Avusturya Postası) Postrestant Ahmet Ağa adresine gönderilmesini söylüyor. I.umpalanka'ya döndükten sonra Bahattin Şakir Beyin gönderdiği Şurayı Ümmet, Osmanlı, Mizan vesaireyi bu sahte adresle Talat Beye göndermeye başlıyor. Faaliyetini arttıran İsmail'i Lumpalanka ihtiyar hey'eti ve ileri gelenleri tehdit ediyorlar ve İslâmlığa ve Hükûmetseverliğe yakışmadığım söyleyerek bu işten vaz geçmesini söylüyorlar-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

169

lu görürüm. Teşkilâtımız tamamlanınca bir de icraat programı yapar, teklif ederim. Enver Bey sözlerimi can kulağiyle dinledi ve samimi olarak da kabul etti. Ve dedi: sa da o, kulak asmıyor. Fakat aradan çok geçmeden Talat'tan aldığı mektupta, şu kötü haberi alıyor. «Biz yakar landık, hapishanedeyiz. Gazeteleri gönderme.» Az sonra Talat hapishanede arkadaşları arasından topladığı yüz altını bir çıkın içinde elden gönderiyor ve bu parayı Paris'te cemiyete göndermesini rica ediyor. İsmail Efendi bu parayı cemiyet hesabına Bahattin Şakir'e gönderiyor. Bahattin Şakir buna teşekkürle beraber gazeteleri «Türkiye'nin başka taraflarma da gönderebilir misin» diye soruyor. İsmail de «Evet!» cevabım veriyor. Artık Lumpalanka'da İsmail Efendiye bir çok gazeteler geliyor. Bu da ikişer üçer ayırıp paket yapıyor ve üzerlerine : «Bu paketleri Türk karakollarına veriniz.» diye yazarak ve arkadaşları Bulgar zabitlerine ayrıca bu hususu mektupla rica ederek Bulgar hudut karakollarına gönderiyor. Bulgar Hükümeti Türkiye aleyhindeki teşebbüs ve muhabereleri kendi lehine gördüğünden mani olmuyor. Bilâkis memnun oluyor ve kolaylık gösteriyor. Aradan çok geçmeden Talat Beyden bir mektup alıyor. «Ben Selânik'e geldim. Gazeteleri şu adrese gönder : Avusturya Postası vasıtasüe Chul (Şual) İsmail Efendi de göndermeye başlıyor. 1903 (1319) Makedonya'da Bulgar ihtilâlinden az önce İsmail Efendi muvazzaf zabitlikten ihtiyata çıkarıldığından Sofya'ya 1 gelmiş. Türklerle harp ihtimali olduğundan ne kadar Türk memur varsa hepsini geri hizmetlere ve ihtiyata çekmişler. İsmail burada da Bahattin Şakirle muhaberesini temin ediyor. Gazete ve risaleleri dağıtmak için bir

sevkiyat şubesi teşkil ediyor. 7/6/1905'de Sofya'da bir de «Şark Gazetesi» çıkarıyor. Bunun yarısı Türkçe, yarısı Bulgarcadır. Bulgar hariciye nezareti de buna yardım ediyor. Hükümet lehine Bulgar müslümanlarmı kazanmak ve reylerinden istifade etmek politikasiyle. Artık Paris gazetelerini Sofya merkezinden bütün Bulgaristan Türklerine, Selânik'e, İstanbul'a göndermek İsmail

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 170

— Tahlif malzemesi olarak bir masa, bir röver, bir kama, bir Kur'an, üç kırmızı önlük, üç de siyah peçe lâzım. En mühimmi de tahlif için, üç kişilik tahlif hey'eti. için daha kolay oluyor. Hükümet kendisine, her tarafı kolayca dolaşması için bir de paso veriyor. Türkiye'ye gönderdiği paketlerin üzerine : «Arzu edenler Sofya'da Rakofski sokağında 12 numaraya müracaat etsin.» diye de yazıyor. Komiteci Boris Sarafof İsmail'in arkadaşı imiş. Evrakı gönderemediğinden İsmail buna şikâyette bulununca Bulgar postalarile göndermesini tavsiye etmiş ve Makedonya Bulgar komiteleri postaları ile Selanik, Manastır, Iştip, Üsküp vesair yerlere gazeteler kolayca gitmeye başlamış. Koçarinova'da Karaman adında bir zabite de istemesi üzerine Bulgar hudut karakolu vasıtasiyle İsmail gazete göndermeye başlamış. Bir gün Bulgar karakoluna gelen bir Türk neferine verilen paketi nefer, Karaman'a yalmz iken vereceğine zabitlerin önünde atıvermiş. Zabitler de bu paketi Serez kumandanına göndrmişler. Hudut komiseri Kiraz Hamdi Sofya'ya tahkikata gönderilmiş. Birkaç gün kalmış. Fakat bir şey anlayamamış. Paris'teki İttihad ve Terakki merkezi Bulgaristan'a 8'inci şube namını vermişler ve mühür de göndermişler. Merkez Rusçuk'ta kurulmuş. Orada cemiyetten Tahir Lütfü Bey (Arnavutluk'ta sefirdi) Bulgarya adlı bir gazete de çıkarıyor. 1908 başında —Meşrutiyet ilânmdan altı ay önce— İsmail Efendi Talat Beyle görüşmek üzere Selânik'e gelmeye ve hatta orada kalmaya karar veriyor. Selânik'te cemiyetin kuruluşundan haberi yoktur. Sofya'da komiser Sadık elmüeyyet Paşaya müracaatla : Zaruretim var. Sofya'da oturamayacağım. Selânik'e gitmek istiyorum. Bana bir memuriyet verilmesi için delâlet etmesini rica ediyor. O da umumi müfettiş Hüseyin Hilmi Paşaya bir tavsiye mektubu yazarak İsmail'e veriyor. Bulgar ihtiyat zabiti olduğundan bu sefer sivil olarak geliyor. Talat. Rahmi, Mithat Şükrü Beylerle Olimpos Palas gazinosunda toplanıyorlar. Sultan Hamid'in vesvesesini arttıracak, dikkatini comiyetin üzerinden başka tarafa çeke-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

171

Ben —Tahlif için en müsait benim oturduğum evdir. Buna zaten k a r a r vermiştik. Enver — Tahlif hey'eti de sen ve mıntıkadan Servet de Akif (mümtaz yüzbaşı, süvari yüzbaşısı. Servet kurmay albaylıktan, Âkif generallikten emekli) ilk olarak işe başlarız ve ilk tahlifi; sınıf arkadaşım cek tarzda, Ermeni ve Bulgar komitelerinin suikast hazırladıklarını, Sofya'dan İsmail isminde bir Bulgar ihtiyat zabitinin Selânik'e bunu haber vermeye geldiğini şifre ile ve Rahmi Bey vasıtasiyle mabeyne bildiriyorlar. Rahmi Bey Sultan Hamid'in emniyetini kazanmış olduğundan cemiyeti gizlemek için arkadaşlariyle birlikte tertip ettikleri bu kabil şifreleri çekmekte imiş. Bu üç zat geceleri mason locasına gidiyorlar. İsmail mason olmadığından gitmiyor. Ertesi gün Hüseyin Hilmi Paşaya gidip tavsiye mektubunu veriyor. Hilmi Paşa da, «İstanbul'a yazdım, cevap gelinceye kadar her akşam daireye geleceksin.» diyor. İsmail bir ay Selanik'te bu suretle kalıyor. Sonra kendisine Bulgaristan'a geri dönmesi tebliğ olunuyor ve Sofya'ya gönderiliyor. Meşrutiyet mücadelesi başladığı zaman Cavit Bey Talat'tan bir mektupla Sofya'da İsmail'e geliyor. Mektupta : «Cavit'in istediği kolaylığı göster.» deniyor. Cavit de diyor ki : Manastır'da asker dağa çıktı. Maksat meşrutiyeti istemektir. Halbuki Avrupa gazeteleri «Maaş verilmediğinden zabitler isyan ettiler.» diye yazıyorlar. Beni Bulgar gazetecilerine götür, onlarla görüşeyim! diyor. İsmail de götürüyor. Cavit Fransızca onlara vaziyeti anlatıyor. Oradan Viyana'ya gidiyor. Beş gün sonra da meşrutiyet ilân olunuyor. İsmail' Bahattin Şakir'e yazıyor; «Meşrutiyet ilân olundu, ben de Türkiye'ye gideyim mi?» Aldığı cevapta : Meşrutiyetin ne şekilde ilân edildiği bilinemediğinden acele etmemesi bildiriliyor. Birkaç ay sonra gelen mektupta : «Biz Selânik yoluyla İstanbul'a gidiyoruz. İstersen sen de gol. İstersen orada kal, evrakı yanında muhafaza et.» deniyor. Bir müddet sonra İsmail Efendi de Türkiye'ye geliyor ve Edirne'de kalıyor. Burada askeri kulüpte Bulgarca mual-

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 172

Azir Kahire'yi (mümtaz yüzbaşı, sonraları bir çok maceralardan sonra Mısır Ordusu müfettişi oldu. Bazı hâdiselerde ismi geçecektir.) bir hatıra olarak bizim evde tahlif ederiz. Sonra sizin evde istediğin ve kolayına geldiği gibi bir tahlif hey'eti ile işe devam ederiz. limliği yaptı. Balkan Harbi'nden sonra Talat Beyin eniştesi oldu. Kendisini Edirne'de tanıdım. Erenköy'de komşumdu, ara sıra da görüşürüm. Talat Beyin Edirne'de nasıl yakalandığını kendisinden şöylece dinlediğini a n l a t t ı : Talat, İsmail'in gönderdiği gazeteleri Edirne arkadaşlarından Hafız İbrahim, Faik ve Sami Beylere de verir okuturmuş. Sami'nin arkadaşı Şeref (Avukat) Topçu Harbiye mektebinden alaya gitmiş, Edirne'de bir topçu alayında çavuştur. Arkadaşı Sami Beyden eline geçirdiği bir cemiyet gazetesini kışlaya götürmüş ve arkadaşlarına göstermiş. Arkadaşları da, bunu kumandana verirsen seni zabit yaparlar diye teşvik etmişler. Belki de ondan önce haber veren de olmuş ki Şeref tevkif olunmuş ve gazeteyi kimden aldığı söyletilmiş. Bunun üzerine Hafız İbrahim İpekli, Faik Kaltakkıran ve Sami veya Selâmi ve Talat tevkif olunmuş, gazeteleri Talat'm dağıttığı ortaya çıkmış. * **

Manastır'da stajım esnasında orada vali bulunan Bay Hazım Tepeyran (Niğde meb'usu) Erenköy'de komşum olduğundan sık sık görüşür hasbihaller ederdik. Ondan Talat hâdisesini dinledim. Şöyle k i : 1896 (1312 Rûmi) yılında İkinci Ordu Müşiri Arif Paşa aynı zamanda vali vekili bulunuyor. Hazım Bey de vali muavinidir. Arif Paşa bir sabah Hazım Beye şu malûmatı veriyor : «Bazı kimselerin evlerinde muzır evrak bulunduğu haber almdı. Derhal bunların evlerini arattırınız ve kimlerde bulunursa tevkif ediniz.» diye mabeynden şifreli telgrafla bir emir aldım. Derhal evlerini arattım. Üç dört torba evrak bulundu. Birkaç zabitle altı sivili tevkif ettirdim. Evrakı bir hey'et huzurunda tetkik edelim. Hey'et kuruluyor ve getirilen evrak tetkik olunuyor. Ço-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

173

Ben —Pekâlâ! Hususi surette yemin ettirdiğimiz ondan fazla arkadaş var. İşin tabiî şekilde devamı için Kökili'deki kardeşim Yüzbaşı Hulûsi Beyi Manastır'a naklettiririz. Aynı evde iki kişi oluruz. Lâzımına göre bir arkadaşı eve alırım. Hey'eti tahlifiye bu suretle daha seri ve amelî işleriz. Ara sıra diğer arkadaşlarla ve başka yerlerde de şaşırtmaca tahlif yaparız. Son müsademede az kaldı katilim olacak olan şu röverle, benim kamam hazır. ğu Avrupa'dan gelen gazeteler. Birkaç da el yazısı. Mevkuflardan Talat, Şeref ve Faik (İkisi de Edirne ineb'usu idiler), Necip adında bir pasaport kâtibi sevillerden; Kolağası Mustafa Bey de askerlerden göze çarpanlar. Talat'ın hiç bir yazısı bulunmuyor. Fakat Avrupa'dan gelen memnu gazeteleri bazı gençlere vermesi suçu var. Diğerlerinin el yazıları var. Hazım Bey hey'etten maarif müdüriyle birlikte el yazılarının bir kısmım ceplerine koyup apteshaneye atarak suçu hafifletiyorlar ve Hazım Beyin teklifi üzerine bunlar hakkında örfi bir muamele yapılmayarak ceza mahkemesine veriliyorlar. El yazılarından en ağırı Şeref Beyin (Sonradan Avukat olmuştur), Kolağası Mustafa Beyin de «Boğazımıza yağlı kementler de vurulsa hürriyetin istirdadına hizmet edeceğiz» gibi yazıları görülüyor. Necip Beyin ise «Yıldız erbabı zekânın kasaphanesi olmuştur» tarzında basit bir şifre ile yazılmış yazısı bulunuyor. Bazı kelimeleri açık olduğundan Arif Paşa bizzet bunu alıp hallediyor. Bütün mevkuflar bir seneden üç seneye kadar hapse, kalebendliğe mahkûm ediliyorlar. Bu arada Talat da üç seneye mahkûm olarak Edirne hapishanesine atılıyor. Fakat iki yıl sonra affolunuyor. 1898'de Selanik - Manastır arasında seyyar posta memurluğuna, az sonra da Selanik telgraf ve posta baş müdürlüğü kâtipliğine tayin olunuyor. İşte bu esnada sekiz arkadaş Paris'te Ahmet Rıza'ya bir şube açmak üzere mektup gönderiyorlar (1902). Bir yıl sonra posta telgraf başkâtipliğine tayin olunuyor. Paris'ten birkaç yıl önce gelmi$ bulunan Selânik eşrafmdan Rahmi Beyle de arkadaş oluyorlar. Talat idarenin ve hususiy-

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 174

Enver — Ben de evden bir Kur'an alırım. O halde gidelim, önlük ve peçeleri alalım. Bu karardan sonra Selanik'ten getirdiğim ikinci zarfı açıp okuduk. Tahlif nutkunu pek uzun bulduk. Bunu, ben ezberlenecek veçhile d a h a kısa ve açık yazdım. Enver Bey de bunu muvafık buldu. Sonra birlikte çarşıya gittik. Büyük bir Rum mağazasından dört metre kırmızı bez aldık. «Bir metre de siyah ver.» deyince Enver k u l a ğ ı m a : le Sultan Hamid'in aleyhinde gördüğü kimselerle can ciğer ahbap olmaktadır. Paris'teki Terakki ve Ittihad Cemiyeti'nin neşriyatı da kendisine Bulgaristan'ın mühim merkezlerinde kurulmuş olan bu cemiyetin şubelerinden eniştesi İsmail Yörükoğlu vasıtasiyle (Bu zat o zaman Bulgar Prensi Ferdinant'm hassa süvari alayında yüzbaşıdır) gelmektedir. RAHMİ BEY selânik eşrafmdandır. Bu da ced beced Türk'tür. Selanik'te eski İttihad ve Terakki teşkilâtına girmiştir. 1897 (1313) Yunan Harbi sıralarında Sultan Hamid'e suikast için Selânik merkezinden üç Tikveşli İstanbul'a yola çıkarılıyor. Fakat İstanbul, bu adamları şüphe üzerine yakalayıp Yunan hududuna gönderiyor. Selânik teşkilâtım bilen biri de Rahmi Beyi mabeyne jurnal ediyor. Rahmi Bey İstanbul'a getiriliyor ve Taşkışla Divan-ı Harbindo sorguya çekiliyor. Daha bazı zabitler de burada Divan-ı Harp olunmakta iken Serhafiye Ahmet Paşa'nın Paris'e giderek Murat Bey ve diğer firarilerle uyuşması neticesi birçok mevkuflar gibi Rahmi Bey de Serhafiye Ahmet Paşa'nm delaletiyle İstanbul'da kalmak şartiyle tahliye olunuyor. Fakat Rahmi Bey korkuyor ve Avrupa'ya kaçıyor. Orada üç yıl kalıyor. Sonra 1900 (1316) da Selânik'e gediyor. Bir müddet sonra Talât Beyle tanışıyor. İkisi de aynı fikirdedirler. Fakat Sultan Hamid'e karşı bir şey yapmaya cür'et etmekten yılgın olduklarından bir teşebbüse girişmiyorlar. Her yerde herkes gibi Sultan Hamid'e ve günahkâr muhitine lânet okuyup duruyorlar. Fakat bunu okuyanlar çoğaldıkça ve Paris gazeteleri de elden ele yine Talat Bey vasıtasiyle dolaştıkça dert ortaklarım tehlikeden korumak düşüncesiyle mason localarına gi-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

175

— Bunu da başka yerden almalı idik. Diye fısıldayınca yaptığım falsoyu tashih için satıcıya dedim: — Ayyıldız için de bir metre beyaz patiska ver!... Bölüğüm için de evvelce bayrak malzemesi vesair lüzumlu şeyleri buradan aldığımdan Manastır tahlif rerek orada bir nüve yapmaya karar veriyorlar. Karasu (Musevidir) Talat, Rahmi ve arkadaşlarının mason locasına girmelerine ve orada istedikleri gibi çalışmalarını temin ettiğinden emniyetini kazanıyor. Artık locada bu hürriyet cemiyeti nüvesinin bütün evrakım Karasu muhafaza ediyor. 29/Ağustos/1906 (16 Ağustos 1322) de mason locasına hürriyet aşkiyle giren Türklerin sayısı 70'i bulmuştur. Talat Bey şu teklifte bulunuyor : — Artık loca haricinde toplanalım ve bir cemiyet kuralım. Talat Beyi bu karara sevkeden mes'ele : Sultan Hamid'in 18 Ağustos 1906'da ağır hastalandığını ve ölümünde dahi hürriyet ilân olunamazsa Avrupa devletlerinin Osmanlı devletini paylaşma tehlikesi karşısında kalacağımızı, bunun için yer yer, adı ne olursa olsun cemiyetler teşkil olunarak hazır bulunmaktan başka çaremiz kalmadığı hakkındaki Şurayı Ümmet gazetesinin yazdığı makaleler oluyor. Bu teklifi arkadaşları kabul ediyor ve hemen o gün toplanmaya karar veriyorlar. Fakat 70 kişiden yalnız 10'u bu toplantıya geliyor. Talat da gelmeyenler korkaklıklarım isbat ettiler diyerek cemiyeti bu 10 kişi ile kurmayı teklif ediyor ve karar altına almıyor. Toplantıya gelen 10 zat yaş sırasiyle numaralanıyor. Sırasiyle şunlardır : 1 — Tahir Bey (Selânik Askeri Rüştiye Müdürü - Binbaşı) 2 — Naki Bey (Selânik Fransızca hocası - Binbaşı) 3 — Talat Bey (Selânik Posta seyyar memuru) 4 — Mithat Şükrü (Maarifte memur) 5 — Rahmi Bey (Selânik eşrafmdan hukuk mezunu) 6 — Kâzım Nami Bey (Üçüncü Ordu Müşiri yaveri-Yüzbaşı) 7 — Ömer Naci Bey (Mülâzımıevvel) 8 — Hakkı Baha Bey (Mülâzımıevvel) 9 — İsmail Canbolat Bey (Mülâzumevvel - Merkez kumandanlığında)

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 176

hey'etinin örtülüğü içiıı aldığımız bezler tabii bir vaziyette pakete sarıldı. Dükkândan çıktıktan sonra Enver Bey gülerek şu iltifatta b u l u n d u : — Zekâna diyecek yok, a m a biraz daha basiretli olalım. Manastır'da dahi bir sürü hafiye dolu. 10 — Edip Servet Bey (Yüzbaşı) Vaziyeti münakaşa eden bu zatlar (Serdengeçtiler) diye bir cemiyet yapalım münakaşasına girişiyorlar. Fakat Rahmi Bey böyle kalabalık ictimam tehlikesini belirttiğinden bir k a r a r a varamadan dağılıyorlar. Ortada döft zat kalıyor : Talat, Rahmi, Mithat Şükrü, Canbolat. Rahmi Bey diyor ki: «Bu dört arkadaş başbaşa verip çalışalım. Diğerleriyle kalabalık halinde bir iş çıkaramayız. «Serdengeçtiler» diye bir cemiyet kurmak da meşrutiyet dâvasına uygun bir şey olmaz.» Dört arkadaşın ittifakiyle bu teklif kabul olunuyor ve yeni cemiyetin adı ve nizamnamesinin tertibi Rahmi Beye bırakılıyor. Rahmi Bey yalnız başına düşünerek cemiyete «Hilâl» adını ve işaretini uygun buluyor. Bir de nizamname hazırlıyor. Bu aralık Sultan Hanıid'in hastalanması cemiyetin hayat bulmasına yardım ediyor. 1322 (1906) Eylülünün birin ci Cuma gecesi bu dört arkadaş ikinci ictimalarmı yapıyorlar. Hilâl adını ve nizamnamesini ittifakla kabul ediyorlar. Bu suretle ilk Selânik merkezi; Talat, Rahmi. Mithat Şükrü ve İsmail Canbolat'tan mürekkep olarak teşekkül ediyor. Bundan sonraki faaliyette artık Rahmi Bey de bulunmuyor. İşler üç arkadaşın eline kalıyor. 1322 (1906) 5 Eylülde Alatini köşkü karşısındaki Ömer Naci Beyin evinde toplanıyorlar. Hilâl yerine «Osmanlı Hürriyet Cemiyeti» adını kabul ediyorlar. İlk içtimaa gelen on zatın cemiyetin müessisi olarak kabulüne ve bunlara yaş sırası 1 -10 numara vermeye ve usul dairesinde tahliflerin burada yapılmasına ve müessislerin 10'uncu numarasından sonra yüz atlayarak l l l ' d e n itibaren numara vermeye ve bu suretle cemiyetin kuvvetli gösterilmesine karar veriyorlar. Cemiyete alınacak zatlarm İslâm olması —Dönmeler dahi alınmayacak — kumar oynamaz, fazla içmez yâ-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

177

Ben — O halde bir iş de bunları tesbit ve listesin i tanzim olacak. Bunu da siz lütfedersiniz. Akşam üstü Enver bir Kur'anla birlikte benim eve geldi. Kırmızı kumaştan üç önlük, siyahtan da üç peçe kestik ve gözlerini oyduk. Yemin yeri olmak üzeni sarhoş olmaz, evhamsız, cesur ve seciyeli kimseler olması şartları nizamname icabmdandır. (5 Eylül cemiyetin kuruluş günü kabul olunduğundan îttihad ve Terakki kongreleri de bugün toplanmaktadır.) İlk esaslı tahlif 1322 (1906) Teşrinievvelde başlıyor. İlk tahlif hey'eti Talat, Mithat Şükrü ve İsmail Canbolat oluyor ve Mustafa Necip (Mülâzım) tahlif olunuyor ve 111 numarayı alıyor. Manastır merkezi teşkil olununcaya kadar Selanik'te 42 zat tahlif olunmuş bulunuyor. Bunlardan tanınmış kimselerden bazılarının numaraları şunlardır : 116 Manyasi zade Refik Bey (Merhum - Avukat) 132 İsmaü Hakkı Beşiktaş (Maiyetimde tümen komutanlığı ve Şark cephesinde levazım reisliği yaptı. Merhum Albay) 133 İsmail Hakkı (Erkân-ı Harp binbaşı. Valiliklerde bulundu. Bursa valiliğinde öldü. General Cafer Tayyar Eğilmez'in kardeşi) 135 Çolak Faik (Erkân-ı Harp binbaşı. Kolordu kofnutanı iken Cihan Harbinde Şark cephesinde şehit oldu.) 136 Hüsrev Sami (Meb'us) 137 Tevfik Selânikli (Erkân-ı Harp kolağası-Merhum) 138 Halil (Mümtaz yüzbaşı. Geçen Cihan Harbinde ordu komutanlıklarında bulundu. Enver Paşa'nm amcasıemekli general) 150 Cemâl (Erkân-ı Harp binbaşı. Cihan Harbinde Bahriye Nazırı ve Dördüncü Ordu kumandam - Cemiyet erkânından Cemâl Paşa) 152 Enver (Erkân-ı Harp binbaşı. Cihan Harbinde Harbiye Nazırı ve Başkumandan vekili Enver Paşa) Cemiyet bu sırada hayli duraklamıştır. Cemiyetin tahlif yeri de Yalılar'da tuğla fabrikası civarında daha müsait

W ? İS

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 178

re benim evin alt katındaki taşlığı, düz ayak olduğundan muvafık bulduk. Buraya benim geniş cibinliğimi gererek tahlifi bunun içinde yapacağız. Talimattan okumakla beraber Enver bizzat da Selanik'te gördüğü veçhile bir provasını y a p t ı : Masanın üstüne benim hatıra röverle kamamı çapraz koyduk, bunun sağma bir yahudi eviydi. Topçu Rasim Bey tarafından kiralanan yere naklolunuyor. (Bu ev Hürriyetin ilânından sonra kongre karariyle cemiyetçe satın alınmıştır.) Bir müddet sonra alman : (Cemiyetin de adı «Terakki ve Ittihad» şekline çevrilmesi de bu numaarlardadır.) 155 Necip Draga 156 Fethi (Mümtaz yüzbaşı) 158 Rasim (Topçu yüzbaşı. Sultan Hamid'in muhafızlarından. Meb'us-Merhum) 165 Hafız Hakkı (Erkân-ı Harp binbaşı «Sarıkamış faciasında 9. Kolordu Komutanı Hafız Hakkı Paşa-Merhum) 171 Karasu (Bundan sonra cemiyete bazı dönme, Ulah, Ermeni ve Yahudi de alınmıştır. Bir kısmı zabit veya doktordu) 185 Zinnun (Süvari yüzbaşı) 1323 (1907) Eylülünde girmiştir. 186 Eyüp Sabri (Orhili. Meb'us) 1323 (1907) Eylülünde girmiştir. 187 Abdülkadir (Mümtaz yüzbaşı. Asılan) 1323 (1907) Eylülünde girmiştir. 190 Süleyman Fehmi (Süvari yüzbaşı) 1323 (1907) Eylülünde girmiştir. 191 Ali Fuat (Erkân-ı Harp kolağası. General Cebesoy) 1323 (1907) Eylülünde girmiştir. 195 Mustafa Kâmil (Süvari mülâzımı) 1323 (1907) Eylülünde girmiştir. 196 Mühendis Salim (İstanbul merkez azasından) 1323 (1907) Eylülünde girmiştir) Daha sonraları alınanlardan d a : 204 Hasan Rıza (Topçu miralayı. Bağdatlı Hasan Rıza Paşa-Merhum)

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

179

da Kur'anı koyduk. Tahlif hey'eti olan üç zat kırmızı önlük ve siyah peçeleri nasıl takacaklarsa öylece Enver'le karşı karşıya taktık. Tahlif olunacak zat geceleyin gözü kapalı olarak rehberi vasıtasiyle getirilecek ve masanın yanındaki sandalyeye oturtulacak, ö n 238 Baytar Recep (Staj yaptığım alayın baytarı, yüzbaşı idi. Bir yıl önce Manastır'da hususi tahlif etmiştim.) 280 Vasıf (Mülâzım) 295 Cavit (Maliye nazın. Asılan) 1323 Şubatta girmiştir. (O zaman yılbaşı mart olduğundan şubat 1323 denirdi.) 322 Mustafa Kemâl (Atatürk) 1323 Şubat'ta girmiştir. 331 Refet (Jandarma yüzbaşı. Edirne merkezini teşkil etmiştir) 1323 Şubat'ta girmiştir.) 362 Cemil (Maiyetimde süvari alay komutanlığında ve ordu süvari müfettişliğinde bulunmuştur. Erzurumlu. Merhum Cemil Bey) 1323 Şubat 24 (9 Mart 1908) de girmiştir. 385 Ulah Yesarya Efendi 386 Ulah Çele Efendi 387 Reşit Paşa (Serez mutasarrıfı, İstiklâl Harbinde Sivas valisi - Merhum). Burada İttihad ve Terakki Cemiyeti"nin tarihi için mühim bir hakikati de kaydediyorum. O da Mustafa Kemâl Beyin (Erkân-ı Harp Kolağası. Atatürk) cemiyetle münasebeti dir. Terakki ve İttihad namım aldıktan hayli sonra ve 1324 (1908) Şubat'mda cemiyete Fethi Beyin (Merhum Okyar) delâleti ile girmiş ve 322 numarayı almıştır. Suriye'de 1906 Teşrinievvelinde «Vatan ve Hürriyet Cemiyetini» teşkil etmiş. Selânik'e gelerek orada da bir şube açmış, işbu şube de sonra kendisine Terakki ve İttihad ismini vermiş... diye 1931'de basılmış olan tarihin III : üncü cildinin 141'inci sahifesindeki yazılar hakikate uygun değildir. Bu hususu, merkezi umumî azalarmdan da ayrı ayrı tahkik ettim. Esasen böyle bir şey olsa ne diye yıllarca sonra arkadaşı Fethi Beyin delaletiyle giriyor; resmî tahlif olunuyor ve bir de sıra numarası alıyor? Fethi Beyin cemiyete girişi tarzı da Manastır teşkilâtımızda yazılmıştır.

180

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİ V ETİ

ce b e n n u t k u okuyacağım. Kalın ve sert sesle o k u d u ğ u m z a m a n benim olduğu f a r k olunmadığını tecrübe e t t i k . S o n r a y e m i n e d e c e k z a t a a y a ğ a k a l k m a s ı söylen e c e k v e s a ğ eli K u r ' a n ' ı n , sol eli d e r ö v e r v e k a m a nın üstünde olduğu halde yemini tekrar etmesi ihtar o l u n a c a k . Y e m i n b i t t i k t e n s o n r a g ö z l e r i n i a ç m a s ı söylenecek. Bu suretle b u heybetli m a n z a r a y ı bir m ü d det s e y r e d e r k e n n u m a r a s ı bildirilecek. Hilâl işareti ve Cemiyetin fedailik işlerinde adı geçen Yakup Cemil Bey de 1324 (1908) Haziran'ın ilk günlerinde cemiyete girmiştir. Artık cemiyet, numaralan biner atlayarak vermeye başlamıştır. Bu suretle yeni girenler mühim bir kuvvetin teşkilâtlandınldığı zannına varıyormuş. Bu suretle cemiyet haziranın ilk günlerinde 6000'i aşmış şeklim bulmuş. En son, Meşrutiyetin ilânından bir iki gün önce Miralay Nurettin Bey (Müşir İbrahim Paşa'run oğlu merhum Nurettin Paşa) 6436 numara ile cemiyete girmiştir.) Meşrutiyetin ilâm gününe kadar Selânik'te tahlif olunanlar üç bölük halinde tensik olunmuştur : Zabit Sivil (İlmiye, memur ve serbest meslekler) 136 4 179

24 103 59

319

186

(Birinci Bölük ) (ikinci Bölük) (Üçüncü bölük ve perakendeler)

Cem'an 505 zat Selânik'te tahlif olunmuştur. Fakat bunların 145'i 10 Temmuz Meşrutiyet ilânında başka yerlerde bulunduğundan Selânik'te cemiyete girmiş 36 zat mevcut idi. Tanınmış zatlardan Hacı Âdil Bey, Meşrutiyetin ilânından sonra cemiyete girmiştir. Önce yapüan teklifi kabul etmemiştir. Erkân-ı Harp Miralayı Ali Rıza Bey (Hareket Ordusu Erkân-ı Harbiye Reisi) girmemiştir. Meşrutiyetin ilânında merkezi umum! kasasında 80 Mecidiye varmış. Merkezlerden aldıklan paralarla röver vesaire alınmış. Bizim Manastır'dan benim elimle gönderdiğim 23 altın idi Manastır teşkilâtında görülecektir.

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

181

Muin (Eski harflerle MUİN) parolası öğretildikten sonra tekrar gözleri bağlanacak rehberi vasıtasiyle evden çıkarılacak. Münasip bir mesafeye kadar bazı zigzaklarla götürüldükten sonra, geldiği evi bulamayacağı kestirildikten sonra, gözleri açılarak serbest olarak rehberiyle veya yalnız gidecektir. Enver bu ameli tarifinden sonra, dedi: — Kâzım, artık kan kardeşi oluyoruz. — Evet, Enver! Kan kardeşi olduk. Üzerimize aldığımız mes'uliyetin büyüklüğünü ben, Soroviç'te Naki Beyle konuştuktan sonra büsbütün anladım. Şu halde bu vaziyette karşılıklı bir söz vermekliğimiz lâzım: Eğer Selânik bu teşebbüsü yürütmez de yine duraklarsa teşebbüsü elimize alarak bütün hızımızla bu davayı yürütmek, icabederse beraber hayatımızı feda etmek üzere kan kardeşi oluyoruz. — Bütün manasiyle evet.

İLK M A N A S T I R M E R K E Z T E Ş K İ L Â T I s

8 Şubat 1907 (26 Kânunusâni) de Enver, ben, bir de Enver Beyin çok güvendiği, icabmda nüfuzundan memleketinde istifade edebileceğimiz; eski İttihad ve Terakki mensuplarından Kolonya eşrafından ve Mülkiye Mektebi (Siyasal Bilgiler) mezunlarından Hüseyin Bey ilk merkezi teşkil ettik. Enver Beyle bu zatın evine gittik. Enver onunla beni tanıştırdı. İlk aylık aidatı olmak üzere bir çeyrek lira verdi. Verdiğimiz karar şu oldu: Hüseyin Bey hiç işe karışmayacak. Bu suretle yedek merkez azası olarak bulunacak. Enver'le ben faaliyete başlayacağız. Cemiyetin maliye, hâ-

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 182

kimler hey'eti ve fedai teşkilâtı kuruluncaya kadar ben parayı muhafaza edeceğim. (Azanın aylık gelirinden yüzde ikisini alırdık. Bu parayı altın yaparak boynuma asılı bir beyaz patiska kesede taşıdım). Fedai şubesi bana bağlı olacak. Tahlif hey'etini de ben idare edeceğim. Cemiyete rehberliği şimdilik Enver'le ben yapacağız. Cemiyete alınacaklar hakkmdaki kararı ikimiz kararlaştıracağız. Hüseyin Beyle ben tem a s t a bulunmayacağım. Enver, ona a r a sıra icabı kadar malûmat verecek. Enver sevinçle dedi: İki ittihadcı arasında bir hürriyetçi elbette onların tecrübelerinden ve cesaretlerinden feyz alacaktır. Dedim: İttihadcıların maksadı hürriyetti. Hürriyetçilerin maksadı da ittihaddır. Herhalde önce ittihad, sonra hürriyet gelecek. Yalnız eski Ittihad ve Terakki mensupları memleket içinde olsun, dışında olsun bu yeni cemiyete alınmalıdırlar. Aksi halde onlar da ayrı faaliyete kalkarlarsa fikirler ve fiiller birbiriyle çarpışabilir. Meselâ Avrupa'dan gelen ve Selânik'ten bana verilen gazetelerdeki makaleleri okuyacak cemiyetimiz mensupları, bunlardan iyi fikir almayacaklardır. Bu gazeteler hakkında hayli münakaşalar yaptık ve neticede bunların cemiyet menuspları tarafından okunmaması, hele taşınmaması teklifim kabul olundu. Bunları «Merkezi Umumi» okusun, icabeden tamimleri yapsın teklifinde bulunacağız. Bize gelecekleri de biz okuduktan sonra kimseye vermeyerek imh a edeceğiz. Bugün her münevver kimse, hele zabitlerimiz ordunun çöktüğünü, Haliç'te donanmanın çür ü d ü ğ ü n ü biliyor. Kumandanlar ihtiyar ve âciz olduk-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

183

l a n n ı bir s ü r ü d a m a d beyler ve p a ş a l a r ı n g a y e t seri terfilerle h a k ve e m e k t a n ı n m a y a r a k vazife b a ş ı n d a yetişen a r k a d a ş l a r d a n çok ilerilerde ve İstanbul'da d a i r e l e r d e yığıldıklarını görüyor, Kapitülâsyonlar ve D ü y u n u U m u m i y e gibi belâların milletin h a y a t ı n ı sönd ü r d ü ğ ü n ü biliyor. A d a l e t c i h a z ı n ı n b o z u k l u ğ u v e fikir h ü r r i y e t i n i n b o ğ u l d u ğ u n u , b u gidişle m e m l e k e t i n u ç u r u m a s ü r ü k l e n d i ğ i n i a n l a t m a k için b i r k a ç söz h e r k e s e k â f i tesiri yapıyor ve h ü r r i y e t e k a v u ş t u r a c a k bir cemiyete girmeye can attırıyor. Bunu M a n a s t ı r muhitinde çoktanberi gördük. Şu halde h e m e n yarın akş a m d a n itibaren tahliflere başlamaya k a r a r verdik.

MERASİMLİ TAHLİFLERE VE TEŞKİLÂTA BAŞLADIK:

Manastır'da numaraların 500'den başlamasını ve bu suretle cemiyete girecek arkadaşların mühim bir kuvvete katıldıklarını zannetmelerini ve Manastır'm ll'inci numarasının da tarihi bir hatıra olarak benim; İttihad ve Terakki'den ağabeyime ve onun da bana hediye ettiği n u m a r a y a karşılık b a n a ait olmasını Enver'e teklif ettim. Kabul etti. O da, ilk tahlifin kendi evinde yapılmasını ve kendisinin rehberlik ettiği mümtaz yüzbaşı Aziz Kahire'nin (Arap istiklâlinin önayaklığmı yaptığından Balkan Harbinden sonra Divan-ı Harbi Örfice idama mahkûm edilen, f a k a t Enver Paşa nezdindeki tavassutumuzla kurtulan, bir takım maceralardan sonra Mısır Ordusu umum müfettişliği m a k a m m a kadar çıkan) ilk olarak tahlifini, tarihi bir hatıra olarak teklif etti. Buna göre her hazırlığı yaptık. Pek güvendiğimiz ve hususi yemin ettirdiğimiz a r k a d a ş l a r ı n bir d a h a m e r a s i m l e y e m i n i n e l ü z u m gör-

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 184

medik. Bunlardan mıntıka Erkân-ı Harbiyesinde Mümtaz Kolağası Servet (Emekli Albay) ve Süvari Yüzbaşı Âkif (General, ve meb'us) ve ben ilk tahlifi Enver'in evinde geceleyin yapmak üzere orada toplandık. Enver de gözleri bağlı olarak kolunda Aziz Kahire'yi getirdi. Ufak bahçeden tahlif yeri olarak hazırlanan mutbağa girdik. Sesimi tanınmayacak derecede kalınlaştırabiliyordum. Kısalttığım yemini ezber okudum ve Aziz Beye tekrar ettirdim. Manzara hakikaten heybeli idi: Biz üç arkadaş siyah peçe ve kırmızı önlüklerle ayakta, önümüzde kırmızı örtülü bir masa. Üstünde bir Kur'an-ı Kerim, az açığında bir röverle - kama, birbiri üstünde çapraz vaziyette. Aziz'in sağ eli Kur'an üzerinde, sol eli silâhların üstünde olarak yemini tekrar etti. Sıra gözlerinin açılarak işaret ve parolayı öğrenmesine geldi. Enver de kapının yanında ayakta bize bakıyordu. Bu manzara karşısmda gözleri açılacak Aziz Kahire'nin halini en ince noktasına kadar dikkatle takip ediyordum. — Gözlerinizi açınız! Şimdi size cemiyetimizin işaret ve parolasını bildireceğim! dedim. Aziz, merasimin nelerden ibaret olduğunu bilmediği için sevinçle gözlerini kapayan beyaz mendili başının üstünden çıkardı. Karanlıktan ziyaya çıkan gözlerini biraz alıştırdıktan sonra, gördüğü manzaranın ruhuna büyük bir tesir yaptığını her haliyle gösterdi. Ben de canlı cansız her varlığa dikkat edebilmesi için biraz bekledim. Sonra sağ elimin baş ve şahadet parmaklarını hilâl haline getirerek ve y u m r u k tarafı göğsümün üstünde kendisine göstererek: — İşaretimiz böylece Hilâl'dir. Size bu işareti verecek zat, bundan sonra parolamız olan MUİN kelime-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

185

sinin M harfiyle bir söz söyler. Siz de cevabınızda (Ayn) harfiyle bir şey söylersiniz. O tekrar size (i) harfiyle bir şey söyler, siz de (n) harfiyle cevap verirsiniz. Bu suretle iki cemiyet arkadaşı tanışmış olursunuz. Şimdi tekrar gözlerinizi bağlaym! Sizi rehberinize teslim ederek buradan çıkaracağız, dedim; Enver'e teslim ettim. Aziz Kahire üzerinde bu tahlifin çok tesirli olduğunu bizzat gördüğüm gibi bu merasimin benim ve arkadaşlarım üzerinde de ruhi tesiri büyük olmuştu. Maddli, manevi büyük bir işe artık fiilen de başlamış oluyorduk. Kendimiz gibi bir çok genç vatandaşlarımızı da vatanımızın ve milletimizin selâmeti ve hürriyeti u ğ r u n a yeni fedakârlıklara sevkediyorduk. * •*

Aradan çok geçmeden garip bir dikkatsizliğim, beni Aziz Kahire'ye tanıttı. Şöyle ki ona tahliften sonra Hilâl işaretini gösterirken serçe parmağmda kırmızı taşlı küçük bir gümüş yüzüğün beni tanıtacağını hiç aklıma getirmemiştim. Enver vasıtasiyle tahlifin ne tesir yaptığım, kendisini kimin tahlif ettiğini kontrol ettiğimiz zaman; gördüğü heybetten çok heyecan duyduğunu, o manzaranın gözleri önünden gitmediğini fakat tahlifi yapan kimsenin sesinin kendi tanıdıklarından kimseye benzemediğini öğrenerek sevinmiştik. Halbuki bir gün bir yerde otururken Aziz Kahire de yanımıza geldi. Konuşurken gözlerinin benim serçe parmağımdaki yüzüğe takılıp kaldığını ve Aziz'in bir düşünceye daldığını farkettim. Ben de zor bir dur u m a düştüm. Fakat Aziz pek metin bir insandı. Hürriyete de âşıktı. Enver ise mekteptenberi kendisini bu

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 187

suretle tanıdığını söylemişti. Şu halde Enver'in de reyini alarak onun beni tanımasında bir mahzur görmedim. Bir aralık Enver Bey de yanımıza geldi. Beraber ayrıldık ve vaziyeti kendisine anlattım. Aziz Bey hemşehrisi bir zabiti cemiyete almayı Enver'e teklif etmiş imiş. — Şu halde dedim, bu zatı Aziz'in evinde tahlif edelim. Fakat diğer tahlif hey'eti azaları bulunmasın. Sen ve Aziz bulunun. Tahlifi ben yaparım. Şimdi Aziz'e kendimi tanıtayım. Fakat fiilen gördük ki işaret ve parola tehlikeli bir şey olabilir. Tanışması lâzım gelen azaya hususi olarak başka işaretler ve parolalar verilmesini Selânik'e teklif edelim. Enver teklifimi muvafık buldu. Dedim : «Şimdi Aziz'i de yanımıza çağıralım ve lâtife ederek kendimi tanıtayım.» Aziz'i çağırdım. Yanımıza gelince tahlif esnasındaki bir sesle: — Demincektenberi yüzüğüme bakarak neler düşündüğünüzü; söyleyerek merakınızı gideriyorum, dedim. Aziz (*) bundan çok memnun oldu ve : ( * ) Manastır'da ilk tahlif ettiğimiz bu Aziz Kahire'dir ki 31 Mart isyanının tedibinden sonra apaçık bana «Arap birliği» için çalıştığını, Türklerin mahvolacağım, fakat Araplan n birlik yaparak yaşayacağını, bunun için Arapların yakasını bırakmaklığımızı söyledi. Ben de : Türklerin kendi varlıklarım muhafaza edecek kadar kuvvetli bir seciyeye malik olduklarını söyleyerek gittiği yolun tehlikesini, bunun Araplığı büsbütün yutmak isteyen devletlerin propagandası olduğunu uzun uzndıya anlattım. Bu Aziz Bey Trnblusgarp nıuhareeblerinde de Enver'le arası açılmış, Enver'in Harbiye Nazırlığı zamanında Divan'ı Harb-i Örfî ölümüne karar vermişti. Bunu haber almca Enver Paşa'ya

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

187

— Çok teşekkür ederim. Bu ses değiştirmenize hayran oldum. Hele bu sırrı benden saklamadığınıza ise bütün kalbimle teşekkür ederim, dedi. Onun bir arkadaşını kendi evinde tahlif işini görüştük ve sonra da hallettik. Bir aralık Enver Selânik'e gittiği zaman bu işaret ve parola mahzurunu oraya da kabul ettirdiğinden bunlar kaldırıldı. İttihad ve Terakki Cemiyeti Abdülhamid tarafından para ve ikna kuvvetiyle dağıtıldıktan ve Paris'teki gazetelerinin harfleri bile satın alındıktan sonra Ahmet Rıza ve arkadaşları Terakki ve İttihad Cemiyeti adını almışlardı. Paris'ten Selânik'e gelen bu cemiyetin ileri gelenlerinden Doktor Nazım şu teklifte bulunur : (Doktor Nazım 1907 temmuzunda Selânik'e gelmiş, Hoca Mehmet adiyle sarıklı ve cüppeli, altı ay kalmış, İzmir'e gitmiş). «Avrupa bizim ismimizi tanıyor. Sizin isminizi duyunca, Türkler türlü cemiyetler yapıyor diyeceklerdir. Siz de bizimkini kabul edin...» Bu teklif umumi ittifakla kabul edildi. (Hürriyetin ilânından sonra da İttihad ve Terakki namı altındakilerin ayrılığını gidermek için İttihad ve Terakki şekli, yâni eski ilk ismi kabul olundu. Cemiyetin ismine ilk «Hilâl» denilmesi, sonra bunun işaret olarak kabulü, harice karşı da İslâmcılık zihniyetini de göstereceğinden mahzurlu bulunarak kaldırıldığı halde; hürriyetin ilânını müteakip Enver Beyin başına hilâl takması bir çok zabitlere de bu işareti başlarına taktırması şayanı hayrettir. Hayli sonraları da cemiyetin ileri gelenlerinden bir kısmı mason oldukları halde bir taraftan da ittihadı İslâm siyaseti başladı. EnManastır'da kendi evlerinde Hürriyet Cemiyeti için tahlif ettiğimizi ve ilk numarayı aldığım hatırlatarak bu vahim kararı önledim.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 188

ver Bey, Harbiye Nazırı, sonra da Cihan Harbinde Başkumandan vekili olunca bu siyasetin başma geçti. Cihad ilânına kadar da yürüttü. Bunları aşağı bahislerde göreceğiz.) İLK H A R A R E T L İ F A A L İ Y E T V E B İ R DURAKLAMA s

Enver'in önünde tahlif, tarihî bir hatıra olarak Aziz Kahire'ye inhisar edebildi. Enver'in annesi, babası, hemşiresi beraberinde olduğundan topyekıin onların uzaklaştırılması bir defalık m ü m k ü n olabilmişti. Zindan altında, Manastır'm en kuytu bir cihetinde, tahlif işlerine çok müsait olarak bulduğum kârgir iki katlı bir evde işlere hız vermiştik. Bahçe kapısından girilen bu evde tahlifleri kolay yapmak için; sınıf arkadaşım avcı t a b u r u yüzbaşılarından Tayyar'ı (Kalkandelenli) da almıştım. Ev altında, geniş cibinliğim içinde geceleri birkaç tahlif yapıyorduk. Manastır'daki Avcı Taburu, Süvari Onüçüncü Alay, Topçu Onüçüncü Alay, Obüs Alayı, Piyade taburları vesair k a r a r g â h l a r a adamakıllı el atmıştık. Hatta staj yaptığım Topçu Onüçüncü Alayın —Topçu alayının — t a b u r kumandanlarından Osman Bey bile Enver tarafından kuvvetimizden haberdar edilmiş bulunuyordu. Birdenbire Mıntıka Kumandanı Hâdi Paşa İstanbul'a istenildi. Bu zat martın 30'unda (Rûmi 17) Manastır'dan hareket etti. Saroviç'e kadar Mıntıka Erkân-ı Harbiyesi kendisine refakat ettik. Hâdi P a ş a nın acele İstanbul'a aldırılması bu Osman Beyin ban a talimhanede bir aralık şunu söylemesine sebep oldu:

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

189

— G e n ç l e r ! Siz iş y a p ı y o r s u n u z ; F a k a t H â d i P a şa'yı uçurdunuz! İstanbul herhalde teşebbüslerinizi hab e r almış olacak ki adamcağızı istediler. — Ben — E v i n d e n b i r yere a y r ı l m a y a n Hâdi Paşa'nın varlığiyle y o k l u ğ u a r a s ı n d a n e askeri ve n e d e siyasi bir ehemmiyet yoktur. Herhalde yerine d a h a iyi birisi gelebilir. Teşkilâtımız p e k kuvvetlidir. Sak ı n benimle E n v e r B e y d e n b a ş k a s ı n a h e r h a n g i b i r fik i r d e bulunmayınız. D e r h a l m e r k e z h a b e r alıp faaliy e t e geçebilir... O s m a n Bey y u m u ş a d ı ve b a n a ş u suali s o r d u : — O halde beni tarihi m e ş r u t i y e t i a l m a k bizim için f e n a o l u r ? İlk m e ş r u t i y e t i n duğunu gördüğümüzden bu

misallerle i k n a ediniz ki d a h a m ı iyi o l u r , d a h a m ı bize çok p a h a l ı y a malolsuali soruyorum.

B e n — Bizi i l k ö n c e R u m e l i ' n d e n k o v m a k i ç i n b ü y ü k devletlerin n ü f u z m ı n t ı k a l a r ı n ı nasıl ellerine aldıklarım ve Bulgar, Sırp, R u m l a r ı n kendi ırklarıyla m e s k û n yerlerde hakimiyetlerini k u r m a k ve m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r b u h u d u t l a r ı g e n i ş l e t m e k için de silâhlı k u v v e t l e r i n — ki biz b u n l a r a çete d i y o r u z — f a a l i y e t lerini görüyorsunuz. Rumeli'den çıkarken Anadolu'da barınabileceğimiz b u gidişle şüphelidir. O r d u l a r ı m ı z ı n h a h meydanda. Zaten yalnız ordu kuvvetiyle karşı k o y m a k d a m ü m k ü n değildir. Bir ü m i d i m i z v a r , o d a millet kuvvetini ortaya çıkararak A v r u p a ' y a bu kudretle görünmek. Bu d a a n c a k hürriyetin ilânı ve meşrutiyet idarenin k u r u l m a s i y l e m ü m k ü n olur. U c u z vey a pahalı b u n a mecburuz, aksi halde topyekûn çökeceğiz.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 190

Osman Beye ait bu hatırayı kaydettiğimin sebebi böyle bir suale başka bir kimse tarafından m u h a t a p olmadığımdan, Hâdi Paşa'nın gidişi zamanına tesadüf edişindendir. Bu hadise üzerine bir müddet duraklamaya Enver'le k a r a r verdik. Haziran 3 (Rûmi Mayıs 20) de Mıntıka Kumandanlık Vekâletine Süvari Feriki Giritli İsmail Paşa geldi. Pek centilmen olan bu zat, Ecnebi konsoloslarıyla sıkı temasta bulunur, onların belediye bahçesinde başladıkları tenis oyununu her akşam seyrederdi. Nihayet Hâdi Paşa 28 temmuzda tekrar geldi.)

TEKRAR HIZ ALDIK: Sınıf arkadaşım Mümtaz Yüzbaşı Nuri Selânik (Conker) taburuyla Manastır'a gelmişti. Bunu da benim delâletimle ve benim evde yemin ettirerek cemiyete aldık. Bana yakın bir yerde tuttuğu evde de a r a sıra tahlifler yaptık. Bunu gizlemek için de a r a sıra toplanır yemek yer ve eğlenceler tertip ederdik. Süvari Onüçüncü Alay Kumandanı Kaymakam Sadık Bey (Hürriyet ve İtilâfın şöhret alan lideri) ve Ordu Erkân-ı Harbiyesi İkinci Şube Müdürü Binbaşı Remzi Bey (Üçüncü Avcı Tabur Kumandanlığmda şöhret alan, paşalıktan emekli olan) benim tarafımdan cemiyete alınmış, Nuri Beyin evinde yemin ettirmiştik. Bu iki zatı dahi ben İstanbul'a ayrılırken Manastır merkezine aldığımızdan nasıl cemiyete aldığımızı ve nasıl tahlif ettiğimizi kaydediyorum : Sadık Beyi ara sıra Kırmızı Kışla'daki makamında, Remzi Beyi de Drahor boyunda Ordu Erkân-ı Harbiyesinde makamında ziyaretle emniyetlerini ve sami-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

191

miyetlerini k a z a n m ı ş t ı m . S a d ı k Bey F r a n s ı z c a f e l s e f e kitaplariyle meşgul olurdu. Kendisine askeri bazı eserler v e r e r e k mesleğiyle u ğ r a ş m a s ı n ı n ileride lâzım olacağını söyledim. Her ziyaretimde içinde b u l u n d u ğ u m u z kötü vaziyetin gittikçe vahimleşteğini de a ç a r d ı m v e h a s b ı h a l l e r y a p a r d ı k . A r t ı k h e r ikisi d e o l g u n b i r vaziyete gelmişlerdi. E n v e r Beye h e r ikisini d e cemiyete a l m a k kararımı bildirdim. Muvafık buldu. Y e m i n m e r a s i m i için Sadık Beyi Enver'in, Remzi Beyi d e benim, N u r i Beyin evine götürmekliğimizi, y e m i n m e r a siminde dahi bulunmaklığımızı kararlaştırdık. S a d ı k Beyi z i y a r e t i m d e h ü k ü m e t i n , milletin v e ord u n u n hallerini hasbihalden ve Makedonyada gayrı T ü r k siyasî faaliyetlerin gittikçe arttığını ve b u u n s u r ların gerilerindeki Balkan devletlerinin ordularının bizden d a h a ileri o l d u ğ u n u ve h e r birinin d a y a n d ı ğ ı b ü y ü k bir devlet de b u l u n d u ğ u n u belirttikten s o n r a s ö z ü m ü şöyle b i r sual ile b i t i r d i m : Ben — P e k i , f a k a t b u işin sonu n e r e y e Bizim h a l i m i z n e olacak?

varacak?

S a d ı k Bey — K â z ı m Bey, b i z i m için hiç b i r s u r e t te kurtuluş imkânını göremiyorum. Dışarının bir düziye d a r b e l e m e s i ve içimizdeki zaaf ve tereddi bizi m a h vedecektir. Bu felâketin ö n ü n e d u r a c a k hiç bir k u v v e t yoktur. Ben — Y a v a r s a ? Siz de o k u v v e t e katılır m ı s ı n ı z ? S a d ı k Bey — Nasıl k u v v e t b u ? Ben — B i r Cemiyet. İstibdadı y ı k m a k ve yerine m e ş r u t i y e t i y a n i milli k u v v e t i k o y m a k için b i r c e m i yet, kuvvetli bir cemiyet, o r d u y u d a içine a l m ı ş bul u n a n bir cemiyet. H e r h a n g i bir felâketi ö n l e m e k için y a k ı n d a icraata geçecek olan bir cemiyet.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 192 S a d ı k Bey — Böyle m u h t e r e m bir cemiyet v a r s a size itimadım ve s a m i m i y e t i m o l d u ğ u n d a n delâletinizle d e r h a l girerim. B e n — Y e m i n m e r a s i m l e y a p ı l m a k t a d ı r . Ö n c e sizinle b u l u ş u r u z . Sizi b i r i n e t a k d i m e d e r i m , y e m i n yerine yaklaşınca gözlerinizi b a ğ l a m a k usuldendir. Orad a g ö z ü n ü z açılır ve herşeyi g ö r ü r ve öğrenirsiniz. Sonr a yine gözlerinizi b a ğ l a y a r a k çıkarılırsınız. S o n r a d a gözleriniz açılır. S a d ı k Bey — H e r şartı k a b u l

ederim.

*

•*

R e m z i B e y i d e z i y a r e t l e a y n ı s u r e t l e k o n u ş a r a k işi kararlaştırdık. B u n u ben götüreceğimi ve gözlerini b a ğ l a y a c a ğ ı m ı söyledim. Bu d a t e r e d d ü t g ö s t e r m e d e n k a b u l etti. G e c e E n v e r B e y S a d ı k Beyi, b e n R e m z i B e y i t a y i n ettiğimiz y e r l e r d e n a y n ı z a m a n d a a l a r a k yola çıktık, N u r i Beyin evine y a k ı n gözler bağlandı. O r a d a hem e n e v e g i r m e k o r a s ı n ı b u z a t l a r a b e l l i e d e b i l i r d i .Bun u n için u s u l ü m ü z ü z e r e gözleri bağlı s o k a k t a dolambaçlara başladık. Aksi iktikametlerden geldiğimizden E n v e r ' l e S a d ı k Bey v e b e n i m l e R e m z i k a r ş ı l a ş t ı k . Gözlerini a ç ı v e r m e m e l e r i için Remzi Beye : — Yabancı değil bizdendirler, yın, dedim.

gözünüzü

açma-

E n v e r d e S a d ı k B e y i n k u l a ğ ı n a b ö y l e f ı s ı l d a d ı . Biz ise Enver'le başımızı e ğ e r e k ve t e b e s s ü m e d e r e k geçtik. ö n c e E n v e r ' l e S a d ı k Bey a r a l ı k b u l u n a n k a p ı d a n g i r d i l e r . T a m b u s ı r a d a iki a y a k sesi d a h a d u y u l d u . K a r a n l ı k yaz gecesi piyasasını biraz d a h a u z a t m a y a

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

193

m e c b u r kaldım. Bizden b a ş k a kimse bu eve gelmeyeceği için R e m z i Beyin k u l a ğ ı n a d e d i m : — Gelenler yabancı olacaklar, gözünüzü açm. O d a h e m e n mendilini çekti çıkardı. Fakat h e m hayli d o l a ş m ı ş ve h e m de bağlı gözleri h e n ü z açıldığ ı n d a n b u l u n d u ğ u y e r i t a y i n e d e m e d i . İ k i sivil T ü r k y a n ı m ı z d a n geçti. Az s o n r a t e k r a r gözlerini bağlayar a k b i r iki d o l a ş t ı k t a n s o n r a biz de eve daldık. Yem i n m e r a s i m l e r i n i y a p t ı k , y i n e geldiğimiz gibi çıktık ve yerlerine götürdük. (Nerede ve kimler t a r a f ı n d a n y e m i n m e r a s i m i yapıldığını a n c a k yedi a y k a d a r sonr a b e n İ s t a n b u l ' a a y r ı l ı r k e n h e r ikisini m e r k e z e aldığımız z a m a n k e n d i l e r i n e h i k â y e ettim.)

N İ Y A Z İ B E Y İ N E V İ N D E BİR T A H L İ F C e m i y e t e ilk o l a r a k avcı t a b u r u n u n biricik alaylı zabiti olan A b d u l l a h Efendi de alınacaktı. B u n u m ü sademelerde g ö r m ü ş t ü m . Cesur ve ağır başlı bir a d a m dı. B ü t ü n t a b u r a r k a d a ş l a r ı n ı n e m n i y e t i n i d e k a z a n mıştı. F a k a t alaylı o l d u ğ u n d a n e n sona bıraktığımız gibi ihtiyat tedbir o l m a k üzere de kendine rehberlik eden Niyazi Beyin evinde yemin merasimi y a p m a y ı u y g u n b u l d u k . Tahlif hey'eti o l a r a k Niyazi, S ü l e y m a n (ikisi d e a v c ı t a b u r u b ö l ü k k u m a n d a n ı ) v e b e n b u l u n duk. Sesimi değiştirerek b e n o k u d u m . İşler bittikten sonra Niyazi d e d i : Bizim evde a r t ı k b a ş k a k i m s e y e y e m i n y a p t ı r a m a yız. B a ş ı m a a z k a l d ı b i r b e l â geliyordu. İşin i ç i n d e n güç k u r t u l d u m . Bilmem y a belki d a h a t a m da y a k a m ı k u r t a r m ı ş değilim. F . : 13

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 194

194

— Hayrola! dedik.

— Be yahu! O sizden aldığım (benim evden) bu kırmızı onıuKierı belime sarmıştım. Siyah peçeleri de cepıerıme tiKiştırmışum. tuzun namını ı y t m ae evlenmıŞLi) da bu gece uzak bir Komşuya götürecektim. Ben önceden merdiveni inerken baKtım bizimki arkamdan bir şey çeKereK bana; «¿¡u sallanan Kırmızı da ne oıu>orv» tüye sormasın mı? Meğer o n u n u n o m çözülmüş, ceketimin altından sarKmış. üızım ilanım ua bunu yakalamış merakla hem çeKiyor, nem soruyor. Bir yaıan uyauruncaya kadar yuiKundum, auraum. Niyazi'nin kendine mahsus bir şive ile anlatmasına gütmemek mumKun degıiuı. 1-akat hadise peK gülünecek bir şey olmaktan ziyade duşunuleceK bir şeydi. S o r d u m : — Peki, n e y a l a n

uydurdun!

— Belim a ğ r ı y o r d u . Kışlada elime b u b a y r a k l ı bezler geçti, sıkıca s a r m ı ş t ı m . Nasılsa ç ö z ü l m ü ş ! d e d i m . A m a bizim h a n ı m b u n a i n a n d ı d a mı f a z l a bir şey sorm a d ı , b i l m e m . B i r a z d a n e v e d ö n ü n c e iş belli o l a c a k . Alın b u örtüleri ve a r t ı k bizde b u işleri y a p m a y a l ı m ! — Niyazi! d e d i m . Bir k ı r m ı z ı s e n d e kalsın. Ç ü n k ü s o r a r s a gösteriverirsin. F a k a t o r t a d a n y o k o l m u ş gör ü r s e şüphesi artabilir. Sen d u a et ki ü s t ü n ü başını, ceplerini yoklamaya kalkmasın. Siyah maskeleri görseydi n e yalan kıvıracaktın? — Vallahi h â l â d ü ş ü n ü y o r u m . İkişer göz yeri olan siyah maskeye ne u y d u r u r d u m , bilmem. Dedim: — Takibe giderken

muhbirlerimizi

tanımasınlar

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

195

diye köyleri ararken yüzlerine takarız, diye dın!

atıtferir-

— V a l l a h i ş u e r k â n - ı h a r p l i k b a ş k a şey. K ı r k yıl d ü ş ü n s e m bu incelik a k l ı m a gelmezdi. TAHLİFLERE HIZ V E R M İ Ş T İ K . E M M İ Y E T T E İDİK Artık Ohri'den Resne'den ve etraftan halktan da tahlillere başlamıştık. Kökilı'deki kardeşim yüzbaşı H u l u s i B e y i M a n a s t ı r ' a n a k l e t t i r d i k . B u s u r e t l e i k i biz, b i r d e y ü z b a ş ı '1 a y y a r K a l k a n d e l e n b e n i m e v d e işe koyulduk. Fakat ı ay y a r ı n h e n ü z çocuk olan yeğeni biraz g ü ç l ü k veriyordu. Y e m i n geceleri b u n u bir tar a t a s a v ı y o r d u k . B u n u n için c e m i y e t e a l m a y a k a r a r verdiğimiz M ü m t a z Yüzbaşı Samı Yanya'yı, 'layyar'm yerine eve a r k a d a ş aldım. Y u k a r d a üç o d a d a ayrı ayr ı i d i k . Bi r m ü d d e t S a m i ' y i s a v a r a k y e m i n m e r a s i m i n i y a p t ı k . B i r k a ç gece s o n r a S a m i Beyi y e m i n ettirdim. Nerede ve kimin t a r a f ı n d a n yemin ettirildiğini anlayamadı. A n c a k kendisini de tahlif hey'etine aldığımız z a m a n vaziyeti görerek h a y r e t l e r içinde kaldı. İnsan gözleri bağlı o l a r a k a y n ı s o k a k t a birkaç d ö n ü ş ve m u h telif i s t i k a m e t l e r e y ü r ü y ü ş l e b u l u n d u ğ u yeri şaşırıyor. CEMİYETİN

TENSİKİ

M a n a s t ı r ' d a pek çoğalmıştık. 3 - 5 kişilik g r u p l a r halinde teşkilât yaptık. Her g r u b u n bir başı bulunuy o r ve b u n l a r b e n i m l e t e m a s t a o l u y o r l a r d ı . Bir de fed a i g r u b u y a p t ı k . E n v e r ' l e b e n f e d a i g r u b u n u n esasını teşkil ediyorduk. K a r d e ş i m Yüzbaşı Hulüsi, a v c ı d a n Yüzbaşı Niyazi, S ü l e y m a n , Tayyar, M ü l â z ı m Tevfik, İbrahim, t o p ç u d a n Ziya en güvendiğimiz a r k a d a ş l a r d ı . (Âtıf h e n ü z c e m i y e t e a l ı n m a m ı ş t ı ) . F a k a t m e r k e z t e ş -

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 196

kilâtımız hâlâ olduğu vaziyette kalmıştı. Yeni gelen nizamnamemiz veçhile ayrı bir tahlif hey'eti, bir maliye hey'eti, bir de hâkimler hey'eti bulunacaktı. Bu teşkilât Enver'in hoşuna gitmiyordu. Onun fikrince bu merkez teşkilâtı işlerin hükümetçe haber alınmasına sebep oluyordu. Ben ise gündüz topçu alayındaki staj vazifemden, geceleri de evimde yemin işlerinden yoruluyordum. Maliye işleri de üzerimde olduğundan cemiyete girenlerin aylık gelirlerinin yüzde ikisini rehberleri vasıtasiyle topluyor, biriken p a r a l a n aitın yaptırarak boynumda asılı bir beyaz kesede taşıyordum. İsimleri ve numaraları birer aşırı harflerle ayrı ayrı kitaplara yazıyorduk. Bu kitapların biri Enver'de biri de bende idi. İkimiz bir araya gelmeyince numaralar belli olmuyordu. Enver'in Selânik'te Istıtlaat komisyonunda aza olmasından sık sık oraya gitmesi, bu hususta beni zor duruma koyuyordu. Bazan bir arkadaş numarasını unutur sorardı. Enver Manastır'da bulunmadığı zaman işi savsaklamak lâzım geliyor; bu da tuhaf oluyordu. Bunun için riyaziye düsturları halinde bir eser gibi ve numaraları bir deftere yazdım. Bunu Enver'le benden başkasının anlamasma imkân yoktu. Bundan sonra rahat ettim. Eğer ben Manastır'dan ayrılırsam bu defteri Enver'e bırakırdım. Üçüncü merkez arkadaşımız Kolonyalı Hüseyin Bey ayda bir altın çeyreği aidatını verir, bir şeye karışmazdı. Enver Bey de bunu böyle istiyordu. U M U M MÜFETTİŞ HÜSEYİN HİLMİ PAŞA GELDİ V E ENVER'LE BENİ ÇAĞIRTTI

Hilmi Paşa Türk ve ecnebi kalabalık maiyetiyle yazları Manastır'a gelirdi. Bu yıl da 16 Haziran (3 Rûmi) de Pazar günü yağmurlu bir havada Manastır'a

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

197

geldiler. Silindir şapkalı Avrupalı müşavirleri, bizim için S u l t a n H a m i d a l e y h i n e o r d u y u ve h a l k ı n e f r e t ett i r m e k v e y a k ı n t e h l i k e y i g ö s t e r m e k i ç i n iyi b i r v e s i l e oldu. Bunların ve İtalyan üniformalı j a n d a r m a erkânının m a ğ r u r bakışları herkesin kalbine bir h a n ç e r gibi saplanıyordu. A l i N a d i r P a ş a (*) v e b i r k a y m a k a m d a n m ü r e k k e p bir e r k â n - ı h a r b i y e hey'eti d e M a n a s t ı r ve Pirlep e ' d e d o l a ş m a k t a idiler. B u n l a r d a b u g ü n M a n a s t ı r ' a d ö n d ü l e r ve ertesi g ü n İ s t a n b u l ' a gittiler. İ s t a n b u l ' d a n g e l e n hey'etlerin b i r m a k s a t l a geldikleri k a n a a t i y l e onları göz a l t ı n d a b u l u n d u r u y o r d u k . Hilmi P a ş a geldiğinin ikinci g ü n ü E n v e r Beyle ben i çağırttı. H ü k ü m e t k o n a ğ ı n d a k i (bir t a r a f ı d a o r d u e r k â n - ı h a r b i y e s i idi.) m a k a m ı n a g i t t i k . Bize s a m i m i d a v r a n d ı ve şunları söyledi: — E n v e r Beyi t a n ı r ı m . Seni de y a k m d a n g ö r m e k istedim. Her ikinizin m ü s a d e m e l e r d e k i muvaffakiyetlerinizden m e m n u n u m . Yalnız siyasî vaziyetimiz n a ziktir. Çok şiddet göstermek ve hele m ü s a d e m e l e r d e s i l â h s ı z h a l k t a n d a ö l e n l e r i n b u l u n m a s ı bizi ç o k z o r v a z i y e t e d ü ş ü r ü y o r . S i z l e r v a z i y e t i k a v r a r s ı n ı z . Diğ e r silâh arkadaşlarınızı d a irşad etmelisiniz. Bunu s i z d e n d a h a ç o k i s t e r i m d i y e b a n a h i t a p etti. B e n d e b u vaziyeti elimizden geldiği k a d a r yaptığımızı — h i ç de yalan o l m a m a k üzere — cevaben söyledim. Şunları da anlattım : — Müsademeler k ö y l e r d e o l u n c a h e r iki t a r a f k u r ş u n u y l a b a z a n s i l â h s ı z k i m s e l e r d e v u r u l d u ğ u gib i e s a s e n h e r k ö y ü n d e s i l â h l ı k o m i t e s i d e işe k a r ı ş ( • ) Mütarekede İzmir'i Yunanlılara mukavemetsiz teslim eden.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 198 m a k t a , sıkıya gelince k a d ı n l a r v e ç o c u k l a r bile silâhları s a k l a d ı ğ ı n d a n silâhı elinde v u r u l a n m d a silâhı bul u n m a m a k t a d ı r . Bu h a l b e n i m d a h i b a ş ı m a geldi. M a h k e m e y e d a h i çağırıldım. Bu h a l b ü t ü n zabitlerin şevk ve gayretini kırmaktadır. Ben bir erkân-ı h a r b i m ve hen ü z kıt a stajımı yapıyorum. A r a s ı r a takiplere ve tahkiklere gönaerilıyorum. B u n u n tehlikesini memlek e t a ş k ı n a hiç g ö r u y o r u m . F a k a t üstelik mes'uliyete ç a r p ı l m a k öuşuncesı pek acı geliyor. Bu işlere n e zam a n son verilebilecektir. Çetelere silâh ve p a r a c a y a r dımı y a p a n büyük devletlerin konsolosları ve g ü y a asayişi k o n t r o l a m e m u r olan hey'etleridir. S o n r a suçl u biz k a l ı y o r u z . Hilmi Paşa gözlerini yere dikti. Enver de dirseğiyle k o l u m u d ü r t e r e k p e k ileri g i t m e m e k l i ğ i m i i ş a r e t verdi. Biraz s o n r a Hilmi Paşa b a n a şu vazileyi v e r d i : — Bugünlerde R u m çetelerinin faaliyeti malûm. H e r t a r a i t a B u l g a r k ö y l e r i n i y a k ı y o r l a r . Bir* ç o k d a B u l g a r ö l d ü r ü y o r l a r . Civar m ü i r e z e l e r i n y a r d ı m a koşm a m a l a r ı b u n u bizim de hoş g ö r d ü ğ ü m ü z manasını ç ı k a r t ı y o r . İşte M a n a s t ı r ' ı n b u r n u n u n dibindeki Sırpça köyü yakıldığı z a m a n Gobeş'deki müfrezemiz bu köye k a d a r geldiği halde çeteyi takip etmemiş. B u n u n sebebini müfettişlik Erkân-ı H a r b i İsmail H a k k ı Beyle birlikte gidip t a h k i k edeceksiniz.. Bize çok i l t i f a t l a r d a b u l u n a n Hilmi P a ş a ' d a n rıldıktan sonra Enver'e dedim:

ay-

— B u işlere son v e r e c e k o l a n işimizi b a ş a r m a y a b a k a l ı m . Bu a d a m l a r d a n bize h a y ı r yok. Ç e t e l e r i n k u r ş u n u y l a ölen veya m a h k e m e l e r i m i z c e mes'ui edilen g e n ç zabitlerimize acımıyorlar d a m a s a başı düşünceleriyle bizi a v u t u y o r l a r . Ben y a r ı n t a h k i k a t a gider-

.

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

199

ken hıncımı İsmail Hakkı Beyden alacağım. Manastır her harekete hazırdır. Bakalım Selanik ve daha başka yerler ne haldedir. t n v e r — bukunetli ol Kâzım. Herşey yoluna girer elbet, ismail Hakkı Beyle görüş, fakat sakın çıkışma! Dönüşte üç kişi beraber esaslıca konuşuruz. İSMAİL HAKKI (*) BEYLE BAŞBAŞA 19 Haziran (6 Rûmi) Çarşamba günü güzel bir havada atlı olarak İsmail Hakkı Beyle Gobeş yolunu tuttuk. Çok deialar geçtiğim ve gezdiğim bu yolun doyulmaz manzarası vardır : Perister dağının şahane kuruluşu. Manastır'dan ayrıldıktan sonra İsmail Hakkı Beye dedim: — Biz hazırız. Bakın tahkikatma gittiğimiz sınıf arkadaşım Selânikli Mehmet Ali de cemiyettendir. Merkez teşkilâtı tamamlanmıştır. Etrafa da kol salmıştır. Bu vaziyet uzun müddet süremez. Bu yakıp öldürmeler, arkasından zabitlerimiz aleyhine tahkikat, mes'uliyet, müsademelerde ölüm, yaralanma tehlikeleri hep müstebit idarenin kötülükleri olduğuna herkes kani olduğundan bu halin devamı cemi^timizin prestijini sarsar ve mensuplarının da maneviyatını kırar. Bundan başka Sultan Hamid bu işi haber alarak insiyatifi eline alabilir. İsmail Hakkı Bey — Çok doğru ama, biz sizin kadar kuvvetli değiliz.

söylüyorsunuz

Ben — Bu ne demek? Selânik Manastır'dpn önce işe başladığı halde neden kuvvetsizdir. Sonra Üsküp'te, Köprülü'de, Kökili'de ben bile altı ay önce sizinle ( *)

General Cafer Tayyar E&ilmez'ln ağabeyisi.

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 200 d e g ö r ü ş e r e k t a h l i f l e r y a p m ı ş v e ilk h a z ı r l ı k l a r ı y a p m ı ş t ı m . E d i r n e ' y e bile kol a t m ı ş t ı k . A n a d o l u ' y a izinli g i d e n a r k a d a ş l a r ı m ı z ı d a size g ö n d e r i y o r d u k . Nerel e r d e n e k a d a r k u v v e t i m i z v a r , s ö y l e y i n . Biz i l k h a r e k e t e geçer ve çığ gibi y ü r ü d ü k ç e b ü y ü k kuvvetleniriz ve n i h a y e t de istibdat yuvasını ezeriz. i s m a i l H a k k ı Bey — S a k ı n h a ! D a h a n e İstanbul'd a ve E d i r n e ' d e v e h a t t a n e de Ü s k ü p ' t e b i r m e r k e z teşkil e t m i ş değiliz. S e l a n i k d a h i h e n ü z p e k zaiftir. Siz b u r a d a çok hızlı gitmişsiniz. Ben — Benim k a n a a t i m ş u d u r : Sultan Hamid hastalanınca bazı siyaset adamları hazırlıklı bulunalım d i y e r e k işe b a ş l a d ı l a r . B a k t ı l a r k i p a d i ş a h ı n ö l e c e ğ i y o k , işi g e v ş e t i v e r d i l e r . B u v a z i y e t e b a k a r a k i d d i a e d e bilirim ki bizi i d a r e e d e n l e r i n a r a s ı n d a insiyatif sahibi, a t e ş a l t ı n d a n g e ç m i ş e r k â n - ı h a r p z a b i t l e r i v e h a t t a böyle zabitler dahi yoktur. B u r a d a tahkikata, takib a t a m u t l a k a e r k â n - ı h a r p z a b i t g ö n d e r i l d i ğ i h a l d e işi n e d e n b u n l a r ı n ele a l m a d ı ğ ı n a h a y r e t e d i y o r u m . Dön ü ş t e E n v e r ' l e d e b i r ûrscfi- g ö r ü ş e l i m . B ö y l e g i d e r s e Manastır'm yalnız başına bırakılacağından korkarım. S o n r a size ş u n u d a s o r m a k isterim. Ü s k ü p b u k a d a r z a m a n i h m a l e d i l m e l i m i idi? S u l t a n H a m i d ' i n d a y a n dığı şimali A r n a v u t l a r ı t u t a c a k , o n l a r ı iyilikle v e y a zorla i c a b ı n d a y o l a getirecek orasıdır. K a r d e ş i n i z Caf e r T a y y a r d a o r a d a d ı r . Sınıf a r k a d a ş ı m E r k â n - ı H a r p Y ü z b a ş ı E m i n B e y e ( G e n e r a l m ü t e k a i d i ) ise a l t ı a y evvel açtığımı, Köprülü'de Kökili'de de y e m i n ettirer e k hazırladıklarımı size d a h a o z a m a n bildirmiştim. B e n i m f i k r i m ş u : E ğ e r S e l â n i k ş u v e y a b u m ü t a l â a ile işi d u r d u r d u y s a bizim d u r a c a k h a l i m i z y o k t u r . Yak ı n d a k e n d i k e n d i n e b u iş b i r p a t l a k v e r e b i l e c e k istidadı almıştır.

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

201

ismail Hakkı Bey — Ne söyleseniz hakkınız var. Fakat Manastır'daki kuvveti gördükten sonra dönüşte Enver Beyle de görüşerek Selanik'te icabedenleri sıkıştırırız. ** *

Akşam Gobeş'e vardık. Lâtif ormanlar arasmdaki bu Ulah köyünde iki gece kaldık. Müfreze kumandanı Mehmet Ali'nin geçenki hadisede bir kusuru olmadığını tahkik ettik. Sırçpa köyünün yandığını görünce müfrezesiyle oraya gitmiş. Fakat geldiği zaman Rum çetesinin daha önce çekilmiş olduğunu görünce icabeden yardımlarda bulunduktan sonra yerine dönmüş. İsmail Hakkı Beye dedim : — Arslan gibi, hürriyet âşıkı bir zabit ve onun gibi askerler. Vazifelerini de lâzımı gibi yapmışlar. Bunlar değil mes'ul edilmesi hatta haklarında tahkikat bile ne kadar güçlerine gider. Geçende Manastır'da ben tahlif ettim. Gözümün içine bakıyor ve hiç şüphe etmiyorum ki «Bu belâyı daha ne z a m a n a kadar çekeceğiz?» diye kalp yolundan bana soruyor. Manastır'daki kıt'alar değil; böyle dağ başındaki müfreze zabitleri de cemiyete girmişler ve her gün bir hareket emri bekliyorlar. Selanik'teki arkadaşlar bu vaziyeti iyi kavramalıdırlar. İsmail Hakkı Bey — Allah razı olsun sizden. söylerseniz haklısınız.

Ne

** •

21 Haziran sabahı Gobeş'ten Tımova - Magarova'ya geldik. Tahkikatı tamamlayarak Manastır'a döndük. Bugün Filorina'nm 20 kilometre cenubu garbinde Ostima'da bir Rum çetesiyle bir müfrezemiz müsademe

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 202

yapmış. Biri Yunan topçu mülâzımıevvel elbiseli olman üzere Kumlardan üç ölü, askerimizden de IKI şehit var. ÜÇÜNCÜ AVCI TABURUNA GEÇİYORUM (*) Benim topçu alayındaki stajım bitti. 22 Haziran (9 Rûmi) de avcı taburunda staja başlamak içm orduya istida'mı verdim. Bu vaziyet mevkiimizi çok kuvvetleııaırecektı. Uçuncu Ordu bizim ana kuvvetimizi teşkil ediyordu. Mıntıka mülettışi sılatıyle esasen bunun üzerinde resmî nüfuzumuz vardı. Hemen bütün zabitleri ae cemiyete alınmış olduğundan ve bir kısmı da zaten sınıf arkadaşım olduğundan manevi nüluzum da çoktu. Fakat şimdi oraya bir bölük kumandanı sıfatiyle gireceğimden gece gündüz ve resmî ve hususi bir arada tek vücut olacaktık. Bu d ü ş ü n c e bende o k a d a r b ü y ü k bir tesir yaptı ki i s t i d ' a m ı verir v e r m e z e l d e n e m r i m i a l a r a k d o ğ r u ca Beyaz Kışla'daki Topçu O n ü ç ü n c ü Alay arkadaşl a r ı m a , k u m a n d a n l a r ı n a v e d a ' l a ilişiği k e s t i m . H e m e n de Kırmızı Kışla'daki Ü ç ü n c ü Avcı T a b u u r ' n a gelerek •işe b a ş l a d ı m . B ü t ü n zabitler çok sevindiler. Bir b ö l ü ğ ü n değil b ü t ü n t a b u r u n k u m a n d a n ı ve muallimliği senin olsun k a r a r ı n ı verdiler. Tabur k u m a n d a n ı b u l u n a n Galip Beyin askerî k u d r e t i de p e k m a h d u d o l d u ğ u n d a n stajımı bir bölük k u m a n d a n ı değil bir t a b u r k u m a n d a n ı olarak y a p m a k fırsatını bulmuş oldum. Bunu, a k ş a m Enver ve İsmail H a k k ı Beylere de müjdeledim. Onlar d a çok sevindiler. ( * ) Bu kahraman tabur, hürriyet hareketlerimiz için bi:'im güvendiğimiz bu askerlerin hürriyetin ilânından sonra büyük gafletler içinde istibdada nasıl âlet olduğunu ve 31 M a ı t hâdisesini çıkardığını göreceğiz.

. İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

203

E N V E R , İSMAİL H A K K I BEYLERLE M Ü N A K A Ş A VE KARARLARIMIZ

22 Haziran akşamı bizim evde üç arkadaş önce memleketin siyasî vaziyetini sonra da cemiyetin vaziyetini inceleyerek, ne zaman ne yapabileceğimizi münakaşa ettik. Enver'le İsmail Hakkı Beyler Sultan Hamıd'ın ölümünden önce hürriyetin alınmasına imkân görmediklerini izah ettiler. Ne yapıp yapıp bu adamı ortadan kaldırmaktan başka bir çare olmadığını ileri sürdüler. Lzun müddet teşkilâtın gizli kalamayacağı ııkrıni onlar da kabul ettiler. Şu halde Usküp ve Vaıdar boyu teşkilâtiyle ismail Hakkı Bey bizzat meşgul olacağına söz verdi. Ben şu mütalâada b u l u n d u m : — Meşrutiyfet idareyi kurmak ve emniyetle yürütmek için onun baş düşmanı olan ve bu düşmanlığını milleti aldatarak, hürriyetseverleri boğarak cihana göstermiş olan Sultan Hamid'in ortadan kalkması fikrini ben de kabul ediyorum. Fakat işe bu adamı ortadan kaldırdıktan sonra başlamak fikrini kabul edemiyorum. Şimdiye kadar Avrupalıların da yardımını gören Ermeniler bile kaç teşebbüs yaptılar. Muvaffak olamadıklarından ezildiler. Bulgarlarm ve Rumların da birşey yapamadıklarını ortadaki vaziyet gösteriyor. Bütün kesafetini İstanbul'da toplayan eski İttihad ve Terakki cemiyetinin de bu yanlış düşüncesi mahv ve perişan olmasına sebep olmuştu. Benim ötedenberi fikrim Rusçuk Yâranı'nın yaptığı gibi İstanbul'a bir Alemdur ordusu göndermek ve bu suretle Sultan Hamid'i devirerek işi kökünden halletmektir. Biz böyle bir ordunun esasını Manastır'da toplar, burada ve mühim merkezlerimizde hürriyeti ilân ederek harekete geçirebiliriz. Tabii mahdud bir m a n a gösterecek olan Manastır Yâ-

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 205 ranı, A l e m d a r o r d u s u gibi n a m l a r vermeyiz. H a r e k e t cemiyetimiz n a m ı n a b a ş l a r ve o r d u n u n adı d a «Hürriyet O r d u s u » olur. Ohri, R e s n e ve M a n a s t ı r vesaireden birçok gönüllüleri de beraberine alarak bu ordu sırf a s k e r i d e ğ i l b i r h a l k o r d u s u m a n z a r a s ı n ı g ö s t e r i r . B e n i m ilk g ü n d e n b e r i E d i r n e ' y e ve Ü s k ü p ' e e h e m m i yet verelim diye İsrarım ve h a t t a oraya kendi insiyatif i m l e k o l a t m a y a ç a l ı ş m a k l ı ğ ı m b u d ü ş ü n c e m d e n ileri g e l m i ş t i r . F a k a t y a z ı k ki b u işin b a ş ı n d a b u l u n a n lar S u l t a n H a m i d ' i n ö l ü m ü n e , — h e m de eceliyle ölüm ü n e — bel b a ğ l a m ı ş l a r d ı r . Bence böyle b i r d ü ş ü n c e bir p l â n değildir. Plânsızlık S u l t a n Hamid'e, h ü r r i y e t sevenlere karşı kanlı bir zafer d a h a kazandıracaktır. Enver — Kâzım'dan b u fikri, d a h a Hürriyet cemiy e t i n d e n h a b e r i o l m a d a n önce de dinledim. O n u n fikrince göller m ı n t ı k a s ı n d a (Ohri ve P r e s p e gölleri) bir h ü r r i y e t o r d u s u n ü v e s i t o p l a m a k ve M a n a s t ı r - Selânik - İstanbul y o l u n u t u t t u r m a k ve bu kuvvetle Sult a n Hamid'i ve taraftarlarını devirmek m ü m k ü n d ü r . Ve b a ş k a ç a r e y o k t u r . Ben b u plânı göller m ı n t ı k a s ı n d a n b e r a b e r g e ç e r k e n d i n l e d i m ve a k l ı m a b i r d e n b i r e k e n d i s i n e «Sir», d i y e h i t a b e t m e k g e l d i . H a t t a b i r a z d a çekiştik. Kâzım'ın plânını a r a sıra dinlerim. Çok parlaktır ve çok d a çekicidir. F a k a t ne dereceye k a d a r tatbik imkânı vardır, ben kestiremiyorum. İsmail Hakkı Bey m ü t a l â a s ı n ı söylesin. Ben — Eğer b u g ü n k ü d u r u m u m u z a göre münakaşa edeceklerse imkânsız olduğunu ben d a h a önce söylerim. Ben, böyle b i r p l â n ı esas o l a r a k k a b u l ederek cemiyetimizin teşkilâtını kurmak, vakit geçirmed e n h a r e k e t e g e ç m e y i teklif e t t i m ve e d i y o r u m da. Halb u k i cemiyetin «Hürriyet» adı bile «Terakki v e Ittihad» şekline d ö n d ü r ü l e r e k «Hürriyet Ordusu» n u n adı bile

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

205

ö n l e n i r gibi oldu. R u s ç u k ' t a n ç ı k a n b i r o r d u İ s t a n b u l ' a k a d a r geliyor d a bizim Selanik'te toplayacağımız bir hürriyet ordumuz n e d e n gidemesin? Bugün millette ve orduda istibdada ve hele Sultan Hamid'e karşı o k a d a r b ü y ü k bir n e f r e t d u y g u s u v a r d ı r ki böyle bir h a r e k e t i n m u v a f f a k o l a m a m a s ı için bir sebep y o k t u r . A v r u p a l ı l a r a g e l i n c e o n l a r ı n b u işi m e m n u n l u k l a s e y r e d e c e k l e r i n e ş ü p h e e t m i y o r u m . Ç ü n k ü millî bir h a r e keti, h ü r r i y e t s e v e r ileri milletler de hoş göreceklerdir. A r a l a r ı n d a k i r e k a b e t ise g a y r ı T ü r k l e r i n y ı l l a r d a n b e r i s ü r ü p giden kanlı ihtilâlleri karşısında d a h i hiç birini k e n d i başına h a r e k e t t e serbest b ı r a k m a m a k t a d ı r . Yalnız yine tekrar ederim Üsküp'te teşkilâtımız olmalıd ı r . Y a n ı m ı z ı k o r u m a k i ç i n E d i r n e ' d e t e ş k i l â t ı m ı z olm a l ı d ı r . Y o l u m u z u a ç ı k t u t m a k için, İ s t a n b u l ' d a teşk i l â t ı m ı z olmalıdır. K a r ş ı k o y a c a k o r d u y u ve d o n a n m a y ı irşad etmek, k u v v e t t e n d ü ş ü r m e k , bazı terörlerle m ü s t e b i d l e r i s i n d i r m e k ve a y n ı z a m a n d a h a l k ı k a z a n m a k için. Beş a l t ı a y i ç i n d e n e l e r y a p a m a z d ı k ? Fak a t b u r n u m u z u n u c u n d a b u l u n a n Ü s k ü p ' e bile d a h a e l u z a t m a m ı ş ı z ! O, Ü s k ü p ' e k i b u n d a n t a m b e ş a y ö n ce Selâııik'te bizzat b u İsmail H a k k ı Beye e h e m m i yetini söyleyerek g i t m i ş v e e l i m d e n g e l e n g a y r e t i göstermiştim. Üsküp, K ö p r ü l ü , Kökili'deki kıt'al arımızın h ü r r i y e t âşıkı zabitleri b u i h m â l e n e m a n a veriyorlar a c a b a ? B u n u n için İ s m a i l H a k k ı Bey mütalâasını-, plân ı n esasına ve b u n a göre teşkilâtın h a z ı r l a n m a s ı lüzum u n a göre söylemelidirler. Eğer p l â n ı n esası ç ü r ü k b u l u n u r s a v e y a S e l â n i k ' t e bizi i d a r e e d e n l e r b ö y l e b u l m u ş l a r s a ilk ö n c e b i r p l â n ç i z m e l e r i n i , o n d a n s o n r a teşkilâtı onun icaplarına göre yapmalarını tavsiye e d e r i m . B u g ü n k ü d u r u m u m u z gelişi güzel bir gidiştir. S u l t a n H a m i d h a s t a l a n ı n c a ölecek, a m a n ç a b u k teşkilâtımız b u l u n s u n d e m i ş l e r . Herif iyileşince işleri gev-

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 206 ş e t m i ş l e r . A m a b i z b u r a d a işi b ö y l e d ü ş ü n m e d i k v e teşkilâtımız bir düziye genişlettik. Nitekim Ohri ve Resne mıntıkaları da yakında kuvvetli birer merkezimiz olacaktır. İşler böyle gidemez. M a n a s t ı r m ı n t ı k a sı k o r k a r ı m y a l n ı z b a ş ı n a b i r p a t l a k v e r i r . V e b u p l â n sız h a r e k e t n a s ı l b i r s o n a v a r ı r k e s t i r i l e m e z . İsmail H a k k ı Bey — K â z ı m ' ı n d ü ş ü n c e l e r i n i ve teşkilât y a p m a k t a k i kudret ve basiretini yakından d a görmekle kendisine karşı g ü v e n i m sonsuz olmuştur. Evet Ü s k ü p , Edirne, İzmir ve h a t t a A n a d o l u içerilerin e k a d a r t e ş k i l â t ı m ı z ı n k ö k l e ş m e s i için nasıl ç ı r p ı n d ı ğ ı n a v e d a h a ilk g ü n l e r d e M a n a s t ı r ' d a n k ı y m e t l i a r k a d a ş l a r gönderdiğine ben de şahidim. Bunları icabed e n z a t l a r a d a a n l a t t ı m , işi g e v ş e t m e k h u s u s u n d a K â zım'ın i t h a m l a r ı n a h a k v e r m e m e k m ü m k ü n değildir. Üsküp'te kardeşim Cafer Tayyar da bulunduğu halde h â l â t e ş k i l â t y a p m a m a k l ı ğ ı m ı z ı n k u s u r u b a n a d a teveccüh edebilir. V a a d ediyorum, b u n u artık y p ^ n z . Plân h u s u s u n d a ben de Enver de Selânik'te arkadaşlarla tekrar görüşmeliyiz. Evet Hamıd'i öldüremcyec e k s e k b a ş k a bir şey de y a p a m a y ı z mı? Enver — Şu Manastır teşkilâtını cemiyetimiz Kâzım'a borçludur. B u n u h e r z a m a n söyleyeceğim. Fik i r l e r i n i d e ilk g ü n d e n çok t a k d i r ettim. H a t t a N a poleon d a olsa bu k a d a r d ü ş ü n ü r . H e m fikirce kuvvetli h e m d e a t e ş a l t ı n d a c ü r ' e t l i bir i n s a n o l a r a k t a k d i r e d e r e k k e n d i s i n e «Sir» d e d i m . O, a l a y e d i y o r u m s a n a r a k b a n a kızdı. F a k a t b u işe bir son v e r m e k üzere Selânik'te İsmail H a k k ı Beyle birlikte teşebbüslerde bulunacağımızdan artık m ü s t e r i h olsunlar. Ben — Teveccühleriniz çok kıymetlidir. Benim endişem, a r a d a n b u k a d a r yıllar geçtikten sonra, cahil

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

207

bir hükümdarın erkân-ı harplerin elinde teşkilâtlandırılan hürriyetseverler cemiyetine ikinci bir darbe d a h a vurarak milletimizi büsbütün sindirmesin! Eğer Selanik işi bundan böyle de yavaş alırsa Manastır Merkezi Umumilik vazifesini üzerine almalıdır. İsmail Hakkı Bey bu sefer bizim içimizde çalışır ve Selânik'le yine irtibat yapar. Ben bu kadar da ileri varılma tehdidiyle Selânik'in faaliyete geçirilmesine çalışılması fikrindeyim. Biraz daha hasbihalden sonra üç erkân-ı harp, üç hürriyetsever arkadaş aşağı yukarı fikir birliğiyle, sevgi ve saygı ile münakaşalarımıza son verdik.

BÜYÜK TEHLİKE — ŞEMSİ P A Ş A GELİYOR

Heyecanlı münakaşalarımızın ertesi günü resmi bir h a b e r : Şemsi Paşa acele Metroviçe'den atlı olarak İlbasan'a gitmiş. Birkaç gün sonra Manastır'a gelecekmiş. Geleceği gün ihtiyaten benim Filorina'ya gitmekliğimi kararlaştırdık. Bugünlerde Bulgarlar Rum köylerini, Rumlar da Bulgar köylerini yakmakta idiler. Filorina mıntıkasında bir Rum çetesiyle müsademe oldu. Rumladan onbir ölü, askerlerimizden iki şehitle bir yaralı var. Hem bunun tahkik ve hem de hükümet ve mektep binalarının açılış merasiminde bulunmak üzere 28 Haziran Cuma günü trenle Filorina'ya gittim. Şemsi Paşa da bugün Manastır'a geldi. Ertesi gün ü trenle Selânik'e geçti. Müşirle dargın olduğundan görüşmemek için Selanik'ten bir istasyon önce inip Üsküp trenine binmiş. İlbasan'a çok sür'atle gittiğinden rahatsızlanmış, bunun için Manastır üzerinden

İKİNCİİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 208 t r e n l e d ö n m ü ş , d e d i l e r . Biz b u s e y a h a t i n d a h a ç o k bir ş ü p h e üzerine h e m Şemsi P a ş a y a bu havaliyi tan ı t m a k ve h e m de Sultan H a m i d aleyhinde b u l u n a c a k l a r a bir göz d a ğ ı v e r m e k için o l d u ğ u k a n a a t i n d e idik. Bu a d a m p a d i ş a h ı n g ü v e n d i ğ i m ü h i m bir k u v v e t ti. C a h i l b i r A r n a v u t . Maiyetinde bir sürü haydut. S u l t a n Hamid'in, as kes dediğini, c a n a v a r l a r gibi şuursuzca yok edecek bir kuvvet. Ali N a d i r P a ş a h e y ' e t i n d e n s o n r a , Ş e m s i P a ş a n ı n gelişi b e n i m , «işimizi S u l t a n H a m i d h a b e r a l ı r v e iş g ü n ü n b i r i n d e M a n a s t ı r ' d a b a ş ı m ı z a kalır.» dediğimin haklı olduğunu Manastır'a dönüşümde Enver Bey d e İ s m a i l H a k k ı Bey d e h a k verdiler. (Bir a y s o n r a Hadi P a ş a vazifesi başına dönünce İstanbul'un neler h a b e r aldığını ve Şemsi Paşayı seyahate çıkard ı ğ ı n ı g ö r e c e ğ i z . A y n ı z a m a n d a b i r yıl s o n r a M a n a s tır'da Şemsi Paşayı öldürmesi m u k a d d e r olan Hürriyet k a h r a m a n ı Âtıf'ı, cemiyete nasıl aldığımı d a göreceğiz.) Bu şemsi Paşa, cemiyetin bir n u m a r a l ı d ü ş m a n ı idi. E ğ e r b u g e l i ş i n d e c e m i y e t i m i z e k a r ş ı u f a c ı k b i r h a r e k e t i g ö r ü l s e y d i M a n a s t ı r m ı n t ı k a s ı n d a y o k edilmesi için t e r t i b a t almıştık.

