Hat San’atı Tarihçe Malzeme ve Örnekler

ISBN 9944-100-24-2

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT VE MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI (ÝSMEK) YAYINLARI Branþ Kitaplarý Serisi

Yayýna Hazýrlýk: ÝSMEK Yayýn Editörlüðü Editör: Muhammet ALTINTAÞ Mizanpaj: Doðan SEVEN Tashih: Dilek CAN, Hatice GÖZLEMECÝ Baský: Numune

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT ve MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI www.ismek.org - (0212) 531 01 41

HAT SAN’ATI

TARÝHÇE, MALZEME VE ÖRNEKLER

Dr. Süleyman BERK

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT ve MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI www.ismek.org - (0212) 531 01 41

HAT SAN’ATI

Resim 1- Hattat Ali Haydar Bey’in celî tâl’ik zer-endud levhasý “el-Kâsibu habîbullah” (Sultanahmed Camii).

“Birinci Cihan Harbi’nde askerlik münâsebetiyle tanýþtýðým Macaristanlý ressam ve subay bir arkadaþým vardý, ara sýra Ýstanbul câmilerini, müze ve kütübhânelerini birlikte gezer, her çeþid san’at eserlerini ziyâret ve tedkîk ederdik. Bir gün, Sultan Ahmed Câmii’ndeki Melek Paþazâde Ali Haydar Bey merhûmun ta’lîk celîsi “el-Kâsibu habîbullah” levhasý önünde bulunuyorduk. Arkadaþým ona bakdý da, sonra bana dönerek: ---‘Dostum! Bu sizin yazýlarda bir hâl var. Çok dikkat ediyorum, ilk bakýþta sâde bir renk, geometrik bir sessizlik, baktýkça harekete geliyor, canlanýyor, cilveleniyor. Önce bir tatlý bakýþ, arkasýndan yavaþ yavaþ içe süzülen canlý bir akýþ, sessiz bir armoni içinde rûhu oynatan metafizik bir mûsiki var. Lâkin ondaki âhengi kulaklar duymuyor, içler dinliyor, dinledikçe bir baþka âleme yükseliyor. Bakarken ne oluyor anlamýyorum, içimi içine çeken büyüleyici bir çehre, bir güzellik denizi, sevimli titreþimlerle gönlümü ferahlatan bir hava, derken bir melek sesi ve nefesi kadar gizli ve ýlýk bir okþayýþ ve sarýlýþ içinde kalýyorum; o, ben; ben o oluyoruz gibi bir þey oluyor, sizde de böyle þeyler olur mu?’ demiþti.”

Mahmud Bedreddin Yazýr, Medeniyet Âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, c. I, s. 69

4

HAT SAN’ATI

BAÞKAN’DAN... Hüsn-i hat yani yazýlarýn en güzeli… Tarih boyunca kalem tutan zarif eller, yazýyý nesilden nesile geliþtirerek güzel sanatlar seviyesine çýkartmýþlardýr. Özellikle Osmanlýlar zamanýnda özel ilgi gören bu sanatýmýz, padiþahlar tarafýndan dahi icra edilmiþtir… Gerek padiþahlar gerekse halk tarafýndan çok sevilen hat sanatý, Latin alfabesine geçiþten sonra geleneksel sanatlarýmýz arasýndaki seçkin yerini almýþtýr.

çýkmamýz gerektiði gerçeði bütün açýklýðý ile önümüzde durmaktadýr. Çünkü geçmiþine sahip çýkmayan toplumlarýn geleceði de parlak olmamakta, böylelikle tarih sahnesinden silinip giden nice insan topluluðu bulunmaktadýr… “Yaygýn eðitimin ilkeleriyle gerçekleþtirilen bir yetiþkin eðitimi organizasyonu” olarak tanýmlanan ve Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi’nin önemli sosyal doku projelerinden biri olan ÝSMEK, bugün gerek ulaþtýðý yüz binlerce kursiyer sayýsý, gerek eðitim verdiði 193 kurs merkezi ve 97 branþýyla adeta “dünyanýn en büyük halk üniversitesi” haline gelmiþtir. Genç, yaþlý, kadýn, erkek, özürlü, mahkum ayýrt etmeksizin toplumun her kesimine ulaþan ÝSMEK sadece ücretsiz eðitimleri ile deðil, seminerleri, sergileri, alanýnda önemli bir boþluk dolduran yayýnlarý ile de toplumsal bir hizmete imza atmaktadýr.

Bir dünya baþkenti olan kültürler beþiði Ýstanbulumuz, bütün sanatlarda olduðu gibi hat sanatýnda da önemli bir merkez olmuþtur. Nice hattat, tarihin tozlu sayfalarýna, þehrimizin adýný altýn harflerle kazýmýþlardýr. Osmanlýlar zamanýnda en parlak devrini yaþayan hat sanatýnýn, en nefis örneklerine, Ýstanbulumuzun simgesi haline gelen ulu minarelerde, yüce kubbelerde, hüzünlü mezar taþlarýnda kýsacasý hemen hemen bütün tarihi yapýlarýmýzda rastlamaktayýz. Bir hazine deðerindeki el yazmasý kitaplarýmýz, kütüphanelerde muhafaza edilen, müzelerde örnekleri sergilenen müstesna eserlerimiz de o dönemlerden bizlere kalan kýymetli yadigârlardýr.

Alanýnda uzman usta öðreticileri vasýtasýyla elleri geleceðe uzanan deðerli sanatkârlar yetiþtiren ÝSMEK, hazýrladýðý branþ kitaplarý ile sanat dünyasýna bir ýþýk tutmaktadýr. Saygýdeðer hat sanatçýsý ve ÝSMEK hat usta öðreticisi Süleyman Berk Beyefendi’nin Hat Sanatý kitabý ÝSMEK Yayýn Editörlüðü bünyesinde yayýna hazýrlamýþtýr. Bu sanat kokan, enfes kitapta emeði geçen herkese de ayrý ayrý teþekkürlerimi sunuyorum…

Geçen zaman, geliþen teknoloji ve deðiþen insan yaþamý, sanattaki incelikleri yok etmek için büyük gayret sarfetse de, geleneksel sanatlarýmýz ÝSMEK gibi kurumlar vasýtasýyla yaþatýlmakta, büyük bir özveri, titizlik ve itina ile geleceðe aktarýlmaktadýr. Kültürel deðerlerimize sahip

Sanatla güzelleþen, sevgi, saygý ve hoþgörü dolu bir yaþam dileklerimle…

5

HAT SAN’ATI

FOTOÐRAF DÝZÝNÝ Mehmed Özçay: 12, 20, 24, 27, 32, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 64, 65, 66, 67, 68, 86, 78, 82, 83, 84, 100, 102, 106, 107, 110, 112, 114, 118, 119, 121, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 136, 135, 140, 141, 142, 143, 146, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 175, 176, 177, 181, 182, 183, 184, 186, 187, 192, 193, 197, 210, 215, 216, 227, 228, 229 Mustafa Yýlmaz: 6, 7, 8, 9, 13, 14, 17, 18, 47, 53, 60, 74, 77, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 98, 104, 115, 116, 120, 122, 123, 124, 134, 137, 171, 173, 174, 175, 188, 191, 194, 195, 196, 206, 207, 211, 212, 213, 214, 219, 225 Bahadýr Taþkýn: 2, 3, 4, 5, 10, 21, 22, 23, 26, 30, 31, 33, 34, 63, 72, 73, 80, 95, 144, 179, 190, 222, 223, 224 Dr. Aras Neftçi: 1, 28, 29, 71, 138 Yavuz Özdemir: 117, 145, 172, 180, 185 Turgut Engin: 51, 96, 97, 125, 178 Abdüsselam Ferþadoðlu: 11, 36, 94 Hâdiye Cangökçe: 19 ve Mehmed Þevki Efendi Meþkleri Muhittin Serin Arþivi: 221 Ali Toy Arþivi: 189, 217, 218, 220, 226 Antik A.Þ. Arþivi: 15, 50, 69, 75, 81, 105, 135 Turan Sevgili Arþivi: 209

6

HAT SAN’ATI

ÝÇÝNDEKÝLER Önsöz ...................................................................................................... 8 Genel Kýsaltmalar .......................................................................... 10

III. BÖLÜM Hat Sanatýnda Kullanýlan Malzemeler ................................ 69 3. 1. Kalem .......................................................................................... 70 3. 1. 1. Okuma Parçasý (Kamýþ Kalem) ..................................... 72 3. 2. Kâðýt............................................................................................. 73 3. 2. 1. Kaðýdýn Boyanmasý ve Aherlenmesi ......................... 73 3. 3. Mühre.......................................................................................... 74 3. 4. Mürekkep .................................................................................. 74 3. 5. Mýstar........................................................................................... 76 3. 6. Kalemtraþ .................................................................................. 76 3. 7. Mürekkep Hokkasý................................................................. 77 3. 8. Yazý altlýðý .................................................................................. 77 3. 9. Makta’ ......................................................................................... 77

I. BÖLÜM Hat Sanatý Tarihi............................................................................. 11 1. 1. Ýslâm Yazýsýna Genel Bir Bakýþ .......................................... 12 1. 1. 1. Arap Yazýsýnýn Doðuþu .................................................... 12 1. 1. 2. Ýslâm Yazýsýnýn San’at Olarak Çeþitlenmesi ............ 12 1. 1. 3. Emevîler Döneminde Yazý ............................................. 13 1. 1. 4. Abbasiler Döneminde Yazý............................................ 14 1. 1. 5. Selçuklular’da Celî Yazý ................................................... 16 1. 2. Osmanlý Yazý San’atýnda Ekoller....................................... 18 1. 2. 1. Þeyh Hamdullah ve Ekolü.............................................. 19 1. 2. 2. Hattat Ahmed Karahisâri ve Ekolü............................. 22 1. 2. 3. Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü........................................ 25 1. 2. 3. 1. San’atý................................................................................ 26 1. 2. 4. Ýsmail Zühdî Efendi ve Ekolü......................................... 31 1. 2. 5. Mustafa Râkým Efendi ve Ekolü .................................. 33 1. 2. 5. 1. Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’te Yaptýðý Yenilik. 35 1. 2. 6. Mahmud Celâleddin Efendi ve Ekolü ........................ 40 1. 2. 7. Mehmed Þevki Efendi ve Ekolü................................... 43 1. 2. 8. Hattat Sâmi Efendi ve Ekolü ......................................... 45

IV. BÖLÜM Hat Sanatýnda Tuðra Formu ..................................................... 79 4. 1. Tuðranýn Kýsýmlarý .................................................................. 81 4. 1. 1. Sere ......................................................................................... 81 4. 1. 2. Beyze...................................................................................... 81 4. 1. 3. Tuð ve Zülfe ......................................................................... 81 4. 1. 4. Kol (Hançer).......................................................................... 82 4. 2. Hattat Mustafa Râkým’ýn Tuðra’da Yaptýðý Yenilikler... 82 V. BÖLÜM Ýcâzetnâme........................................................................................ 85 5. 1. Hat San’atýnýn Diplomasý (Ýcâzetnâme) ......................... 86

II. BÖLÜM Yazý Çeþitleri..................................................................................... 57 2. 1. Hat Sanatýnda Yazý Çeþitleri............................................... 58 2. 1. 1. Aklâm-ý Sitte ...................................................................... 59 2. 1. 1. 1. Sülüs................................................................................... 59 2. 1. 1. 2. Nesih .................................................................................. 59 2. 1. 1. 3. Muhakkak........................................................................ 60 2. 1. 1. 4. Reyhâni............................................................................. 61 2. 1. 1. 5. Tevkiî ................................................................................. 61 2. 1. 1. 6. Rikaa’ (Ýcâze Hattý)........................................................ 61 2. 2. Diðer Yazý Çeþitleri ................................................................. 61 2. 2. 1. Kûfi .......................................................................................... 61 2. 2. 2. Dîvâni...................................................................................... 63 2. 2. 3. Celî Dîvâni ............................................................................. 64 2. 2. 4. Ta’lik........................................................................................ 65 2. 2. 5. Rik’a ........................................................................................ 66

VI. BÖLÜM Celî Bir Yazýnýn Hazýrlanýþý ........................................................ 91 6. 1. Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Hazýrlanýþ Safhalarý...... 92 VII. BÖLÜM Lügatçe ve Deyimler .................................................................... 97 7. 1. Lügatçe ve Deyimler............................................................. 98 7. 2. Bibliyografya.......................................................................... 101 VIII. BÖLÜM Hat San’atýndan Örnekler........................................................ 107 IX. BÖLÜM Hattat Mehmed Þevki Efendi’nin Sülüs Nesih (TSMK-GY 190/1) Hattat Halim Özyazýcý’nýn Rik’a Meþkleri .........167

7

HAT SAN’ATI

ÖNSÖZ Son yýllarda klasik san’atlara karþý büyük bir ilginin

ekol sahibi hattatý Þeyh Hamdullah, kendinden önceki

olduðu bilinmektedir. Hat, Tezhip, Ebru, Minyatür, Cilt gibi

önemli hattat Yâkut’un eserleri üzerinde çalýþmýþ, Hâfýz

klasik san’atlarýmýza olan ilgi, bu sanatlarýn tarihine ve

Osman da Þeyh Hamdullah yazýlarý üzerinde çalýþarak

kullanýlan araç-gereçlere olan ilgi ve talebi peþinden

ekollerini tesis etmiþtir. XVIII. yüzyýl hattatý Ýsmâil Zühdî

getirmiþtir.

Efendi ve XIX. asrýn dâhi hattatý Mustafa Râkým, Hâfýz Osman’ýn yazýlarý üzerinde uzun tedkîkatlar yaparak,

Bu ilgi, yazý san’atýndaki geliþimi hýzlandýrdýðý gibi,

yazýda söz sahibi hattatlar olmuþlardýr. Sâmi Efendi’nin

yazý san’atý ve geleneksel san’atlar üzerine yapýlan

terakkîsinde, eline geçen Ýsmâil Zühdî’nin bir murakkaa’sýnýn

çalýþmalarý da artýrmýþtýr. Yüksek lisans ve doktora tezleri

büyük tesiri olmuþtur.

yanýnda, nitelikli yayýnlar dikkat çekici seviyeye ulaþmýþtýr.

Tarihte olduðu gibi bugün de, Ýslâm yazý san’atýnda

Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek

öncülüðü ülkemiz yapmaktadýr. Bunda, þüphesiz bu san’atýn

Eðitimi Kurslarý, sanat eðitimi konusunda Ýstanbul’da büyük

sýký bir usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmesinin rolü büyüktür.

bir görevi yerine getirmektedir. Yeni baþlayan kursiyerlere

Asýrlarýn oluþturduðu kuvvetli bir gelenek, yazýyý

yönelik sanat eðitimi yanýnda, ileri seviyedeki kursiyerlere

bozulmadan günümüze taþýmýþtýr. Yazý san’atýnýn

açtýðý tekâmül ve ihtisas kurslarýyla ciddi bir sanat eðitimi

öðrenilmesinde önemli rolü olan güzel örneklerin

vermektedir. Sanat eðitimi alan kursiyerlere pratik eðitim

Ýstanbul’da olmasý, sanatýn merkezi olarak burayý

yanýnda, öðretilen sanatýn tarihi ile ilgili akademik bilgi

göstermektedir. Müze ve kütüphânelerde, özel

verilmesine ve seminerler düzenlenmesine gayret

koleksiyonlarda, dîni ve sivil mimâri eserlerde önemli yazý

edilmektedir.

örnekleri bulunmaktadýr.

Yazý san’atý sýký bir usta-çýrak iliþkisi ile

Hazýrlanan bu kitap, meraklýsýna, yazý san’atý ile

öðrenilmektedir. Hoca ile talebe dersi bire bir yapmaktadýr.

ilgili gerekli bilgiyi vereceði gibi ana kaynaklara yönlendirme

Talebenin, hocanýn sözlerine ve eline dikkat kesilmesi

görevini de yerine getirecektir. Dipnotlarda ve

gerekmektedir. Hoca’nýn kendisine verdiði dersi dikkatle çalýþmasý yanýnda, güzel örneklerin devamlý incelenmesinin

bibliyografyada zikredilen eserler, bu konuda gerekli

yazý taliminde önemi büyüktür. Tarihte ekol sahibi hattatlar,

yerlere yönlendirecektir. Daha ilk bölümde, Arap yazýsýnýn

kendilerinden önce gelmiþ usta hattatlarýn eserleri üzerinde

kaynaðý, yazýnýn sanata doðru seyri ve hat sanatýnýn çýkýþ

uzun süre çalýþarak ekollerini oluþturmuþlardýr. Osmanlý’nýn

kaynaðý ile ilgili bilgiler verilmiþtir. Yazý sanatýndaki önemli

8

HAT SAN’ATI ilk dönemlerden sonra, Osmanlý’nýn hat sanatýna katkýlarý

güzîde sanatkârýmýzýn eserleri verilmiþtir. Yazý sanatýnýn

ve hat sanatýnýn kilometre taþlarý, muhtasar da olsa bu

“tarih olmaktan” kurtulduðunu bu eserlerden anlayabiliriz.

kitapta yer alan ana konulardýr. Ýslâm san’atýnda kullanýlan

Fotoðraflar büyük ölçüde þahsî arþivimden alýnmýþtýr.

yazý çeþitleri; aklâm-ý sitte ve diðer yazý çeþitleri tek tek

Bunun yanýnda, sanatkâr dostum Ömer Faruk Dere, basým

ele alýnarak incelenmiþtir. Hat San’atý’nda kullanýlan

merhalesindeki eseri “Hattat Hâfýz Osman Efendi” kitabýndan

malzemelere ayrý bölüm ayrýlmýþtýr. Kamýþ kalem ve

bazý fotoðraflarla, fotoðraf arþivinde yer alan Topkapý

çeþitleri, kamýþ kalemden baþka kullanýlan kalemlerde

Sarayý Müzesi Güzel Yazýlar Bölümü 190/1 numaralý hattat

bahsedilmiþtir. Aherli kaðýt ve kaðýdýn terbiye edilmesi,

Mehmed Þevki Efendi’nin sülüs nesih meþk murakkaasýnýn

aherlenmesi bu bölümde anlatýlmýþtýr. Kalem açmada

fotoðraflarýný hiç tereddütsüz kullanmamýz için vermesinden

kullanýlan kalemtýraþ, kalem aðzýnýn kat’ ve

dolayý teþekkürü hak etti.

þakkedilmesinde kalemin konulduðu makta, örnekleriyle

Meþkler bölümünde, Mehmed Þevkî Efendi’nin

verilmiþtir. Ýnce ruhlu sanatkârlarýn, özenli malzemeleri

sülüs-nesih meþkleri yanýnda, XX. asrýn önemli hattatý

arasýnda mürekkep hokkasý ve divitin ayrý bir yeri

Halim Özyazýcý’nýn (1898- 1964) rik’a meþkleri konulmuþtur.

bulunmaktadýr. Tarih boyunca nice sanatkârýn çok büyük

Antalya eþrafýndan Hüseyin Tulpar Bey’e, Halim Hoca’nýn

emeklerle hazýrlattýðý bu malzemelerin numûneleri ilgili

meþklerini neþre müsaade ettikleri ve koleksiyonuma

bölümde yer almaktadýr. Geçmiþte sanatkârlarýn kullandýðý

kazandýrdýklarý için minnet borçluyum. Merhum Emin Barýn

âletleri görmesi ve tanýmasý, hat talebesi ile birlikte hat

koleksiyonundan çekimlere izin veren Tevfik Barýn’a, ayný

meraklýlarýna da nostalji yaþatacaðý muhakkaktýr.

zamanda ÝSMEK’ten mesâi arkadaþlarým Dr. Münevver ve

Hat San’atý’nda ayrý formuyla önemli yeri olan tuðra

Dr. Kaya Üçer çiftine koleksiyonlarýný istifademe cömertçe açtýklarý için teþekkür ediyorum.

hakkýnda geniþ bilgi verilerek tarihî perspektiften bakýlmýþtýr. Bir baþka önemli konu, bir hat levhasýnýn meydana getiriliþ

Öncelikle bu eserin yayýnlanmasýný saðlayan Ýstanbul

safhalarý bütün ayrýntýlarýyla altýncý bölümde anlatýlmýþtýr.

Büyükþehir Belediye Baþkaný Sayýn Kadir TOPBAÞ

Eser yedi ana bölümden oluþmaktadýr. Yedinci

Beyefendi’ye, kendilerinden devamlý feyzaldýðým hocalarým

bölümde hat sanatýnýn þeçkin örneklerinden bir demet

Prof. Dr. Muhittin Serin ve Prof. M. Uður Derman beylere;

sunulmuþtur. Ayrýca, hattat Halim Özyazýcý’nýn nesih ve

fotoðraflarý çeken sanatkâr dostlarým Mustafa Yýlmaz,

rik’a meþkleri de bu bölüme konmuþtur. Yazý sanatýyla

Bahadýr Taþkýn, Dr. Aras Neftçi, Abdüsselâm Ferþadoðlu,

ilgili ana kaynaklar, seçme bibliyografyada yer almaktadýr.

