Na tropach psychologii jako nauki humanistycznej

NA TROPACH PSYCHOLOGII

jako nauki humanistycznej

Pamięci Profesora Mieczysława Kreutza

NA TROPACH PSYCHOLOGII

jako nauki humanistycznej Pod redakcją Marii Straś-Romanowskiej

Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa - Wrocław 1995

Projekt okładki i stron tytułowych Danuta Błahut-Biegańska

Redaktor Krystyna Wasielczyk

Redaktor techniczny Zofia B r o n i c k a - W y r w a s

Korekta Danuta Dąbrowska-Jędrych

Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN, Sp. z o.o. Warszawa 1995

ISBN 83-01-11763-X

Spis treści

P r z e d m o w a (napisała Maria S t r a ś - R o m a n o w s k a ) Główne idee teoretyczne i m e t o d o l o g i c z n e psychologii personalistyczno-egzystencjalnej jako d y s c y p l i n y h u m a n i s t y c z n e j (napisała Maria Straś-Romanowska) 1. Przeciwko uniwersalizmowi naturalistycznemu w psychologii. 2. Czło­ wiek jako osoba — implikacje antropologiczne w psychologii personalistyczno-egzystencjalnej. 3. Problemy psychologiczne jako problemy egzystencji. 4. Subiektywny świat znaczeń wymaga rozumienia, a nie wyjaśniania. 5. Rozumiejąca psychologia personalistyczno-egzystencjalna wobec pokrewnych nurtów psychologicznych. 6. Zakończenie. P e r s p e k t y w a h e r m e n e u t y c z n a w psychologii (napisała Bogna B a r t o s z ) 1 Wprowadzenie. 2. Hermeneutyka: między filozofią a psychologią. 3. Dialog hermeneutyczny w badaniu psychologicznym. 4. Charaktery­ styczne cechy dialogu hermeneutycznego. 5. Interpretacja hermeneutycz­ na. 6. Zakończenie. Fenomenologia a psychologia — o pewnych możliwościach kacji (napisała Iwona K o c z a n o w i c z - D e h n e l )

impli­

1. Wstęp. 2. Program fenomenologii Edmunda Husserla. 3. Rodzaje nastawień badacza wobec świata. 4. Charakterystyka świata życia co­ dziennego (Lebenswelt). 5. Inspiracje Husserlowskie w socjologii. 6. M o ­ żliwości wykorzystania idei fenomenologicznych w psychologii. P r z e g l ą d aktualnych tendencji w b a d a n i a c h b i o g r a f i c z n y c h w o b r ę b i e nauk s p o ł e c z n y c h (napisali Dorota C h m i e l e w s k a - Ł u c z a k i Marcin Fankanowski) 1. Wstęp. 2. Terminologia. 3. Problemy metodologiczne. 4. Cele i funkcje badań biograficznych. 5. Założenia teoretyczne leżące u podstaw badań biograficznych. 6. Podsumowanie.

6

Maria Straś-Romanowska

O przydatności m e t o d y biograficznej w psychologii (napisała Magdalena Żurko)

97

1. Wstęp. 2. Prezentacja metody. 3. Metoda autobiograficzna na tle innych metod stosowanych w psychologii. 3. Zakończenie. Bibliografia

111

PRZEDMOWA

Cały postęp wiedzy to nic po­ nad stopniowe rezygnowanie z prostoty świata. Stanisław Lem

H i s t o r i a p s y c h o l o g i i , o d m o m e n t u w y o d r ę b n i e n i a jej z filozofii, to w z a s a d z i e h i s t o r i a d ą ż e ń p s y c h o l o g ó w d o t e g o , a b y n a d a ć swej d z i e d z i n i e c h a r a k t e r n a u k o w y , czyli p r z y r o d n i c z y . T r a w e s t u j ą c s p e k t a k u l a r n y t y t u ł jednej z p u b l i k a c j i K . O b u c h o w s k i e g o : Psy­ chologia jako historia duszy ( 1 9 8 8 ) , m o ż n a z a r y z y k o w a ć t w i e r d z e n i e , że p s y c h o l o g i a X X w i e k u to n a u k a , k t ó r e j g ł ó w n y m c e l e m jest o p i s a n i e człowieka jako istoty n i e mającej d u s z y , o r a z w y k a z a n i e , że n i c t a k i e g o jak d u c h o w o ś ć czy p r o b l e m y d u c h o w e n i e istnieje, wszelkie zaś zjawiska p s y c h o l o g i c z n e to p o p r o s t u p e w n a o d m i a n a zjawisk p r z y r o d n i c z y c h , d e f i n i o w a n y c h najczęściej w t e r m i n a c h p r o c e s ó w czy m e c h a n i z m ó w r e g u l a c y j n y c h . C o p r a w d a z a m i e r z e ­ n i e m a u t o r ó w n i n i e j s z e g o o p r a c o w a n i a n i e jest p r z e d ł o ż e n i e d o ­ w o d ó w n a i s t n i e n i e d u s z y ludzkiej (nie m a c h y b a takiego za­ p o t r z e b o w a n i a ) , n i e m n i e j j e d n a k p r a g n i e m y p r z y c z y n i ć się w j a k i m ś s t o p n i u d o u m o c n i e n i a i r o z w o j u idei uznającej p s y c h o l o g i ę za d y s c y p l i n ę h u m a n i s t y c z n ą jeśli n i e w całości, to p r z y n a j m n i e j w z n a ­ czącej części. P r a c ę naszą a d r e s u j e m y g ł ó w n i e d o t y c h C z y t e l n i k ó w , k t ó r z y n i e wątpią w h u m a n i s t y c z n y s e n s p s y c h o l o g i i , a k t ó r z y — p o d o b n i e jak m y — p o s z u k u j ą s t o s o w n y c h dla takiej p s y c h o l o g i i m e t o d p o z n a n i a

Maria Straś-Romanowska

8

1

c z ł o w i e k a . C h c i e l i b y ś m y j e d n a k r ó w n i e ż , a b y p r a c a ta rozświetliła C z y t e l n i k o w i o o d m i e n n y m n a s t a w i e n i u t e o r e t y c z n y m — jeśli z d e c y ­ d u j e się p o nią sięgnąć — istotę n a j w a ż n i e j s z y c h p r z e s ł a n e k h u m a n i ­ stycznego myślenia o psychologicznych p r o b l e m a c h oraz ułatwiła z r o z u m i e n i e p o t r z e b y n a u k o w e g o p o z n a w a n i a człowieka jako o s o b y w sposób niemanipulacyjny. Potrzebę opracowania psychologicznej m e t o d y poznania oraz s t o s o w n y c h t e c h n i k , k t ó r e o d p o w i a d a ł y b y specyfice p r z e d m i o t u z a i n t e r e s o w a n i a p s y c h o l o g i i jako n a u k i h u m a n i s t y c z n e j s y g n a l i z o w a ­ ło już wcześniej w P o l s c e w i e l u b a d a c z y , dostarczając r ó w n o c z e ś n i e u z a s a d n i e ń i p o d s t a w t e o r e t y c z n y c h dla t a k i e g o p r z e d s i ę w z i ę c i a ( N e l i c k i 1987, A d a m i e c 1 9 8 8 , G a ł d o w a 1990, 1992, P r z e s m y c k a - K a m i r i s k a 1990). N i n i e j s z a p r a c a jest p r ó b ą z m i e r z e n i a się z t y m zadaniem. T o m zawiera opracowania podejmujące zasadnicze p r o b l e m y b a d a w c z e , d o t y c z ą c e h u m a n i s t y c z n e g o m o d e l u p s y c h o l o g i i jako n a u ­ ki respektującej a n t r o p o l o g i c z n ą t e z ę o o s o b o w y m c h a r a k t e r z e c z ł o ­ w i e k a o r a z stawiającej s o b i e za cel u c h w y c e n i e i o p i s a n i e p r z e j a w ó w o s o b o w e g o życia w p o s t a c i w e w n ę t r z n e g o , s u b i e k t y w n e g o d o ś w i a d ­ czenia. U w z g l ę d n i a n i e o s o b o w e g o c h a r a k t e r u i s t n i e n i a c z ł o w i e k a , 1

Pojęcie „metoda poznania" bywa używane przez psychologów w różnym znaczeniu. Pojęciem tym posługujemy się w znaczeniu szerokim, tj. odnoszącym się do zespołu ogólnych założeń przyjmowanych jako ramy lub reguły wyznaczające sposób badania, dostosowanych do przedmiotu i celu badania i wynikających z określonego systemu teoretycznego. Tak rozumiane pojęcie metody, używane zamiennie z pojęciem „model poznania", decyduje o wyborze konkretnych, specyficz­ nych technik badawczych (metod w wąskim, algorytmicznym znaczeniu) dostosowa­ nych do szczegółowego problemu. Ponieważ dla każdego obszaru myślenia teoretycz­ nego istnieją specjalne metody, stąd w zasadzie można mówić o różnych metodach czy metodologiach (Bocheński 1992, Kmita 1977, 1988, Szaniawski 1988; zob. też przypis 6 do artykułu Główne idee teoretyczne i metodologiczne psychologii personalistyczno-egzystencjalnej jako dyscypliny humanistycznej w niniejszym tomie). W psy­ chologii zorientowanej naturalistycznie obowiązuje pogląd, według którego sposób postępowania badawczego psychologa ma być taki sam jak sposób postępowania przyrodnika, tzn. ma zmierzać do uzyskania twierdzeń uzasadnionych logicznie i sprawdzalnych empirycznie. Całość tego postępowania — obejmującą sformułowanie pytania badawczego, postawienie hipotezy, dokonanie pomiaru zmiennych i spraw­ dzenie hipotezy — określa się mianem schematu metodologicznego, a pojęciem „metoda badania" określa się konkretną technikę pomiaru zmiennej badawczej, np. test, kwestionariusz, eksperyment (Brzeziński 1978).

Przedmowa

9

z g o d n i e z z a ł o ż e n i a m i a n t r o p o l o g i i filozoficznej, oraz t r a k t o w a n i e p s y c h o l o g i c z n y c h p r o b l e m ó w c z ł o w i e k a - o s o b y jako p r o b l e m ó w e g ­ zystencji skłania n a s d o o k r e ś l e n i a r e f e r o w a n e j orientacji m i a n e m personalistyczno-egzystencjalnej. Z a w a r t e w p r e z e n t o w a n y m z b i o r z e r o z w a ż a n i a stanowią p o d ­ s t a w ę o p r a c o w a n i a k o n k r e t n y c h t e c h n i k b a d a w c z y c h o r a z realizacji badań, które zamierzamy opisać w n a s t ę p n y m tomie. C a ł o ś ć o t w i e r a r o z p r a w a M a r i i S t r a ś - R o m a n o w s k i e j p t . Główne idee teoretyczne i metodologiczne psychologii personalistyczno-egzystencjalnej jako dyscypliny humanistycznej, p r e z e n t u j ą c a najważniejsze założenia i p o d s t a w o w e t e z y p r o p o n o w a n e j o r i e n t a c j i . W y j a ś n i o n a w niej została p o t r z e b a p o s z e r z e n i a r y g o r y s t y c z n y c h g r a n i c n a t u r a l i stycznego paradygmatu, p r o m o w a n e g o przez akademicką psycho­ logię. T a k a p o t r z e b a w y n i k a z d a n i e m A u t o r k i ze s w o i s t o ś c i p r z e d ­ m i o t u z a i n t e r e s o w a n i a p s y c h o l o g i i , z w ł a s z c z a zaś p s y c h o l o g i i o s o b o ­ w o ś c i . C z ł o w i e k jako o s o b a , a n i e o s o b n i k , p o p r z e z d u c h o w y w y m i a r s w e g o i s t n i e n i a w y ł a m u j e się s p o d p r a w n a t u r y , u p a r t e zaś d ą ż e n i e d o f o r m u ł o w a n i a o g ó l n y c h , p o n a d i n d y w i d u a l n y c h z w i ą z k ó w zależn o ś c i o w y c h spłaszcza o b r a z ludzkiej o s o b o w o ś c i , p o z b a w i a też b a d a ­ cza m o ż l i w o ś c i d o t a r c i a d o g ł ę b s z y c h p o k ł a d ó w p s y c h i k i człowieka. R e k o m e n d o w a n y w rozprawie model poznania rozumiejącego — nie tyle a n t a g o n i s t y c z n y w z g l ę d e m m o d e l u wyjaśniającego, co raczej k o m p l e m e n t a r n y — zakłada odkrywanie, na drodze dialogicznego p o r o z u m i e n i a , świata i n d y w i d u a l n y c h z n a c z e ń , określających i n t e n cjonalność zachowań p o d m i o t u . Dzięki intencjonalności osobowe z a c h o w a n i e zyskuje s t a t u s p o s t ę p o w a n i a . P o s t ę p o w a n i e człowieka jest w i ę c z a c h o w a n i e m w p e ł n i m o t y w o w a n y m , t z n . z a w i e r a — o p r ó c z celu i s p o s o b u d o t a r c i a d o n i e g o — e l e m e n t d e c y d u j ą c y o jego s e n s i e ; jest n i m n a d r z ę d n a racja, p o w ó d , i n t e n c j a z w i ą z a n a z d o ­ minującym obszarem intencjonalności jednostki (Straś-Romanowska 1992), z wiodącą ideą jej życia ( P o p i e l s k i 1987) czy u k i e r u n k o w a ­ n i e m ż y c i o w y m ( K u l c z y c k i 1982). W ś r ó d z n a c z e ń określających i n t e n c j e d z i a ł a ń p o d m i o t u szczególną rolę pełnią z n a c z e n i a , b ę d ą c e treścią jego d o ś w i a d c z e ń e t y c z n y c h , ś w i a t o p o g l ą d o w y c h i religij­ n y c h . O n e t o sprawiają, że p r o b l e m y p s y c h o l o g i c z n e o s o b y ( p r z e ż y ­ cia, w y b o r y życiowe) mają o p r ó c z a s p e k t u i n s t r u m e n t a l n e g o t a k ż e aspekt egzystencjalny. Psychologiczne poznanie w wymiarze egzy­ stencjalnym w y m a g a całościowego badania, obejmującego oprócz

10

Maria Straś-Romanowska

o p i s u a k t u a l n e g o p r o b l e m u t a k ż e dzieje j e d n o s t k i ( o n e określają s y s t e m o s o b i s t y c h z n a c z e ń ) o r a z s p o s ó b życia (w n i m n a j p e w n i e j s y m b o l i z o w a n e są z a r ó w n o z n a c z e n i a , jak i p r o b l e m y e g z y s t e n c j a l n e o s o b y ) . T a k i e c a ł o ś c i o w e , r o z u m i e j ą c e p o z n a n i e jest h e r m e n e u t y k ą . O zastosowaniu h e r m e n e u t y k i do psychologii traktuje tekst n a p i ­ s a n y p r z e z B o g n ę B a r t o s z p t . Perspektywa hermeneutyczna w psycho­ logii^ w k t ó r y m A u t o r k a , w y c h o d z ą c o d o g ó l n y c h z a ł o ż e ń t e o r e t y c z ­ n y c h , szkicujących m i e j s c e b a d a ń i d i o g r a f l c z n y c h o r a z n o m o l o g i c z n y c h w s y s t e m i e n a u k i , u k a z u j e związki h e r m e n e u t y k i z p s y c h o l o g i ą . H e r m e n e u t y k a jako o g ó l n a t e o r i a i n t e r p r e t a c j i w o d n i e s i e n i u d o p s y c h o l o g i i z a k ł a d a — jak p i s z e A u t o r k a — o d t w a r z a n i e o s o b i s t y c h z n a c z e ń w y r a ż a n y c h i n d y w i d u a l n y m i z n a k a m i p o d m i o t u — jego p o t o c z n ą m o w ą , j ę z y k i e m ciała i e m o c j i , w y t w o r a m i , c o d z i e n n ą formą życia — s t a n o w i ą c y m i j a k b y z e w n ę t r z n e „ k o r e l a t y " o w y c h znaczeń. Badanie h e r m e n e u t y c z n e m a uczynić indywidualne znaki jasnymi, czytelnymi, a więc zrozumiałymi. Rozumienie indywidual­ n y c h z n a k ó w o d b y w a się z a w s z e w k o n t e k ś c i e p r z e ż y w a n y c h z d a r z e ń życia p o d m i o t u ( a k t u a l n y c h p r o b l e m ó w e g z y s t e n c j a l n y c h ) o r a z n a tle jego biografii (dziejów j e d n o s t k i ) . R o z u m i e n i e i n d y w i d u a l n y c h z n a ­ k ó w jest k l u c z e m d o r o z u m i e n i a świata z n a c z e ń o s o b y , tak jak r o z u m i e n i e p o j ę ć j ę z y k o w y c h p r o w a d z i d o r o z u m i e n i a treści u t w o r u literackiego. S a m o rozumienie znaków nie wystarcza jednak do o d k r y c i a s e n s u o k r e ś l o n e j całości (treści życia o s o b y n a w z ó r treści w utworze powieściowym), trzeba poznać reguły powiązań między z n a k a m i ( r e g u ł y g r a m a t y c z n e ) o r a z całościowy k o n t e k s t . „ D o p ó t y , d o p ó k i n i e p r z e c z y t a l i ś m y d o k o ń c a jakiejś p o w i e ś c i , n i e r o z u m i e m y t e g o , co b y ł o n a p o c z ą t k u . Ż e b y z r o z u m i e ć p o c z ą t e k , t r z e b a n a t e n p o c z ą t e k p o p a t r z e ć o d k o ń c a " — s t w i e r d z a A u t o r k a , cytując J. T i s c h n e r a . A r t y k u ł n a p i s a n y p r z e z I w o n ę K o c z a n o w i c z - D e h n e l p t . Fenome­ nologia a psychologia — o pewnych możliwościach implikacji porusza z a g a d n i e n i e f u n d a m e n t a l n e dla p s y c h o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j , u z a s a d ­ niające cały r u c h p o s z u k i w a ń a l t e r n a t y w n e j w o b e c m o d e l u e k s ­ perymentalnego formuły badawczej na gruncie nauk społecznych. Lebenswelt — świat p r z e ż y w a n y , z w a n y r ó w n i e ż ś w i a t e m życia c o ­ d z i e n n e g o , r o z p o z n a n y za p o m o c ą m e t o d y f e n o m e n o l o g i c z n e j p r z e z jej t w ó r c ę E . H u s s e r l a — to p o d s t a w a wszelkiej działalności człowieka w świecie. Świat p r z e ż y w a n y jest ś w i a t e m , k t ó r y zjawia się w naszej

Przedmowa

11

s u b i e k t y w n o ś c i w t o k u c o d z i e n n e g o , b e z r e f l e k s y j n e g o (co n i e o z n a ­ cza n i e ś w i a d o m e g o ) d o ś w i a d c z e n i a . D o ś w i a d c z e n i e , o k t ó r y m pisze H u s s e r l , n i e jest t o ż s a m e z d o ś w i a d c z e n i e m z m y s ł o w y m czy d o ­ ś w i a d c z e n i e m w r o z u m i e n i u n a u k o w y m . W ujęciu f e n o m e n o l o g i c z ­ n y m jest o n o c a ł o ś c i o w y m a k t e m p o z n a w c z y m , z a w i e r a j ą c y m sensy z m y s ł o w e i p o z a z m y s ł o w e , u j m u j ą c y m zjawiska w swej istocie. T o d o ś w i a d c z e n i e , w y p e ł n i a j ą c e c o d z i e n n e życie c z ł o w i e k a n a z w a ł H u s ­ serl „ z a p o m n i a n y m f u n d a m e n t e m s e n s u ' ' . Ś w i a t p r z e ż y w a n y jako świat c o d z i e n n e g o d o ś w i a d c z e n i a jest p r z e c i w i e ń s t w e m ś w i a t a o b i e k ­ t y w n e g o , p o j m o w a n e g o jako u n i w e r s u m faktów. P o z n a w a n i e l u d z ­ k i e g o d o ś w i a d c z e n i a , czyli p o p r o s t u c o d z i e n n e g o życia jest n a j ­ stosowniejszą d r o g ą d o c i e r a n i a d o jego p o d s t a w o w e g o języka, d o w a r t o ś c i i s e n s ó w k o n s t y t u u j ą c y c h b y c i e j e d n o s t k i w świecie, a t o s t a n o w i z a s a d n i c z y cel n a u k h u m a n i s t y c z n y c h . Z a d a n i e m p s y c h o ­ logii jako jednej z t y c h n a u k p o w i n n o b y ć — z g o d n i e z i d e a m i fenomenologii — poszukiwanie możliwości poznawania znaczeń p o d m i o t u poprzez opis treści u s t o s u n k o w a ń „ j a " psychologicznego do rzeczywistości pozapodmiotowej. W k o l e j n y c h d w ó c h o p r a c o w a n i a c h o m a w i a n e są p r o b l e m y zwią­ z a n e z m e t o d ą biograficzną i jej adaptacją d o p s y c h o l o g i i p e r s o n a l i s t y c z n o - e g z y s t e n c j a l n e j . A u t o r z y r o z p r a w y p t . Przegląd aktualnych tendencji w badaniach biograficznych w obrębie nauk społecznych — D o r o t a Chmielewska-Łuczak i M a r c i n Fankanowski — dokonali p o r ó w n a n i a z a ł o ż e ń d o t y c z ą c y c h m e t o d y biograficznej o b e c n y c h w d w u n u r t a c h : w n u r c i e w y r o s ł y m z p o z y t y w i s t y c z n e j tradycji amerykańskiej, reprezentowanym przez W . R u n y a n a , oraz w nurcie h u m a n i s t y c z n y m , i n s p i r o w a n y m filozofią e g z y s t e n c j a l n o - f e n o m e n o logiczną, r e p r e z e n t o w a n y m m i ę d z y i n n y m i p r z e z N . D e n z i n a . C h a ­ r a k t e r y s t y c z n e dla p r z e d s t a w i c i e l i o b u n u r t ó w jest p r z e k o n a n i e o wadze b a d a ń idiograflcznych w naukach społecznych oraz użytecz­ n o ś c i m e t o d j a k o ś c i o w y c h w t y c h ż e b a d a n i a c h . R ó ż n i c e dotyczą celów b a d a ń b i o g r a f i c z n y c h , samej p r o c e d u r y b a d a w c z e j o r a z p r z e d e w s z y s t k i m p o d s t a w t e o r e t y c z n y c h , z c z y m wiążą się r ó ż n i c e z n a c z e ­ n i o w e s t o s o w a n y c h p o j ę ć . I tak n a p r z y k ł a d t o , co D e n z i n o k r e ś l a h i s t o r i ą życia, dla R u n y a n a jest j e d n ą z m e t o d b a d a n i a h i s t o r i i życia. P o d e j ś c i e R u n y a n a d o h i s t o r i i życia (life history) c e c h u j e d ą ż e n i e d o obiektywizmu, akcentuje on zewnętrzny p u n k t odniesienia w opisie p r z e b i e g u życia. C e l e m b a d a ń p s y c h o b i o g r a f i c z n y c h jest w e d ł u g

12

Maria Straś-Romanowska

n i e g o o p i s w y d a r z e ń z życia j e d n o s t k i , w y j a ś n i a n i e i c h , p r z e w i d y w a ­ nie i dokonywanie uogólnień, a także wprowadzanie ewentualnych z m i a n w z a c h o w a n i e . D o realizacji tak p o j m o w a n e g o celu R u n y a n p o s z u k u j e s t o s o w n y c h m e t o d , k t ó r y m i są w e d ł u g n i e g o m e t o d y j a k o ś c i o w e . W ś r ó d n i c h za najbliższą n a u k o w e m u w z o r c o w i u w a ż a m e t o d ę s t u d i u m p r z y p a d k u , której o d m i a n ę stanowi m e t o d a p s y c h o b i o g r a f i c z n a . W h u m a n i s t y c z n y m ujęciu D e n z i n a z kolei h i s t o r i a życia (life story) m a c h a r a k t e r s u b i e k t y w n y ; jest osobistą relacją, i n t e r p r e t a c j ą z d a r z e ń składających się n a d r o g ę życiową o s o b y , d o k o n y w a n ą p r z e z nią samą. J e s t w i ę c h i s t o r i a życia o s t a t e c z n i e „ h i s t o r i ą w ł a s n e g o « j a » w s t o s u n k u d o jakiegoś w y d a r z e n i a l u b p r z e ż y c i a " ( p o r . k a t e g o r i ę losu człowieka w : S t r a ś - R o m a n o w s k a 1992). C e l e m b a d a ń b i o g r a f i c z n y c h w t y m ujęciu jest o d c z y t y w a n i e przeświadczeń osoby w ich najbardziej indywidualnej, subiektywnej wersji. I n n y m i s ł o w y , c h o d z i o o d c z y t y w a n i e o s o b i s t e g o s e n s u przeżyć osoby. Sens to według Denzina „interpretacja zakorzeniona w strukturach poznawczych i emocjonalnych, związanych historycz­ n i e z jaźnią i d z i a ł a n i a m i d a n e j o s o b y " . N i e m a w e d ł u g n i e g o i n n e g o s p o s o b u d o t a r c i a d o świata z n a c z e ń jak p o n o w n e d o ś w i a d c z a n i e z d a r z e ń s w o j e g o życia i jakby p o n o w n e t w o r z e n i e z n a c z e ń w t r a k c i e o w e g o p r z e ż y w a n i a . P o z n a w a n i e t e g o p r o c e s u jest „ h e r m e n e u t y k ą i n t e r p r e t a c y j n ą " , a jej g ł ó w n ą m e t o d ą — analiza b i o g r a f i c z n a . W p r a c y z a t y t u ł o w a n e j O przydatności metody biograficznej w psychologii M a g d a l e n a Ż u r k o o m a w i a j e d e n z w a r i a n t ó w m e t o d y biograficznej — m e t o d ę a u t o b i o g r a f i c z n ą , wskazując n a jej w a l o r y i o g r a n i c z e n i a . A u t o r k a s t w i e r d z a , że m e t o d a ta w s p o s ó b o c z y w i s t y wiąże się z z a ł o ż e n i a m i o o s o b o w y m s t a t u s i e człowieka o r a z z a i n t e r e ­ s o w a n i e m jego i n d y w i d u a l n o ś c i ą i z j a w i s k a m i świata p r z e ż y w a n e g o . Wykorzystanie m e t o d y autobiograficznej w badaniach psychologicz­ n y c h t r a k t u j e A u t o r k a p o n i e k ą d jako m o ż l i w o ś ć p r z e n i e s i e n i a n a grunt badań naukowych doświadczeń terapeutycznych, możliwość, dla k t ó r e j z n a j d u j e w s p a r c i e w k i e r u n k a c h a n t y p o z y t y w i s t y c z n y c h , r o z w i j a n y c h s k u t e c z n i e o d lat w socjologii h u m a n i s t y c z n e j . B e z ­ pośrednie i najważniejsze uzasadnienie p o t r z e b y adaptacji m e t o d y a u t o b i o g r a f i c z n e j d o p s y c h o l o g i i w y n i k a j e d n a k z g ł ó w n e g o celu b a d a w c z e g o p e r s o n a l i s t y c z n o - e g z y s t e n c j a l n e j p s y c h o l o g i i — jest n i m analiza e g z y s t e n c j a l n e g o p r o c e s u s t a w a n i a się d o k o n y w a n a p o p r z e z śledzenie ludzkich dziejów, będących ś w i a d o m y m bądź nieświado-

Przedmowa

13

m y m p o s z u k i w a n i e m p r z e z j e d n o s t k ę s w o j e g o miejsca w świecie n a drodze w y b o r ó w mających u swych podstaw system osobistych z n a c z e ń . S y s t e m z n a c z e ń u j a w n i a się w s p o s o b i e życia, p o z n a n i e z a t e m i n d y w i d u a l n e g o s p o s o b u życia daje b a d a c z o w i w y o b r a ż e n i e o t r e ś c i i s t r u k t u r z e z n a c z e ń o s o b i s t y c h . A u t o r k a w s k a z u j e kilka możliwości wstępnego porządkowania materiału uzyskanego w bada­ n i a c h a u t o b i o g r a f i c z n y c h — analizę frekwencyjną, analizę p ó l s e ­ m a n t y c z n y c h , i n t e r p r e t a c j ę m e t a f o r . Są t o s k ą d i n ą d z n a n e m e t o d y l i n g w i s t y c z n e w y k o r z y s t y w a n e d o analizy t e k s t ó w l i t e r a c k i c h , k t ó r e z p o w o d z e n i e m mogą znaleźć zastosowanie w psychologicznym badaniu autobiografii. W s z a k a u t o r ó w p r e z e n t o w a n e g o t o m u łączy p r z e k o n a n i e , że życie l u d z k i e jest n i c z y m t e k s t , a „ l i t e r a t u r a — jak t w i e r d z i M . B o s s — jest p s y c h o l o g i ą , z tą t y l k o różnicą, iż l i t e r a t u r a zajmuje się fikcją, a p s y c h o l o g i a zajmuje się l u b p o w i n n a się z a j m o w a ć f a k t a m i " . 2

2

Na gruncie nauk przyrodniczych, także w zorientowanej naturalistycznie psychologii, kategoria faktu ma sens empiryczny, tzn. opisuje mierzalny, intersubiektywnie jednoznaczny fragment rzeczywistości, nazywanej rzeczywistością obiektywną. W prezentowanym przez nas ujęciu pojęcie faktu ma szerszy zakres, obejmuje bowiem również fakty psychologiczne jako stany i przemiany świadomości ludzkiej oraz wytwory tejże świadomości adresowane do drugiego człowieka. Istotą tego rodzaju faktów jest to, że kształtują one zarówno podmiot, który jest twórcą faktu psycho­ logicznego, jak również jego odbiorcę, oraz to, że mają one bezwzględnie konkretny, jednostkowy charakter (Kmita 1977, Majka 1982).

Główne idee teoretyczne i metodologiczne psychologii personalistyczno-egzystencjalnej jako dyscypliny humanistycznej

1.

P r z e c i w k o u n i w e r s a l i z m o w i naturalistycznemu w psychologii

P u n k t e m wyjścia naszej p r a c y jest p r z e k o n a n i e , że u z n a w a n y i wciąż rekomendowany przez akademicką psychologię paradygmat naturalistyczny, zwany niekiedy scjentystycznym lub obiektywistycznym (empiryzm), nie spełnia wiązanych z n i m oczekiwań dotyczących m o ż l i w o ś c i z b u d o w a n i a ogólnej teorii p s y c h i k i człowieka o r a z jego a k t y w n o ś c i . C o w i ę c e j , s ą d z i m y , że jako m o d e l z b y t wąski n i e ogarnia on ważnego, wręcz swoistego obszaru rzeczywistości p s y c h o ­ l o g i c z n e j , aspirując r ó w n o c z e ś n i e d o m i a n a m o d e l u j e d y n i e s ł u s z ­ n e g o , n a u k o w e g o . C z ł o w i e k w o c z a c h e m p i r y s t y jest istotą p r z y r o d ­ niczą, fizykalną i w zasadzie m u s i nią p o z o s t a ć , taki b o w i e m o b r a z jest k o n s e k w e n c j ą s p o s o b u b a d a n i a . A s p o s ó b t e n , t y p o w y dla n a u k p r z y r o d n i c z y c h , o p i e r a się n a z a ł o ż e n i u h o m o g e n i c z n o ś c i świata, co o z n a c z a , że wszelkie b y t y w c h o d z ą c e w jego skład mają j e d n a k o w ą n a t u r ę . K o n s e k w e n c j ą t e g o założenia w p s y c h o l o g i i jest unifikacja zjawisk p s y c h o l o g i c z n y c h i d ą ż e n i e d o u j m o w a n i a w zasadzie w s z y s t ­ k i c h w k a t e g o r i a c h fizykalistycznych. Z r e d u k c j o n i z m e m idzie w p a ­ rze m e c h a n i c y z m zakładający, że wszelkie b y t y są w z g l ę d e m siebie o d r ę b n e (co m . i n . w y r a ż a się w tezie o n i e z a l e ż n o ś c i p r z e d m i o t u p o z n a n i a o d p o d m i o t u poznającego) o r a z p o w i ą z a n e ze sobą m e c h a ­ n i c z n i e (na m o c y p r a w p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y c h ) . W r a m a c h p a r a ­ d y g m a t u p r z y r o d n i c z e g o świat p o z n a w a l n y t o świat, k t ó r y daje się p o z n a w a ć n a d r o d z e o b s e r w a c j i . O b s e r w a c j a faktów jest p u n k t e m wyjścia o r a z p u n k t e m d o c e l o w y m b a d a n i a n a u k o w e g o , za p o m o c ą z d a ń o b s e r w a c y j n y c h b o w i e m k o n t r o l u j e się też wszelkie h i p o t e z y t e o r e t y c z n e . D a n e o b s e r w a c y j n e ( z m i e n n e b a d a w c z e ) są m i e r z a l n e ,

Główne idee

17

a w i ę c spełniają w a r u n e k i n t e r s u b i e k t y w n e j j e d n o z n a c z n o ś c i i k o m u nikowalności, stanowiący podstawowe kryterium naukowości po­ s t ę p o w a n i a b a d a w c z e g o e m p i r y s t y ( K m i t a 1977, T a y l o r 1985). Człowiek b a d a n y w e d ł u g ostrych k a n o n ó w metodologii naturalistycznej (w s k r a j n y m w y p a d k u jako k o n g l o m e r a t i n t e r s u b i e k t y w n y c h d a n y c h ) jest t a k i m s a m y m b y t e m jak wszelkie i n n e b y t y fizyczne interesujące p r z y r o d n i k ó w ; jest z a t e m p r z e d m i o t e m , o s o b n i k i e m i jako taki w k o n s e k w e n c j i kwalifikuje się d o t e g o , a b y d o k o n y w a ć na n i m rozmaitych operacji manipulacyjnych, służących przewidywaniu z a c h o w a n i a i o s t a t e c z n i e jego k o n t r o l i . B y w a , że m a n i p u l a c j a e k s p e r y m e n t a l n a w y w o ł u j e u b a d a c z a e m p i r y s t y o p o r y , n a w e t d e z a p r o b a t ę , jeśli k o n s t r u o w a n i u p r o j e k t u e k s p e r y m e n t a l n e g o t o w a r z y s z y refleksja e t y c z n a . M a n i p u l a c j a w b a ­ d a n i u p s y c h o l o g i c z n y m n i e jest b o w i e m w y r a z e m i n d y w i d u a l n e g o z a m y s ł u b a d a c z a , lecz logiczną k o n s e k w e n c j ą przyjęcia o k r e ś l o n e j wizji n a u k i i m i e s z c z ą c e g o się w r a m a c h tej wizji s p o s o b u p o ­ z n a w a n i a człowieka. W i e l u b a d a c z y stara się r e s p e k t o w a ć — n a t y l e , n a ile t o m o ż l i w e — e l e m e n t a r n e z a s a d y etyki w o b e c o s ó b b a d a n y c h ; służą t e m u m i ę d z y i n n y m i t z w . p r o c e d u r y o d k ł a m y w a n i a czy w y j a ś ­ n i a n i a — p o z a k o ń c z e n i u b a d a ń — w ł a ś c i w e g o celu e k s p e r y m e n t u . N i e z m i e n i a t o j e d n a k f a k t u , że o s o b y b a d a n e są ( b o m u s z ą b y ć — zgodnie z wymaganiami naturalistycznej naukowości) traktowane w s p o s ó b p r z e d m i o t o w y , a wszelkie r e k o m p e n s u j ą c e zabiegi czy z a d o ś ć u c z y n i e n i a k i e r o w a n e p o d ich a d r e s e m są ś w i a d e c t w e m s k r a j ­ nie m a n i p u l a c y j n e j p o s t a w y b a d a c z a , n a c e c h o w a n e j w d o d a t k u ł a t w o w i e r n o ś c i ą czy w r ę c z n a i w n o ś c i ą ( z o b . B r z e z i ń s k i 1993). N i e ­ stety, często j e d n a k r y g o r y z m m e t o d o l o g i c z n y , b e z w z g l ę d n e p r z e d ­ k ł a d a n i e celu i s p o s o b u p o z n a n i a n a d w a r t o ś ć s a m e g o p r z e d m i o t u p r o w a d z i d o o d d a l a n i a w s z e l k i c h d y l e m a t ó w e t y c z n y c h jako blokują­ c y c h m o ż l i w o ś ć osiągnięcia w a r t o ś c i o w y c h r e z u l t a t ó w (zob. Ł u k a ­ szewski 1993). T a k w i ę c badając człowieka w y ł ą c z n i e w k a t e g o r i a c h fizykalis t y c z n y c h p r z y j m u j e się m i l c z ą c o z g o d ę n a t r a k t o w a n i e go w istocie jako m e c h a n i z m u , tyle że m e c h a n i z m u o b a r d z i e j n i ż i n n e s k o m ­ p l i k o w a n y c h czy s u b t e l n y c h f u n k c j a c h . R o z p o z n a n i e o w y c h funkcji m a w z a m i e r z e n i u u m o ż l i w i ć ich jak najskuteczniejszą regulację. S p r a w n o ś c i funkcji p s y c h i c z n y c h , składających się n a z ł o ż o n y m e ­ c h a n i z m czy u k ł a d z w a n y c z ł o w i e k i e m , p r z y p i s u j e się p e ł n i e n i e roli

18

Maria Straś-Romanowska

w a r u n k u zabezpieczającego efektywność działań człowieka w otaczają­ c y m świecie (regulację s t o s u n k ó w c z ł o w i e k - o t o c z e n i e ) . D z i a ł a n i e — g ł ó w n y a t r y b u t człowieka — p o j m o w a n e jest w r a m a c h orientacji n a t u r a l i s t y c z n e j jako n a r z ę d z i e a d a p t a c j i j e d n o s t k i d o z m i e n i a j ą c y c h się o k o l i c z n o ś c i życia s p o ł e c z n e g o o r a z jako i n s t r u m e n t o p a n o w y w a ­ n i a świata ( r e a d a p t a c j i ) . Z r e k o n s t r u o w a n e wyżej o g ó l n e założenia n a t u r a l i s t y c z n e j p s y ­ chologii zostały t u b y ć m o ż e n i e c o u p r o s z c z o n e czy p r z e r y s o w a n e ( n i e s t e t y , s a m i scjentyści w z a s a d z i e n i e formułują o t w a r t y c h d e ­ klaracji m e t a t e o r e t y c z n y c h , d o k t ó r y c h m o ż n a b y się b e z p o ś r e d n i o o d w o ł a ć — b e z z a ł o ż e n i o w o ś ć jest zresztą niejako e l e m e n t e m ich p r o g r a m u ) ; r z a d k o też w p r a k t y c e b a d a w c z e j założenia t e bywają w całej rozciągłości i b e z w z g l ę d n i e p r z e s t r z e g a n e , j e d n a k w ł a ś n i e taki m e c h a n i s t y c z n y p o r t r e t człowieka rysuje się n a tle m e t a t e o r e t y c z ­ n y c h z a ł o ż e ń , d o k t ó r y c h o d w o ł u j ą się p s y c h o l o g o w i e r e p r e z e n t u j ą c y n a t u r a l i s t y c z n ą o r i e n t a c j ę , o r a z n a tle języka, j a k i m najczęściej p o s ł u g u j ą się w o p i s i e człowieka (ściślej n i e s t e t y : f r a g m e n t ó w c z ł o ­ wieka). Przedstawiony pogląd na temat sposobu uprawiania współ­ czesnej p s y c h o l o g i i o s o b o w o ś c i znajduje c z ę ś c i o w e w s p a r c i e w o p i ­ nii, jaką w y r a z i ł — co p r a w d a z o d m i e n n e j n i ż p r o p o n o w a n a w n i n i e j s z y m tekście p e r s p e k t y w y — K . O b u c h o w s k i t w i e r d z ą c , ż e : „ C z ł o w i e k w p s y c h o l o g i i t a k i e j , jaką w n a s z y m k r a j u u p r a w i a m y , n i e jest p o d m i o t e m . J e s t p r z e d m i o t e m u r u c h a m i a n y m p r z e z w ł a s n e m e c h a n i z m y p s y c h o l o g i c z n e , p r z e z s y t u a c j e , w jakie trafia, a jego ś w i a d o m o ś ć t o , jak się s a m o k r e ś l a , jego i n t e n c j o n a l n o ś ć , p o w i k ł a n i a w r o z u m i e n i u ź r ó d e ł w ł a s n y c h decyzji — wydają się b e z z n a c z e n i a " ( 1 9 8 9 : 115). Z m e c h a n i s t y c z n ą wizją człowieka wiąże się o k r e ś l o n e w o b e c niego nastawienie, zasymilowane także przez psychologię z nauk fizykalistycznych, mianowicie nastawienie technologiczne. Stąd zna­ czna część b a d a ń p s y c h o l o g i i n a t u r a l i s t y c z n e j d o t y c z y p r o b l e m a ­ tyki z a c h o w a n i a się ( f u n k c j o n o w a n i a ) człowieka w sytuacji z a d a ­ n i o w e j , a takie pojęcia, jak s t a n d a r d regulacji, p r z y c z y n o w o ś ć , e f e k t y w n o ś ć , o p t y m a l i z a c j a , k o n t r o l a w y k o n a n i a i t p . , należą d o centralnych w psychologii m e c h a n i z m ó w regulacyjnych, rekomen­ dując p o ś r e d n i o i n i e z a w s z e ś w i a d o m i e s p e c y f i c z n y , t j . w ł a ś n i e t e c h n o l o g i c z n y s y s t e m w a r t o ś c i , ł a t w y d o przyjęcia p r z e z p r a g ­ m a t y c z n i e i r z e c z o w o z o r i e n t o w a n e g o człowieka w s p ó ł c z e s n e j k u l -

Główne idee

19

1

tury ( S t r a ś - R o m a n o w s k a : w d r u k u ) . Aczkolwiek naturalistyczny m o d e l w z a s a d z i e w y d a j e się a d e k w a t n y w o b e c wielu p r o b l e m ó w psy ekologiczny ch (np. p r o b l e m ó w z zakresu psychologii ogólnej, c z ę ś c i o w o też s p o ł e c z n e j ) , t o j e d n a k p o z o s t a j e wiele w a ż n y c h , a co w i ę c e j , specyficznie l u d z k i c h zjawisk, k t ó r e n i e przystają do tego m o d e l u (najogólniej c h o d z i o p r o b l e m y e g z y s t e n c j a l n e , t j . związane z nieinstrumentalnymi przeżyciami i wyborami życiowymi — zob. dalej), u n i w e r s a l i z o w a n i e zaś m o d e l u p r z y r o d n i c z e g o g r o z i , jak s ą d z ę , w y p a c z e n i e m treści t y c h z j a w i s k ; n i e m o ż n a p r z e c i e ż p r z y ­ k r a w a ć człowieka d o f o r m y , lecz p r z e c i w n i e — s e n s o w n e w y d a j e się raczej d o s t o s o w y w a n i e f o r m y d o człowieka. K o n t r o w e r s j e w z b u d z a zresztą n i e t y l k o d e f i n i o w a n i e n i e w y m i e r ­ n y c h , d u c h o w y c h zjawisk w ł a ś c i w y c h c z ł o w i e k o w i ( n p . p r z e ż y ć w o l n o ś c i w e w n ę t r z n e j , t o ż s a m o ś c i , c i e r p i e n i a , s e n s u życia) w k a t e ­ g o r i a c h e m p i r y c z n y c h , pociągające za sobą o c z y w i s t e n i e b e z p i e c z e ń ­ stwo redukcjonizmu, przede wszystkim chodzi bowiem o antropo­ logiczny w z o r z e c człowieka jako o b i e k t u z a i n t e r e s o w a n i a p s y c h o ­ logii. N i e w y d a j e się, a b y właściwą p o s t a w ą p s y c h o l o g a b y ł a p r o g r a m o w a b e z z a ł o ż e n i o w o ś ć (o ile w o g ó l e t a k a p o s t a w a jest w p e ł n i m o ż l i w a w jakiejkolwiek d z i e d z i n i e b a d a ń n a u k o w y c h — z o b . P a s z k i e w i c z 1983). P s y c h o l o g o w i e p r a w d o p o d o b n i e z a w s z e mają jakąś k o n c e p c j ę człowieka, jego n a t u r y , tyle że n i e z a w s z e s o b i e ją u ś w i a d a m i a j ą w p e ł n e j , s k o n c e p t u a l i z o w a n e j f o r m i e , co — jak t w i e r d z i K . M a d s e n — n i e sprzyja ani ich p r a c y b a d a w c z e j o r a z r o z w o j o w i całej d y s c y p l i n y , ani w k o n s e k w e n c j i c z ł o w i e k o w i ( z o b . M a s l o w 1966). W o b e c p o w y ż s z e g o w y r a ż a m y p r z e k o n a n i e , że ze w s z e c h m i a r pożądane byłoby poszerzenie obszaru dyskusji n a d podstawowy­ m i z a g a d n i e n i a m i m e t a t e o r e t y c z n y m i i m e t o d o l o g i c z n y m i dotyczą­ c y m i p s y c h o l o g i c z n e j p r o b l e m a t y k i człowieka. U c z e s t n i c t w o w tej 1

Pojęcie „psychologia mechanizmów regulacyjnych" zostało tu użyte w szero­ kim sensie. Odnosi się ono do tych wszystkich nurtów badawczych, które zakładają istnienie — i czynią przedmiotem swego zainteresowania — obiektywne i niezależne od podmiotu czynniki regulujące jego zachowanie. D o psychologii regulacyjnej zalicza się więc behawioryzm (teorie przystosowania), psychoanalizę (teorie popędowo-motywacyjne), psychologię poznawczą (teorie przetwarzania informacji) oraz teorię czynności, sformułowaną w latach sześćdziesiątych przez T. Tomaszewskiego (zob. Tomaszewski 1984).

Maria Straś-Romanowska

20

d y s k u s j i b a d a c z y r ó ż n y c h orientacji m o g ł o b y z a o w o c o w a ć n i e t y l k o wzrostem samoświadomości badawczej, poprzez uwyraźnienie ogra­ n i c z e ń p o z n a n i a n a t u r a l i s t y c z n e g o i w o s t a t e c z n o ś c i w y t y c z e n i e linii d e m a r k a c y j n e j m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i o b s z a r a m i b a d a w c z y m i , ale b y ć m o ż e w p ł y n ę ł o b y z a p ł a d n i a j ą c o i rozwijająco n a w s z y s t k i c h u c z e s t n i k ó w d i a l o g u ; m o g ł o b y też b y ć szansą n a w y p r a c o w a n i e w przyszłości jednego, ogólnego, całościowego m o d e l u psychologicz­ n e g o p o z n a n i a , u w z g l ę d n i a j ą c e g o z ł o ż o n o ś ć i r ó ż n o r o d n o ś ć ludzkiej n a t u r y . W s z e l k i e p r ó b y r o z w i ą z a ń k o m p r o m i s o w y c h czy a d a p t a c y j ­ nych, podejmowane przez badaczy reprezentujących zarówno naturalistyczną, jak i n i e n a t u r a l i s t y c z n ą o r i e n t a c j ę , n i e dały jak d o t ą d z a d o w a l a j ą c y c h r e z u l t a t ó w . N i e w y d a j e się t e ż , a b y w p r o p o n o w a n e j dyskusji n a d metodologicznymi kwestiami psychologii chodziło 2

0 e w e n t u a l n e p r z y ś p i e s z e n i e „ o p ó ź n i o n y c h w r o z w o j u " — jak sądzą niektórzy — dyscyplin humanistycznych i doprowadzenie do tego, a b y n a ich o b s z a r z e r ó w n i e ż z a p a n o w a ł y n i e k w e s t i o n o w a n e k r y t e r i a naukowości. Rozwój dyscyplin humanistycznych nie wynika bowiem p r z y p u s z c z a l n i e t y l k o z o d m i e n n o ś c i ich dziejów o r a z t r a d y c j i ( z o b . K m i t a 1977), ale p r z e d e w s z y s t k i m z o d m i e n n e g o p r z e d m i o t u i celu p o z n a n i a , jakie c h a r a k t e r y z u j ą t e n a u k i , w t y m r ó w n i e ż p s y c h o l o g i ę , chcącą z a j m o w a ć się e g z y s t e n c j a l n y m i p r o b l e m a m i człowieka. O t ó ż w ł a ś n i e t e n p r z e d m i o t , a jest n i m n a g r u n c i e p s y c h o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j człowiek w jego o s o b o w y m , d u c h o w y m w y m i a r z e 1 n i e p o w t a r z a l n a d i a l e k t y k a j e d n o s t k o w e g o życia, o r a z cel, zakładają­ cy z r o z u m i a ł y o p i s tej d i a l e k t y k i , stawiają egzystencjalną p r o b l e m a ­ t y k ę p s y c h o l o g i c z n ą n a innej n i ż n a t u r a l i s t y c z n a p ł a s z c z y ź n i e m e t o ­ d o l o g i c z n y c h r o z w a ż a ń . T a k z d e f i n i o w a n a o g ó l n i e p s y c h o l o g i a jako 2

Poszerzenie zainteresowań nauk społecznych o problematykę przeżyć pociąg­ nęło za sobą potrzebę zmiany — na gruncie tych nauk — sposobu badania. Próbę pogodzenia reguł pozytywistycznej metodologii z tradycją etnograficzną stanowi Test dwudziestu pytań ( T S T — Twenty Statements Test), który zakłada badanie struktury „ja" poprzez analizę treści odpowiedzi na otwarte pytania testu w rodzaju „Kim jestem?" (Kuhn 1964). Zwolennicy stanowiska etnograficznego krytykują jednak metody pośrednie typu T S T , zarzucając im poszukiwanie asytuacyjnych, a więc oderwanych od konkretnych faktów, definicji „ja" oraz niewiarygodność — według nich bowiem jednostka rzadko, jeśli w ogóle, wyraża swoje przeżycia w terminach jasnych i racjonalnych. Ponadto twierdzą oni, że metody typu T S T należą do tradycji pozytywistycznej tak długo, jak długo są sformalizowane, tzn. mają standardową formę, a odpowiedzi są odczytywane według klucza (Kotarba, Fontana 1984).