ÜSKÜPTE TEŞKİLÂT

BAŞLAYACAK

MÜJDESİ İ s m a i l H a k k ı Bey bize ş u m ü j d e y i v e r d i : Ü s k ü p ' t e n Vali M a h m u t Şevket Paşa, M e k t u p c u Beyi (Sonraları birçok valiliklerde bulundu) Müfettişi U m u m i likte b a z ı işleri t a k i p için g ö n d e r m i ş . Çok e m i n o l d u ğ u m bir adamdır. B u n u n vasıtasiyle Üsküp'te bir m e r -

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

kez açabiliriz. Yakında Selânik'e gidecektir. icabeden talimatı alıp Üsküp'e gidecektir. (*)

209

Orada

( • ) Mazhar ve Cafer Tayyar Beylerden aldığım notlar : Mazhar Bey, haziranda Manastır'dan geliyor. Birkaç gün sonra Selânik'e gidiyor. Talât Beyle arkadaşlığı olduğundan Ismaü Hakkı Bey kendisine onu tavsiye etmiş. Onunla görüşüyor, tahlif olunuyor. Üsküp'e teşkilât yapabileceğini vaad ediyor. Merkezi umuminin İstanbul'da bulunması fikrinde bulunuyor. Talat Bey Üsküp'te en emin arkadaşı kim ise Selânik'e göndermesini söylüyor. Jandarma Kumandanı Galip Beyi (Paşa) almayı teklif ediyor. Üsküp'e gider gitmez Galip Beyin bir vazife Ue Selânik'e gitmesini temin ediyor. Fakat Galip Bey Selânik'te anlaşamadığından tahlif olunmadan Üsküp'e dönüyor. Tekrar Mazhar Beyle hayli münakaşadan sonra kabul ediyor, ona yemin veriyor. Üçüncü olarak Necip Draga'yı alıyorlar. Adliyeden Süreyya Bey de Selanik'ten tahlif olunarak Üsküp'te vazifesine geliyor. Yine bu aralık Üsküp'le Manastır'ın Helyosta teşkilâtı için Pirlepe'de Enver Beyle bulunan Car fer Tayyar Beyi (General Eğilmez) de Enver cemiyete almış bulunuyor. Müfettişi Umumi Hilmi Paşa Üsküp'ten Selânik'e ayrılırken —Ağustos nihayetlerinde belki de eylül içinde— İsmail Hakkı Bey diyor ki «Artık beş kişi oldunuz. Artık bugün Üsküp merkezini kurmaÂsınız.» İlk ictima.ı bugün Necip Draga'mn evinde Mazhar, Galip, Cafer Tayhar, Necip Draga, Süreyya Beyler toplanıyorlar. «Terakki ve İttihad» cemiyetinin Üsküp merkezini kuruyorlar. Artık faaliyete koyuluyorlar. Altıncı olarak Topçu Yüzbaşı Recep Bey (Kalkandelen - Cihan Harbinde ileri harekette topçu kumandanımdı) Cafer Tayyar Beyin evinde tahlif olunuyor. Yedinci olarak da dâva vekili Necip Bey Üsküp (Merhum) sonra da Recep Bey vasıtasiyle sınıf arkadaşım Erkân-ı Harp Yüzbaşı Emin Bey (Dokuz ay kadar önce Üsküp'e seyahat yaptığım zaman kendisine açtığım, hususi yemin ettirdiğim) cemiyete alınıyorlar. Sonraları Emin ve Cafer Tayyar Beyler birlikte bir ev tutarak F . : 14

210

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ B U L G A R L A R L A B Ü Y Ü K BİR Ç A R P I Ş M A B Ü Y Ü K TEHLİKELER VE T E R F İ İ M

Bulgaristan'dan yeni bir takım asker çeteler geldiği ve Tikveş'le Pirlepe arasındaki dağlarda mühim Bulgar çete reislerinin müzakereler yapmak üzere toplanacakları haberi üzerine bunları orada bastırarak yok ötmek vazifesi Enver'le bana verildi. Daha Rum çetelerini takipten yeni gelmiştim. Bu mühim takibe Enver Beyle birlikte Üçüncü Avcı Taburu ve biraz da süvari alarak 10/11 Temmuz (Rûmi 27/28 Haziran) gecesi Manastır'dan Pirlepe'ye yola çıktık. Pirlepe, Köprülü, Tikveş'ten çıkarılan müfrezelerle t a r a m a y a başlayarak 16 Temmuz sabahı Pirlepe'nin 20 kilometre kadar şimal doğusundaki Rakle köyünün hemen şimalindeki tepelerde bu Bulgar çeteleri g r u b u n u yakaladık. Burada ve daha sonraki günlerde muhtelif-yerlerdeki müsademelerde cem'an doksan dört Bulgar komitecisi öldürüldü. En meşhur çete başları bu arada yok edildiğinden Meşrutiyetin ilânına kadar artık Bulgar komitelerinin faaliyeti görülmedi. Pirlepe Şimâliyle Brod - Kırşova arasında arazide faaliyetde bulunan Sırp çetelerini de günlerce aradık. Bunlarla karşılaşma olmadı. 27 Temmuz akşamı Manastır'a döndük. Onsekiz gün süren ve birkaç günü Bulgar çeteleriyle çarpışma ile geçen ve birkaç tehlike de gecirburada tahliflere devam ediyorlar. Müddeiumumi Âsim Bey, Emin Bey Kalkandelenli ve bazı Üsküp eşrafı, Adliye ve Maliye müfettişleri sırasiyle tahlif olunuyorlar. Üsküp binden başlayarak numara veriyor. Merkeze vergi müdürü İslâm Beyi de alarak nizamname mucibince altı kişi oluyorlar.

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

211

diğimiz bu takip hareketimiz her t a r a f t a pek parlak akisler yapmıştı. Şimdiye kadar bu k a d a r muvaffakiyetli bir hareket görülmemiş olduğundan herkes bizi tebrik ediyordu. Rumlar pek memnundu, Bulgarların ise ağızlarını bıçak açmıyordu. Bu benim çetelerle yedinci müsadememdi. Birkaç zabitle benim terfiim inha olundu. Hatıra olarak birer de Manliher filintası aldık. Canlı olarak bir de çoban köpeği yavrusu aldım. (Kolağalığa 17 Ağustosta terfi olundum. (*) Usulen erkânıharp yüzbaşıları iki yıl sonra kolağası olurlardı. Ben bu suretle altı ay kadar önce ateş altında terfi etmiş oldum. Hatıra filintayı Terakki ve Ittihad cemiyetinin ilk çetesinin bir numaralı silâhı olarak Ohri'ye götürdüğüm aşağıda' gelecektir.)

İSTANBUL, M A N A S T I R D A GİZLİ BİR CEMİYETİ HABER ALMIŞ

28 (Rûmi 15) Temmuzda Hâdi Paşa eski vazifesi başına, Manastır'a geldi. Süvari Feriki İsmail Paşa da Selânik'b fırkası başına gitti. Hâdi Paşa Arnavut eşrafından birinin genç bir kıziyle evlendi. Hâdi Paşanın Yemen'e kumandanlıkla gönderilmek karariyle Manastır'dan alındığını öğrenmiştik. Böyle âni olarak geri gelmesi ve yaşiyle uygun olmayan bir Arnavut kıziyle acele evlenmesi çok garibimize gitmişti. Kendisi Bağdatlı Arap olduğundan Sultan Hamid'in siyasetine yani işine elverişli olabilirdi. Biz bu teşhi( • ) Hayatımın garip cllvesidir. Rütbelerimin çoğunu; Paşalığımı (General) ve ordu kumandanlığında ferikliğimi ateş altında ve vaktinden önce kazandım. Vaktinden çok önce de askerlikten tekaüden ayrıldım : 44 yaışmda!

212

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

si koyduğumuzdan bu sefer dikkitamizi d a h a çok sarfetmeye başladık. Az sonra Hadi Paşa güvendiği Erkânıharbiye Reisi Binbaşı Hasan Beye şu mühim malumatı verdi: «istanbul, Manastır'da geceleri zabitlerin gizlice tahlif edildiklerini haber almış. Gözler bağlanıyormuş. Tahlif olunanlar Arnavut zabitleri imiş. Avusturya Konsolosu tercümanın evinde tahlif olunuyormuş. Hatta avcı taburu yüzbaşılarından Niyazi Beyin dahi gözleri bağlı olarak gittiği görülmüş. Hâdi Paşayı İstanbul'a bunun için istemişler. Aylarca tahkikat yapılmış. Şemsi Paşanın ve diğer bazı kimselerin Arnavutluk'ta ve Manastır'da dolaşmalarının sebebi bu gizli cemiyet hakkında malûmat almak maksadiyle imiş. İpucu bulamamışlar. Bunu ancak Mıntıka Erkânıharbiyesi ortaya çıkarabilirmiş!..» Cemiyete tahlife girmemiş bulunmakla beraber kendisine vaktiyle teklif olunduğundan faaliyetimizi bilen ve hatta Selanik'ten gelen evrakı biz takipte iken muhafaza ederek dönüşümüzde bize teslim eden ve karşılıklı sevgi ve güvenimiz çok büyük olan Hasan Tosun Bey, işi Enver'le bana tevdi etti. YaniSuItan Hamid korktuğu bir işi tam ehillerinin eline vermiş bulundu. Bir Arnavut kıziyle evlenmesini de belki Sultan Hamid tavsiye etmişti. Çünkü kayın biraderi sık sık mıntıka erkân-ı harbiyesine gelir, aramızda otururdu. Oldukça tahsil görmüş olan bu genç fotoğrafa çok meraklıydı. Güzel bir makine almış fakat d a h a onu açmasını bile bilmediğinden kendisine bildiklerimi ve makinesini kullanmasını öğrettim. İyi arkadaş olduk!. Enver'le bu yeni vaziyeti ne suretle halledeceğimizi düşünürken 31 Temmuz (18 Temmuz Rûmi ta-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

213

rihli) (*) Ohri Kumandanı Kaymakam Rıza Beyden bir rapor geldi. Hülâsası şu : «Arnavut komiteleri Bulgar çeteleriyle birleşerek Türk köylerine zulüm yapmaya başlamışlardır.»

JURNALİ KİM VERMİŞ OLABİLİR? İstanbul'a jurnali veren kimse; ya Niyazi benim evde tahlife gelirken görmüş, f a k a t iyi takip edememiş; veyahut Niyazi'nin evinde bir kerre yaptığımız tahlifi yanlış bir şekilde haber almış; veyahut Niyazi'ye bir düşmanlık olarak yapmıştır. Bunu Niyazi Beye de bildirdik o da bu ihtimalleri kabul etti. Arnavut zabitlerinin tahlifine dair bir şey de ortada yoktu. Kalkandelenli Tayyar, sınıf arkadaşımdı. Benimle birlikte oturuyordu. Ara sıra tahlif hey'etine de alıyorduk. Çok emindik. Bunların iki taraflı hareketine imkân yoktu. Ordudaki zaptüraptan daha fazlasını cemiyet teşkilâtında tatbik etmiştik. Şu halde bu jurnali veren, Şemsi Paşayı İlbasan ve Manastır'a keder göndermeye sebep olan ve Hâdi Paşayı yerinden oynatan herhalde kendisine Sultan Hamid'in kıymet vereceği bir şahsiyet veya bir makam olmalı idi. Bunu İtalyanların yaptığı kanaatine vardık. İtalyan veya Osmanlı üniformalı İtalyan zabitlerinin Sultan Hamid'e sadakatle çalıştıklarına bir misâl oluyordu. İşe Avusturya Konsoloshanesi kâtibinin de karıştırı-1 ması, İtalya ve Avusturya'nın Arnavutluk'un paylaşılmasmdaki rekabetten ileri gelmiş olacak. Avustur( * ) Bu zamanlarda Rûmi tarih kullanıldığından o zamanın vesikaları veya yazılmış hatıralariyle karşılaştırıldığı zaman güçlük çekilmemek için ara sıra kerre içine hu tarihi de kaydediyorum. Kaydetmediklerim efrencî tarihtir.

214

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

ya - Macaristan şimali Arnavutluk'u, İtalyanlar d a Manastır'da beraber olduğu halde cenubi Arnavutluk'u benimsiyorlardı. Bunların hudutlarmda ve bazı kabile veya şahsiyetlerin elde edilmesinde menfaatleri çatışıyordu. Bulgarların vaziyetine gelince, Yununlıları İngilizler tuttuğundan İtalyanlar Bulgarları çok tutuyorlardı. Ohri mevki kumandanının raporu doğru idi. İtalyanlar Arnavutlarla Bulgarların dost geçinmelerine ve hatta birlikte hareketlerine çalışıyorlardı.

BU VAZİYET KARŞISINDA KARARIMIZ 1. — İstanbul'un vehmini doğru göstermek ve bu suretle kendi cemiyetimizi perdelemek. 2. — Teşkilâtımıza hız vermek. - 4*

3. — Hareket plânımızı kat'ileştirmek ve Selânik'i vaziyetten naberlendirerek işe hız vermelerini istemek. Bunlardan birincisini inandırıcı bir şekilde yapmak için Manastır, Resne ve Ohri mıntıkalarında tahkikat yapmak lüzumunu Hâdi Paşaya bildirdik. Enver Manastır'da, ben de Resne ve Ohri'de tahkikata memur edildik. Bu suretle ben müsait müfreze zabitlerimizden cemiyete henüz girmemiş olanlarını da alabileceğim. Yâni ikinci madde de aynı z a m a n d a olabilecek. İstanbul'u sabırsızlandırmamak için de Hâdi Paşaya şunu yazdırdık: «Arnavutların bazı gizli tahlifleri haber alınmış ise de şiddetli takip dolayisiyle devam edememektedirler. Bu hususta ziyadesiyle müte-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

215

yakkız bulunuyoruz. Ohri'den alman haberde Arnavut ve Bulgar komitelerinin m ü ş t e r e k h a r e k e t e başladıkları ve T ü r k köylerine z u l ü m yaptıkları bildiriliyor. Y e r i n d e t a h k i k a t a b a ş l a n m ı ş ve esaslı tedbirler alınmış olduğu.» Ü ç ü n c ü m a d d e ü z e r i n d e E n v e r l e ç o k d u r d u k . İstanbul bir gün de hakiki vaziyeti haber alabilir de c e m i y e t i c r a a t a g e ç m e d e n ö n c e şiddetli t e d b i r l e r alm a y a kalkışırsa ne yapacağız? Şiddetli tedbirin ne olabileceğini Şemsi Paşanın s e y a h a t i bize b i r a z olsun gösterdi. Bu a d a m b e r a b e r i n d e A r n a v u t kıt'alariyle gelebilir, b a ş k a y e r l e r d e n N i z a m i y e v e y a Redif t a b u r l a r ı d a gönderilebilirdi. İ s t a n b u l ' d a n Selânik'e d o n a n m a d a gelebilir. En hafifi işin b a ş ı n d a b u l u n a n l a r ı u z a k yerlere naklettirebilirler. Bu h a l l e r i d ü ş ü n m e k ; b i z i m h e r z a m a n için m e ş rutiyeti açıkça istemeyi ve Manastır mıntıkasında hürriyeti ilân ederek İstanbul üzerine bir h a r e k e t haz ı r l a m a k l ü z u m u n u bir defa d a h a gösteriyordu. Ben b u h u s u s t a k i f i k r i m d e İ s r a r e t t i m . B u n a h a z ı r l ı k olm a k için R e s n e v e O h r i Redif t a b u r k u m a n d a n l ı k l a r ı n a o r a c a h a l k ı n sevgi ve güvenini kazanmış, y a n i oranın hemşehrisi olan ve cemiyetimize girmiş bulun a n k i m s e l e r i t a y i n e t t i r m e k (*) o r a l a r d a b i r e r m e r kez k u r m a k . Civar m ü f r e z e l e r i n zabitlerinden cemiyete h e n ü z girmeyenleri b u s e y a h a t i m d e y e m i n ettirm e k ve Manastır'a getirip merasimle yemin ettirerek ( * ) Resne'ye benimle beraber müsademeden terfi eden Kolağası Niyazi, Ohri'ye Selanik'te tahlif olunan Eyüb Sabri Beyler getiirldi. Meşrutiyetin ilânmda bu tayinlerin isabeti görüldü.

218

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

o n l a r a tesir y a p m a k . Bir d e b i r h ü r r i y e t m a r ş ı hazırl a m a k hususlarını Enver'e söyledim.

Enver Bey — Hepsini kabul. Fakat bu marş ne olacak ve kim yapacak? dedi. Ben — Marşın ne olacağını Bulgarların «Makedonya bizimdir!» diye bağırarak halka ve bizzat bunu haykıran komitecilere ne kadar tesir yaptığını ve kuvvet verdiğini görüyoruz. Fransızların Marseyyez (Marseilleise) i ihtilâlcilere ve hatta bugünkü Fransızlarla yaptığı tesiri işitmiyor muyuz? Böyle bir marş hürriyet isteyenlere kuvvet vereceği kadar Sultan Hamid'e ve taraftarlarına manevî tesir yaparak onlan korkutur ve sindirir. «Ben bir Türküm» marşı insana nasıl heyacan veriyor. Böyle bir şey yazmak hiç de zor olmaz sanırım. Böyle bir şey yazacak birini elbet buluruz. Enver bey vaziyetin gittikçe nazikleştiğini kabul e d e r e k Selânik'in sıkıştırılmasını k e n d i üzerine aldı.

HÜRRİYET MARŞI

Göller mıntıkasında bazı Bulgar ve Rum çetelerinin faaliyeti haber alındığından oralarda araştırma vazifesi bana verildi. 31 Temmuz (18 Rûmi) sabahı atla — h e r zaman olduğu gibi— Manastır'dan yola çıktım. Pelister dağının pek sevdiğim görünüşü, a r a sıra zabit arkadaşlarımla kiraz yemeye gittiğim Brosnik bahçeleri ve dağların yeşil yamaçları, nihayet Gevad boynunun Manastır ve Resneye bakan geniş ve lâtif manzarası, cemiyetimizin yakmda muvaffakiyetle hürriyeti ilân edeceği ümidi bugün benim şairlik damarlarımı kabarttı. Kuleli, Harbiye ve hatta erkân-ı h a r p sınıflarında edebiyat derslerimiz vardı.

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

217

Ben de edebiyata olduğu kadar musikiye de meraklı olarak bazı şiirler yazmıştım. (*) Hürriyet marşı olar a k şöyle bir şey karaladım : Biz hep bütün Osmanlılar Artık hürriyet isteriz. Yeter kanlı yaşlarımız Mutlak hürriyet isteriz.

•

Vermezseniz almak kolay Biz birleştik alay alay. Dağıtmalı menhusları, Toplamalı meb'usları.

*

Belli değil alan, satan Tehlikede güzel vatan. Bütün millet bir olmalı İstibdattan kurtulmalı.

*

Artık hürriyet isteriz. Mutlak hürriyet isteriz. Vermezseniz almak kolay Biz birleştik alay alay

* İlk o l a r a k R e s n e ' d e k ı ş l a i n ş a s ı n a m e m u r avcı t a b u r u y ü z b a ş ı l a r ı n d a n M a n a s t ı r ' d a c e m i y e t e aldığım ı z Ziver Beye o k u d u m . Çok beğendi. «Yarın sokak( * ) Biri çocuklar İçin «Hareket Oyunları» diğeri de «Duygula nm» adlı manzum iki eserim vardır.

218

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

l a r d a ç o c u k l a r ı n bile a ğ z ı n a verebiliriz,» dedi. Bir suretini yazdırdım ve m a h r e m tutmasını, bu veya d a h a iyisini a n c a k hürriyet mücadelesine başladığımız zam a n h a y k ı r ı r ı z d e d i m . B u g ü n için; « R e s n e v e O h r i ' d e h a l k t a n merkezleri faaliyete geçirmek, etrafındaki m ü f r e z e zabitlerinden henüz cemiyete girmeyenleri c e m i y e t e almak, g ü n ü n birinci vazifesidir,» dedim. E r t e s i g ü n için î l b a s a n ' a gidecek t a b u r d a n t a n ı d ı k l a r a y e m i n e t t i r m e k v e y o l b o y u n c a k ö y l e r i a r a m a k işini hazırlattım. E r t e s i g ü n a r a ş t ı r m a ile u ğ r a ş t ı k . Z i v e r B e y l e b i r likte Bukova adındaki T ü r k köyüne geldiğimiz z a m a n köylüye sordum: — K ö y ü n ü z e bir T ü r k çetesi gelirse n e y a p a r s ı | Köylüler birbirlerinin yüzüne baka kaldılar. Korktuklarını ve ne diyeceklerini şaşırdıklarını anlac^m. D e d i m : nız?

— N e k o r k u y o r s u n u z ? Türklerden b a ş k a bir milletin çetesi kendi ı r k d a ş l a r m m k ö y ü n e gidince besleniyor, y e r buluyor, itibar buluyor. Yıllardan beri ask e r l e uğraşıyoruz. Bunları temizleyemiyoruz. Belki biz de böyle çeteler çıkarırız da b u işlere bir son verir i z . O z a m a n siz d e b u n l a r a k a t ı l ı r s ı n ı z . H e p b e r a b e r işlerimizi düzeltiriz. Köylüler canlandılar, beraber olursanız o z a m a n biz de yardım ederiz dediler. Köylülerde, şehirlilerde yıllardan beri d e v a m eden emniyetsizlik ve asayişsizliğin sona ermesini c a n d a n istiyorlardı. B u n l a r a "Hürr i y e t i ilân edelim o r t a l ı k düzelir» gibi k ı s a b i r söz k â f i idi. B u n u h e r y e r d e g ö r ü y o r d u k . Ş u h a l d e k e n d i l e rini silâh altına ç a ğ ı r m a k ve istediğimizi y a p t ı r m a k -

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

219

t a bir zorluk yoktu. Resııe'den ve Ohri'deıı Manastır'da tahlif ettiğimiz zatlar bu günlerde faaliyete başlayacaklardı. Bu göller mıntıkası istediğimiz bir hareketin başlangıç mıntıkası olacaktı. Ziver Beyle bunları hasbıhal ederek Resne'ye döndük. M Ü L Â Z I M Â T I F ' I N CEMİYETE GİRİŞİ (*)

Prespe gölü etrafında Rum çetelerini takip vesilesiyle etraftaki müfrezeleri de toplamıştım. Bu arada Malvişte'den de Âtıf gelmişti. 4 Ağustos Pazar günü Prespe gölü kıyısını takip ederek göl şimalindeki Podmaçan'a gelirken Âtıfla hasbihale başladım. Zaten geçen yıl hakkındaki şikâyeti tahkik için, müfrezesiyle bulunduğu Malviş'te köyüne gittiğim zaman tanımıştım. Vaziyeti izahtan sonra Avrupalıların devletimizi parçalamaya hazırlandıklarını, bu belâdan kurtulmak için hürriyetin ilâniyle meşrutiyet idareyi kurararak Avrupalılara, kendileri gibi bizim de millî mevcudiyetimiz bulunduğunu göstermekten başka çaremiz kalmadığını anlattım. Âtıf içinde bulunduğu vaziyetin tehlikesini herkes gibi görüyordu. Bunun için kısaca s o r d u : — Hürriyeti kim ilân edecek? Cevap verdim: — Biz ilân edeceğiz. Kuvvetli bir cemiyet her tar a f t a hazırlanmalıdır. Her vatanseven fedakârlar bu cemiyete girmektedir. Âtıf — O halde rica ederim, beni de bu cemiyete almız. Ben de h e r fedakârlığa hazırım. C * ) Şemsi Paçayı vurarak birinci derecede bir vazife gören kahraman.

220

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

Ben — C e m i y e t i n a y r ı c a f e d a i şubesi d e v a r . İcabında ölümü gözüne alarak tek b a ş m a dahi hürriyetin ilânına m a n i olacaklar h e r kim olurlarsa olsunlar onları öldürmek vazifesini alacaklardır. Âtıf — Beni b u f e d a i ş u b e s i n e yazınız. T e k bir hemşirem var. O n u n istikbali temin olunsun, b e n her fedakârlığı yaparım. Ben — T e ş e k k ü r ederim Âtıf. S e n d e n de b u cevabı bekliyordum. İnşallah en şerefli bir vazife hissene d ü ş e r . B e n b i r k a ç g ü n k a l d ı k t a n s o n r a M a n a s t ı r ' a döneceğim. S e n d e gel ve b e n i gör. Tahlif m e r a s i m i n i yaparız. Y a l n ı z b a n a ş i m d i ş u y e m i n i t e k r a r e t : «Şeref v e a n m u s u m ü z e r i n e y e m i n e d e r i m k i T e r a k k i v e İttihad Cemiyetine ve o n u n fedai şubesine girmeyi kab u l ettim. B u n u bir sır o l a r a k izinsiz k i m s e y e söylem e y e c e ğ i m . V a l l a h i , Billâhi.» Âtıf sözlerimi a y n e n t e k r a r e d e r e k b a n a k a r ş ı yeminini verdi. Âtıf'ın coşan duygularını y ü z ü n d e n , sözlerinden ve ümitle parlayan gözlerinden görüyordum. (Manastır'da birleştiğimiz z a m a n Enver'e de bu fedai zabiti takdim ettim ve tahlifinde Enver'in de b u l u n m a s ı n ı rica ettim. K e n d i m yemini o k u d u m . Kendisine çok g ü v e n d i ğ i m Âtıf o n b i r a y s o n r a s u l t a n Hamid'in en güvendiği Şemsi Paşayı ortadan kaldırarak hürriyet davamızda en b ü y ü k bir vazife gördü). OSMANLI U H U V V E T ÇETESİ V E İLK Ç E T E M İ Z

7 Ağustos (25 Temmuz) yatsı vakti Manastır'a geldim. Ertesi günü öğleden sonra mıntıkaya gittim. Daha raporumu vermeden ve Hürriyet marşımı Enver'e okumaya fırsat bulmadan Erkân-ı Harbiye Re-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ isimiz H a s a n Tosun Bey hiddet ve telâşla söze ladı :

221 baş-

— Hoş geldin. F a k a t h e m e n y a r ı n Ohri'ye gideceksin! H e r m a k a m telâş içinde. İstanbul, U m u m M ü fettişlik, Vilâyet s o r u ş t u r u p d u r u y o r , s e f a r e t l e r Babıâliyi sıkıştırıyorlar. Ohri'de «Osmanlı U h u v v e t Çetesi» adile b i r c i n a y e t işlenmiş. Bir B u l g a r d a s k a l ı (Muallimi) Ohri kasabası kenarında öldürülmüş. Göğsüne bir y a f t a yapıştırılmış. Üzerinde şu yazı v a r : « O s m a n l ı l a r a r a s ı n d a f e s a t ç ı k a r a n l a r a i b r e t olsun. Hepsi b u akibeti görecektir.» Yazının altına d a b ü y ü c e k bir m ü h ü r basılmış. O d a şöyle: «Osmanlı U h u v v e t Ç e t e s i » . A r n a v u t l a r gizli t e ş k i l â t y a p ı y o r l a r , A r n a v u t ve Bulgar çeteleri birleştiler Türk köylerine z u l ü m yapıyorlar d e r k e n işin b ü s b ü t ü n b a ş k a bir m a hiyette olduğu anlaşılıyor. Git de pirincin taşını ayıkla!.. — Bu, bizim için d e p e k z a r a r l ı b i r c i n a y e t t i r . Herhalde yapanları ortaya çıkarmalıyız, dedim. Ohri k a y m a k a m l ı ğ ı v e m e v k i k u m a n d a n l ı ğ ı n d a n g e l e n raporları okudum. S a b a h yola çıkmak üzere hazırlığ a başladım. Benim hürriyet marşımdaki «Biz h e p b ü t ü n O s m a n l ı l a r » l a «Osmanlı U h u v v e t Çetesi» a r a sında m ü n a s e b e t b u l u r l a r endişesiyle m a r ş ı kimseye açmadım. F a k a t Resne ve Ohri merkezlerinin faaliyete geçmesinin, Ohri'de de bir çetemiz bulunmasının, herhangi bir arkadaşımızı gizlemek veyahut âni olarak herhangi bir kararımızı tatbik mevkiine k o y d u r m a k için, l ü z u m v e e h e m m i y e t i n i E n v e r Beye anlattım k a b u l etti. Bu s e y a h a t i m d e b u işleri y a p m a k v a z i f e sini b e n aldım ve R a k l a m ü s a d e m e s i n d e h a t ı r a ola-

222

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

r a k a l d ı ğ ı m f i l i n t a m ı d a ç e t e m i z i n ilk s i l â h ı olarak h e d i y e a y ı r d ı m . S e l a n i k m e r k e z i n i n de işe hız v e r m e sini ve d ü ş ü n c e l e r i n i bize bildirmesini de d ü ş ü n d ü k . B u işi d e E n v e r ü z e r i n e a l d ı .

9 Ağustos Cuma sabahı Manastır'dan atla seyahate çıktım. Kıymetli bir hatıram olan Manliher filintasını da sırtımda büyük bir zevkle taşıdım. Bol da cephanesini beraberime aldım. Akşam Resne'de kalarak buradaki merkezi faaliyete geçirttim. Manastır'da tahlif ettiğimiz Avcı Yüzbaşı Ziver, Belediye Reisi Cemâl, Komiser Tahir ilk işe başlayanlardır. Ohri'de geçen hâdiseden Resne'de henüz kimsenin haberi yok. Ertesi g ü n ü Ohri'ye geldim. Eyüb Sabri Beyin hemşiresinin evine misafir oldum. Gece M a n a s t ı r ' d a y e m i n e t t i r d i ğ i m i z Reji m e m u r u Nufel, e ş r a f t a n Nim e t ve L ü t f ü Beyler de geldiler. L ü t f ü ' y ü y e m i n l e cem i y e t e aldım. Bu üç kişi O h r i m e r k e z i n i teşkil ettiler Lütfü bir s u ç u n d a n dolayı h ü k ü m e t t e n gizlenmiş bul u n u y o r d u . B u n a filintamı hediye ettim. Lütfü, Pesoçanlı E m i n ve P a ş o üç kişilik gizli cemiyetimizin M a n a s t ı r m e r k e z i n e tabi çetesi o l a r a k vazife aldılar. (Dah a s o n r a l a r ı Belediye Reisi S i n a n , B a n k a c ı Halil, m e murlardan Hamdi, Posta m e m u r u Haydar Ağazade Selim efendiler Ohri merkezini i d a r e ettiler). B u r a d a icabedenlerden «Osmanlı U h u v v e t Çetesi» h â d i s e s i h a k k ı n d a m a l û m a t s o r d u m . H â d i s e ş a y i olmuş f a k a t kimlerin yaptığı kestirilemiyordu. ö l d ü rülen Bulgar daskalının komiteci bir a d a m t a n ı n m a sı; o n u n B u l g a r l a r t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l m ü ş o l m a s ı i h timalini zayıflatıyordu. R u m l a r ise Ohri'de birşey yap a c a k h a l d e değillerdi. Ertesi g ü n ü M ü m t a z Yüzbaşı

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

223

Kahireli Aziz Bey aleyhine bazı şikâyetleri tahkik için Ustruga'nın şimalinde Veleşte köyüne kadar gittim. Burası Arnavut köyüdür. Bir beyin evinde misafir kaldım. Daha ertesi gün Vehican Bulgar köyünde tahkikat yaptım. Bir h a f t a kadar önce Aziz Bey burada bir çete reisiyle birkaç avenesini müsademe neticesinde yok etmişti. Buradan Ohri'ye döndüm. Buradan d a doğruca — Resne'de kalmadan — 14 Ağustos (1 Rûmi) Manastır'a geldim. Mıntıkaya nasıl bir rapor vermekliğim lâzım geldiğini Ohri ile Resne gölleri arasında Petrine karakolunda İstanbul'un Çamlıcalarınm manzarasını andıran o lâtif yerde kahvaltımı yaparken kararlaştırmıştım. Hâdisenin esası şu idi: Ohri civarındaki çeteleri idare eden Ohri daskalı imiş, Arnavutlarla uzlaşarak faaliyetini arttırmış. Bizim Manastır cemiyetinin ilk numarasını verdiğimiz ve ilk merasimle tahlif ettiğimiz Kahireli Aziz Bey Vehican'da bir Bulgar çetesini imha edince bunların merkezini teşkil ettiğini öğrendiği Ohri daskalasmı d a öldürtmüş ve üzerine «Osmanlı Uhuvvet Çetesi» diye uydurduğu bir mühürle malûm yazıyı yazıp bıraktırmış. Aklı sıra bu tehdit komitecileri sindirecekmiş!.. Kendisine işin aldığı vahim istikâmeti ve vakitsiz cemiyetimiz hakkında şüpheler uyandıracağını, esasen cemiyete mensup bir kimsenin kendi kafasından herhangi bir teşebbüste bulunamayacağını anlattığım zaman onun da ayakları suya erdi. Raporumu, bir intikam kasdiyle yapılmış bir cinayet olduğunu, fakat işe siyasi bir mahiyet vermek ve ecnebileri de tahrik için yapılmış olduğunu beyan suretiyle tertip ettim. Tabu Hasan Tosun ve Enver

224

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

Beylere h a k i k a t i söyledim. Bu suretle cemiyetimizin ikinci bir ş a h s ı n ı n d a h i b u c i n a y e t t e n h a b e r i olmadığı hakikatini onlara anlattım. (Hâdi P a ş a r a p o r u m u a y n e n u m u m i müfettişliğe gönderdi. Raporlar İstanbul'u tatmin etmemiş! Hüsey i n H i l m i P a ş a O h r i ' y e sivil b i r h e y ' e t göndermeye ve b u n a E n v e r Beyi de k a t m a y a k a r a r verdi. Tabiî benim tahkik r a p o r u m d a n fazla bir malûmat alamadılar.)

SELÂNİK'İN KARARI BİR T E R Ö R Y A P M A K

17 AğytŞtos (4 Rûmi) Enver Bey memuriyetten geldi. Çok mühim bir mes'eleyi görüşmek üzere bizim evde buluştuk. Enver Bey, Merkezi Umuminin şu kararını söyledi: «İstanbul'da bir tedhiş yapmaya karar vermişler.» Sebebi, İstanbul'un bir müddettenberi cemiyetimiz hakkında malûmat alması ve buralarda bazı tahkikat yaptırmakta olması imiş. Sultan Hamid'i sindirmek lazımmış. Enver şunları da ilâve etti > — A r a p İzzet'i ö l d ü r m e k için k a r a r verdiler. Kendisine a h b a p l a r ı n d a n biri t a r a f ı n d a n bir hediye gönderilecektir. Hediyeyi götürecek olan kimse m a k s a d ı bilmediğinden fedaimize tavsiye m e k t u b u da verecek ve b u s u r e t l e o n u n A r a p İzzet'in k a r ş ı s ı n a k a d a r çıkm a s ı t e m i n o l u n a c a k t ı r . F a k a t S e l â n i k ' t e b u işi y a p a c a k m ü n a s i p b i r f e d a i b u l a m a d ı k l a r ı n d a n b e n d e n istediler. B e n de v a a d ettim. Kimi g ö n d e r m e y i m ü n a sip g ö r ü r s ü n ? — Ben — Bu gibi k a r a r l a r d a m ü t a l â a m ı z a l m s a d a h a isabetli o l u r sanırım. M ü t a l â a l a r ı m ı kestirmeden

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

225

ve apaçık söylemek âdetim olduğunu bildiğiniz ve bun u bir lâtife diye söyledinizse biraz gülüşebiliriz. E n v e r — N e latifesi? Ciddi s ö y l ü y o r u m . K a r a r verilmiştir ve ben de bu kararı beğendim. B u n d a gülünecek ne var? Ben — O h a l d e ağlayalım! E n v e r Bey k a r a r d a isabet g ö r m ü y o r u m . G a f l e t g ö r ü y o r u m . Hele tatbiki için M a n a s t ı r ' d a n f e d a i i s t e n m e s i ise g a f l e t l e r i n ş a h e s e r i d i r . F e d a i f a r z e d e l i m k i a r z u o l u n a n işi b a ş a r s ı n . N e tice ne olacaktır. D ü p e d ü z : «Manastır'da bir cemiyet v a r d ı r ve o r a d a n fedai gönderilmiştir.» Şu h a l d e Manastır'a karşı b ü t ü n istibdad kuvvetleri h a r e k e t e geçirilecektir. Selânik bakalım M a n a s t ı r ne y a p a c a k diye seyirci m i k a l a c a k ? M a n a s t ı r gibi u z a k l a r d a n gelecek bir fedai ve b u r a l a r d a k u r u l a c a k bir cemiyet Sult a n H a m i d gibi tecrübeli bir m ü s t e b i d i sindirir m i ? Y o k s a a k s i n e o n a «Bir o h ! H e l e İ s t a n b u l ' d a , E d i r n e ' de ve h a t t a Selânik'te böyle zararlı kimseler y o k m u ş m u dedirir. Z u l m ü n e d a h a çok m u c ü r ' e t v e r i r ? E n v e r — M a d e m k i S e l â n i k işini s e n i n l e a n l a ş a r a k ben üzerime aldım. Verdiğimiz k a r a r a senin de u y m a n lâzımdır. Ben — K a r a r a u y m a k kolay bir iştir. N i t e k i m Sel â n i k b u işi y a p t ı r s a y d ı b i z b u r a d a i ş o l u p b i t t i k t e n sonra haber almış olurduk. Fakat mademki fedaiyi biz göndereceğiz; e l b e t t e ki m ü n a k a ş a y a h a k k ı m ı z vardır. Bütün âkibetleri hesaba katmazsak birçok arkadaşlarımızla beraber f e n a vaziyetlere düşebiliriz. En fenası belki de lânetleniriz. Hani 'İstanbul'da teşk i l â t v a r d ı ? H a n i S e l â n i k k u v v e t l i idi. Biz b ü t ü n a r -

P.: 15

226

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİ V ETİ

kadaşlarımızı b u n a inandırdığımız halde göndereceğimiz fedai arkadaşın aklına «neden Manastır'dan bu iş için b e n i seçtiler,» d i y e b i r ş e y g e l m e z m i ? Böyle b i r fikir diğer arkadaşlarımıza yayılırsa vaziyet ne olur? Eğer b u fedai böyle bir şey s o r a r s a biz n e c e v a p verebiliriz. E n v e r Bey; b u m ü t a l â a l a r ı m d a n ç o k sıkıldı v e kestirme olarak dedi: — Şu halde seninle a r a m ı z d a k u r ' a çekeriz, hang i m i z e ç ı k a r s a o b u işi ü z e r i n e alsın! Ben — K u r ' a y a l ü z u m g ö r m ü y o r u m . îş b u n a kald ı y s a b e n g i d e r i m . F a k a t i s t e r s e n git, i s t e r b e n gidey i m , n e t i c e a y n ı o l u r . İ s t a n b u l ilk iş b u r a d a k a l a n birimizi y a k a l a m a y a v e M a n a s t ı r ' ı e z m e y e k a l k a r . Sel â n i k k e n d i s i bile zaif b i r h a l d e o l d u ğ u n d a n , m ü h i m merkezlerde cemiyet teşkilâtı yapılmamış bulunduğ u n d a n Sultan H a m i d b u sefer de cemiyeti ezerse artık T ü r k Milleti çok u z u n yıllar için h ü r r i y e t e k a v u şamaz. Belki- d e A v r u p a l ı l a r ı n v a t a n ı m ı z ı p a r a l a m a a m e l i y a t ı n a cür'etleri d e artar. T ü r k Milleti ebediyen h ü r r i y e t e v e d a e t m i ş olur. Bence asıl o l a n m e s ' e l e n i n k e n d i s i n i iyice m ü n a k a ş a edelim. S e l â n i k ' t e k i a r k a daşların yanlış düşündüklerini de kendilerine anlatar a k , yapılması lâzım gelen işler h a k k ı n d a esaslı bir p r o ğ r a m kabul ettirmeliyiz. Enver biraz yumuşadı ve

dedi:

— Kâzım, s a n a olan g ü v e n i m o k a d a r ç o k t u r ki bir mes'eleyi incelediğin z a m a n gösterdiğin deliller karşısında hayranlıkla fikrimden vaz geçerim. Hususi h a y a t ı m d a , aile işlerimde bile seninle m ü n a k a ş a etmeden bir k a r a r a varamaz oldum. Bunu takdirle

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

227

s ö y l ü y o r u m . (*) S ö y l e d i k l e r i n t e m a m i y l e doğrudur. Ben, k a r a r a tabi olacağımız zaruretini asıl olarak düş ü n d ü ğ ü m d e n bir i t i r a z d a b u l u n m a k a k l ı m a bile gelm e d i . B e n i m için ç o k a ğ ı r o l m a k l a b e r a b e r m e r k e z i m i zin m ü t a l â a s ı d ı r diye bir cevap verebiliriz. F a k a t aklım a şu d a g e l i y o r : A c a b a S e l a n i k bizi d e n e m e k m i istiyor? Yani İstanbul'a gönderecek k a d a r fedai teşkilâtımız kuvvetli midir? B u n u a n l a m a k mı istiyor? Ben — D e n e m e k için A r a p İzzet'i m i buldular? S u l t a n H a m i d deselerdi, b u n u n için d e s e n v e y a b e n ort a y a atılsaydık, yakışık alır bir d e n e m e olurdu. Ben şu fikrimde İsrarla duruyorum. Yarı tedbir daima büy ü k z a r a r g e t i r i r . İ s t a n b u l , E d i r n e , Ü s k ü p v e h a t t a İzmir'de cemiyet merkezleri k u r u p teşkilâtlanmadan işe b a ş l a m a m a l ı d ı r . H a t t a Sultan Hamid'i ö l d ü r m e k t e ş e b b ü s ü için d a h i b u t e ş k i l â t a l ü z u m v a r d ı r . Çünk ü suikast m u v a f f a k olmazsa netice yalnız cemiyetin değil birçok aydın kimselerin de felâketine sebep olur. M u v a f f a k o l u n s a b i l e işi b i r m e r k e z d e n i d a r e ç o k l â zımdır. A k s i h a l d e t ü r l ü cemiyetler, t ü r l ü f e s a t l a r söz ü a y a ğ a düşürebilir. S ö z ü n kısası «tam teşkilât, t a m i c r a a t . » F a k a t b e n i m a n l a d ı ğ ı m S e l â n i k işi e s a s l ı o l a r a k ele a l m a m ı ş t ı r . İşi M a n a s t ı r ' a y ü k l e t i p s e y r i n e b a k m a k isteyecek k a d a r s a k a t d ü ş ü n ü y o r . Sen, İsmail H a k k ı ve ben bir kerre d a h a görüşerek Selânik'e kat'i b i r p l â n t e k l i f e t m e l i y i z . İ c a b e d e r s e işi e l i m i z e d e a l malıyız. ( * ) Meşrutiyetin ilânından sonra irtica hâdisesi karşısında olduğumuzu ve buna karşı alınacak tedbirleri ve daha sonraki iç ve dış mes'elelerimizi; vukuundan çok önce inceleyerek ortaya attığımdan dolayı pek yakm arkadaşım İsmet Bey de (İnönü) beni aynı suretle takdir eder ve (eşhası iyi tetkik ettiğinden hâdiseleri vukuundan önce görebiliyorsun,) derdi.

228

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

Enver — istanbul ve Edirne teşkilâtını y a p m a k ve S u l t a n H a m i d ' i R a m a z a n ' d a k i H ı r k a i Şerif ziyaretind e ö l d ü r m e k vazifesini biz üzerimize alalım. Sen veya ben, y a h u t h e r ikimiz. B u n a n e dersin. P l â n d a b u e n kuvvetli bir m a d d e olacaktır. Beşiktaş'ta bizim evin Yıldız'dan gelen yola b a k a n bir penceresi var. Bir tüf e k tesbit ettin mi? mes'ele k a l m a z ve b u n u b e n yaparım. S E L Â N İ K DE BİZİM FİKRİMİZİ KABUL ETTİ M u v a f f a k olsun olmasın İstanbul'da bir terör yaptırmanın f a y d a d a n çok z a r a r vereceğini ve İstanbul'd a kuvvetli bir merkez k u r u l a r a k o r d u ve d o n a n m a y a el a t ı l m a s ı n ı , a y n ı z a m a n d a E d i r n e , İzmir, Ü s k ü p ' t e d e teşkilât yapılması ve bu surette civar ordularla ve oralardaki hürriyetseverlerle temasta bulunulması h a k k ı n d a k i mütalâamızı Selânik merkezi umumisi de k a b u l etti. Bu g ü n l e r d e aldığımız şu haber, M a k e d o n y a hakkında A v r u p a büyük devletlerinin yeni bir k a r a r a hazırlandıklarını gösteriyordu : J a n d a r m a m ı z ı tensike m e m u r o l a n D e c a r c i s P a ş a b i r Yeşil K i t a p y a z a r a k İngiliz P a r l a m e n t o s u n a d a h i g ö n d e r m i ş . M a k e d o n y a ahvalini tasvirden sonra Türk askerlerinin jandarmaları ifsad ettiğini bazı vak'alar göstererek izah etmiş. Bununla Makedonya'da yalnız j a n d a r m a kuvveti b ı r a k ı l m a s ı h a k k ı n d a p r o p a g a n d a y a p ı l m a k istenildiği anlaşılıyordu. Devletlerin h e r h a n g i bir k a r a r ı n d a n ö n c e h ü r r i y e t i l â n e d e b i l m e k l i ğ i m i z i ç o k l ü z u m l u görüyorduk. Eğer Sultan Hamid kendi idaresi aleyhine Selânik ve Manastır'da bir cemiyet k u r u l d u ğ u n u ha-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

229

b e r alsa-, M a k e d o n y a ' d a k i o r d u y u t e r h i s l e z a b i t l e r i n i T r a b l u s ' a , Y e m e n ' e g ö n d e r e b i l m e k için A v r u p a l ı l a r ı n «Makedonya'daki o r d u m u z u çekmek» teklifini S u l t a n Hamid'in m e m n u n l u k l a kabul edeceğine şüphe etmedik. Bu d ü ş ü n c e d a h i cemiyet teşkilâtımızın b i r a n evvel İstanbul, Edirne, İzmir mıntıkalarına d a yapılması l ü z u m u n d a h e m f i k i r olduk. İstanbul teşkilâtı için E n v e r v e y a ben gidecektik. Hangimiz m u v a f f a k olursa.

BİR T E S A D Ü F B A N A İSTANBUL YOLUNU AÇTI

20 Ağustos (7 Rûmi) Rakle müsademesinden dolayı, 4 Ağustos Rûmi'den itibaren kolağalığa terfi olunduğum telgrafı geldi. Artık Üçüncü Avcı Taburunun kumandanı vaziyetinde idim. Manastır Harbiye Mektebi de imtihanlarda beni mümeyyiz tayin ettiği hakkında davetiye aldım. 26 Ağustos (13 Rûmi) Pazartesi günü mektebe imtihanlara gittim. İstanbul'dan müfettiş olarak gelmiş bulunan Topçu Kaymakamı Emin Bey beni görünce tebrik etti ve dedi: — Vay, K â z ı m Bey s e n b u r a d a mısın? S t a j ı n bittiği halde n e d e n m e k t e p idaresine h a b e r h a b e r verm e d i n . Mektep, seni k e n d i m a l ı s a y m a k t a ve s t a j ı n ı n bitmesini beklemektedir. E m i n B e y , K u l e l i ' d e b i z i m M a n t ı k h o c a m ı z d ı . Sınıf birincisi o l d u ğ u m d a n d a h a o z a m a n d a n tanırdı. Askeri M e k t e p l e r Müfettişi İsmail P a ş a n ı n çok teveccühünü kazanmıştı. Askerlikten ziyade edebiyatla m e ş g u l olur bir zattı. Erkân-ı h a r p yüzbaşısı çıktığım ı z z a m a n birinci o l d u ğ u m d a n b e n altın, ikinci d e

230

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

g ü m ü ş M a a r i f M a d a l y a s ı . i l e taltif o l u n m u ş t u k . O zam a n yapılan merasimde okuyacağımız nutukları bu zat h a z ı r l a y a r a k bize o k u t m u ş t u . İkinciyle a r a m ı z daki b ü y ü k n u m a r a f a r k ı n d a n dolayı m e k t e p idaresinin beni m u a l l i m l i k l e a l ı k o y m a k istediğini, b e n i m d e iki yıllık k ı t ' a s t a j ı m ı b i t i r m e d e n f a y d a l ı o l a m a y a c a ğ ı m ı bildirdiğimi E m i n Bey biliyordu. Bu g ü z e l tesadüftü. B u n d a n d a h a geniş istifadeyi d ü ş ü n d ü m ve şu cevabı v e r d i m : — Kıymetli teveccühünüze teşekkür ederim. Dah a s t a j ı m b i t m e d i . Bir B u l g a r m ü s a d e m e s i n d e k i m u vaffakiyetten dolayı vaktinden önce terfi ettim. Mektepten çıkar çıkmaz muallimlikle kalmadığıma çok isabet ettiğimi kazandığım tecrübelerle de anladım. N i t e k i m siz d e b u r a d a k i t a l e b e y i î s t a n b u l ' d a k i l e r d e n ü s t ü n görmekle sebebinin; hey'eti talimiyenin, pişkin, t e c r ü b e l i z a b i t l e r o l d u ğ u n u t a s d i k b u y u r a c a k s m ı z . İst a n b u l H a r b i y e ve h a t t a Erkân-ı Harbiye Mektebi m u allimlerinin bile çoğu K â ğ ı t h a n e s ı r t l a r ı n d a n ve derelerinden b a ş k a birşey görmedikleri halde b u r a l a r d a h e r varlığı o l d u ğ u gibi g ö r e r e k ve o r d u n u n içinde tecr ü b e sahibi olan hey'eti talimiyenin kudretli talebe yetiştirdiği h e r k e s i n g ö r d ü ğ ü bir hakikattir. B u n u n için kıymetli delâletinizle buralardan İstanbul Harbiye mekteplerine muhtelif sınıflardan birkaç zabit naklettirilirse o r d u m u z için p e k b ü y ü k bir h i z m e t yapılmış olur kanaatindeyim. Manastır Harbiye Mektebi ders nazırı Erkân-ı H a r p M i r a l a y ı Ş e v k i Bey de, b e n O h r i ' d e i k e n İ s t a n b u l ' a n a k l o l u n m u ş t u . Şimdi b u vazifeyi Erkâıı-ı H a r p Binbaşı V e h i p Bey g ö r ü y o r d u . Dahiliye M ü d ü r l ü ğ ü n ü de yeni gelmiş b u l u n a n Piyade Binbaşı Kâzım Bey y a p ı y o r d u . Bu z a t bizim t a l i m m u a l l i m i m i z d i . H e r iki-

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

231

siııin b a n a t e v c e c ü h l e r i v a r d ı . F a k a t biz b u z a t l a r ı cem i y e t e a l m ı ş değildik. V e h i p Bey «Paşa» (Ben İstanbul'a geldikten s o n r a alınmış) b e n i m sözlerimi tasdik ettiler. E m i n Bey de b u n l a r ı dikkatle dinledikten sonra dedi: — Ç o k isabetli o l a n m ü t a l â a n ı m e k t e p t e n çıktığın z a m a n muallimlikle alıkonulmak istenildiği zam a n d i n l e m i ş t i m . Ş i m d i a r k a d a ş l a r ı m ı z ı d a a y n ı fik i r d e g ö r d ü ğ ü m gibi b i z z a t s e n i n bile n e k a d a r b ü y ü k bir tecrübe k a z a n m ı ş bir insan haline geldiğini h e r halinden g ö r ü y o r u m . H a k i k a t e n hey'eti talimiyeler a r a s ı n d a çok f a r k olduğu görülüyor. Tabii bunların yetiştirecekleri talebe de böyle farklı olacaktır. İstanbul'a d ö n ü ş ü m d e müfettişliği bu hususta lâzımı g i b i i k a z e d e r i m . Ş i m d i d e n İ s t a n b u l ' a n a k l e t m e k isteyecek a r k a d a ş l a r m ü r a c a a t etsinler. Ben m e m n u n l u k l a d e l â l e t e d e r i m . T a b i i a r t ı k seni de b u r a d a bır a k m a y ı z . Terfi etmişsin, s t a j ı n d a bitmiş sayılır. * **

Bu h a b e r i ve şu t e r t i b a t ı m ı E n v e r Beye söyleyince çok s e v i n d i : M a n a s t ı r H a r b i y e « i n d e n c e m i y e t e aldığımız z a b i t l e r d e n S ü v a r i Y ü z b a ş ı Salih Efendi Topçu Emin Beyin a k r a b a s ı o l d u ğ u n d a n o n u n İstanbul'a nakli kolaydı. Bir de P i y a d e Y ü z b a ş ı Ali E f e n d i n i n naklini muvafık bulduk. Bunun kardeşi erkân-ı harb i y e s ı n ı f ı n d a t a h s i l d e idi. ( R a m a z a n d a s ı l a y a g e l d i ği z a m a n c e m i y e t e aldık. F e d a i şubesine yazılan bu mert arkadaşın İstanbul teşkilâtında adı geçecek tir.) Kardeşim H u l û s i B e y d e m e k t e p t e idi. Fakat o n u n M a n a s t ı r ' d a k a l m a s ı n ı iki b a k ı m d a n t e r c i h et-

235

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

tim. Biri onunla mektuplaşmak, ikincisi de onu vesile ederek icabında Manastır'a gelebilmek. Topçu alayından da İstanbul'daki Topçu Harbiyesine iki zabit almak, bü suretle İstanbul'a gider gitmez Pangaltı Harbiye Mektebinde ve Haliçteki Topçu Harbiyesinde birer şube açmış olabilirdim. (Topçudan Yüzbaşı Kâzım ve Mülâzımıevvel Davut Efendiler naklolundular. Eczacı Mektebinden ftesneli Niyazi Beyin kardeşi Osman Bey de Manastır'a sılaya geldiği zamajj cemiyete fedai olarak girdiğinden İstanbul'a gittiğim zaman gerek bunlar ve gerekse Talat Bey t a r a f m d a n İstanbul'da veya Selânik'te tahlif olunmuş birkaç arkadaş hazır bir halde idiler.)

MANASTIR MERKEZİNİN

TENSİKİ

Benim İ6tanbul Harbiye Mektebi Tâbiye muallim muavinliğine tayin olunduğumu 21 Eylül Rûmi gazeteleri yazdı. Fakat emrim 3 Teşrinisâni Rûmide geldi. Ben de 20 Teşrinisâni Rûmide Manastır'dan hareket edebildim. Bu zaman zarfında takiplere, tahkiklere gitmek ve Üçüncü Avcı T a b u r u n d a çalışmakla meşgul oldum. Resne'deki kışlanın açılış merasimine cülûs günü olan 19 Ağustos Rûmide ben gittim. Civar köylerde Rum çeteleri de aradık. Ordu Müşirliğinden 9 Eylül Rûmide gelen bir emirde, benim veyahut Enver Beyin karaferye kumandanlığına tayinimiz hakkında emir geldi. Fakat ahvalin her ikimizin de ayrılmasına müsaade etmediği cevabı verildi. Filorina'da tahkikattan henüz d ö n m ü ş t ü m ki K ı r ç o v a ' n ı n Plice k ö y ü n d e a s k e r l e r i n b i r çok B u l g a r i

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

233

dövdüğü, y a ğ m a yaptığı vesaire hakkındaki şikâyetleri y e r i n d e t a h k i k için a d l i y e ve m ü l k i y e d e n b i r t a h kik hey'etiyle gittik. Bir d e İtalyan j a n d a r m a zabiti t e r c ü m a n i y l e geldi. D o k u z g ü n s ü r e n b u s e y a h a t i m d e D e b r e d a ğ l a r ı n d a k i k a r a k o l l a r ı m ı z ı d a teftiş ett i m . (Bu s e y a h a t i m i n k a y d a d e ğ e r n o t l a r ı v e İ t a l y a n ların Bulgarları tutmak ve ordumuzu kötülemek için sarf ettikleri g a y r e t l e r h a t ı r a l a r ı m d a yazılıdır.) T a h k i k a t için bir d a h a d a h a Filorina'ya gittim.

Rûmi Teşrinievvel ortalarında Selânik'ten süvari yüzbaşısı Süleyman Fehmi Bey (Albay mütekaidi Tunçay) Merkezi Umumiden mühürlü bir zarf getirdi. Bunda cemiyetin yeni nizamnamesi vardı. Bir de Manastır merkezinden ilk yardımı istiyorlardı. Zarfı Selânik'te İsmail Canbolat Bey (O zaman merkez kumandanlığında mülhak yüzbaşı idi. Meb'us iken İzmir'de İstiklâl Mahkemesi tarafından suikastla ilgisi var diye asıldı.) vermiş. O da muhabere merkezimiz olan Mıntıka Erkân-ı Harbiye Reisi Hasan Tosun Beye vermiş. Enver Beyle birlikte benim evde okuduk. Gönderebileceğimiz mevcudun dörtte biri olan yirmi üç altını cevap yazarak hazırladık. Selânik'e döneceği gün parayı ve cevabı benim evde Süleyman Fehmi Beye teslim ettim. Süleyman Fehmi Beyle hasbihalde Manastır'ı çok kuvvetli bularak hayrete düştüğünü söyledi. Selânik'in henüz zaif olduğunu da esefle bildirdi. (Bu yılın Eylülünde giden Süleyman Fehmi Beyin n u m a r a sı 190 dır. Selânik'te n u m a r a l a r 111 den başladığına göre Merkezi Umumide dahil olduğu halde cemiyete doksanıncı olarak girmiş demektir. Halbuki Manastır 200 ü aşmıştı.)

234

İTTİHAT VB TERAKKİ CEMİYETİ

Manastır merkezi şimdiye kadar Enver, ben ve Kolonyalı Hüseyin Beyden ibarettik. Hüseyin Bey hiç bir işe karışmaz, bir kenarda yedek aza idi. Bütün işler benim üzerimde idi. Enver Bey böyle idarede israr ediyordu. Çok kimsenin işi bilmesi zararlı olur, Selanik de böyle çalışıyor, diyordu. Merkez, tahlif, millî işler, muhakim (şimdilik bir işi yoktu) hep benim üzerimde idi. Şimdi yeni Nizamname bunları ayırmıştı. Merkez hey'eti de altı kişi olacak. Üçü daimi, diğer üçü ihtiyat olacak. Hatta bunlardan biri asla toplanmalarda bulunmayarak herhangi bir felâkete karşı yeniden merkez kurabilmek için gizli kalacaktı. Hüseyin Bey buna münasipti. Şimdiye kadarki temaslarımızdan düşünce ve enerjilerine güvendiğim ve rehberleri olduğum şu d ö r t zatı E n v e r Beye teklif ettim. O da münakaşa etmeden kabul etti: Sadık Bey: Süvari Onüçüncü Alay K u m a n d a n ı Kaymakam. Remzi Bey: O r d u Erkân-ı Harbiyesinde Şube Müd ü r ü - Kolağası. Habip Bey: Topçu Onüçüncü Alayın dördüncü b ö l ü k k u m a n d a n ı m ü m t a z y ü z b a ş ı Bolu'lu. (Benim staj yaptığım bölük.) Ziya Bey: Aynı alayın aynı bölük mülâzımıevveli.

Enver Bey kendi sınıf arkadaşı Tevfik Efendiye de çok güveni olduğundan icabında bundan da istifade ederiz, dedi. Benim teklif ettiğim arkadaşlarla 22 Teşrinisâni (9 Rûmi) Cuma gecesi Enver Beyin evinde toplandık. Bu arkadaşlara kendilerini idare eden ve tahlif eden kimler olduğunu söyledim. Ordu, Mıntıka, Üçüncü Avcı, Süvari, Topçu, Obüs alayları, di-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

235

ğ e r p i y a d e ve topçu t a b u r l a r ı , H a r b i y e Mektebi, Redif, J a n d a r m a , H ü k ü m e t v e h a l k t a n , Manastır, Pirlepe Filorina, hususiyle O h r i ve Resne'deki kuvvetli teşkilâtımız ve Ohri'deki çetemiz h a k k ı n d a m a l û m a t verdim. Hayranlıkla dinlediler. Mevcut p a r a m ı z ı d a teslim ettim. Tahliflerde kullandığımız N a g a n t roverini de tahliflerde kullanılmak üzere bıraktım. Yalnız k a m a m ı İstanbul için h a t ı r a o l a r a k aldım. İstanbul'a niçin ve ne suretle gitmeye m u v a f f a k olduğum u da anlattım. H ü s e y i n Beyin y i n e gizli m e r k e z azası olarak kalmasını, b u n u n yeni merkez arkadaşlarınca dahi bilinmesine lüzum olmadığını Enver Bey istiyordu. H a b i p Bolu b u m e ç h u l a z a l ı ğ a kızdı ve dedi: — Bize m e r k e z i t e s l i m e d i y o r s u n u z d a b u a r k a daşı gizliyorsunuz. Bu d o ğ r u değildir. Bu bize karşı d a itimatsızlık demektir. E n v e r B e y d e b u n u n ü z e r i n e g ı y a b e n H ü s e y i n Beyi t a n ı t m a k z o r u n d a kaldı. B e n y a k ı n d a h a r e k e t edeceğimden işlerimi yeni a r k a d a ş l a r a devrettim. Yeni t a l i m a t n a m e y e göre idarî, malî, adlî hey'etlerin tayini ve y ü r ü t ü l m e s i işlerini d e o n l a r a b ı r a k t ı m . Yalnız b u işler yapılırken b u yeni a r k a d a ş l a r ı n g e r e k şahısl a r ve g e r e k s e s a i r e h a k k ı n d a s o r a c a k l a r ı ş e y l e r için on g ü n k a d a r d a h a M a n a s t ı r ' d a k a l m a k l ı ğ ı m ı istediler. B e n d e k a l d ı m .

MAKEDONYA DURUMUNA BİR B A K I Ş

biz

TOPLU

Türlü manasına gelen Masedoin (Macödonie) a M a k e d o n y a d i y o r u z . B e r l i n m u a h e d e s i y l e Bal-

236

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

k a n devletlerinin siyas h u d u t l a r ı dışında ve hudutlar ı n a y a k ı n y e r l e r d e k e s a f e t o ı r k t a n o l m a k ü z e r e bilh a s s a M a n a s t ı r vilâyeti o r t a l a r ı n d a Bulgar, Sırp ve R u m l a r birbirine t e m a s e d e r ve b a z e n birbiri içine g i r m i ş b i r d u r u m d a b u l u n u r . M a n a s t ı r ş e h r i n i n içi d a h i böyle bir d u r u m d a d ı r . M a n a s t ı r ' d a ve muhitinde Ulahlar da vardır. Garba doğru Arnavutlar da başlar. Bulgarlar, R u m l a r ve Sırplar m ü m k ü n olduğu k a d a r k e n d i m ı n t ı k a l a r ı n ı g e n i ş l e t m e k için çetelerini faaliyette bulundururlar. İcabederse köy yakarlar, i n s a n ö l d ü r ü r l e r . B u n u n için M a n a s t ı r vilâyeti çetelerin diğer vilâyetlerden d a h a çok faaliyetlerine ve hâdiselerine şahit olur. H e r ırkın k e n d i k u r u l m u ş devletinden gelmiş ord u m e n s u p l a r ı n d a n m u n t a z a m çeteleri olduğu gibi yerli h a l k t a n d a yardımcı çeteleri vardır. Bunları idare eden t e ş k i l â t h ü k ü m e t i m i z i n i ç i n d e gizli bir h ü k ü m e t halinde çalışırlar. H a l k ı n d a v a l a r ı n ı bile g ö r e n gizli m a h k e m e l e r i v a r d ı r . M ü m k ü n o l d u ğ u kad a r h a l k ı H ü k ü m e t i m i z l e t e m a s a gc,"ı.r:emeye çalışırlar. M a n a s t ı r ' ı n içinde bile sık sık cinayetler olur. M e s e l â b i r T ü r k m u h b i r i m i z o l a n D ü l g e r A l i A ğ a ism i n d e biri b i r g ü n bizimle t a k i p t e b u l u n m u ş t u . Köydeki mahalli çete teşkilâtı t a r a f ı n d a n tanınmış Man a s t ı r m e r k e z l e r i n e h a b e r verilmiş. A d a m c a ğ ı z ı güv e n d i ğ i b a z ı k o m ş u s u B u l g a r l a r a l d a t a r a k b i r e v e göt ü r m ü ş v e b e y n i n e çivi ç a k a r a k ö l d ü r ü p ş e h i r i ç i n d e Drahor deresi b o y u n a asmışlardır. R u m l a r d a yine bizimle takipte b u l u n a r a k e ş k i y a n m saklandığı yerleri gösteren bir Ulahı — A v c ı askerimiz kıyafetinde olduğu h a l d e — tanımışlar ve Manastır teşkilâtına h a b e r vermişler. A d a m c a ğ ı z a s k e r elbiseleriyle kışla-

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

237

d a n çıkıp y a k ı n d a k i b a k k a l d a n aldığı a y r a n l a zehirlendi. Bu kurtarıldı ve b a ş k a bir yere naklolundu.

Kendi ırklarından çetelerin tekliflerini kabul etmeyenler de öldürülür, veyahut diğer ırklardan işlerine engel olanlar da suikasde uğrar. îşte Manastır'dan ayrılmak üzere olduğum şu günlerde 28 Teşrinisani (15 Rûmi) Naguvan köyü papazı köy halkına vaazında kendilerinin Rum değil Arnavut ırkından olduklarını söylediğinden papaz Manastır'a geldiği zaman Selanik Oteli önünde —Manastırın en işlek caddesi — güpegündüz iki genç Rum tarafından röverle öldürüldü. Vuranların biri yakalandı: Onaltı yaşmda bir çocuk!.. ***

H e r ırkın gerisinde istiklâline k a v u ş m u ş ve siyasetini bir b ü y ü k A v r u p a devletininkine u y d u r m u ş , ord u s u n u n ve m e m l e k e t i n i n kalkınmasını tanzim e t m i ş bir devlet var. Türklerden gayrisi biran önce O s m a n lı i d a r e s i n d e n k u r t u l a r a k k e n d i ı r k ı n d a n o l a n d e v l e t idaresini kendi mıntıkasına getirerek kendisinin de o c a m i a d a yer almasını ideal olarak benimsemiş, varını, y o ğ u n u b u u ğ u r d a s a r f t a n zevk alıyor. Bir d ü ziye m ü s t a k i l m e m l e k e t l e r i n edipleri, politikacıları Osmanlı idaresinde kalan ırkdaşlarını uyandırmakla, t a h r i k etmekle meşguller, Avrupa'nın b ü y ü k devletleri d e k e n d i işlerine geldiği gibi B a l k a n l a r a şekiller v e r m e k istediklerinden onların da kendi hesaplarına M a k e d o n y a h a l k ı n a yardımlar, tahrikler bir düziye d e v a m d a . Selânik ve civarı Rum olduğundan buralardaki diğer unsur hususiyle Bulgarların işine gelen b i r M a k e d o n y a m u h t a r i y e t i d i r . F a k a t ırkçılık g a y -

238

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

İ reti ve b u n u n A v r u p a edebiyatındaki yeri d a h a üst ü n olduğundan b u n u isteyenlerin fiiliyattaki eserleri z a i f v e m e y v e v e r e c e k g i b i g ö r ü n m ü y o r . D i ğ e r u n sur olan Ulahlar, Yahudiler vesaire Osmanlı idaresini d a h a hayırlı buluyorlar. Pek derin d ü ş ü n e n bazı d i ğ e r u n s u r l a r d a n k i m s e l e r ve h e l e yaşlıları d a b u fikirde. Onlar, Osmanlı idaresi kalkınca Makedonya'nın bir mezbahaya döneceğinden korkmaktadırlar.

Bulgar, Sırp ve Rumlardan Türklerle arası en fen a olan Bulgarlardır. Hele Rumlar hükümetimize ve askerimize karşı o kadar vahşi değildirler. Çok defa biz de onları korumak zorunda kalıyoruz. Bulgarlarla Türkler arasındaki büyük nefret 1903 (1319) ihtilâlinden başlar. Üç ay kadar süren bu ihtilâlde Bulgarlar zayıf buldukları yerlerde Türk halkını ve askerini bastırarak öldürmüşlerdir. Tabiî ihtilâli tenkil sırasında bunun cezasını vermişlerdir. Bulgarlar besledikleri emellerine kavuşamamışlardır. Hem Türklerle araya kan girmiştir, hem de Sırp ve Rumlar da aynı siyasi faaliyete başlayarak çetelerini Makedonya'ya göndermişler ve Osmanlı devletinin parçalanması veya Makedonya'nın paylaşılması ihtimâline karşı hazır bulunmuşlardır. Bulgarların yaptıkları ihtilâllerde yaktıkları, yıktıkları eserler hâlâ yer yer görülüyordu. Ben ihtilâlin akabinde Manastır'a geldiğim zaman onları sıcağı sıcağına görmüştüm. Anasını babasını kaybedenler, her iki tarafın da, birbirlerine karşı ebedi bir kin besliyorlardı. Bulgarlar milli marşl a n n d a k i Makedonya bizimdir, İstanbul bizimdir!... (Marş Marş Çarigrad naş, Marş M a r ş Makedonya naş!) sözleri d e o n l a r a karşı n e f r e t ve kini genişle-

tiyordu.

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

239

Bulgar ihtilâli esnasında (*) Makedonya'da 239 müsademe olmuştur. Bunların 150 si Manastır vilâyetinde vukubulmuştur. 350.000 askerimizin Makedonya ihtilâlini teskin ettiği, ihtilâlcilerin 26.000 kişi oldukları biliniyor. Fakat halkın da sonradan kamilen dağlara çıkarak isyana karıştıkları hesap olunursa Bulgarların da yüzbinleri aştığı anlaşılır. Yalnız Manastır vilâyetini 17 ihtilâl şubesi idare etmiş. Bunla-

( • ) Ben Manastır'a gittiğim zaman orada vali bulunan Hazım Bey (Milletvekili Hâzım Tepeyran) bana sonradan Bulgar ihtilâli hakkında ibrete değer şu malûmatı vermiştir : Dedeağaç'ta mutasarrıf bulunuyordum. 19 Mayıs 1896 oradaki Bulgar tüccar vekili Yoef adında biri, Trakya ve Makedonya İhtilâl Komitesi namiyle gizli bir cemiyet teşkü ettiğini bana ( bildirdi. Hemen aynı tarihte Mabeyne şifre ile bildirdim. Kimse aldırış etmedi. Yedi yıl sonra 15 Nisan 1903' de Selanik'te Guadalkivir adlı Fransız vapuru Karaburun önlerine varmadan makine dairesine Bulgarlar tarafından konmuş bulunan bir bombanın çıkardığı yangın ile yandı. İki saat sonra saat 14'de Osmanlı Bankası'nın Selânik şubesine dinamit atıldı ve isyanlar başladı. Mabeyn Başkâtibi ve Sadrazamın Bulgaristandaki komiserliğimiz arasındaki şifrelerin hemen ertesi günü Bulgar kapı kâhyası tarafından harfiyen elde edilmekte olduğunu da Yoef bana haber verdi. Bunu da Mabeyne bildirdim. Yoef'in haberleri hakkında Mabeyne yazdığım şifreler dahi Bulgar Hükümetinin eline geçmiş olacak ki bu adam Sofya'da —güya suiistimalinden— hapsedildi ve hapishanede — güya zehir içerek— inhitar etti. İhtilâlden üç yıl sonra, Manastır'da vali bulunur iken — Rusya sivil ajan muavininin evinde Fransızca «Hakiki Makedonya Mes'elesi» adlı ve 1901'de basılmış olan bir eserde, Makedonya işlerine dair Mabeyn başkâtibi tarafından Sadrazama yazılmış olan bir tezkere ile Kosova ve diğer bazı Rumeli vilâyetleri valileri tarafından Babıâüye takdim olunan resmi tahriratın fotoğraflarım gördüm.

240

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

rrn emrinde 14.000 ihtilâlci varmış. Asker ve Türk ahaliden ölenler 3087, Bulgarlardan ise 30.000 dir. Çetelerin faaliyeti müzmin bir şekil aldığınd a n ihtilâlden bir yıl sonra 1904 de (1320 Rûmi nihayetine doğru) mıntıka teşkilâtı yapılmıştır. Manastır mıntıkası teşekkülünden sonraki müsademelerde öldürülen komitecilerin sayısı şöyledir: Tarihi 1904 1905 1906 1907

(1320) (1321) (1322) (1323)

Bulgar 27 78 74 138 317

Rum

Sırp

Ulah

Yoktur 27 133 110

5

3

5

3

270

Diri diri yakalanan Bulgarlar da ölünün % 10 u, Rumlarda % 401, Sırp ve Ulahlarda ise % 50 dir. Ben Manastır'da iki yıla yakın kıt'a stajı için bulunduğum halde Mıntıka Erkân-ı Harbiyesinde dahi vazife verildiğinden birçok takiplerde ve tahkiklerde dolaştığım gibi üçü Rumlarla ve dördü de Bulgarlarla olmak üzere yedi defa çetelerle karşılaştım. Altısını müsademe ile imha ettik. Bir Rum çetesini de gizlendikleri bir inde yakalayarak teslim aldım. Hatıratımda teferrüatiyle kaydettim. Rahat ve emniyet yüzü görmüyorduk. Bu müzmin y a r a askeri kuvvetten ziyade kuvvetli bir milli hükümetin vücuduna ihtiyaç gösterdiğini her gün ve her hâdisede görüyorduk. Meşrutiyetle idare olunur tecrübeli bir hü-

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

341

kûmetin neler yapabileceğini beyan etmezden önce b ü t ü n Osmanlı diyarında Türklerle gayrı Türklerin ne halde bulunduklarını kaydetmeliyim : D a ğ l a r a r a s ı n d a k i ü c r a köylerde bile gayrı T ü r k lerin mektepleri genç dinç ve çoğu m e n s u p olduğu ı r k ı n o r d u s u n d a i h t i y a t z a b i t i olein m a l û m a t l ı m u a l limler elinde b u l u n d u ğ u n d a n çocukların beden, fikir ve r u h terbiyelerine çok e h e m m i y e t veriyorlar. Köylerde ve Manastır'ın içinde muhtelif ırkların mekteplerini g ö r d ü m ve bizimkilerle mukayeseler yaptım. A r a d a k i f a r k i n s a n ı n yüreğini sızlatıyor. H a l k a gelince, b i r t a r a f t a n A m e r i k a ' y a ve Mısır'a gidip k a f a ve kesece zengin d ö n e n l e r i n ve bir t a r a f t a n d a d ü n y a yı a h r e t t e n d a h a iyi ö ğ r e n m i ş ve milli d u y g u l a n h a d dinden a ş k m bir hale gelmiş b u l u n a n papazların bir düziye vaaz ve nasihatleriyle Türklerden çok ileri b i r d u r u m d a d ı r l a r . Bizimkiler ise h e r b a k ı m d a n acın a c a k bir halde. D a h a v a t a n ve millet kelimelerini t e l â f u z bile bir c ü r ü m . İdari ve çeteler teşkilâtı yıllardanberi yapılmış. H e r g ü n biraz d a h a kuvvet bulduğ u n d a n b u h a l d e o n l a r a çok k u d r e t ve g ü v e n veriy o r . H e r ı r k ı n a r k a s ı n d a g ü n ü n b i r i n d e b u r a l a r ı istilâya hazır olan ve g ü n d e n g ü n e k u v v e t bulan Avr u p a benzeri orduları d a var. Bu orduları idare edecek olan h ü k ü m e t l e r i Livre Jaune, Affaire Macedoin e ( s a n Kitap, M a k e d o n y a İşleri) adlı muiıtazam n u m a r a sırasiyle ç ı k a n v e h e r dile t e r c ü m e olan kitaplardan, ayrıca kendi diplomatik hey'etlerinden ve çete teşkilâtından aldıkları raporlarla vaziyete hâk i m o l d u k l a r ı h a l d e b i z i m ilgili m a k a m l a r a n c a k r e s mi raporları okuyabiliyorlar. Avrupada çıkan bu kabil eserler e v r a k ı muzirrel..

r . : 1«

242

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

O r d u g ü n d e n g ü n e askerliğini kaybediyor. Teçhizatı yok gibi. Süvari alayları hâlâ siyah barutlu m e r m i a t a n tek ateşli Martin tüfekleriyle mücehhez!.. Alaylardan yukarı kumandanlar ihtiyar veya cahil ve beceriksiz insanlar. Ordu t a m manasiyle a n c a k bir ihtilâle m a n i olabilecek bir kudrette, yani J a n d a r m a ! Sevkulceyşi hareketleri idare edecek kumandanlar yok, vasıta d a yok. H a t t a birkaç m e y d a n m u h a r e b e sini idare edecek c e p h a n e dahi. Fakat Sarayı H ü m â y u n b u halleri anlayacak bir kabiliyette değil. O h a k i k a t i ö ğ r e n m e y e de y a n a ş m ı y o r ve k e y f i n i n kaçırılmasına karşı şahlanıyor. Babıâliden ve Erkân-ı Harbiye-i U m u m i d e n gelen emirler y ü r e k l e r acısı! M e s e l â b i r e m i r g e l i r : H u d u t l a r d a n zinhar tek bir komiteci dahi geçirilmemelidir! Şu kadar g ü n zarfında memleketimizde komite kalmamalıdır! D a h a n e c a h i l â n e herzeler!.. M e k t e p t e n çıkar çıkmaz Damadlığa koşanlar veya m a h d u m beyler, Babıâli gibi Erkân-ı Harbiye-i U m u m i y e y i de dolduruyor. O r d u l a r d a g ü n e ş ve ateş altında veyahut buzl u o v a l a r d a , d a ğ l a r d a t ü r l ü m a h r u m i y e t l e r içinde didişen arkadaşlarından birkaçar rütbe ileride gidiyorlar. O r d u y u , halkı, m e m l e k e t arızalarım asla tanımadıklarından bir nevi Mabeyin şaklabanlığı yapıyorlar. Cahil p a d i ş a h m keyfî idaresine k u v v e t veriyorlar ve milleti a v u t u p uyutuyorlar. Yakın bir z a m a n d a Balkan devletlerinin de yardimiyle v u k u u n u muhtemel gördüğümüz bir ihtilâl o r d u m u z u ve T ü r k halkını mahvedecek ve Avrupalıl a r ı n b u h e z i m e t i f ı r s a t bilerek belki de b ü t ü n m e m leketimizi paylaşacaklardır. Bu halleri göz önüne alınca meşrutiyetin bir a n e v v e l k u r u l m a s ı n d a n v e m e s ' u l b i r h ü k ü m e t i n işi e l e

. İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

243

almasından başka bir çare akla gelmiyor. Tez elden idareyi, orduyu âciz veya hırsızlıklardan k u r t a r a r a k orduyu hazırlamakla beraber siyasi tedbirlerle de felâketi önlemek ancak cahil ve müstebit bir idareden kurtulduktan sonra m ü m k ü n olabilecek işlerdir. Siyasî olarak neler yapılabileceğini k a v r a m a k için Rumeli'nin ırklara göra nüfuslarına bir göz atmak lâzımdır : Bizim resmi rakamlarımıza göre: Manastır, Kosova, Işkodra, Yanya vilâyetlerinin n ü f u s u İslâm

Hıristiyan

900,000 2,600,000 — — 20,000

— — 520,000 500,000 —

3,520,000

1,020,000 95,000 4,635,000 Selânik ve Edirne Vilâyetlerinin İslâm

Hıristiyan

1,298,000 — — — 67,000

— 330,000 640,000 35,000 —

1,365,000

1,005,000 198,000 2,568,000

Irkı Türk Arnavut Bulgar, Ulah Rum Çingene Yekûn Yahudi Hepsi nüfusu: Irkı Türk Bulgar ve Ulah Rum Ermeni Çingene Yekûn Yahudi Hepsi

244

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

Görülüyor ki Türkler ve İslâmlar h e r vilâyette çokluktadır. Makedonya mıntıkası (Selanik, Manastır, Kosova kısmen) n ü f u s u n u ecnebi kaynaklan şöyle gösteriyor: Yekûn

İslâm

Hıristiyan

1,179,000 498,000 225,000 78,000 125,000 55,000 70,000 22,000

147,000 498,000 14.000

1,032,000

2,252,000

820,000

—

116,000 45,000 — —

—

211,000 78,000 8,500 10,000 —

22,000 1,361,500

Irkı Bulgar Türk Rum Ulah Arnavut Çingene Yahudi Diğer unsurlar Yekûn

Bu rakamların doğru olmadığına şüphemiz yok. f a k a t bu esasta kitaplar, haritalar, grafikler cihana yayılmaktadır. Osmanlı Hükümeti ise vaziyete seyircidir. O yalnız elinde silâhiyle gezenlere çete veya komite der ve ancak bunlarla müsademeye müsaade eder. Biz mıntıkaca en tehlikeli Bulgarlan görüyor ve Rumlarla d a h a dost bulunuyorduk. Çünkü Rumlar d a Bulgar istilâsmdan korkuyorlar ve bize d a h a yakın bulunuyorlardı. Sırplar da öyle idi. (*) Şu halde meşrutiyetin ilanıyla beraber iyi valiler ve memurlarla İslahat yapılması, ordunun kuvvetlendirilmesi, ( • ) Balkan Harbinden önce Sırplar Cafer Tayyar Bey (General Eğilmez) vasıtasiyle bizimle ittifak yapmayı dahi teklif etmişlerse de hükümet ilgi göstermemiş.

İKİNCİ İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

345

Yunan ve Sırp h ü k ü m e t l e r i y l e a n l a ş m a imkânları ümit verici bir d u r u m yaratabilirdi. O l m a s a dahi herh a n g i a l e y h i m i z d e b i r k a r a r a k a r ş ı millî b i r m u k a v e m e t göstermekle vatanın geri kalan kısımlarını paylaşmaya kimse kolay kolay cür'et edemezdi. Bugünkü d u r u m bir çok memurları d a hırsızlığa sürüyordu. Ç ü n k ü u m u m i k a n a a t şu idi: Bu devlet yaşamaz, y a k m d a batacaktır. Bari biz kendimizi k u r taralım. K u r t a r m a k d a u z u n yıllar aileleriyle f e r a h f a h u r y a ş a y a b i l m e k için çalıp ç ı r p a r a k p a r a y ı ğ m a k

demekti. Burada şu hoş hikâyeyi kaydetmeyi yerinde bulurum. Birgün topçu kışlasında yüksek rütbeli zatlarla hasbihal e d e r k e n b u kötü zihniyetin n e z a m a n b a ş l a d ı ğ ı n a söz g e l d i . O b ü s a l a y ı k u m a n d a n ı b i z e ş u nu anlattı: 1878 (1294) R u s m a ğ l u b i y e t i n d e n s o n r a T r a b l u s g a r p ' e ı s l a h a t için m ü h i m bir p a r a ile b i r hey'et gönderilir. Hey'et reisi hırsızlığa başlar ve a z a y a d a b i r a z t u t m a l a r ı için hırsızlık yapmalarını teklif e d e r . A z a d a n b i r i i t i r a z e d e r v e d e r : — Bu millete yazıktır. E m a n e t edilen p a r a y ı yerin e sarfetmeliyiz. Hey'et reisi b u d o ğ r u l u ğ a h a y r e t l e ş u c e v a b ı verir

:

— Millet dediğin h a s t a adamdır. Y a k ı n d a ölecektir. Hiç o l m a z s a biz yaşayalım!.. Hırsızlığa a r k a d a ş l a r d a bularak n a m u s s u z l u ğ u n a d e v a m eder. Birkaç yıl s o n r a b u herif a ğ ı r h a s t a lanır. Y a ş a m a s ı n d a n ü m i d i kesilince arkadaşlarına Şöyle s ö y l e r : — Sağlam olan ben ölüyorum. Fakat h a s t a a d a m

246

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİVETİ

dedikleri millet yaşıyor. Vicdan azabı beni kıvrandınyor. Kimse benim gibi sin ve kötülük yapmasm. Bu milletin se görmeyeceğine kani oldum. Fakat ten sonra...

d a bir t a r a f t a n kötü düşünmeöldüğünü kimiş işten geçtik-

***

Ferdleri sağlıklarında bu hakikate inandırmak Sultan Hamid'in bilgisiz, adaletsiz haysiyetsiz ve tabiatı ile hırsız idaresinde m ü m k ü n değildir. Bu ancak hürriyet idealiyle ve Türklük aşkiyle temin olunabilir. İşte bu aşk bizleri genç yaşımızda, en parlak bir meslekte her tehlikeyi göze alarak vatanımızı parçalamak isteyenlere müsademelere ve Sultan Hamid'in istibdadını yıkmak için de Terakki ve Ittihad cemiyetini kuvvetlendirmeye ve onu istibdadm hıihrak noktasına kadar götürmeye sevkediyor. HAZIRLADIĞIM PLÂN istanbul, Edirne, izmir'de (Üsküp ve Serez'de merkezler faaliyete geçmiştir) şu maksatlarla hemen birer merkez açmalıdır : 1. — Hürriyet mücadelesi başlar başlamaz bu merkezlerden kuvvet sevkolunmak ihtimalini şimdiden göz önünde bulundurarak ordu içinde teşkilâta başlamak, bu suretle icabında zabitan ve efradı davanın meşruiyetine inandırarak müsademeye meydan vermemek. 2. — Daha faal hareketle bu kıt'alan da hürriyet davasında beraber yürütmek. 3. — İcabediyorsa istibdada alet olan kumandanl a n yok etmek.

İKİNCİ İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

247

4. — Teşkilât zayıf ise cemiyet mensupları asker kıyafetinde ordu içine girerek bilhassa topların iğnelerini veya nişangâhlarını saklamak. (İstanbul için donanmaya el atmak en başta gelir.) 5. — Üçüncü Ordu İstanbul'a yürüyor, hürriyet ilân olunmazsa, padişahın hal' olunacağı hakkında şayialar çıkarmak. Bunu Saraya aksettirerek korkudan sindirip herhangi bir karşı durmayı önlemek ve hürriyetin ilânına zorlamak. **

İstanbul'da münferid cemiyet mensupları bulunduğu gibi Manastır'dan Pangaltı ve Haliç Harbiye mekteplerine ikişer zabit gitmekte olduğundan çabuk birkaç merkez hazırlayabilirdim. Bu esasları ve hürriyet marşını Enver'e okudum. Esaslarda zaten evvelce de görüşmüş olduğumuzdan muvafık buldu. Teferrüatın Selânik'te hallini kararlaştırdık. Hürriyet marşının bestesini de olmazsa «Ey Gaziler» e uydururuz. Fakat d a h a güzel bir marş hazırlansa elbet d a h a iyi olur (*) Manastır'da Enver Beyle muhaberemizin Selânik'te herhangi bir zatla muhabereden daha emin olduğun u kararlaştırdık. Sıhhat haberlerimiz ve havai havadisler açık yazılacak. Cemiyete ait malûmat iki şekilde verilecek. Biri Kod usulü yani açık şifre ile. Meselâ: ( • ) Hürriyetin ilânında bizimki unutuldu. «Yaşasın Niyazi Enverler» diye isimler üzerine bir şey çıktı. Bu marşı ileride garip bir zihniyetin ifadesi olarak göreceğiz.

248

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Almancaya başladım = Cemiyet teşkilâtma başladım. (Mektepte Rusça okumuştum. Manastır'da Almanca'ya başlamıştım. Şu kadar lûğat öğrendim = Sayımız şu kadar oldu. Filân ile çorap gönderdim = Gönderdiğim cemiyete alınmıştır. Bunların dışmdaki havadisleri de gizli yazı ile yazışacaktık. Mektubun neresine limon suyu ile yazacağımızı da tesbit ettik. Limon suyu ile yazı görünmüyor. Ateşe tutunca yavaş yavaş kızararak yazılar belli oluyor. Haberler çok mühim olursa imza rastgele bir isim olarak yazılacak. Enver'in b a n a yazacağı; Harbiye adresime, benim ona yazacağım da Mıntıkadaki adresine olacak. Enver'le samimiyet ve hukukumuzu herkes bildiğinden mektuplar resmi adreslerimize geldiğinden tabiî kimse şüphelenmeyecek. Bu suretle Enver Bey Selânik'e benim verdiğim haberleri bildirecek. Kardeşim Hulusi Beyle muhaberemiz d a h a çok dikkati çekeceğinden ona yalnız aile mektubu göndereceğim. Cemiyet mensuplarından hiç bir kimse bana, ben de onlar a yazmayacağım. Manastır'dan ayrılırken Enver'le kardeşimden başka istasyona cemiyete mensup hiç kimse gelmeyecek. Yalnız Ulah doktoru samimi dostum Mişe Selanik'te tahlif olunmak üzere aynı trende bulunacak. MANASTIR'DAN

AYRILIŞIM

3 Kânunuevvel (20 Teşrinisâni) salı günü Manastır'dan trene bindim. Enver'le ve kardeşimle öpüşerek

İKİNCİ ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

349

mukaddes yolumuzda muvaffakiyetler dileştik. Bu ayrılık b a n a çok acı geldi. İlk gençliğimin en enerjili zamanlarını geçirdiğim Manastır'ı çok sevmiştim. Küçüklüğümden beri vatan aşkiyle çırpman ruhum bur a d a istediği gibi bir çalışma sahası bulmuştu. İstediğim fedakâr bir muhiti b u r a d a yapmıştım. Geceli-gündüzlü üzerlerinde dolaştığım iki taraflı yüksek dağlar, uzun ovalar, aradığımız, konakladığımız köyler, türlü tehlikeler geçirdiğimiz müsademe yerleri sinema şeridi gibi süzülüp geçerken yeni askeri ve millî vazifem dahi dimağımda hemen aynı hızla tekrar tekrar gelip geçiyordu. Filorina'dan sonra artık Manastır ovası bitiyordu. Kaymakçalan ve Perister'in muhteşem manzaraları beni kendilerine çekti. O, 2500 metrelik yükseklikleri ruhumla bir daha dolaştım, oralara da vedaımı yaptım. Ostrova gölünü dolanırken, Vodina şelâlesini seyrederken, berzamanki gibi her düşünceden sıyrılarak doya doya bu manzaraları seyrettim. Dimağımdaki güzel albüm serisindeki yerlerini kuvvetlendirdim. Nihayet Karaferye'yi de geçtik ve akşam üstü Selânik'e vardık. Bir otele indim. Ertesi günü Umum Müfettişlikte, Erkânıharp Binbaşı İsmail Hakkı Beyi ziyaret ettim. Bu gece kendi evinde görüşüleceğinden yemekten sonra buluşmayı kararlaştırdık. Manastır'dan aynı trenle gelen Ulah doktor Mişe'yi de İsmail Hakkı Beye takdim ettim, ayrıldım.

4 ...

•

-te"*

-ibriï'.cMmc»

fttgfórtfKÜ

urtonaM

gisŞr^

^--.O .

A l i a « H e * n*tfatfjWÖH u

¡ífst rnrnSft&v a b a i a f a i o .mıişalob arfab lid almurfın ri

r

'í.rtEfrí^flS

.nwHMxn

III.

BÖLÜM

TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ VE HIZLANDIRILMASI 4 Kânunuevvel (21 Teşrinisâni) Çarşamba akşamı yemekten sonra ismail Hakkı Beyle buluşarak evine gittik, iki katlı ufak bir evdi. Yukarı çıktık. Bizden önce gelmiş bir sivil ile bir de sarıklı, cübbeli bir hoca vardı, ismail Hakkı Bey beni bunlarla tanıştırdı: I — Talât Bey ve Doktor Nâzım Bey; fakat şimdilik Mehmet Hoca. Onlar seni çoktan tanır. Buyurun bakalım, dedi. Talât Bey benim Manastır'daki faaliyetimi büyük takdirlerle yadettikden sonra kendilerinin bir aralık, bizim hakkiyle tenkidimiz veçhile, durakladıklarını; fakat Manastır mıntıkasının harekete hazır bir hale gelmesi, tekrar kendilerini de gayrete getirdiğini; Üsküp, Serez, Drama vesair Üçüncü ordu mıntıkasında merkezler teşekkül ettiğini; istanbul, Edirne, izmir gibi mühim yerlerde ve Anadolu'da henüz teşkilât yapamadıklarını anlattı. Doktor Nazım'ın izmir teşkilâtını üzerine aldığını, yakında hareket edeceğini, sizin de istanbul ve mümkünse Edirne merkezlerini teşkil etmek gibi çok tehlikeli bir işi üzerine almanız bi-

252

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

ze b ü y ü k k u v v e t verdi diyerek i s t a n b u l h a k k m d a malûmatı verdi:

şu

— Ben, geçen kış i s t a n b u l ' a bizzat gittim. O r a d a tanıdığım bazı zatları şahsi olarak yeminle cemiyete aldım. F a k a t bir m e r k e z k u r a m a d ı k . İstanbul'da böyle b i r c e m i y e t s a r a y c a ç a b u k d u y u l u r . Ç o k f e n a n e t i celer de verir. Bu vaktiyle d e bir k e r r e t e c r ü b e olunm u ş t u , dediler. İşte bir yıla y a k ı n z a m a n d ı r o r a d a vaziyet böyle. Siz bir düziye İ s t a n b u l ve E d i r n e teşkilâtının yapılması l ü z u m u n u İsrarla istiyorsunuz. Bun u n e h e m m i y e t i n i biz de t a k d i r e d i y o r d u k ve bizzat b e n gidip u ğ r a ş t ı m . Şimdi b u iş s e n i n ü z e r i n d e . E ğ e r Manastır'daki m a h a r e t ve cür'etin İstanbul'da da m u v a f f a k olursa kazancımız p e k büyüktür. Fakat yak a l a n ı r s a n s a r a y etlerini c ı m b ı z l a yolar. Bu d a gözüm ü n ö n ü n e gelince s a n a acıyorum. Talat Beyin b u ifadelerindeki ve halindeki samimiyet beni kendisine çok bağladı. Doktor N a z ı m d a peltek f a k a t tatlı konuşmasiyle b a n a çok yakınlık v e r d i . İ s m a i l H a k k ı ' y ı ise ö t e d e n b e r i c a n d a n s e v e r v e s a y a r d ı m . O n l a r ı n d a Talat Beyin -belki de d a h a önceleri d e t e k r a r l a n m ı ş b u l u n a n - b u fikrini vaz' ve halleriyle d o ğ r u gibi g ö s t e r m e l e r i ü z e r i n e b e n d e ş u cevabı v e r d i m : — O halde ben Manastır'a geri döneyim. T a l a t Bfef t e l â ş i a : — B u n a s ı l o l u r ? İ r a d e i s e n i y e ile İ s t a n b u l H a r biye Mektebine muallim gidiyorsun. Selânik'e geliyorsun. Sonra; vaz geçtim M a n a s t ı r ' a dönüyorupi; diy o r s u n . B u n a n e d e r l e r ? D e r h a l s e n i tevkif ile m u h a f a z a a l t ı n d a İ s t a n b u l ' a g ö t ü r ü r l e r v e ...

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

253

Ben — öyle şey yok! Ben Manastır'a dönünce derhal harekete geçeriz. Manastır, Resne, Ohri merkezlerinden «Hürriyet istiyoruz!» diye Padişaha telgraflar yağdırmaya ve istibdad taraftarlarını da yok etmeye başlarız. İstanbul inat ederse Cihan Seraskeri kumandasında Hürriyet Ordusu olarak da yola çıkarız. Talat — Sakın ha! Biz daha bu gibi işlere Selanik'te dahi hazır değiliz. Siz Manastır'da göller mıntıkasında, dağlar başında herşeyi yaparsınız ama kuvvetimiz bu halde iken işin sonu çıkmaz. Sultan Hamid'in Makedonya'ya muhtariyet vererek orduyu terhis ve zabitlerini uzak yerlere sürebilmek ihtimalini Manastır'dan mütalâa olarak siz bildirdiniz. Biz de kabul ettik. Ben size İstanbul'un tehlikesini belirtmek istedim. Şu «Cihan Seraskeri» de kim oluyor, bir öğrensek!.. diye biraz da işi lâtifeye boğdu. Ben de : — Bir başkası bulununcaya kadar Enver Beydir, diyerek hikâyesini anlattım. (*) işin Alemdar ordusunun muvaffakiyetli hareketi gibi Manastır.dan bir hürriyet ordusunun İstanbul üzerine harekete başlamasını, Selânik ve yol boyunca bilhassa Edirne'den kuvvet alarak büyümesini, orduları ve İstanbul'daki seraskerlik makamını d a şaşırtmak; Sarayı dehşete salarak teslime mecbur etmek için Kumandanına Ci( * ) Enver Bey'e Cihan Seraskeri unvanını vererek ve benim Erkân-ı Harp kordonumu takarak köylüleri korkutmuş ve bir miktar silâh toplamıştık. Enver Balkan Harbinden sonra Harbiye Nazın ve Erkân-ı Harbiye Reisi olduğu zaman beni Erkân-ı Harbiye istihbarat şubesine almıştı. İlk temasta bu hâdiseyi kendisine hatırlattım. Gülümsedi.