Turgut Engin ve Galata Mevlevihânesi Müzesi Müdürü

Konularla ilgili daha geniþ ve derin bilgi bu kaynaklardan

Yavuz Özdemir’e teþekkür ediyorum.

edinilebilecektir.

Çalýþmalarýmda büyük desteðini gördüðüm vefakâr

Yazý sanatýnda üstad hattatlarýn eserlerinin neþri

eþim Dilek hanýma her zaman þükran borçluyum. Kitabýn

çok önemlidir. Hat talebesinin bunlar üzerinde yapacaðý

hazýrlanmasýnda azami dikkat ve titizlik gösterilmiþtir.

tetebbûlar, onu mutlaka sanatýnda ileri noktalara

Olabilecek hatalarýmýzýn mazur görüleceði ümidiyle…

taþýyacaktýr. Katalog kýsmýnda mümkün olduðunca fazla

Gayret bizden, baþarý Allah’tan…

eser konulmasýna gayret edilmiþtir. Levha yanýnda mimâri eserler üzerinde bulunan kitâbelerden de örnekler verilmiþtir. Ayný bölümde, geçmiþ hattatlarýmýz yanýnda

Dr. Süleyman BERK

günümüzün güzîde sanatkârlarýndan Ali Toy, Mehmet

Ekim 2006

Özçay ve Osman Özçay’ýn eserlerinden örnekler verilmiþtir.

Akþemseddin- Fatih

Bu sanatlarýn, bir geçmiþ zaman sanatý olmayýp günümüzde de hakkýyla icrâ edildiðini göstermesi bakýmýndan bu üç

9

HAT SAN’ATI

GENEL KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.r. a.mlf. bkz. c. DÝA Env. No. Haz. h. IRCICA ÝA ÝKMHS m. MEB nþr. ö. s. sy. TÝEM ts. TSMA TSMK-GY TTK

: Adý geçen eser : Adý geçen makale : Adý geçen risale : Ayný müellif : Bakýnýz : Cilt : Türkiye Diyânet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi : Envanter Numarasý : Hazýrlayan : Hicrî : Ýslâm Tarih San’at ve Kültür Araþtýrma Merkezi : Ýslâm Ansiklopedisi : Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý : Milâdî : Milli Eðitim Bakanlýðý : Neþreden : Ölümü : Sahife : Sayý : Türk-Ýslâm Eserleri Müzesi : Tarihsiz : Topkapý Sarayý Müzesi Arþivi : Topkapý Sarayý Müzesi Kütüphanesi Güzel Yazýlar Bölümü : Türk Tarih Kurumu

10

HAT SAN’ATI

I. BÖLÜM

HAT SANATI TARÝHÝ

11

HAT SAN’ATI 1. 1. ÝSLÂM YAZISINA GENEL BAKIÞ

1. 1. 2. Ýslâm Yazýsýnýn Sanat Olarak Çeþitlenmesi

1. 1. 1. Arap Yazýsýnýn Doðuþu Arap yazýsýnýn ortaya çýkýþý hakkýnda Ýslâmî

Ýslâm'ýn ilk yýllarýnda yazýnýn, kullaným sahalarý ve

mevcuttur.1

kullanýlan malzemenin tesiri ile iki ayrý tarzý doðmaya

Bu bilgiler ihtilâflý olduðu gibi kesin de deðildir. Merhum

baþladý. Bunlar mushaf, kitabe ve önemli vesikanýn yazýldýðý

Nihad M. Çetin (ö. 1991) bu bilgi ve rivayetleri üç ana

sert ve köþeli yazý ile günlük iþlerde kullanýlan yumuþak

grupta toplamýþtýr.2 Birinci görüþ: Yazýnýn kaynaðý tevkîfî,

ve kavisli hatlarýn hâkim olduðu yuvarlak karakterli yazý

yani ilâhîdir. Buna göre, bütün yazýlarýn mucidi, ilk insan

tarzýdýr.8

kaynaklarda çok farklý ve çeþitli rivayetler

ve peygamber olan Hz. Âdem'dir. Hz. Âdem, yazýlarý

Yazýnýn asýl geliþme yolunu bulduðu yuvarlak

balçýklar üzerine yazmýþ, Nuh tufanýndan sonra da her

karakterli yazýnýn kalýn kalemle yazýlmýþ þekline kalemü’l-

kavim kendi yazýsýný bulup öðrenmiþtir. Ýlk Arap yazýsýný

celîl adý verilmiþtir. Esasen, o devirde her iki karakterdeki

öðrenen Hz. Ýsmail olmuþtur. Ýkinci görüþ: Arap yazýsýnýn

yazýnýn kalýn kalemle yazýlan cinsine, bu ad verilmekte

"güney arabistan yazýsý" yahut "himyerî" yazýdan türediði

idi.9 Osmanlý mektebinde celîl ismi celîye dönüþmüþ ise

þeklindedir. Yazý Güney Arabistan'dan, ticarî münasebetler

de1 0 baþlangýçtaki celîl yazý ile Osmanlý celîsi arasýnda

sebebiyle, önce Þam bölgesine, daha sonra da Hicâz

-ikisinin de kalýn yazýlmalarý dýþýnda- bir iliþki yoktur.

bölgesine intikal etmiþtir. Üçüncü görüþ ise: Arap yazýsýnýn

Yazý Mekke'de mekkî, Medîne'de medenî adýný aldý.

“nabat” yazýsýnýn deðiþiminden elde edildiði þeklindedir.

Hz. Ömer ve Hz. Ali hilâfetleri döneminde yazý Basra ve

Bugün artýk ilmî araþtýrmalar sonucu kabul edilen

Kûfe'de, evvelâ geldiði þehirlere nispeten mekkî ve medenî

görüþ, Arap yazýsýnýn nabat yazýsýndan türediði, hatta onun

olarak isimlendirildi; kýsa süre sonra da yazý þehirlere

Nabatî yazýsýndan

nispetle basrî11 ve kûfî isimlerini aldý. Baþlangýcýndan beri,

Arap yazýsýna geçiþ, IV. ve V. milâdî asýrda olmuþ, yazýnýn

mushaf, kitabe ve önemli vesikanýn tespitinde kullanýlan

Hicaz bölgesine geçiþi, Havran, Petra ve el-Ulâ üzerinden

sert ve köþeli yazý Kûfe þehrinde geliþtirilerek kûfî ismini

gerçekleþmiþtir.4 Arap yazýsý, ârâmi halkasýyla Fenike

aldý.12 Böylece ilk defa yuvarlak karakterli yazý ve köþeli

yazýsýna baðlanmaktadýr. Arâmi yazýsýndan nabat yazýsý

yazý isim ve vasýf olarak kesin olarak ayrýldýlar. Daha

doðmuþtur. 5

1- Bkz. el-Belâzurî, Fütuhu'l-Buldan, Çev: Mustafa Fayda, Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1987, s. 690-691; Ýbnü'n-Nedim, el-Fihrist, Beþrut, (ts), s. 4; el-Kalkaþandî (Ahmed b. Ali), Subhu'l-A'þa, III, Beyrut, 1987, s. 10-11; Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihî ve Sahife-i Hemmam Ýbn Münebbih, Çev: Kemal Kuþçu, Ýstanbul, Bahar Yayýnevi, (ts), s. 15; Ýsmail Hami Dâniþmend, Ýzahlý Ýslâm Tarihi Kronolojisi, I, Ýstanbul, Bâb-ý âli Yayýnevi, 1960, s. 191-205; Selahaddin el-MÜNECCÝD, Dirâsât fî târihi'l-hatti'l-Arabî, Beyrut, Daru'l-Kitâbi'l-Cedîd,1972, s.12-27; Rýfký Melûl MERÝÇ, "Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý", (Der. Cüneyt EMÝROÐLU, Ýslâm Yazýsýna Dair), Ýstanbul, Sebil Yayýnevi1977, s. 101; Mahmûd Es'ad Efendi, Ýslâm Tarihi, Ýstanbul, Marifet Yayýnlarý, 1983, s. 158-159; Nihad M. ÇETÝN, Ýslâm Hat San'atýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San'atý), s. 14-15; Ali ALPARSLAN, "Ýslâm Yazý Sanatý", Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslâm Tarihi, c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s. 441-443; B. Moritz, Arabistan (Yazý) ÝA, I, 498-499; Ýbrahim CUM'A, Dirâsât fi tatavvuri'l-kitabati'lkûfiyye, Dâru'l-fikri'l-arabiyye, ts., s. 17. 2- Çetin, a. g. e., 14. 3- Çetin, DÝA, III, 276; a. mlf., ÝKMHS, 14. 4- B. Moritz, Arabistan (Yazý), ÝA, I, 499; Çetin, DÝA, III, 276; a. mlf, ÝKMHS, 15. 5- Müneccid, a. g. e. , s. 19 ; Çetin, ÝKMHS, 15. 6- Çetin, DÝA, III, 276 ; el-Müneccid, a. g. e., 19, 20. 7- Çetin, DÝA, III, 276 ; a. mlf, ÝKMHS, 14; Ali Aktan, “Arap Yazýsýnýn Doðuþu, Geliþmesi ve Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi, Ýslâmî Araþtýrmalar”, sy. 6 (1988), s. 62; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 445. 8- Çetin, ÝKMHS, 17. 9- Çetin, ÝKMHS, 31. 10- Ali ALPARSLAN, “Mimarî Yapýlarýn Yazý Sanatý Bakýmýndan Önemi”, Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi, sy. 4-5, 1976-1977, s. 3; Çetin, ÝKMHS, 30. 11- Basrî hattan günümüze herhangi bir örnek gelmemiþtir. bkz. Müneccid, 75 12- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 19-20; Müneccid, a. g. e., 75; Mustafa el-HABÝB, "Yazý Ýle Mimarînin Kaynaþmasý" Görüþ, sy. 12 (Aralýk 1977), s. 44; Çetin. ÝKMHS, 20-21; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 458; Mübahat S. KÜTÜKOÐLU, Osmanlý Belgelerinin Dili (Diplomatik), Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1994, s. 54.

geliþmiþ bir devamý olduðu

þeklindedir.3

geliþtirilmiþ ve bundan da Arap yazýsý

Nabat yazýsýndan Arap yazýsýna geçiþteki merhaleleri görme imkâný verecek kitabelerin en eskisi Ümmü'l-Cimâl (m. 250) ve en-Nemâre (m. 328) kitabeleridir. Bu kitabeler Araplara ait olduðu halde Nabat kültürünün etkisi ile nabat yazýsýyla yazýlmýþtýr.6 Bahsedilen kitabeler dikkatlice incelendiðinde, ilk devir Arap yazýsýnýn, nabat yazýsý harf þekillerine yakýnlýðý görülebilir. Arapça, Süryâni dili ve yunanca olarak yazýlan Zebed Kitâbesi (m. 512), artýk nabat yazýsýnýn Araplarca benimsendiðini, Arapça’nýn da yazý dili olarak kendini göstermeye baþladýðýnýn iþaretidir. Ýslâm'ýn doðuþu sýrasýndaki Arap yazýsý ile, Þam'ýn güneydoðusunda bulunan milâdî 528 tarihli Üveys kitâbesi ve Þam'ýn güneyinde bulunan, milâdî 568 tarihli Harran kitabelerindeki yazýlar arasýndaki benzerlik çok ileri bir seviyededir.7

12

HAT SAN’ATI sonralarý kûfi yazý geliþerek muhtelif bölgelerdeki ayný karakterdeki yazýlarýn ana ismi olmuþtur.13 Kûfî yazý daha sonralarý çok farklý þekillerde tasnif edilmiþtir. Yapýlarýna göre yapýlan tasnifte kûfî yazý beþ kýsma ayrýlmýþtýr; 1Basit kûfî, 2- Yapraklý kûfî, 3- Zemini süslü kûfî, 4- Örgülü kûfî, 5- Geometrik kûfî.1 4 Yazýldýklarý bölgelere göre de kûfî yazý üç kýsma ayrýlmýþtýr; çýktýðý bölge ve çevresinde yazýlanlar kûfî, çýktýðý bölgenin doðusunda yazýlan ve farklý özellikleri bulunanýna meþrik kûfîsi, yine çýktýðý bölgenin batýsýnda yazýlana ise maðrip kûfîsi adý verilmiþtir.1 5

Resim 2- Tûmâr yazýya bir örnek. (TSMK-K 882, 2a)

Resim 4- Kûfi yazý. (TSMK-EH, 16, 6a)

Meþrik kûfîsi ile maðrip kûfîsi arasýndaki merhalede kayravan kûfîsi ortaya çýkmýþtýr.1 6 1. 1. 3. Emevîler Döneminde Yazý (41-132/661-750) Hat sanatýnýn asýl geliþimi, daha çok yumuþak ve yuvarlak karakterli yazý üzerinde olmuþtur.17 Bu geliþme en belirgin þekilde Emevîler döneminde baþlamýþtýr.1 8 Emevîler döneminde meþhur hattat Kutbetu'l-muharrir kûfî yazý üzerinde deðiþiklik yaparak, dört çeþit yazý meydana getirmiþtir. Bunlar celîl, tûmâr, sülüs ve nýsf’tan ibârettir.1 9 Emevîler’in sonu ile Abbasîler’in ilk yýllarýnda yaþayan Kutbetü’l-Muharrir, daha önce kullanýlan ve kalem aðzý geniþliði belli olmayan celîl’e nispeten, kalem aðzý

13- Çetin, ÝKMHS, 21 14- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 45-46. 15- Derman, ÝKMHS, 179-184 16- Derman, ÝKMHS, 183. 17- Çetin, ÝKMHS, 21. 18- Çetin, ÝKMHS, 20. 19- Clement HUART, Les Calligraphes et Les Miniatures de L'orient Musulman, Paris, Ernest, Leroux, Editer, 1908, s. 12; Müneccid, a. g. e., 81; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 459; Kütükoðlu, a. g. e., 54.

Resim 3- Meþrik kûfisine bir örnek. (TSMK-EH 209, 2a)

13

HAT SAN’ATI geniþliði belli olan tûmâr yazýyý icat etti.20 Bu yazý daha

eliflerin alt uçlarý sol tarafa doðru kývrýlmýþtýr. Bazý harflerin

sonra icat edilecek yazýlar için ana ölçü görevi görmüþtür.21

uç kýsýmlarýna tomurcuk þeklinde çiçek konulmuþtur.

Kalem aðzý geniþliði muayyen olmayan celîl 1. 1. 4. Abbâsîler Döneminde Yazý (132-656/750-1258)

kaleminin tûmar’a mahsus kalem aðzý geniþliði 24 beygir (birzevn) kuyruðu

kýlýdýr.22

Bu da yaklaþýk 15 mm.’ye eþittir

ki23 celî kaleminde de asgarî ölçü budur. Bu yazý resmî

Emeviler’in sonu ve Abbâsîler’in baþlarýnda

yazýþmalarda kullanýlmýþtýr. Tarihte ilk defa hattat unvaný

kaynaklarýn bahsettiði iki önemli sanatkâr, yazýyý Kutbe'nin

ile karþýmýza çýkan þahýs Kutbetü'l-muharrir'dir. Kutbe,

baþlattýðý yönde geliþtirmiþlerdir. Bunlardan biri ez-Zahhak

Arap hattýný sanat olarak geliþtiren ilk þahýs ve kendinden

b. Aclân diðeri ise, Ýshak b. Hammad el-Kâtip'tir. 31

sonra gelen büyük hattatlar silsilesinin baþý olarak kabul

Abbâsîler'in ilk devrinde yaþayan meþhur vezir ve ayný

edilir.24 Ýsminde bulunan muharrir sýfatý, hattat anlamýna

zamanda hattat olan Ebû Ali Muhammed b. Ali (Ýbn Mukle)

gelmektedir. Gerçek yazý sanatkârý ile yazýsý sadece güzel

(ö. 328/940), o zamana kadar uzun tecrübe ve arayýþlarla

“Muharrir”dir.25

elde edilen harf þekillerini belli ölçülere baðladý.32 Artýk

Yazýyý sanatlý bir þekilde yazma endiþeleri olmayýp, sadece

kûfînin etkisinden kurtulup, aklâm-ý sitteye dönmeye

kitap istinsâhý ile uðraþanlara ise “verrâk” adý verilmiþtir.

baþlayan yazýya yeni bir þekil verdi. Bunda sahip olduðu

olaný birbirinden ayýran en eski kelime

Uzun zaman sonra “muharrir” kelimesinin karþýlýðý “hattat”, “verrak” kelimesinin karþýlýðý ise “kâtip” olmuþtur. Muhtemelen milâdî XII. yüzyýldan itibaren “muharrir” sýfatýnýn yerini “hattat” sýfatý almýþtýr.26 Baþlangýçta kalýn yazýlar için sadece celîl ismi kullanýlmýþtýr. Bu isim, çeþitleri oluþmamýþ biri yuvarlak diðeri düz karakterli yazýlarýn büyük boyda yazýlanlarýna verilen bir isim idi.27 Celîl yazýnýn üst seviyedeki devlet yazýþmalarýnda kullanýlan kalem aðzý kalýnlýðý belirli olan cinsine, dürülüp, bükülen kâðýt yahut deriye nispeten tûmâr adý verildi. Kalemu'l-celîl'in ince boyda yazýlanýna kitap istinsâhýnda kullanýldýðý için “neshî”, verraklarca kullanýldýðýndan da “verrâkî” adý verildi; bu yazý ince muhakkak özelliði göstermektedir. Üst seviyedeki devlet yazýþmalarýnda kullanýlan kalemu't-tûmârýn üçte biri nispetinde olanýna üçte bir manasýna gelen “sülüs” adý verilmiþtir.28 Emeviler döneminde devlet merkezi Þam'da

Resim 5- Ali b. Hilâl Yazýsý ( TSMK-Baðdad 125, 34 a)

yazý “þâmî” ismini almýþtýr ki bu yazý kûfî yazýnýn bir kolu

20- el-Müneccid, a. g. e., 81; Çetin, ÝKMHS, 21. 21- Çetin, ÝKMHS, 21. 22- Kalkaþandî, a. g.e . III, 53; Çetin, ÝKMHS, 23. 23- Alparslan, DÝA, VII, 265. 24- Müneccid, a. g. e., 81. 25- Çetin, ÝKMHS, 21; 26- Çetin, ÝKMHS, 29. 27- Çetin, ÝKMHS, 30. 28- M. Uður Derman, "Selçuklu'dan Osmanlý'ya Celî Sülüs Hattýnýn Geliþimi", IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan 1994 (Ayrý Basým), Konya, Selçuk Üniversitesi, Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi, 1995, s. 91; bkz. Çetin, ÝKMHS, s. 22-23; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 459460; el-Kalkaþandî, a. g. e., s. 54-61. 29- Müneccid, a. g. e., 81. 30- Müneccid, a. g. e., 82. 31- Çetin, ÝKMHS, 21-22. 32- Çetin, ÝKMHS, 24.

olarak sayýlmýþtýr.29 Emeviler döneminde þöhret bulmuþ bir diðer isim de Hâlid b. Ebi'l-Heyyâc'dýr; bu þahýs Medine'de Mescid-i Nebevî'nin kýble duvarýna Kur'an-ý Kerim'in son yirmi dört sûresini altýnla ve muhtemelen celîl kûfî ile yazmýþtýr. Emeviler döneminden o zamanýn hattýna delâlet edecek bir örnek zamanýmýza ulaþmamýþ, muhtemelen Abbasiler devrinde yok edilmiþlerdir. 3 0 Endülüs Emevileri’nde kullanýlan celîl yazýnýn zemininde süsleme unsurlarý kullanýlmýþtýr. Dik harflerde zülfe kullanýlmamýþ,

14

HAT SAN’ATI

Resim 6- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii celî sülüs kitabesi.

hendese bilgisinin de etkisi vardýr.33 Yazýyý düzene

kaidelerine baðlý kalmýþsa da daha çok Ýbn Bevvâb'ýn

koyarken nokta, elif ve daireyi ölçü olarak aldý.34 Noktayý

yazýlarýna zerâfet kazandýrýp, bir üslûp meydana

harflerin boyu, elifi dik harflerin boyu, daireyi ise çanak

getirmiþtir.42 Yâkût'un bilhassa muhakkak ve reyhânîde

þeklindeki harflerin geniþliði için ölçü olarak koydu. Böylece

ortaya koyduðu estetik kurallar, âhenk ve nisbet Osmanlý

aklâm-ý sitteyi ölçü içerisine alýp düzene soktu. Ýbn-i Mukle

hat mektebinin doðuþuna kadar Ýslâm âleminde ideal

kalem-i tûmâr-ý kûfi'den bahsetmiþtir ki, kendi ifadesiyle

örnekler olarak kabul edilmiþtir. Mustakimzâde, Yâkût'un

bu hat cinsi harflerinde yuvarlaklýk olmayan, tamamen

Kýbletü'l-Küttab (yazýcýlarýn öncüsü) diye þöhret bulduðunu

düz hatlardan meydana gelen kûfidir.35 Bu hat daha sonra

kaydeder.43 Abbâsîler'in siyasi hayatlarýnýn bitiþi ve

ma'kýlî olarak isimlendirilmiþtir.