Główne idee

21

nauka h u m a n i s t y c z n a nie m o ż e być rozwijana w metateoretycznej p r ó ż n i , w o d e r w a n i u o d założeń d o t y c z ą c y c h istoty bytowej człowieka, a w i ę c b e z o d n i e s i e ń d o a n t r o p o l o g i i filozoficznej ( G a ł d o w a 1992).

2.

C z ł o w i e k jako o s o b a — implikacje antropologiczne w psychologii personalistyczno-egzystencjalnej

P r z y j m u j ą c p o g l ą d , w e d ł u g k t ó r e g o t y m , co o k r e ś l a s t a t u s d a n e j d y s c y p l i n y n a u k o w e j , jest s y s t e m t w i e r d z e ń o n t o l o g i c z n y c h dotyczą­ c y c h jej p r z e d m i o t u ( z o b . P a s z k i e w i c z 1983), p r o p o n u j e m y o d ­ w o ł a n i e się d o n i e k w e s t i o n o w a n y c h p r a ź r ó d e ł w i e d z y o c z ł o w i e k u p o t o , a b y taki s y s t e m o g ó l n y c h z a ł o ż e ń s f o r m u ł o w a ć . J e d n y m z n a j p e w n i e j s z y c h ź r ó d e ł w i e d z y o c z ł o w i e k u jest jego w ł a s n e , b e z p o ś r e d n i e , p o t o c z n e d o ś w i a d c z e n i e , znajdujące o d b i c i e w całej k u l t u r z e l u d z k o ś c i ( m . i n . w l i t e r a t u r z e i w s z t u c e ) , a t a k ż e w c o d z i e n n y m s p o s o b i e życia j e d n o s t e k . D o ś w i a d c z e n i e t o p r z e k o ­ n u j e , że człowieka n i e d a się z r e d u k o w a ć d o p o s t a c i m e c h a n i z m u , u k ł a d u czy j a k i e g o k o l w i e k p r z e d m i o t u . I m b a r d z i e j nasilają się w historii społeczeństw, a także w życiu pojedynczych osób zewnę­ t r z n e p r ó b y u p r z e d m i o t o w i e n i a człowieka, t y m ostrzej z a r y s o w u j e się p o d m i o t o w y w y m i a r jego i s t o t y . O b e c n e czasy dostarczają n a d e r z n a m i e n n y c h przykładów potwierdzających tę prawidłowość. Przej­ dą o n e d o h i s t o r i i p r a w d o p o d o b n i e jako o k r e s d o m i n a c j i k u l t u r y i n d y w i d u a l i s t y c z n e j , p r o m u j ą c e j b e z w z g l ę d n ą w a r t o ś ć j e d n o s t k i i ak­ centującej jej p o d m i o t o w e i s t n i e n i e , opiewającej t a k ż e wszelkie z w i ą z a n e z t y m i s t n i e n i e m a t r y b u t y , t a k i e jak w o l n o ś ć , o d p o w i e d z i a l ­ n o ś ć i s z e r o k o p o j ę t a t w ó r c z o ś ć (samorealizacja). N a tle i n d y w i d u a l i s t y c z n i e n a c e c h o w a n e j „ k u l t u r y p o d m i o t ó w " (zob. O b u c h o w s k i 1993) p s y c h o l o g i c z n e b a d a n i a , tak u p a r c i e u p r z e d miotawiające człowieka, wzbudzają nieunikniony dysonans. Wszak istotą p o d m i o t u jest jego j e d y n o ś ć , n i e p o w t a r z a l n o ś ć (związana m . i n . z wolnością woli) o r a z o t w a r t o ś ć ( n i e u s t a n n e s t a w a n i e się w czasie),

4

22

v 1

r '

Maria Straś-Romanowska'

i* *r

scjenty s t y c z n a zaś p s y c h o l o g i a p r o g r a m o w o k o n c e n t r u j e się n a t y m , co w s p ó l n e , o g ó l n e o r a z stałe, t y p o w e . W o l n y p o d m i o t jest p r z e c i e ż z definicji a n t y p r z e d m i o t e m , p o z y t y w i s t y c z n a zaś wersja u p r a w i a n i a n a u k i o d n o s i się w o c z y w i s t y s p o s ó b d o r z e c z y w i s t o ś c i p r z e d ­ miotowej. Dopóki zorientowanie na prawa ogólne dotyczy naturalistycznych aspektów b y t u ludzkiego (biologicznego i częściowo społe­ cznego), dopóty scjentyzm w psychologii nie budzi protestu, prze­ c i w n i e , w y d a j e się jak n a j b a r d z i e j u z a s a d n i o n y ; g d y j e d n a k zostaje w p r o w a d z o n y n a o b s z a r zjawisk d u c h o w y c h , n i e p o d l e g a j ą c y c h p r a w o m f i z y k a l i s t y c z n y m , r o d z i się p o d e j r z e n i e o n a d u o g ó l n i e n i e , a więc metodologiczne nadużycie. Widoczną konsekwencją owego n a d u ż y c i a jest w y e l i m i n o w a n i e z d z i e d z i n y p s y c h o l o g i i f e n o m e n u osobowości, pojmowanej w kategoriach indywidualnego wzorca, d o t y c z ą c e g o n i e p o w t a r z a l n e g o s p o s o b u b y c i a c z ł o w i e k a w świecie ( A l l p o r t 1937). M o ż n a b y z tej p r e s p e k t y w y z a r y z y k o w a ć ś m i a ł e t w i e r d z e n i e , iż istotnym osiągnięciem współczesnej psychologii naukowej (ekspery­ m e n t a l n e j ) okazało się o d k r y c i e , że w z a s a d z i e n i e istnieje n i c t a k i e g o jak o s o b o w o ś ć , są t y l k o m e c h a n i z m y s p o ł e c z n e g o u c z e n i a się o r a z ich b i o l o g i c z n a b a z a . P s y c h o l o g i a o s o b o w o ś c i jako p s y c h o l o g i a w o l n e j , o t w a r t e j i t w ó r c z e j j e d n o s t k i n i e m a z a t e m racji b y t u n a g r u n c i e s c j e n t y z m u ; jej m i e j s c e usiłuje zresztą zająć e k s p a n s y w n i e r o z w i j a n a w m i n i o n y c h latach eksperymentalna psychologia społeczna. I n n y m w a ż n y m źródłem wiedzy o człowieku, z którego m o ż n a c z e r p a ć p o d e j m u j ą c p r ó b ę o k r e ś l e n i a założeń o n t o l o g i c z n y c h n a u ż y t e k p s y c h o l o g i i o s o b o w o ś c i , jest a n t r o p o l o g i a filozoficzna p i e r w ­ szej p o ł o w y X X w i e k u , o p a r t a n a m e t o d z i e f e n o m e n o l o g i c z n e j . Z g o d n i e z f u n d a m e n t a l n y m i z a ł o ż e n i a m i tej filozofii świat jest zróżnicowany na rzeczywistość materialną i duchową, a osobliwość człowieka p o l e g a n a t y m , że j e d n o c z y o n w s o b i e z a r ó w n o p i e r w i a s t k i m a t e r i a l n e ( n a t u r a l i s t y c z n e ) , jak i d u c h o w e ( ś w i a d o m o ś ć ) . W swej istocie człowiek jest niepodzielną i n i e r e d u k o w a l n ą całością o cielesno- d u c h o w y m c h a r a k t e r z e — animal rationale, animal symbolicum ( H u s s e r l 1976, v a n d e r P o e l 1987, M a j k a 1982). J a k o taki n i e jest człowiek o s o b n i k i e m , lecz o s o b ą ; stąd p s y c h o l o g i a o d w o ł u j ą c a się d o z a ł o ż e ń a n t r o p o l o g i i filozoficznej b y w a o k r e ś l a n a m i a n e m p e r s o n a l i s t y c z n e j . „ J e s t o n [człowiek] w ł a ś n i e n i e p o d z i e l n ą całością, j e d n o s t k ą cielesno-duchową, osobą" (Półtawski 1992: 25-30).

Główne idee

23

W y r ó ż n i k i e m o s o b y jest i s t n i e n i e p o d m i o t o w e , z w a n e egzysten­ cją. E g z y s t o w a n i e , czyli b y c i e - w - ś w i e c i e oznacza p r z e ż y w a n i e , d o ­ ś w i a d c z a n i e swojego i s t n i e n i a w relacji d o i n n y c h b y t ó w ; odnoszenie się i n t e n c j o n a l n e d o zjawisk r z e c z y w i s t o ś c i , d o i n n y c h o s ó b , do s a m e g o siebie, d o w a r t o ś c i ( L u i j p e n 1972, K r a s n o d ę b s k i 1986). Szczególną formą i n t e n c j o n a l n e g o , ś w i a d o m e g o s p o s o b u istnienia jest s a m o ś w i a d o m o ś ć — p r z e ż y w a n i e z d a r z e ń w ł a s n e g o życia, s p o s o ­ b u u s t o s u n k o w a n i a się d o n i c h , refleksja n a swój t e m a t , n a t e m a t celu i s e n s u swojego i s t n i e n i a . I n t e n c j o n a l n e u p r z e d m i o t o w i e n i e s a m e g o siebie,, autorefleksja t o — jak t w i e r d z ą a n t r o p o l o g o w i e — n i e mający żadnej analogii w świecie n a t u r y casus, w ł a ś c i w y t y l k o człowiekowi ( H e i d e g g e r 1977, P l e s s n e r 1 9 8 8 ; p o r . też Bielicki 1989). W a ż n y m a t r y b u t e m p o d m i o t o w e g o , o s o b o w e g o s p o s o b u i s t n i e n i a jest p o t e n ­ cjalnie n i e o g r a n i c z o n y r o z w ó j c z ł o w i e k a , niejako n i e u s t a n n e b u d o ­ w a n i e swej o s o b o w o ś c i dzięki w y k o r z y s t y w a n i u m o ż l i w o ś c i wciąż n o w e g o u s t o s u n k o w y w a n i a się w o b e c sytuacji życia c o d z i e n n e g o — s t a w a n i e się per se; stąd o k r e ś l e n i e persona, oznaczające człowieka jako b y t , k t ó r y istniejąc, b u d u j e s a m siebie ( T i s c h n e r 1984). W dążeniu do samookreślenia, na drodze poszukiwania swego miejsca w świecie i s e n s u swego istnienia człowiek często w y k r a c z a — dzięki p o z n a w c z e j o t w a r t o ś c i cechującej jego k o n d y c j ę ( z o b . P l e s s n e r 1988) — p o z a r z e c z y w i s t o ś ć e m p i r y c z n ą , dającą się o p i s a ć logicznie ( m o d e l o w ą ) , i kieruje się w s t r o n ę t r a n s c e n d e n t a l i ó w , t j . w a r t o ś c i a b s o l u t n y c h . P r z e ż y w a n i e w a r t o ś c i t r a n s c e n d e n t n y c h s t a n o w i tak o s o b l i w y , a p r z y t y m u n i w e r s a l n y rodzaj d o ś w i a d c z e ń , że n i e s p o s ó b go p o m i n ą ć n a w e t w szkicowej jak niniejsza c h a r a k t e r y s t y c e d u c h o ­ w e g o w y m i a r u o s o b y l u d z k i e j . P r z e ż y c i a te uzdolniają człowieka d o wykraczania poza rozumowy, pragmatyczny lub hedonistyczny sche­ m a t i s t n i e n i a , służący w s p o s ó b n a t u r a l n y o b r o n i e w ł a s n e g o i n t e r e s u (zob. Bielicki 1989). O w o p r z e k r a c z a n i e siebie ( a u t o t r a n s c e n d e n c j a ) zawsze wiąże się z w y s i ł k i e m p o k o n y w a n i a o g r a n i c z e ń czy w s k r z e ­ szania w s o b i e n i e z a u w a ż a n y c h d o t ą d m o ż l i w o ś c i , z a t e m n i e o d m i e n ­ nie p r o w a d z i d o o s o b o w e g o r o z w o j u ( F r a n k i 1 9 7 8 , G a ł d o w a 1990). D z i ę k i p r z e ż y c i o m w a r t o ś c i t r a n s c e n d e n t n y c h człowiek jest n i e t y l k o istotą poznającą i działającą (homo cogitans, homo faber), ale także istotą e t y c z n ą i religijną (homo religiosus). T e n n i e z a p r z e c z a l n y fakt, o b e c n y o d z a r a n i a dziejów l u d z k o ś c i w k u l t u r z e , lecz p o m i j a n y p r z e z s c j e n t y s t y c z n ą p s y c h o l o g i ę , n a -

Maria Straś-Romanowska

24

kazuje r o z p a t r y w a n i e p r o b l e m ó w człowieka w d w u o d r ę b n y c h , c h o ć mogących współwystępować, porządkach: w porządku instrumental­ n y m , czyli w p o r z ą d k u m e c h a n i z m ó w r e g u l a c y j n y c h (causal mechanism order), o r a z w p o r z ą d k u p r z e ż y w a n i a , zwłaszcza p r z e ż y w a n i a w a r t o ś c i t r a n s c e n d e n t n y c h (morał order) . W ujęciu a n t r o p o l o g i c z ­ n y m ś w i a t l u d z k i n i e jest b o w i e m tylko ś w i a t e m f i z y k a l n y m , m e c h a ­ n i c z n y m , w k t ó r y m obowiązują p r a w a k a u z a l n e l u b p r o b a b i l i s t y c z n e , lecz jest ś w i a t e m i n t e r p r e t o w a n y m , p r z e ż y w a n y m , t j . t a k i m , jaki jawi się w s p o s t r z e ż e n i a c h , w y o b r a ż e n i a c h , i n t u i c j i , jaki jest o d c z u w a n y , konceptualizowany, rozważany, przechowywany we wspomnieniach, p r o j e k t o w a n y . J e s t t o świat s u b i e k t y w n o ś c i . N i e k t ó r z y w r ę c z t w i e r ­ dzą, że f e n o m e n o l o g i c z n y świat człowieka jest w g r u n c i e r z e c z y jego j e d y n y m ś w i a t e m ( L a n g e r 1976). J a k o p r z e ż y w a n y , świat l u d z k i jest światem znaczeń osobistych, indywidualnych sensów. 3

W o b e c powyższego p r o g r a m interpretowania zachowań człowie­ ka w k a t e g o r i a c h pełnej d e t e r m i n a c j i i całkowitej p r z e w i d y w a l n o ś c i (a jest t o p r z e c i e ż ideał leżący u p o d s t a w p o z y t y w i s t y c z n e j wizji n a u k i ) w y d a j e się c h y b i o n y i b e z z a s a d n y . D z i a ł a n i e człowieka, z a p o ś r e d n i c z o n e p r z e z s y s t e m jego o s o b i s t y c h z n a c z e ń s t a n o w i ą c y c h źródło intencjonalności, zawsze nosi znamię wolnego w y b o r u , wybór t e n zaś jest t y m b a r d z i e j w o l n y , w i m w i ę k s z y m s t o p n i u o p i e r a się n a 4

3

Na temat nieuwzględniania w badaniach psychologicznych różnic między porządkiem mechanizmów regulacyjnych a porządkiem moralnym pisze R. Harre (1986). Autor twierdzi, że w amerykańskiej kulturze moralność jest traktowana jako część porządku technologicznego. Odpowiednio, w badaniach psychologicznych jako empiryczne przedstawiane są zjawiska nasycone nieempirycznymi, metafizycznymi treściami. Autor posługuje się przykładem badań Duvala i Wicklunda na temat obiektywnej samoświadomości, które to badania krytykuje nie tylko za pomieszanie porządku moralnego, związanego z odpowiedzialnością, oraz porządku przyczynowe­ go (zakłada się, że samoświadomość obiektywna w sposób przyczynowy wpływa na zachowanie moralne), ale też za to, że zaciera się w tych badaniach rozróżnienie między świadomością siebie a samoświadomością aspektów siebie. „Ja" jako od­ powiedzialny podmiot moralnej oceny nie może być równocześnie — twierdzi R. Harre — przedmiotem obiektywnej samoświadomości; nie może być równocześnie aktem intencjonalnym i przedmiotem intencjonalnym. Niekiedy można spotkać w literaturze antropologicznej skrajny pogląd, jakoby poznanie człowieka w kategoriach mechanizmów przyczynowo-skutkowych wręcz uwłaczało ludzkiej godności. H. Plessner w szkicu na temat pogardy (1988) wyraża przekonanie, że poznanie tego rodzaju ze swej istoty niejako obniża ludzką wartość, sprzyjając pogardzie i mizantropii. 4

Główne idee

25

w ł a s n y m , a u t e n t y c z n y m s y s t e m i e z n a c z e ń ( M e r l e a u - P o n t y 1980). A d z i a ł a n i e o p a r t e n a w o l n y m w y b o r z e t o j u ż n i e z a c h o w a n i e się, lecz postępowanie. W z w i ą z k u z t y m za u z a s a d n i o n y u w a ż a m y z a m y s ł p o s z u k i w a n i a takiego m o d e l u p o z n a n i a , k t ó r y u w z g l ę d n i a ł b y t o , co specyficzne dla człowieka jako o s o b y , co w y r ó ż n i a g o z r z e c z y w i s t o ś c i p r z y r o d n i c z e j , p r z e d m i o t o w e j . W świetle a n t r o p o l o g i i filozoficznej o r a z n a p o d ­ stawie i n d y w i d u a l n e g o d o ś w i a d c z e n i a f e n o m e n o l o g i c z n e g o jako n i e ­ z a p r z e c z a l n e a t r y b u t y o s o b y ludzkiej jawią s i ę : j e d y n o ś ć ( i n d y w i d u a ­ l i z m ) , p r z e ż y w a n i e świata i swojego w n i m i s t n i e n i a , zwłaszcza w odniesieniu do wartości (egzystowanie), oraz otwartość podczas nieustającego p r o c e s u s t a w a n i a się ( d z i e j o w o ś ć ; p o r . A d a m i e c 1988). W y d a j e s i ę , że d l a tak p o j m o w a n e g o człowieka o d p o w i e d n i m m o d e ­ lem p o z n a w c z y m m o ż e b y ć antynaturalistyczny m o d e l rozumiejący (Anzenbacher 1987, Bouveresse, Parret 1981, T a y l o r 1980, 1985; zob. t e ż H a l l , L i n d z e y 1990), z w a n y i n t e r p r e t a c j ą h u m a n i s t y c z n ą ( K m i t a 1 9 7 7 , 1988) l u b n i e k i e d y p o p r o s t u i n t e r p r e t a c j o n i z m e m (zob. T a y l o r 1980).

3.

P r o b l e m y psychologiczne jako p r o b l e m y egzystencji

R o z u m i e j ą c ^ p a r a d y g m a t , s p r z ę g n i ę t y z p e r s o n a l i s t y c z n y m i fe­ nomenologicznym nastawieniem wobec przedmiotu psychologii, skłania d o r o z p o z n a w a n i a p r o b l e m ó w człowieka jako p r o b l e m ó w o c h a r a k t e r z e egzystencjalnym. P r o b l e m y egzystencjaliT^ t o takie, n a j o g ó l n i e j , k t ó r e są z w i ą z a n e ze sferą s u b i e k t y w n y c h p r z e ż y ć j e d n o s t k i (ze s t a n a m i jej u m y s ł u ) i k t ó r e dotyczą ś w i a d o m y c h , odpowiedzialnych wyborów życiowych (postępowania). Takie wybo-, ry zaś z r e g u ł y w y m a g a j ą o d p o d m i o t u o d w o ł a n i a się d o w a r t o ś c i , zmuszają g o d o o t w a r t e g o p o s t a w i e n i a p y t a n i a o g ł ę b s z y , p o n a d ­ c z a s o w y s e n s o k r e ś l o n e g o w y b o r u , angażują w i ę c — o p r ó c z i n ­ s t r u m e n t a l n e g o — t a k ż e n i e i n s t r u m e n t a l n y p o r z ą d e k istnienia c z ł o ­ w i e k a , p o r z ą d e k m o r a l n y . W o b e c t e g o p o s t ę p o w a n i e człowieka,

26

Maria Straś-Romanowska

a w i ę c i jego p r o b l e m y e g z y s t e n c j a l n e z a w s z e mają c h a r a k t e r e t y c z n y . Jako takie, p r o b l e m y egzystencjalne i związane z nimi wybory składają się n a i n d y w i d u a l n ą f o r m ę życia p o d m i o t u i w r e z u l t a c i e profilują jego los. T e n los, r o z u m i a n y n i e t r a d y c y j n i e i p o t o c z n i e w k a t e g o r i a c h d e t e r m i n i s t y c z n y c h czy f a t a l i s t y c z n y c h , lecz jako i n d y w i d u a l n a d r o g a z m a g a n i a się — w p o c z u c i u o d p o w i e d z i a l n o ś c i za w ł a s n e życie — z p r o b l e m a m i c o d z i e n n o ś c i , p r o w a d z ą c a d o osobowego rozwoju, stanowi centralne zagadnienie psychologii pers o n a l i s t y c z n o - e g z y s t e n c j a l n e j ( G a ł d o w a 1990, S t r a ś - R o m a n o w s k a 1992; p o r . J u n g 1989, D ą b r o w s k i 1979). L u d z k i e p r z e ż y c i a o r a z w y b o r y pojawiają się z a w s z e w o b l i c z u z d a r z e ń , k o n k r e t n y c h sytuacji, są p r z e z n i e jakby p r o w o k o w a n e , w y z w a l a n e . Z d a r z e n i a s a m e z siebie n i e są p r o b l e m a m i p s y c h o l o g i c z ­ n y m i ; stają się n i m i d o p i e r o w s k u t e k o k r e ś l o n e j s u b i e k t y w n e j i n t e r ­ pretacji, osobistego ustosunkowania. T a k więc p r o b l e m p s y c h o j l o g i c z n y jako p r o b l e m e g z y s t e n c j a l n y istnieje t y l k o w ó w c z a s , g d y ! jest p r o b l e m e m i n d y w i d u a l n e j s u b i e k t y w n o ś c i , p r o b l e m e m d a n e g o p o d m i o t u . P r o b l e m p s y c h o l o g i c z n y jako e g z y s t e n c j a l n y ze swej i s t o t y n i e m a w i ę c c h a r a k t e r u o b i e k t y w n e g o , c h o ć o b i e k t y w n e fakty niewątpliwie współtworzą go. Badacz h u m a n i s t a na gruncie psycho­ logii p e r s o n a l i s t y c z n o - e g z y s t e n c j a l n e j n i e f o r m u ł u j e s a m p r o b l e m u , tak jak c z y n i t o b a d a c z e m p i r y s t a p o s ł u g u j ą c y się d a n y m i t e o r e ­ t y c z n y m i i o b s e r w a c y j n y m i , k t ó r y c h sens jest dla o s o b y b a d a n e j n i e z n a n y , a s a m s f o r m u ł o w a n y p r z e z b a d a c z a p r o b l e m najczęściej n i e s t a n o w i jej o s o b i s t e g o p r o b l e m u . P s y c h o l o g o w i h u m a n i ś c i e p r o b l e m jest niejako d a n y p r z e z p o d m i o t w f o r m i e g o t o w e j , a z a ­ d a n i e m b a d a c z a jest p r z e d e w s z y s t k i m t r a f n e z i n t e r p r e t o w a n i e t e g o problemu. P r z e ż y c i a , w y p e ł n i a j ą c e p r y w a t n o ś ć życia j e d n o s t k i i z a r a z e m w s p ó ł t w o r z ą c e jej p r o b l e m y e g z y s t e n c j a l n e , są n i e u s t a n n y m i n t e r ­ p r e t o w a n i e m z d a r z e ń otaczającego świata, ś w i a d o m y m b ą d ź n i e ­ ś w i a d o m y m u s t o s u n k o w y w a n i e m się d o n i c h , a p u n k t e m o d n i e s i e n i a dla t y c h u s t o s u n k o w a ń , k r y t e r i u m w a r t o ś c i o w a n i a z d a r z e ń jest zawsze system osobistych znaczeń p o d m i o t u , ukształtowany w toku d o t y c h c z a s o w y c h jego dziejów. S z c z e g ó l n y rodzaj p r z e ż y ć s t a n o w i ą refleksje, o d c z u c i a m o r a l n e , ś w i a t o p o g l ą d o w e , religijne. I c h d o ­ n i o s ł o ś ć p o l e g a n a t y m , że p o p i e r w s z e — r o d z ą się o n e w t e d y ,

Główne idee

27

gdy p o d m i o t ze w z g l ę d u n a u k s z t a ł t o w a n y s y s t e m w ł a s n y c h z n a ­ czeń kieruje się i n t e n c j o n a l n i e k u w a r t o ś c i o m ( e t y c z n y m , religij­ n y m ) n a l e ż ą c y m ze swej i s t o t y d o świata p o z a m o d e l o w e g o , t j . do świata t r a n s c e n d e n c j i , o r a z p o d r u g i e — o d treści t y c h p r z e ż y ć w g ł ó w n e j m i e r z e zależą w s z e l k i e i n n e p r z e ż y c i a o r a z w y b o r y ( S c h e l e r 1980a, T i s c h n e r 1984). W y k o r z y s t u j ą c i n s p i r a c j e p o c h o d z ą ­ ce z p r a c L . W i t t g e n s t e i n a p r z y j m u j e m y , że p r z e ż y c i a ( z a a n g a ż o w a ­ nia) z w i ą z a n e z s y s t e m e m z n a c z e ń , s y m b o l i z o w a n y c h m i ę d z y i n n y m i w p o s t a c i p r z e k o n a ń , s ą d ó w w a r t o ś c i u j ą c y c h , mają „ m o c p r z e w o d z e ­ nia d z i a ł a n i o m " p o d m i o t u i o s t a t e c z n i e określają jego i n d y w i d u a l n ą „ f o r m ę ż y c i a " ( W i t t g e n s t e i n 1972). Znaczenie — źródło indywidualnej problematyzacji zdarzeń — nie n a l e ż y d o k a t e g o r i i b y t ó w f i z y k a l n y c h , lecz f e n o m e n o l o g i c z ­ n y c h . J a k o t a k i e jest z j a w i s k i e m z ł o ż o n y m i n i e h o m o g e n i c z n y m ; s t a n o w i niejako s y n t e z ę c a ł o k s z t a ł t u d o ś w i a d c z e n i a i n d y w i d u a l n e g o , a w i ę c s y n t e z ę treści w s z e l k i c h p r o c e s ó w : p e r c e p c j i , p a m i ę c i , koja­ r z e n i a , m y ś l e n i a , w y o b r a ź n i , intuicji, e m o c j i , znajdującą o d b i c i e — w formie przeświadczeń, poczuć, wierzeń — na płaszczyźnie feno­ m e n o l o g i c z n e j . Z n a c z e n i u o s o b i s t e m u jako k a t e g o r i i n i e h o m o g e n i c z n e j , ze swej i s t o t y zawierającej r ó ż n o r o d n e k r y t e r i a w a r t o ­ ściowania, p r z y s ł u g u j e c e c h a p e w n o ś c i , o c z y w i s t o ś c i , stąd z n a c z e n i e o s o b i s t e m a c h a r a k t e r p s y c h o l o g i c z n e j (osobistej) p r a w d y . P o ­ z n a w c z y s t a t u s p s y c h o l o g i c z n e j p r a w d y dotyczącej r z e c z y w i s t o ś c i s u b i e k t y w n e j , f e n o m e n o l o g i c z n e j jest r ó w n o w a ż n y n a g r u n c i e h u m a ­ nistyki ze s t a t u s e m p r a w d y l o g i c z n e j , dotyczącej r z e c z y w i s t o ś c i fizykalnej n a p ł a s z c z y ź n i e n a u k m a t e m a t y c z n o - p r z y r o d n i c z y c h ( z o b . B o c h e ń s k i 1990). I n n y n a t o m i a s t m u s i b y ć s p o s ó b d o c i e r a n i a d o tej p r a w d y . N i e f i z y k a l n y c h a r a k t e r z n a c z e ń s p r a w i a , że b a d a n i e ich w y m a g a o d m i e n n e g o aniżeli o b i e k t y w i s t y c z n e p o s t ę p o w a n i a badawczego. T a k w i ę c r ó ż n i c a m i ę d z y p s y c h o l o g i ą s u b i e k t y w i s t y czną, zaj­ mującą się p r o b l e m a m i e g z y s t e n c j a l n y m i , i p s y c h o l o g i ą o b i e k t y w i styczną, zajmującą się p r o b l e m a m i i n s t r u m e n t a l n y m i ( r e g u l a c y j ­ n y m i ) , d o t y c z y z a r ó w n o s a m e g o c e l u , jak i c h a r a k t e r u p o z n a n i a . O d r ę b n o ś ć o b u n u r t ó w zwięźle w y r a ż a z n a n e t w i e r d z e n i e p i e r w s z e g o teoretyka antynaturalizmu — W . Diltheya: „ P r z y r o d ę wyjaśniamy, życie p s y c h i c z n e r o z u m i e m y " .

28

Marła Straś-Romanowska

4.

S u b i e k t y w n y świat z n a c z e ń w y m a g a rozumienia, a nie wyjaśniania

P o j ę c i e r o z u m i e n i a p r z e c i w s t a w i a n e jest t r a d y c y j n i e p o j ę c i u w y ­ j a ś n i a n i a , co wiąże się z p o d z i a ł e m d y s c y p l i n n a u k o w y c h n a h u m a n i ­ s t y c z n e i p r z y r o d n i c z e . R o z u m i e n i e d o t y c z y t a k i c h zjawisk l e ż ą c y c h u p o d s t a w h u m a n i s t y c z n y c h p r o c e d u r p o z n a n i a , jak w c z u c i e , p o ­ r o z u m i e w a n i e się, i n t e r p r e t a c j a , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o r o z u m o w a n i a , opartego na empirycznych i logicznych przesłankach, przypisy­ wanego tradycyjnie strategiom nauk przyrodniczych (Bouveresse, P a r r e t 1981). R o z u m i e j ą c y m o d e l jest logiczną k o n s e k w e n c j ą przyjęcia z a ł o ż e ­ n i a n a t e m a t o d r ę b n o ś c i zjawisk d u c h o w y c h o r a z p r z y r o d n i c z y c h . T e ostatnie, podlegając o g ó l n y m p r a w o m fizykalnym, mogą być ustala­ n e , w y j a ś n i a n e i p r z e w i d y w a n e , służąc w o s t a t e c z n e j instancji i n ­ t e r e s o w i t e c h n o l o g i c z n e m u , co najogólniej o z n a c z a w y k o r z y s t y w a n i e ich d o p r z e k s z t a ł c a n i a otaczającego świata. Istotą n a u k h u m a n i s t y c z ­ n y c h jest z a ł o ż e n i e , że człowiek jest ś w i a d o m y m , p r z e ż y w a j ą c y m p o d m i o t e m , k t ó r e g o d z i a ł a n i a mają c h a r a k t e r i n t e n c j o n a l n y . T e n n i e mający s o b i e r ó w n e g o w świecie p r z y r o d y s p o s ó b i s t n i e n i a s t a n o w i p r z e d m i o t poznania h u m a n i s t y . T a k więc celem humanistycznego p o z n a n i a jest o p i s y w a n i e o s o b l i w e g o o b s z a r u r z e c z y w i s t o ś c i — r z e ­ czywistości fenomenologicznej, tj. i n d y w i d u a l n y c h , subiektywnych i n t e r p r e t a c j i ś w i a t a , definicji jego z d a r z e ń o r a z d o k o n y w a n y c h — pod wpływem osobistych ustosunkowań — codziennych, życiowych w y b o r ó w . I n n y m i słowy, poznanie h u m a n i s t y c z n e zakłada opis świata z n a c z e ń p o d m i o t u o r a z w y t w o r ó w ś w i a d o m o ś c i ( d u c h a ) tegoż p o d m i o t u w p o s t a c i z i n d y w i d u a l i z o w a n e g o s p o s o b u życia o r a z s z e r o ­ k o pojętej k u l t u r y . Z n a c z e n i a , jako b y t y f e n o m e n o l o g i c z n e , a n i e fizykalistyczne, w y m a g a j ą r o z u m i e n i a , t j . swoistej i n t e r p r e t a c j i , z w a ­ nej i n t e r p r e t a c j ą h u m a n i s t y c z n ą ( K m i t a 1977). Jak widać, w poznaniu humanistycznym m a m y podwójnie do c z y n i e n i a z i n t e r p r e t a c j ą : z jednej s t r o n y i n d y w i d u a l n e i n t e r p r e t a c j e rzeczywistości stanowią p r z e d m i o t zainteresowania badacza, z d r u ­ giej — i n t e r p r e t a c j ą jest s a m s p o s ó b p o z n a w a n i a o w y c h i n d y w i d u a l ­ nych interpretacji. Z powyższych rozważań wynika ogólny pogląd na

Główne idee

29

t e m a t p o d s t a w o w e g o z a d a n i a n a u k h u m a n i s t y c z n y c h ; jest n i m czy­ nienie świata z r o z u m i a ł y m , t z n . u k a z y w a n i e g o w k a t e g o r i a c h i n t e r s u b i e k t y w n y c h . Realizacja t e g o z a d a n i a p e ł n i d w i e w a ż n e f u n k c j e : p o p i e r w s z e — służy n a w i ą z y w a n i u p e ł n i e j s z e g o p o r o z u m i e n i a m i ę d z y l u d ź m i (tę funkcję e k s p o n u j ą s o c j o l o g o w i e ) , i p o d r u g i e — sprzyja, poprzez rozpoznawanie ludzkich p r o b l e m ó w i osobistych sensów, p r z e z w y c i ę ż a n i u t y c h p r o b l e m ó w czy w y z w a l a n i u się o d n i c h (ta funkcja p r z y n a l e ż y d o p s y c h o l o g i i ) . W a r t o p r z y t y m z a z n a c z y ć , że w p s y c h o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j , zajmującej się egzystencją człowieka, n i e c h o d z i o taki s p o s ó b przezwyciężania p r o b l e m u psychologicznego, z jakim m a m y niekie­ dy d o c z y n i e n i a m i ę d z y i n n y m i w p r a k t y c e k l i n i c z n e j , a w i ę c n a przykład nie chodzi o eliminowanie niepożądanych zachowań i reak­ cji b ą d ź l i k w i d o w a n i e o p ó ź n i e ń czy w a d r o z w o j o w y c h . Specyfika p r o b l e m u p s y c h o l o g i c z n e g o jako p r o b l e m u e g z y s t e n c j a l n e g o w y ­ znacza r ó w n i e ż s p o s ó b jego r o z w i ą z a n i a , k t ó r y najogólniej p o l e g a n a p e ł n y m z r o z u m i e n i u p r z e z p o d m i o t — za p o ś r e d n i c t w e m b a d a c z a — istoty swojego p r o b l e m u , t z n . t k w i ą c e g o u jego p o d s t a w s e n s u osobistego, na ujrzeniu p r o b l e m u w kontekście całokształtu m i n i o ­ n y c h d o ś w i a d c z e ń i projekcji p r z y s z ł o ś c i , a n a s t ę p n i e n a r o z p o z n a n i u nowych możliwości interpretacyjnych. Rozwiązanie p r o b l e m u egzys­ t e n c j a l n e g o j e d n o s t k i jest z a t e m o s t a t e c z n i e r ó w n o z n a c z n e ze z m i a n ą jej s y s t e m u o s o b i s t y c h z n a c z e ń . R o z u m i e n i e , jako i n t e r p r e t a c j a h u m a n i s t y c z n a , jest m e t o d ą p o ­ znawczą u z n a w a n ą i w y k o r z y s t y w a n ą w n a u k a c h s p o ł e c z n y c h , g ł ó w ­ nie n a g r u n c i e f e n o m e n o l o g i i o r a z s y m b o l i c z n e g o i n t e r a k c j o n i z m u . C z o ł o w y m i jej p r o m o t o r a m i są W . D i l t h e y , M . W e b e r , G . M e a d ; w P o l s c e jest o n a r e p r e z e n t o w a n a m i ę d z y i n n y m i p r z e z E . M o k r z y c ­ kiego i M . Z i ó ł k o w s k i e g o . G ł ó w n ą p r z e s ł a n k ą r o z u m i e j ą c e j socjologii jest o b s e r w a c j a , że o t o w l u d z k i m s p o s o b i e życia r o z u m i e n i e s t a n o w i e l e m e n t a r n y akt p o z n a w c z y , k t ó r e g o r e z u l t a t e m jest w z a j e m n e p o r o 5

5

Rozumiejące poznanie w socjologii wiąże się z zainteresowaniem — rozwijanym w ramach tzw. nurtu etnograficznego — nowymi faktami współczesnej rzeczywistości społecznej, szczególnie przemianami reguł społecznego życia, wartości, roli instytucji itp. Przemiany te zmuszają ludzi — zdaniem socjologów — do poszukiwania nowych sposobów odczuwania i wyrażania siebie, nadawania sensu swojemu życiu, przeżywa­ nia utraty czy braku poczucia sensu (meaningless). Zob. Lifton 1970, Kotarba, Fontana 1984.

30

Maria Straś-Romanowska

^ m i e n i e m i ę d z y l u d ź m i . W o b e c p o w y ż s z e g o u z n a n o , że r o z u m i e n i e m o ż n a uczynić adekwatną metodą poznania także w naukach społe­ c z n y c h . G w a r a n t e m takiej m o ż l i w o ś c i w y d a j e się n i e k w e s t i o n o w a n a ^^efektywność r o z u m i e n i a w życiu p o t o c z n y m . W y r ó ż n i a się d w a g ł ó w n e s p o s o b y u j m o w a n i a p r o c e d u r y r o z u ­ mienia. Pierwszy, zwany intuicjonistycznym, to klasyczny wzorzec D i l t h e y o w s k i , w e d ł u g k t ó r e g o r o z u m i e n i e jest s w o i s t y m e k s p e r y ­ m e n t e m m y ś l o w y m , p o l e g a j ą c y m n a w c z u c i u się w p r z e ż y c i a d r u g i e j o s o b y , niejako p r z e ż y c i e jej p r z e ż y ć ( p r z e ż y c i e o d t w ó r c z e ) , z a ­ a k c e p t o w a n i e jej p o r z ą d k u w a r t o ś c i , p u n k t u w i d z e n i a p o t o , a b y u c h w y c i ć związek m i ę d z y o k r e ś l o n y m s e n s e m p o d m i o t o w y m a p o ­ s t ę p o w a n i e m j e d n o s t k i o r a z c e c h a m i w y t w o r ó w jego c z y n n o ś c i . I d e n t y f i k a c j a s e n s ó w leżących u p o d s t a w d z i a ł a ń p o d m i o t u m o ż l i w a jest dzięki t e m u , że l u d z i e żyjący w o k r e ś l o n e j k u l t u r z e posługują się s p o n t a n i c z n i e , n i e ś w i a d o m i e r e g u ł a m i i n t e r p r e t a c y j n y m i skła­ dającymi się n a „ d u c h a o b i e k t y w n e g o " tejże k u l t u r y . I n t u i c y j n e uchwycenie indywidualnych sensów w ramach danej kultury Dilthey określił m i a n e m r o z u m i e n i a , p r z e c i w s t a w i a j ą c je p o j ę c i u w y j a ś n i a n i a jako o d n o s z ą c e g o się d o p r o c e s ó w l o g i c z n e g o r o z u m o w a n i a , c h a r a k ­ teryzującego postępowanie badawcze w naukach przyrodniczych ( w g : K u d e r o w i c z 1987). M i m o l i c z n y c h p r ó b o p i s u p r o c e s u r o z u m i e n i a jako a k t u i n t u i c y j ­ n e g o jego m e c h a n i z m n i e jest d o k o ń c a j a s n y . W i a d o m o , że r o z u m i e ­ n i e t o coś więcej n i ż w i e d z a , ale n i e w i a d o m o d o k o ń c a , co t o jest. R o z u m i e n i e z a w i e r a w s t o s u n k u d o w i e d z y jako s y s t e m u informacji p e w i e n n a d d a t e k . Ó w n a d d a t e k , t o , co s p r a w i a , że r o z u m i e n i e jest c z y m ś więcej n i ż w i e d z a „ o t y m , ż e " i „ o t y m , j a k " , jest t r u d n y l u b wręcz niemożliwy do zidentyfikowania. Większość autorów pod­ k r e ś l a , że r o z u m i e n i e o p a r t e jest raczej n a p r o c e s a c h s y n t e z y i a n a l o ­ gii, w p r z e c i w i e ń s t w i e d o w y j a ś n i a n i a l o g i c z n e g o , a n g a ż u j ą c e g o p r o c e s y analizy i r ó ż n i c o w a n i a . N i e jest w i ę c r o z u m i e n i e ani z d o l ­ nością, ani funkcją z d o l n o ś c i , związaną z r a c j o n a l n y m i p r e c y z y j n y m o p i s e m czy wiedzą ( d e G e l d e r — z o b . w : B o u v e r e s s e , P a r r e t 1981). R o z u m i e n i e d r u g i e g o c z ł o w i e k a n i e zależy o d t e g o , ile o n i m w i e m y , lecz o d t e g o , n a ile g ł ę b o k o p o t r a f i m y w n i k n ą ć w jego s u b i e k t y w n y świat, w świat jego z n a c z e ń . S p e n g l e r ( z o b . w : B o u v e r e s s e , P a r r e t 1981) p o r ó w n u j e r o z u m i e n i e d o zjawiska w y g r y w a n i a w jakąkolwiek g r ę o c h a r a k t e r z e n i e l o s o w y m . P o d o b n i e — t w i e r d z i a u t o r — jak n i e

Główne idee

31

istnieje u n i w e r s a l n a i j e d n o z n a c z n a z a s a d a d o t y c z ą c a najlepszego czy s k u t e c z n e g o s p o s o b u w y g r y w a n i a , tak i w o d n i e s i e n i u d o r o z u m i e n i a nie m a takiej z a s a d y . N i e m n i e j j e d n a k n i e o z n a c z a t o , że idea w y g r y w a n i a i p o d o b n a d o niej idea r o z u m i e n i a n i e są d o s t ę p n e ś w i a d o m o ś c i . N i e u l e g a też w ą t p l i w o ś c i , że tak s a m o jak istnieje wiele s p o s o b ó w w y g r y w a n i a , tak też istnieje p r a w d o p o d o b n i e wiele s p o s o b ó w r o z u m i e n i a z n a c z e ń d r u g i e j o s o b y . M o ż l i w o ś c i t e n i e mają j e d n a k n i c w s p ó l n e g o z o d p o w i e d z i ą n a p y t a n i e o c z y n n i k i czy e l e m e n t y s k ł a d o w e r o z u m i e n i a t r a k t o w a n e g o jako c z y n n o ś ć o p a r t a n a r o z u m o w a n i u . S p e n g l e r t w i e r d z i , że r o z u m i e n i e n a l e ż y raczej d o kategorii s t a n ó w u m y s ł u czy p o s t a w k o n w e r s a c y j n y c h (conversational attitudes), u m o ż l i w i a j ą c y c h ogólną o c e n ę p o s t ę p o w a n i a o s o b y z p u n ­ k t u w i d z e n i a jej o s o b i s t y c h k r y t e r i ó w o d p o w i e d z i a l n o ś c i , a n i e d o kategorii czynności rozumowania. R o z u m i e n i e dotyczy b o w i e m p r z e d e w s z y s t k i m w y b o r u , ściślej — p o w o d u , s u b i e k t y w n e j racji uzasadniającej w y b ó r , zwłaszcza w y b ó r m o r a l n y (morał choice), n i e zaś p r a k t y c z n e g o d z i a ł a n i a , u k t ó r e g o p o d s t a w leży w y ć w i c z o n a u m i e j ę t n o ś ć czy r a c j o n a l n o ś ć z w i ą z a n a z i n t e l e k t e m , a w i ę c z t a k i m i u m i e j ę t n o ś c i a m i , jak r o z u m o w a n i e , p r z e w i d y w a n i e , k a l k u l o w a n i e . Jest w i ę c r o z u m i e n i e s w o i s t y m p r z y p i s y w a n i e m (ascription) odpo­ w i e d z i a l n o ś c i za w y b ó r d z i a ł a n i a , n i e zaś o p i s y w a n i e m (descriptioń) m e c h a n i z m u działania. Drugi sposób ujmowania procedury rozumienia humanistycznego to s p o s ó b z w a n y b e r m e n e u t y c z n o - h i s t o r y c z n y m , k t ó r e g o p r e k u r s o r e m jest M . W e b e r . W t y m m o d e l u r o z u m i e n i e o p i e r a się n a z a ł o ż e n i u ' r a c j o n a l n o ś c i c z ł o w i e k a , n a z a ł o ż e n i u , że działania j e d n o s t k i wynikają z jej w i e d z y , s y s t e m u w a r t o ś c i ( s e n s ó w ) i są n a s t a w i o n e n a realizację o k r e ś l o n y c h , ś w i a d o m i e p r z y j ę t y c h celów. R o z p o z n a n i e z w i ą z k u m i ę d z y w i e d z ą p o d m i o t u , p o r z ą d k i e m jego w a r t o ś c i a d z i a ł a n i e m jest swoistym wyjaśnianiem, polegającym na strukturalizowaniu rzeczy­ wistości p o d m i o t o w e j i c z y n i e n i u jej p r z e z t o z r o z u m i a ł ą , stąd t e n t y p r o z u m i e n i a n a z y w a n y jest też i n s t r u m e n t a l n y m l u b „ w y j a ś ­ n i a j ą c y m " ( z o b . K m i t a 1977, K r a s n o d ę b s k i 1986). J a k w i d a ć , r o z u ­ mienie w podejściu nawiązującym do tradycji Weberowskiej — m i m o że d e f i n i o w a n e inaczej n i ż r o z u m i e n i e w t r a d y c j i D i l t h e y o w skiej — d o t y c z y w istocie r ó w n i e ż u s t a l a n i a z w i ą z k u m i ę d z y p r z e b i e ­ g i e m d z i a ł a n i a p o d m i o t u a s e n s e m t k w i ą c y m u jego p o d s t a w , t y l e że ma ono charakter czynności racjonalnej, opartej na zasadach logiki;

32

Maria Straś-Romanowska

jest w t y m ujęciu r o z u m i e n i e p o p r o s t u jedną z p o s t a c i w y j a ś n i a n i a d e d u k c y j n e g o ( K m i t a 1977). W s p ó ł c z e ś n i socjologowie k u l t u r y najczęściej nawiązują d o a n t y naturalizmu Weberowskiego i tym samym do modelu rozumienia jako h u m a n i s t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i „ w y j a ś n i a j ą c e j " ( z o b . M o k r z y c k i 1971, T o p o l s k i 1992, Z i ó ł k o w s k i 1981). Pojęcie s e n s u o z n a c z a w t y m m o d e l u k u l t u r o w ą r e g u ł ę , n o r m ę , t y p o w ą dla d a n e j s p o ł e c z ­ n o ś c i . P r z y j m u j e się w n i m , że działania człowieka są r e g u l o w a n e s p o ł e c z n i e u k s z t a ł t o w a n y m i w z o r c a m i , i chcąc z r o z u m i e ć k o n k r e t n e d z i a ł a n i e j e d n o s t k i , t r z e b a o d w o ł a ć się d o jej w i e d z y n a t e m a t p r a w i d ł o w o ś c i f u n k c j o n o w a n i a z b i o r o w o ś c i , w której ta j e d n o s t k a żyje. D l a M . Z i ó ł k o w s k i e g o n a { W y k ł a d r o z u m i e n i e w swej istocie jest p r z y p i s y w a n i e m j e d n o s t c e s t a n u ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z n e j . „ R o ­ z u m i e n i e t o ujęcie d z i a ł a ń za p o m o c ą k u l t u r o w y c h k a t e g o r i i o r a z przypisywanie działaniom stanów świadomości społecznej" (Ziół­ k o w s k i 1 9 8 1 : 2 0 ) . T a k w i ę c r o z u m i e n i e n a g r u n c i e socjologii h u m a n i s t y c z n e j s p r o w a d z a się d o k u l t u r o w e j klasyfikacji d a n e g o działania oraz do odtworzenia w świadomości indywidualnej stanu świadomości społecznej („stypologizowanego sensu k u l t u r o w e g o " ) . A d a p t a c j a r o z u m i e j ą c e g o m o d e l u d o p s y c h o l o g i i , czyniącej o b i e k ­ t e m s w e g o z a i n t e r e s o w a n i a e g z y s t e n c j a l n e p r o b l e m y człowieka, w y ­ daje się w p e ł n i u p r a w n i o n a w świetle a n t r o p o l o g i c z n y c h z a ł o ż e ń o ludzkiej n a t u r z e , o o s o b o w e j istocie człowieka o r a z o f e n o m e n o l o ­ g i c z n y m świecie z n a c z e ń jako p o d s t a w i e jego i n t e n c j o n a l n e g o s p o s o ­ b u istnienia. O d p o w i a d a także na społeczne zapotrzebowanie, które m a n i f e s t u j e się n a r a s t a n i e m p r o b l e m ó w w s p ó ł c z e s n e g o człowieka, r o z p o z n a w a n y c h c o r a z częściej jako p r o b l e m y e g z y s t e n c j a l n e , a n i e t y l k o jako p r o b l e m y m a t e r i a l n e i p r a g m a t y c z n e , z w i ą z a n e z realizacją szeroko pojętych celów przystosowawczych. W y p e ł n i a poza t y m lukę b a d a w c z ą , jaka p o w s t a ł a w s k u t e k j e d n o s t r o n n e g o , r e d u k c j o n i s t y c z n e g o d e f i n i o w a n i a i b a d a n i a zjawisk p s y c h o l o g i c z n y c h w y ł ą c z n i e w t e r m i n a c h f i z y k a l i s t y c z n y c h , najogólniej — w t e r m i n a c h n i e z a l e ż ­ n y c h o d p o d m i o t u , c h o ć często d o s t ę p n y c h jego ś w i a d o m o ś c i p r z y ­ czyn i skutków. Cel p o z n a n i a r o z u m i e j ą c e g o n a g r u n c i e p s y c h o l o g i i w y n i k a ze specyfiki o g ó l n e g o z a d a n i a tej d y s c y p l i n y jako n a u k i h u m a n i s t y c z n e j . Z a d a n i e t o s p o s t r z e g a m y p r z e d e w s z y s t k i m jako o p i s — w celu z r o z u m i e n i a — s u b i e k t y w n e g o ś w i a t a z n a c z e ń , leżących u p o d s t a w

Główne idee

33

i n t e n c j o n a l n e g o z a c h o w a n i a się j e d n o s t k i ( p o s t ę p o w a n i a ) oraz jej przeżyć. Zachowanie intencjonalne, zwane niekiedy zachowaniem w p e ł n i m o t y w o w a n y m ( z o b . T a y l o r 1985), o r a z p r z e ż y c i a należą — obok zjawisk e t y c z n y c h , r e l i g i j n y c h , e s t e t y c z n y c h i t p . — d o zjawisk spornych, bo niejednoznacznych, n i e u c h w y t n y c h przy pomocy ost­ r y c h , p r e c y z y j n y c h k r y t e r i ó w f i z y k a l i s t y c z n y c h . I c h specyfika polega na t y m , że są o n e c z ę ś c i o w o z a l e ż n e o d s p o s o b u , w jaki j e d n o s t k a M s p o s t r z e g a i i n t e r p r e t u j e s y t u a c j ę , a w i ę c o d jej o s o b i s t y c h z n a c z e ń , s t a n o w i ą c y c h w e w n ę t r z n e k r y t e r i u m u s t o s u n k o w a n i a się d o z d a r z e ń , ich w a r t o ś c i o w a n i a . Z n a c z e n i a z a ś , jako fakty f e n o m e n o l o g i c z n e , a n i e fizykalistyczne, są n i e r e d u k o w a l n e i n i e s p r o w a d z a l n e d o d a ­ n y c h o b s e r w a c y j n y c h , n i e dają się w i ę c ściśle o p e r a c j o n a l i z o w a ć i m i e r z y ć . M o ż n a je n a t o m i a s t p o z n a w a ć m e t o d ą k o l e j n y c h p r z y ­ bliżeń ( i n t e r p r e t a c j i ) p o p r z e z d o c i e r a n i e d o t e g o , w c z y m są w y r a ż a ­ n e czy s y m b o l i z o w a n e , t j . d o p r a g n i e ń , c e l ó w ż y c i o w y c h , z a a n ­ gażowań, wierzeń religijnych, przeświadczeń światopoglądowych i m o r a l n y c h , do preferencji estetycznych, a także poprzez wgląd w konkretne, indywidualne wybory życiowe . Dekodowanie osobi­ stych z n a c z e ń n a tle c a ł o k s z t a ł t u dziejów j e d n o s t k i , p o p r z e z r o z p o ­ z n a w a n i e i n d y w i d u a l n e j s y m b o l i k i jej życia n i e m i e ś c i się w r a m a c h p r z y r o d o z n a w s t w a , lecz n a l e ż y d o h e r m e n e u t y k i ( z o b . r o z p r a w ę B. Bartosz w niniejszym tomie). *J ^K<>U o= \ v

6

Naszej próby sformułowania podstaw badawczych psychologii rozumiejącej n i e t r a k t u j e m y j e d n a k w y ł ą c z n i e jako p r z e n i e s i e n i a n a g r u n t p s y c h o l o g i i jednej z d w u w s k a z a n y c h wcześniej o d m i a n antynaturalizmu, obecnego w naukach społecznych. Sądzimy b o ­ w i e m , że p s y c h o l o g i c z n a p r o b l e m a t y k a e g z y s t e n c j a l n a m a swoje własne, specyficzne aspekty, które należy uwzględnić. W związku z t y m n a p r z y k ł a d w y d a j e się, że e l e m e n t y o b u wersji i n t e r p r e t a c j i humanistycznej — intuicjonistyczna oraz instrumentalna — mogą na obszarze psychologii z powodzeniem współwystępować. Po pierwsze b o w i e m związek m i ę d z y s e n s e m o s o b i s t y m p o d m i o t u a jego z a c h o ­ w a n i e m się n i e jest ani w p e ł n i r a c j o n a l n y , jak p r z y j m u j e W e b e r i k o n t y n u a t o r z y jego m y ś l i , ani też całkowicie p o z a l o g i c z n y , jak

6

Pojmowanie znaczenia jako treści przeżyć osobistych wydaje się w swej istocie bliskie Diltheyowskiemu rozumieniu znaczenia jako „kategorii życia" wypełnionej historyczną treścią i wpływającej na ludzkie działania (Kuderowicz 1981).