254

İTTİHAT'

h a n Seraskeri rum.

VE TERAKKİ CEMİYETİ

ünvanının

verilmesini

düşünüyo-

Talat — Y a h u , K â z ı m y a m a n m ı ş be! Seni a r k a d a ş l a r çok cesur ve çok d a düşünceli derlerdi. B u n u k a r ş ı m d a k e n d i m g ö r ü y o r u m . Bize ç o k k u v v e t veriyorsun. Eğer İstanbul'da teşkilât y a p m a y a m u v a f f a k olursan s a n a icabında b u r a d a n birkaç fedâi de göndererek terörler de yaptırabileceğimize inanıyorum. İstanbul'da sana üç arkadaş tanıtayım. Avukat Baha. Galata'da Osmanlı Bankası karşı sırasmda Tahtabur u n y a n H a n ı üç n u m a r a d a d ı r . M u h a r r i r M a h m u t Sadık. B u n u B a h a Bey size b u l u r . M ü h e n d i s Salim. Naf ı a N e z a r e t i n d e m ü h e n d i s t i r . Bu, S e l â n i k ' t e m e r a s i m le tahlif o l u n m u ş t u r . İ s t a n b u l m e r k e z i için b u ü ç ark a d a ş işinize y a r a r . B a h a ve Salim Beylere, teşkilât yapmak üzere yakında bir genç zabitin İstanbul'a geleceğini bildirdik. Bunları yerlerinde bulursunuz. Ellerini sıkarken şehadet p a r m a ğ ı n ı z ı n u c u y l a bileğ i n e b a s a r s ı n ı z . O n l a r d a size a y n ı s u r e t l e k e n d i l e r i n i t a n ı t a c a k l a r d ı r . B u n l a r d a n b a ş k a iki değerli z a t d a h a var a m a ben ikna edemedim. Korkutmadan sen muv a f f a k o l u r s n çok işinize y a r a r . Biri M e r c a n İdadisi M ü d ü r ü Hüseyin Cahit bey. Diğeri Şurayı Devlet âzas ı n d a n R e ş a t B e y . ( * ) . B u n l a r ı B a h a B e y s i z i n l e gör ü ş m e y i t e m i n edebilir. Bizim ilk i s t e d i ğ i m i z İ s t a n b u l m e r k e z i n i teşkil etm e n i z ve M a n a s t ı r ' d a o l d u ğ u gibi bir de fedai şubesi hazırlamanızdir. Artık ümidimiz senin dirayetine bağlıdır. İ s t a n b u l ' u n M a n a s t ı r gibi h a t t a S e l â n i k gibi bir m u h i t o l m a d ı ğ ı n ı , v e h e r y e r d e h a f i y e l e r i n e k s i k olmadığını tabiî h a t ı r d a n çıkarmazsın. ( • ) Reşat Bey ikidir. Erenköytiiıdeki değil.

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

255

Ben — istanbul için düşündüklerimin bir parçası olmuş gibidir. Pangaltı ve Haliç Topçu Harbiye mekteplerinde birer fedai şubesi kurulmuş gibidir. (Manastır'dan giden ve gidecek olanlarla sılaya gelip tahlif ettiğim hemen hepsi fedai olan arkadaşlar hakkında malûmat verdim) Ben bütün gayretimi donanm a d a n bir h a r p gemisini elde etmeye çalışacağım. Buna m u v a f f a k olacağıma eminim. Herhangi bir ihtimâl ile yakalanmaya karşı da üzerimde daimî bir röverle bir de süblüme şişesi vardır. En u f a k bir sırrın dahi f â ş olmayacağından emin olunuz. Yalnız istanbul teşkilâtmı kolay ve tehlikesiz yapabilmek için bazı düşüncelerimizin kabulünü rica edeceğim: 1. — T e ş k i l â t ı m e r k e z i n h e r u z v u k e n d i k o l u n d a n yapacaktır. Yani h e r k o l u n reisi a y n ı z a m a n d a m e r k e z i n azâsıdır. Bunlar kendi şubelerini nasıl idar e m ü m k ü n s e o sayı ve şekilde teşkil edeceklerdir. Bu kimseleri m e r k e z i n diğer a z â s m ı n bilmesine d a h i lüzum yoktur.

2. — Tahlifler buradaki gibi merasimle olmayacaktır. Gözü açık ve örtüsüz olarak Şube Reisi ve rehberi tarafından yaptırılacaktır. Yemini esasen ben Manastır'da dahi kısaltmış ve ezberlemiştim. Bunu merkez arkadaşlarıma d a belleteceğim. 3. — Cemiyetin mensupları, üzerlerinde h ü k ü metin evrakı muzirra sayacakları yazılı veya basılı şeyler bulundurmayacaklardır. Aslâ başkaları yanında cemiyetin varlığını anlatabilecek veya kendilerini tehlikeye sokacak şeylerden bahsetmeyeceklerdir. 4. — Muhabereye Enver Bey vasıta olacaktır. Fakat u f a k tefek işler için Avukat Baha Bey vasıtasiyle de görüşebiliriz. Herhangi icraat için tebligat behe-

256

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

m a h a l b a n a yapılmalıdır. Bu tekliflerim nuyor mu?

kabul

olu-

Talat — Çok esaslı d ü ş ü n m ü ş s ü n ü z . Ç o k m u v a f ı k . B u h u s u s l a r d a istediğiniz gibi h a r e k e t t e serbestsiniz. Ben — Şimdi belki d a h a m ü h i m göreceğimiz mes'elelere geliyorum. M e r k e z çoğalacağına göre; Selan i k v i l â y e t i m e r k e z h e y ' e t i i l e M e r k e z î U m u m i a y r ı olm a l ı d ı r . B e n d e k i i n t i b a b u r a d a k i işlerin d e E n v e r Bey i n M a n a s t ı r ' d a İsrarla istediği t a r z d a y a n i bir iki zat a b a ğ l ı o l m a s ı k e y f i y e t i d i r . Biz esaslı m e r k e z teşkilâtını benim hareketimden birkaç g ü n önce yaptık. Fakat kuvvetli bir merkez vücude getirdik. Enver'le R e m z i gibi iki değerli e r k â n ı h a r p zabiti d e m e r k e z d e dir. Selânik'in v e Merkezî U m u m î n i n a r a s ı n d a d a m ü teşebbis, tecrübeli, zekî e r k â n ı h a r p l e r ihmâl olunmamahdır. Talat — B u n a emin olunuz. Heıhalde Manastır m e r k e z i gibi kuvvetliyiz ve öyle d e olacağız. Kıymetli e r k â n ı h a r p l e r i S e l â n i k ' e n a k l e ç a l ı ş ı y o r u z . (*) M e r kezlerin ayrılması fikriniz de çok isabetlidir. ( * ) Ben Manastır'a geldikten bir müddet sonra. Edirne Harbiye Mektebi ders nazarı muavinliğine giden Fethi Bey (Oky&r) tekrar Manastır'a gelmişti. Kendisini Enver Bey cemiyete alacağını, fakat şimdilik Kesriye mıntıka kumandanlığında bulunması muvafık olduğunu söylemişti. Ben İstanbul'da iken İsmail Hakkı Bey teftiş esnasında kendisine açmış. Fethi Bey Enver'e ve bana karşı bu hususta kırgınlık göstermiş ve nasıl olup da hiç bir taraftan haber alamadığına hayret ederek : «Demek ben uyuyormuşum.» demiştir. Birkaç gün sonra Manastır'a gittiği zaman Enver Beyin rehbetliğiyle tahlif olunmuştur. Az sonra Selânik'e nakledilmiştir. Selânik merkez hey'eti de bu sırada teşkil

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

257

B e n — İ k i n c i ricam p l â n l ı h a r e k e t t i r . Merkezi U m u m i esaslı o l a r a k plânını tesbit etmeli v e h a r e k â t ı z a m a n ı n d a bir elden idare etmelidir. Ben b u husustaki m ü t a l â a m ı İsmail Hakkı ve Enver Beyler vasıtasile sizlere bildirdim. Ben İ s t a n b u l ' d a n d o n a n m a v e y a ordu gönderilmesi ihtimâline karşı tedbirler alacağım. Bir fedai şubesiyle d e emrinize h a z ı r b u l u n a c a ğım. Aynı teşkilâtın Edirne'de de y a p ı l m a s ı n a çalışac a ğ ı m . H a t t a S e l â n i k M e r k e z K u m a n d a n ı N a z ı m Beyd e n izin alabilirsem g i d e r k e n Edirne'ye u ğ r a m a k niyetindeyim. O r a d a E r k â n ı h a r p Yüzbaşı İ s m e t ve Seyfi (İnönü, General Düzgören) b u işe h a z ı r d ı r l a r . Işden haberleri de var. Fakat y a benim gitmekliğim veya sizin birini göndermeniz icabediyor. Edirne'nin vaziyeti m ü h i m d i r . Bu m e r k e z i n h e m e n f a a l i y e t e geçirilmesinde d a h a ziyade vakit geçirilmemelidir. Doktor N a z ı m Bey de h e m e n İzmir'e h a r e k e t l e a y n ı faaliyete koyulmalıdır. T a l a t — Fikirlerinize i ş t i r a k ediyoruz. A s l a acele etmeyeceğiz. S u l t a n H a m i d ' i k a l d ı r ı p y e r i n e S u l t a n Reşat'ı geçirmedikçe meşrutiyet idaresinin kurulam a y a c a ğ ı n a d a kaniiz. B u n u n için S u l t a n H a m i d ' e m u v a f f a k i y e t l i b i r s u i k a s t l e işi s a ğ l a m a b a ğ l a m a k i ç i n gelecek R a m a z a n ı bekleyeceğiz. Sizin Beşiktaş'ta bir olunduğundan Feth Bey de merkeze alınmıştır. Bu suretle Mthat Şükrü, İsmail Canbolat, Topçu Rasim, Hamdi ve Fethi Beyler merkezi umumiden ayrı olarak Selânik merkezini teşkü etmiştir. Bu aralık Mustafa Kemâl Bey (Atatürk) de Selânik'e Ordu Erkân-ı Harbiyesine, Fethi Beyin yanına nakletmiş olduğundan Fethi Beyin rehberliğiyle o da cemiyete alınmıştır. Girdiği tarih 1906 Mart, numarası da 322' dir, merkezde bulunmamıştır. T.: 17

258

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

binayı hazır bulundurmanız b u b a k ı m d a n lâzımdır. O tarihe k a d a r gerek Rumeli ve gerekse Anadolu merkezlerinde teşkilâtımız t a m a m l a n m ı ş olur. Eğer hâdiseler v a k t i n d e n evvel bizi h a r e k e t e getirmeye mecb u r ederse o n a göre size de t a l i m â t göndeririz. Ben — Beşiktaş'ta E n v e r Beyin evi m ü s a i t olduğ u n u v e b u ş e r e f l i iş için k e n d i s i n i n d a h i o z a m a n gelm e k t a s a v v u r u n d a olduğunu söyledim. Benim ayrıca b i r ev b u l a r a k c e m i y e t t e n birini o t u r t m a y a çalışmaklığım m u v a f ı k olur. Enver'in evi de bir ihtiyat olur. Talat — Desene işler ç o k t a n y o l u n a girmiş. Yalnız Sultan Reşat'la t e m a s a geçmek ve elinden meşrutiyete hizmet edeceğine dair bir senet a l m a k d a lâzımdır. Bu nazik ve tehlikelidir. B u n u s o n r a düşüneceğiz. Ben — Ü ç ü n c ü bir mes'ele kalıyor ki o n a Enver'le b i r t ü r l ü k a r a r v e r e m e d i k . O d a m e ş r u t i y e t i n ilân ı n d a n s o n r a o r t a y a ç ı k m ı ş b u l u n a n f e d a i z a b i t l e r vey a diğer vazife alanlar ne olacak? Cemiyet mensupl a r ı siyasî f ı r k a l a r a a y r ı l a c a k mı, a y r ı l a n l a r ı nasıl tutabileceğiz? Cemiyetin vazifesi hürriyeti ilân ve meşrutiyetin kurulmasiyle bitecek midir? Enver'e göre işin güçü meşrutiyetin kurulmasıdır. Sonrası kolaydır. Şimdiden b u n u n l a fikrimizi y o r m a y a l ı m diyor. İ s t a n b u l ' d a b u s u a l l e r k a r ş ı s ı n d a k a l a b i l i r i m . N e cevap vermeliyiz? Talat — Ben de o fikirdeyim. Meşrutiyetten sonr a açılacak bir k o n g r e d e sonrası için k a r a r l a r verilir. Şimdilik düşüneceğimiz Sultan Hamid'i ve idaresini devirmektir.

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

259

Birkaç saatlik sohbet ve münakaşalarımız samimiyetle sona erdi. Konuşan Talat Beyle ben idim. Diğer iki arkadaşımız tek tük söze karışmışlardı. İstanbul'daki zor, nazik ve tehlikeli vazifelerimizi fazla kimselerin bilmemesi hususunu da tesbit ettik. Biz dört, bir de Enver Bey beş kişi kâfi görüldü. Herhangi bir hürriyet ordusunun kuruluşunda kumanda mes'elesinde kıdem ve ehliyetin dikkate alınmasını da öne sürdüm. En değerli kumandanlardan birini iyilikle veya zorla işbaşına almanm cemiyetten ufak rütbeli bir arkadaşın k u m a n d a s m a tercih edilmesi muvaffakiyetin temini için lâzımdır, dedim. Üsküp'te Tatar Osm a n Paşanın bu iş için elverişli olabileceğini de ilâve ettim. Sarıştık, öpüştük, cemiyetimizin muvaffakiyetini diledik. Ben otelime ayrıldım. EDİRNE'YE GİTMEK TEŞEBBÜSÜM 5 Kânunuevvel Perşembe günü Merkez Kumandanı Padişah yaveri Miralay Nazım Beyi ziyaret ettim. Enver Beyin eniştesi olduğundan, ondan selâm • getirdiğimi söyledim. Beni iyi kabul etti ve İstanbul'a gideceğimden tebrik de etti. — Bir r i c a d a b u l u n m a k

istiyorum,

dedim.

— Mümkünse hemen yaparım, dedi. — Edirne'de bir arkadaşım var. Hemşiresiyle izdivaç fikrindeyim. Geçerken uğrayıp bu işi görüşmek istiyorum. İstanbul'a gidince, yeni geldin diye izin vermezler. Bu müsaadeyi sizden rica ederim. N a z ı m — Ben izin veririm. Bu kolay. F a k a t Edirn e ' d e n bir gözü açık seni jurnal edebilir ve felâketin e de sebep olabilir.

260

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Ben — Beni n e diye j u r n a l edebilirler. Bu alçaklığı n a s ı l y a p a r l a r ? B e n ailevi b i r işim için E d i r n e ' y e gidersem n e diye jurnal edilebilirim? Hususiyle Manastır'dan İstanbul Harbiyesine nakledilmek tevecc ü h ü n ü kazanmış olduğum halde. N a z ı m — Senin b u işlere aklın p e k ermez. Edirn e ' y e ç ı k a r ç ı k m a z h e r h a n g i bir kimse şöyle bir jurnal verebilir: «Üçüncü Ordudan İstanbul'a tayin o l u n d u ğ u halde Edirne'ye u ğ r a m a s ı n d a bir maksadı vardır.» ve seni o r a d a takip ederler belki artık İstanb u l ' a değil, b u o r d u y a bile d ö n e m e z s i n ! B u n u bil d e öyle g i t m e y e k a l k . İ s t e r s e n b e n izin verebilirim. Nazım B e y i n b u h a l i b a n a o n u n iyi kalpli b i r a d a m o l d u ğ u hissini verdi. Hiç değilse Enver Beyin h a t ı r ı için s a m i m î a r k a d a ş ı o l d u ğ u m d a n b a n a acıdı. Fakat Sarayla hususi münasebeti olduğuna; Padişah y a v e r i v e genç y a ş ı n d a Selanik gibi m ü h i m bir şehr i n m e r k e z k u m a n d a n ı v e a r k a d a ş l a r ı n d a n çok ileri r ü t b e d e o l u ş u ş ü p h e b ı r a k m ı y o r d u . Bu n o k t a d a d u r u n c a beni iskandil ettiğini k a b u l e t m e k lâzımdı. Benim için b u son şıkkı k a b u l e t m e k lâzımdı. Saf bir tavırla kendisine şu cevabı verdim : — Çok t e ş e k k ü r ederim. Edirne'den şimdilik vaz geçtim. İ s t a n b u l ' a gittikten s o n r a a r t ı k m e k t e p t e n izin alırım. Siz l ü t f e n İ s t a n b u l için izin tezkeresi lütfediniz. N a z ı m — Hayırlısı d a bu! Teveccüh kazanmış İstanbul'a naklolunmuşsun. Nene lâzım başını derde sokacaksın.

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

261

İstanbul'a izin tezkeremi aldım. Teşekkürle ayrıldım. Edirne'de Seyfi Beye, Manastır'da d a Enver Beye Edirne'ye gidemeyeceğimi yazdım. İsmail Hakkı Beye de vaziyeti olduğu gibi anlattım. İsmail H a k k ı Bey kararımı beğendi ve d e d i : — Çok akıllı h a r e k e t ettin. Belki ilk jurnali kendi yazar ve Edirne'nin de dikkatini çekebilirdi. Çünk ü vazifeleri bu. F a k a t samimi h a r e k e t etmiş, sen de iyi yapmışsın.

İSTANBUL'DA İLK MERKEZ TEŞKİLİ 6 Kânunuevvel efrencî C u m a g ü n ü trenle Selânik'ten hareketle ertesi g ü n ü İstanbul'a geldim. Doğr u c a Zeyrek'teki evimize gittim. İlk işim en b ü y ü k ağabeyime cemiyetin kuvvet ve kudretini anlattım. İstanbul'da d a teşkilâtı yapılmış ve kuvvetli göstererek vazifemi o n d a n dahi gizlemeyi ihtiyatlı buldum. Onu -cemiyetteki kıdemine ve tecrübesine r a ğ m e n merkeze almayı m u v a f ı k bulmadım. Ç ü n k ü çoluk çocuk sahibi ve evi ayrı idi. İstediğimiz yere istediğimiz saatte gelmesi kolay olmadığı gibi dikkati de çekebilirdi. Ondan d a h a ziyade d o n a n m a y a el a t m a k için istifadeyi d ü ş ü n ü y o r d u m . Ç ü n k ü eski cemiyet arkadaşlarından bahriye zabitleri olduğu gibi teyzemin oğlu Mehmet K a p t a n (Bırak) onun yaşında idi ve iyi de arkadaştılar. D o n a n m a y a bu suretle el a t m a k imkânı olup olmayacağını sordum. Aldığım cevap bu yold a n birşey b a ş a r m a k imkânsızlığını gösterdi. Şöyle k i : M e h m e t Kaptan'ın kayınbiraderi Rıza Kaptan (Sonradan Bahriye Erkânıharbiye Reisi) birkaç yıl önce Yeniköy'de ahbabı b u l u n a n bir ecnebi-

262

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

nin ziyaretine gittiği zaman jurnal edilmiş. J u m a l d a «Basra'ya tayin olunduğu halde gitmeyerek ecnebilerle sıkı temasta bulunmaktadır» denilmiş. Derhal tersanede Camialtı'ndan hapse atılmış, evi aranmış. Eniştesi Mehmet Kaptan d a alınarak hapse atılmış. Bir müddet sonra Basra'ya tayin olunan Rıza Kaptan'm başka bir zat olup çoktan memuriyeti başına gittiği anlaşılmış ise de bir ecnebiyi ziyareti evrakı muzirr a getirtmekte olduğu içindir diyerek hayli hapiste kalmışlar. Sonra çıkarılmışlar. Fakat sıkı tarassut altında imişler. Ağabeyimle de pek temasta bulunmuyorlarmış. Şu halde başka yoldan yürümek zaruridir, diyerek ağabeyimin kimseye yeni teşkilâttan bahsetmemesini rica ettim. 8 Kânunuevvelde Cağaloğlu'ndaki Nafıa Nezaretinde Salim Beyin bulunduğu mühendisler odasına gittim. Kapıcı ile kendisini dışarı çağırttım. Bize Riyaziye mümeyyizliğine gelmiş bulunduğu için kendisini tanırdım. Elini sıkarken şehadet parğamımın ucuyla bileğine basmca sevindi ve aynı işareti vererek dedi : — Sizi sabırsızlıkla bekliyordum. Kıymetli genç mühendislerimiz Anadolu'nun muhtelif yerlerine gittiler. Birkaç gün önce gelmiş olsaydınız onlardan da istifade ederdik. — Zararı yok. Ben sizinle eskiden tanıştığımdan sizi ziyarete geldim. Yarın akşam bizim eve gelirseniz tafsilâtlı görüşürüz. Avukat Baha Beyi de yarın ziyaret edeceğim, dedim. Salim Bey, Baha beyi tanımıyormuş. Evimizin ad-

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

263

resini vererek yarın akşam bizde görüşmek üzere ayrıldım. 9 Kânunuevvel Pazartesi günü Pangaltı Harbiye Mektebine gittim. Resmi ziyaretlerimi yaptım. Tâbiye muallim muavinliğine tayin olunduğumu ve yarın ilk dersim olduğunu öğrendim. Mektepten dönüşte Bankalar önünde tramvayd a n indim. Takip olunmadığımı gördüm. Tahtaburunyan hanı 3 numarada Avukat Baha Beyi buldum. Aynı işaretle tanıştık. Baha, bana Talat ve Manyasî zade Refik Beylerden şikâyet ederek dedi: — Aylarca beyhude vakit geçirdik. Burada Selânik gibi merasimle tahlif olunur mu? İkinci günü baskına uğranz. Anlatamadım, gitti. Teşkilâta memur olarak geleceğinizi haber alınca sevindim. Fakat pe-' şin söyleyeyim ki hâlâ işte İsrar olunuyorsa İstanbul'd a böyle şey olmaz. Yok yere başımızı da başkalarını de belâya sokarız. — Hayır, ben tam selâhiyetle geldim. Ne teşkilât ve ne de tahlifler Selânik ve Manastır gibi olmayacaktır. Bu husustaki düşüncelerimi bildirmeden önce altı kişilik İstanbul merkezini teşkil etmgkliğimiz lâzımdır. Selânik'ten bazı zatları tesbit ettiler. Bunlar içinde siz de varsınız. Reşat, Hüseyin Cahit ve Mahmut Sadık Beylerle beni siz tanıştıracaksınız. Ben yalnız Mühendis Salim Beyle görüşebildim. Ara sıra ziyaretinize gelirim. Siz de bana gelirsiniz. Şimdi sizinle eskidenberi bir ahbaplık uyduralım. Bu ahbaplığı tesbit ettik. B a h a Bey a r t ı k işler y ü r ü y e c e ğ i n d e n e m i n olarak p e k sevindi. Bu aralık bir z a t o n u z i y a r e t e geldi. Ş u r a y ı D e v l e t t e n R e ş a t Bey imiş. Ne güzel tesadüf. B a h a Reşat Beye d e d i :

264

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ — İşte Selanik'ten beklediğimiz genç zabit!

R e ş a t Bey s a m i m i b i r h a l ile elimi sıktı ve b a ş ı n ı iki t a r a f a s a l l a y a r a k d e d i : — A l l a h m u v a f f a k i y e t v e r s i n . F a k a t b u i ş i n İst a n b u l ' d a p e k tehlikeli o l d u ğ u n u sizlere söylemeyi vazife sayarım. G e n ç bir zabitsiniz. Cesaretiniz b u vazifeyi üzerinize aldırmış. A n c a k burası Selanik, M a n a s tır gibi değildir. Siz S u l t a n H a m i d ' i n k u v v e t i n i n n e o l d u ğ u n u bilmiyorsunuz. Bu a d a m d a n m e ş r u t i y e t alın a m a z . (*) — Ben d e size ş u n u söylemeyi vazife s a y a r ı m ki Rumeli'de b ü t ü n ordular ve h a l k meşrutiyetin ilânı için y e m i n etmiştir. İcabederse A l e m d a r o r d u s u gibi b u r a y a g e l i p b u işi b e h e m a h a l y a p a c a k l a r d ı r . S i z d e cemiyetin kuvvetini bilmiyorsunuz. — E h öyle ise biz d e d u a edelim. F a k a t b e n b u gör ü ş t e değilim. Beni m a z u r görün. Bir yerde ağzımı açm a m . Elimden gelen yardımı d a yaparım. R e ş a t B e y g i t t i k t e n s o n r a B a h a B e y :— G ö r ü y o r s u n ya, İstanbul b a ş k a yerlere benziyor m u ? Bakalım diğerlerinden n e cevap alacağız, dedi. Birkaç g ü n s o n r a H ü s e y i n C a h i t Bey de b e n i m l e görüşmesi h a k k ı n d a k i B a h a Beyin teklifini k a b u l etm e d i . B u n l a r ı n c e v a p l a n d a a ş a ğ ı y u k a r ı a y n ı d ı r : «Birşey yapabileceklerini ü m i t e t m e m , hele İstanbul'da ( * ) 31 Mart hâdisesini tenkilden sonra Dolmabahçe Sarayımda Sultan Reşat'a biat merasiminde Saraydan çıkarken bu Reşat Beyle karşılaştım. S o r d u m : — Nasıl Beyefendi, dediğim çıktı mı? Birden şaşırdı ve sonra samimi ellerimi yakaladı ve ben takdir edememişim, dedi.

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

265

teşkilât d o ğ r u değildir» t a r z ı n d a d ı r . F a k a t M u h a r r i r M a h m u t Sadık cesaret ve samimiyetle bizimle b e r a b e r çalıştı. Baha Bey Salacak'ta oturuyormuş. Birbirimizin a d r e s i n i aldık. C u m a g ü n ü k e n d i s i n e geleceğimi söyleyerek ayrıldım. ***

Karaköy Köprübaşmdan bir sandala binerek Haliç'in İ s t a n b u l ' a b a k a n o g ü z e l m a n z a r a s ı n ı p e k neş'eli o l a r a k s e y r e d e ede U n k a p a n ı ' n a ç ı k t ı m v e e v e geldim. A k ş a m , M ü h e n d i s S a l i m Bey z i y a r e t i m e geldi. İlk iş m e r k e z i t e ş k i l e d e c e k k a n a a t v e s e c i y e s i k u v v e t l i a r k a d a ş l a r ü z e r i n d e g ö r ü ş t ü k . O, F a t i n H o c a i l e T o p çu m e k t e b i n d e m u a l l i m Binbaşı N a h i t Beyle ötedenberi hemfikir olduklarını, bunları cemiyete alarak merkez azalığmda bulundurmaklığımızı teklif etti. (Bunları biz d e cemiyet n a m ı n a tahlif ile işe b a ş l a dık).

İSTANBUL TERAKKİ VE İTTİHAD CEMİYETİ MERKEZİ VE TEŞKİLÂTI Bir h a f t a içinde m e r k e z i teşkile m u v a f f a k olmuşt u m . Altı a r k a d a ş cesaretle, gayretle v e s a m i m i y e t l e işe b a ş l a d ı k : E r k â n ı h a r p Kolağası K â z ı m (Ben K a r a bekir), M ü h e n d i s Salim, A v u k a t Baha, M u h a r r i r M a h m u t Sadık, Fatin Hoca, Topçu Binbaşı Nahit. Teklifim veçhile teşkilât şöyle b a ş l a d ı : Merkezi teşkil e d e n h e r a r k a d a ş bir kol teşkil edecek. Bunları birbirimize bildirmek mecburiyetinde d a h i değiliz.

266

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ t

Bu kolların başı kendimiz olacak, bir de lazımsa muavin intihap edeceğiz. Fedai Şubesini ben teşkil edeceğim ve b a n a bağlı olacak. İçtimalar ya benim evde veya A v u k a t Baha Beyin evinde yapılacak. Fakat h e r içtimada bir iki aza bulunmayacak. Neticeyi h a b e r vereceğiz. İçtimalar sık olmayacak. Selanik'le m u h a bereyi ben ve ikinci derece işler için Baha Bey yapacak. Tahlifler gözü açık ve bizzat; veya bir a r k a d a ş huzuriyle yapılacak ve yemin sureti yazılı olmayacak. Kısaca benim yaptığım ezberlenecek. Cemiyet mensupları n e evlerinde ve n e de üzerlerinde h ü k ü m e t ç e evrakı m u z i r r a sayılan şeyler taşımayacaklar. Talebe cemiyele alınmayacak. Yalnız erkânıharbiye sınıfları zabit olduklarından alınacaklar. Cemiyet kemiyetten ziyade keyfiyete ehemmiyet verecek. Bu suretle sözün a y a ğ a düşürülmemesi ve h ü k ü m e t i n duyması önlecenek. PANGALTI HARBİYE MEKTEBİNDE TEŞKİLÂT Harbiye üçüncü sınıfına ilk tabiye dersini 10 Birinci k â n u n d a vermiştim. Dahiliyede Manastır'da tahlif ettiğimiz iki fedai zabitimiz, Süvari Salih, Piyade Ali Beylerle Erkânıharbiye ikinci sınıfından Ali Beyin kardeşi Remzi ve Dişçi Mektebinden Niyazi Beyin kardeşi O s m a n Bey ve Topçu Mektebindeki iki Mnastır'd a n gelen zabitler ayrı ayrı b a n a bağlı idiler. Topçu mektebindekileri Salim ve Nahit beylere de tanıtmıştım. Remzi Bey, smıf arkadaşı olan Filibeli Rüştü'yü de b a n a eve getirdi, tahlif ettim. Bu d a fedai yazıldı. Remzi Reis, Rüştü muavini olarak Erkân sınıflarında b i r şube a ç m a l a r ı n a m ü s a a d e ettim. Bunların şube-

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

267

sinden bir de Mecit fedai olarak yazıldılar. Bu suretle altısı Pangaltı Harbiye M e k t e b i b i n a s ı n d a o l m a k üzer e d o k u z f e d a i idik. Yalnız muallimler a r a s ı n d a n güvenip açtıklarım tehlikesini belirterek kabul etmiyorlardı. Ben de derh a l eğer b u n u b a ş k a birine a ç a r s a şeref ve h a y a t ı n ı tehlikeye koyacağı tehdidini savuruyordum.

E D İ R N E ' N İ N İLK

TAHLİFİ

Edirne'ye benim k a d a r kimse ehemmiyet vermiy o r d u . Bir yıl ö n c e M a n a s t ı r ' d a n b i r k a r t v i z i t l e İ s m e t ve Seyfi Beylere takdim ettiğim Süvari Kolağası Ferh a d Bey, S e l â n i k ' i n d e g e v ş e k l i ğ i üzerine Edirne'de b i r ş e y y a p a m a m ı ş t ı . Bir y ı l d ı r n e o r a d a n b i r i S e l â n i k ' e getirilebildi ve n e de Selanik'ten o r a y a gönderilebildi. Aksi gibi b e n İ s t a n b u l ' a g e l i r k e n u ğ r a m a k istedim, o d a o l m a d ı . F a k a t t e e s s ü r ü m ç o k s ü r m e d i . B e n İstanbul'a geldikten az sonra Edirne'den Erkânıharp Yüzbaşı H ü r r e m Bey d e m i r y o l u n u m u h a f a z a e d e n tab u r u teftiş vazifesiyle d r e z i n l e H a d ı m k ö y ' e k a d a r gelmiş. O r a d a n d a İ s t a n b u l ' a sıvışıp gelmişti. Evinde b i r gece kalıp dönecekmiş. Çok eskidenberi tanıştığımızdan bana da uğradı. Buna, tesadüfün bir lütfü olarak cemiyetimiz nam ı n a çok s e v i n d i m . D e v l e t i n siyasî d u r u m u n u n tehlikesini ve b u n a k a r ş ı bir yıldır Ü ç ü n c ü O r d u n u n gizli teşkilâtla hazırlandığını hürriyetsever halk ve m e m u r l a r ı n d a t e ş k i l â t a a l ı n d ı k l a r ı n ı , b i r yıl ö n c e E d i r n e ' y e izinli giden F e r h a d Bey v a s ı t a s i y l e y a p t ı ğ ı m t e ş e b b ü s ü n neticesiz kaldığını izahla b u cemiyete kendisinin d e girmesini ve Edirne'de E r k â n ı h a r p İsmet, H ü s e y i n

268

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Kadri ve Seyfi Beylerle bir merkez teşkil ederek hürriyet mücadelesinde Üçüncü Ordunun teşebbüslerini kolaylaştırmaklığımızı rica ettim. Hürrem Bey, cemiyete girmeyi kabul, Edirne'de bu arkadaşlara vaziyeti anlatarak çalışacağını vaad etti. Ferhad Bey teşebbüsten haberi olmadığını da söyledi. Hürrem'i cemiyet n a m ı n a yemin ettirdim. Kısa yeminin suretini de bellettim. İlk iş Selânik'e emin bir arkadaş göndererek Merkezi Umumi ile nasıl temasa geçeceklerini söyledim. Edirne'de teşkilâtın ne şekilde yapılabileceğini Merkezi Umumi ile karşılaştırılmasını rica ettim. Hürrem bütün bu tekliflerimi memnunlukla ve iftihar d u y a r a k kabul etti. Üçüncü Ordunun İstanbul üzerine bir «Hürriyet Ordusu» göndermesi halinde Edirne'nin vaziyetinin ehemmiyetini belirterek oradan dahi bir kuvvet eklenmesinin Edirne Ordusu (2 inci Ordu) için bir şeref olacağını, eğer Edirne Sultan Hamid'in elinde sadık kalırsa bütün emeklerin heba olabileceğini ve yüz yıl önceki hürriyetsever Alemdar Ordusu k a d a r d a bir iş yapamazsak maddi manâvi b ü t ü n suçun birinci derecede biz erkânıharplerin olacağını izah ve İstanbul'da da icabeden hazırlıkların yapılmış olduğunu anlattım. Büyük sevinç ve ümitlerle ayrıldık. (*) ( • ) Ne yazık ki üç ay daha Edirne'de teşkilât yapılamamıştır. Bu geç kalmanın bedelini çok pahalı ödedik. Bu hususu meşrutiyetin ilâm bahsinde göreceğiz. Geç kalmanın sebebini Hürrem Bey de Ferhat Beyin aynı sözleriyle izah etti. Haber gönderdiğiniz arkadaşlar işi lâyık olduğu ehemmiyetle ele almadılar. Edirne teşkilâtı 12 Mart 1908'de (Rûmi Şubat s o n l a n ) Selânik'te tahlif olunarak 331 numara alan süravi mülâzımı

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

269

MERKEZİ UMUMİYE RAPORUM İstanbul'da merkezin teşkil olunduğunu ve altı koldan işe başladığımızı Edirne'den gelen bir a r k a d a ş ı d a tahlif ettiğimi ve kuvvetimizi açık şifremizle, (Code) kısmen de limon suyu ile gizli olarak k â n u n u e v velin ilk günlerinde Enver Bey vasıtasiyle Merkezi Umumiye yazdım. Birkaç h a f t a k a d a r sonra 11 Kânun u s â n i 1908 (29 Kânunuevvel Rûmi) de mektepte nöbetçi beyi iken cevabmı aldım. Yatma zamanı o d a m m kapısmı sürmeledikten sonra mektubun beyaz yerini m a n g a l a tuttum. Limon suyu sarardı. Enver Bey de kısmen açık, ve kısmen de limon suyu ile cevap vermişti. Gayret ve muvaffakiyetime teşekkür ve d u a l a r ediyordu. Merkezi Umuminin de teşekkürünü bildiriyordu. Kendilerinin de çalışmakta devam ettiklerini bildirerek müşterek davamızda muvaffakiyet diliyordu. Birkaç kerre okuduktan ve Manastır'ın h ü r havasını, bu m e k t u b u koklayarak, zevkle duyduktan sonr a m a n g a l d a yaktım. evveli Dimetokalı Refet Bey vasıtasiyle yapılabilmiştir. (Jandarma yarbayı ikeoı İstiklâl Harbi'nden sonra ölmüştür.) Bu zabit Edirne'ye gelince topçu mülâzımı evveli İhsan Divitçiler'i (Bahriye Nazırlığı yapan) cemiyete almış ve her ikisinin gayretiyle Edirne'deki erkânıharplerden zaten cemiyetten haberi olan İsmet, Hüseyin Kadri, Seyfi, Alâettin ve Hürrem (İstanbul'da tahlif ettiğim) Beyleri ve çoğu topçu zabiti olmak üzere hürriyetin ilânına kadar sırf zabit olmak üzere on dokuz kişi olabilmişlerdir. Bunların arasında Alay Müftüsü Harun ve Doktor Kolağası Hüseyin Bey ve halen meb'us olan o zamanki topçu mülâzımıevveli İrfan Bey de vardır. Halktan kimse olmadığı gibi memurlardan ve diğer sınıflardan da kimse alınamamıştır. Yalnız Uç piyade mülâzımı alınmış, bunların da ikisi uzak yerlerdeki kıt'alara aittir.

270

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

_ B i r k a ç g ü n s o n r a E r k â n ı h a r p B i n b a ş ı V e h i p Beyd e n ( M e r h u m Paşa) de bir m e k t u p aldım. Bu d a Enver'le a r a m ı z d a k i açık şifreyi k u l l a n a r a k lâtife eder gibi sözler y a z ı y o r d u . B a n a A l m a n c a ' y ı kolay ilerlettiğimden çok m e m n u n kaldıklarını kendisinin de Ulahça öğrenmeye başladığını bildiriyordu. B u n a hayret ettim. Ç ü n k ü b e n M a n a s t ı r ' d a i k e n V e h i p Beyi cemiyete a l m a m ı ş t ı k . Sebebi de p e k sır t u t m a y a c a ğ ı n ı söyleyenler o l m u ş t u . E s a s e n biz de m e k t e p m ü d ü r l e r i ve ders nazırlarını a l m a y a pek cesaret edemiyorduk. Çünkü her akşam n ü m u n e karavanası padişaha d u a merasimiyle görülüyor, p a d i ş a h a fazla bağlılık görülüyordu. A c a b a b e n d e n s o n r a V e h i p Bey cemiyete a l ı n m ı ş m ı idi? Ben b a ş k a bir m a n a v e r e m i y o r d u m . F a k a t Enver beni ve şifremizi h e m e n Vehip Beye nasıl bildirirdi? B u n a akıl e r d i r e m i y o r d u m . M e k t u b u ateşe t u t t u m , gizli y a z ı y o k . B i r d e b u o l s a y d ı i ş l e r b ü s b ü t ü n t a m a m dı! E n v e r ' i n s ö y l e m e s i k a d a r V e h i b i ' n i n b a n a b u k a b i l m e k t u p y a z m a s ı g a f l e t t i . (*) Enver Beye b u n u şikâyet ettim ve cevap vermediğimi de bildirdim. Benim mevkiimin p e k nazik oldu( * ) Kosova mektuplusu Mazhar Bey (sonradan vali olan) Üsküp Terakki ve İttihad Cemiyeti merkezinde aza iken hey'eti takibiye diye yapılan teşkilâtta Enver Bey'le birlikte çalışmış. Kânunuevvel iptidalarmda Manastır'a geldiği zaman Drahor boyunda hükümet karşısındaki hey'eti taklbiye merkezinde benim bu ilk mektubumu Enver Beyle beraber okuduğunu şöylece anlattı : Mektupta «Dideye limon suyu tavsiye ettiklerinden artık kullanmaya başladım.» cümlesini okuyunca Enver Beye dedim ki : Ateşe tut, belki malûmat vardır. Enver gülüyor ve biliyorum, diyor. Sonra ateşe tutarak ilk teşkilâtı okuyorlar. Demek Enver, benim nazik mevkiimi, Manastır'ın havası içinde, pek düşünemeyerek iftihar makamında sağa sola okumuş.

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

271

ğ u d i k k a t e a l ı n a r a k d a h a tedbirli h a r e k e t i kendisine r i c a ettim. Bir m ü d d e t s o n r a aldığım c e v a p t a V e h i p Beyin de cemiyete alındığını ve samimi olduğunu, fakat mektup yazmasının doğru olmadığım kendisine de bildirdiğini yazıyordu. ***

B u n u n b i r b a ş k a t ü r l ü s ü d e b a ş ı m a g e l m i ş t i . İst a n b u l m e r k e z i n i teşkil e t t i ğ i m i z z a m a n c e m i y e t i n esr a r ı n ı v e r m e m e k için i c a b ı n d a k u l l a n m a k ü z e r e yan ı m d a b i r s ü b l ü m e şişesi b u l u n d u ğ u n u a r k a d a ş l a r a k u v v e t v e r m e k için söylemiştim. Fatin Hoca b u n d a n çok iftihar d u y m u ş ve cemiyete aldığı bazı zatlara « Ü ç ü n c ü o r d u n u n gelen f e d a i zabitler ceplerinde icab ı n d a i n t i h a r için s ü b l ü m e şişesi t a ş ı y o r l a r » demiş. B u n u bizim Kuleli İdadisinde hendese ve Kozmoğrafy a h o c a m ı z B i n b a ş ı A h m e t Z i y a Bey d e i ş i t m i ş , m e k t e p te h e n d e s e derslerini b a n a takrir ettirdi. Manastır'd a n gelen zabitler b u n u n a k r a b a s ı E m i n Bey vasıtasiyle gelmiş b u l u n d u ğ u n d a n Ziya Bey b e n i m d e b u a r a d a geldiğimi biliyordu. Manastır'dan gelen Salih B e y d e Z i y a B e y i n y e ğ e n i idi. O n u n l a b a n a h a b e r g ö n derdi. Ş e h z a d e b a ş ı ' n d a n e v e gelirken S a l i h ' e r a s t geldim. B a n a şöyle söyledi: — K â z ı m Bey cebinizde bir s ü b l ü m e şişesi b u l u n d u ğ u n u siz b a n a söylemediniz, f a k a t b e n işittim. A h m e t Ziya Beyin selâmı var. Aynen K â z ı m ' a şunları söyle dedi. Ben de a y n e n s ö y l ü y o r u m : K â z ı m cebinde s ü b l ü m e şişesi t a ş ı m a s ı n ! a ğ z ı n ı d a sıkı t u t s u n v e M a n a s t ı r ' d a değil İstanbul'da b u l u n d u ğ u n u unutmasın!» B Ü Y Ü K BİR TEHLİKE DE A T L A T T I K

İstanbul merkezinin kurulduğu ve teşkilâtm altı koldan ilerlediği, fedai şubemiz ve Edirne'ye de el

272

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

verdiğimiz hakkındaki r a p o r u m ü Enver Bey alınca sevinçle Selânik'te Talat Beye gösteriyor. O da, eh artık işler yoluna girmiştir, diyor ve gelecek raporları sabırsızlıkla bekliyor. Teşkilâtın muvaffakiyetle devam ettiğini, Sultan Hamid'in hiç bir şeyden kuşkulanmadığını görünce y a n m a Manuel Karasu'yu alar a k İstanbul'a geliyor. En tehlikeli işi bizzat yapmak ve beynimle görüşerek alınacak tedbirleri tesbit etmek istiyor. Tehlikeli olan iş: Veliahd Reşat efendiden el yazısı ve imzasıyle hürriyete ve meşruti idareye sadık kalacağı hakkında cemiyetimize bir t a a h h ü t n a m e almaktır. Şurayı Devlet Temyiz Dairesi Reisi olan dostu Reşat Bey, veliaht Reşat Efendinin süt kardeşi olduğundan onun vasıtasiyle bu taahhütnameyi yazdırıyor ve Talat beye vermek üzere evinde saklıyor. Talat Bey Avukat Baha Bey vasıtasiyle b a n a da, Üsküdar'da Sultan tepesindeki Reşat Beyin evinde buluşmaklığımız hakkında, zaman vererek haber gönderiyor. Ben de askeri kıyafette ve kış olduğundan kaputlu olarak vapurla Üsküdar'a çıktım ve Sultan tepesi yolunu tutturdum. Halbuki bu gece mühim hâdiseler olmuş, Talat'a h a b e r verilmiş, Baha da benden evvel bu eve gelerek işi haber alıp evine savuşmuş. Ortada herşeyden habersiz ben kalmıştım. Vaziyet şu : Paris'te çıkan Je sais tout (Ben herşeyi bilirim) mecmuası bu aralık Sultan Reşat'm fotoğrafını basmış ve altına da hürriyetsever olduğunu ve padişah olunca âdilâne idare k u r m a y a k a r a r verdiğini, sıhhatinin mükemmel olduğunu yazmış. Buna sebep te şu imiş: Paris Osmanlı Sefareti Fransız gaze-

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

273

telerine, Reşat Efendi sarhoştur, bunamıştır. Burhanettin Efendi veliahtlığa daha lâyıktır gibi propagandalara bir kargılık imiş. Hafiye Eczacıbaşı Refik, Sultan Reşat'ın resmi bulunan mecmuayı haber alınca şöyle bir jurnal vermiş: «Sultan Reşat'ın fotoğrafını Şurayı Devlet Temyiz Dairesi Reisi Reşat Bey Paris'te bulunan oğlu Nihat Reşat beye göndermiş, o da bu Fransız mecmuasında o yazılarla birlikte bastırmıştır. Reşat Beyin Sultan tepesindeki evinde daha mühim evrak bulunacağına şüphem yoktur. Araştırma yapılmasına müsaade buyurulsun.» Meş'um bir tesadüfle oynayan bu Eczacıbaşı Refik 1903 yılında Hindistan'dan Beyrut'a dönüşünde Doktor Nihat Reşat Beyi jurnal etmiş ve onu karadan Erzurum'a sürdüdmüş ve paşa da olmuştu. Nihat Reşat Erzurum'dan Paris'e kaçınca onun hareketlerini gözden kaçırmayarak bu sefer de bu yeni jurnali vermek fırsatını yakalıyor. Baş mabeynci Ragıp Paşa, bizim buluşacağımız günden bir gün önce bu jurnali almış ve Eczacıbaşı Refik'i çağırarak diyor k i : — Sen deli misin? Reşat Bey akıllı bir adamdır. Evinde böyle bir şey bulundurmaz. Bir^ey çıkmayınca da Padişaha şikâyet eder, kötü bir vaziyette kalırız. Bunun üzerine Refik, Beyazıt'ta Reşat Beyin kızı Hayriye Hanımın evinin aranmasını teklif ediyor ve b u n a k a r a r veriliyor. Bu hanımın kocası da Posta ve Telgraf Nezareti havale kalemi Müdürü Şevki Bey'dir. İstanbul'da değildir, teftiştedir. Gece yarısı EczaF . : 18

274

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

cı Refik Paşa, Zaptiye Nezareti Hey'eti Teftişiye Reisi Mehmet Ali Bey, dört beş sivil polis ve hafiye evi basıyorlar. Ellerinde tabancalar olduğu halde her tarafı arıyorlar. Döşemelere şişler sokuyorlar, mangalları alt üst ediyorlar, yatakları didikliyorlar. Üst başı arıyorlar. Birşey bulamıyorlar. Birşeyden habersiz ve yalnız bulunan Hayriye Hanımın korku ve göz yaşların a bakmayarak çocuğunu da alıyorlar. Hafiye Refik köpürüyor. Muhakkak bir şeyler vardır iddiasını ortaya çıkarmak için Hayriye hanımın henüz küçük yaşta ve mektepte bulunan oğlu Rayet'i mabeyne götürüyor. Orada Ragıp Paşa ve Nazif Süruri tarafından çocuk sorguya çekiliyor ve tehdit olunuyor : — Senin büyük baban Reşat Bey Paris'teki oğlu ile muhabere ediyor, biliyoruz. Bu evrakı bul getir! Hangi vasıta ile muhabere ediyor? Öğren! Sana büyük mükâfat verilecek, lütuflar göreceksin. Aksi halde döveriz, hapsederiz. Çocuk ağlıyor ve diyor: — Müsaade edin, eve gideyim, arayayım, ne bulursam çalıp getireyim. Ertesi sabah çocuğu bırakıyorlar. (Yani benim Talat beyle buluşacağım gün) Çocuk da Reşat Beyin yolunu tutturuyor. *

* *

Reşat Beyin diğer damadı Niyazi Bey, Hayriye Hanımın evinin basıldığını haber alır almaz gece yarısı bir kayıkla Üsküdar'a geçiyor ve Sultan tepesine Reşat Beye gelip, Eczacı Refik'in kızının evini bastığını ve araştırma yaptıklarını haber veriyor. Reşat

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

275

Bey kendi evinin de basılma ihtimâlini ve elindeki Reşat Efendinin taahhütnamesinin ele geçmesinin doğuracağı faciaları düşünüyor. Bu mühim vesikanın yakılmasını da cemiyete karşı bir cürüm sayarak emin bir yere saklamaya k a r a r veriyor. Geceleyin Sultan tepesinin arkasındaki Bülbül dederesinde dönmelerin mezarlığma gelmeden önce Şeyh Camii yanındaki Bakkal Yorgi'ye -Bu adam Reşat Bey ailesinden çok iyilikler görmüş olduğundan onlara karşı minnettardır- evindeki mühim kâğıtları götürüp emin bir yerde birkaç gün sakalmasını istiyor. Yorgi'nin memnunlukla ve sadakatle bir yağ tenekesine koyarak kapatıp dükkânının yanındaki kuyuya salladığı ve iki h a f t a kadar burada muhafazasını üzerine aldığı kâğıtlar şunlardır: «Veliaht Reşat Efendinin cemiyetimize verdiği taahhütname, Nihat Reşat ve cemiyetle muhabereler, Manyasi zade Refikle muhabereler» Sabaha karşı Reşat Bey yorgun argın eve dönüyor. Sabahleyin Mabeynde tehdid olunan torunu Rayet de gelip dün evin nasıl basılıp arandığını ve kendisini Mabeyne götürüp nasıl tehdit ettiklerini ve neler istediklerini anlatıyor. Reşat Bey, Talat Beye hâdiseyi bildirerek gelmemesini haber gönderiyor. Çoluk çocuk bugün kendilerinin de araştırmalar ve tazyiklerle hırpalanacakları endişesiyle sızlanmaktadırlar. *

»*

Benim bir şeyden haberim olmadığından Reşat Beyin bahçe içerisindeki kapısını çalarken acaba Talat Bey (Sadrazam Talat Paşa merhum) benden önce

276

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

gelmiş midir? diyor ve dum.

görüşeceğimden

seviniyor-

Kapıyı onyedi onsekiz yaşlarında bir genç açtı. Kendimi tanıttım. «Buyurun!» diye karşılık beklerken titrek bir ses ve ürkek bir eda ile b a n a şunları söyledi : — Aman Kâzım Bey! Çabuk gidiniz. Şimdi nerede ise bizim evi de basacaklar. Belki sokakta polisleri, hafiyeleri de görmüşsündür. Gece Beyazıt'taki ablamın evini bastılar. Her tarafı aradılar. Mangalları bile döktüler, yatak yorganları söktüler. Yapmadık bırakmadılar. Bugün bizim evi de basacaklar. Üsküdar Ravzai Terakki mektebinde bir talebe olan bu genç, Reşat beyin küçük çocuğu Fuat Reşat'tır. Korku ve ızdırap içinde beti benzi atmış bu zeki çocuğa şunları söyledim: — Demek burada kiralık daire yok. Müstakil u f a k ev veya iki odalı bir daire arıyordum. Şu halde komşulara da sorayım, olmazsa bekçiyi bulmalı... Sor a n olursa böyle söyersin, olmaz mı? Allaha ısmarladık. Dışarı çıkınca etrafa baktım, kimseler yok. Bir iki kapı daha çalarak kiralık ev aradığımı tesbit edecek şahitler de hazırladıktan sonra yokuşu inerken bekçiye rastladım. Onu ihtiyat olarak, benim kiralık ev aradığım bir erkânıharp zabiti olduğuma şahit yapmış oldum. Doğru Salacak yolunu tuttum. Baha'd a n tafsilât alabilecektim. Ona haber verdiler mi? Verdilerse neden beni Üsküdar iskelesinde vaziyetten haberdar etmedi. Yoksa onun d a mı başına bir belâ gelmişti. Düşüne düşüne evin kapışma geldim. Bir-

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

277

kaç adım d a h a geçtikten sonra takip olunmadığımı görünce geri dönerek kapıyı çaldım. Az sonra kapı açıldı ve başında beyaz bir çarşaf bulunan bir hanım sordu: — Kimi arıyorsunuz efendim? — Avukat Baha Beyi ziyaret Ben arkadaşlarından Kâzım.

etmek istiyorum.

— Sizi takip eden var mı, efendim? — Hayır, benden başka sokakta kimseler yok. Bu sözüm üzerine başından çarşafı atarak Baha ortaya çıktı v e : — Aman çabuk gir içeri! Hepimize geçmiş olsun. Yukarı çıkalım orada görüşürüz, dedi. Mükemmel bir hanım sesi ve kıyafetiyle Baha herhangi bir takibe karşı kendini saklamış!.. Hakikaten ben kendisini bir hanım sandım. Hâdiseyi Baha'ya d a haber vermemişler. Baha benden az önce Reşat Beyin köşküne gittiği zaman öğrenmiş. Onu da genç Fuat Reşat karşılayarak nerede ise köşkün basılacağı haberini vermiş. Baha'nm diz b a ğ l a n çözülmüş ve soluğu evinde alarak kadın kıyafetine girmiş. Kendisini yakalamaya geleceğini hayallendirdiği polis ve hafiyelere karşı saklanmış!.. Dedim: — Baha, ben hâdiseyi haber almca evime savuşmak hatırıma gelmedi. Seni aramaya koştum. Bu murdar idare elini senin evine kadar uzatınca kapıyı açanın bir hanım olduğunu görünce, döner gider mi? Elbette evi araştıracaklar ve seni de önlerine katarak saatlerce uğraşacaklarından seni de ortaya çıkaracaklardır. Gözünün önünde aileni alıp götürecekler.

278

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

senin kim olduğunu soracaklar ve belki de hırpalayacaklardır... Baha — Ben, Reşat Beyin evini arayacak hey'etin belki senin geldiğin v a p u r d a olduğunu tahmin ettim. Tabiî bunları sen v a p u r d a veya yolda görür işi anlarsın, dedim. Bu bir tesadüf mü yoksa nedir, bilmem. Bizim ictimamızı mı haber aldılar ne oldu, bir türlü anlayamadım. Ben — Ben, Sultan tepesinde kapı kapı kiraık ev aradım şeklini verdim. Reşat Beyin evine de tesadüfen bu a r a d a uğramış oldum. Şimdi de ahbabım Baha'yı ziyarete geldim. Şöyle deniz görür bir ev belki bu civarda olabilir değil mi? Üst tarafını fazla düşünmeyelim. ***

Reşat Beyin köşkü aranmadı. Fakat bugün Reşat Beyin teyzesi topal Fatma Hanım Beşiktaş'taki Hasanpaşa karakoluna götürülerek sorguya çekilmiş Fatm a Hanım, Hasan Paşaya gayet güzel bir cevap vermiş : — Padişahımız, benim gibi bir kadından mı korkuyor Paşa Hazretleri? Hasan Paşa gülmüş. Zavallı kadın A d a p a z a r i n a sürgün edilmiş. (Meşrutiyetin ilânına kadar orada kalmıştır.) * **

Talat Beyle Manuel Karasu'ya gelince : Bunlar geldikleri gündenberi takip olunmuşlar. Her ikisi de mason olduğundan bazı mason localarına gittikleri tesbit olunmuş. Manuel Karasu'nun sıkıştırılarak Se-

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

279

lânik'ten ııe maksatla geldikleri hakkında malûmat almak vazifesi Kabasakal Mehmet Paşaya verilmiş. Karasu'nun anlattığına g ö r e : Mehmet Paşa, Karasu'yu küçük bir v a p u r a bindirerek Sarayburnu önlerinde sorguya çekmiş ve tehdit etmiş. Sanki onu denize atmak selâhiyeti elinde imiş. Sorduğu şeyler: «İstanbul'a sen ve Talat Bey niçin geldiniz? Talat kimlerle görüştü ve görüşecek?» Karasu İspanyol tab'asından ve Mason locasınd a n olduğunu söyleyerek sırf mason localarını ziyaret maksadiyle geldikleri cevabını vermiş ve tehditlere kulak asmamış. Ne garip tesadüf. Bizim Sultan tepesinde toplanacağımız günü geçen bu hâdisede Talat Bey de sıkı takipte imiş. Bu takip ve tazyiklerin ve diğer cihetten de Reşat Bey etrafında dönen araştırmaların felâketli bir neticeye varmasını düşünen Talat Bey, arkadaşiyle hemen Selânik'e dönmüştür. Almak istediği mühim vesika kendisine bir müddet sonra yine Reşat Bey vasıtası ile gönderilmiştir. İk günlerde cemiyete girmekten çekinen Reşat Bey korktuğundan fazlasını başma getirmek üzere idi. Bu vartadan sonra artık meşrutiyeti Hamid'in elinden alacağımıza inanmamakla beraber cemiyete girmiştir. Selânik'le İstanbul arasında kuryelik vazifesini yapan Meveddet Hanımdı. Selânik'te Manyasi zade Refik Beyin yanında kalırdı. Bunun vazifesini bilmeyenler tarafından bazı dedikodular olduğundan, Refik Bey de bu hanımı siyasi bir nikâhla aldı. Bu hanım-

280

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

dan şüphe edilerek bir kerre Sirkeci'de aradılar. Fakat her defasında üzerinde kâğıt getirmediğinden kurtuldu. Refik Beyin kaynanası Zişan Hanım da bu vazifeyi arasıra gördüğünden şüpheyi çekmediler. *

**

Bu bahsi kapatmak için Talat Beyin geçen kışın İstanbul'a gelişinde geçirilen tehlikeyi de burada kaydedeyim : Selânik'ten Manyasi zade Refik ve Manuel Karasu'yu da beraberine alarak İstanbul'a teşkilât yapmaya gelen Talat Bey Üsküdar'a bunlarla birlikte vapurla geliyor. Burada Manyasi zade Refik Bey kendilerini karşılayıp Avukat Baha Beyin evine götürüyor. O zaman Osmanlı Hürriyet Cemiyetinin İstanbul teşkilâtını yapmaya uğraşıyorlar. Fakat birkaç kişi tahlif etmekten ileri gidilemiyor. Avukat Baha Beyden sonra, Moda'da Manyasi zade Refik Beyin evinde Selânik'ten gelen bu üç zat Manyasi zade Refik (Galatasaray son sınıfında), İzzet (Aynı sınıftan. Cumhuriyet devrinde Almanya'da talebe müfettişi iken ölen) ve Ayet (Osmanlı Bankasında memur. Harbi Umumide Mısır cephesinde şehit oldu.) Beyleri tahlif etmişlerdir. Talat ve Manyası zade Refik Beyler Reşat Beyi de ziyaretle onun da cemiyete almaya uğraşmışlar. Bu ve daha bazı kimseler arasında Hüseyin Cahit Bey de kabul etmemişler. Bunları T a l a t Beyin de b a n a Selânik'te anlattığını yukarılarda yazmıştım. Bir akşam Baha Beyin evinde içtima halinde iken ev basılmış. Fakat aynı zamanda saz eğlencesi de olduğundan; Talat ve Refik Beyler harem cihetine kaçabildiklerinden bir tehlike olmamış.

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

281

Talat kendisinin İstanbul'da şüpheli olduğunu bildiği ve daha Edirne'de hapis edilmesinden beri takip olunduğuna ihtimâl verdiği ve ilk gelişinde böyle bir hâdise geçirdiği halde çok tehlikeli bir iş için kalkıp İstanbul'a gelmesi ve burada benimle dahi görüşmek istemesi cesaretten ziyade bir şeyle vasıflandırılacağı tabiidir. Çünkü bu iş için onun gelmesine hiç de lüzum yoktu. Eğer yakalansa idik, İstanbul teşkilâtı ve belki de birçok yerlerdeki teşkiât, en hafif tabirle, sarsılabilirdi. ECZACIBAŞI REFİK'İN ÖLDÜRÜLMESİ KARARI Talat Bey, Selânik'e gidince ve İstanbul'daki hâdisenin elebaşısı olan hafiye Refik Paşanın öldürülmesine k a r a r vermekle yeni bir hata yapmıştı. Baha Beye yazdığına g ö r e : Selânik'ten Eczacıbaşı Refik Beyi öldürmek üzere iki fedai gönderilecek imiş. Ben Refik'in nerede vurulması mümkün olacağmı tahkik edecek ve fedailere bildirecekmişim. Sonra da İstanbul Fedai şubesinin yardımiyle bu fedailerin kaçmasını temin etmeli imişim! Nasıl kaçınacağı bile öğretiliyor: Fedailerin kaçtıklan istikametin tersine kaçtıklarını takip edecek polis veya saireye söyleyerek bu yapılabilirmiş!.. Bunu bana bildiren Baha Beye, — Buna senin akim erdi mi? Hatta İstanbul fedailerinden yardım istemeseler dahi bu iş doğru olur mu? diye sordum. Baha Bey böyle bir teşebbüsün çok fena neticeler vereceği kanaatinde bulunduğunu söyledi.

282

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

— Şu hade Refik Beyi takip ile icabında nerede kolayca yok edilmesi imkânını tahkik ederim. Fakat bu kabil münferid icraatın ve hele üçüncü beşinci şahsiyetlere tevcihinden birşey çıkmayacağını ve herhangi icraatm Merkezi Umumi karariyle olması lüzumunu ben . icab edenlere yf,zarım, dedim.

Bir t a r a f t a n İstanbul merkez arkadaşlarımın da bu hususta mütalâalarını sordum. Hepsi benim düşüncemde bulundular. Yani İstanbul'da böyle ehemmiyetsiz bir şahsiyetin ortadan kaldırılması cemiyetin mühim şahsiyetlerinin ve beki de bir çok kimselerin felaketine sebep olacağını, katillerin kaçırılmasının m ü m k ü n olamayacağı, zayıf bir ihtimâl ile kaçırılabilse dahi kaçırmaya çalışanların onlarla müşterek olduğu anlaşılarak d a h a kötü neticeler doğurabileceği kararına vardık. Aynı zamanda Eczacıbaşı Refik Paşanın h e r cum a günü Divanyolu'ndaki Ârif'in kıraathanesindeki incesaz dinlemeye geldiğini de gördüm. Yanma yılışık âdi tavırlı bir takım hafiyeler gelip gidiyor. Kulağına birşeyler fısıldıyorlar. Kendisi de yanına gelip gidenler ayarında bir herif. Bunun ortadan kalkmasiyle yerine oturacak hergele çok. Bunun vurulmasının Sultan Hamid'e yapacağı tesir ancak onu kudurtmak olacaktır. •

**

Enver Beye bu mes'ele hakkında şikâyette bulundum. Vaktiyle Arap İzzet'in vurulması kararının da Talat Beyden çıktığına hükmettim. Mecbur edilmedik-

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

283

çe münferit suikastler yapılmaması hakkındaki kararımızı hatırlattım. Refik Bey hakkındaki malûmatı ve kararımızı kendisi de Talat Beye bildirmesini Baha Beye söyledim. Bu iş de böylece kapandı.

SULTAN HAMİD E SUİKASD KARARI Münferit suikastlerden sakınılması ve hele İstanbul'da böyle. teşebbüslerin vaktinden önce cemiyetin ortaya çıkmasına ve belki de tehlikeli âkibetler doğuracağına Merkezi Umumide yeniden bir daha kani' olmuş ki bundan vaz geçtiler. İş yine Sultan Hamid'e suikast yapıması k a r a r m a döndü. Bunun cuma selâmlığında yapılması imkânı olmadığmı bizzat sıram gelip te merasime davet olunduğum zaman gözümle gördüm. Şu halde, Ramazanın onbeşinci günü Hırkai Şerif ziyareti için şimdiden Beşiktaş'ta bir ev kiralanması hakkında yine Baha Bey vasıtasiyle Selânik'ten tebligat yapıldı. Bu hususu ben Manastır ve Selânik'te iken görüşmüş olduğumdan faaliyete geçtik. (Enver Beyin Beşiktaş'ta, Yıldız'dan inan yokuşa bir şahniş penceresiyle bakan deniz cihetindeki evi ancak Enver kendisi gelirse kullanılabilecekti.) Beşiktaş'ta Baha Bey çok aramış. Zaten yol boyunca mahdut evler kamilen Sultan Hamid'in bendeleri tarafından tutulmuş bulunuyor. Fındıklı'da merkez arkadaşlarımızdan Topçu Binbaşısı Nahit Beyin evi caddeye bakıyor ve çok münasipti. Nahit'i ziyaretle bu evi tetkik ettim. Daha Ram a z a n a çok var. İcabında istifade edebiliriz. Fakat uzun bir selâmlık esnasında birkaç fedainin sokak*"

284

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

bu işi yapabileceğini bu iş için görüşmek üzere ben Manastır'a k a d a r gelmeye çalışacağımı Enver Beye yazdım. MANASTIR A NASIL GİDECEKTİM ? İki teşebbüs aklıma geldi: Biri imtihanlardan sonr a tatilde (Ramazandan birkaç h a f t a evvel tatil başlardı.) sılaya gitmek isteyen zabit ve talebenin isimlerini ve nereye gitmek istediklerini beş altı ay önce sordular. Yerlerinde tahkikler yapılırmış. Ben Manastır'da bulunan kardeşim Hulûsi Beyin y a n m a gitmek istediğimi yazdım. Birkaç gün sonra Mektepler Müfettişi İsmail Paşa beni çağırdı. Yukardan aşağı süzerek dedi: — Kâzım Bey! Sen Manastır'dan geleli d a h a yarım yıl olmadı? Ne kadar çabuk yine oraları özledin, kimlerle görüşmeye gideceksin? — Manastır Mektebi Harbiyesindeki kardeşimden başka özlediğim yok. Onun y a n m a gitmek istedim, dedim. — Ya, o halde işin kolayı, kardeşini bu Harbiyeye senin y a n m a getirmektir. Sen hiç zahmet edip yorulma. Yakında kardeşin de b u r a y a gelir. Bana, teşekkür ederek dışarı çıkmaktan başka yapacak birşey kalmadı. Hakikaten de hemen yıldırım süratiyle birkaç gün içinde (21 Nisan "8 Nisan 1324") kardeşim istanbul'a geldi. Pangaltı Harbiye Mektebi dahiliye zabitliğine tayin olunmuş. Bu suretle Harbiye Mektebinde ve dahiliyede üçüncü bir kuvvetli fedai zabiti d a h a yanımda yer aldı. Bu surete istanbul'da cemiyetin bir ailede üç kişi azası da olduk.

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

285

Karabekîr Kardeşler Hamdi, Hulûsi, Kâzım

Bu tedbirim boşa çıkınca şu ikinci tedbire başvurdum : Müfettiş İsmail Paşanın iki çocuğu binbaşı rütbesiyle talebem idi. Ben kolağası idim. Mülâzım rütbesinde dahi muallimler vardı!.. Bu iki kardeşten büyüğü Celâl bana çalışkan ve daha zeki görünüyordu. Nöbetçi Beyi olduğum bir gün onu yalnız yakaladım. Bütün talebe yemeğe gitmiş, o sınıfta ders çalışıyordu. Yanma gittim ve dedim : — Ne kadar çalışkan ve zeki olsanız, iyi bir asker olmak için mutlaka İstanbul'dan uzakları dolaşmak mecburiyetindesin. Dağlar, nehirler, ormanlar görülmeden burada Çamlıca tepeleri, Kâğıthane sırtl a n ve dereleriyle anlaşılmaz. Bak ordularda hizmet etmeyenlerle, benim gibi ordularda hizmet eden hocalarınız arasındaki f a r k m büyüklüğünü görüyorsunuz. Sizin çalışkanlığınızı ve zekânızı takdir ediyorum. Fa-

286

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

kat nazariyat içinde boğularak kuvvetli bir asker olamayacağınıza da acıyorum. Celâl cevap verdi:

îttihad ve Terakki Cemiyeti'nin ilk üyelerinden üç kardeş Ahmet Hamdi, İsmail Hakkı, Cafer Tayyar (General)

(Buraya, sevgili arkadaşlarımdan bizim gibi cemiyete mensup üç kardeşin de takdir ve hürmetle fotoğraflarım koyuyorum.)

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

287

— Teveccühünüze teşekkür ederim. Fakat ben ordu mıntıkalarını nasıl görebilirim? — O pek kolay, dedim. Edirne ve Manastır'da Harbiye mektepleri var. Ben Manastır'da iken Topçu Emin Bey oradaki imtihanları teftişe gelmişti. Şu halde bu yıl İstanbul imtihanları d a h a önce bitebilir ve siz de kardeşinizle bu teftişe memur edilecek zatların yanında vazife alabilirsiniz. Eğer yanınızdaki müfettiş d a h a önce oraları görmüş hocalarınızdan biri olursa az zamanda çok şey öğretir. Meselâ seninle ben Manastır'a gitsek dönüşte seni herkes, değil arkadaşlarından, hatta hocalarından bile üstün bulur. Fak a t bunu babana kendi düşüncen gibi söylersen hem gitmeye muvaffak oluruz, hem de zekâna hayran olur. Celâl bu telkinimden çok sevindi ve hemen bu akşam temin edeceğini söyledi ve teşekkürler etti. (Babası Manastır'ı münasip bulmayarak beni Edirne mektebi imtihanlarını teftişe memur etmiş. Çocukları da beraberimde gidecekler.) DONANMAYA EL ATTIM İstanbul'da askerler arasında dahi teşkilât Manastır'daki gibi kolay olmuyordu. Ben Manastır'da kimi münasip görüp açtımsa hepsi büyük bir heyecanla hürriyet mücadelesine atılmak için cemiyete girmeyi kabul etmişti. Şüpheli gördüklerimize ise zaten açmazdık. Fakat İstanbul'da Harbiye Mektebinde kaç kişiye açtımsa vaziyeti ümitsiz buldukları halde cemiyetten bahsedince garip vaziyetler alıyorlardı. Fak a t ordu teşkilât muavini Erkânıharp Kolağası Selâhattin Âdil Bey (İstiklâl Harbinde Müdafaai Milliye

288

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

müsteşarı Emekli General) teklifimi tıpkı Manastır'daki arkadaşlarımızın gösterdikleri cesaret ve şevk ile kabul etti. Kendisini tahlif ettim ve donanmaya el atmak ihtiyacımızı da kendisine anlattım. — Benim güvendiğim bir arkadaşım var. Görüşeyim, size söylerim, dedi. Birkaç gün sonra d a : — Peyki Şevket süvarisi Kolağası Rauf Beyin cemiyete girmeyi kabul ettiğini ve ikinci süvari kardeşi olduğunu da bildirdi. Zeyrek'teki ağabeyimin bahçesinde Rauf Beyi de tahlif ettim. (*) Rauf Bey her türlü fedakârlığa hazır olduğunu, ikinci süvari Selâhattin Beyin kardeşi ve kıymetli bir arkadaş olduğunu, istenildiği zaman bütün gemisiyle emre hazır olduğunu bildirdi. Rauf bende çok değerli bir tesir yaptı. Bugün pek samimi bağlandık. (Bütün hayatımızca da bu samimi birliğimiz sürüp gitti.) Yalnız gemide mermi bulunmadığını söyledi. Dedim: — Mermi mes'elesi ikinci kalır. Asıl mes'ele Üçüncü Ordu harekete geçince Selânik'e bir filo gönderilirse onlara karşı durmak değil, onlarla birleşmek ve eğer İstanbul üzerine bir hareket olursa yine o taraf a geçebilmek birinci vazifemizdir. Şimdi yapılacak iş sözü ayağa düşürmeden ve işi hafiye g ü r u h u n a duyurmadan donanmamn mühim simalarını elde etmektir. ( * ) Raııf (Orbay) Beyi tahlif ettiğim yerde 29/11/1918 yani Birinci Cihan Harbi mütarekesi başlarında Miralay İsmet Beyle (İnönü) İstiklâl Harbi yapmak lüzumu hakkında münakaşamız geçmiş ve burada kendisine : Tek bile kalsam İstiklâl Harbi'ne kalkacağımı ve tek dağ başı mezar oluncaya kadar uğraşacağımı söyledim.

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

289

— Bu işi b a n a bırakınız. Çok kıymetli arkadaşlarımız var. Fakat şimdiden cemiyete alınmaları mahremiyeti kaybedebilir. Fakat hepsi hürriyet seven insanlardır. İcab ettiği zaman donanma cemiyetin emrine girebilir. — Şu halde, dedim, ben ayrıca donanmadan kimse ile temas aramayacağım. Siz istediğiniz zaman bir şube açmakta selâhiyetlisiniz. (Miralay Vasıf ve Arif Beyleri «Amirallar» Rauf Beyin delaletiyle hürriyetin ilânı akabinde cemiyete aldık. Rauf Bey ve bu arkadaşlarının himmetiyledir ki 31 Mart isyanına rağmen donanmamız hareket ordusuna karşı koymadı, onun emrine girdi.) Donanmaya el attığımı ve bir kruvazörün cemiyetin emrine hazır olduğunu Enver Beye bildirdim. Bu nisan ayının çok bereketli bir işi idi. H A R B Î Y E TALEBESİ

Talebenin cemiyete alınmamasını ilk İttihat ve Terakki cemiyetinin on yıl önceki tecrübesine dayanarak k a r a r vermiştik. Fakat onları kendimize bağlamak için seciyelerini kuvvetlendirecek sözleri bir düzüye söylüyordum. Erkânıharbiye smıflarındaki cemiyetin şubesiyle de kulaktan kulağa istibdad aleyhine lâzımı gibi işliyorduk. Arazi üzerindeki tatbikatta tecrübesiz muallimlerle olan farkım bana muallimler ve talebe arasında büyük sevgi uyandırmıştı. Hele Erkânıharbiye birinci ve ikinci sınıflarda okutulan riyaziye derslerinin talebenin zihinlerini perişan ettiğini ileP . : 19

290

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

ri sürerek Erkânıharp kolağası Mümtaz Beyle birlikte askerî maarif meclisinde bu derslerin lüzumsuzluğunu isbat ederek, hayli münakaşalara rağmen, kaldırmaya m u v a f f a k oluşumuz Erkânıharp sınıflarını d a büsbütün bağladı. Benim işi sıkı tuttuğuma rağmen birgün kardeşim Hulûsi Bey şu malumatı verdi: — Dahiliye zabiti Yüzbaşı Ali Bey, Harbiye ikinci sınıftan bir efendinin -Kahramanı hürriyet Niyazi Beyin kardeşi İstanbul'da b a n a bağlı olan Osman Beyin kayın biraderi olan- dahiliye zabitlerinden biri tarafından tekdir edildikten sonra kapıdan çıkarken: «Yakında size göstereceğiz!» diye söylendiğini duymuş. Herhangi bir koldan cemiyete alındığını zannederek haber verdi. Bunun nasılsa cemiyete alındığını öğrenerek kendisine rehberi vasıtasiyle şu haberi gönderdim: «Yakında size göstereceğiz!» tehdidiyle cemiyete girdiğinizi, sizi tanımayan bir cemiyet azası sizi tanımıştır. Eğer bunu bir hafiye işitseydi sen de ve belki d a h a birçok kimseler de senin yüzünden mahvolabilirdi. Talebenin cemiyete alınmaması kararına rağmen cemiyete alınmışsın. Fakat hiç bir arkadaşına bunu açmayacaksın. Seni takip ediyoruz. Bir daha bu gibi münasebetsizlik etme! Çok hayrette kalan bu efendi bir daha hiç bir yerde ağzını açmayacağına n a m u s u üzerine söz verdi. Bu hâdiseyi Mühendis Salim Beye anlatınca o da Topçu Harbiyesi (Mühendishane) üçüncü sınıf birincisi olan efendinin çok hürriyetsever ve fedakâr olduğunu, bir düzüye kendisine bu esasta mühim şey-

¿TEŞKİLÂTIN GENİŞLETİLMESİ

291

ler sorduğunu, bunun d a Topçu Mektebinden bir örnek olarak cemiyete almaklığımızı rica etti. Kabul ettim. Bu suretle her iki Harbiyeden birer talebe almış olduk. GOLÇ PAŞANIN MEKTEBİ ZİYARETİ 18 Mayıs (5 Rûmi) Golç Paşa mektebi ziyaret etti. Bunu şu bakımdan kaydediyorum. Sultan Hamid ordusunu ıslah için bir çok Alman muallimler getiriyordu. Erkânıharp sınıflarında askeri dersleri onlardan öğreniyorduk. Golç'ün himmeti ise çok büyüktü. O gelinceye kadar Erkânıharp sınıflarında bile eski Fransız proğramları tatbik olunuyormuş. Kutuu ahcar ve eşcar yani taş ve ağaçların kesilmesi, gülle İstifi gibi bir takım dersler okutuluyormuş. Arazi üzerinde tatbikat bilinmiyormuş. Bu zat lüzumsuz dersleri kaldırmış ve arazide tatbikatı öğretmiş. Fakat Sultan Hamid'in zaten lüzumundan fazla olan vehmini etrafındakiler ve bunların avenesi hafiyeler bir düzüye körüklediklerinden Golç Paşa istediği gibi çalışamamış ve manevralar yaptıramamıştır. Zaten orduların hali, ayakları bağlı bir insanın yerinde zıplaması kabilinden bir terakki!.. Yani Sultan Hamid hem ordunun ıslahını istiyor, hem de korkusundan cahil kafasiyle ileri gitmesine bir çok engeller yapıyor. (Meşrutiyetten sonra Edirne'de Fırka Erkânıharbi bulunduğum zaman ilk manevrayı bize Golç yaptırdı, ilk hâki elbise giyen benim f ı r k a idi. Toplu bir halde Yanık Kışla şimalindeki talimhanede teftiş eden Golç beni de takdir etti. Cihan harbinde ben Fırka kumand a m iken o da ordumuzun kumandanı idi. Riva deresinden Şile'ye kadar Karadeniz sahillerinde fırkamın yaptığı tahkimatı ve fırkayı teftiş etti. Şile'de bir ge-

292

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

ce kaldık. Beni çok takdir etti. Ne tesadüftür ki Bağdat'a Altıncı Ordu Kumandanı olduğu zaman Erkânıharbiye Reisliğine ben tayin olundum. Ve ölümünde yanında bulundum.) GARİP BİR MÜNASEBETSİZLİK Birgün Manastır'da Hasan Tosun Beyden samimi bir kartvizit aldım. Zarf büyücekti ve açıktı. İçinde küçük bir zarf vardı. Üzerinde «Düyunu Umumiye Komiseri Sait beyefendiye» yazılıydı. İçinde de birşey yoktu. Bunun manasını düşündüm. Dedim Hasan Tosun Bey galiba bu zatı tanıyor, cemiyetimize yardımı olur diye takdim ediyor. Birkaç arkadaşa bu zat hakkında malûmat sordum. Bilen yok. İhtiyatlı davr a n m a k şartiyle kendisini ziyarette mahzur görmedim. Düyunu Umumiye'de ziyaretine gittim. Beni nezaketle kabul etti. Dedim: — Manastır'dan Hasan Tosun Beyefendi samimi selâmlarmı iblâğa beni tavsit ettiler. Bu vesileyle ile teşerrüf etmek istedim. — Çok memnun oldum. Ancak Hasan Tosun Bey kimdir, tanımıyorum. Dedi!.. — Erkânıharp Binbaşıdır. Mıntıka Erkânıharbiye Reisidir, dedim. Düşündü, dudaklarını büktü ve : — Hiç hatırlamıyorum. Fakat madem ki samimî selâm göndermişler. Çok memnun oldum, dedi. — Belki zatıâlilerini gıyaben hürmetkârmız olacak derecede tanımış olacaklar ki bu vazifeyi bana verdiler. Rahatsız ettiğimden affmızı dilerim, diyerek

¿TEŞKİLÂTINGENİŞLETİLMESİ

293

ayrıldım ve hayretler içinde «kaldım. İyi ki adamcağız tanır görünerek biraz d a h a derinlere dalmadı. Hâdiseyi Hasan Tosun Beye yazdım. O zarfı kendi koymamış ve o da bu zatı tanımıyormuş. Demek Postahanede bu iş kendiliğinden olmuş. Sait Beyin zarfm m içindeki kart düşmüş ve zarfı benim adresim olan zarfa girmiş. Nazik işlere şeytanın karıştığı çok oluyor.

S İ S A M ' A BİR FİLO GİDİYOR

Sisam adasında Rum ahali isyan ettiğinden Halil paşa kumandasında beş h a r p gemisi gideceği ve bunlar arasında Rauf Beyin Peyki Şevket kruvazörü ile Hamidiye kruvazörünün de bulunduğunu haber aldım. Donanmanın cephanesi Zeytinburnu cephaneliklerinde muhafaza olunduğundan oradan cephane aldıktan sonra harekete geçeceklerdir. 27 Mayıs 1908 (13 Mayıs Rûmi) de Peyki Şevketle M a r m a r a Gambotu yatsı namazından sonra yola çıktılar. Hamidiye bunlardan sür'atli olduğundan ertesi günü hareket etti. Hamidiye süvarisi Miralay Vasıf Bey de (Meşrutiyetin ilânını müteakip cemiyete tahlif ettik) bizim fikrimizde olduğundan filonun Selânik'e de uğramasını çok istiyordum. Fakat 30 Mayısta Sisam'a varan filo bombardımandan sonra Vati limanında yirmi iki gün kaldı. 27 Haziran (14 Rûmi) Peyki Şevket Midilli'ye gitti. Ertesi günü Hamidiye de oraya geldi ve Peyki Şevket İstanbul'a döndü. Cephanelerini tekrar Zeytinburnu'na çıkarmak için bu işe m e m u r olan Kabasakal Mehmet Paşa, Peyki Şevket'in bu işine yetişemediğinden Rauf Bey, Sisam'da

294

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

sarfolunan cephane miktarı İstanbul'ca bilinmediğind e n h e r top için bir m i k t a r c e p h a n e a l ı k o y a r a k Halice girmiştir.

Bu tarihte işler hayli ilerlemiş bulunduğundan İstanbul'da herhangi bir hareket için b u n a çok ihtiyaç vardı. Cephanelerin tahallülüne mani olmak için soğuk hava vermek, b u n u n için de geminin fayrap etmesi lâzımdır. Rauf Bey, bunu geceleri gizlice, kazanları temizliyoruz diyerek yapıyor. Meşrutiyetin ilânında Hamidiye Midilli'de idi, kendiliğinden İstanbul'a geldi. Donanmanın en mühim şahsiyetlerini cemiyete alarak donanmayı tamamiyle ele aldık. SELÂNİK MERKEZ KUMANDANI NAZIM BEY İSTANBUL'DA

Mayısın ilk haftasında Sarıyer'deki ağabeyime gitmek üzere Köprü'den vapura binmiştim. Güvertede otururken Nazım Bey, Yaver kordonu ve üniforması İle göründü ve tam karşıma oturdu. Derhal selâm verdim. Beşiktaş'a çıkıncaya kadar beni hayli dikkatinden geçirdi. Ben etraf manzaralariyle meşgul olur göründüm. Nazım Bey herhalde Mabeyne eli boş gitmiyordu. Onun hal ve tavrından ve tam karşımda oturup benimle meşgul oluşundan kafasında geçenler b a n a da aksediyor gibi idi. Derhal Enver Beye bu vaziyeti bildirdim. Nazım Beyin sıkı kontrol altında bulundurulması lüzumunu da tavsiye ettim.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR 296

Kinm Karabekir

IV.

BÖLÜM

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR Bu mücadelenin nasıl başladığını ve nasıl bir gidişle hürriyet ilân olunduğunu iki tablo halinde göreceğiz : Biri İstanbul'da bizim bildiklerimiz; ikincisi de hâdise yerinde geçen hakiki vak'alardır ki bunu meşrutiyetin ilânından sonra Selânik ve Manastır'da hürriyet mücadelesine fiilen iştirâk eden cemiyet mensubu arkadaşlarımdan öğrendim. BÜYÜK DEVLET SEFİR VE KONSOLOSLARINA BİRER MUHTIRA VERİLMESİ Avrupa matbuatında «şark mes'elesinin artık halli gelmiştir. Bir Avrupa kıt'ası olan Makedonya'da kan ve ateş tufanının durdurulması için artık kat'i kararlar verilmelidir, gibi...» aleyhimize yayımlar Merkezi .Umumiyi tehlikeyi önlemeye sevk ediyor. Bir muhtıra hazırlıyorlar. Fransızcasını da bastırıyorlar. Rusya'dan başka büyük devlet sefirlerine 28 Mayıs 1908 (15 Mayıs Rûmi) de verilmesini Selânik, Manastır ve Üsküp'teki konsolosluklara da aym günde verileceğini ve bunu merkez azasından Fransızca bi-

299

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

len a r k a d a ş ı n y a p m a s ı n ı M e r k e z i U m u m i bize yazıyor. Zişan H a n ı m l a A v u k a t B a h a Beye gönderiyor. B a h a Bey b a n a h a b e r verdi. M u h t ı r a y ı o k u d u k . Hül:sası ş u : «Şimdiye k a d a r k i fenalıklar h e p istibdad i d a r e d e n ileri geliyordu: A r t ı k millet k a r a r v e r m i ş t i r . Meşrutiyet idareyi k u r a r a k bu fenalıkları ortadan k a l d ı r a c a k t ı r . A n c a k h e r zayıf z a m a n ı m ı z d a f ı r s a t bekleyen R u s y a i m p a r a t o r l u ğ u n u n m ü d a h a l e s i n d e n kork u y o r u z . Milli h a r e k e t l e r i m i z sıralarında bize tecavüz etmemesine insanlık n a m ı n a engel olunuz! Bu muhtırayı, R u s y a ' d a n b a ş k a b ü y ü k devletler sefir ve k o n s o l o s l a r ı n a t a k d i m ettik.» İ ç i m i z d e F r a n s ı z c a b i l e n A v u k a t B a h a idi. B u işi k o l a y c a nasıl y a p a c a ğ ı n ı biliyorlar ki ona vermişlerdi. Bunu kendisine de s o r d u m : Rus sefareti tercümanı E r m e n i Haci Biyar m a s o n d u r ve ahbabımızdır. Bu i ş l e r i m e m n u n i y e t l e y a p a c a ğ ı n ı T a l a t Bey d e M a n y a si z a d e R e f i k B e y d e b i l d i k l e r i n d e n işi b a n a h a v a l e e t m i ş l e r . F a k a t o n u n l a a n c a k G e d i k p a ş a ' d a k i e v d e görüşülebilir. E m a n e t l e r o r a d a teslim olunabilir. Bun u d a Salim Beyin y a p m a s ı d a h a u y g u n olur. *

»*

Salim Bey b u vazifeyi k a b u l etti ve m u h t ı r a l a r ı a l a r a k F a t i n H o c a i l e b i r a r a b a y a b i n e r e k H a c ı Biy a r ' m evinin y o l u n u t u t t u . Birlikte o r a y a gitmeyi doğr u b u l m a d ı k l a r ı n d a n Fatin Hoca a r a b a d a n indi. Salim yalnız olarak evinde Hacı Biyar'a m u h t ı r a l a r ı verdi. O d a b u vazifeyi m e m n u n i y e t l e k a b u l etti v e yaptı. (*) (• )

Said Paşa hatıratında : (Sahife 390 ve 07) bu hâdiseyi şöy. le yazıyor :

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

299

Artık Terakki ve Ittihad cemiyeti resmen kendini ilân etmiş olduğundan şimdiye kadarki zanlar ve t a h m i n l e r açığa v u r u l m u ş oldu. R a m a z a n ı n onbeşinde yâni eylül sonlarma doğru düşünülen h a r e k e t dört ay k a d a r önce başlamış oldu.

HAREKET HAKKINDA TALİMAT YOK T a b i i M a b e y n işi h e m e n h a b e r a l d ı . Cemiyetin kuvvet ve kudretini a r a m a y a koyuldu, istanbul'da, Sarayın burnunda d a h i T e r a k k i ve İttihad cemiyeti s ö n d ü r ü l e m e m i ş , için için y a n ı y o r m u ş . Bu işin M a k e d o n y a m ı n t ı k a s ı n d a dahi b a ş göstermesi ş ü p h e yok ki S u l t a n H a m i d ' i n u y k u s u n u k a ç ı r d ı . İlk iş sıkı t a k i p ve tarassutlar başladı. Şimdiye k a d a r hiç takip o l u n m a d ı ğ ı m h a l d e Hacıkadın kahvesinin önünde oturan Harbiye Mektebi askeri kıt'ası zabitlerinden birinin bizim evin kapısını gözetlediğini gör'düm. Ayrıca hafiyelerle t a k i p başladı. F a k a t a ğ a b e y i m S a r ı y e r ' e sayfiyeye g i t t i ğ i n d e n biz kilise c a m i i m i h r a b ı k a r ş ı s ı n d a k i o n l a r ı n evine geçmiştik. H e r g ü n a ş a ğ ı d a k i eve de u ğ r a d ı ğ ı m d a n beni hâlâ b u r a d a sanıyorlardı. Beni t a r a s s u t ve t a k i p u z u n sürmedi. Birgün m e k t e p t e n ö b e t ç i b e y i i k e n s a b a h l e y i n e r k e n d e n iç b a h çede mektebin emekli doktoru ihtiyar bir İtalyan olan M i ş e l P a ş a ile g ö r ü ş ü r k e n M ü f e t t i ş İ s m a i l P a ş a g e l d i . 14/Mayıs/1324'de Mabeyne çağrıldım. İttihad ve Terakki cemiyetinin Manastır'da konsolorlara birer beyanname verdikleri-veyahut verecekleri haberi Saraya aksettiği ve İstanbul'da dahi ahvalden şikâyet için Düveli Muazzama sefaretlerine müracaat zehabı hasıl olmuş.

300

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

B a h ç e d e n d a i r e s i n e g e ç e r k e n bizi b i r a r a d a k o n u ş u r g ö r ü n c e ilk ö n c e b e n i çağırdı. B e r a b e r o d a s ı n a gittik. Ş ü p h e l i b i r e d a ile s o r d u : — S a b a h l e y i n e r k e n d e n Mişel P a ş a ile n e şuyordunuz?

konu-

— Yazın ameliyatlara d a h a e r k e n çıkıp sıcak zam a n l a n i s t i r a h e t t e g e ç i r m e n i n d a h a m ü n a s i p o l u p olmayacağını sormuştum. Ç ü n k ü bizim talebeliğimiz zamanında b u n a dikkat olunmadığından güneş vurm a s ı ve sıcak ç a r p m a s ı neticesi çok hastalıklar oluyordu, diye mütalâasını sormuştum. O d a b a n a h a k veriyordu, dedim. Mişel P a ş a y ı d a çağırttı. O n a d a sordu. O d a a y n ı c e v a b ı v e r i n c e ç o k sıkıldı ve v a z i f e m d e n b a ş k a şeylerle u ğ r a ş m a d ı ğ ı m d a n memnun o l d u ğ u n u söyledi. Artık t a k i p ve t a r a s s u t l a r d a kesildi. Şimdi f a a l i y e t sırası b a n a geldi. S e l a n i k ' t e n hiç bir h a b e r gelmiyordu. H a l b u k i ilk a d ı m atıldığına gör e yeni p l â n a g ö r e bize d e t a l i m a t g ö n d e r m e l e r i lâzımdı. İ s t a n b u l ' d a h e n ü z telâşlı h a z ı r l ı k l a r a v e y a sevk i y a t a d a i r hiç bir şey g ö r ü l m ü y o r d u . Y a l n ı z b i r k a ç g ü n önce S i s a m ' a bir filo gitmişti. B u n u n S e l â n i k ' e herhangi bir hareketi tedibe gönderilmesinden endişe e t m i y o r d u m . Ç ü n k ü b u filo cemiyetin elinde demekti.

Muhtıraların dağılmasından sonra eğer cemiyet hiç bir hareket göstermezse bunun birkaç kişinin gayretine atfolunması tabu olacak, bu da harice çok fena tesir edecekti. Bu mes'eleleri Merkezi Umumi ile görüşmek ve ne mümkünse kararlaştırılmak üzere Selânik'e mer-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

301

k e z i m i z d e n b i r i n i n g i t m e s i n e l ü z u m g ö r d ü m . B u işi b a ş a r a c a k A v u k a t B a h a idi. Ç ü n k ü , d i k k a t i ç e k m e d e n işleri için diye gidebilirdi. Ne güzel tesadüf. B a h a Beyin de Selanik'te m ü h i m b i r işi ç ı k m ı ş . B e n o n a d ü ş ü n c e l e r i m i s ö y l e r k e n o d a b a n a b u n u m ü j d e l e d i ve b i r k a ç g ü n içinde gitti.

B Ü Y Ü K BİR S A R S I N T I

GEÇİRDİK

B a h a ' n ı n d ö n ü ş ü n ü sabırsızlıkla b e k l i y o r d u m . Sey a h a t i ç o k u z a t m a d a n g e l d i . İyi h a b e r a l m a k ü m i d i y le S a l a c a k ' t a k i e v i n e g i t t i m . Kendisinden vaziyetin aydınlatılacağını beklerken çok elemli bir d u r u m d a kaldım. U z u n boylu bir m ü t a l â a söylemeye l ü z u m görmeden dedi: — Ben artık cemiyete ç a l ı ş a m a y a c a ğ ı m . Çok zar a r ediyorum. Selânik'te aylık alanlar var, Doktor Nazım bile İzmir'de aylık a l ı y o r m u ş . B a n a d a c e m i y e t aylık versin. A v u k a t Baha biraz delişmen mizaçlı o l d u ğ u n d a n o n u h u y u n a s u y u n a g ö r e i d a r e e d e r d i m . İşi l â t i f e y e alarak idare ettim. Mevcut p a r a m ı z ı n hepsini versek dahi kendisine esaslı bir y a r d ı m o l a m a y a c a ğ ı n ı anlattım. ve : — Bize n e h a v a d i s getirdin, o n u pahasını biçelim! dedim.

söyle de

onun

B a h a t a m ciddi bir t a v ı r a l a r a k artık kendisinin bizimle çalışamayacağını, a n c a k kendi işleriyle meşg u l o l a c a ğ ı n ı k e s i n b i r dil i l e s ö y l e d i . D o n a k a l d ı m . S e lânik'te olup bitenler nedir? Kimlerle görüşmüştür?

302

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Hiç bir şey söylemedi. Hiç bir hâdiseden haberi yok, hiçbir şahsiyetle görüşmemiş gibi davrandı. — Baha! Merkez arkadaşlarına bu fikrini açabilirsin. Fakat eğer hükümet teşkilâtımız hakkında bir haber alırsa bunu senden bilerek tedbirlerimi alacağım, diyerek hayret ve teessürle ayrıldım. Baha'nm bu haline hiçbir m a n a veremiyordum. Selânik'in icr a a t a başlayacağı hakkında haber aldı da yıldı mı? Yoksa hükümet teşkilâtımızı haber aldı ve Baha da herhangi bir tarafla temasa mı girişti? Aklıma başka birşey gelmiyordu. Bu ikinci fikri kuvvetlendirecek iki sebep vardı. Biri herhangi icraata başlamak hususunda bize de tebligat yapılacağını tabiî görüyordum. Sefaretlere muhtıranın Baha'ya korku verdiğini asla hissetmemiştim. Sebebin ikincisi, birkaç h a f t a önce birkaç merkez arkadaşımızla Baha Beyin evinde içtima halinde iken Baş Mabeynci Ragıp Paşanın oğlu Abidin Beyin geldiğini haber vermişlerdi. Ben Baha'ya kabul etmemesini söylediğim zaman, o, cemiyetimizdendir ve kendisine emniyetim vardır gelsin ne olur? demişti. Ben de kızarak o halde başka bir odaya al, yanımıza getirme demiştim. Baha bu zatı karşılamaya gidince ben de ihtiyaten de bir t a r a f a çekilmiştim. Çünkü ben üniformalı idim. Diğer iki arkadaşım sivildi, beni teşhis etmesi cemiyetimiz için çok d a zararlı olabilirdi. Benim çekilmemi diğer arkadaşlar da istemişlerdi. Az sonra Baha beni buldu ve mutlaka Abidin'i görmelisin, istediğin zaman sana bir fedai olur, diyerek kendi kolundan olan bu adamın yanma gelmekliğimde İsrar etmişti. Ben de, bizim merkez azası olduğumuzu sakın söyleme ihtariyle gelmiş görüşmüştüm.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

304

Baş Mabeynci Ragıp Paşanın oğlunun cemiyetimize h e m de fedai olarak girmesi m e r a k ı m ı Baha şu izahla teskin etmişti: Bu çocuk bir kızla evlenmiş, babası b u n a m a n i o l m a k için çok İsrar etmiş. H a t t a ihtim a l hemşirenle evleneceksin! Seni evlâtlıktan reddederim! tehdidini de yapmış. Fakat çocuk dinlememiş ve evlenmiş. Ragıp P a ş a d a dediğini y a p m ı ş : Evlâtl ı k t a n r e d d e t m i ş , m i r a s ı n ı iki o ğ l u n a v e b i r m i k t a r ı n ı d a k ı z m a bağışlamış. Abidin de babasından intikam a l m a k için cemiyete girmiş. Kendisiyle g ö r ü ş t ü m , ateşli bir genç. îcabederse b a b a m ı d a h i , h ü r r i y e t u ğ r u n a ö l d ü r ü m , d i y o r d u . (*) « »«

B a h a ' n ı n b o z g u n c u l u k ettiğini m e r k e z a r k a d a ş l a r ı n a anlattım. Bir ikisinin kendisiyle görüşmesini ve b a n a söylediklerini d u y m a m ı ş g ö r ü n m e s i n i d e teklif ettim. Bir iki g ü n içinde b i r k a ç a r k a d a ş ı m d a a y n ı cevabı aldıklarını b a n a h a b e r verdiler. Bir t o p l a n t ı y a p a r a k tedbirler almayı kararlaştırdık. Şimdiye k a d a r hiç toplanmadığımız Fatih'te Fatin Hoca'nm evinde bir gece toplantısına k a r a r verdik. Bugünlerde Selânik Merkez Kumandanı Nazım Beyin ayağından yaralı olarak Sirkeci'de trenden yardımla indirildiğini M ü h e n d i s Salim Bey g ö r e r e k h a b e r verdi. Bu, B a h a ' n ı n Selânik'te birşeyler öğren e r e k y ı l d ı ğ m a b i r delil olabilirdi. ( • ) Meşrutiyetin ili,nından hayli sonra bahası ölünce kardeşlerinden miras lâvaşı açan bu zavallı, dâvasını kazan amayınca intihar etmiştir.