Yâkut'un vefatýndan sonra Baðdat, san'at merkezi olma özelliðini kaybetmiþ, yerini önce Kâhire'ye daha sonra

Ýbn Mukle'den bir asýr sonra gelen ve onun

Ýstanbul'a býrakmýþtýr.44

mektebinin ikinci merhalesini temsil eden Ýbnü'l-Bevvâb (ö. 413/1022), Ýbn Mukle'nin seviyesine ulaþmak için, yýllarca

Fâtýmîler döneminde kûfî yazýnýn celîl örnekleri

onun yazýlarýný inceledi ve taklit etti; Ýbn Mukle yazýsýný

kullanýlmýþtýr. Bu dönemde celîl yazýnýn kullanýmýnda

geliþtirdi ve güzelleþtirdi.36 Merhum Nihad M. Çetin'in

zeminde çiçek ve rûmî motifler bulunmaktadýr. El-Hakim

ifadesiyle; "... benzerleri arasýnda ortak husûsiyetleri en 33- Ali ALPARSLAN, Ýbn Mukle'nin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti, "Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri", Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1986, s. 11. 34- Adolf GROHMANN, Arabische Palãographie (I. Teil), Wien, 1967, s. 16; Issam el-Said and Ayþe Parman, Geometric Concepts In Islamýc Art, World of Islam Festival Puplishing Company Ltd. London, 1976, s. 131; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 463. 35- Müneccid, a. g. e., 81. 36- Çetin, ÝKMHS, 24; bkz. Mustakimzâde Süleyman Sa'deddin Efendi, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, Ýstanbul, 1928, s. 331332; Habib Efendi, Hat ve Hattâtân, Ýstanbul, 1305, s. 44-48, (45-48. sayfalar arasýnda Ýbn Bevvab'ýn yazdýðý hat ve kalem hakkýndaki kasîdesi "Kasîdei râiyye-i Ýbn Bevvâb maa Þerh" mevcuttur.); A. Süheyl ÜNVER, Hattat ALÝ BÝN HÝLAL Hayatý ve Yazýlarý, Ýstanbul, Yeni Laboratuvar Yayýnlarý’ndan 1958, s. 5. 37- Çetin, ÝKMHS, 26. 38- Selahaddin el-MÜNECCÝD, Yakût el-Musta'simî, Beyrut, Daru'l-Kitâbi'l-Cedîd, 1985, s. 17; Çetin, ÝKMHS, 27. 39- Mustakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn, 575; Çetin, ÝKMHS, 27. 40- Alparslan, Ýslâm Tarihi, 464. 41- el-Müneccid, Yâkut el-Musta'simî, 28; Nihad M. ÇETÝN, "Yâkût Musta'simî, ÝA, XIII, 354; a. mlf., ÝKMHS, 27. 42- Çetin, a. g. e., 27. 43- Mustakimzâde, 575. 44- Muhittin SERÝN, Hattat Þeyh Hamdullah, Hayatý, Talebeleri, Eserleri, Ýstanbul, Kubbealtý Akademisi Kültür ve San'at Vakfý, 1992, s. 14.

bâriz þekilde taþýyan hat üslûplarýný seçti ve çok muhtelif kanallarýna yöneltti."37 Ýbn Mukle ve Ýbnu’l-Bevvâb’ýn celîl yazýsýna örnek elimizde olmamakla birlikte, Ýbnu’l-Bevvâb yolunda yazýlmýþ celîl bir yazý örneði mevcuttur. Ýbnü'l-Bevvâb'dan iki asýr sonra, Ebu'l-Mecd Cemâleddin Yâkût b. Abdullah el-Musta'simî (ö. 698/1298), yazýya yeni bir nefes verdi.38 Yakût uzun süre Ýbn Mukle ve Ýbn Bevvâb'ýn yazýlarýný inceleyerek, yazýda yeni bir tavýr ortaya koymuþtur.39 Onun sayesinde aklâm-ý sittenin kâideleri daha bir belirginleþerek, yazý güzelleþmiþtir.40 Yakût'un yaptýðý en büyük deðiþiklik, o güne kadar düz kesilen kalemin aðzýný eðri kesmesi ve eðimini artýrmasýdýr.41 Daha önce de belirtildiði gibi Yâkut, Ýbn Mukle ve Ýbn Bevvâb yazýlarýndan istifade etmiþ, onlarýn

15

HAT SAN’ATI

Resim 7- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii çeþme üstü kitâbe.

Camii, el-Ezher Camii harim duvarý, el-Akmer Camii’nde

dönemde Namazgâh Camii yazýlarý makýlî, Özkent Celâleddin

bu örnekler görülebilir. Bu dönemden Halife el-Muntasýr'ýn

Hüseyin Türbesi portali tezyinî kûfî, Muhammed b. Nasr

kudretli kumandanlarýndan Emirü'l-Cuyûþ Bedrü'l-Cemâlî

Türbesi’nde ise tezyinî celî sülüs örnekleri yer almaktadýr.

tarafýndan yaptýrýlan El-Cuyûþî Camii (m. 1085) mihrabýnda

Buradaki celî sülüs yazý yalýn olarak deðil tezyinatla birlikte

bulunan tezyinî kûfî yanýnda mihrap içerisinde mevcut

kullanýlmýþtýr.

celî sülüs yazý önemli eserlerdendir. Fatýmî eserlerinden

Gazneliler döneminde de mimarî eserlerde tezyinî

incelenen tüm yazýlarýn zeminlerinde tezyinat

kûfî kullanýlmýþtýr. Aslan Câzib Türbesi kubbe kasnaðý ve

bulunmaktadýr.45

pencere üstleri tuðladan yapýlan parçalarla tezyinî kûfîye

Karahanlýlar döneminde tezyinî kûfî ve mâkilî ile

rastlanýr.

birlikte celî sülüs tezyinatlý olarak kullanýlmýþtýr. Bu 1. 1. 5. Selçuklular’da Celî Yazý Selçuklular’da mimarî eserlerde celî sülüs ve kûfî kullanýlmakla birlikte celî sülüs daha çok tercih edildi. Celî sülüs hem yalýn hem de zemini süslü olarak, kûfîler ise tezyinî olarak kullanýlmýþtýr. Bu dönemdeki yazýlarýn ortak özelliði harflerin cýlýz, dik harflerin yukarýdan aþaðý doðru incelmesidir. Ayrýca, yazýda kalem hareketlerinin özelliklerini görmek mümkün deðildir. Horasan Selçuklularý devrinde yapýlýp bünye deðiþikliði geçirmeden zamanýmýza kadar gelen camilerden, Zavare Mescid-i Cumasý'nda (m. 1136) bulunan kuþak

Resim 8- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii çeþme üstü kitâbe.

45- Bu konudaki örnekler için bkz. Suut Kemal YETKÝN, Ýslâm Sanatý Tarihi, Ankara, Ankara Üniversitesi Ýlâhiyat Fakültesi, Türk ve Ýslâm Sanatlarý Tarihi Enstitüsü Yayýmlarý: 2, 1954, Levha, 67-82.

16

HAT SAN’ATI

Resim 9- Hattat Ali b. Yahya Sûfi’nin celî sülüs hat ile yazdýðý Amasya II. Bâyezid Camii Kitabesi

þeklinde kûfî yazýnýn zemini kývrýk dallý motiflerle

abidevî bir eserdir. Burada kûfî ve celî sülüs yazý kullanýlmýþ,

Ayný dönemden Ardistan Mescid-i

celî sülüs yazý zemininde kývrým dallý motifler yeralmýþtýr.

Cumasý’nda (m. 1160) kubbeye geçiþ bölgesinde ve

Kitabelerdeki celî sülüs harfleri yayvan olup, dik harfler

mihrapta zemini kývrýk dallý motiflerle süslü celî sülüs

yukarýdan aþaðý doðru incelmektedir.48

süslenmiþtir. 46

örneklerini görmek mümkündür. Burada celî sülüs satýr esasýna göre

Bu dönem celî sülüsünün ortak özelliði, harflerin

yazýlmýþtýr.47

çok basit ve küt, dik harflerin yukarýdan aþaðý doðru

Anadolu Selçuklularý döneminde mimarî eserlerde

incelmesidir. Yazýlarda Osmanlý döneminde göreceðimiz

kûfî, muhakkak ve celî sülüs yazý kullanýlmýþtýr. Bu dönem

estetik, kalem hareketlerinin hakký ve özellikleri, istifte

eserlerinden yazýlarýyla dikkat çeken Divriði Ulu Camii (m.

harflerin birbirini kucaklamasý gibi güzellikleri görmemiz

1129) portalinde zemini süslü celî sülüs kullanýlmýþtýr.

mümkün deðildir. Bu dönemde yazýlan kûfî yazýlar celî

Burada dik harfler oldukça uzun ve harfler küttür. Milâdî

sülüse göre daha baþarýlý sayýlabilir.49

1253 yýlýnda I. Alaaddin Keykubad'ýn kýzý Hond Hatun

Orta Asya’da Hâkim Tirmizî Türbesi’nde bulunan

tarafýndan inþa olunan Erzurum Çifte Minareli Medresesi

celî yazýlar çok baþarýlý, istif ve harfler mükemmeldir. Dik

yazýlarý da celî sülüs ile olup zemininde kývrýk dallý motifler

harfler dengeli bir þekilde daðýtýlmýþ diðer harflerin

bulunmaktadýr. Yazýlar o dönemin özelliðini

daðýlýmýnda da çok baþarýlý olunmuþtur. XIV. yüzyýla ait

aksettirmektedir. Anadolu Selçuklularý döneminden Konya

olan bu mezarýn yazýlarýndaki baþarý Osmanlý’da ancak

Sýrçalý Medrese (m. 1242), yine ayný dönemden Divriði

XVI. yüzyýlda yakalanabilmiþtir.

Sitti Melîk Türbesi (m. 1195) portali, Divriði Ulu Camii (m.

Semerkand, Bibi Haným Camii’nin gerek çini üzeri

1229) inþâ kitabesi yazýlarýnda celî sülüs zemini kývrýmdal

gerek taþ üzerine mahkûk celî yazýlarýnýn harfleri tenâsüb

rûmî ve geometrik desenlerle süslüdür. Aksaray Sultan

olarak oldukça baþarýlý ve canlýdýrlar. XV. yüzyýl baþlarýna

Haný portali (m. 1229), Konya Ýnce Minareli Medrese (m.

46- Suut Kemal YETKÝN, Ýslâm Mimarisi, Ankara, Ankara Üniversitesi Ýlâhiyat Fakültesi, Türk ve Ýslâm Sanatlarý Tarihi Enstitüsü Yayýnlarý: 2, Ankara, 1959, s. 144. 47- YETKÝN, a. g. e. , 146-147. 48- YETKÝN, a. g. e. , 212. 49- Bazý müellifler, bu dönemdeki celî sülüslere “neshî” adýný vermiþlerdir ki, bu isimlendirme yanlýþtýr. Zirâ bu yazýlarýn üslûp ve kaide açýsýndan böyle isimlendirilmesi mümkün deðildir. Bkz. A. Survey of Persian Art, London, 1939, s. 1770-1774; Semra ÖGEL, Anadolu Selçuklularý’nýn Taþ Tezyînâtý, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987, s. 89-90.

1258) portali ve Konya Karatay Medresesi (m. 1251- 1252) yazýlarý örgülü kûfî ve ma'kýlî yazý kullanýlmýþtýr. Kubbe kasnaðýnda kullanýlan kûfî, o zamana kadar görülen yazýlardan farklýlýk göstermektedir. Tercan, Mama Hatun Kümbeti, Selçuklular’ýn bir kolu olan Saltuklular’dan kalma

17

HAT SAN’ATI

Resim 10- Ali b. Yahyâ Sûfi’nin Topkapý Sarayý Bâb-ý Hümâyûn üzerindeki celî sülüs Müsennâ kitabesi; Tuðra Sultan II. Mahmud’a ait olup, Hattat Râkým tarafýndan çekilmiþtir.

ait olan bu yazýlarda, istifteki çizgi uyumu zamanýna göre

celî sülüse terk etmiþtir.50

dikkat çekici seviyededir. Kûfî yazýnýn mimarî eserlerde kullanýmý Anadolu

1. 2. OSMANLI YAZI SANATI’NDA EKOLLER

Selçuklularý’na kadar devam etmiþ, Osmanlý’da Fatih devrine kadar da zaman zaman süs unsuru olarak kullanýlmýþ,

Ýslâm yazý sanatý en hýzlý geliþmeyi Osmanlý hat

Fatih devrinden sonra kûfi yazý bu alanda yerini tamamen

50- Alparslan, Beþerî Bilimler Dergisi, 2-3.

18

HAT SAN’ATI

Resim 11- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan celî sülüs hatla yazýlan Ýstanbul Davud Paþa Camii kitâbesi.

mektebinde yaþamýþtýr. Özellikle Fatih Sultan Mehmed

halâvetini görmek mümkündür. Bâb-ý hümâyun

döneminden itibaren, yazý sanatýnda ekoller geliþmiþ ve

kitabelerinin istifi çok girift ve baþarýlýdýr; özellikle müsennâ

yaklaþýk her yüz yýlda bir geliþme yaþanmýþtýr.

âyet, istif olarak mükemmeldir.

Osmanlý döneminde yazýda görülen ilk ciddi geliþme

Müsennâ yazýnýn alt kýsmýnda bulunan tarih kitâbesi,

hattat Yahya Sûfi51 ve oðlu Ali b. Yahya Sûfi52 ile görülür.

girift istifi ve devrine göre harflerin yapýlarýndaki güzellik

Yahya Sûfi’nin Fatih Camii avlu pencerelerinde iç ve dýþ

dikkat çekmektedir. Kitabe harf yapýsý ve istifi ile bütünüyle

kýsmýnda bulunan yazýlar incelendiðinde, harflerin hareke

deðerlendirildiðinde, Râkým öncesi mükemmel bir örnek

ve süs iþaretlerinden arýndýrýlmýþ hâli göze çarpar. Ancak

olarak kabul edilebilir. Ayný dönemde sülüs ve nesih

harflerde istenen olgunluk henüz yoktur. Harfler satýh

yazýda Yâkut el-Musta’sýmî üslûbu hâkimdir.

üzerine dengeli bir biçimde yayýlmýþ durumdadýr. Dik

Fatih döneminden sonra temelleri II. Bâyezid’in

harfler, özellikle Fatih Camii avlu pencereleri iç taraftaki

valiliði döneminde Amasya’da atýlan aklâm-ý sitte’deki

yazýlarda uzunca ve hâlâ küt bir haldedir. Bu dönemin

uyanýþ, II. Bâyezid’in padiþah olmasý ve Þeyh Hamdullah’ýn

belirgin bir özelliði, dik harflerin üzerinde satýr halinde kûfi

Ýstanbul’a gelmesiyle hýz kazanmýþ ve aklâm-ý sitte’de

yazý bulunmaktadýr. Ayný özelliði, hattatý belli olmayan

yeni bir devre baþlamýþtýr. Bu dönemde özellikle sülüs ve

Çinili Köþk yazýlarýnda da görmekteyiz. Yalnýz burada üst

nesih yazý büyük bir geliþme dönemine girmiþtir.

kýsýmda bulunan yazýlar muhakkak hattý iledir. 53

1. 2. 1. Þeyh Hamdullah Hayatý ve Ekolü

Ali b. Yahyâ Sûfi’nin yazýlarý, Fatih Camii kitabesinde

Osmanlý Hat Ekolü’nün kurucusu olan Þeyh

harfler satýra nisbeten yayýlmakla beraber, dik harflerin yer yer kümelendiði görülmektedir. Kitabe hareke çok

51- Yahya Sûfî: Edirnelidir. Abdullah Sayrafî’yi taklit etmiþtir. 882/1477’de vefat etmiþtir. Fatih Camii þadýrvanlý avlusunda pencere üstü Fatiha sûresi kendisinindir. (bkz. Nefeszâde, 46; Suyolcuzâde, 43; Mustakimzâde, 583584; Ekrem Hakký AYVERDÝ, Fatih Devri Hattatlarý, 49-50; Rado, 46.) 52- Ali b. Yahya Sûfî: Yahya Sûfî’nin oðludur. Fatih devri hattatlarýndan olup özellikle celî sülüs ve müsennâ yazýda üstat idi. Celî sülüs’te açtýðý çýðýr Râkým’a kadar devam etmiþtir. Yazýlarýnda harflerin tenâsübü, terkibin mükemmeliyeti ve harflerin satýra diziliþteki baþarýsý, hemen fark edilir. (bkz. Nefeszâde, 47; Suyolcuzâde, 83; Mustakimzâde, 333; Ayverdi, a. g. e., 16-21; Rado, 46.) 53- Fatih Camii ve Çinili Köþk yazýlarý için bkz. Tahsin Öz, Topkapý Sarayý’nda Fatih Sultan Mehmet II.’ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953, s. 13-15 (Resim 27) ; Abdülhamit Tüfekçioðlu, Erken Devir Osmanlý Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, s. 360-363. 54- Hicr Sûresi, 45-48. 55- Saff Sûresi, 13. 56- Alparslan, Beþerî Bilimler, 7; (Kitâbeler ve okunuþlarý ile ilgili bkz. Abdurrahman

az, tezyinî iþaretler ise yok denecek kadardýr. Bu kitabede baþarýlý olmasa da istif denemesine giriþilmiþtir. Ali Sûfî’nin, sekiz yýl sonra yazdýðý, Topkapý Sarayý Bâb-ý hümâyun kitabesi, kitabe üstü müsennâ âyet,54 sað kapý yuvasýndaki âyet55 ile sol kapý yuvasýndaki “ketebe” yazýlarý þüphesiz Râkým’a kadar celî sülüsün en güzel örnekleri olarak kabul edilmektedir.56 Bu kitabelerde, harf yapýsý olarak çok mükemmel bir seviye yakalanmýþtýr. Fatih Camii kitabesine göre harflerde kalem hakkýnýn

19

HAT SAN’ATI

Resim 12- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan nesih hatla yazýlan Kur’an-ý Kerîm. (TSMK-YG 913)

20

HAT SAN’ATI

Resim 13- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan celî sülüs hatla yazýlan Ýstanbul Sultanahmed Fîruzaða Camii kitâbesi.

Hamdullah, 1429 yýlýnda Amasya’da dünyaya geldi. Babasý,

ekolündeki öncülüðünden dolayý kendisine “kýblettü’l-

Buhâra Türklerinden olan ve Amasya’ya göç eden Mustafa

küttâb, hattatlarýn öncüsü”; “kýdvetü ehli’l-hatt, hattatlarýn

Dede’dir. Babasý ayný zamanda Sühreverdiyye tarikatinin

baþý” gibi sýfatlar verilmiþtir.57

þeyhidir. Þeyh Hamdullah, imzalarýnda daima babasýna

Þeyh Hamdullah Amasya’da ilim tahsili yanýnda,

izafeten “ibnu’þ-þeyh” sýfatýný kullanmýþtýr. Þeyh

Hayreddin Mar’aþî’den Yâkut yolunda aklâm-ý sitte’yi meþk

Hamdullah’ýn isminin baþýnda bulunan þeyh sýfatý, Okçuluk

etmiþtir.58 Yâkut el-Musta’sýmî yazýlarý üzerinde uzun

Tekkesi Þeyhi olduðundan verilmiþtir. Osmanlý yazý

süren çalýþmalar yaptý. Þeyh Hamdullah yazýlarý incelendiði zaman, Yâkut harflerinin en güzellerini alarak ekolünü oluþturduðu görülür.59 Amasya’da vali olan II. Bayezid ile dostluk kurdu ve ona hat dersleri verdi. II. Bayezid tahta çýktýktan kýsa bir süre sonra Þeyh de Ýstanbul’a gelerek Saray’a intisap etti. Þeyh’in sanat hayatýndaki gerçek terakkî Ýstanbul’a geliþinden sonra baþlamýþtýr.60 Padiþah kendisine, yazý yazarken hokkasýný tutacak kadar ilgi göstermiþ ve kendisini devamlý desteklemiþtir. Þeyh Hamdullah’ýn kaynaklarda, ömrü boyunca 47 Kur’ân-ý Kerîm, sayýsýz en’âm ve Kur’an cüzü yazdýðý kaydedilmiþtir. Ýstanbul Bâyezid, Sultanahmed Firuzaða, Davud Paþa Edirne Bâyezid Camii celî sülüs kitabeleri Þeyh ÞEREF, “Topkapý Sarayý Humâyunu”, TOEM, 1 Kanûn-i evvel 1326, cüz, 5, s. 174; Ekrem Hakký AYVERDÝ, Fatih Devri Mimarîsi, Ýstanbul Fetih Cemiyeti Neþriyatý, Ýstanbul, 1953, s. 143, 146, 150, 303, 310, 315.) 57- Süleyman Sa'deddin, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1928, s. 185 58- Tuhfe-i Hattâtîn, 58; Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, s. 6; M. Uður Derman. Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San’atý, Ýstanbul, IRCICA, 1992, s. 191; Muhittin Serin. Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyâtý, 1992, s. 28 59- Serin, Þeyh Hamdullah, 28 60- Derman, ÝKMHS, 191

Resim 14- Þeyh Hamdullah’ýn Karacaahmed 8. adada bulunan Kabir Kitabesi.