34

Maria Straś-Romanowska

z a k ł a d a D i l t h e y , lecz p r z y p u s z c z a l n i e i taki, i taki. P o d r u g i e , n i e warto — a chyba i nie sposób — dążyć do całkowitego wyeliminowa­ nia intuicji z a k t u p o z n a n i a . N i e t y l k o w h u m a n i s t y c e , jak w i a d o m o , p e ł n i o n a t r u d n ą d o p r z e c e n i e n i a r o l ę , c h o ć jest t o rola o c z y w i ś c i e n i e w y s t a r c z a j ą c a w b a d a n i u n a u k o w y m , jakkolwiek b y je p o j m o w a ć . O s t a t e c z n i e n i e w y d a j e się, a b y w p s y c h o l o g i c z n y m b a d a n i u r o z u ­ m i e j ą c y m ważniejszy był rodzaj p r o c e d u r y i n t e r p r e t a c y j n e j , p r o w a ­ dzącej d o o d k r y c i a i n d y w i d u a l n y c h z n a c z e ń , lecz t o , a b y r e z u l t a t y i n t e r p r e t a c j i p s y c h o l o g i c z n e j (redefinicje o s o b i s t y c h z n a c z e ń i r e k o n ­ s t r u k c j a f o r m y życia p o d m i o t u ) d a ł y się i n t e r s u b i e k t y w n i e k o n t ­ r o l o w a ć i k o m u n i k o w a ć . P r z y j m u j ą c b o w i e m p o g l ą d , że i n t e r s u b i e k tywaość (konsensus badaczy) stanowi ważny warunek badania nau­ k o w e g o w e w s z y s t k i c h jego d z i e d z i n a c h , t a k ż e h u m a n i s t y c z n y c h , należy dążyć do wypracowania p r o c e d u r , które w możliwie najwyż­ s z y m s t o p n i u z a b e z p i e c z a ł y b y s p e ł n i e n i e t e g o w a r u n k u ; w y m a g a to s k o n c e n t r o w a n i a o g r o m n e g o w y s i ł k u b a d a c z y o p o w i a d a j ą c y c h się za humanistycznym poznaniem w psychologii, gdyż przestrzeganie w a r u n k u i n t e r s u b i e k t y w n o ś c i s t a n o w i najsłabszy p u n k t rozumiejącej p s y c h o l o g i i i z a r a z e m największą d o p r z e z w y c i ę ż e n i a t r u d n o ś ć . T r u d n o ś ć t ę p r ó b u j e się zresztą w r o z m a i t y s p o s ó b p o k o n y w a ć , m i ę d z y i n n y m i p r z e z o d w o ł y w a n i e się — p o d c z a s o d k r y w a n i a o s o b i s t y c h s e n s ó w p o d m i o t u o r a z u s t a l a n i a jego i n d y w i d u a l n e g o p o r z ą d k u z n a c z e n i o w e g o — d o faktów z e w n ę t r z n y c h , z d a r z e ń , k o n ­ k r e t n y c h s p o s o b ó w p o s t ę p o w a n i a o s o b y , w y t w o r ó w jej d z i a ł a ń , jako ostatecznego, choć tylko przybliżonego k r y t e r i u m jednoznaczności w y p o w i a d a n y c h p r z e z nią s ą d ó w o r a z k r y t e r i u m z g o d n o ś c i p e r s p e k ­ tywy osoby badanej i badacza. W a ż n y m sposobem przezwyciężania trudności/ w u z y s k i w a n i u r z e c z y w i s t e g o p o r o z u m i e n i a jest d ą ż e n i e b a d a c z a /do m a k s y m a l n e j b e z s t r o n n o ś c i , z a w i e s z e n i a czy „ w z i ę c i a w n a w i a s " — n a o k o l i c z n o ś ć b a d a n i a — w ł a s n y c h o c e n , projekcji, z a a n g a ż o w a ń o r a z d ą ż e n i e d o pełnej o t w a r t o ś c i n a o d m i e n n y świat d r u g i e g o człowieka. R o z u m i e n i e najwyższej m i a r y t o t a k i e , k t ó r e d o t y c z y całkowicie o b c e g o człowieka, odsłaniającego p r z e d n a m i s y s t e m w a r t o ś c i n i e ­ z g o d n y ani z s y s t e m e m w a r t o ś c i naszej k u l t u r y , ani z n a s z y m o s o b i s t y m p o r z ą d k i e m w a r t o ś c i . D o z r o z u m i e n i a takiego człowieka n i e w y s t a r c z y p r a w d o p o d o b n i e ani t y l k o s a m a intuicja, ani s a m o , c h o ć b y n a j s p r a w n i e j s z e , w y j a ś n i a n i e d e d u k c y j n e . N i e s t e t y , t r z e b a się

Główne idee

35

p o g o d z i ć o s t a t e c z n i e z t y m , że h e r m e n e u t y c z n y k r ą g w b a d a n i u r o z u m i e j ą c y m jest w z a s a d z i e n i e d o u n i k n i ę c i a i p r z y p u s z c z a l n i e n i g d y n i e d a się całkowicie p r z e z w y c i ę ż y ć , co w y n i k a ze specyfiki b a d a n i a r o z u m i e j ą c e g o o r a z z o s o b l i w o ś c i p r z e d m i o t u , jakiego o n o dotyczy. T a specyfika s p r a w i a , że z a w s z e p o z o s t a n i e jakiś s t o p i e ń n i e d o m ó w i e n i a , o b s z a r o s o b i s t e j t a j e m n i c y , cień n i e p e w n o ś c i . W i ą ż e się to z j e d n e j s t r o n y z t y m , że k a ż d e r o z u m i e n i e jest niejako n a z n a c z o n e z n a m i e n i e m „ p r z e d r o z u m i e n i a " b a d a c z a — jego w i e d z ą , doświadczeniem, porządkiem wartości i nie sposób w pełni, nawet p r z y najlepszej w o l i , w y e l i m i n o w a ć w p ł y w o w e g o p r z e d r o z u m i e n i a ; jest o n o w r ę c z d o p e w n e g o s t o p n i a k o n i e c z n e , a b y s a m p r o c e s rozumienia mógł nastąpić. Z drugiej strony nieprzeniknioność subie­ ktywnego świata, nieprzekraczalność barier jednostkowej ś w i a d o m o ­ ści ( z o b . J a m e s 1908) s p r a w i a , że d a r e m n y jest t r u d d ą ż e n i a d o p e ł n e g o w g l ą d u w ludzką ś w i a d o m o ś ć . Z d a n i e s o b i e s p r a w y z tej wyjątkowości p r z e d m i o t u h u m a ­ nistycznego poznania oraz naturalnych ograniczeń wpisanych w m e ­ todę rozumiejącą nie m o ż e jednak zwalniać badacza z obowiązku dążenia — n a t y l e , n a ile t o m o ż l i w e — d o u d o s k o n a l a n i a przyjętej procedury. T a k więc starania o respektowanie zasady k o n s e n s u s u w h u m a n i s t y c e jak n a j b a r d z i e j obowiązują, t y l e że z a s a d a ta n i e d o t y c z y faktów o b s e r w a c y j n y c h , e m p i r y c z n y c h , dających się ująć w j e d n o z n a c z n e , l i c z b o w e k a t e g o r i e , lecz z n a c z e ń ; k r y t e r i a i n t e r subiektywności muszą tu więc mieć charakter jakościowy, opisowy. P o d s u m o w u j ą c wątek d o t y c z ą c y u z a s a d n i e n i a a d a p t a c j i r o z u m i e ­ jącego m o d e l u p o z n a n i a d o p s y c h o l o g i i , w a r t o p o d k r e ś l i ć n a s t ę p u j ą ­ ce tezy. P o p i e r w s z e — p o z n a n i e r o z u m i e j ą c e t o p o z n a n i e o d n o s z ą c e się d o ś w i a d o m e g o p o d m i o t u , p r z e ż y w a j ą c e g o świat i swoje w n i m istnienie z p u n k t u widzenia systemu osobistych znaczeń, w t y m osobliwie z p u n k t u widzenia znaczeń dotyczących wartości obiektyw­ nych. P o drugie — celem psychologicznego poznania rozumiejącego jest d o t a r c i e d o świata o s o b i s t y c h s e n s ó w o r a z r o z p o z n a n i e i o p i s a n i e tzw. związku sensu, tj. związku p r o b l e m u psychologicznego (przeży­ cia, w y b o r u , p o s t ę p o w a n i a o s o b y ) z jej w ł a s n y m p o r z ą d k i e m z n a c z e ­ niowym. P o trzecie — pełne zrozumienie osoby obejmuje, oprócz rozpoznania konkretnego związku sensu, także odkrycie genezy o w e g o z w i ą z k u , t z n . u j r z e n i e go n a tle c a ł o k s z t a ł t u d o ś w i a d c z e n i a i n d y w i d u a l n e g o . W y m a g a t o jak n a j w i e r n i e j s z e g o o d t w o r z e n i a całej

36

Maria Straś-Romanowska

d r o g i życiowej o s o b y — z a r ó w n o p r z e s z ł o ś c i , jak i p r o j e k t ó w przyszłości, a także wszelkich aktualnych zaangażowań i uwikłań. J e s t w i ę c r o z u m i e n i e d r u g i e j o s o b y niejako o d k r y w a n i e m i n d y w i ­ d u a l n e j „ l o g i k i " czy dialektyki jej życia, z m i e r z a j ą c y m d o u c h w y c e ­ n i a o k r e ś l o n e g o z w i ą z k u s e n s u jako e l e m e n t u większej całości, jaką s t a n o w i cała egzystencja j e d n o s t k i . R o z u m i e n i e człowieka jest z a t e m o s t a t e c z n i e r o z u m i e n i e m s e n s u i n d y w i d u a l n e g o życia ( p o r . U c h n a s t 1 9 8 3 , W ę g r z e c k i 1992), co m o ż n a określić jako rozumienie indywidualnego prawa egzystencji. W a r t o n a d m i e n i ć , że k a t e g o r i a s e n s u , z n a c z e n i a , aczkolwiek s t o s o w a n a często w l i t e r a t u r z e a n t r o p o l o g i c z n e j z a m i e n n i e z t e r ­ m i n e m „ m o t y w a c j a " , n i e o z n a c z a w y ł ą c z n i e — tak jak w t r a d y c y j n e j p s y c h o l o g i i — celu czy p r a g n i e n i a z w i ą z a n e g o ze s t r u k t u r ą p o t r z e b . Pojęcie s e n s u o d n o s i się p r z e d e w s z y s t k i m d o racji n a d r z ę d n e j w z g l ę d e m o w e g o celu czy p r a g n i e n i a , d o o s o b i s t y c h p r z y c z y n , intencji, stanowiących podmiotowe, osobiste uzasadnienie takiego, a n i e i n n e g o w y b o r u . C h o d z i s z c z e g ó l n i e , c h o ć n i e t y l k o , o racje n a l e ż ą c e d o p o r z ą d k u m o r a l n e g o , ś w i a t o p o g l ą d o w e g o , k t ó r y jest związany z poczuciem odpowiedzialności.

Rozumiejąca psychologia personalistyczno-egzystencjalna a rozumiejąca socjologia kultury

J e d n y m z g ł ó w n y c h założeń socjologii rozumiejącej jest — p r z y p o ­ m n i j m y — teza o i s t n i e n i u s p o ł e c z n o - k u l t u r o w y c h s e n s ó w o r a z wypracowanych kulturowo reguł interpretacji zdarzeń. O w e sensy ( n a z y w a n e w l i t e r a t u r z e socjologicznej t a k ż e w a r t o ś c i a m i l u b m o t y ­ w a m i ) s t a n o w i ą z jednej s t r o n y — w s k o n k r e t y z o w a n e j f o r m i e — p r z e d m i o t z a i n t e r e s o w a n i a socjologów k u l t u r y , z d r u g i e j zaś są podstawą porozumienia między ludźmi, w tym również badacza z osobą b a d a n ą . S p o ł e c z n e z a c h o w a n i e j e d n o s t k i o p i e r a się n a w i e d z y o s e n s a c h t y p o w y c h dla k u l t u r y , w której żyje j e d n o s t k a . S e n s jest z a w s z e p i e r w o t n y w o b e c j e d n o s t k o w e g o czy z b i o r o w e g o działania. Socjologia z m i e r z a w i ę c d o identyfikacji l u d z k i c h z a c h o w a ń jako faktów s p o ł e c z n o - k u l t u r o w y c h ( n p . r y t u a ł u , o b y c z a j u ) o r a z d o i d e n -

Główne idee

37

tyfikacji z a c h o w a ń i n d y w i d u a l n y c h w k a t e g o r i a c h i n t e r s u b i e k t y w n e g o s e n s u k u l t u r o w e g o ( n o r m y e t y c z n e j , s y s t e m u religijnego, s t a n ­ d a r d u g r u p y o d n i e s i e n i a itp.) p o p r z e z o d w o ł a n i e się d o p r a w i d ł o w o ­ ści f u n k c j o n o w a n i a z b i o r o w o ś c i — u t r w a l o n y c h w p o s t a c i w z o r ó w danej k u l t u r y . C h o d z i o r o z p o z n a n i e w życiu j e d n o s t e k s e n s ó w k u l t u r o w y c h , c h a r a k t e r y s t y c z n y c h dla o k r e ś l o n e j s p o ł e c z n o ś c i . W p s y c h o l o g i i r o z u m i e j ą c e j odwołującej się d o z a ł o ż e ń i n t e r ­ pretacji h u m a n i s t y c z n e j p o d k r e ś l a się z kolei — n i e k w e s t i o n u j ą c roli k u l t u r y — w p ł y w o s o b i s t e g o d o ś w i a d c z e n i a , n i e p o w t a r z a l n e j drogi ż y c i o w e j , i n d y w i d u a l n e g o c h a r a k t e r u p r z e ż y ć n a t r e ś ć ś w i a d o ­ m o ś c i j e d n o s t k i . K o n t e k s t e m r o z u m i e n i a dla p s y c h o l o g a jest w i ę c nie tyle k u l t u r a i r e g u ł y s p o ł e c z n e g o f u n k c j o n o w a n i a z b i o r o w o ś c i , ^ ' ile o s o b i s t a h i s t o r i a życia j e d n o s t k i , jej n i e p o w t a r z a l n y l o s ; b e z V tego k o n t e k s t u r o z p o z n a n i e o s o b i s t y c h s e n s ó w i z r o z u m i e n i e p r z e ż y ć j e d n o s t k i , jej p r o b l e m ó w , n i e w y d a j e się w p e ł n i m o ż l i w e . Z a t e m celem p s y c h o l o g i i r o z u m i e j ą c e j jest — w p r z e c i w i e ń s t w i e d o s o ­ cjologii r o z u m i e j ą c e j — o d s ł o n i ę c i e p o d m i o t o w e g o , p r z e ż y c i o w e g o aspektu zachowania oraz dotarcie do najbardziej osobistej, su­ b i e k t y w n e j w a r s t w y z n a c z e n i a jako b e z p o ś r e d n i e j p o d s t a w y p r z e ż y ć j e d n o s t k i , jej p o s t ę p o w a n i a i s p o s o b u p r o b l e m a t y z o w a n i a p r z e z nią z d a r z e ń r z e c z y w i s t o ś c i . I n n y m i s ł o w y , p s y c h o l o g a i n t e r e s u j e t o , o d czego socjolog s t a r a się a b s t r a h o w a ć — cały p s y c h o l o g i c z n y , s u b i e k t y w n y k o n t e k s t i n d y w i d u a l n e g o działania w s p o ł e c z n y m ś w i e ­ cie, a w i ę c t o , jakie o s o b i s t e p r o b l e m y p r z e ż y w a j e d n o s t k a , jakiego rodzaju d y l e m a t y rozgrywają się w jej f e n o m e n o l o g i c z n y m świecie, jaka jest ich g e n e z a o r a z jakie są ź r ó d ł a o s t a t e c z n e g o w y b o r u p o s t a w y czy z a c h o w a n i a . v

I d e n t y f i k a c j a s y s t e m u z n a c z e ń p o d m i o t u d o k o n u j e się p r z e z p r y z m a t i n d y w i d u a l n e j s y m b o l i k i jego życia, w y r a ż o n e j w o s o b i s t y c h przekonaniach, preferencjach, zaangażowaniach, decyzjach życio­ w y c h i ich o c e n a c h , p r a g n i e n i a c h i p l a n a c h , p r z y p o m o c y w i e d z y i całokształtu doświadczenia badacza. Znaczenia p o d m i o t u , aczkol­ wiek w y r a ż a n e j ę z y k i e m s p o ł e c z e ń s t w a , d o k t ó r e g o n a l e ż y p o d m i o t , oraz i d e n t y f i k o w a n e p o p r z e z o g ó l n e ^kategorie i n t e r s u b i e k t y w n e , zawsze noszą z n a m i ę o s o b i s t e j i n t e r p r e t a c j i , s u b i e k t y w n e g o k o n t e k ­ stu, w j a k i m się t w o r z ą , i n d y w i d u a l n e j biografii, u z y s k u j ą c n i e p o ­ w t a r z a l n y w y m i a r . Zawierają — o p r ó c z s e n s u s p o ł e c z n e g o — t a k ż e sens s u b i e k t y w n y . S u b i e k t y w n y a s p e k t z n a c z e n i a w y z n a c z o n y jest

Maria Straś-Romanowska

38

p r z e z całokształt p s y c h o l o g i c z n y c h p r o c e s ó w w a r t o ś c i o w a n i a i i n t e r ­ p r e t o w a n i a z d a r z e ń , tak i n t e l e k t u a l n o - a n a l i t y c z n y c h , jak i i n t u i c y j n o - s y n t e t y c z n y c h , u r u c h a m i a n y c h w r ó ż n o r o d n y c h s y t u a c j a c h w ciągu całego życia j e d n o s t k i . O t ó ż t e w ł a ś n i e p r o c e s y , ich k o n t e k s t s y ­ tuacyjny oraz rezultaty w postaci systemu osobistych znaczeń, n a d a w a n y c h czy o d c z y t y w a n y c h w s p o ł e c z n y m świecie, s t a n o w i ą przedmiot uwagi psychologii rozumiejącej. P o d s u m o w u j ą c , celem psychologii rozumiejącej jest jak najwier­ niejsze o d c z y t a n i e świata s u b i e k t y w n o ś c i , t j . i n d y w i d u a l n y c h s p o s o ­ bów, w a r u n k ó w i prawidłowości nadawania znaczeń faktom rzeczywi­ stości. T e n opis m a w z a m i e r z e n i u psychologii rozumiejącej służyć p o s z e r z a n i u p o l a ś w i a d o m o ś c i p o d m i o t u ( s a m o r o z u m i e n i u ) oraz r o z ­ w i ą z y w a n i u n a tej d r o d z e jego p r o b l e m ó w egzystencjalnych (zob. s. 2 9 ) ; w o s t a t e c z n y m efekcie m a służyć rozwojowi o s o b o w e m u człowieka. Z a t e m ś w i a d o m y s p o s ó b bycia człowieka, o p a r t y n a p r z e ż y ­ ciach i refleksji, skłania d o w y k o r z y s t a n i a w b a d a n i u p s y c h o l o g i c z n y m p r o c e d u r r o z u m i e j ą c y c h , a dziejowość człowieka, o s a d z e n i e go w cza­ sowej p e r s p e k t y w i e , w historii w ł a s n e g o życia, w y z n a c z a taki c h a r a k t e r tego r o z u m i e n i a , k t ó r y nadaje m u c e c h y m e t o d y h i s t o r y c z n e j . 7

5.

R o z u m i e j ą c a psychologia personalistyczno-egzystencjalna w o b e c p o k r e w n y c h nurtów psychologicznych

Realizując z a m y s ł s f o r m u ł o w a n i a p o d s t a w o w y c h z a ł o ż e ń t e o r e ­ t y c z n y c h i m e t o d o l o g i c z n y c h uzasadniających p o s z u k i w a n i e n i e m a n i p u l a c y j n y c h t e c h n i k b a d a n i a c z ł o w i e k a - o s o b y , u z n a j e m y celowość 7

O metodzie historycznej jako jednej z metod naukowych pisze J. M. Bocheński (1992). Autor charakteryzuje tę metodę jako opisową, formułującą zdania szczegółowe (idiografizm), nieindukcyjną, stosującą zasadę redukcji (wyjaśnianie poprzez wskazanie indywidualnego czynnika danego zjawiska). Metoda historyczna stanowi przeciwieńst­ wo metody przyrodniczej, opartej na indukcji. Celem badania historycznego jest analiza tekstów — często zdeformowanych w wyniku błędów transkrypcji — aby odtworzyć tekst oryginalny, a następnie poddać go interpretacji według określonego systemu aksjomatycznego. To, co zasadniczo różni metodę historyczną od przyrodniczej, to dziedzina badań. Rezultaty zaś uzyskane dzięki zastosowaniu każdej z metod są — w sensie wartości naukowej — równoważne (zob. też Topolski 1992).

Główne idee

39

z a z n a c z e n i a własnej t o ż s a m o ś c i b a d a w c z e j (a w i ę c i o d r ę b n o ś c i ) p o p r z e z o d n i e s i e n i e p r z y j ę t y c h z a ł o ż e ń d o f u n d a m e n t a l n y c h idei c h a r a k t e r y z u j ą c y c h n u r t y p o k r e w n e . W y b r a l i ś m y takie n u r t y , k t ó r e b ą d ź p o d e j m u j ą p o d o b n ą p r o b l e m a t y k ę b a d a w c z ą i posługują się t y m samym aparatem pojęciowym (eksperymentalna psychologia pozna­ wcza), b ą d ź odwołują się d o t y c h s a m y c h k o r z e n i ( i n t r o s p e k c j o n i z m ) , bądź stosują t e n s a m o g ó l n y m o d e l p o z n a w c z y ( p s y c h o a n a l i z a ) , b ą d ź wreszcie należą d o tej samej r o d z i n y t e o r e t y c z n e j ze w z g l ę d u n a m e t a t e o r i ę , lecz n i e c o o d m i e n n i e rozkładają a k c e n t y ( p s y c h o l o g i a humanistyczno-egzystencjalna).

Psychologia personalistyczno-egzystencjalna a tradycyjna psychologia humanistyczna

Przedstawiony zarys projektu h u m a n i s t y c z n e g o p a r a d y g m a t u psy­ chologii o s o b o w o ś c i jako p s y c h o l o g i i p e r s o n a l i s t y c z n e j , zajmującej się e g z y s t e n c j a l n y m i p r o b l e m a m i człowieka, n i e a s p i r u j e d o m i a n a całkowicie n o w e g o , o r y g i n a l n e g o . W i e l e idei z a w a r t y c h w t y m projekcie odnaleźć m o ż n a na przykład w pracach badaczy reprezen­ tujących r o z l e g ł y n u r t a m e r y k a ń s k i e j p s y c h o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j (A. M a s l o w , C . R o g e r s , R . M a y ) . P r a c e t e okazały się zresztą j e d n y m z z a s a d n i c z y c h ź r ó d e ł i n s p i r u j ą c y c h czy w r ę c z p r o w o k u j ą c y c h n a s z e w ł a s n e p o s z u k i w a n i a „ p s y c h o l o g i i n a m i a r ę c z ł o w i e k a " i skłoniły d o sformułowania poglądów, zawartych między innymi w niniejszym a r t y k u l e . N i e p r z e k o n y w a j ą c e w y d a ł y się n a m b o w i e m o p t y m i s t y c z n e założenia a m e r y k a ń s k i e j p s y c h o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j co d o „ d o b r e j " n a t u r y l u d z k i e j ; k o n t r o w e r s j e b u d z i ł y n i e p r e c y z y j n e i często n i e ­ k o n s e k w e n t n e o d n o ś n i k i d o filozofii e g z y s t e n c j a l n o - f e n o m e n o l o g i c z nej ( n p . teza o o r g a n i z m a l n y m czy i n s t y n k t o i d a l n y m c h a r a k t e r z e przeżyć, ewolucjonistyczny model rozwoju osobowości, stanowisko w k w e s t i i roli s p o ł e c z e ń s t w a i t d . ) , raził n a s t a k ż e p r z e s a d n i e s w o b o d n y , w r ę c z e s e i s t y c z n y język. N a j b l i ż s z e związki łączą n a s z p u n k t w i d z e n i a , d o t y c z ą c y o s o b o ­ w o ś c i o w e j p r o b l e m a t y k i p s y c h o l o g i c z n e j , z e u r o p e j s k ą myślą e g z y ­ stencjalną, r e p r e z e n t o w a n ą p r z e z L . B i n s w a n g e r a i M . Bossa ( z o b . U c h n a s t 1 9 8 3 , H a l l , L i n d z e y 1990) o r a z V . F r a n k l a ( 1 9 7 8 , 1984).

40

Maria Straś-Romanowska

O d n a j d u j e m y w s p ó l n e k o r z e n i e filozoficzne ( e g z y s t e n c j a l i z m i f e n o ­ m e n o l o g i a ) , p o d o b n e założenia o n t o l o g i c z n e ( a n t y n a t u r a l i z m ) , p o ­ d o b n ą definicję p r o b l e m a t y k i p s y c h o l o g i c z n e j jako p r o b l e m a t y k i egzystencjalnej ( p r z e ż y ć , w y b o r ó w ż y c i o w y c h , r o z w o j u o s o b o w e g o ) , a także ten sam typ ogólnego podejścia epistemologicznego (poznanie rozumiejące). M a m y jednak poczucie względnej odrębności. D o t y ­ czy o n a co p r a w d a k w e s t i i d r u g o r z ę d n y c h , k t ó r e j e d n a k u w a ż a m y za i s t o t n e n a t y l e , a b y t u o n i c h c h o ć b y p o k r ó t c e w s p o m n i e ć , określają o n e b o w i e m specyfikę naszej własnej opcji t e o r e t y c z n e j . O t o n i e k t ó r e z nich. W kwestii p r z e d m i o t u stanowisko nasze zakłada — p o d o b n i e jak s t a n o w i s k o k l a s y k ó w p s y c h o l o g i i e g z y s t e n c j a l n o - f e n o m e n o l o gicznej — c a ł o ś c i o w o ś ć i j e d n o ś ć b y t u l u d z k i e g o o r a z z w r a c a u w a g ę n a jego d u c h o w ą f o r m ę , j e d n a k j e d n o ś ć n i e jest dla n a s r ó w n o z n a c z ­ n a z j e d n o r o d n o ś c i ą . W o s o b o w y m o b r a z i e człowieka w i d z i m y m i e j s c e t a k ż e dla m e c h a n i z m ó w p r z y c z y n o w o - s k u t k o w e g o f u n k ­ cjonowania, które to m e c h a n i z m y , wraz z d u c h o w y m w y m i a r e m , w s p ó ł t w o r z ą n i e j e d n o r o d n ą i p r z e z t o w ł a ś n i e s k o m p l i k o w a n ą całość ludzkiej i s t o t y ( z o b . S t r a ś - R o m a n o w s k a 1992, P ó ł t a w s k i 1992). O s o b ę p o s t r z e g a m y w i ę c jako całość c i e l e s n o - d u c h o w ą , k t ó r a j e d n a k jest całością r o z d a r t ą . W o w y m r o z d a r c i u t k w i p r a w d o p o d o b n i e ź r ó d ł o d r a m a t y z m u ludzkiej egzystencji ( z o b . P l e s s n e r 1988). T a k ż e s a m w y m i a r d u c h o w y r o z p o z n a j e m y jako z ł o ż o n y . W y ­ o d r ę b n i a m y w n i m — obok przeżyć związanych z otaczającym światem (społecznym i biologicznym) oraz przeżyć dotyczących w ł a s n e g o świata w e w n ę t r z n e g o ( s a m o ś w i a d o m o ś c i ) — sferę p r z e ż y ć metafizycznych, będących źródłem intencjonalnego ukierunkowania podmiotu ku wartościom transcendentnym. Przeżywanie tych warto­ ści w y d a j e się zgoła o d m i e n n e o d d o ś w i a d c z a n i a r z e c z y w i s t o ś c i m o d e l o w e j . R z e c z n i e w t y m , że n i e d o s t r z e g a m y o b e c n o ś c i t r a n s c e n d e n t a l i ó w w p r a c a c h p s y c h o l o g ó w e g z y s t e n c j a l n y c h , lecz w t y m , że w n a s z y m ujęciu p r z e ż y c i a t y c h w a r t o ś c i zajmują w y r ó ż n i o n ą p o z y c j ę (w t y m bliski jest n a m V . F r a n k i , a s p o ś r ó d p o l s k i c h psychologów — A. Gałdowa). P o d z i e l a m y t a k ż e p o g l ą d o f u n d a m e n t a l n e j roli w y b o r u w r o z ­ w o j u człowieka, n i e m n i e j n i e s ą d z i m y tak skrajnie jak w c z e ś n i e j w y m i e n i e n i a u t o r z y , że k a ż d y l u d z k i c z y n jest n a s t ę p s t w e m w o l n e g o w y b o r u . C z ł o w i e k a w i d z i m y p r z e d e w s z y s t k i m jako i s t o t ę w o l n ą , ale

Główne idee

41

dalecy j e s t e ś m y o d p r z e c e n i a n i a tej w o l n o ś c i , dostrzegając r ó w n i e ż jej o g r a n i c z e n i a . W y b ó r — w o c z a c h e g z y s t e n c j a l i s t ó w — jest d r o g ą d o u r z e c z y w i s t n i a n i a m o ż l i w o ś c i j e d n o s t k i , t j . życia a u t e n t y c z n e g o , co s t a n o w i n a d r z ę d n y cel ludzkiej e g z y s t e n c j i . W e d ł u g n a s d o ś w i a d ­ czanie w o l n o ś c i o r a z s a m o u r z e c z y w i s t n i a n i e t o t y l k o j e d n a ze s t r o n d u c h o w o ś c i człowieka. Z d r u g i e j s t r o n y r o z p o z n a j e m y takie f e n o m e ­ n y , jak d ą ż e n i e d o w s p ó l n o t y , j e d n o ś c i z i n n y m i o s o b a m i , i n t e n ­ c j o n a l n e g o o d d a n i a się czy u z a l e ż n i e n i a siebie o d i n n y c h i s t o t , niejako z g o d ę n a i s t n i e n i e p r z e d m i o t o w e w i m i ę p o n a d o s o b i s t y c h racji (zasada h o m o n o m i i ) . Z tą formą egzystencji wiąże się r o z w ó j j e d n o s t k i d e f i n i o w a n y n i e tyle w t e r m i n a c h s a m o a k t u a l i z a c j i , co w t e r m i n a c h p r z e k r a c z a n i a siebie ( a u t o t r a n s c e n d e n c j i ) . N i e t z s c h e a ń skie h a s ł o : „ S t a ń się, k i m j e s t e ś " , b ę d ą c e a t r a k c y j n y m w y z w a n i e m dla z w o l e n n i k ó w e g z y s t e n c j a l i z m u , p r o p o n u j e m y zastąpić h a s ł e m b y ć m o ż e m n i e j t a j e m n i c z y m , ale za t o b a r d z i e j p o c i ą g a j ą c y m : „ S t a ń się, k i m m o ż e s z b y ć " . W r e s z c i e p o z o s t a j e r ó ż n i c a co d o m e t o d y p o z n a w a n i a c z ł o w i e k a jako o s o b y . W p s y c h o l o g i i B i n s w a n g e r a i B o s s a p o s t u l u j e się w zasa­ dzie w y ł ą c z n i e analizę f e n o m e n o l o g i c z n ą ( n a z y w a n ą z a m i e n n i e a n a l i ­ zą e g z y s t e n c j a l n ą ) . W p r o p o n o w a n y m p r z e z n a s m o d e l u analiza f e n o m e n o l o g i c z n a p r z e w i d z i a n a jest jako j e d n a z m e t o d o r a z jako p o d s t a w o w y s k ł a d n i k i n n y c h m e t o d , t a k i c h jak d i a l o g h e r m e n e u t y c z ny, m e t o d a autobiograficzna, obserwacja uczestnicząca. T a k i e roz­ s t r z y g n i ę c i e wiąże się z n i e c o o d m i e n n y m t r a k t o w a n i e m p r z e z n a s p o d s t a w o w e g o celu b a d a w c z e g o . J e s t n i m m i a n o w i c i e n i e t y l k o u c h w y c e n i e a k t u a l n e g o d o ś w i a d c z e n i a i n d y w i d u a l n e g o i jak n a j w i e r ­ niejsze o p i s a n i e t e g o d o ś w i a d c z e n i a , ale r ó w n i e ż d o t a r c i e d o świata osobistych, nawet głębokich znaczeń jednostki, ukształtowanych w ciągu całego jej życia. Z n a c z e n i a b o w i e m , jako w z g l ę d n i e t r w a ł e treści d a w n y c h p r z e ż y ć , u w a ż a m y za realną r z e c z y w i s t o ś ć p o d m i o t u , pćłniącą k l u c z o w ą rolę w jego e g z y s t e n c j i . S t a n o w i ą o n e k r y t e r i u m i n t e r p r e t a c j i i w a r t o ś c i o w a n i a z d a r z e ń , określają i n t e n c j e d z i a ł a ń , wyznaczają p r o j e k t y p r z y s z ł o ś c i , są p o d s t a w ą k o n s t r u k c j i i n d y w i 8

8

Psychologowie egzystencjalni posługują się pojęciem analizy czy metody fenomenologicznej dość swobodnie i w sposób nie do końca zgodny z treścią nadaną mu przez twórcę tej metody — E. Husserla (zob. artykuł I. Koczanowicz-Dehnel w niniejszym tomie).

42

Maria Straś-Romanowska

d u a l n e j f o r m y życia człowieka. D o t a r c i e d o świata z n a c z e ń p o d ­ m i o t u jest d e c y d u j ą c y m w a r u n k i e m z r o z u m i e n i a z a r ó w n o jego a k t u a l n y c h , jak i d a w n y c h p r z e ż y ć o r a z w y b o r ó w ż y c i o w y c h , a t a k ż e pragnień, planów na przyszłość. Ostatecznie więc rozpoznanie oso­ b i s t y c h z n a c z e ń u w a ż a m y za najważniejszy k r o k d o z r o z u m i e n i a i n d y w i d u a l n e g o l o s u , a jest to n a s z e najważniejsze z a d a n i e b a ­ dawcze.

Psychologia personalistyczno-egzystencjalna jako psychologia rozumiejąca a psychoanaliza

I d e a i n t e r p r e t a c j o n i z m u , określająca m o d e l p o z n a n i a p s y c h o l o g i i r o z u m i e j ą c e j , o b e c n a jest t a k ż e w p s y c h o a n a l i z i e . N i e o z n a c z a t o j e d n a k w ż a d n y m w y p a d k u t o ż s a m o ś c i o b u k i e r u n k ó w , lecz co najwyżej ich c z ę ś c i o w e p o d o b i e ń s t w o . S p e c y f i c z n y m o b s z a r e m z a i n ­ t e r e s o w a ń p s y c h o a n a l i z y jest p r z e c i e ż n i e ś w i a d o m o ś ć , o d c i ę t a o d ś w i a d o m e g o życia j e d n o s t k i . W p s y c h o l o g i i p e r s o n a l i s t y c z n e j jako p s y c h o l o g i i r o z u m i e j ą c e j — o d w r o t n i e : fakty ś w i a d o m o ś c i są w ł a ś ­ ciwym p r z e d m i o t e m uwagi, a nieświadome procesy i treści, trak­ t o w a n e jako n i e d o s t ę p n e refleksji, lecz należące d o tej samej klasy zjawisk co p r o c e s y ś w i a d o m e , interesują b a d a c z a niejako n a d a l s z y m p l a n i e , o ile m o ż n a d o n i c h d o t r z e ć n a d r o d z e k o m u n i k a c y j n e j . W p s y c h o a n a l i z i e p r o c e s y n i e ś w i a d o m o ś c i t r a k t o w a n e są jako c e n ­ t r a l n y m o t o r a k t y w n o ś c i c z ł o w i e k a , siedlisko k o n f l i k t ó w , s t a n o w i ą ­ c y c h n a j w a ż n i e j s z y , c h o ć o d c i ę t y o d ś w i a d o m e g o życia m e c h a n i z m , a t a k ż e jako ź r ó d ł o z a b e z p i e c z a j ą c y c h tę a k t y w n o ś ć m e c h a n i z m ó w o b r o n n y c h ( p o r . J a n k o w s k i 1978, P a s z k i e w i c z 1983). I n t e r p r e t a c j a p s y c h o a n a l i t y c z n a jest p o n a d t o i n t e r p r e t a c j ą d o k o n y w a n ą p r z y p o ­ m o c y o b i e k t y w n e g o s y m b o l u , i n t e r p r e t a c j ą odwołującą się d o u n i ­ w e r s a l n e g o k l u c z a , w y p r o w a d z o n e g o z k u l t u r y , ze świata m i t ó w i a r c h e t y p ó w . I n t e r p r e t a c j a w analizie f e n o m e n o l o g i c z n o - e g z y s t e n cjalnej o p i e r a się z r e g u ł y n a k l u c z u , k t ó r e g o d o s t a r c z a sama j e d n o s t k a , jej w ł a s n y s y s t e m z n a c z e ń , u k s z t a ł t o w a n y w t o k u jej

Główne idee

43

i n d y w i d u a l n y c h dziejów i w y r a ż a n y jej j ę z y k i e m (nie t y l k o w e r b a l ­ n y m ) o r a z jej formą życia. F u n d a m e n t a l n e r ó ż n i c e dzielące p e r s o n a l i s t y c z n ą p s y c h o l o g i ę rozumiejącą o d p s y c h o a n a l i z y — m i m o t y c h s a m y c h o g ó l n y c h r e g u ł interpretacji — dotyczą założeń ontologicznych. Ortodoksyjna psy­ c h o a n a l i z a jest z o r i e n t o w a n a n a t u r a l i s t y c z n i e , c h a r a k t e r y z u j e ją b i o logistyczna wizja człowieka, d e t e r m i n i s t y c z n y p o g l ą d n a t e m a t o r ­ ganizacji życia p s y c h i c z n e g o i z w i ą z a n e z t y m n a s t a w i e n i e w y j a ś ­ niające. W r e s z c i e i s t o t n a r ó ż n i c a t k w i t a k ż e w s a m y m n a d r z ę d n y m celu b a d a w c z y m . K l a s y c z n a p s y c h o a n a l i z a dąży d o w y z w o l e n i a jednostki z ograniczeń biologicznych i społecznych p o to, aby u c z y n i ć jej życie s a t y s f a k c j o n u j ą c y m , w r ę c z p r z y j e m n y m (zasada p r z y j e m n o ś c i l u b — w i n n e j wersji — z a s a d a b e z p i e c z e ń s t w a ) , podczas gdy głównym zadaniem psychologii personalistyczno-egzystencjalnej jest p o m o c j e d n o s t c e w s a m o r o z u m i e n i u p o t o , a b y m o g ł a się o n a pełniej r o z w i j a ć , p o m o c w t a k i m u k i e r u n k o w a n i u a k t y w n o ś c i j e d n o s t k i , a b y jej życie n a b r a ł o p e ł n i e j s z e g o s e n s u i z tej p e r s p e k t y w y stało się b a r d z i e j satysfakcjonujące. Z o d m i e n n y m i z a ł o ż e n i a m i o r a z c e l a m i wiążą się o c z y w i ś c i e różnice w charakterze p o d e j m o w a n y c h p r o b l e m ó w badawczych. Najogólniej m o ż n a u z n a ć , że p r o b l e m a t y k a b a d a w c z a p s y c h o a n a l i z y m a raczej c h a r a k t e r k l i n i c z n y , d o t y c z y w e w n ę t r z n y c h i z e w n ę t r z n y c h o g r a n i c z e ń człowieka o r a z a n t a g o n i s t y c z n y c h relacji j e d n o s t k i ze ś w i a t e m . Z kolei p e r s o n a l i s t y c z n o - e g z y s t e n c j a l n a p s y c h o l o g i a r o z u ­ miejąca i n t e r e s u j e się z w y c z a j n y m c z ł o w i e k i e m , o t z w . n o r m a l n e j o s o b o w o ś c i , p r z e ż y w a j ą c y m r o z t e r k i i d y l e m a t y c o d z i e n n e g o życia, d o k o n u j ą c y m ś w i a d o m y c h , w o l n y c h w y b o r ó w l u b p r a g n ą c y m swoje wybory takimi uczynić.

Psychologia personalistyczno-egzystencjalna a psychologia introspekcyjna

Związki p s y c h o l o g i i egzystencjalnej — zwłaszcza t e g o jej o d ł a m u , który p o s ł u g u j e się m e t o d ą f e n o m e n o l o g i c z n ą — z i n t r o s p e k c j o n i z m e m b u d z ą wiele k o n t r o w e r s j i . W p o b i e ż n y c h a n a l i z a c h o b a k i e -

44

Maria Straś-Romanowska

r u n k i bywają n i e s ł u s z n i e u t o ż s a m i a n e , a p r z e d s t a w i c i e l e p s y c h o l o g i i e g z y s t e n c j a l n e j p o s ą d z a n i b e z m a ł a o plagiat. N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , że t y m , co u p o d a b n i a t e o b a k i e r u n k i , jest u z n a n i e ś w i a d o m o ś c i za najważniejszy fakt p s y c h o l o g i c z n y . Z t e g o p u n k t u w i d z e n i a F . B r e n t a n o m o ż e b y ć u z n a n y za p r o t o p l a s t ę j e d n e g o i d r u g i e g o n u r t u . O ile j e d n a k i n t r o s p e k c j o n i s t ó w i n t e r e s o w a ł o p o z n a w a n i e pojedynczych aktów świadomości (atomizm), jasno i wyraziście dających się a r t y k u ł o w a ć , o tyle analiza e g z y s t e n c j a l n a o b e j m u j e całokształt p r z e ż y ć , r e p r e z e n t o w a n y c h w s t a n a c h u m y s ł u p o d m i o t u . P r z e ż y c i a n i e m u s z ą b y ć k o n i e c z n i e w y r a ź n e , j e d n o z n a c z n e ; często mają c h a r a k t e r p o c z u ć , o p i s y w a n e są j ę z y k i e m m e t a f o r i s y m b o l i , n i e k i e d y d o c i e r a się d o n i c h d r o g ą b a r d z o o k r ę ż n ą , wymagającą interpretacji. A n a l i t y c z n e n a s t a w i e n i e i n t r o s p e k c j o n i s t ó w w y r a ż a się w b a d a n i u p r z e ż y ć niejako w izolacji o d ś w i a t a , o d p r z e s z ł y c h d o ś w i a d c z e ń ( a h i s t o r y c z n o ś ć ) , p o d c z a s g d y dla n u r t u f e n o m e n o l o g i c z n o - e g z y s t e n c j a l n e g o , z w ł a s z c z a w jego p e r s o n a l i s t y c z n y m w y d a n i u , z n a ­ m i e n n e jest u j m o w a n i e a k t u a l n e g o d o ś w i a d c z e n i a n a tle d a w n y c h p r z e ż y ć i p r o j e k t ó w p r z y s z ł o ś c i . Z w r a c a się w i ę c u w a g ę n a d z i e j o w o ś ć egzystencji o r a z jej k o n t e k s t u a l n o ś ć , t j . n a k o n i e c z n o ś ć u w z g l ę d n i a n i a c a ł o k s z t a ł t u z d a r z e ń , d o k t ó r y c h p o d m i o t się u s t o s u n ­ k o w u j e . ( P o d t y m w z g l ę d e m bliskie są n a m p o g l ą d y p s y c h o l o g ó w p o s t a c i . ) I n t r o s p e k c j o n i ś c i stawiali s o b i e za cel p o s z u k i w a n i e o g ó l ­ n y c h p r a w dotyczących powstawania aktów świadomości, aspirowali o t w a r c i e d o w y j a ś n i a n i a zjawisk ś w i a d o m o ś c i , d o p o s z u k i w a n i a z w i ą z k ó w p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y c h , r z ą d z ą c y c h t y m i zjawiskami ( K r e u t z 1962). O d m i e n n a tendencja cechuje psychologię egzystencjalno-fenom e n o l o g i c z n ą ; i n d y w i d u a l i s t y c z n e n a s t a w i e n i e tej p s y c h o l o g i i z a ­ k ł a d a jak najpełniejsze z g ł ę b i e n i e całości egzystencji j e d n o s t k i p o t o , a b y ją jak najlepiej z r o z u m i e ć (zbliżyć się d o świata o s o b i s t y c h z n a c z e ń , r o z p o z n a ć i n d y w i d u a l n e p r a w o egzystencji) i w t y m sensie m ó c wyjaśnić przeżycia, wybory oraz kierunek i dynamikę rozwoju o s o b y . F o r m u ł o w a n i e u o g ó l n i e ń jest t u d o p u s z c z a l n e o t y l e , o ile jest m o ż l i w e , i t o n a d a l s z y m e t a p i e a n a l i z y ; w ż a d n y m razie n i e n a l e ż y do zadań pierwszoplanowych.