304

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Haziranın ilk ılık bir gecesinde Fatin Hoca'da; ben, Mahmut Sadık, Salim ve Nahit, beş merkez arkadaşı toplandık. Bu içtimanın tehlikeli bir sona varması ihtimalini önlemek için Fatin Hoca iskambil kâğıdı bulunduralım, basılırsak kumar oynarız diyordu. Dedim: — Cepleıimizi a r a s a l a r k u m a r l ı k p a r a bulamazlar. H a y d i oynayın d a görelim deseler ö m r ü n d e kum a r o y n a m a m ı ş insanlarız, yalanımız bu suretle de > ortaya çıkar.

— O halde bir kadın bulundursak ta zamparalık için toplandık, desek! diye, Fatin Hoca daha cahili bulunduğumuz bir işi teklif etti. Buna hepimiz itiraz ettik. Yalanımız yine ilk soruda ortaya çıkacak gibi böyle herhangi bir kadın yok yere; başımıza korktuğumuz belâyı getirebilirdi. Bunun için kısaca hepimizin şu cevabı vermesini teklif ettim : — Ahbabız toplandık. Geç vakit hiç birimiz evimize dönemeyiz, herkes uyumuştur. Bunun için havadan, tavadan sohbet edip duruyoruz! deriz, dedim, ve sohbet zeminini de çocukluk ve mektep hayatımızdan alarak bir kaçar hikâye konuşarak tesbit ettik. Esas mes'eleyi üç madde olarak öne koyduk: (1) Baha'nın çekilmesinin sebebi ne olabilir? (2) Herhangi bir kötü harekete cür'et eder mi? (3) Bu hususa dair k a r a r ı m ı z ne olacaktır? Bir daire üzerinde yürüyor gibi dönüp dolaşıp yanı yere geliyorduk. Nahit hukuk tahsili için Avrupa'ya gitmeye k a r a r vermiş idi. (*) İzin verilmediğinden ( * ) Nahit Bey, Atina'da iken Manastır'da Şemsi Paşanın rurulduğu haberini almış, Paris'te Ahmet Rıza Beyle çalışmış.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

SOS

kaçacaktı. Şu halde iş dördümüzün üzerinde kalacaktı : Ben, Fatin, Salim, Mahmut Sadık. Bekçi bilmem kaçıncı defadır sopasını taşlara vur r a r a k geçiyordu. Fatih minarelerinden dinlediğimiz ikinci ezandı. Yatsıyı dinlemiştik, yanık sesler sabah ezanını okuyorlardı. Artık ben kararımı vermiştim. Bunu arkadaşlarıma söyledim: 1. — Bundan böyle merkezimiz dört arkadaş olarak işleri yürütsün. Fazla kimse almayalım. 2. — Baha'nın bilerek veya bilmeyerek bir felâkete sebep olması ihtimâlini önlemek işini ben şu tarzda halledeyim: Bir fedai zabitle kendisini yazıhanesinde ziyaret edeyim ve şu ihtarda bulunayım: Meşrutiyetin ilânma kadar hiç bir işe karışmamam biz de uygun bulduk. Fakat meşrutiyet ilânma muvaffakiyet hasıl olunca seni yine aramıza alacağız ve beraber eskisi gibi çalışacağız. Bugünkü halinden Merkezi Umumiye şikâyette bulunmayacağız. Fakat sen de hiç bir kimseye cemiyet hakkında, hele bizlere dair en ufak bir şey ağzından kaçırmayacaksın! Eğer hükümet bir haber alırsa bunu senden bileceğiz ve sen idama mâhkum olacaksın! İşte bu hıfcusta vazife alanlardan biri! Bu teklifimi itirazsızca İstanbul merkezi arkadaşlarımız kabul etti. Ben de birgün sonra kardeşim Hulusi Beyle Baha'nın yazıhanesine giderek kendisine nezaket ve samimiyetle bu ihtarı yaptım. Şimdiye kad a r hiç gqrmediği ve tanımadığı kardeşimi: «İşte fedailerden biri!» diyerek kısaca gösterdim. 4

* P.: M

306

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

B a h a benim teklifimi pek samimi olarak kabul etti. K e n d i s i n d e n a s l a ş ü p h e e t m e m e k l i ğ i m i z i rica etti v e v a z i y e t t e n ç o k ü r k t ü ğ ü n ü d e a p a ç ı k s ö y l e d i . K e n disine k a r ş ı gösterdiğimiz b u cemileye teşekkürle h ü r riyetin i l â n ı ile b e r a b e r k e n d i s i n i n v e y a z ı h a n e s i n i n e m r i m i z e h a z ı r o l d u ğ u n u b i l d i r d i . (*) İSTANBUL'DAKİ KUVVETİMİZ Selânik'ten verilecek emirleri n e dereceye k a d a r yapabileceğimizi etrafiyle esasen Enver, İsmail Hakkı ve T a l a t Beylerle g ö r ü ş m ü ş t ü m . B u n a biz lâzımı k a d a r h a z ı r d ı k . B u n u k e n d i l e r i n e h a z i r a n b a ş ı n d a bildirdim. Benimle b e r a b e r on altı f e d a i benim ş u b e m d e h a z ı r d ı . D i ğ e r a r k a d a ş l a r d a y e t m i ş i a ş ı y o r d u : (Meşr u t i y e t i n i l â n ı n d a b i z o n a l t ı , d i ğ e r ş u b e l e r d e 78 kişi idi. F e d a i l e r i n i s i m l e r i n i belli e t m e m e k i ç i n K â z ı m Bey ve a r k a d a ş l a r ı onaltı diye k a y d o l u n m u ş t u r . ) ( * ) Bahattin Şakir Beyin neşrolunan hatıralarına göre : İstanbul teşkilâtı yapıldıktan bir müddet sonra Baha Şakir Bey Paris'ten gizlice İstanbul'a gelmiş. Avukat Baha'nın yazıhanesinde Paris ve Selânİk merkezleri hakkında görüşmüşler. Paris merkezi, Selânikten ayrı olarak İstanbul'da bir şube teşkiline karar vermişler. Bunun İçin Baha Şakir Bey Silistirell İbrahim Paşa zade Hamdl Beyle görüşerek Selânİki n İstanbul'daki faaliyetine karışmayarak neticeyi beklemek (demek hazıra konacaklar!) İçin İstanbul'un tenha bir yerinde teşkilât yapmaya karar vermişler.'Beş kişiden mürekkep bir merkez de yapan Baha Şakir, Paris'e dönmüş. Bu doğru ise demek bizim Avukat Baha da bunların prensibine uygun olarak kenara çekilmişi Merkez şun. 1 ardan mürekkep imla: Daniş Bey (Şurayı Devlet Kâtiplerinden) Ali Sedat Bey (Maliye kâtiplerinden), Ham di Beybaba, İsmail Kaptan, Arap Mehmet Bey. Halbuki Hamdl Baba, Fatin Hoca delâletiyle 40 arkadaşiyle merkezimize bağlanmıştı.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

307

Fatin Hoca, yirmibin numaradan başlamış ve ilk numarayı Kâmi Bey (Sonradan Darüşşafaka Müdürü olan) almış. Tevfik Fikret, Hüseyin Kâzım Bey gibi şair ve edipler de bu kolda cemiyete alınmıştır. Tevfik Fikret Beye bir de Hürriyet Marşı (Hak yoludur tuttuğumuz yol...) yazdırılarak Selânik'e gönderilmiştir. (Meşrutiyetin ilânından iki ay önce gönderilmişti). Musa Kâzım Efendi (Sonra Şeyhülislâm olan) önce kabul ettiği halde sonra çekilmiş, f a k a t cemiyete dahil gösterilmiştir. Kimyager Nurettin ve Erkânıharp Yüzbaşı Sabit Bey, kozmoğrafya hocası Ahmet Rıza, ülemadan üç zat da bu koldandır. İstihkâm Yüzbaşı Selim Sırrı Bey (Beden terbiyesi mütehassısı olan Ordu milletvekili) Nahit Beyin kolundandır. Eski, Murat Bey zamanmdaki İttihad ve Terakkiden kalma 40 kişilik bir grubu da Hamit Baba (Silistireli İbrahim Paşa zade) şimdiye kadar elinde tutabilmiş. Bunları tesadüfen Fatin Hoca vasıtasiyle öğrendik Selânik'e sorduk. Müsbet cevap aldığımızdan merkezimize bağladık. H A R E H Â T BAŞLAMIŞ; FAKAT SELÂNİK'LE TEMASIMIZ KESİLDİ

9 ve 10 Haziran (27 ve 28 Mayıs Rûmi) de Reval'de İngiltere kralıyla Rusya ç a n arasında Makedonya'nın taksimi vesaire hakkında aleyhimize kararlar verildiğini haziran ortalarına doğru işittik. Enver Beye yazdığım mektuplara cevap alamaz oldum. Oralard a n artık kimseler de gelmez oldu. Bildiğimiz bir şey varsa, Selânik Merkez Kumandam Nazım Beyin ayağından yaralı olarak İstanbul'a geldiği idi. Fakat bir kazaya mı uğradı vuruldu ise gayrı Türkler mi vur-

308

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

du, yoksa cemiyet tarafından m ı vuruldu? öğrenemiyorduk.

Bir t ü r l ü

Hareket plânımız böyle ikinci üçüncü derece insanlarla işe başlamak değildi. Şu halde acaba cemiyetin teşkilâtı haber alınarak h ü k ü m e t tarafından bazı tevkifler mi yapılmak istendi de cemiyet de zarurî bu kabil icraata geçti? Gidip gelmeler ve hatta mektuplaşmalar da bu yüzden yasak mı edildi? Bunları araştırıp d u r u r k e n vaziyeti Mabeyn kanalından öğrenmeye başladık.

NİYAZİ BEYİN D A Ğ A ÇIKTIĞINI NERDEN

ÖĞRENİYORUZ?

4 Temmuz 1908 (21 Haziran 1324) sabahı Mektebe geldiğim z a m a n beni fedai zabitlerimizden Salih Bey karşıladı ve şu haberi v e r d i : Bu sabah müfettiş İsmail Paşa beni çağırttı ve şunu s o r d u : — Niyazi Bey Resne'de bazı asker ve halk ile dün dağa çıkmış. Niyazi'yi tanıyor musun? Bu, ne maksatla bu hareketi yapmıştır? — Tanımıyorum, maksadını d a bilmiyorum, cevabını verdim. — Kâzım Bey Niyazi'yi tanır mı? dedi, ben de — Kâzım Bey Üçüncü Avcı Taburunda stajını yapmıştı. Niyazi Bey de aynı t a b u r d a bulunuyordu. Herhalde tanır; f a k a t arkadaşlıkları derecesini bilmiyorum, cevabmı vererek tabiî güründüm. Bu suretle şüphelenmesine meydan vermedim. Herhalde sizi de çağırıp soracağına şüphe etmiyorum, haberiniz olsun.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

309

S a l i h Bey b u n l a r ı a n l a t ı n c a y a k a d a r k o r i d o r boyunca h a s t a h a n e m e r d i v e n i n e k a d a r gelmiştik. Bu a r a l ı k İsmail P a ş a n ı n m e k t e b e girdiğini g ö r ü n c e Salih'e şunları söyleyerek h a s t a h a n e y e ç ı k t ı m : — H a v a d i s e t e ş e k k ü r ederim. Cevabınız g a y e t tabiî v e g ü z e l . F a z l a m a l û m a t ö ğ r e n m e y e g a y r e t et! •

*«

Hastahanede nöbetçi doktorundan u y d u r m a bir m i d e r a h a t s ı z l ı ğ ı n a ilâç a l a r a k m u a l l i m l e r odasına d ö n d ü ğ ü m e s n a d a İ s m a i l P a ş a n m b e n i i s t e d i ğ i n i bildirdiler. Üst katta Boğaz'a b a k a n odasında paşayı bularak : — Beni emretmişsiniz, dedim. Baııa ş u n u s o r d u : — Kâzım beyi M a n a s t ı r ' d a Avcı T a b u r u n d a stajınızı y a p a r k e n o r a d a b ö l ü k k u m a n d a n l a r ı n d a n Niyazi a d ı n d a b i r i v a r m ı ş . Ş i m d i R e s n e ' d e T a b u r k u m a n danı, Kolağasıdır. Bu a d a m ı tanıyor m u s u n ? — Evet e f e n d i m , t a n ı r ı m . Cesur, f e d a k â r ve sadık bir zabittir. C e v a b m ı verdim. — T a n ı d ı ğ ı n ı z a m e m n u n o l d u m . Bu Niyazi Bey Resne'de asker ve h a l k t a n bir kuvvetle d a ğ a çıkmıştır. B u n u n sebebi n e d i r ? d i y e s o r a r k e n alt çenesini de k o r k u n ç b i r c e v a p a l a c a k m ı ş gibi s a ğ a sola oynatıyordu. D e d i m : — P a ş a h a z r e t l e r i ! N i y a z i Bey dehşetli Bulgar düşmanıdır. Sakın askerle Bulgar çetelerini bitiremedik. Bari biz de çete h a l i n d e onlarla döğüşerek onları o r t a d a n kaldıralım fikrine sapmasın? Bulgar çeteleri

310

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

eğer Niyazi Beyin herhangi bir mülkünü yaktılarsa veya yakınlarından birini öldürdülerse Niyazi'nin yapacağı, hiç şüphe etmem ki budur. İsmail Paşa aldığı bu cevaptan memnun göründü, geniş bir nefes aldı. Benden hiç bir şüphesini sezmiyordum. Kendisine tavrımla ve sözlerimle pek saf göründüğümden açık yürekle her sorduğuna dosdoğru cevap verdiğimi ve vereceğimi kabul etmiş görünüyordu. Soruşturmalarına devam etti: — Peki! Ya bu Niyazi Beyin Şevketmeap Efendimize karşı olan duyguları hakkında neler biliyorsun? Bir lâhza düşünmeden hemen şu cevabı yapıştırdım : — Niyazi Beyin ağzmdan Şevketmeap Efendimize karşı sık sık hayırlı dualar işitirdim. Eğer başımızda Padişahımız bulunmasaydı daha 93 Rus mağlubiyetinden sonra Rumeli elimizden gitmişti. Allah onu üzerimizden eksik etmesin! dediğini de bu kulaklarımla duydum. Onun nasıl olup ta herhangi bir sebeple bir çete halinde dağlara çıktığına hayret ediyorum. Acaba sebebini kimseye söylemiyor mu? İsmail Paşa hallolunmaz görünen bir mes'eleyi halletmiş gibi sevindi. İki elini birbirine çarparak kavuşturdu, yüzü gözü güler bir eda ile dedi: — Kâzım Bey; cevaplarına çok memnun oldum. Demek Niyazi Beyin Şevketmeabımız hakkında hiç bir kötü düşüncesi yoktu. Bilâkis onu candan severler. Teşekkür ederim. Gidiniz. Ama icabederse belki daha bazı şeyler de sorarım. — Evet, paşa hazretleri. Niyazi Beyi Padişahımı-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

311 *

z a sadık ve onu candan sever tanırım. Her ne zaman emrederseniz başka tanıdığım zabitler hakkında da m a l û m a t arz edenin. Dedim ve fazla malûmat ister gibi görünmedim. Merakım Enver Beyin ne halde bulunduğu idi. Niyazi d a ğ a çıktıktan sonra onun da artık fiilî işe karışması muhtemeldi. Fakat onun hakkında birşey sormadığın a göre Niyazi gibi henüz dağlara çıkmış olmadığına hükmettim. Paşa hemen arabasma binerek Saray yolunu tuttuğunu gördüm. Müjdeye gidiyordu!..

NİYAZİNİN HARDEŞİ OSMAN BEYİ KAÇIRMAK MES'ELESİ Osman Beyi Manastır'da bizzat tahlif etmiştim, istanbul fedai şubesine girmişti. Arasıra görürdüm. Bunun yakalanması hoş bir şey olmayacaktı. Gerçi benden başka kimseyi tanımıyordu. Fakat kendisine bir fenalık gelmesini dahi istemiyordum. Onu derhal vaziyetten haberdar ederek Selânik'e kaçırmayı ve bu suretle Merkezi Umumiye şifahi de olsa vaziyetimiz h a k k ı n d a bir rapor vermeye ve talimat istemeye kar a r verdim. Derslerimi verdikten sonra doğruca Sirkeci'deki yattığı yere geldim. Takip olunmadığımı anladım. Eczahaneden Osman Beyin gelip gelmediğini sordum. Ne aksi henüz gelmemiş. Biraz dolaşıp t e k r a r gelmek üzere dışarı çıkar çıkmaz kendisiyle karşılaştım. — Niyazi Resne'de dağa çıkmış. Harekâtın başladığı anlaşılıyor. Henüz istanbul h a k k ı n d a talimat almadık. Şüphesiz seni tevkife kalkışacaklardır. Hem e n şimdi Selânik'e gidecek İdarei Mahsusa vapur-

312

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

l a n n d a n birinin ateşçiliğine (*) yazıl. Ocak başına geç, yüzünü gözünü de kömür tozlarına bula Selânik'e ve oradan Manastıra yollan! Buralarda derhal cemiyet mensupları vasıtasiyle mühim malûmatla İstanbul'dan geldiğinden, merkezle görüşeceğini söyle. «İst&nbul hazırdır. Talimat istiyor. Niyazi'nin dağa çıktığını Mabeyn kanalından öğrendiler. İrtibatın teminini rica ediyorlar.» Manastır'dan adresime uydurm a bir imza ile de vaziyeti behemahal yaz. Osman Bey hemen hareket etti. Az sonra odasını bastılar ve Osman'ı her tarafta aramaya başladılar. Bunu tanıdığım eczacıdan öğrendim. Birkaç gün sonr a da bu hâdiseden Hükümetin ve Mabeynin telâşa düştüğü haberini aldım. Manastır'da kardeşinin dağa çıktığını Osman'ın derhal nasıl haber aldığını ve İstanbul'un içinde nasıl ortadan kaybolduğunu inceleyen Hükümet ve Mabeyn İstanbul'da da cemiyetin faal teşkilâtı olduğuna kanaat getirmiş. Demek Sarayın kapısına kadar dayanmışlar!.. Çok doğru düşünmüşler, henüz Sarayın içine ayak basamadık, fakat kulak vermiştik. ŞEMSİ PAŞANIN ÖLDÜRÜLMESİ VE YERİNE OSMAN PAŞANIN GÖNDERİLMESİ Şemsi Paşanın cemiyeti tenkil için iki Arnavut taburu ile Manastır'a gittiğini; fakat aynı günde bir za( * ) İdarei Mahsusa"nın pek garip olan bir hali vardı. Herhangi bir vapur hareket edeceği zaman eksik olan ateşçiliklere SLrkeci'den adam ararlardı. Eğer fiyatça uyuşmazlıklardan veya adam bulamadıklarından vapurun hareketi günlerce kalırdı!.. Bunu erk&n-ı harbiye sınıflarında iken Selânik'e giderken bu yüzden bir gün vapurda beklemekle öğrenmiştim.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

313 *

bit tarafından öldürüldüğünü ve yerine Üsküp'ten Tatar Osman Paşanın tayin olunduğunu bizim Salih Bey vasıtasiyle yine Mabeyn kanalından vak'adan birkaç gün sonra öğrendim. 7 Temmuz 1908 (24 Haziran 1324) de vurmuşlar. Ne Selanik'ten, ne Manastır'dan hiç bir haber gelmiyordu. Bu hale bakarak işin plânlı olarak değil, gelişi güzel kendi kendine geliştiğine hükmediyorduk. Merkez arkadaşların vasıtasiyle duyduklarımı cemiyet efradına yayıyor ve yakında umumi bir hareket için hazır bulunmalarını bildiriyorduk.

GÜZEL BİR TESADÜF Yeni köprünün Eminönü başında sınıf arkadaşım Erkânıharp Emin Beye (Emekli General Emin) rastgeldim. Daha Üsküp seyahatimde cemiyet hakkında görüştüğüm ve cemiyete girmeyi kabul ederek sonradan Üsküp merkezinde çalışan bu arkadaşımla karşılaşmakla dünyalar benim oldu. Çünkü Selanik'ten yeni gelmişti. Herhalde bir çok bildikleri vardı. Ayakta şu malûmatı aldım : Şemsi Paşanın vurulması üzerine 9 Temmuzda (26 Haziran) Üsküp Mıntıka Kumandanı Tatar Osman Paşa İstanbul'a çağrılmış. Müşürlüğe terfi ve Teftişi askeri komisyonu azalığma tayin olunmuş. Gelirken yanma Erkânıharp Binbaşı Recai ile Kolağası Emin Beyi almış. Birlikte gelmişler ve hemen Manastır'a gideceklermiş. Üsküp Sükûnette bulunuyormuş, Selânik'te Merkez Kumandanı Nazım'ı bir zabit baldırından vurmuş. Merkezi Umuminin hiç bir t a r a f a bir

314

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

emir ve talimatı yokmuş. Niyazi Beyin kendiliğinden olduğu kanaatinde (*)

hareketinin

— Enver ne yapıyor? Neden bizimle teması kestiler? Niyazi'nin kardeşi Osman Beyle gönderdiğim habere de cevap alamadım. Hareket tarzımız hakkında talimat bekliyoruz. Bunu Selanik ve Manastır'da arkadaşlar vasıtası ile merkezlere bildir! Osman Paşaya gelince: Selanik'ten ayrıldıktan sonra kendisine de biraz açılarak cemiyete almaya çalış! Bizim bir k u m a n d a n a ihtiyacımız vardı. İstanbul üzerine bir hareket için. Niyazi Bey teşebbüsü bir başlangıç olabilir. İşi, Merkezi Umumi Erkânıharp arkadaşları idare etmelidir. Merkezlerle irtibatın kesilmesi arkadaşlar üzerinde hoş bir tesir yapmıyor. Edirne ile de sıkı temasta ihmâl etmesinler.

MEKTUBUM ELE GEÇTİ; JURNAL DA OLUNDUK Osman Paşa, Manastır'a vardığı halde hâlâ bize bir t a r a f t a n haber gelmiyordu. Bizim yapabileceğimiz herhangi bir fiilî hareketin İstanbul'da, belki de Edirne vesair yerlerde bir çok zulüm ve şenaatlere yol açabileceğini ve Merkezi Umuminin arzusuna da uymayacağı çünkü vaktinden önce ezilirsek bizden bekledikleri hizmetlerden hiçbirini yapamayacağımızı düşünerek harekete geçemiyordk. Fakat çok da sabırsızlanıyorduk. Büsbütün de boş d u r m a m a k için Üçün( • ) Sultan Hamid Osman Paşaya, bu İşleri Hidiv yapıyor. Hilâfet mes'elesidir. Zabitlere bunu anlat ve nasihat et! demiş. Demek hâlâ işin farkında değil. Belki böyle jurnallar da almıştır.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

315 *

c ü O r d u m ı n t ı k a s ı n d a h a l k ve o r d u n u n h ü r r i y e t istediklerini yayıyorduk. Birkaç t a beyanneme y a z a r a k öteye beriye a t t ı r d ı m : « B ü t ü n m i l l e t h ü r r i y e t istiyor» d i y e . 20 T e m m u z (7 T e m m u z R û m i ) P a z a r t e s i g ü n ü S a lih B e y d e n m ü h i m b i r h a b e r a l d ı m : M a n a s t ı r ' d a n b i r Kayserili, H a r b i y e Mektebi hemşehrisi olan Rıza Paş a y a bir j u r n a l göndermiş. Rıza P a ş a d a bu jurnali ayn e n p a d i ş a h a v e r m i ş . J u r n a l i n h ü l â s a s ı ş u i m i ş : «Mazabitlerin kâffesi ın a s t ı r ' d a n İ s t a n b u l ' a n a k l o l u n a n T e r a k k i v e İ t t i h a d c e m i y e t i n e m e n s u p t u r l a r . » (*) ( • ) Mabeyin Başkâtibi Tahsin Paşa hatıratının 242 ve 243'ncü sayfalarında üş Göriceli'nin İstanbul hakkında malûmat verdiklerini yazıyor: Bu istihbarat arasında Selanik'te müfettişi umumi Hüseyin Hilmi Paşa'dan gelen şifreli telgrafname Abdülhamid' in bilhassa dikkatini celbetmlşti. Sultan Hamid'in, müfettişi umumi Hüseyin Hilmi Paşa'mn dirayetine, gayretine ve sadakatine itimadı vardı. Bahusus ciddi esaslara istinad etmeyen haberleri vermiyeceğini büiyordu. Hüseyin Hilmi Paşa'dan 19 Mayıs 324 tarihinde gelen şifreli telgraf şu idi : «Jön Türk, Ermeni, Makedonya fesat komitelerinin son umumi içtimalannda verdikleri karara tevfiken Selânik veyahut Manastır dahilinde bir mahalli mahsusta (merkez icraat komitesi) namiyle bir hey'eti ihtilaliye teşkil edip pek yakm vakitte fiiliyata başlıyacaklan malum olan İtalyan menbamdan İstihbar edildi. Bu babda tahkikatı mahremayene devam olunuyor, alınacak malumatı arz ederim.» Müfettişi Umumi Hüseyin Hilmi. Hüseyin Hilmi Paşa'ya bu malumatı veren İtalyan membaı Müfettişi Umumiliğin vesaiti lstlhbariyesinden İdi. Rumeli'de rekabeti dövellyeden bu suretle istifade olunmak fırsatı kaçmlmamıştı ve birçok mesailde bundan pek* faideli neticeler elde edilmişti. Müfettişi Umumiliğin İni tel-

316

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Bu jurnal üzerine Padişah İsmail Paşayı sıkıştırmış. Gözden düştüğünü gören İsmail Paşa çok müteessirmiş, düşünüp duruyormuş. grafı esasen AbdüLhamid'i kâfi derecede kuşkulandırmış iken buna zamimeten bir de Görice'den İstanbul'a gelen iîç zatın takdim ettiği ariza meselenin vehamet ve ehemmiyetini büsbütün arttırmıştı. Bu arizada, müfettişi umumi paşanın maruzatı teyid olunuyor; isim ve mahal tasrih elunmamakla beraber içlerinde Türkler de bulunduğu halde muhtelif milletlere mensup ihtilâl komitelerinin birleştikleri ve hepsinin Paris'ten talimat almakta bulundukları ve aglebi ihtimal Manastır! merkez ittihaz edecekleri bildiriliyordu. Bu arizayı veren Günceliler Selânik'te mason cemiyetine mensup ve maruf bir takım zevatın bunlara yardım etmekte olduklarını ve masonluğun gayet hafi ve fakat son derece kuvvetli teşkilâtından ihtilalcilerin çok İstifade ettiklerini, komitenin İstanbul'a da kol atarak burada teşkilâta başladığım ve bu İşe iki üç zatm memur edildiğini şifahen ifade ettiler. Gene bu Göricelilerin beyanatına nazaran komitenin maksadı kanunu esasinin meriyetini iade ettirmek, Meclisi Mebusam toplamak ve meşruti idareyi tesis eylemek imiş. Bunlar şimdiye kadar Avrupa'nın muhtelif mahallerinde çıkan gazetelerle ve doğrudan doğruya saraya takdim ettikleri arizalarla bu mes'eleyi padişaha arz etmişler ise de Abdülhamid her nedense bunları kabul etmediğinden ve bundan fazla beklemeye memleketin ve vaziyeti siyasiyenin tamammülü olmadığından eğer son teşebbüsler üzerine şene bir netice çıkmazsa fiilen ve cebren maksatlarını istihsale azmetmişlerdir. Göricelilerin bu maruzatını Hünkâra aynen arzettiğim cibi bir çok taraflardan aynı mesele hakkında gelen malumat ve tafsilatı da bildiriyordum. Bir müddet sonra Atina sefirimizden 6 Haziran 324 tarihli bir mektup aldık. Bunda, sefarethanenin hususi İstihbarat memurunun Makedonya komitecisi kıyafetine sokularak ve komiteci yazılarak ihtilal heyetinin içine sokulduğu beyan edildikten sonra bu zatm komiteden topladığı şu malumat bildiriliyordu : (İkin-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

317 *

Vaktiyle Alemdar Ordusu 7 Temmuz Rûmide İstanbul'a girmişti. Bizimkilerin n e zaman ve nasıl gelecekleri şimşek gibi k a f a m d a n geçti. Vaktinden önce karşımıza çıkan tehlikeye karşı tedbir olarak şunları düşündüm ve yaptırdım : 1. — Eğer İsmail Paşa veya başkası bu hususta bir şey sorarsa şöyle bir cevap vermesini Salih Beye söyledim : «İstanbul'da dahil olmak üzere bütün orduların cemiyetin emrine girmiş olmasmı kabul etmelidir. Tabii halkta böyle olacak.» 2. — Herhangi bir tevkife karşı silâhla karşı durmak. Millet ve ordular hürriyet istiyor diye haykırmak. Bunu fedai şubeme tebliğ ettim. 3. — Rauf Beyin cephanesi bulunan Peyki ket kruvazöründen bir düziye, Belgrat Ormanına riyet Çeteleri çıkmış gibi mabeyni tehdit etmek. kendim kruvazöre gidebilirsem -ki her hazırlığı mıştım- ahvale göre faal hareketlere girişmek.

Şev- ' HürEğer yap-

4. — İsmail ve Rıza Paşaların masalarına bir tehdit mektubu koymak; Padişahımızı aldatmayın! Herhangi ufak bir hareket İstanbul'da dahi silâh patlatacak ve çeteleri harekete geçirecektir. (Bunu Erkânıharbiye smıflanndaki fedai şubemizden Remzi ve Rüştü Beyler yapmıştır.) * * *

ci ve Üçüncü Ordulpra mensup zabitandan bir çoğu ihtilal komitesinin fikir ve maksatlarına taraftardırlar. Bunlar, idarei hükümetin tebeddülüne ve meşrutiyetin iadesine çalışmak için söz vermişlerdir. Arnavutlardan nüfuzlu bir takmı şahsiyetler de ikna edilmiş ve muavenetleri temin olunmuştur. Bu suretle alman tertibat yakında fiiliyat sahasına çıkarılacaktır.)

318

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Biz iki kardeş bu gece evde h e r ihtimale karşı silâhla karşı d u r m a k için hazırlıklı bulunduk. Evde iki filinta, iki röver, birkaç pala, kılıç ve kamamız vardı. Her iki kardeş de bu silâhların kullanılmasını pek iyi bilirdik. Maliyede memur olan büyük ağabeyimiz Hamdi Bey Sarıyer'e yazlık evlerinde idiler. O silâhsızdı ve karşı durmayacaktı. Birşeyden haberi yok görünecekti. Gece şükûnetle geçti. Ertesi salı g ü n ü mektepte dersim vardı. Her zaman olduğu gibi röverimle mektebe geldim. Müfettiş İsmail Paşa rahatsız olduğundan bugün gelmeyecekmiş, Mirgün'deki yalısında beni görmek istiyormuş, haberini verdiler. Ayrı ayrı bulunmak üzere kardeşim Hulûsi Beyle birlikte köprüye indik. Vapurla Mirgün'e gittik. Benim silâhlı olan kardeşim iskelede kaldı. (İskele Mirgün meydanı rıhtımında idi). Ben de İsmail Paşanın yalısına girdim. İsmail Paşanın yanında Tıbbiye Mektebi Müdürü Albay Esat (*) (Müşür İzzet Paşanın kardeşi) vardı. İsmail Paşa bunların eniştesi idi. İsmail Paşa, b a n a tam karşılarında yer gösterdi. Oraya oturdum. Sapsarı benzinden korku içinde olduğu görülüyordu. Aramızda şu konuşma başladı: — Kâzım Bey! Hakkımızdaki dedi. Dişleri birbirine çarpıyordu.

kararınız nedir?

C • ) Esat Bey Birinci Cihan Harbinde Filistin ordusunda Şeria vadisinde büyük fedakârlıklar göstermiş ve yaralanmıştır. İstiklâl Harbi'ne de iştirâk etmiştir. Sonra benim Birinci Ordu Müfettişliğimde Süvari Tümen Kumandanı idi. İstanbul valiliği de yapmıştır.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

319 *

— Ne k a r a n ? Anlayamadım, efendim? dedim. Bu korkuyu hayırlı havadis alacağımın delili görerek sevindim. — öyle ya Hasan Tosun Beye yazdığın mektupta «Cihan Seraskeriyle temas edemiyorum, nerelerde, nasılsınız?» diye soruyorsun! diyerek iki gün önce Hasan Tosun Beye yazdığım mektubu gösterdi. Selanik ve Manastır'la bir türlü irtibat temin edemediğimizden birde Hasan T 0 sun Bey vasıtasiyle malûmat almayı düşünmüş ve ona yazmıştım. Manastır Mıntıka Erkânı Harbiye Reisi Binbaşı Hasan Tosun Bey cemiyete girmemişti, fakat her suretle yardımı vaad etmişti. Herhalde onun vazifesine devam ettiğini sanıyordum. Kapalı d a olsa biraz malûmat vereceğini ve arkadaşlanmıza şikâyetlerimizi bildireceğini umuyordum. Mektupta, Enver'in ismini açık yazmay a r a k «Cihan Seraskeri» demekle, Manastır'da takipte Enver Beye verdiğim ve sonra aramızda lâtife ettiğimiz bu «Cihan Seraskeri» lâkabını kullanmıştım. İsmail Paşa elindeki mektuptan bu cümleyi okuyarak sözüne devam e t t i : — Arkadaşlarını anyorsan, hiç biri yerinde deği.l Önce Enver Bey kayboldu. Şimdi de Hasan Tosun Bey Selâhattin Bey kayboldular. İşin vahim ciheti Şemsi Paşa'dan sonra zavallı Osman Hidayet Paşayı d a vurdular. Selânik'te bazı hareketler var. Bu işleri çeviren Manastır'daki arkadaşlannızmış. Elbette bizim hakkımızda sizlere talimat vermişlerdir. Hakkımızdaki k a r a r m ne olduğunu öğrenmek için size rica ediyorum. Sonra bu «Cihan Seraskeri» kimdir? — Efendim, ben kimseden hiç bir kimse hakkınd a bir k a r a r almadığımı namusumla temin ederim.

320

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Yalnız ş u n u arz edeyim ki çok nazik zamanlar geçiriyoruz. Mabeynin yanlış bir işi bütün memleketi ve hatta İstanbul'u kan ve ateşe boğabilir. Bir takım ayak takımının p a r a koparmak için yazdıkları ve yazacakları m u r d a r jurnallara inanmamah. Padişahımız halkın ve orduların istediğini kendi içlerinden hey'etler isteyerek dinlemeli ve yapmalıdır. Enver Bey, Hasan Tosun Bey, Selâhattin Bey gibi en değerü erkânıharplerimizin karıştığı bir d a v a elbetteki mühimdir. Şunun b u n u n âdi jurnalleriyle hallolunamaz. Eğer bendenize m ü s a a d e ederseniz Selânik ve M a n a s t ı r a gidip bu arkadaşlarla görüşür ve bir hey'et de padişahımıza getirebilirim. İsmail Paşa baygınlık geçiriyor gibi idi. — Manastır'dan İstanbul mekteplerine hayli zabit getirtmiştim. Bunların da Manastır'daki cemiyete mensup olduklarını Şevketmeabımıza jurnal etmişler. İyi ki sizleri getirtmişim. Yosa siz de bugün arkadaşlarınızla birlikte dağlara çıkmış olacaktınız. Ben bu işten pişman değilim. Bir iyilik yaptım kanaatindeyim. Cihan Seraskeri dediğiniz, bizim serasker Rıza Paşa mıdır? Onu ziyaret ettiniz mi? Onunla temas edemediğinizi arkadaşlarınıza şikâyet mi ediyorsunuz? , Ne zor bir d u r u m a düşmüştüm. Selânik ve Manastır'da olup bitenleri kimlerden haber alıyordum... Bu m a l û m a t a dayanarak tahmin ve faraziyelerle kaf a patlatıyordum. Niçin Merkezi Umumi bize bir şey bildirmiyor? Buna bir türlü aklım ermiyordu. Acaba her gönderdikleri adam veya mektup ele mi geçiyordu? Böyle olsa bunlar hakkında bizlere de hükümet bir şeyler soracağına veya icraata geçeceğine

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

321 *

ş ü p h e etmiyordum. Ascaba Merkezi Umumi kendi dertlerine düşerek panik mi yaptı? Fakat böyle bir halde İstanbul'da bir iki icraat yapın diye ne yapıp yap ı p h a b e r yetiştirmeleri lâzımdı. Üçüncü bir ihtimâl de İstanbul üzerine bir hareket hazırlanıyorsa bizi şimdiden muhabere ederek tehlikeye koymadansa tam z a m a n ı n d a haber vermek istemeleri idi. İstanbul'dan h e r h a n g i asker veya donanma sevkiyatma karşı vazifelerimiz d a h a önceden kararlaştırılmıştı. Biz de bu h u s u s t a tetikte idik. Her ne hal ise hükümetin aşağı y u k a r ı hakkımızda hayli malûmat aldığı görülüyordu. Selânik'e kadar bir gidebilsem her iş hallolunacaktı. Fakat İsmail Paşa b u n a hiç yanaşmadı. «Cihan Seraskeri» tabiri onları çok ürkütmüştü, ö y l e ya işi «Serasker Rıza Paşa idare ediyorsa!» Hürriyet Ordusu kolayca İstanbul'a gelebilir. Hatta İstanbul Ordusu d a istikbaline çıkardı. Şimdi ben cevap vermeli idim. Eğer maksadım Serasker Rıza Paşa idi desem belki adamcağızı mahvederlerdi. (*) (Bahsetmediğim halde ertesi günü Sadrazam Ferit ve Serasker Rıza Paşaların azillerini gazetelerde okuduk) Benim de saf bir eda ile Selânik'e, Manastır'a gönderilmekliğim büsbütün şüpheli görülerek belki b a n a ve Manastır'< * ) Rıza Paşa hatıratında 3 Temmuz'da kendisinden vaziyet sorulunca : İş alevlenmiştir, kanunu tathik etmekten başka çarem yoktur, dedim. 9 Temmuz Çarşamba günü Babıâli" de Meclisi Vükelâda iken Mabeynden istenildim. Fakat Beşiktaş'tan Yıldız'a çıkarken bir yaverle azlolunduğum iradesini aldım. Şifahen de «Mabeyne gelmeyin doğruca konağınıza gidin» emri tebliğ olundu. 10 Temmuz akşamı bir vapur hazırlanmış, sürgüne gönderiliyordum. 11 Temmuz'da hürriyetin ilânlyle kurtuldum, diyor. F . : 21

322

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

dan gelen arkadaşlarıma karşı d a bir fenalık yapmaya kalkışırlardı. Şu halde işi tam hakiki çehresiyle göstermek ve biraz da korkulu bir şeyler karıştırmak davamız için de hayırlı olabilirdi. Bu kısa düşünce ile şu cevabı verdim : — Efendim! Ben ne Serasker Rıza Paşayı ziyaret ettim, ne de ziyaret arzusundayım. Kendileriyle tanışmam Manastır'da iken Enver Beye «Cihan Seraskeri» denildiğini işitmiştim. Hayli zamandır kendisinden haber alamadım. Birlikte birçok müsademe ve takiplerde bulunduğumuzdan sever ve hürmet ederim. Sıhhatinden merak ederek Hasan Tosun Beye sormuştum. İsmail Paşa fazla bir şey sormadı. Konuşacak hali de kalmamıştı. Esatbey hiç söze karışmadı. Ben de müsaade isteyerek kalktım. Elimi, dehalet ediyor gibi sıktı ve beni oda kapısına k a d a r getirdi. Odadan çıkarken tavır ve haliyle sanki şöyle söylüyor gibi idi: — Hayat ve şerefimiz size emanet Kâzım bey!.. Esat Bey de sokak kapısına kadar beni getirdi. Pek samimî eilmi sıktı ve gözlerime baktı. Onda dahi aynı duyguyu anlıyordum. Artık hiç şüphem kalmadı ki muvaffak olmuştuk. Bunu iskelede sabırsızlıkla beni bekleyen kardeşime müjdeledim. Birlikte köprüye geldik. Ben hemen merkez arkadaşlarımı buldum ve işin kemâle geldiğini, bir hareket yapıp yapmamayı konuşalım, dedim. Fatin Hoca; bir hey'et halinde merkezce veya bir nümayiş halinde bütün cemiyet kuvvetiyle Babıâli'ye gidip meşrutiyetin ilânını istesek fikrinde bulundu.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

323 *

Tophane'de Rıza Paşa kendi kolundan tanıdığı Erkânıharp Yüzbaşı Sâbit Beye dün, İstanbul'da cemiyetin bir teşekkülü olduğunu haber aldık, bunlar kimlerdir? diye sorduğunu ve Sabit Beyinde Kanlıca'ya gelerek kendisine haber verdiğini de bildirdi. Merkezi Umumi'den talimat almadan herhangi bir hey'et halinde Babıâli'ye gitmek İstanbul teşkilâtını hükümete göstermek demek olacağı gibi herhangi bir şey istemek de neticesi belli olmayan bir takım mahzurlar ve tehlikeler doğurabilirdi. Hususiyle Edirne'de henüz sükûnetin devam ettiğini, orada cemiyetin hiç bir faaliyeti olmadığını biliyorduk. Tahminimiz, Üçüncü Ordunun henüz kendi mıntıkasında hazırlık devrinde olduğu idi. Sultan Hamid'in, İstanbul üzerine bir hareketi görünce meşrutiyeti ilân a yanaşması, kuvveti ve onu idare edenleri gördükten ve meşrutiyet ilâniyle onları yumuşattıktan sonra karşı harekete geçmesini veyahut böyle bir hareketin başladığını görnince İstanbul Ordusunu ve donanmayı harekete geçirmesi, İstanbul'daki belli olan bizlere ve şüpheli görülenlere karşı şiddet göstermesini de düşündük. Bu iki ihtimâle göre de kararımız aynı oldu : • 1. — Meşrutiyet ilân olunsa dahi merkezimizi ve teşkilâtımızı ortaya çıkarmamak ve Merkezi Umumi'den alacağımız talimata göre hareket etmek. 2. — Meşrutiyetin ilânı halinde önceden düşündüğümüz gibi Avukat Baha Beyi kendi arkadaşlariyle gösterişlere başlatmak. 3. — Eğer tevkiflere veya ordu ve donanmayı karşı harekete sevketmeye kalkışırlarsa hazırladığımız esaslara göre karşı harekete geçmek: Fedai şu-

324

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

besi, ordu içine karışacak propagandacılar ve diğer cemiyet mensuplariyle b ü t ü n kuvvetimizle icraata b a ş l a y a r a k «Millet meşrutiyet istiyor, hürriyet orduları İstanbul'a geliyor» avazesini h e r t a r a f a sözle ve yazı ile açıktan y a p m a k . SARAYIN BİR HAZIRLIĞI 23 Temmuz 1908 (10 Temmuz 1324) istanbul gazeteleri baş s ü t u n l a r ı n d a ve tuğrayı h ü m â y u n altında «Hattı Hümâyun» başlığı altında şunları yazdılar: (Veziri mealisemirim Sait Paşa) (Ferit Paşanın infisali v u k u u n a binaen mesnedi s a d a r a t sadakanitize mebni uhdenize tevcih ve ihale kılınmıştır. Cenabıhak tevfikati suphaniyesine mazh a r buyursun. Amin.) (Fi 23 Temmuz Cemaziyülahır Sene 1326) * * *

(Şeyhülislâm Devletlû Semahatlü Mehmet Cemâlettin Efendi Hazretleri Mesnedi meşihatte ipka buy u r u l m u ş olduğu gibi tecrübe ve sadakatine binaen sadrı esbak ebhetlû Devletlû Kâmil Paşa hazretleri meclisi vükelâya m e m u r buyurulmuş ve Seraskerlik memuriyetinde b u l u n a n Rıza Paşa hazretlerinin infisali ile ve Seraskerlik unvanının evvelce de olduğu gibi Harbiye Nezaretine tahviliyle Nezareti mezkûreye yaveri ekrem Hazreti Padişahı Erkânıharbiyei Umumiye Reisi Devletlû Ömer Rüştü Paşa Hazretleri tayin vesair vükelâyı f e h a m hazeratı ipka buyurulmuştur.)

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

25 *

Seraskerin azli, Ferit Paşa yerine Sait Paşanın sadnazamlığa gelişini Sultan Hamid'in bir, mücadele hazırlığı gibi telâkki ettik. Herhalde kurnaz f a k a t cahil ve korkak olan padişah bir şeye hazırlanıyordu. Acaba Sait Paşa gibi, meşrutiyet taraftarı olmayan bir kimse ile sadakatlerine emin olduğunu resrman de millete, orduya ilân ettiği bu ve bunun gibi kimseleri iş başma ne için getirdi? Serasker unvanından korktuğu için mi bunu Harbiye Nazırlığına değiştirdi? Sultan Hamid'in vaktiyle de meşrutiyete sadık görünerek onu kabul ettiğini, fakat kendinde kudret görünce hürriyeti nasıl boğduğunu, hürriyet severlere ve hele milletin değerli büyüklerine karşı ne kıyasıya davrandığını bildiğimiz için ikinci bir defa ona inanmak akılsızlık olurdu. Onun pusuya yattığını kabul ederek tedbirlerimizi almak lüzumunda hepimiz aynı düşüncede idik. Kulak kesilerek tetikte bekliyorduk. Ordu ve donanmaya herhangi bir emri vaktinde alabilecek bir halde idim. Kaç gecedir aşağı evde karanlıkta oturuyor ve yukarı evde kardeşimin kararlaştırdığımız işaretini gözlüyordum. Hasretle bütün merkez arkadaşlarımız Selânik yolunu gözlüyorduk. Yol gözlemenin hakikaten ateşten daha şiddetli olduğunu pek acı tadıyorduk. Günler, geceler şü birkaç gündür geçmek bilmiyordu. MEŞRUTİYETİN

İLÂNI

24 Temmuz 1908 (11 Temmuz 1324) Cuma günü gazetelerde birinci sahifelerinin ortalarında şu klişeyi gördük:

326

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Tebligatı Resmiye Şerefhaıılık buyuruları iradei seniyei Hazreti Zıllullahı Mantuku Hümâyununca mercii âlisinden keşide kılınan telgrafnamei umumi suretidir: Tesisi Celili Cenabı Hılâfetpenahı olan Kanunu Esasi'de sureti teşkili beyan olunan Meclisi Meb'usan'ın içtimaa davet olunması şereftaalluk buyurulan iradei seniyei hazreti hilâfetpenahî icabı âlisinden bulunmuş ve h ü k m ü celili bilcümle vilâyatı şahane valilikleriyle elviyei gayrı m ü l h a k a mutasarrıflıklarına tebliğ kılınmış olmakla oraca da kanunu mezkûrde münderic safahatı haiz intihabatm icrası. Gazeteler şunları da yazıyordu : Arzı şükran ve mahmedet Ceridei askeriyede o k u n m u ş t u r : Cenabıhak velinimeti biminneti âzam ve erham ve kumandanı umumii akdesi ve efham Padişahımız efendimiz hazretlerini cihan durdukça kemâli afiyeti inşirahpervane ile erike pirayı şevket ve hilâfet buyursun. Amin. Cünudu mülükâneleri haklarında an bean f ü r u ğ e f ş a n lütfü ihsan olan enveri inayatı seniyei cenabı zıllullahı azamlarımn bir tecelli nevini âtıfetkarini olmak üzere mütekait ve eytam eramili askeriye nizamnamesinin tahsisi maaş muamelesine ait kısmında ahiren icra kılman tadilât hasebiyle tahsis olunan maaşatın miktarı merahimi seniyei cenabı hilâfetpenahi ile kabili telif olmadığı karini ıttılagâhı hazreti cihanbanı â z a m l a n buyurularak maaşatı mezkûrenin tezyidi miktariyle beraber tediyatm bir kat d a h a tanzimi emrü fermanı hümûyunu şahaneleri iktizayı âlisinden bulunmuş...

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

327 *

«Padişahım Çok Yaşa» •duayı vacibüledasımn tekrarile... Gazeteler, tevcihat başlığı altında da şunları yazıyordu : Erkâmharbiyei Umumiye Dairesi Riyasetine Teftişi askerî komisyonu âlisi azasından Müşir Devletlû Şakir Paşa hazretleri tayin buyurulmuştur. Yaveranı Hazreti Şehriyarîden Üçüncü Orduyu Hümâyun Topçu Kumandanı ve müfettişi birinci Ferik Devletlû Şükrü Paşa hazretlerinin uhdesine rütbei sayei Müşiri tevcihi. (İkinci ve Üçüncü Ordu zabitleri birer derece terfi olunuyordu. Üçüncü bunu reddetti! Sonraları bu keyfi hareket kökünden hallolundu.) (*) *

* *

Sultan Hamid, böylelikle millete ve hele aralarında bulunduğu İstanbul halkına karşı, orduların kendisine sadık olduğunu. Kanunu Esasiyi lütfen kendisi münasip zamanı geldiğinden ilân etmiş görünüyor ve ancak üç ayda bir maaş alan birçok tekaüt, dul ve yetimleri de sevindirerek kendisine duftcı kılmak istiyordu. ( • ) Meşrutiyetin bir blöfle alındığını, İstanbul'daki ikinci fırkadan bir tabur gönderilseydi teşebbüsler Selanik ve Manastır'da önlenebilirdi gibi mütalâalar yayanlar Terakki ve İttihad cemiyetinin o zamanki kuvvet ve kudretini bilmeyen ve hele Makedonya'da ihtillâler arasındaki halkın ve ordunun Sultan Hamid idaresine karşı olan kin ve nefretinin derecesini anlamayan bazı yazarlarımızdır.

328

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Resmi tebliğde hürriyet ve meşrutiyetten milletin üzerindeki hafiye belâlarınmın ve matbuatın üzerindeki sansür kâbusunun kaldırıldığından, siyasî mücrimlerin affından bahis olmadığı gibi resmi ve hususi şenlikler yapılması hakkında da bir tebliğ yoktu. Günün cumaya tesadüfü Yıldız Selâmlığına giden ve oradan dönen bir çok asker kıt'alarmın İstanbul sokaklarını saatlerce doldurmasına da sebep olmuştu. İşin ciddiyetini bozan d a meşrutiyet aleyhtarı tanınan Sait Paşa'nm birkaç gün önce sadarete getirilmesi ve bu yeni adımın onun hükümetine attırılmak istenmesi idi. Sultan Hamid; işlerin ikinci bir Alemdar ordusuyla halline, yani kendisinin hal'ine gittiğini, hürriyetseverlerin bu sefer işi kendi kudretinin en zayıf olduğu bir diyarda hazırlayarak kendi burnunun dibine kadar teşkilât yaptıklarını ve en tehlikelisi Üçüncü Orduyu tamamiyle ele aldıklarını ve diğer bazı ordulara da el attıklarını ve çok plânlı hareket ettiklerini anlamış bulunuyordu. Şu halde işi gevşetmek, böylelikle korkunç bir akibeti önlemek için milletin uğrunda bunca kurbanlar vererek yıllardanberi almaya çalıştığı hürriyeti verir gibi görünmekten başka çare kalmamıştı. Fakat Sultan Hamid'de uzun yılların kökleştirdiği kötü istibdad ve zulüm r u h u n u n kalktığına kim inanabilirdi. İnsan bir a d a m a bir kerre aldanabilir, fakat ikinci aldanışa ahmaklık derler. Hamid'in pusuya yatması ihtimâlini biz d a h a önceden hesaba katmış olduğumuzdan bu gibi. bir halde bizim geri çekilmiş olan Avukat Baha Beyi öne sürecektik. Bundan yukarılarda bahsetmiştim. Kardeşim Hulusi Beyi ona gönderdim, arkadaşlarından münasip göreceklerle fa-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

329 *

aliyete geçmesini bildirdim. O nümayişleri idareye başladı. Ona istihkâm yüzbaşısı Selim Sırrı Bey gibi kuvvetli bir hatip de yardım etti. Baş Mabeynci Ragıp Beyin Baha Beyin şubesine çoktanberi girmiş olan oğlu Abidin, Baha'nın yanında çalışan Avukat Vasfi Raşit Beyler de çok yardım etti. Bir iki gün sonra Filosof Rıza gibi henüz cemiyete girmemiş kimseler de bulundu. İstanbul halkı günlerce işin samimiliğine inanmadıklarından heyecanlarını gösteremiyorlardı. Şüphesiz ki hürriyete susamış binlerce kimseler ve aileler vardı. Şenlikleri iradei seniye ile yapmaya alışkın olan halk kendiliğinden harekete geçemiyordu. Şüphesiz ki "haklı idiler. Çünkü bütün dekorlariyle iğrenç idare olduğu gibi yerinde duruyordu. Bunların gün geçtikçe sarsılacağı şüphesizdi. İşlerin böyle akımı da bir bakımdan hayırlı idi. Çünkü bazı icraat yapmak hakkındaki düşüncemize şair T evfik Fikret Bey bizi ikna edici şu sözleri söyledi : — Aman sakın! Tek kurşun bile atılmasın ve tek insanın burnu kanamasın. Çünkü nerede k a r a r kılacağı kestirilemez. Ayak takımı da işe karışır ve kinler, garezler, suçsuz bir çok vatandaşın mahvına sebep olur. İşi zamana bırakınız. Bu tedrici hareket en hayırlı neticelere varır. Fransa inkilâbında olup bitenleri biliyorduk. Taşralarda muayyen bir kaç habisi tepeleyerek vaziyete hâkim olmak kolaydı. Hükümet idaresi derhal temamiyle hürriyetseverlere uygun bir yola girerdi. Fakat İstanbul gibi istibdadm mihrakında hürriyetseverlerin gücü ancak birkaç zalimi ortadan kaldırabilirdi. Sonrası meçhul bir âkibet?!..

330

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Fatirı Hoca'nın kolundan olan Tevfik Fikret'le Avukat Baha'nın yazıhanesinde bu ilk görüşmem idi. Onu çok sevdim ve sözlerine karşı saygı duydum.

İSTANBUL MERKEZİNİN YENİ FAALİYETİ Merkez toplantısını meşrutiyet ilânının ertesi günü yapabildik. Mevcudumuz benim fedai şubem 15, diğer şubeler mevcudu 72, Silistreli Hamdi Baba kolu 40 mevcudunda idi. Şu esasları kararlaştırdık: 1. — Ordu ve donanmanm meşrutiyete sadakat yeminini temin etmek. 2. — Donanmayı çabuk teşkilâtlandırarak cemiyete sadık kılmak. 3. — Merkezi Umumi ile temasa gelerek selâhiyetli bir hey'et istemek. 4 — İcabeden merkezlere ve Padişaha tebrik telgrafları çekerek irtibatı ve emniyeti temin etmek. 5. — İstanbul matbuatını tenvir etmek ve cemiyetin yayım vasıtası olarak yeni bir gazete çıkarmak. 6. — Her gün buluşup bulmak.

çalışabileceğimiz bir yer

7. — Hürriyetseverleri vetlenmek.

teşkilâtlandırarak

kuv-

8. — Merkezimiz namına müracaatları kabul ve merkezimize bildirmek ve nümayişleri idare etmek.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

331 *

Bu maddelerden baştan dördünü ben, matbuat işini Mahmut Sadık, 6 ve 7 yi Fatin ve Salim Beyler, 8 inci maddeyi de Avukat Baha ve Salim Beyler üzerine aldı. Merkezi Umumiye, Selanik, Manastır, Üsküp, Edirne merkezlerine ve Padişaha İstanbul merkezi namına tebrik telgraflarını ben yazdım. Ayrıca Enver Beye de hususi yazdım. Merkezi Umumi'den selâhiyet sahibi bir hey'etin birkaç fedai ile birlikte hemen gönderilmesini de mektupla Selanik'te Talat, Enver ve İsmail Hakkı Beylere yazdım. Ordu ve donanma zabit ve efradının Kanunu Esasi'ye sadık kalacakları hakkında yemin etmeleri cemiyeti çok memnun bırakacağını makamlara ve Padişaha kadar aksettirdik ve temin ettik. Donanmadan Rauf Bey, zırhlılarımızın süvarilerinden Albay Vasıf ve Arif (Amirallar) Beyleri bana tanıttı. Bu zatlar cemiyete alındığı takdirde zaptüraptin de temini suretiyle donanmanın cemiyet emrine alınabileceğini bildirdi. Bu arkadaşları cemiyete yeminle aldım. Bu suretle bu mühim iş de başarılmış oldu. Donanmadan İbrahim Aşki Bey de bu suretle sonradan İstanbul merkezine aza alındı. Enver Beyden hususi tebrik telgrafı aldığım gibi Viyana'da çıkan ve şark işleriyle en çok uğraşan Almanca Noye fraye prese (Yeni Hür Gazete) muhabiri Selanik'ten Enver'in bir mektubuyla bana gönderildi. Eve gelmiş bulamamış. Kendisine Beyoğlu'nda yattığı Bristol otelinde karşı ziyarette bulundum. Bazı suallerine cevap verdim. Fakat bazılarına merkezce görüştükten sonra diyerek sonraya bıraktım. Bu arad a topçu miralayı Hasan Rıza Beye de rast gelerek

332

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

cevapları tesbitten sonra birlikte bu zatla bir daha görüştüm. Bu zatın en çok anlamak istediği madde ordunun siyasetle ne derece uğraşacağı mes'elesi idi. Ne kadar zabitin meb'us olacağını merakla da soruyordu. Bunlara ileri devletlerde olduğu gibi demokrasi esaslarına riayet olunacağının arzumuz olduğunu, fakat bütün işlerin İstanbul'dan değil Selânik'te Merkezi Umumi tarafından idare olunduğunu ve herhalde benim şahsi mütalâamın ordunun siyasetle uğraşmayacağı, fakat meşrutiyetin koruyucusu kalacağını anlattım. Cemiyetimiz lehine gazetesine yazılar yazdığını ve yazacağı vaadini verdi.

İSTANBUL MATBUATINI TENVİR VE BİR GAZETE ÇIKARMAK Bu işle Mahmut Sadık ve Fatin Hoca en ziyade uğraştılar. Tevfik Fikret, Hüseyin Kâzım gibi cemiyete önceden giren kıymetli kimseler bulunduğu gibi Apdullah Zühtü ve Hüseyin Cahit gibi hürriyetsever cemiyet yakınları da vardı. Mahmut Sadık Aptullah Zühtü'ye, Fatin Hoca da Hüseyin Cahit'e tekliflerde bulundu. Hüseyin Cahit Bey şu cevabı verdi: — Ben daha önce girmedim. Şimdi girmeyi doğru bulmam. İş olup bitti. Ben müstakil adamım. Reyimde böyle kalmak isterim. Fakat müstakil olarak çıkaracağım "Tanin* gazetesiyle cemiyete yardım ederim. (Hüseyin Cahit Bey hakikaten gazetesiyle cemiyete yardıma başladı. Sonradan meb'us olmak için cemiyete de girdi. Cemiyete muhalif kimseler ve gazetelerle lüzumundan çok fazla münakaşa ve mücadelelere de girdi. Bu pek te iyi neticeler vermedi.)

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

333 *

Bizim ilk günlerde elimizde bir gazete çıkaracak kadar paramız olmadığından Hüseyin Cahit Beyin bu düşüncesini kabul ettik. Hüseyin Kâzım Bey vasıtasiyle cemiyetin bir gazete çıkanncaya kadar tebliğlerini Tanin'e vereceğini; Hüseyin Cahit Beyin tamamiyle müstakil kalmasını uygun bulduğumuzu bildirdik. Mahmut Sadık d a Apdullah Zühtü'yü cemiyete alarak onunla birlikte gündelik haline getirilen Resimli Gazete'de çalışıyorlardı. Bu gazete Karabet'in olduğundan Tanin'i b u n a tercih etmiştik. İSTANBUL CEMİYET MERKEZ BİNASI Bunu da Mahmut Sadık vasıtasiyle bulduk. Babıâli yokuşunu çıkarken sağ t a r a f t a ikdam matbaasına giren kapının üzerinde iki odalı caddeye bakan bir yer. Burayı gizli tutuyorduk. Selânik'ten istediğim selâhiyet sahibi hey'eti de gizlice b u r a y a getirmeyi kararlaştırdık. HÜRRİYETSEVERLERİN TEŞKİLÂTIMIZA ALINMASI Ben Harbiye Mektebinde namuslarına ve hürriyet severliklerine emin olduğum zabitleri yeminle cemiyete aldım. Tıbbiyeden de bazı kıymetli doktorları ve zabitleri aldık. Diğer şubeler de böyle hareket ettiler. Bu arada Fatin Hoca da meşrutiyet ilânından iki h a f t a sonra Kara Kemâl'i (*) on arkadaşiyle Şehzadebaşı'nda bir yerde yemin ile cemiyete almıştır. ( • ) Sonraları İstanbul merkezinde faal vazifeler gören ve Cihan Harbinde iaşe işleriyle uğraşan Kara Kemâl, Muşta-

334

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

MEŞRUTİYETİN İLÂNINDAN SONRAKİ İSTANBUL'UN HALİ 25 Temmuz (12 Rûmu) Cumartesi günü bütün cemiyet efradının da yardımı ile her t a r a f t a gösterişler yapıldı. Bugünkü gazeteler birinci sahifelerde tuğra altında kaim PADİŞAHIM ÇOK YAŞA ve d a h a altında d a d ü n k ü Cuma selâmlık resmi âlisini yazıyorlardı. Kanunu esasi maddeleri de yazılmıştı ve Meclisi Meb'usandan da bahsedilmişti. Fakat Sultan Hamid hakkında medhiyeler dolu idi. Satır aralarında boşluklar bırakılarak b u r a l a r a Padişahım çok yaşa sıkıştırılmıştı. İstanbul'un belli başlı gündelik gazeteleri şimdilik İkdam ve Sabah idi. Bugünkü gazetelerde şu havadisi de o k u d u k :

hayret ve ibrete değer

«Şurayı Askerî Ordumuz için Mauser fabrikasına 15,000 adet filinta sipariş edilmiştir.» Süvari alaylarımız Martin tüfeğiyle ve onun kar a barutlu mermileriyle çetelerin Manliher filintaları karşısında kaç yıldır ne tehlikeli durumlar geçirmiş ve ne beyhude zayiat vermişti. Yazdığımız acı raporlar, lâyihalar hep cevapsız kalırdı. Ben Manastır'da staj yaptığım bölüğümün fişeklerini birer birer elden geçirdiğim zaman bir çocuğun barutlarının eksik olduklarını da görmüş ve pek acı üst makamlara yazmıştım. Barutlar çalınıyor veya dökülüyordu. Çünkü kurşunlar zamanla oynuyordu. Yahut ki el ile açılıp b a r u t u çalındıktan sonra yerine konuyordu. Bu fa Kemâl'e İzmir suikasdi failleriııdendir diye takip olundu. Ele geçmemek için saklandığı yerde kendisini öldürmüştür.

fc

^

—

—

^

^

^

^

^

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

335 *

marifeti tezkere alan Arnavut arkerlerin yaptığını öğrenmiştim. Memleketine giderken eli boş gitmiyordu. Sultan Hamid'in ve onun hamiyetsiz, vicdansız muhitinin süvari alaylarımızın günün birinde bir Alemdar ordusu gibi İstanbul üzerine yürüyeceklerinden korktuklarını daha doğrusu hayvanlar gibi ürktüklerini pekâlâ biz de Manastır'da anlıyorduk. Vatana ihanet binbir türlü olur. İşte biri de böyle idi. Fakat kaldırılması lâzım gelenler yalnız k a r a barutlu Martin tüfekleri değildi. İlk iş hafiyelik belâsının kaldırılması lâzımdı. Birçok vatandaş bu pis, yalancı ve zalim teşkilâta girerek tereddi ediyor ve değerli vatandaşlar da bunların ateşine yanıyordu. Bu fakir milletin dişinden tırnağından ayırdığı nice altınlar da bu murdarların kesesine dökülüyordu. İşte bugünkü nümayişte «Kahrolsun hafiyelik, hafiye istemiyoruz» diye de bağırışmalar da temin ettik. Fakat her t a r a f t a halkın içinde dolaşan bu mel'unlar da «Padişahım Çok Yaşa» diye bağırıyor ve bun a çok alışkın olan kimseleri de beraber sürükleyerek sık sık bu naralar sokakları dolduruyordu. Halk akını Yıldız'a kadar dayandı. Burada da tek tük «Kahrolsun hafiyelik» feryadını «Padişahım çok yaşa» avazeleri takip ediyordu. Halk artık kendi k a b a r a n duygularını gösteriyordu. «Padişahımızı görmek isteriz» feryatları yükseliyordu. Fakat bütün hayatını millet dışmda ve Saray duvarları içinde geçiren Sultan Hamid kolay kolay buna cesaret edemedi. Fakat halk ta çekilip gitmedi. Gece oldu. Haykırışmalar durmuyordu. Vaziyet korkunç bir hal almıştı. Sarayın kapılarına hücum olunabilir ve iş idare edilmez bir şekle dönebiürdi. Alaturka dört buçukta Sultan Hamid hususî dai-

336

İTTİHAT'

VE

TERAKKİ CEMİYETİ

resine gelerek pencereyi açıp görünmek mecburiyetinde kaldı. H a l k ı n niçin geldiklerini sordurdu. Haykınşmalardan çıkan mana: «Hainler sizi bize göstermiyorlar. Sizi görmeye geldik» den ibaretti. Arkasından sık sık Padişahım çok yaşa naraları ortalığı titretiyordu. «Kahrolsun hafiyelik» nidaları bu naralar arasında boğuluyordu. Şüphe yok ki yüzlerce hafiye bu kalabalığın içinde idi ve korkularından titreşiyor ve halkı «Padişahım çok yaşa» bağınşmasına sık sık teşvikle kelbi sadakatlerini son gayretle sarfediyorlardı. Padişahm yanında Sadrazam Sait, Harbiye Nazırı Ömer Rüştü Paşalar, Şeyhülislâm Cemâlettin Efendi ve Kâmil Paşa da bulunuyordu. Padişah önceden hazırlanmış olan yazılı şu nutku okudu : «Bidayeti cülusumdanberi vatanımm saadet ve selâmetine çalıştığım gibi en büyük emelim evlâtlarımdan farkı olmayım tab'amın saadet ve selâmetidir. Buna Cenabıhak şahidi âdildir.» (Bu geceki âlemi iki gün sonra gazeteler yazdılar. Halkın dileğini de şöyle kaydettiler: «Sıhhat ve afiyeti hümâyunlarından başka arzumuz yoktur. Otuz iki senedenberi bazı hainler didarı hümâyunlarmı bize göstermediler. Size müştâk idik. Çok şükür şimdi gördük. Padişahım çok yaşa! Padişahım çok yaşa!..» * * *

Biz bu gece merkez ârkadaşlariyle Beyoğlu'na çıktık ve halk araşma karıştık. İkişer üçer bir düziye «Hafiyelik kalkmalıdır. Yoksa meşrutiyete kimse inanmaz. Eğer hükümet bunları kaldırmazsa öldür-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

337 *

meli, linç etmeli» diye her yerde konuştuk. Bir aralık Bonmarşe'ııin (*) karşısındaki muhallebicide buluşduk. Orada Paşa üniformasiyle biri de vardı. Avukat Baha buna ağır bir k ü f ü r savurdu. «İşte bu da bir hafiyedir!» diye bağırdı. Tadışığı üniformasına hürmetle onu korumak zorunda kaldım. Aynı zamanda rastgele kimselerin namuslu bir kimseye de hafiye, diye çatabileceğim ve haksız yere namuslu vatandaşlarımızın da tahkir veya d a h a ağır muamelelere maruz kalabileceğini arkadaşlarıma anlatarak daha ileri gitmeyerek hükümetin bir iki gün içinde bu işi halletmezse programlı olarak harekete geçmekliğimizi teklif ettim Kabul ettiler. Hafiyelik kaldırılmazsa milletin Padişahın meşrutiyetine sadık kalacağma asla inanmayacağım, hafiyeleri öldürmeye başlayacaklarım bugün Harbiye Mektebi teşkilâtımızla Mabeyne kadar da aksettirmiştik. HAFİYELİĞİN KADIRILMASI 26 Temmuz (13 Rûmi) Pazar gazeteleri dünkü gösterilerden uzun uzadıya bahsediyorlardı. Ayrıca «Hafiyeliğin ilgası» diye şu tebliği de yazıyorlardı: «Umuru siyasiye ve âdiyede hafiyelik hizmetinde istihdam olunan kesanm bir çok ef'ali n a maraziyeye cür'etleri sevgili padişahımız efendimiz hazretlerince nazarı dikkate alınarak badezzin Kanunu Esasi mucibince Osmanlıların kâffesi hürriyeti şahsiyelerine malik ve aharın hukuku hürriyetine tecavüz et< • ) Şimdiki Karlman'm bulunduğu yer. F.: 22

338

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

memekle mükellef olduklarından ve hürriyeti şahsiye her türlü taarruzdan masun bulunduğundan hafiyeliğin ilgasmı ve hafiye tahsisatının kat'ı. Polislerin kanun ve nizam dairesinde ifayı vazife etmeleri hu-susunu emriferman buyurmak gibi zatı akdesi şahanelerine hâs bir büyüklük eseri daha ibraz buyurmuşlardır. Tab'ai sadıkaları hakkında yeni bir lutfu âli olan bu emri hümâyun makamı aidinden bilumum vilâyet ve elviyei gayrı mülhakaya ba telgraf tebliğ edilmiştir.» Mektep müfettişi İsmail Paşa, kayın biraderi olan Tıbbiye Mektebi ders nazırı Miralay Esat Bey de azlolundular. (İki gün sonraki gazetelerle de ilân olundu.) Kanunu Esasinin 10 uncu maddesi ele alınarak bâzı gazetelerde yazılar da görülüyor: «Hürriyeti şahsiye her türlü t a a r r u z d a n masundur. Hiç kimse kanunun tayin ettiği sebep ve suretten maada bir bahane ile mücazat olunamaz.» Bunlar iyi. Fakat birçok yüksek mekteplerden hemen .aynı kalemden çıkmış telgraflar d a görülüyordu. Hukuk, Mülkiye, Hendesei mülkiye, Askeri Tıbbiye talebesi n a m ı n a bunları şüphe yok ki Mabeyn yaptınyordu. Şu iki telgrafı örnek olarak kaydediyorum : . Hakipayi hazreti hilâfetpenahı âzamiye Tesisi celili cenabı şehriyarileri bulunan Kanunu Esasî'nin tatbiki hakkındaki iradei seniyei hazreti tacidarilerinden dolayı kulûbu ümmetten yükselen şevk ve şâdiye iştirakle menabii pakizei kalbimizden cûşan olan selsebili şükran ve imtinammızı arz ve

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

takdim eyleriz. Cenabıhak ömrü şevketi müzdad buyursun Amin.

339 *

şahaneyi

Ziri himayei hazreti hilâfetpanehilerinde bulunmakla mübahi Mektebi Hukuku şahane şakirdanı şakirülihsan kulları Hakipayi hazreti hilâfetpenalıi âzamiye Tesisi cehli hilâfetpenahileri olup devleti ebedmüddetı Osmaniyenin terakki ve devamını ve saadet ve refahı reayayı kâfil bulunan Kanunu Esasl'nin tatbiki hakkındaki iradei seniyei hazreti şehriyaril erinden dolayı ak'idei ümmeti lebrizi şükr ve mahmedet eden şadımam umumiye ansamimülkalp iştirak ile ihtisasatı minnettarane ve şükrü güzarımızı arz ve takdim ederiz! Cenabı Hak ömrü şahanelerini efrun ve her teşebbüsü tab'a perverilerini muvaffakiyete makrun buyursun. Âmin. Tıbbiyei Askeriyei şahane şakirdam şakirul ihsan kulları Bugün sokaklardaki gösterişlere Tıbbiye Mektebi de iştirâk etti. Ellerinde bayraklar; ara sıra halkın «Padişahım çok yaşa!» nidalarına onlar da tabiatiyle iştirâk ediyorlardı. Müteakip günlerde diğer mektepler de sokaklara döküldü. Harbiye Mektebini ilk günden çıkarmak mümkündü. Fakat bunların «Padişahım çok yaşa!» diye sokaklarda da bağırmak zorunda kalmaları hiç de hoşa giden bir şey değildi. Zaten de meşrutiyet padişahın ilâniyle İstanbul'ca duyulmuş bir hâdise idi. Harbiye mektebinin sokaklarda gösteriş yapmasına sebep yoktu. Fakat Tıbbiye mektebi müteakip günlerde Harbiye mektebine gelip bunları da aldılar. Artık

340

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Harbiye ve Bahriye mektepleri de askeri üniformaları ile sokaklara döküldü. Gerçi askerce dolaştılar. Fakat her nümayişin her yerde «Padişahım çok yaşa!» avazelerine sebep olması hoşa gider bir şey değildi. Bunun için meşrutiyetin ve hürriyetin bir lütuf olarak padişah tarafından verilmiş değil, cemiyetimiz tarafından büyük teşkilât ve büyük fedakârlıklarla kurtarıldığını halka anlatmak için bir beyanname bastırdık. 27 Temmuz (14 Rûmi) de cemiyet mensupları vasıtasiyle sokaklarda dolaşan mekteplilere ve halka elden dağıttığımız ve bazı yerlere yapıştırtdığımız ve ertesi 28 Temmuz (15 Rûmi) günkü gazetelerle de aynen neşrettirdiğimiz bu beyanname aynen şöyledir: Ittihad ve Terakki (*) İstanbul merkezi tarafından dün tevzi ve bir nüshası gazetemize irsal olunan beyannamedir: Artık herkes işiyle meşgul olsun. (Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti) bütün vatan kardeşlerini, Allah'a hamdüsenâlar olsun ittihad ve muhabbet bayğı altında topladı. Herkesi birbirine sevdirdi. El birliğiyle, yürek birliğiyle vatanı zincirlerinden kurtardı. Artık herkes hür, herkes mes'ut ve mesrurdur. Fakat bunun için,' (buna tamamiyle muvaffak olmak için) cümlenize cemiyetin bir nasihati, bir ihtarı vardır; Zerre kadar namustan doğruluktan, itidalden ayrılmayınız. Heyecanlı nümayişler, bilhassa heyecanlı ve nâ makûl nümayişler maksadı yalnız bulandırır. Kimse başkasmın malına, ırzına, canına tarruz etmesin. Herkes biribirine hürmet ve sehabet göstersin. Bilhassa memleketimizde yaşayan ecnebi dostlarımızın malı, ( • ) Cemiyetimizin adı Terakki ve İttihad i d i Fakat yakında İttihad ve Terakki namını almak Özeredir.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

341 *

cam, ırzı kat'iyyen bizim kefalet ve emniyetimiz altında bulunmalıdır. Namus, muhabbet ve intizam altında yalnız vatanın selâmetine çalışmakla tarihimizde, tarihî âlemde pâk, şanlı ve ebedî bir n a m bırakalım. Çalışmak için cemiyetin vesaiti mahsusa ile millete tebliğ edeceği beyanattan kıl kadar ayrılmayınız. Cemiyetin ihtarat ve ikazatı hilâfında hareket edecek olanların sebebiyet verecekleri naseza hallerden dolayı pek büyük mes'uliyet yüklenmiş olacaklarım bilelim. Bilelim ki Osmanlılık şanını m u h a f a z a etmek namus ve hamiyetten ayrılmamakla olur. Vatan bizden bunu istiyor. Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti İstanbul Merkezi (Mühür) Bu beyanname Sarayın ve o taraflıların hoşuna gitmemiş olacak ki ilk karşımıza Murat Bey Mizan'la dikildi.

MURAT BEY — MİZAN GAZETESİ 30 Temmuz (17 Rûmi) de Murat Beyin Mizan gazetesi gündelik olarak çıkmaya başladı. Murat Beyin Sultan Hamid'i tuttuğunu ve cemiyetimizle mücadeleye hazırlandığını görmekle müteessir olduk. Gazetesi; Sultan Hamid'in üzerimizden nice nice seneler eksik olmaması duasiyle başlıyor ve imzalı başmakalesinde Sultan Hamid'in ilk meşrutiyeti kaldırmasını haklı gösteriyor. Bu defa da hürriyeti onun bahşettiğini birkaç defa tekrar ediyor ve aynen şöyle söylüyor: «İkinci defa olarak eline verilen o beratı hürriyeti yine

842

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

oyuncaklarına astar yapmaya kalkışırsa acaba ne gibi bir vesayete ihtiyaç davet etmiş olur.» Sonra her iki meşrutiyeti de şöylece Sultan Hamid'in lûtfuna bağlayarak: «İlk naşiri Sultan Apdülhamid; Müceddidi Sultan Apdülhamid Han, hakkı sarihini teslim etmeye mecbur oluruz. Eğer basarülbasiretimiz bunr dan fazla bir hakşinaslık izharından âciz kalırsa bizi takip edecek olan bitaraf müverrihler bâlâda musavver olan (İstibdad) acuzesinin vesayetine lâyık görülmüş olan tufuliyetimizi an'anesile izah ederek bütün şan ve şerefi zatı mülükânenin asarı celilesi sahifesine nakşeyler. Bunu dahi müdekkik kari'lerimizin takdirlerine hassaten tevdi ediyoruz.» Asıl maksadım da makalenin sonunda «Açık muhabere» başlığı altında açığa vuruyor. Bununla bizim yaptığımız beyannameyi ve hatta merkezimizi padişah ve halk nazarından küçültmek istiyor. Sultan Hamid'in hürriyet ve meşrutiyetten neler anladığım ve sözünde durmayı bir namus borcu bilmediğini pek iyi bilmesi lâzım gelen Murat Beyin bu yazısı dikkate değer. İleriki hâdiselerin nasıl bir başlangıçla açılmaya başladığını anlamak için bunu da aynen okuyalım : İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ OSMANİYESİ RİYASETİ ALİYESİNE ... Efendim ... Malûmu âlileri buyurulan şurut ve ahvalde vaki olan avdeti âcizanem üzerine, bu defa şerefzuhur eden ahvali hazırai necatbahşanm ihdâsı nezdi celili cenabı padişahide esasen tekarrür etmiş ve hatta işbu atıfeti vatanperveranei hazreti hilâfetpenahiye mukadde-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

343 *

mei celile olmak üzere affı umumi kısmı Sarayı Hümâyunu mülükaneden usulü veçhile devairi aidesine tebliğ buyurulmuş iken işbu mukaddemenin ve gerek anı takip edecek olan diğer âsan celilenin kimlerin tabasbuskârane ihanetleri sayesinde geri kaldığı elbette kuyudatı merkeziye sahifelerine geçirilmiştir. Maksadı âcizanem sükûnetin bir dakika mukaddem avdetinden başka artık bir ihtiyacı kalmamış olan şu ıydi saidi ümmet eyammda o hainlerin isimlerini ifşa etmekten pek baiddir ve vakiti merhununa intizaren bunun böyle olması pek tabiîdir. Çünkü velev o nimet düşmanları hakkında galeyanı hissiyat ile ağızdan kaçırılan fazla bir sözün şu sahrayı şükrânın nuraniyetine karıştırılmasını tecviz edemem. Fikri âlileri de elbette bu merkezde olmak lâzım gelir. Yine malûmu âlileridir ki o menhus müdahalenin neticesi olarak işgal ettiğim mevkii âriyet sırasında ve talep ve rızayı bendegânem hilâfında şurayı devlete memur buyurulduğum eyyamda âdet veçhile vaki olan tahlifi resmîden başka mücerred kendi rızamla aile ve bağ ve bahçe dairei resmiye umuru cariyesinden gayrı bir şey ile meşgul olmayacağım hakkmda en muhterem makama söz vermiş idim. Kanunu Esasi ile affı umumi tabiî olarak o bendi üzerimden ref etmiş iken bununla iktifa etmeyip geçen Pazar günü mahalline azimetle verilen sözün iadesini istid'a ve muvafakatim istihsal eyledim. Şu suretle hürriyeti hareketime malik olduğum dakikadan bugüne kadar gazete işleri ve memuriyetten fekki rabıta muamelesi ile meşgul olarak ihvanı •gayretten biriyle görüşüp konuşmaya ve bu babdaki

344

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

emri âlilerini almaya vakit bulamadım. Bugünlerde ise her vakitten ziyade meşgul bulunduğumdan şu sureti müracaatı ve emirlerine intizarı tercih ettim. Bu dakikada cemiyeti muhteremenin hakkı &cizanemdeki fikir ve mevkii ne merkezde olduğunu tabiî bilemem. Anı bilmek hakkı sarihime istinaden arz ve istid'a eylerim ki son onbir senelik harekât ve sekenatı âcizanem icab ve mevkie ve iktizayı namus ve haysiyete muvafık olduğu nezdi ulyalannda tebeyyün ederek ihsan buyurulacak tebriyei zimmet mazbatasını nasıl hüsnü kabule mail ve haheşker isem nizamatı hususiyei cemiyet ve adabı umumiyei memleket ahkâmına muvafık olarak cemiyetçe verilecek hükümlerden ve âdi tevbihten bede' ile en ağırına kadar bilcümle mücazatı dahi aynı teslimiyet ile kabul edeceğimi peşinen beyan ederek vakti mahalli mülakatı mübeyyin olacak cevabı kerimanelerinin yarınki Cuma günü saat onu geçmezden evvel matbaaya tebliğe himmet buyurulmasına intizar eylerim. Cevabın ademi vürudu nezdi âcizanemde tebriyei zimmet mazbatası makamına kaim olarak cemiyete karşı dahi hürriyeti hareketimi iade etmiş olacağım. Şu isticali âcizaneme olan sebebi aslîye gelince hasbslicab cemiyetten infikâk ve inzivayı ihtiyar ettiğm sırada her türlü fedakârlığa hazır bulunmak ile beraber hiç bir vakit de tefahür gibi bir zaafa mağluben kendini marifet ve muvaffakiyetlerini ifşaya esasen mezun bulunmayan cemiyet namına olarak şu günlerde mühürlü mühürsüz ve «Biz şöyle yaptık ve böyle muvaffak olduk» gibi nabemahal ibareleri havi seyyar ve sâbit ilânlar neşrolunmasıdır. İkiden biri: Ya cemiyetimizin şekli esasisi tebed-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

346

*

düle uğramış, yahut cemiyet namına bir takım yabancılar hüsnü veya suiniyetle bu harekete kıyam etmiş demektir. Şu son zannım daha galip olduğu gibi cevabı âlilerinin vakti muayyende gelmemesi dahi anı külliyen teyid etmiş olacağından Paris ve mülhakatı şubeleri riyasetinden Saint Germain 21 Kânunuevvel 1312 tarihiyle ve Çürüksulu biraderimizle idarehaneye gönderilip neticesi baklanda henüz bendelerine malûmat verilmemiş olan istifanameyi keeıılemyekün addile ve yine şube reisi sıfatiyle sayei adaletvayei cenabı şehriyaride Kanunu Esasî'nin bahşettiği hak ve dairei aleniyet dahilinde mezkûr neşriyatın menabiini taharri etmek ve icabına göre ifayı vazife eylemek üzere kendimi muhtar bileceğim. Olbabda emrü irade hazreti minelemrindir. İmza Murat Murat Bey, Şifahen görüşmek mümkün olduğu halde gazetesiyle böyle bayrak açması, tehditler savurması, teşkilâta başlayacağını, hatta karşı vaziyet alacağını bildirmesi ve hatta bizimle görüşmeye zaman bulamadığını bildirdiği halde padişahla görüştüğünü imâ etmsei bizi hayli düşündürdü. Sultan Hamid'in bazı gazeteleri eline almak isteyeceğinde şüphemiz yoktu. Bunlara istedikleri sermayeyi ve hükümet yardımını da deriğ etmeyecekti. Eğer şiddetli hareket etmezsek daha ilk günlerde hürriyet ve meşrutiyetin döne döne yine Apdülhamid'in ayaklarına kapanacağına şüphe etmedik. Bir taraftan kendisine aşağıdaki cevabı hasırladık, bir taraftan da diğer gazetelerin Murat Beyin istid'asmı nasıl bulduklarının neşrini hususi olarak istedik Kendisine şifahen de çok

346

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

kötü bir tarzda işe başladığını ihtar eden de olmuş! Fakat o tuttuğu yolun doğru olduğu fikrinde imiş. Bazı gazeteler Murat Beyi çok acı tenkit ettiler. Ertesi günkü 1/Ağustos (19 Temmuz) gazeteleri de merkezimizin cevabım aynen yazdılar. Bunu da okuyalım : Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti İstanbul Merkezi'nden vürud etmiştir: Mizan Gazetesi Sahip ve Muharriri Murat Beye: Terakki ve İttihad cemiyetinin Dersaadet'deki hey'eti idaresi bir hey'eti merkeziyeye merbuttur. Hey'eti merkeziyenin de tanınmaması meşruttur. Binaenaleyh sizinle mülakat gayrı mümkündür. Tebriye'i zimmet mazbatanızın itasını -istifanızla bundan sonraki ahval- mümteni' kılar. Hakkınızdaki k a r a r bilâhare ita ve tebliğ olunur. Hüsnü veya suiniyetle cemiyet namına, cemiyetin malûmatı olmaksızın yabancılar tarafından neşrolun a n beyannameler hakkında tedabire tevessül kat'iyyen hey'eti merkeziyenin hakkıdır. Sizin hakkınızda hey'eti merkeziyenin reyi ş u d u r : Hey'et sizi kat'iyyen efradı cemiyetten tanımaz. Şube reisi sıfatiyle değil hiç bir suretle cemiyet namın a bir harekette bulunmanıza müsaade götermez. Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti İstanbul Merkezi (Mühür) Murat Bey istediği bu cevabı gazetesinde neşretmedi. Yalnız Sabah gazetesinin ağır tenkidine karşı hiç bir fenalığa âlet olmadığını isbata kalkıştı.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

347 *

Bugün ben Avukat Baha ile Sirkeci'de büyük hanlardan birinde İstanbul merkezi için icabmda kullanılmak üzere yaptırdığımız ve üzerinde (Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti İstanbul Merkezi) ve ayyıldız bulunan büyücek ipekli bayrağı almak üzere gittiğimiz zaman Murat Beye rasgeldik. Bir salonda oturuyordu. Bize karşı çok kayıtsız bulundu. Baha da yüksek sesle alayımsı birşey söyleyerek hızlıca yürüdü çıktı. Ben, Murat Beyi tanımadığım için önce birşey anlamadım. Dışarı çıkınca Baha dedi: — Gördün m ü Murat'ı? Beni tanıdığı halde aldırış etti mi hiç? Ben de müstahak olduğu muameleyi yaptım. — Bence iyi yapmadm. Bana d a h a önce onun Murat Bey olduğunu söylese idin, kendisine samimî davranır ve bazı sualler sorarak. Hangi yolun yolcusu olduğunu öğrenir ve kendisine nasihat de ederek tuttuğu yolun yanlışlığını anlatırdık, dedim. Baha kısaca şu cevabı v e r d i : — Tanımazsın sen onu, onu biz iyi biliriz. Arkadaşlarımız da Murat Beyin sakınılması lâzımgelen bir şahsiyet olduğunu söylediler. Murat Bey arkadaşlarımızın bu kanaatini teyit edecek neşriyata girişti. 20 Temmuz 1324 tarih ve 4 numaralı Mizan'da «İnkilâbı hayrın kadrini bilip biraz ciddi olalım!» başhğı altında Sultan Hamid'i medhetti. Cemiyetimize karşı amiyane taarruzlara kalkıştı. Kendisinde padişahı tutmakla büyük bir kuvvet ve kudret görüyordu. Halkı kendi etrafına toplamaya ve cemiyeti çocuk oyuncağı göstermeye çalışıyordu. Bu uzun makaleden şu satırları aynen okuyalım:

348

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Şu devri asayiş ve büluğda biz dahi ciddiyetten ayrılmayalım. Eyyamı buhranda sokaklarda işitilen bazı âcîp sedalarla neşrolunan bir takım varakalardan işin içine bazı değnek suvar bebeklerin karıştığı hissolundu. Esasen hulusu niyetten bait olmayan bu gibi hallerin netayici vahimeyi tevlid ettikleri tecrübeten sabittir. Bizde o rütbe zararları olmadı.. Buna şükretmekle beraber tekerrür etmemesini de temenni etmeliyiz. Hatta bu kadar bile değil, icabederse men'i çaresini düşünmeliyiz. İlk nüshamızda «açık muhabere» ile İttihad ve Terakki cemiyetiyle münasebet peydasma talip olduk. Gazetemizin neşrinden birkaç saat sonra malûm ve muteber bir zat gelip konuştuk. Yalnız acele ettiğimize teessüf etti. Kendi dairei malûmatı itibariyle hakkı derkâr idi. Ve bu hak ric'at imkânına müstenit idi. Lâkin kendi malûmatı hususiyemize göre öyle endişelere mahal olmadığından bahisle temin ettik. Gizli kapaklı cemiyetlere artık lüzum kalmayıp kanunun yeni bahşettiği hukuku sariha sayesinde cemiyet programları ile ictimalarını, nutuklarını muhaberatı müstakbeleyi meydanı aleniyete çıkarmak lüzumunu anlattım. Ertesi günü iki varaka aldık. Biri eski rüfekayı gayretten biri tarafından yazılıp hini ictima'da aleni müzakerata konulacak mevaddı ve bazı mütalâatı musibeyi muhtevi idi. Diğeri ise yukarda bahsolunan değneksuvarların kendi oyunlarma ciddi nazarla bakmak mertebesine kadar işi ilerlettiklerini irae ediyordu. Bizim vazifei insaniye iktizasmdan olarak şimdilik ifşadan teeddüp ettiğimiz işbu eseri hiffeti ertesi günü musannileri tarafından gazete sütunlarına kadar isâl olunduğunu görürseniz ne olur? Biz ise hayret ve taaccüp deryasına gark olduk! Çünkü gerek hukuku beşer ve gerek adabı cemaat itibariyle şu hük-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

349 *

mü karakuşînin bir eşini bulmak için Kurunu Vusta'daki Venedik'in mahud «Onlar Meclisi» mukarreratı gıyabiyesi kuyuduna kadar varmak iktiza eder. Bir cemiyetin velev cüz'i bir müddet için riyaseti ulâsını işgal ile müşerref olmuş bir adam, cemiyetin takip ettiği fikrin husulünü teshil ve tesri etmek maksadı yegânesi ile hakkında verdirilen hükmü gıyabii idamı yeddi icrada tutulan bir hey'eti mustebideye tarziye ve teminat makamında yalnız kendi nefsi itibariyle bilâşart, cemiyet ve vatan itibariyle şurutu kafiyeye mukabil teslimi nefseder ve onbir sene, ancak vatanı uğurunda borçlu olduğu fedakârlığın neticesi olması hatırası işin içinde olmasa, çekilmesi takati beşer fevkinde addedilecek bir azabı vicdânı içinde kalır. Akibet şu girdabı belâdan sayei ıydi mülette kurtulduğu anda esasen talip olmayarak hamil olduğu maaş ve memuriyeti terk ile yine meydanı gazaya (!) atılır ve mücerret selâmeti vatan ve memleket itibariyle lâbed olan bir vazife ifasına vazifedar olanları davet ve ademi icabetleri halinde meydanda mevcut olmadıklarına hükm ile ve «cemiyetin isbatı vücut etmesine kadar» kaydı sarihiyle muvakkaten: Cemiyeti şube riyaseti vazifesini ifaya mecbur olacağını beyan eylerse şu devri hukuk ve hürriyette o adama isticvap ve istizahtan ve binaenaleyh izah ve müdafaadan âri bir hükmü gıyabii karakuşî itası ile iktifa etmek kâfi görülebilir mi? Görülüyor ki iş oyuncağa çevriliyor. Bunu kat'iyyen tecviz edemeyiz. Her bir tahammülün bir haddi olması tabüdir. Anın bizde na mahdud olduğunu şimdiye kadar fUlen ve kerraren müşahede etmişler. Buna binayı emel etmek artık caiz olmadığım ihtanvecibeden biliyorum. Tahammülü mesbuk, mücahede hengâmına aitti. Anın için, had ve payansız olması icabedeceğini ben dahi teslim edeyim. Fakat ar-

350

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

tık cayı selâmet ve saadete vasıl olduğumuz şu eyyamı mes'adette icab ettirirlerse hicaptan herbirini birer deliğesokacak hitaplara muktediriz. Evelleri bu hitaplarda mahzur vardı, şimdi ise yoktur. Sebep oldukları için mes'uliyet te kendilerine raci olacaktır. Bu hitabımızın Rumeli ve Anadolu erbabı himmet ve hamiyetine kat'iyyen taalluku olmayıp İstanbul dıvarları dahilinde münhasıran mehafili mahsusa ile kâşanelerden sokağa yeni dökülmüş nevzuhur gayretlilere racidir.» Altım çizdiğim cümleler yalnız İstanbul merkezini değil cemiyetin bilhassa fedakâr kısmını çok kızdırdı. Murat Beyin meşrutiyeti k u r t a r m a k için her tehlikeye göğüs gererek yaptığı teşkilâttan ve fedakârlıklardan haberi olmadığı da anlaşılıyordu, veyahut bazı bilmeyenler gibi o da böyle bir teşkilâtın aslı olmadığını ve Sultan Hamid'in bir blöfle meşrutiyeti ilân ediverdi zannmda idi. Her ne olursa olsun Avrupa'ya kaçışı da oradan İstanbul'a gelip Sultan Hamid'e teslim oluşu da birçok gençlerin felâketine ve İttihad ve Terakki cemiyetinin perişan olmasına sebep olan Murat Bey, Mizan'mda ilk önce kendi âmalini tartmalı idi. Halbuki o meydanı gazaya atıldığım göğsünü gere gere ilân ediyor, mensuplarının çoğu ordu zabitleri olan ve bu kerre meşrutiyeti kurtaran cemiyeti hiçe sayıyordu. Ona yaraşan ne bu suretle ileride vat a n ve millet için faydalı bir insan olmaya yardım edecek tavır siyasete değil, ilim adamı olmak için tekr a r tarih hocalığına atılmak idi. Bu suretle günahlarını da affettirir, eski hürmeti kazanırdı. Halbuki o cemiyetin hemen bütün mevcudiyetiyle meydana çıkmasını da isteyecek kadar tehlikeli ve şüpheli işler de istiyordu. Daha henüz istibdad aletlerinin yerli yerinde ve işler vaziyette bulunduğunu ve Sultan Hamid