21

HAT SAN’ATI Hamdullah hattý iledir.61 Sultan II. Bâyezid, Þeyh Hamdullah’tan Yâkut üslûbu dýþýnda bir tavýr geliþtirmesini arzu etmiþ, ayrýca kendisine Saray hazinesinde bulunan Yâkut yazýlarýný vermiþtir. Uzun araþtýrmalardan sonra Þeyh, Yâkut’un yazýlarýndan seçmeler yaparak Osmanlý Hat Mektebi’nin temellerini atmýþtýr.62 Þeyh Hamdullah ile birlikte Mushaf yazýmýnda reyhâni hat yerine nesih yazý kullanýlmýþtýr. Yâkut mektebinde Mushaf kitabetinde aklâm-ý sitte’nin karýþýk olarak kullanýmý da terk edilerek sadece nesih yazýya öncelik verilmiþtir. Aklâm-ý sitte, Þeyh Hamdullah mektebi ile olgunluk kazanmýþ, koltuklu kýt’a yazýmý da Þeyh Hamdullah ile baþlamýþtýr. Þeyh Hamdullah nesih yazýda, Yâkut’taki durgunluk ve donukluðu kaldýrarak, canlýlýk ve kývraklýk getirmiþtir. Harflerin yapýsýna büyük deðiþiklik getirmiþ, harflerin satýra oturuþu düzelmiþtir. Hareke ve harfler birbirleri ile uyumlu hâle gelmiþlerdir. Yazý bütünüyle uyumlu bir hüviyet kazanmýþtýr.63 Þeyh Hamdullah mektebinde aklâm-ý sitte’de gösterilen baþarý, maalesef celîde gösterilememiþtir. Harfler

Resim 15- Hattat Karahisari hattýyla sülüs karalama.

hâlâ küt ve basit, istif de karýþýktýr. Yine de celi ile yazdýðý

giyimli, nur yüzlü, Arapça ve Farsça’ya vâkýf, üç dille þiir

kitabeler, celi sülüs yazýnýn tarihi geliþimi içerinde önemli

söyleyebilecek kadar kültürlü bir zat olduðundan bahsedilir.

bir yere sahiptir.

Çocuðu olmadýðýndan, yazý talebesi ve kendinden sonra yolunu devam ettiren Hasan Çelebi’yi evlatlýk almýþtýr. H.

1520 yýlýnda vefat eden Þeyh Hamdullah’ýn cenâze

963/ 1556 yýlýnda doksan yaþlarý civarýnda vefat etmiþ,

namazýný, devrin Þeyhülislâmý Zenbilli Ali Efendi Ayasofya

Sütlüce’de Ýshak Cemâleddin Halvetî’nin yanýna

Camii’nde kýldýrmýþtýr. Þeyh Hamdullah, Üsküdar

gömülmüþtür.64

Karacaahmed Mezarlýðý’na defnedilmiþtir. Kabri hâlâ ziyaret

Þeyh Hamdullah’tan sonra Kanuni döneminde hattat

edilmektedir.

Karahisâri tarafýndan Yâkut ekolüne dönüþ görülmüþtür.

1. 2. 2. Hattat Ahmed Karahisâri ve Ekolü

Karahisâri, aklâm-ý sitte’de Yâkut ekolüne yeni bir güzellik

Doðum tarihi kesin olarak bilinmeyen Ahmed

kazandýrmýþtýr. Fakat, geliþen Þeyh ekolü karþýsýnda

Þemseddin Karahisâri’nin, Afyon’da doðduðu imzalarýndan

tutunamayarak kendisinden bir nesil sonra terkedilmiþtir.

anlaþýlmaktadýr. Yazýlarýna attýðý imzalarýnda Esedullâhi

61- Muhittin Serin, Þeyh’in 30 Mushaf, 50 En’am-ý þerîf ve cüz, 121 murakaa ve kýt’a, 8 ilmî eser ve altý duâ mecmuasýný tespit etmiþtir. Bkz. Serin, Þeyh Hamdullah, 79-186. 62- Konu ile ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Nefeszâde Ýbrahim Efendi. Gülzâr-ý Savâb, Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1939, s. 48; Tuhfe-i Hattâtîn, 185-186; Melek Celâl, Þeyh Hamdullah, 9. 63- Yâkût yazýsý ile Þeyh Hamdullah yazýsýnýn geniþ mukayesesi için bkz. Serin, Þeyh Hamdullah, 36-42 64- Ahmed Karahisârî’nin hayatýyla ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Menâkýb-ý Hünerverân, 25; Nefeszâde, 59-60; Suyolcuzâde, 9-10; Habib, Hat ve Hattâtân, 84-86; A. Süheyl ÜNVER, Hattat Ahmet Karahisari, Ýstanbul, 1964, 13 s.+ 7

Kirmâni’nin talebesi olduðunu kaydetmiþtir. Esedullahi Kirmâni, Yâkut ekolüne baðlý bir hattattýr. Karahisâri, Þeyh Hamdullah’ýn yazý talebelerinden Ýshak Cemâleddin Halvetî’ye intisab ederek tasavvuf yoluna da girmiþtir. Kaynaklarda uzun boylu, zayýf yapýlý ve temiz

22

HAT SAN’ATI

Resim 16- Hattat Karahisari tarafýndan muhakkak ve reyhani hatlarýyla yazýlan mushaf. (TSMK-H.5)

Karahisâri’nin özellikle celî sülüste terkip kabiliyeti

yazýda istif ve terkip bakýmýndan Þeyh Hamdullah’tan

vardýr. Þeyh Hamdullah’da harf mükemmeliyeti yanýnda

ileridir.65

Karahisâri’deki terkip mükemmeliyeti de olsaydý, Râkým’la

65- Ali ALPARSLAN. Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi Yayýnlarý, 1999, s. 56.

yakalanan geliþme daha erken olabilirdi. Karahisâri, celî

23

HAT SAN’ATI

Resim 17- Kaynaklarda, inþâ edildiðinde Karahisârî tarafýndan yazýldýðý bahsedilen Süleymaniye Camii kubbe yazýsý, Sultan Abdülmecid zamanýndaki Fossati tamirinde Hattat Abdülfettah Efendi’ye yazdýrýlmýþtýr. Resimde görülen kubbe yazýsý Hattat Abdülfettah Efendi’ye aittir.

Resim 18- Hattat Karahisârî talebesi Hasan Çelebi tarafýndan celî sülüs hat ile yazýlan Süleymaniye Camii kitâbesi.

Karahisari’nin müze, kütüphane ve özel

harflerdeki metin tavýrlar dikkat çekmektedir.67 Topkapý

koleksiyonlarda eserleri mevcuttur. Kaynaklara göre

Sarayý Kütüphânesi Hýrka-i Saadet Dairesi’nde 5 numarada

Süleymaniye Camii kubbe yazýsý ve külliyenin mutfak

kayýtlý büyük boy Mushaf onun sanatýný aksettiren önemli

yazýsý Karahisârî’nindir. Fakat, Süleymaniye kubbe yazýsý 66- Süleymâniye Camii yazýlarý için bkz. M. Uður Derman, “Süleymaniye Camii’nde Hat Sanatý”, Mimarî Mirasýn Bugünü. Ýstanbul, IRCICA, 1996, S. 303-305. 67- Karahisâri’nin bu eseri için bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 56; ayný eserde (s. 56) Karahisâri’nin sanatý için yazýlan þu satýrlar dikkat çekicidir: “… Ahmed Karahisârî, aklâm-ý sitte’de Yâkut-ý Musta’sýmî ekolünü, Ýstanbul’da yeniden, fakat ondan kat kat güzel bir noktaya ulaþtýrarak yaþatan ve onu lâyýkýyla temsil eden büyük bir sanatkâdýr. Bu yüzden, onun sanatýný temsil ettiði ekolün estetik anlayýþý içinde mütâlaa etmek îcâb eder. Sülüs yazýlarýnda ciddî ve azametli; muhakkak yazýlarýnda da âbidevî bir duruþ ve görünüþ sezilir. Hattâ sülüs ve celî yazýda istif ve terkip bakýmýndan Þeyh Hamdullah’tan ileridedir.

Fossati’nin XIX. asýrdaki restorasyonunda hattat Abdülfettah Efendi tarafýndan, Râkým üslûbunda yeniden yazýlmýþtýr.66 Ýstanbul Türk- Ýslâm Eserleri Müzesi’nde bulunan bir En’am’daki müselsel besmele ve kûfi kompozisyon Karahisâri’nin sanattaki farklý konumuna iþaret etmektedir. Özellikle müselsel besmeledeki duruþ güzelliðiyle birlikte

24

HAT SAN’ATI

Resim 19- Hattat Hâfýz Osman Efendi’ye ait sülüs nesih bir kýt’a. (TSMK-GY 146 6a)

bir þâheserdir.68 Kaynaklarda, Sinan Türbesi yazýlarý

Hâfýz Osman Efendi, Þeyh Hamdullah yazý ekolünün

Karahisârî’ye atfedilirse de tarih olarak mümkün deðildir.

incelîklerini öðrenmek için Nefeszâde Seyyid Ýsmâil

Zira, Sinan, Karahisârî’den 32 yýl sonra vefat etmiþtir. Kezâ,

Efendi’den71 yeniden meþke baþladý. Bu meþkle, Þeyh

Piyale Paþa Camii kapýlarý dýþýndaki yazýlarýn da Karahisârî’ye

vadisinin bütün özelliklerini öðrendi ve h. 1090/1678’den

ait olmasý mümkün deðildir. Zira, bu cami hattatýn

68- Bu Kur’an’ýn Kültür Bakanlýðý tarafýndan 2000 ve 2003 yýlý olmak üzere iki defa týpký basýmý yapýlmýþtýr. 69- Tarihte hattat olarak adý geçen üç Derviþ Ali vardýr. Bunlar sýrasýyla; I. Derviþ Ali (ö. 1084/1673) ünlü hattat Hâfýz Osman (1642-1698)’ýn hocasýdýr. (bkz. Suyolcuzâde Mehmed Necib, Devhatü’l-Küttâb, Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi, 1942, s. 49; Müstakimzâde, 336; Derman, DÝA, IX, 191, 192); II. Derviþ Ali (ö. 1128/1716), I. Derviþ Ali’den ayýrmak için “Anbârizâde” veya “Ýmam Derviþ Ali” diye de bilinir. (bkz. Suyolcuzâde, 50; Mustakimzâde, 338; Rado, 123; Derman, DÝA, IX, 192); III. Derviþ Ali (ö. 1200/1786), Hüseyin Hablî’nin talebesidir. Kalenderhâne Camii imam-hatipliðini de yaptý. Râkým kendisinden meþketmiþtir. Râkým’ýn bir devir nesih yazýlarý kendisine benzer. (bkz. Mustakimzâde, 340; Derman, DÝA, IX, 192-193.) 70- Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi: H. 1028/1619 tarihinde dünyaya geldi. Eyüp’te doðduðu için “Eyyûbî”, Suyolcu Ömer Aða’nýn oðlu olduðu için de “Suyolcuzâde” lâkabýyla anýlmaktadýr. Davhatü’l-küttâb müellifi Suyolcuzâde Mehmed Necîb Efendi’nin büyükbabasýdýr. Baþlangýçta Dede ismiyle bilinen bir hattattan ders almýþtýr. Bu zâtýn vefatý ile I. Derviþ Ali’den aklâm-ý sitte meþkederek icâzetnâme almýþtýr. Sultan IV. Mehmed devrinin seçkin hattatlarýndandýr. Suyolcuzâde, Þeyh Hamdullah Mektebi’nin son halkasý olarak kabul edilir; zîra yetiþtirdiði Hâfýz Osman yeni bir mektebin sahibi olmuþtur. Yetiþtirdiði en önemli talebeleri; Hâfýz Osman (1642-1698), Hocazâde Mehmed (ö. 1695), Câbizâde Abdullah (ö. 1736)’týr. Elli kadar mushaf, yüz kadar en’am yazdýðý rivâyet olunur. 1097/1686 tarihinde vefat ederek Eyüpsultan’da topraða verildi. Mezarý tahrip olunca, mezartaþý kitâbesi Ýstanbul Türk ve Ýslâm Eserleri Müzesi’nde muhafaza altýna alýndý. Daha geniþ bilgi için bkz: Suyolcuzâde, 73; Mustakimzâde, 536-537; M. Uður Derman, “Hattat Suyolcuzâde Eyyûbî, Mustafa Efendi”, Yeþilay, sy. 413 (Nisan 1968) s. 18-20; Rado, 104; Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, ; Dere, Hâfýz Osman Efendi, Yüksek Lisans Tezi. 71- Nefeszâde Ýsmail Efendi: Ýstanbulludur; Nefeszâde olarak bilinir. “Gülzâr-ý Savâb” müellifi Nefeszâde Seyyid Ýbrahim Efendi’nin akrabasýdýr. Sülüs ve nesih yazýyý Halid Erzurûmî’den meþketmiþtir. Þeyh Hamdullah vâdisinde

vefatýndan 21 yýl sonra yapýlmýþtýr. Talebeleri arasýnda Hasan Çelebi (ö. 1594’ten sonra), Ferhad Paþa (ö. 1574) ve Derviþ Mehmed (ö. 1591) sayýlabilir. 1. 2. 3. Hattat Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü Hattat Hâfýz Osman Efendi h. 1052/1642 yýlýnda Ýstanbul Haseki’de dünyaya gelmiþtir. Babasý, Haseki Sultan Camii müezzini Ali Efendi’dir. Küçük yaþta Kur’ân-ý Kerim’i ezberlediði için kendisine “hâfýz” lakabý verilmiþtir. Köprülü Fâzýl Ahmed Paþa (1637-1691) himâyesinde öðrenim görmüþ ve bu esnada yazýya ilgi duymuþtur. Yazýyý, önce I. Derviþ Ali’den69 meþk etmiþtir. Derviþ Ali, o sýralar çok yaþlý olduðundan, bu kabiliyetli genci, önde gelen talebelerinden olan Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi Efendi’ye70 gönderdi. Hâfýz Osman, Suyolcuzâde’ den h. 1070/1686 tarihinde, on sekiz yaþýnda icâzet aldý.

25

HAT SAN’ATI

Resim 20- Hattat Hâfýz Osman Efendi’nin ilk hocasý I. Derviþ Ali’nin sülüs nesih bir kýt’asý.

sonra tamamen Þeyh Hamdullah üslûbunda yazmaya

geçiren Hâfýz Osman, tedavi sonucu rahatsýzlýðý hafif

baþladý. Þeyh Hamdullah üslûbunu elde etmek için, onun

geçirmiþ, fakat bu durum yazýlarýna olumsuz tesirde

eserlerini tetkik ettiði gibi, Saray’da bulunan bir Þeyh

bulunmuþtur.76 Hastalýðý esnasýnda, kalem açma hizmetini

mushafýný da takliden yazmýþtýr.72 Sultan II. Mustafa, Hâfýz

talebesi Çinicizâde Abdurrahman Efendi77 görmüþtür.78

Osman Efendi’ye çok hürmet gösterir; yazý yazarken

Ömrünün sonlarýnda Silahtar’da oturmuþtur.

hokkasýný tutardý. Bir ders esnasýnda Padiþah “Artýk Hâfýz

Hâfýz Osman Efendi, genç denilebilecek bir yaþta,

Osman gibi bir hattat yetiþmez” deyince, Hâfýz Osman

elli sekiz yaþýnda 29 Cemâziyelevvel 1110/ 3 Aralýk 1698

Efendi’nin “Efendimiz gibi hocasýna hokka tutan padiþahlar

tarihinde vefat etmiþtir. Kabri, Kocamustafapaþa Sümbül

geldikçe, daha çok Hâfýz Osman’lar yetiþir hünkârým”

Efendi Camii haziresindedir.

cevabýný verdiði çok meþhurdur.73

1. 2. 3. 1. San’atý

Bir gün hocasý Suyolcuzâde ile Sadrazam Fâzýl Ahmed Paþa (1635-1676)’nýn bulunduðu bir mecliste

Hâfýz Osman Efendi kendi üslûbunu yakalamak için

sadrazam, Hâfýz Osman’dan bir Mushaf yazmasýný ister;

önce, Þeyh vadisinde yazan bu mektebin önemli isimleri

bu arada hocasýnýn kim olduðunu sorar. Hâfýz Osman,

I. Derviþ Ali, Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi ve Nefeszâde

hocasý Suyolcuzâde’yi iþaret ederek “Efendi hazretlerinden

Ýsmail Efendi’den ders almýþ; Þeyh yazýlarý üzerinde uzun

me’zûnum” cevabýný verir. Bu cevaptan çok mütehassis

çalýþmalarda bulunmuþtur. Hâfýz Osman yazýlarýnda bulunan

olan Suyolcuzâde, dýþarý çýktýklarýnda talebesinin alnýndan

özellikler yer yer Þeyh Hamdullah yazýlarýnda mevcuttur.

öper ve ona hayýr dua eder.74 Yine karlý bir kýþ günü,

Hâfýz’ýn yaptýðý bu özelliklerin yazýlarýnda karar bulmasýdýr.

Haseki’den Eyüpsultan’a yalýnayak derse gitmesi, hocasýnýn

rakipsiz olduðu bilinmektedir. H. 1090/1679 tarihinde vefat etmiþtir. Bkz. Tuhfe-i Hattâtîn, 129; Rado, 102. 72- M. Uður Derman, “Hâfýz Osman”, DÝA, c. XV, s. 99 73- Derman, DÝA, 98 74- Tuhfe-i Hattâtîn, 301-302. 75- Tuhfe-i Hattâtîn, 302. 76- Tuhfe-i Hattâtîn, 303 77- Çinicizâde Abdurrahman Efendi: Ýstanbulludur. Sülüs ve nesih yazýyý Ramazan Efendi’den öðrenmiþ ve ondan icâzet almýþtýr. Gubârî yazý yazmýþtýr. Padiþahýn mevlidhanlýðýný yapmýþtýr. Derviþ tabiatlý olduðu rivayet edilir. H. 1137/1724 yýlýnda vefat etmiþtir. Tuhfe-i hattâtîn, 253-254; Çýð, Hattat Hâfýz Osman Efendi, 7; Rado, 131. 78- Tuhfe-i Hattâtîn, 303

takdir ve sevgisini kazanmasýna vesile olmuþtur. Aðakapýlý Ýsmail Efendi’nin “Hüsn-i hattý biz bildik, Osman Efendimiz yazdý” sözü çok meþhur olmuþtur.75 Sünbüliye tarikatine intisablý olan Hâfýz Osman, Sümbül Efendi Dergâhý þeyhi Seyyid Alaaddin Efendi’den mânevi eðitim almýþtýr. Ölümünden üç yýl kadar önce felç

26

HAT SAN’ATI

Resim 21- Hattat Hâfýz Osman hattýyla bir hilye-i þerif, (Sadberk Haným Müzesi 11671 Y12).

Padiþah hattatý olunca, Þeyh üslûbunu daha iyi elde

ulaþtýrmýþtýr. Þeyh Hamdullah’tan Hâfýz Osman’a kadar

edebilmek maksadýyla, Topkapý Sarayý’nda bulunan Þeyh

gelen hoca silsilesi þöyledir: Þeyh Hamdullah, Þükrullah

Hamdullah mushafýndan taklid sahifeler yazmýþtýr. Bir

Halîfe, Pir Mehmed Dede, Hasan Üsküdâri, Halid Erzurûmi,

manada, klâsik yoldan, Þeyh Hamdullah yolundan

II. Derviþ Ali ve Mustafa Eyyûbi.79

ayrýlmadan sülüs ve nesih yazýyý kemâl noktasýna

79- A. Süheyl Ünver. Hattat Hâfýz Osman, Ýstanbul, 1967, s. 7

27

HAT SAN’ATI

Resim 22- Hattat Hâfýz Osman hattýyla nesih En’am-ý Þerîf (Ömer Faruk Dere Fotoðraf Arþivi).

Hâfýz Osman ile Þeyh Hamdullah yazýlarý

düþürülerek harfe hareket verilmiþtir.

karþýlaþtýrýldýðýnda þunlar söylenebilir:80

7- Hâfýz Osman, ortada ve sonda yazýlan “ayýn” harfinin ortasýný devamlý kapalý yazmýþtýr.

1- Dik harfler devamlý olarak satýra yarým nokta sola meyilli yazýlmýþtýr.

8- Hâfýz Osman’da “vav”, “fe” ve “kaf” harflerinin baþ kýsmý öne eðik durumdadýr.