Główne idee

45

Psychologia personalistyczno-egzystencjalna a eksperymentalna psychologia poznawcza

O b i e szkoły, aczkolwiek p o s ł u g u j ą się często t y m i s a m y m i p o j ę c i a m i i w g r u n c i e r z e c z y czerpią w s w o i s t y dla siebie s p o s ó b z tej samej t r a d y c j i , różnią się j e d n a k z a s a d n i c z o . N i e k t ó r z y u c z e n i t w i e r d z ą (np. E p s t e i n 1980), że e k s p e r y m e n t a l n a p s y c h o l o g i a p o z n a w c z a m o ż e b y ć u w a ż a n a za p r ó b ę integracji o b i e k t y w n i e z o r i e n t o w a n e g o b e h a wioryzmu i subiektywnie zorientowanej fenomenologii przez zwró­ cenie u w a g i n a p r o c e s y p o z n a w c z e , za k t ó r y c h p o m o c ą j e d n o s t k a p r z e t w a r z a o b i e k t y w n y świat w k a t e g o r i ę s u b i e k t y w n ą . S t a r a się r o z p o z n a ć s u b i e k t y w n ą n a t u r ę ludzkiej p e r c e p c j i w r a m a c h o b i e k ­ t y w n e j p s y c h o l o g i i . P s y c h o l o g i a p o z n a w c z a z a k ł a d a , że z a c h o w a n i e człowieka jest k i e r o w a n e p r z e z w e w n ę t r z n ą „ t e o r i ę " r z e c z y w i s t o ś c i , składającą się z teorii własnej o s o b y i t e o r i i świata. R o z w i j a n i e takiej teorii jest p o t r z e b n e ze w z g l ę d u n a c h a o s i z m i e n n o ś ć otaczającego świata — służy orientacji w z a k r e s i e z a s a d jego f u n k c j o n o w a n i a i czyni go p r z e w i d y w a l n y m ; dzięki t e m u u ł a t w i a s k u t e c z n e d z i a ł a n i e i p o d p o r z ą d k o w y w a n i e o t o c z e n i a . S t ą d w i e d z a o t y m , w jaki s p o s ó b t w o r z y się w u m y ś l e l u d z k i m r e p r e z e n t a c j a r z e c z y w i s t o ś c i , jakie m a ona w ł a ś c i w o ś c i , w e d ł u g jakich z a s a d i k r y t e r i ó w d o k o n u j e się selekcja i p o r z ą d k o w a n i e i n f o r m a c j i , o r a z w i e d z a o t y m , w jaki s p o s ó b s t r u k t u r y p o z n a w c z e wpływają n a z a c h o w a n i e , s t a n o w i g ł ó w ­ ny cel p s y c h o l o g i i p o z n a w c z e j . Psychologowie

poznawczy

uznają

przy tym

za o c z y w i s t e ,

że

dla b a d a ń n a d f u n k c j o n o w a n i e m s p o ł e c z n y m człowieka m o ż n a o b i e ­ k t y w n y świat m o d e l o w a ć za p o m o c ą p r o c e d u r

eksperymentalnych,

zapewniających maksymalną kontrolę i jednoznaczność. U podstaw eksperymentalnych b a d a ń społecznego zachowania tkwi założenie, że w szerokiej klasie z d a r z e ń o p i n i a s p o ł e c z n a t w o r z y p o s t a ć p e w ­ n e g o ściśle o k r e ś l o n e g o w y o b r a ż e n i a i o d c z u w a n i a n a t e m a t d a n e g o s t a n u r z e c z y . S u b i e k t y w n a p e r c e p c j a świata i siebie jest w i ę c n i e m a l w p r o s t z d e t e r m i n o w a n a p o g l ą d a m i czy p o s t a w a m i n a l e ż ą c y m i

do

i n n y c h u m y s ł ó w . S t ą d s p o ł e c z n e „ j a " j e d n o s t k i b y w a n a z y w a n e „ja odzwierciedlonym"

(the

looking-glass

self

— zob. Epstein

1980).

46

Maria Straś-Romanowska

T o n i e w ą t p l i w i e r e d u k c j o n i s t y c z n e z a ł o ż e n i e , odzierające s u b i e k ­ t y w n o ś ć z jej s p e c y f i c z n y c h w ł a ś c i w o ś c i , w y k o r z y s t y w a n e jest w b a ­ daniach eksperymentalnych do manipulacji stanu umysłu osób badanych. P o z n a w c z a r e p r e z e n t a c j a świata i własnej o s o b y — k l u c z o w y m e c h a n i z m z a w i a d u j ą c y s p o ł e c z n y m z a c h o w a n i e m , t r a k t o w a n y jako o d p o w i e d n i k s u b i e k t y w n e g o świata p r z e ż y ć — b y w a o k r e ś l a n a n a gruncie psychologii obiektywistycznej terminami zapożyczonymi z t r a d y c j i s u b i e k t y w i s t y c z n e j , t a k i m i jak „ p o l e f e n o m e n o l o g i c z n e " czy „ p o d m i o t o w o ś ć " . W i e l e p r o b l e m ó w b a d a w c z y c h p o d e j m o w a ­ n y c h przez psychologię eksperymentalną m a także r o d o w ó d egzystencjalno-fenomenologiczny, n p . problem poczucia wolności, toż­ s a m o ś c i , s a m o a k c e p t a c j i . Są o n e j e d n a k r o z w i ą z y w a n e — z g o d n i e z n a t u r a l i s t y c z n ą ideą r e l a t y w i z m u , o b e c n ą w p s y c h o l o g i i o s o b o w o ­ ści szczególnie w y r a ź n i e o d c z a s ó w K . L e w i n a , w e d ł u g m o d e l u przyczynowo-skutkowego. W e wskazanych punktach stycznych eks­ perymentalnej psychologii poznawczej i psychologii egzystencjalno- f e n o m e n o l o g i c z n e j ujawniają się w y r a ź n i e j — jak sądzę — o d ­ r ę b n o ś c i , k t ó r e dzielą o b a n u r t y , o r a z t r u d n o ś c i e w e n t u a l n e j ich integracji. R ó ż n i c e t e o r e t y c z n e m i ę d z y n i m i są w zasadzie takie jak różnice między fenomenologią a behawioryzmem. F e n o m e n o l o g o w i e uznają, że z a c h o w a n i e człowieka m o ż e b y ć zrozumiałe tylko w perspektywie subiektywnej, z p u n k t u widzenia p o d m i o t u , g d y ż k a ż d a j e d n o s t k a „ r e a g u j e " n a swoją własną, n i e ­ p o w t a r z a l n ą r z e c z y w i s t o ś ć p s y c h o l o g i c z n ą . S t ą d p s y c h o l o g i a jest dla n i c h n a u k ą o z n a c z e n i a c h . F e n o m e n o l o g i c z n y świat z n a c z e ń , a c z k o l ­ wiek w y r a ż a n y za p o m o c ą p o j ę ć , n i e m o ż e b y ć d o n i c h s p r o w a d z o n y ( n a w e t g d y się w y o d r ę b n i o b o k d e n o t a c y j n e g o t a k ż e ich a s p e k t k o n o t a c y j n y ) . Z n a c z e n i e w s e n s i e f e n o m e n o l o g i c z n y m t o coś więcej n i ż z n a c z e n i e pojęcia j ę z y k o w e g o : t o t r e ś ć p r z e ż y c i a wyrażająca się m i ę d z y i n n y m i w p o j ę c i a c h , s ą d a c h , ale r ó w n i e ż w g e s t a c h , m i m i c e , w s p o s o b i e w y p o w i e d z i o r a z p r z e d e w s z y s t k i m w f o r m i e życia. Z t e g o w z g l ę d u b a d a n i e świata z n a c z e ń n a d r o d z e e k s p e r y m e n t u w y d a j e się n i e s t o s o w n e , tak jak n i e s t o s o w n e czy w r ę c z b e z z a s a d n e jest f o r m u ł o w a n i e o g ó l n y c h , p o n a d i n d y w i d u a l n y c h p r a w z a l e ż n o ś c i o w y c h w z a k r e s i e relacji świat s u b i e k t y w n y — z a c h o w a n i e . N a z y ­ w a n i e zaś pojęć j ę z y k o w y c h ś w i a t e m f e n o m e n o l o g i c z n y m czy p o d ­ m i o t o w o ś c i ą , aczkolwiek n a j z u p e ł n i e j d o z w o l o n e , j e d n a k m y l i i nie

Główne idee

47

sprzyja jasności t e o r e t y c z n e j . P o d s u m o w u j ą c , r ó ż n i c a m i ę d z y e k s ­ perymentalną psychologią poznawczą a psychologią egzystencjalno-fenomenologiczną wydaje się taka — ujmując rzecz m e t a f o r y c z n i e — jak różnica m i ę d z y o s o b a m i p o s ł u g u j ą c y m i się t y m i s a m y m i p o j ę c i a m i , lecz w o d m i e n n y m sensie.

6.

Zakończenie

M i e c z y s ł a w K r e u t z w p r z e d m o w i e d o książki Metody współczesnej psychologii (1962) t w i e r d z i , że „ w ł a ś c i w a p s y c h o l o g i a t o [...] n a u k a o ś w i a d o m y c h p r z e ż y c i a c h p s y c h i c z n y c h , zaś b a d a n i a z a c h o w a n i a się, k t ó r e n i e u w z g l ę d n i a j ą ś w i a d o m y c h p r o c e s ó w p s y c h i c z n y c h , faktycznie obniżają człowieka d o p o z i o m u s z c z u r ó w " (s. 4 ) . A u t o r w y r a ż a p r z e k o n a n i e , że „ z w r o t w p s y c h o l o g i i n a s t ą p i " . Z w r o t u t e g o nie w y w o ł a j e d n a k — jak pisze — „ j e d n a książka, lecz p o ł ą c z o n e wysiłki w i e l u p r a c o w n i k ó w , r o z c z a r o w a n y c h c h a o s e m w y n i k ó w p r o ­ w a d z o n y c h b a d a ń , b e z m y ś l n ą statystyką, j a ł o w y m b e h a w i o r y z m e m " . M . K r e u t z pisał swą książkę z nadzieją i wiarą, że p r z y c z y n i się o n a d o s p o d z i e w a n e g o z w r o t u . P o g l ą d y K r e u t z a d z i ś wydają się n a z b y t r a d y k a l n e , a jego o c z e k i w a n i a w d o s ł o w n e j f o r m i e raczej n i e m o ż l i w e d o s p e ł n i e n i a . N i e s ą d z i m y r ó w n i e ż — co u s i ł o w a ł a m p o k a z a ć wcześniej — a b y f e n o m e n o l o g i c z n a o r i e n t a c j a b y ł a a k ­ tualizacją czy k o n t y n u a c j ą i n t r o s p e k c j o n i z m u . U z n a j ą c j e d n a k p o d o ­ b i e ń s t w o o b u idei w z a s a d n i c z y m p u n k c i e , d o t y c z ą c y m akceptacji p r o b l e m a t y k i s u b i e k t y w n o ś c i jako specyficznie ludzkiej i w a ż n e j , p o d e j m u j e m y p r ó b ę z n a l e z i e n i a dla tej p r o b l e m a t y k i n a l e ż n e g o miejsca n a o b s z a r z e a k a d e m i c k i e j p s y c h o l o g i i . W t y m sensie m a m y p o c z u c i e , że u c z e s t n i c z y m y w c z ę ś c i o w y m s p e ł n i e n i u n a d z i e i M i e ­ czysława K r e u t z a .

Perspektywa hermeneutyczna w psychologii

1.

Wprowadzenie

W s p ó ł c z e s n a m e t o d o l o g i a w y r ó ż n i a d w a rodzaje b a d a ń n a u k o w y c h we wszelkich naukach empirycznych: — t y p n a u k n o m o l o g i c z n y c h ( n o m o t e t y c z n y c h ) zmierzających, najogólniej rzecz b i o r ą c , d o u s t a l e n i a p r a w o g ó l n y c h , u n i w e r s a l n y c h , — typ nauk idiograficznych zorientowanych na prawa jedno­ s t k o w e , akcentujące u n i k a t o w o ś ć i n i e p o w t a r z a l n o ś ć i n d y w i d u u m ( Z i e m s k i 1 9 7 3 , K m i t a 1977, D r a h e i m 1992). U w z g l ę d n i a j ą c p o w y ż s z y p o d z i a ł , k o n i e c z n e jest rozwijanie b a ­ d a ń n a k a ż d y m p o z i o m i e analizy, ze w z g l ę d u n a ich rolę i z n a c z e n i e , g d y ż „ p o m i ę d z y t y m , co j e d n o s t k o w e i k o n k r e t n e , o r a z t y m , co o g ó l n e i a b s t r a k c y j n e — rozwija się p o z n a n i e l u d z k i e . A k c e n t o w a n i e z n a c z e n i a j e d n e g o t y l k o b i e g u n a p o z n a n i a jako n a c z e l n e g o celu, mianowicie wiedzy ogólnej, prowadziło do jednostronnego obrazu w i e d z y i n a u k i . I d i o g r a f i c z n e i n o m o l o g i c z n e ujęcie są to d w a b i e g u n y p o z n a n i a l u d z k i e g o w z a j e m n i e się dopełniające i z a p ł a d n i a j ą c e " ( Z i e m s k i 1973). Istnieje zatem potrzeba b u d o w a n i a uogólnień n a t u r y uniwersal­ nej, u o g ó l n i e ń s p e c y f i c z n y c h dla k o n k r e t n y c h g r u p , jak r ó w n i e ż u o g ó l n i e ń o d n o s z ą c y c h się d o i n d y w i d u a l n y c h o s ó b , p r z y c z y m r o z w i ą z a n i e p r o b l e m ó w n a j e d n y m z p o z i o m ó w analizy n i e jest t o ż s a m e z r o z w i ą z a n i a m i n a p o z o s t a ł y c h p o z i o m a c h . S t ą d też w y n i ­ kają z a p e w n e — p o m i n i ę t e t u — s p o r y , t r a d y c y j n i e n a z y w a n e d y l e m a t e m ( c z y t a j : opozycją, d y c h o t o m i ą ) n o m o t e t y z m u i i d i o g r a fizmu ( D r a h e i m 1992), oraz p r ó b y wyjścia p o z a te k o n t r o w e r s j e (Oleś 1990). G d y p r z y j m i e się za cel b a d a n i a p s y c h o l o g i c z n e g o p r a w a n o m o t e t y c z n e b ą d ź też i d i o g r a f i c z n e , pojawia się k o n i e c z n o ś ć u s t o s u n -

Perspektywa hermeneutyczna

51

k o w a n i a się d o t a k i c h z a g a d n i e ń , jak p r z e d m i o t p o z n a n i a i b a d a n i a p s y c h o l o g i c z n e g o , i n s p i r a c j e filozoficzne i założenia o n t o l o g i c z n e dotyczące tego właśnie p r z e d m i o t u , m e t o d badania, źródeł poznania i kryterium p r a w d y . Poniżej przedstawiam p r ó b ę takiego ustosun­ kowania i odniesienia do wymienionych problemów.

Prawa nomotetyczne

Prawa idiograficzne

Przedmiot poznania i badania

człowiek jako jeden z elementów świata przyrodniczego

człowiek jako indywi­ duum (osoba)

Założenia ontologiczne (inspiracje filozoficzne) dotyczące tego przedmiotu

pozytywizm, empiryzm, egzystencjalizm, perso­ nalizm scjentyzm

Metody zdeterminowane przedmiotem i celem badania

metody przyrodnicze (eksperyment)

metody humanistyczne (dialogiczne)

Źródła i rodzaje poznania

racjonalizm aprioryzm

empiryzm aposterioryzm

Kryterium prawdy

obiektywne

subiektywne

Zgodnie z p r z y j m o w a n y m m o d e l e m i założeniami ontologiczn y m i b a d a c z ze w z g l ę d u n a specyficzny p r z e d m i o t s w o i c h b a d a ń p o w i n i e n p o s ł u g i w a ć się i k o r z y s t a ć z a d e k w a t n e g o w z g l ę d e m t y c h założeń m o d e l u poznania. Czyniąc p r z e d m i o t e m badania psycho­ logicznego osobę z całym personalistycznym i egzystencjalnym „ b a g a ż e m " ( H a l l , L i n d z e y 1990) o r a z jej „ ś w i a t p r z e ż y w a n y " (Lebenswelt) ( z o b . a r t y k u ł I. K o c z a n o w i c z - D e h n e l w n i n i e j s z y m t o m i e ) z a m i e r z a m s k o n c e n t r o w a ć się n a m e t o d o l o g i c z n y c h k o n s e k ­ w e n c j a c h t a k i e g o w y b o r u . N i e m o ż e t o b y ć taki s a m m o d e l p o z n a n i a jak m o d e l zmierzający d o u s t a l e n i a p r a w n o m o t e t y c z n y c h . T e n o s t a t n i b o w i e m służy f o r m u ł o w a n i u o g ó l n y c h t w i e r d z e ń wyjaśniają­ c y c h t y p o w e dla całej p o p u l a c j i l u b jej części p r a w i d ł o w o ś c i f u n k ­ cjonowania przy wykorzystaniu m e t o d statystycznych, ilościowych, opartych głównie na eksperymentowaniu.

52

Bogna Bartosz

M e t o d y t e g o t y p u n i e są a d e k w a t n e dla p r o p o n o w a n e g o ujęcia e g z y s t e n c j a l n o - p e r s o n a l i s t y c z n e g o . W tej k w e s t i i z g a d z a m się z p o ­ g l ą d a m i R i c h a r d s a F e y n m a n a — fizyka, l a u r e a t a N a g r o d y N o b l a , k t ó r y w „ P s y c h o l o g y T o d a y " z 1982 r. pisał, iż „ l u d z i e są tak s k o m p l i k o w a n y m i s y s t e m a m i , że n i e m o ż e m y o g r a n i c z y ć się d o e k s p e r y m e n t o w a n i a n a n i c h . P r z e c i e ż e k s p e r y m e n t o w a n i e wcale n i e jest k o n i e c z n e d o p o z n a w a n i a . A s t r o n o m i a n a p r z y k ł a d uzyskała g o d n e p o c h w a ł y p o s t ę p y b e z m a n i p u l o w a n i a c z y m k o l w i e k i bez p o s i a d a n i a jakiejkolwiek g w i a z d y w p r o b ó w c e [ . . . ] . B a d a n i e l u d z i jest jak b a d a n i e jabłka. M o ż n a p o z n a w a ć t o , co się c h c e , ujmując t o w liczby, i w i e d z i e ć w s z y s t k o o m a s i e jabłka i jak o n o s p a d a , ale wciąż n i e w i e d z i e ć , d l a c z e g o jest o n o tak s m a c z n e " . D ą ż ą c z a t e m d o p o z n a n i a człowieka n a l e ż y u w z g l ę d n i ć fakt, że człowiek jest istotą złożoną, s k o m p l i k o w a n ą , a z a r a z e m ś w i a d o m ą , refleksyjną, zdolną d o o d c z u ć i r o z w a ż a ń , poszukującą s e n s u s w e g o życia. O s o b o w e i s t n i e n i e w świecie m a c h a r a k t e r e g z y s t e n c j a l n y , t z n . świat i w ł a s n e w n i m b y c i e są p r z e ż y w a n e . C z ł o w i e k d o k o n u j e w y b o r ó w i o d k r y w a ich sens w w i e l o r a k i e j , lecz z a w s z e s u b i e k t y w n e j p e r s p e k t y w i e . N a l e ż y w i ę c w p o d e j ś c i u b a d a w c z y m o d w o ł a ć się d o owej p e r s p e k ­ t y w y . C o r a z p o w s z e c h n i e j s z e są zresztą p r ó b y u w z g l ę d n i a n i a i n d y ­ widualności i subiektywności w badaniach psychologicznych ( U c h n a s t 1990, G r z e g o ł o w s k a - K l a r k o w s k a 1990, A d a m i e c 1988, S t r a ś - R o m a n o w s k a 1992, O b u c h o w s k i 1 9 9 3 , B a r - T a l 1992). T e z kolei mieszczą się w o g ó l n i e j s z y m n u r c i e odejścia o d n a t u r a l i z m u w n a u k a c h s p o ł e c z n y c h ( A m s t e r d a m s k i 1984, R e u t 1992). C h a r a k t e ­ r y s t y c z n a dla tego n u r t u r o z w a ż a ń jest n a p r z y k ł a d koncepcja K . J. G e r g e n a , o d n o s z ą c e g o k r y z y s n o m o l o g i c z n e j wizji n a u k i d o p s y c h o l o g i i , określanej p r z e z n i e g o jako d y s c y p l i n a h i s t o r y c z n a ( G e r g e n 1973). T w i e r d z i o n , że c h o c i a ż istnieją o b i e k t y w n a r z e c z y w i s t o ś ć , o b i e k ­ t y w n e fakty, to d o ś w i a d c z e n i a z n i m i z w i ą z a n e wciąż się zmieniają i p o k r y t e są i n t e r i n d y w i d u a l n ą i i n t r a i n d y w i d u a l n ą w i e l o z n a c z n o ś ­ cią. I n d y w i d u a l n e d o ś w i a d c z e n i e c z y n i m y z r o z u m i a ł y m p r z e z o d ­ t w o r z e n i e jego s u b i e k t y w n e g o z n a c z e n i a , b e z s t a w i a n i a w s t ę p n y c h założeń. Z a w a r t a w n i n i e j s z y m a r t y k u l e p r o p o z y c j a d o t a r c i a d o świata o s o b i s t y c h z n a c z e ń człowieka o k r e ś l o n a jest jako m o d e l h e r m e n e u t y c z n y . H e r m e n e u t y k a , s t a n o w i ą c a t r a d y c y j n i e d o m e n ę filozofii, m a j e d n a k swoje o d n i e s i e n i a i p ł a s z c z y z n y w s p ó l n e z p s y c h o l o g i ą ( A d a -

Perspektywa hermeneutyczna

53

m i e c 1 9 8 8 , S t r a ś - R o m a n o w s k a 1992), p e d a g o g i k ą ( F o l k i e r s k a 1990, K w a ś n i e a 1990, R u t k o w i a k 1992) i socjologią ( Z i ó ł k o w s k i 1 9 8 1 , S c h u t z 1984, W i n c h 1984, D e n z i n 1990, P l e s s n e r 1989). Z g o d n i e z poglądami reprezentowanymi przez autorów tego n u r t u , najogól­ niej rzecz b i o r ą c „ c e l e m n a u k s p o ł e c z n y c h jest w y j a ś n i e n i e r z e c z y w i ­ stości s p o ł e c z n e j , tak jak jest o n a d o ś w i a d c z a n a p r z e z człowieka p r z e ż y w a j ą c e g o s w e c o d z i e n n e życie w świecie s p o ł e c z n y m " ( S c h u t z 1984: 176). N i e p r e t e n d u j ą c w t y m m i e j s c u d o p r z e d s t a w i e n i a szkół filozofi­ c z n y c h w o b r ę b i e h e r m e n e u t y k i , z a m i e r z a m — o d w o ł u j ą c się d o p o g l ą d ó w i r o z w a ż a ń b a d a c z y z a j m u j ą c y c h się tą d z i e d z i n ą — u k a z a ć związki h e r m e n e u t y k i i p s y c h o l o g i i , z n a l e ź ć t a k i e p r z e s ł a n k i , k t ó r e uprawomocniają wykorzystanie modelu hermeneutycznego w psy­ chologii i u w y r a ź n i ć jego p s y c h o l o g i c z n e z n a c z e n i e , a n a s t ę p n i e n a t y m tle w s k a z a ć m o ż l i w o ś c i , jakie daje p r z y j ę c i e p e r s p e k t y w y h e r m e n e u t y c z n e j w p o z n a n i u p s y c h o l o g i c z n y m człowieka.

2.

H e r m e n e u t y k a : m i ę d z y filozofią a psychologią

H e r m e n e u t y k a — s z t u k a c z y n i e n i a z r o z u m i a ł y m t e g o , co p o w i e d z i a ­ n o w o b c y m j ę z y k u — w y w o d z i się o d i m i e n i a H e r m e s a , t ł u m a c z ą c e ­ go l u d z i o m b o s k i e p o s ł a n i a . C h o d z i o p r z e k ł a d i w y j a ś n i e n i e , dzięki k t ó r e m u d o k o n u j e się „ w y d o b y w a n i e czegoś n a ś w i a t ł o d z i e n n e " (greckie hermeneia). C h o d z i o c z y n i e n i e z r o z u m i a ł y m t e g o , co n i e jest zrozumiałe. Pojęcie to p o j a w i a się u P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a , a u t o r a t r a k t a t u Peri hermeneias ( O wyjaśnianiu). H e r m e n e u t y k a zaś jako teoria i s z t u k a i n t e r p r e t a c j i t e k s t ó w b i b l i j n y c h i l i t e r a c k i c h r o z w i n ę ł a się n a p r z e ł o m i e X V I I i X V I I I w i e k u . D o p i e r o j e d n a k p r a c e F . Schlegela i F . D . S c h l e i e r m a c h e r a ( R o s n e r 1991) określiły jej s t a t u s jako teorii r o z u m i e n i a i i n t e r p r e t o w a n i a t e k s t ó w z n a c z ą c y c h , jako jedną z g ł ó w ­ nych p r o c e d u r postępowania badawczego w humanistyce. Istotną rolę w o k r e s i e m i ę d z y t r a d y c y j n ą a w s p ó ł c z e s n ą h e r m e n e u t y k ą odegrali t z w . m i s t r z o w i e p o d e j r z e ń . N a l e ż ą d o n i c h m i ę d z y i n n y m i K . M a r k s , F . N i e t s c h e , Z . F r e u d ( z o b . T i s c h n e r 1989). Z a k ł a d a l i

54

Bogna Bartosz

oni, że c e l e m i n t e r p r e t a c j i jest o d s ł o n i ę c i e a u t e n t y c z n y c h m o t y w ó w t w o r z e n i a k u l t u r y , religii, m o r a l n o ś c i . U k r y w a j ą o n e b o w i e m r z e c z y ­ w i s t e i m n i e j w z n i o s ł e treści l u d z k i e j o s o b o w o ś c i , stanowiąc swoistą formę obrony „ e g o " . W e w s p ó ł c z e s n e j t e o r i i p o z n a n i a m o ż n a w y r ó ż n i ć co najmniej t r z y szkoły h e r m e n e u t y c z n e : h e r m e n e u t y k ę H . G . G a d a m e r a (1984), P. R i c o e u r a (1989) i h e r m e n e u t y k ę szkoły frankfurckiej, w t y m g ł ó w n i e p r a c e J. H a b e r m a s a ( 1 9 8 2 ) . P r z e s ł a n k i z a w a r t e w p r a c a c h t y c h a u t o r ó w ujawniają p s y c h o l o g i c z n y k o n t e k s t r o z w a ż a ń h e r m e n e u t y c z n y c h . C h o ć p o s ł u g u j ą się o n i r ó ż n y m i r e g u ł a m i i n t e r p r e t a c j i i co za t y m idzie różnią się r e z u l t a t a m i t y c h ż e , znaleźć m o ż n a w t y c h i n t e r p r e t a c j a c h w s p ó l n ą p ł a s z c z y z n ę . Wspierają się o n e n a „koncepcji całościowego p r z e ż y w a n i a " W . Diltheya. Przeżywanie r o z u m i a n e jest t u jako d o ś w i a d c z a n i e życia — d o ś w i a d c z a n i e b y cia-w-świecie. D o ś w i a d c z a n i e o w e g o b y c i a - w - ś w i e c i e l u b inaczej e g z y s t o w a n i e , i s t n i e n i e p o d m i o t o w e , o z n a c z a p r z e ż y w a n i e z d a r z e ń w ł a s n e g o życia w o d n i e s i e n i u d o świata w a r t o ś c i , i n n y c h l u d z i , s a m e g o siebie. O s o b a obdarzona samoświadomością — i m m a n e n t n y m atrybutem ludz­ kiego i s t n i e n i a — u s t o s u n k o w u j e się d o o w y c h z d a r z e ń , i n t e r p r e t u j ą c je w p e w i e n i n d y w i d u a l n y , w ł a ś c i w y s o b i e s p o s ó b , n a d a j ą c t y m s a m y m sens s w o j e m u ż y c i u . I n t e r p r e t o w a n y , p r z e ż y w a n y p r z e z człowieka świat w y ł a n i a się i u j a w n i a w jego s u b i e k t y w n y c h o d ­ czuciach, spostrzeżeniach, wyobrażeniach, doznaniach, mających swoje ź r ó d ł o w i n d y w i d u a l n e j h i s t o r i i życia. Z a t e m b y c i e - w - ś w i e c i e , p r z e ż y w a n i e świata o p i e r a się n a i n d y w i d u a l n y m , autentycz­ n y m d o ś w i a d c z e n i u f e n o m e n o l o g i c z n y m człowieka i jako takie w y ­ m a g a b a d a n i a i p o z n a n i a ( H e i d e g g e r 1977, z o b . też a r t y k u ł M . Straś-Romanowskiej w niniejszym tomie). Z a d a n i e m h e r m e n e u t y k i jest d o c i e r a n i e d o a u t e n t y c z n e g o l u d z ­ kiego d o ś w i a d c z e n i a . O d b y w a się o n o n a d r o d z e i n t e r p r e t o w a n i a c z y n n o ś c i , języka i i n n y c h p r z e j a w ó w o s o b o w o ś c i . W t y c h p r z e j a ­ w a c h ekspresji siebie z a w a r t y jest i n d y w i d u a l n y s e n s , mający swoje ź r ó d ł o w n i e p o w t a r z a l n e j biografii. T o sytuacja b i o g r a f i c z n a o k r e ś l a o b i e k t y w n y fakt, z d a r z e n i e jako n a p r z y k ł a d p r o b l e m w d a n y m m o m e n c i e , który być m o ż e w i n n y m m o m e n c i e biograficznym nie b y ł b y p r o b l e m e m . F a k t ó w zostaje w ó w c z a s — w p r o c e s i e o s o b o w e ­ go p r z e ż y w a n i a — „ o z n a c z o n y " , z i n t e r p r e t o w a n y ze w z g l ę d u n a

Perspektywa hermeneutyczna

55

i n d y w i d u a l n y p u n k t o d n i e s i e n i a , j a k i m jest s y s t e m o s o b o w y c h z n a ­ c z e ń u k s z t a ł t o w a n y w ciągu życia ( S t r a ś - R o m a n o w s k a 1992). Z n a ­ czenia ujawniają się p o ś r e d n i o w ł a ś n i e w z n a k a c h j ę z y k o w y c h , g e s t a c h , w y t w o r a c h , s t a n o w i ą c y c h ich z e w n ę t r z n e k o r e l a t y . C h o d z i w i ę c o t o , b y o w e z n a k i o d c z y t a ć . H e r m e n e u t y k a t o n i c i n n e g o jak odczytywanie: odtwarzanie, rekonstruowanie i interpretowanie in­ dywidualnych znaczeń wyrażonych własnymi znakami. Badanie h e r m e n e u t y c z n e m a uczynić znaki jasnymi, czytelnymi, zrozumiały­ m i w k o n t e k ś c i e p r z e ż y w a n y c h s u b i e k t y w n i e z d a r z e ń w ł a s n e g o życia (dziejów, biografii). W e d ł u g F . D . S c h l e i e r m a c h e r a jest t o m o ż l i w e n a d r o d z e „ i n t e r p r e t a c j i p s y c h o l o g i c z n e j " ( S c h l e i e r m a c h e r 1959). T a k ż e K . B . M a d s e n u w a ż a h e r m e n e u t y k ę za d y s c y p l i n ę p s y c h o ­ logiczną n i e z b ę d n ą d o p e ł n e g o w y j a ś n i e n i a p s y c h o l o g i c z n e g o ( M a d ­ sen 1980). W t y m k o n t e k ś c i e h e r m e n e u t y k a zajmuje się t y m , jak p r z e ż y w a n e p r z e z człowieka d o ś w i a d c z e n i e jest p r z e z n i e g o o d ­ czuwane, definiowane, wyrażane i rozumiane. Swoje miejsce w psy­ chologii h e r m e n e u t y k a m o ż e z n a l e ź ć r ó w n i e ż dzięki definicji J. T i s c h n e r a , w r a m a c h której jest o n a „ s p o s o b e m p o z n a n i a c z ł o w i e ­ ka i otaczającego go ś w i a t a " ( T i s c h n e r 1 9 8 9 : 170). Jeżeli p r z y j m i e m y taką definicję, m o ż e m y d o s z u k a ć się w h e r ­ meneutyce warstwy psychologicznej. Następne posunięcie wymaga w y p r o w a d z e n i a z h e r m e n e u t y k i p r z e s ł a n e k dla p s y c h o l o g i i , a w i ę c k o n i e c z n e jest tutaj o k r e ś l e n i e relacji m i ę d z y h e r m e n e u t y k ą a p s y ­ chologią. M o ż n a p o w i e d z i e ć , że h e r m e n e u t y k a p s y c h o l o g i c z n a , jako j e d n a z d y s c y p l i n filozoficznych, w s z c z e g ó l n y m s t o p n i u zajmuje się r o z u m i e n i e m i p o r o z u m i e w a n i e m w sensie filozoficznej o d m i a n y p o z n a n i a ; n a t o m i a s t p s y c h o l o g i a o d w o ł u j ą c a się d o h e r m e n e u t y k i o d w o ł u j e się t y m s a m y m d o r o z u m i e n i a i p o r o z u m i e w a n i a jako sposobu poznania osoby. U k a z u j ą c p e r s p e k t y w y , jakie daje p r z y j ę c i e t a k i e g o s t a n o w i s k a , k o n i e c z n e jest wcześniejsze u j a w n i e n i e s w o i s t e g o „ k l u c z a p o j ę c i o w e ­ g o " , za p o m o c ą k t ó r e g o d o k o n u j e się o w o p o z n a w a n i e . J e g o wyjąt­ k o w y c h a r a k t e r p r z e j a w i a się w w y k o r z y s t a n i u k a t e g o r i i p o m o c ­ n i c z y c h . P r o p o n o w a n y m „ k l u c z e m " są dla h e r m e n e u t y k i takie k a t e ­ g o r i e , jak r o z u m i e n i e , d z i e j o w o ś ć , p r a w d a , język. R o z u m i e n i e — jest p o d s t a w ą h e r m e n e u t y c z n e g o p o z n a n i a człowieka ( z o b . Przedmowę). Według F . D . Schleiermachera rozumie­ n i e t o z d o l n o ś ć wcielania się w k o g o ś i n n e g o , z d o l n o ś ć d o i n t e r p r e -

56

Bogna Bartosz

tacji z a c h o w a ń , p r z e ż y ć d r u g i e j o s o b y . R o z u m i e n i e zawsze jest interpretacją. Interpretacja h e r m e n e u t y c z n a zachodzi wówczas, gdy b a d a c z „ d o s t r a j a " w ł a s n y język, pojęcia d o języka i pojęć o s o b y b a d a n e j , b y z r o z u m i e ć jej i n t e n c j e . W istocie b o w i e m p o z n a ć d r u g i e g o człowieka w s e n s i e h e r m e n e u t y c z n y m t o o d k r y ć świat jego i n t e n c j i . C h o d z i o t o , „ b y i n t e n c j ę w ł a ś c i w i e u c h w y c i ć , właściwie u c h w y c i ć s e n s , a t a k ż e rodzaj o p o w i a d a n e j p r a w d y " ( T i s c h n e r 1 9 8 9 : 174). Z r o z u m i e n i e jest w i ę c u j ę c i e m i n d y w i d u a l n e g o , o s o b o w e g o sensu, stanowiącego kontekst przeżyć osoby. N a s t ę p n e doświad­ c z e n i e p o j a w i a się w d o t y c h c z a s o w y m k o n t e k ś c i e z n a c z e ń . S t ą d w y n i k a p o s t u l a t k o n i e c z n o ś c i r o z u m i e n i a części (określonej intencji) p r z e z p r y z m a t całości ( c a ł o k s z t a ł t u z n a c z e ń ) : „ D o p ó t y , d o p ó k i n i e p r z e c z y t a l i ś m y d o k o ń c a jakiejś p o w i e ś c i , n i e r o z u m i e m y t e g o , co było na początku. Ż e b y zrozumieć początek, trzeba na ten początek p o p a t r z e ć o d k o ń c a " ( T i s c h n e r 1 9 8 9 : 176). R o z u m i e n i e k o n k r e t n e g o d o ś w i a d c z e n i a n a s t ę p u j e n a tle całego życia o s o b y . D z i e j o w o ś ć — t o h i s t o r y c z n y w y m i a r życia człowieka. W związ­ k u z t y m w p o z n a n i u o s o b y n a l e ż y u w z g l ę d n i ć fakt, iż o s o b a się „ d z i e j e " , i d l a t e g o jej d o ś w i a d c z e n i e o b e j m u j e z a r ó w n o p r z e s z ł o ś ć , t e r a ź n i e j s z o ś ć , jak i p r z y s z ł o ś ć . A k t u a l n e d o ś w i a d c z e n i e jest „ p r z e n i ­ k a n e " t r e ś c i a m i , k t ó r e wiążą się z f a k t a m i już z a i s t n i a ł y m i i t y m i , k t ó r e są o c z e k i w a n e . I n a c z e j m ó w i ą c , t o co dzieje się t e r a z , jest n a s t ę p s t w e m t e g o , co b y ł o , a co w p r z y s z ł o ś c i b ę d z i e m i a ł o swój ciąg dalszy. Z a t e m p o z n a ć człowieka w sensie h e r m e n e u t y c z n y m to z r o z u m i e ć jego i n t e n c j e n a tle całej i n d y w i d u a l n e j h i s t o r i i życia. J ę z y k — s t a n o w i o d b i c i e p r z e ż y ć człowieka, u j a w n i a „ s t r u k ­ t u r ę " osobowego doświadczenia. Opowiadanie i narracja własnego d o ś w i a d c z e n i a są niejako p o n o w n y m p r z e ż y w a n i e m t e g o d o ś w i a d ­ czenia, zbliżającym d o n i e g o o d b i o r c ę ( R o s e n t h a l 1990). R o z u m i e n i e h e r m e n e u t y c z n e m a w i ę c c h a r a k t e r j ę z y k o w y , z a r ó w n o w sensie w e r b a l n y m , jak i p o z a w e r b a l n y m . N a w e t m i l c z e n i e jest w e d ł u g H . G . G a d a m e r a n a t u r y j ę z y k o w e j . P o z n a w a n i e o s o b y r o z g r y w a się w j ę z y k u , a g r a n i c e języka są j e d n o c z e ś n i e g r a n i c a m i p o z n a n i a . H e r m e n e u t y c z n e p o z n a n i e c z ł o w i e k a t o r o z u m i e n i e r o z g r y w a j ą c e się w języku. R o s z c z e n i e d o p r a w d y — u j a w n i a się w p r o c e s i e r o z u m i e n i a , w z m i e r z a n i u d o a d e k w a t n e g o ujęcia s t a n ó w r z e c z y , k i e d y t o n a ­ stępuje „odsłonięcie" indywidualnego, subiektywnego sensu — oso-

Perspektywa hermeneutyczna

57

bistej p r a w d y człowieka. O d s ł o n i ę c i e p r a w d y t o o d s ł o n i ę c i e i n t e n c j i . J e d n a k ż e tak r o z u m i a n a p r a w d a n i e p o s i a d a z e w n ę t r z n e g o k r y t e r i u m o d n i e s i e n i a , jest n i e w e r y f i k o w a l n a w s e n s i e l o g i c z n y m . R e a s u m u j ą c , p o z n a ć człowieka n a d r o d z e h e r m e n e u t y c z n e j to z n a c z y z r o z u m i e ć jego język, jego dzieje, jego p r a w d ę , a l b o k r ó t ­ k o — o s o b o w e z n a c z e n i a ( S t r a ś - R o m a n o w s k a 1992). W badaniu psychologicznym opartym na zasadach hermeneutyki c h o d z i w i ę c o t o , b y z n a l e ź ć taką f o r m ę a k t y w n o ś c i p o z n a w c z e j , która umożliwiłaby autentyczne rozumienie osoby. T a k a możliwość istnieje w s p o t k a n i u człowieka z c z ł o w i e k i e m , w d i a l o g u . E g z e m p l i fikacją k a ż d e g o r o z u m i e n i a jest dla G a d a m e r a r o z m o w a , w k t ó r e j n a s t ę p u j e u c h w y c e n i e i n d y w i d u a l n e g o s e n s u n a tle s u b i e k t y w n i e ujętej biografii.

3.

Dialog h e r m e n e u t y c z n y w badaniu p s y c h o l o g i c z n y m

D i a l o g b a d a c z a z o s o b ą b a d a n ą jest n a r z ę d z i e m p o d s t a w o w y m w badaniu psychologicznym, gdyż właśnie na płaszczyźnie dialogu d o k o n u j e się p r o c e s p o z n a n i a ( W ę g r z e c k i 1992). U p o d s t a w d i a l o g u m i ę d z y b a d a c z e m a osobą b a d a n ą leży z a ł o ż e n i e , że się n i c o niej n i e w i e . D i a l o g p o z o r n y p o l e g a n a u d o w a d n i a n i u w ł a s n y c h racji, p r z e k o n y w a n i u , że w i e się lepiej. Jeśli b a d a c z sądzi, że w i e lepiej, n i e m o ż e z a d a w a ć w ó w c z a s t a k i c h p y t a ń , k t ó r e czynią p r o b l e m a t y c z n y m t o , co w y d a j e się o c z y w i s t e , j a s n e i n i e p r o b l e m a t y c z n e . N a tej d r o d z e c e l e m jest i n d y w i d u a l n y o p i s przeżyć osoby badanej, subiektywna interpretacja faktów, prowadzą­ ca i zbliżająca b a d a c z a i b a d a n e g o d o w y ł o n i e n i a z n a c z e ń s t a n o w i ą ­ cych o s o b o w e k r y t e r i u m i n t e r p r e t a c j i . T y m s a m y m n a s t ę p u j e w ó w ­ czas o d k r y c i e i n d y w i d u a l n e g o k o n t e k s t u p r z e ż y ć , t e g o , co jest w n i c h charakterystyczne i ważne. Odkrycie osobowego kontekstu przeżyć d o k o n u j e się dzięki t e m u , że w d i a l o g u o s o b a b a d a n a u j m u j e zjawiska posługując się w ł a s n y m s y s t e m e m z n a k ó w j ę z y k o w y c h , rozwija t e aspekty w y p o w i e d z i , k t ó r e w e d ł u g niej są w a ż n e dla w y r a ż e n i a s u b i e k t y w n e g o s e n s u . T o o s o b a b a d a n a n a d a j e w d i a l o g u swój k s z t a ł t opowiadanym zdarzeniom.

58

Bogna Bartosz

A b y jednak w pełni poznać doświadczenia drugiej osoby, należy z r o z u m i e ć , co o n a o n i c h m ó w i . By t e n cel osiągnąć, s ł o w o m p r z e z nią w y p o w i e d z i a n y m b a d a c z m u s i n a d a w a ć t o s a m o , co o n a z n a c z e ­ nie, p o s ł u g i w a ć się t y m s a m y m „ k o d e m " , u w z g l ę d n i a j ą c o b o k w a r s t w y językowej w a r s t w ę p o z a w e r b a l n ą ( b a r w ę g ł o s u , s p o j r z e n i a , g e s t y ) . C h o d z i w i ę c o t o , b y b a d a c z i o s o b a b a d a n a m ó w i l i d o siebie, a n i e o b o k siebie. P r z y t y m w y p o w i e d z i o s o b y b a d a n e j m o g ą w r ó ż n y m stopniu oddawać treść, mogą być mniej lub bardziej a d e k w a t n e b ą d ź c z a s a m i z u p e ł n i e n i e a d e k w a t n e , lecz z a w s z e a u t e n ­ tyczne. Osoba badana wybiera bowiem z wielu możliwości opisów z d a r z e ń taki s p o s ó b o p o w i a d a n i a , k t ó r y w e d ł u g niej jest z r o z u m i a ł y , s k r a c a l u b w y d ł u ż a p e w n e części o p o w i a d a n i a i s t o t n e z jej p u n k t u w i d z e n i a . Jej s p o s ó b o p o w i a d a n i a z b l i ż o n y jest d o i n d y w i d u a l n e g o s p o s o b u p r z e ż y w a n i a r o z u m i a n e g o jako S c h e l e r o w s k a „ t e n d e n c j a d o u j m o w a n i a świata w o k r e ś l o n e j f o r m i e " ( z o b . G i z a 1991). Niekiedy samopoznanie dostarcza pełnego wglądu, natomiast trudności stwarza nadanie m u odpowiedniego kształtu językowego. P o t w i e r d z a j ą t o n a p r z y k ł a d kolejne p r ó b y f o r m u ł o w a n i a w y p o w i e ­ dzi, jak r ó w n i e ż o d r z u c a n i e każdej u z n a n e j za niezadowalającą. O k a z u j e się, że p e ł n e u c h w y c e n i e p r z e ż y c i a jest dla o s o b y b a d a n e j niełatwe. D o d a t k o w o przeżycie „zostaje odrębnie spostrzeżone d o ­ p i e r o o t y l e , o ile w y ł a d o w u j e się w i n t e n c j a c h r u c h o w y c h i p r z y n a j ­ m n i e j w t e n d e n c j a c h w y r a z o w y c h " ( S c h e l e r 1980a: 3 7 5 ) . Z a d a n i e m b a d a c z a jest w ó w c z a s z a c h ę c a n i e o s o b y b a d a n e j d o a d e k w a t n e g o w e d ł u g niej ujęcia zjawisk. D i a l o g w y m a g a szczególnej „ p o s t a w y " badawczej, o której pisze R i c o e u r : „ t r z e b a wierzyć, aby r o z u m i e ć , i t r z e b a r o z u m i e ć , b y w i e r z y ć " (za: T i s c h n e r 1 9 8 9 : 179). N i e z n a c z y to, że b a d a c z m u s i a k c e p t o w a ć czy a p r o b o w a ć w y p o w i a d a n e sądy, p o w i n i e n n a t o m i a s t r e j e s t r o w a ć je i t o , jak są o n e p r z e d s t a w i a n e . C o w i ę c e j , p o w i n i e n t a k ż e z d a w a ć s o b i e s p r a w ę , że w o b e c i n n e g o b a d a c z a , w innej sytuacji i w a r u n k a c h o s o b a b a d a n a o p o w i e d z i a ł a b y swoją h i s t o r i ę w i n n y s p o s ó b . J e d n a k d i a l o g c h a r a k t e r y z u j e ciągła g o t o w o ś ć o s ó b w n i m u c z e s t n i c z ą c y c h d o stałego p o g ł ę b i a n i a p e r s p e k t y w y w w i d z e n i u p r o b l e m u w a ż n e g o dla każdej z n i c h w a k t u a l n y m m o m e n c i e . C h o d z i tu o ustalenie stanowiska w o b e c tego samego p r z e d m i o t u , w od­ niesieniu do którego brak intersubiektywnego kryterium inter­ p r e t a c j i . W ó w c z a s język k o n w e n c j o n a l n y z m i e n i a ć m o ż e swój sens

Perspektywa hermeneutyczna

59

dzięki i n d y w i d u a l n e m u u ż y c i u . P o z n a w a ć o s o b ę w sensie h e r m e n e u t y c z n y m t o z n a c z y b y ć z nią w d i a l o g u , d o z n a w a ć w r ó ż n y c h f o r m a c h doświadczenia — w słowach, uczuciach, nastrojach — obecności d r u g i e g o człowieka. W t y m sensie d i a l o g h e r m e n e u t y c z n y z a w i e r a a s p e k t y s p o t k a n i a t e r a p e u t y c z n e g o . T e r a p i a o d b y w a się t u p o p r z e z p r z e ż y c i o w e d o ś w i a d c z a n i e s a m e g o siebie, k o n c e n t r u j ą c e się n a p y t a n i a c h i s t o t n y c h dla o s o b y b a d a n e j . T e m a t y c z n i e z a t e m d i a l o g d o t y c z y ć m o ż e całego życia o s o b y l u b k o n c e n t r o w a ć się n a k o n k r e t ­ n y m aktualnym problemie, umieszczonym jednak, zgodnie z postu­ l a t e m h e r m e n e u t y c z n y m , n a tle p r z e s z ł o ś c i i w y o b r a ż a n e j p r z y s z ł o ­ ści. A u t o b i o g r a f i a , s t a n o w i ą c z a s a d n i c z y t e m a t b a d a n i a b ą d ź też p u n k t o d n i e s i e n i a dla s p e c y f i c z n e g o p r o b l e m u , o p i e r a się n a p r z e ż y ­ ciach s a m e g o a u t o r a i z tej p e r s p e k t y w y c z y n i jego o s o b ę z r o z u m i a ł ą . O s o b a b a d a n a o b j a ś n i a w ł a s n e życie w e d ł u g i n d y w i d u a l n e g o k l u c z a , stąd też jest t o a d e k w a t n e d o p e ł n i e n i e h e r m e n e u t y c z n e g o d i a l o g u . U z a s a d n i o n e jest w i ę c w y k o r z y s t a n i e e t a p ó w m e t o d y a u t o b i o g r a f i c z ­ nej w d i a l o g u h e m e n e u t y c z n y m ( z o b . a r t y k u ł M . Ż u r k o o r a z a r t y k u ł D. Chmielewskiej-Łuczak i M . Fankanowskiego w niniejszym tomie).