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

351 *

gibi cahil bir adamın meşrutiyet ve hürriyetle alış verişi olamayacağını ve ilk fırsatta yine eskisi gibi döneklik yapabileceğini Murat Bey acaba düşünemez mi idi? Sonra gizli bir inkılâp cemiyetinin ahvalden emin olmadan ve bir kongre ile kendine yeni bir hareket hattı çizmeden uluorta bir h a f t a içinde meydana çıkması doğru olur mu idi? Biz Murat Beyden bu gibi istekler değil, tecrübelerine ve ilmine dayanarak çok yüksek fikirler beklerdik. Eğer matbuat âlemini bu millete hizmet için en feyizli bir yol olarak seçti ise, ilk numarasında Saraydan bir ihtar gibi cemiyete çatacağına ve onu küçük göstereceğine, samimi ve ilmi yazılar beklerdik. Asıl işin kötü ciheti bugünkü makalesinden sonra «Ali Kemâl» amzasiyle Almanya İmparatoruna ve Alm a n matbuatına neden İngilizler gibi bizim meşrutiyetimizi alkışlamıyorsunuz? diye çatan bir makale bulunmasıdır. Gerek Murat Beyin ve gerek Ali Kemâl'in vaktiyle Sultan Hamid'e dehalet ettiğini ve birçok vatandaşlarımızın felâketine sebep olduklarını herkes biliyordu. Demek bunlar şimdi Sultan Hamid'i tutarak vaziyete hâkim olmaya çalışıyorlardı. Bunların padişahla münasebeti hayırlı bir alâmet değildi. Sultan Hamid şimdiye kadar yürüttüğü m u r d a r istibdadına bundan sonra hizmet edecek kalemleri de bulabilecekti demek. Bu günlerde Ali Kemâl'in h u z u r a kabul olunduğu ve ihsan da aldığı haberini aldık. Sultan Hamid yanlış kapı çalıyordu. Bu hal kendisini de yeni uşaklarını d a felâkete götürecek ve belki millete de pahalıya mâl olacaktı. Kur'anma ve silâhma ellerini basa-

352

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

rak hürriyete ve meşrutiyete yemin etmiş binlerce aydın gençler, bu gafiller alayını uzun zaman seyretmeye dayanamazlardı. Nitekim Tanin gazetesi ilk mücadelesini açtı ve Padişahtan meşrutiyetin icaplarını istedi. 25 Temmuz nüshasında Ali Kemâl oyununu da açıkça ortaya koydu. Aynen okuyalım: Ali Kemâl Beye Açık Mektup Geçen gün huzuru şahaneye kabul buyurularak mazharı iltifat oldunuz. Dörtyüz elli İira atiyei seniye aldınız. Bu parayı bir ciheti hayra sarfedeceğinizi ümit ederek iki üç gündür bekledik. Fakat bu yolda bir ilânınıza tesadüf etmediğimiz için henüz ciheti sarfını kararlaştırmadığınız anlaşılıyor. Şu ihsanı şahanenin «İanei millîye» hesabma Bankı Osmaniye tevdi buyurulması hamiyeti müsellemelerinden muntazırdır. Ali Kemâl buna verdiği cevapta ikiyüz altmış altın aldığını, padişahın tab'asma vermesi hakkı değilse veririm diyor. Tanin de Ali Kemâl'in mazisini ortaya attı ve mektubundaki «Bazı hususatı ahvalin i!caatı ile vatanıma avdetime müsaade buyulmasını atiyei şahaneden istirham eyledim idi» fıkrasını ele alarak b u n u n ancak casusluk olabileceğini yazarak uzunca cevap verdi (*) Murat Bey bir aralık cemiye( * ) Ali Kemâl İkdam*! eline aldı. Mizanla diğer bazı gazetelerle ki bu arada Volkan dahi vardır. İttihad ve Terakki cemiyetini küçük göstermeye ve 31 Mart isyanının çıkmasına bir sebep oldular. Sultan Hamid de devrildi, kendileri de. Ali Kemâl İstiklâl Harbinde dahi İstibdada alet olarak Milli Mücadele aleyhinde bulundu ve bunu İzmit'e halk tarafından parçalanarak ödedi. Murat Bey 31 Mart'tan dolayı sürgün cezası yedi ve hayatı, milli mücadeleye kadar yetişemedi.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

353 *

te girmek te istemiş ise de kabul olunmadığından yine karşı bir tavır almıştır. İstanbul'da Şurayı Ümmet çıktıktan sonra Ahmet Rıza, Bahattin Şakir, Doktor Nazım, Sami Paşa zade Sezai Beyler gibi Avrupa'da kalıp Sultan Hamid'le mücadeleye devam edemeyenlerle Murat ve Ali Kemâl Beyler gibi padişaha dehalet edenler arasındaki çekişmeler 31 Marta kadar devam etti. Tarihleri gelince,bunları da kısaca okuyacağız. Burada şunu kaydedeyim ki Selânik'teki Merkezi Umumi, cemiyetin adını Terakki ve İttihad'dan Ittihad ve Terakki ye çevirmeyi, bu Murat ve Ali Kemâl'lerin bu n a m d a n istifade ile ortaya atılmalarına mani olmak için bugünlerde kararlaştırmıştır. Hatta Selânik'te bugünlerde «İtiihad ve Terakki» gazetesi adında gündelik bir gazete de çakırılmaya başlandı. İSTANBUL MERKEZİNİN FAALİYETİ Gün geçtikçe halk tabakası hürriyetin tadını alıyordu. Topluluklar çabucak hasıl oluyor ve büyüyebiliyordu. Bu halk kümelerini çenesi kuvvetli kimseler her t a r a f a çekebilirdi. Bunun için her topluluğa cemiyet efradının da kendiliğinden karışmalarını ve şuursuzca hükümet otoritesinin kırılmamasına ve aynı zamanda cemiyetimiz aleyhine tek bir söze meydan verilmemek için «Yaşasın Hürriyet, Kahrolsun istibdadı» narasiyle halkı bunu tekrara sürükleyerek önlenmesini temin etmiştik. Merkez azalan da bu gibi topluluklara birer ikişer karışarak efkârı umumiyeyi yakından takip ve bir düziye hürriyet ve meşrutiyetin feyzini şuna b u n a anlatıyorduk. F.: 23

354

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

31 Temmuz (18 Rumi) de Taksim bahçesinde tahsil görmüş Osmanlı gençler kulübü açılışı şerefine yapılan nümayişte ben de şubemden birkaç arkadaşla bulundum. Muhtelif kimseler tarafından muhtelif dillerde nutuklar verildi. Serasker Rıza Paşanın oğlu Erkânıharp Miralayı Süreyya Bey (Paşa) da Fransızca bir nutuk okudu. Ordunun meşrutiyeti kurtarmak hususundaki fedakârlığını belirtti. Umumi surette hatipler halka iyi fikirler verdiler. Halk pek coşkundu. Fakat Sultan Hamid'in marşım elindeki gramofonda çaldırarak dolaşan biri de göründü. Fakat, «Yaşasın Hürriyet! Kahrolsun istibdad!..» avazeleri daha üstün çıkıyordu. Burada dikkate değen bir şey de bazı tanın mış hafiye ve saray mensuplarının da bu nümayişe katılmaları ve halktan d a h a coşkun olarak «Yaşasın Hürriyet! Kahrolsun istibdad!» avazelerine katılmaları dikkati çekiyordu. Bunların y a n m d a yüksek sesle şu muhavereyi yapıyorduk. «Eh artık Sultan Hamid meşrutiyetten ayrılamaz ve halk tarafından sevilir. İlk meşrutiyete yaptığı gibi dönmek isterse tac ve tahtını kaybeder.» * *

i

Anadolu'nun muhtelif yerlerinden ve hatta Beyrut'tan merkezimize tebrik telgrafları, 18 Temmuz 1324 tarihinden sonra yağmaya başladı. Bazıları îtti had ve Terakki imzasiyle veriyordu. Buralarda meşrutiyetin ilânından önce merkez teşkil olunmamıştı. 'Acaba Merkezi Umumi buralara adam göndererek teşkilât mı yapıyordu? Fakat henüz Selanik'ten İstanbul'a bile kimse gelmemişti.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

355 *

Her ne hâl ise bunları cevapsız bırakmamaya merkezimiz k a r a r verdiğinden bir arkadaşımız bunlara cevap yetiştiriyordu. * **

ARAP İZZETİN KAÇMASI : 18 Temmuz 1324 gazeteleri Arap İzzet'in oğlu ile birlikte Alman Sefarethanesine kaçtığı işitilmiştir, diye yazdılar. Müddeiumumilikçe suiistimallerinden dolayı Arap İzzet'le Selim Melhame hakkında mahkemeye müracaat olunduğunu haber alınca kaçmış. Bunun memleket dışına kaçmasına meydan vermemek için kendisiyle tanıştığım cemiyetten Avukat Yusuf Kemâl Beyi (Meşrutiyet ilânının beşinci günü Fatin ve Baha Beyler Beyazıt'ta İttihad ve Terakki namına imza toplarken gördükleri bu zata cemiyetten vesikan var mı diye sormuşlar, henüz cemiyete girmediği anlaşılınca cemiyete girmesini teklif etmişler. Bu da kabul etmiş, girmiş.) Donanma komodorluğuna gönderdim. Komodor Arif Hikmet Paşa cemiyetimize vasıtamla aldığımız Arif Beyin kayınbabası idi ve hürriyet severlerdendi. Arif Hikmet Paşa hemen Hamidiye süvarisi Vasıf ve Peyki Şevket Süvarisi Rauf Beyleri (İkisi de cemiyetten) çağırtarak Yusuf Kemâl Beyle birlikte, Tophane önünde muvakkaten Fransız bandırası çekmiş olan bir Yunan vapuruyla kaçacağı öğrenilen Arap İzzet'i yakalamaya memur ediyor. Hamidiye'den bir müfreze silâhendaz alarak bu arkadaşlar ortalık kararırken Tophane önünde demirli bulunan vapura giriyorlar. Çarkçıbaşı bir Avusturyalı imiş. Geminin kaptanı d a h a gelmemiş. Arap İzzet eşyasını ve yiyecek ve içeceğini göndermiş. Kendisi daha gelmemiş. Kaptan geliyor. Gemi Arap İz-

356

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

zet'in gelmesini bekliyor. A r k a d a ş l a r d a s a b a h a kad a r v a p u r d a bekliyorlar. A r a p İzzet gelmiyor. S a b a h l e y i n h a b e r a l ı y o r l a r ki İzzet a i l e s i y l e b i r l i k t e M a r i i s m i n d e k i k ü ç ü k k a b o t a j y a p a n u f a k b i r İngiliz g e m i siyle a d a d a k i e v i n d e n k a ç m ı ş t ı r . (*). S a k a l ı m t ı r a ş ettirerek ve ş a p k a giyerek kıyafetini değiştirmiş. Arif H i k m e t P a ş a b u g e m i y l e M a r y a v a p u r u n u t a k i p e d e r e k A r a p İ z z e t ' i n y a k a l a n m a s ı için R a u f Bey h e y ' e t i n e e m i r v e r i y o r . Y u s u f K e m â l Bey d e b e r a b e r olduğu halde yola çıkıyorlar. Ertesi s a b a h Ç a n a k k a le'deki f e r m a n gemisi (Gemilerin h a r e k e t m ü s a a d e sini y o k l a m a e d e n ) H ı z ı r z ı r h l ı d u b a s ı n d a n t o p a t e şiyle f e r m a n s o r u l u y o r . B u n l a r d a b u d u b a n ı n y a n m a demir atıyorlar. Bahriye Nezaretinin b u r a y a h a b e r v e r m e m e s i y ü z ü n d e n m u h a b e r e ile v a k i t k a y b o l u y o r . A n c a k a k ş a m ü s t ü h a r e k e t e geçebiliyorlar, Pire civarında Lavriya limamnda tahkikat yapıyorlar. Buray a u ğ r a m a m ı ş l a r . Belki Ziya a d a s ı n d a d ı r d i y o r l a r . Fak a t b u r a d a d a bulamıyorlar. D ö n ü p Sakız'a geliyorlar. Bahriye Nezaretine bildiriyorlar. Geri gelin emrini aldıklarından İstanbul'a dönüyorlar. A r a p İzzet'in M a r y a v a p u r u y l a kaçtığını öğrenince İstanbul m e r k e z i n a m ı n a S a d r a z a m a b u n u n Çan a k k a l e ' d e d e r d e s t i için e m i r v e r i l m e s i n i r i c a d a b u lunduk. S a d r a z a m Sait P a ş a m u t a s a r r ı f a b u h u s u s t a t e l g r a f ç e k i y o r . M u t a s a r r ı f t a İngiliz k o n s o l o s u ile C * ) O zamanki Alman sefiri Kiderlen Wachter'in hatırasında şu satırlar yazılı: Arap İzzet Paşa Büyükdere'deki Alman Sefarethanesine kaçtı. Buradan bir istimbotla İngiliz gemisine gitti. Bu adam dünyada emsâli görülmemiş bir hırsızdı. Fakat bize karşı eşkiyalara hâs sadakatiyle bağlı olduğundan tutuyorduk.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

357 *

birlikte v a p u r a gidiyor. Güya Arap İzzet elinde serkâtibi hazreti şehriyarî Tahsin imzasiyle «Hicaz demiryolunda yapılacak merasimde hazır bulunmak üzere İradei Seniye ile memuren Suriye'ye gönderilmiştir.» diye bir vesika bulunduğundan yolundan alıkonmamış!.. Arap İzzet'in Fransız bandıralı Yunan vapurundaki eşyası arasında Sultan Hamid'e hitaben kaçmasın a müsaade istediği kâğıda Sultan Hamid kendi el yazısiyle «Gürültüye pabuç bırakma!» diye yazdığı görülmüştür. Eşyası arasında birçok şampanya ve a r a f a t ve hac vesaire resimleri havi bir lünet bulunmuştur. Arap İzzet Londra'ya gitmiştir. Milleti kıyasıya soyanların başında gelen bu adam hele ordu için Almanya'dan satın alman şeylerden insafsızca p a r a vurdu. Mauser tüfeklerimizi üçer buçuk altma bizim devlet satın aldığı halde Japonlar aynı tüfekleri iki buçuk altına almışlardı. Edirne kalesi için Train renard adı verilen ve güya şoselerde işleyen bir lokomotifle birkaç vagondan binlerce altın vurdular. Bu tren güya kalede ihtiyatların sür'atle nakline yarayacaktı. Asla işleyememiş ve kışla kapılarında nizam karakollarına koğuş hizmeti görmüştür. Arap İzzet'in Avrupa bankalarında 25 milyon altın lirası, bizim Türk altınıyla 1,250,000 lirası bulunuyormuş. Meşrutiyet ilân edilmeseydi bu ve emsâli hırsızlar başlı başına Osmanlı devletini iflâsa götürecek amiller olacakmış. (31 Mart isyanını Londra'dan hazırlayanlardan biri olduğu iddia olunan Arap Izzet'i ben 1914 Birinci Cih a n Harbi arifesinde Avrupa'ya yaptığım seyahatte Viyana'da gördüm. Sefirimiz ( Hüseyin Hilmi Paşayı — Manastırda mmtıka Erkân-ı Harpliğim sırasında — umum müfettişti, Enver Beyle beni çağırarak siyasi

358

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

vaziyetimizin icabı olarak takiplerde şiddetimizin tâdili hakkında nasihatlerde bulunmuştu- ziyaretim sırasında Arap İzzet te gelmişti. Türk milletini soyan bu arap, Enver Paşa'ya selâm yollamaktan ve kendisinin sanıldığı gibi kötü bir adam olmadığını söylemekten hiç de utanmıyordu. Zamanında kafası ezilmeyen millet hırsızlarının sonraları nasıl r e f a h içinde Avrupa'da yaşadıklarına kim bilir bu herif kaçıncı misâldi.) SELİM MELHAME PAŞANIN KAÇMASI : Orman ve Maadin Nazırı olan bu gayrı Türk te 15 milyon altın franklık servetiyle birlikte bir İtalyan vapuriyle kaçmıştı. Karısı Fransız olan bu herifin damadı d a bir italyan zabiti idi. Ordumuzda iki yılda paşalığa kadar da rütbe verildi. Üç yıl k a d a r önce biz erkânıharbiye üçüncü sınıfta iken Selim Melhameye d a m a t olmuş ve ordumuza girmiş bir İtalyan yüzbaşısı idi. Ara sıra atlı talimlerimize gelirdi. Kaya yut sırtlarında (Bugünkü Hürriyet Tepesi) süvari muallimimiz birer birer bütün sınıfımızı bu a d a m a takdim etmişti. Benim sınıf birincisi olduğumu ve her zaman bu mevkii muhafaza ettiğimi söylediği zaman sınıfımın en küçüğü olduğumu görerek Fransızca güya iltifat olarak : «Vous êtes encore jeune! Siz henüz küçüksünüz!» demişti. Bütün sınıf bu a d a m m bir casus olarak; Selim Melhame'ye çattığı kanaatinde idik. Sultan Hamid bu iki en sadık kölesini kaçırmakla meşrutiyete karşı asla sadık kalmayacağını d a h a açık göstermişti. Bunlar vasıtasiyle Avrupa devletleriyle yeni bir cinayet hazırlaması endişesi bizi kendisinden büsbütün soğuttu. Hususiyle Mithat Paşanm oğlu Ali Haydar Beyi Mabeyne çağırıp iltifat etmesi, hediyeler vermesi, ayan azalığına tayin etmesi ve ar-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

859 *

kasından Londra sefaretine tayin etmesi ve Sadarete de Kıbrıslı Kâmil paşayı geçirmesi bazı şüpheler uyandırıyordu. Almanların yetiştirdiği erkânıharp zabitlerinin hürriyetseverlerin başmda görünmeleri Sultan Hamid'i Almanya'dan soğutmuş olabilirdi. Şimdi o kendini İngilizlerin kucağına atar görünüyordu. (Alman Sefiri Baron Marşal; istibdadı geri getirmek için Sultan Hamid'in İngilizlere bazı vaadelerde bulunduğunu 31 Mart hâdisesini bildiren bir raporunda yazmış.)

SELANİK'TEN GELEN HEVET VE İLK ANLAŞMAZLIK 19 T e m m u z 1324, s a b a h l e y i n M e r k e z i U m u m i ' d e n gelen bir t e l g r a f t a bir h e y ' e t i n yola çıktığı bildiriliyordu. H e m e n m e r k e z a r k a d a ş l a r ı Sirkeci İstasyonun a gittik. B e n i m t e k l i f i m veçhile k e n d i l e r i n i belli etm e d e n birkaç a r k a d a ş m geleceğini sanıyorduk. Merkezimizi gizli t u t t u ğ u m u z d a n g e l e c e k a r k a d a ş l a r ı h e r birerlerimiz alarak ayrı ayrı İkdam m a t b a a s m ı n kapısı ü s t ü n d e k i b i n a d a t o p l a n m a y a k a r a r verdik. T r e n d e n E r k â n ı h a r p Binbaşı Cemâl, Rahmi, Cavit, Necip D r a g a ve Kolonyalı H ü s e y i n Bey çıktılar. M u t a d d a n biraz f a r k l ı olan k a l a b a l ı ğ a karşı Cem â l Bey t r e n p e n c e r e s i n d e n bir n u t u k söyledi. Halkın çabuk dağılması bu hey'ete karşı bir karşılama m e r a s i m i hazırlanmadığını hey'ete gösterdi. Cemâl Bey b u n u hoş görmedi. F a k a t gelen hey'et bizim teklifimize u y a r a k her biri birimizin koluna girerek h a l k içine karıştık. Bu suretle p e k dikkati ç e k m e d e n merkezimizde toplandık.

360

ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

R a h m i B e y k ö ş e d e d a y a l ı b u l u n a n « T e r a k k i v e İttihat Cemiyeti İstanbul Merkezi» diye kırmızı atlas üzerine beyaz yazılı bayrağı g ö r ü n c e yerinden fırlayar a k b a y r a ğ ı kaptı ve b a ğ ı r d ı : — B u n u n yeri b u r a s ı değil, p e n c e r e d e n

sarkmalı-

dır. Ben de a y a ğ a k a l k a r a k R a h m i Beyi önledim merkezimizin şu kararını söyledim:

ve

— Selânik'ten gelmesini istediğimiz selâhiyet sahibi b i r k a ç a r k a d a ş l a esaslı b i r p r o ğ r a m h a z ı r l a n m a dan İstanbul merkezinin m e y d a n a atılmasını u y g u n bulmuyoruz. Merkez n a m ı n a diye arkadaşlarımız faaliyette b u l u n u y o r . P r o ğ r a m ı h a z ı r l a d ı k t a n s o n r a Selanik'ten cemiyetin şanına lâyık bir surette açık bir hey'etin gelmesini düşünüyorduk. Bunun donanmamız vasıtasiyle yapılması, h a l k a ve padişaha karşı çok kuvvetli tesirler y a p m a s ı lâzımdır. Hiç bir şeyi kararlaştırmadan proğramsız bir şekilde Selânik'ten bir hey'et gelmiş diye işin k ü ç ü l t ü l m e s i n i d o ğ r u bulm u y o r u z . Bizim m e r k e z i n kimlerden ibaret olduğun u n o r t a y a ç ı k m a s ı v e m e v c u d u m u z u n belli o l m a s ı d a çok m a h z u r l u d u r . Bir e r k â n ı h a r p kolağası, b i r m ü hendis, bir m u h a r r i r , bir sarıklı, bir a v u k a t gerçi b i r kuvvettir. Fakat birçok haris veya müteşebbis kimseler ve hele terörle hürriyetin ilânını k a b u l eden Sult a n H a m i d v e s a r a y e r k â n ı n ı n ü z e r i n e gizli k a l d ı ğ ı mız derecede tesirli olmaz. C e m â l Bey söze karıştı v e reddit bulunan Rahmi Beye:

ayağa kalkarak

müte-

— Bayrağı elinde ne tutuyorsun, pencereden dışar ı s a l l a n d ı n v e r ! d e d i . R a h m i B e y b u işi y a p a r k e n C e -

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

361 *

m â l Bey sol eliyle s a ğ o m u z u m u n a r k a s m a h a f i f h a fif v u r a r a k b a n a d a ş u n l a r ı s ö y l e d i : — K â z ı m ! Biz s e n i ç o k c e s u r s a n ı y o r d u k . Siz h â lâ b u r a d a k o r k u i ç i n d e y a ş ı y o r s u n u z . H a l b u k i biz Selânik'te herşeyimizi ortaya çıkardık. Sultan Hamid'den artık k o r k u l a c a k bir şeyimiz kalmadı. Bakın Manastır ve Ü s k ü p merkezlerinden de a r k a d a ş l a r a l a r a k Merkezi U m u m i a r k a d a ş l a r ı b u r a y a a p a ç ı k geldik. Bu a r a l ı k B a b ı â l i ' d e n g e l i p g e ç e n l e r b a y r a ğ ı gör ü n c e a l k ı ş l a m a y a ve k a p ı ö n ü n d e t o p l a n m a y a b a ş l a d ı l a r . « Y a ş a s ı n Cemiyet!» d i y e h a y k ı r ı ş l a r d a b a ş l a dı. R a h m i Bey eliyle ve b a ş i y l e p e n c e r e d e n h a l k a k a r şılık s e l â m l a r g ö n d e r i y o r d u . C e m â l Beye ş u c e v a b ı v e r d i m : — Beyim, ş a h ı s l a r ı m ı z ı g i z l e m e d i k . Hürriyetin i l â n m ı h a z ı r l a m a k için i s t i b d a d ı n m i h r a k ı o l a n İ s t a n bul'da pek tehlikeli olan S a r a y ı n b u r n u n u n dibinde canla başla çalışan arkadaşlarla karşı karşıya bulun u y o r s u n u z . Bu gidişle S u l t a n H a m i d ' i n bir d a h a talimi deneyeceğine ş ü p h e e t m i y o r u m . Öyle bir g ü n d e k a ç a n l a k o ş a n ı g ö r ü r ü z , C e m â l Bey! (*). Bu g a f l e t i n ( • ) 31 Mart hâdisesi üzerine ben, Edirne'den fırkamın ilk kademesi olan iki taburla Hadımköy'e trenle geldiğim zaman Cemâl Bey de İstanbul'dan kaçan bazı meb'uslarla buraya gelmişti. Kendisine sordum: — Dediğim korkunç günde kaçanla koşanı gördünüz mü Cemâl Bey! Cemâl Beyin rengi uçtu, titrek bir ifade ile beni tasdik etti. Fakat Balkan Harbinden sonra iktidar mevkiine geçince benden intikam almaya kalktı. Haksız yere beni Divan-ı Harbi örfi'ye verdi. Cezaya çarptırmaya uğraştı. Ağır hüküm de yedirtti. Fakat cezayı tatbika muvaffak olamadı. Teferrüatım sırasında göreceğiz.

362

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

cezasını çekeceğimiz g ü n çok u z a k l a r d a değildir. O g ü n de bu arkadaşlarınızı yine cesur görürsünüz. C e m â l Bey sözlerime gülümsedi ve pencereye yür ü d ü . A l k ı ş l a n m a d a n h a z d u y d u . R a h m i Bey d e bir galip a d a m tavriyle yerine oturarak haykırdı: — Yaşasın Selanik! Necip Draga da bağırdı: — Y a ş a s ı n Firzovik ve Ü s k ü p ! A r n a v u t l a r ı biz i d a r e ettik. B u n l a r y o l a gelmeseydi, n e y a p a c a k t ı Selânik? C e m â l Bey de «Yaşasm Selânik!» t a r a f ı m tutar a k ç e k i ş m e y e b a ş l a d ı l a r . Bu s a h n e n i n h o ş a g i d e r yeri yoktu. Bizim İstanbul m e r k e z i a r k a d a ş l a r ı diğer o d a y a s a v u ş t u l a r . B e n i m h a y r e t l e b u ç o c u k l u ğ u seyr e t t i ğ i m i f a r k e d e n H ü s e y i n B e y k u l a ğ ı m a ş ö y l e fısıldadı : — S e l â n i k ' t e n b e r i b u d a v a ! Ç o k ç i r k i n b i r iş y a p tıklarını birkaç kereler söylediğim halde b u r a d a d a b a ş l a d ı l a r . Ben m ü t a l â a n ı z a t a m a m i y l e iştirak ediyor u m . O r t a d a hiç bir p r o ğ r a m yok. Bir şımarıklıktır gidiyor. Ben b u hey'etle çalışamam, h e m e n Manastır'a dönmeye k a r a r verdim. M a n a s t ı r ' m ilk m e r k e z a r k a d a ş ı m o l a n H ü s e y i n Bey M ü l k i y e m e z u n u , ağır başlı ve b a n a çok g ü v e n i olan bir insandı. Kendisine hey'etten ayrılmamasını v e b e n i m m ü t a l â a l a r ı m a k u v v e t v e r e r e k y a r d ı m etmesini rica ettim. Diğer odadaki İstanbul Merkez ark a d a ş l a r ı n ı n y a n m a gittim. S e l â n i k ' t e n g e l e n l e r şeref d a v a s ı n ı o k a d a r h a r a r e t l e çekişmeye koyulmuşlardı ki içeriye girip çıkanların f a r k ı n d a bile o l m u yorlardı.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR Yanlarına girdiğim arkadaşlar ağızdan:

hemen

363 * hep

bir

— K â z ı m Bey! Bu n e h a l ? Bize b i r d ü z i y e m e d hettiğin insanlar meğerse ne dar kafalı adamlarmış. Biz M e r k e z i U m u m i y i büsbütün başka sanıyorduk. Bu a d a m l a r l a m a k û l m ü n a k a ş a nasıl olur? Ş i m d i b u alkış budalalariyle ne yapacağız? — A r a d a k i g ö r ü ş f a r k ı m u h i t l e r i n tesirinden olacak. H e r h a l d e boş kafalı i n s a n l a r değiller. Biraz sük û n e t e gelsinler de birlikte t o p l a n a r a k bir p r o ğ r a m h a z ı r l a y a l ı m . Siz b i r a z d a h a b e n i o n l a r l a y a l n ı z b ı r a kın, d e d i m ve t e k r a r S e l a n i k ' t e n g e l e n h e y ' e t i n y a n m a gittim. Şu m u h a v e r e y i açtım : Ben — Merkezi U m u m i ve diğer merkezler tam a m i y l e k e n d i l e r i n i belli e t m e l e r i n d e v e hürriyeti şurası aldı burası aldı gibi m ü n a k a ş a l a r d a mahzur g ö r m ü y o r m u s u n u z ? Biz, S a r a y b u h a l i y l e o r t a d a d u r u p d u r u r k e n ve cemiyetimiz m e ş r u t i y e t idareye n e ş e k i l d e f a a l i y e t l e i ş t i r a k e d e c e ğ i n i b i r k o n g r e ile k a r a r l a ş t ı r m a d a n önce b ü t ü n i d a r e m e k a n i z m a m ı z ı ort a y a ç ı k a r m a k t a tehlike buluyoruz. İçten dıştan binbir entrikalarla çıkarılacak bir irtica' hareketi karşısında herşeyimizin apaçık h ü c u m a m a r u z bulunmasını tehlikeli görüyoruz. «Alkışlar ve Yaşa» haykırışları k a r ş ı s ı n d a zevk d u y m a k t a n İstanbul m e r k e z i kend i m m e n ' etmiştir. M e ş r u t i y e t i S e l â n i k aldı, Ü s k ü p aldı gibi m ü n a k a ş a l a r d a a r k a d a ş l a r ı m ı z ü z e r i n d e f e n a t e s i r y a p m ı ş t ı r . M e r k e z i U m u m i ' n i n ilk işi b i r b e y a n n a m e ile İ s t a n b u l ' d a , E d i r n e ' d e , İ z m i r ' d e v e s a i r y e r lerdeki teşkilâtını ilân ederek istibdad idaresinin kaldırılarak h ü r r i y e t i n ilânı için yenilmez bir k u d r e t e sa-

364

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

h i p o l d u ğ u n u i l â n e t m e l i idi. (*). A k s i n e o l a r a k siz işi m a h d u t s a h a y a i n h i s a r edici m ü n a k a ş a l a r y a p ı y o r s u nuz. H e m de yeni t e m a s a geldiğiniz İstanbul merkezi a r k a d a ş l a r ı m ı z a k a r ş ı . S u l t a n H a m i d , b u işin n i h a y e t Üçüncü O r d u y a dayandığını s a n ı r s a milletin b a ş ı n a altından k a l k a m a y a c a ğ ı bir istibdad halkasını geçirmeye cür'et eder. — H a l k ı n ş u h e y e c a n ı h e r işin a r t ı k h a l l e d i l m i ş o l d u ğ u n u göstermiyor m u be Kâzım! diye b e n i m hak i k a t e u y g u n o l a n m ü t a l â a l a r ı m ı R a h m i Bey v e o n u t a s d i k l e C e m â l Bey c e r h e t m e k istediler. — Ş u b a ğ ı n ş a n l a r ı n ve el ç ı r p a n l a r ı n y ü z d e seks e n i n i n S u l t a n H a m i d t a r a f t a n ve h a t t a h a f i y e t e ş k i lâtına m e n s u p kimseler olmadığını nasıl inanıyorsun u z ? E ğ e r S u l t a n H a m i d c ü r ' e t e d i p sizin t e v k i f i n i z e emir verse İstanbul'daki bir avuç cemiyet mensuplar ı n d a n b a ş k a sizi m ü d a f a a y a k o ş a c a k k a ç kişi b u l u nabilecek sanıyorsunuz? Merkezi Umumi'yi temsilen İ s t a n b u l ' a böyle mi gelmeniz d o ğ r u d u r . Selâhiyet sah i b i iki a r k a d a ş g e l s e y d i n i z . Y a p a c ğ ı m ı z p r o ğ r a m m esas maddesi Merkezi Umumi'yle Sultan Hamid'in resmi teması olacaktı. Eğer bu padişahı t u t a c a k s a k onu b e l k i S e l â n i k ' e b i r s e y a h a t e b i l e r a z ı e d e r d i k . B u olmazsa Merkezi Umumi hey'etine karşı m u a z z a m bir i s t i k b a l r e s m i h a z ı r l a r d ı k . O r d u v e d o n a n m a n ı n iştirak; e t m e s i l â z ı m g e l e n b u m e r a s i m d e n h ü k ü m e t i d e h a b e r d a r ederek cemiyetimizin azametini İstanbul'a ve bu suretle cihana gösterirdik. O z a m a n cemiyetimiz belki bin misli k u d r e t kazanırdı. ( * ) Şifahî ve tahriri olarak hatta Edirne merkezinden dahi milracatlanmıza rağmen böyle bir beyanname çıkarmayan Merkezi Umumi gafletini ancak 31 Mart İsyanım görünce anladı.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

365 *

Sözlerimin tesirini gördüm. Suçlu gibi bu arkadaşlar birbirine bakıştılar. Hüseyin Bey de bana hak vererek dedi: — Çok doğru söylüyor. Merkezi Umumi'nin meydana çıkması ve bu şekilde bir hey'etin İstanbul'a gelişi hakikaten bizi olduğumuzdan daha zayıf gösterecektir. Cemâl ve Bahmi Beyler birbiriyle bir şeyler konuştular. Selanik'ten on fedai istemeye k a r a r vermişler. Kod usulü bir telgraf yazdılar ve bugün istirahat edeceklerini yakında Talat ve Hafız Hakkı Beyler de Eidrne'den geleceklerinden esaslı görüşüleceğini söylediler. EDİRNE'DE ASKERÎ İSYAN 20 Temmuz 1324 de merkeze uğradığım zaman Talat ve Hafız Hakkı Beyleri burada buldum. En karanlık günlerde tanıştığım Talat Bey boynuma sarıldı, öpüştük. İlk sözü: — Kâzım! Edirne'de askerin isyanından haber aldmız mı? dedi. Ben — Edirne'den hiç bir haber alamadığımdan sıkılıyordum. İsyan mı çıkmış? Siz neler biliyorsunuz? diye sordum. T a l a t — B e n H a f ı z H a k k ı ile E d i r n e ' y e g i t m e k ü z e -

re Kuleli Burgaz'da hey'etten ayrıldık. Birkaç gün önce Serez ve Drama'dan Erkânıharp yüzbaşı Ruşenî, Yüzbaşı Ragıp Rıfkı, Drama ceza reisi Azmi ve eşraftan bazı kimseler bir hey'et halinde Edirne'ye gitmişlerdi. Bunlar Selânik'e döndüler. Bir şeyden bahset-

366

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

mediler. Fakat dün bir askeri isyan olduğunu haber aldığımızdan Edirne'ye gitmeyerek İstanbul'a geldik. 17 Temmuz gazetelerinde de, Selanik'ten bir hayli zabit ve asker Edirne'ye geldi. İstasyonda pek parlak istikbal olunduğunu yazıyordu. Ben — Sirkeci telgrafhanesine gidelim. Edirne merkezinden Erkânıharp Yüzbaşı İsmet Beyi makine başına çağırtıp vaziyetin ondan öğrenelim. Talat Bey memnun oldu. Gündelik gazetelerde bu hususta havadis var mı diye de göz gezdirirken îkdam'da şu telgrafı gördüm : Dün gece Edirne'den aldığımız telgrafnamedir: Sevgili vatandaşlarımıza ahvali hazırayı suitefsir etmemelerini rica ederiz. Padişahımız Sultan Hamid'i sâni efendimiz hazretleri bizim yegâne istinadgâhımızdır. Nefsi hümâyunları bütün ordu ve millettin canı ve kanile tahtı kefalettedir. Biz cümleten hayatı şahanelerini millete bağışlaması için gece gündüz bârgâhı kibriyaya dua etmekteyiz. Maksadımız birkaç hainin ortadan kalkması idi. Padişahımız bize o büyüklüğü de ihsan etti. Askerin istediği Padişahımızın selâmına nail olması idi. O da hasıl oldu. Binaenaleyh artık düşünecek, isteyecek bir şey yoktur. Yaşasın Sultan Hamid. 19 Temmuz 1324 İttihad ve Terakki Cemiyeti Talat Beyle Sirkeci Talat Bey dedi:

telgrafhanesine

yola çıktık.

— Kâzım! Bu vaziyet hiç hoşuma gitmiyor. Bakalım iş nereye varacak? Edirne merkezi; «Padişahım Çok Yaşa!» ya başladı. Arkadaşlara askerler zorla

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR m ı y a z d ı r d ı l a r , k i m bilir. Ş a ş k ı n l ı k t a n c e m i y e t i n nı bile alt ü s t etmişler.

367 * adı-

Dedim: — T a l a t Bey! V a k t i y l e E i d r n e ' y e e h e m m i y e t verilmesini defalarca söylemiştim. Orada teşkilâta çok geç başladınız. Sonra da meşrutiyetin ilâniyle berab e r işi b i r e l d e n i d a r e i ç i n b i r p r o g r a m y a p a r a k v e mühim merkezlerden birer m u r a h h a s ç a ğ ı r a r a k Sel â n i k v e y a İ s t a n b u l ' d a gizli bir t o p l a n t ı ile b u p r o ğ r a m ı t e s b i t ile işe b a ş l a m a d ı n ı z . E n b ü y ü k h a t a d a İ s t a n b u l ' a b i r yolcu gibi bir h e y ' e t i n gelmesidir. B u n u h ü k ü m e t e d e bildirerek b ü y ü k m e r a s i m l e y a p m a l ı idik. M e ş r u t i y e t i n i l â n ı n d a n s o n r a bile E d i r n e ' n i n h a l i n e vakıf o l m a m a k Merkezi Umumi'mizin pek de kudretli e l l e r d e o l m a d ı ğ ı k a n a a t i n i h e r k e s e g ö s t e r m e k t e dir. T a l a t B e y ç o k y e ' i s l i idi. B a n a y a v a ş s e s l e ş u cevabı verdi: — K â z ı m ! N e s ö y l e r s e n h a k k ı n v a r . Biz S e l a n i k ' te kolayca meşrutiyeti ilâna m u v a f f a k olduk diye neş'eden fazla sarhoş olduk. A m a Sultan Hamid'in kend i n i h a l ' e t m e y e k a d a r işi i l e r i g ö t ü r e c e ğ i m i z d e n e n d i şe e t m e s i n e d e m e y d a n v e r m e m e k için m e ş r u t i y e t i n ilânının ertesi g ü n ü de onu teskin edecek bir beyann a m e n e ş r e t t i k . Sizin İ s t a n b u l m e r k e z i n c e neşrettiğiniz b e y a n n a m e onu ürkütebilir. T a l a t Bey cebinden b u b a s ı l a r a k d a ğ ı t ı l a n b e y a n n a m e l e r i n i n bir tanesini b a n a verdi. Sirkeci telgrafhanesine de gelmiştik. Edirne m e r k e z i n d e n Erkânıh a r p Y ü z b a ş ı İsmet ve Seyfi Beyleri istedik. B u n l a r bulduruluncaya kadar ben de beyannameyi okudum. Aynen şudur:

368

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

12 TEMMUZ 1324 TARİHLİ SELÂNİK MERKEZİNİN BEYANNAMESİ Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti, Kanuni Esasî'nin tatbikini temin etmek ve Meclisi Meb'usanı açtırmak maksadı mukaddesini takip etmiş ve hükümdarımız 11 Temmuz 1324 tarihinde Milleti Osmaniyeye Kanunu Esasi'yi ve Meclisi Meb'usanı bahş eylemiştir. Memlekette şimdiye kadar cari olup cümlenin mucibi şikâyeti olan ahval ve kavanini mevzua ahkâmının keyfe göre tağyir ve tebdili ve nizamatı devlete gerek idarei keyfiye gerekse ahali t a r a f ı n d a n riayet edilmemesi yüzünden ileri geldiği herkesin malûmudur. Ahiren hükümdarımız Milleti Osmaniye'ye bahşi hürriyet etmiş ve binaen aleyh badema Kanunu Esasi dahilinde ifayı u m u r edecek hükümet meşru olup hürriyet meşruiyet ve meşrutiyet dairesinde nizamatı mevzuanın temamii tatbik ve infazına mecbur olan bilcümle memurini hükümet tarafından vaki olacak tebligata riayet ve mutavaat edilmesi zaruri; aksi halde memleket dahilinde harekâtı hodserane temadisinde emniyet ve asayişi umumiyenin muhtel olacağı tabiîdir. Bu ise cemiyetin maksadına külliyen münafi olacağından harekâtı mezküreye mütecasir olanlar ve işaat ve beyanat ve tebligat ve metalibatı ferdiye ve indiyeye kıyam edenler cemiyetin himayesinden ziyade takip ve takbihe duçar olacağım ve Milleti Osmaniyemize yeni bir devri hürriyet ve saadet küşâd etmiş olan padişahımız hakkında lâyık olan hürmet ve riayette kusur edilmemesini Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyeti görülen lüzum üzerine ahaliye tebliğ ve ilân eder. 12 Temmuz 1324 Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti Selanik Merkezi

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

369 *

Sultan Hamid'i hal'etmedikçe meşrutiyetin kurulacağına asla i n a n m a m ı ş b u l u n a n ve S u l t a n Reşat'ı g e ç i r e r e k işi k ö k ü n d e n h a l l e t m e k k a r a r ı n d a b u l u n a n arkadaşlarımızın t a m m u v a f f a k olacakları bir sırada b u h a t a y ı nasıl i r t i k â p e t t i k l e r i n e h a y r e t e t t i m v e Talat Beye sebebini s o r d u m . Sebebi pek g a r i p şöyle k i : U m u m Müfettiş Hüseyin Hilmi P a ş a meşrutiyetin ilânının ertesi g ü n ü Selânik'te M a n y a s î zade Avuk a t R e f i k Beyi ç a ğ ı r a r a k d i y o r k i : « P a d i ş a h ı m ı z h a k k ı n d a b a z ı ş a y i a l a r v a r . C e m i y e t b u n u t e k z i b etsin!» Meşrutiyetin ilâniyle b e r a b e r Merkezi Umumi, Selanik merkeziyle birlikte Splandid Palas otelinde ç a l ı ş ı y o r m u ş . R e f i k Bey gelip H ü s e y i n H i l m i P a ş a n ı n a r z u s u n u bu merkezlere bildirmiş ve böyle bir beyann a m e n e ş r i l ü z u m u n u d a anlatmış!..? H e r iki m e r k e z de b u n u kabul ederek bu sakat beyannameyi yazıp bastırmışlar. Selânik merkezi mührüyle mühürlener e k s o k a k l a r a astırmışlar, ve elden dağıtmışlar. — T a l a t Bey! Ş u h a l d e E d i r n e ' d e a s k e r i n i s y a n ç ı k a r m a s ı n a h a y r e t e t m i y o r u m . Ç ü n k ü s i z k e n d i elinizle Sultan Hamid'e bu fırsatı vermişsiniz! Mademki h ü r r i y e t i o b a h ş e t m i ş , y i n e m ü s a i t z a m a n d a a l a b i leceğine elbette inanmıştır. Bu a r a l ı k E d i r n e telgrafhanesine İsmet Beyin ( İ n ö n ü ) g e l d i ğ i n i b i l d i r d i l e r . Biz d e k e n d i m i z i b i l d i r e r e k isyanın sebep ve mahiyetini sorduk. — Padişahımıza suikast yapılmış diyorlar. Gidip p a d i ş a h ı m ı z ı g ö r m e k isteriz! diye b a ğ ı r ı ş a r a k kışlal a r ı n d a n çıkan bir kısım asker zabitlerinin sözünü d i n l e m e y e r e k i s t a s y o n a gittiler. S a d r a z a m ve MaP . : 24

370

ÎTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

b e y n l e m u h a b e r e e d e r e k T r e n l e İ s t a n b u l ' a y o l a çıktılar. Şimdilik Edirne'de s ü k û n e t vardır. Vaziyetin nasıl ve nerede k a r a r vereceği anlaş ı l m a y a n b u i s y a n T a l a t Beyi f e n a h a l d e s a r s t ı . Ç o k ye'isli b i r h a l d e t e l g r a f h a n e d e n çıktık. (*) T a l a t Bey b i r iç a c ı s i y l e b a n a ş u n l a r ı s ö y l e d i : — K â z ı m ! Ş i m d i n e o l a c a k ? Bu a s k e r l e r , b u r a d a kileri de a y a k l a n d ı n r s a bir de S u l t a n H a m i d b u n l a r d a n cesaret a l a r a k h a r e k e t e geçerse n e yaparız? Keşk e m e r k e z i n i z gizli k a l s a y d ı . A h v a l i b i l m e y e n a r k a d a ş l a r ı m ı z ı n b ü y ü k g a f l e t l e r i bize p a h a l ı y a m a l olacak. Çok haklı imişsin. Şimdi n e d ü ş ü n ü y o r s u n ? — T a l a t b e y ! Y a p ı l a c a k ilk iş b a s i t t i r . Derhal Harbiye Nazırına müracaatla bu askerin kat'iyyen Sirkeci ye indirilmeyerek m ü n a s i p bir yerden v a p u r la Beşiktaş'a nakillerini istemektir. Aynı z a m a n d a bu askerin içme Beşiktaş'tan adamlarımızı k a t a r a k onlara şu propagandayı yaparız: «Terakki ve İttihad cemiyeti padişahımızdan terh i s i n i z i r i c a etti. Siz d e i s t e r s e n i z P a d i ş a h ı m ı z i r a d e eder.» ı Ondan sonraki ahvale göre hareket tarzını düş ü n ü r ü z . Biz t e ş k i l â t ı m ı z ı t e m a m i y l e o r t a y a a t m a d ı k . H e l e f e d a i l e r i m i z t e m a m i y l e gizlidir. İ h t i y a t olar a k s i z l e r a h v a l i n a ç ı l m a s ı n a k a d a r gizli b u l u n u n u z . T a l a t Bey m ü t a l â a m ı b e ğ e n d i v e b e n d e d e r h a l icabeden tedbirleri aldım. Beşiktaş'a askerin a r a ş m a ( * ) Bu telgrafhane sonraları bir aralık İstasyon lokantası oldu. Daha sonraları da yıkılarak oraları meydan haline konuldu.

HÜRRİYET MÜCADELESI BAŞLIYOR

371

b u işi e n iyi b a ş a r a c a ğ ı n ı b i l d i ğ i m k a r d e ş i m m ü l â z ı m ı e v v e l ( Ü s t e ğ m e n ) H u l u s i Beyi sivil o l a r a k saldırdım.

Harbiye Nezaretince de askerin İstanbul'a sokulması mahzurlu görülerek Harbiye Nazın Ömer Rüşt ü ve Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Şakir Paşalar treni mahsusla Hadımköy'e giderek bizim düşündüğümüz gibi vapurlarla Ayastafanos'tan (Yeşilköy) Beşiktaş'a naklolunduklarını ve sayılarının 350 nefer olduğu «terhisinizi isteyiniz!» propagandasının çok hoşlarına gittiğini, «cemiyete Yaşasın!» dediklerini öğrenerek Talat Beye müjde verdim. Talat boynuma sarılarak teşekkürlerini söyledi. Benim Edirne teşkilâtım kuvvetlendirmek için bir aralık Edirne'ye gitmekliğimi rica etti. Bunu çok önceden düşünerek Edirne Harbiye ve İdadi mekteplerinin imtihanlarını teftişe memur edildiğimi ve Ağustosun haftasında buradaki Harbiye mektebi imtihanlarmdaki vazifem bitmiş olacağmdan oraya gideceğimi söyledim. Çok memnun kaldı. Edirne isyanının mahiyetini Edirne'ye gittiğim zam a n i n c e d e n i n c e y e a r a ş t ı r d ı m v e t e l g r a f h a n e d e n isy a n e d e n a s k e r i n İ s t a n b u l ile m u h a b e r e l e r i n i d e a l d ı m . Şöyle k i : Üçüncü O r d u n a m ı n a diye meşrutiyetin haftas ı n d a E d i r n e ' y e S e r e z ve D r a m a ' d a n b i r h e y ' e t gelmiş. E r k â n ı h a r p Y ü z b a ş ı Giritli Ruşeni, Yüzbaşı Rag ı p Rıfkı, D r a m a c e z a reisi A z m i B e y l e r ( İ s t a n b u l Polis M ü d ü r ü U m u m i s i o l a n ) v e D r a m a S e r e z e ş r a f ı n d a n bazı zatlar. Edirne'deki arkadaşlarımız b u n l a r a parlak bir karşılama hazırlamışlar. Asker kıt'alan ve koşulu b a t a r y a l a r bile çıkarmışlar. Y a p ı l a n t a k l a r a o z a m a n a k a d a r â d e t olan «Padişahım çok yaşa»

572

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

levhlan da konmuş. Ruşenı bu parlak merasimden heyecanlanarak büsbütün çileden çıkmış ve kılıcını çekerek bağırmış: — Bu menhus levhalar hâlâ burada neden asılı duruyor! Biz onu şöyle yaptık, böyle yaptık!., diye söylediğinin sonradan dahi farkına varmadan kılıcı ile bu levhaları parçalamış!.. (*) Bu vaziyet askere çok kötü tesir yapmış. Orada ses çıkmamış. Fakat kışlalara döndükten sonra kaynaşma başlamış. Münakaşaların sonunda cemiyetin padişahın düşmanı olduğuna, padişahımızı öldüreceklerine veya öldürdüklerine k a r a r verilmiş. 19 Temmuz 1324 de kışlalardan boşanarak istasyon yolunu tutmuşlar. Yollarda cemiyete karşı küfürler savurmuşlar. Bunları durdurmak ve nasihat vermek isteyen bazı zabitleri ve bu a r a d a Edirne cemiyetinin ikinci numarasını taşıyan ve merkez azasından bulun a n Topçu Yüzbaşısı İhsan Divitcileri de dövmüşler. Askerin başında Alay m ü f t ü s ü Yalıya ve alaylı Kolağası Ömer bulunduğu halde istasyona gelmişler. Makine başındaki muhaberelerine ait üç telgraf aynen şunlardır: Sadrazam Sait Paşa Hazretlerine, Atabei Şahaneye Cemiyeti İttihadiye namı mefsedetiyie Padişahımızın düşmanı olduğuna ve Padişahın çok yaşa elvahı daiyesini çâk ederek nefsi nefisi h ü m â y u n u n a suikast etmek ve madalyalarımızı toparlayarak iradei ( * ) Söylediğini anlamak kabiliyetine göre insanlar dört çeşittir : 1. — Söylemeden düşünür. Şu halde sözünün mânasını bilerek söyler. 2. — Söyledikten sonra ne söylediğinin farkına varır. 3. — Söyledikten sonra da farkına varmaz, ancak kendisine İhtar olunursa anlar. 4. — Kendisine ihtar olunsa da «ninma* veya anlasa da inat eder durur.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

373 *

şahaneleri olmadan bir nişanei mefsadet olmak üzere allı yeşilli şerit taktırdıkları, biz müslüman asker kulların gayreti diniyemize dokunarak bizzat padişahımız efendimiz hazretlerinin tahtı âlibahtı Osmanide istikrarı uğrunda ve bilumum efradı şahane ve bir alay müftüsü ve iki üç zabit bulunduğumuz halde hâkipayı şahanelerine yüz sürmek ve uğuru şahanede can vermek üzere Edirne istasyonunda bekliyoruz. Ferman Padişahımız efendimiz hazretlerinindir. 19 Temmuz 1324 Alay Müftüsü Yahya Efendi Sadrazam Sait Paşa Hazretlerine Zabitan umumiyet denilecek derecede cemiyete dahil olduğundan ve cemiyetin amali de sadıkanı padişahiyi katletmek üzere yemin ve ahdi misâkta bulunduklarından her birerlerimizi günagün ve bahusus başımızdaki zabitanı katletmek ağlebi ihtimâl olduğundan her bir taburdan miktarı münasibinin ve kaç kişiden mürekkep olmak icabederse bir hey'etin kabulü veyahut bizim ne suretle idamei h u k u k u m u z lâzım geleceği arz ve istizan olunur. 19 T e m m u z 1324 U m u m efradı Kolağası Alay Müftüsü şahane Ömer Yahya Telgrafnamei sami' Timurtaş'ta U m u m Asakiri Şahane n a m ı n a Alay Müftüsü Y a h y a ve Kolağası Ömer Beylere C. 1 9 / T e m m u z 1324. V e l i n i m e t i m i z Padişahımız e f e n d i m i z hazretlerinin k a v a n i ı ı i âdilelerinin tahtı himayesindesiniz. Sabır v e itidali iltizam e y l e m e n i z Harbiye Nezareti Celilesinden b a iradei seniye vaki ola-

374

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

cak evamire ve vesaya dairesinde hareket etmeniz lâzımdır. Telgrafınız Nazın müşarünileyh hazretlerine elden verilmiştir. 19 T e m m u z l 3 2 4

Sadrazam Sait Bu hâdisenin neticesini Edirne merkezi telgrafla 24 Temmuz saat 5 işaretli telgrafiyle bildirdi: İstasyonda toplanmış olan efradı müstebeddileden üçyüz elli k a d a n başlarında hemen hiç zabit bulunmayarak İstanbul'a gittiler. Hadımköyü'nde istikbal ve Ayâstafanos'ta vapura irkâp olunarak Beşiktaş'a nakledildiler. Sarayda birkaçı şeref misüle nail oldu. Kendilerine zabitlerine itaatleri emrolundu. Avdetlerinde istasyonda bulunan bilcümle asker ile beraber kışlaya girdiler. Bu harekât esnasında heyecan görülmüş ise de ahaliye hiç bir tecavüz vukubulmamış olması emniyet vermiştir. Talepleri ve fikir ve niyetleri tam para ile müstebdel olmaya inhisar etmiştir. Merkezde bulunan efrad bütün matluplannı almak için israr ettiklerinden elde mevcut para verilerek terhis ediliyorlar. Mevaki'de efradı müstebdilenin dahi tam matluplan verilerek terhis edilmeleri derdesttir. Edirne Merkezi. Merkezi Umumide bunu aynen bastırarak on para fiatlı bülten şekilde her t a r a f a yaydı. İsyana sebep olan Ruşeni'yi de Selânik'e çağırarak İzmir'e bir hey'et halinde yollamak gibi kısa düşünürlük yaptı. Edirne'ye gittiğim zaman Merkezi Umumi'nin bu gafletini oradaki arkadaşlanm bana şikâyet ettiler. Edirne'deki çalışmalanm bahsinde bunu da göreceğiz.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

375 *

SELANİK'TEN GELEN HEY ETİN ÇALIŞMALARI Ben, Merkezi Umumi'nin İstanbul'a selâhiyet sahibi bir iki kişi göndermesini istediğimin sebebi ilk iş Sultan Hamid hakkında vaktiyle düşündüğümüz kararın tatbikini kararlaştırmak idi. Bu ve diğer işler hakkında proğram hazırlayarak neleri, nasıl yapacağımız hakkında fikirlerimizi birleştirmek ve tesbit etmekti. Bu arada Merkezi Umumi'den resmi bir surette bir murahhas hey'etinin de parlak bir merasimle gelişini de hazırlayacak idik. Çok sayıda bir hey'etin tam Edirne'de askeri isyan çıktığı bir sırada İstanbul'a gelişi cemiyetin prestijini çok küçülten bir hâdise idi. Bunu niçin yaptıklarını sorduğumda Talat Beyden şu cevabı aldım : — Sadrazam Sait Paşa, Meşrutiyetin ilânını müteakip Selânik'teki müfettiş Hüseyin Hilmi Paşaya telgarf çekmiş. Terakki ve İttihad merkeziyle yakmdan temas edebilmek maksadiyle İstanbul'a murahhas gönderilmesini istemiş. Merkezi Umumi de bizi seçti. Burada Merkezi Umumi selâhiyetiyle iş görebilmek için kuvvetli geldik. Sultan Hamid de meşrutiyeti kabul ettiğinden yapılacak işleri ona yaptırabileceğimiz kanaatindeyiz. Ona karşı yapılacak her hareket krallık ve imparatorlukla idare edilen İngiltere ve Almanya'da da fena tesirler yapar. Eğer meşrutiyeti kabul etmeseydi tabii biz de işi sonuna kadar götürerek vaktiyle düşündüğümüz gibi Reşat Efendiyi tahta geçirirdik. Ben — Siz teşkilâtınızı ve bütün şahsiyetlerinizi ortaya atarken Sultan Hamid'in para ve mevki kuvvetiyle bir takım gizli teşkilât yaptırmayacağı ve ga-

376

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

zeteler satın almayacağı ve ilk fırsatta bir irtica' hareketiyle hürriyet severleri yok ederek daha kötü ve daha zalim bir istibdad idareye dönmeyeceği hakkında düşüncelerinizde bir hava payı bırak mıyorsunuz? Tarihin birçok misâlleri, hele kendi tarihimizin ve hatta Sultan Hamid'in yaptığı ortada dururken bu hareketimiz saflık değil daha ağır bir şeydir. Şu Edirne isyanı da gösterdi ki en ufak bir bahane ile İstanbul'da veya başka yerlerde askeri isyanlar çıkarılabilir. Bu isyanlar hürriyet ve meşrutiyet severleri ve bütün cemiyetimizi kanlar içinde boğabilir. Talat — Eğer Sultan Hamid isteseydi bu Edirne isyanını pek âlâ istanbul'a veya başka yerlere de teşmil edemez mi idi? Bu Edirne isyanı da gösterdi ki Sultan Hamid'e güvenmekte isabet etmişiz. (Öyle, doğru diye hey'etten de tasdik edenler oldu.) Ben — Ben öyle düşünmüyorum. Henüz Sultan Hamid ve taraftarları cemiyetimizin kuvvet ve kudretini anlamış değillerdir. İstanbul'da kuvvetli bir .fedai teşkilâtı olduğunu, Ordu ve donanmada da cemiyetin kuvvetli teşkilâtı bulunduğunu sanıyorlar. Henüz ilk darbenin tesiri de ortadan kalkmamıştır. Bundan başka Edirne isyanı nihayet tezkere isteriz şeklinde sona ermesinden bu kuvvete güvenemeyeceğini Sultan Hamid pekâlâ anlamıştır. Talat — Peki, ne yapalım o halde? Ben — Cemiyet teşkilâtını ortaya atmayalım ve yine gizli faaliyetine devam ettirelim. Cemiyetin mevcut kuvveti hakkında Merkezi Umumi beyanatta da bulunsun, istanbul ve Edirne'de teşkilât, icabında Sultan Hamid ve istibdad taraftarlarını ortadan kaldırabilecek fedai teşkilâtı saraya kadar sokulsun. Bir taraf-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

377 *

tan da meşrutiyet idarenin icabı siyasî partiler kurulsun. Bunlar cemiyetin tanınmış şahsiyetleri tarafından yapılacak fikir arkadaşları topluluğu ve proğramiyle açıktan faaliyete girişirler ve intihabat ta bu esasa göre yapılır. :jt* O

Benim bu mütalâalarım, hiddetle sonra da istihza ile karşılandı. Bu işlere ancak Selânik'te toplanacak kongrede k a r a r verilebileceği söylenerek şimdi hey'etin neler yapmasını düşündüğüm benden soruldu. Ben — İkişer ikişer kabinenin muhtelif azasiyle görüşelim. Onlarm fikirlerini önce tesbit ettikten sonr a ikinci bir toplantı 3'aparak fikirlerimizi beyan edelim ve bir proğram yapalım. — Bu fikir güzel, bravo, bravo! diye sesler bu teklifimi beğendiler ve kabul ettiler. İkişer ikişer ayrıldık. Talat ve Hafız Hakkı Sadrazama, ben Avukat Baha ile Tophane Nazırı Ali Rıza Paşaya gittik. 13 Temmuz 1324 de Zeki Paşanın yerine bu makama tayin olunan Ali Rıza Paşa, bizi sevgi ve saygı ile karşıladı. Cemiyetin bu kararından çok memnun kaldığını bildirerek, padişahı kuşkulandırmamak çok mühim olduğunu ve hükümetin kendi proğramım serbest olarak tanzim ve ilân etmesinin en hayırlı bir yol olduğunu, meşrutiyet idarenin kökleşmesi için lâzımgelen icraatın hükümet tarafından almması her türlü fenalıkları önleyebileceğini, cemiyetin de bir murahhas hey'etiyle hükümetle bir düziye temasta bulunması maksada kâfi geleceğini izah etti. Bu güzel fikirlere teşekkür ettik. Yalnız bir endişemin beyanına müsaadelerini isteyerek dedim :

378

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

— Güzel fikirlerinizi bütün arkadaşlarımızın kabul edeceğine şüphe etmiyoruz. Ancak uzun yıllar keyfi idareye alışmış bulunan Sultan Hamid'in zayıf bir zamanımızda ikinci bir defa daha bu yola sapmak isteyeceğini hiç mi düşünmeyelim? — Cemiyetiniz hürriyeti almak için neler düşündü ve yaptı ise onu devam ettirmek için de düşünüp yapabileceğini elbette Sultan Hamid de hesaba katar. *5i:*

Selanik m u r a h h a s hey'eti ve İstanbul merkezi ikinci ictimamızda aşağı yukarı aynı cevaplan almış olarak toplanmış bulunuyorduk. Şu halde kararımız kolay oldu : Hükümeti icraatında serbest bırakmak, proğramını istemek ve murahhas hey'etinden ayrılacak bir iki kişi ile bir düziye hükümetle temasta bulunmak. Ben ayrıca d a h a önceden de ileri sürdüğüm iki ricada bulundum. Biri cemiyetin kuvvetini göstermek için bir beyanname neşri. İkincisi Sultan Hamid'e karşı çok ihtiyatlı bulunmaklığımız. Akşamları Sirkeci'deki Köfteci Ali Efendinin lokantasında bulunmak karariyle ayrıldık. * *

*

İstediğim beyannameye yanaşılmadı. Üsküp merkezinden gelen Necip Draga da buna pek içerledi ve meşrutiyetin alınmasında; Firzovik'te toplanan Arn a v u t l a n n Üsküp merkezi vasıtasiyle padişahı tehdidin tesirlerini -kendi bildiği ve arzu ettiği gibi- yazdırdı. Bunlardan hayli nüsha alarak Üsküp'e gitti. Giderken Selanik arkadaşlanmıza karşı ateş püskürerek bana dertler yandı. Sultan Hamid'e karşı çok ihti-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

379 *

yatlı bulunmaklığımız lüzumuna Selanik'ten gelen arkadaşlar hiç de ehemmiyet vermiyorlardı. Hatta 21 Temmuz gazetelerinde kendilerini ilân dahi ettirdiler. Ne ise ki ilk beyannamelerindeki hatayı anlayarak İstanbul merkezinin fikrine gelmişler, Kanunu Esasi'yi cemiyetin ilân ettirdiğini ilân etmişlerdi. Tebliğ aynen ş u d u r : TANİN İDAREHANESİNE (Diğer gazetler de var) Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyeti mülkü millete Kanunî Esasi'yi bahşettirmiş ve kanunu mezkûrdan temamii istifadeyi mukaddes ve muazzez bir maksad olarak takip etmekte bulunmuş olduğu umumun malûmudur. Sayei şahanede bir şekli meşrutiyet kazanmış olan hükümeti haziranın cemiyetin maksadı mukaddesine henüz tamamen kesbi ıttıla edemediği varidi mütâlâa olduğundan cemiyet ise bütün iktidar ve mesaisi ile yeddi erbabı namus ve liyakatte görmek istediği hükümetin tealii şanu şevketini temin ve millete müstait ve müstahak olduğu refah ve saadeti istihkar etmekten başka bir emeli olmadığından ve el birliğiyle ve bir saiyi mütemadi ile sırf bu emeli muazzez ve mukaddesin saha arayı huhusul olması için ibrazı mesai edilegelmekte olduğundan hükümeti hazıra ile hadimi millet ve vatan olan cemiyet beyninde vücudu lâzimeden olan itimat ve emniyetin celb ve terakkisine çalışılarak bu babdaki emeli mübeccelin tesrii, husulü için efradı cemiyetten Erkânıharp Binbaşı Cemâl ve Hakkı Beylerle Necip, Talat, Rahmi, Cavit ve Hüseyin Beylerden mürettep bir hey'eti mahsusa Dersaadete azimet etmişlerdir. 19 Temmuz 1324 Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti Selânik Merkezi

380

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

SULTAN HAMİD'LE MÜLÂKAT Akşam üstü köfteci Ali Efendinin lokantasına gittim. Az sonra Talait ve E r k â n ı h a r p Binbaşı Hafız Hakkı Beyler geldiler. Çok m e m n u n ve şen idiler. İsmail Hakkı Bey sordu : — Kâzım! Bil bakalım, biz nereden geliyoruz?.. Ve arkasından şu sözleri de yetiştirdi: — Beyhude düşünme bulamazsın. Hiç kimsenin aklına gelmeyeceği bir yerden! (Kulağıma eğilerek yavaş sesle) Saraydan! Sultan Hamid'le mülakattan!., dedi. Ben — Mülâkatm şekli hoşa gidecek tarzda değil. Daha öncede söylemiştim. Selânik'ten hükümetin, padişahın ve b ü t ü n İstanbul halkının tantanalı bir şekilde karşılaması lâzım gelen bir hey'et gelmeliydi. İcabeden bu tarzda Saraya gidilmesi cemiyetimizin şerefi ve prestiji için pek iyi olurdu. Bari görüşülen şeyler hepimizi m e m n u n edecek işler midir? Henüz bir proğram tesbit etmeden yapılan bu mülakata Sult a n Hamid; kendisine cemiyetimizin arzı şükranı gibi bakacak ve öyle de yapacaktır. Hafız Hakkı Bey — Kâzım bey! Herif korkusund a n ölecek!.. Cemiyetimizden titriyor. Ne isterseniz y a p m a y a hazırım, diyor!.. Ben — Hakkı Bey, ölen cemiyetimizin prestijidir. Köfteci Ali Efendinin lokantasından saraya gidilmez. Oradan d a yine bu lokantaya gelinmez. Sultan Hamid şu a n d a sizin bu halinizi öğrenerek sevincinden ihtimâl kabına sığamaz olmuştur. Hele elinizde esaslı bir proğram olmadan bu eski müstebit k u r d u n karşısına çıkarak onu hâkim vaziyete sokmanız, ona kim-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

381 *

bilir ne ümitler verdi. Lâfın kısası bütün millet ve ordunun yıllardanberi nefretini kazanan Hamid bu sefer de partiyi vurdu. Bakın başımıza ne çoraplar örecektir. Böyle bir mülakat yapacağınızı hiç değilse dah a önceden İstanbul merkezine haber verseydiniz. Her hususta d a h a hazırlıklı gidebilirdiniz. Talat Bey söze karışarak dedi: — Kâzım! Ben seninle gitmeyi de düşündüm. Fakat bir sivil, bir asker kâfidir, dedim. Hakkı senden kıdemli olduğundan onu yanıma almayı tercih ettim. Sultan Hamid'le temastan sonra ona karşı emniyetim daha çok arttı. Onun artık hürriyete, meşrutiyete ihanetine imkân yoktur. Herif bizden ziyade hürriyete t a r a f t a r olmuş. Eğer kendisini ölünceye kadar tutacağımızdan şüphe etmezse dünyada bizden ayrılmaz. Bize karşı bir padişah kibir ve azametini aslâ göstermedi. En yakın arkadaş gibi, hem de kendini bir düziye küçük göstererek bizimle görüştü. Hafız Hakkı da sevincinden ağzı kulaklarına varır gibi bu hali tasdik etti: — Vallahi! Billahi! Öyle. Hayret yahu! Bu herifi yakından görünce insan bunun ne korkak adam olduğunu anlıyor. Ben — Mithat Paşanın ve bir çok vatandaşların katili olan, hürriyet sever insanları zindanlarda, sürgün yerlerinde çürüten bir zalimle görüşmeyi asla düşünmedim. Ona karşı şu dakikada da içimde nefretten başka bir şey uyanmıyor. Ben mütalâalarımı söyledim. Zalimlerin hepsi korkaktır. Zulümlerini tıpkı bir yılan gibi korkak olduklarından yapmaktadırlar. Siz bu halinizle ve hele saraydan köfteci Ali Efendiye gelmekle ona f e n a ümitler verdiğiniz kanaatindeyim.

382

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

O sizi adım adım takip ettirdiğine, hergûn aldığı ve alacağı jurnallarla kendini daha kudretli görerek bir irtica' hazırlayacağına ben de zerre kadar şüphe kalmamıştır. Elinizde bir proğram görmemesi bu eski kurdu zıvanadan çıkaracağım siz de kabul ederseniz. Cemiyetimizin ve dolayisiyle bütün milletin çok hayrın a olur. Talat — Kabineyi değiştirerek şüpheli olan Sait Paşa yerme Kâmil Paşayı getirecek. İnanalım bu herife be Kâzım! Selânik'teki Beyaz Kule bahçesini de cemiyetimize hediye etti. Ben — İnşallah benim düşüncelerim bir vehim çıkar da ben mahcup kalırım. * * *

Arkadaşlarımız, muvaffakiyetlerini ilâve tarzındaki ve on p a r a fiat yazıh beyannamelerle de neşrettiler. 24 Temmuz 1324 gazeteleri de aynen bastı: SELÂNİK'TE OSMANLI İTTİHAD

VE TERAKKİ

CEMİYETİ DAHİLÎ MERKEZİ UMUMİSİNE Bugün dahi arz olunduğu üzere bu gece Mabeyni Hümâyun'a azimet olunarak vatanm selâmeti k a f iyesini temin eyleyecek surette Kâmil Paşanm tahtı riyasetinde isimleri yarın sabah batelgraf arz edilecek olan bütün namuskâr ve pek muktedir zevattan mürekkep bir kabinenin teşkiline ihrazı muvaffakiyet olunmuş ve cemiyeti mukaddesemizin niyyat ve âmalinin n e f i mülkü millet ve padişaha fartı sadakat esaslarına müstenid olduğu hakkında emniyeti kat'-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

383 *

iyei şahane tebşir edilmiş ve Selanik'teki Beyaz Kule bahçesinin Osmanlı İttihad ve Terakki cemiyeti namına inayet ve ihsam makrunu müsaadesi şehriyari olmuş bulunduğu ve üç günlük mesai ve teşebbüsatı âcizanemiz hakkındaki tafsilâtın baposta arz edileceği ve tebşiratı vakıai âcizanemizin Suriye vilâyeti dahi dahil olmak üzere bütün Anadolu ve Rumeli vilâyatı merkezlerine tamim buyurulması maruzdur. Hey'eti Meb'usa 25 Temmuz gazeteleriyle de şu beyannameyi neşrettirdiler : OSMANLI TERAKKİ VE İTTİHAD CEMİYETİNİN BEYANNAMESİDİR Muhterem Vatandaşlarımız; Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyeti milletimizi muhtaç olduğu hükümeti mevşrutaya nail etmek için uğraştı. Zatı şevketmeap hazreti padişah! bu maksadın muazzeziyet ve mukaddesiyetini takdir buyurarak milletin Kanunî Esasî'sine, hürriyetine mazhariyetini ilân edilmesini ferman buyurdu. Bu emir ve fermani hümâyunu mülûkane bütün vatam bir gülizan saadet haline getirdi. Bütün kulübü milleti pür neşat ve meserret ve hâkipayi mülükânelerine karşı lebrizi ubudiyet ve hürmet kıldı. Onbeş gündenberi sevgili memleketimizin her noktasında icra olunan parlak nümayişler mahzuziyeti umumiyenin derecei kemâlini ve bilâtefriki cins ve mezhep bilumum tab'anm makamı muallâyı hükümdariye doğru müteveccih bulunduğunu gösterdiğinden şayam şükrandır. Fakat

384

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

artık bu n ü m a y i ş l e r e n i h a y e t verilerek b ü t ü n efradı •milletin k e n d i i ş l e r i y l e , g ü ç l e r i y l e , v a z i f e l e r i y l e i ş t i gâl edecekleri z a m a n hulûl etmiştir. Cemiyet b u ciheti k e m â l i s a m i m i y e t l e u m u m a i h t a r e y l e r .

Padişahımız efendimiz hazretleri, tab'ai sadıkalarına gerek Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyetinin hüsnü niyet ve sadakatine temamiyle mutmain bulunduklarını ve âmali hümâyunu şehriyarilerinin yalnız memleketin temini ü m r a n ve saadetine ma'tuf bulunduğunu lisanı h ü m â y u n u mülükaneleriyle beyan buyurmuşlardır. Artık padişah ile millet arasında hiç bir kuvveti haine kalmadığını izhar eden bu iradatı hakimane milletin muhtaç olduğu namuskâr bir hey'eti vükelânın tayiniyle de kesbi kuvvet ve teeyyüt eylemiştir. Bugün teşekkül eden bu hey'et bütün efradın mazharı itimadı olmaya bihakkın lâyık olduğundan milletin lıey'eti vükelâya temamen raptı kalp etmesini tavsiye ederiz. Bugünden itibaren lıey'eti vükelânın malik oldukları selâhiyeti kâmile dairesinde çalışabilmeleri, vatanm terakki ve tealisini temin edecek mesaili ıslah:yenin müzakeresiyle meşgul olmaları yalnız bir şeye muhtaçtır ki oda, ahali nin idarei u m u r u hükümete ne suretle olursa olsun müdahale etmemesidir. Aksi harekete karşı, memlekette hükümetin mefkudiyeti hissini vereceğinden elbette kat'iyyen şayanı tecviz olamaz. Kan dökmeksizin istihsal edilen maksat ve onbeş gündenberi bütün ecanibin takdir ve talisinin! celb cdecek bir dairei edep ve terbiyede cereyan eyleyen muamelât halkımızın ne k a d a r durendiş, tecavüzden müetenip, her ferdin h u k u k u n a ne kadar riayetkâr olduğunu gösterdiğinden şimdi kazanılan bu muvaffakiyetin kaybedilmemesi için el birliğiyle çalışmamızı umum vatandaşlarımıza ihtar eyleriz.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

385 *

Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyeti, muamelâtı resmiyei hükümete bilhassa memurları tayin ettirmek gibi teferruata kat'iyyen müdahale eylemek hakkını haiz değildir. Binaenaleyh güya cemiyet namına hareket ediyorlarmış gibi sahte bir vaz'u tavır takınarak bu kabil metalibatta bulunacaklar hakkında hükümetçe muamelei lâzime icra olunduktan başka harekâtı vakıanın cemiyetçe de şediden muvalıeze ve takbih olunacağı nazarı dikkatten dür tutulmamalıdır. Cemiyet vazifesini suiistimal etmeyerek daima dairei meşruiyette hareket eylemiş ve eyleyecektir. İdarei sabıkaya mensup bazı kimse hakkında da ne yolda muamele icrası icabedeceği makamatı a idesinde tezekkür edilmekte olduğundan bu hususta dahi örfî ve tahakkümî muamelâttan kat'iyyen ihtiraz ve ictinab olunmalıdır. Zira, şunun bunun millet namına hareket etmekle bir kimsenin zarardide olmasını talep eylemeye hakkı yoktur. Aksi takdirde eskiden şikâyet etmekte olduğumuz girivei muamelâta biz düşmüş oluruz ki bunu da elbette vatandaşlarımız tecviz etmezler. İşte bu esbaba mebni Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyeti, umum efradı v a t a n a zatı şevketmeap hazreti tacidariye hürmet ve ubudiyetlerinin payidar olmasını, heyîeti vükelâya emniyet ve itimat ve netayice intizar edilmesini, her bir ferdin idarei umuru millete müdahale etmeyerek kendi umuru hususiyesiyle meşgul olmasını ve şahsiyattan ictinab ve ihtiraz etmesini halisane beyan ediyor. Bugünkü gazeteler Sait Paşanın da istif asiyle yerine Kâmil Paşanın tayin olunduğunu ve Şeyhülislâm F. : 25

386

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

Cem âlet tin Efendinin yerinde bırakıldığını da ilân ettiler. Tarihi bir hatıra olan Padişahın iradesiyle yeni hükümeti kimlerden kurduğunu bildiren, sadrazamın cevabmı aynen yazıyorum : (Veziri mealisemirim Kâmil Paşa) (Sait Paşanın vukuu istifası cihetiyle mesnedi sadaret mücerrep olan sadakat ve ehliyetinize mebniuhdenize ihale ve tevcih ve mesnedi meşihat dahi Cemalettin Efendi uhdesinde ibka kılınmakla diğer vükelânın Kanunî Esasî'miz mucibince bitteşkil memuriyetleri icra olunmak üzere arz ve ahseri amalimiz Devleti Âliye ve Memaliki Şahanemizin müstait bulunduğu her türlü terakkiyatın istikmâli ve bilcümle teb'ai şahanemizin tezayüdü refah ve saadeti kaziyei mühimmesi olmakla, ona göre sarfı mesai olunması matlubu şahaııemizdir. Cenabıhak tevfikatı ilâhiyesine mazhar buyursun.) Fi 9 Recep Sene 1326 HATTI HÜMAYUNU MÜLÛKÂNE SURETİ MÜNİFESİDİR. Mucibince icra olunması Sadareti Uzmanın takriri maruzî suretidir : Teşkili uhdei âcizaneme havale buyurulan Hey'eti Vükelânın sureti tertibi bervechiâti arz olunur Harbiye Nezaretine Recep Paşa Hiriyice Nezaretine İpkaen Tevfik Paşa Adliye Nezaretine İpkaen Hasan Fehmi Paşa Şurayı Devlet Riyasetine Orman ve Maadin ve Ziraat Nazırı sabıkı Tevfik Paşa

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

387 *

Dahiliye Nezaretine Reşit Âkif Paşa Maliye Nezariten esbak Ziya Paşa Bahriye Nezaretine Zırhlı Donanmayı Hümâyun Komodoru Arif Paşa Evkafı Hümâyun Nezaretine Şurayı Devlet Azasından Mahmut Ekrem Bey Maarif Nezaretine İpkaen Hakkı Bey Ticaret ve Nafıa Nezaretine Babıâli Hukuk Müşaviri Gabriyel Efendi Orman ve Maadin ve Ziraat Nezaretine Şurayı Devlet Azasından Mavrokordato Efendi İntihab olunmuş ve Harbiye ve Dahiliye Nezaret lerine intihab edilen Recep ve Reşit Paşaların Dersaa dete vüsullerine kadar Harbiye Nezareti umurunun Tophane Nazırı birinci ferik Rıza Paşa ve Dahiliye Nezareti vezaifinin Maarif Nezaretinde bulunacak Hakkı Bey taraflarından vekâleten idaresi münasip görünmüş olmakla takriri âcizanem münderecatı rehini tasdiki âli olarak bâlâsı Hattı Hümâyun cenabı hilâfetpenahileriyle tevşih buyurulduğu halde müşarünileyhin memuriyetleri icra ve ilân olunacağı muhatı ilmi âliyi hazreti padişahlleri buyuruldukta katibei ahvalde emrü ferman hazreti veliyülemir efendimizindir. Fi 9 Recep Sene 1326 Fi 24 Temmuz Sene 1324 Sadrazam Mehmet Kâmil bin Salih 26 Temmuz 1324 İstanbul gazetelerinde «Dün aldığımız Tan gazetesinde okunmuştur» başlıklı Rahmi Beyin İstanbul'daki Paris'te çıkan Fransızca Temps

388

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

gazetesi muhabiri ile mülakatım yazdılar. İstanbul'a geür gelmez yapıldığı anlaşılan bu beyanat hey'eti meb'usa veya m u r a h h a s a diye anılan Selanik'ten gelen arkadaşların Merkezi Umumiye namına iç ve dış siyasetimiz hakkındaki fikirlerini de bildirdiğinden İkdam'dan aynen kaydediyorum: «Selanik Belediye Meclisi a z a s m d a n olup «İttihad v e Terakki Cemiyeti» tarafından Dersaadete irsal o l u n a n h e y ' e t i n reisi R a h m i Bey ile a h i r e n u z u n bir mülakatta bulundum. Rahmi Bey beni kabul edip tebliği i f a d a t a diğer aza t a r a f m d a n memur edilmiş idi. İ ş t e s ö z l e r i :Teşkilât v e t e r t i b a t ı b i l h a s s a b u r a d a h ü k ü m f e r m a olan casusluk sebebiyle pek ziyade sektedar olmuş olan Dersaadet şubesini m u h k e m surette tensik v e tarsin için b u r a y a geldik. Bu k u v v e t i bulunca h ü k ü m e t e daha müessir surette ifayı nesayih edebileceğiz, şimdiki halde bazı v ü k e l â n m tayinind e n o k a d a r m e m n u n değiliz. (Bu ifadelerin y e n i kabinenin teşekkülünden önce olduğunu beyana hacet görmeyiz.) Bahusus Bahriye Nazırının ipkası ve Abdurrahman Paşanın hey'eti vükelâda kalması hoşum u z a gitmedi. Sait Paşanın Sadrazam olmak üzere i n t i h a b e d i l m e s i n i d e m u v a f ı k b u l m u y o r u z . 1876 K a nunî Esasî'sini b o ğ m a k e m r i n d e m u a v e n e t i s e b k e d e n odur. Elhasıl maiyeti ş a h a n e d e evvelce bulunup hâlâ mevkilerini m u h a f a z a e t m e k t e olanlara yol verilmesini t a l e b e d i y o r u z . B u ı ı a d a i r y a r ı n , y a n i S e l a n i k ' t e n diğer mürahhaslarımız geldikten sonra karar ittihaz edeceğiz. M u v a s a l a t ı m ı z g ü n ü n d e n beri e f a l v e icraatımıza d a h a kuvvetli bir v a h d e t v e ittirad verdik. Daha bugün, bütün İstanbul gazeteleri cemiyetimiz i n s e v k v e i d a r e s i n e t a b i o l m a y ı k a b u l e t t i l e r . Zatı şevketmeap hazreti mülükâne tercübesi medidelerinden memleketi müstefid edebileceklerinden şahsı hü-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

389 *

mâyuıılarını muhafaza bizce vazifedir. (Sabah gazetesi bu cümleyi yazmamış, onun yerine henüz bir program tanzim edemedik, demiş) «Siyasi programımızı soruyorsunuz. Şimdilik böyle bir programımız yoktur. Bugüne kadar yıkmak için uğraştık. Şimdi Kanunî Esasi'yi harfiyen muhafaza etmeye çalışıyoruz. Badehu memleketin âtisi için, terakkisi için çalışacağız. Zira cemiyet nabedid olmayacak. Hükümet ile iş görmeye devam edecek ve şayet hükümet doğru iş görmezse anı doğruluğa icbar eyleyecektir. (Sabah gazetesinde: Cemiyet ona ihtaratta bulunacaktır.) «Umuru hariciyeye gelince, Devleti Âliye'nin asayişi tamma muhtaç olduğuna kanaatimiz berkemâldir. Bilhassa ahran akvamın, İngiltere'nin, Fransa'mın, İtalya'nın muavenetine itimadımız vardır. Bulgaristan'dan bahsediyorsunuz. Evet, ihtimâl ki bu memleket Devleti Osmaniye'nin hakikaten asrı hazıra muvafık devlet şeklini ahzetmesinden o kadar memnun olmayacaktır. Fakat Makedonya'daki Bulgarların bizimle müttefik olduklarım beyan edebiliriz. Zaten eğer Bulgaristan birşey yapmak isterse ona mukabil biz de haricen bir istinatgâh tedarik ettik. Hakikat hürriyeti istihsâl ile uğraşmakta olan bir kavme hücum etmek namuskarlık değildir. «Teşkilâtımıza gelince onbeş senedir devam ediyor. Cemiyet merkezi Selânik'te olmak üzere bir Meclisi Umumii dahilinden, Merkezi Paris'te olmak üzere bir Meclisi Hariciden mürekkeptir. Mühim bilâd ve kasabatın her biri bir idare komisyonu, hükümleri icraya memur bir adliye komisyonu ve badeltahkik yeni azayı kabule mahsus bir tahkik komisyonu var-

390

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

dır. Teşkilâtı mezkûre son derece mahfi tutulmuş idi. Muhaberatı temin için emin adamlarımız vardı. Hatta enzan tecessüsten azade kadınları da alalekser muhaberata tavsit ettik. Biz hiç bir vakit iki veya üç kişiyi mütecaviz cemiyet teşkil etmezdik. Hükümet komitemizi ancak yakın bir zamanda keşfetti ve o vakit Makedonya'ya tahkikata memur bir askerî hey'et gönderdi. İşte bunun muvasalatı kıyamın vukuuna sebep oldu. «Elhasıl Yunanlıların, Ermenilerin ve Bulgarların hukukunu kalemleriyle müdafaa etmiş olan erbabının biz Türkleri dahi düşünmelerini rica etmekte olduğumuzu ilân etmenizi sureti mahsusada rica ederim. Zira biz dahi çok ızdırap çektik, erbabı kaleme âmik kalplerimizden, samim lulıumuzdan müracaat ediyoruz.» İSTANBUL MERKEZİYLE HEY'ETİ MURAHHASA ARASINDA İHTİLAF Bu beyanat İstanbul merkezi arkadaşlarını ayrı ayrı noktalarda müteessir etti. Toplanarak hasbihal ettik. Rahmi Beyin beyanatından bazı noktalar hepimize fena tesir etmişti: (1) İstanbul teşkilâtının casusluk sebebiyle pek ziyade sektedar olduğundan Selânik'ten gelen hey'eti murahhasanın bunu muhkem surette tensik ve tarsin edeceği (2) İstanbul gazetelerinin kendileri geldikten sonra cemiyetimizin sevk ve idaresine tabi olduklarını söylemesi. (3) Şimdilik bir proğramımız yok diye bütün cemiyeti medeniyet âlemine karşı küçük düşürmesi. (4) Dış işleri hakkında d a r görüşlülük.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

391 *

Biz, en güvenilecek kimseleri istibdadın ve hafiyeliğin en kuvvetli yeri olan İstanbul'a teşkilâta almıştık. Meşrutiyetin ilânından sonra da etrafımızda dalkavukları toplayacak bir d u r u m yaratmamıştık. Bunu Selânik'te ve İstanbul'da kendileri yaratmışlardı. Taşralardan gelen ve «Terakki ve İttihad» yahud «İttihad ve Terakki» cemiyeti diye imzalı tebrik telgraflarından tanımadığımız merkezlere cevap bile vermiyorduk. Halbuki birçok yerlerde mütegallibe veya hükümet adamları bu kabil telgrafları çektiklerine şüphe etmiyorduk. Selânik Hey'eti kuvvetli görünelim diye bunlarla muhabere ediyorlardı. Talat Beye, bunun mahzurlarını söylediğim z a m a n : — Sultan Hamid'e karşı kuvvetli görünelim diye muhabere ediyoruz cevabını verdi. (*). Ben de kendisine şöyle söyledim : ( * ) Selânik'te birinci kongrede bu hususu ileri sürdüm ve öğrendiğim bazı yerler hakkında malûmat da verdim. Fakat dinletemedim. Muhtelif yerlerde valiliklerde bulunmuş olan Hazım Bey (Dahiliye Nazırlığında da bulunmuş olan Niğde Milletvekili Hazım Tepeyranl'in anlattığı şu hatırası Meşrutiyetin ilânını müteakip memleketin her yerindeki duruma bir misaldir. «Meşrutiyet ilân olunduğu zaman ben Dirzor mutasarrıfı idim. On giftı sonra Diyarıbekir'e geldim. Valilikle Sivas'a gidiyordum. Diyarıbekir'e geldiğim zaman Belediye Reisi Pirinççi zade Arif Bey, bana müracaatla dedi ki : Muhtelif vilâyetlerden ve kazalardan birdenbire ortaya çıkan kimseler «Diyaribekir İttihad ve Terakki Şubesine» hitabiyle birçik telgraf yağdırıyorlar. Vali Mahmut Paşaya ne yapacağımızı sordum. O da işin içinden çıkamadı. Burada cemiyetin şubesi olmadığından kimse almıyor. Hepsi Belediyede toplandı. Bunları ne yapalım? Ben de şu cevabı verdim : Anlaşılan cemiyet kendisini kuvvetli göstermek için her tarafta şubeler farz ederek oralara telgraf çekiyor. Siz de İttihad ve Terakki Cemiye-

392

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

— Hürriyetin ilânından önce kurulan merkezler esas kuvvetimizi teşkil ettiği halde bunları türedi ve ne oldukları belli olmayanlar arasında boğmanın cezasını birgün birlikte çekeceğiz. Nerelerde teşkilât yapılacaksa emniyetli arkadaşlar gitmeli ve oranın hürriyetsever insanlanyle teşkilât yapmalı. Sizin bu kör döğüşünüz istibdat taraftarlarını cemiyetimizin güzel namı arkasında teşkilâtlandırıyor. Bu cinayettir. Bütün memleketde ve İstanbul'da cemiyet bilâkis Merkezi Umumi'nin ve m u r a h h a s hey'etinin yanlış hareketleriyle sayıca çoğalıyor f a k a t keyfiyetçe zayıflıyordu. Bunu kendilerine bir d a h a anlatmaya k a r a r verdik. İstanbul gazeteleri mes'elesinde en çok Mahmut Sadık Bey teessür duymuştu. Bütün gazeteler —Muti"nin Diyanbekir Şubesi diye bir mühür kazdırarak o mühürle bu telgraflara ve gelecek tebligata münasip cevaplar veriniz. Fakat gelenlerden münasebetsiz olanlar gibi yazma yınız. Meselâ: Hapishaneleri boşalttık, köpek bağladık gibi telgraflara cevap vermeyiniz! Bir de Diyanbekir'de iyi yazan kimse yok mu diye sordum. Hükümette bir kâtip olan yeğenim Ziya bendeniz var. iyi yazar diye belediye reisi bana bir isim söyledi. Ben de pekâlâ cevapları buna yazdırırsınız dedim. Belediye reisi hakkâke bir mühür kazdırmış. Muvafık mı diye gösterdi. Muvafık, dedim. Ertesi gün Vali Mahmut Paşanın yanında idim. Belediye reisi cemiyetin mührünü havi bir liste getirdi : Azilleri istenen memurlar! Listeyi yazan da Ziya Bey imiş. (Sonradan Gökalp diye şöhret kazanan) Belediye reisine kısaca teessüf ederim! dedim. Ankara'da bazı kimseler Vali Reşit Beyi (sonra Dahiliye Nazırlığı yapan) soakklarda hakaretle gezdirip mahpusları boşaltıyorlardı. Bu gibi hallerin birkaç yerde daha vukubulduğu işitiliyordu. Hemen her yerde imdyatiii mahpusların akrabaları almış, mahpusları salıveriyorlardı.

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

393 *

rat Beyin Mizan'ından başka— bize t a r a f t a r idiler. Bunlarla en ziyade Mahmu Sadık Bey mesleği icabı temasta idi. Rahmi Beyin geldiği gün Tahin gazetesi de çıkmış bulunuyordu. 4 Recep 1326 ve 19 Temmuz 1324 tarih ve 1 numarayı taşıyan bu gazetenin müessisleri olan Hüseyin Kâzım ve Tevfik Fikret Beyler meşrutiyetten önce cemiyetimize girmişlerdi. Hüseyin Cahit Bey de cemiyete yardım edecekti. Nitekim bu ilk nüshada Murat Beye verdiğimiz cevabı bastığı gibi şu tebliğimizi de ilân etti. (Az soma Mabeyn kâtiplerinden Müştak Bey de bu gazeteye girerek dört kişi oldular.)

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİHAD CEMİYETİ İhtar: Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyetinin mürevvici efkârı olmak üzere «Şurayı Ümmet» namiyle derdesti intişar bulunan gazete neşrediiinceye kadar cemiyetin tebligatı gazetemiz vasıtasiyle vukua gelecektir. Gazetemizle neşredilmeyen tebligat cemiyetin değildir. Hüseyin Cahit imzasıyle Başmakale «Babıâlinin Meslrği» başlığı altında tenkitlerden sonra şunları yazıy r d u : « .rap İzzetlerin, Çerkez Mehmetlerin, Tahsinlerin n. lâ Sarayı Hümâyun'da bulundukları, affı uraumir n ilân edilmediğini. Zeki Paşaların, Rami Paşaların vesairenin değiştirilmediğini gören halk Babıâli'ye ımid edebilir miydi? Selim Melhame, Arap İzzt; gibileri efkârı umumiyeden korkarak kaçtılar.

394

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

Efkârı umumiyenin tazyiki, gazetelerin lisanı şiddetini artırdı. Bu sayede Zaptiye Nazırı, Tophane Müşiri değiştirilerek yerlerine şayanı emniyet zatlar getirildi. Çerkeş Mehmed, Kenan Paşalar teb'id edildi... Fakat nakıs. Hâlâ Meclisi Hâsta, ahalinin —muvakkaten olsun — itimat edemeyeceği kimseler var. Arap İzzet gittiyse hâlâ Başkatip Mabeynde.» (Tanin, Murahhas Hey'etinin İstanbul işlerini tamamiyle ellerine alıncaya kadar fikirlerimize muvafık hareket etti. Sonraları Ali Kemâl ve dolayısiyle İkdam'la ve diğer Avrupa'da birbirleriyle anlaşamayan Murat Bey zümresiyle mücadeleye başladı.) Rahmi Bey, tehlikeli istibdad ve onu takip eden nazik hürriyet ilânı günlerinde İstanbul merkezinin faaliyetlerinden hiç bahsetmeyip onları bir tarafa iterek kendilerini göstermek gayreti ne kadar merkez arkadaşlarımı müteessir etmiş ise diğer iki maddedeki gafları da bizleri hayli sukuta uğrattı. Hiç bir proğram yok! Bunu biz de gördük ve İsrar edip durduk. Fakat bu gazetelere, hele Avrupa gazetelerine aksettirilmemeli idi. Üstü kapalı bir iki sözle bu geçiştirilemez mi idi? Meselâ «Proğramımızı yakında kongre huzuruna arzederek kat'ileştireceğiz» denemez mi idi? Dış işlerimiz ise sanki yalnız Bulgarlarla bir mes'elemiz varmış demesi Selânik'den ve Merkezi Umumi içinden gelen bir mürahhasın söylemesi asla doğru olmayacak sözdü. Yalnız Makedonya için Bulgarlar kadar Rumlar ve Sırplar ve hatta Arnavutlar da faaliyette idiler. Her birinin arkasmda bir iki büyük Avrupa devleti duruyordu. Bosna, Hersek, Şark vilâyetleri, Araplık hepsi birer mes'ele idi. Şu halde bir ecnebi muhabire karşı yine umumi tarzda birşey söy-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

395 *

lenebilirdi. Avrupa devletlerinin bir kısmının ismini yadetmeye hiç de lüzum yoktu. «Bütün hürriyetseven milletler» demek doğru olurdu. Her ne hal ise, münakaşalarımızın sonunda bu beyanatı protesto etmek ve artık İstanbul merkez azalığından istifa ile teşkilât ve matbuat işini dahi onlara bırakmayı arkadaşlarım istediler. Ben, işin Merkezi Umumi ile bir muhalefet mes'elesi gibi telâkki edilecek, bir şekle dönmemesini, b u n u n için de merkezimiz namına birimizin veya topluca hepimizin harekete geçmemesini ve ilk önce Rahmi Beyin beyan a t ı n a şahsî olarak teessürlerimi, Selânik'ten tanıştığım Talat Beye benim söyleyerek İstanbul merkezine ait işlerin de kendileri tarafından görülmesini teklif etmekliğimi ileri sürdüm. Bu, hale uygun görüldü, TALAT BEYLE HASBİHAL Talat Beye meşrutiyetin ilânından bugüne kadar İstanbul'da geçen hâdiselerin ve gazetelerin neşriyatını hülâsa olarak bildirdim: 1. — ö n c e Sait Paşa kabinesinin düşürülmesinde m a t b u a t m büyük tesiri olduğunu ve Sultan Hamid'in yılllardanberi hürriyeti uğrunda çalışanlara karşı türlü zulüm yapan ve keyfi saltanattan zevk duyan bir adam olup bulunmaz bir meta' gibi onun cemiyet tarafından medhedilmesi ve çok yüz verilmesi hürriyetseverler üzerinde pek acı bir tesir yaptığını ve bu yüzden cemiyetin bünyesinde sarsıntı başladığını anlattım. 2. — Tarihi hâdiselerimizden ibret almaktan gaflet etmemekliğimizi rica ettim. Alemdar hâdisesin-

396

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

de Rusçuk Yârânı şeklinin bu sefer de Selanik Yaranı şeklinde daraltılmasının başımıza bir ikinci Kabakçı irticai çıkarabileceğini, hususiyle iş başında aynı hükümdarın bulunması bu işi kolaylaştıracağını akıllarından çıkarmamalarını ısrarla tavsiye ettim. Sultan Hamid'in para kuvvetiyle bazı gazeteleri de elde edebileceğine dikkati şektim. 25 Temmuz tarihli Tanin gazetesinde Ali Kemâl'e hitaben yazılan şu satırları gösterdim: «Geçen gün huzuru şahaneye kabul buyurularak mazharı iltifat oldunuz. Dörtyüz elli Ura (Altın) atiyeni seniye aldınız. Bu parayı bir ciheti hayra sarfedeceğinizi ümit ederek iki üç gündür bekledik. Fakat bu yolda bir ilânınıza tesadüf etmediğimiz için henüz ciheti sarfını kararlaştıramadığmız anlaşılıyor. Şu ihsanı şahanenin «İanei Milliye» hesabına Bankı Osmaniye tevdi buyurulması hamiyeti müsellimelerinden muntazırdır.» (Ali Kemâl verdiği cevapta: İki yüz altmış altın aldığını, Padişahın teb'asma ihsan etmesi onun hakkı değilse vereyim. Bazı hususatı ahvalin ilcaatı ile vatana avdetime müsaade buyurulmasını utbei şahaneden istirham eyledimdi, diyor. Hüseyin Cahit Bey de «Tehlikenin En Büyüğü» başlıklı makalesinde Ali Kemâl'in mazisinden başlayarak bu tarzda vatana gelişin bir casusluk olabileceğini uzun boylu yazıyor. Artık Tanin'de Hüseyin Cahit ve İkdam'da Ali Kemâl karşılıklı cephe aldılar ve tabii her birinin de 28 Temmuz 1324 İkdam'da Ali Kemâl imzasıyle iki sütundan fazla ağır yazılar yazdı. — Matbuatm vazifesi ve şahsiyatm çirkinliğini izahtan sonra hâşiye olarak şunları yazdı:

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

397 *

«Tanin'in taarruzu müfteriyanesine yegâne cevabım Avrupa'da ve Mısır'daki hayatı malümemdir. Senelerce temadi eden «Türk» gazetesiyle «Mecmuai Kemâl» «Mes'elesi Şarkiye» vesaire gibi neşriyatı israranemdir. Şayet içimizden çokları gibi, Dahleden dinimize bâri Müslüman olsa Devri sabıkta casusluğa tenezzül edemedim, benim için ne Mısır'a gitmeye, ne o neşriyat ile, ne de bu ticaretle meşgul olmaya hacet yoktu, bugün ya sefir, ya vali idim, Dersaadete avdetimden beri Utbei Şahaneye maruzatım varsa b a n a ne mutlu!.. Çünkü o zamandan beri Padişahımız hayrı muhzi işlemiştir. (Tehlikenin En Büyüğü) makalesine müteallik ittihama gelince : Ben ne yazdım, sen ne jehmettin garip Vahibiilidrâk milzdad eylesin iz'amnt

efsanedir/

diyeceğim geliyor. Fakat (İkdam) a alelhusus hemei naçiziye öyle siyasiyatı düveli hercümerc edebilir bir ehemmiyet isnat eylemek o muarizini kirâm için ne büyük zühuldür!.. «Efkârı amme bir malıkemei âdiledir, yazdıklarımız da meydandadır. Artık fazla söze hacet yok. Ali Kemâl» Tanin ve İkdam gazetelerinin karşılıklı cephesi Selânikten gelen murahhas hey'etinden Rahmi Beyin ecnebi muhabirlerine beyanatına taban tabana zıt bir hakikat idi. Hem de o beyanatın yapıldığı günden başlayarak. Bu hususta kendisini de Talat Beyi de bu işe son vermeleri için tekrar tekrar ikaz ettim! Fakat Hüseyin Cahit Bey bile «Ben fikrimde hürüm, kim-

398

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

seye tabi olamam» cevabını vermişti. İki şahıs ve iki gazete; iki cephe yarattı ve istibdad taraftarlarına ümit verdi ve bu hal 31 Mart irticaına temel taşı oldu. Talat Beyden şunu rica ettim : A v r u p a ' d a k i İttihad ve Terakki, Terakki ve İttihadcılarm yeniden memlekette matbuatla atışmalarının e f k â r ı u m u m i y e ve S u l t a n H a m i d ü z e r i n d e y a p a c a ğ ı t e s i r l e r i a n l a t a r a k , ş a h s î ç e k i ş m e l e r e yol v e r i l m e m e s i ni ve bir n a m altında eski cemiyet m e n s u p l a r ı n ı d a a l a r a k m e ş r u t i y e t i m i z i n açtığı yeni u f u k l a r d a k i siyasi ve içtimai ve iktisadî mes'elelere karşı halkı teçhiz edebilecek bilgilere e h e m m i y e t verilmesini u y g u n buld u ğ u m u söyledim.