2- “Rý” ve “vav” gibi bülbül týrnaðý bulunan harflerin týrnaklarýnýn yukarý olan aþýrý meyilleri törpülenmiþtir.

9- Þeyh Hamdullah keþîdeyi çok kullanmýþken,

3- Ayýn harfinin baþ kýsmýnýn sola olan düþüklüðü

Hâfýz fazlaca kullanmamýþtýr.

düzeltilmiþtir.

10- Þeyh Hamdullah nesih yazýda kapalý cezm hiç

4- Lafza-i celâl’de sondaki “he” harfi küçüldüðü

kullanmamýþtýr.

gibi, “he” harfinden önceki “lam” harfinin açýklýðý artmýþ

11- Hâfýz Osman harfleri, Þeyh Hamdullah harflerine

ve yukarý çýkýþ daha narin bir hâl almýþtýr.

nazaran daha küçüktür.

5- Ýsm-i Nebi yazýmýnda “ha” harfinden “mim”

Hâfýz Osman Efendi, sanat vadisinde ilerleyiþ

harfine geçiþte Þeyh’te bulunan açýklýk Hâfýz’da kapanmýþ,

serüvenini bizzat kendisi kaleme almýþtýr. Burada, Þeyh

ikinci mim harfi de küçülerek, isim daha narin bir hâl

Hamdullah’a olan hayranlýðýný ve çalýþma gayretini

kazanmýþtýr. 6- “Sin” harfinin ikinci dendaný yarým cezim aþaðý

80- Daha geniþ bilgi için bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 38-50.

28

HAT SAN’ATI

Resim 23- Hattat Hâfýz Osman hattýyla sülüs nesih bir kýt’a. (TÝEM, 2469)

görmekteyiz. Hâfýz Osman’ýn nesih hatla yazdýðý ve Topkapý

Allah’ýn kullarýnýn en zayýfý ve bu isme en az lâyýk

Sarayý’nda olan bu belge Arapçadýr ve tercümesi þöyledir:

olana Kur’an hâfýzý Osman”81

“Benim yazýma dikkatlice ve insafla bakan kiþi!

Hattat Hâfýz Osman Efendi, sülüs, nesih, muhakkak,

Allah binlerce, binlerle merhamet etsin. Þunu bil ki ben,

reyhâni ve tevkiî (rikaa) yazý çeþitleriyle eser vermiþtir.

ilâhi lütûflara mahzar olmuþ ve ‘Ýbnu’þ-þeyh’ olarak bilinen

Sülüs’leri, ileride celî sülüste büyük atýlým yapacak olan

Hamdullah’ýn zamanýna ulaþamadým. Onun yanýna gidip

Mustafa Râkým (1758-1826)’a örnek olan Hâfýz Osman, celî

gelerek bu güzel san’atý nasýl öðrettiðini göremedim. Onun

sülüsle de eser vermiþtir.82 Bugün, kolaylýkla görülebilecek

terbiyesinden geçme mertebesine de nâil olamadým. Fakat

Üsküdar Doðancýlar Þehit Süleyman Paþa Camii çeþmesi

birçok latîf kýt’asýný toplayarak onlar üzerinde mütâlaalar

kitabesi ile Karacaahmed Mezarlýðý’nda Siyavuþ Paþa

yaptým ve ondan nakiller yapmaya kendimi mecbur

mezartaþý Hâfýz Osman’ýndýr.83

gördüm. Gece gündüz çalýþarak, sonsuz ilim ve kudret

Hâfýz Osman’ýn sanatýnýn en parlak yýllarý 1678-

sahibi olan Allah’ýn yardýmý ile bu seviyeye ulaþtým.

81- TSMK - EH. 2213; Ayrýca bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 27-28. 82- Hâfýz Osman’ýn, Hattat Mustafa Râkým’a tesiri hakkýnda geniþ bilgi için bkz. Süleyman Berk. Hattat Mustafa Râkým Efendi, Ýstanbul, Kaynak Yayýnlarý, 2003, s. 85 83- Ýmzasý bulunmayan bu eserlerin Hâfýz Osman’a aidiyeti, üstad Necmeddin Okyay’da bulunan yazma bir tarih kitabýndaki nottan naklen; M. Uður Derman, Hâfýz Osman’ýn Yazý Sanatýmýzdaki Yeri”, Hayat Mecmuasý, sy. 52 (1967), s. 9

Allah’tan, ulaþamadýðým baþka derece ve merhalelere de nâil kýlmasýný, en kalbî hislerimle niyâz ederim. Çünkü, bu çalýþmalarým gençlik yýllarýmda olmuþtur. Þimdi ise zaman þüphesiz, daha ileri safhalara ilerleme zamanýdýr.

29

HAT SAN’ATI

Resim 24- Hatat Hâfýz Osman Efendi’ye ait sülüs nesih bir kýt’a.

1688 yýllarý arasýdýr.84 Özellikle 1690 yýlýndan sonraki

Hâfýz Osman Efendi, Kur’ân-ý Kerim, En’âm-ý þerîf,

yazýlarýnda nesih harfleri küçülmüþ ve daha olgun bir hâl

Delâil-i hayrât, kýt’a, murakkaa, karalama, hilye ve kitabe

almýþtýr.85

þeklinde bir çok eser vermiþtir. Kaynaklarda, hayatý boyunca yirmi beþ Kur’an yazdýðý kayýtlýdýr. Eserleri, Ýstanbul’da

Hâfýz Osman’ýn yazýda yeni üslûp oluþturmasýndan

Topkapý Sarayý Müzesi, Türk ve Ýslâm Eserleri Müzesi,

baþka, yaptýðý diðer önemli bir yenilik, Hilye-i þerif formu

Vakýflar Hat Sanatlarý Müzesi, Süleymaniye Kütüphanesi,

oluþturmasýdýr. Hz. Peygamber’in beþerî ve ahlâki vasýflarýnýn

Ýstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, Sadberk Haným

yazýyla anlatýlma þekli olan hilyenin, bugün de en çok

Müzesi, Sakýp Sabancý Müzesi, Bursa, Türk ve Ýslâm Eserleri

kullanýlan formu, ilk defa Hâfýz Osman tarafýndan

Müzesi, Ýstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ve birçok özel

geliþtirilmiþtir.86 Baþmakam denilen kýsýmda “Besmele”,

koleksiyonda görülebilir.88

göbek kýsmýnda genellikle Hz. Ali rivayeti olan metin; bu kýsmýn dört köþesinde Hulefâ-i râþidîn (Hz. Ebûbekir, Hz.

Hâfýz Osman yazýda birçok talebe yetiþtirmiþtir.

Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali) isimleri; göbek kýsmýnýn hemen

84- Derman, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San’atý, 199; a. mlf. P Sanat Dergisi, 142. 85- Ünver. Hattat Hâfýz Osman, 6. 86- M. Uður Derman. “Yazý San’atýmýzda Hilye-i Saadet”, Ýlgi, Yýl. 13, sy. 28 (Aralýk 1979), s. 35. 87- Hilye hakkýnda geniþ bilgi için bkz. Derman. “Yazý San’atýmýzda Hilye-i Saadet”, Ýlgi, 32-39; M. Uður Derman. Türk Hat Sanatýnýn Þâheserleri. Ýstanbul, Kültür Bakanlýðý, 1982, L. 49; Ali Yardým. Peygamberimiz’in Þemâili. Ýstanbul, Damla Yayýnlarý, 1997, s. 55-60 88- Hâfýz Osman Efendi’nin talebeleri ve eserlerinin toplu listesi için bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, Talebeleri için s. 12-24, eserleri için s. 67-199.

altýnda Hz. Peygamberle ilgili bir âyet, alt kýsýmda da göbekte yazýlý metnin devamý bulunacak þekilde tasarlanan bu hilye formu, bugünkü bilgilerimize göre ilk defa Hâfýz Osman tarafýndan tasarlanmýþtýr.87

30

HAT SAN’ATI

Resim 26- Hattat Ýsmail Zühdî Efendi’ye ait bir levha. (Özel Koleksiyon)

baþka, Eyüp Defterdar’da Þah Sultan Türbesi’ndeki celî yazýlar,95 Ortaköy sýrtlarýnda talebesinden Þânizâde Atâullah

Resim 25- Hatat Hâfýz Osman En’am’ýndan bir sahife. (Özel Koleksiyon)

Efendi’nin yaptýrdýðý çeþmenin h. 1198/1784 tarihli celî

Bunlarýn içinde en çok tanýnanlarý, Yedikuleli Seyyid

kitâbesi96 ile Fatih Niþancý Camii haziresinde h. 1219/1804

Abdullah Efendi, Rodosizâde Abdullah Efendi, Ýkinci Derviþ

tarihli Hatice Haným mezartaþý kitâbesi, Ýsmail Zühdî ‘nin

Ali, Hasan-ý

Üsküdâri’dir.89

önemli eserlerindendir.

1. 2. 4. Ýsmail Zühdî Efendi ve Ekolü

1 Þevval 1221/12 Aralýk 1806 tarihinde vefat eden Ýsmâil Zühdî, Edirnekapý mezarlýðýna defnedildi. Kabir

Ordu’ya baðlý Ünye kazasýnda dünyaya geldi. Doðum

89- Hâfýz Osman Efendi’nin talebelerinin toplu listesi ve hayat hikayeleri için bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 12-24. 90- M. Uður Derman, “Hattat Ýsmail Zühdî Efendi”, Hayat Mecmuasý, sy. 49 (27 Kasým 1969), s. 26; a. mlf. “Ýsmail Zühdü, Yeni” Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi (DÝA), Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 2001, s. 125 91- Ahmed Hýfzý Efendi’nin hayatý için bkz. Mustakimzâde Süleyman Sadedin Efendi, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1928, s. 86-87; Rado, Türk Hattatlarý, 169; Devhatü’l-Küttâb, 43; Derman, ÝKMHS, 203 92- Ýbnülemin, 472; A.Süheyl Ünver. Hattat Ýsmail Zühdü Efendi, Ýstanbul 50 San’at Sever Serisi, 1, 1953, s. 1; Derman, Hayat Mecmuasý, sy. 49 (27Kasým 1969), s. 26; a. mlf. , ÝKMHS, 204; a.mlf. , DÝA, s. 125; Bu kaynaklardan Son Hattatlar s. 472’de ve Derman, ÝKMHS, 204’de 1180/1766 yýlýnda icazet aldýðý belirtilmesine raðmen, Derman, DÝA, 125’te bunun zaman olarak mümkün olamayacaðý belirtilmiþtir. Zira, belirtilen tarihten üç yýl sonra 1183 tarihinde Ýsmail Zühdî, kardeþi Mustafa Râkým’a sülüs-nesih yazýdan icazet vermiþtir; belirtilen tarihte Ýsmail Zühdî baþarýlý bir hattattýr. Yine M. Uður Derman’ýn tespitiyle, en eski eseri 1175/1761 tarihini taþýdýðýndan, bu tarihten evvel icâzet almýþ olmalýdýr. 93- Derman, Hayat Mecmuasý, 26; a. mlf. DÝA, s. 125. 94- Derman, Hayat Mecmuasý, 26 95- Eyüp Þahsultan Türbesi içerisinde bulunan paftalý celî sülüs yazýlarla ilgili bkz. Süleyman Berk, “Eyüpsultan’da Celî Sülüs Kuþak Yazýlar”, Tarihi Kültürü ve Sanatýyla V. Eyüpsultan Sempozyumu, 11-13 Mayýs 2001, s. 109-110 96- Bu çeþme ile ilgili bkz. Affan Egemen, Ýstanbul’un Çeþme ve Sebilleri, Ýstanbul, Arýtan Yayýnlarý, 1993, s. 780-781; Berk, Hattat Mustafa Râkým Efendi, 34.

tarihi belli deðildir. Genç yaþta, takriben 1750 yýllarýnda90 babasý Mehmed Kaptan tarafýndan Ýstanbul’a getirildi. Ýlim tahsili yanýnda, Ahmed Hýfzý Efendi’den91 sülüs ve nesih meþk etti. Bu arada Mehmed Emin isimli bir baþka hattattan da istifade ederek icâzetini ve “Zühdî” mahlasýný aldý. Ýcâzeti zamanýmýza kadar gelmediðinden hangi tarihte icâzetname aldýðý bilinmemektedir.92 Kendisinden önce yaþamýþ ve ayný ismi taþýyan hattat Ýsmail Zühdî (ö. 1144/1731)’den ayýrt etmek için “Yeni”, “Ýkinci” ve Zühdî-i Sâni” olarak da anýlmýþtýr.93 Sultan III. Mustafa devrinde Enderûn-i Hümâyun’a yazý hocasý oldu, vefatýna kadar bu görevde kaldý.94 Kýrk Mushaf, birçok hilye-i saadet, murakkaa, kýt’a ve levha yazdý. Bugün, müze ve özel koleksiyonlardaki eserlerinden

31

HAT SAN’ATI

Resim 27- Hattat Ýsmail Zühdî Efendi’ye ait celî sülüs bir levha. Ýmza kýsmýnda “Veli Efendi Çayýrýnda” yazýldýðý belirtilmiþtir. (Türk Petrol Vakfý Koleksiyonu)

kitâbesi, talebesi ve kardeþi Mustafa Râkým (1758- 1826)

özelliði olmuþtur.98 Ýsmail Zühdî Efendi yazýdaki üslûbuyla

tarafýndan nazmedilip yazýldý. Kabri, hat meraklýlarýnca

kendinden sonra gelen hattatlarý derinden etkilemiþtir.

hâlâ ziyaret edilmektedir.

Vakit bulduðunda mesire yerlerine giden Ýsmail

Celî’de eski tarza baðlý olan Zühdî Efendi, sülüs ve

Zühdî Efendi, buralarda boþ durmamýþ ve yazdýðý kýtalarýn

nesih yazýlarýnda, Þeyh Hamdullah ve Hâfýz Osman’dan

altýna, mekânýn adýný da kaydetmiþtir. Veliefendi Çayýrý,

sonra harf ve kelimelere zarif bir görünüþ kazandýrmýþtýr.

Sâdâbâd, Yedikule Bostaný ve Çeþme Meydaný gibi

Sülüs ve nesih yazýlarýnda Hâfýz Osman yolunu en güzel

mahallerin isimlerini belirttiði yazýlarý bulunmaktadýr. Kuþ

þekilde, Ýsmâil Zühdî geliþtirmiþtir.

formu þeklinde besmele istifi, yaþadýðý devre göre yenilik sayýlabilecek terkip ve tertipteki yazýsýdýr. 9 9

Hat sanatý tarihinde Ýsmail Zühdî Efendi’nin önemi, özellikle sülüs ve nesih yazýda, Þeyh Hamdullah ve Hâfýz

Ýsmail Zühdî Efendi’nin yazmýþ olduðu sülüs nesih

Osman’dan sonra bir atýlým gerçekleþtirmiþ olmasýdýr.

bir murakkaa, yýllar sonra 1310 yýlý Ramazan’ýnda hattat

Kendisinden evvel yaþamýþ bu iki hattatýn eserleri üzerinde

Sâmi Efendi’nin eline geçmiþtir. Murakkaa üzerinde çalýþan

uzun süre çalýþýp tetkiklerde bulunduktan sonra, beðendiði

Sâmi Efendi, celî sülüste yeni bir döneme girmiþtir.100

harf ve kelimeleri seçerek, kendi üslûbunu ortaya

97- Ünver, 50 San’at Sever Serisi, 1; Derman, Hayat Mecmuasý, 26 98- Derman, DÝA, 126; a.mlf. Sabancý Koleksiyonu, 100. 99- Topkapý Sarayý Müzesi Güzel Yazýlar Bölümü 314/40 numarada olan ve altýn mürekkebiyle iþlenen bu yazýnýn tarihi sehven h. 1013/1604 olarak atýlmýþtýr. Bkz. Derman, Hayat Mecmuasý, 26; a. mlf. DÝA, 126 100- Bu murakkaanýn Sâmi Efendi’nin eline geçiþiyle ilgili daha geniþ bilgi için bkz. M. Uður Derman, “Hattat Sâmi Efendi’nin Diþ Kirasý”, Hayat Tarih Mecmuasý, sy. 12 (Ocak 1969), s. 20-22

koymuþtur.97 Fakat sülüs ve nesih yazýda üslûbu Hâfýz Osman’a daha yakýndýr. Elinden tashihsiz harf çýkarmadaki mahareti onu, hattatlar arasýnda öne çýkaran bir diðer

32

HAT SAN’ATI

Resim 28- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Fatih Nakþýdil Türbesi avlu giriþ kapýsý üzerindeki celî sülüs kitâbesi.

Enderundaki yazý hocalýðý dolayýsýyla imzalarýnda

sülüs'te geçmiþ bütün üslûplarý silen Râkým mektebi, Sâmi

“Kâtib-i Saray-ý Sultâni”, “Hâce-i Enderûn-i Hümâyun”

Efendi’de kemâl noktasýný bulmuþtur.106 Sert ve durgun

sýfatlarýný kullanmýþtýr. 1 Þevval 1221/12 Aralýk 1806

bir üslûba sahip olan Mahmud Celâleddin mektebi, bu

tarihinde vefat eden Ýsmail Zühdî Efendi, Edirnekapý

özelliðinden dolayý Râkým mektebi karþýsýnda

kabristanýna defnedilmiþtir. Celî sülüs baþ taþý ile celî talik

tutunamamýþtýr.107

ayak taþý kardeþi hattat Mustafa Râkým Efendi tarafýndan

Sanat hayatýnda devamlý arayýþ ve yenilik içinde

yazýlmýþtýr. Manzum ayaktaþý yine kardeþi tarafýndan

olan, serbest nükteleriyle bunu yazýlarýnda gösteren Râkým,

nazmedilmiþtir.

yeni ortaya koyduðu celî üslûbunu ancak, aðabeyi ve

Ýsmâil Zûhdi ile alâkalý olarak, merhum Necmeddin

hocasý olan Ýsmâil Zühdî’nin vefatýndan sonra ortaya

Okyay ve merhum Mâcid Ayral birlikte, M. Uður Derman

çýkarmýþtýr.108 Râkým’ýn eserleri kronolojik olarak tasnif

Bey’e þu tespitte bulunmuþlardýr; “Tashihsiz olarak elinden

edildiði zaman durum açýkça görülebilir. Aðabeyinin

güzel harf çýkartmakta, Ýsmâil Zûhdi Efendi’nin geçmiþ

vefatýndan sonra, Râkým celî’sinde hýzlý bir geliþme görülür.

üstatlar içinde benzeri gelmemiþtir.101

Mustafa Râkým, celî’den baþka padiþah tuðralarýný da hat ve þekil yönünden ýslah ederek, bu konuda da

Bilinen en meþhur talebesi ayný zamanda kardeþi

“inkýlâp” yapmýþtýr. Tuðranýn harflerine kalem hakkýný

olan hattat Mustafa Râkým Efendi’dir. 1. 2. 5. Mustafa Râkým Efendi ve Ekolü

101- Derman, ÝKMHS, 204 102- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; M. Râkým Dosyasý, Derman Arþivi, Dosyada Necmeddin OKYAY’dan naklen þöyle bir not mevcut: “Bir defaya mahsus olmak üzere, mahalle mektebinde ilk yazý gösterdiðim Ahmed Cenâb Bey’in elinde bir (Hâfýz Osman Murakkaa’sý) vardý. Takdîr-i ilâhî ile onu bana bir aralýk sattý. Çýkartmýþ olduðum (Mustafa Râkým’a ait) fotoðraflarla bunu bir de karþýlaþtýrdým ki, Râkým bu murakkaadan çalýþarak tirfil’in açýk yerini dahi aynen taklit etmiþ. Hakký Bey bize gelmiþti. Bir tatbikat yaptýk, hayretlere gark oldu. Sonra Emîn (Yazýcý) ve biraderi Ömer (Vasfi) Efendi’ye bu murakkaý aldým götürdüm. Fotoðraflarý çýkarýp karþýlaþtýrdýlar. Râkým Efendi’nin yazýyý Hâfýz Osman’ýn bu meþkinden yazdýðýný görünce, ondan sonra Hâfýz Osman Efendi’ye ehemmiyet vermeye baþladýlar.” 103- Alparslan, Ýslâm Tarihi, 491- 492. 104- Ýsmail Hakký BALTACIOÐLU, Sanat, Sühulet Kütüphanesi, 1934, Ýstanbul, s. 64; Derman, ÝKMHS, 34; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 492. 105- Derman, ÝKMHS, 35. 106- Derman, TA, XIX, 58. 107- Derman, ÝKMHS, 35; Baþlangýçta Sultan Abdülmecid’in tesiriyle, Mahmûd Celaleddin mektebine tabi olan Kadýasker Mustafa Ýzzet Efendi, birgün talebesi Muhsinzâde Abdullah Bey’e, “Abdullah Bey, Abdullah Bey! Gidilecek yol Râkým yoluymuþ, biz bunu anlamakta niye gecikmiþiz?” demiþtir. (Derman, Sabancý Koleksiyonu, 120) 108- Derman, Türk Hat Sanatýnýn Þaheserleri, Lv. 22; Sâmi Efendi bu konuda, “Üstada tazim böyle olur. Bulmuþ olduðu þiveyi, olur ki gücenir diye hocasý ölünceye kadar meydana koymamýþtýr. Ondan sonra bulmuþ olduðu yolu yürütmüþtür” demiþtir. (M. Râkým Dosyasý, Derman Arþivi).