4.

C h a r a k t e r y s t y c z n e cechy dialogu h e r m e n e u t y c z n e g o

D i a l o g w y k o r z y s t y w a n y w p s y c h o l o g i i m a swoją specyfikę. W s w y m o g ó l n y m kształcie bliski jest w y w i a d o w i i r o z m o w i e p s y c h o l o g i c z n e j . D i a l o g o k r e ś l a w i ę c n i e n o w e i o r y g i n a l n e zjawisko w p s y c h o l o g i i , lecz k ł a d z i e n a c i s k n a p e w n e c e c h y r o z m o w y m i ę d z y d w i e m a o s o b a m i . N i e z a m i e r z a m w t y m m i e j s c u w y z n a c z a ć ścisłych g r a n i c m i ę d z y d i a l o g i e m , r o z m o w ą i w y w i a d e m ( c h o ć b y ć m o ż e da się je ustalić). Z a m i e r z a m natomiast uwyraźnić przynajmniej niektóre specyficzne c e c h y d i a l o g u , wynikające z przyjęcia z a ł o ż e ń h e r m e n e u t y c z n y c h , n i e wnikając, n a ile są o n e w d a n y m m o m e n c i e t o ż s a m e z rozmową bądź wywiadem. D i a l o g n a l e ż y d o m e t o d o g l ą d u , n i e zaś — co jest i s t o t n e — d o m e t o d weryfikacji h i p o t e z . D i a l o g jest n i e s t a n d a r y z o w a n y . W t y m sensie n i e p o s i a d a z góry określonego „ s z t y w n e g o " schematu postępowania badaw-

60

Bogna Bartosz

c z e g o . N i e istnieją t u r e g u ł y d o t y c z ą c e n a p r z y k ł a d kolejności z a d a w a n i a p y t a ń , ich liczby i s p o s o b u s f o r m u ł o w a n i a . D i a l o g jest elastyczny, dostrajany do indywidualności osoby badanej. Aczkol­ wiek z a w i e r a „ o r i e n t a c y j n e p u n k t y " ( p r o b l e m y , z a g a d n i e n i a ) , w o k ó ł k t ó r y c h k o n c e n t r u j ą się b a d a c z i o s o b a b a d a n a , t o j e d n a k r ó ż n y m o ż e być na przykład sposób dochodzenia do nich. D i a l o g jest o t w a r t y . N i e o k r e ś l a z g ó r y i n i e o g r a n i c z a z a k r e s u o r a z „ g ł ę b o k o ś c i " p o r u s z a n y c h t e m a t ó w . I c h p e n e t r a c j a jest u z a l e ż ­ niona przede wszystkim od osoby badanej. Ona bowiem decyduje o stopniu ujawnienia swoich przeżyć, o języku i stylu dialogu. D i a l o g jest d y n a m i c z n y . O z n a c z a t o , że jego cechą c h a r a k t e r y ­ styczną w p u n k c i e wyjścia jest a s y m e t r i a określająca relację m i ę d z y b a d a c z e m a b a d a n y m , w p u n k c i e zaś dojścia n a s t ę p u j e w y r ó w n a n i e tej a s y m e t r i i i osiągnięcie s w o i s t e g o s t a n u s y m e t r i i . W p r a k t y c e c h o d z i o t o , a b y b a d a c z — w e w s t ę p n e j części d i a l o g u z a p y t u j ą c y o s o b ę b a d a n ą — s t y m u l o w a ł ją d o r o z w i n i ę c i a i s t o t n y c h w ą t k ó w . N i e m o ż e b y ć t o j e d n a k sytuacja n i e n a t u r a l n a , w której b a d a c z daje b a d a n e m u d o z r o z u m i e n i a , że w i e więcej i lepiej l u b że n i e w i e n i c . B a d a c z jest t u osobą poznającą. W t y m sensie d i a l o g n i e jest j e d y n i e s p o s o b e m u z y s k i w a n i a s p e c y f i c z n y c h i n f o r m a c j i , ale w s p ó l n y m p o ­ szukiwaniem i poszerzaniem pola świadomości osób prowadzących r o z m o w ę , dotyczącą i s t o t n e g o dla n i c h p r o b l e m u . W n a s t ę p n y c h etapach prowadzonej rozmowy następuje „negocjowanie" znaczeń, p o d c z a s k t ó r e g o b a d a c z u p e w n i a się co d o t r a f n e g o , z p u n k t u w i d z e n i a o s o b y b a d a n e j , w i d z e n i a zjawisk i ich i n t e r p r e t a c j i . Z n a c z e ­ n i a , k t ó r e b y ł y i n t r a i n d y w i d u a l n e , stają się dzięki p o r o z u m i e n i u dwóch osób interindywidualne, prowadząc do konsensusu i uzys­ k a n i a s y m e t r i i w relacji m i ę d z y b a d a c z e m i b a d a n y m . D i a l o g kładzie n a c i s k n a w y j ą t k o w o ś ć , n i e p o w t a r z a l n o ś ć każdej rozmowy.

5.

Interpretacja

hermeneutyczna

Dzięki zastosowaniu dialogu badacz uzyskuje „ t e k s t " , stanowiący o d b i c i e o s o b o w e g o d o ś w i a d c z e n i a , życia o s o b y b a d a n e j , w y m a g a j ą c y hermeneutycznej interpretacji. T a droga wymaga spełnienia w a r u n k u

Perspektywa hermeneutyczna

61

„integralności" badacza. T a sama osoba zbiera bowiem dane i opra­ c o w u j e je. N i e istnieje t u j e d n a k s z t y w n y p o d z i a ł n a fazę z b i e r a n i a i o p r a c o w y w a n i a m a t e r i a ł u . Ł ą c z y je faza s y n t e t y z o w a n i a i n e g o ­ c j o w a n i a , s t a n o w i ą c a k o ń c o w ą część d i a l o g u . P o z n a ć o s o b ę — z r o ­ z u m i e ć „ t e k s t " wyłaniający się z d i a l o g u m i ę d z y b a d a c z e m a o s o b ą b a d a n ą t o „ z d a w a ć s o b i e s p r a w ę z t e g o , k i m ta o s o b a jest, c z y m n a p r a w d ę żyje, k u c z e m u faktycznie z m i e r z a . R o z u m i e n i e t a k i e o g a r n i a w s z y s t k i e o b s z a r y b y t u d r u g i e g o człowieka, w y d o b y w a j ą c s e n s jego i s t n i e n i a . Staje się też p o d s t a w ą p o s z c z e g ó l n y c h a k t ó w r o z u m i e n i a c z ą s t k o w e g o , k t ó r e p o t w i e r d z a j ą l u b k w e s t i o n u j ą t o , co o d s ł a n i a się w r o z u m i e n i u c a ł o ś c i o w y m . R o z u m i e n i e c a ł o ś c i o w e ze swej n a t u r y p r z e k r a c z a t e r a ź n i e j s z o ś ć . M a c h a r a k t e r z a r ó w n o r e t r o ­ s p e k t y w n y , jak i p r o s p e k t y w n y " ( W ę g r z e c k i 1 9 9 2 : 112). N i e istnieje j e d n a k ż a d e n u n i w e r s a l n y k o d czy a l g o r y t m r e g u ł i n t e r p r e t a c y j n y c h , według którego badacz mógłby odszyfrować „ t e k s t " , będący swoi­ s t y m r e z u l t a t e m d i a l o g u . I n t e r p r e t a c j a za k a ż d y m r a z e m jest i n d y ­ widualna, a hermeneutyka umożliwia rozważenie wypowiedzi właś­ n i e ze w z g l ę d u n a jej i n d y w i d u a l n y , n i e p o w t a r z a l n y c h a r a k t e r . P o operacje h e r m e n e u t y c z n e sięgamy wówczas, gdy próbujemy zro­ z u m i e ć : r o z p o z n a ć w y m i a r y u z y s k a n e g o t e k s t u (język o s o b y , jej i n t e n c j e , dzieje, p r a w d ę ) . N i e c h o d z i t u w i ę c t y l k o o p o z n a n i e i n d y w i d u a l n e g o z n a c z e n i a d o t y c z ą c e g o o k r e ś l o n e g o p r z e ż y c i a (frag­ m e n t u t e k s t u ) , ale też o z r o z u m i e n i e g e n e z y t e g o p r z e ż y c i a , o b s z a r u i n t e n c j o n a l n o ś c i , z j a k i m się wiąże, jego z w i ą z k u z i n n y m i d o ś w i a d ­ c z e n i a m i n a tle d z i e j ó w , a t y m s a m y m z w i ą z k u z p o z o s t a ł y m i przeżyciami (fragmentami tekstu). H e r m e n e u t y k a zatem ostatecznym p r z e d m i o t e m interpretacji czyni n i e t o , o c z y m t e k s t m ó w i , lecz o s o b ę , k t ó r a się w n i m w y p o w i a d a . „ J ę z y k okazuje się t u n a r z ę d z i e m n a u s ł u g a c h i n ­ d y w i d u a l n o ś c i " ( R i c o e u r 1 9 8 9 : 197). R o z u m i e n i e jest p i e r w o t n i e r o z u m i e n i e m j ę z y k a : p o p r z e z s ł o w o , ale t a k ż e p o p r z e z e k s p r e s j ę u c z u ć i n a s t r ó j , lecz d o p i e r o opierając się n a n i m jest r o z u m i e n i e m psychologicznym. Dlatego zadaniem całościowego h e r m e n e u t y c z ­ n e g o r o z u m i e n i a jest o d w z o r o w a n i e i z r e k o n s t r u o w a n i e i n d y w i d u a l ­ nej j e d n o ś c i z n a c z e n i o w e j t e k s t u i n a tej d r o d z e o d k r y c i e g ł ę b o k i e g o psychologicznego kontekstu przeżyć osoby. W rozumieniu następuje przenikanie interpretacji gramatycznej i psychologicznej. Obie inter­ p r e t a c j e : g r a m a t y c z n a i p s y c h o l o g i c z n a , odwołują się w z a j e m n i e d o siebie i w z a j e m n i e się uzupełniają. N a l e ż y w i ę c z n a l e ź ć „ p o k r e w i e ń -

62

Bogna Bartosz

s t w o " m i ę d z y formą językową a jej treścią p s y c h o l o g i c z n ą , a l b o w i e m o d k r y w a j ą c t o , jak o s o b y b a d a n e m ó w i ą o p e w n y c h f a k t a c h , o d ­ s ł a n i a m y t y m s a m y m z n a c z e n i a , jakie są p r z y p i s y w a n e t y m f a k t o m . H e r m e n e u t y k a czyni więc z rozumienia procedurę interpretacyjną. I n d y w i d u a l n o ś ć t e k s t u o k r e ś l o n a zostaje n a p o d s t a w i e s p e c y f i c z n e g o , n i e p o w t a r z a l n e g o s p o s o b u w y s ł a w i a n i a się, ale i z a r a z e m s w o i s t e g o sposobu myślenia o swoim życiu. Interpretacja h e r m e n e u t y c z n a z m i e r z a d o w y d o b y c i a n a jaw i n d y w i d u a l n y c h p r z e ż y ć i u m i e s z ­ czenia ich n a tle z n a c z e ń n a d a w a n y c h t y m p r z e ż y c i o m o r a z d o o d n i e s i e n i a ich d o s p o s o b u życia o s o b y , jej p o s t ę p o w a n i a . W r e z u l t a c i e jakieś d o ś w i a d c z e n i e zostaje ujęte w c h a r a k t e r z e czegoś w y r a s t a j ą c e g o z o k r e ś l o n e g o p o d ł o ż a , jest w s p o s ó b szczegól­ n y u m o t y w o w a n e . P e w i e n s t a n zostaje ujęty w „ h o r y z o n c i e " o k r e ś ­ l o n e g o p r z e ż y c i a , a s w o i s t y r y s o s o b o w y d o p e ł n i a p e w i e n zespół r y s ó w o s o b o w y c h . W y ł a n i a j ą c y się i n d y w i d u a l n y , w s t ę p n y o b r a z o s o b y zostaje s t o p n i o w o w y p e ł n i o n y treścią. R o z u m i e n i e n i e p o l e g a n a p r z e n i k n i ę c i u w s z y s t k i c h szczegółów życia o s o b y b a d a n e j , lecz n a o d k r y c i u n a j i s t o t n i e j s z y c h d e t e r m i n a n t jej życia, o d t w o r z e n i u i n t e n c j i o s o b y , a w i ę c s e n s u , jaki o n a s a m a nadała s w e m u życiu. „ N a l e ż y odkryć plan, wydarzenie, czynność, e m o c j e , związek, cel b ą d ź u c z u c i e , n a d a j ą c e życiu o s o b y b a d a n e j g ł ó w n y , n a c z e l n y s e n s . T r z e b a z r o z u m i e ć , iż ó w p l a n , c z y n n o ś ć , wydarzenie lub uczucie będą nierozerwalnie splecione z centralnymi s t r u k t u r a m i życia p o d m i o t u . B ę d ą c e l e m , k t ó r y c h c e o s i ą g n ą ć , p o s i ą ś ć l u b o d k t ó r e g o c h c e się w y z w o l i ć . Są o b i e k t e m n a d a j ą c y m n a c z e l n e , g ł ę b o k i e z n a c z e n i e jego ż y c i u i p r a c y " ( D e n z i n 1 9 9 0 : 58). T a k w i ę c p o d s t a w o w y m p r o b l e m e m h e r m e n e u t y k i jest z r o z u m i e n i e d r u g i e g o człowieka jako i n d y w i d u a l n o ś c i , w i d z e n i e rzeczy i z d a r z e ń o c z y m a t e g o człowieka. N i e c h o d z i o t o , b y r o z u m i e ć zjawiska i r z e c z y , lecz r o z u m i e ć je tak, jak je r o z u m i e j ą p o s z c z e g ó l n e b a d a n e o s o b y . M o ż l i w a jest w ó w c z a s p r z e k ł a d a l n o ś ć p e r s p e k t y w b a d a c z a i b a d a n e g o . D l a t e g o też rola b a d a c z a n i e p o l e g a n a w y j a ś n i e n i u danego wycinka rzeczywistości przy użyciu kategorii wstępnie przez niego określonych. Badacz zmierza w tym modelu do odkrycia i o p i s a n i a i n d y w i d u a l n y c h p r z e ż y ć u m i e s z c z o n y c h n a tle dziejów b i o g r a f i c z n y c h , k t ó r e zostały u j a w n i o n e w t r a k c i e d i a l o g u w o d n i e ­ s i e n i u d o z d a r z e ń . N i e istnieje z a t e m w i n t e r p r e t a c j i w y r ó ż n i o n y zewnętrzny p u n k t odniesienia, który stanowiłby kryterium defini-

Perspektywa hermeneutyczna

63

cyjnego r o z s t r z y g n i ę c i a o b i e k t y w n e j p r a w d z i w o ś c i d a n e j i n t e r p r e t a ­ cji. S e n s b o w i e m z n a k ó w j ę z y k o w y c h i p o z a j ę z y k o w y c h z a w a r t y c h w u z y s k a n y m tekście n i e jest u s t a l o n y w s p o s ó b o b i e k t y w n y i n i e m o ż e m y na przykład t e m u samemu słowu użytemu wielokrotnie p r z y p i s a ć t e g o s a m e g o z n a c z e n i a , b o za k a ż d y m r a z e m jest o n o u ż y t e w i n n y m , indywidualnym kontekście. Należy przeanalizować owe k o n t e k s t y , odsłaniając ich i n d y w i d u a l n y , z n a c z e n i o w y , a t y m s a m y m autobiograficzny wzór. W rezultacie uzyskana subiektywna perspek­ t y w a o s ó b b a d a n y c h staje się n i e z b ę d n y m p u n k t e m wyjścia d o konstruowania uogólnień teoretycznych, w ramach których następu­ je p r z e ł o ż e n i e i n d y w i d u a l n e g o języka n a język k a t e g o r i i p s y c h o ­ l o g i c z n y c h . B a d a c z p r z y t y m w i n i e n z d a w a ć s o b i e s p r a w ę , że dokonywana przez niego interpretacja m a określony przez niego samego charakter, ponieważ narzuca on swego rodzaju jednostron­ n o ś ć r e k o n s t r u k c j i — „ z a w s z e m o ż l i w e jest jeszcze o d n i e s i e n i e t e g o samego zdania w rozmaity sposób do tych lub innych zdań uznanych za k l u c z o w e w t e k ś c i e " ( R i c o e u r 1 9 8 9 : 165). Istnieje zatem możliwość wielokrotnego odczytywania tekstu, każdorazowo ukazująca inne aspekty rekonstruowanego obszaru r z e c z y w i s t o ś c i . A n a l o g i c z n i e , czytając k i l k a k r o t n i e tę samą książkę d o s t r z e g a m y i o d k r y w a m y n o w e treści d o tej p o r y n i e o d s ł o n i ę t e . T a s w o i s t o ś ć i n t e r p r e t a c j i p o w o d u j e , że m a o n a c h a r a k t e r d o m y s ł u . Jej u p r a w o m o c n i e n i e n a s t ę p u j e p r z e z w s k a z a n i e , że w świetle w i e d z y b a d a c z a (w t y m też w o d w o ł a n i u d o o b i e k t y w n y c h d a n y c h b i o ­ g r a f i c z n y c h ) ta i n t e r p r e t a c j a jest b a r d z i e j p r a w d o p o d o b n a n i ż i n n e ( p o d o b n i e d o k r y t e r i ó w falsyfikowalności p r o p o n o w a n y c h p r z e z K . P o p p e r a w Logice odkrycia naukowego). W r e z u l t a c i e i n t e r p r e t a c j a p s y c h o l o g i c z n a p o s z u k i w a n a p r z e z b a d a c z a jak najściślej p o w i n n a przylegać do perspektywy osób badanych. Interpretacja h e r m e n e u ­ tyczna uwzględnia także zestawienie o d m i e n n y c h interpretacji, p r ó ­ b y r o z s t r z y g n i ę ć n a rzecz którejś z n i c h . W świetle t y c h r o z w a ż a ń zarysowują się kolejne e t a p y b a d a w c z e , spełniające w a r u n k i h e r m e n e u t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i . Z m i e r z a j ą c d o u z y s k a n i a takiej i n t e r p r e t a c j i , a d e k w a t n e j j e d n o c z e ś n i e w z g l ę d e m przyjętych ogólnych założeń teoretycznych oraz względem uzys­ k a n e g o m a t e r i a ł u b a d a w c z e g o , z a s a d n e w y d a j e się w y o d r ę b n i e n i e n a s t ę p u j ą c y c h e t a p ó w analizy i o p r a c o w y w a n i a t e k s t u : 1. E k s p l o r a c j a

— stanowi wstępny „ogląd" uzyskanego mate-

64

Bogna Bartosz

r i a ł u . P o l e g a n a w y o d r ę b n i e n i u t e m a t ó w - p r o b l e m ó w wyłaniających się z t e k s t u . C h o d z i o t o , b y o g a r n ą ć n a t y m e t a p i e jak najwięcej a s p e k t ó w b a d a n e g o o b s z a r u , n i e w i a d o m o b o w i e m , k t ó r e okażą się i s t o t n e . P o s t ę p o w a n i e b a d a w c z e n a t y m e t a p i e jest z g o d n e z m e t o d o ­ logiczną zasadą p r y m a t u p r o b l e m u n a d m e t o d ą . N i e z a k ł a d a m y wstępnie (przed przystąpieniem do badań) potencjalnych zależności, n i e o k r e ś l a m y z g ó r y k a t e g o r i i , jakie pojawią się w b a d a n i u , lecz d o p i e r o z t e k s t u , odsłaniając p o s z c z e g ó l n e jego w a r s t w y , w y o d r ę b ­ n i a m y k a t e g o r i e p o s ł u g u j ą c się j ę z y k i e m o s o b y b a d a n e j . 2. A n a l i z a — p o l e g a n a u s z c z e g ó ł o w i e n i u t e m a t ó w - p r o b l e m ó w , k t ó r e zostały w y ł o n i o n e n a p i e r w s z y m e t a p i e . Analizując t e k s t z a r ó w n o p o d w z g l ę d e m t r e ś c i , jak i f o r m y , b i o r ą c p o d u w a g ę z a r ó w n o w e r b a l n e , jak i p o z a w e r b a l n e z n a k i t e k s t u ( t o n i b a r w ę głosu, gesty, mimikę), badacz próbuje odsłonić i zrekonstruować przeżycia osoby badanej. Opisuje wówczas indywidualne kategorie przeżyciowe, „sygnując" psychologicznie kategorie pochodzące z w y p o w i e d z i o s o b y b a d a n e j . N a t y m e t a p i e w y ł a n i a się w s t ę p n i e n a k r e ś l o n a m a p a sytuacji egzystencjalnej o s o b y i z a r y s o w u j e jej o b r a z . T e n szkic w t r a k c i e analizy w y p e ł n i a się s t o p n i o w o n o w y m i e l e m e n t a m i , składając się n a c o r a z p e ł n i e j s z y o b r a z p o z n a w a n e j osoby. 3. S y n t e z a — s t a n o w i o g ó l n e u p o r z ą d k o w a n i e k a t e g o r i i w y ł o ­ n i o n y c h w t r a k c i e p o p r z e d n i e g o e t a p u . B a d a c z , t w o r z ą c spójną całość, i n t e r p r e t u j e w y n i k i a n a l i z y , e k s p o n u j ą c k a t e g o r i e i s t o t n e w relacji d o m n i e j i s t o t n y c h . T y m s a m y m o s a d z a o s o b ę w i n ­ d y w i d u a l n y m k o n t e k ś c i e p r z e ż y ć o d z w i e r c i e d l a j ą c y c h s y s t e m jej znaczeń. N a tym etapie otrzymujemy „ p r z e k r ó j " przez system z n a c z e ń znajdujący u z a s a d n i e n i e i z a r a z e m p o t w i e r d z e n i e w p r z e ż y ­ ciach i p o s t ę p o w a n i u b a d a n e j o s o b y . S z c z e g ó ł o w e t e c h n i k i analizy i o p r a c o w a n i a u z y s k a n e g o w t r a k c i e dialogu tekstu, zgodnie z zapowiedzią zamieszczoną w Przedmowie, zostaną p r z e d s t a w i o n e w n a s t ę p n y m t o m i e , s t a n o w i ą c y m k o n t y n u a ­ cję t o m u n i n i e j s z e g o . Podsumowując ten fragment rozważań dotyczący dialogu herm e n e u t y c z n e g o oraz interpretacji h e r m e n e u t y c z n e j , należy zastano­ w i ć się n a d n i e k t ó r y m i p r o b l e m a m i n a t u r y m e t o d o l o g i c z n e j . Z a ­ s t o s o w a n i e h e r m e n e u t y k i d o p s y c h o l o g i i , a zwłaszcza d o b a d a n i a psychologicznego wymaga b o w i e m p r z e d e wszystkim ustalenia za-

Perspektywa hermeneutyczna

65

kresu i sposobu wykorzystania p e w n y c h pojęć mających w p s y c h o ­ logii u s t a l o n ą t r a d y c j ę . P r o p o n o w a n e p o d e j ś c i e w y m a g a niejako n a n o w o o k r e ś l e n i a i u s t o s u n k o w a n i a się d o n a s t ę p u j ą c y c h , s t o s o w a n y c h w artykule, terminów: formuła badawcza - model - metoda - narzę­ dzie - d i a l o g - r o z u m i e n i e - i n t e r p r e t a c j a . H e r m e n e u t y k a , co s t a r a ł a m się u k a z a ć , jako o k r e ś l o n a o r i e n t a c j a filozoficzna p o z w a l a o d p o w i e d z i e ć n a p y t a n i a o n t o l o g i c z n e i t e o r i o poznawcze, stanowiące przesłanki postępowania metodologicznego. Postuluje tym samym określony typ poznania naukowego i wyznacza s t a n d a r d y p o s t ę p o w a n i a b a d a w c z e g o p o p r z e z o p o w i e d z e n i e się w o ­ bec określonych wartości poznawczych. Poznanie n a u k o w e m a tutaj charakter indywidualny i subiektywny. T y m samym hermeneutyka mieści „swoisty subiektywizm psychologii humanistycznej, w sposób n i e u n i k n i o n y z w i ą z a n y z p o d s t a w o w y m dla jej p o d e j ś c i a p o z n a w ­ czego w y m i a r e m , j a k i m jest k o m u n i k a c j a " ( P a s z k i e w i c z 1 9 8 3 : 118), co u j a w n i a się w w y j ą t k o w y s p o s ó b w p o s t a c i w y k o r z y s t a n i a w b a d a ­ niu psychologicznym dialogu hermeneutycznego. Z a t e m p r o p o n u j e się t u h e r m e n e u t y k ę jako m o d e l b a d a w c z y l u b i n n y m i słowy jako f o r m u ł ę b a d a w c z ą zawierającą o g ó l n e d y r e k t y w y b a d a w c z e wyznaczające kolejne k r o k i w p o s t a c i z a s t o s o w a n i a m e t o d szczegółowych. H e r m e n e u t y k a realizuje się w b a d a n i u p s y c h o l o g i c z n y m p o p r z e z w y k o r z y s t a n i e d i a l o g u . W p r o p o n o w a n y m ujęciu m e t o d a d i a l o g u m a charakter nieco o d m i e n n y od ustaleń przyjętych w psychologii. Jest o n a t r a k t o w a n a jako p i e r w o t n e n a r z ę d z i e b a d a w c z e — p o d s t a w a w y m a g a j ą c a k a ż d o r a z o w o n a d a n i a jej i n d y w i d u a l n e g o k s z t a ł t u . D i a ­ log r o z u m i a n y jako r o z m o w a d w ó c h o s ó b : b a d a n e g o i b a d a c z a , uwzględnia b o w i e m indywidualny udział każdej z osób biorących w niej u d z i a ł i w y j ą t k o w y c h a r a k t e r t a k i e g o s p o t k a n i a . W t y m sensie dialog n i e z a w i e r a „ s z c z e g ó ł ó w t e c h n i c z n y c h " w o d r ó ż n i e n i u o d innych metod. Z kolei t e k s t d i a l o g u p o d l e g a w d a l s z y m ciągu p r o c e s u b a d a w ­ czego h e r m e n e u t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i z g o d n i e z p r z y j m o w a n y m z a ł o ­ ż e n i e m , że p r z e ż y ć człowieka n i e m o ż n a w y j a ś n i ć w m o d e l u p r z y r o d ­ n i c z y m : p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y m ; m o ż n a je r o z u m i e ć , r o z u m i e n i e zaś za swój p u n k t wyjścia p r z y j m u j e „ n o r m a l n e p o w i ą z a n i e m i ę d z y d a n y m u z e w n ę t r z n i e n i e m życia i wyrażającą się w n i m d u c h o w ą t r e ś c i ą " ( D i l t h e y 1 9 9 3 : 4 4 ) . W t y m s e n s i e , jak s u g e r u j e J. K m i t a ,

66

Bogna Bartosz

p r z e s ł a n k i i n t e r p r e t a c j i h u m a n i s t y c z n e j podlegają w zasadzie i n t e r s u b i e k t y w n e j k o n t r o l i , tak jak k a ż d a h i p o t e z a każdej d y s c y p l i n y e m p i r y c z n e j . N a l e ż y w t y m m i e j s c u p o d k r e ś l i ć , że u w z g l ę d n i e n i e , a co w i ę c e j , w y e k s p o n o w a n i e s u b i e k t y w n o ś c i n i e o z n a c z a n i e s p r a w dzalności dokonanej interpretacji względem intersubiektywnych kry­ teriów i niemożności odniesienia do kryteriów zewnętrznych (patrz a r t y k u ł M . S t r a ś - R o m a n o w s k i e j ) . T a k a weryfikacja m o ż l i w a jest dzięki o d n i e s i e n i u i n d y w i d u a l n e j i n t e r p r e t a c j i d o i n n y c h i n t e r p r e ­ tacji, z a k ł a d a i w y m a g a i n t e r s u b i e k t y w n e g o p o r o z u m i e n i a , u s t a l e n i a w s p ó l n e j p ł a s z c z y z n y i n t e r p r e t a c y j n e j m i ę d z y osobą b a d a n ą a b a d a ­ c z e m , d o m a g a się r ó w n i e ż u z a s a d n i e n i a i p o t w i e r d z e n i a w s p o s o b i e życia o s o b y b a d a n e j i w jej p o s t ę p o w a n i u . T a k w i ę c i n t e r p r e t a c j a hermeneutyczna wykorzystywana do psychologicznego poznania o s o b y n i e z a d o w a l a się p o c z u c i e m r o z u m i e n i a , zakłada s p r a w d z e n i e trafności u z y s k a n e j i n t e r p r e t a c j i p o p r z e z e m p i r i ę — w e w n ę t r z n e i zewnętrzne uzasadnienia. H e r m e n e u t y k a u j m o w a n a jako „ m e t o d o l o g i a n a u k o c z ł o w i e k u m i a ł a b y w i ę c b y ć n i e tyle p r z e c i w s t a w i e n i e m , ile p r z e d ł u ż e n i e m m e t o d o l o g i i i n n y c h n a u k " ( P a s z k i e w i c z 1 9 8 3 : 119).

6.

Zakończenie

M a m n a d z i e j ę , że z a w a r t e t u r o z w a ż a n i a s t a n o w i ł y c h o ć p o części odpowiedź na pytanie: czym może być hermeneutyka w psychologii i d l a c z e g o w a r t o , istnieje taka p o t r z e b a , k o n i e c z n o ś ć r o z u m i e n i a hermeneutycznego w psychologii. Zamykając zawarte tu uwagi d o t y c z ą c e p s y c h o l o g i c z n e g o p o z n a w a n i a o s o b y zdaję s o b i e s p r a w ę z w i e l u t r u d n o ś c i i w ą t p l i w o ś c i m o g ą c y c h p o j a w i ć się u C z y t e l n i k a . Z a p e w n e n i e w s z y s t k i e k w e s t i e zostały r o z w i ą z a n e , n i e n a w s z y s t k i e p y t a n i a została u d z i e l o n a o d p o w i e d ź , lecz „ b y ć m o ż e t y l k o w szkol­ nych podręcznikach m o ż n a znaleźć ostateczne odpowiedzi zamiast ciągle n o w y c h p y t a ń " ( K r a s n o d ę b s k i 1 9 8 6 : 2 5 2 ) . N a t o m i a s t p e r ­ s p e k t y w a , jaką m o ż n a u z y s k a ć w y k o r z y s t u j ą c h e r m e n e u t y k ę w p r o ­ cesie p s y c h o l o g i c z n e g o p o z n a w a n i a , a którą m a m n a d z i e j ę u d a ł o m i się z a r y s o w a ć w a r t y k u l e , u z a s a d n i a wysiłki zmierzające d o jej p e ł n i e j s z e g o o k r e ś l e n i a — jako f o r m u ł y b a d a w c z e j w p s y c h o l o g i i .

Perspektywa hermeneutyczna

67

H e r m e n e u t y k a n i e p r o p o n u j e j e d n a k m e t o d y r o z u m i a n e j jako zbiór reguł pozwalających uzyskać zamierzony wynik. „ B r a k u j e " tu algorytmicznych zasad postępowania badawczego, nie m a kryteriów poprawności i zasadności działań. Swój kształt uzyskuje każdorazo­ w o w z e t k n i ę c i u z osobą. J e s t p o s z u k i w a n i e m , p e w n ą p r o p o z y c j ą , wymagającą o d b a d a c z a b y c i a , o t w a r t o ś c i , r o z u m i e n i a . O k r e ś l a taki obszar badawczy, który ujawnia indywidualność i subiektywność j e d n o s t k i . N i e p r e t e n d u j e d o r a n g i j e d y n e j czy też u n i w e r s a l n e j d r o g i w poszukiwaniach badawczych. Stanowi podejście, które ukazuje o d m i e n n ą o d tej z n a n e j i u z n a n e j p e r s p e k t y w ę w w i d z e n i u człowieka i jego p r o b l e m ó w , a l b o w i e m „ j e s t e ś m y w sytuacji w ę d r o w c ó w . Każdy z nas m a prawo do metody, własnego odkrycia, do widzenia prawdy z własnego p u n k t u widzenia. Jesteśmy na d r o d z e " (Tischner 1989: 169).

Fenomenologia a psychologia - o pewnych możliwościach implikacji

1.

Wstęp

A r t y k u ł p o n i ż s z y jest p r ó b ą p o k a z a n i a m o ż l i w o ś c i w y k o r z y s t a n i a w p s y c h o l o g i i n i e k t ó r y c h idei t e o r e t y c z n y c h z a p r o p o n o w a n y c h p r z e z t w ó r c ę f e n o m e n o l o g i i E . H u s s e r l a . N a g r u n c i e teorii p s y c h o l o g i c z ­ n y c h w i d o c z n e są co p r a w d a z a s t o s o w a n i a f e n o m e n o l o g i i n a p r z y k ł a d w k i e r u n k a c h p s y c h o l o g i i egzystencjalnej ( p o r . U c h n a s t 1 9 8 3 , H a l l , L i n d z e y 1990), ale nawiązują o n e b e z p o ś r e d n i o d o ujęć t e o r e t y c z ­ nych M . Schelera i M . Heideggera. Inspiracje Husserlowskie n a t o ­ m i a s t okazały się o w o c n e w n a u c e p o k r e w n e j p s y c h o l o g i i — w socjo­ logii. W t y m a r t y k u l e n i e z a m i e r z a m s z c z e g ó ł o w o r o z p a t r y w a ć filozoficznych p o g l ą d ó w E . H u s s e r l a , c h c i a ł a b y m j e d y n i e s k u p i ć się na wątkach dotyczących statusu nauk humanistycznych. W ramach t y c h r o z w a ż a ń za najistotniejsze u w a ż a m z p u n k t u w i d z e n i a p s y c h o ­ l o g i c z n y c h b a d a ń n a d c z ł o w i e k i e m w y o d r ę b n i e n i e sfery s u b i e k t y w ­ n o ś c i jako sfery specyficznie l u d z k i e j . H u s s e r l , docierając za p o m o c ą m e t o d y f e n o m e n o l o g i c z n e j d o o b s z a r u s u b i e k t y w n o ś c i , ukazał r z e ­ c z y w i s t o ś ć , której ż a d e n p r z e d s t a w i c i e l n a u k o c z ł o w i e k u n i e p o w i ­ n i e n p o m i j a ć czy i g n o r o w a ć . N a z y w a j ą c tę r z e c z y w i s t o ś ć Lebenswelt, filozof t e n wskazał ją jako p o d s t a w ę wszelkiej działalności człowieka w świecie. T e r m i n Lebenswelt jest n a język polski t ł u m a c z o n y d w o j a k o . A u t o r z y ze szkoły R . I n g a r d e n a , u c z n i a E . H u s s e r l a , przekładają to pojęcie jako świat życia c o d z i e n n e g o ( p o r . I n g a r d e n 1974, H u s s e r l 1976, 1987). N a t o m i a s t g r u p a a u t o r ó w z k r ę g u socjologii f e n o m e n o ­ logicznej t ł u m a c z y t e n t e r m i n jako świat p r z e ż y w a n y ( p o r . K r a s n o d ę b s k i 1989). W y d a j e się, że to d w o j a k i e g o r o d z a j u r o z u m i e n i e w y n i k a z n i e p r z e t ł u m a c z a l n o ś c i d o s ł o w n e j n a język polski t e g o terminu.

Fenomenologia a psychologia

2.

71

P r o g r a m fenomenologii E d m u n d a Husserla

D ą ż e n i e m H u s s e r l a b y ł o u c z y n i e n i e z filozofii w i e d z y p e w n e j , n i e p o d w a ż a l n e j , a z a t e m p r a w d z i w i e n a u k o w e j . Był t o p r o g r a m radykalny, wymagający zerwania z dotychczasowym sposobem u p r a ­ w i a n i a filozofii i w y p r a c o w a n i a n o w e g o n a s t a w i e n i a w o b e c świata. H u s s e r l z a k w e s t i o n o w a ł p r z e d e w s z y s t k i m tak z w a n ą „filozofię ś w i a t o p o g l ą d o w ą " , k t ó r a jako m ą d r o ś ć s w e g o c z a s u p o w o ł a n a jest, b y z a p e w n i ć c z ł o w i e k o w i w s z e c h s t r o n n e w y k s z t a ł c e n i e — religijne, e t y c z n e , e s t e t y c z n e , p o l i t y c z n e i i n n e . Z d a n i e m a u t o r a Idei filozofia p o w i n n a b y ć n i e t y l k o „ e p o k ą ujętą w m y ś l a c h " , wiedzą znającą j e d y n i e p r a w d y n a d z i ś , ale — tak jak k a ż d a n a u k a — odkrywającą p r a w d y n a z a w s z e . Ż e b y t o z r e a l i z o w a ć , filozofia m u s i z a k w e s t i o n o w a ć d o t y c h c z a s o w y s p o s ó b p a t r z e n i a n a świat p o p r z e z p r y z m a t p o j ę ć , idei, kategorii, teorii, filozofii i p o w r ó c i ć d o rzeczy s a m y c h . O p i s a ć s p o s o b y , w jakich rzeczy zjawiają się w naszej ś w i a d o m o ś c i — o t o p o d s t a w o w e z a d a n i e n o w e j filozofii, którą H u s s e r l n a z w a ł fenomenologią. M i a ł a o n a z r e a l i z o w a ć p o w o ł a n i e filozofii d o b y c i a n a u k ą o p r a w ­ d z i w y c h p o c z ą t k a c h , ź r ó d ł a c h . I d ą c t y m t r o p e m filozof o d r z u c a wszelkie z a ł o ż e n i a o n t o l o g i c z n e , zawiesza sąd, czy świat istnieje r e a l n i e , czy i d e a l n i e . J e s t t o b o w i e m całkowicie b e z z n a c z e n i a w o b e c f a k t u , że świat d o s t ę p n y jest j e d y n i e w ś w i a d o m o ś c i . H u s s e r l o d k r y w a n o w ą sferę, sferę zjawiania się, w k t ó r e j czy też p o p r z e z którą s p o t y k a m y t o , co jest. O p i s m o ż l i w o ś c i , s p o s o b ó w pojawiania się czegoś p r z e d n a m i t o w ł a ś n i e o p i s f e n o m e n o l o g i c z n y . P u s t a ł a w k a , którą s p o s t r z e g a m w p a r k u , jest m i jakoś inaczej d a n a niż ł a w k a , n a k t ó r e j p r z e d chwilą siedziała u k o c h a n a o s o b a . D r z e w o , k t ó r e m i j a m , b y ć m o ż e n i g d y n i e s t a n i e się dla m n i e p r z e d m i o t e m , n i g d y n i e zjawi się w mojej ś w i a d o m o ś c i . A l e b ę d z i e m i o n o z p e w n o ś c i ą d a n e , g d y b ę d ę chciała p o d n i m s c h r o n i ć się p r z e d d e s z c z e m . W o p i s i e f e n o m e n o l o g i c z n y m m a m y d o czynienia ze ś w i a t e m , k t ó r y jest n a s z y m ś w i a t e m c o d z i e n n y m , tyle t y l k o , że z i n n e g o p u n k t u w i d z e n i a . Ż e b y b o w i e m d o t r z e ć d o t e g o , co się p r e z e n t u j e , m u s i m y o d w r ó c i ć się o d r z e c z y , l u d z i , z d a r z e ń , z k t ó r y m i jesteśmy związani, m u s i m y dokonać redukcji naszego spotrzegania świata d o t e g o , co H u s s e r l n a z w a ł „ ź r ó d ł o w o p r e z e n t u j ą c y m się doświadczeniem".

72

Iwona Koczanowicz-Dehnel

3.

R o d z a j e nastawień b a d a c z a w o b e c świata

T w ó r c a fenomenologii E. Husserl zaproponował nowy podział nauk, którego kryterium stanowi sposób traktowania przedmiotu badań. J e g o z d a n i e m istnieje d w o j a k i e g o r o d z a j u n a s t a w i e n i e w z g l ę d e m ś w i a t a : n a t u r a l i s t y c z n e i p e r s o n a l i s t y c z n e . T o p i e r w s z e jest w ł a ś c i w e n a u k o m p r z y r o d n i c z y m , k t ó r y m p r z e d m i o t b a d a n i a d a n y jest o b i e k ­ t y w n i e . W p r a w d z i e p r z y r o d ę m o ż e m y z m i e n i a ć , i n g e r o w a ć w nią, ale p r a w a , k t ó r y m i się o n a r z ą d z i , są o k r e ś l o n e p r z y c z y n o w o . „ U n i w e r ­ salna p r z y r o d a jest p o d p o r z ą d k o w a n a a priori p r z y c z y n o w o ś c i , dzięki c z e m u jest c z y m ś d a j ą c y m się o k r e ś l i ć , k o n s t r u o w a ć w p r a w d a c h samych w sobie według określonych p r a w przyczynowych, które m o ż n a o d k r y ć p r z e z i n d u k c j e " ( H u s s e r l 1 9 8 9 : 53). O d m i e n n y charakter ma natomiast nastawienie personalistyczne, które według Husserla p o w i n n o być właściwe n a u k o m humanistycz­ n y m . U j m u j e o n o człowieka n i e jako część p r z y r o d y , j e d y n i e ciało m a t e r i a l n e , ale jako p o d m i o t otaczającego go świata. P o z n a j e m y i o d c z u w a m y r z e c z y w i s t o ś ć p o p r z e z s t r u k t u r ę naszej s u b i e k t y w n o ś c i , k t ó r a staje się z a r a z e m s t r u k t u r ą r z e c z y w i s t o ś c i p o z a p o d m i o t o w e j . O b i e k t y w n o ś ć świata d o s t ę p n a jest j e d y n i e n a d r o d z e s u b i e k t y w n e g o zjawiania się (fenomenai) przedmiotów, ludzi, wytworów kulturo­ w y c h . W ujęciu p e r s o n a l i s t y c z n y m p r z y r o d y n i e t r a k t u j e się p o p r o s t u jako u n i v e r s u m f a k t ó w , lecz u j m o w a n a jest o n a tak, jak się n a m jawi w ż y c i u c o d z i e n n y m . N i e o z n a c z a t o , że n a u k i h u m a n i s ­ t y c z n e rezygnują w o g ó l e z p r a w d y i n t e r s u b i e k t y w n e j , ale respektują o d r ę b n o ś ć d o c i e r a n i a d o n i e j , a t a k ż e i t o , że jest o n a k o n s t y t u o w a n a w s p o s ó b o d m i e n n y n i ż w n a u k a c h p r z y r o d n i c z y c h . M a swoje ź r ó d ł o w świecie życia c o d z i e n n e g o .

4.

C h a r a k t e r y s t y k a świata życia codziennego (Lebenswelt)

Pojęcie (Lebenswelt) zostało w p r o w a d z o n e p r z e z E . H u s s e r l a w dziele p t . Kryzys nauki europejskiej a transcendentalna fenomenologia (Hus­ serl 1976). J e g o z d a n i e m n a u k i h u m a n i s t y c z n e p o w i n n y o d w o ł y w a ć

Fenomenologia a psychologia

73

się w s w o i c h w y j a ś n i e n i a c h d o życia c o d z i e n n e g o , w n i m z a w a r t e są b o w i e m z n a c z e n i a n a s z y c h p o d s t a w o w y c h pojęć i w a r t o ś c i , k t ó r y c h o d s ł o n i ę c i e jest z a d a n i e m t y c h n a u k . Ś w i a t naszej c o d z i e n n o ś c i jest p i e r w o t n y w o b e c n a u k o w e j refleksji. „ J e s t o n c z a s o w o - p r z e s t r z e n n y m ś w i a t e m r z e c z y , jakich w n a s z y m p r z e d n a u k o w y m i p o z a n a u k o ­ w y m życiu d o ś w i a d c z a m y , o r a z t a k i c h , o jakich w i e m y , że w y ­ kraczają p o z a t e , k t ó r y c h d o ś w i a d c z a m y , ale k t ó r e m o g ą b y ć d a n e w d o ś w i a d c z e n i u " ( H u s s e r l 1 9 7 6 : 108). D o z n a n i a z m y s ł o w e , czas, p r z e s t r z e ń istnieją w naszej c o d z i e n n o ś c i jako e l e m e n t y p e w n e j całości. O b c u j ą c z p r z e d m i o t a m i n i e t r a k t u j e m y ich tak, jak t r a k t u j e je n a u k a . Stają się o n e dla n a s w a ż n e p o p r z e z zjawianie się ich w n a s z y m ż y c i u , n a d a j e m y i m taki s e n s , jaki w y n i k a ze s p o s o b u , w jaki je d o ś w i a d c z a m y . „ C i a ł a w świecie n a s z e g o życia c o d z i e n n e g o tak d o b r z e n a m z n a n e są ciałami r z e c z y w i s t y m i , ale n i e są ciałami w sensie n a u k i " ( H u s s e r l 1 9 7 6 : 108). N a u k a i n t e r p r e t u j ą c świat według obiektywnie ustalonych reguł, tworząc n o w e teorie wyjaś­ niające coraz b a r d z i e j p o w i ę k s z a d y s t a n s m i ę d z y n a s z y m b y c i e m w świecie a m o ż l i w o ś c i ą z r o z u m i e n i a g o . Lebenswelt jest t e r m i n e m t r u d n y m d o z d e f i n i o w a n i a za p o m o c ą ś r o d k ó w refleksji, p o n i e w a ż jego p o d s t a w ą jest p r e r e f l e k s y j n e , s p o n ­ t a n i c z n e p r z e ż y w a n i e świata, n a t u r a l n a u f n o ś ć d o otaczających n a s r z e c z y . J a k s ł u s z n i e z a u w a ż a K . M i c h a l s k i , „ ż y c i e c o d z i e n n e daje n a m d o w o d y t e g o s p o n t a n i c z n e g o zaufania [ . . . ] c h o ć b y w ó w c z a s , gdy omijam przeszkodę na drodze, gdy podaję rękę znajomym na p o w i t a n i e , g d y n i e ś w i a d o m i e u f a m , że z i e m i a n i e z a p a d n i e m i się p o d n o g a m i p r z y n a s t ę p n y m k r o k u " ( 1 9 8 8 : 57). N i e s t a w i a m y w t e d y p y t a ń o o b i e k t y w n o ś ć n a s z e g o p o z n a n i a , g d y ż jest o n a za k a ż d y m r a z e m n a t u r a l n i e p o t w i e r d z a n a . Refleksja zaś t w o r z y d y s t a n s d o otaczającej n a s r z e c z y w i s t o ś c i , w t e d y też p o j a w i a się p y t a n i e o p r a w ­ d z i w o ś ć n a s z e g o d o ś w i a d c z e n i a , o d d z i e l e n i a p o d m i o t u o d otaczające­ go go świata. N a u k a w e d ł u g H u s s e r l a c z e r p i e swoją w i e d z ę o c z ł o ­ w i e k u z jego refleksyjności, n i e z a w s z e o t r z y m u j ą c p r a w d z i w y o p i s , g d y ż p r a w d a o n i m związana jest z rzeczywistością, k t ó r e j f u n d a m e n ­ t e m jest Lebenswelt — świat życia c o d z i e n n e g o .

5.