3. — Halkın d u r u m u : Herkes ilk iş olarak hapishanelerdeki yakınlarını kurtarmaya koyuldu. 15 Tem-( muzda mücrimlerin affı k a r a r ı üzerine hapishaneler boşaldı. Akli erenler Sultan Hamid'in ilk fırsatta meşrutiyete ve Kanunî Esasi'ye sadakatsizlik göstereceğinden korkuyordu. Gerçi padişahın da Şeyhülislâm huzurunda Kanuni Esasî'yi muhafaza ettiği şayi olmuştu. Fakat o bunu Mithat Paşa ve arkadaşlarına karşı da yaptığını bilenler çoktu. Bunun için birçok kimseler Şeyhülislâmın makamına giderek işin doğruluğunu ve emniyetin derecesini anlamak istediler. 15 (28) Temmuz. Halkın i s r a n üzerine Şeyhülislâm Cemâlettin Efendi kapıya çıkarak padişaha yaptığı yemin merasimini aynen tekrar ederek halka gösterdi, onları inandırdı. Babıâli'ye de aynı günde birçok halk aynı merakla toplandığından 16 (29) Temmuz gazetlerinde Sultan Hamid'in Kanuni Esasi'ye sadakat yemini verdiğine dair yazılar neşrettirildi. 17 Temmuzda hafiyeliğin kaldırıldığı ilân olundu. 18 (31)

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

399 *

Temmuz. Cuma selâmlığında müthiş kalabalık toplandı. Halk kırmızı beyaz kordelâ taşıyordu. Sultan Hamid de kırmızı beyaz kordelâlı olarak göründü. Arabasında, karşısında Sadrazam Sait ve Harbiye Nazırı Ömer Rüştü Paşalar vardı. Sultan Hamid'e, suikast yapılacağı hakkında jurnallar da verilmiş ise de inanmamış görünüyordu. Hatta yaverlik dolayısiyle se lâmlığa gelen Askerî Mektepler Müfettişi Zülüflü İsmail Paşa saraya kabul olunmadığı gibi Askeri mekteplerin Nazırı bulunan Tophane Müşiri Zeki Paşa da azledilerek yerine padişah yaveri Rıza Paşa tayin olunmuştu. 21 Temmuz. Tanin gazetesi «Bazı Esran Mühimme» başlığı altında (Başkâtip Tahsin ile isimlerini şimdilik neşretmek istemediği bir iki zatın padişahı selâmlığa çıkmamak için teşvik ettiklerini, Tahsin ve emsali kimselerin mabeynde kaldıkça bu tezvirlerin arkası kesilmeyeceğini, ahalinin heyecanı zail olmayacağını, Hakipayi Şahaneye haber vermek matbuatın vazifesi olduğu kadar Sadrazam hazretlerinin de cömlei vezaifinden değil midir) diye yazdı. Halk galeyana gelerek Tahsin Paşanın Göztepe'deki köşkünün camlarını taşladılar, gösterişler yaptılar. Bunun üzerine 22 Temmuzda Mabeyn Başkâtibi Tahsin ve Mabeynci Ragıp Paşaların sarayla ilişikleri kesildi. Baş Hafiye Kadri Beyle İbriktâr Rıfat ve üç şifre kâtibinin mabeyne gelmemeleri emir olundu. Hafiyelikle ve halka zulümle iş gören bir takım polis müfettiş ve komiserleri de memuriyetlerinden çıkarıldı. Bugün ikişer üçer bahriye neferleri birkaç kola ayrılarak gayet sarhoş bir halde İstanbul'da Kapalı-

400

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

çarşı'ya girerek ellerinde k a m a l a n y l e : «Biz Ahmet Paşa fedaisiyiz!» diye şuna b u n a sarkıntılık etmişlerse de yakalanarak hapsedildiler. Bunları teşvik ettiği anlaşılan Ahmet Paşa da askeri hapishanede tevkif olunarak hepsi divanıharbe verildiler. Osmanlı Uhuvvet Cemiyeti, Osmanlı Hukuk Cemiyeti, Halei Hürriyet Encümeni gibi siyasi veya ilmi teşekküller hız almaya başladı. 4. — Ordu ve Donanmanın h a l i : 22 Temmuzda Harbiye Nezareti meydanında parlak bir yemin resmi yapıldı. Harbiye Nezaretinin bütün mensupları Alay müftüsünün kelime kelime okuduğu Kanuni Esası'ye sadakat yeminini herkes tekrar etti. Kışla ve karakollarda da aynı merasim ayrı ayrı muhtelif günlerde alay sancakları altında yapıldı. Bu yemin merasimi ordu ve halk üzerinde meşrutiyet lehine iyi tesirler bıraktı. Donanmaya d a h a ziyade güveniyorduk. Çünkü daha iyi ellerde ve toplu bir halde idi. Bahriye Nazırı Hasan Paşa daha 16 (29) da vükelâ ictimamda bulunmamıştı. 19 Temmuzda, Bahriye zabitlerinden mürekkep bir hey'et Kasımpaşa'daki Bahriye Nezaretine giderek Erkân-ı Harbiye ve Şurayı Bahriye Reislerine «Her yerde adalet tesis edilirken mürtekip ve hırsız bir bahriye nazırının hâlâ neden yerinde oturduğunu» sormuşlardı. Hasan Rami Paşa buradaki vaziyetini tehlikeli görerek Babıâli'ye gelmiş ise de bu sefer de orada birikmiş olan halkın «Yuha» sesleriyle karşılanmıştır. Gazetelerde bu adamın irtikâpları hakkında yazılar da başladı. Meselâ 20 Temmuz gazetelerinde «Bahriye Nazırının İhtilasları» başlığı altında (Hasan Râmi'nin Bahriye Nazırlığında yalnız bir senelik yağ münakaşasında ye-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

401 *

dibin a l t m irtikâp ve ihtilâs eylediğini i d d i a ediyor u m ve edeceğim) diye imzalı iddialar görüldü.

Selânik'ten hey'etin geldiği gün, (19 Temmuz) Sultan Hamid Babıâli'de ikinci Mabeynci Nuri Paşaya bir hattı hümâyun okuttu. Bunun onuncu maddesinde; «Makamı Meşihatte ve Harbiye ve Bahriye nezaretlerinde bulunacak zatlardan başka vükelâyı Sadrazam intihap ve tasdikimize arz edeceği gibi» diyordu. Sultan Hamid belki bir hal'den korkarak bunu yapmıştı. Fakat bu hal' meşrutiyete ve Kanuni Esasi'ye karşı sadakatsizliğini gösteriyordu. Birkaç gün içinde Sultan Hamid'in bu kötü niyeti dillere düşürüldü. Matbuat Kabineye ve Sait Paşaya müşterek hücumlarda bulundu. Sait Paşa istifaya mecbur tutuldu. Kâmil Paşa kabinesi, 24 Temmuz iradesiyle ve yalnız Makamı Meşihatte Cemâletten Efendi irade ile yerinde bırakılarak Harbiye ve Bahriye Nazırlarının intihabı da Sadrazama ait olmak üzere iş başına geldi. Sultan Hamid'in bir hal'den k o r k a r a k H a r b i y e ve Bahriye nazırlarını kendi intihab etmek istemesinin sebebi şu olacak : Sisam hâdisesinden sonra Hamidiye Kruvazörü Midilli'ye d ö n m ü ş t ü . İ s t a n b u l ' a gelecekti. ^ ı l t a n Hamid b u n u n cephanesiyle birlikte İstanbul'a gelmesind e n k o r k a r a k M a l t a ' y a g i t m e s i n i i r a d e etti. G e m i n i n süvarisi M i r a l a y H a k k ı Beydi. A m i r a l Halil P a ş a d a içindeydi. İkinci K a p t a n E n v e r Beydi. Zabitler M a l t a ' y a gitmek iradesine kızdılar. Meşrutiyetin b u heyecanını İstanbul'a gelerek t a t m a l a r ı n a engel olan b u iradeyi dinlemediler ve İstanbul'a h a r e k e t için m a f e v k F . : 29

402

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

lerini zorladılar. Bu esnada Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa idi. Fakat daha Hamidiye İstanbul'a gelmeden önce İstanbul Halkı arasında (Hasarı Harami) diye zelil bir mevkie düşmüş bulunuyordu. Halk ve Bahriye zabitleri Babıâli'de bu adama hakaret ve gösteriş yapacaklarını haber alan Ertuğrul Yatı süvari muavini Binbaşı Vasıf ve Peykişevket süvarisi Rauf Beyler, Tophane önünde karakol gemisi bulunan Utarit'in süvarisi Arif Beye gidiyorlar. Her üçü de, Hasan Râmi Paşayı istifa ettirerek bu sonu belli olmayan kötü durumu önlemek kararını veriyorlar. Vasıf ve Rauf beyler 20 Temmuz 1324 Hasan Râmi Paşayı sarayda Başmabeynci Ali Paşanın dairesinde buluyorlar. Şu ricada bulunuyorlar: — Halkta ve zabitlerde çok galeyan var. Çekilmenizi ve bu suretle çıkması muhakkak olan hâdiseleri önlemenizi ricaya geldik. Hasan Râmi Paşa — Ben namuslu adamım. Divanı muhasebât takdirnamelerini göstereyim. Vasıf ve Rauf Beyler — Size hakaret edecekleri muhakkaktır. Çekilmeniz şahsınız için de askerlik şerefi için de hayırlı olur, diye İsrar ediyorlar. Hasan Râmi Paşa — Sultan Hamid bırakmıyor. Fakat bir daha teşebbüs edeyim. *

»»

İşte Hamidiye Kruvazörünün Haliç'e girişi bu sıradadır. Vasıf ve Rauf Beylerin İsrarlarının sebebi şudur: Hamidiye'deki Halil Paşanın Bahriye Nazırlığına taraftar olanlarla Hasan Râmi Paşa taraftarları arasında -Sultan Hamid'in de arzu ettiğine şüphe olma-

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

403 *

yan- bir hâdise çıkmasını önlemek. Filhakika Midilli'den Hamidiye zabitleri Halil Paşanın Bahriye Nazırlığına getirilmesini Mabeyne yazmışlardır. Halil Paşa İngiliz donanmasında bulunmuş, Japon Amirali Togaya benzer. Fakat seciyesi zayıftır. 18 Temmuzda Midilli'den kalkan Hamidiye akşam üstü Çanakkale'ye geliyor. Buraya muvasalatında Bahriye Nazın Hasan Râmi Paşadan gelen şu telgrafı ilk önce zabitlerden saklamıştır: «Havuza olan ihti yacınızın ref ve izalesi için Malta'ya hareket etmeniz İradei Seniye muktezasından olduğunu tebşir ederim.» Halbuki Bu telgraf zabitler arasmda şayi olmuştu. İstanbul'a gelmek üzere Çanakkale'ye gelmiş bulun a n Hamidiye'nin hareket etmediğini gören zabitler arasmda galeyan başladı. Halil Paşaya bir ariza yazar a k birkaç zabitle gönderdiler. Halil Paşa bunlara şu cevabı verdi: «Hakkımdaki teveccühünüze teşekkür ederim. Fakat bilirsiniz ki İstanbul'da Bahriye Nazırı olacak herif şeytanet fenerini yakmış, bizi başka türlü gösteriyor. Ben zaten lekelendim. Size acınm!» Hamidiye, Çanakkale'de ertesi cuma günü akşamına k a d a r kaldı. Zabitlerin ne duruyoruz? diye söylenmeleri üzerine akşam üstü Halil Paşa zabitleri toplayarak ş u n l a n söylüyor: «Bahriye Nazınndan telgraf aldım. Düşündüm. Anladım ki bu bir tezvir neticesidir. Nihayet üçyüz lira ile Dersaadette icrası kabil olan bu ihtiyacın binlerce lira sarfiyle ecnebi memleketlerine müracaat ederek izalesi milletin bugünkü fakri içinde bir ihanettir. Karar verdim. Bu gece Dersaadete müteveccihen hareket edeceğiz.» Bahriye Nazınndan aldığı ve yirmi dört saattir gizli tuttuğu, fakat zabitlere şayi olan Bahriye Nazırının yukardaki telgrafını d a okuyor.

404

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Padişaha ve Sadrazama da hareketi hakkmda iki telgraf çekiyor. Köprülerin açtırılması ve tamire olan ihtiyaç bildiriliyor. 5,30 da hareketle sabahleyin Ayastafanos (Yeşilköy) önlerine geliyorlar. Sarayburnu'n a kadar üç defa kayıkla gelen Saray memurları selâmı şahaneyi tebliğ ediyorlar. Hamidiye, Kasımpaşa'da Divanhane önünde Mes'udiye zırhlısının yanında şamandıraya bağlanıyor. Halil Paşa saraya gidiyor. Artık geri gönderilmiyor. Hamidiye'nin cephanesini almaya gelen mavnalar geri döndürülerek cephane verilmemiştir. Bu hususta Vasıf, Arif ve Rauf Beylerle geminin ikinci süvarisi Enver Bey k a r a r vermişlerdir. Donanma komodoru Ferik Arif Hikmet Paşa (Arif Beyin kaymbabası) Mes'udiye'ye gelerek kumandanı alıyor. Bu z a m a n a kadar yalnız Bahriye Nazın donanmaya emir verebilirdi. Donanma komodorluğu gayrı faal bir makamdı: Komodor Haliç'te kıçtan k a r a korvetlerden birinde otururdu. Komodorluğun işe başlaması bu tarihden başlar. Arif Hikmet Paşa, damadı Arif Beyin delaletiyle ve Vasıf ve Rauf Beylerle de anlaşarak Ittihad ve Terakki cemiyetine girmiştir. (Bu Arif Hikmet Paşa, Âteş Mehmet Paşanm oğludur. Dahiliye Nazın olan Damad Arif Hikmet Paşa başkadır.) Vasıf ve Rauf Beyler saraydan Tophane önündeki Utarit'e gelip Arif Beyi de alarak Mes'udiye zırhlısına geliyorlar ve Arif Hikmet Paşa ile görüşüyorlar. Bu görüşme neticesinde Arif Hikmet Paşa Hamidiye Süvarisi Hakkı Beyi (Kendi halinde namuslu, f a k a t hiç bir şeye k a n ş m a y a n eski bir adam) çağırtıyor. Ona izin vererek yerine Vasıf Beyi Hamidiye

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR s ü v a r i s i yapıyor. H a k k ı Bey d e s o n r a d a n süvariliğine tayin olunuyor.

405 * Mes'udiye

İşte S u l t a n H a m i d ' i n bir h a t t ı h ü m â y u n l a H a r b i ye ve Bahriye nazırlarını kendi seçeceğini bildirmesin e sebep; H a m i d i y e zabitanının Midilli'den Halil Paşanın Bahriye Nazırlığına geçirilmesini istemeleri ve Vasıf ve Rauf Beylerin de s a r a y d a H a s a n R â m i Paşay a istifa teklifleri üzerine b u n u n Sultan Hamid'e m ü racatı olmuştur. Babıâli'de b u hattı h ü m â y u n o k u n d u ğ u g ü n Vasıf, A r i f v e R a u f B e y l e r M e s ' u d i y e z ı r h l ı s ı n d a A r i f H i k m e t Paşayı ziyaretle bu hattı h ü m â y u n u n Kanunî Esasî'ye mugayir olduğunu görüşüyorlar. İttihad ve T e r a k k i cemiyeti İ s t a n b u l m e r k e z i de a y n ı fikirdedir. Arif H i k m e t P a ş a Başkitabet vasıtasiyle padişah a şu m e a l d e bir telgraf ç e k i y o r : «Hattı H ü m â y u n K a n u n i Esasî'ye m u g a y i r o l d u ğ u n d a n b u n a m ü s a a d e edilemeyeceğinden sarfınazar buyurulması.» İstanbul m a t b u a t ı d a tenkide başlıyor. Bahriye Nazırı aleyhine imzalı ve D o n a n m a zabitanı n a m ı n a d i y e r e k ağır h ü c u m l a r yazılıyor ve t a h k i r edileceği ilân olunuyor. Halk ta bu hattı h ü m â y u n d a n galeyan a gelmiş o l d u ğ u n d a n hey'eti vükelâ Babıâli'ye gelirk e n üzerlerine y u m u r t a , k ö m ü r vesaire a t a r a k ve tük ü r e r e k n a z ı r l a r a h a k a r e t ediyorlar. Bu t e s i r l e r altınd a Sait Paşa kabinesi değişerek yerine Kâmil Paşa, K a n u n i Esasi dairesinde bir kabine kurarak hüküm e t i n b a ş ı n a geçiyor. Yani Sultan H a m i d zor karşıs ı n d a h a t t ı h ü m â y u n u n u geri alıyor.

406

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

Talat Paşa ile hasbıhalimizde birkaç ay içinde donanmanın temamiyle elimize geçmiş olacağını, Selanik'ten de birkaç tabur getirilirse Sulitan Hamid'in hal'inin pek kolay olabileceğini, yakında Edirne'ye gideceğimden cemiyetin maddi ve fikri takviyesine çalışacağımı bildirdim. İstanbul Harbiyesinin imtihanları dolayisiyle mühim hâdiseler olmazsa İstanbul merkezi ictimalarında bulunamayacağımı, fakat arzu ettikleri zaman, istedikleri yere gelebileceğimi bildirdim. Esasen İstanbul işleriyle kendi ve arkadaşları yakından meşgul olduklarından bizlere ihtiyaçları kalmadığı hakkındaki durumu da apaçık ortaya attım. İstanbul merkezi arkadaşlarımızı kırmamalarını, teşkilâtımızı sarsıntıya uğratmamalarını da, Sultan Hamid'in tehlikeli şahsiyetini korkunç göstererek, rica ettim. KÂMİL PAŞANIN İLK İCRAATI Sadarete geçtiğinin ertesi günü, (23 Temmuz 1324 de) Kâmil Paşa, haklarında adli bir tevkif kararı olmaksızın bazı ileri gelen paşaları ve Mabeyn mensuplaıu ı evlerinde tevkif ile Harbiye Nezaretine getirdiğini 24 Temmuz (16 Ağustos 1908) gazetelerinden öğrendik. Yollarda bunlara halk tarafından hayli hakaretler de yapılmış ve yüzlerine tükürülmüş. Tevkiflerine sebep olarak : İstibdad devrinde fenalıkları ve suiistimalleri imiş. Güya firar edeceklermiş!.. Ben bu işleri Selânik Murahhas hey'etinin tesirine atfettim. Kâmil Paşanın kendi başına bu işlere cür'et edebileceğine kimse de inanmıyordu. Tevkif olunanların listesi başına bazı gazeteler «Hainlerin tevkifi» başlığım da kondurmuştu. Tevkif olunanlar şunlardı :

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

407 *

Eski Serasker Rıza Paşa Eski Tophane Müşiri Zeki Paşa Eski Dahiliye Nazırı Memduh Paşa Eski Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa Başkâtip Tahsin Paşa Baş Mabeynci Ragıp Paşa Şehremini Reşit Paşa Ser İbriktâr Kâmil Bey Ebülhüda Oğlu Hasan Basurcu Seyit Agâh Paşa Arap İzzet'in adamlarından Tevfik Bunların bir kısmı gündüz, bir kısmı da gece tevkif olunmuşlar ve Harbiye Nezaretinde Merkez Kumanlığında bir odaya hapsedilmişler. Yalnız Ebülhüda ile oğlu ayrı odada imiş. Ehemmiyetsiz siviller Zaptiye Nezaretine gönderilmişler. Hepsi de ihtilâttan men olunmuş. Yalnız ailelerine, merakı mucip bir şey olmadığı; haber verilmiş. Evlerinden yemek gönderilmesine müsaade olunmuş. Bursa'da sürgünde bulunan zamane azgınlarından Fehim Paşa da Eskişehir'e firar ettiği esnada Yenişehir'de indiği otelden arabasına binmek üzere iken ahali tarafından sopalarla döğülerek öldürülmüş. *

* *

Bu vaziyet ne benim ve ne de cemiyet mensuplarının hoşuna gitmedi. Akşam üstü merkez arkadaşlarımı buldum. Onlar da bu hareketin asla doğru olmadığım söylediler ve Selânik'ten gelen hey'etin bu hususta kendüerine bir haber olsun vermediklerinden teessür duyduklarım söylediler. Mahmut Sadık Bey,

408

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

bu hareketin matbuat âleminde de fena tesir bıraktığını söyledi. Talat'ı buldum. Keyfi tevkifler, emniyetsizlik havası yaratacağından cemiyetimizin prestijini sarsacağını söyledim. Bir darbede Sultan Hamid'i kaldırmak daha hayırlı olurdu. Eğer lâzım idiyse meşrutiyet ilânından önce daha ağır icraat yapılabilirdi. Hele sizler İstanbul'a geldikten ve Padişahla da görüşerek tam meşruti şekilde bir kabine de kurulduktan sonra artık işi Adliye vasıtasiyle hukuku umumiye namına bir dava açtırarak, yahut da zulüm görmüş kimse veya ailelerinin şahsî hukuklarını aramaları suretiyle açacakları dava ile ve tevkif müzekkeleri çıkarıldıktan sonra icabedenlerin tevkifinin muvafık olacağını söyledim. (*) Hiç değilse Meclisi Meb'usan toplandıktan sonra bunlar hakkında bir k a n u n çıkarınız. O zamana kadar evlerinde otursunlar. Talat işi omuzundan a t a r a k Cemâl Beye yükledi. Bu işlerle o uğraşıyormuş! Rahmi Bey de berabermiş. * *

*

Edirne'de tezkere alacak askerlere bile verilecek para yokmuş. Rahmi Bey Seraskere «Bankı Osmanide 100 bin altının varmış. Bunu müzayakada bulunan Maliye hazinesine hediye ediniz!» o da razı olmuş. ( * ) Bu adamlar bir müddet Harbiye Nezaretinde mevkuf tutulduktan sonra «Büyüiada»ya gönderildiler ve orada bazı köşklere ve evlere yerleştirildiler. Aileleriyle beraber oturmalarında da müsaade olundu. Bunlara «Ada misafiri» adı verildi. (23 Ağustos «5 Eylül 1908»), Daha sonra da Midilli adasına sürgün edildiler. Balkan Harbine kadar da orada kaldılar. '

H Ü R R İ Y E T MÜCADELESİ B A Ş L I Y O R

410 *

Demek tevkifler aynı zamanda hazineye para toplamaya da kanunsuz yardım edecek!.. 25 Temmuz 1324 günkü Tanin, bu adamları yerlerinde ziyaret ettiklerini bildirerek şu satırları yazdı: -Bu adamlar o kadar âciz, o kadar sefil, o kadar boynu bükük idiler ki Osmanlı ulüvvücenabi, Osmanlı mürüvveti bunların karşısında bütün gayzını unutuyordu.» Merkezi Umumi murahhas hey'etinin 25 Temmuz 1324 gazetelerinde bir beyanname neşrettiğini gördüm. Aynen şöyledir: Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyetinin Beyannamesidir Muhterem Vatandaşlarımız; Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyeti milletimizi muhtaç olduğu hükümeti meşrutaya nail etmek için uğraştı. Zatı Şevketmeap hazreti padişahi bu maksadın muazzeziyet ve mukaddesiyetiııi takdir buyurarak milletin Kanuni Esasi'sine, hürriyetine mazhariyeti ilân edilmesini emir ve ferman buyurdu. Bu emir ve ferman hümâyunu mülûkâne bütün vatanı bir gülizarı saadet haline getirdi. Bütün kulubu milleti pür ııeşat ve meserret ve hakipayi mülûkâııelerine karşı lebrizi ubudiyet ve hürmet kıldı. Onbeş gündenberi sevgili memleketimizin her noktasında icra olunan parlak nümayişler mahzuziyeti umumiyenin derecei kemâlini ve bilâ tefrik cins ve mezhep bilumum tab'anın makamı muallâyı hükümdarîye doğru müteveccih bulunduğunu gösterdiğinden şayanı şükrandır. Fakat artık bu nümayişlere nihayet verilerek bütün efradı milletin kendi işleriyle, güçleriyle, vazifeleriyle iştigal edecekleri zaman hulûl etmiştir. Cemiyet bu ciheti kemâli samimiyetlo umuma ihtar eyler.

410

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ CEMİYETİ

Padişahımız efendimiz hazretleri, tab'ayı sadıkal a n n a gerek Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyetinin hüsnü niyet ve sadakatine temamiyle mutmain bulunduklarım ve âmali hümâyunu şehriyarilerinin yalnız memleketin temini ümran ve saadetine matuf bulunduğunu lisanı hümayunu mülükâneleriyle beyan buyurmuşlardır. Artık padişah ile millet arasında hiç bir kuvveti haine kalmadığını izhar eden bu iradatı hakimane muhtaç olduğu n a m u s k â r bir hey'eti vükelânın tayiniyle de kesbi kuvvet ve teeyyüd eylemiştir. Bugün teşekkül eden bu hey'et bütün efradın mazharı itimadı olmaya lâyık olduğundan milletin hey'eti vükelâya temamen raptı kalp etmesini tavsiye ederiz. Bugünden itibaren hey'eti vükelânın malik oldukları selâhiyeti kâmile dairesinde çalışabilmeleri, vatanm terakki ve tealisini temin edecek mesaili ıslahiyenin müzakeresiyle meşgul olmaları yalmz bir şeye muhtaçtır ki o da, ahalinin idarei umuru hükümete ne suretle olursa olsun müdahale etmemesidir. Aksi hareket ecanibe karşı, memlekette hükümetin mefkudiyeti hissini vereceğinden elbette kat'iyen şayanı tecviz olamaz. Kan dökmeksizin istihsal edilen maksat ve onbeş gündenberi bütün ecanibin takdir ve tahsillini celbedecek bir dairei edep ve terbiyede cereyan eyleyen muamelât halkımızın ne k a d a r dûrendiş, tecavüzden müctenip, her ferdin h u k u k u n a ne k a d a r riayetkâr olduğunu gösterdiğinden şimdi kazamlán bu muvaffakiyetin kaybedilmemesi için el birliğiyle çalışmamızı umum vatandaşlara ihtar eyleriz. Osmanlı Terakki ve İttihad cemiyeti, muamelâtı resmiyei hükümete bilhassa memurları tayin ettirmek gibi teferruata kat'iyen müdahale etmek hakkını haiz değildir. Binaenaleyh güya cemiyet namına hareket ediyorlarmış gibi sahte bir vaz' ve tavır takma-

H Ü R R İ Y E T MÜCADELESİ B A Ş L I Y O R

411 *

r a k bu kabil metalibatta bulunacaklar hakkında hükümetçe muamelei lâzime icra olunduktan başka harekâtı vakıanın cemiyetçe de şediden muvaheze ve takbih olunacağı nazarı dikkatten dür tutulmamalıdır. Cemiyet vazifesini suistimâl etmeyerek daima dairei meşruiyette hareket eylemiş ve eyleyecektir. İdarei sabıkaya mensup olan bazı kimseler hakkında da ne yolda muamele icrası icabedeceği makamatı aidesinde tezekkür edilmekte olduğundan bu hususta dahi örfî ve tahakkümî muamelâttan kat'iyyen ihtiraz ve içtinap olunmalıdır. Zira, şunun bunun millet n a m m a hareket etmekle bir kimsenin cezadide olmasmı talep eylemeye hakkı yoktur. Aksi takdirde eskiden şikâyet etmekte olduğumuz girivei muamelâta biz düşmüş oluruz ki bunu da elbette vatandaşlarımız tecviz etmezler. İşte bu esbaba mebni Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti, umum efradı vatana zatı şevketmeap hazreti tacidari'ye hürmet ve ubudiyetlerinin payidar olmasını, hey'eti vükelâya emniyet ve itimat ve netayice intizar edilmesini, her bir ferdin idarei umuru millete müdahale etmeyerek kendi umuru hususiyesiyle meşgul olmasını ve şahsiyattan içtinap ve ihtiraz etmesini halisâne beyan ediyor. * *

•

Bu beyanname de gösteriyor ki, yavaş yavaş söz ayağa düşmek istidadındadır. Bazı gazeteler «Hırsız Çetesi» başlığı altında, eski nazırlar ve devlet adamları hakkında şikâyetlere başladılar. Nişantaşı ve Beşiktaş taraflarında şunun bunun konağına veya şahsiyetine tecavüzler de başladı. Talat beni çağırtmış.

412

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

fikrimi sordu. «Gezecek devriyelere cemiyet azasından birer zatın tefrik edilmesi ve asayişe mugayir bir hal vukua gelirse bunlar tarafından nasihat edilmesi muvafık olur. Yani hükümetin prestiji olmadığından cemiyetin nüfuzundan istifade muvafık olur.» dedim. Bu tedbir muvafık görüldü, Hükümet de kabul ettiğinden gazetelerle şu tebligat ilân olundu. (29 Temmuz 1324) İtiihad ve Terakki Cemiyeti İstanbul Mcrkezi'nden Tebliğ Olunmuştur. Bazı edepsizler dairei edep ve terbiyeyi tecavüzle öteye beriye sarkıntılık ettikleri haber alınması ve bir hükümeti mcşruayı âdilede herşeyden evvel asayişi mahalliyenin muhafaza ve istirahati ammenin temini lâzimeden bulunması cilıetiyle İttihad ve Terakki ccmiyeti tarafından vukubulan müracaat üzerine hükümeti seniyece berrî ve bahrî asakiri şahaneden mürekkep kollar tertip olunarak zabıta memuru refakatiyie dolaştırılmakta olduğundan halkın kollar tarafından vukubulacak ilk ihtara hemen mutavaat etmeleri lüzumu ihtar ve yine istirahati umumiyeyi ihlâl edecek harekâta cesaret edenlerin hükümeti âdiîoi Osmaniyece kanunen mücazata çarptırılacağı sureti kafiyede ilân olunur. «İTTİHAD V E TERAKKİ» A D I N I N K A B U L Ü

Cemiyetimizin adı «Terakki ve İttihad» idi. Eski «İttihad ve Terakki» cemiyeti mensuplarından yeni cemiyete girmemiş olanlar da bu nam altında arasıra gazetelere yazı göndermekte ve bazı teşebbüslerde bulunmakta oldukları veya olacakları duyuluyordu. Bu ikiliğe yer kalmamak üzere Selânik, cemiyetimi-

H Ü R R İ Y E T MÜCADELESİ BAŞLIYOR

413 *

zin adını «Terakki ve İttihad» dan «Ittihad ve Terakki» ye çevirmiş ve bu nam altında Selanik'te bir de gazete çıkarmaya başlamıştır. İşte 29 Temmuz gazetelerindeki İstanbul merkezinin de adının «İttihad ve Terakki» görülmesi bundandır. Ne gariptir ki birgün önce yani henüz cemiyetin adı «Terakki ve İttihad» iken Sultan Hamid; Meclisi Meb'usan dairesi inşası masraflarının hazinei hassadan verilmesini irade etmiş ve bu vesile ile şu sözleri söylemiştir: Bütün efradı millet Terakki ve İttihad cemiyeti azasmdandır. Ben de reisleriyim. Artık birlikte çalışalım, vatanımızı ihya edelim.» KEYFÎ T ABD KARARINI PROTESTO İzmir'de Ahenk gazetesinden naklen bazı İstanbul gazeteleri 29 Temmuzda şu hâdiseyi yazdılar: «Osmanlı İttihad ve Terakki» cemiyeti mukaddesesinin Selânik Merkezi Umumi'sinden şehrimize gelmiş olan müessisini cemiyet ve k a h r a m a n ı hürriyetten doktor Nazım Bey ile rüfekayı muhteremesinin, cemiyetin İzmir'deki erkânı ile beraber evvelâ belediye ve badehu her kavim vatandaşlarımız tarafından izhar olunan arzuyu fevkalâdeye binaen sırasiyle Rum metropolithanesine, Ermeni m u r a h h a s a dariesine, Musevi havrasına azimetle -fikri ittihad ve uhuvvetin bilâ istisna her kavim efradında zevali napezir bir şiddet ve kuvvetle caygir olduğunun en kahir nişanesiden olmak üzere- h a k l a r ı n d a ihtiramat, ikramat, takdirat ve teşekküratı fevkalâdede bulunulmuştur.

414

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

Bu ziyaretler esnasmda miri mumaileyh doktor Nazım Bey ile rüfekasmdan ve serferezanı hürrüiyetperveraııdan Yüzbaşı Ruşenî Bey taraflarından hürriyet, müsavat ve muhabbeti vataniyeye dair hissiyatı vatanperveriyi müheyyic, mülk ve millet hakkında amal ve makasıdı ulviye ve hayırhahaneyi musavver ve gayet müessir nutuklar irad olunmuştur. (Müftülüğe gitmemişler!..) Hey'eti muhterem metropolithaneye gittiklerinde orada Rusya'dan memleketine avdet ederken İzmir'e uğrayıp dört beş saat kalmış olan Yunan kralı hazretlerinin mehadiminden Prenses Andre ve Prens Hristofor ile refikalarına tesadüf eyleyerek müşarünileyha prens ve prensesler hazeratı hey'eti muhtereme ile musafaha eylemişler ve usulü meşrutiyeti samimane alkışlamışlardır. Nazım Beyefendi ile rüfekayı kirâmı bu ziyaretler esnasmda bililtizam Aşmalı Mescit caddesinden dahi geçerek mücahidi vatan mumaileyh Nazım Beyin «Yakup Ağa» namı müstearmı taşıdığı ve fikri ittihad ve uhuvveti a h r a n ümmete telkin ve tamim eylediği sıralarda caddei mezkûrede açmış olduğu tütüncü dükkânı dahi ziyaret edilmiş ve yüzbaşı Ruşenî Bey tarafından Nazım Beyin mücahedesini, hizmeti vatanperveranesini musavver ve hazirunu giryebadı teessür eyleceyek bir nutuk irad etmiştir. Kışlada R e f i Rütbe Merasimi « Hey'eti muhtereme, bâlâda yazdığımız ziyaretlerini ifadan sonra kışlayı h ü m â y u n a gelmişlerdir. Dün istibdadın meşahiri zalimesinden olan İzmir fırkası kumandanı sabık birinci Ferik Tevfik'in enzarı ümmet-

H Ü R R İ Y E T M Ü C A D E L E S İ BAŞLIYOR

415 *

te muhakkak olan mesavii ahvaliyle beraber el'an silki askeride bulunması şerefi milliyi ve haysiyeti askeriyeyi muhil bulunduğundan, r e f i rütbesiyle silki mukaddesi askeriden tardı icra kılınmıştır. Cemiyetin her gün makasid ve icraatı hak ve adaletle memzuc olmak hasebiyle millete birçok kurban verdirmiş olan bu hain -ihtiyarlığına hürmeten- e n z a n millete teşhir edilmemiştir, şu kadar ki Nazım Bey tarafından tadad ile tükenmek bilmeyen seyyiatı ahval ve harekâtından bir nebze bahsolunarak herkes lânetler yağdırdıktan sonra mevkuf bulunduğu odaya üç zabit efendi azimetle kordon ve nişanlarını sökmüştür. Onu müteakip yine devri istibdadın yadigârlarından olup hafiyelikle iştihar etmiş, bu silki şenaatpîrada birçok canlar yakmış, hanımanlar söndürmüş olan mahud Aydm Serkomiseri Mehmet'in mezalim ve ta'diyatı yüzbaşı Ruşenî Bey tarafından sureti muvahhire ve f a k a t müessirede şerh ve izah edildikten sonra şahsı mel'anet ihtisahı dahi kışlanın harici meydanına getirilerek hazır bulunan binlerce efradı milletin enzarı istikrâh ve nefrini karşısında teşhir edilmiş ve onu müteakip kollarında taşıdığı ve aleti mel'anet, vasıtai şenaat ve habaset olarak istimâl eylemiş olduğu komiser nişanlariyle düğmeleri söktürülmüştür. i t Askerlik ve polislik mesleklerinden sureti ânife üzere tard edilen merkuman Tevfik ve Mehmet mevkufen Selânik'e izam olunacaklardır. *k Kezalik idarei sabıka zamanında hafiyelikle iştihar .etmiş olan Osman zade Hacı Hasan Paşa — k i hafiyelik sayesinde paşa unvanına irtika eylemişti — dahi derdest ve tevkif olunmuştur. <

416

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

* Devri sabıkı istibdadın en müstekreh hafiyelerinden olan İzmir Fırkası kumandanı sabıkı Tevfik rütbesinin r e f ve kendisinin askerlikten tard edilerek İzmir'de hapsedildiği mahaldeki abdesthane penceresinden atlayarak kaçmak istemişse de topukları kırılmış olduğundan İttihad ve Terakki cemiyeti azayı hamiyetdanından olup orada bulunan zevat tarafından Selânik'e gönderilmiştir. MİZAN

4 Ağustos 1324

Başmakalesinde : İttihad ve Terakki cemiyetimizin kaç merkezi varsa herbirine mahsusen ve yekdiğerine muhalefeten seda işitilmektedir. Bundan dolayı evlâdı v a t a n m kulûbunu istilâ eden endişeler Avrupa mehafil ve merakizine kadar sirayet etmektedir. Bu halin netayici mühlikesi izaha muhtaç değildir» dedikten sonra «Hilâfet ve saltanat kisvei celilesi ile müzeyyen olan bir istibdadı çekemeyen milleti muazzamai Osmaniye yeniçeri zorbalıklarını kendisine derhatır ettiren hafi, başsız, intizamsız, şekli meçhul bir istibdad önüne baş eğemez. Bunu hayalhanelerine sığdıran sersemler cemiyeti celileye aza olamaz. Selânik ve Manastır kahramanlarının bu babda bizim ile hem efkâr bulunduklarına kemâli emniyet ve itimat ile bir tedbiri kat'i ittihazına müsaraat etmelerine kemâli tehakükle muntazırız Paris'te bulunan erbabı gayretten dördü Selânik'e vasıl olmuştur. Ahmet Rıza Bey biraderimiz dahi yarın İstanbul'a gelecektir. İstanbul şubesi erkânı, Rumeli merkezi murahhasları; Paris'ten, Mısır'dan vesaireden avdet eden malûm zevat ile bilictima hail hazırı teemmül ve müzakereye müsaraat etsinler, umum mensubini cemiyete düsturulamel olacak eva-

H Ü R R İ Y E T MÜCADELESİ B A Ş L I Y O R

417 *

mir ve talimatı neşretsinler, mercii müracaat ve makamı izah ve istizah olarak bir hey'eti mutebere irae eylesinler Meran karar olmak üzere bu babdaki kendi fikri mahsusumuzu da söylüyoruz: Cemiyetin reisi fahrisi Zatı Hazreti Padişahi olmalıdır. Fakat icraat ve muamelâtı cemiyet n ü f u z ve müdahalesinden kat'i surette müteessir olmamalıdır. Biri seyfî, biri ilmî, biri mülki bir de gayrı müslim ihvanı mümtazeden olmak üzere dört azadan mürekkep bir hey'eti merkeziye teşkil olunarak riyasetine Ahmet Muhtar Paşa tayin olunmalıdır. Böyle bir hey'et teşekkül ederse bilcümle kararlarına harfiyen tatbiki muamele etmekten kimse çekinmez ve haricî ve dahili bilcümle endişelerden eser kalmaz. Yoksa şimdiki gibi hafi ve başsız ve vücutsuz bir ejderam hanı ümmeti tahrişe bir müddet daha devam edecek olursa halkı «Gidene rahmet» okumaktan men edememek mes'uliyeti önünde kalır. Cenabı hak mürşit ve muinimiz olsun.» Hicaz demiryolu 6 Ağustosta Medinei Münevvere'ye varmıştır. 10 Ağustos sabah gazetelerinde «Murat Beye İhtar» başlığıyle cemiyet tarafından ağır bir cevap verildi. Bunu «Mizan» da 11 Ağustosta neşretti. Bunda deniyordu ki: «Cemiyetimiz diyerek benimsediğiniz cemiyetimizin her merkezinden yekdiğerine muhalif F. : 27

418

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ CEMİYETİ

sedalar işitlmekte olduğunu kadar küstahlıklar ediyorsunuz.

söylemeye

«Cemiyetimiz» diye yadettiğiniz Osmanlı İttihad ve Terakki cemiyeti ile yine size ve âleme karşı bir daha t e k r a r edelim ki sizin hiç bir alâkanız, uzaktan, yakmdan hiç bir merbutiyetiniz yoktur. Biz sizi tanımıyoruz! Siz, bizim nazarımızda «Mizan» namiyle bir gazete neşreden bir adamsınız. Fakat bu lisanda, bu k a f a d a devam ederseniz o zaman sizi bir sıfatla daha tanıyacağız ki o da müfsitliktir! Zira her bir uzvunda bir ahengi tam, bir vifakı mükemmel hükümferma olarak vatanın selâmetine bütün mevcudiyetiyle çalışmakta olan bir cemiyete ziyandırazlık ediyorsunuz. Bundan kat'iyen feragat etmelisiniz. Bütün emellerimizi atfediyoruz, dediğiniz Selânik'ten size söylenecek son sözümüz ş u d u r : Osmanlı İttihad ve Terakki cemiyetinin teşkilâtı, nizamatı, vatan hakkındaki efkâr, âmal ve ef'ali vatanı cidden sevenler tarafından takdir edilecek derecede mükemmel ve muntazamdır. Bahusus sizin ihtira etmek istediğiniz «muhalif sedalar» kat'iyyen yoktur. Bu lisanı hemen terkediniz, bir noktai selâmete cem' ve isale çalışmakta olduğumuz efkârı umumiyeyi böyle hezeyanlarla ifsad etmekten tevekki ediniz. Yoksa buna mecbur edilirsiniz.» Murat Bey bu yazıların altına hemen cevabını yazmıştı. Uzun yazıları arasında diyor k i : «İttihad ve Terakki Cemiyeti namı âlisini bugün bihakkin taşımaya mezun bulunanlardan bu gibi oyuncaklara nihayet verilmesi vücubunu tekrar ederiz.» Sonra da gazetelerin kendisine h ü c u m u n a «Cevabımız» başlığı ile «Biz Rusya mekteplerinde edindiğimiz hamiyet

H Ü R R İ Y E T MÜCADELESİ B A Ş L I Y O R

419 *

ile müftehiriz. Çünkü o hamiyet otuz beş senelik meydanı m ü s a b a k a d a bize daima ön sırayı temin edegelmiştir...» Son satırlarında da şöyle söylüyor: «Cemiyet beni içine lâyık görmüyorsa cevaben teessüf ederim. Fakat meyus olmayarak ifayı vazifei hamiyetten geri d u r a m a m . Devlet ve milleti Osmaniye'nin selâmet ve saadeti her bir şahıstan, her bir hey'etten h e r bir cemiyetten nisbet kabul etmez mertebede âli ve mukaddestir... ilh.» Artık Mizan, her nüshasında cemiyetin icraatını ve kendisini haklı haksız tenkitte hız almaktadır. Nihayet 26 Eylül 1324 nüshasında neşrediyor:

Mizan, şunu

Telgrafnamei samı suretidir Zaptiye Nezaretine M u r a t Beyin emsâli misillü tahtı m u h a f a z a d a bulundurulmak üzere Harbiye Nezaretine teslimi muktezidir. 26 Eylül 1324 Sadrazam Kâmil M u r a t Bey, 26 da tevkif olunduğundan 27 den sonr a Mizan gazetesini artık çıkaramıyor. (Dört aydan fazla çıkamayan Mizan 9 Şubat 1324 de tekrar çıkmay a başlıyor.) Zaptiye Nezareti bütün gazetelerle şu tebliği ilân etti: İlâni Resmi Mizan gazetesi ezhanı umumiyeyi tahdig ve teh

420

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ CEMİYETİ

yic edecek yolda neşriyata musirrane devam etmesinden dolayı icra olunan t a h k i k a t neticesine intizaren devletçe görülen lüzum üzerine mezkûr gazete bâ emri samı m u v a k k a t e n tatil olunmuştur. 14 Ramazan Sene 1326 27 Eylül Sene 1324 Nezareti Umuru Zaptiye Kâmil Paşa, Padişahın yapamadığı arzusunu yapmaya yeltendi: 10 Ş u b a t 1909'da mektep n â z ı n Hüseyin Hüsnü Paşa, Bahriye N â z ı n vekili ve Nâzım Paşa da Harbiye Nâzırlığma getiriliyor. Bu a r a d a Selanik seyahatinden gelen d o n a n m a Beşiktaş önünde yatıyor. Bu dur u m u işitince, Peyki Şevket süvarisi Rauf Bey, Hamidiye süvarisi Vasıfla görüşerek, Fethibülend zırhlısı süvarisi Arif Bey, Asarı Tevfik süvarisi Ali Kabuli Bey, Berki Satvet süvarisi Hamdi Bey birleşerek, don a n m a k u m a n d a n ı Hafız İbrahim Beyi, Beşiktaş önünde b u l u n a n Mes' udiye gemisinde arıyorlar, bulamıyorlar. Şurayı Bahriye reis vekili Miralay Vasfi Beyi çağırıyorlar. Aynı zamanda, liman dairesinden tanıdık bâzı zabitler de geliyor. Vaziyeti konuşuyorlar. «Hüsnü Paşa, Kanuni Esasi'ye mugayir bir tarzda vazifeyi nasıl kabul ediyor?» diyorlar. Bu esnada Hüsnü Paşadan d o n a n m a k u m a n d a n ı n a bir tezkere geliyor. «Donanmanın tamirine ait raporları gönderin. Biran evvel Haliç'e aldırıp tamirine başlatacağız.» Bunun üzerine toplantıdaki zabitler, donanma k u m a n d a n ı İbrahim Beye haber gönderiyorlar, gelsin diye. Fakat itirazla Mes'udiye süvarisi Hakkı Beyle gemiden çıkıp gidiyorlar. Rivayete göre bunlar, Hüsnü Paşaya giderek içtimai söyleyip kendilerinin bu işte bulunm a d ı k l a n n ı söylemişler.

H Ü R R İ Y E T MÜCADELESİ BAŞLIYOR

421 *

Bu kâğıt gelince, toplu zabitana kanaat geliyor ki, Sultan Hamid evvelce hattı hümâyunla yapmak istediği şeyi bu sefer Kâmil Paşaya yaptırıyor ve Kanuni Esasi darbeleniyor. Ali Kabuli diyor ki: «Böyle teferrüatla uğraşmayın, bütün işleri yapan Hamid'dir.» Zabitanın karan şu oluyor: Sadrazama ve Meclis riyasetine yazıyorlar: «Nâzırlaım tebdilinin Kanuni Esasi'ye mugayir olduğu kanaatinin hükümran olduğu ve zabitanın müteheyyiç bulunduğu ve bu hususun tashihle zabitanm teskinini, selâmeti memleket namına rica ederiz.» Limanda Nâfi Kaptanla Rauf Bey, Kâmil Paşaya; Çanakkaleli Kolağası İsmail Kaptan da Meclis reisine olan zarfı götürüyorlar. Zabitan gemide bekliyorlar, diğerleri vazifeleri başına gidiyor. Rauf Bey, Nâfi ve İsmail kaptanlar, tevkif olurlarsa donanmaya haber verebilmek için Beşiktaş'tan Sirkeci'ye, Hamdi Beyin Berki Satvet gemisi ile gidiyorlar. Babıâli'de Sadaret yaveri miralayı bulup diyorlar ki: «Donanma namına maruzatta bulunacağız, Sadrazamı görmek istiyoruz.» Nâzırlar toplantı halinde imiş, Kâmil Paşa «tahrirat ne ise göndersinler» demiş. Gönderiyorlar. Bir saat sonra seryaver gelip, «Sadrazam Paşa irade buyurdular, «Kâğıttaki diğer imza sahipleri de gelsinler de hepinizle birlikte görüşelim.» diyor. Rauf Bey : Oıılar vazife başmda olduklarından gelemezler, bizi gönderdiler. Seryaver: İrade buyurdular, davet edin.

siz arkadaşlarınızı

Rauf, Nâfi Kaptana diyor k i : İşittin ya, git arka-

422

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

daşlara Sadrazamın kendilerini davet ettiklerini söyle. Nâfi gidiyor, söylüyor. Zabitler de cevap olarak demişler k i : «Biz Rauf Beyle sizi memur ettik. Böyle bir zamanda vazifelerimizi bırakamayız, ne emirleri varsa size söylesinler.» Rauf Bey, yaverler odasmda bir kaç saat beklemiş. Nâfi Beyin cevabını yaver, Kâmil Paşaya götürüyor. Bir müddet sonra Nâzım Paşa çıkıp gidiyor. Akşam olmuş lâmbalar yanmış. Sadrazam Rauf ve Nâfi kaptanları kabul ediyor. Bunlar girerken Bahriye Nâzır vekili Hüsnü Paşa da odadan çıkıp gidiyor. Rauf ve Nâfi odaya girince selâm verip duruyorlar. Odadakiler: Kâmil Paşa, Dahiliye Nâzırı Hüseyin Hilmi Paşa, Şeyhülislâm Cemâlettin Efendi, Adliye Nâz ı n Hasan Fehmi Paşa. Kâmil Paşa: Buyurun, yakma gelin, diyor. Rauf Bey yanma gidiyor, Nâfi Bey kapının yanında kalıyor. Kâmil Paşa : Yanlış anlaşılmış, Rıza Paşa istifa etti, Mısır'a tayin edildi. Arif Hikmet Paşa da istifa etti (Hecin vapurunun batması üzerine meclisde istizahdan kızınca istifa ediyor, fakat itimat beyan edilince istifadan sarfı nazar ediyor. Kâmil Paşa bu istifayı saklamış.) Arif Paşanm istifasını getirin, diye amedci Asaf Beye emir veriyor, o da getiriyor. Hakikaten bir istifa. Rauf bey: Bir istifa!.. Fakat bu meselenin hakikati, istifanın geri alındığıdır, diye. Hecin vapuru istizahını ve istifanın geri alındığını anlatıyor. Kâmil Paşa; Buna cevap vermiyor, sözü şöyle çeviriyor :

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

423 *

«Hüsnü Paşa bahriyelilerin hocasıdır diye tavsiye ettiniz, bunun için vekâleten intihab ettik. Siz onu istemiyorsanız, kimi istiyorsanız söyleyin, zaten vekâletendir.» Rauf Bey : Asker olmamız, şunu ister bunu istemeyiz dememize manidir. Biz bunun için gelmedik. Zabitan Kanuni Esasi'ye sadakat yemini ettiklerinden heyecan içindedirler. Bir hâdise zuhur edebilir. Bir barut fıçısı gibidir. Biz bunun önünü almak için size müracaat ettik, mesele Hüsnü Paşayı isteyip istememek meselesi değildir. Hasan Fehmi Paşa : İtidal evladım itidal, diyor. Şeyhülislâm : Sizin gibi hamiyetli, gayyur gençler olunca memleket iftihar duyar diyor. Kâmil Paşa biraz düşünüyor, ve : Arkadaşlarınıza söyleyin müsterih olsunlar, yarma kadar bu meseleyi tashih edeceğim, diyor. Ertesi gün Meclisi Meb'usana çağırdılar gitmedi, istifa etti. Bu işlerden İttihad ve Terakki merkezi*umumisinin haberi yoktu. Talat, Rahmi vesairenin de haberleri yok. İsmail Kaptan sivil olarak Meclisi Meb'usan reisin e mektubu verdikten sonra Bâbıâli'ye gelip dışarda gözcü olarak bekliyor. Gece, karanlıkta Rauf ve Nâfi Beyler çıkmca İsmail Kaptan diyor ki: «Talat Bey sizi bekliyor.» Rauf, Nâfi, İsmail kaptanlar Nuruosmaniye'deki kırmızı konağa gidiyorlar. (Sonra anlaşılıyor ki Hüseyin Hilmi paşa haber vermiş.) Talat Bey telâşla «ne var?» diye soruyor. Rauf Bey hâdiseyi baştan aşağı anlatıyor.

424

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

Talat Bey: Biz de aynı m ü t a l â a ile fırka meb'usları içerde görüşüyorduk. Yarın Kâmil Paşa kabinesine ademi itimat vermek ve düşürdükten sonra bu işi y a p a n l a r ı Ada misafiri y a p m a k ve İzzet Paşa riyasetinde bir kabine yapmak. Bahriyelilerin icraatını iyi veya f e n a diye tenkit etmiyor, hepsi ayrılıyor, d o n a n m a y a gidip m a l û m a t veriyorlar. Yeni kabineyi Hüseyin Hilmi Paşa teşkil ediyor. 17 Şubat, İkinci Ordu kumandanlığına Salih Paşanın tayinini yazıyor. 29 Şubat akşamı Ferah tiyatrosunda Murat Beyin verdiği k o n f e r a n s gürültülerle susturulmuş. M u r a t Bey b u n u acı tenkit etti. 21 Ş u b a t 1324 Mizan ve Serbesti gazeteleri ile diğer bâzı gazetelerde şu ilânı gördük : «Gazetemiz neşroluncaya kadar ceraidi mevcudeden hiç biri ile cemiyetimizin alâkası olmadığı ve cemiyete kaydolunmak arzu buyuran zevatı kiramın Vezir hanında dairei mahsusaya müracaat etmeleri tavsiye olunur. İttihadı Muhammedi cemiyeti.» 25 Ş u b a t : Tasfiyei Askeriye Komisyonu. Harbiye Nezaretinde Erkânı Harbiye-i Umumiye Dairesinde, s u n u f u muhtelife erkân ve ümerasından m ü r e k k e p hususi bir komisyon toplanmıştır. 14 M a r t : Manastır'da çıkan «Tiri Hakikat» de gör ü l m ü ş t ü r : «Artık nesayih ve vesayayı hamiyetkâranenizi istemeyiz. Biz ittihad etmek, terakki etmek isteriz. Ey Murat Bey! Vatanı severseniz, vatan işine karışmayınız. İkbalimize mani olmayınız.» M u r a t Bey de alaylı cevap veriyor.

H Ü R R İ Y E T MÜCADELESİ B A Ş L I Y O R

425 *

18 M a r t : Murat Bey, Harbiye Nazırı Nâzım Paşa İstanbul meb'usluğu namzetliğini kabul etmediğinden kendisi namzetliğini koyuyor, bir fırkaya mensup değilim, diyor. Fakat intihapta kazanamıyor. Artık Meb'usan Meclisini, hükümeti ve İttihad ve Terakki fırkasını tenkitte yine hız alıyor. Ali Kemâl de Ahrar fırkası tarafından namzet gösterildi. Bu da kazanamadı. Bu da Murat Beyle atbaşı İttihad ve Terakki'ye ve onun hükümetine ve Meclisi Meb'usan'a karşı tenkitlerini tarruz haline koydu. «**

22 Mart gazeteleri (İttihad ve Terakki) cemiyetinin siyasî bir fırka kadrosuna girmeye kat'i surette k a r a r verdiğini yazdılar. Bu havadisi Mizan dahi takdir etti. İttihadı Muhammedi 21 Mart 1324 Cumartesi günü (12 Rebiülevvel 1327 Mevlüt kandili günü) «İttihadı Muhammedi Cemiyeti» mevcudiyetini ilân etti. Bir çok sarıklı hocalar ve mutaassıp bir zümre, bu cemiyetin açılışını kutladı. Böyle bir namla bir cemiyet kurulması ve ortaya atılması aklı başında olan münevver zümreyi hele «İttihad ve Terakki» mensuplarım endişeye düşürdü, 23 Martta Mizan gazetesi (Akibet!) başlığı altında bir başmakale ile (İttihad ve Terakki) cemiyetinin siyasi fırka haline döndüğüne sevindiği kadar bu makalenin hemen altında (İttihadı Muhammedi) cemiyetinin ortaya çıkışını memnunlukla karşılıyor ve endişeye düşülmesini manasız bularak şöyle söylüyor: «Hatta lâyikiyle düşünemiyen bazı vatandaşlarımızı endişeye

426

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ CEMİYETİ

sevk edecek işaatta bulunanlar da eksik olmadı» diyor ve Sultan Hamid'in güya fırkaların (Partiler) çoğalmasından endişe duyduğunu ve (lttihad ve Terakki) cemiyeti hakkında iltizamkâr bulunduğu hakkındaki bazı gazetelerin beyanatını şiddetle tenkit ederek hükümdarların daima bitaraf kalmaları icabedeceğini ileri sürerek makalesinin sonunu şöyle bitiriyor : «Binaenaleyh beyanatı mezburenin evvelâ — gayrı vaki olduğunun, saniyen— farzı muhal olarak vaki ise her bir maksadı iltizamkâraneden pek bait bulunduğunun (Takvimi Vekayi) sütunlarmda değil de bir lisanı hükümdari ile tavzihi şanı âli iktizası ve vazifei kanunşinasi icabı biliriz.» Aynı günkü Mizan'da dikkati vardı:

çeken şu ilân da

İlân Cemiyetimizin «İttihad ve Terakki cemiyeti» ile münasebette bulunduğuna dair şu günlerde bir şayia deveran etmekte ise de bunun kat'iyyen asü ve esası olmadığı ve cemiyetimiz hiç bir cemiyet ve fırkanın tahtı nüfuz ve tesirinde hareket etmediği gibi siyasî bir meslek dahi takip etmeyip mücerred talebei ulûmun hukuku meşrualannı muhafaza ve şeriatgarayı Ahmediyenin nigehban ve hâdimi olan hilâfı şer'i şerif vukubulacak muamelâtı delâili muknia ve berahini katıa irad ile red ve iptal etmek üzere teşekkül etmiş müstakil ve dinî bir cemiyet olduğu ilân olunur. Talebei Ulûm Cemiyet Meclisi İdare Reisi Muvakkati Ali Salih

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

427 *

Bu korkunç ilânın altında d a Merkezi Umumilerinin yirmi bir kişiden m ü r e k k e p olduğu, eksik aza intihabı için yarınki salı g ü n ü b ü t ü n medreselerden m ü n t e h a p müşavir azanın merkezi umumiye gelmeleri rica olunuyor. *

•

*

Cemiyeti Muhammediye birkaç gün içinde mahallelere k a d a r kök saldığını işitiyorduk. Talebei u l û m u n bu cemiyetin gönüllü isyancıları olacağına şüphemiz kalmıyordu. (Bir h a f t a sonra, Türkleri belki de istiklâllerini k a y b a k a d a r yol açacak olan 31 Mart irticai çıkacağına göre bu hazırlıklara karşı hükümetin, İttihad ve Terakki Merkezi Umumisi'nin ne gibi tedbirler aldığı h a k k ı n d a ne hükümete, ne orduya ve ne de cemiyete hiç bir tebliğ yapılmamıştı.) Serbestii M a t b u a t Mitingi Serbesti gazetesi, 26 M a r t perşembe günü için Sultan Ahmet Camii m e y d a n ı n d a «Serbestii Matbuat Mitingi» diye tehlikeli bir toplanma tertip ediyor. 24 M a r t t a Mizan bu daveti hürriyeti m a t b u a t bir semerei meşrutiyettir diye k a b u l ve kari'lerini de davet ediyor. Ertesi g ü n k ü n ü s h a s ı n d a Mizan, (Çerkeş Ittih a d ve Teavün) k u l ü b ü n ü n de Serbestinin tertip ettiği M a t b u a t mitingine iştirâk etmeye k a r a r verdiklerini ve a z a s m m kulübe gelmelerini ilân ediyor. Çerkeş kulübü azaları d a toplu olarak mitinge gidecekler demek. Mizancı M u r a t Beyin namzetliğini isteyen bu kulüptü. 26 M a r t sabahı Serbesti ve Mizan gazeteleri birinci sahifelerine k a i m yazı ile yalnız şunu y a z d ı l a r : «Şehidi Hürriyet Hasan Fehmi Beyin ruhuna fatihâ», iç sahifelerinde de çok ağır şeyler yazdılar. Mi-

428

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

zan «Hasan Fehmi Bey bugün serkârda bulunan hürriyet mücahitlerinin birkaçma değer bir mümtazı hilkat ve millet idi.» diye yazıyordu. Dün gece köprüde öldürülen Serbesti Başmuharriri Hasan Fehmi Beyin cenaze merasimi, miting için toplanacaklara (Ittihad ve Terakki) aleyhine daha gürültülü nümayişlere vesile oldu. Ayasofya'da namazı kılınarak Sultan Mahmut türbesine gömüldü. Matbuat mitingi bir hafta sonraya yine perşembe gününe bırakıldı. Fakat bu miting Matbuat mitingi perdesi altında meşrutiyet idareyi devirecek kanlı bir facia halini alacağına ben kendi hesabıma hiç şüphem kalmadı. Çünkü katil bulunamıyor ve muhalif gazetelerde bunu vesile ederek hükümete dehşetli hücum ediyorlardı. Katlin İttihad ve Terakki tarafından tertip olunduğu hakkında da şayialar bir düzüye genişletiliyordu. Mizan 27 Mart nüshasında: «Artık kâfidir! Fazlasına milletin tahammülü kalmadı. Hükümet ya vazifesini bihakkin ifa etmeye müsaraat etmeli veyahut işi erbabına tevdi için bir dakika evvel davranmalıdır.» diyordu. Daha ağır yazılan da Serbesti'de Molan zade, Ikdam'da Ali Kemâl ve Volkan'da Derviş Vahdeti yazıyordu. 28 Martta Mizan birinci sahife başına cinayet yerini gösteren köprünün bir krokisini basarak başmakalesinde «özür yoktur, vazifenin ifası lâzımdır» diye katilin kaçmak ihtimâli olmadığım uzun boylu isbata çalışıyor ve diyor ki: «Cinayet köprünün ortasında, iki nefer nöbetçi bahriyeli ile karakol sefinesinin rampa ettiği deniz hamamı arasında icra olunuyor. Dört el silâh atılıyor, «Polis yok mu?..» diyerek bir adam

H Ü R R İ Y E T MÜCADELESİ B A Ş L I Y O R

429 *

feryat ediyor... Zuhur eden polis imdat feryadında bulunan mecruhu kâtil addederek karakolhaneye ka dar sürüklüyor, «Ben mecruhum, katil oradadır» yolundaki İsrarına kulak asmıyor! «Ya zabıta şu kadar basit ve mahdut daire dahilinde bile vazifesini ifa edecek kadar bir iktidar ve basirete malik değildir... Yahut caniyi tevkif etmeye muktedir iken şöyle veya böyle bir mütalâa ile iktidarını hüsnü istimal etmedi. Şu ikinci şıkkın tebeyyün etmesi ise tarziyei matlubeyi çok ziyade tevsi etmeye ihtiyaç messettirir... İstanbul halkı kemâli tehalükle anın ifasına dört gözle muntazırdır. Bihakkın galeyana gelmiş olan avam ve havaci uzun müddet intizarda bırakılamaz... Hükümet yalnız Millet Meclisi önünde mes'ul olmayıp millet önünde dahi doğrudan doğruya mes'uldür.» 26 Mart 1324 İkdam gazetesi de şunu yazdı: Adliye Nezareti Celilesine İttihad ve Terakki cemiyetinden Meb'us Rahmi ve Doktor Nazım Beylerin Selânik'te bir içtimai hafi de Ali Kemâl'i öldürmek lâzımdır diye teküf ettikleri halde ekseriyete kabul ettiremediklerini vaktiyle sözüne itimat olunur bir zat ihbar eylemişti. Bu sabah ahiren Selânik'ten gelerek Beyoğlu zabıtasına memur edilen bir miralayın «İsmail Kemâl, Molan zade Rıfat • e Ali Kemâl Beyleri öldürmeye cemiyetçe karar verildi,» dediğini bildiklerimden biri geldi, haber verdi. Meb'usan'dan bir zata diğer bir miralayın aynı mealde idarei lisan ettiğini şimdi söylediler. Mertebei vüsukunu bilmediğim ve fakat dün geceki vak'ai cinaiye münasebetiyle şayanı ehemmiyet gördüğüm bu ihbaratı arz eyler ve muhbirlerin istimamı talep ederim. İkdam Sermuharriri Ali Kemâl

430

İ T T İ H A T ' VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

Selanik Meb'usu Rahmi ve Doktor Nazım Beyler, 27 Martta Mizan'a şu tekzibi yazdırdılar: «İkdam Sermuharriri Ali Kemâl imzasiyle dünkü İkdam gazetesinde aleyhimizde vukubulan iftirayı kemâli nefretle reddeder ve müfteri hakkında muamele! kanuniye ifası için Bidayet müddeiumumiliğine müracaat eylediğimizin ceridei aliyelerine dercini istirham eyleriz, efendim. Doktor Nazım

Selânik Meb'usu Rahmi

Bir t a r a f t a n da katili isteriz diye mektebi nüvap gibi yerlerden talebe namına gazetelerle neşriyat yapılıyordu. 28 Mart tarihli gazetelerde, Mizan'da dahi İttihad ve Terakki'nin şu beyannamesi çıktı: «Ötedenberi İttihad ve Terakki cemiyetine muhalefetle iştihar eden bazı gazetelerin dün intişar eden nüshalarından Serbesti gazetesi Sermuharriri Hasan Fehmi Beyin katli hususunun cemiyete imaen isnada teşebbüs olunduğu maatteessüf görüldü. İttihad ve Terakki cemiyeti, bir maksadı siyasiye hizmet arz ile tasni edilen bu gibi müfteriyatı garezkâranenin red ve tekzibini bilüzum görmekle beraber efkârı umumiyeyi tağlitten muhafazaten işbu beyannamenin neşrine karar vermiştir.» Fakat artık söz ayağa düşmüştü. Meselâ «Makriköy (Bakırköy) merkezinden keşide edilen telgrafnamenin suretidir» kaydiyle aynı günkü Mizan ve İkdam'da şu satırlar işe ordu mensuplarının da karıştığını gösteriyordu:

HÜRRİYET MÜCADELESİ BAŞLIYOR

431 *

Harbiye Nezareti Celilesine Paşa Hazretleri, biz kılıçlarımızı vatanımızın en genç namuslu ve hamiyetli evlâtlarmı boğazlamak, tiyatrolarda tehdit ve nümayişlerle şöhret ve menfaatperest nikabı hürriyete bürünmüş müstebitlerin maksatlarına hizmet için kuşanmadık. Ordumuzun bitarafliğiyle zabitanın şeref ve namuslarını muhafaza edebilecek bir iktidar ve serbestiye malik değilseniz vatanın selâmeti için olsun memuriyetinizden istifa etmek hatırınıza gelmiyor mu? Selefi devletleri gibi hiç bir cemiyete mensup olmadığınızın ilânımn zamanı gelmiş değil çoktanberi geçmekte olduğunun arzına mücaseret olunur, ferman.» Kaymakam Asım Bazı 29 Mart gazetelerinden: Mektebi mülkiye talebesi, şehidi hürriyet Hasan Fehmi Beyin sureti vahşiyaııede kati ve telef edilmiş olmasından nâşi galeyana gelmiş, lâzimeli adaletin icrasını sadrazamdan istemeye Yeni Gazete, İkdam, Serbesti ve Mizan gazetelerine müracaat etmişler. Bunu suitevil eden iki muallim istifa etmiş, derslere devam olunamıyormuş. Talebeyi teşvik eden Ali Kemâl Bey imiş. Bu ortaya çıkınca Ali Kemâl de istifa ediyor. Talebe «Biz hocamızı isteriz, yoksa ders okumayız!» diyerek sınıflarını terk etmişler. 30 Mart gazetelerinde Askeri Kulübün şu cevabı var: Kaymakam Asım Bey nammda birine cevap 28 Mart 1325 tarihli Mizan ve gerekse İkdam gazetelerinde Harbiye Nezaretine hitaben Makriköyü'nden keşide ettiğiniz telgr.afnameyi nefretle okuduk.

432

İ T T İ H A T VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

Terbiyei celilei askeriyeye külliyen mugayyir ve hakikati hale son derecede muhalif olan isnadatı miifteriyanenizi şiddetle protesto eder ve hareketi nizam ve intizam şikenanenizin kanunu askerîce müstelzim olduğu cezanıza intizar ediniz. Askerî Kulüp Mührü

V.

BÖLÜM

31

MART

Mizan Başmakalesinde lığı ile:

«Ulemanın Sükûtu» baş-

«Eyül Ulema! «Şer'i âlinin uhdenize tevdi ettiği vazifei âliycyi ifa etmiyorsunuz! diye başlayarak «Bugün türlü namlar ile cemiyetler, fırkalar teşekkül etti. Her biri birer maksat ve gayeti takip ediyor. Ve diğer fırkayı ezmek istiyor. Hak ise vahittir. Müteaddit değildir. Niçin bunların karşısına çıkıp ta haksız olanları hakka davet ve haksızlıktan men etmiyorsunuz?.. *

«... Bu ahali muhterem, muazzez ulemanın ser'i âliye müstenit sözlerini kemâli itina ile dinlerler. Mutavaata müsaraat ederler. Size lâyık mıdır ki bunları irşad etmeyesiniz? Tehlikeden kurtarmayasmız? Size seza mıdır ki bu fırkaların ellerinde hükümeti âciz ve âtıl bırakasınız?.. «... Bir fırka askerin itfa edemeyeceği bir fitneyi iki muhterem âlim söz ile itfa edebilir, ediyor da...» İmza : Âciz bir Müslüman F. : 28

434

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

Kalın yazı ile yazılmış, altında «Bir vak'ai Hayriye» başlığı altında şunlar yazılı: «Meclisi Meb'usan'da bulunan Cemiyeti İttihadiyeye mensup azayı kiram «Osmanlı İttihad ve Terakki fırkai siyasiyesi» namiyle bir fırka teşkil etmişler, proğramı da neşreylemişlerdir.» diyerek bir takım mütalâalardan sonra kalın yazı ile şunlar yazılıyor: «Yalnız şurası iyi bilinmelidir ki şayet dediğimiz ihlâs tam değilse, fırkai ittihadiyeden başka, cemiyeti ittihadiye dahi ayrıca eskisi gibi icrayı faaliyet ederse «Çifte hükümet» yerine «Belâyı Müselles» görmekte tereddüt etmeyiz.» Altında : «Henüz birşey yok» başlığı altında : «Katil henüz tutulmadı. Acaba bulunmadı da mı tutulmadı? Yoksa bulundu da mı tutulamadı?» diye ateş püskürüyor. Hâlâ önümüzdeki Perşembe günü «Serbestii Matbuat» mitingine «Osmanlı Arnavut İttihad Kulübü» de iştirâk edeceğini ve azasının Sultan Mahmut türbesi karşısındaki Arnavut İttihad (Başkım) kulübüne toplanmaları ilân olunuyor. 31 MARTIN ÇIKIŞI (*) On gün kadar evvel Mes'udiye ateşçileri zabitlerini dinlemiyerek çıkışmışlar. Bunu tahkike, Mes'udiye süvarisi Hakkı Bey riyasetinde bir heyete Rauf Bey de âza olunmuş. Tahkikatta bir anormallik görüyorlar ve divanı harbe veriyorlar. 31 Mart bu esnada çıkmış. 31 Mart gününe kadar Rauf Bey ve arkadaşları hiç bir şeyden haber alamamışlar. 31 Mart günü ağızdan ( • ) Rauf Beyden naklen.

31 M A R T

435

ağıza işitiliyor ki Unkapanı köprüsü yıkılmış, ahali birbirini kırıyormuş. Rauf Bey Unkapanı'nda bir şey olmadığmı görüyor, kayıkla yeni köprüye geliyor. Karakol gemisinden köprüye çıkınca avcı ve nizamiye efradının bölük bölük zabitsiz İstanbul tarafına geçtiğini görüyor. Eminönü sağ tarafdaki kulube önünde çizmeleri meydanda bir zabit ölüsü yatıyor, Soruyor; «Nedir, nereye gidiyorsunuz?» dediğinden vurmuşlar. Rauf Bey Yeni Cami önünde sivil giyinmiş bir zabite rast geliyor. «Ahali de askerin peşinde Harbiye Nezaretine gidiyorlar. Zabitleri vuruyorlar. Asker şeriat isteriz diye isyan etmiş. Gitmeyiniz.» diyor. Rauf Bey, paskalya münasebetiyle devriye gezen Peyki Şevket'in bir sandalına binerek evvela Beşiktaş önündeki Mes'udiye'ye geliyor. Kumandan yok. Nöbetçi kaptan Haydar Beye «Ne var, ne yok?» diye soruyor. O da «Gemide bir şey yok, normaldir.» diyor. Oradan Peyki Şevket'e (kendi gemisi) geliyor. Normal görüyor. Oradan Hamidiye'ae Vasıf'ı buluyor. O da vaziyeti aynı işitmiş, bu gemide vaziyet normal. Amiral Gambel bir iki gün evvel gelmiş, gemileri teftiş edecekmiş, daha Gambeli görmemişler. Bir proğram yapılmış, 1 Nisanda Hamidiye, 2 Nisanda Peyki Şevket'i Marmara'ya çıkararak teftiş edecek, diğerleri de sıra ile teftiş görecekmiş. Bundan sonra Rauf Bey akşam üstü istimbot ile Salacak iskelesinde Bahriye Nazırı Topçu Rıza Paşanın evine gidiyor. Donanmanın amirali meydanda yok. Bir teşebbüs için siz emir verin diyecek, halbuki paşa evde mi? diye sorunca içerden bir çığlık kopuyor. «Paşamız nerede? İsteriz getirin.» «Merak etmeyin iyidir,» diyor, çekiliyor. Halbuki zavallıyı da askerler vurmuş. 31 Mart akşama doğru Boğaziçi'nden yolcu vapurları ile gelen askerler donanmanm yanından ge-

436

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

çerken silah atıyorlar ve «niye gelmiyorsunuz! » diye bağrışıyorlar. Rauf Bey topları doldurtuyor, bir taarruz olursa mukabeleye k a r a r veriyorlar. Yatsı vakti Ayasofya meydanmda kestane fişengi gibi şenlik fişekleri atılıyor. Kabine düşüp Ethem Paşa sadrazam oldu diyerek. Gemide, zabitlere izin verilmiyor, gece tekmil mürettabat sefer halinde gemide kalıyorlar. 1 Nisanda Hamidiye, Gambel'in riyasetinde Marmara'ya açıldı. Avdetinde Beşiktaş önünde demirledikten sonra Rauf Bey Vasıf Beye gidiyor, ve şunu kararlaştırıyorlar. Hamidiye teftişden sonra ocak söndürmesin, hazır bulunsun. Ertesi gün Peyki Şevket de böyle; ocak çekmesin (söndürmesin), bu suretle icab ederse, yâni İstanbul'dan ümit kalmazsa Selânik'e hareket edecekler. Vasıf Bey, Arif Beyle de görüşerek Fethibülend zırhlısı da hazırlanıp beraber gelecek (Hamdi Beyin gemisi ve Tahir Beyin Mecidiye kruvazörü Haliç'te tamirde olduğundan fikren beraber oldukları halde iştirak edemiyecekler.) 2 Nisanda Gambel paşa ve Hafız İbrahim ve Gambelin İngiliz erkânı harbiyesi (4 kişi) Peyki Şevket'e geliyorlar, Marmara'ya kalkıyorlar. Hafız İbrahim Beye Rauf Bey vaziyeti açınca küskün bir vaziyetle : «Yaptığınızı beğendiniz mi?» demek istiyor. Gambel'e de Sarayburnu'ndan geçerken kaptan gemisinde «Rejime bir suikast yapıyorlar, vaziyetin vahim olacağını buna ne düşünüyorsunuz?» diyor. Gambel: Bu rejim aleyhine bir şey değil, ordu kumandanı askeri çok talim ettirmiş, ve namaz zamanı talime gelmiyen bir çavuşun rütbesini ref ettiğin-

31 M A R T

437

den isyan çıkmış. Mesele kumandandan şikâyettir, değiştirilince iş yatışır diyor. Sabahtan akşama kadar makina tecrübeleri, top talimleri devam ediyor, Gambel erkânı harbiyesiyle teftişden ayrılıyor. G u r u p t a n iki saat evvel, Beşiktaş önünde şamandıraya bağlamak üzere A s a n Tevfikin yanından geçerken görülüyor ki geminin her iki merdiveni kalkmış, güvertede süngü takmış askerler dolaşıyor. Asarı Tevfik isyan etmiş. Süvarisi Ali Kabuli Beyi, hesap m e m u r u Selahattin ve bir zabiti alıp, Mürettebat tersaneye götürmüşler. (Ertesi gün felaketi haber alıyorlar. Öğreniyorlar ki talime çıkarken Hafız İbrahim Beyin y a n m d a Mes'udiye'den gelmiş iki emir çavuşu talim esnasında gemi efradını zehirlemişler, çok sonr a öğreniliyor ki ateşçilere demişler k i : «Bir hareket yaparsanız Mes'udiye'den sizi topa tutarız.» (Vasıf Beyin M a r m a r a ' y a çıktığı gün Rauf Bey haber alıyor ki, Kâmil Paşaya ve Meclis reisine verilen tezkereye imzalarını koyanların isimlerini askere vermişler, bunları y a k a l a m a k üzere talimat verilmiştir. Rauf Beye, Kâmil Paşanın oğlu Sait Paşa bu alçaklığı yapmış.) Peyki Şevket ş a m a n d ı r a y a bağlanınca Vasıf'a h a b e r gönderiyor : «Ben hazırım, onlar da hazırsa kalkalım.» Vasıf h a b e r gönderiyor, «Ben kalkacak halde değilim, geliyorum, görüşeceğim.» Vasıf geliyor, diyor k i : «Makine zabitleri işi taahhüt edemediler, gevşediler. Gemi kalkamıyacak.» Bunu konuşurken Mes'udiye'den «Padişahım çok yaşa!..» sesleri geliyor. Ortalık d a k a r a n y o r .

438

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

R a u f : Bizim gemi hazırdır. Arif biz gidelim.

Bey de gelsin,

Vasıf, «Peki» diyor. Bu aralık Hamidiye'den de üç defa «Padişahım çok yaşa!» diye bağrıldığı işitiliyor. Anlaşılıyor ki orada da isyan başladı. Bu sırada Peyki Şevket'in elektrik ışıklan zayıflıyor, makinada falan diye atlatmak istiyorlar. İkinci kaptan Muzaffer Bey «Kalkacaklarını zannetmiyorum, benim kanaatim kalkmıyacaklardır.» diyor. Halbuki akşam, Ali Kabuli'nin vaziyetini görünce Rauf Bey çavuşlan çağırıp sorduğu zaman her şey hazır kalkalım diyorlarmış. Bu aralık bâzı istimbotlar gemiye yaklaşıyorlar, efrat silah başı edip 105 liği ateşleyecekleri zaman Rauf Bey mani oluyor, parola soruyor, kaçıyorlar. Vasıf Bey gemisine gidiyor, fakat yolda bindiği filikası efradı «Gitme size fenalık yapacaklar.» deyince tekrar Rauf Beyin gemisine geliyor. Ve filikadan İngilizce Rauf beye «yapılacak işden ümid kalmadı, memleketten Çıkmak için İngiliz sefaret gemisine gidelim» diyor. (Bu arada Arif Bey de filikası ile gelmiş. Bunun çarkçıs: da «kazan tuğlaları yok, kalkamıyacağız.» demiş.) Rauf Bey: Benim askerim isyan etmedi, siz gidin ben sonuna kadar duracağım diyor. Rauf Bey salona inince görüyor ki elektrik ceryanı azaldığı zaman yakılan mumlar devrilmiş, masa örtüleri tutuşmuş, bunlan banyoya atıp söndürüyor. Bu esnada salonun yanmdaki Muzaffer'in kamarasından silah patlıyor Rauf Bey seslenince, Muzaffer bey imiş, fişek koyarken mavzer tabancası patladı diyor. Bu

31 M A R T

439

esnada çarkçı başı gelip ağlıyarak : «Aman beni af et, gemiden çıkar, benim çoluk çocuğum var.» diye yalvarıyor. Rauf bey panik yapacak diye izin veriyor. Rauf Bey, ateşçileri çağırıp «Neden istim düşüyor, elektrikler sönük?» diye soruyor, «kalkarsak Mes'udiye'den ve Gümüşsüyü altına konan bataryadan üzerimize ateş edip batıracaklar.» cevabını alıyor. Bu gece böyle geçiyor. Efrad gemiye kimseyi sokmuyor, f a k a t hareketten korkuyorlar. 3 Nisan Cuma sabahı asker rutin ne ise yapıyor, (Sancak çekilmeden evvel gemi yıkanıyor, pirinçler siliniyor.) Bu aralık Mes'udiye'den bir işaret veriliyor. Tersane kumandanı Miralay Sami Bey, Rauf Beyi Mes'udiye'ye Çağırıyor. Rauf Bey filikayı hazırlatıyor. O sırada ateşçiler çavuşu Sürmeneli Genç Ağa adında biri (Rauf Beyle Peyki Şevket'i almak üzere Almanya'ya giden ve Sisam vak'asmda da bulunan) «Seni görmek istiyorlar.» diyor «Gelsin.» diyor. Genç Ağa, «Mes'udiye'ye gitmeyin, sizi öldürecekler!» diyor. Rauf Bey «kumandanın emridir, gitmeye mecburum.» Genç Ağa : «O halde biz de geleceğiz.» Bunun üzerine Rauf Bey bir müsademeden korkar a k Mes'udiye'ye yazıyor: (Esbabı mücbire gelmekliğime manidir, tahriren emrinizi veriniz.) Cevap: «Geminize gelecek efradı kabul ediniz.» Rauf Bey efradı güvertede tabur ediyor, diyor: «Bunlar benim içindir siz arada kan dökmeyin, ben başımın çarseine bakarım.» Bunun üzerine Genç Ağa ortaya çıkarak selam veriyor v e : «Efendim sonuna kadar sizinle beraberiz, bu iş bir sene sürse biz sizi evinize götürür getiririz, f a k a t sizden ayrılmayız.»

440

İ T T İ H A T ' VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

Rauf Bey: «Dışardaki kuvvet ziyadedir. Benim size verdiğim emri yapamazsanız hepinizin başı kopar.» Genç Ağanın cevabı: «Hayır efendim biz sizinle beraberiz.» Rauf Bey: «O halde silahlarınız arkanızda dursun, bırakın gelen askerler ( iki sandal geliyor) gemiye girsin. Ben silah kullanmadan siz de kullanmayın.» Zabitanla Rauf Bey geminin kıç tarafına gidiyor, gelen efrad güverteye çıkıyor. Bahriye silah endazlarından yirmi kadar, diğerleri kamalı, röververli, ceketli ceketsiz karma karışık. Mes'udiye'den bir de mülazim (teğmen) var ki bu sakeri kabul için şifahen de emri tebliğ edecek. Zabit Rauf Beyin yanına ağlayarak geliyor, efradın arasına karışıyor, Rauf Bey «Ne ağlıyorsun?» diye soruyor. «Efendim sizi almaya geldiler.» diyor, Rauf Bey «Biliyorum, fakat teessürünü belli etme büsbütün şımarırlar.» diyor. Gemiden işaret gediklisini çağırıp Rauf Bey soruyor; ve anlıyor ki efrad gelip padişah babalarının selamını tebliğ ediyor. Geminizin kaptanı kâfirdir, babamız istiyor, onu götüreceğiz. Zabitlerden daha böyleleri varsa onları da götüreceğiz. Yine Geııç Ağa çıkıyor: Geldiniz, padişahın selamını getirdiniz. Aleyküm selam dedik. Biz kaptanımızı sizden iyi biliriz, zabitlerimizi de. Eğer fenalıkları varsa biz ceza etmesini de biliriz. Erkek yalnız siz misiniz? Biz erkek değil miyiz? Biz ceza veremez miyiz? Terbiyenizle geldiniz terbiyenizle gidiniz.

31 M A R T

441

«Ağa, işi bilmiyorsun» faları demişler, Genç Ağa da bunlara «çıkacak mınısz, çıkmıyacak mısınız?» diye tehdit ederek gemiden çıkarmış, (gelen askerlerin elebaşısı borazan Fethi isminde biri olduğu ve divanı harbi örfide (sıkı yönetim mahkemesi) meydana çıkmış, idama mahkum olmuş. Ali Kabuli'yi götürenlerin içinde bu herif de varmış.) 1 Nisan 1325 Mizan 31 Mart isyanını bir Başmakale ile tes'it ediyor: İnkılâbı Sahih Teşekkürâtı bipâyan «Şecaatleri dasitanı âlem olan Osmanlı askeri dün tarihi âlemde görülmemiş bir fazilet gösterdi.» diye başlıyor ve «Binaenaleyh sunufu muhtelifei askeriyenin ibrazına muvaffak oldukları hamiyeti sahiha ile fazileti kavmiyeden nâşi kari'lerimiz namına vekâleten ve kendi namımıza asaleten, ferden ferda cümlesinin pâk alınlarını öperek Osmanlı ordusuna arzı tâzimat eyleriz.» diye tebrik de ediyor. Sonraki makalede «İnkılâb ve selâmeti devlet ve millet» başlığı altında: «İnkılâbı hayrımız gayretullah zuhuru ile asker kahramanlarının ve Arnavut kardeşlerimizin mücac'.cleleri sayesinde husulpezir olmuştu. O vakit millet henüz uykuda idi. Kurbanı hürriyet Hasan Fehmi Beyin cenazesi münasebetiyle millet ayaklandı. Fakat o gün millet yalnız idi. Dün millet ile asker beraber olarak izharı vücut etti. Devlet de şu musafahai umumiyeyi takdir etti. Artık vücudu Osmanî tekemmül etti demektir.» dedikten s o n r a :

442

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ CEMİYETİ

«Dünkü gün İstanbul'da bütün Mehmetçiklerimiz yalnız çavuşlarının kumandası tahtmda kıyam ettikleri halde ecnebilere, gayrı müslimlere, çarşılara, mağ a z a l a r a . . . hasılı kimsenin canına, malına, ırzına, hürriyetine zerre kadar tecavüz etmeksizin meşrü bir hükümet husule getirdiler. Büyük zabitlerini içlerine almamışlar. Çünkü yine Mehmetçiklerimizin, Bayramcıklarımızın, gayretullahın husule getirdiği Temmuz inkılâbını bazı kimseler benimseyerek kanunların, şeriati muhammediyenin üstünde bile kendilerini hâkimi mutlak olmak zaamı batılına sapmışlar idi. Mehmetçiklerimiz bunu hayreti âleme göstermeye muvaffak olmuşlardır. Hükümetimiz bunun kadrini takdir ederek dünkü gün hareket eden askere ait olarak ilânı vücup tahtmda bulunan affı umumiyi hattı hümâyun ile ilân etmiştir...» Daha aşağılarda: «Nisan inkılıâbı» başlığı altında : «Hilmi Paşa kabinesi hamiyeti milliyei Osmaniye galeyanı sevk-ile sukut etmiştir...» gibi hezeyanlar. 2 Nisan gazetelerinde yeni kabine hakkında hattı hümâyun var. Kabine şöyle : S a d r a z a m : Tevfik Paşa Şeyhülislâm : Ziyaettin Efendi Harbiye Nazırı: Ethem Paşa Bahriye Nazırı: Emin Paşa Hariciye Nezaretine ipkaen: Rıfat Paşa Evkaf Nezaretine ipkaen : Halil Himade Paşa Şurayı Devlet Riyasetine : Zihni Paşa Adliye Nezaretine •. Hasan Fehmi Paşa Ticaret ve Nafia Nezaretine ipkaen: Gabriyel Efendi

31 M A R T

443

Maarif Nezaretine ipkaen: Apdurrahmen Bey Maliye Nezaretine : Tekaüt Sandığı Nazın Nuri Bey Mizan «İnkılâbımızın yeni safhası» başlığı altında şunları yazıyor: «İnkılâbı hayrımızın birinci safhası gibi bu defaki kıyam dahi tevarihi garbiyede emsâli görülmemiş bur sureti hasenede husulpezir olmuştur... İşte güvendikleri taburlar galeyanı hamiyeti milliyede geri kalmak söyle dursun, ön ayak oldular...» Bir dini vaaz gibi devamla ve İttihad ve Terakki cemiyeti batırılmakta. *

*

*

Matbuat mitingi emri ahire gadar geri bırakıldığını gazeteler ilân ediyor. Yeni kabinenin beyannamesinin neşri belki de mitingin akdine bile lüzum bırakmaz diyorlar. 3 Nisan, Mizan'da Süleyman Nazif'in isyanı takbih eden bir mektubu var. Celâdet göstermiştir. Mizan isyanı tasvib eder mahiyette çirkin bir cevap veriyor. 6 Nisan, Mizan Başmakalesinde: ihtar» başlığı altında şu satırlar v a r :

«Kari'lerimize

«Ortalıkta cereyan eden aracif meyanında güya vak'ai ahirede benim methalim olduğu ididası bile mevcut imiş.» Haberi olmadığını ve 31 Mart isyanında sabahleyin saat 3,5 da (Alaturka) Köprü üzerine çıkmadan önce haberi olmadığını «Ebhülulema» bendi dahi (Yeni Gazete) nin (Mütareke) sine cevap ve mukabe-

444

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

le cümlesinden ibaret Murat) Bey yazıyor.

olduğunu imzasiyle (Mehmet

7 Nisan gazetelerinde şu mühim havadis v a r : Bazı gazeteler t a r a f m d a n vukubulan istilâm üzerine cevaben varid olmuştur: İkinci ve Üçüncü Ordulardan mürettep fırkalar kemâli sür'atle burada içtima etmektedirler. Teşkil edilmekte olan ordugâhlar hamaseti Osmaniyeden bir nümune gösteriyor. İstanbul asayişinin bir sür'ati berkiye ile iade ve istikrarı bu mükemmel ordunun en birinci emelidir. Ahval herhalde şayanı memnuniyettir. Çatalca Kumandanı Hıfzı KAREKET ORDUSU NASIL TEŞEKKÜL ETTİ? İstanbul'da meşrutiyet aleyhtarlarının, gerek sarayın gerekse dış düşmanlarımızın teşviki ile bir irtica yaparak meşrutiyet taraftarlarını boğmak isteyeceklerini hiç bir zaman düşüncemden uzak tutmadım. Fakat bunu İttihad ve Terakki Umumi Merkezi'ne ve İstanbul'a gelen murahhaslarına anlatamadım. Bunun üzerine en mühim bir merkez olan Edirne'de toplu bulunan üçüncü fırka erkânı harpliğine gelmckliğimi, cradaki samimi arkadaşlarımın da arzusu eklenmesiyle kabul ettim. İlk iş, Dedeağaç'tan Çatalca'ya kadar şimendüfer muhafızlığına konmuş olan İstanbul'dan gelmiş alaylı sabitler kumandasındaki taburları mektepli ellere verdirdim. Gece gündüz zabit ve efradla çalışarak bütün ruhlarıyla kendime bağladım. Bu bağlar o kadar kuvvetli idi ki, vakit va-

31 MART

Kâzım Karabekir 1909

446

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

kit ve bilhassa İstanbul'da irtica çıktığı zaman bütün fırkamla askerlerim benim emrimden çıkmıyacaklarını her vasıta ile bana bildirdiler. Edirne'ye irtica haberi geldiği zaman her tarafta büyük bir şaşkınlık başladı. Çünkü haftalardan beri alman haberler irticaın Tırakya'da da çıkacağını gösteriyordu. İttihad ve Terakki merkezinde bulunan arkadaşlar, ki bir kısmı zabitti, etrafıma toplanarak vaziyetin vahimliğini ve bunun karşısında benden medet beklediklerini söylediler. Dedim : Evvelâ ilk trenle İstanbul'a iki arkadaş gönderelim, ve irticaın mahiyetini anlayalım. Olmasın ki oraca bastırılması mümkün bir şeydir. Fırka gayreti ile İttihatçılar orduları harekete getirerek felakete sebep olsunlar. Ben de fırkamın hareketi için lâzım gelen hazırlıklara başlıyayım. Buraca yapılacak şey birincisi sükunettir. Telaş gösterilmemeli. İkincisi bazı arkadaşların nefer kıyafetine girerek askerleri yakından dinlemeleridir. Ben kendi fırkamdan eminim. Diğer garnizonun kıtaları sıkı dinlenmeli ve zabitler sıkı temasta bulunmalıdır. Teklifim kabul edildi. Bizim evde toplanmıştık. Burada İsmet, Seyfi, J a n d a r m a Yüzbaşı Rafet, Topçu Yüzbaşı Sabri, sivillerden Faik Beyler de vardı. Topçu Yüzbaşı Sabri Beyle Faik Beyin İstanbul'a kıyafet değiştirerek gönderilmesine k a r a r verdik. Bir kaç da açık şifre (kod) verdik. Ertesi günü bu arkadaşlar (annem hastadır) yâni (irtica müthiştir, hareket lâzım) dır şifresini verdiler. Derhal kuvvetleri ve kıtaları hazırladık. Fırkanm kumandanı Tevfik Paşa İstanbul'da izinli idi. Liva ku-

31 M A R T

447

mandanı Şevket Turgut Paşaya kumandayı almasını teklif ettim. Memnuniyetle kabul ettiler. Ordu kumandanı Salih Paşa vaziyetten pek endişeli idi. Evvelâ kendisinin hapsedilmesini sonra hareket edilmesini söyledi. Dedim : Paşam bu hareketi yapacağız, askeri mertebe silsilesini bozmak istemiyoruz. Fakat mecbur kalırsak bunu d a yapacağız. Çünkü mahvolacak yalnız meşrutiyet değil, bütün mektepli zabitler, sonra da bütün millet ve vatandır. Değil hareketimiz için t a r a f t a r olmamak, ordunun başına geçmek sizin için büyük bir vazife ve bir şereftir. Kıtalar trene binmek üzredir. Ordu kumandanı bu gafı yaparken ordu erkânı harbiyesinden Vehip Bey (Vehip Paşa) Selanik'le raakina başında daha müthişini yapmış. Kendisi üçüncü ordudan yeni geldiğinden ikinci ordunun vaziyetini ve benim mevkiimi bilmiyordu. Selanik'te ordu erkânı harbiyesi bizim ordudan da harekete iştirak istemiş. Vehip Bey de : «Bu ordu mürteciler elindedir, buradan ümit beklemeyiniz» cevabını vermiş. Bu haber tabii üçüncü orduyu ve cemiyet umumi merkezini fena sarsmış. Bunu haber alınca, yaptığı hatayı hazırlanan kıtaları göstererek ve akşama yola çıkacağımızı bildirerek anlattım ve beraberce telgrafhaneye giderek Selânik'te üçüncü ordu erkânı harbiyesine hatasını tashih ve fırkamızın hareket etmekte olduğunu bildirdik. İSTANBUL'A HAREKET (3 Nisan 1325) İlk trene on ikinci alaym iki taburu ile ben de binerek Çatalca'ya indik. (4 Nisan sa-

448

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

bah 6'da) Orada üçüncü ordunun ilk treni ile gelen Erkânı harp Muhtar Beyle (Şehit Muhtar Bey) iki ordunun cephesini taksim ettik. İstanbul cephesini üçüncü ordu kıtaatı ile kendisi, Beyoğlu ve Yıldız cephesini de sol cenahı alarak ikinci ordu kıtaatı ile ben temine karar verdik. Çatalca askeri, bizden evvel padişaha arzı tazimat için İstanbul'a çekilmişti. Müsademesiz bu hattı geçerek vaziyete hakim olduk. A.-'"/, 1

3|

M

i l Mart 13"5 (1Î/C9) vak'asur. tcııkil için EJime'dcn sc!r:ı fırkunııı kumandanı Şevket Turgut Paşa ve Erkanı Harbi Kâzım Karabckir

Bu askerlerin iadesi için Nâzım Paşanın Çaiuîca kumandanlığına emrine karşı (köprüler yıkılmıştır, ikinci ve üçüncü ordular kıtaatı gelmektedir, Çatalca askeri artık gelemez, yola çıkarılırsa gönderenler mes'ul olacaktır) tarzında cevap yazdık. Askerimiz arasında İstanbul'dan gelen sarıklı, kisveli insanların ve gazetelerin zehir saçtığını görün-

31 M A R T

449

ce bu kabil insanları tevkif, gazeteleri de yaktırdım. Yapılan propagandanm en zehirlisi (İstanbul'da öldürülen zabitler kabuklu (sünnetsiz) imiş câmlesi idi. Bu cümle, hareket esnasında benim de işime yaradı. Benim staj müddetim olan iki yıl Manastırtır'da üçüncü ordu kıtalarında geçmişti. Staj yaptığım üçüncü avcı taburu da İstanbul'da asiler arasında idi. Yeri de Taş kışla idi. İkinci orduya meşrutiyetin ilânından sonra gelmiştim. Bir kaç ay da burada hizmet etmiştim. Bu ordunun zabturaptı daha yüksek f a k a t hiç müsademe görmemişlerdi. Üçüncü ordunun pek pişkin olan her üç avcı t a b u r u n u n da İstanbul'da nasıl bozulduğunu ve irticaa alet olarak diğer kıtaları beraber sürüklediğini düşünerek, ben Hareket Ordusu Erkân-ı harbiyesine şu teklifte bulundum : (Fırkaları mürettep yapmak muvafıktır. Bu suretle gerek İstanbul'a, ve gerekse Beyoğlu ve Yıldız'a karşı her iki ordu da iştirak etmiş bulunur. Birinin zapturaptı diğerinin müsademe kudreti bu suretle birbirine eklenerek muvaffakiyet daha kolay elde edilir.) Her iki orduyu yakından tanıdığımdan bu teklifim muvafık görülerek kabul olundu. Beyoğlu ve Yıldız'a karşı emrimizdeki mürettep ikinci fırka gönderildi. 10 Nisanda fırkamız Silahtarağa civarında toplandı, ve asilerin toplu bulunduğu Taş kışla ve Taksim kışlalarına karşı hareket ve Yıldız'ı tarassut etmek üzre vaziyet aldı. 11 Nisan da Her iki kışla da şiddetli m ü d a f a a y a başladı. Bunun uzun sürmesi Yıldız askerini ve Abdülhamid'i cesaretlenF . : 29

450

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ CEMİYETİ

direbilirdi. Karargâhımızı Pangaltı Harbiye mektebinde tesis etmiştik. Ben şu hareketi fırka kumandanım Şevket Turgut Paşaya teklif ettim : «Yıldız'la Taş kışlanın arasını biran evvel kesmeliyiz. Ne Kababut ( şimdiki Hürriyeti Ebediye tepesi) civarındaki ihtiyat kuvvetimiz, ne de Yıldız'ı tarassut eden süvari alaylarımız müsademe akşama kadar bitmez ise Yıldız askerinin yardımına ve Abdülhamid'ın işi açıktan açığa ele almasına mani olamaz. İhtimal gece kıtalarımız arasına da bir çok mürteciler sarıklı veya sair kıyafetlerde dalarak fesat saçmaya çalışacaklardır. Vaziyeti bu fenalıklardan korumak için Maçka sırtlarını kuvvetli tutmalıyız. Bunun için fırka karargâhı ile Teşvikiye camisi cihetine gidelim ve eldeki kuvvetle Maçka kışlasını işgal ettirelim. Bu suretle hem o cihetten Taş kışlayı topçu ile de döğdürürüz, çabuk sukutunu temin ederiz, hem de Yıldız'la arasına girerek rabıtayı keser Yıldız'm cesaretini kırarız.» Bu teklifimi Şevket Turgut Paşa pek muvafık bulduğu gibi yanımızdaki Enver Bey de pek beğendi. Çünki Taş kışla pek şiddetli mukabele ediyordu. Harbiye mektebi manej talimhanesindeki toplu müfrezesi bir hayli telefat vererek ma'nen sarsılmıştı. Taş kışladaki avcıların yıllarca müsademelerde müthiş yetiştiğini ikimiz de bunlarla hayli müsademeler yaparak bilirdik. Müsademe gcceye kalırsa bunların mukabil taarruza geçeceklerine ikimizin de şüphesi yoktu. Hemen atlara bindik ve Teşvikiye camiinin önüne geldik. Fırka flamasını da parmaklıklı kulubo ciheti nihayet önüne diktik.