Celî sülüs’te ve tuðrada yaptýðý inkýlâpla, mektep sahibi olan Mustafa Râkým, bunu saðlayabilmek için uzun süre Hâfýz Osman yazýlarý üzerinde çalýþmýþtýr.102 Râkým’ýn yazý sanatýndaki yeri deðerlendirilirken üç hususa dikkat çekilir: 1- Celî sülüs harflerinin estetiðinde saðladýðý baþarý 2- Celî sülüs’ün istifinde saðladýðý âhenk. 3- Tuðra ölçülerinde yaptýðý estetik yenilik103 Râkým’ýn yaptýðý bu deðiþiklik ve yenilikler “inkýlâp” kelimesi ile ifade edilmiþtir.104 Celî sülüs ve tuðra, Râkým’ýn yaptýðý büyük deðiþim sebebiyle “Râkým öncesi-Râkým sonrasý” þeklinde bir ayýrýma tâbi tutulmuþtur.105 Celî

33

HAT SAN’ATI

Resim 29- Hattat Mustafa Râkým Efendi tarafýndan celî sülüs hat ile yazýlan Fatih, Nakþýdil Türbesi kuþak yazýsýndan bir bölüm.

vererek ýslah etmiþ, kürsü kýsmýnda istifi yeniden tertip

görseler pesend edip, alnýndan bûs ederlerdi. Yazdýðý

ederek kürsüye tok bir görünüm kazandýrmýþtýr.

yazýlarda sülüs kaleminden itibâren bir karýþa kadar bir kalemle yazý yazsa hüsnünü muhafaza ederdi. Bütün

Râkým’ýn, sanattaki kudretini ve yerini þu hüküm

esrâr-ý hat’ta vakýf olup, Rabb-ý Bedîin yedinde ihsân

çok güzel özetlemektedir: “Yalnýz þu kadarýný söyleyelim

eylediði perkâr-ý kudretini bir kuluna bahþ etmiþ deðildir.

ki bir Sinan, Türk mimarlýðýnda, Michelange, heykeltraþlýkta

Bundan böyle de gerçi tecelliyât-ý ilâhiyesi mahdûd

ne yapmýþsa, daha ziyâdesini Râkým yazýda yapmýþtýr.109

olmamakla berâber böyle bir zâtýn âlem-i hat’ta

Titiz bir sanatkâr olan Râkým, yaptýðý herþeyi düþünerek

yetiþmesine imkân göremem. Bu sözüme Fatih’de,

ve hesap ederek yapmýþtýr. Bu kudretteki eserler de ancak

Cihangir112 ve Tophâne’de yazdýðý celî yazýlar bürhân-ý

böyle meydana getirilebilir.110 Topkapý Sarayý Müzesi Arþivi’nde

celîdir ki, kýyâmete deðin mislini kimse vucûda bulunan111

ve

getiremeyecektir. Kaldý ki, bu abd-i fakîr pergâr-þinaslýk’da

Sultan Mahmud’a hitaben yazýldýðý anlaþýlan bir arîzada,

olan mahareti de inzimâm ederek istif meselesini de bir

Mustafa Râkým’ýn sanat kudreti þu þekilde anlatýlmaktadýr:

hatt-ý mustakîme irca’ ile üst ve altýný mýstara yerleþtirmiþtir. Þi’r u inþâ ve kitabet-i cedîdede yed-i tûlâsý cümlenin

“Benim Efendim,

müsellemidir. Rahmetullâh-i aleyhi rahmeten vâsiaten.

Buyurmuþsunuz ki, yazýlarýný Mustafa Râkým

Cenab-ý Hak turâb-ý menþûri kadar sizleri pâyidar

hazretleri gibi yazsýn. Ayâ, cihanda anýn mislini yazan

109- Ýsmail Hakký BALTACIOÐLU, “Türk Yazýlarýnýn Tetkikine Medhal”, Darü’lFünûn Ýlâhiyat Fakültesi Mecmuasý, sy. 5-6 (Haziran, 1927), s. 30. 110- Ünver, Tarih Dünyasý, 275. 111- Bu ariza TSMA.E. 1193, numarada olup 24.5 x 12 cm. ölçülerinde ve krem rengi Alikurna kaðýdýna yazýlmýþtýr. 112- 1290/1873 yýlýnda yanan eski Cihangir Camii’nde Râkým’ýn celî sülüs bir kuþaðý mevcut idi. TÝEM’deki Râkým Efendi’nin kuþak yazý kalýplarý tasnif edildiðinde, bu yazýnýn 2646 Envanter numaralý Mülk suresi yazýsý olabileceði kanaatine varýlmýþtýr. Konu ile ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Süleyman BERK, “Cihangir Camisi Yazýlarý”, AD Art Dekor, sy. 89 (Aðustos 2000), s. 156-164.

gelmiþ midir ki bu fakîr yazabileyim? Kendi mikdârýmca yazabildiðim bu kadardýr. Vâzýulasl Hamdullah Efendi ve Hâfýz Osman Efendi’nin ahsen olan murakkâtýndan yazýp ve onlardan da en güzel harflerini intihâb ederek bu uslûba eriþtirmiþtir ve hatt-ý müselsel olarak müfredât hurûfu muttasýlan bir Murakkaa yazmýþlardýr ki, sâlifuzzikr üstâdân

34

HAT SAN’ATI

Resim 30- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin çizdiði papaðan taslaðý ve ayný taslaðýn içini doldurduðu yazý-resim. (M. Uður Derman koleksiyonu)

ve serîr-i saltanatýnýzda berkarar buyursun. Âmin.

Râkým celî'sinin azametini ve farkýný ortaya koyacaktýr. Râkým'da önce harfler yapý olarak geliþmiþ ve güzelleþmiþ,

“Ýlm-i hattýn sýr olan bekâretini

daha sonra da istifteki yerlerine en güzel þekilde

Fâþ edip celîle gösterdi.”

oturmuþlardýr.

Bu arîzada, Râkým’ýn sanat kudreti, güzel tespitlerle

1. 2. 5. 1. Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’te

ortaya konmuþtur. Bunlar sýrasýyla; Râkým’ýn, Þeyh

Yaptýðý Yenilik

Hamdullah ve Hâfýz Osman’ýn sülüs harflerinden seçmeler

Mustafa Râkým’ým celî sülüs’te yaptýðý deðiþim þu

yaparak, celîde bir üslûp oluþturmasý, bu üstadlarýn sülüs

baþlýklarda toplanabilir. Bunlar:

harflerindeki canlýlýðý celî harflerine tatbik etmesidir. Arîzada, istife getirdiði yeniliðe de iþaret edilmiþtir. Râkým’ýn müselsel113

1- Harflerin bünyesini ýslah etmiþtir.

olarak yazdýðý hurûfat meþkine iþaret edildikten

2- Harflerin kalýnlýðý ile kalem kalýnlýðý arasýndaki

baþka, hat sanatýnda böyle bir zatýn yetiþmeyeceði

ideal ölçüyü yakalamýþtýr.

belirtilmiþtir ki, bu konu ile ilgili olarak, hattat Sâmi Efendi; “Râkým geçilemez, onu geçmek isteyen geri döner!” demek suretiyle Râkým'ýn büyüklüðünü ifade etmeye

3- Ýstifte baþarý saðlamýþtýr.

çalýþmýþtýr.114

Mustafa Râkým’a gelinceye kadar hattatlar, celî

Râkým'ýn celî sülüs yazýsýndaki estetik güzelliklerin açýkça görülebilmesi için daha önce ortaya konan örneklere

113- Bu müselsel hurufat meþkinin iki kýtasý bugün, Emin Barýn koleksiyonundadýr. Bu meþklerle alâkalý olarak bkz. Derman, Türk Hat Sanatýnýn Þaheserleri, Lv. 30; a. mlf., ÝKMHS, 205; Berk, Hattat Mustafa Râkým Efendi, 64. 114- M. Uður DERMAN, “Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi” Hayat Tarih Mecmuasý, 5 (Haziran, 1969), s. 7.

bakýlmasý, Osmanlý dönemi örneklerinin ise dikkatle incelenmesi gereklidir. Bu konuda kýsa bir karþýlaþtýrma

35

Resim 31- Hattat Mustafa Râkým Efendi’ye ait celî sülüs levha. (TSMK-GY 1319)

HAT SAN’ATI

36

HAT SAN’ATI

Resim 32- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin sülüs bir yazýsý.

sülüs harflerinde ölçüyü bir türlü saðlayamamýþlardýr. Ayný

Bu durum Râkým’a kadar devam etmiþtir. Râkým, Hâfýz

harfin yazýmýnda bile standart tutturulamamýþ, yazý sadece

Osman’ýn sülüs ölçülerini büyüterek, celî sülüse baþarý ile

kalýn yazýlabilmiþtir.115 Osmanlý’da baþlangýcýndan, Fatih

tatbik etmiþtir.119 Bu sebeple Râkým’ýn celî harfleri canlý

devrine kadar celî sülüs, mimarîde bir süs unsuru olarak

ve hareketli bir yapýya sahiptir.120 Bu durum, harfler tek

görüldüðü için baðýmsýz ele alýnmamýþ, bu sebeple de celî

tek incelendiðinde açýk bir þekilde görülebilir.

sülüs’te gerek harf yapýsý, gerekse istif yönünden aklâm-ý

Yazýda harflerin veya harfleri teþkil eden kýsýmlarýn,

sitte derecesinde baþarý saðlanamamýþtýr. 1 1 6

genel bir tabirle istifi oluþturan çizgilerin istif sahasýna

Râkým’ýn celî sülüs’te yaptýðý yenilik

uyumlu bir þekilde ve ayný nispette yayýlmasý yani istif

deðerlendirilirken þu hüküm çokça kullanýlýr: “Hâfýz Osman’ýn

örgüsünün her tarafýnýn ayný yoðunlukta olmasý istifte

sülüs’te yaptýðýný, Râkým celî’de yapmýþtýr."117 Sâmi

organik bütünlüðün temini, çizgiler arasýnda denge, uyum,

Efendi’nin þu tespiti bu hükmü doðrular mahiyettedir: 115- Derman, ÝKMHS, 34; a. mlf., Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý, 385. 116- Baltacýoðlu, Türklerde Yazý Sanatý, 45; Derman, Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý, 385. 117- Baltacýoðlu, Türklerde Yazý Sanatý, 46; Derman, ÝKMHS, 35; Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; a. mlf., Ýslâm Tarihi, 491-492. 118- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; M. Uður Derman Bey’in, Necmeddin Okyay’dan tespit ettiði þekliyle, Sâmi Efendi þöyle söylemiþtir: “Râkým’ýn yazýlarýný küçülttüðünüz vakit, Hâfýz Osman’ýn aynýný bulursunuz. Lâkin öyle Hâfýz Osman yazýlarý sizin elinize nereden geçecek.” (M. Râkým Dosyasý, Derman Arþivi). 119- Derman, ÝKMHS, 35; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 491-492. 120- Baltacýoðlu, Türk Plastik Sanatlarý, 117.

“Hâfýz Osman’ýn sülüslerini büyütürseniz Râkým’ýn celîsini, Râkým’ýn celîsi’ni küçültürseniz Hâfýz Osman’ýn sülüslerini bulursunuz."118 Osmanlý hat mektebinde sülüs’te, Þeyh Hamdullah ve Hâfýz Osman’la birlikte harflerin estetik ölçüsünde baþarý saðlanmýþ, fakat celî’de bu ölçü bir türlü saðlanamamýþtýr.

37

HAT SAN’ATI

Resim 33- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Nakþî Tâcý þeklinde istiflediði yazýsý. (TSMK-Arda 90)

38

HAT SAN’ATI

Resim 34- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Eyüp Mihriþah Sultan Türbesi için hazýrladýðý hilye. (TÝEM 2732)

39

HAT SAN’ATI canlýlýðý celîye aktarmýþtýr. 1 2 4 Râkým’la ayný asýrda yaþayan Mahmud Celâleddin de Þeyh Hamdullah ve Hâfýz Osman yazýlarý üzerinde çalýþmýþ, sülüs ve nesih’te latif bir tavra sahip olmakla birlikte, celî sülüs harfleri donuk ve katý kalmýþtýr.125 de

harfler

birbirleriyle alâkasýz ve daðýnýk bir görünüm

Resim 35- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’ye ait sülüs celi sülüs bir levha. (Kaya Üçer Koleksiyonu).

almýþtýr.

Mahmud

ritim ve ahengin bulunmasý güzel bir istifin temel

Celâleddin'in celîlerinde

unsurlarýdýr. Râkým, harflerdeki tenâsübü ve ölçüyü

hareke ve diðer tezyinî

saðlamakla beraber, gerek satýr, gerekse katmerli istiflerde

iþaretler seyrek olduðundan,

harfleri birbirleri ile kaynaþtýrmýþtýr. Ýstifte harfler âdeta

harfler bütün donukluðu ve

birbirlerini kucaklamýþlardýr. Harflerin tenâsübünde, istifteki

katýlýðý ile ortaya çýkar.

yer ve duruþlarýna göre, bazý tasarruflarda bulunmuþtur.

1.2.6

Harflerin ölçüsünü yerine göre büyültmüþ yerine göre ise

Celâleddin Efendi ve Ekolü

küçültmüþtür, istif icabý bunu yerine göre denemiþtir.121 Bu durum istifte yazýnýn güzelliðine güzellik katmýþ, harf gövdeleri donup

kalmamýþtýr.122

Mahmud

Aslen Daðýstanlý olan

Nakþýdil Türbesi yazýlarý,

Mahmud Celâleddin Efendi,

özellikle Nakþýdil Ýmaret Çeþmesi üzerindeki müsennâ

babasý Þeyh Mehmed Efendi

âyet ve aslý Atina Benaki Müzesi’nde olan papaðan

ile birlikte Ýstanbul’a gelmiþtir.

þeklindeki istif, harflerin onun elinde nasýl yumuþadýðýnýn

Doðum tarihi belli deðildir.126

delilidir. Ayrýca Râkým, istiflerinde tezyinî iþaretleri çok

Ýlk yazý derslerini Ak

fazlaca kullanmamýþtýr; Râkým yazýlarý, harf gövdeleri ile

Resim 36- Hattat Mahmud Celâleddin’in Eyüp Þeyh Murad Tekkesi’nde bulunan kabir taþý.

Ýstifte

ön plandadýr. Ancak harfler yerlerine oturduktan sonra

Molla Ömer Efendi ve Hoca Râsim Efendi’nin talebelerinden

belli sayýda, yazýyý boðmayacak miktarda hareke ve tezyinî

Abdüllatif Efendi’den almýþtýr. Yamakzâde Sâlih Efendi ve

iþareti kullanmýþtýr. Þu bir gerçektir ki, Osmanlý'da istif,

Ebubekir Râþid Efendi’ye yazý dersi almak için yaptýðý

Râkým'la birlikte geliþme yoluna girmiþtir.

müracaatlar ise, dik baþlýlýðý sebebiyle reddedilmiþtir. Bunun üzerine, Hâfýz Osman Efendi (1942-1698)’nin

Önceki yüzyýllarýn celî yazýlarý ile Râkým'ýn harf, kelime gruplarý ve istifleri karþýlaþtýrýlýrsa Râkým’ýn harflerindeki canlýlýk, azamet ve istiflerindeki güzellik daha

121- M. Bedreddin Yazýr buna “kaide üstü durumlar” ismini vermiþtir. (bkz. Kalem Güzeli, III, 308-309). 122- Baltacýoðlu, Türk Yazý Sanatý, 47-48. 123- Ahmed Süreyyâ, “Osmanlýlarda Sanâyi-i Nefîse ez-Cümle Hutûtu Bedîa”, Sýrât-ý Mustakîm, sy. 174 (14 Muharrem 1329), s. 282. Hattat Hasan Rýzâ Efendi’nin (1849-1920) oðlu olan Ahmed Süreyyâ (Saltuk) bu makâlesinde, Râkým celîsinin özelliklerini dört madde halinde belirtmiþtir. Bunlar özetle: Harflerin týknazlýðý, hareketliliði, tenâsübü ve istifin âhengidir. 124- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; a. mlf., Ýslâm Tarihi, XIV, 491. 125- Derman, Kök, 14; Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 103-104. 126- Ýbnülemin, 187. Doðum tarihi kesin olarak bilinmeyen Mahmud Celâleddin Efendi’nin, doðum tarihi ile ilgili olarak, M. Uður Derman, Sabancý Koleksiyonu, s. 104’de þöyle bir bilgi mevcuttur: “Doðum yýlý belli olmamakla birlikte gördüðümüz 1188/1774 senesinde yazýlmýþ mükemmel bir murakkaasýndan 1163/1750 tarihi civarýnda doðduðu neticesini çýkarýyoruz.”

iyi görülebilir. Râkým öncesi celî harflerinde mevcut donukluk ve orantýsýzlýk, yerini tenâsüp ve canlýlýða býrakmýþ, istif daðýnýklýktan kurtulmuþtur. Râkým istiflerinin diðer bir özelliði ise, harflerin uzaktan rahatça görülebilecek toklukta oluþlarýdýr. Harfler yazýlacaklarý yahut asýlacaklarý yere göre güzellik ölçüsüne kavuþmuþlardýr. 1 2 3 Râkým, Þeyh Hamdullah, özellikle Hâfýz Osman yazýlarý üzerinde çalýþmýþ, Hâfýz Osman’ýn sülüslerindeki

40

HAT SAN’ATI

Resim 37- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’ye ait celî sülüs bir levha. (Mehmet Çebi Koleksiyonu).

eserlerine bakarak kendi kendini yetiþtirmiþtir. 127

Celâleddin Efendi yolunda eserler vermiþseler de, padiþahýn ölümü ile bu yol terkedilmiþtir.

Sülüs ve nesih yazýda kendine has güzel bir tavra sahip olmuþ ve çok kuvvetli ve kudretli eserler ortaya

Râkým ile Mahmud Celâleddin’in arasýndaki farkla

koymuþtur. Celî sülüs’te ise ayný baþarýyý gösterememiþtir;

alâkalý olarak, hattat Ömer Vasfî Efendi, Sâmi Efendi’den

celî sülüs harfleri donuk ve küt kalmýþtýr. Celî’nin istifinde

naklen þu hadiseyi anlatýrmýþ; “Vaktiyle Ýstanbul’un tanýnmýþ

de harfler birbirinden baðýmsýz gibi kalmýþ, hareke ve

hattatlarýndan biri cuma günleri kendisinden celî dersi

tezyinat iþaretlerini baþarýlý bir þekilde daðýtamamýþtýr.

almaya gelen öðrencilerine Mustafa Râkým çýðýrý ile

Ayný asýrda yaþayan celî sülüs üstâdý hattat Mustafa

Mahmud Celâleddin çýðýrý arasýndaki ayrýlýðý akla gelmeyen

Rakým’ýn celî sülüs’te yaptýðý atýlým ve deðiþimin yanýnda,

bir yolda anlatýrmýþ. Bu yazý üstadýnýn uzun boyu, uzun

Mahmud Celâleddin’in celî anlayýþý tutunamamýþtýr.128

sakalý varmýþ. Ayaða kalkar, dimdik durur, sonra sakalýný

Sultan Abdülmecid’in, Mahmud Celâleddin’in

127- 101. Habib, 166; Ýbnülemin, 187; M. Uður Derman, “Mahmud Celâleddin” Kültürde ve Sanatta Kök, c. 1, sy. 20-22 (Ekim-Kasým-Aralýk 1982), s. 14; a. mlf. ÝKMHS, 205 128- Ýbnülemin, 188; Derman, KÖK, 14; a.mlf., ÝKMHS, 206; Süleyman BERK, Hattat Mustafa Râkým’da Celî Sülüs ve Tuðra Estetiði, s. 94-95.

talebesi Mehmed Tâhir Efendi (?-1846)’nin talebesi olmasý sebebiyle bir ara bütün hattatlar padiþah sevkiyle Mahmud

41

Resim 38- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’nin talebesi Mehmed Tahir Efendi’nin celî sülüs bir levhasý.