Inspiracje H u s s e r l o w s k i e w socjologii

Z wyrosłych na gruncie fenomenologii kierunków socjologicznych m o ż n a w y r ó ż n i ć socjologię f e n o m e n o l o g i c z n ą , za k t ó r e j t w ó r c ę u w a ż a n y jest A . S c h u t z , o r a z e t n o m e t o d o l o g i ę ( T u r n e r 1985). O b a

74

Iwona Koczanowicz-Dehnel

t e k i e r u n k i m i m o w i d o c z n y c h r ó ż n i c posiadają w s p ó l n ą p o d s t a w ę , którą są g ł ó w n e i d e e f e n o m e n o l o g i i E . H u s s e r l a . T a k w i ę c z w o l e n ­ n i c y f e n o m e n o l o g i i w socjologii: 1) n i e analizują świata s p o ł e c z n e g o jako n a r z u c o n e g o z z e w n ą t r z ś w i a d o m o ś c i ; p r o c e s o w i b a d a w c z e m u p o d l e g a t o , co p o w s t a j e z s u ­ biektywnych procesów ludzkiego u m y s ł u ; 2) odwołują się w s w o i c h b a d a n i a c h d o świata życia c o d z i e n n e g o , a w szczególności d o z n a c z e ń , jakie l u d z i e m u n a d a j ą ; 3) akceptują p e r s o n a l i s t y c z n e n a s t a w i e n i e n a u k h u m a n i s t y c z ­ n y c h i wynikające stąd p r z e k o n a n i e , że „ o b i e k t y w n a n a u k a o l u ­ d z i a c h n i e jest m o ż l i w a l u b co n a j m n i e j n i e b ę d z i e o n a n i g d y t y m s a m y m , co n a u k a o świecie f i z y c z n y m " ( T u r n e r 1 9 8 5 : 1 7 0 ) ; 4) p r z y j m u j ą z a ł o ż e n i e , że b a d a n i e ś w i a d o m o ś c i i r z e c z y w i s t o ś c i społecznej p o w i n n o się d o k o n y w a ć w p r o c e s i e interakcji. A . S c h i i t z w a r t y k u l e Fenomenologia i nauki społeczne (1989) r o z p a t r u j e , w jaki s p o s ó b m o ż n a w y k o r z y s t a ć i d e e f e n o m e n o l o g i i E. Husserla w badaniach nad człowiekiem prowadzonych przez p r z e d s t a w i c i e l i n a u k h u m a n i s t y c z n y c h , t a k i c h jak p s y c h o l o g i a i socjo­ logia. S z c z e g ó l n i e p o d k r e ś l a fakt, że dla t y c h d y s c y p l i n n i e b e z p i e c z n e jest n a s t a w i e n i e n a t u r a l i s t y c z n e . W p r o c e s i e idealizacji i f o r m a l i ­ zacji c h a r a k t e r y s t y c z n e j dla n a u k i w t y m n a s t a w i e n i u d o c h o d z i d o b a d a n i a idealizacji t w o r z o n e j p r z e z samą n a u k ę . N i e d o c e n i a n i e subiektywnego doświadczenia jednostki prowadzi do zafałszowanego o p i s u p r z e d m i o t u b a d a ń , j a k i m jest człowiek. P o d s t a w ą w i e d z y o l u d z i a c h jest ich świat c o d z i e n n o ś c i , r o z u m i a n y t u t a j jako b e z p o ­ średnie doświadczenie jednostki. Fakty, przedmioty, ludzie, zdarze­ n i a t w o r z ą r z e c z y w i s t o ś ć p o d m i o t u w t e d y , g d y z w i ą z a n e są z n i m i n t e n c j o n a l n i e . O z n a c z a to n a d a w a n i e i m z n a c z e n i a , k t ó r e jest z a w s z e w y r a z e m n a s z e g o i n d y w i d u a l n e g o d o ś w i a d c z e n i a . Ś w i a t życia c o ­ d z i e n n e g o jest n i e t y l k o rzeczywistością p o d m i o t u , k t ó r y go k o s t y t u uje. „ N a l e ż ą d o n i e g o t a k ż e i n n i l u d z i e , m o i b l i ź n i , i t o n i e t y l k o jako p r z e d m i o t y , i n n e ciała, jako o b i e k t y m o i c h p r z e ż y ć t e g o ś w i a t a , lecz jako alter ego, t o z n a c z y jako s u b i e k t y w n o ś ć cechująca się tak jak ja a k t y w n y m ż y c i e m " ( S c h i i t z 1 9 8 9 : 113). P o p r z e z t o , że Lebenswelt jest ś w i a t e m o k r e ś l o n e g o p o d m i o t u o r a z i n n y c h p o d m i o t ó w związa­ n y c h w z a j e m n y m i o d n i e s i e n i a m i , jest też ś w i a t e m i n t e r s u b i e k t y w n e j k u l t u r y . Istniejące t a m u n i w e r s u m z n a c z e ń to d z i e j o w e n a w a r s t ­ wienie sensów n a d a w a n y c h rzeczywistości przez ludzi. Znaczenia te są dla j e d n o s t k i w świecie p r z e ż y w a n y m p o d s t a w ą jej o d n i e s i e ń

Fenomenologia a psychologia

75

w t e d y , g d y z w i ą z a n e są z jej w ł a s n y m d o ś w i a d c z e n i e m . Z a d a n i e m b a d a c z a w n a s t a w i e n i u p e r s o n a l i s t y c z n y m jest n i e t y l k o analiza i n t e n c j o n a l n y c h p o w i ą z a ń p o d m i o t u z rzeczywistością, ale także p y t a n i a o s p o s o b y t w o r z e n i a świata w s p ó l n y c h z n a c z e ń . W y k o r z y s t u j ą c założenia f e n o m e n o l o g i i E . H u s s e r l a , A . S c h u t z wiele u w a g i p o ś w i ę c i ł t e o r e t y c z n e j p o d s t a w i e t w o r z e n i a m e t o d , k t ó r e u m o ż l i w i ą p r z e d s t a w i e n i e (opisanie) s u b i e k t y w n e g o s e n s u l u d z k i e g o działania. M u s z ą b y ć o n e z g o d n e z p o s t u l a t a m i : spójności l o g i c z n e j , subiektywnej interpretacji, adekwatności. System interpretacji t w o ­ rzony przez badacza wymaga precyzyjnego aparatu badawczego z g o d n e g o z z a s a d a m i logiki f o r m a l n e j . W y j a ś n i a n i e p o w i n n o d a ć m o ż l i w o ś ć o d n o s z e n i a w s z e l k i e g o r o d z a j u d z i a ł a ń człowieka d o s u b i e k t y w n y c h z n a c z e ń , jakie o n s a m i m n a d a j e . P o s t u l a t a d e k w a t ­ n o ś c i p o u c z a n a s o t y m , że k a ż d a i n t e r p r e t a c j a m u s i b y ć z r o z u m i a ł a dla k a ż d e g o p o d m i o t u w k a t e g o r i a c h jego s p o s o b u i n t e r p r e t o w a n i a c o d z i e n n o ś c i ( S c h u t z 1984). J e d n ą z m e t o d b a d a n i a s u b i e k t y w n e g o s e n s u l u d z k i e g o d z i a ł a n i a jest o b s e r w a c j a u c z e s t n i c z ą c a , w k t ó r e j b a d a c z n a w i ą z u j e k o n t a k t z g r u p ą , staje się j e d n y m z jej c z ł o n k ó w , zawieszając n a t e n czas swój s c h e m a t w z o r ó w i n t e r a k c j i . T e c h n i k a ta umożliwia doświadczenie przez samego badacza wspólnych znaczeń wytwarzanych przez jednostki w trakcie działań. E t n o m e t o d o l o g i a n a t o m i a s t to k i e r u n e k w socjologii, k t ó r e g o p o d s t a w o w y m c e l e m jest r o z p o z n a n i e s p o s o b ó w i m e t o d , p r z y p o m o c y k t ó r y c h l u d z i e pozostają w e w z a j e m n y c h i n t e r a k c j a c h . O b s z a r e m t y c h analiz m a b y ć świat życia c o d z i e n n e g o (Lebenswelt) w a s p e k c i e p r o b l e m u i n t e r s u b i e k t y w n o ś c i , co szczególnie a k c e n t u j e A . S c h u t z . P r z e d s t a w i c i e l e t e g o n u r t u podjęli wysiłek e m p i r y c z n e g o b a d a n i a t e g o , jakie p r a k t y k i p o d e j m o w a n e p r z e z l u d z i służą u t r z y m a ­ n i u p o r z ą d k u s p o ł e c z n e g o . M e t o d y , k t ó r y m i się posługują, to r ó ż ­ n e g o r o d z a j u t e c h n i k i z w i ą z a n e z m e t o d ą u c z e s t n i c t w a (na p r z y k ł a d o b s e r w a c j a u c z e s t n i c z ą c a ) , pozwalające w d u ż y m s t o p n i u n a a d e k ­ watne odczytanie wartości, których potrzebują jednostki do p o d ­ t r z y m a n i a w s p ó l n e g o świata. I n n y m a s p e k t e m b a d a ń e t n o m e t o d o l o g i c z n y c h są analizy języka, k t ó r y służy l u d z i o m w d o c i e r a n i u d o z n a c z e ń w s p ó l n i e d o ś w i a d c z a n y c h w świecie ( T u r n e r 1985). P r z e d ­ s t a w i o n y p o w y ż e j n u r t w socjologii z n a j d u j e się w t r a k c i e stałego r o z w o j u i stoi w opozycji d o t r a d y c y j n e g o i d e a ł u socjologii jako n a u k i p o z y t y w i s t y c z n e j , opierającej się n a „ a b s t r a k c y j n y m e m p i r y z m i e " ( R o c h e 1989).

76

Iwona Koczanowicz-Dehnel

6.

Możliwości wykorzystania idei fenomenologicznych w psychologii

E d m u n d H u s s e r l u z n a ł Lebenswelt za p o d s t a w ę n a u k h u m a n i s t y c z ­ n y c h . P o k a z a ł , że c h c ą c d o t r z e ć d o p r a w d y ( o s t a t e c z n e g o w y j a ś ­ n i e n i a ) m u s i m y się o d w o ł a ć d o z n a c z e ń , k t ó r e l u d z i e p r z y j m u j ą w ż y c i u c o d z i e n n y m . T a k jak socjologia b a d a i p r ó b u j e w y j a ś n i ć , w jaki s p o s ó b l u d z i e kształtują w s p ó l n y ś w i a t , tak z a d a n i e m p s y c h o ­ logii b y ł o b y b a d a n i e s e n s ó w , k t ó r e t w o r z ą ( k o n s t y t u u j ą w t e r m i ­ nologii H u s s e r l a ) b y c i e człowieka w świecie. Filozofia f e n o m e n o l o g i ­ czna poszukuje źródeł tego sensu w subiektywności. Natomiast p s y c h o l o g i a jako n a u k a o n a s t a w i e n i u p e r s o n a l i s t y c z n y m w świecie życia c o d z i e n n e g o p o w i n n a s z u k a ć m o ż l i w o ś c i analizy z n a c z e ń p o d ­ miotu poprzez opis ustosunkowań „ j a " psychologicznego do rzeczy­ w i s t o ś c i . Z n a c z e n i e , czyli t r e ś ć d o ś w i a d c z e ń człowieka, t w o r z y i n ­ d y w i d u a l n y w y m i a r życia. W y d a j e się, że w t y m p u n k c i e n a j b a r d z i e j w i d o c z n e są r ó ż n i c e wynikające z t r a d y c j i f e n o m e n o l o g i i H u s s e r l o w skiej i f e n o m e n o l o g i i , k t ó r a p r z e n i k n ę ł a n a t e r e n p s y c h o l o g i i za p o ś r e d n i c t w e m filozofii egzystencjalnej M . H e i d e g g e r a ( G u r w i t s c h 1989). A p l i k a c j e e g z y s t e n c j a l n e w p s y c h o l o g i i z w i ą z a n e są z o p i s a ­ n i e m f o r m egzystencji człowieka w świecie. J a k f o r m u ł u j e t o j e d e n z c z o ł o w y c h jej p r z e d s t a w i c i e l i L . B i n s w a n g e r , „ z a d a n i e m n a u k i o c z ł o w i e k u jest r o z u m i e n i e całości d o ś w i a d c z e n i a siebie s a m e g o p r z e z c z ł o w i e k a w e w s z y s t k i c h jego s p o s o b a c h e g z y s t e n c j i " (za: H a l l , L i n d z e y 1 9 9 0 : 3 0 4 ) . C z ł o w i e k jest u w i k ł a n y p o p r z e z f o r m y swojej działalności w t r z e c h w y m i a r a c h . Umwelt t o świat n a t u r y , Mitwelt o z n a c z a k r ą g relacji m i ę d z y o s o b o w y c h , Eigenwelt jest s p o s o b e m i s t n i e n i a w świecie w e w n ę t r z n y c h relacji d o s a m e g o siebie ( U c h n a s t 1983). M e t o d a f e n o m e n o l o g i c z n a s ł u ż y ł a b y w d o c i e r a n i u d o e g z y ­ stencji człowieka w świecie i o d s ł a n i a n i u jej f o r m . O d n i e s i e n i a d o H u s s e r l o w s k i e g o świata życia c o d z i e n n e g o z w i ą z a n e b y ł y b y w p s y ­ chologii z o p i s a n i e m o r a z i n t e r p r e t o w a n i e m t e g o , co jawi się w d o ­ ś w i a d c z e n i u . W świecie życia c o d z i e n n e g o s t r u k t u r a l i z a c j a r z e c z y w i ­ stości m a c h a r a k t e r w y r a ź n i e w t ó r n y , a t o , co n a u k a (w t y m t a k ż e n a u k i s p o ł e c z n e ) p r z y j m u j e jako fakty, jako coś d a n e g o w s p o s ó b p i e r w o t n y , co jest n i e u k o n s t y t u o w a n e , jest de facto o r g a n i z o w a n e s p o n t a n i c z n i e w Lebenswelcie. K a ż d a nauka przejmuje więc z p r e refleksyjnego d o ś w i a d c z e n i a w s z e l k i e f o r m y p o j ę c i o w e , kierując się

Fenomenologia a psychologia

77

p r z y t y m i n t e r e s e m p r a k t y c z n y m . W t y m świecie w y o d r ę b n i e n i e t e g o , co l u d z k i e , i t e g o , co n i e l u d z k i e , m a sens p r a k t y c z n y . W n i e k t ó r y c h s y t u a c j a c h jest t o w ogóle n i e m o ż l i w e d o u c h w y c e n i a . W t y m k o n t e k ś c i e n a l e ż a ł o b y p o w i e d z i e ć , że p o d z i a ł n a Umwelt, Mitwelt i Eigenwelt jest już „ t e o r i ą " , t o z n a c z y jest e f e k t e m ś w i a d o m e j refleksji. Z a s t a n ó w m y się t e r a z n a d c h a r a k t e r e m o w e g o d o ś w i a d c z e n i a , o k t ó r y m b y ł a w c z e ś n i e j m o w a . P s y c h o l o g i a w s w o i m r o z w o j u doszła do p u n k t u podziału procesów psychicznych na świadome i nie­ świadome. Odkrycie psychoanalizy mówiące o nieświadomej warst­ w i e naszej p s y c h i k i jest n i e w ą t p l i w i e c z y m ś n i e p o d w a ż a l n y m . N i e ­ ś w i a d o m o ś ć o k r e ś l o n a jest b ą d ź p o p ę d a m i , jak w teorii F r e u d a , b ą d ź a r c h e t y p a m i , jak u J u n g a , b ą d ź też s t r u k t u r ą k o m p l e k s ó w opisaną p r z e z A d l e r a . N a t o m i a s t bezrefleksyjność n i e m o ż e b y ć a k t e m n i e ś w i a d o m y m w sensie F r e u d o w s k i m , g d y ż w naszej c o d z i e n n o ś c i świat r z e c z y w i s t y u j a w n i a się w b e z p o ś r e d n i m o b c o w a n i u z n i m . Jeżeli p r z e d m i o t e m p s y c h o l o g i i jest człowiek i jego z a c h o w a n i e , t o m u s i m y p o d ą ż y ć t o r e m jego a k t ó w i n t e n c j o n a l n y c h , czyli s k i e r o w a ­ n i a ś w i a d o m o ś c i n a świat, k t ó r e n a d a j e sens l u d z k i e m u d z i a ł a n i u w świecie. P r a w d , k t ó r e c h c i e l i b y ś m y p o z n a ć , n i e m o ż e m y ustalić n a d r o d z e z a ł o ż e ń p r z y c z y n o w o ś c i , o d w o ł u j ą c się d o k o n s t r u k t ó w t e o r e t y c z n y c h i faktów m n o ż o n y c h p r z e z e m p i r i ę , g d y ż o t r z y m a m y w t e d y taki o b r a z człowieka, jaki s a m i s t w o r z y l i ś m y . J a k z a u w a ż a A. Schutz, m a m y wówczas do czynienia z marionetką, która powstaje za naszą s p r a w ą i działa w e d ł u g z a s a d u s t a l o n y c h p r z e z s a m e g o b a d a c z a z z a ł o ż e n i e m własnej woli b a d a n e g o . „ T a m a r i o n e t k a m o ż l i w a jest t y l k o d l a t e g o , że i m a r i o n e t k a , i o k r o j o n e ś r o d o w i s k a są tworami badacza. Kiedy badacz postępuje zgodnie z zasadami, które n i m k i e r o w a ł y , u d a j e m u się o d k r y ć w tak s k o n s t r u o w a n y m w s z e c h ­ świecie d o s k o n a l ą h a r m o n i ę , którą s a m u s t a n o w i ł " ( S c h u t z 1 9 8 4 : 191). P o m y s ł z w r ó c e n i a się n a u k h u m a n i s t y c z n y c h k u życiu c o d z i e n ­ n e m u jako p o d s t a w i e t e o r e t y c z n y c h b a d a ń n a d rzeczywistością ludzką w y d a j e się dla p s y c h o l o g i i szczególnie interesujący. D o t a r c i e d o a u t e n t y c z n y c h p r z e ż y ć i m o t y w ó w , k t ó r y m i kierują się l u d z i e w s w y c h d z i a ł a n i a c h , m o ż l i w e jest t y l k o p o p r z e z o d w o ł a n i e się d o s u b i e k t y w n e g o d o ś w i a d c z e n i a j e d n o s t k i . D o ś w i a d c z e n i e to m a n i e t y l k o sens w ą s k o e m p i r y s t y c z n y czy też p o w i n n o b y ć jako takie i n t e r p r e t o w a n e . W ujęciu f e n o m e n o l o g i c z n y m d o ś w i a d c z e n i e r o z u ­ m i a n e jest w opozycji d o t r a d y c j i p o z y t y w i s t y c z n e j . N i e o g r a n i c z a się

78

Iwona Koczanowicz-Dehnel

ono do doświadczenia zmysłowego, które dostarcza podmiotowi n i e z b ę d n y c h treści p o z n a w c z y c h , s t a n o w i ą c y c h n a s t ę p n i e p r z e d m i o t o p e r a c j i i n t e l e k t u a l n y c h ( p o r ó w n y w a n i e , u o g ó l n i a n i e , analiza, s y n ­ teza). D o ś w i a d c z e n i e j e d n o s t k i w sensie f e n o m e n o l o g i c z n y m jest d o ś w i a d c z e n i e m c a ł o ś c i o w y m , w skład k t ó r e g o w c h o d z ą n i e t y l k o e l e m e n t y s p o s t r z e ż e ń i d o z n a ń , ale w r ó w n y m s t o p n i u jest a k t e m intuicji, a k t e m p o z n a n i a e j d e t y c z n e g o , czyli t a k i e g o , w k t ó r y m d a n a jest istota zjawiska czy p r o c e s u ( p o r . M . S t r a ś - R o m a n o w s k a 1992). E . H u s s e r l był p r z e k o n a n y i ciągle t o a k c e n t o w a ł , p o w o ł u j ą c się n a pojęcie Lebenswelt, że d o ś w i a d c z e n i e człowieka jest z a k r e s o w o szersze niż d o ś w i a d c z e n i e w r o z u m i e n i u n a u k i . N a u k i h u m a n i s t y c z ­ ne, w t y m s z c z e g ó l n i e p s y c h o l o g i a , p o w i n n y z d a n i e m f e n o m e n o l o ­ gów wychodzić w swych badaniach od doświadczenia rozumianego n i e w sensie n a u k o w y m , ale w sensie f e n o m e n o l o g i c z n y m . Pełniejsze rozumienie różnicy może dać przykład, którym fenomenologowie c z ę s t o się p o s ł u g i w a l i . S p o s t r z e g a j ą c człowieka, k t ó r y siedzi n a ­ p r z e c i w m n i e , w i d z ę j e d y n i e p r z e d n i ą część jego ciała, n i e w i d z ę zaś jego p l e c ó w . M o j e d o ś w i a d c z e n i e u j m u j e g o j e d n a k c a ł o ś c i o w o , s p o s t r z e g a m całość człowieka ( I n g a r d e n 1 9 7 4 : 116). Ś w i a t d o ś w i a d ­ czenia n i e p o k r y w a się w i ę c ze ś w i a t e m e m p i r y c z n y m . H u s s e r l n a z y w a go n i e p r z y p a d k o w o ś w i a t e m życia c o d z i e n n e g o , k t ó r y c h o ć e m p i r y c z n y , t o z a w i e r a p r z e c i e ż sensy i z n a c z e n i a p o z a z m y s ł o w e . Lebenswelt H u s s e r l n a z y w a ł często „ z a p o m n i a n y m f u n d a m e n t e m s e n s u " ( H u s s e r l 1976). W a r t o t u c h y b a p o d k r e ś l i ć , że świat życia c o d z i e n n e g o n i e jest ź r ó d ł e m w i e d z y p o t o c z n e j , g d y ż ta jest już p e w n ą i n t e r p r e t a c j ą świata i n i e z a w s z e jest z w i ą z a n a z w ł a s n y m doświadczeniem podmiotu. K o n c e p c j ę H u s s e r l a m o ż n a w i ę c p o t r a k t o w a ć jako p r ó b ę s t w o r z e ­ n i a innej f o r m y o b i e k t y w n o ś c i , t z n . innej n i ż t a , k t ó r a d a n a jest poprzez m e t o d ę naukową. W t y m projekcie nie chodzi o redukcję s e n s u d o s u b i e k t y w n o ś c i , c h o c i a ż jest o n a j e d y n y m m i e j s c e m , w k t ó r y m zjawiają się f o r m y świata r z e c z y w i s t e g o . H u s s e r l z a w a r ł t o w p o j ę c i u i n t e n c j o n a l n o ś c i naszej ś w i a d o m o ś c i . Z r o z w a ż a ń d o t y c z ą ­ c y c h f e n o m e n o l o g i c z n e j k o n c e p c j i o b i e k t y w n o ś c i w y n i k a — jak sądzę — dla p s y c h o l o g i i fakt k o n i e c z n o ś c i p o s z u k i w a n i a innej n i ż s c j e n t y s t y c z n a p o s t a w y b a d a w c z e j w o b e c p s y c h i k i człowieka. A w i ę c t a k ż e k o n i e c z n o ś ć p o s z u k i w a n i a m e t o d b a d a w c z y c h , za p o m o c ą których można by dotrzeć do struktury doświadczeń podmiotu.

Przegląd aktualnych tendencji w badaniach biograficznych w obrębie nauk społecznych

1.

Wstęp

W n a u k a c h s p o ł e c z n y c h pojawia się o s t a t n i o z a i n t e r e s o w a n i e ż y c i e m l u d z k i m w jego j e d n o s t k o w y m , n i e p o w t a r z a l n y m w y m i a r z e i s p o s o ­ b a m i p e n e t r a c j i tak specyficznej p r o b l e m a t y k i . R e n e s a n s przeżywają b a d a n i a h i s t o r i i życia i m e t o d y b i o g r a f i c z n e . N i n i e j s z y a r t y k u ł jest p r ó b ą p o r ó w n a n i a p o g l ą d ó w n a t e m a t b a d a ń b i o g r a f i c z n y c h W . R u n y a n a , z a w a r t y c h w książce Historie życia a psychobiografia, i socjologów h u m a n i s t y c z n y c h : D . B e r t a u x , N . D e n z i n a , I. H e l l i n g , G . R o s e n t h a l , F . S c h u t z e g o . W t y m m o m e n c i e u k a z u j e się już p i e r w s z a t r u d n o ś ć związana z p o r ó w ­ n y w a n i e m d o r o b k u d w ó c h o d r ę b n y c h b ą d ź co b ą d ź d z i e d z i n n a u k i . J e d n a k p o j a w i e n i e się socjologii f e n o m e n o l o g i c z n e j (interesującej się stanami świadomości) przy dominacji paradygmatu ilościowo-korelacyjnego w b a d a n i a c h p s y c h o l o g i c z n y c h ( w y k o r z y s t u j ą c y c h d a n e o b s e r w a c y j n e ) n a s u w a refleksję, że b y ć m o ż e zaciera się s z t y w n e p r z y p o r z ą d k o w a n i e p r z e d m i o t u b a d a n i a danej d z i e d z i n i e n a u k i . N i e w y k l u c z o n e , że u t w o r z y się n o w y p o d z i a ł n a u k s p o ł e c z n y c h , k t ó r e g o k r y t e r i u m b ę d z i e n i e p r z e d m i o t , lecz założenia o n t o l o g i c z n e i epistemologiczne. P r z e d s t a w i o n e w t y m a r t y k u l e podejścia b a d a w c z e wyrastają n a gruncie polemiki wokół tradycyjnie rozumianego m o d e l u uprawiania n a u k s p o ł e c z n y c h i są p o s z u k i w a n i a m i n o w y c h r o z w i ą z a ń m e t o d o l o ­ gicznych i teoretycznych. W s p o m n i a n a wcześniej p r a c a a m e r y k a ń s k i e g o p s y c h o l o g a W . R u ­ n y a n a m a c h a r a k t e r e k l e k t y c z n y , p r e z e n t u j e m e t o d y dające się z a s t o s o w a ć w analizie h i s t o r i i życia. E k l e k t y z m t e n w y n i k a z p r o p o ­ n o w a n e g o p r z e z a u t o r a i n t e r d y s c y p l i n a r n e g o podejścia d o p r o b l e ­ m ó w o p i s u , k o n c e p t u a l i z a c j i i i n t e r p r e t a c j i p r z e b i e g u życia, p o d e j -

Przegląd aktualnych tendencji

81

ścia w y k o r z y s t u j ą c e g o m o ż l i w o ś c i s t w a r z a n e p r z e z r ó ż n e p e r s p e k ­ t y w y t e o r e t y c z n e . B a d a n i a p s y c h o b i o g r a f i c z n e W . R u n y a n a integrują z a g a d n i e n i a p s y c h o l o g i c z n e ze s p o ł e c z n y m i , h i s t o r y c z n y m i , w y k o ­ rzystują d o r o b e k n a u k p o l i t y c z n y c h i a n t r o p o l o g i i . R u n y a n w p r a c y Psychology and Historical Interpretation (1988, za: Tomaszewska 1990) p r z e d s t a w i a p r o p o z y c j ę p o k o n a n i a t r u d n o ś c i , n a jakie n a ­ trafiają wszelkie p r ó b y łączenia p s y c h o l o g i i i h i s t o r i i , t r u d n o ś c i w y n i k a j ą c y c h z faktu, że z l o g i c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a o b i e n a u k i n i e mają ze sobą wiele w s p ó l n e g o . H i s t o r i a , jako n a u k a i d i o g r a f i c z n a , zajmuje się u s t a l a n i e m f a k t ó w , o p i s e m i w y j a ś n i a n i e m k o n k r e t n y c h z d a r z e ń .— n a t o m i a s t p s y c h o l o g i a , b ę d ą c a n a u k ą n o m o t e t y c z n ą , k o n c e n t r u j e się g ł ó w n i e n a w y k r y w a n i u i f o r m u ł o w a n i u p r a w n a u k i . S z a n s ę zbliżenia o b u n a u k stanowią pojawiające się w n i c h o s t a t n i o tendencje antypartykularystyczne. R u n y a n proponuje uprawomoc­ nienie uprawiania badań w psychologii na różnych poziomach ogólności — od p o z i o m u idiograficznego do uniwersalnego. Socjologowie h u m a n i s t y c z n i podejmują w analizowanych artyku­ łach p r o b l e m n a t u r y czy istoty m e t o d y b i o g r a f i c z n e j . A n t y p o z y t y w i stycznie nastawieni N . D e n z i n i D . Bertaux podkreślają jakościowy c h a r a k t e r m e t o d y , o d n o s z ą c y się d o n i e p o w t a r z a l n y c h z n a c z e ń n a d a ­ w a n y c h l u d z k i e m u d o ś w i a d c z e n i u . A r t y k u ł F . S c h i i t z e g o p t . Presja i wina... jest p r z y k ł a d e m z a s t o s o w a n i a specyficznej wersji m e t o d y biograficznej — w y w i a d u n a r r a c y j n e g o — d o b a d a n i a p o c z u c i a w i n y u N i e m c ó w p o I I w o j n i e ś w i a t o w e j . I. H e l l i n g , u z n a j ą c jakościowy c h a r a k t e r m e t o d y b i o g r a f i c z n e j , p r ó b u j e ją p r z e d s t a w i ć w p o s t a c i j e d n o z n a c z n y c h m e t o d o l o g i c z n i e p r o c e d u r , o d p o w i a d a j ą c y c h scjent y s t y c z n y m k a n o n o m (bliższe o m ó w i e n i e p o g l ą d ó w w y m i e n i o n y c h wcześniej a u t o r ó w z o b . w r o z p r a w i e M . Ż u r k o O przydatności metody biograficznej w psychologii w n i n i e j s z y m t o m i e ) .

2.

Terminologia

U p o r z ą d k o w a n i e s t o s o w a n y c h t e r m i n ó w n a s t r ę c z a wiele t r u d n o ś c i . K l u c z o w e pojęcie R u n y a n a „ h i s t o r i a ż y c i a " jest p r z e z n i e g o r o z u ­ m i a n e jako sekwencja „ w y d a r z e ń i d o ś w i a d c z e ń o d n a r o d z i n aż p o

82

Dorota Chmielewska-Łuczak, Marcin Fankanowski

ś m i e r ć " oraz sekwencja „ s t a n ó w osobowości i napotykanych sytua­ cji, w y w i e r a j ą c y c h w p ł y w n a tę s e k w e n c j ę i ulegających jej w p ł y w o ­ w i " ( R u n y a n 1 9 9 2 : 78). „ H i s t o r i a ż y c i a " jest p o j ę c i e m s t o s o w a n y m n a p o z i o m i e o p i s u życia j e d n o s t k i . O d p o w i a d a m u pojęcie szersze — „ p r z e b i e g ż y c i a " , r o z u m i a n e jako p r z e b i e g d o ś w i a d c z e n i a w p o j e ­ d y n c z y m ż y c i u , w życiu w i e l u o s ó b , a t a k ż e w e w s z y s t k i c h ż y c i o r y ­ sach t r a k t o w a n y c h o g ó l n i e . T e r m i n u „ h i s t o r i a ż y c i a " u ż y w a też D e n z i n , ale w i n n y m z n a c z e n i u niż R u n y a n . S t o s u j e g o w ó w c z a s , g d y p r z e d s t a w i a d o ­ ś w i a d c z e n i a jednej o s o b y ( g r u p y , o r g a n i z a c j i społecznej) w taki s p o s ó b , w jaki ta o s o b a ( g r u p a , o r g a n i z a c j a s p o ł e c z n a ) i n t e r p r e t u j e k o n k r e t n y z b i ó r d o ś w i a d c z e ń ( p o r . D e n z i n 1990). Z taką definicją t e g o t e r m i n u R u n y a n n i e m ó g ł b y się z g o d z i ć ; t o , co D e n z i n n a z y w a „ h i s t o r i ą ż y c i a " , dla R u n y a n a jest „ m e t o d ą h i s t o r i i ż y c i a " . D w u z n a c z n o ś ć pojęcia „ h i s t o r i a ż y c i a " m o ż e o z n a c z a ć m o ż l i w o ś ć s p o s t r z e g a n i a go w r ó ż n y c h a s p e k t a c h : a) o b i e k t y w n y m — d o t y c z ą c y m h i s t o r i i życia (life history), b ę d ą ­ cej ciągiem z d a r z e ń dających się u d o k u m e n t o w a ć , o b i e k t y w n y c h faktów z biografii o s o b y , b) s u b i e k t y w n y m — w s k a z u j ą c y m n a d o k o n y w a n ą p r z e z o s o b ę b a d a n ą i n t e r p r e t a c j ę z d a r z e ń t w o r z ą c y c h jej d r o g ę życiową — relację o życiu (life story), t z n . część c a ł o ś c i o w y c h d a n y c h składających się n a h i s t o r i ę życia w sensie o b i e k t y w n y m . K o n s e k w e n c j ą t a k i e g o r o z r ó ż n i e n i a jest p o d z i a ł m e t o d b a d a n i a h i s t o r i i życia n a : a) m e t o d ę b a d a ń b i o g r a f i c z n y c h (life history method) — o p a r t ą n a w i e l u ź r ó d ł a c h , z a r ó w n o b e z p o ś r e d n i c h (primary), dostarczających danych bezpośrednio o osobie badanej (wypowiedzi osoby badanej, pamiętniki, kwestionariusze, testy, metody projekcyjne, d o k u m e n t y u r z ę d o w e , i n f o r m a c j e o d c z ł o n k ó w r o d z i n y ) , ale r ó w n i e ż p o ś r e d n i c h (secondary) — d o s t a r c z a j ą c y c h informacji o o s o b i e b a d a n e j jako członku pewnej kategorii (literatura na temat badanej populacji, d o k u m e n t y zawierające s t a t y s t y k i ) , b) m e t o d ę o p o w i a d a n e g o życia (life story method) — o p a r t ą n a d a n y c h z relacji o s o b y b a d a n e j , oddającej swój s u b i e k t y w n y p u n k t w i d z e n i a ( p o r . H e l l i n g 1990). W t a k i c h r a m a c h n i e m a j e d n a k miejsca dla p r o p o n o w a n e j p r z e z D e n z i n a „relacji z ż y c i a " , k t ó r a w o d r ó ż n i e n i u o d h i s t o r i i życia k o n c e n t r u j e się n a „ d o ś w i a d c z e n i a c h ż y c i o w y c h z a n u r z o n y c h w r o z -

Przegląd aktualnych tendencji

83

wijającym się p r o c e s i e , k t ó r y b a d a c z c h c e p o d d a ć i n t e r p r e t a c j i " ( D e n z i n 1 9 9 0 : 68). C e n t r a l n y m e l e m e n t e m tak r o z u m i a n e j relacji z życia (life story) jest „ a u t o n a r r a c j a " (self-story). „ J e s t t o historia w ł a s n e g o «ja» w s t o s u n k u d o jakiegoś w y d a r z e n i a l u b p r z e ż y c i a " ( p o r . 1 9 9 0 : 68). R ó w n i e n i e j e d n o z n a c z n e w y d a j e się pojęcie m e t o d y b i o g r a f i c z n e j . Najczęściej p r z y j m u j e się, że jest t o p r o c e d u r a u j a w n i a n i a i rejest­ r o w a n i a osobistej h i s t o r i i życia w ł a s n y m i s ł o w a m i p r z e z k o n k r e t n ą o s o b ę . O k r e ś l e n i e t o s t o s o w a n e jest w o d n i e s i e n i u d o l u ź n o p o w i ą z a ­ n e g o z e s t a w u strategii b a d a w c z y c h o d w o ł u j ą c y c h się d o r ó ż n y c h z a ł o ż e ń t e o r e t y c z n y c h i m e t o d o l o g i c z n y c h ( p o r . H e l l i n g 1990). T e r m i n „ m e t o d a biograficzna" funkcjonuje podwójnie: a) jako o d n o s z ą c y się d o s p e c y f i c z n y c h t r e ś c i u z y s k a n y c h w s z c z e g ó l n y s p o s ó b l u b o d z n a c z a j ą c y c h się s z c z e g ó l n y m i c e c h a m i , b ) jako o d n o s z ą c y się d o s p e c y f i c z n e g o s p o s o b u d o s t a r c z a n i a d a n y c h , a t a k ż e z b i o r u t e c h n i k n a d a j ą c y c h się d o analizy t e g o r o d z a j u d a n y c h ( p o r . G i z a 1990). Jeżeli s i ę g n i e m y d a l e j , pojawiają się też r ó ż n i c e w r o z u m i e n i u pojęcia samej b i o g r a f i i : a) b ą d ź jako t e m a t u (biography as a topie) — biografia u j m o w a n a jest w ó w c z a s jako z a g a d n i e n i e s a m o w s o b i e , a z a i n t e r e s o w a n i e b a d a c z a k o n c e n t r u j e się n a t y p o w y c h s e k w e n c j a c h z d a r z e ń w życiu oraz na znaczeniach przypisywanych t y m zdarzeniom i strukturze tych znaczeń, b ) b ą d ź jako ś r o d k a (biography as a means) służącego u d z i e l e n i u o d p o w i e d z i n a p o s t a w i o n e p y t a n i a b a d a w c z e ( n p . o m o t y w y działa­ n i a l u b o s u b i e k t y w n y o d b i ó r d a n y c h z d a r z e ń — p o r . H e l l i n g 1990). P o w y ż s z e u w a g i d o t y c z ą c e w i e l o z n a c z n o ś c i s t o s o w a n y c h pojęć m o g ą n a s u w a ć p o d e j r z e n i e , że w s t o s o w a n e j t e r m i n o l o g i i p a n u j e chaos. W dużej mierze wieloznaczności te mogą być rezultatem k o n t r o w e r s j i w o k ó ł s a m e g o p r z e d m i o t u b a d a ń . R u n y a n za p r z e d m i o t s w o i c h b a d a ń u w a ż a h i s t o r i ę życia j e d n o s t k i , którą m o ż n a a n a l i z o w a ć za p o m o c ą r ó ż n y c h m e t o d ( p o r . w s p o m n i a n y wcześniej a s p e k t o b i e k t y w n y h i s t o r i i życia). W y r a ź n i e p o d k r e ś l a o d r ę b n o ś ć t a k i e g o p o d e j ś c i a o d z a j m o w a n i a się historią życia n a s p o s ó b D e n z i n a , k t ó r y t o s p o s ó b jest dla R u n y a n a m e t o d ą g r o m a d z e n i a d a n y c h — a w i ę c raczej m e t o d ą h i s t o r i i życia, w k t ó r e j relacja p o d m i o t u t r a k t o w a n a jest jako ź r ó d ł o d a n y c h ( p o r . a s p e k t s u b i e k t y w n y h i s t o r i i życia i t r a k t o w a n i e biografii jako ś r o d k a ) .

84

Dorota Chmielewska-Łuczak, Marcin Fankanowski

3. P r o b l e m y

metodologiczne

Stosunek metody biograficznej do metod jakościowych T a k R u n y a n , jak i w s p o m n i a n i socjologowie h u m a n i s t y c z n i p o d k r e ś ­ lają w a g ę m e t o d j a k o ś c i o w y c h jako m e t o d d o s t a r c z a j ą c y c h w g l ą d u w s u b i e k t y w n y świat p r z e ż y ć o s o b y b a d a n e j . J e d n a k z a i n t e r e s o w a n i a R u n y a n a k o n c e n t r u j ą się n a b a d a n i a c h i d i o g r a f i c z n y c h (tzn. d o t y c z ą ­ c y c h t e g o , co j e d n o s t k o w e , n i e p o w t a r z a l n e , wyjątkowe w ludzkiej egzystencji — p o r . R e b e r 1985), w y k o r z y s t u j ą c y c h w s z y s t k i e m o ż ­ liwe m e t o d y — z a r ó w n o t y p o w o j a k o ś c i o w e ( m e t o d y n a r r a c y j n e , m e t o d a w s p o m a g a n e j biografii), jak też m e t o d y e k s p e r y m e n t a l n e i statystyczne (intraindywidualne metody korelacyjne, eksperymen­ t a l n e p r o j e k t y p o j e d y n c z e g o p r z y p a d k u , analiza k o n f i g u r a c y j n a ) . O d p o w i a d a j ą c n a k r y t y k ę zarzucającą b a d a n i o m i n d y w i d u a l n y c h h i s t o r i i życia ich j a k o ś c i o w y , czyli n i e n a u k o w y c h a r a k t e r , R u n y a n p o pierwsze — podważa zasadność wyłączności m e t o d ilościowych w nauce, a p o drugie — wskazuje sposoby wprowadzenia takich m e t o d do badań idiograficznych. W socjologii rysuje się wielka r ó ż n o r o d n o ś ć p o d e j ś ć d o m e t o d y b i o g r a f i c z n e j : o d s c j e n t y s t y c z n y c h p r ó b jej s t a n d a r y z a c j i i o b i e k ­ tywizacji w celu p o d d a n i a m a t e r i a ł u a n a l i z o m i l o ś c i o w y m aż p o t r a k t o w a n i e jej jako t y p o w o j a k o ś c i o w e j , n i e podlegającej s t a n ­ d a r y z a c j i . T a k w ł a ś n i e w i d z i tę m e t o d ę D e n z i n . Z a w i e s z a o n niejako p y t a n i e o jej n a u k o w o ś ć — t r a k t u j ą c s a m o s t a w i a n i e t a k i e g o p y t a n i a jako p r z e ż y t e k p o z y t y w i s t y c z n e g o m y ś l e n i a . W s z e l k i e p r ó b y „ u n a u k o w i e n i a " m e t o d y biograficznej są dla n i e g o n i e d o przyjęcia. W e d ł u g G i z y p r ó b y takie p r o w a d z ą d o p a r a d o k s u — są r ó w n o ­ z n a c z n e z o d a r c i e m biografii z t e g o , co czyni ją w ł a ś n i e ludzką biografią, g d y ż k w e s t i o n o w a n y s u b i e k t y w i z m tej m e t o d y jest jej istotą. „ B i o g r a f i a p o d d a j e się m e t o d y c z n e j o b r ó b c e o t y l e , o ile traci swą «biograficzność» (swoją szczególną jakość), l u b o tyle, o ile s p r z e n i e w i e r z y m y się i d e a ł o w i w y ł ą c z n i e logicznie o k r e ś l o n e j i z l o ­ giki czerpiącej swą p r a w o m o c n o ś ć m e t o d y " ( G i z a 1 9 9 0 : 51). A u ­ t o r k a ta o d n o s i pojęcie m e t o d y b i o g r a f i c z n e j , odsyłające d o szczegól­ n e g o z b i o r u d a n y c h — d o definicji m e t o d y , jako logicznie o k r e ś l o -

Przegląd aktualnych tendencji

85

n e g o a l g o r y t m u p o s t ę p o w a n i a , w k t ó r y m t o ujęciu „ m e t o d a w i n n a b y ć n i e z a l e ż n a o d o b i e k t ó w , d o b a d a n i a k t ó r y c h się ją s t o s u j e " ( 1 9 9 0 : 4 0 ) . N i e m o ż e w z w i ą z k u z t y m d z i w i ć j e d n a z konkluzji a r t y k u ł u G i z y , „ i ż n i e t y l k o n i e istnieje, ale też i n i e m o ż e istnieć m e t o d a b i o g r a f i c z n a " ( 1 9 9 0 : 5 4 ) . W z w i ą z k u z p o w y ż s z ą opinią w y d a j e się s t o s o w n e p r z y p o m n i e ć , że w filozofii n a u k i w r a m a c h m e t o d o l o g i i h u m a n i s t y k i p r a w o m o c n e jest r ó w n i e ż szersze, h e u r y ­ s t y c z n e r o z u m i e n i e m e t o d y , z w i ą z a n e z osobliwością r o z u m i e n i a w n a u k a c h s p o ł e c z n y c h ( p o r . Woleriski 1 9 8 8 , K m i t a 1988). M e t o d a w t y m sensie to t a k ż e w y b ó r o b i e k t u , p u n k t u w i d z e n i a i celu b a d a ń ( p o r . S t ę p i e ń 1986). S z a n i a w s k i ( 1 9 8 8 ) , r e p r e z e n t u j ą c y szerokie p r a k s e o l o g i c z n e ujęcie, a p r o b u j e u ż y c i e t e r m i n u „ m e t o d a " w o d ­ n i e s i e n i u d o r e g u ł b a r d z o r ó ż n y c h f o r m a l n i e , p r z y c z y m wskazuje a l g o r y t m jako p r z y p a d e k skrajny m e t o d y ze w z g l ę d u n a s t o p i e ń określoności. Z a r y s o w a n e p o w y ż e j k o n t r o w e r s j e w o k ó ł m e t o d y biograficznej nie występują w alternatywnym wobec naturalistycznego modelu uprawiania nauki, nie będącym jedynie p r o s t y m zaprzeczeniem modelu dominującego. Złożoność i niehomogeniczność przedmiotu b a d a ń p s y c h o l o g i c z n y c h i m p l i k u j e k o n i e c z n o ś ć s t o s o w a n i a także m e t o d ukazujących subiektywny wymiar zachowań i przeżyć, obej­ mujący indywidualne kategorie znaczeniowe (por. Straś-Romanow­ ska 1 9 9 2 ; o a l t e r n a t y w n y m m o d e l u w p s y c h o l o g i i z o b . w a r t y k u l e M . S t r a ś - R o m a n o w s k i e j Główne idee teoretyczne i metodologiczne psychołogii personalistyczno-egzystencjalnej jako dyscypliny humani­ stycznej w n i n i e j s z y m t o m i e ) . P o s z u k i w a n i a socjologów h u m a n i ­ stycznych dotyczą form, p r o b l e m ó w , oczekiwań zmierzających w k i e r u n k u p o d n i e s i e n i a r a n g i b a d a ń b i o g r a f i c z n y c h oraz w y ­ o s t r z e n i a ich specyfiki.

Problem obiektywności badań biograficznych

J e d n y m z z a r z u t ó w s t a w i a n y c h b a d a n i o m b i o g r a f i c z n y m jest b r a k o b i e k t y w n o ś c i : „ m a t e r i a ł y b i o g r a f i c z n e są faktami w y g e n e r o w a n y m i p r z e z « s u b i e k t y w n o ś ć » " ( G i z a 1 9 9 0 : 4 8 ) . Z kolei R u n y a n i socjolo-

86

Dorota Chmielewska-Łuczak, Marcin Fankanowski

g o w i e h u m a n i s t y c z n i z g o d n i są co d o t e g o , że u z y s k a n i e d a n y c h s u b i e k t y w n y c h s t a n o w i istotną w a r t o ś ć b a d a n i a , n i e m n i e j j e d n a k w ich p r a c a c h p r o b l e m o b i e k t y w n o ś c i b a d a ń istnieje i jest r ó ż n i e rozpatrywany. R u n y a n a bardziej interesuje p r o b l e m obiektywności samego ba­ dacza, gdyż „ r ó ż n i badacze mogą reprezentować o d m i e n n e podejścia czy r ó ż n e p u n k t y w i d z e n i a d o t y c z ą c e t e g o s a m e g o ż y c i o r y s u " ( R u n y a n 1 9 9 2 : 4 0 ) . P r ó b ą r o z w i ą z a n i a jest t u w e d ł u g n i e g o r e l a t y ­ w i z m — r o z u m i a n y jako w y k o r z y s t a n i e m a t e r i a ł u e m p i r y c z n e g o o r a z l o g i c z n e g o w n i o s k o w a n i a ze w z g l ę d u n a o k r e ś l o n y p u n k t w i d z e n i a . „ T a k r o z u m i a n y r e l a t y w i z m ( p e r s p e k t y w i z m ) często p r z e c i w s t a w i a się o b i e k t y w n o ś c i , ale m o ż e t o b y ć z w o d n i c z a d y c h o t o m i a . [...] Biografia o p t y m a l n a często b ę d z i e d z i e ł e m i n t e g r a l n y m l u b s y n ­ tetycznym, uznającym i uwzględniającym wielość p u n k t ó w widzenia, zespalającym je w b a r d z i e j s p ó j n y i w s z e c h s t r o n n y w i z e r u n e k ż y c i a " (Runyan 1992: 40-42). D e n z i n , H e l l i n g i R o s e n t h a l dotykają d w ó c h k w e s t i i . P i e r w s z ą jest w s p o m n i a n y już p r o b l e m o b i e k t y w n o ś c i b ą d ź s u b i e k t y w n o ś c i o t r z y m a n y c h d a n y c h . S t a n o w i s k o t y c h a u t o r ó w jest w t y m z a k r e s i e j e d n o z n a c z n e : m e t o d a b i o g r a f i c z n a z a w s z e o d n o s i się d o s u b i e k t y w ­ nej p e r s p e k t y w y o s o b y b a d a n e j , c z y n i ą c jej p u n k t w i d z e n i a n i e z b ę d ­ n y m p u n k t e m wyjścia d o k o n s t r u o w a n i a u o g ó l n i e ń t e o r e t y c z n y c h . „ Z a c h o w a n i e l u d z k i e — jak p i s z e D e n z i n — m u s i b y ć b a d a n e i r o z u m i a n e z p e r s p e k t y w y o s ó b , k t ó r y c h o n o d o t y c z y " (za: H e l l i n g 1990: 13). O p i n i a D e n z i n a s t a n o w i z a s t o s o w a n i e b a d a w c z e p o d e j ś c i a h u m a n i s t y c z n e g o . Z a k ł a d a o n o , że o b r a z r z e c z y w i s t o ś c i , j a k i m c z ł o ­ w i e k w d a n e j chwili d y s p o n u j e , w y z n a c z a jego z a c h o w a n i e ( p o r . P a s z k i e w i c z 1983). U w z g l ę d n i a n i e t z w . w e w n ę t r z n e g o u k ł a d u o d ­ niesienia osoby badanej chroni przed fałszywym obiektywizmem, k t ó r y n a m i e j s c e p e r s p e k t y w y , z jakiej d a n e d z i a ł a n i e b y ł o p o d e j ­ mowane, wprowadza naukową, „obiektywną" perspektywę badacza ( p o r . H e l l i n g 1990, P a s z k i e w i c z 1983). P o j a w i a się w t y m m o m e n c i e p r o b l e m p r a w d z i w o ś c i d a n y c h . W relacji o ż y c i u n i e c h o d z i t y l k o (nie p r z e d e w s z y s t k i m ) o i n f o r m a ­ cje d o t y c z ą c e f a k t ó w . P o d s t a w o w y m w a l o r e m relacji jest n i e tyle p r a w d a , co a u t e n t y c z n o ś ć . P r a w d ę r o z u m i e m y t u jako „ z g o d n o ś ć t e g o , co się m ó w i , z t y m , co j e s t " (Julia 1 9 9 2 : 2 7 2 ) . N a t o m i a s t a u t e n t y c z n o ś ć m o ż n a określić jako z g o d n o ś ć treści w y p o w i a d a n y c h z p r z e k o n a n i a m i i p r z e ż y c i a m i . A u t e n t y c z n a jest k a ż d a e k s p r e s j a

Przegląd aktualnych tendencji

87

s t a n u ś w i a d o m o ś c i p o d m i o t u , n a w e t t a k a , którą o t o c z e n i e m o ż e u z n a w a ć za n i e a d e k w a t n ą d o r z e c z y w i s t o ś c i . M a j ą c n a u w a d z e fakt, że o b i e k t e m b a d a n i a b i o g r a f i c z n e g o ( p r z y n a j m n i e j w ujęciu socjo­ logów h u m a n i s t y c z n y c h , podzielanym przez autorów niniejszego t o m u ) jest w ł a ś n i e l u d z k a s u b i e k t y w n o ś ć , t r e ś ć i n d y w i d u a l n e j ś w i a ­ d o m o ś c i , n a l e ż y u z n a ć , iż b a d a c z biografii m o ż e p o d p i s a ć się p o d realizacją w p o z n a n i u n a u k o w y m w a r t o ś c i p r a w d y z g o d n i e z jej k l a s y c z n y m r o z u m i e n i e m jako „ z g o d n o ś c i naszej m y ś l i ( s p o s t r z e ż e ­ n i a , s ą d u ) z r z e c z y w i s t o ś c i ą " (Julia 1992). Z a t e m p r a w d z i w o ś ć p r z y s ł u g u j e s ą d o m b a d a c z a , g d y t w i e r d z i o n , że b a d a n y w czasie t i n t e r p r e t o w a ł z d a r z e n i e x w s p o s ó b y (tzn. n a d a w a ł z d a r z e n i u x z n a c z e n i e y ), i g d y r z e c z y w i ś c i e tak b y ł o ( p o r . K a s p r z y k , W ę g r z e c k i 1 9 9 0 ) ; o p i s a n a sytuacja d o t y c z y p i e r w s z e g o e t a p u o p r a c o w a n i a biografii, p ó ź n i e j b a d a c z m o ż e t w o r z y ć m o d e l e i d o k o n y w a ć i n t e r ­ p r e t a c j i ) . W z w i ą z k u z t y m p r a w d z i w o ś c i dotyczącej z r o z u m i e n i a p r z e z b a d a c z a relacji b a d a n e g o (i trafności d o k o n a n e j później i n t e r ­ p r e t a c j i tej relacji) służy a u t e n t y c z n o ś ć — w sensie p o w y ż e j p r z e d ­ s t a w i o n y m — relacji a u t o b i o g r a f i c z n e j o s o b y b a d a n e j ( p o r . dalej 1

1

1

t

t

0 walidacji k o m u n i k a t y w n e j ) . I n n y m a s p e k t e m p o r u s z a n e g o z a g a d n i e n i a jest p r o b l e m o b i e k ­ t y w n o ś c i sytuacji b a d a n i a . A u t o r z y ś w i a d o m i są faktu, że o t r z y m a n e m a t e r i a ł y są „ w y t w o r e m i n t e r a k c y j n y m w s p ó l n e g o działania m ó w c y 1 s ł u c h a c z a " ( R o s e n t h a l 1 9 9 0 : 99). W p r z e c i w i e ń s t w i e d o p o d e j ś c i a n e o p o z y t y w i s t y c z n e g o — starającego się w y e l i m i n o w a ć to zjawisko, a p r z y n a j m n i e j p o d d a ć je k o n t r o l i — z w o l e n n i c y m e t o d y b i o g r a f i c z ­ nej uważają, że p r ó b y w y e l i m i n o w a n i a t e g o p r o b l e m u są „ c z y s t ą d o n k i s z o t e r i ą , walką z w y m y ś l o n y m i o l b r z y m a m i , k t ó r z y w r z e c z y ­ wistości n i e są n a w e t w i a t r a k a m i , a p o p r o s t u «wiatrem» świata codzienności" (Rosenthal 1990: 99). P r o b l e m o b i e k t y w n o ś c i versus s u b i e k t y w n o ś c i informacji b i o ­ graficznej n i e jest i d e n t y c z n y z p r o b l e m a m i trafności i r z e t e l n o ś c i .