31 M A R T

451

Bahriye kışlasını teslim aldıktan sonra Karabekir ve karargâh. 1909

Vaziyeti tetkik ederken üçüncü orduya mensup bir batarya kumandanı telaşla ve yaya olarak yanımıza gelerek pek fena bir haber verdi: «Bataryamın vaziyeti fecidir. Ne yapacağımı şaşırdım. Yıldız askerleri silahlı olarak geldiler, topların üzerine oturdular, ateş ettiğiniz din kardeşlerinizdir, ne yapıyorsunuz diye bağrışmalar ve tekbir getirmeleri bizim askeri şaşırttı. Ateş kestiler ve birbirleri ile konuşmaya, anlaşmaya başladılar. Batarya elimizden çıkmıştır. Askerimizin de Yıldız askeri ile anlaşarak asiler tarafına geçmelerinden korkarak şaşkın bir halde geldim.» Bu müthiş haber karargâhımızı fena sarstı. Kaybedilecek dakika hareket ordusunun feci bozgunluğunun başlangıcı olabilirdi. Karargâhla buraya tam

452

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

vaktinde yetiştiğimize hamdettim. Kumandanıma dedim : «Paşam b a n a müsaade b a t a r y a y a n m a koşayım, vaziyeti bizzat görüp ele almalıyım. K a r a r g â h burada kalsın.» Müsaade alarak b a t a r y a k u m a n d a n ı ile birlikte koşarak b a t a r y a yanına y ü r ü d ü m . Batarya Maçka caddesi ile Teşvikiye'den Beşiktş'a inen yolu birleştiren ilk sokak ağzında Taş kışlaya karşı yer almıştı. Bizim koşarak geldiğimizi gören Yıldız askerinden bir kısmı bize doğru koştular ve etrafımızı el ile tutulur bir mesafede sarıverdiler. Haykırışıyorlardı: «Günah değil mi? Din kardeşlerini birbirine vurduruyorsunuz. Taş kışladakiler de İslâm değil mi?» Her k a f a d a n bir ses çıkıyordu. Pek çabuk ve tılısımlı bir sözle bunları teskin etmek gerekti. Aksi halde biri süngüsünü dürtüverir veya a r k a d a n biri «vur u n ne duruyorsunuz?» diyebilirdi. Sesim çıktığı k a d a r haykırdım : «Ey din kardeşlerim. Ben de b u n u n için koşarak geldim. Sebep olanlar Allah'ın gazabına uğrasınlar. Biz hudutları boşalttık da b u r a l a r a geldik. Bu işi çabuk hal edelim ve yine yerimize dönelim, sizlerde yine kışlalarınızda İstanbul'da kalın. Bizim zabitlerimiz de askerlerimiz de elhamdülillah hepimiz İslâmız. «Biz de İslâmız elhamdülillah» diye bağrışmalar başladı, ve her ağızdan bir söz çıkıyordu. Bu aralık gayet güzel bir a r a p kısrağına binmiş bir çavuş d a peyda oldu. Tüfeği yok, belinde kasaturası var. Elebaşı Hamdi Çavuş imiş.

31 M A R T

453

Dedim: «Asker kardeşlerim, bu böyle olmaz evvelâ ben söyliyeyim sonra sizin içinizden seçeceğiniz arkadaşlarınız bana cevap versin.» Buna razı oldular ve bölük emini Ahmet'i seçtiler. Dedim: «İstanbul askerinin arasına bazı Ermeniler sarık sararak asker elbisesi giyerek karışmışlar. Ordumuzu fesada vererek memleketimizi mahvetmek için zabitlerimizden bir çoklarını da öldürmüşler. Zavallı askerlerimiz neye uğradıklarını anlayamıyarak bu mel'unların sözlerine inanmışlar. İşte Taş kışladaki avcı taburlarının arasında bunlardan bir çokları var. Bunları bize avcı neferleri gelip haber verdi. Biz Taş kışladaki Ermenilerle müsademe ediyoruz. İslâm olan askerler gelip bizimle birleşiyor. Biz de doktorlarımıza ve hocalarımıza onları muayene ettiriyoruz. Kabuklu mu, kabuksuz mu anladıktan sonra içimize alıyoruz. Size sorayım hiç bir asker kendi zabitanmı öldürür mü? «Hayır, hayır efendim.» «Peki hiç bir asker, padişahına, kumandanına isyan eder mi?» «Hayır, hayır,» diye bağrıştılar. Bölük emini Ahmet dedi: «Efendim, ah.. Bilseniz padişahımız ne iyi insandır. Bu sabah Yıldız'a gittik, vallahi kendi eliyle bize kulup cıgaraları dağıttı, hepimize evlâtlarım diye iltifat etti. İstersen sen de gel gidelim, padişahımızla konuş, bak ne mübarek bir zattır. Dedim : «Gördünüz mü, böyle bir padişah Taş kışladaki askerlere, gelen arkadaşlarınıza ateş edin der mi? Bizim vazifemizin ne olduğunu padişahımız da bi-

454

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

lir, çünkü bize o emretti de koşup kabukluları ayıracağız.

geldik. İçinizdeki

Bağrıştılar: «Efendim biz İslâmız, böyle söyleme.» Dedim : «Aranıza asker kıyafetiyle bir düşman girdiğini siz ne biliyorsunuz? Hani sizin zabitleriniz. Düşmanlar hep zabitleri öldürüyor da sizin halâ bir şeyden haberiniz yok. Benim kumandanım bir paşadır, şurada, camiin önünde. Madem ki zabitleriniz yok, çavuş, onbaşı da o demektir. Kimlere itimadınız varsa seçin beraber gidelim onunla konuşsunlar sonra birlikte padişahımıza da gidip işi anlatsınlar. Biz gelinceye kadar siz burada topların yanında durun, Topçu zabitine de emir veriyorum biz gelmeden ateş etmesin.» Bu teklife razı oldular. Hamdi Çavuş, Bölük emini Ahmet, ve diğer iki çavuş daha seçtiler. Bunlarla ben fırka karargâhına geldim. Ve hemen şunu söyledim : «Paşam Yıldız askerini idare eden çavuşlar bunlardır. Bağlayın bunları diye zabitlere ve neferlere haykırdım. Müthiş bir hücumla bunların ellerinden silahlarını aldık. Ellerini arkalarına bağladık. Askerlerimiz bunları epiy hırpaladı. Hemen Harbiye mektebindeki k a r a r g â h a hapsoluıımak üzre zabit kumandasında bir müfreze ile sevk ettik. Ben tekrar Yıldız askerinin y a n m a koştum ve onlara dedim : «Merfhaba asker!» «Merhaba efendim.» «Çavuşlarınıza paşa da cıgara ikram etti. Müzakere etmek üzere birlikte Yıldız'a yola çıktılar. Haydi sizde kışlalarınıza dönünüz, yolda onları bulacaksınız, çabuk koşun.»

31 M A R T

455

Kâzım Karabekir, Şevket Turgut Paşa, İsmet (İnönü), 1909

456

İ T T İ H A T ' VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

Başsız kalan asker, bir koyun sürüsü gibi topları bırakarak Yıldız yoluna koyuldular. Zavallılar b a n a yalvarıyorlardı. «Beyim arkamızdan top attırma.» Gözlerim yaşardı. Bu melek kadar saf olan Mehmetçikleri fesada verenlere lânet ettim ve haykırdım: «Siz bizim evlâdımızsınız, korkmayın selâmetle gidin, kışlalarınızda rahatınıza bakın.» Geniş bir nefes aldım, batarya efradına da aynı sözleri tekrar ederek onların karışan akıllarını yerine getirdim ve k a r a r g â h a gelerek müjdeyi verdim. Yıldız'a giden sokakları da tutturmuş ve orada elimize geçen üçüncü ordu taburlarından biriyle bizzat Maçka karakoluna hücum ederek burayı işgal ettik. 12 Nisanda, Şevket Turgut Paşa ile Harbiye Nezaretinde Hareket Ordusu karargâhına gittik. Mahmut Şevket Paşa ile Hareket Ordusu Erkânı harbiye Reisi Ali Rıza Paşa hareket etmek üzere idiler. Yıldız harekâtının acilen icrası lüzumu hakkındaki teklifimize karşı hazır bulunan Üçüncü Ordu Erkânı harbiye Reisi Pertev Paşa ile görüşerek kararlaştırmaklığımızı emrederek gittiler. Pertev Paşanın odasında, masanın karşısına Turgut Paşa ile birlikte yan yana oturduk. Pertev Paşa yarınki 13 Nisan günü, fırkamızla Yıldız'a yapılacak hareket emrini kendi eliyle yazdı. Bu ordu makamının vereceği emir değil, Şevket Turgut Paşanın vereceği mufassal fırka emri idi. Sıra imzaya geldiği zaman benim sabrım tükendi ve kendilerine : «Müsaade buyurun da imzayı olsun fırkanın kumandanı atsın.» dedim. Cevaben: «Monşer ben şematr t a r a f t a n değilim.» diye hiddet buyurmakla beraber bu hakkı teslim ve emri Şevket Turgut paşaya imzalattılar.

31 M A R T

457

Hareket Ordusu Harbiye Nezareti önünde.

Harbiye mektebindeki karargâhımıza kıtaata lâzım gelen emirleri verdik.

avdette

YILDIZ'IN İŞGALİ 13 Nisan, erkenden Yıldız'a hareket başladı. Fırka karargâhı hareket üzre iken Pertev Paşa hazretleri bir araba ile Mektebi Harbiye'deki karargâhımıza geldi, ve şifahen şu emri tebliğ etti (Harekâtı tehir ediniz ve yeni emre intizar ediniz). Kendilerine harekâtın başladığını söyledik. «O halde acele kıtaatı eski vaziyetlerine getiriniz.» dediler. Bu vaziyetin zabitan ve efrad arasında türlü tefsire uğrayarak fena bir netice vermesi ihtimalini ve yarma kadar Yıldız'm yağma edilmesi ve münasebetsiz hadiselerin vuku bulması ihtimalini izah ile dün verilen emrin geri alınmasındaki sebebi sorduk.

458

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

«Hareket Ordusu Kumandanlığınca yeni emre göre hareket olunması isteniliyor» dan başka bir şey söylemediler Şevket Turgut Paşayı maruz kaldığı müşkilattan k u r t a r m a k üzre bu ağır vazifeyi ben der'uhde ettim. Pertev ve Turgut Paşalar Harbiye Mektebinde kaldılar. Ben zırhlı otomobil ile Yıldız'a hareket üzerinde bulunan kıtaatın yanma gittim. Pertev Paşa, ben gelinceye kadar bekleyeceğini, kıtaatı eski vaziyetine getirmek emrini vererek, çabuk avdetimi istemişti. Ihlamur deresini geçip Yıldız yokuşunu çıkmakta olan kolun başına kadar gittim. Alay ve tabur kumandanlarına vaziyeti anlattım. Fevkalade meyus oldular. Bunu işiten zabitlerde dahi sızıltı başladı. Değil geri dönmek durmanın bile fena netice vereceğini görünce, mes'uliyeti üzerime alarak, harekâtı ikmal ettirdim. Harbiye Mektebi Efendileri (talebeleri) de bugünkü harekâtın içinde idiler.

31 M A R T

459

Harbiye Mektebine döndüğümde Pertev Paşanın bir müddet bekledikten sonra gitmiş olduğunu öğrendim. Bu aralık bir emir zabiti yeni emri getirdi. Bu emir Mahmut Şevket Paşanın imzasını havi idi. Muhteviyatı (14 Nisanda Enver, Fethi ve Niyazi Beylere bir kol verilerek yine fırkamız kumandasında Yıldız'm işgali) idi. Halbuki, Pertev Paşa araba ile Harbiye Nezaretine gidinceye kadar biz otomobil ile Yıldıza gitmiş ve «Hadisesizce Yıldız'm işgal olunduğu» nu telgrafla Yıldız telgrafhanesinden Mahmut Şevket Paşaya yazmış bulunduk. Pertev Paşa Mahmut Şevket Paşaya gittiği zaman, müşarıileyh (Mahmut Şevket Paşa) bizim Yıldız'ı işgal ettiğimiz telgrafını almış ve harekâtı durdurmayarak vazifesini ifa edemediğinden dolayı Pertev Paşaya da çok kızmıştı. Yıldız'm Enver Bey tarafından işgal olunmasını îttihad ve Terakki merkezi de istiyordu. 13 Nisan sabahı bu işgalin vâki olmasına onlar da kızdı. Propag a n d a ile olsun, d a h a evvel Enver Bey işgal etti diye şayialar yapıyorlardı. 14 Nisan sabahı Yıldız'm harem ağaları vesairesi kafile halinde karargâhımıza gelmişler. «Yaşasın hürriyet, yaşasın Enver Bey!» diye bağırmışlardı. Gece saraya girenleri, Enver'in karargâhı ve etrafındakiîeri de askeri zan ediyorlardı. Bu hal de. Yıldız'm Enver tarafından gece işgal olunduğu havadisini yaymıştır. Yıldız'm, 13 Nisan sabahı fırkamız tarafından işgaline ait deliller müteadditdir: 1 — Memduh Paşa 13 Nisan günü fırkamız kıtaatı Yıldız'ı tamamiyle işgalden ve fırka karargâhı ser-

460

İ T T İ H A T ' VE T E R A K K İ C E M İ Y E T İ

Yıldız Sarayından alınan saray mensupları.

gi dairesi karşına nakilden sonra buradan Harbiye Nezaretine gönderilmiştir. Memduh Paşa fırkamız kıtaatı gelinceye kadar Yıldız'ı muhafaza ile meşgul olmuştur. 2 — Harbiye Mektebi Efendileri 13 Nisan sabahı emrimizde olarak Yıldız hareketine iştirak etmiştir. 3 — 13 Nisan sabahı ben zırhlı otomobil ile Yıldız'a gittiğim halde, daha evvel gelmiş hiç bir kıtaya rast gelmedim. Harbiye Mektebi Efendileri ve nizamiye kıtaatı ile Yıldız kapıları bu vaziyette işgal olundu. 4 — İşgal hadisesini, Hareket Ordusu kumandanlığı, Yıldız telgrafhanesinden Şevket Turgut Paşa imzasıyle çekilen ve fırkamız tarafından işgal olunduğu sarih olan telgrafdan haber aldı.

31 M A R T

461

5 — Emir hilafına Yıldız'ı fırkamızın işgalinden dolayı teessür telgrafı .bize geldi. 6 — Başkâtip Cevat Bey, sergi dairesi karşısındaki karargâhımıza iki kere gelerek emniyet ve iaşe meselesini görüşmüştür. Eğer bir gün evvel Enver Bey saraya girmiş olsaydı mesele onlarca hal olunabilirdi. 7 — Niyazi Bey kıtaatı ile Harbiye Nezaretinde idi. 14 Nisanda Yıldız harekâtına iştirak etmek üzre, 13 de bize tebliğ edilen emir kendilerine de verilmiş ve bu suretle fırka emrine Beşiktaş'a gönderilmişti. Yıldız'm tamamiyle işgalinden sonra fırka karargâhını sergi dairesi karşısına naklettiğimiz zaman, onlar da aşağı talimhaneye gelmişlerdi. Hamidiye camiinden ileri geçmemeleri için kendilerine tebligat yapıldığı gibi, sergi dairesi — Hamidiye camii — ikinci fırka dairesi imtidadmca da nizamiye kıtaatı ile bir kordon tesis olunarak saraya yakın sahada izdiham ve kargaşalığa mani olunmuştur. 8 — Aynı emri alan Enver Bey dahi, 14 Nisan sabahı yapılacak olan harekâta iştirak için gece memur olduğu cepheye gelmiş ve Yıldız'm işgal olunduğunu görünce ferden saraya girmiştir. 9 — Bunlardan başka, Şevket Turgut Paşanın Yıldız hareketini re'sen yaptırdığından dolayı, İstiklâl Harbi esnasında Vahidettin tarafından divanı harbe verilerek mahkûm dahi edilmiş olduğunu ilâve edeyim. Bulgalarm, Yıldız harekâtına işitraklerine gelince : 10 Nisan akşamı, karargâhımız Silahdarağa'da iken Enver Bey nezdimize geldi. Beraberinde getirdi-

462

İTTİHAT'

VE T E R A K K İ CEMİYETİ

ği Sandanski çetesini takdim etti. Bunlar hakkında kendisine şu tekliide bulundum: Bunları getirmeseydin daha iyi olurdu. Bu mücadeleyi bir Türk davası olarak hal etmemiz lâzımdır. İstanbul kıtaatı bunlardan haberdar edilerek mürettep bir oyun olması da nazarı itibara alınmalıdır.» Enver Bey cevabında, olların müracaatını kıramadığını, aynı zamanda avcı taburlarının bomba kullanmak hususundaki maharetlerine ancak bu komitacılarla mukabele edebileceğini düşündüğünden gelmelerini kendisi de muvafık gördüğünü bildirdi. Karşı tarafın topçusunu nasıl felco uğrattığımızı ve mukavemetin ancak kışlalarda olaci'ft'nı. avcı taburlarının bombalarına karşı topçumuz^• ' 7' t»

PSff^iÖfi' Ki

ipKUM.

fM. S i l i p '

ş s g C

i t t e

"r!

»

s îf&g&t^ m

655*::

i l l t ^ ' P ^ r i W w f

.T, 'i'il' J «s * rF

«fM fT \

İÇ •>V .fa

.V

Ifew

-'V.

V

i f r i t i iii -5 y>;; • ? rvfeiişş^ı^ 19?

LrTİA,^. 31 Mart hâdisesi failleri sehpada.

31 MART

46S

l a işi h a l e d e c e ğ i m i z i i z a h e d e r e k B u l g a r ç e t e s i n i n m ü sademeye sokulmamalarını, bunların vereceği zayiatın a l e y h i m i z e k a y d o l a c a ğ ı n ı söyledim. E n v e r Bey m ü t a l â a m ı tasvib etti ve b u h u s u s u n a z a r ı i t i b a r a alacağını v a a d e d e r e k ayrıldı. Böylece h a r e k e t ettiğini d e s o n r a d a n öğrendim. M ü s a d e m e yerlerinde bâzı halk, h a t t a ecnebi m u h a b i r bile y a r a l a n d ı ğ ı n d a n Bulgarların birkaç zayiatını görerek, esaslı m ü s a d e m e y e sevk olundukları zan olunmamalıdır.

ÎTTÎHAD VmmmiKKÎ

CEMİYETİ

-fliyss igaooıav nnüila/d .iOFiölafnöfn i u M ^ m ^ m b r n . -örn ^sSctsvn3 ntib^^öa imäEiÄteÄecorf no -Ski ÂiBtfiJi -ißsßn ixmaurf mfh$y Ute diva** wptypi ob 'initiîiü )3á9iarf a a s ^ ö S ifeírr*« áaiaba hßAy •

ü l t a g l u a HßbmsibctßteTBii ©fiç uidßrfum kí^a vj kíJM jivea ug^smaíRsaum iteßiß äeroiög ifinmyns gßrtiid rm jx&aüm xcamiiü nas neWpbm. la «

EK:

1

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ NASIL KURULDU? Bu gizli cemiyetin esasi; 4 Haziran 1889 (21 Mayıs 1305) de guruptan bir saat sonra İstanbul'da Gülhane parkındaki Askerî Tıbbiye mektebinde kurulmuştur. Cemiyeti k u r a n l a r : Konyalı Hikmet Emin, Arapkirli Apdulah Cevdet, Diyarıbekirli İshak Sükuti, Ohrili İbrahim Ethem (Temo), Kafkasyalı Mehmet Reşit adlı beş tıbbiye talebesidir. Bu arkadaşlar bir yıldanberi fena idarenin âmillerini araştırmak ve aralarında hasbihal etmekle kaynaşmış idiler. Cemiyetin maksadı iki idi: 1. — Devletin gittiği yolun inkiraz olduğunu, baş mes'ulün padişah olduğunu, etrafındakilerin de onun cinayetlerine vasıta olduklarını halka anlatmak. 2 — Vatan ve milleti içinde bulunduğu tehlikeli yerden kurtarmak için icabeden her fedakârlığa atılmak. Bunun için önce kendileri birbirine yemin vermişler ve gizli olarak yemin vermek şartiyle aza kayF . : 30

466

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

dına da k a r a r vermişlerdir. Sivil ve askeri mekteplere, kıt'alara, askeri daireler ve serbest mesleklere de el atan cemiyetin azası iki yılda yüzü aşmıştır. Bunun üzerine bir idare hey'eti teşkil olunarak cemiyet tensik olunmuş ve şubelere ayrılmıştır. Şubelere ayrılan azaya o şubede n u m a r a verilmiştir. Meselâ 121/11 numarası 121 inci Şubenin 11 inci numarası demektir. Aza, kendisini cemiyete alan rehberi ile kendisinin alacağı zatı tanıyor ve iane de muntazam surette bu kanaldan toplanıyor. 1893 (1309) da cemiyetin mevcudu 900'e varmış bulunuyor. Cemiyet İstanbul'da her t a r a f a dal budak sarmış ve hatta din adamlarından da azalar almış ve bazı hususî mekteplerde ve tekkelerde bile şubeler açılmış bulunuyor. Tıbbiyede ise artık apaçık raübaheseler yapılabilmektedir. Fakat irşad vazifesiyle meşgul bulunan bu cemiyete Tıbbiye Mektebinde bazı seciyesizler de girebilmiştir. Bunlar cemiyetin mevcudiyetini ve birçok gizli yazıları dağıtmakta olduklarını ve yakında bir fesat çıkaracaklarını haber veriyorlar. Haber verilen dokuzuncu sınıf basılıyor. Bir çok kitap ve evrak toplanıyor. Maznun olarak dokuz talebe tevkif ve divanıharbe veriliyor. Bunlar tart ve kalebentlik cezası giyiyorlar Bunlar arasında cemiyetin müessislerinden Apdullah Cevdet (1) ve Mehmet Reşit de bulunuyor. Apdülhamit, mektep çocuklarının bu hareketlerinin ciddi olacağına inanmıyor ve birkaç ay hapisten sonra bu talebeyi affediyor. Fakat Tıbbiyenin hür fikirli Nazırı olan Saip Paşanın ( 1 ) İctihad mecmuası sahibi merhum Doktor Abdullah Cevdet Bey bana hayatını tafsilâtiyle anlattığı gibi Doktor Mehmet Reşit Bey de Çevri müstear nam'a yazdığı (İnkılâp niçin ve nasıl oldu?) başlıklı eserinde tafsilât vermiştir.

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

467

yerine Zeki Paşa Nazır tayin olunuyor. Artık tazyik ve tecessüs günden güne artıyor. Bir yıl kadar böyle devam ediyor. Tazyik arttıkça tabiat kanunu mucibince kuvvete tahavvül ediyor. 1894 (1310) da cemiyet faaliyete geçiyor. Avrupa'da da neşriyat yapmak ve daha önce kaçmış olanları da cemiyete almaya karar veriyor. Üç tıbbiye talebesi Avrupa'ya kaçırılıyor. Bunlardan Nazım (2) Paris'te bulunan Ahmet Rıza Beyi (3) cemiyete almaya memur ediliyor. Ahmet Rıza Bey bu teklifi kabul ediyor, fakat cemiyetin adına Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti denmesini teklif ediyor. İstanbul'daki merkez de bunu kabul ediyor. Bu suretle İttihadı Osmanî cemiyeti artık bu yeni adı taşıyor. İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ NASIL İDARE OLUNDU ? 1 Teşrinievvel 1895 (18 Eylül 1311) de İstanbul'da, Ermenilerin bir ayaklanması oldu. Üç gün süren bu hareketlerinde Türklerden hak ettikleri karşılığı gör( 2 ) Nazım, Selanik'te doğmuş bir Türktür. Doktor Nazım Beydir. İttüıad ve Terakki cemiyetindeki faaliyetlerini bu eserde göreceğiz. Ankara'da İstiklâl Mahkemesi tarafından bazı İttihad ve Terakki erkânı ile birlikte asılmıştır. (1926) ( 3 ) Ahmet Rıza Bey İstanbul'da doğmuş bir Türktür. Galata lisesinde tahsilini bitirdikten sonra Fransa'da ziraat tahsili görmüştür, 1892 (1308). Bursa vilâyeti Maarif Müdürü iken memleketin ıslâhı için bir lâyihe vermiştir. Sultan Hamid kendisinden kuşkulanmış ve onu sıkı göz altına aldırdığından bu da Paris'e kaçmıştır. Buradaki siyasi fırkaların programlarından Positivelerinkini beğeniyor ve onların düsturu olan Ordre et progre (İntizam ve Terakki)yi bizim için Union et progrt (İttüıad ve Terakki) olarak kabulünü muvafık buluyor.

468

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

düler. Berlin Muahedesinin 61 inci maddesi diğer bazı ekalliyetlerin geçtiği yoldan — Islahat Muhtariyet İstiklâl yolu— Ermenileri de geçirmeyi hedef tutmuştu. Şark vilâyetlerinden altısında aslahat bahanesiyle d a h a 1895 başlarında Sason'da başlayan Ermeni ihtilâli; ingiliz ve Fransız siyaset adamlarının desteklemesiyle nihayet Osmanlı payitahtında hükümet makamı olan Babıâli karşısma kadar kendini göstermişti. Yıllardan beri Ermeniler her t a r a f t a en zengin ve verimli sa'atları ellerine almışlar ve bir tar a f t a n da faiz ve ihtikârla çok zengin olmuşlardı. Bundan bir düzüye zarar ve acı duyan Türkler ve Kürtler Ermenilerin bu vaziyetine karşı artık kayıtsız kalmamışlardı. Bu vaziyette de kendilerini himaye ve teşvik eden devletlerin müdahalesi için tam fırsattı. Bunun için cemiyet öteye beriye padişahın istibdadı aleyhine bazı beyannameler asarak Meşruti idare kuracaklarını ilân ettiler. Bu suretle Avrupa'nm aleyhimize bir k a r a r vermesini önlemek istediler. Fakat bu kâfi değildi. Bir hareket proğramı tesbiti ihtiyacı İstanbul'daki İttihad ve Terakki cemiyetini teşkil eden gençlerin kendilerine olgun bir baş aramalarına sebep oldu. Şubeler arasında yapılan bir soruşt u r m a neticesinde Hukuk ve Mülkiyei Şahane tarih muallimi Murat Bey bu vazifeye ehil olarak bulundu. Bu zat Tiflis'te doğmuş Dağıstanlı bir Türk'tü. Tahsilini Rusya'da yapmış Rusça ve Fransızca dillerine vuk u f u dolayısiyle hariciye ve matbuat kaleminde de vazife görmüştü. Hatta altı ay sonra kendisine rütbei saniye (ikinci rütbe demektir. Böyle sivil rütbeleri vardı) Murat Bey kendisinden çok kıdemlilerin henüz sâlise (Üçüncü) rütbesinde bulunduklarından bu teveccühü kabul etmemek büyüklüğünü göstermişti. 1886 (1302) Teşrinievvel 21 de çıkarmaya başla-

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

469

dığı MİZAN gazetesi (Yalnız perşembe günleri neşrolunur, İslâm gazetesidir. Klişesini taşırdı) ile yaptığı neşriyat ve muhakemeli bir surette okuttuğu tarih ve talebeye telkin ettiği fikri hürriyeti şöhretini arttırmış ve her tarafta hele gençlikte kendisine karşı büyük bir sevgi ve saygı uyandırmıştı. İşte cemiyet, memleket içinde Ittihad ve Terakki cemiyetine böyle başı muvafık görmüştü. Ermeni ihtilâli üzerine İtitihad ve Terakki'de Sultan Hamid'e karşı şiddetli bir harekete geçmek ve onu hal'etmek arzusundadır. Bu arzularını Murat Beye bildirdiler. Murat Bey Sultan Hamid'in cehil ve istibdadının memleketi felâkete sürüklediği mes'elesinde aynı düşüncededir. Fakat Ittihad ve Terakki cemiyetinin şiddetli hareketinin tehlikeli olacağı mütalâasmdadır. Misâl olarak da Rusya'daki Nihlism'in (Çarklı devrindeki içtimai hayatı temamile ortadan kaldırmak isteyenler) orada meşruti idare kurulmasını daha çok geciktirdiğini ileri sürüyor. Padişaha karşı şiddetle hareketin kan dökülmesini mucip olarak Rusya vesair ecnebi donanmalarının İstanbul'a geleceklerini ve hatta bir d a h a geri gitmeyeceklerini söyleyerek Sultan Hamid'i indirmek isteyen Ittihad ve Terakki cemiyetine giremeyeceğini ve henüz padişahın iyilikle yola geleceğinden ümidini kesmediğini bildiriyor. Fakat cemiyetin arzu ettiği mes'elelerde fikirini her zaman söyleyebileceğini de ekliyor. Bu aralık Londra'da Selim Faris Efendinin çıkardığı «Hürriyet» gazetesi çıkıyor. İlk olarak Sultan Hamid'e karşı gayet ağır bir dil kullanıyor. Murat Bey, bunu Nihlistlerin hareket tarzına benzeterek beğenmiyor. Doğru Mabeyne gidiyor. İstediği zaman gitmek serbestisini haiz olduğundan Mabeynci Hacı Ali

470

İLKİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 470

Beyin odasına giriyor. Onun Arap İzzet Beyle «Hürriyet» gazetesini okuduklarını görüyor. Bu sıralarda Ahmet Rıza Beyin de intişar etmiş bir mektubunu görerek seviniyor. Çünkü yolunu kendi fikrine yakın buluyor. Tekrar sadarete gelmek üzere bulunan Sait Paşa ile de görüşerek onunla fikir birliği yapıyor. Bu fikir birliğinin esası şunlardır: Vükelâyı tayin hakkı Sadrazama ait olacak. Sadrazam her türlü maruzatına Padişah kabul veya kabul edilmedi cevabını verecek, iradeler yalnız Başkâtip vasıtasiyle ve yazı ile tebliğ olunacak. Sadrazamın malûmatı dışında nezaret ve dairelere irade ve emir tebliğ olunmayacak. Sultan Hamid Sadrazamlığa Sait Paşayı getiriyor ve Hattı Hümâyunda yalnız Şeyhülislâmı bildiriyor. Fakat ertesi günkü gazetelerle eski vükelânın yerlerinde bırakıldığı ilân olunuyor! Sadrazam Sait Paşa da bu hal karşısında istifa etmeyerek vazifesine devam ediyor. Sultan Hamid; Sait Paşaya vükelâyı intihab etmek hakkını verdiği halde gece yansı kendisine haber vermeden eski vükelânın yerlerinde bırakıldığı iradesini gazetelere tebliği padişahm dönek ve yalancı mizacını bir daha göstermiştir. Sait Paşanın bu hal karşısındaki sükûtu, aczine ve mevki hırsına yeni bir delil olmuştur. Murat Beye gelince, o bu yeni misâller karşında İttihad ve Terakki cemiyetinin k a r a r m a hak vermekle beraber şaşırıp kalmış bir vaziyettedir. Son ümidi o1 an Sait Paşanın Sadrazamlığında da bir şey çıkmadığını gören Murat Bey ona diyor k i : «Bütün ümitlerim kırıldı. Artık memuriyette değil memlekette dahi kalamayacağım. Bir tarafa çekilip gideceğim.»

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

471

Sait Paşa bunu yapmamasını, sabretmesini tavsiye ediyor. Murat Bey fikrinde İsrar ediyor. Bu sırada Sultan Hamid Murat Beyi Mabeyne çağırtıyor. Başmabeynci Hacı Ali Bey vasıtasiyle İttihad ve Terakki cemiyetinin reisi olup olmadığını ve memleket hakkındaki düşüncelerini soruyor. Murat Bey şu cevabı yazıp gönderiyor: Emir ve iradei şahanelerini Başmabeynci kulları vasıtasiyle aldım. Hâlisane cevap itasına müsaraat ediyorum : Evvelâ — Kulunuz öyle bir cemiyetin reisi değilim ve olamam. Çünkü memuriyeti resmi ile o yolda bir riyaseti birleştirmek elimden gelemez. Saniyen — Ahvali hazırai memleket ile esbabı mucibelerini ihtisas kesbetiğim tarihten, meselâ Çin devletinin bundan ikiyüz sene evvelki vukuatını yazıyormuşum gibi her bir tarafgirlik veya ihtirazdan azade olarak tasvir etmeye hazır ve muktedirim. Pek iyi biliyorum ki bunu o yolda tasvir ettiğimden dolayı kıymettar olan teveccühatı şahanelerini kazanın ayıp bilâkis kaybederim. Bununla beraber yazmak için tereddüt etmiyorum. Çünkü velev teveccühü şahane bedeline olarak olsun hakikati hal söylenecek zaman gelmiş olduğun a mutekidim.» Padişah bu cevabı o k u y u n c a : «Lâyihasını da yazsın getirsin;» diyor. Murat Bey, iki gün sonra 14 Teşrinievvel 1311 (1895) tarihli uzun bir lâyikasmı Padişaha takdim ediyor. (4). Tarih muallimi ve gazeteci Murat Bey aynı( 4 ) Bu lâyihayı Fransızca Le Palais de Yıldız et sublime Tarte (Yıldız Sarayı ve Babıâli) nam eseriyle Paris'te de neşretmiştir.

472

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

zamanda Düyunu Umumiye Komiseri de bulunuyor. Bunun için mütalâaları ilmine ve tecrübesine dayandığına şüphe yoktur. Sultan Hamid bu lâyihayı temamiyle okuyor ve akşam Murat Beyi huzuruna kabul ediyor. Karşısına oturtarak onunla hasbihale başlıyor. Kanuni Esasi ye t a r a f t a r olduğunu f a k a t vükelânın israriyle Meclisi Meb'usan'ı dağıttığını, Mithat Paşanın terbiyesiz muameleleri ve Sait Paşanın da kendisini iğfal etmiş olduğunu uzun uzadıya ve saf bir tavır takınarak Sultan Hamid Murat Beye anlatıyor. Murat Bey padişahın saf ve temiz bir insan olduğuna inanıyor. Kurnaz padişah bu tesiri yaptığını görünce son mütalâası olarak da şunları söylüyor: Muktedir bir Sadrazam bulmak için bir çok zatları bu m a k a m a getirip tetkik ediyorum. Fakat bulamıyorum. Bunun için işlerin idaresini kendim üzerime almak mecburiyetinde kalıyorum. Sizin lâyihanızı okuyunca aradığım adamlardan birini rast getirdiğinden dolayı Cenabıhakka şükrettim. Murat Bey bu iltifatı samimi ve ciddi sanarak padişaha tercümeihalini anlatıyor, Dağıstan'dan devlet ve hilâfetin selâmeti u ğ r u n a hayatımı vakfetmek için geldim, diyor. Meşrutiyetin temamiyle kurulmasından korkan padişaha şu fikri izah bulunuyor: •Meclisi Meb'usan'ın ictimaında mahzur olsa bile içtima edecek meclise meselâ 30 kişilik bir hey'eti vekâlet intihab ettirmek yoluyla istenilen meşrutiyet usulünün mahzurdan salim olarak '„¿mini mümkündür.» Padişah bu fikri pek beğenir görünüyor. İki saat on dakika süren bu mülâkatta vükelâ hakkında padişahın sorularına da Murat Bey apaçık fikirlerini söylüyor.

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

473

Padişah pek memnun kaldığını beyan ederek bundan sonra sık sık huzura gelip bir çok mühim işleri kendisiyle müzakere etmek istediğini ve yarından itibaren bu işe başlamasmı irade ediyor. Kapıya kadar da Murat Beyi götürüyor ve hatta kapıyı da açarak Murat Beyi iltifatlara boğuyor: Murat Bey hayranlıklar içinde padişahı önüne gelene medhediyor, Başmabeyncinin odasına geldiği zaman ona diyor: — Allah cümlenizin müstahakını versin! Melek gibi bir padişaha malik iken asarım harice şeytan asarından beter surette aksettiriyorsunuz. Yazık değil mi dine, yazık değil mi milyonlarca halka? Başmabeynci Hacı Ali Bey de şu cevabı veriyor : — Ü.ç gün sonra seni de görürüz, evlâdım. Murat Beyin pek saf halini gören İstanbullu karısı da kendisim şöyle uyandırmak istiyor: — Hüküm için acele etme. Ahlâkı malûmdur. Pek güvenme. İhtiyatlı bulun! Murat Bey padişaha o kadar inanmıştır ki onu gözü ile görmeyen ve onunla karşı karşıya konuşmayan kimselerin bu kabil sözlerine kızıyor. O artık muradın a ermiş kimselerin d a h a ilerisi için daldığı uykuda r ü y a görmektedir: Zavallı Sultan Hamid! Şimdiye k a d a r samimi bir ilim adamı bulamamış olduğundan sapıtmış!.. Görsünler bu zalim sanılan padişah nasıl yola getirilecek ve Osmanlı devleti nasıl teceddüt yapacak!.. Bu tatlı r ü y a 24 saatliktir. Ertesi akşam tatlı emelleriyle Mabeyne koşan Murat Beye şu irade tebliğ olunyor:

474

İTTİHAT' VE TERAKKİ CEMİYETİ

«Bugün biraz yorgunum. Yarın akşam görüşürüz. Bir de millet meclisi yerine diğer meclis koymak lâzımdır hakkındaki fikirlerini de tafsilen yazıp getirsinler.» Ertesi akşam bu lâhiyasiyle gelen Murat Beyin elinden yazdığı almıyor,, kendisi yine yarma davet olunuyor. Nihayet üçüncü gidişinde şu şamarla Mabeyn kapıları kendine kapanıyor : «Hergün gelmesine hacet yoktur. Haber beklesinler.» Murat Bey gün geçtikçe çok kötü bir vaziyete düşmüş oluyor. Çünkü o şimdiye kadar Sadrazamlara bile şunları söylemişti: — Ümidini kesmiş olan bir adam için mesned ve memuriyeti kabul ile m a a ş almaya devam etmek namussuzluktur! Halbuki Düyunu Umumiyedeki ecnebilerden tutun da her sınıf vatandaşa kadar herkes bütün cinayetleri Padişahın cehlinde ve seciyesizliğinde buluyor ve Murat Beyin aldandığını kendisine söylüyorlar. Hele Düyunu Umumiye memurlarından bir ecnebi kendisine pek ağır olarak şunları söylüyor: — Avrupa'da dahi menfaati şahsiyelerinden başka hiçbir şeye ehemmiyet vermeyen rical çoktur. Lâkin namus ve haysiyetini muvahaze lekesinden kurtarmak arzusunda bulunan bir adam böyle bir idarenin hâdimleri arasında bulunmaya razı olmaz. Aradan üç gün geçtiği halde padişah Murat Beyi çağırtmıyor. Bir vesile bulup kendisi gidiyor. Padişah kendisine bir selâm gönderiyor.

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

475

Asıl işin fecii, birkaç gün sonra padişah vükelâyı değiştiriyor. Yeni vükelâ hey'etinde Murat Beyin mülakat gecesi ehveni şer dediği dört zat çıkarılmış. Aciz ve hırsızlıklarını söyledikleri yerlerinde bırakılmış. Yeni getirilen dört kişi de herkesin suizannını kazanmış kimselermiş! Murat Bey tekrar Mabeyne koşuyor fakat aldığı yine bir selâmdır! Murat Bey de artık anlıyor k i : Kendi karısı dahi padişahı kendisinden daha iyi tanımıştır. Şu halde yapacağı iş bu zalim ve cahil padişahın hâdimi olmakta devam etmek şerefsizliğini kabulden ise memleketi bırakıp gitmektir. Murat Bey İttihad ve Terakki cemiyetinin şu aralık harekete geleceğini de bildiğinden bu karışık zamanda olgun başını tehlikeye koymak istemediği anlaşılıyor. Kararı memleketi olan Dağıstan'a gitmektir. Ailesini İstanbul'da bırakıyor. 7 İkinci Teşrin 1311 (1895) de Murat Bey bir Rus vapuruyle tek başına İstanbul'dan kaçıyor. Sivastopol'a varınca Dağıstan'a gitmek kararından vaz geçerek Viyana'ya gidiyor. Sebebi padişahın Lord Salsburi'ye tenezzülkârane ilticasıdır. Buradan sefarethane vasıtasiyle Mabeyne bir mektup gönderiyor. Bu uzun mektubun hülâsası: «Padişahın bizzat İngiltere başvekiline mektup yazması ve berikinin de bunu teşhir etmesi felâkettir. Yoktan icad olunan Ermeni mes'elesi İngiltere elinde vatanımıza karşı gözel bir tecavüz silâhıdır. Bu mes'ele olmasa bile başka mes'eleler icadında zahmet çekilemez. Bir h a f t a evvel makamı hilâfet ve saltanatı tahkir eden bir ecnebi başvekiline tenezzülkârane nasıl mektup yazılır? Ecdadımızla Avrupa hükümdarları bile ancak sadrazamlariyle görüşürlerdi.»

476

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Sultan Hamid'i Îttihad ve Terakki cemiyetine karşi zalimane hareket geçirmesine sebep olan şu cümleleri aynen kaydediyorum: «İşbu mektup maddesinin dahilden pek vahim netayici mucip olacağına şüphe buyurulmasın. Gençler fırkası muamelâtı şedideden şimdiye kadar nesayih ile me nolunabilmiş idi. Kuvayı maniadan bir cüz'ü de âcizleri bulunmuş idi. Lâkin mezkûr mektup hatası işlere nasihatkâr etmeyecek dereceyi aşırttı. Artık devlet ve millet tehlikede olduğu gibi nefsi şahane dahi tehlikededir.» Bundan sonra da memleketin sulh ve sükûnette bakası için şu iki çare gösteriliyor ki; aynen şöyle yazılmıştır: «... Ya hâkipayi şahaneye takdim olunan kontrol meclisi lâhiyası münderecatından daha vasi olarak usulü meşvereti ihdas ile teşkini efkâr etmek, yahut terki hükümet eylemektir. Çaresiz bir tedbir olarak bunun üçüncüsü yoktur. Bunun için ikiden birini ihtiyardan nükûl etmekten kendi nefsi için mülk ve devletin bakasmı feda eylemek çıkacaktır. Bu dahi hakkı biatten kendilerini m a h r u m addiyle aleyhlerine idarei kelâm için kendimi borçlu görürüm. Sesimi de inayeti halk ile işittiraceğimden emin olsunlar...» Murat Bey Sultan Hamid'e on günlük bir de mühlet verdi ve nihayet Paris'teki İttihad ve Terakki gençleriyle iş birliği yapmak üzere oraya hareket etti. Murat Beyin Avrupa'ya firarı ve hele mühletli tehdit mektubu yani ültimatom ve en mühimmi hayatının tehlikede olduğunun d a apaçık ihtarı Sultan Hamid'in vehmini büsbütün arttırdı. Yalanda Sultan

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

477

Aziz gibi hal' edileceğini ve belki de canına kıyılacağını düşündükçe rahat uyuyamaz oldu. İlk işi hafiye güruhunun teşkilâtını arttırmak ve artık can düşmanı sayılması lâzım gelen İttihadcıların kökünü kazımak k a r a r m a vardı. Şüphe ettikleri kimseleri veya hafiyeler tarafından jurnal edilenleri uzaklara atıyor, sürgün ediyor, zindanlarda çürütüyor veya izlerini kaybettiriyordu. Zulüm ve şenaatini arttıracağma vatan ve milletin hayır ve selâmeti için onlarla el birliği yapsa idi şüphe yoktu ki çok büyük işler başarılır ve milletler arası sükûnet devresi olan saltanatı zamanmda Osmanlı devletini müterakki devletler hizasına çıkarabilirdi. Fakat cehaleti ve gururu yüzünden dıştan ve içten gelen zararlı telkinlerin başka milletlerin ve şahısların menfaati için olduğunu anlayamadı ve nahak yere uzun yıllar; olgun başlan ve olgunlaşacak gençleri ezmek ve memleketi her türlü terakkiden alıkoymak cinayetleriyle uğraştı. Her müstebit gibi tabii sonu kendisi için de elim olacaktı. Tarihe kendilerini büyük insan diye yazdırabilecek kudreti ellerine alanların çoğunun kötü insan sıfatını yazdırmaları muhitlerini — vehim ve vesvese yüzünden — milletinin en mütereddi kimselerden seçmesinden başka bir şeyden ileri gelmese gerektir. İşte eninde sonunda korktuğuna uğrayacak olan bu hükümdar kendine ve milletine şerefli bir tarih yazdırarak büyük Apdülhamid olacağına Mithat ve Mahmut Paşaları mahkûm ettirmek sonra da boğdurmakla başladığı zulüm ve şenaatini daha geniş mikyasta ilerletmekle Kızıl Sutan namını aldı ve Osmanlı devletinin perişan olmasının baş müsebbibi oldu.

478

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ AVRUPA'DA NASIL İDARE OLUNDU ? Murat Bey Paris'e gidince Ahmet Rıza Beyi ziyaret ediyor ve onunla işbirliği yapmak fikrinde olduğunu söylüyor. Fakat Ahmet Rıza Bey, M u r a t Beyi Sultan Hamid'in bir hafiyesi gibi telâkki ediyor. Murat Bey, bu kötü zannı kaldırmak için Rıza Beyi bir akşam yemeğine bulunduğu otele davet ediyor. Fransızca «Yıldız Sarayı ve Babıâli» risalesini bastırmakla meşgul b u l u n a n M u r a t Bey M a t b a a d a n gelen müsveddeleri Ahmet Rıza Beye okutuyor. «Yıldız politikası hep mürailik üzerine müesses» ibaresini okuyunca Ahmet Rıza Bey diyor : — Ooo, artık siz saray ile kat'ı münasebet ediyorsunuz! — Gayret ve hamiyet münasebatından b a ş k a sar a y ile kat'olunup olunmayacak hangi münasebetim olabilir? diye Murat Bey cevap verince Ahmet Rıza Bey diyor: — Hakkınızda İstanbul'dan, hem de bizce tereddüt olunmayacak menba'lardan bir hayli şeyler işitmiş idik... Murat Bey bu ağır ittihamm sebebini uzun uzadıya izah ederek n a m u s u n a güvenilmesini isbata çalışıyor. Cemiyetin riyasetini teklif ettikleri halde cemiyete bile girmemesi ve padişahı irşada çalışarak memlekette tehlikeli kargaşalıklar çıkmasına m a n i olmak istemesi gibi arzularının yanlış telâkki olunduğ u n u kendisi de anlıyor ve Ahmet Rıza Beye şunu vaad ediyor:

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

479

— Ben kalben ve ruhen cemiyetin malıyım. Lâkin ezcümle cemiyeti halkın nazarında münasebetsiz ittihamlardan vikaye etmek üzere üç ay kadar bir «Nasıhı Sadık» sıfatiyle hareket edebilmek üzere hürriyetimi muhafaza edeceğim. Üç ay zarfında memul ettiğim faideyi bulamayacak ve padişahımızdan ümidimi kesecek olursam teessüf etmekle beraber resmen ve fiilen cemiyete iltihak ederim... Ahmet Rıza Bey; Murat Bey hakkındaki telâkkisini değiştirmiş olmuyor. Murat Beyin hâlâ «Kan dökülmesi cihetinden ikna» ile «Millet Meclisinin cem'i cihetine gidilmeyip şimdilik mahdut bir meşrutiyet ile iktifa» edilmesi maddelerine Ahmet Rıza Bey ve arkadaşlarının pek muarız olduklarını Murat Bey haber alıyor. Bu mes'eledeki doğru görüşünü Ahmet Rıza ve Doktro Nazım Beylere anlatmaya uğraşıyor! Bir taraftan da Fransızların müstakil bir Ermenistan .teşkili hakkındaki neşriyatına karşı bunun imkânsızlığını isbat ederek Fransız Hariciye Nezaretini uyandırıyor. Hatta bu mesaisi ile Fransız Hariciye Nazırının millet meclisinde «Müstakil bir Ermeni mes'elesine imkân ve münasebet bulunmadığı» hakkındaki nutkunu Murat Bey kendi mesaisine atfediyor. Murat Bey, Paris'te Ahmet Rıza Beyle iyi geçinemeyeceğini anlayınca ikilik yapmamak için Mısır'a gitmeye ve orada «Mizan» gazetesini çıkarmaya kar a r veriyor. Londra'yı da ziyaretle bazı görüşmeler yapıyor. Murat Bey, hâlâ «Halkı isyan ve ihtilâle daveti cinayet saydığını ve devlet ve padişaha düşman olmadığı, onları kendi evlât ve ayâlimden fazla

İLKİTTİHADVE TERAKKİ CEMİYETİ 480

severim» sözlerini Londra'daki Osmanlı sefirine bile söylüyor. Ahmet Rıza Bey ise «Sultan Hamid'in yola gelmeyeceğini, onu halk isyaniyle devirmekten başka çare olmadığı» kanaatindedir. Bunun için Murat Beye karşı olan şüpheli bakışları değişmemiştir. Hatta Londra'dan Ahmet Rıza Beyin Meşveret gazetesine gönderdiği Ermeniler hakkındaki makalesini Ahmet Rıza Bey neşretmemiştir. Murat Beyin mektubunda «Oğlum Rıza Bey» hitabını kullanması da Ahmet Rıza Bey ve arkadaşlarına fena tesir yapmış olduğunu Paris'e dönüşünde görüyor. Hülâsa iki taraf anlaşamıyor. Murat Bey 1895 (7 Birinci Kânun 1311) de Paris'ten ayrılıyor. Murat Bey, İskenderiye ve Kahire'de cemiyetten ve kendisini tanıyanlardan bildikler ediniyor. Nihayet Kahire'de 4 Kânunusâni 1311 de Mizan'm ilk nüshasını çıkartıyor. Ve gittikçe Sultan Hamid'e karşı ağır hücumlara girişiyor. Meselâ şubatta çıkan bir nüshasında şöyle yazıyor: «...görüyorsunuz ki işin erbabı değilsiniz. Size adavet ve husumet etmekten ziyade aczinize merhamet etmek d a h a tabii geliyor. Ne olur, zîrden yükselen şu ulüvvücenabımıza., siz de imtisâle tenezzül ile biçare millete, sahipsiz kalmış devlete, tehlikeye düşürülmüş hilâfeti islâmiyeye acısanız da, işi erbabına tevdi ve havaleye müsaraatla babı selâmeti buldursanız?.. «İyisi mi; millet namına size teklif olunan iki babı selâmetten birini tercih ile komedyanın öbür perdelerini açmaktan ve açtırmaktan vaz geçiniz : «Yani ya ümmeti meşverete davet ile vahim olduğu kadar gülünç olan uryanlığınızı örtmeye, yahut

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

481

işi erbabına tevdian pilinizi pırtınızı toplamaya müsaraat buyurunuz...» Mizan, vükelâya karşı da «Vazife ve mes'uliyet» başlıklı ağır makaleler yazmıştır. Sultan Hamid gittikçe daha ağır neşriyat yapan Murat Beyin Osmanlı hükümetine teslimini Mısır hükümetinden istemiş ise de muvaffak olamamıştır. * * *

Fakat ne yazık ki Ahmet Rıza ile Murat Bey arasındaki görüş farkı hâlâ mevcuttur. Mizan'ı ile Murat Bey meydim okumaya başlamıştır (5). Ahmet Rıza Bey Meşveretle cevap vermeyerek bu hususları dost düşman karşısında matbuatla değil mektupla hallini istemiştir. Murat Bey «Osmanlı İttihad ve Terakki cemiyetini» henüz bir proğram yapmamış olmakla itham ederek «Mizan» gazetesiyle bu nokta üzerinde İsrar etmiştir. 21 maddeli bir proğram da yaparak ortaya atmıştır. Bu proğram büyük kısmiyle Kanuni Esasi gibi idi. Yalnız Avrupalıların da daha hoş göreceği bir şekle sokulmuştu. 12 inci maddesi «Matbuat h ü r d ü r ( 5 ) Burat Bey, Mizan'ı ile Meşrutiyetin ilânı akabinde İstanbul'da dâ cemiyete karşı meydan okumaya kalkmış ve çok ağır mukabele görmüştür. Benim bazı zatlar nezdindeki uzlaştırıcı mesaim de bir semere vermemiştir. Murat Bey yeni İttihad ve Terakki cemiyetinin kudretini de takdir edemeyerek menfi bir yol tutmuş ve neticeden bpşkalorı istifadeye kalkmış ve kendisi ağır ittihamlara maruz kalmıştır. O fasılda tafsllâtiyle görülecektir. F . : 31

482

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

ve yalnız mehakime tabidir» şeklinde çok kıymetli idi. Ahmet Rıza Bey ve arkadaşları ise Mithat Paşanın Kanuni Esasi'sinin aynen kabulü taraftarı idiler. Ayrılık mes'elesinde Murat Beyin Ermenileri ittifak a davet mes'elesi de vardır. Murat Bey Mizan'da bunu yazıyor. Ahmet Rıza Beye de Londra'ya gidip anlaşmasını ve Ermeni komitelerinden evet veya hayır cevabını almasını rica ediyor. Ahmet Rıza Bey bu işi pek ağır alıyor Murat Bey ise Mısır fevkalâde komileri Muhtar Paşanın İstanbul üzerine hareketine ve buna Beşinci Ordunun (Şam) da iltihakkını da güya temin etmiş te iş Ermenilerle ittifaka kalmış imiş. Bu sırada ortaya Ali Kemâl Bey çıkıyor (6). Bu da Paris'e kaçanlardandır. Mülkiye mezunudur ve Murat Bey onu evlâdı gibi sever. Paris'ten Ahmet Rıza Bey aleyhinde aldığı şikâyet mektuplarında Ali Kemâl'inkileri de görüyor. Fakat Ali Kemâl'in «İkdam» vasıtasiyle Yıldız'a iltihak ettiğine ve cemiyet efradı arasına fesad saçtığına dair Murat Beye haberler d e geliyor. ** *

Serbest hareket k a r a n olan üç ay bitmiştir. Murat Bey; işlerin düzelmediğini görünce İstanbul'da İttihad ve Terakki cemiyetine ve Paris'te bu nama çalışan Ahmet Rıza'ya hak veriyor ve kendisi de cemiyete iltihak ediyor. Yani kendi fikri olan mahdut meşrutiyet yerine Mithat Paşa Kanuni Esasi'sinin aynen tatbik sahasına konmasmı kabul ediyor. (6)

İstiklâl Harbi sonunda adam.

İzmit'te linç edilerek

öldürülen

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

483

Fakat Murat Beyin cemiyete girmesiyle Ahmet Rıza Beyle samimi hayat başlamış olmuyor. «Murat Beyin emniyet olunur takımdan olmadığına mebni ihtiyat lüzumunu» cemiyetin idare merkezi karar verdi diyerek Murat Beyin kulağma gidecek sözleri sarfeden Ahmet Rıza Beye ve cemiyete karşı Murat beyde büyük bir kırgınlık husule geliyor. Az zamanda cemiyetin mahiyeti hakkında şu malûmatı da ediniyor: «Birkaç Tıbbiye talebesi aralarında bir cemiyet yapmışlar. Maksatları birbirine emniyet eden adamların fikir ve malûmat alıp vermesi, men edilen kitap ve yazılan okumaları gibi mektep duvarlan arasına inhisar eden işlerdir. Altı yıl bu suretle meşgul olmuşlar. Sayılan otuza bile varmamış! Ermeni gürültülert üzerine bazı gösterişler yapmak lüzumunu duyduklanndan cemiyetin genişletilmesine karar verilmiş. Dışardan da birkaç adam almışlar. İşte bu sırada kendisine cemiyetin reisliği teklif olunmuş. Ahmet Rıza Beye de Paris şubesi reisliği teklif olunmuş ve o bunu kabul etmiş. İstanbul sokaklanna birkaç yafta yapıştınlmış. Fakat hükümetin şiddetli takibi başlayınca sükûnete geçmişler, sonra da yakayı ele vermişler. Bir kısmı öteye beriye dağılmış. Artık İstanbul'da ne merkezi idare, ne hey'et hiç birşey kalmamış, yalnız birkaç genç doktor güya memlekette ve dışansmda cemiyet varmış gibi blöfle işi idare etmişler. Paris'te Ahmet Rıza, Mısır'da İsmail İbrahim şube reisleri sayılmış. Bazı vilâyetlerde gizlice şubeler kurularak dışarı kaçanlar için ianeler toplanmış.» Murat Bey bu vaziyeti öğrenince sarsılıyor. Buna Ahmet Rıza Beyin «Hafiyeliği, liyakatsizliği» hakkındaki meclis emirleri eklenince artık hastalanıyor, uyuyamaz oluyor, saçlan birden ağanyor. «Murat

484

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Bey aklını bozdu» havadisi de ortaya çıkıyor. Doktorlar Mısır'da yaşayamıyacağını kendisine söylüyorlar. Murat Bey şimdilik Kahire'den İskenderiye'ye, buradan da Ramle'ye gidiyor. Hidiv kendisiyle yeniden münasebata başlıyor, hatta bir bayram günü resmî sofrada yanı başına oturtuyor. Bunun diğerlere karşı bir tecavüz olduğunu Murat Bey bildiği halde Hidiv bunu yapıyor. Murat Bey aleyhinde yazı yazan «Nil» gazetesi muharrirlerini bile kendi adamlarına dövdürtüyor. Adeta Hidiv de Yıldız'a karşı Murat Beyle bir cephe almış görünüyor. Hidiv zannediyor ki Yıldız'a karşı cephe almak ve Jön Türkleri tutmak İngilizleri de memnun eder. Halbuki Lord Kromer Hidiv'e anlatıyor ki bu gösterişler teşrifatı resmiyeye ve Mısır kanunlarına karşıdır. Bunun üzerine Hidiv Murat Beyle açık temastan çekiniyor. Hatta Murat Bey Avrupa'ya giderken onu pek gizli bir surette sarayına getirterek kabul ediyor. İstanbul Hükümeti Murat Beyin muhakeme altına alınması için Mısır hükümetine müracaat ediyor. Lord Kromer bunun üzerine Murat Beye Mısır'ı terk etmesini tavsiye ediyor. Murat Bey bundan çok müteessir oluyor ve lordun şu sualine : — Ne tarafa doğru azimet etmek niyetindesiniz? — Korkarım ki doğruca İstanbul'a, Yıldız Sarayı'na gideceğim. cevabını veriyor. Lord bundan müteessir olarak o yolun en kötü yol olduğunu söylüyor. Murat Bey de daha kat'i karar vermediğini Mısır'dan çıkması tebliğinin ilk teessür eseri olduğunu, belki daha iyi karar hatırına geleceğini söylüyor.

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

485

Murat Bey sükûnetle düşünerek şu k a r a r ı veriyor : Avrupa'ya gitmek ve artık «Mizan» ı çıkarmayıp «Meşveret» ve «Hürriyet» e yazmak ve a r a sıra d a risaleler neşretmek. 4 Temmuz 1312 (1896) da beraberinde Doktor Reşit olduğu halde Paris'e varıyor. Kendisini, ne Ahmet Rıza ve ne de diğer cemiyet azası istasyondan karşılamıyor. Halbuki mektup ve telgrafla geleceğini bildirmiştir. Bunlardan kimseye h a b e r vermeden Ahmet Rıza Beyin Londra'ya savuşmuş olduğunu ve Paris'teki gençlerin bir kısmı Ahmet Rıza Beyin aleyhine dönmüş olduğunu Murat Bey hayretle görüyor. Ayrılan gençler Ahmet Rıza'nın cahil ve garezkâr old u ğ u n u şikâyetle ayrı bir f ı r k a teşkile k a r a r vermişler ve Murat Beyin etrafında toplanmak arzusundadırlar. Bunların arasında Ali Kemâl Bey en güvendiği bir genç oluyor. Sebebi de pek zeki talebesidir ve çok önce Sultan Hamid'e muhalefetten dolayı Halep'e sürülmüştür. Paris'te Ahmet Rıza'nın aleyhinde bulunanların İstanbul merkezine şikâyetleri üzerine merkezden Şerafettin Mağmumi geliyor. Tahkikat yapıyor ve Ahmet Rıza'nın haksızlığını görerek aleyhtarlariyle birleşiyor ve Paris şubesi reisliğini Ahmet Rıza'dan alar a k Murat Beye verilmesine k a r a r veriyor. M u r a t Bey bu ihtilâfın Yıldız'ı şımartacağını ileri sürerek reisliğin değiştirilmesini muvafık bulmuyor. Bir müddet sonra Akkâ'dan kaymakam Şefik, Rodos'tan da Çürüksulu Binbaşı Ahmet ve cemiyetin müessislerinden Doktor İshak Sükûti Beyler menfalarından kaçıp Paris'e geliyorlar. Diyanbekirli Sait Paşanın oğlu Nazif Bey de bu gençlere iltihak ediyor.

486

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Ahmet Rıza birkaç gençle yalnız kalıyor. Murat Bey bir müddet Ahmet Rıza Beyi tutmak istiyorsa da görüyor ve kani oluyor ki; Ahmet Rıza pek mahduttur. Alman olan annesinin tesiriyle kozmopolittir. Babasının Konya'ya sürgün edilmesi veyahutta Fransa'da ziraat tahsilinde bulunması kendisini bir Türk terbiyesinden mahrum etmiştir. Şimdiki vaziyetinde Paris'te Pozitivistlerin reisi bulunan La Fayette'e intisab etmiştir. Bunlar dinlerin baş düşmanı olduğundan onların arasında zaten zayıf olan din ve milliyet duygularını temamiyle kaybetmiştir. «Mizan» gazetesindeki diyanet fikriyle istihza etmekte ve böyle köhne şeylerle mülkün islâh olunmayacağını iddia ediyormuş. Nihayet başlarında Doktor Şerafettin Mağmumi ve Kaymakam Şefik Beyler olmak üzere bir takım gençler yirminci defa olarak Murat Beye gelip cemiyetin reisliğine geçmesini İsrarla istiyorlar. Murat Bey sıhhatini ileri sürerek kabul etmemek istiyor, fakat kendisine şu hakikatlar anlatılıyor: «Millet mahvoluyor. Kurtuluş çarelerini arayan hamiyetli vatandaşlar Yemen ve Fizan çöllerinde, Rodos ve Akkâ kalelerinde ölüyor. Gurbet ellerine kaçanları da perişan oluyor. Ahmet Rıza dinsiz ve hamiyetsiz bir adamdır. Her nasılsa cemiyetin başına geçmiştir. Kendi menfaatlerini temin maksadiyle Yıldız cellâtlarına rahmet okutacak bir surette cemiyete işkence edip gidiyor. Eğer siz bunu men'etmezseniz yarın millet sizi de Yıldız takımından daha zalim ve gaddar tanıyarak lânet okuyacaktır. Cemiyetin reisliği sizin üzerinizde ittifakla kabul olunduğundan bunu reddetmeyiniz!» Bunun üzerine Paris'teki cemiyet azasının bir

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

487

umumi içtima yapmasına karar veriliyor. Murat Bey, samimi olarak Ahmet Rıza Beye vaziyetten haber veriyor. İçtima günü Murat Bey reisliğin değişmesi dedikodulara sebep olacağını söylüyorsa da kimse dinlemiyor. Gizli reyle reisin intibahına karar veriyorlar. Ahmet Rıza Bey tek bir rey alıyor. Bu da Murat Beyin verdiği rey'dir. Bu esnada Paris'te Meşveret'i Ahmet Rıza, Cenevre'de Mizan'ı Murat Bey çıkarıyordu. Murat Bey, cemiyetin reisliğine geçince şu yeni çalışma proğramı tesbit olunuyor: Reis ancak mühim işlerle meşgul olacak. Neşriyat dört kişilik bir hey'ete terk olunacak. Türkçe Meşveret'in başmuharriri Murat Bey, Fransızcasının Ahmet Rıza Bey olacak. Bunların yazılarını bile neşriyat hey'eti diğer yazılar gibi tetkik selâhiyetini haiz olacak ve bu hey'et her kararmda serbest olacak. Bir de merkez müdürlüğü ihdas olunuyor. Bunun vazifeleri de : Paris'teki gençlere nezaret etmek, yardımlarına yetişmek, yolsuzluklarım men etmek, cemiyetin mührünü muhafaza etmek, hesap vesair defterleri muhafaza etmektir. Fakat Ahmet Rıza Bey, neşriyat hey'etinin talimatına riayet etmedi ve kendisine yapılan tavsiyelere de aldırış etmedi. Bu hal gençleri aleyhine döndürdü. Ahmet Rıza, Avrupa'nın teveccühünü kazanmak için İslâmcılık siyasetini zararlı görerek bu taassup cereyanına son verilmelidir fikrinde idi. Halbuki kimse ne hıristiyanlığın aleyhinde bulunmuş ve ne de İslâmlığın hakimiyetini istemişti. Ahmet Rıza; Türkiye'nin menfaati İslâm, Hıristiyan tab'asının müsavaten himayesi lâzımdır. Dini bir kin memleketimiz için fe-

488

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

lâketleriır en büyüğüdür, diye güya aksini iddia eden yazılar varmış gibi neşriyat yapmak istiyor. Her ikisine mensup olduğundan Paris'teki Positiviste komitesiyle İttihad ve Terakki Cemiyetini birleştirmek istiyordu. Ahmet Rıza cemiyet için zararlı bir unsur gibi görünmeye başladı. Murat Bey bunun zararlı olacağım ve Ahmet Rıza beyle Cenevre'ye bir seyahat yaparak onu yola getireceğini arkadaşlarına söyledi ve 1897 Mayıs ortasında bu seyahati yaptılar. Fakat Ahmet Rıza Bey fikrinde İsrar etti. Bunun üzerine Paris'teki cemiyet mensupları, Ahmet Rıza ve ondan ayrılmayan Doktor Nazım'm cemiyetten çıkarılmasına k a r a r verdiler Bunu Mizan ile ilân ettiler. Murat Bey de bundan müteessir olarak aynı ilânda reislikten istifasını da bildirdi. Yerine Dodos'taki sürgün yerinden kaçıp gelen Binbaşı Çürüksulu Ahmet Bey (Paşa) tayin olundu. istanbul'a gelince : Cemiyet her t a r a f a kol atmış ve teşkilâtını tamamlamıştı. Harbiye Mektebinde Hüseyin Avni ve Süleyman Paşa komiteleri adıyla iki fedai şubesi de teşkil olunmuştu. Birinci Fırka kumandanı Kâzım Paşa ve diğer bir hayli zabit de cemiyete alınmıştı. Girit ihtilâline fiilen iştirakinden dolayı 20 Nisan 1897 (7 Nisan 1313) de Yunanistan'a ilânı h a r p edilmişti* Bu h a r p kısa zamanda zaferle bitmiş bulunuyordu. Selânik'ten bile Sultan Hamid'i öldürmek için bazı Türk fedaileri gönderilmişti. İstanbul merkezi belki temmuzda (Yani Meşrutiyet ilânından 11 yıl önce) hürriyeti ilân edecekti. Proğram şu idi: Meclisi vükelânın toplandığı bir sırada bir nüma-

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

489

yiş yapılırken cemiyet Babıâli'yi basarak işgal edecek ve Sultan Hamid'in hal' olunduğunu ilân edecekti. Yeni padişah olarak Sultan Murat, olamazsa Reşat Efendi tahta çıkarılacaktı. Fakat Sultan Hamid bunu cemiyetin kâtibi bulunan Nümunei Terakki Müdürü Nadir'in ağzından haber aldı. Bu zat Zülüflü İsmail Paşanın eniştesi olan ve kendisinin de güvendiği bir arkadaşı olan Mazhar Beye açmak gafleti ile (İsmail Paşanın yanında açmış olması gafletten ileri bir şeydir!) büyük bir faciaya sebep oldu. Birçok cemiyetin ileri gelenleri ele geçirildi ve hapsolundu. İşte bu sıralarda idi ki Paris'te cemiyet efradı arasındaki ihtilâfları Sultan Hamid haber almıştı. Şimdiye kadar Mısır'da, Paris'te, Belçika'da, İsviçre'de aleyhine yapılan neşriyatı siyasi teşebbüslerle önlemeye uğraşan padişah İstanbul'daki muvaffakiyetin de verdiği bir sermaye ile Avrupa'daki cemiyet mensuplarını ve bu arada hele Murat Beyi kandırabileceğine kani oldu. Baş Hafiye Celâlettin Paşayı 1897 Haziranında Fransa'ya gönderdi. İlk önce Paris'e gelen bu paşa oradaki merkezle temasa gelerek bunları gevşetti ve ellerinden şöyle bir kararname aldı: Osmanlı İttihad ve Terakki cemiyeti memleketin husulü ümran ve saadetini kâfil olacak intizamın tekarrünü ve hükümetle ahali arasındaki revabıt ve münasebatm takviyesini mucip ıslahatı saltanatı Osmaniye marifetiyle icra ettirmek maksadı üzerine müesses olup hanedanı hükümdari ve zatı tacidariye sadakati vazifei mahsusai tabiiyet ve hamiyet addederken maksadı aslinin sui telâkkiye uğratılması hükü-

491

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

metle cemiyet arasına ihtilâfı şedit ve fiiliyi intaç etmişti. Memaliki Osmaniyenin m u h t a ç olduğu ıslahat ve terakkiyat bizzat t a r a f ı padişahîden kemâli şefkat ve hulûsu niyet ile icra olunacağı bu kerre vaad ve temin olunduğundan cemiyetimizin de mukabeleten ve is'afı âliye intizaren tatili icraat ettiğini ve ıslahatı mev'udenin mebdei olmak üzere bu babda arz ettiği fedakârlığa şahane bir m ü k â f a t ol m ali üzere affı umuminin ilân ve ihsan buyurulmasını Yaveranı Padişahi'den Ferik Saadetlû Ahmet Celâlettin Paşa hazretlerine tebliğe cemiyetimizin icalei erkânından Fuat Paşa zade Saadetlû Hikmet Beyefendi hazretlerinin mezun bulundukları, 24 Haziran 1313 tarihinde in'ikad eden bir içtimai m a h s u s t a şubece k a r a r g i r olmuştur. 24 Haziran 1313 Ahmet Paşa, bu kararnameyi ve görüşmek arzusunda olduğuna dair bir mektubu, Murat Beyin Mısır'dan beraber geldiği eski arkadaşı Reşit Beyle kendi mütercimi İskender Tırar Efendiyle Cenevre'de Murat Beye gönderiyor. Ayrıca Fransa'nın Contrexeville şehrinde kendisiyle görüşmek muvafık olduğunu bildiriyor. Murat Bey Cenevre'deki cemiyet mensuplarını evine toplayarak Paris'in kararını okuyor. Onların fikirlerini de aynı buluyor. Murat Bey; Ahmet Rıza Beyin de fikrini almanın muvafık olacağı fikrine karşı gençlerin verdiği cevap şu oluyor : «Rıza beyin cemiyetle ve Osmanlılıkla bir ilgisi yoktur. Siz cemiyet namına gidip Ahmet Celâlettin Paşa ile görüşünüz!» Murat Bey ancak şahsı namına görüşebileceğini beyan ediyor. Cenevre'deki cemiyet mensupları; Pa-

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

491

ris şubesinin kararını muvafık bulduklarını yazıp Reşit Beyle Ahmet Celâlettin Paşaya gönderiyorlar. Murat Bey, aldığı bu ilhamla gidip Celâlettin Paşa ile görüştü. Celâletten Paşanın söylediği söz aşağı yukarı şu idi: «Siz burada padişah aleyhine neşriyat yaparak meşrutiyeti kuracağmızı sanıyorsanız çok yanlış hareket ediyorsunuz. Sizin yüzünüzden birçok münevver kimseler ve genç mektepliler sürülüyor veya zindanlarda inliyor. Neşriyatınızla hürriyeti ilân ettirmek değil bu biçareleri acıklı surette ölüme sürükleyeceksiniz. Padişah millete bir parça hürriyet vermek niyetindedir. Sansürü de kaldıracaktır. Fakat bunların sizlerin neşriyatı üzerine olduğu şeklini şerefine dokunur görüyor. Eğer siz neşriyattan vaz geçerek İstanbul'a dönerseniz bütün sürgünler affolunacak! Matbuata serbesti verilecek, bir müddet sonr a meşrutiyet ilân olunacaktır. Aksi halde herşey dah a fena olacak ve bir çok Türk münevver genci mahvolacaktır. Eğer altı ay zarfında bütün arzularınız husul bulmuş olmazsa istediğiniz faaliyete devam edebilirsiniz. Murat Bey, bu sözleri haklı ve mantıklı buldu. İstanbul'a dönmeye karar verdi. Kararını da Cenevre'ye dönerek oradaki gençlere etrafiyle anlattı. Mücadeleden vaz geçmek ve padişahla uzlaşmak fikrinde olanların ileri sürdükleri sebepleri şunlardır : 1. — Birçok gençler memleketi bırakıp kaçıyor f a k a t elde para olmadığından vaziyet kötüleşmiştir. 2. — Ermenilerle bir cephede çalışmak Yunanist a n ' a karşı kazanılmış bir zaferden sonra memlekete karşı çok fena tesir yapacaktır.

492

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

3. — Geriye kalan Avrupa'nın müdahalesini istemek felâket olur. Zaten Rusya böyle şeye vesile arıyor. (7). Murat Bey, 14 Ağustos 1897 (1 Ağustos 1313) de İstanbul'a geliyor velO bin kuruş maaşla (100 altın) Şurayı Devlet Âzalığına tayin olunuyor. Padişah, diğer İttihad ve Terakki cemiyeti mensuplarının da gelmesinde İsrar ediyor. Vaadleriııi ancak bu suretle ifa edeceğini söylüyor. Bu yeni vazife için de yeni bir şekil bulunuyor. Bir müddet sonra Sultan Hamid İttihadcıların geri kalanlarını ikna' etmek üzere Necip Melhame' (8) yi Avrupa'ya gönderdi. Paris'te Ali Kemâl ile buluşarak fikirler için raü( 7 ) Çürüksulu Ahmet Paşa ve Doktor Abdullah Cevdet Beyle İstiklâl Harbimizden sonra görüştüğümüz zaman bu mes'ele hakkındaki mütalâalarım sordum. Onlar Murat Beyin haklı olduğunu, Ahmet Rıza Beyin haksızlığım ve Avrupa'daki neşriyatın zararımıza olduğu fikrinde bulundular. Bu mes'elenin lehinde aleyhinde söyleyenler var. Fakat memleketten kaçmanın bir moda halini almasının nihayet hariçte banmlamayacak bir hale geldiği meydanda olduğu gibi kaçanların enerjilerini vatan içinde sarfedeceklerine onu istifadesiz bırakmaları bile bir zarardır. Ermenilerle birlikte çalışmak ve neşriyatlariyle birçok gençleri felâkete sürüklemek bahisleri hakkında Manastır teşkilâtında mütalâamı yazdım. ( 8 ) Beyrutlu Hıristiyan Araptır. Beyrut'ta tahsilini bitirdikten sonra, Tunusta Maliye Nazırlığı avukatlığında bulundu. Arapça çıkardığı bir gazetede Sultan Hamid'i methettiğinden rütbe ve nişan aldı. Sonra da kardeşi Selim Melhame gibi Osmanlı devleti hizmetine girdi. Kardeşi nazırlığa, kendisi de Ticaret ve Nafia Nezareti müsteşarlığına kadar çıktı. Emsâlleri gibi kimin hesabına çalıştığı bilinmeyen bu meşkûk adamlar jurnalcilik ve rüşvetçilik ile kirlenmiş olduklarından meşrutiyetten sonra Avrupa'ya kaçtılar.

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

493

nasip bir memuriyet listesi tanzim edildi ve Ittihad ve Terakki mensuplarına denildi ki: «Eğer İstanbul'a gelmekten korkuyorsanız memleket dışında da vazife alabilirsiniz. Sizler el memleketinde böyle topluluk halinde bulundukça ve istediğiniz zaman istediğiniz gibi neşriyatta bulundukça Sultan Hamid kuşkulanıyor. Yalnız Murat Beyin İstanbul'a gelmesi dahilde ve hariçte lâzımı olan tesiri yapmış değildir. Eğer bu teklifi kabul etmez de neşriyata devam ederseniz birçok canların yanmasına ve ailelerin sönmesine sebep olacaksınız. Padişahı da büsbütün istibdada sevkedeceksiniz.» Ittihad ve Terakki mensuplarının çoğu bu teklifi kabul ettiler ve bu suretle İshak Sükûti Roma Sefareti, Apdullah Cevdet Viyana Sefareti, Tunalı Hilmi Madrit Sefareti kâtipliklerine, Çürüksulu Binbaşı Ahmet Bey Belgrat Sefareti ve Kaymakam Şefik Bey de Viyana sefareti ateşemiliterliklerine tayin olundular. Diğer bazılarına da maaşlar verildi. Bunlar Sultan Hamid aleyhine artık bir şey yazmayacaklarına söz verdiler. Ittihad ve Terakki cemiyeti müessislerinden İshak Sükûti ve Apdullah Cevdet ve cemiyetin reislerinden Murat ve Çürüksulu Ahmet Beylerin bu suretle mücadeleden çekilmeleri birçok arkadaşlarını da çekmiş bulunduğundan İttihad ve Terakki Cemiyeti dağılmış oldu. Necip Melhame; Sultan Hamid aleyhine neşriyat yapan gazetelerin harflerini de satın alarak sandıklara koyup padişaha gönderiyor. Bu suretle Ittihad ve Terakki cemiyetinden Avrupa'da eser bırakılmıyor zannediliyor. Halbuki Ahmet Rıza ve Doktor Nazım Beyler ve birkaç arkadaşları Terakki ve İttihad cemiyeti diye

494

İTTİHAT'

VE TERAKKİ CEMİYETİ

yeni bir unvanla ve Meşveret gazetesiyle mücadelelerine devam ediyorlar. Sonra kendilerine Sami Paşa zade Sezai (1901 de) ve Doktor Bahattin Şakir Beyler (1904 de) vesair bazı gençler de muhtelif tarihlerde iltihak ettiler. Fransızca, Şurayı Ümmet de Türkçe cemiyetin fikirlerini neşretti. Avrupa'ya kaçanlar arasında en ziyade 1899 d a Prens Sabahattin ve Prens Lutfullah namındaki iki oğlu ile Avrupa'ya kaçan D a m a t M a h m u t Paşadır. Bu d a Sultan Hamid aleyhine hayli yazdı. Padişah ta onun memuriyetinden tard ve idamına k a r a r verdirdi. Paris, Londra, Brüksel'de mücadeleden sonra yoksulluk içinde Brüksel'de öldü. Bundan sonra Prens Sabahattin'in 1902'de Ademi merkeziyet davasiyle ortaya çıkması Ahmet Rıza'nın ve Terakki ve Ittihad cemiyetinin Avrupa'daki mevkiini de sarstı. D a h a sonraları Başhafiye Çerkeş Ahmet Celâlettin Paşanın Diran Kelekyan ile birlikte ve Fransız sefaretinin Vantour vapuriyle (Süvarisi Türk muhibbi görünen Klod Farerdi) kaçması ve 1905 Temmuzun ilk günlerinde Erzincan'a sürülen Doktor Bahattin Şakir Bey de yine Başhafiye Ahmet Celâlettin ve Diran Kelekyanın yardımiyle Trabzon'dan bir Fransız vapuriyle Trabzon'dan kaçtı. Avrupa'da b u n l a r d a n yardım d a gördü. Başlarında Ahmet Rıza Bey bulunan Doktor Nazım, Doktor Bahattin Şakir ve Sami Paşa oğlu Sezai gibi birkaç zatın Genç Türklerin timsâli mahiyetinde Terakki ve Ittihad cemiyeti namı altındaki faaliyetlerinde Ermenilerle teşriki mesai de edilmişti, Ermeniler ise istiklâl kazanmak ideallerine varmak için bundan çok faydalanıyorlardı. Ayrıca mühim teşebbüsleri de kendi başlarına hazırlıyorlardı.

İLK İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

495

Memlekete dönen veya Sultan Hamid'in gösterdiği dış vazifeleri kabul eden kalabalık Murat bey taraf tarlariyle Avrupa'da Hamid'in aleyhinde neşriyata devam eden mahdut zatlar arasında başlamış olan zıt görüş ve zıt kararlar meşrutiyetin millet kudretiyle ilânından sonra daha ziyade alevlendi. Gerçi Terakki ve İttihad ile İttihad ve Terakki kâğıt üzerinde birleşti. Fakat Murat Bey ve arkadaşlarının işi iyi idare edememesi A h m e t Rıza ve arkadaşlarının da yeni cemiyetle kaynaşmış bulunmaları ve kendilerini hürriyet fedaisi olarak tanıtmaları, hürriyetin ilânından sonra çok zararlı neticeler doğurdu. Zaten zor durumda olan iç ve dış siyasetimizi büsbütün sarsıntılara uğrattı.

31 Mart 1326 (1910) Arnavutluk ihtilâli üzerine Kosova'ya hareket hatırası İsmet (İnönü) Edirne Suravi Fırkası Erkâm Harbi Kâzım Harabekir, Edirne Piyade 3. Fırka Erkânı Harbi

Manastır da sınıf arkadaşları Arnavutluk tenkilinden dönerken

EK:

2

(1324 senesinde tab'edilmiştir. Meşrutiyetin ilânını müteakip henüz İttihad ve Terakki namını almadan önce gizli nizamname esas tutularak yapılmıştır.) OSMANLI TERAKKİ VE İTTİHAT CEMİYETİ TEŞKİLÂTI DAHİLİYE NİZAMNAMESİ — MAKSAT — Madde: 1. — Vatanı, bugünkü bulunduğu hali vahimi hatırnâkten; milleti giriftar olmuş bulunduğu pençei zulüm ve esaretten tahlis ederek insanlığa lâyık bir surette yaşamak, bilâfark cins ve mezhep bilumum efradı Osmaniyenin vazifei'mukaddese ve menaf ü bedihiyeleri muktezasından olmağla bu hukuku mukaddese ve menafii milliyenin istihsal ve istikran ve milletin muhafazai hukuku siyasiye ve esasiyesini kâfil olan 1293 Kanuni Esasi'sinin temamii tatbik ve devamı mer'iyeti cemiyetin esas maksadıdır. Madde: 2. — Osmanlılar maksada vüsul emrinde müttehiden çalışmak ve menafii kavmiyelerini daiP . : 32

498

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

m a müşterek görmekle mükellef olduklarından cins ve mezhep daiyesiyle t e f r i k a h u s u l ü n a saî b u l u n a n ların h u s u l ü amaline mani olmak dahi cemiyetin esas vezaifindendir. — TEŞKİLÂT — M a d d e : 3. — Merkezi Umumi, dahili Memaliki Osmaniye'de bulunacak ve f a k a t bulunduğu mevki hiç bir vakit ilân edilmeyecektir. Madde4. — Merkezi Umumi hey'eti beş a z a d a n m ü r e k k e p olup b u n l a r d a n d ö r d ü bir sene müddetle ifayı vazife eyleyecek ve sene nihayetinde reyi h a f i ile içlerinden intihap olunacak bir azayı bir sene dah a ifayı vazife etmek üzere azalıkta ipka eyleyecektir. M a d d e : 5. — Vilâyet hey'et merkezlerinde azalık etmiş olan e f r a t b e h e r senei maliye nihayetinde içtima ederek içlerinden bir münasibini yeni sene için Merkezi Umumi az alığına bilintihab ismini kendi hey'eti idareleri vasıtasiyle Merkezi Umumi'ye i h b a r edeceklerdir. Madde : 6. — Merkezi U m u m i hey'etini teşkil için müteaddit vilâyattan maddei sabıkada beyan olunduğ u veçhile intihab o l u n a n . a z a n ı n adedi dördü tecavüz ettiği takdirde b u n l a r m e y a n ı n d a n münasiplerini, müddeti h i t a m b u l a r a k çıkacak olan Merkezi Umumi hey'eti reyi hafi ile intihab ve tayin edeceği gibi dörtten noksan olduğu halde dahi Merkezi Umumi'nin b u l u n d u ğ u vilâyet hey'eti merkeziyesinden bit e k r a r a z a intihabı talep edilerek ikmâli noksan edildikten sonra ipka edilen a z a ile beşe baliğ olan yeni Merkezi U m u m i hey'etine tevdi olunacaktır.

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİHAD CEMİYETİ

499

Madde: 7. — Merkezi Umumi hey'eti, cemiyetin tevessü ve terakkisi esbabmı istikmâl etmekle beraber bilumum vilâyet hey'eti merkeziyeleri beyninde irtibat ve münasebatı temin ve mezkûr hey'eti merkeziyelerin muamelâtı umumiyesini teftiş ve altı ayda bir hey'eti merkeziyelerden alınacak muhasebata göre bir mizanı umumi tanzim ve her üç ayda bir hey'eti merkeziyelerden vürud etmek suretiyle Merkezi Umumi sandığında teraküm eden mebaliği hıfz ve ihtiyaca göre mes'uliyeti tahtında sarf ve harici Merkezi Umumi ile icrayı muhabere velhasıl şahsı manevü cemiyetin muamelâtı umumiyesine ait kâffei u m u r ve hususatm tahşit ve intizamı keyfiyetini temin esbabına tevessül eyleyecektir. Madde: 8. — Merkezi Umumi hey'eti nizamnamenin tadilinde ve müttehiden mevkii tatbike konulacak icraat ve harekâtı umumiyede Merkezi Umumi hey'etinde azası bulunmayan vilâyat hey'eti merkeziyelerinden mürahhaslar davet ederek bir içtimai umumi akdile icrayı müzakere eylemek mecburiyetindedir. — MERKEZLER — Madde: 9. — On üçüncü maddede beyan olunan hey'etleri vücude getirmiş yâni teşkilâtı esasiyeyi ikmâl etmiş olan mahaller merkez namiyle yadolunur. Madde: 10. — Merkezler vilâyet, Liva, kaza, nahiye ve k u r r a d a teessüs ettiğine nazaran bunlara vilâyet, liva, kaza, nahiye ve k u r r a hey'eti merkeziyeleri denir. Madde :11 — Bir vilâyet dahilinde bulunan liva hey'eti merkeziyeleri vilâyet ve kaza hey'eti merkezi-

500

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

yeleri livaya ve nahiyeleriııki kazaya ve kurranmki nahiyelere merbut bulunacak ve şu kadar ki kendi mafevkinde teşkilâtı esasiye vücude gelmemiş olduğu halde teessüs eden merakiz bir veya birkaç derece mafevkindeki hey'eti merkeziyeye tabi olacaktır. Madde : 12. — İşbu hey'eti merkeziyelerden Merkezi Umumiye aza intihabı yalnız vilâyet hey'eti merkeziyelerinin selâhiyetleri dahilinde olup merakizi saire ancak bilteselsül — h e r sene nihayetinde— mafevkindeki hey'eti merkeziyeye aza intihabı hakkım haizdir. Madde: 13. — Her merkezin teşkilâtı esasiyesi bir hey'eti idare ve üç nefer hey'eti idare mülâzımları ve bir veya müteaddit hey'eti tahlifiye ile ikmâl olunur. — HEY'ETİ İDARE — Madde: 14 — Hey'eti idare üç kişiden mürekkeptir. Hey'eti idare mülâzımları bir merkezde teessüs eden şuabat ile madunundaki merakiz tarafından mülâzımlığa namzet olarak intihap olunup esamisi hey'eti idareye bildirilen efrat meyanından evsafı lâzimeyi haiz olan üçünün tefrikile hey'eti idare tarafından tayin olunur. İlk teessüs eden hey'eti idare altı ay müddetle ifayı vazife edip müddetin hitamında üç azadan biri kalıp çıkan iki azanın yerine mülâzımlardan ikisini intihap ederek yeni hey'eti idare teşkil ile umur ve muamelâtı mezkûr hey'ete devir ve teslim eder. Madde : 15. — Hey'eti idare mülâzımlarından her biri hey'eti idare azasından biriyle sureti daimede ih-

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİ HAD CEMİYETİ

501

itlât ve temasta bulunarak muamelât ve idarei cemiyete peydayı vukuf edecek ve hey'eti idare azasından birinin gaybubetinde anm vazifesini deruhde eyleyecektir. Madde: 16 — Hey'eti idare merkez muamelâtı umumiyesini idare ve nakit mevcudunu muhafaza ve şubeler arasındaki irtibat ve intizamı temin ile muvazzaftır. İşbu hey'et azasından biri sandık eminliği ve biri kitabet ve biri tahsildarlık vazifelerini deruhde eyleyeceklerdir. Sandık emini tahsildar ile şubelerin rehberleri tarafından her ay getirilip teslim edilecek mebaliği defteri mahsusunda şube numaralan hizasına kaydedecek ve her ictimada kendisine teslim edilen mebaliğin miktarını kâtibe bildireceği gibi her ayın onuncu gününe kadar, bir ay evvelki tahsilat ve masarifat miktarını mübeyyin muhasebe cetveli tanzim ve hey'eti merkeziyeye irae ederek tasdik ettirmeye mecburdur. Kâtip sandık emini tarafmdan kabz edilen ianat miktarını sureti muntazama ve salimede kaydetmeye ve esamii efradı müttehaz usulü mahsusai hafiye dairesinde muhafaza eylemeye mecburdur. Tahsildar her ay nihayetinde şube ve rehberlerine müracaat ederek muayyen olan aylıkları behemahal tahsil ile muvazzaftır. Madde s 17 — Hey'eti idare her ay nihayetinde hasılatın kendi merkezi masarifi için biltefrik diğer nısıflarından t e r a k ü m edecek mebaliği üç ayda bir Merkezi Umumiye gönderilmek üzere mafevkindeki hey'ete isâl ve teslim etmekle mükelleftir. Madde: 18 — Hey'eti idare muamelât umumiyei mühimmede şubelerin reylerine müracaat ederek haizi ekseriyet olan âraya göre harekete mecbur ve fa-

502

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

kat ahvali müstacele ve fevkaladede veyahut şubelere tamiminde m a h z u r olan u m u r d a hey'eti merkeziye karariyle icrayı muameleye mezundur. M a d d e : 19 — Cemiyete kabul edilecek eşhas, tavsiye eden efradın mes'uliyeti tahtında olarak hey'eti idarenin tahkik ve tesbiti üzerine cemiyete ithal olunur. M a d d e : 20 — Hey'eti idare bilumum hususatta m ü t t e f i k a n ittihazı k a r a r edecek ittifakı a r a hasıl olamadığı takdirde hey'eti merkeziyenin kararını istihsale m e c b u r olacaktır.