HAT SAN’ATI

42

HAT SAN’ATI 1. 2. 7. Hattat Mehmed Þevki Efendi Sülüs ve nesih yazýnýn zirve ismi olan Þevki Efendi h. 1244/1828 yýlýnda Kastamonu Seyyidler’de Ýstanbul’a getirilerek ilmî tahsili yanýnda, dayýsý hattat Mehmed Hulûsi Efendi’den sülüs ve nesih dersleri aldý. Hulûsi Efendi’den h. 1257/1841 yýlýnda icazetini aldý. Menþe-i Küttâb-ý Askerî’de rik’a hocalýðý yaptý. Ayrýca Sultan II. Abdülhamid’in þehzâdelerine iki yýldan fazla yazý dersi verdi. Esas görev yeri Harbiye Nezâreti Mektûbi Kalemi’ndeydi.132 Ýcâzetini verdikten sonra hocasý kendisine “Ben yazýyý sana bu kadar öðretebilirim; yazýyý ilerletmen için Kazasker’e götüreyim”

Resim 39- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Amme Cüz’ünden bir sahife. (Gülbün Mesara Koleksiyonu).

deyince: “Ben sizden baþka hocaya

Resim 40- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Merkez Efendi kabristanýnda bulunan mezar taþý kitabesi.

dünyaya geldi.131 Küçük yaþta

ileri doðru uzatýp, gözlerini açar, ileri atýlýr gibi durup “Ýþte

gitmem” cevabýný vermiþtir. Bu cevap

Mustafa Râkým elifi” dermiþ. Sonra sakinleþir, sakalýný

üzerine hocasý, Þevki Efendi’ye hayýr duada bulunmuþtur.

göðsünün üzerine dayar, gözlerini kapar “Ýþte Mahmud

Aslýnda bu sebat ve vefâ, Þevki Efendi Mektebi’nin

Celâleddin elifi” dermiþ."129 Hattat Necmeddin Efendi,

doðmasýna vesile olmuþtur. Eðer Kazasker Mustafa Efendi’ye

Râkým ile Mahmud Celâleddin arasýndaki farký, dinlerdeki

devam etseydi, Kazasker yoluna mensup Þefik Bey,

mezhep ayrýlýðýna benzetmiþtir. Ýkisinin kaynaðý da Þeyh

Muhsinzâde Abdullah Efendi, Abdullah Zühdî Efendi ve

ve Hâfýz Osman’a varýr.130

Hasan Rýza Efendi gibi isimlere bir yenisi eklenmiþ olacaktý.

Mahmud Celâleddin Efendi’nin, mushaf ve dua

Fakat kendisi, ekol sahibi her hattatýn yaptýðýný yaparak

kitaplarý yanýnda, hilye ve kýt’a þeklinde de eserleri

Þeyh Hamdullah, Hâfýz Osman, Ýsmail Zühdî Efendi ve

mevcuttur. Eyüp, Mihriþah Sultan Türbesi celî sülüs iç

Mustafa Râkým’ýn yazýlarýný inceleyerek ve onlarýn yolundan

kuþak yazýsý Mahmud Celâleddin Efendi’ye aittir. H.

yürüyerek kendi üslûbunu oluþturmuþtur. 1 3 3

1245/1829 yýlýnda vefat etmiþ ve Eyüp Niþancý Þeyh Murad

13 Þaban 1304/7 Mayýs 1887 tarihinde vefat eden

Dergâhý’na defnedilmiþtir. Mezartaþý kitâbesi þöyledir:

Þevki Efendi, Merkezefendi Kabristaný’nda hocasý ve dayýsý

Huve’l-Hayyu’l-Bâkî Meþâyih-i hattâtînden

129- Baltacýoðlu, Türk Plâstik Sanatlarý, 117 130- Baltacýoðlu, Yeni Adam, sy. 447, s 7. 131- Ýbnülemin, 397 ve Derman, ÝKMHS, 214’te doðum tarihini h. 1244/1828 olarak; A. Süheyl Ünver, Hattat Mehmed Þevki, Ýstanbul, 50 San’at Sever Serisi-6, 1953, s. 1 ve Rado, 225’te Ünver’den naklen doðum tarihi 1245/1829 olarak vermiþlerdir. 132- Derman, ÝKMHS, 214 133- Ünver, Hattat Mehmed Þevki Efendi, 1; Derman, ÝKMHS, 214

Cennetmekân merhum ve maðfûr Mahmud Celâleddin Efendinin Ruhîçûn el-Fatiha Sene 1245

43

HAT SAN’ATI

Resim 41- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Kur’ân-ý Kerîm’inden bir sahife. (TSMK-GY.309-111, 2b)

44

HAT SAN’ATI Mürekkebi ile hazýrlamýþ ve çok iyi tashih etmiþtir. Bu kalýplardan

Þevki Efendi, Râkým’ýn celî sülüs’teki özellik ve

müzehhibler levhalarý hazýrlamýþ

güzellikleri aynen sülüs yazýsýna aktarmýþtýr. Sülüs yazýlarý

yahut taþa hakkedilmiþtir.

kývrak ve metindir. Þevki Efendi, itinalý ve tekellüflü yazan bir hattattý. Bu sebeple yazýlarý pürüzsüz ve çok temizdir.

Sâmi Efendi’nin müze ve

Celî sülüs’ün eþsiz hattatý Sâmi Efendi “Þevkî’nin elinden

koleksiyonlardaki yazýlarýndan

istese de fenâ harf çýkmaz” demiþtir. Þevki Efendi’nin

baþka

özellikle h. 1290/1873’ten sonraki yazýlarý kemâl noktasýna

Nûrosmaniye 135

ulaþmýþtýr. Bu bakýmdan, bu tarihten sonraki yazýlarý Þevki

kapýsý üstü celî talikleri

Efendi’nin örnek yazýlarýdýr.

mükemmeldir. Bâyezid kapýsý

Kapalýçarþý ve Fesçiler

üzerinde de II. Abdülhamid adýna

Þevki Efendi’nin sülüs yazýlarýndaki olgunluk yanýnda,

tertiplediði tuðra bulunmaktadýr.

harflerin satýra diziliþleri mükemmeldir. Bu yönüyle,

Nallý Mescid, Þehzâdebaþý, Atikali

harflerde akýcýlýk hemen göze çarpmaktadýr. Sülüs ve nesih

Paþa camileri celî sülüs yazýlarý

harflerinde olgunluk ve mükemmellik Þevki Efendi ile

yanýnda Yenicami Sebili celî sülüs

yakalanmýþtýr. Ayný þekilde nesih yazýda, harflerin satýra

kitâbesi çok meþhurdur. Sâmi

diziliþi ve satýra oturuþu, Þevki Efendi’nin yazýdaki önemli

Efendi’nin Yeni Cami sebili kitabesi

maharetlerindendir.

celî sülüs yazýlarý, celî sülüs öðrenmek isteyenlere âdeta hoca

Bakkal Ahmed Ârif Efendi ve Fehmi Efendi en önemli

Sâmi Efendi bu

talebelerindendir. Fehmi Efendi, Þevki Efendi’nin hakký

olmuþtur. 136

olduðu halde fazla tanýnmayan talebesidir. Fehmi Efendi’nin

kitabede celî sülüs’ün bütün

bugün, Medine’de Mescid-i Nebevî’de büyük boy hilyesi

nüktelerini göstermiþtir.137

bulunmaktadýr.

Resim 42- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin hocasý Mehmed Hulûsi Efendi için yazdýðý celî sülüs kabir taþý kitabesi.

Mehmed Hulûsi Efendi’nin ayak ucuna defnedilmiþtir.

Sâmi Efendi (1838- 1912) XX. asrýn baþlarýnda h. 1310/1893’ten sonra bir atýlým yaparak, celî sülüste eksik

1. 2. 8. Hattat Sâmi Efendi

kalan kýsýmlarý tamamlamýþtýr.138 1310/1893 Ramazanýnda

Râkým Efendi mektebine dahil fakat farklý bir þîve

eline geçen Ýsmâil Zühdî’nin sülüs-nesih murakkaasýndan

sahibi olan Sâmi Efendi, 16 Zilhicce 1253/13 Mart 1838

seçmeler yaparak Râkým’ýn eksikliklerini tamamlamýþtýr.

tarihinde Ýstanbul’da dünyaya geldi. Babasý Yorgancýlar

Celî sülüs'ün en önemli unsurlarý Sâmi Efendi’de kemâl

kethüdasý hacý Mahmud Efendi’dir. Asýl adý Ýsmail Hakký’dýr.134

bulmuþtur. Celî sülüs'teki iþaretler (tirfil, mim, mimli tirfil,

Sýbyan Mektebi’nde Boþnak Osman Efendi’den

hurûf-u mühmele ve harekeler) yanýnda rakamlar da Sâmi

sülüs-nesih meþketti. Daha sonralarý celî sülüs yazýyý

Efendi’de kemâl noktasýna varmýþtýr. Tezyinat iþaretlerinin

Râkým’ýn talebesi Mahmud Þakir Recâi Efendi (1804-

düz kýsýmlarý Sâmi Efendi'de daha deðirmi bir hal alarak

1874)’den aldý. Talik yazýyý önce Kýbrýsîzâde Ýsmâil Hakký

kývraklýk ve canlýlýk kazanmýþtýr. Meselâ, tirfilin sol kýsmý,

Bey (1785- 1862)’den sonra Ali Haydar Bey (1802 – 1870)’den

þeddenin sol kolu Râkým'a göre Sâmi Efendi'de daha

meþketti. Dîvâni yazýyý Ebûbekir Nâsýh Efendi (1813 – 1885), 134- Eskiden, kalem efendilerine ikinci bir isim, mahlâs vermek âdet olduðundan Ýsmail Hakký’ya da “Sâmi” ismi verilmiþtir. Sâmi Efendi’nin mezar taþýnda ismi “Ýsmâil Hakký Sâmi” olarak geçmektedir. Bkz. M. Uður DERMAN, “Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi”, Hayat Tarih Mecmuasý. sy. 5, Haziran 1969, s. 4. 135- Bu kitabenin yeniden yapýlýþý serüveni için bkz. Refiî Cevad ULUNAY, “ Hatâ Düzelir”, Milliyet, 08. 07. 1959; a. mlf., “Ýnandý Teres”, Milliyet, 17-18 Eylül 1961. 136- Derman, Yeni Cami Sebili’nin Kitâbesi, Lâle, 4 (Aralýk 1986), s. 15. 137- Derman, a. g. m., 15. 138- M. Uður DERMAN, “Hattat Sâmi Efendi’nin Diþ Kirasý”, Hayat Tarih Mecmuasý, sy. 12 (Ocak, 1969), s. 22; a. mlf., Türk Hat Sanatýnýn Þâheserleri, 36.

rik’a yazýyý Ebûbekir Mümtaz Efendi (1810 – 1871)’den meþketti. Sâmi Efendi asýl maharetini celî sülüs ve celî talik yazýda ortaya koymuþtur. Yazýlarý daha çok zerendûd ile hazýrlanmýþtýr. Mürekkeple yazýlmýþ yazýsý yok denecek kadar azdýr. Kendisi yazýlarýný genellikle siyah kaðýda Zýrnýk

45

HAT SAN’ATI

Resim 43- Hattat Sâmi Efendi’nin celî sülüs levhasý. (Merkez Efendi Camii)

yumuþak ve deðirmi bir hal almýþtýr. Harekelerde ötrenin

bir fark yoktur. Râkým harflerine göre Sâmi Efendi

baþ kýsmýnda baþlangýç noktasý Sâmi Efendi'de bir es

harflerinde canlýlýk mevcuttur. Sâmi Efendi'de harf zülfeleri

çizerek baþlamýþ, Râkým Efendi'de ise burasý düz bir þekil

yarým nokta daha fazladýr; Râkým’da bir buçuk nokta olan

almýþtýr. Dolayýsýyla Sâmi Efendi'nin bu yumuþak hareketi

elif zülfesi Sâmi Efendi’de iki noktadýr. Elif harfi Sâmi

ötreye bir canlýlýk ve yumuþaklýk kazandýrmýþtýr. Sâmi

Efendi'de dibe doðru, son üç noktada hafif bir kývrým

Efendi'de ötre kuyruðunun alt kýsmý, Râkým'a göre biraz

yaparak, Râkým'a göre daha bir hareketlilik kazanmýþtýr.

daha besli bir hâldedir. Diðer harekelerde iki üstat arasýnda

Esasen bu durum dik harflerin tamamýnda mevcuttur. Rý,

46

HAT SAN’ATI

Resim 44- Hattat Sâmi Efendi’nin zýrnýk mürekkebiyle hazýrladýðý bir celî sülüs levha kalýbý. (Süleyman Berk koleksiyonu)

vav gibi kuyruklu harflerin satýra meyli Râkým'da bir buçuk

iþaretleri celî sülüs’e Râkým’la girmeye baþlamýþtýr. Çok

nokta iken, Sâmi Efendi'de bu meyil daha fazla ve iki

titiz bir sanatkâr olan Sâmi Efendi, yazýnýn tashihi ile fazlaca

nokta kadardýr. Sin diþlerinde mevcut

uðraþýr, elinden altý ayda yazý çýktýðý olurmuþ.139 Râkým’ýn

kývraklýk ve canlýlýk Sâmi Efendi'de

tamamlayýcýsý olarak kabul edilen Sâmi Efendi, celî sülüs

daha belirgin bir hal almýþtýr.

ve tuðrada Râkým mektebine dahil olmakla birlikte farklý

Râkým'da nun harfinin çanaðý sol

bir þiveye sahiptir.140

Resim 45- Hattat Sâmi Efendi’nin mezar taþý kitabesi. Fatih Türbesi Haziresi.

tarafta baþ kýsma bir buçuk

Hayatýnýn sonlarýný felçli olarak geçiren Sâmi Efendi

nokta kala bitmiþken, Sâmi

16 Recep 1330/ 1 Temmuz 1912 tarihinde vefat etmiþtir.

Efendi de sol kýsmýn bitiþ noktasý,

Kabri, Fatih Camii haziresinde olup, mezar taþý kitâbesi

nun baþlangýcý ile neredeyse

talebesi Kâmil Akdik tarafýndan celî sülüs ile yazýlmýþtýr.

ayný seviyededir.

Hüseyin Hâþim Bey'in Sâmi Efendi hakkýnda yazdýðý kasidesinin bir beyti þöyledir:141

Sâmi Efendi yazýda tezyinat unsurlarýný bol miktarda

Râkým da eðer görse celî hattýný derdi

kullanmýþtýr. Bu durum onun

Samî-i senâ

celî divânî ile fazlaca meþgul

pâye bu vâdide yemandýr

olmasýndan kaynaklanmýþtýr.

Üstat merhum Necmeddin Okyay, hocasý da olan

Râkým Efendi'nin istiflerinde

Sâmi Efendi’nin vefatýna düþürdüðü tarihte, onun vefatý ile Râkým yolunun üstadsýz kaldýðýna iþaret eder. Tarih

harfler, kendi yapýlarý ile ön

þöyledir:142

plandadýr, bazý istiflerinde

139- Kemankeþ Bâhir’in bir sözü var: Sâmi Efendi merhumun yazýlarýný Râkým Efendi görse idi, mutlaka hayýr duâ eder idi. Zîra yazýda çok titiz davranmýþtýr.“ Kök, sy. 15 (Mayýs 1982), s. 43. 140- Derman, Hayat Tarih Mecmuasý, sy. 5 (Haziran, 1969), s. 7; a. mlf., ÝKMHS, 217. 141- Ýbnülemin, 359 142- M. Uður DERMAN, Hattat Sâmi Efendi, Hayatý ve Eserleri, 50 San’at Sever Serisi, 18-1962, Ýstanbul, s. 2.

tezyinat unsurlarý yok denecek kadar azdýr. Bunun sebebi daha önceki devirlerde de harekenin

dahi çok kýsýtlý kullanýlmýþ olmasýdýr. Hareke ve tezyinat

47

HAT SAN’ATI

Resim 46- Hattat Sâmi Efendi’nin Þehzâdebaþý Camii’nde bulunan celî sülüs kitâbesi.

Resim 47- Hattat Sâmi Efendi’nin Kapalýçarþý Fesçiler Kapýsý üzerinde bulunan celî tâlik kitabesi.

Serfürû eyler cihan, târih-i Necmeddin için, Göçtü

Daha sonra Aziz Efendi’den sülüs ve ta’lik, hacý Kâmil Efendi’den sülüs, divanî ve celî divanî, nihayet Sâmi Efendi’den de ta’lik, celî ta’lik ve celî sülüs meþketti. Celî yazýda, hocasý Sâmi Efendi’den sonra o yolun en usta takipçisi oldu. Hýrka-i Þerif Camii hatipliðini de yapan Ömer Vasfi Efendi 1928 yýlýnda vefat etti. Kabri, Eyüp Gümüþsuyu’ndadýr (bkz. Ýbnülemin, 262-267; Derman, Ýki Kardeþ Hattatýmýz Ömer Vasfi Efendi (1880-1928), Neyzen Emin Efendi (1883-1945), 50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1966, 9 s.; Rado; 251; Derman ÝKMHS, 226-227). 147- Neyzen Emin YAZICI: 1883 yýlýnda Ýstanbul’da dünyaya geldi. Ýlk yazý derslerini Rüþdiye Mektebi’nde iken aldý. Aðabeyi Ömer Vasfi, Sâmi Efendi’ye derse gittikçe onu da götürdü. Aðabeyi gibi düzenli ders almadý. Aðabeyinin yazýlarýný tashih ederek celîde maharetini arttýrdý. Dinî ve lâdinî musikîde de behre sahibi idi. 3 Þubat 1945 tarihinde vefat ederek aðabeyinin yanýna defnedildi (bkz. Ýbnülemin, 80-84; Derman, Ýki Kardeþ Hattatýmýz, 9 s.; Rado, 255-256; Derman, ÝKMHS, 226-227). 148- Mustafa Halim ÖZYAZICI: Babasý Kýrýmlý, anasý Sudanlý olan Halim Efendi 14 Ocak 1898 tarihinde Ýstanbul’da dünyaya geldi orta tahsili sýrasýnda hattat Hâmid Bey’den Rik’a meþketti. Daha sonra Medresetü’l-Hattâtîn’de devrin önemli hat üstatlarý, Hasan Rýza, Kâmil Efendi, Hulûsi Efendi ve Tuðrakeþ Ýsmail Haký Bey’den yazý meþketti. Her yazý cinsini büyük bir kudretle yazdý. 1963 yýlýnda emekliliðine kadar Güzel Sanatlar Akademisi’nde yazý dersi verdi. 30 Eylül 1964 tarihinde vefat etti (bkz. Ýbnülemin, 104-106; Derman, Hattat Mustafa Halim Özyazýcý (1898-1964), 50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1965, 3 s.; Rado, 260-261; Derman, ÝKMHS, 227; Süleyman BERK, “Hattat Halim Efendi’nin Bilinen Tek Hilyesi“, Tarih ve Düþünce, sy. 2002/7(Temmuz 2002), s.56-64). 149- Hâmid AYTAÇ: 1893 yýlýnda Diyarbakýr’da doðan Hâmid Bey, ilk yazý derslerini de orada aldý. Ýstanbul’a gelerek önce Hukuk daha sonra da Sanâyi-i Nefîse Mektebi’ne devam etti ise de tamamlayamadý. Geçimini saðlamak için piyasaya yazý iþleri yaptý. Hattat Nazif Bey’den yazý dersine baþlamýþsa da ancak bir ders devam edebildi. Harf inkýlâbýndan sonra matbaacýlýk yaptý, ancak yazýyý býrakmadý. Zamanýn büyük hattatlarý ile görüþtükçe onlardan istifade etti. Her cins yazýyý büyük bir kudretle yazan Hâmid Bey çok titiz bir sanatkârdý. 18 Mayýs 1982 tarihinde vefat eden üstat, Karacaahmed Kabristaný’nda, Þeyh Hamdullah’ýn yanýnda medfundur. (bkz. Ýbnülemin, 119-123; Ali Alparslan, Hattat Hamid Aytaç, Hayat Tarih Mecmuasý, sy. II, 1972, s. 16-22; Rado, 267-269; M. Hüsrev SUBAÞI,“ Aytaç, Hamit“, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi, Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 1991, c. IV, s. 287-289; Derman, ÝKMHS, 229; Hattat Hâmid Aytaç’ la ilgili geniþ bir deðerlendirme için bkz. Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî) Anma Paneli - Eylül 1996, Ýstanbul, Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, 1997; Hattat Hâmid Aytaç Kitabý, (Hazýrlayan Ýsmail Yazýcý). Ýstanbul, Kitabevi, 2002, 216 s. )

Sâmi, kaldý Râkým mesleki üstâdsýz. 1330 H. Sâmi Efendi’den sonra talebeleri, Nazif Bey,143 Tuðrakeþ Ýsmail Hakký Bey,144 Aziz Efendi,145 Ömer Vasfi Efendi146 ve Neyzen Emin Yazýcý147 celî sülüs’te Râkým yolunda, Sâmi Efendi þivesinde yazmýþlardýr. Son devrin önemli hattatlarýndan Halim Özyazýcý148 ve Hâmid Aytaç149 da ayný vadide eser vermiþlerdir. Son iki üstad doðrudan olmasa da, Sâmi Efendi’nin eserlerinden istifade ile celî yazýda maharet sahibi olmuþlardýr. 143- Mehmed Nazif Bey: 1846 yýlýnda bugün Bulgaristan’da kalan Ruscuk’ta doðdu. Aslen Kýrýmlýdýr. Ýstanbul’a hicretten sonra Enderun’a intisap etti. Þefik Bey’den sülüs ve nesih meþketti. Daha sonra Sâmi Efendi’den celî sülüs, celî ta’lik, divanî ve tuðra meþketti. Erkân-ý Harbiye Dairesi hattatlýðý yapan Nazif Bey, ayný yerde mümeyyiz oldu. Celî sülüs’te Ýsmâil Zühdî ve Râkým yolunu takip eden Nazif Bey’in celîleri tokça görünümlüdür. Bunun sebebi, yazýlarýný yazdýktan sonra pertevsuzla (mercek) tashih etmesiydi. 1913 yýlýnda vefat eden Nazif Bey, Yahya Efendi Kabristaný’na defnedildi. (bkz. Ýbnülemin, 232-235; M. Uður Derman, Hattat Nazif Bey, 50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1965, 3 s.; Rado, 242-244). 144- Tuðrakeþ Ýsmail Hakký ALTUNBEZER:1873 yýlýnda Ýstanbul’da doðdu. Ýlk yazý derslerini hattat olan babasý Ýlmî Efendi’den aldý. Divan-ý Hümâyun kalemine girdi ve burada Sâmi Efendi’den, divanî, celî divanî, celî sülüs ve tuðra meþketti. Müzehhib Bahaeddin Bey’den tezhip öðrendi. Ressam olmasýnýn verdiði avantajla, yazýda çok güzel istifler meydana getirdi. 1945 yýlýna kadar Güzel Sanatlar Akademisi’nde dersler verdi. 19 Temmuz 1946 tarihinde vefat ederek, Karacaahmed Mezarlýðý’na defnedildi (bkz. Ýbnülemin, 97-101; Derman, Tuðrakeþ Ýsmail Hakký Altýnbezer, Hayat Tarih Mecmuasý, sy. 6, 1971 , s. 43-51; Rado, 258-259; Derman, ÝKMHS, 255). 145- Aziz Efendi: 1871 yýlýnda Trabzon/Maçka’da doðdu. Küçük yaþta Ýstanbul’a gelerek, evvelâ Bakkal Arif Efendi’den sülüs-nesih meþkederek 1896 yýlýnda yazdýðý hilye ile icâzet aldý. Ta’lik yazýyý Hasan Hüsnü Efendi’den, celî sülüs ve celî ta’liki de Sâmi Efendi’den meþketti. Davet üzerine gittiði Mýsýr’da uzun süre kalarak orada yazýlar yazdýktan baþka talebe de yetiþtirdi. 16 Aðustos 1934’te vefat etti, kabri Edirnekapýsý Necatibey Mezarlýðý’ndadýr (bkz. Ýbnülemin, 68-72; Serin, Hattat Aziz Efendi, 119 s.; Rado, 251; Derman, ÝKMHS, 220). 146- Ömer Vasfi Efendi: 30 Nisan 1880 tarihinde Ýstanbul/Tophane’de doðdu. Rüþdiye Mektebi’nde okurken Çukurcumalý Kadri Efendi’den yazý meþketti.