Problem trafności badań biograficznych R u n y a n n i e r o z p a t r u j e w p r o s t p r o b l e m u trafności b a d a ń . P r o p o n u j e k r y t y c z n e b a d a n i e t w i e r d z e ń i implikacji r ó ż n y c h w y j a ś n i e ń w celu wyeliminowania niewiarygodnych i nieprawdopodobnych. Proces

88

Dorota Chmielewska-Łuczak, Marcin Fankanowski

ten powinien doprowadzić do wyłonienia jednego, popartego przeko­ n u j ą c y m i d o w o d a m i w y j a ś n i e n i a . D e n z i n d o o s z a c o w a n i a jakości d a n y c h b i o g r a f i c z n y c h stosuje r o z r ó ż n i e n i e trafności w e w n ę t r z n e j i zewnętrznej. Trafność wewnętrzną odnosi do zmian interpretacji w y d a r z e ń z w ł a s n e g o życia d o k o n y w a n e j p r z e z o s o b ę b a d a n ą — z m i a n pojawiających się o d m o m e n t u , g d y działy się r e l a c j o n o w a n e z d a r z e n i a , d o chwili z b i e r a n i a d a n y c h o r a z d o w p ł y w u sytuacji zbierania danych na osobę badaną i badacza. Trafność zewnętrzną zaś wiąże z p y t a n i e m , czy w y b r a n e p r z y p a d k i są r e p r e z e n t a t y w n e dla p o p u l a c j i . W n i o s k u j e o niej n i e t y l e n a p o d s t a w i e z a s a d y p r a w ­ d o p o d o b i e ń s t w a , lecz kierując się w i a r y g o d n o ś c i ą u z a s a d n i o n ą p r z e z „ t e o r e t y c z n e n a s y c e n i e " ( p o r . H e l l i n g 1990). T r a f n o ś ć w e w n ę t r z n ą D e n z i n p r o p o n u j e osiągnąć p o p r z e z t r i a n gulację, czyli z e s t a w i e n i e p o r ó w n a w c z e ź r ó d e ł o r a z analizę p e r s p e k ­ tyw różnych osób pozostających w związkach z b a d a n y m . N i e z g o d ­ n o ś ć relacji m i ę d z y ź r ó d ł a m i l u b w o b r ę b i e j e d n e g o ź r ó d ł a d a n y c h nie musi być problemem metodologicznym — może być przejawem w ł a ś c i w o ś c i p o t o c z n e g o m y ś l e n i a b ą d ź samej ludzkiej n a t u r y . H e l ­ ling p r o p o n u j e jako r o z w i ą z a n i e p r o b l e m u n i e z g o d n o ś c i d a n y c h z a s t o s o w a n i e „ w c z e s n o a r y s t o t e l e s o w s k i e j definicji logicznej k o n t r a dykcji, w e d ł u g której d w a t w i e r d z e n i a są ze sobą s p r z e c z n e t y l k o w t e d y , jeśli o d n o s z ą się d o tej samej p e r s p e k t y w y , c z a s u i s y t u a c j i " ( H e l l i n g 1 9 9 0 : 3 6 ) . Z kolei d o o s z a c o w a n i a a d e k w a t n o ś c i analizy Helling proponuje „walidację komunikatywną", tzn. przedstawienie d o k o n a n e j p r z e z b a d a c z a i n t e r p r e t a c j i e k s p e r t o w i w s p r a w a c h życia o s o b y b a d a n e j — czyli s a m e m u b a d a n e m u .

Problem rzetelności badań

biograficznych

R u n y a n uważa, że rzetelność nie jest o d p o w i e d n i m k r y t e r i u m oceny s t u ­ diów historii życia. P o t r z e b n e jest szersze i bardziej elastyczne podejście. W e d ł u g H e l l i n g b r a k u j e jakościowej analogii pojęcia r z e t e l n o ś c i , p o n i e w a ż założenia ściśle j a k o ś c i o w e g o b a d a n i a różnią się o d t y c h , k t ó r e o d n o s z ą się d o t r a d y c y j n e g o pojęcia r z e t e l n o ś c i i p r o c e d u r y ustalania rzetelności pomiarów.

Przegląd aktualnych tendencji

89

Metody preferowane w badaniach biograficznych

Przegląd metod, które mogą mieć zastosowanie w badaniach bio­ g r a f i c z n y c h , skłania R u n y a n a d o s k o n c e n t r o w a n i a u w a g i n a m e ­ t o d z i e s t u d i u m p r z y p a d k u — jako m e t o d z i e określającej „ g r a n i c e n a ­ szej z d o l n o ś c i p o z n a w a n i a i z r o z u m i e n i a p r z e b i e g u z d a r z e ń i d o ­ ś w i a d c z e ń w ż y c i u p o s z c z e g ó l n y c h l u d z i " ( R u n y a n 1 9 9 2 : 170). S t u d i u m p r z y p a d k u to f o r m a u p o r z ą d k o w a n i a i p r e z e n t a c j i infor­ macji o o k r e ś l o n e j o s o b i e i jej o t o c z e n i u , w k t ó r e j m o ż n a k o r z y s t a ć z całej r o z m a i t o ś c i t e c h n i k z b i e r a n i a d a n y c h . Z a w i e r a o n o r e k o n ­ strukcję bądź interpretację opartą na najlepszych z osiągalnych m a t e r i a ł ó w d o w o d o w y c h d o t y c z ą c y c h części h i s t o r i i życia d a n e j osoby, a także przedstawia teorię tłumaczącą zachowanie osoby badanej. S z c z e g ó l n y m r o d z a j e m s t u d i u m p r z y p a d k u jest m e t o d a p s y c h o b i o g r a f i c z n a . O ile s t u d i u m p r z y p a d k u w s p o s ó b o p i s o w y p r e z e n t u j e m a t e r i a ł , k t ó r y m o ż e b y ć p o p a r c i e m dla t e o r i i , o tyle m e t o d a p s y c h o b i o g r a f i c z n a jest w y r a ź n y m u ż y c i e m f o r m a l n e j teorii p s y c h o ­ logicznej, próbą interpretacji, wyjaśnienia. R u n y a n uważa p s y c h o biografię zajmującą się s t u d i a m i p o s z c z e g ó l n y c h o s ó b za r ó w n o l e g ł ą d o p s y c h o h i s t o r i i g r u p o w e j , zajmującej się c h a r a k t e r y s t y k ą p s y c h o ­ logiczną i d o ś w i a d c z e n i a m i k s z t a ł t u j ą c y m i g r u p y . O b i e t r a k t u j e jako odgałęzienia psychohistorii. W i ę k s z o ś ć r e p r e z e n t a n t ó w orientacji h u m a n i s t y c z n e j w socjologii o d r z u c a m e t o d y u s t r u k t u r a l i z o w a n e , w y s k a l o w a n e jako n a r z u c a j ą c e o k r e ś l o n ą z g ó r y f o r m ę w y p o w i e d z i . Z a c h a r a k t e r y s t y c z n ą wersję m e t o d y biograficznej m o ż n a u z n a ć w y w i a d n a r r a c y j n y S c h i i t z e g o , w k t ó r y m wysiłki b a d a c z a zmierzają d o z m i n i m a l i z o w a n i a w ł a s n e g o w p ł y w u i z m a k s y m a l i z o w a n i a ekspresji o s o b y b a d a n e j ( z o b . a r t y k u ł M . Ż u r k o O przydatności metody biograficznej w psychologii). Opiera­ jąc się n a d o ś w i a d c z e n i a c h j ę z y k o w y c h i p s y c h o l o g i c z n y c h b a d a c z stosuje t e c h n i k i p o d t r z y m u j ą c e t o k w y p o w i e d z i i zachęcające d o ekspresji. Zamiast traktować interakcję między mówiącym a słucha­ j ą c y m jako ź r ó d ł o b ł ę d ó w ( p r o b l e m r e a k t y w n o ś c i ) , b a d a c z t e n c z y n i komunikację między nimi zasadniczym elementem aktywności.

90

Dorota Chmielewska-Łuczak, Marcin Fankanowski

4.

Cele i funkcje badań

biograficznych

W e d ł u g R u n y a n a c e l e m b a d a ń w p s y c h o l o g i i jest n i e t y l k o o d k r y w a n i e o g ó l n y c h p r a w i d ł o w o ś c i f u n k c j o n o w a n i a człowieka w świecie s p o ł e c z ­ n y m . P s y c h o l o g i a p o w i n n a s t a w i a ć s o b i e r ó w n i e ż cel i d i o g r a f i c z n y : o p i s y w a n i e , w y j a ś n i a n i e , p r z e w i d y w a n i e , d o k o n y w a n i e u o g ó l n i e ń czy z a m i e r z o n y c h z m i a n z a c h o w a n i a j e d n o s t e k . C e l e m , k t ó r y stawia b a d a n i o m i d i o g r a f i c z n y m R u n y a n , jest w i ę c n a d a l p r z y c z y n o w e w y j a ś n i a n i e b a d a n e j r z e c z y w i s t o ś c i , lecz w o d r ó ż n i e n i u o d n o m o t e t y c z n e g o — k o n c e n t r u j ą c e się n a j e d n o s t c e . Z g o d n i e z a l t e r n a t y w ­ n y m m o d e l e m h e r m e n e u t y c z n y m c e l e m p o z n a n i a jest r o z u m i e n i e człowieka, jego d o ś w i a d c z e ń , p o s t a w , p r z e ż y ć ( p o r . S t r a ś - R o m a n o w ­ ska 1 9 9 2 ; z o b . t a k ż e a r t y k u ł B . B a r t o s z Perspektywa hermeneutyczna w psychologii w n i n i e j s z y m t o m i e ) . D e n z i n c e l e m s w o i c h b a d a ń czyni przede wszystkim dążenie do rozumienia i poddania interpretacji świata z n a c z e ń o s o b y b a d a n e j ( p o r . D e n z i n 1990). Określając funkcje p e ł n i o n e p r z e z b a d a n i a b i o g r a f i c z n e , R u n y a n stara się w y k a z a ć , że m o g ą o n e b y ć n i e t y l k o ź r ó d ł e m h i p o t e z (funkcja p o s z u k i w a w c z a ) , k t ó r e n a s t ę p n i e n a l e ż y z w e r y f i k o w a ć za p o m o c ą b a r d z i e j ścisłych m e t o d e k s p e r y m e n t a l n y c h i p r o c e d u r s t a t y s t y c z n y c h . M o g ą także p e ł n i ć i n n e funkcje b a d a w c z e : s ł u ż y ć p r e z e n t a c j i d a n y c h , ich kategoryzacji i o r g a n i z a c j i , a t a k ż e i n t e r ­ pretacji informacji dotyczących przebiegu doświadczenia w życiu człowieka ( p o r . R u n y a n 1992). Socjolog h u m a n i s t y c z n y B e r t a u x w y k r a c z a p o z a u t a r t e w y o b ­ r a ż e n i a o b a d a n i a c h b i o g r a f i c z n y c h . O p r ó c z funkcji p o s z u k i w a w c z e j , penetrującej obszar badań, wypowiedzi autobiograficzne mogą speł­ n i a ć funkcję a n a l i t y c z n ą i weryfikacyjną — n a b i e r a j ą c s t a t u s u d a n y c h (empirycznych) i stanowiąc konkurencję oraz uzupełnienie statystyk i k w e s t i o n a r i u s z y . N a t o m i a s t o d p o w i e d n i o z r e d a g o w a n a relacja 0 w ł a s n y m życiu o s o b y b a d a n e j dzięki swoistej sile w y r a z u m o ż e p e ł n i ć funkcję e k s p r e s y w n ą , u z u p e ł n i a j ą c r o z p r a w ę t e o r e t y c z n ą 1 k o n k u r u j ą c z nią, t z n . m o ż e b y ć u ż y t a jako s p o s ó b n a p r z e m y c e n i e m y ś l i n a t e m a t zjawisk s p o ł e c z n y c h , o d n a w i a j ą c s k u t e c z n i e styl p i ś m i e n n i c t w a n a u k o w e g o z a g m a t w a n e g o „ o d d a w n a [...] w s y m e ­ t r y c z n e zaułki s c j e n t y z m u i literackiego e s e i z m u " ( B e r t a u x 1 9 9 0 : 81).

Przegląd aktualnych tendencji

5.

91

Z a ł o ż e n i a teoretyczne leżące u p o d s t a w badań biograficznych

T r a d y c j a b a d a ń b i o g r a f i c z n y c h w p s y c h o l o g i i sięga W . D i l t h e y a , dla k t ó r e g o biografia b y ł a „ s p o s o b e m p r z e d s t a w i e n i a i n d y w i d u a l n e j p s y c h o f i z y c z n e j całostki ż y c i o w e j " ( D i l t h e y 1987: 207). N a t o m i a s t w o b s z a r z e socjologii za t w ó r c ó w m e t o d y biograficznej uznaje się W . T h o m a s a i F . Z n a n i e c k i e g o . I c h dzieło Chłop polski w Europie i w Ameryce m i a ł o b y ć p r ó b ą p o ł ą c z e n i a p e w n e j o d m i a n y socjologii — osadzonego w tradycji humanistyki niemieckiej kulturalizmu Z n a ­ n i e c k i e g o — z a m e r y k a ń s k i m p r a g m a t y z m e m w p s y c h o l o g i i społecz­ nej, r e p r e z e n t o w a n y m p r z e z T h o m a s a ( p o r . G i z a 1990). D z i e ł o to stało się p ł a s z c z y z n ą s p o t k a n i a t z w . s u b i e k t y w i z u j ą c e g o n u r t u w n a u ­ k a c h o k u l t u r z e , opisującego świat j e d n o s t k i w k a t e g o r i a c h w a r t o ś c i i znaczeń z tzw. obiektywizującym n u r t e m w psychologii społecznej, usiłującym zakorzenić świadomość w o b i e k t y w n y m , zewnętrznym świecie. W z w i ą z k u z t y m zostało o n o p r z y s w o j o n e p r z e z d w i e o p o z y c y j n e szkoły w socjologii — p o z y t y w i s t y c z n ą i h u m a n i s t y c z n ą , s a m a zaś k a t e g o r i a t e o r e t y c z n a biografii z n a j d u j e o d n i e s i e n i e j e d n o ­ c z e ś n i e d o p s y c h o l o g i i i d o socjologii ( p o r . G i z a 1990). T a z b i e ż n o ś ć w p o j m o w a n i u roli b a d a ń b i o g r a f i c z n y c h t o w a r z y s z ą c a o d m i e n n y m k o n c e p c j o m b a d a ń u j a w n i a się w t r a k c i e p o r ó w n y w a n i a p o g l ą d ó w W . R u n y a n a z p o g l ą d a m i socjologów a n t y p o z y t y w i s t y c z n y c h , r e ­ prezentowanych przez N . Denzina. R u n y a n n i e p r z y w i ą z u j e szczególnej w a g i d o p r e z e n t a c j i założeń teoretycznych — zadaniami przez niego podejmowanymi w pracy Historie życia a psychiobiografia są „ z g ł ę b i a n i e z a s a d i p r o c e d u r b a d a n i a h i s t o r i i l u d z k i e g o życia o r a z w s k a z a n i e m o ż l i w i e s o l i d n y c h z a ł o ż e ń m e t o d o l o g i c z n y c h i p o j ę c i o w y c h dla s t u d i ó w ż y c i a " ( R u n y a n 1992: 4 0 ) . J e d y n ą deklaracją a u t o r a mającą c h a r a k t e r autoklasyfikacji jest s t w i e r d z e n i e , że k o r z e n i e i n t e l e k t u a l n e jego p r a c y najbliższe są p e r s o n o l o g i i H . M u r r a y a w p s y c h o l o g i i o s o b o w o ś c i i wiążą się z z a i n t e r e s o w a n i e m j e d n o s t k ą w p r a c y klinicznej o r a z z i n t e r p r e t a c j ą indywidualnych życiorysów w psychobiografii. R u n y a n przyjmuje — jako z a ł o ż e n i e — t w i e r d z e n i e C . K l u c k h o h n a i H . M u r r a y a , że „ k a ż d y człowiek jest p o d p e w n y m w z g l ę d e m : a) jak w s z y s c y i n n i , b ) jak n i e k t ó r z y i n n i l u d z i e , c) jak n i k t p o z a n i m " ( R u n y a n 1 9 9 2 : 13).

92

Dorota Chmielewska-Łuczak, Marcin Fankanowski

W k o n s e k w e n c j i z a u w a ż a , że s t r u k t u r a w i e d z y o l u d z i a c h g r u p u j e się n a t r z e c h r e l a t y w n i e r ó ż n y c h p o z i o m a c h : 1) n a p o z i o m i e p r a w d u n i w e r s a l n y c h , 2) n a p o z i o m i e p r a w i d ł o w o ś c i d o t y c z ą c y c h k o n k r e t ­ n y c h g r u p o r a z 3) n a p o z i o m i e p r a w i d ł o w o ś c i o d n o s z ą c y c h się d o j e d n o s t e k ( p o r . R u n y a n 1992). O p o w i a d a się o n za p o g l ą d e m , że w s p o m n i a n e t r z y p o z i o m y d o c i e k a ń p s y c h o l o g i i są p r z y n a j m n i e j częściowo niezależne. W związku z t y m rozwiązanie p r o b l e m ó w na j e d n y m z p o z i o m ó w analizy ( n p . o d k r y c i e p r a w i d ł o w o ś c i p s y c h o ­ logicznej dotyczącej o g ó ł u l u d z i ) n i e k o n i e c z n i e m u s i o z n a c z a ć p o ­ d o b n e r o z w i ą z a n i e n a i n n y c h p o z i o m a c h . N a k a ż d y m z n i c h istnieje p e w n a regularność, w związku z czym zachodzi potrzeba b u d o w a n i a u o g ó l n i e ń n a t u r y u n i w e r s a l n e j , u o g ó l n i e ń s p e c y f i c z n y c h dla k o n ­ k r e t n y c h g r u p , a t a k ż e u o g ó l n i e ń o d n o s z ą c y c h się d o k o n k r e t n y c h j e d n o s t e k . P r z y j ę t e z a ł o ż e n i e b e z p o ś r e d n i o w y n i k a z podjęcia t e m a t u s t u d i ó w i n d y w i d u a l n y c h h i s t o r i i życia w p s y c h o l o g i i . P r ó ż n o szukać u R u n y a n a innych zwerbalizowanych założeń t e o r e t y c z n y c h , co w y d a j e się ś w i a d e c t w e m z w i ą z k ó w a u t o r a z t r a d y ­ cją a m e r y k a ń s k i e j ż y w i o ł o w e j , „ a t e o r e t y c z n e j " p r a k t y k i e m p i r y c z n e j ( p o r . G i z a 1990). Z tej t r a d y c j i w y r a s t a też p r a w d o p o d o b n i e p r z y j ­ m o w a n a p r z e z n i e g o „ o r i e n t a c j a p r z e b i e g u ż y c i a " . Realizując f u n k ­ cję orientacji t e o r e t y c z n e j , jaką jest w s k a z y w a n i e t y p ó w z m i e n n y c h , R u n y a n z a r y s o w u j e d w a s p o s o b y k o n c e p t u a l i z a c j i p r z e b i e g u życia: jako sekwencji interakcji o s o b a - z a c h o w a n i e - s y t u a c j a ( z a c h o w a n i e p o ś r e d n i c z y m i ę d z y osobą a sytuacją), o r a z jako sekwencji e t a p ó w (faz) i s t a n ó w życia. W o p i s i e p i e r w s z e g o s p o s o b u k o n c e p t u a l i z a c j i R u n y a n z a z n a c z a , że t e r m i n „ i n t e r a k c j a " m o ż n a b y zastąpić sfor­ m u ł o w a n i e m „ t r a n s a k c j a " , k ł a d ą c y m w i ę k s z y nacisk n a w z a j e m n i e d e t e r m i n u j ą c ą się n a t u r ę o s ó b i sytuacji ( p o r . R u n y a n 1992). P o d e j ­ ście t r a n s a k c y j n e d o p r z e b i e g u życia i m p l i k u j e b a d a n i e : 1) p r o c e s ó w d e t e r m i n u j ą c y c h z a c h o w a n i e , 2) p r o c e s ó w d e t e r m i n u j ą c y c h s t a n y i c h a r a k t e r y s t y k i o s ó b o r a z 3) p r o c e s ó w d e t e r m i n u j ą c y c h s y t u a c j e . N a t o m i a s t w analizie faz i s t a n ó w a u t o r p r z y j m u j e u p r a s z c z a j ą c e z a ł o ż e n i e , że p r z e b i e g życia m o ż n a p o d z i e l i ć n a s e k w e n c j ę e t a p ó w (faz) i że d a n a o s o b a w każdej z t y c h faz m o ż e z n a j d o w a ć się t y l k o w j e d n y m z o g r a n i c z o n e j liczby s t a n ó w . Z a r ó w n o fazy, jak i s t a n y „ m o ż n a z d e f i n i o w a ć za p o m o c ą z m i e n n y c h o s o b o w y c h , s y t u a c y j ­ n y c h czy b e h a w i o r a l n o - e k s p e r y m e n t a l n y c h a l b o k o m b i n a c j i t y c h w s z y s t k i c h z m i e n n y c h " ( R u n y a n 1 9 9 2 : 107). W z w i ą z k u z p o w y ż -

Przegląd aktualnych tendencji

93

s z y m m o ż l i w e jest o p r a c o w a n i e analiz „ f a z o w o - s t a n o w y c h " p r z e b i e ­ g u d o ś w i a d c z e n i a w w ę ż s z y c h d z i e d z i n a c h życia, t a k i c h jak kariery e d u k a c y j n e , z a w o d o w e czy r o z w ó j relacji m i ę d z y l u d z k i c h , c h o ć a u t o r k o n c e n t r u j e się n a analizie całego p r z e b i e g u życia. P o d e j ś c i e fazow o - s t a n o w e i m p l i k u j e „ m e t o d ę b a d a n i a w z g l ę d n y c h częstości w y ­ stępowania różnych przebiegów doświadczenia, szacowania p r a w ­ d o p o d o b i e ń s t w a przejścia z j e d n y c h s t a n ó w w jakąś s e k w e n c j ę s t a n ó w p r z y s z ł y c h , jak r ó w n i e ż s p o s ó b a n a l i z o w a n i a d r ó g b ą d ź p r o c e s ó w łączących s t a n y p o c z ą t k o w e z r ó ż n o r o d n y m i e f e k t a m i " ( R u n y a n 1 9 9 2 : 123). Z e w z g l ę d u n a u c z y n i e n i e p r z e d m i o t e m e k s ­ ploracji sekwencji d o ś w i a d c z e ń w n a t u r a l n y m ś r o d o w i s k u — co dla R u n y a n a jest r ó w n o z n a c z n e z b a d a n i e m p r o c e s ó w , „ z a p o m o c ą k t ó r y c h o s o b y , sytuacje i z a c h o w a n i a w z a j e m n i e n a siebie wpływają n a p r z e s t r z e n i c z a s u " , o r a z ze w z g l ę d u n a z a i n t e r e s o w a n i e „ p o r u s z a ­ n i e m się o s o b y w s t r u k t u r z e społecznej i w p e w n y m świecie h i s t o r y c z n y m n a p r z e s t r z e n i c z a s u " — R u n y a n o k r e ś l a swoją o r i e n t a c j ę p r z e b i e g u życia jako „ i n t e r a k c j o n i z m o w y r a ź n y m w y m i a ­ rze c z a s o w y m " i „ w y r a ź n y m wymiarze e k o l o g i c z n y m " ( R u n y a n 1992: 8 9 ) . P o d e j ś c i e D e n z i n a d o biografii m a n i e w ą t p l i w i e c h a r a k t e r f e n o ­ m e n o l o g i c z n y , co u w i d a c z n i a się w definicji tejże jako p r z e d s t a w i a j ą ­ cej „ d o ś w i a d c z e n i a i definicje d a n e j o s o b y , d a n e j g r u p y l u b d a n e j organizacji t a k , jak ta o s o b a , g r u p a l u b o r g a n i z a c j a i n t e r p r e t u j e t e d o ś w i a d c z e n i a " (za: H e l l i n g 1 9 9 0 : 13). C e l e m tak r o z u m i a n e j analizy biograficznej c z y n i o n o d n a j d y w a n i e s e n s u w p r z e ż y c i a c h z w y k ł y c h ludzi. P o d d a w a n e b a d a n i o m życiorysy „noszą na sobie znamię m o m e n t u h i s t o r y c z n e g o " (Denzin 1990: 55). W p o w y ż s z y m stwier­ dzeniu widać nawiązanie do n u r t u humanistycznego w badaniach n a d k u l t u r ą , r e p r e z e n t o w a n e g o p r z e z D i l t h e y a ( p o r . D i l t h e y 1987). J e d n a k D e n z i n n i e z a m i e r z a w n i k a ć w biografie z p u n k t u w i d z e n i a o b i e k t y w n e g o h e r m e n e u t y , lecz z p e r s p e k t y w y s u b i e k t y w n i e znaczą­ cego d o ś w i a d c z e n i a . P r z e d m i o t e m b a d a ń swojej o r i e n t a c j i , n a z y w a ­ nej p r z e z n i e g o „ i n t e r a k c j o n i z m e m i n t e r p r e t a t y w n y m " , c z y n i „ p r z e ­ ż y w a n e d o ś w i a d c z e n i e i sensy n a d a w a n e o w e m u d o ś w i a d c z e n i u p r z e z j e d n o s t k i w c h o d z ą c e w i n t e r a k c j e " ( D e n z i n 1 9 9 0 : 55). Pojęcie „ d o ś w i a d c z e n i a " zajmuje p o z y c j ę c e n t r a l n ą w i n t e r p r e t a t y w n e j teorii D e n z i n a . „ D w a s t r u m i e n i e d o ś w i a d c z e n i a : w e w n ę ­ t r z n y i z e w n ę t r z n y , łącząc się w o b w ó d s a m o ś w i a d o m o ś c i , wiążą p o d -

94

Dorota Chmielewska-Łuczak, Marcin Fankanowski

miot wraz z innymi we wspólnym polu doświadczeń — przeżyć. P r z e ż y t e d o ś w i a d c z e n i e , w s p ó l n e d w ó m l u b więcej u c z e s t n i k o m , jest procesem czasowym, emocjonalnym i p o z n a w c z y m , polegającym na j e d n o c z e s n e j p e n e t r a c j i p r z e s z ł o ś c i , teraźniejszości i p r z y s z ł o ś c i w p o j e d y n c z y m f r a g m e n c i e i n t e r a k c j i " ( D e n z i n 1 9 9 0 : 56). T w o r z y o n o i w y r a ż a s e n s y t k w i ą c e w o c z y w i s t y m dla u c z e s t n i k ó w d o ś w i a d ­ czenia e m o c j o n a l n y m akcie m o w y i działania. Znaczenie, umiejscowione w biografiach jednostek i w dotyczą­ c y c h ich s y t u a c j a c h , m a c h a r a k t e r b i o g r a f i c z n y i h i s t o r y c z n y . J e s t ono zanurzone w czasowości, w działaniu, w emocjonalności, a tak­ że „ w d z i a ł a n i a c h , k t ó r e jaźń kieruje k u samej s o b i e , k i e d y n a siebie o d d z i a ł u j e i z samą sobą się k o m u n i k u j e " (jw.). Z n a c z e n i e — w e ­ dług Denzina — to interpretacja zakorzeniona w strukturach p o ­ z n a w c z y c h i e m o c j o n a l n y c h , z w i ą z a n y c h h i s t o r y c z n i e z jaźnią i d z i a ł a n i a m i d a n e j o s o b y . „ J e s t o n o d z i a ł a n i e m o d n o s z ą c y m się d o siebie s a m e g o , z a k o t w i c z o n y m w e m o c j a c h i p r o c e s a c h k o g n i t y w ­ n y c h " (jw.). P r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a ń b a d a c z a w o b r a n e j p r z e z D e n z i n a o r i e n t a c j i jest n a d a w a n i e p r z e ż y t e m u d o ś w i a d c z e n i u z n a ­ czenia, jego d e f i n i o w a n i e , o d c z u w a n i e , i n t e r p r e t o w a n i e i r o z u m i e ­ nie. „ D o ś w i a d c z e n i e , c h w y t a n e w całej rozciągłości i o p i s y w a n e w s z c z e g ó ł a c h , w y r a ż a n e jest s ł o w a m i , g e s t a m i , p r o z ą p r z e c i ę t n e g o c z ł o w i e k a " (jw.). P o w o ł u j ą c się n a G a d a m e r a , D e n z i n w y r a ż a p r z e ­ k o n a n i e , iż „ n i e istnieje m e t o d a , k t ó r e j n a l e ż a ł o b y u ż y ć w b a d a ­ n i a c h n a d z n a c z e n i e m i i n t e r p r e t a c j ą " (jw.). Ś r o d k i e m l u b m e t o d ą o d k r y w a j ą c ą z n a c z e n i e w y p ł y w a j ą c e z d a n e j biografii jest p r o c e s , w k t ó r y m t o z n a c z e n i e jest t w o r z o n e , i n t e r p r e t o w a n e i r o z u m i a n e . „ W b a d a n i a c h i n t e r p r e t a t y w n y c h z n a c z e n i e i m e t o d a stają się j e d ­ n y m " (jw.). Dążenie badacza do odkrycia i zinterpretowania znaczeń tworzo­ nych i przeżywanych przez ludzi nazywa D e n z i n hermeneutyką interakcyjną. Jej c e l e m jest o d k r y c i e s t r u k t u r y i n t e r p r e t a t y w n e j . I n t e r a k c j o n i s t a i n t e r p r e t a t y w n y dąży d o w y a r t y k u ł o w a n i a o d k r y t y c h u o s ó b b a d a n y c h s t r u k t u r i n t e r p r e t a t y w n y c h za p o m o c ą j ę z y k ó w , kodów i stylów właściwych t y m osobom. „ N i e m a potrzeby nakła­ d a n i a jednej s t r u k t u r y i n t e r p r e t a t y w n e j n a i n n ą " ( D e n z i n 1 9 9 0 : 57). P o s z u k i w a n a i n t e r p r e t a c j a jak najściślej p r z y l e g a d o p e r s p e k t y w y o s ó b b a d a n y c h . I n t e r a k c j o n i z m i n t e r p r e t a t y w n y u z n a j e , że z n a c z e n i e

Przegląd aktualnych tendencji

95

p r z e ż y w a n e jest p r z e z ludzi n a d w u p o z i o m a c h . N a p o z i o m i e p o w i e r z c h n i o w y m z n a c z e n i a a r t y k u ł o w a n e są za p o m o c ą r e g u ł , rytuałów i r u t y n o w y c h zabiegów dnia codziennego. Jednak orienta­ cja i n t e r a k c j o n i z m u i n t e r p r e t a t y w n e g o zagłębia się p o d p o w i e r z c h ­ n i o w y p o z i o m jaźni i z n a c z e ń życia c o d z i e n n e g o do w y r a ż a n y c h p r z e z n i e z n a c z e ń g ł ę b o k i c h , w e w n ę t r z n y c h . T o o n e w n o s z o n e są p r z e z l u d z i d o t y c h i n t e r a k c j i , k t ó r e decydują o w a d z e i istocie ich życia. „ I n t e r a k c j o n i z m i n t e r p r e t a t y w n y d o s t a r c z a f e n o m e n o l o g i c z ­ n y c h o p i s ó w d o ś w i a d c z e n i a t a k i e g o , jakie jest p r z e ż y w a n e n a [...] w e w n ę t r z n y m , g ł ę b o k i m p o z i o m i e z n a c z e n i o w y m " (jw.). P i e r w s z y m z a d a n i e m s t u d i ó w i n t e r p r e t a t y w n y c h jest w e d ł u g D e n z i n a odkrycie biograficznie uwarunkowanej centralnej struktury znaczeniowej osoby badanej. A b y tego dokonać, badacz musi prze­ prowadzać wywiady umożliwiające rozpoznanie planu postępowania, uczucia lub wydarzenia nadającego życiu badanego główny sens, n i e r o z e r w a l n i e s p l e c i o n e g o z jego c e n t r a l n ą s t r u k t u r ą znaczeniową. Należy w y d o b y ć głębię i r ó ż n o r o d n o ś ć znaczeń i form przyjmowa­ n y c h p r z e z to s z c z e g ó l n e w y d a r z e n i e l u b u c z u c i e , p o n i e w a ż w ł a ś n i e z takiej p e r s p e k t y w y „ u s i ł u j e człowiek w p r o w a d z i ć w s w e życie p o z n a w c z y , e m o c j o n a l n y i relacyjny s e n s " ( D e n z i n 1 9 9 0 : 58).

6.

Podsumowanie

P r z e d s t a w i o n y m a t e r i a ł , sygnalizując r ó ż n o r o d n o ś ć p o d e j ś ć d o p r o ­ b l e m u b a d a ń b i o g r a f i c z n y c h , p r o w a d z i d o w n i o s k u , że wyjątkowo n i e o s t r e pojęcie m e t o d y biograficznej n i e o d n o s i się d o p o j e d y n c z e j m e t o d y — r o z u m i a n e j w ą s k o jako a l g o r y t m p o s t ę p o w a n i a , lecz d o opcji m e t a e m p i r y c z n e j przyjmującej p e r s p e k t y w ę — n i e j e d n o z n a c z ­ n i e r o z u m i a n e j — biografii i n d y w i d u a l n e j . P o d e j m o w a n e w tej p e r s p e k t y w i e b a d a n i a r e a l i z o w a n e są r ó ż n y m i m e t o d a m i , w y w o d z ą ­ c y m i się z o d m i e n n y c h t r a d y c j i m e t o d o l o g i c z n y c h , b a d a c z e zaś je p o d e j m u j ą c y kierują się r ó ż n y m i , często r o z b i e ż n y m i z a ł o ż e n i a m i t e o r e t y c z n y m i (od scj en ty s t y c z n y c h d o h u m a n i s t y c z n y c h ) . W ś r ó d tych podejść, po stronie humanistycznej tworzonego przez nie

96

Dorota Chmielewska-Łuczak, Marcin Fankanowski

k o n t i n u u m , s y t u u j e się m e t o d a a u t o b i o g r a f i c z n a — s t o s o w a n a n a g r u n c i e p e r s o n a l i s t y c z n e j p s y c h o l o g i i losu człowieka S t r a ś - R o m a n o w s k i e j . M e t o d a ta jest w s p o s ó b k o n i e c z n y z w i ą z a n a z z a ł o ż e n i a m i ontologicznymi dotyczącymi obiektu badań psychologicznych — w o l n e g o i ś w i a d o m e g o p o d m i o t u , żyjącego w świecie r o z m a i t y c h u w a r u n k o w a ń , lecz n i e d o k o ń c a i m p o d l e g a j ą c e g o ; działającego w świecie d z i e l o n y m z i n n y m i i s t o t a m i , ale też p r z e ż y w a j ą c e g o t e n świat w s o b i e t y l k o w ł a ś c i w y s p o s ó b ; ulegającego n a c i s k o m , p o p ę ­ d o m i p o t r z e b o m , ale i p o d d a j ą c e g o je refleksji, a n a w e t p r z e ­ kraczającego je w i m i ę p r z y j m o w a n y c h p r z e z siebie w a r t o ś c i ; e g z y s ­ tującego w o g r a n i c z o n y m czasie i p r z e s t r z e n i , ale kierującego się k u c e l o m w y c h o d z ą c y m p o z a te o g r a n i c z e n i a . T e n z ł o ż o n y i p e ł e n sprzeczności obiekt badań określamy m i a n e m osoby.

O przydatności metody biograficznej w psychologii

1.

Wstęp

Prezentowane w niniejszym tomie personalistyczne podejście teore­ t y c z n e w p s y c h o l o g i i pociąga za sobą z a i n t e r e s o w a n i e n i e m a n i p u l a c y j n y m i m e t o d a m i b a d a w c z y m i . P r z y z n a n i e człowiekowi s t a t u s u o s o b y , s k o n c e n t r o w a n i e się n a jego i n d y w i d u a l n o ś c i oraz zjawiskach świata p r z e ż y w a n e g o wiążą się z w y b o r e m j a k o ś c i o w y c h , a n i e i l o ś c i o w y c h m e t o d b a d a n i a . B a d a n i a ilościowe, c h a r a k t e r y s t y c z n e dla podejścia n o m o t e t y c z n e g o , zostały n a g r u n c i e p s y c h o l o g i i b a r d z o d o b r z e o p r a c o w a n e , służąc f o r m u ł o w a n i u o g ó l n y c h p r a w i d ł o w o ś c i f u n k c j o n o w a n i a człowieka. J e d n a k w ó w c z a s , g d y c z y n i m y p r z e d ­ m i o t e m zainteresowania indywidualność, niepowtarzalność człowie­ ka wynikającą z p o s i a d a n y c h p r z e z j e d n o s t k ę w e w n ę t r z n y c h z n a c z e ń ( z o b . a r t y k u ł M . S t r a ś - R o m a n o w s k i e j w n i n i e j s z y m t o m i e ) , okazują się o n e n i e u ż y t e c z n e . M e t o d a biograficzna jako j e d n a z m e t o d j a k o ś c i o w y c h jest n a ­ s t a w i o n a n a b a d a n i e życia p o s z c z e g ó l n y c h l u d z i , zakłada więc i n ­ d y w i d u a l n y p o z i o m analizy m a t e r i a ł u b a d a w c z e g o . Z w i ą z a n a jest z r o z w o j e m w n a u k a c h s p o ł e c z n y c h a n t y p o z y ty w i s t y cznie z o r i e n ­ towanych n u r t ó w obecnych przede wszystkim we współczesnej socjologii i p r z e n i k a j ą c y c h t a k ż e d o p e d a g o g i k i ( K w a ś n i c a 1990) o r a z p s y c h o l o g i i ( G a ł d o w a 1990). W s p ó l n y m mianownikiem antypozytywistycznych n u r t ó w w so­ cjologii jest p o n o w n e o d k r y c i e i n d y w i d u a l n e g o p o d m i o t u i jego roli w życiu s p o ł e c z n y m o r a z p r z e k o n a n i e o k o n i e c z n o ś c i u w z g l ę d n i e n i a subiektywnej perspektywy p o d m i o t u w badaniu społeczeństwa. W ś r ó d o w y c h n u r t ó w w y m i e n i ć t r z e b a r ó ż n e o d m i a n y socjologii fenomenologicznej, symboliczny interakcjonizm, antropologię sym­ boliczną, socjologię k o g n i t y w n ą o r a z p o d e j ś c i e k o g n i t y w n e ( W ł o d a -

O przydatności metody biograficznej

99

r e k , Z i ó ł k o w s k i 1 9 9 0 b ) . M e t o d a b i o g r a f i c z n a jest n a r z ę d z i e m służą­ c y m d o z b i e r a n i a d a n y c h i n d y w i d u a l n y c h d o t y c z ą c y c h świata z n a ­ c z e ń o s o b y z u w z g l ę d n i e n i e m czasu i zmienności. ...histQxy.czaiej. W s w y c h r ó ż n y c h o d m i a n a c h i w r o z m a i t y s p o s ó b o d w o ł u j e się z a w s z e d o s u b i e k t y w n e j p e r s p e k t y w y o s ó b b a d a n y c h , c z y n i ą c ich w ł a s n y p u n k t w i d z e n i a n i e z b ę d n y m p u n k t e m wyjścia d o k o n s t r u o ­ wania uogólnień teoretycznych. K l a s y k i e m m e t o d y biograficznej jest F . Z n a n i e c k i , k t ó r e g o u c z n i o w i e : J. Chałasiriski i J. S z c z e p a ń s k i , są dziś g ł ó w n y m i a u t o ­ r y t e t a m i w k w e s t i a c h d o t y c z ą c y c h tej m e t o d y . B a d a n i a b i o g r a f i c z n e p r o w a d z o n e są o d d a w n a r ó w n i e ż p r z e z p s y c h o l o g ó w . O b s z e r n y c h informacji n a t e m a t p s y c h o b i o g r a f i i d o s t a r c z a p r a c a W i l l i a m a M a c K i n l e y a R u n y a n a Historie życia a psychobiografia (1992) ( z o b . artykuł D . Chmielewskiej-Łuczak i M . Fankanowskiego w tymże t o m i e ) . W a r t o z a u w a ż y ć , że m e t o d a b i o g r a f i c z n a m a wiele w a r i a n t ó w z w i ą z a n y c h ze s p o s o b e m d e f i n i o w a n i a p r z e d m i o t u b a d a n i a i s t o s o ­ w a n y c h t e c h n i k b a d a w c z y c h . W n i n i e j s z y m a r t y k u l e o p i e r a m się n a p o g l ą d a c h N . D e n z i n a , D . B e r t a u x i I. K . H e l l i n g ( W ł o d a r e k , Z i ó ł k o w s k i 1 9 9 0 b ) . P o g l ą d y t y c h a u t o r ó w — zwłaszcza N . D e n z i n a — n a t e m a t biografii z b l i ż o n e są d o p r z y j ę t e g o t u r o z u m i e n i a p r z e d ­ m i o t u p s y c h o l o g i i o s o b o w o ś c i człowieka d o r o s ł e g o , a m e t o d a b i o ­ graficzna w ich o p r a c o w a n i u o d p o w i a d a , w o g ó l n y m z a r y s i e , p o ­ szukiwaniom metodologicznym na gruncie psychologii humanistycz­ nej. M o ż e b y ć o n a r ó w n i e ż s t o s o w a n a w p s y c h o l o g i i n a s t a w i o n e j n a badanie osobistych znaczeń jednostki, będących głównym obszarem z a i n t e r e s o w a ń p e r s o n a l i s t y c z n e j p s y c h o l o g i i losu ( S t r a ś - R o m a n o w ­ ska 1992). M e t o d a biograficzna l u n o ż l i y ^ b a d a w c z y c h n a tle całego życia o s o b y ż ą d a n e j . J e s t to w a r t e podkreślenia, gdyż jednym z podstawowych zadań personalistycz­ nej p s y c h o l o g i i losu człowieka jest „ ś l e d z e n i e l u d z k i c h dziejów, będących świadomym lub nieświadomym poszukiwaniem przez j e d n o s t k ę s w o j e g o miejsca w świecie p o p r z e z w y b o r y z a a n g a ż o w a ń i działań mających u swych podstaw system osobistych z n a c z e ń " ( S t r a ś - R o m a n o w s k a 1 9 9 2 : 6 3 ) . S y s t e m z n a c z e ń w e w n ę t r z n y c h uja­ w n i a się w s p o s o b i e życia człowieka, tak w i ę c ś l e d z e n i e i analiza s p o s o b u życia dają b a d a c z o w i w y o b r a ż e n i e o treści i s t r u k t u r z e tych znaczeń. Perspektywa badawcza uwzględniająca wymiar

100

Magdalena Żurko

h i s t o r y c z n y jest t y p o w a dla t a k i e g o p o d e j ś c i a , w k t ó r y m u z n a j e się, że człowiek n i e tyle „ j e s t " , co „ s t a j e s i ę " w ciągu swojego życia. I n n y m a t u t e m m e t o d y biograficznej jest jej o t w a r t o ś ć i p l a s t y c z ­ n o ś ć . M o ż n a d o s t o s o w a ć ją d o specyfiki p r o b l e m u b a d a w c z e g ó l f r a z o s ó b b a d a n y c h w zakresie r o d z a j u z a d a w a n y c h p y t a ń , w y k o r z y ­ s t y w a n i a r ó ż n e g o r o d z a j u m a t e r i a ł ó w o s o b i s t y c h i in. M e t o d a ta daje m o ż l i w o ś ć t w ó r c z e g o w y k o r z y s t a n i a jej p r z e z b a d a c z a , jest o t w a r t a n a r ó ż n e d a n e , t a k ż e t e , k t ó r y c h ścisłe p r o c e d u r y b a d a w c z e n i e ujmują. T y m , co z a s a d n i c z o r ó ż n i p o d e j ś c i e D e n z i n a o d p o g l ą d ó w i n n y c h b a d a c z y p o s ł u g u j ą c y c h się m e t o d ą biograficzną, jest z a ł o ż e n i e , że c e l e m analizy biograficznej jest o d n a j d y w a n i e s e n s u w p r z e ż y c i a c h z w y k ł y c h l u d z i ( D e n z i n 1990). P o s t u l u j e o n analizę biografii z p e r ­ spektywy subiektywnie znaczącego doświadczenia. T w i e r d z i wręcz, że z n a c z e n i e , jako p r z e d m i o t b a d a n i a , m u s i m i e ć p i e r w s z e ń s t w o przed metodą. W e d ł u g D e n z i n a znaczenie to „interpretacja zakorze­ niona w strukturach poznawczych i emocjonalnych, historycznie z w i ą z a n y c h z jaźnią i d z i a ł a n i e m d a n e j o s o b y " ( D e n z i n 1 9 9 0 : 56). T a k i e r o z u m i e n i e z n a c z e n i a bliskie jest ujęciu p r e z e n t o w a n e m u p r z e z S t r a ś - R o m a n o w s k ą , k t ó r a o k r e ś l a je jako „ e k s t r a s y n t e z ę d o ­ ś w i a d c z e n i a , czyli t r e ś ć j e d y n e j i n i e p o w t a r z a l n e j r z e c z y w i s t o ś c i p o d m i o t u , będącej jego c a ł o ś c i o w y m d o ś w i a d c z e n i e m " ( S t r a ś - R o ­ m a n o w s k a 1 9 9 2 : 118). Z a w i e r a o n o w sobie treści w s z e l k i c h p r o c e ­ s ó w : z a r ó w n o u m y s ł o w y c h , jak i e m o c j o n a l n y c h , jest n i e p o d z i e l n e i nieredukowalne. Jeżeli z n a c z e n i e r o z u m i e ć jako e k s t r a s y n t e z ę d o ś w i a d c z e n i a , to analiza i n d y w i d u a l n y c h biografii p o w i n n a d o s t a r c z y ć informacji n a t e m a t p r z e ż y ć j e d n o s t k i w ciągu jej całego życia o r a z w p ł y w u t y c h p r z e ż y ć n a s p o s ó b życia. S t r u k t u r a z n a c z e ń o s o b i s t y c h t w o r z y się w ciągu całego życia c z ł o w i e k a : t r u d n o p r z e s ą d z i ć , k t ó r y z o k r e s ó w r o z w o j o w y c h n a j b a r d z i e j obfituje w p r z e ż y c i a leżące u p o d s t a w z n a c z e ń o s o b i s t y c h w y t y c z a j ą c y c h s p o s ó b życia o s o b y . M e t o d a b i o g r a f i c z n a , zwłaszcza \y.w^i;sjj n a r r a c y j n e j , d o s t a r c z a t a k ż e infor­ macji* w p r o s t o t y m , jak j e d n o s t k a i n t e r p r e t u j e w y d a r z e n i a swojego życia, daje w i ę c m o ż l i w o ś ć p o z n a n i a s u b i e k t y w n e g o świata o s o b y i t y m s a m y m z r o z u m i e n i a jej.