— HEY ETİ MERKEZİYE — M a d d e : 21 — Hey'eti merkeziye, hey'eti idare ile m e z k û r hey'et t a r a f ı n d a n intihab olunacak hey'eti idare mülâzımlarından ikisinin içtimai ile beş kişiden teşekkül eder. Üçüncü mülâzım hey'eti idarece merkezin bilcümle icraat ve m u a m e l â t ı n d a n h a b e r d a r eyleyecek ve hey'eti merkeziye azasından birinin gaybubeti halinde a n m vazifesini deruhde eyleyecektir. M a d d e : 22 — Hey'eti merkeziye ahvali müstacele ve fevkaladede şubelerin reyine m ü r a c a a t etmeyerek merkezin m u a m e l â t ve i c r a a t m a müteallik hususatta ittihazı k a r a r etmek selâhiyetini haizdir. M a d d e : 23 — Bir malîalde usulü dahilinde cemiyete kabul edilmiş laakal üç f e r t bulunduğu halde b u n l a r a ikmâli teşkilâta k a d a r h e m hey'eti idare hem de hey'eti tahlifiye vazifelerini i f a ettirmek o mahallin tabi olacağı hey'eti merkeziyenin selâhiyeti dahilindedir.

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİ HAD CEMİYETİ

503

M a d d e : 24 — Cemiyet efradı meyanında cemiyet yüzünden duçarı felâket olanlardan muhtacı muavenet bulunanların ve ailelerinin maişetlerini ve evlâtlarının tahsil ve terbiyelerini cemiyet mütekeffil olduğundan bu u ğ u r d a sarfolunacak mebaliği hey'eti merkeziye tedarik ve tevzie m e m u r ve mecburdur. — HEY'ETİ TAHLİFİYELER — Madde: 25 — Hey'eti tahlifiyeler bir reis ile iki azadan mürekkep olmak ve senede bir defa tebdil veya ipka edilmek üzere hey'eti idare t a r a f ı n d a n intih a p ve tayin olunur. Madde: 26 — Tahlif hey'etleri cemiyete dahil olacak zatın merasimi mahsusası dairesinde icrayı tahlifiyle muvazzaftır. M a d d e : 27 — Emri tahlifte cemiyete dahil olacak zata «Cemiyetin esrarını ve mensubininden biltesadüf öğrendiklerinden hiç birinin en şedit işkencelere duçar olsa da faş etmeyeceğine ve Devleti Osmaniyenin (Kanuni Esasi) a h k â m ı dairesinde hakkı hâkimiyeti ekber olan evlâda intikal etmek üzere Âli Osm a n uhdesinde kalması ve u m u m efradı Osmaniyenin bilâ tefriki cins ve mezhep naili saadet ve hürriyet olması için ilânıh&yetülömür çalışacağına ve duçarı felâket olan efradı cemiyete ve ailelerine muavenet eyleyeceğine ve cemiyetin m u k a ı r a r a t ı n ı tamamiyle ifa edeceğine ve şayet ihaneti tebeyyün ederse cezayı idama razı olduğuna dair» din, vicdan ve n a m u s u n a ve Cenabı Hakkın ismi azametine bir eli mütedeyyin olduğu dinin kitabı mukaddesi ve diğer eli bir hançerle tabanca üzerine mevzu bulunduğu ve gözleri kapalı olduğu halde a h d ve kasem ettirecektir.

504

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

Madde s 28 — Yeminden evvel müessir bir nutuk iradiyle milletin gaspolunan hukuku sarihası ve vatanın duçarı zaaf olması esbabının delâili maddiye ve maneviyesi izah ve tasvir edilecek ve badehu hey'eti tahlifiye tarafından maddei sabıkadaki nıkatı muhtevi olmak üzere tahrir ve hey'eti merkeziye tarafından tasdik edilmiş yemin ibaresi kıraat olunacak ve kabul olunan şahsa da harfiyen tekrar ettirilecektir. Madde 29 — Badelyemin hey'eti tahlifiye mestur olduğu halde kabul edilen ferdin gözleri açılacak ve kendisine hey'eti tahlifiye reisi tarafından müttehiden çalışmaktaki fevaid ve bu babda efradı cemiyete taalluk eden vezaif tarif ve bihakkın telkin edilecektir. Yeni kabul olunan fert badelyemin bazı ifadat ve beyanatta bulunmak arzusunu göstersin göstermesin herhalde bu hey'etin bir hey'eti tahlifiye olmak dolayisiyle vazifesinin ancak bundan ibaret olduğunu ve şayet kendisinin bazı mütalâatı mühimmesi varsa bunu rehberi vasıtasiyle ait olduğu mahalle isâl eylemesi lüzumu hey'eti tahlifiye reisi tarafından beyan olunacaktır.

— BÖLÜK HEY ETLERİ — Madde : 30 — Yirmiden ziyade şubei esasiyeye malik olan büyük şehir ve kasabalar merakizi için bölük hey'etleri teşkil olunur. M a d d e : 31 — Bu gibi şehir ve kasabalarda beheri on şubeden noksan ve yirmi şubeden fazla olmamak üzere bölüklere taksim olunarak her bölüğün emri idaresi hey'eti idarenin nezareti tahtında olmak

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİHAD CEMİYETİ

505

üzere üçer kişiden müteşekkil bölük hey'etlerine tevdi olunur. Madde: 32 — Bölük hey'etleri, kabulü teklif edilecek efradın hüviyetini tahkik ve tahlifini icra ve şubelere tevdi eylemek ve mebaliği mükellefeyi tahsil ve heybeti idareye teslim etmek vazifesiyle muvazzaf olduğu gibi hey'eti idare ile şubeler arasındaki tebligatı ifa ve münasebatı idameye memur ve hüsusatı sairede hey'eti idarenin reyine müracaata mecburdur. Madde: 33 — Bölük hey'etleri tarafından kabul edilen efradın isimleri ay nihayetinde hey'eti idareye verilir. Bölük hey'etinde esamii efradın kaydı hıfzedilmez. Madde: 34 — Bölük hey'etleri şuabatı esasiyenin intihab eyleyeceği efrat meyanından evsafı lâzimeyi haiz olarak, hey'eti idare tarafından tefrik ve tayin edilen üç azadan terekküp eder; bunların gaybubeti halinde sair müntehiplerden bir münasibi hey'eti idarece bunun yerine geçirilir. Madde : 35 — Her bölük hey'etinden bir aza hey'eti idareden yalnız bir aza ile münasebatta bulunur ve münasebette bulunduğu azayı arkadaşlarına bildirmez. Madde : 36 — Hey'eti idare ile temas eden azanın gaybubeti halinde tesisi münasebet için diğer bir azaya hey'eti idarece tebligat icra edilir. Madde: 37 — Muhtelif bölük hey'etleri, yekdiğerini tanımaz ve bunlar arasındaki irtibatı hey'eti idare tesis eder. Madde: 38 — Bölük hey'etleri bir sene müddetle ifayı memuriyet ederler.

506

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

M a d d e : 39 — ' A v d e t e t m e k ü z e r e h a r i ç t e n g e l i p de kabul edilen e f r a d ı n tahlifi a k a b i n d e hey'eti idar e y e bildirilir.

M a d d e : 40 — Bölük hey'etleri her hususta ittifakı âra ile karar verirler. İttifak hasıl olamadığı takdirde hey'eti idarenin reyine müracaat ederler M a d d e : 41 — Tahlif hey'etleri bölük dahilindeki şuabattan, bölük hey'etleri marifetile intihab edilir. İsimleriyle mahalli tahlifin hey'eti idareye bildirilmesi lâzımdır. M a d d e : 42 — Teklif edilecek efradın şayanı kabul olup olmadığının takdiri emrinde istihsal edilen birkaç veya bir reyin bölük hey'etine bahşedeceği itminana ve eshabı rey ile teklif olunan fert hakkında tahassul edecek hissiyatı ve mevcut malûmata göre kanaati kâmile hasıl olduktan sonra bölük hey'etinin inzimamı mes'uliyetiyle müttefikan kabul ve tahlifine karar verilir. — ŞUABATI ESASİYE — M a d d e : 43 — Hey'eti idareden rehberler (*) vasıtasiyle vukubulacak tebligat üzerine efradı cemiyetten üç kişiden ekal ve beş kişiden fazla olmamak üzere şubeler teşkil ederler. Bu şubeler birer numara ile yadolunur: Birinci, ikinci, sekseninci gibi... M a d d e : 44 — Şuabatın h e r biri hey'eti idarenin nezareti altında b u l u n m a k l a b e r a b e r müstakil ve m ü n f e r i t bir cemiyet imiş gibi m ü m k ü n olduğu k a d a r ( * ) Hey'eti idare ile şubeler arasındaki münasebete tavassut eden efrada «Rehber» tabir olunur.

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİ HAD CEMİYETİ

507

sık ve lâakal ayda iki defa içtima eyleyecekler ve cemiyetin esas maksadına vüsul için müzakerât ve teşebbüsatta bulunacaklardır. Madde: 45 — Her şubei esasiye hey'eti idare gibi taksimi amel kaidesine riayetle tesviyei umura gayret edecek yani içlerinden biri reis, biri kâtip ve biri sandıkkâr olacak ve her ay nihayetinde beyinlerinde cem edecekleri ianeyi şubenin rehberi vasıtasiyle hey'eti idareye teslim edecekler ve altı ayda bir teslimat mukabilinde hey'eti idareden bir makbuz isteyeceklerdir. Madde: 46 — Şuabatı esasiye icraat hususundaki teşebbüsatı için kablelvuku hey'eti merkeziyenin reyini istihsale mecbur ise de u m u r u idarei şube için hürriyeti tammeye maliktir. (*) Madde: 47 — Şubeler her ay nihayetinde o ay zarfındaki müzakerât ve terakki ve icraatından rehberi vasıtasiyle şifahen mümkün olamazsa tahriren hey'eti merkeziyeyi haberdar edecektir. — FEDAİ ŞUBELERİ— (**) Madde: 48 — Cemiyete intisab eden bilumum efrat icabı halinde cemiyetin maksatı mukaddesi uğrun a fedayı hayata mecbur ise de icraatı hususiye için sırf arzuyu vicdanisiyle fedai olarak yazılmak isteyen ( • ) Bölük teşkilâtı olan mahallerde şuabat bu babda bölük hey'etlerine müracaat ederler. Yâni bölük hey'etleri şubelere nazaran hey'eti idare makamına kaim olurlar. ( • • ) Velev bölük teşkilâtı olsa büe fedai şubeleri her yerde doğrudan doğruya hey'eti idareler tarafından idare olunur ve hey'eti idareden maadası bunların isimlerini bilemez.

508

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

efrat mensup bulunduğu şubenin rehberi marifetiyle ismini hey'eti idareye ihbar etmelidir. Madde: 49 — Hey'eti idare, fedai yazılan efrattan mürekkep olmak üzere ayrıca fedai şubeleri teşkil ederek icraatı hususiyeyi ve cemiyetin vezaifi zabıtasını bu fedakarlara tevdi edecektir. Madde: 50 — Fedai bir şube hey'eti merkeziye tarafından karar verilip hey'eti idareden tebliğ olunacak bir fedakârlığı icra edeceği zaman icraatı mezkürenin ifasına bir ferdin himmeti kâfi ise keyfiyeti icra şube efradından talip olanlardan kur'a isabet edene havale ve birden ziyade efrat tarafından mevkii fiile vaz'ı lâzım geldiği takdirde şubece icra edilir. Madde: 51 — Fedai bir şube hey'eti idare tarafından tayin olunan müddet zarfında vazifei fedakâraneyi icraya mecbur olduğundan tavzif ettiği ferdi fedainin harekâtı icraiyesini takip edeceği gibi muvazzaf olan fedai şubenin harekâtı da hey'eti idarenin nezareti altında bulunacaktır. Madde : 52 — Fedai şubeler hey'eti merkeziyenin malûmatı olmaksızın müstakillen icraata mezun olmayıp yalnız icra edecekleri fedakârlık hakkında Sair şuabatı esasiye gibi hey'eti merkeziyeye teklifat ve ihtaratta bulunabileceklerdir. Madde: 53 — Fedai olan bir fert veya bir şubenin vazifesinde tekâsülü halinde hakkında hey'eti hâkimece verilecek karar nihayet yirmi dört saat zarfında ve hey'eti idarece tayin olunacak vesait ile icra olunacaktır. M a d d e « 54 — V a z i f e i i c r a i l e m ü k e l l e f o l a n e f r a t bazı esbabı f e v k a l â d e ve m e v a i n i m e ş r u a dolayisiyle

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİ HAD CEMİYETİ

509

müddeti muayyine zarfmda kemiyeti icrayı ifaya muvaffak olamadığı takdirde vazifesinde tekâsülü görülenler hakkındaki muamelei şedideye duçar olmamak için müdellelen esbabı mucibe serdile hey'eti idareden temdidi müddet talebine mecburdurlar. Madde: 55 — Hayatını tehlikeye ilka ile vazifei fedakâranesini ifa eden her ferdi fedainin hem muhtacı iane olan evlâd ve ailesinin maişetini temin edilecek hem de tercümei hali ve icraatı vakıasını musavver olmak üzere bir kitap tahrir ve neşrolunarak namı ipka ve tevkir edilecek ve ara sıra da medfeni mübarekine gidilerek hey'etce nutuklar irad ve evsafı fedakâranesi yad ve tezkâr suretiyle merasimi mahsusai ihtiramiye icra kılınacaktır.

— EFRADIN VEZAİFİ UMUMİYESİ — Madde: 56 — Efradı cemiyetten her biri tanıdıklarından namus ve hamiyetine temamiyle itminan hasıl ettiği zevat meyanmda maddei âtiyedeki şerait ve evsafı haiz olanları mensup oldukları şubenin rehberi vasıtasiyle hey'eti idareye ihbar ve tavsiye ile alacağı talimat dairesinde o zevata cemiyete duhulü teklif ve delâlette bulunmaya mecburdur. Madde: 57 — Cemiyete dahil olmak için evvelâ tab'ai Osmaniye'den bulunmak, saniyen âkil ve baliğ olmak, salisen ceraimi siyasiyeden ve muhafazai vekar ve haysiyet uğrunda ihtiyar edilen cürümlerden maada cinayet derecesinde bir fiil ile veyahut sirkat ve dolandırıcılık ve emniyeti suiistimâl ve sahtekârlık gibi ahlâkan mezmum bir cünha ile mahkûm, rabian casusluk ve hafiyelik ve hükümeti hazıraya taraftar-

510

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

lık arzusiyle aleti zulüm ve ittisaf olmamış bulunmak ve hâmisen yalancılıkla irtişa ile ve mugayiri â r ve haya ahval ve harekât ile meşhur olmamak, sâdisen kuvvei mefkuresini kaybedecek derecede ayyaşlık ve kumarbazlık misilli bir ayıp ve kusur sahibi bulunmamak şarttır. Madde: 58 — Efradı cemiyetten muhiti içtimaisi müsait olanlar terbiyei siyasiden m a h r u m olan namuslu evlâdı vatanın dördünü beşini bir araya cem' ve onları fikri cemiyet ile ünsiyet ve terbiyeye ve bunlar meyanında istidat ve liyakatlerine itimat ettiği zevatı cemiyete tavsiyeye vazifeten mecburdur. M a d d e 5 9 — Her fert vüs'ati mâliyesi nisbetinde bir ianei şehriye i t a s m a mecbur olup bunun miktarı hiç bir vakitte iradı şehrisinin yüzde ikisinden ekal olmayacaktır. Madde: 60 — Efradı cemiyetin kuvvei muhakemesini kaybedecek derecede işret istimâl etmesi kat'iyyen memnudur. Madde: 61 — Her ferdin vücudu cemiyetce mukaddes ve kıymettar addedildiğinden h e r ferdi cemiyet şahsen bir felâket hissedildiği a n d a derhal usulü dairesinde hey'eti idareye ihbarı keyfiyet eylemelidir. — MEVADDI UMUMİYE — Madde: 62 — Vezaiften m a a d a hususatta hatta Merkezi Umumi hey'eti azasiyle en son dahil olan efrat arasında zerre k a d a r bir f a r k yoktur, (ilk nizamnamede «ilk girenle» idi.)

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİ HAD CEMİYETİ

511

M a d d e : 63 — Efradı cemiyetten eceli mev'udile vefat edenlerin ipkayı namı için kendilerinin erbabı hamiyyeten olduğu ihvana ilân edilecektir. M a d d e : 64 — Usulü dairesinde resmi tahlifi icr a edilmeyen eşhas efradı cemiyetten mâdud değildir. (İlk nizamnamede bu madde yoktu.) M a d d e : 65 — Hey'eti idare ile bölük hey'etlerinden m a a d a hey'at ve şuabat k a r a r l a n ekseriyeti â r a iledir. (İlk nizamnamede Bölük yoktu.) M a d d e : 66 — Cemiyetin teşkilâtı hariciye merkezi şimdilik (Paris) şehri olup aııın da a y n c a teşkilâtı hariciyeye mahsus bir nizamnamesi vardır. İlk nizamnamede bu madde yoktu.) M a d d e : 67 — Cemiyetin vasıtai neşri efkârı Türkçe «Şurayı Ümmet», Fransızca «Meşveret» gazeteleridir. (İlk nizamnamede bu madde yoktu).

— USULÜ MUHAKEMÂT VE MÜCAZAT FASLI

—

Madde s 1 — Gerek cemiyete mensup bulunsun ve gerek hariçten olsun, bir şahsın vücudu vatanı veyahut cemiyeti tehlikeye ilka edecek veya ircaar tı cemiyeti akim bırakacak veyahut maksadı cemiyete cüz'i, külli halel ve zarar irâs eyleyecek bir hal ve hareketi vukuunda ve alelumum memurini devlet t a r a f ı n d a n onuncu maddede münderic işkence, zulüm ve gadirlerin irtikâbı halinde vaki olacak ihbar ve teklif üzerine emri muhakeme hey'eti merkeziyelerce icra olunur. Hey'eti merkeziyeler tahkikatı arnika ve tetkikatı âdilâne icrasiyle cemiyetin menafimi kendi adaleti vicdaniyesiyle mezcederek maznunu aley-

512

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

hin mücrimiyet ve mahkûmiyetine veya beraat ve ademi mes'uliyetine ittifak veya ekseriyeti â r a ile k a r a r verir. Madde s 2 — Eğer iddia olunan fiili kabahat veya cünha derecesinde bir cürüm ise hey'eti merkeziye h ü k m ü ita ile beraber hemen mevkii icraya vazeder ve eğer fiil müddeabih cinayet derecesinde ise hey'eti merkeziyece hüküm s u d u r ü n ü müteakip tanzim olunacak ilâm Merkezi Umumiye ita ve irsal olun a r a k hey'eti mezkûrece tetkikat icrasından sonra tasdik veya nakzolunur. Tasdik olunduğu takdirde emritenfizi hey'eti merkeziyeye havale edilir. Nakz halinde yeniden icrayı muhakemesi zımmında hey'eti merkeziyeye iade eder. Şu kadar ki h ü k m ü vakiin tehiri icrası menafii cemiyeti haleldar edecek mahiyeti haiz olduğuna hey'eti merkeziyece kanaati kâmile hasıl olduğu takdirde kaffei mes'uliyeti maddiye ve maneviye kendilerine ait olmak üzere h ü k m ü mezkûru Merkezi Umuminin tasdikine iktiran etmeksizin icra edebilirler. Madde : 3 — Hey'eti hâkime muhakemeyi ve hükm ü mâznunueleyhin gıyabında icra ve ita eder. Ancak lüzumu fevkalâde hasıl olduğu ve imkân müsait bulunduğu takdirde maznunu aleyh bizzat celp ve isticvap dahi olunabilir. Madde: 4 — Merkezi Umumi veya hey'eti merkeziye azalarının muhakemeleri bulundukları hey'etler tarafından icra olunur; yalnız hey'eti merkeziye ihtiyat mülâzım ile ve Merkezi Umumi bulunduğu mevkiin hey'eti merkeziyesinden celbedeceği bir aza ile ikmâli noksan eyleyecek ve bunlar hakkında verilen hükümler derhal icra olunacaktır.

OSMANLI TERAKKİ VE İTTİ HAD CEMİYETİ

513

Madde: 5 — Kabahat ve cûııha derecesinde hey'eti merkeziyeden sâdir olan hükümler ile cinayet derecesinde sâdir olup merkezi umumi hey'etince tasdik olunan hükümlerin sür'atle ve her ne suretle olursa olsun ve hatta mahkûmu aleyh diyarı baideye firar etmiş bulunsun behemahal infazına hey'eti merkeziyeler mecburdurlar. — MÜCAZAT — Madde: 6 — Cemiyet veya efradı aleyhinde irtikâp olunan ceraim üç derece olup birincisi (Kabahat), ikincisi (Cünha), üçüncüsü (Cinayet) tir. Kabahatin cezası: Tevbih ve tekdir Cünhanın cezası: Cezayı nakdî —Miktarı, yarımliradan elli liraya kadar olup, fiilin şiddetine ve mahkûmda hasıl edeceği tesiri maddiye göre hükmolunur. — Cinayetin cezası: İdam'dır. Madde: 7 — Kabahat c ü r m ü : Cemiyete ait vezaifi âdiyyeyi ifada betaat ve tekâsül göstermek ve maddeten cemiyete mazarratı olmayıp fakat beynelihvan muhadenet ve muhalesetin inkisarını dai niza ve bürudetlere sebebiyet vermek ve tedbirsizlik eseriyle cemiyetin vücudu hakkında harice serrişte vermek veya nefsini ve cemiyeti tehlikeye ilka edecek boş boğazlıkta bulunmak, ve bedmestlik derecesinde müskirat istimal eylemek gibi ef aldir. Madde s 8 — Cünha cürmü : İfasını müteahhid olduğu ianatı vakit ve zamaniyle vermemek ve felâketF.: 33

514

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

zede kardeşlerinin muavenetine elinden geldiği derecede sai ve gayret etmemek ve ne suretle olursa olsun cemiyeti mâlen izrar eylemek ve n a m u s u ve haysiyeti cemiyete mugayir ef'al ve akval ve hal ve harekât irtikâbında bulunmak ve bedmestliği terk etmemekte inat ev İsrar etmek misillû ef'aldir. Madde s 9 — Kabahatlerin tekerrürü cünha derecesinde bir fiil teşkil eder. Cünhaların tekerrürü ise cezanın iki kat olmasını icabeder. Madde: 10 — Cinayet c ü r m ü : Evvelâ serairi cemiyeti veya efrattan birinin veya birkaçının isimlerini gerek suiniyetle ve gerek vehim ve havf sebebiyle • hükümete ifşa veya ihbar eylemek, saniyen: Vücudu cemiyeti tehlikeye veya maksadı cemiyeti akamete ilk a ve duçar edecek şeyleri ihaneten icra etmek, Sâlisen : Husulü maksadı cemiyet uğrunda icrası cemiyet nizamnamesi dairesinde merciinden kendisine tebliğ olunan vezaifin icrasından bilâsebep makbul imtina edilmek, r a b i a n : Her ne kast ve niyetle olursa olsun dahili cemiyet olmayan bir veya birkaç şahsın vücut ve efradı cemiyeti keşif maksadile takibatı hafiye ve celbiyede bulunarak cemiyetin amali mukaddesei vata nperveranesini akim bırakmaya çalışmak ve memurin ve hademei devlet tarafından efradı cemiyete eza ve işkence icra edilmek ve esnayı istintak ve isticvapta tahkiratı şedide irtikâp olunmak ve zulemeye yar a n m a k maksadiyle emri tahkikatta hilâf ve mübalağalara ictisar kılınmak ve h ü k ü m icra edilen cezal a r d ı muhalifi vicdan ifratlara varılmak gibi şahsı manevii cemiyete veya e f r a d m a karşı irtikâp olunan harekâttır.

EK: 3 Tahlif edileceklere okunacak yemin s u r e t i : Vatandaş! Otuz bir senedir, mukaddes bünyei milleti hain bir kurt gibi kemiren idarei haziranın alçak ve alçak olduğu için elbette korkak olması lâzım gelen bir sürü taraftarları önünde millet âciz bir kadın gibi cebin ve mütereddit kaldı. Otuz bir senedir, fazilet ve hürriyet yerde süründü. Zulüm ve hiyanet bir iklili mefharet gibi ümmetin başında taşındı. Çünkü : evet, çünkü : biz o hiyanetin silâhı gadrini kendi ellerimizle biledik; sükûtumuzla, kabulümüzle, meskenetimizle bugüne kadar büleııdi hürriyeti bilen milletlerde kadınların bile kabul edemeyeceği, tenezzül edemsyeceği bir aciz ve zilletle biz bu istibdadı besledik ve büyüttük. işte bugün namusumuuz ayaklar altında, şanı tarihi ecdadımızı bir paçavra gibi dünyanın eıızarı tezyif ve tahkiri önünde hakir ve zelil bırakan o zulmün tesiri, o cellâdın hiyanetidir. Binaenaleyh bukadar zamandanberidir, hukuku insaniyemizin sinei masumiyeti üzerine bir kâbusu hiyanet gibi çöken bu heyülâyı muzlimenin ihatayı mel'unesine fikirlerimizin mukaddes cevelânı hürriyetine esdadı ahenin çeken ame-

516

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

lei hiyanetin (*) yırtıcı tırnaklarına kulaklarımızı yırtan zincir seslerine ve vicdanlarımızı tazyiki hûnini altına alan katil pençelerine, evet bütün bunlara artık ebediyen hitam verilecek zaman geldi; öyle ise bir kerre düşünelim; dün ne idik, bugün ne olduk?! Namusu tarihimize hergün yeni bir karhai felâket açan bu meş'um tarzı idare ile pek yalan bir zaman zarfında bilsek, ne elim neticelerle, ne acı günlerle karşı karşıya bulunacağız! Bir zamanlar o parlak ve namütenahi kudret ve satvetini Viyana kapılarında, Hint denizlerinde isbât ve ilâ eden atalarımızın evlâdı olduğumuzu bir parça düşünsek, bir parça bilsek ki bir zamanlar koca bir «Bizans» İmparatorluğunu kökünden koparıp atan, Avrupa'nın her köşesinden kabarıp gelen milyonlarca salibiyunun tufanı taarruzu önünde arslanlar gibi çarpışan, ancak bir fikri adil ve celâdetle kınından çıkan kılıcı önünde dünyanın bütün menfaatlerini, bütün ittifaklarını parça parça yırtan muhterem ecdadımızın kanından vücude geldiğimizi bir kerre, ah; bir kerre insaf İle mülâhaza etsek.! bugün geçirdiğimiz bu mel'un ve karanlık saatler içinde ne kadar şaşkın, ne kadar âciz ve âlil, ne kadar müdafaasız, ne kadar ittihadsız, hatta ne kadar yetim ve kimsesiz kaldığımızı bir kerre bilmek istesek; bir kerre görmüş olsak ki anaları dul, evlâtları öksüz, memleketleri fakir bırakan; zekâyı müdahin, kuvveti cellât ve hain, askerleri aleti zulüm ve şer, ahaliyi dilenci, memurini hırsız ve gâsıp menzilesine indiren; aileleri matem ve sefalete, erbabı namusu zindanlara, mûşukai hürriyeti zincirlere bağlayan; ecdadımızın kanlan bahasına kazandıkları ve bugün bize mukaddes bir mirası namus ve celâdet olarak bıraktıkları (* )

Okunamadı.

TAHLİF EDİLECEKLERE

517

memleketlerimizi, eyaletlerimizi — e n küçük bir heyecanı milliye bile meydan vermeksizin — hırsızcasına, alçaklıkla çalıp ecanibe teslim eden bu hükümeti haziranın denaetini eğer halen takdir edemedikse! eğer şu Otuz milyondan ziyade olan Milleti Osmaniyenin hukuku mevrutei milliyesini böyle en denî vasıtalarla kahr ve imha eden şu birkaç edepsizi, hükümeti haziranın bu sütunu levs ve mel'anetini bir hamlei hamiyetle devirip kırmak bizce mümkün değil ise; o zaman kat'iyen bilmeli ve hemen itiraf etmeliyiz ki insan namı mübecceline lâyık adamlar değiliz!... Eğer çoban sürüsünün, kuş yuvasının, insan vatanının hâmisi ise acaba biz buna lâyık olmak için şimdiye kadar ne yaptık!? Elbette bilirsiniz ki vatanın geçirdiği bu kara günler bütün milletin namuskâr olan efradı mazlumesi için de yüz karasıdır. Eğer vatanı biz düşünmez, yaralarım biz bağlamaz, onun istikbalini biz hazırlamazsak bilmeliyiz ki bunları düşünecek hiç bir devletü yoktur; O devletüler ki yaldızlı kâşaneler içinde bütün milletin derin bir zulüm ve kahır altmda boğulan feryadı mazlumiyetine çare cuyan koşmaya bedel huzuzatı hayvaniyetinin mülevves çirkâbı sefahati içinde köpekler gibi yalnız kendilerini düşünmekle imran hayat ediyorlar; bilmiyorlar ve daha doğrus u bilmek istemiyorlar ki âlemde selâmeti umumiyeye vakfı hayat etmekten büyük bir vazifei insaniye yoktur... Vatandaş! Bir zamanlar ma'rekei mehabeti ecdad olan o Eflâk ve Buğdanları, o Tuna ve Balkanları, O Sırbistanlan, o Bosna ve Hersekleri, Tesalyalan, Kafkasyalan, Mısırları, Tunuslan, Kıbnslan, Giritleri vatanın bütün bu eczayı mukaddesini düşmanlarımıza teslime bâdi olan ve bugün Anadoluyu Almanlığm, Makedonyayı Bulgariığın müstemlekesi haline koymak

518

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

velhasıl memleketin her taraf mı düşman pençelerine teslim etmek isteyen esbabın en birincisi gariptir ki vahdeti kutsiyeye inanan bu milleti rahmeti enhattan ayıran ahlâkı hodbini olmuştur; Fakat, artık yetişir, artık bu acılar, bu hakaretler, bu ayaklar altında ezilmeler yetişir! Vatan yaralı bir arslan gibi yerlerde çırpınırken bütün vatandaşlarımızı ancak onun ekmeğiyle, onun ruhiyle, onun siyanetleriyle, onun namusiyle yaşayan kardeşlerimizi en derin bir uyku ile görmeye bedel hepsini bir, hepsini beraber görmek ve milletin galebei ittihadı önünde zulüm zincirlerinin kırıldığını işitmek isteyelim! Bunun için çalışalım ve hatta icabederse bunun için seve seve ölelim!... Muhterem arkadaş! Bugün bir esası istikrah üzerinde kale gibi teşekkül eden «Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti» sizi namusuna edilen kefâleti kafiyeyi layetagayyer bir metanetle ikmâl ve isbat edecek kadar metin ve muhterem bir aza olarak selâmlamakla mübahi oluyor; artık bugün millet, hukuk ve hürriyetini hayatının da fevkinde bir kuvvetle telâkkiye hazır olduğu için zulmün tesirine, zalimin evhamına ehemmiyet verilecek zamanlar bütün bütün geçmiştir. Binaenaleyh kemâli cesaretle bağırabiliriz ki Yaşasın Millet! Yaşasın Vatan! Yaşasın İstiklâl! * *

*

Dahili cemiyet olmak için usulen yemin etmekliğiniz icabeder. Söyleyeceklerimizi harfiyen ve kaimen tekrar ediniz. Dinim, vicdanım, namusum üzerine yemin ederim ki esas maksadı, İslâmiyetin tealisine ve Osmanlıların ittihad ve terakkisine çalışmaktan ibaret olan bu ce-

TAHLİF EDİLECEKLERE

519

miyetin dahili olduğum şu geceden itibaren her türlü usul ve kavaidine tatbiki hareketle beraber hiç bir sırrını hariçten hiç bir kimseye ve hatta efradı cemiyetten mezun olduklarımdan gayrısına kat'iyyen fâş etmeyeceğim. Yemin ederim ki millete hukuku hürriyetini bahşeden kanunu esasinin temamii tatbik ve devamı mer'iyetini maksad bilen cemiyetin kararlarını ve uhdeme tevdi edilecek olan vezaifini temamen ifada tereddüt eylemeyeceğim. Hükümeti haziranın pençei zulmüne düşerek tahtı tevkife alındığım halds dahi yine namusum üzerine yemin ederim ki etlerimi kemiklerimden ayıracak bir işkenceye çarpılacak olsam bile cemiyetin esrarını ve efraddan hiç birinin ismini haber vermeyeceğim. Cemiyet efradından biri duçarı felâket olduğu takdirde kendisine ve ailesine vus'um yettiği kadar nakden ve bedenen muavenette kusur etmeyeceğim. Şayt bunca taahhüdatı namuskâraneye rağmen hiyanet edecek olursam alçaklık edenlere nerede bulunursa bulunsun takibe memur edilen zabitai cemiyetin icra eyleyeceği idam cezasına karşı şimdiden kanımı helâl ederim. Vallahi ve Billâhi.

ÎT l f l » W M f l i H ı l — l l l d t rêMii^ HI tauftufek» iIiriâÉr,aiJ9Tiim lêjjf,^14 Qiti ladjşusd eUaıte-ıeri U i d í t ó toiiíKSTaaíip^ioktr v taxi/^ôp ihşfU* fitted avı »'¿sanıiJt lid ?irf nâiçriBrfıan sf a í nsnrei'ljMl flabmnMtfaítfbtoiiíü^Bsni fail av Jitdi&í !iflfi#fti íi « m ¿ > uonosM í .*b • ¡ifácí loti •

" f ^ "^ftyW1^

fíalo >teo9übe bv9í amsbdxnov şîiJİvgftdJtdflt, JÍns^üb amiralus leç

ráselo

^eaßiiq^

a^soaasiç.

iWirtawnpfa

QsboshsMkn

¿Sí ÍT l a fji?íftÍM í JPabbs'rts 0 / îrHsnMéo ôiisyimao aird ruspub iiid nabnxbßils iayimaO miiaooysnnQV ladßrf mu ri^T bir ig. ¿lai a^m&aléíHI&ft % a M r f r f M ' « n a d en mettàM

iihÍBÜs

•tifäWäMj&kakiiti'

ftáp1'

r . ğ ' ^ m rpmAşı

if. I.»übo T r i a r a i. mi T'ííuci i« u ' • u< n -ibmifr róaá crniatóáo m b\ f&*>n*H<> o- mJ^i c' i f f f i l t t t V h i § V .mrtdb» iéiért ra ıs>İ n 5

EK:

4

Mümtaz Kolağası Servet Beyin malûmatı: İstanbul Saylavı General Kâzım Kara Bekir Hazretlerinin yüksek huzurlarına. Sayın Saylavımız, İlânı hürriyetten evvel (İttihad ve Terakki) cemiyetinin Manastır'daki faaliyet ve harekâtlarının hülâsa edilmesi bendenize irade buyurulmuşdu. Bendenize şeref veren bu yüksek iradelerinizi yerine getirmek için hatırımda kalanları arz edeceğim. Çünki, bu meseleye dair olup şahsıma temas eden vesika tarih kayitlerini havi hususi cep defterleri Balkan Harbi felâketinde eşyamla beraber ziyaa uğradığmdan maddi vesikalara müstenit olarak malûmat veremiyeceğimi teessüfle bildirir ve mamafih vukuatı sırasiyle arz etmeğe çalışacağım. 12.2.1939 ANKARA

Liva Kumandanlığından Emekli Kurmay Albay Servet Moran

(İttihat ve Terakki'nin maksad ve gayesi ne idi?..) Türkiye'de hakim olan istibdad ve tazyikten memleketi k u r t a r m a k isteyen vatan severleri ihtiva eden en son teşekküle «İttihat ve Terakki Cemiyeti» deni-

522

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

yordu ve bu cemiyetin m a k s a d ve gayesi de hülâseten (1293) k a n u n u esasisini istirdad etmek ve istibdadı ortadan kaldırmak ve hürriyet, m ü s a v a t ve adaleti yaym a k ve bu suretle, tehlikede olan vatanı m a h v ve izmihlalden k u r t a r m a k ve d ü n y a terekkiyatına göre pek geride kalmış olan Türkiye'yi terekkiye doğru yürütmek idi. Görüliyor ki, cemiyetin şu m a k s a d ve gayesi ancak milletin münevverleri t a r a f ı n d a n takdir edilebilecek mahiyette yüksek düşüncelere m ü n c e r olıyordu. Ancak münevverleri a l â k a d a r edebilecek olan m e z k û r düşünceler memleketin k ü l t ü r itibariyle birinci derecede inkişafa m a z h a r olduğu merkezlerde meselâ İstanbul ve Selânik ve İzmir gibi muhitlerde azamî derecede h ü s n ü kabul görmesi lâzımgelir iken bu muhitlere nisbetle ikinci derecede âd olabilecek bir merkez olan Manastır vilâyetinde diğer merkezlere nisbetle pek az bir z a m a n z a r f ı n d a fevkalâde bir surette inkişaf ve tevessü etmiş b u l u n m a s ı n d a bazı hususî saik ve sebebler olmasında a r a m a k lâzımgelir. Bu sebebler: 1 — Rumî 1319 senesinde Makedonya'da v u k u bulmuş olan Bulgar İsyanı. 2 — Mezkûr isyan bastırıldıktan s o n r a ötede beride kalmış müteaddid Bulgar çeteleri ve b u n l a r a muhalif ve milli gayelerle yine m e y d a n a atılmış olan Rum ve Sırp ve Ulah çetelerinin tenkili için Osmanlı devleti t a r a f ı n d a n teşkil edilmiş olan m ı n t a k a teşkilâtıdır. Selânik merkezi belli başlı u m d e olarak İttihad ve Terakki cemiyetinin başlıca umdesi Sultan Hamid'in zulüm ve istibdadına nihayet v e r m e k idi. Fakat 1319

MÜMTAZ KOLAĞASI

523

Bulgar igtişaşmda Bulgar çetelerinin katliâm, zulüm ve işkenceleri bilhassa Manastır vilâyetinin dağlarında ovalarında ve köy ve çiftliklerinde vuku bulmuş ve bu suretle uğramış oldukları şahsî büyük zarar ve ziyanlardan başka Makedonya için takip olunan siyaseti ve vatanlarının esası hakkında beslenen yabancı fikir ve emelleri yakinden anlamış ve kendi gözleriyle görmüş olduğundan Makedonya İslâm ahalisi ve bilhassa Manastır vilâyeti halkı idarei zamana karşı isyan ettirmek kolaylaşmış ve bir fıçı baruut tutuşturmak için bir kibrit kâfi geldiği kabilinden bu halkı da tutuşturmak için cüz'i bir himmet ve bir kibritlik vazifesi görmek kâfiydi. İşte o vazifeyi de tenkili eşkiya için yapılmış olan mıntıka teşkilâtı ifa etmiş ve ittihad ve terakki maksad ve gayesi de mezkûr mıntıka teşkilâtında vatan severlerin imdadına yetişmiş ve bunlar birbirini tamamlıyarak Manastır inkılâbını vücuda getirmiştir. Bu ecilden Manastır Mıntıka teşkilâtı kadrosunu görmek lâzımdır. Manastır mıntıka kumandanlığı kodrosu hülâseten: Mıntıka kumandanı Ferik Hadi Paşa hazretleri. Mıntıka erkânı harbi sıfatiyle büro şefi harp kolağası Hasan Tosun Bey. Mülhak süvari mülâzımı evveli Alâettin «Akif Paşa» Mebus.

erkânı

Haşim ve Akif

Mıntıka müfettişleri: Erkân-ı Harp kolağası Remzi Bey (Paşa). Erkânıharp yüzbaşı Enver Bey (Paşa). Erkânıharp yüzbaşı Kâzım Karabekir (Paşa). Erkânıharp yüzbaşı Fethi.

524

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Erkânıharp yüzbaşı Muhtar (31 Mart vakasında şehid düşmüşdür.) Yüzbaşı Yüzbaşı Yüzbaşı Yüzbaşı

Ethem Servet Bey. Aziz Bey. Abdi Bey. Ali Bey.

Bunlardan başka eşkiya takibi için sureti mahsusada teşkil edilmiş olan üçüncü avcı taburu ve diğer taburlara mensup genç ve güzide zabitleri «ittihad ve terakki» aşısının Manastır mıntıkasına ilk telkih edenler kimlerdir?.. Benim bildiğim malûmata göre bu işe ilk teşebbüs eden ve bilahere mahallinde telkih vazifesi yapmış olan Erkânıharp binbaşısı Enver Bey (Paşa) ile Erkânıharp yüzbaşı Kâzım Karabekir Bey (Paşa) dır. Bu suretle Manastır'a ayak basan ittihad ve terakki programı evvel emirde «Enver» beyin Iğri değirmendeki hanesinde Enver Beyin (Paşa) birinci derecede itimat etmiş olduğu arkadaşları programa tevfikan tahlif edilmekle başlanmıştır ki bendenizde marul arz birinci derecede şayanı itimat arkadaşlar arasında bulunmakla müftahir ve mübahiyim ve bu suretle Manastır merkezinin (3) numarasını taşıyorum. Enver Beyin (Paşa) hanesindeki tahliflerde bizzat zatı devletleri bulunarak bir çok tahliflere riyaset etmiş bulunduğunuzdan dolayı tahlif programlan, tarzı tatbikleri ve bilcümle teferruatı hakkında herkesden ziyade esaslı bir tarzda vukufu devletleri olduğundan bunların tafsilatını yazmak suretiyle kıymetli vakitlerinizi ziyan etmek istemem. Şu kadar ki zatı devletlerinin Manastır'dan infikâkinden sonra ve cemi-

MÜMTAZ KOLAĞASI

525

yetin programı etrafa yayıldıkça intisap etmek isteyen azalar çoğalmış ve bir tahlif mahalli kâfi gemlediği gibi muhalif hükümet memurlarının nazarı dikkati celp etmek mahzuru da dal olduğundan az zaman zarfında tahlif mahalleri teksir edilmiş ve daha sonra şayanı itimat her bir azanın hanesi tahlif mahalli olmuştu. «îttihad ve Terakki» teşkilâtının bu derece çabuk yayılmasına vasıta olan yukarıda arz etmiş olduğum mıntıka teşkilâtıdır. Mıntıka kumandanı Hadi Paşa hazretleriyle Erkân-ı Harbiye Şefi Hasan Tosun Beyefendi «îttihad ve Terakki» teşkilâtı ile fiilen alâkadar olmamakla beraber memleketin selâmet ve halâsı için her ikisi de gece ve gündüz hayatlarım çalışmağa hasretmiş güzide vatan adamları oldukları gibi görmek istedikleri «vatan selâmeti de» maiyetlerindeki güzide ve genç zabitleri vasi mikyasta selâhiyet ve serbesti ile istihdamında bulunacağına kani olduklarından ve zaten Îttihad ve Terakki'nin maksad ve gayesi de vatanı kurtarmak olduğuna göre müşarünileyh Hadi Paşa hazretleri ile mumaileyh Hasan Tosun Bey îttihad ve Terakki teşkilâtına dahil olmamakla beraber gaye itibariyle ruh ve esasta îttihad ve terakki ile birleşmiş oluyordu; bu iki zatın arz ettiğim vasfı mahsusları sayesinde bütün mıntıka teşkilâtı îttihad ve Terakki'nin maksad ve gayesini vilâyet dahilinde yaymak için büyük kolaylıklara mazhar oluyordu. Bu hal ve vaziyetten dolayı İstanbul'da bu zatları cemiyetin ileri gelenlerinden telakki ediyordu. Bilahare Hasan Tosun Bey İstanbul'a çağırıldı mumaileyh de istanbul'un dâvetine icabet etmiyerek silâhım alıp çeteye iltihak etmek suretiyle îttihad ve Terakki Cemiyeti'nin azası olduğunu bilfiil ispat etmiş oldu.

526

'

İTTİHAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

Matastır Mektebi Harbiyesi Mektebi harbiye teşkilâtı da Îttihad ve Terakki programının Manastır merkezinde az zamanda teessüsüne büyük yardım etmiştir. Bu babta sureti m a h s u s a d a isimleri kayde şayan olanlar: Mektep m ü d ü r ü : Erkânıharp Binbaşı Vehib Bey (Paşa). Ders nazırı: Erkânıharp Binbaşı Nihad Bey (Paşa). Tabye muallimi: (Eyüpli).

Erkânıharp

Binbaşı Nuri Bey

Arz ettiğim teşkilâta dahil olan ümera ve zabitanın her biri cemiyetin muhtelif teşkilât ve vazifelerinde bulunuyorlardı. Cemiyet teşkilâtı Cemiyet teşkilâtı esas itibariyle hükümetin siyasi taksimatına uydurulmuş idi: 1 2 3 4 5 6

— — — — — —

Vilâyet hey'eti Muavin » Liva » Kaza » Nahiye » Köy »

Bunlardan başka teşkilât] idare etmek için : 1 2 3 4

— — — —

Hakem hey'eti Tahlif hey'etleri Fedailer Muhabere ve muvasele memurları

MÜMTAZ KOLAĞASI

527

5 — Tahsil memurları. Hey'etlere dahil olan zevat muhtelif sebeblerle sık, sık değişmiş olduğundan hepsinin isimlerini burada zikr etmek kabil değildir. Ancak belli başlı ve en çok vilâyet hey'etinde b u l u n a n l a r : 1 2 3 4 5

— — — — —

Süvari kumandanı kaymakam Sadık Bey. Vilâyet tercüme kalemi şefi Fahri Bey. Topçu yüzbaşı Habib Bey. Topçu mülâzımı evveli Yusuf Ziya Bey. Piyade mülâzımı evveli Tevfik Bey .

Muavin hey'eti 1 — Erkânıharp Binbaşı Vehib Bey (Paşa). 2 — Erkânıharp Binbaşı Nihad Bey (Paşa). 3 — Erkânıharp Binbaşı Nuri Bey (Vefat etmiştir). 4 — Adliyeden Mustafa Nedim Bey. (İlânı hürriyetten sonra İşkodıra valisi ve bilâhere Adliye müsteşarı olmuştur). Ben hakem ve tahlif hey'etlerinde bulunuyordum. Hakem hey'eti 1 — Sadık Bey. 2 — Remzi Bey. 3 — Servet Bey, idi. Merkez hey'etlerinde bulunanları m u n t a z a m a n tespit etmek için ayrıca bir tetkikat icabeder. Bendeniz mıntıkadaki takip ve teftiş gibi faal vazifeler, hey'eti merkeziyeye bilfiil dahil olmağa mani olduğu gibi bilaherede mıntıka erkânı harbiye şefi Hasan Tosun Beyle takip alayı kumandanı erkânı h a r o kaymakamı Selâhattin Beylerin de çetelere iltihakı üzerine mıntıka erkânı harbiye vezaifi yalnız bendenize inhisar etmişti ve bundan başka, mıntıka erkânı

528

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

harbiyesi çetelerle merkez hey'etleri arasında bir vasıta olmuş ve mıntıka kanaliyle esliha, cepane yetiştirmekle meşgul olmuş olduğundan hey'eti merkeziyede bidayette vazife alamadım. Meşguliyet azaldıktan sonra bilahere dahil olmuştum. Hey'eti merkeziyenin icraatı hakkında en doğru malûmat Vilâyet hey'eti merkeziye a z a l a n arasında ismi mevcut Fahri Beydir. Mumaileyh Bulgaristanlı olup kardeşi Bulgar çeteleri tarafından Bulgaristan dahilinde öldürülmüş ve kendisi Bulgar memurlarının muhafazası altuıda hudud haricine atümış ve Türkiye'ye iltica etmiş, Bulgarcayı güzel bilir ve Bulgar çete teşkilâtına ve kanunlarına mükemmel vakıf olduğundan hey'eti merkeziyede fedakârane ve vakıfane iş görmüş ve bu zat şimdi İstanbul'da münzevi ve menkûp bir halde ikamet etmektedir. Liva ve kaza hey'etlerinde bulunanların isimleri de muhabere ve muvasale vazifesi görmüş olan süvari yüzbaşısı Zinnur Bey bilmesi lâzımdır. İttihad ve Terakki Cemiyeti Manastır'da nasıl çalışıyordu? 1 — Ferden: Cemiyete dahil her aza kendisi gibi şayanı itimat bildiği herkesi cemiyete ithal etmek. 2 — Cemiyetli bir şekilde: Manastır garnizonunda bulunan umum zabitan a r a s m d a zahir ve umumî bir sevgi vücuda getirmek. 3 — Manastır takip alayı ve alay dahilindeki genç zabitan vilâyet dahilinde bilumum köyleri tenvir ve

MÜMTAZ KOLAĞASI

529

irşad etmek ve maksadı hakikiyi kavrayabilecek ağaları ve eşhası ithal etmek. Manastır garnizonunda mevcut sunufu muhtelife zabitanı birbirine tanıtmak ve aralarında sevgi ve rabıta uyandırmak ve cemiyetin maksad ve gayesine yaklaştırmak ve netice itibariyle cemiyete ithal etmek için en iyi çare olarak cuma tatilinden istifade ederek Manastır etrafındaki mesirelere zabitanı götürmek ve oralarda ziyafet ve eğlenceleri tertip edilmesi düşünüldü. Bu maksadla Dömeke bahçesine ve Plister eteğindeki Dihave ve Hiristohor ve Brusnuk köylerine bir kaç defalar gidildi. Bu ictimalarda Manastır redif kumandanı ferik Muhlis Paşaya varıncaya kadar büyük rütbede erkân, ümera ve zabitan ve mektebi harbiye ümera ve muallimleri de iştirak ediyorlardı. Mezkûr mesire ve köylerde ikişer, üçer, beşer bazen daha kalabalık kümeler teşkil ederek bahsi cemiyetin maksad ve gayesine intikal ettirilmek suretiyle hür ve serbest bir şekilde teatii efkâr kabil oluyordu. Mezkur mesire toplantıları garnizon zabitanının az bir zaman zarfında gaye etrafında olgunlaştırmağa çok yardım etti. Mıntıka müfettişleri, seyyar ^ve sabit takip müfrezeleri zabitanı vasıtasiyle nahiye ve köylerde yapılmakta olan propaganda ve cemiyet teşkilâtı büyük muvaffakiyetler gösteriyordu. Ittihad ve Terakki çete j leri dağa çıkıncaya kadar köylerde propaganda ve teşkilât bu tarzda devam etti. Çeteler çıktıktan sonra mezkûr vazifeyi bizzat çeteler tarafından daha büyük mikyasta ifa etmeğe başlamışlardı. P . : 34

530

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Bu çetelerden şayanı zikir olanlar: 1 — Resne mıntıkasuıda kolağası Niyazi Beyin çetesi. 2 — Ohri mıntıkasında kolağası Eyüp Sabri Beyin çetesi. 3 — Manastır merkez mıntıkasında erkânı h a r p binbaşısı Hasan Tosun Beyin çetesi. 4 — Grebene mıntıkasında yüzbaşı Bekir Beyin çetesi. Bu çeteler, belli başlı tam teşkilâtlı çeteleri olup bunlara mensup ikinci ve üçüncü derecede küçük çeteler de vardı. Cemiyetin teşkilâtı gittikçe ilerleyip bir ehemmiyeti mahsusa kesb etmeğe başlayınca mabeyin de faaliyete başladı. Hafiyeleri göndermeğe başladı. Bu babta evvel emirde gönderilen polis müfettişi Sami Bey olmuştur. Bidayette bu zat muvakkat tarzda ve takibi eşkiya müfrezeleri tarafından Bulgar ahalisine yapılan zulüm ve işkenceleri görüp tespit etmek bahane ve vazifesiyle mabeynin arzusu ile müfettişi umumi Hüseyin Hilmi Paşa tarafından gönderilmişti. İlk iş olarak havalisi kumandanı mümtaz yüzbaşı Ahmet Muhtar Bey tarafından esliha toplamak yüzünden bir kaç Bulgar köyünde ve bilhassa Kirmanda yapılmış olan işkenceyi tahkik ve tespit etmek üzere bizzat bendeniz ile mahalli vaka olan köylere gidildi. Üç gün üç gece beraber çalıştık bu müddet zarfında ben onu tetkik ediyordum, o da her fırsattan istifade etmek suretiyle cemiyet hakkında malûmat al-

MÜMTAZ KOLAĞASI

531

mak istediği anlaşılıyordu. dette keyfiyeti merkeze ihbar ettim.

Manastır'a av-

Polis müfettişi Sami Beyin raporu Selânik'e gider gitmez daimî olarak Manastır'a memur edildi. Bu suretle cemiyet aleyhindeki faaliyeti arttı. Polis müfettişi Sami Bey polis müfettişi olduktan sonra merkezdeki müşahadatiyle iktifa etmiyerek etrafdaki kaza ve köylerde olup bitenleri de öğrenmek arzusuna düştü ve Korşuva'da kendi adamlarından birinin ihbarı üzerine Korşuva'da bir teşkilât ve çete şeklinde bir faaliyet olduğunu istihbar etti.. Bunu da müfettişi umumiye yetiştirdi. Müfettişi umumi Hüseyin Hilmi Paşa Makedonya çetelerinden bizar kalmış ve bu çetelerin yüzünden ecnebi ümera ve zabitana verecek cevap bulmaktan âciz kalmış bir vaziyette idi. Binaenaleyh bu ihbar üzerine müfettiş şöyle demiş (Bulgar, Rum, Ulah çeteleri yetişmiyormuş gibi bir de başıma îslâm çeteleri mi çıkacak) diye tazallümü halde bulunmuş ve derhal Korşuva'ya hareket ederek tahkikat icrasını polis müfettişi Sami Beye emir vermiş ve Sami Bey de bu emri ifa etmek üzere Korşuva'ya gitmek üzere yola çıkmıştır. Polis müfettişi Sami Beyin ahval ve harekâtı hakkında zaten Korşuva'da olan cemiyet efradı da Sami'nin herakâtını adım, adım takip ediyordu. Sami'nin Korşuva'ya hareketi üzerine vilâyette tercüme kalemi şefi ve hey'eti merkeziyeden aza Fahri Bey ile yine cemiyetin sadık efradından polis komiseri Abdül müfettiş Sami'nin yazı masasının üst kısmını kaldırmak suretiyle açmışlar o bu vakte kadar müfettişi umumiye yazmış olduğu hafiye raporlarının müsveddelerini bulmuşlar ve bu yazılarda Enver Bey (Paşa) ve Fahri Bey

532

İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

başta oldukları halde Cemiyet efradının isimleri ve cemiyetin icraat ve faaliyetinden bahsediliyordu. Bunun üzerine Fahri hey'eti merkeziye ile görüşmüş ve merkum Sami'nin vücudunun kaldırılmasına karar verilmiş ve bu k a r a n da Sadık Bey kendi alayından hazırladığı süvari mülâzımı Celâl Efendi ile derhal Korşuva'ya yetiştirilmiş ve üçüncü avcı taburundan müfreze kumandanı İbrahim Efendiye (Çolak İbrahim) verilmiştir. İbrahim Efendi tertibatını almış ve gıra tüfengi ile mücehhez soluk suda bir pusu kurmuş, oradan geçerler iken evvelce verilen parola mucibince İbrahim Efendi elini kaldırması üzerine efrad pusudan ateş etmişler ve polis vurulup öldü ve İbrahim Efendinin de eli yaralandı. Gıra tüfengi ile vurdurulması da o tarihte Rum eşkiyasınm elinde gıra tüfengi bulunması hasebiyle vakanın tahkikat neticesini bir çıkmaz yola sevk etmek maksadına matuf idi. Bu esnada Pirlebe kaymakamı bulunan Arnavut Şevket Bey Türklük aleyhinde ve binaenaleyh Türklük lehinde inkişaf etmekte olan cemiyetin büyük bir düşmanlık hissi taşıyordu. Korşuva'daki vakayı pek büyük ve mübalâğalı gösterilmiş ve hatta bilhassa jandarma teşkilâtına memur ecnebi yani İtalyan zabitlerinin bu türeyen İslâm çetelerine karşı muhafazası müşkül olduğunu müfettişi umumî Hüseyin Hilmi Paşa'ya bildirmişti ve kendisi tarafından İtalyan zabitine bir suikasd yaptırarak faili İslâm çeteleri olduğunu göstermek şeklinde bir cinayet irtikâp edileceğinden korkuluyordu ve bu babta bazı istihbarat da var idi.

(Kolağası Niyazi Bey Çetesi) Niyazi Bey çetesi nasıl çıktı? Polis müfettişi Sami'nin Korşuva'da vurulması ma-

MÜMTAZ KOLAĞASI

533

beyni intibaha davet etti. Bir iradei seniye tebliğ etti. Iradei seniyenin özü : «ötede beride hükümet aleyhine bazı teşekküller vücut bulduğu ve ez cümle hudud boylarında Fermason locaları namı altında faaliyete geçtikleri mutlak surette istihbar edilmiş olduğundan bunların faaliyetlerine zinhar meydan verilmiyerek locaların kapatılmasını ve teşekküllerinin derhal dağıtılması iradei seniye iktizasmdır. Aksi takdir » Bu irade Manastır vilâyetine ve Manastır mıntıkasına tebliğ edilmişti. Vilâyete tebliğ edilmiş olan iradei seniye tabiatiyle merkez kaymakamlığından geçmiş merkez kaymakamı İsmail Hakkı Bey yüzbaşı Niyazi Beyin bacanağı idi ve cemiyete dahil idi ve Niyazi Beyin Resne'deki teşkilât ve harekâtına vakıf idi. İsmail Hakkı Bey bu irade ahkâmım derhal Niyazi Beye bildirerek Resne teşkilât ve icraatında pek ihtiyatlı hareket etmesini tavsiye etmişti. Bu ihbar ve tavsiyeden ve iradei seniyenin şedid ahkâmından az, çok müteessir olan Niyazi Bey de harekâtının duyulduğundan yahut duyulacağından havf ederek yakalanmadan dağ a çıkmağı düşünmüş ve bu keyfiyeti Resne merkezini idare etmekte olan hoca Cemal Efendi M an as tır'a gelerek merkez hey'eti azasından Fahri Beye vilâyette tebliğ etmiş ve bu tebliğin kat'i olduğunu anlayan Fahri Bey de işi idareden başka çare olmadığmı anlamış ve Niyazi'nin dağa çıkması muvafık görülerek Kosva valii esbakı küçük Ali Mazhar Beyle birlikte çetenin siyasi ve idari cihetlerinden takip edeceği hattı hareketi müş'ir bir talimatname kaleme almış ve Niyazi Bey tarafından mabeyne çekilmek üzere bir de telgrafname yazılarak her ikisi Resneli Cemal Hocaya teslimen Niyazi Beye gönderilmiş ve bilahere merkez

534

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

hey'eti de keyfiyetten haberdar edilerek bu sureti hareket merkez hey'etince de tasvip ve tasdik edilmiştir. Manastır merkez hey'etinin emir ve talimatnamesini almış olan Niyazi Bey de vakit gaip etmiyerek 1324 senesi Haziran'm ilk h a f t a l a r m a tesadüf eden Cuma günü ahali Cuma namazında iken hükümet konağmı basmış ve kasadaki nakdi mevcudu almış ve müfrezesiyle dağa çıkmıştı. Mabeyne hitaben merkezden Niyazi'ye gönderilmiş olan telgraf tabiatiyle mabeyne çekilmiş idi. Bundan başka, Korşuva'daki polis müfettişi Sami vakası üzerine cemiyete karşı muhalif bir vaziyet almış olan Pirlebe kaymakamı Şevket Beye de Niyazi Bey tarafından şedidülmeal bir telgraf çekilerek vücudunun kaldırılacağı tebliğ edilmesi üzerine Şevket Bey derhal makamım bırakarak Selânik'e hareket etmişti. Bu suretle cemiyetin kuvvet ve icraatı fiilen meydana çıkmış ve zahire vurmuş oluyordu. Ittihad ve Terakki teşkilâtım dağıtmak ve çeteleri imha etmek için h ü k ü m e t tarafından Manastır'a gönderilen kumandanlar ve kuvvetler. 1 — Metroviçe'de 18'inci f ı r k a kumandatı Ferik Şemsi Paşa Hazretlrei. 2 — Manastır redif alayı kumandanı Miralay Hacı Nazmi Bey. 3 — Kosva tenkili eşkiya mıntıka kumandanı birinci ferik Tatar Osman Paşa Hazretleri. Tehlike gittikçe büyüyordu. Niyazi Bey merkezden almış olduğu emir ve talimat dairesinde Resne hü-

MÜMTAZ KOLAĞASI

S36

kûmetini basmış kasadaki p a r a l a n almış ve Hoca Cemal Efendi ile birlikte mühim bir kuvvet teşkil eden müfrezesiyle d a ğ a çıkmış olması ve Resne telgrafçısın ı n kati edildiğinin şayi olması İstanbul'a ve vilâyetlere istibdad aleyhinde tehdid ve tedhişi âmiz tamimler yapılması üzerine vaziyet birdenbire değişti. Bun u n üzerine mabeyin işe bilfül müdahele etti ve kendisine en çok sadık bildiği 18'inci fırka kumandanı ferik Şemsi Paşayı Manastır ve havalisi kumandanlığın a tayin etti. Tenkil kumandanı ferik Şemsi Paşanın kadrosu 1 — Kumandan Ferik Şemsi Paşa Hazretleri, 2 — Yaveri Yüzbaşı Fahri Bey, 3 — Fedailer kumandanı Prizren Belediye Reisi Rifat Bey, 4 — Üsküp ve Metroviçe hapishanelerinde olup idam mahkumlarından seçilmiş 80 nefer fedai Arnavud, 5 — İzmir'den gelecek Anadolu redif taburlan, 6 — Manastır, Selânik, Üsküp mıntıkalarında bul u n m a k t a olan herhangi bir kuvveti alıp istihdam edebilmek selâhiyyeti. Şemsi Paşanın bir birini müteakip Üsküp, Selânik ve Manastır telgrafhaneleri vasıtasiyle doğruca mabeynden almış olduğu emirler hulâseten şu merkezde îdi: «Selânik üzerinden Manastır'a ve oradan durm a y a r a k Resne'ye hareket edilerek Niyazi çetesinin imhası ve cem'iyyet teşkilâtının kökünden kazınması» şeklinde idi.

536

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

Filhakika Şemsi Paşa almış olduğu emri harfiyyen tatbik ederek fevkalâde seri bir hareketle Selâııik'e ve oradan da Manastır'a ansızın gelmiştir. İşbu hareketini Eumelideki makamatı mülkiyye ve askeriyyeden de gizü tutmuştur. O tarihe k a d a r ittihadı Terakki teşkilâtı mükemmeliyyet kespetmiş olduğundan bu kadar ketumiyyete rağmen cem'iyyet, Şemsi Paşanın tayinini ve Mitroviçe'den hareketini ve maiyyetindeki kuvvetleri hakkında kâfi derecede malûmat aldığı gibi Selânik'ten Manastır'a hareketini de Şemsi Paşa'yı Manastır'a getiren treni mahsusla gönderilebilmek imkânı bulunmuş olan bir adamla gönderilen mektupla da Manastır'a malûmat verilmiştir. Manastır merkezi de hemen vazife başına' geçmiş mevcut fedailerden birine vazife tevdi edileceği bir sırada ( A t ı f ) isminde genç bir zabit merkez heyetine müracaat ederek: BU VAZİFENİN VATAN NAMINA FAHRİ GÖNÜLLÜ OLARAK İFA ETMEK ÜZERE KENDİSİNE VERİLMESİNİ RİCA VE İSTİRHAMDA BULUNMUŞ VE MERKEZ HEYETİ DE MUMAİLEYH GENÇ ZABİTİN VATANA OLAN İŞBU HEVESİNİ KIRMAYARAK VAZİFEYİ ONA TEVDİ ETMİŞTİR. Geceleyin Manastır'a muvasalat etmiş olan Şemsi Paşa da erken hazırlanmış ve hemen Resne'ye hareket etmek üzere arabasına binerek yola çıkmış ve Drahor boyunda kain Telgrafhaneye uğrayarak mabeynle son bir muhabere kapısını d a h a açmış idi. A t ı f Bey de vazifesine başlayarak şikarını takip etmek üzere telgrafhanenin önüne gelmiş ve paşanm aşağıya inmesini bekliyordu. Ben de bu esnada Şemsi Paşanın

MÜMTAZ KOLAĞASI

537

telgrafhaneden, çıktıktan sonra mıntıka kumandanlığına uğraması ihtimalini düşünerek Paşayı karşılamak üzere Drahor boyunda dolaşıyordum. Manastır merkez jandarma tabur kumandam binbaşı Rifat Bey Şemsi Paşanın damadı idi, bu ecilden Rifat Bey Şemsi Paşaya refakat etmekte ve telgrafhanede Paşanın yanında bulunmaktaydı. Manastır jand a r m a taburu zabitanından Fuad Efendi de Binbaşı Rifat Beyin hemşiresiyle evliydi, her ikisi de yani Binbaşı Rifat Bey ve mülazim Fuad efendi de cem'iyyete dahil idi. Cem'iyyet, bunların Şemsi Paşa ile olan karabet vaziyetinden de istifade etti. J a n d a r m a mülazimi Fuad bir j a n d a r m a müfrezesiyle birlikte Niyazi Beye iltihak etmek emrini almıştı, mumaileyh Fuad Efendi j a n d a r m a e f r a d m m maaşlarını bankadan almak için yapılmış olan maaş bordrolarını binbaşı Rifat Beye imzalatmak bahanesiyle telgrafhaneye sokulmuş ve Şemsi Paşanm mabeynle icra etmekte olduğu muhabereyi dinlemişti, Şemsi Paşa muhabereyi bitirip arkaya bakınca Fuad'ı görerek: Bu kimdir? demiş, Binbaşı Rifat Bey de yabancı değildir benim eniştemdir diye cevap vermiş idi. Şemsi Paşa, (Fuad'a) hitaben, eğer buradaki muhabereden kimseye bir şey söylersen seni Drahor boyunda seni asarım, demiş idi. Şemsi Paşamn Mabeyn ile son muhaberesinin özü: Manastır'da durmayarak ve Manastır'dan istediği kadar kuvvet alarak derhal Resne'ye hareket ve Niyazi çetesinin imha edilmesi ve Manastır'a avdetinde bu işte kendisine hizmet edecek ümera ve zabitanm hizmetlerine göre kendi rütbesi olan Birinci Ferikliğe kadar aletderecat terfi ettirmek selâhiyyetini haiz olduğunu Semsi Paşa'ya tebliğ ve tebşir ediliyordu. Şemsi Paşa bu iradeye cevaben makina başında: Manas-

538

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

tır'daki kuvvetlere emniyeti olmadığı ve kendi fedai müfrezesiyle Resne'ye hareket edeceğini ve orada Anadolu'dan gelecek kuvvetleri bekliyeceğini bildirmişti. Cem'iyyet, ikinci bir tedbir olmak üzere Manastır Heyeti Merkeziye azasmdan Mümtaz Yüzbaşı Habib Bey, tertip etmiş olduğu bir cebel müfrezesiyle Gevat sırtlarında bulunup Şemsi Paşayı pusuya tutacaktı. Bunlara hacet kalmadı. Şemsi Paşa muhabereyi bitirdi aşağıya indi, damadı Rifat Beyin yardımiyle arabasına binerken Millet Fedaisi A t ı f Bey de vazifesine başladı. O kadar muhafızlar ve kalabalık arasında kendine yol açarak yaklaştı ve Şemsi Paşa üzerine bir Nagant tabancasiyle ateş etti, birinci kurşun boşa gitti, ikinci kurşun Paşanm sağ omuzundan içeriye girerek kalbi parçaladıktan sonra sol t a r a f a çıkmıştı. Paşanm muhafızları da Atıf'm arkasından şiddetli bir ateş açtılar. Atıf ayağından yaralanmış ise de yoluna devam edebilmiş ve biraz sonra sağa sokağa saparak gözden kaybolmuş ve civarda beklemekte ve onun rehberliğine tayin edilmiş olan İttihadı Terakki'nin emekdar ve çalışkan zabitlerinden süvari mülâzimi Nezir Efendinin delaletiyle civarda bir haneye girmek suretiyle ilk tehlike atlatılmış idi. Vaz'ıyyet iktizası Şemsi Paşa fedaileri tarafından da takibat ve taharriyata imkân yok idi. Şemsi Paşa ölmüştü. Bu ölüm Paşanm etrafındaki a k r a b a ve taallukat ve kendisine yakın me'murlar gibi 5 - 1 0 kişi arasında bir teessür uyandırdı. Buna rağmen u m u m arasında hiç bir tesir ve teessür görülmüyordu. Herkes Cemiyetin takip ettiği gaye üzerine bu vak'anm yapacağı tesiri düşünüyordu. Ortalıkta ciddi, vakur, azim bir sükûnet var idi. Cenazeyi kaldırmak vazifesi bittikten sonra kuvvet itibariyle düşünülecek fedai müfrezesi kalıyordu.

MÜMTAZ KOLAĞASI

541

M e z k û r m ü f r e z e Manastır'ın g a r b medhalinde ve Resne yolu üzerinde H a n l a r ö n ü denilen m a h a l d e çadırlı ordugâhtaydı. Müfrezenin teçhizatı askeriyyesi m ü k e m m e l ve fikirleri de zehirlenmiş olduğundan Man a s t ı r halkı ve garnizon kıtaatiyle g ö r ü ş t ü r m e k caiz değildi. Mıntıka, derhal bunları toplatıp k a r a r g â h l a r ı n d a nezaret altına aldı ve vilâyetle m u h a b e r e ve istişare edilerek geceleyin Pirlepe tarikiyle k a r a d a n Mitroviçe'ye iadelerine k a r a r verilmiş ve silâhları a l ı n a r a k d e r h a l yola çıkarılarak sevk olunmuştu. O vakıtki vaziyyete vakıf o l m a k t a n mütevellit bir selâhiyyetle arz edebilirim ki İttihad-ı Terakki Cemiyeti'nin k u d r e t ve muvaffakiyyeti b u v a k ' a ispat ve temin etmiştir. Ç ü n k ü Cemiyyete karşı o vakte k a d a r m ü t e r e d d i t ve k o r k u içinde olan bir çok kimseler bu v a k a d a n sonra cemiyyete dahil olmağa ve cemiyyete k a r ş ı m u m a ş a t etmiye başladılar. Bu b ü y ü k vatani vazifeyi görmüş olan Atıf Bey şimdi İnhisarlar idaresinde Kadıköy satış mağazasınd a çok mütevazi bir vazife görmektedir. 2 — MİRALAY HACI NAZMİ BEY Takip k u m a n d a n ı sıfatiyle livalığa terfien Manast ı r ' a iade edilmiş olan Manastır Alayı Redif K u m a n d a nı Hacı Nazmi Bey bir kadroya ve teşkilâta malik değildi, h a t t a bir yaveri bile yok idi, kendisi a l a y d a n yetişmiş, nazik, terbiyeli, b a b a c a n bir zat g ö r ü n ü r d ü . Hacı Nazmi Bey Cemiyete girmişti. ' HACI NAZMİ BEY CEMİYETE NASIL GİRMİŞTİ ? Bu mes'elenin ayrıca izah ve tafsila m u h t a ç keyfiyet telakki e d e r i m :

bir

540

İTTİ HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

Ben, Hacı Nazmi Beyi Manastır'da tanıdım, muarefeden sonra birbirimize tesadüf ettiğimiz yerlerde, ve kahvelerde benim ile sık sık görüşmeğe başladı. Mükaleme esnasmda her fırsattan istifade ederek bir cemiyeti hafiyyenin mevcud olduğunu ima edercesine kapalı o l a r a k : «Vatanın selameti için bazı şeyler var da bizden gizliyorsunuz» şeklinde konuşmak istiyordu. Ben derhal mükaleme mevzuu başka bir vadiye dökerek o t a r a f a matuf olan sözü kapatmaya çalışıyordum. Mumaileyhin mazisi ve ahlâkı esasıyyesi hakkında hiçbir malûmata malik değildim. Fakat hissi kablelvuku ile tavsif edilebilecek bir his ile meşbu oldum ve o zatı cemiyyete idhal etmeğe vasıta olmadım. Bir Cuma günü garnizon zabitanı Dehova köyü civarına eğlentiye çıkmıştı, Manastır redif kumandanı ferik Muhlis Paşa ve miralay Hacı Nazmi Bey mektebi harbiyye m ü d ü r ü Mehmet Nuri ve ders nazırı Vehip ve Nihad ve alay 14 kumandanı (süvari) Sadık Beyler başta olduğu halde bir kalabalık erkân, ü m e r a ve zabitan toplanmış idi, gramofonlar çalındı, eğlenceler tertip edildi, akşama kadar zevku safa içinde iyi bir gün geçti ve bu eğlencelere vesile olan cemiyyetin teşkilât ve gayesi etrafında bir çok konuşmalar oldu. Bu kabilden olmak üzere Vehib Beyle Nihad Bey bendenize müracaat ederek miralay Hacı Nazmi Beyin cemiyyete idhali münasip ve hatta lazım olduğundan hemen yarın tahlif edilmesini ve bu işe benim tavassut etmekliğimi teklif ettiler. Cevaben : «Müsaade buyurunuz da ben da biraz tahkikat yapayım» dedim. Manastır'da Hacı Nazmi Beyin mazisini bilen kimseyi bulamadım. Şayanı itimat bazı zabitandan yaptığım tahkikatta benim bildiklerimi geçmiyordu ve onun lehindeydi, mütereddid bir vaziyette vakit geçir-

MÜMTAZ KOLAĞASI

541

mekteyken Enver Bey (Paşa) Selânik'ten Manastır'a geldi, mesaili saire arasında Hacı Nazmi Bey mes'elesini de ona arz ettim, aldığım cevap aynen şu oldu: «Yok olamaz Servet Bey, Hacı Nazmi Bey 313 Yunan harbinde Sultan Hamid'in hafiyyesi Kaymakam Topal İsmail Beyin adamı olarak tanınmıştır» dedi, bununla Hacı Nazmi Bey mes'elesi kapanmış oluyordu. Aradan bir müddet geçti. Yine bir gün Nihad Bey (Paşa) bendenizi görerek Hacı Nazmi Beyin cemiyyete idhaline k a r a r verilmiş olduğunu ve mahalli tahlif olarak da Mehmet Nuri Beyin hanesini tensip edildiğini ve takip alayı kumandanı erkân-ı h a r p kaymakamı Selâhaddin Bey de yarm muayyen saatte o r a d a olacağından benim de Hacı Nazmi Beyi alıp oraya götürmekliğimi cemiyetin bir emri şeklinde tebliğ buyurdu. Ben yine Enver Beyden aldığım malûmatı t e k r a r ettimse de : «Hayır bir mahzur yoktur, biz tahkik ettik onun vasıtasiyle Manastır redif kumandanı Muhlis Paşayı da cemiyete idhal edeceğiz, bunun için Hacı Nazmi Beyin bir an evvel tahlifi lâzımdır.» Benim için artık mukavemet imkânı kalmamıştı, ertesi gün Hacı Nazmi Beyin hanesine uğrayarak (Kurt Deresi kenarında) kâin Mehmed Nuri Beyin hanesine götürdüm, filhakika erkân-ı h a r b binbaşısı Nuri ve Kaymakam Selâhaddin Beyler bizi bekliyorlardı, oturduk Nuri Bey bize çay ikram etti, içtikten sonra aşikâr bir tahlif icra ettik ve dağıldık. Bu tarihten gün itibariyle tam bir h a f t a sonra miralay Hacı Nazmi Bey, topçu alay imamiyle birlikte İstanbul'a çağrıldı ve hareket etti. Etrafı yokladım bu vak'a ortalıkta f e n a bir te'sir hasıl etmiş buldum, bir çok eşhası ele vereceğinden ve dolayısiyle cemiyyetin teşkilâtına azçok bir halel iraz edeceğinden korkuluyordu, buraya kadar hikâye ettiğim vak'a Şemsi

542

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

Paşanın Manastır kumandanlığına tayin keyfiyetine tekaddüm ediyordu. Manastır ve Selanik Ittihad Terakki merkezleri Hacı Nazmi Beyle topçu alayı müftüsünün İstanbul'a hareketlerine lakayt kalmıyarak bazı tertibat ittihazına teşebbüs etmişler ise de İstanbul'a hareketlerine mâni olamadılar. Hacı Nazmi Bey İstanbul'a m u v a s a l a t m d a doğru mabeyne götürülerek o r a d a isticbap edilmiş ve livalığ a terfi ettirilerek takip k u m a n d a n ı ü n v a n ve sıfatiyle Manastır'dan infikakinden takriben 25 g ü n sonra Manastır'a iade ediliyordu. Hacı Nazmi Bey İstanbul'da bu işleriyle meşgulken Manastır'da da Şemsi Paşa vak'ası cereyan etmiş ve Şemsi Paşanın yerine de kaim olmak üzere Kosova takip mıntıkası kumandanı birinci ferik Tatar Osman Paşayı müşirliğe terfian tayin etmişti. Hacı Nazmi Bey mabeynde bir kerre görüşmüş ve oraca verilen karar mucibince müşir paşayı beklemiyerek Hacı Nazmi Beyi derhal Manastır'a azimet ettirilmişti. Hacı Nazmi Beyin tekrar Manastır'a gelmekte olduğunu haber alan Manastır merkezi bundan nasıl istifade edeceğini düşündü, kendisi muhallef olarak cemiyete dahil olduğunu düşünülerek suikast yapmaktan ziyade cemiyet namına istifade etmeyi düşünenler oldu, yine benim tavassütümü istediler. Hacı Nazmi Beyin Manastır'a muvasalatmda istikbal merasiminde bulunmağa ve olsuretle iyilikle karşılamağı münasip görüldüğünden Sadık, Vehip, Nihad, Mehmet Nuri, Selâhaddin beylerle bendeniz dahil olmak üzere kalabalık bir heyeti zabitan istasyona gitti.

MÜMTAZ KOLAĞASI

543

Tren durur durmaz yalnız olarak fırlayıp vagona girdim, Hacı Nazmi Bey de pencereden kapıdan dört gözle beni aramakta olduğunu anladım, pek kısa bir merasimi istikbaliyyeden sonra ben de arabaya binerek evlerine gittik, yolda ve hanesinde İstanbul'a gidip gelme mes elesinden ve mabeynde görmüş olduğu muameleden bahsettik. Hacı Nazmi Bey hulâsa olarak şöyle demek istiyordu : «Ben kendiliğimden gitmedim, çağırıldım. Mameyn'de sui muameleye uğradım hatta dövüldüm, söyletmek için cebir istimal ettiler, fakat ben sözümde sadık kaldım umumi şeylerden başka bir şey söylemedim ve bildiklerimden hiç bir kimsenin ismini ifşa etmedim, neticede yine iyilikle muamele ederek benim buradaki vukuf ve malûmatımdan istifade etmek maksadiyle, bir derece terfian takip kumandam yaptılar, ben yine cemiyete hizmet edeceğim, eğer cemiyet emir ederse bu formayı da söker atarım, ben yine cemiyet efradındanım. İstanbul'un emriyle hareket edecek değilim, bu hususta ne şekilde teminat istiyorsamz vermeye hazırım.» Gece geç vakit olmuşdu. Mumaileyhi evine bırakarak evime hareket ettim. Sabahleyin tekrar Hacı Nazmi Beyin evine gittim, yine münakaşaya başladık bir kaç saat sürdü, münakaşanın hulâsa ve neticesi aynı yola çıkıyordu. Neticeyi cemiyete ihbar ettim, Manastır merkezi şimdilik kendisinden istifade etmeyi münasip gördü, tekrar Hacı Nazmi Beyi gördüm, cemiyetin emirleri hilâfmda ve kendiliğinden hiç bir iş görmiyeceğine ve maiyyet ve refakatma verilecek yaver ve zabitlerin muvafakati haricinde icraatta bulunmayacağına dair tekrar yemin ile söz verdi. Bu sözlerden zerre kadar inhirafı halinde vurulacağını kendisine

544

İTTİ

HAD VE TERAKKİ CEMİYETİ

söylemek suretiyle mes'eleyi bir sureti halle bağladık, ben daireye geldim, Hacı Nazmi Beyin refakatine verilecek zabitan ve efradın intihabiyle meşgul oldum. Cemiyete dahil zabitan cümleten şayanı itimad idiyse de Hacı Nazmi Beyi idare edecek ve şahsen de her hususta emin olduğumuz bir zabiti onun refakatın a vermek icap ediyordu. Süvari alayı 14 K. 3 yüzbaşı vekili Çerkeş Mehmet Efendiyi düşündüm. Mehmet Efendi iyi ve asil bir aileye mensup ahlâkı mücesseme sahibi ve kahramanlığı ile tanınmış bir zabit idi, alay kumandanı Sadık Bey dahil olduğu halde bilcümle ü m e r a ve zabitan Mehmet Efendiyi yukarıda tasvif etmiş olduğum şekilde tanımış oldukları için intihabım bir itiraza uğramıyarak bilâkis hüsnü suretle kabul olundu, bu suretle teşkil edilmiş bir müfreze refakatında Hacı Nazmi Paşa Resne'ye tahrik ve orada ikamet ettirilmiş idi. Filhakika Hacı Nazmi Paşa Resne'ye tahrik ve orada ikamet ettirilmiş idi. Filhakika Hacı Nazmi Paşa ilânı hürriyete kadar Resne'de kalmış, hafi, celi hiç bir işe karışmamıştır. MÜŞİR TATAR OSMAN PAŞA HAZRETLERİ KADROSU 1 — Kosova ve havalisi mıntıka kumandanı Müşir Osman Paşa Hazretleri, 2 — Erkân-ı Harbiye Reisi Halil Recai Bey, 3 — Hareket Şubesi Müdürü Topçu Erkân-ı Harp Yüzbaşı Emin Bey, 4 — Şemsi Paşanın kadrosu dahilinde sayılan kuvvetler (Prizren Belediye Reisi Hacı Rifat'ın maiyyetindeki fedai müfrezesi hariç.)

MÜMTAZ KOLAĞASI

545

Şemsi Paşanın vurulması üzerine Hacı Nazmi Paşayı takip kumandanı sıfatıyle gönderilmiş ise de Şemsi Paşadan kalan boşluğu dolduracak kıymeti askeriyeye ve şöhrete malik olmadığı gibi Şemsi Paşanın vurulmasiyle cemiyetin kudret ve kuvveti de büyük mikyasta inkişaf etmiş ve etrafa ve bilhassa mabeyne dehşet salmıştı, bunun üzerine hükümetin siyasetine vakıf ve mabeyne sadık, şiddet ve meharet sahibi bir kumandan aranmış ve bu sıfatları müşir Osman Paşa da temerküz etmiş olduğunda mabeynce kanaat getirilerek Müşarünileyhi tenkil kumandanı olarak ve selâhiyyeti vasia Müşirliğe terfian Manastır'a memur edileceğini miralay Hacı Nazmi Paşanın Mabeyndeki mesmuatma atfen mumaileyhden anlamıştım. Filhakika da Müşir Osman Paşa bu mesmuat dairesinde tayin edilmiş ve Manastır'a gelerek işe başlamıştı. Osman Paşa, Şemsi Paşa gibi birden bire meydana atılmadı. Bidayette gayet teenni ile ve adeta meydanda hiç bir şey yok imiş gibi hareket ediyor ve etrafı yoklayarak anlamağa açlışıyordu, bir taraftan da Anadolu'dan gelmekte olan redif taburları peyderpey vurud etmekteydi, istihbaratı sivil olarak beraber getirmiş olduğu hüviyetleri meçhul eşhas ile ifa etmekle beraber Manastır'da da bazı adamları elde etmişti. Bunların ileri gelenleri vilâyet muarif müdürü Saip ve muarif müfettişi Hüseyin, Şehap ve askerî kaymakamlarından Hıfzı beyler göze çarpıyordu. Müşir Paşa istihbaratı bu tarzda takviye ve tevsi ile beraber tedabiri askeriye olarak da Mabeynin ve bizzat Müşir Paşanın itimadları kalmamış olan Manastır garnizon kuvvetlerine karşı bir tedbir olmak üzere onları kışla F . : 35

546

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

ve karakollarından çıkarıp çadırlı ordugâha sevk etmek ve bunlann terk edecekleri kışla, karakol, cephanelikleri de Anadolu'dan vurud etmekte ve Mabeyne ve kumandanlığa sadık olduklarını zan ettikleri redif kuvvetlerine devru teslim ettirmek istiyordu, bunun için şifahi ve tahriri müteaddid emirleri tevali ediyordu, fakat Manastır mıntıka kumandanlığıda bin türlü mazeret serdiyle azami derecede buna mukavemet ediyordu. Bu tedbirle Paşanın fikri Manastır şehrini dahili ve harici inzibatını eline alıp bir kere şehre hakim olmak ve şehir dahilindeki ittihadı Terakki Cemiyeti teşkilâtını imha ettikten sonra hariçle mücadele ve neticede muvaffak olmak kolaydı. O tarihte mıntıka kumandanı miriliva Osman Hidayet Paşa idi, kendisi haluk fakat korkak tabiatlı bir zat idi, ne cemiyete dahil oluyordu ve ne de işin içinden çıkmak için çare bulabiliyordu. O tarihte mıntıka kumandanlığı makamını arzu edecek kimse olmadığı gibi Mabeyn de böyle bir şey düşünemiyordu. Bu suretle Osman Hidayet Paşa müşkül bir vaziyette kalmış ve cemiyetin kuvvet ve icraatını da gözle görmekte olduğundan herneki yazarsam bilâ tenkid vela tashih aynen kabul ediyordu. Bu tarzı hareketinden dolayı bir aralık paşanın Manastır'da Ittihad ve Terakki'iiin ileri gelen elemanlarından birisi olduğuna bile hüküm edilmişti. Müşir Osman Paşa evvel emirde Manastır'm dahili teşkilâtına hakim olmak için mıntıka kumandanlığiyle mücadele ederken bir taraftan da muarif müdürü Saip Beyin riyaseti altında 3 kişilik hafi bir heyeti tahkikiyye teşkil ederek cemiyetin ileri gelenlerini

MÜMTAZ KOLAĞASI

547

meydana çıkarmak ve iyi bir tesir yapmak için her ne olursa olsun bir kaç kişinin idamiyle vaziyete hakim olmak istiyordu. Vilâyet muarif müdürlük odasında bendenizi iki d e f a geceleyin ve bir defa da gündüz olmak üzere inticvap edildim, heyeti teşkil eden 3 kişiden yalnız Saip Beyi lamdım, diğer ikisini tanıyamadım, onlar Manastır muhitinden değillerdi. Hini istintakta sorulan sualler insanı tedhiş edecek mahiyette olmadığı gibi cebir dahi istimal etmediler. İsticvap mevzuu : Köy mektebleri, köy muallimleri, köy binalarının inşaatı, maarif hususunda köylüyü inkişaf ettirmek için yapılan propagandalar hakkında malûmat almak ve bu vatani hizmetleri mesbuk zevatın kimler olduğunu ve elde edilen neticelerin neden ibaret olduğunu, Bulgar, Rum eşkiyasmı takibinde zabitan tarafından gösterilen fedakârlıkların envaını zikir edilmek suretiyle bu işlerle meşgul olanları öğrenmek istiyorlardı. İttihad-ı Terakki teşkilâtı ve bilhassa cemiyete dahil mıntıka müfettişleri ve müfreze zabitlerinin de köylerde takip ettikleri proğram ve köylüye vasıtai temasları da yukarda sayılan hususata münhasır oluyordu. Bu tarzda hafi heyetlerin tahkik ve tedkikleri neticesinde birinci derecede zimedhal olduklarını kanaat getirdikleri kimselerin esamisini havi bir mahrem liste vücude getirilmiştir. Bu ilk listede bir rivayete göre yirmi, diğer bir rivayete göre de 9 kişi olup bunlar ilk defa asılacak bir gurup idi. Müşir Osman Paşa gün geçtikçe maddî ve mane-

548

İTTİHAT

VE TERAKKİ CEMİYETİ

vi nüfuzunu bir parça daha tevsi ediyordu, Mabeyn'de boş durmayarak çalışıyordu. Cemiyetin aleyhine ve iğfal olunanların lehine olarak makamı ser askerinin emirlerini ve Padişahın iradelerini yağdırmak suretiyle kumandanın muvaffakıyyetine yardım ediyorlardı. Bu babta- zikre şayan en son yazılmış bir iradei seniyye vardır, bu irade kısmen taltif ve kısmen tehdid şeklinde kaleme alınmış idi. ÖZÜ: Ahval ve vaziyeti memlekete vakıf olmayan bazı bedhahan genç ve hamiyyetli zabitlerimizi iğva ederek vazifeleri haricinde bir takım uğraştırılmakta olduğu anlaşıldı, bunlara son defa olarak bizzat bir kerre daha tebliğ ediniz ki tuttukları yol doğru değildir, afvuleri iradeyi seniyye iktizasındandır, mugayiri sadakat harekâttan sarfınazar edecek olanlar aletderecat kendi rütbenize kadar terfi ettiriniz ilaah. Müşir Osman Paşaya gelen mezkûr irade bizzat tebliğ edeceği yerde bu vazifeyi mıntıka kumandanlığına havale etmiş ve bizzat mıntıka kumandanı tarafından zabitan muvacehesinde tebliğini emir buyurmuşlardı. Emirnameyi Osman Hidayet Paşaya verdim, okudu, kâğıdı yüzüne siper ederek uzun bir müddet düşünmeye daldı, nihayet bunu ne yapacağız? dedi. Tebliğ ederiz, yazıldığı şekilde mi? evet öyle emir ediyorlar, dedim. Merkez kumandanlığı vasıtasıyle tebliğ ettirilmesi gibi başka şekiller aramağa başladı, bendeniz ise

MÜMTAZ KOLAĞASI

549

başka şekilleri münasip görmiyerek tebliğ dairesinde yapılmasını muvafık buldum ve bu babta tesadüf edilecek bir tehlike ve müşkülat mevcut olmadığım söyliyerek paşayı ikna ettim, derhal bir tamim yazarak bütün garnizon erkân, ümera ve zabitanın beyaz kışlada toplanması emir edildi, ertesi gün muayyen saatta arabaya binilerek kışlaya gidildi. Takarrür eden hattu haraket mucibince yalnız irade kraet edilecek ve kumandan paşa tarafından hiç bir kelime söylenmiyecek idi. Beyaz kışla medhalinin iç tarafında medhal ve koridorlarda zabitan toplanmış hazır bekliyorlardı. Yakınımızda durmakta olan süvari mülazımı İzzet Canbulat kendi taleb ve arzusiyle iradeyi okumak istedi. Ben de ona verdim, okumağa başladı, bendeniz Osman Hidayet Paşanın solunda ve her ikimizin arkamızı kırmızı kışla tarafındaki koridor kısmına vermiştik. Osman Hidayet Paşa hakmda hazırlanmış bir suikasd tertibatı olmadığı için hiç bir vukuatın vuuka geleceğini düşünmeyerek müsterih duruyordum ve paşayı da olsuretle ikna eylemiştim. Birdenbire arkamızdan bir tabanca patlamağa başladı, Osman Hidayet Paşanın kolu hafif yaralanmış ve bir kurşun da kulağının arkasından hafif sıyırarak geçmişti, kalabalık da dağılmıştı, bir kaç zabitaıl arkadaşlarımızın yardımiyle Paşayı kapıda duran arabaya bindirerek ben de beraber olduğum halde hastahaneye yetiştirdim, tedavii iptidaiyyesi yapıldı ve tehlike mevcut olmadığı da anlaşılmıştı. Tehlike mevcud olmaması mecruh Paşadan ziyade bendenize ferahlık verdi. Eğer Paşa bu suikast neticesinde ölmüş olsaydı ben ahlâken bir töhmet altında kalarak kendi kendime ilâ nihaye vicdanen muztarip olacaktım. Çünkü

550

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

vak'a, Paşayı aldatarak oraya benim tarafımdan götürülmüş şeklinde anlaşılması pek muhtemeldi. Gerek hastahaneye giderken ve gerekse hastahanede Paşaya karşı tertip edilmiş bir sui kasıt olmadığını mütemadiyen arz etmekten hali kalmıyordum ve bir yanlışlık eseri olacağını söylüyordum, fakat artık benim sözlerim Osman Hidayet Paşa nezdinde bir tesir yapmıyordu, çünkü vak'a beni fiilen tekzip etmiş idi. Paşa, ben ne yaptım, ne günah işledim şeklinde mütemadiyen tazallümü hal ediyor ve atisinden emin değilmiş gibi korkulur içinde buhranlar içinde buhranlar geçiriyordu. Pansuman bitmiş ve yine Paşayı teselli ile uğraşmakta iken Müşir Osman Paşanın gelmekte olduğunu haber verdiler, fırladım Paşayı karşıladım, bir süvari bölüğü refakatında gelmiş ve attan inmiş yalnız olarak acele'acele ilerliyordu, hiddetle bendenize hitaben : Bundan ne istiyorsunuz, dedi. Suale cevap bulmak m ü m k ü n değildi, yanılşlık oldu demek hiç olmazdı, tehlikeden başka kabalık ve nezaketsizlik olurdu, sükût ile mukabele ettim. Bu sükût de nevima bir itirafı kusurdu, delâlet ederek Hidayet Paşanın odasına götürdüm, halû hatırını sordu, cemiyete karşı bir tefevhatta bulunmadı (eden bulur) dedi. Çok oturmadı, kalktı gitti. Ben daha hastahanede iken haber geldi mes'ele tavazzuh etmişti, merkez hey'eti tarafından başka bir vazifeye memur edilmiş olan topçu mülazimi Salim Dadaş filhakika isim müşabihetinden yanlışlıkla bu vak'aya sebebiyet vermişti. Osman Hidayet Paşanın yaraları hafif olması hasebiyle tekrar arabaya bindirerek hanesine götürdüm

MÜMTAZ KOLAĞASI

551

ve yatağına yatırdıktan sonra müsaade alarak çıktım, çünkü Paşayı teskin etmek lâzımdı, derhal Vehip Bey (Paşa) Nihat Bey (Paşa) lara haber gönderdim. Vehip Bey derhal diğer iki arkadaşla beraber Hidayet Paşanın ziyaretine yetişerek vak'anın benim yuk a r d a tafsil ettiğim şekilde yanlışlıkla talıaddüs etmiş olduğunu beyan ederek Hidayet Paşayı ikna ve teskin ettiler. Bu vak'adan sonra Müşir Osman Paşa icraatına bir kat d a h a sür'at ve şiddet vermek istemiş ise de, bir an evvel hürriyeti ilân için İttihad ve Terakki Cemiyetini mecbur eden esbabta çoğalmıştı ve bu ecilden Müşir Paşayı kaldırmak ve hürriyeti ilân etmeyi tacil edildi. Bu esbabın başlıcaları şurada zımdı :

zikir etmek lâ-

Reval mulâkatı, ve bu mulâkatm Makedonya komiteleri üzerinde de yapmış olduğu te'sir. Bu te'sir aşağı tarzda izah olunabilir: Îttihad-ı Terakki komitesi ilânı hürriyet tarihinden takriben bir ay evvel Bulgar komiteleriyle anlaşmış ve bu anlaşma neticesine göre Bulgar komiteleri Reval Mülakatının te'siri altmda kalmayarak İttihad - Terakki komitesinin icraatı neticesine intizar etmeğe rıza göstermiş ve gayri musellah bir şekilde birleşmiş- göründü. Rum çeteleri böyle bir tarzı kabul etmiyerek Reval mülâkatmın Makedonya hakkındaki k a r a n n m tacili tarafını iltizam etmiş ve icraatına devam etmiş ve h a t t a 9 Temnaüz'da Rum çeteleri tarafından Ribarçe

52

İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

köyünde bir katliam yapılmıştır ki bu katliam Reval mülakat kararını tacil için irtikap edilmişti. Bulgarlar bu vak'aya karşı hiç bir harakette bulunmayarak bize müracaatla iktifa etmişlerdi, merkez hey'eti Manastır Rum mitropolidine müracaat ederek böyle bir mes'elenin tekerrürü halinde tekmil Rumlar a bir katliam usulünün tadbik olunacağını tebliğ edilmek suretiyle tehdid edilmişti. işbu Reval mülakatı te'siratından başka birbirini müteakip gelen mabeynin müstebid kumandanları ve Anadolu'dan gönderilmekte olan kuvvetler de mühim bir mes'ele teşkil etmeye başlamıştı. işte bu sebeplerden dolayı hürriyetin ilânını tacil etmek icap ediyordu. Her nedense Selânik merkezinden gelmekte olan Müşir Osman Paşanın değerli bir zat olduğundan öldürülmemesi şeklindeydi, bundan başka Manastır heyetinde bulunan Vehib Bey de Tatar Osman Paşayla pek iyi görüşüyorlardı, işte bu amiller Müşir Osman Paşa hakkında suikasıt tertip icrasına mâni oldu, ve en muvafık bir şekil olarak Osman Paşanm ikametgâhından alınıp Resne'ye götürülmesi k a r a r m a vasıl olunmuştu. Bu karar tatbik olundu. Kararın tatbiki için Manastır merkezinde bulunan güzide zabitan ve efradından mürekkep bir müfreze teşkil edilmiş ve bu müfrezeyle ikametgâh sarılmış ve kumandan paşa evinden alınmıştır ve çetelere de evvelce malumat verilmiş olduğundan bilhassa Niyazi Bey çetesi de Manastır'a gelerek mezkûr k a r a r m a iştirak etmiştir. Müşir Paşa alındıktan sonra geceleyin toplanılarak ilânı hürriyete k a r a r verilmiş ve binbir top atılmak suretiyle ilâm meşrutiyet edildi.