O przydatności metody biograficznej

2.

Prezentacja

101

metody

Definicja P o n i e w a ż biografie a n a l i z o w a n e są p r z e z b a d a c z y o r ó ż n y c h o r i e n t a ­ cjach t e o r e t y c z n y c h , p r o p o n u j ę w p r o w a d z e n i e n a s t ę p u j ą c e g o p o ­ działu stosowanych wariantów m e t o d y biograficznej:

METODY BADAŃ

metody psychobiograficzne

BIOGRAFICZNYCH

metody

autobiograficzne

B a d a c z stosujący m e t o d y p s y c h o b i o g r a f i c z n e o d t w a r z a n a p o d ­ s t a w i e r ó ż n y c h ź r ó d e ł d a n y c h o o s o b i e b a d a n e j jej h i s t o r i ę życia, w y k o r z y s t u j ą c swoją w i e d z ę p s y c h o l o g i c z n ą d o i n t e r p r e t a c j i u z y s ­ k a n y c h faktów b i o g r a f i c z n y c h . N a t o m i a s t m e t o d ę a u t o b i o g r a f i ­ c z n ą — nazywaną również metodą opowiadanego życiorysu — okre­ ś l a m z g o d n i e z p o g l ą d a m i D e n z i n a : . . A u t o b i o g r a f i a — jako m e t o d a — p r z e d s t a w i a d o ś w i a d c z e n i a i definicje danej o s o b y tak, jak ta o s o b a i n t e r p r e t u j e te dgi.wiądczenia" (za: H e l l i n g 1 9 9 0 : 13). O k r e ś l e n i e t o jest o p a r t e n a z a ł o ż e n i u , że „ z a c h o w a n i e l u d z k i e musi być badane i rozumiane z perspektywy osób, których ono d o t y c z y " , i że „ p o m i j a n i e roli o s ó b b a d a n y c h . n i o ż e w p r o w a d z i ć i n t e r p r e t a c j ę b a d a c z a w miejsce i n t e r p r e t a c j i t y c h , k t ó r y c h o n b a d a — s k u t k i e m t e g o jest „ f a ł s z y w y obiektywizm ^XffeTirng 1 9 9 0 : 14). C e l e m b a d a c z a jest u z y s k a n i e materiału! n a r r a c y j n e g o (opowieści o z d a r z e n i a c h z życia o s o b y b a d a n e j ) . P r z y j m u j e się, że rodzaj p r z e d s t a w i o n y c h w y d a r z e ń , c e c h y s t r u k t u r a l n e w y p o w i e d z i , a także f o r m a l n e właściwości u ż y w a n e g o języka dają m o ż l i w o ś ć orientacji w treści i w s t r u k t u r z e z n a c z e ń w e w n ę t r z n y c h . M o ż l i w o ś ć taka istnieje w t e d y , g d y o s o b a b a d a n a m o ż e s w o b o d n i e o p o w i e d z i e ć swoją h i s t o r i ę , i p o d w a r u n k i e m , że z o s t a n i e u w a ż n i e i d o k o ń c a w y ­ s ł u c h a n a p r z e z b a d a c z a . N a t y m e t a p i e b a d a n i a k o n i e c z n e jest „zawieszenie" (fenomenologiczne „wzięcie w nawias") własnych rr

102

Magdalena Żurko

s ą d ó w p r z e z b a d a c z a , a b y n i e d o s z ł o d o zastąpienia i n t e r p r e t a c j i o s o b y b a d a n e j p r z e z i n t e r p r e t a c j ę o s o b y badającej. J e s t t o k o n i e c z n y w a r u n e k p r o w a d z e n i a d a l s z e j , h e r m e n e u t y c z n e j (opartej n a d i a l o g u m i ę d z y osobą b a d a n ą i badającą) i n t e r p r e t a c j i u z y s k a n e g o m a t e r i a ł u . T o a k c e n t o w a n i e roli o s o b y b a d a n e j w p r o c e s i e b a d a w c z y m w y n i k a z z a ł o ż e ń p e r s o n a l i s t y c z n y c h . O s o b a b a d a n a n i e jest t u „ p r z e d m i o t e m " b a d a ń , lecz z a c h o w a n a zostaje jej a u t o n o m i a jako p o d m i o t u mającego n i e t y l k o r o z e z n a n i e w s o b i e s a m y m , ale t a k ż e mającego w p ł y w n a całość b a d a n i a i b ę d ą c e g o jego p e ł n o p r a w n y m uczestnikiem. Poprzez interpretację materiału autobiograficznego m o ż n a d o t r z e ć w p r o s t d o świata s e n s ó w . P o ś r e d n i o m o ż n a je o d k r y ć analizując s p o s ó b życia j e d n o s t k i , g d y ż f o r m o w a n y jest o n p r z e z z n a c z e n i a . T a k a d r o g a d o t a r c i a d o s e n s ó w p o d m i o t u (analiza s p o s o ­ b u życia) jest r e a l i z o w a n a p o p r z e z o b s e r w a c j ę o r a z m e t o d y p s y c h o biograficzne.

Źródła danych

D a n y c h autobiograficznych dostarcza przede wszystkim wywiad, pozwalający b a d a n e m u w y r a z i ć swoją o p i n i ę . D e n z i n , p o w o ł u j ą c się na Allporta, proponuje stosowanie pytań kwestionariuszowych do wypowiedzi otwartych w wywiadach ukierunkowanych (Włodarek, Ziółkowski 1990b). T a k i niestandaryzowany wywiad umożliwia ba­ d a n e m u u ż y c i e jego w ł a s n y c h p o j ę ć w n a d a n y m i m p r z e z n i e g o kontekście. C z ę s t o s t o s o w a n ą w h u m a n i s t y c z n e j socjologii m e t o d ą z b i e r a n i a d a n y c h a u t o b i o g r a f i c z n y c h jest s t w o r z o n a p r z e z S c h i i t z e g o m e t o d a „ w y w i a d u n a r r a c y j n e g o " ( H e l l i n g 1990). S ą d z ę , że p r o p o z y c j a S c h i i t z e g o m o ż e b y ć i n s p i r u j ą c a t a k ż e dla p s y c h o l o g ó w , p r z e d s t a w i ę ją w o b e c t e g o c z y t e l n i k o w i bliżej. W y w i a d n a r r a c y j n y s k ł a d a ć się p o w i n i e n z n a s t ę p u j ą c y c h faz: F a z a I . O s o b a b a d a n a r e k o n s t r u u j e swoje d o ś w i a d c z e n i a , o d ­ powiadając na propozycję w rodzaju: „Proszę opowiedzieć o swoim ż y c i u " . Z a d a n i e m p r z e p r o w a d z a j ą c e g o w y w i a d w tej fazie jest z a c h ę c e n i e o s o b y b a d a n e j d o r o z w i n i ę c i a swojej h i s t o r i i w e d ł u g jej

O przydatności metody biograficznej

103

w ł a s n y c h ujęć p o p r z e z w y r a ż a n i e z a i n t e r e s o w a n i a o p o w i a d a n ą h i s t o ­ rią. P o z a z n a c z e n i u p r z e z o s o b ę b a d a n ą , że o p o w i e d z i a ł a już swoją h i s t o r i ę , b a d a c z zadaje p y t a n i a p o b u d z a j ą c e ją d o r o z s z e r z e n i a t y c h f r a g m e n t ó w h i s t o r i i , k t ó r y m b r a k jest jasności i szczegółów k o n i e c z ­ n y c h d o p e ł n e g o ich z r o z u m i e n i a . T e p y t a n i a S c h i i t z e n a z y w a i m m a n e n t n y m i . W y d a j e się, że lepiej jest w p i e r w s z y m , n a r r a c y j n y m pytaniu bardziej sprecyzować oczekiwania badacza wobec osoby b a d a n e j , u k i e r u n k o w u j ą c ją n a p r z e ż y c i a p s y c h i c z n e . W o b e c t e g o pierwsze, narracyjne pytanie mogłoby brzmieć: „Proszę opowiedzieć o s w o i m ż y c i u u w z g l ę d n i a j ą c najważniejsze swoje p r z e ż y c i a " , l u b : „ P r o s z ę o p i s a ć z n a c z ą c e w y d a r z e n i a swojego życia'. F a z a I I . B a d a c z zadaje p y t a n i a , u z y s k u j ą c i n f o r m a c j e w f o r m i e narracyjnej niezbędne z p u n k t u widzenia zadań badawczych. Pytania z a d a w a n e w tej fazie są z w i ą z a n e b e z p o ś r e d n i o z p r o b l e m e m b a d a w ­ czym. F a z a I I I . O s o b a b a d a n a w y s t ę p u j e n a t y m e t a p i e jako t e o r e t y k w ł a s n e g o życia. B a d a c z p r z e d s t a w i a b a d a n e m u wyjaśnienia i t e o r i e leżące u p o d ł o ż a jego n a r r a c y j n e j relacji, a n a s t ę p n i e p r o s i go o u s t o s u n k o w a n i e się d o n i c h i e w e n t u a l n i e o p i s a n i e i n n y c h p r a w i d ­ łowości oraz zależności w obrębie opowiedzianych doświadczeń. K o l e j n o ś ć faz m a i s t o t n e z n a c z e n i e . P y t a n i a , k t ó r e wywołują relacje o p i s o w e i a r g u m e n t a t y w n e (faza I I I ) , p o w i n n y b y ć z a d a w a n e b e z w z g l ę d n i e p o fazach n a r r a c y j n y c h (fazy I i I I ) , p o n i e w a ż w t e d y materiał narracyjny ma strukturę nadaną m u przez osobę badaną, a n i e z a s u g e r o w a n ą p r z e z b a d a c z a . B a d a n i e tej s t r u k t u r y jest j e d n y m z g ł ó w n y c h e l e m e n t ó w analizy u z y s k a n e g o m a t e r i a ł u . Propozycja Schutzego — z wielu względów atrakcyjna — m a z a s a d n i c z ą w a d ę : b a d a n i e tą m e t o d ą jest b a r d z o c z a s o c h ł o n n e . T r z e b a r ó w n i e ż z w r ó c i ć u w a g ę n a t o , że o p o w i a d a n i e całego życia s t w a r z a ć m o ż e o g r o m n ą t r u d n o ś ć o s o b i e b a d a n e j , w o b e c czego kontakt między b a d a n y m a badaczem uzyskuje charakter terapeuty­ czny. W y m a g a to dodatkowych umiejętności specjalistycznych od b a d a c z a , a p r z e d e w s z y s t k i m s z c z e g ó l n y c h u z a s a d n i e ń celu b a d a n i a . W o b e c t y c h t r u d n o ś c i p r o p o n u j e się m e t o d ę t z w . biografii t e m a t y c z ­ nej ( D e n z i n 1990). M e t o d a ta p o l e g a n a z b i e r a n i u d a n y c h dotyczą­ c y c h o k r e ś l o n e j d z i e d z i n y życia l u b o k r e ś l o n e j fazy życia. J a k w i d a ć , s t o s o w a n i e m e t o d y a u t o b i o g r a f i c z n e j łączy w s o b i e d w a c e l e : t e o r e ­ tyczny, związany z poszukiwaniem odpowiedzi na pytania badawcze,

104

Magdalena Żurko

o r a z t e r a p e u t y c z n y , wynikający z c h a r a k t e r u k o n t a k t u d w ó c h o s ó b : b a d a j ą c e g o i b a d a n e g o ( d ł u g a , szczera i b e z p i e c z n a r o z m o w a o w ł a s ­ n y m ż y c i u z a w s z e jest terapią b e z w z g l ę d u n a g ł ó w n y cel b a d a w c z y ) . Jako źródła danych m o ż n a wykorzystywać także różne d o k u m e n ­ t y p i s a n e : p a m i ę t n i k i , d z i e n n i k i , listy i t p .

Dobór próby

W metodzie autobiograficznej m o ż n a stosować statystyczną lub teoretyczną p r ó b ę d o b o r u p r z y p a d k ó w w zależności od zamierzeń b a d a c z a . P r ó b a s t a t y s t y c z n a p o z w a l a n a g e n e r a l i z a c j e o d n o s z ą c e się d o całej p o p u l a c j i . J e d n a k ż e jeśli interesują b a d a c z a p r z y p a d k i u n i k a l n e , w ł a ś c i w s z e są m o d e l e p r ó b y n i e l o s o w e j . J. P . d e W a e l e i R . H a r r e uważają, że w t a k i m w y p a d k u w y b ó r o s ó b b a d a n y c h p o w i n i e n b y ć w y n i k i e m p r z e d w s t ę p n e g o b a d a n i a ( z a : H e l l i n g 1990). B a d a c z w y b i e r a o k r e ś l o n ą o s o b ę , k t ó r a jest p r z y k ł a d e m — w p e w ­ n y c h k l u c z o w y c h s p r a w a c h — skrajności r e p r e z e n t a t y w n e g o s c h e ­ m a t u . K o l e j n e b a d a n e o s o b y w y b i e r a n e są n a p o d s t a w i e w i e d z y zdobytej w badaniu osób wzorcowych. Ponieważ wybór osób bada­ n y c h często n i e jest o p a r t y n a m o d e l a c h p r ó b y s t a t y s t y c z n e j , w n i o s ­ kowanie m u s i być dokonywane nie na zasadzie p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , lecz w i a r y g o d n o ś c i .

Analiza danych

P i e r w s z y m k r o k i e m w analizie d a n y c h jest p r z y g o t o w a n i e t r a n s k r y p ­ cji. N a j l e p i e j , jeżeli jest o n a d o k ł a d n a , t z n . o d n o t o w a n e są n i e t y l k o w y p o w i e d z i , ale t a k ż e p r z e r w y , m o m e n t y w a h a ń i t p . P r a k t y c z n i e jest przygotować proste transkrypcje całych w y w i a d ó w i dokonać szcze­ g ó ł o w y c h t r a n s k r y p c j i i n t e r e s u j ą c y c h — ze w z g l ę d u n a cel b a d a w ­ czy — f r a g m e n t ó w w y w i a d u . S c h u t z e p r o p o n u j e analizę j ę z y k o w y c h w ł a ś c i w o ś c i w y p o w i e d z i ( P r a w d a 1 9 8 9 , H e l l i n g 1990). R o z r ó ż n i a o n

O przydatności metody biograficznej

105

n a r r a c y j n e , o p i s o w e i a r g u m e n t a c y j n e części s k ł a d o w e d a n y c h . W m a t e r i a l e n a r r a c y j n y m j e d n o s t k i relacjonują swoje d o ś w i a d c z e n i a , a w częściach o p i s o w e j i a r g u m e n t a c y j n e j pojawiają się t w i e r d z e n i a o g ó l n e i m o r a ł y t e o r e t y c z n i e n i e p r a w d z i w e ( H e l l i n g 1990). S c h u t z e u w a ż a , że w p i e r w s z e j kolejności n a l e ż y k o n c e n t r o w a ć się n a m a t e r i a ­ le n a r r a c y j n y m , p o n i e w a ż najpełniej o d z w i e r c i e d l a o n s u b i e k t y w n i e doświadczane sekwencje zdarzeń. W o b e c tego zadaniem badacza b y ł o b y w y d z i e l e n i e w tekście części n a r r a c y j n y c h i p o d d a n i e ich dalszej analizie. T r e ś c i o w a analiza m a t e r i a ł u n a r r a c y j n e g o p o z w a l a n a o d t w o r z e n i e r z e c z y w i s t e g o p r z e b i e g u życia o s o b y b a d a n e j , co m o ż e b y ć p u n k t e m wyjścia d o dalszej p r a c y n a d t e k s t e m . P r z y d a t n a m o ż e b y ć s t o s o w a n a p r z e z G . R o s e n t h a l „ s e k w e n c y j n a analiza tekstowa". Polega ona na podziale tekstu na sekwencje zgodnie z polami przedmiotowymi i zanurzonymi w nich poszczególnymi t e m a t a m i ( R o s e n t h a l 1990). J e s t t o j e d e n ze s p o s o b ó w p o r z ą d ­ kowania materiału narracyjnego. K o r z y s t a j ą c y z m e t o d b i o g r a f i c z n y c h socjologowie p r z e p r o w a ­ dzają c z ę s t o analizę językową o t r z y m a n e g o t e k s t u . Zakładają o n i , że język a u t o b i o g r a f i i jest w s k a ź n i k i e m s t a n ó w ś w i a d o m o ś c i . N a j p r o s t ­ s z y m z a b i e g i e m jest s p o r z ą d z e n i e s ł o w n i k a f r e k w e n c y j n e g o . N a s t ę p ­ n y m k r o k i e m m o ż e b y ć analiza t z w . p ó l s e m a n t y c z n y c h . P o l e g a o n a n a u s t a l e n i u z n a c z e ń najczęściej pojawiających się w y r a z ó w i ich k o n t e k s t u . P o l e s e m a n t y c z n e w y z n a c z o n e jest p r z e z związki t e m a t y ­ c z n e , p o j ę c i o w e o r a z p r z e z funkcje o k r e ś l e ń i d z i a ł a ń , j a k i m i s ł o w o z w i ą z a n e jest z i n n y m i w y r a z a m i . Bliższe i n f o r m a c j e n a t e m a t analizy p ó l s e m a n t y c z n y c h m o ż n a z n a l e ź ć w p r a c y J. L e o ń s k i e g o Za­ stosowanie analizy pól semantycznych... ( 1 9 9 0 ) . I n n e m o ż l i w o ś c i daje analiza m e t a f o r . S p o r z ą d z a się i n w e n t a r z w s z y s t k i c h z w r o t ó w m e t a ­ f o r y c z n y c h w y s t ę p u j ą c y c h w t e k ś c i e , a n a s t ę p n i e p o d d a j e się je klasyfikacji. B a d a c z u s t a l a , d o czego o d n o s z ą się p o s z c z e g ó l n e t y p y m e t a f o r , o r a z p o d d a j e analizie t z w . m e t a f o r y z ł o ż o n e . I n s p i r u j ą c a dla t e g o t y p u b a d a ń m o ż e b y ć książka G . Lakoffa i M . J o h n s o n a Metafory w naszym życiu ( 1 9 8 8 ) . T r z e b a z a u w a ż y ć , że r ó ż n e s p o s o b y analizy językowej m o ż n a t r a k t o w a ć j e d y n i e jako f o r m ę p o r z ą d ­ k o w a n i a m a t e r i a ł u n a r r a c y j n e g o , służącą w s t ę p n e j o r i e n t a c j i w u j a w ­ niających się p r o b l e m a c h p s y c h o l o g i c z n y c h . nie,

N i e istnieje ścisła p r o c e d u r a u m o ż l i w i a j ą c a b a d a c z o w i z r o z u m i e ­ w jaki s p o s ó b o s o b a b a d a n a i n t e r p r e t u j e z d a r z e n i a swojego

106

Magdalena Żurko

życia. Z a d a n i e m b a d a c z a jest o d k r y ć w y d a r z e n i a , c z y n n o ś c i l u b e m o c j e , k t ó r e nadają ż y c i u o s o b y b a d a n e j g ł ó w n y , n a c z e l n y s e n s . T e c z y n n o ś c i , w y d a r z e n i a l u b u c z u c i a są n i e r o z e r w a l n i e s p l e c i o n e z c e n ­ t r a l n y m i s t r u k t u r a m i z n a c z e n i o w y m i p o d m i o t u . W ł a ś n i e o n e nadają z a s a d n i c z e , g ł ę b o k i e z n a c z e n i e ż y c i u człowieka. B a d a c z p o w i n i e n o d k r y ć t e s e n s o t w ó r c z e w y d a r z e n i a , w y d o b y ć i wyjaśnić g ł ę b i ę i r ó ż n o r o d n o ś ć z n a c z e ń o r a z f o r m , w jakich się o n e wyrażają. J e s t t o m o ż l i w e w t e d y , g d y — jak u w a ż a D e n z i n — „ b a d a c z , k t ó r y dąży d o uchwycenia i zrozumienia centralnych struktur znaczeniowych w ży­ ciu p o d m i o t u , m u s i w ż y ć się w biografię d r u g i e j o s o b y , tak b y m ó c s p o j r z e ć n a jej d o ś w i a d c z e n i a z p o d w ó j n e j p e r s p e k t y w y z n a j d o w a n i a się t a m , g d z i e o n a , p o s t r z e g a j ą c i a r t y k u ł u j ą c jej p r z e ż y c i a jej o c z y m a i u s t a m i " (za: H e l l i n g 1990). D l a t e g o tak w a ż n e jest, a b y p o części n a r r a c y j n e j m e t o d y nastąpiła r o z m o w a z osobą b a d a n ą , p o d c z a s której dochodzi do konfrontacji interpretacyjnych pomysłów badacza z opinią n a t e n t e m a t p o d m i o t u a u t o b i o g r a f i i ( I I I faza m e t o d y w e d ł u g S c h i i t z e g o ) . R o z m o w a ta m a f o r m ę d i a l o g u h e r m e n e u t y c z nego (zob. artykuł B. Bartosz w niniejszym tomie).

3.

M e t o d a autobiograficzna na tle innych metod s t o s o w a n y c h w psychologii

M e t o d a a u t o b i o g r a f i c z n a w o p i s a n e j t u p o s t a c i s t o s o w a n a jest g ł ó w ­ n i e w socjologii. W p s y c h o l o g i i istnieje wiele m e t o d z b i e r a n i a d a n y c h , w ś r ó d k t ó r y c h są r ó w n i e ż p o d o b n e d o m e t o d y a u t o b i o ­ graficznej. R o d z i się p y t a n i e , n a c z y m p o l e g a specyfika tej m e t o d y n a tle i n n y c h , p o d o b n y c h , u ż y w a n y c h p r z e z p s y c h o l o g ó w . U w z g l ę d n i e n i e w analizie p s y c h o l o g i c z n e j h i s t o r i i życia o s o b y b a d a n e j p o z w a l a n a p o t r a k t o w a n i e m e t o d y a u t o b i o g r a f i c z n e j jako jednej z o d m i a n s t u d i u m p r z y p a d k u . W . R u n y a n o k r e ś l a s t u d i u m p r z y p a d k u jako „ u p o r z ą d k o w a n ą p r e z e n t a c j ę informacji o ż y c i u j e d n o s t k i " ( 1 9 9 2 : 132). U t o ż s a m i a o n s t u d i u m p r z y p a d k u z t z w . historią życia, k t ó r ą t r a k t u j e — za J. D o l l a r d e m — jako „ p r ó b ę opisania rozwoju danej osoby w środowisku kulturalnym i nadania

O przydatności metody biograficznej

107

t e m u jakiegoś s e n s u t e o r e t y c z n e g o " ( D o l l a r d 1 9 3 5 : 8). A n a l i z a s t u d i u m p r z y p a d k u z w i ą z a n a jest najczęściej z p s y c h o l o g i ą kliniczną i jest t w o r z o n a w celach d i a g n o s t y c z n y c h n a r ó ż n y c h e t a p a c h postępowania terapeutycznego. B i o r ą c t o w s z y s t k o p o d u w a g ę t r z e b a z a u w a ż y ć , że m e t o d a a u t o b i o g r a f i c z n a — w wersji t u t a j z a p r e z e n t o w a n e j — jest c z y m ś więcej n i ż t y l k o o p i s e m r o z w o j u d a n e j o s o b y . M e t o d a ta u m o ż l i w i a b o w i e m dotarcie do w e w n ę t r z n e g o świata sensów p o d m i o t u . Badacz o d t w a r z a h i s t o r i ę życia d a n e j o s o b y p o t o , a b y p r z e z k o n t e k s t , jaki s t a n o w i jej biografia, w y k a z a ć i s t n i e n i e t y c h s e n s ó w . P o z n a n i e a u t o b i o g r a f i i m a u m o ż l i w i ć z r o z u m i e n i e , jak l u d z i e i n t e r p r e t u j ą w y d a r z e n i a z a c h o d z ą c e w ich ż y c i u . M o ż n a w i ę c t r a k t o w a ć m e t o d ę a u t o b i o g r a f i c z n ą jako rodzaj s t u d i u m p r z y p a d k u , s z c z e g ó l n i e jeśli p r z y j m i e się tak s z e r o k i e jego o k r e ś l e n i e , jak n a p r z y k ł a d o k r e ś l e n i e D . B . B r o m l e y a , k t ó r y t w i e r d z i , że jest t o „ o p a r t a n a n a j l e p s z y c h dostępnych materiałach dowodowych rekonstrukcja i interpretacja części h i s t o r i i życia l u d z k i e g o " ( B r o m l e y 1 9 7 7 : 163). C e c h a m i w y r ó ż n i a j ą c y m i m e t o d ę a u t o b i o g r a f i c z n ą n a tle i n n y c h w a r i a n t ó w s t u d i u m p r z y p a d k u jest s p o s ó b z b i e r a n i a d a n y c h (relacja z w ł a s n e g o życia) o r a z s p o s ó b i n t e r p r e t a c j i , w k t ó r y m a k c e n t u j e się r o l ę o s o b y badanej. M e t o d ę biograficzną zaliczyć w i ę c m o ż n a d o m e t o d d i a l o g i c z nych, opartych na spotkaniu, kontakcie przez komunikację, przez język. Z w i ą z a n a jest z h u m a n i s t y c z n y m p o d e j ś c i e m d o p o z n a n i a polegającym na rozumieniu. Miejsce m e t o d y autobiograficznej wśród innych m e t o d dialogicznych obrazuje następujący schemat:

METODY DIALOGICZNE

I metody autobiograficzne narracja

rozmowa hermeneutyczna

I metody tematyczne narracja

rozmowa hermeneutyczna

M e t o d y t e m a t y c z n e o d n o s z ą się d o jakiejś d z i e d z i n y życia o s o b y b a d a n e j l u b p o r u s z a się w n i c h i n n y i n t e r e s u j ą c y t e m a t ze w z g l ę d u n a p r o b l e m b a d a w c z y . P r z e d s t a w i o n y s c h e m a t m a n a celu u p o r z ą d k o -

108

Magdalena Żurko

wanie wielu wariantów omawianej metody. W praktyce badawczej w y r ó ż n i o n e r o d z a j e m e t o d y n a s t ę p u j ą p o s o b i e w zależności o d specyfiki b a d a n e g o z a g a d n i e n i a . B a d a c z o w i p o z o s t a w i a się d u ż ą s w o b o d ę co d o k o n k r e t n e j realizacji m e t o d y z g o d n i e z zasadą prymatu problemu nad metodą.

4.

Zakończenie

P r z e d s t a w i o n a w n i n i e j s z y m a r t y k u l e m e t o d a a u t o b i o g r a f i c z n a jest propozycją zbierania i opracowywania danych badawczych, interesu­ jącą dla h u m a n i s t y c z n i e z o r i e n t o w a n y c h p s y c h o l o g ó w . J e s t p r ó b ą przeniesienia na grunt badań naukowych postulatów i doświadczeń p s y c h o l o g ó w t e r a p e u t ó w stosujących h u m a n i s t y c z n e m e t o d y p r a c y z k l i e n t e m o r a z osiągnięć a n t y p o z y t y w i s t y c z n y c h n u r t ó w w s p ó ł c z e s ­ nej socjologii. M e t o d a ta p o z w a l a b e z p o ś r e d n i o d o t r z e ć d o świata subiektywnych znaczeń p o d m i o t u . W tego rodzaju badaniach, opar­ t y c h n a z a ł o ż e n i a c h h e r m e n e u t y c z n y c h , d o t a r c i e d o świata w e w n ę t r z ­ n y c h s e n s ó w j e d n o s t k i jest m o ż l i w e dzięki d i a l o g o w i , a w i ę c dzięki wymianie sądów, opinii, wreszcie wiedzy posiadanej przez partnerów t e g o d i a l o g u . S t ą d tak w a ż n y jest o s t a t n i e t a p b a d a n i a m e t o d ą autobiograficzną, gdy dochodzi do skonfrontowania interpretacji b a d a c z a z t y m , co n a d a n y t e m a t sądzi o s o b a b a d a n a . Ż e b y j e d n a k w ogóle m o g ł o dojść d o takiego d i a l o g u , k o n i e c z n e jest, a b y o s o b a b a d a n a s a m a m o g ł a p r z e d s t a w i ć swój s p o s ó b w i d z e ­ n i a , r o z u m i e n i a p r z e d s t a w i a n y c h w y d a r z e ń ze swojego życia. N a t y m etapie otrzymujemy materiał czysto subiektywny, wewnętrzny. Ba­ d a c z n i e o c z e k u j e o d o s o b y b a d a n e j , że s a m a d o k o n a głębokiej i n t e r p r e t a c j i swojego życia, ale że d o s t a r c z y m a t e r i a ł u n a r r a c y j n e g o (opowie o zdarzeniach), który najpierw p o d d a n y zostanie inter­ p r e t a c j i p r z e z korzystającego z w i e d z y p s y c h o l o g i c z n e j b a d a c z a , b y p ó ź n i e j i n t e r p r e t a c j a ta stała się p r z e d m i o t e m d o t y c z ą c e g o jej t r a f n o ­ ści d i a l o g u m i ę d z y b a d a c z e m a osobą b a d a n ą . Z a d a n i e m b a d a c z a jest n a s t ę p n i e takie ujęcie r e z u l t a t ó w p o z n a n i a , a b y b y ł o o n e d o s t ę p n e zrozumieniu przez innych badaczy. W ten sposób świat subiektyw­ nej i n d y w i d u a l n o ś c i , p o p r z e z ujęcie g o w k a t e g o r i a c h p o j ę ć p s y c h o -

O przydatności metody biograficznej

109

l o g i c z n y c h , m o ż e stać się p r z e d m i o t e m d i a l o g u n a g r u n c i e tej d y s c y p l i n y w i e d z y . P r z e z t o m o ż l i w e jest u s t a l e n i e p o s i a d a j ą c e g o walor obiektywności wspólnego stanowiska odnośnie do przedmiotu b a d a n i a (czyli o d n o ś n i e d o s u b i e k t y w n y c h z n a c z e ń p o d m i o t o w y c h ) . Z a u w a ż y ć t r z e b a , że m e t o d a a u t o b i o g r a f i c z n a łączy w s o b i e cele n a u k o w e i t e r a p e u t y c z n e , co z j e d n e j s t r o n y jest jej zaletą, z d r u g i e j — w y m a g a w y s o k i c h kwalifikacji o d b a d a c z a . P o n i e w a ż s t o s o w a n a b y ł a d o tej p o r y w socjologii, w y m a g a d o s t o s o w a n i a d o p o t r z e b p s y c h o ­ logów. Dotyczy to sposobu pozyskiwania materiału narracyjnego (np. jakie p y t a n i e z a d a w a ć n a p o c z ą t k u b a d a n i a , jak u z y s k i w a ć p r z y d a t n y m a t e r i a ł zawierający t e k s t y p i s a n e i t p . ) o r a z s p o s o b u analizy. T e p r o b l e m y b ę d ą m o g ł y b y ć w s p o s ó b zadowalający rozwiązane po zgromadzeniu pewnych doświadczeń związanych z z a s t o s o w a n i e m tej m e t o d y .

Bibliografia

A d a m i e c M. (1988), Doświadczenie przemiany jako kategoria psychologiczna, Kato­ wice, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego. A l l p o r t G. W. (1937), Personalny: A Psychological Interpretation, New York, Holt. A m s t e r d a m s k i S. (1984), Kryzys scjentyzmu, [w:] Wizje człowieka i społeczeń­ stwa w teoriach i badaniach naukowych, red. S. Nowak, Warszawa, PWN. A n z e n b a c h e r A. (1987), Wprowadzenie do filozofii, Kraków, Wyd. Papieskiej Akademii Teologicznej. B a r - T a l Y. (1992), W stronę zastosowań psychologii społecznej. Podejście teorii nieuzasadniania, „Przegląd Psychologiczny" t. X X X V / 1 , s. 7-29. B e r t a u x D . (1990), Funkcje wypowiedzi autobiograficznych w procesie badawczym, [w:] Włodarek, Ziółkowski 1990a. B i e l i c k i T. (1989), Natura ludzka — jaka jest — i czy jest?, „Problemy" XLV/9, s. 2-7. B o c h e ń s k i J. M. (1990), Logika religii, Warszawa, Pax. — (1992), Współczesne metody myślenia, Poznań, W Drodze. B o u v e r e s s e J., H. P a r r e t (1981) (red.), Meaning and Understanding, New York, de Gruyter. B r o m l e y D . B. (1977), Personalny Description in Ordinary Language, New York, Wiley. B r z e z i ń s k i J. (1978), Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa, PWN. — (1993), O etycznych problemach działalności badawczej psychologów, „Nowiny Psychologiczne" 1, s. 23-43. C a s s i r e r E. (1971), Esej o człowieku, Warszawa, Czytelnik. D ą b r o w s k i K. (1979), Dezintegracja pozytywna, Warszawa, PIW. D e n z i n K. N . (1990), Reinterpretacja metody biograficznej w socjologii: znaczenie a metoda w analizie biograficznej, [w:] Włodarek, Ziółkowski 1990a. D i l t h e y W. (1987), Psychologia, antropologia a humanistyka — fragment pracy: Einleitung in die Geisteswissenschaften, [w:] Kuderowicz 1987. — (1993), Rozumienie i życie, [w:] Wokół rozumienia. Studia i szkice z hermeneutyki, red. G. Sowiński, Kraków, Wyd. Papieskiej Akademii Teologicznej. D o l l a r d J. (1935), Criteria for Life History, New Haven, Yale Univ. Press.

112

Bibliografia

D r a h e i m M. (1992), Nomotetyzm a idiografizm. Problem epistemologicznych podstaw psychologii rozwoju człowieka, „Poznańskie Studia z Filozofii Nauki" z. 12: 0 związkach teoretycznych w filozofii nauki i psychologii, Poznań, PWN, s. 253-257. E p s t e i n S. (1980), The Self-Concept: A Review and the Proposal of an Integrated Theory of Personalny, [w:] Personalny: Basic Issues and Current Research, red. E. Staub, New York, Prentice Hall. F o l k i e r s k a A. (1990), Wychowanie w perspektywie hermeneutycznej, [w:] Kwieciń­ ski, Witkowski 1990. F r a n k i V. E. (1978), Nieuświadomiony Bóg, Warszawa, Pax. — (1984), Homo patiens, Warszawa, Pax. G a d a m e r H. G. (1984), Rozum, słowo, dzieje, Warszawa, PWN. G a ł d ó w a A. (1990), Rozwój i kryteria dojrzałości osobowej, „Przegląd Psychologicz­ ny" X X X I I I / 1 , s. 13-27. — (1992), Powszechność i wyjątek. Rozwój osobowości człowieka dorosłego, Kraków, Platan. G e r g e n K . J. (1973), Social Psychology as History, „Journal of Personality and Social Psychology" XXVI/2, s. 309-320. G i z a A. (1990), Biografia jako fakt empiryczny i jako kategoria teoretyczna, [w:] Włodarek, Ziółkowski 1990a. — (1991), Życie jako opowieść. Analiza materiałów autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy, Wrocław, Ossolineum. G r z e g o ł o w s k a - K l a r k o w s k a H. (1990), Psychologia jako nauka o człowieku? Epistemologiczne i metodologiczne przesłanki uwzględnienia jednostki jako obiektu badań psychologicznych, „Przegląd Psychologiczny" XXXIII/4, s. 731-740. G u r w i t s c h A. (1989), Problemy świata przeżywanego, [w:] Krasnodębski 1989. H a b e r m a s J. (1982), Przeciwko pozytywistycznie przepołowionemu racjonalizmowi w odpowiedzi na pamflet, „Literatura na Świecie" 1, s. 279-294. H a l l C. S., G. L i n d z e y (1990), Teorie osobowości, Warszawa, PWN. H a r r e R. (1986), Personal Being. A Theory for Individual Psychology, Oxford, Basil Blackwell. H e i d e g g e r M. (1977), Eseje wybrane, Warszawa, PWN. H e l l i n g I. (1990), Metoda badań biograficznych, [w:] Włodarek, Ziółkowski 1990a. H u s s e r l E. (1976), Kryzys nauki europejskiej a transcendentalna fenomenologia, przeł. J. Szewczyk, „Studia Filozoficzne" 9, s. 105-121. — (1984), Filozofia jako zdobywanie samowiedzy przez ludzkość, „Studia Filozoficz­ ne" 2, s. 174r-179. — (1987), Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna, przeł. S. Wal­ czewska, Kraków, Wyd. Papieskiej Akademii Teologicznej. — (1989), Nastawienie nauk przyrodniczych i humanistycznych. Naturalizm, dualizm 1 psychologia psychofizyczna, [w:] Krasnodębski 1989. I n g a r d e n R. (1974), Wstęp do fenomenologii Husserla, Warszawa, PWN. J a m e s W. (1908), Psychology, London, H. Holt. J a n k o w s k i K. (1978), Przełom w psychologii, Warszawa, Czytelnik. J u l i a D . (1992), Słownik filozofii, Katowice, Wyd. Książnica. J u n g C. G. (1989), Rebis, czyli kamień filozofów, Warszawa, PWN.

Bibliografia

113

K a s p r z y k L., A. W ę g r z e c k i (1990), Wprowadzenie do filozofii. Warszawa, PWN. K m i t a J. (1977), Wykłady z logiki i metodologii nauk, Warszawa, PWN. — (1988), Metodologia humanistyki, [w:] Podstawy naukoznawstwa. Wybór tekstów, red. R. Mierzejewski, Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego. K o t a r b a J. A., A. F o n t a n a (1984), The Existential Self in Society, Chicago, The Univ. of Chicago Press. K r a s n o d ę b s k i Z. (1986), Rozumienie ludzkiego zachowania, Warszawa: PIW. — (1989) (red.), Fenomenologia i socjologia, Warszawa, PWN. K r e u t z M. (1962), Metody współczesnej psychologii, Warszawa PZWS. K u d e r o w i c z Z. (1981), Cierpienie a sens historii, „Studia Filozoficzne" 4. — (1987), Dilthey, Warszawa PWN. K u h n M. (1964), Major Trends in the Past Twenty-Five Years, „Sociological Quarterly" 5, s, 61-84. K u l c z y c k i M. (1982), Psychologiczne aspekty rozwiązywania problemów życiowych, [w:] Aktywność człowieka i osobowość jako przedmiot psychologii i podstawowe zagadnienia psychologii klinicznej, red. S. Gerstmann, Łódź, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego. K w a ś n i c a R. (1990), Ukryte założenia trzech krytyk. Przyczynek do samowiedzy pedagogii przejścia i pogranicza, [w:] Kwieciński, Witkowski 1990. K w i e c i ń s k i Z., L. W i t k o w s k i (1990) (red.), Ku pedagogii pogranicza, Toruń, Wyd. Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika. L a k o f f G., M. J o h n s o n (1988), Metafory w naszym życiu, Warszawa, PIW. L a n g e r S. K. (1976), Nowy sens filozofii, Warszawa, PIW. L e o ń s k i J. (1990), Zastosowanie analizy pól semantycznych w badaniach świadomości społecznej prowadzonych metodą autobiograficzną, [w:] Włodarek, Ziółkowski 1990a. L i f t o n R. J. (1970), Boundaries: Psychological Man in Revolution, New York, Random House. L u i j p e n W. A. (1972), Fenomenologia egzystencjalna, Warszawa, Pax. Ł u k a s i e w i c z P. (1980), Dialog jako metoda badawcza, [w:] Problemy teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia, red. A. Siciński, Warszawa. Ł u k a s z e w s k i W. (1993), Problemy etyczne w psychologii, „Nowiny Psychologiczne" 1, s. 55-57. M a d s e n K . B . (1980), Teorie motywacji, Warszawa, PWN. M a j k a J. (1981), Metodologia nauk teologicznych, Wrocław, Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej. — (1982), Filozofia społeczna, Wrocław, Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiece­ zjalnej. M a s l o w A. H. (1966), Psychology of Science, New York. M e r l e a u - P o n t y M. (1980), Pole fenomenalne, „Studia Filozoficzne" 10, s. 37-50 (fragment książki Phenomenologie de la perception). M i c h a l s k i K. (1988), Logika i czas, Warszawa, PIW. M o k r z y c k i E. (1971), Założenia socjologii humanistycznej, Warszawa, PWN. N e l i c k i A. (1987), Uwagi o korzyściach i trudnościach płynących z prób zastosowania w psychologii terminu „wartość" w jego obiekty wisty cznym rozumieniu, Zeszyty

114

Bibliografia

Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Psychologiczne 3, Kraków, s. 90-105. O b u c h o w s k i K. (1988), Psychologia jako historia • duszy, [w:] Między historią a teorią, red. J. Drozdowski, Poznań, PWN. — (1989), W poszukiwaniu właściwości człowieka, Warszawa, KiW. — (1993), Człowiek intencjonalny, Warszawa, PWN. O l e ś P. (1990), Próba integracji nomotetycznego i idiograficznego stylu badań w psycho­ logii wartości, [w:] Wykłady z psychologii w KUL, red. A. Januszewski, Z. Uchnast, T. Witkowski, Lublin, Redakcja Wydawnictw K U L . P a s z k i e w i c z E. (1983), Struktura teorii psychologicznych, Warszawa, PWN. P l e s s n e r H. (1988), Pytanie o conditio humana, Warszawa, PIW. — (1989), Spojrzeć innymi oczyma, [w:] Krasnodębski 1989. P o e l van der C. J. (1987), W poszukiwaniu wartości ludzkich, Warszawa, Pax. P o p i e l s k i K. (1987), Człowiek — pytanie otwarte, Lublin, Redakcja Wydawnicza KUL. P ó l t a w s k i A. (1992), Człowiek i jego poznanie, „Problemy" XLVIII/11, s. 25-30. P r a w d a M. (1989), Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości (O koncepcji badań biograficznych F. Schiitzego), „Studia Socjologiczne" XXIX/4, s. 81-91. P r ż e s m y c k a - K a m i ń s k a J. (1990), Psychologia osobowa i środowiskowa. Analiza aktywności życiowej i jej uwarunkowań, Łódź. Re ber A. (1985), The Penguin Dictionary of Psychology, London, Penguin Books. R e u t M. (1992), Scjentyzm i kryzys scjentyzmu, Wrocław, Wyd. Politechniki Wrocławskiej. R i c o e u r P. (1989), Język, tekst, interpretacja, Warszawa, PIW. R o c h e M. (1989), Fenomenologiczny zwrot w socjologii, [w:] Krasnodębski 1989. R o s e n t h a l G. (1990), Rekonstrukcja historii życia. Wybrane zasady generowania opowieści w wywiadach biograficzno-narracyjnych, [w:] Włodarek, Ziółkowski 1990a. R o s n e r K. (1991), Hermeneutyka jako krytyka kultury, Warszawa, PIW. R u n y a n W. MacKinley (1992), Historie życia a psychobiografia, Warszawa, PWN. R u t k o w i a k J. (1992), Rozmowy o wychowaniu. Kontrowersje, spory, dyskusje, Gdańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego. S c h e l e r M. (1980a), Istota i formy sympatii, Warszawa, PWN. — (1980b), Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy, Warszawa, PWN. S c h l e i e r m a c h e r F. D . (1959), Hermeneutik, Heidelberg. S c h i i t z A. (1984), Potoczna i tiaukowa interpretacja ludzkiego działania, [w:] Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej, red. E. Mokrzy­ cki, Warszawa, PIW. — (1989), Fenomenologia i nauki społeczne, [w:] Krasnodębski 1989. S c h i i t z e F. (1990), Presja i wina. Doświadczenia młodego żołnierza niemieckiego w czasie drugiej wojny światowej i ich implikacje biograficzne, [w:] Włodarek, Ziółkowski 1990a. S t ę p i e ń A. B. (1986), Elementy filozofii, Lublin, Wyd. K U L . S t r a ś - R o m a n o w s k a M. (1992), Los człowieka jako problem psychologiczny. Pod­ stawy teoretyczne, Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego. — (w druku), Aksjologiczny kontekst teorii psychologicznych, [w:] Etyczne i praktyczne

Bibliografia

115

podstawy psychologii, red. J. Przesmycka-Kamińska, Prace Psychologiczne, Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego. S z a n i a w s k i K. (1988), Metoda i twórczość w nauce, [w:] Podstawy naukoznawstwa. Wybór tekstów, red. R. Mierzejewski, Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Wrocław­ skiego. T a y l o r Ch. (1980), Understanding in Humań Sciences, „Review of Metaphisics" 34. — (1985), Humań Agency and Language. Philosophical Papers, Cambridge. T i s c h n e r J. (1984), Etyka wartości i nadziei, [w:] D . von H i l d e b r a n d i in., Wobec wartości, Poznań, W Drodze. — (1989), W kręgu myśli hermeneutycznej, [w:] Filozofia współczesna, red. J. Tisch­ ner, Kraków. T o m a s z e w s k a J. (1990), Recenzja książki W. Runyana Psychology and Historical Interpretation, New York 1988, „Przegląd Psychologiczny" X X X I I I / 2 , s. 439-441. T o m a s z e w s k i T. (1984), Główne idee współczesnej psychologii, Warszawa, WP. T o p o l s k i J. (1992), Wyjaśnianie historyczne w świetle dyskusji filozoficznych i prak­ tyki historyków, „Poznańskie Studia z Filozofii Nauki" z. 12: O związkach teoretycznych w filozofii nauki i psychologii, Poznań, PWN, s. 191-216. T u r n e r J. H. (1985), Struktura teorii socjologicznej, Warszawa, PWN. U c h n a s t Z. (1983), Humanistyczna orientacja w psychologii osobowości, Lublin, Redakcja Wydawnictw K U L . — (1990), Problem podmiotowości w ujęciu psychologicznym, „Przegląd Psychologicz­ ny" X X X I I I / 1 , s. 41-57. W ę g r z e c k i A. (1992), O poznawaniu drugiego człowieka, Kraków, Wyd. Papieskiej Akademii Teologicznej. W i n c h P. (1984), Idea nauki społecznej i jej stosunek do filozofii, [w:] Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej, red. E. Mokrzy­ cki, Warszawa, PIW. W i t t g e n s t e i n L. (1972), Dociekania filozoficzne, Warszawa, PWN. W ł o d a r e k J., M. Z i ó ł k o w s k i (1990a) (red.) Metoda biograficzna w socjologii, Warszawa-Poznari, PWN. — — (1990b), Teoretyczny i empiryczny status metody biograficznej we współczesnej socjologii, [w:] Włodarek, Ziółkowski 1990a. W o l e ń s k i J. (1988), Kontrowersje metametodologiczne, [w:] Podstawy naukoznaw­ stwa. Wybór tekstów, red. R. Mierzejewski, Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego. Z i e m s k i S. (1973), Problemy dobrej diagnozy, Warszawa, WP. Z i ó ł k o w s k i M. (1981), Znaczenie — interakcja — rozumienie, Warszawa, PWN.

Wydawnictwo Naukowe PWN Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich 7,25 Druk ukończono w styczniu 1995 r. Wrocławska Drukarnia Naukowa

Autor/y prac prób miejsce dla psychologu problemów c/łowieLi — duchowych prze­ żyć i wyborów. Tym samym włączają się w trwającą w naukach społecznych dyskusję na temat celu i sensu poznania oraz prak­ tycznej funkcji wiedzy. Określając swoją perspektywę jako hu­ manistyczną autorzy jednocześnie dystansu­ ją się od rozpowszechnionego sposobu ro­ zumienia i akcentują egzystencji.

hu mani styczności

psychologii

kulturowy, etyczny charakter