48

HAT SAN’ATI

Resim 48- Hattat Sâmi Efendi’nin “Fallahu hayrun hâfizan” levhasýnýn zýrnýkla yazýlmýþ kalýbý. Bu kalýpta tashih edilen yerler siyah boya ile belli olmaktadýr. Harflerin kenarý iðnelenmiþ durumdadýr. Görülen bu kalýp üst kalýptýr. Bu kalýptan zerendud olarak levhalar hazýrlanmýþtýr. (Süleyman Berk koleksiyonu)

49

Resim 49- Hattat Sâmi imzalý zýrnýk mürekkebiyle hazýrlanmýþ celî sülüs levha kalýbý. (Türkpetrol Vakfý koleksiyonu)

HAT SAN’ATI

50

Resim 50- Hattat Sâmi Efendi imzalý zerendud celî sülüs levha.

HAT SAN’ATI

51

HAT SAN’ATI

Resim 51- Hattat Sâmi Efendi’nin Yeni Cami Sebili üzerinde bulunan celî sülüs Kitâbesi.

Resim 52- Hattat Mehmed Nazif Bey’in Sülüs bir levhasý. (Mehmet Özçay koleksiyonu)

52

HAT SAN’ATI

Resim 53- Hattat Sâmi Efendi’nin Kapalý Çarþý Nuruosmaniye kapýsý üzerinde bulunan celî tâlik kitâbesi.

Resim 54- Hattat Sâmi Efendi’nin talebesi Ömer Vasfi Efendi’nin Eyüp’te Sultan Reþad Türbesi üzerinde bulunan celî sülüs müsennâ kitabesi.

53

HAT SAN’ATI

Resim 55- Hattat Mehmed Nazif Bey’e ait istifli celî sülüs bir levha.

Resim 56- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’e ait istifli celî sülüs bir levha.

Resim 57- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’e ait istifli zerendud celî sülüs bir levha.

54

HAT SAN’ATI

Resim 58- Hattat Mehmed Nazif Bey’e ait celî sülüs bir levha.

Resim 59- Hattat Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi yolunu geliþtiren Hattat Þefik Bey’e ait celî sülüs levha. (Süleyman Berk koleksiyonu)

55

HAT SAN’ATI

Resim 60- Hattat Sâmi Efendi’nin celî sülüs zerendud levhasý. (Aksaray, Vâlide Sultan Camii)

Resim 61- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn celî sülüs bir levhasý. (Süleyman Berk koleksiyonu)

Resim 62- Hattat Mehmed Nazif Bey’in celî sülüs bir levhasý. (Abdurrahman el-Uweys koleksiyonu, Dubai)

56

HAT SAN’ATI

II. BÖLÜM

YAZI ÇEÞÝTLERÝ

57

HAT SAN’ATI

Resim 63- Muhsinzâde Abdullah Bey’in Sülüs Nesih kýt’asý.

yazýþmalarda kullanýlmýþtýr. Ýleriki dönemlerde dîvanlar

2.1. HAT SANATINDA YAZI ÇEÞÝTLERÝ

ve fetvâlar talik yazý ile yazýlmýþtýr. Dîni ve sivil mimâri

Ýslâm yazýsýnýn kaynaklarda birçok çeþidinden

eserlerde, uzaktan daha rahat görülebilen celî sülüs, celî

bahsedilmiþtir. Yapý ve þekil olarak harfler birbirine yakýn

kûfi ve celî talik yazý kullanýlmýþtýr. Kullaným sahalarýna

olsalar da, yazý çeþitlerinin harfleri arasýnda nüanslar

göre yazýnýn kullanýmýnda, harflerin yapýlarýna estetik

bulunmaktadýr. Ýslâm yazýsýnýn bu çeþitlenmesi, sanat

müdahaleler de bulunulmuþ ve bazý farklýlýklar oluþmuþtur.

olarak ve kendi içindeki bir sýnýflamadýr. Sülüs yazýda,

Tarihi süreç içerisinde oluþan bu durum, yazýnýn estetik

yahut nesih yazýda, yahut kûfi yazýda her harfin ana yapýsý

çeþitlenmesini doðurmuþtur.

aynýdýr. Fakat sanat olarak, farklý yazý çeþitlerindeki yazýlýþta bir takým farklýklar ortaya çýkmaktadýr. Meselâ sülüs, nesih

Asýrlarca süren arýnma ve süzülme sonucu, yazý

yahut muhakkak yazýda “sin” harfinde “dendan”, diþ

estetik olarak güzelleþirken çok çeþitlenen yazýlar belli

bulunurken, talik yazýda bu diþler çoðu kere

bir tasnifte toplanmaya baþlamýþtýr. Aklâm-ý sitte adý

bulunmamaktadýr. Kezâ, diðer yazý çeþitlerinde “elif”

altýnda toplanan yazýlarýn temeli, Hz. Peygamber

harfinde “zülfe” bulunurken talik ve rik’a yazýda zülfe

döneminde ortaya çýkan iki ana karakterden, köþeli ve

kullanýlmamaktadýr. Bu farklýlýklar daha da çoðaltýlabilir.

yuvarlak karakterli yazýdan ne’þet ederek çeþitlenmiþtir.151 Bu yazýlarýn ana çizgileri Ýbn Mukle ve Ýbn Bevvâb tarafýndan

Ýslâm yazýsý baþýndan itibaren kullaným alanýna

belirlenmiþ, Yâkut el-Mustasýmî tarafýndan kaideleri

göre çeþitlenmeye baþlamýþtýr. Çünkü yazý, Müslüman

konmuþtur.152 Yazý çeþitlerini þöyle tasnif edebiliriz:

toplumda, baþlangýcýndan itibaren bir sanat konusu olarak

150- Yazýr, Kalem Güzeli, II, 75 151- Daha geniþ bilgi için bkz. Nihad M. ÇETÝN. -“Ýslâm Hat Sanatýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Yâkût Devrinin Sonuna Kadar)”, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý. Ýstanbul, IRCICA, 1992, s. 15 152- Serin, Hat Sanatý ve Meþhur Hattatlar, 72

ele alýnmýþ ve iþlenmiþtir.150 Kûfi yazýnýn temelini oluþturan köþeli yazý, dîni metinlerin tespitinde kullanýlýrken, kullanýmý daha kolay olan yuvarlak karakterli yazý günlük

58

HAT SAN’ATI

Resim 64- Ýlk dönem kûfi yazý örneði.

kýsma ayrýlmaktadýr.

Aklâm-ý sitte denilen altý çeþit yazý þunlardýr: 1-Muhakkak

1- Meþrik kûfîsi

2-Reyhâni

2- Maðrip kûfîsi

3-Sülüs

3- Kayravan kûfîsi

4-Nesih

2. 1. 1. Aklâm-ý Sitte

5-Tevkii

2. 1. 1.1 Sülüs

6-Rikaa (Ýcâze Hattý) Diðer Yazý Çeþitleri

Aklâm-ý sitte içerinde yer alan ve üçte bir anlamýna

7-Kûfi

gelen sülüs yazý, ismini baþlangýçtaki yuvarlak karakterli

8-Ta’lik

yazýdan geliþen tûmar yazýnýn üçte bir ölçüsünden almýþtýr.

9-Dîvâni

Kalem aðzý kalýnlýðý 3 mm’dir. Hat sanatýnda, sanat olarak

10-Celî Dîvâni

yazýnýn anasý “ümmü’l-hutût” olarak kabul edilmiþtir.

11-Rik’a

Muhakkak yazýya göre harfleri biraz küçüktür. Çanaklý

Kûfi yazý çeþitli kollara ayrýlmaktadýr.

harflerin çanaklarý derindir. Nesih yazý ile birlikte geliþimi

A- Yapýlarýna göre kûfi yazý

Osmanlý’da çok hýzlý olmuþtur.

1- Basit kûfî

2. 1. 1. 2. Nesih

2- Yapraklý kûfî 3- Zemini süslü kûfî

Kelime anlamý “ortadan kaldýrmak, iptal etmek”

4- Örgülü kûfî 5- Geometrik

anlamýna gelmektedir. Kitap yazýmýnda diðer yazýlara göre kûfî153

daha fazla kullanýldýðý için bu ismi almýþtýr. Kalem aðzý

B- Yazýldýklarý bölgelere göre de kûfî yazý üç 153- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 45-46.

59

HAT SAN’ATI

Resim 65- Hattat I. Derviþ Ali’ye ait muhakkak ve reyhâni hatlarýyla bir kýt’a.

kalýnlýðý, sülüs kaleminin üçte biri kadardýr. Sülüs kaleminin

pirinç tanesi üzerine ihlâs sûresi yazýldýðý da olmuþtur.

üçte biriyle ona tabi olmuþtur. Þeyh Hamdullah ile birlikte

Sultan Ahmed Camii’nin celî yazýlarýný yazan Seyyid Kâsým,

Kur’ân-ý Kerîm yazýmýnda nesih yazý kullanýlmaya

bir pirinç tanesi üzerine ihlâs sûresini yazdýðý için kendisine

baþlanmýþtýr.

“Gubârî” sýfatý verilmiþtir. Bu yazýyla XX. asýr baþlarýnda Mehmed Nûri Sivâsi154 baþarýlý örnekler ortaya koymuþtur.

Baþlangýçta “muhakkak”, “verrâki” ve “ýrâkî” denilen

2. 1. 1. 3 Muhakkak

neshî yazý üzerinde yapýlan çalýþmalar neticesinde, ileride iki ayrý tarz ortaya çýkmýþtýr. Reyhâni ve nesih yazýnýn

Kelime anlamý itibariyle “muntazam” ve “muhkem”

ortaya çýkmasýndan sonra, özellikle nesih yazýnýn kâideleri

gibi anlamlara gelmektedir. Kalem aðzý kalýnlýðý, sülüs

Yâkut tarafýndan belirlenmiþtir. Osmanlý’da Þeyh Hamdullah

kalemine tabidir. Harfleri sülüs yazýya göre daha büyüktür.

ile birlikte hýzlý bir geliþim merhalesine girmiþ ve Osmanlý’nýn

Yatay harfler ve harflerin yatay kýsýmlarý daha yayýk ve

son döneminde estetik zirveye ulaþmýþtýr.

uzundur. Çanaklar geniþçe ve sülüs yazýya göre daha

Burada yeri gelmiþken gubârî yazýdan bahsetmek 154- Sivaslý Mehmed Nûri’nin hayatý bilinmemektedir. Ancak gubârî yazý geleneðinin son temsilcisidir. Bazý yazýlarýnýn ketebe kayýtlarýnda kendi mesleði kaydetmiþ ve hocasýnýn ismini vermiþtir. Bir yazýsýnýn ketebesinde “Mülgâ Dâire-i Meþihat Mektûbi Kalemi Mütekâidi” olduðunu belirtmiþtir. Meþihat Kalemi kâtiplerinden Ahmed Efendi’nin oðludur. Þeyh Mahmud Hamdi’den yazý dersi almýþtýr. Daha çok 1905-1935 yýllarý arasýnda eser vermiþtir. Eserlerini koyu zemin üzerine üstibeç boya kullanarak meydana getirmiþtir. Bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 187; Zübeyde Cihan Özsayýner, “Yöresel Hattatlarýmýzdan Mehmet Nuri Sivasî”, V. Milletlerarasý Türk Halk Kültürü Kongresi, Ankara, Kültür Bakanlýðý, ts, s.340- 342.

gerekir. Adýný Arapça “toz” anlamýna gelen “ðubar”dan alan gubârî yazý, nesih yazýdan çok ince, bazen gözle zor görülebilecek kadar ince yazýlan yazýya verilen isimdir. Bu hat ile sanattan ziyade maharet gösterilmektedir. Sancak Kur’ân’larý bu yazý ile yazýlmýþtýr. Bazen bir

60

HAT SAN’ATI

Resim 66- Reîsü’l-hattâtîn Haci Ahmed Kâmil Akdik hattýyla sülüs nesih bir kýt’a.

düzdür. Satýr halinde yazýlýr, istifli olarak yazýlmaz.

gelmektedir. Tevkiî yazýnýn küçüðüdür. Onun kurallarýna tabidir. Ýcazetnameler bu hat ile yazýldýðý için “Hatt-ý icâze”

2. 1. 1. 4 Reyhâni

diye isimlendirildiði de olmuþtur. Ayrýca, talik yazý geliþene

Nesih yazý nasýl sülüs kalemine tabi ve onun üçte

kadar bu yazýyla vakýf kayýtlarý tutulmuþtur.

biri ise, reyhâni de yazý kurallarý bakýmýndan muhakkak

2. 2. DÝÐER YAZI ÇEÞÝTLERÝ

yazýya tabidir. Kalem aðzý kalýnlýðý ise muhakkak yazýnýn üçte biri kadardýr. Muhakkak ve reyhâni yazý XV. asra

Kûfi

kadar mushaf yazýmýnda kullanýlmýþtýr.

Dîvâni

2. 1. 1. 5 Tevkiî

Celî Dîvâni

Tevkiî yazý, sülüs yazýnýn ihmal edilmiþ þeklidir.

Rik’a

Sülüs yazýnýn kurallarýna tabidir. Daha çok divana ait kýsa metinlerin yazýmýnda kullanýlmýþtýr. Daha sonra yerini

Ta’lik

Dîvâni yazýya býrakmýþtýr. Sülüs yazýya göre harflerin boylarý,

2. 2. 1 Kûfi

çanaklar, küpler ve elifler daha kýsa, küçük ve kývraktýr. Kalem aðzý kalýnlýðý sülüs kalemine tabidir. En belirgin

Ýslâm’ýn ilk yýllarýnda kullanýlmakta olan sert köþeli

özelliði birleþmeyen harflerin birleþmesidir.

yazý daha sonra Kûfe þehrinde iþlenerek, geliþtirildiði þehre nisbetle kûfi adý verilmiþtir. Yazýldýðý yere ve yapýsýna göre

2. 1. 1. 6 Rikaa’

çeþitlenmiþtir.

Kelime olarak “küçük sayfa ve mektup” anlamýna

61

HAT SAN’ATI

Resim 67- Hattat Halim Özyazýcý’nýn rikaa’ hattý.

4- Örgülü kûfî: Bazý harflerinin örülmesinden dolayý bu ismi almýþtýr. Bu çeþit kûfinin en erken örnekleri h. V. asra uzanmaktadýr. En eski örneði Ýran Râdekân Kalesi’nde (h. 411) Tunus Kayrevan Camii mescidinde (h. 431), en bilinen ve meþhur örnek ise Ýran Pir Alemdar kabrindedir. 5- Geometrik kûfî :156 Diðer kûfi çeþitlerinden dik ve keskin çizgileriyle ayrýlýr. Ortaya çýkýþý hususu pek fazla aydýnlatýlamamýþtýr. Ýran ve Irak mescidlerinde çok fazla yaygýndýr. B- Yazýldýklarý bölgelere göre de kûfî yazý üç kýsma ayrýlmaktadýr. 1- Meþrik kûfîsi 2- Maðrip kûfîsi 3- Kayravan kûfîsi Resim 68- Hattat Hâmid Aytaç hattýyla Þevkî Efendi’ye takliden yazýlmýþ nesih bir sahife. (Mehmet Özçay koleksiyonu)

Kûfi yazý çeþitli kollara ayrýlmaktadýr. 1 5 5 A- Yapýlarýna göre kûfi yazý 1- Basit kûfî: Ýslâm’ýn ilk yýllarýnda þark ve garbda yayýlan kûfidir. En güzel örnekleri Kubbe-i Sahra ve Tolonoðlu Camii kitâbesidir. Bu çeþit kûfide her hangi bir süsleme mevcut deðildir. 2- Yapraklý kûfî: Aðaç yapraklarý gibi süslemelerin bulunduðu çeþittir. 3- Zemini süslü kûfî: Resim 69- Ma’kýlî yazýya Sirkeci Hubyar Camii’nden bir örnek.

Zemininde kývrýk dallý motiflerin bulunduðu kûfidir. Bu çeþit kûfinin en güzel örnekleri Ýran’da Gazne’de ve

155- Kûfi yazýyla ilgili geniþ bilgi için bkz. CUM'A, Ýbrahim. Dirâse fî Tatavvuri'lKitâbâti'l-Kûfiyye. Dâru'l Fikri'l-Arabî, ts. 286 s. 156- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 45-46.

Kâhire Sultan Hasan Medresesi’nde bulunmaktadýr.

62

HAT SAN’ATI

Resim 70- Hattat Mehmed Nûri Sivâsî’nin gubâri levhasý.

2. 2. 2 Dîvâni Yazý

hükümdarý Uzun Hasan’ý maðlup ettikten sonra Ýstanbul’a getirdiði Ýranlý sanatkârlarýn, kadîm ta’lik hattýnýn

Terim olarak, padiþahýn iradelerini emirlerini,

iþlenmesinden çýktýðý söylenebilir.157 Çünkü harflerin þekli

buyruklarýný yazmak için kullanýlan yazý anlamýna

ve birleþmeleri yönünden büyük benzerlik mevcuttur.158

gelmektedir. Akkoyunlu ve Karakoyunlular’da kadim ta’lik

157- M. Uður Derman’dan naklen 158- Alparslan, Sanat Dünyamýz, sy. 35, s. 36

resmi yazýþmalarda kullanýlmýþtýr. Bu yazý Fatih’in Akkoyunlu

63

HAT SAN’ATI

Resim 71- Mehmed Tevfik Ebuzziya (1843-1912) tarafýndan kûfi hat ile yazýlan Yýldýz Hamidiye Camii kubbesi (Necm Sûresi ilk âyetler).

Geliþmiþ dîvâni örneklerinin girift görüntüsü vardýr.

kullanýlmýþtýr. Bazen satýrlarýn biri mürekkep birinin altýnla

Dîvâni yazý sadece devlet yazýþmalarýna tahsis edildiði için

yazýldýðý ferman ve beratlar bulunmaktadýr. Son dönemde

gizliliði korumak kaydýyla girift yazýlmýþtýr. Ayrýca, dîvâni

Ebûbekir Mümtaz Efendi (1810- 1871), Vahdetî Efendi

yazý, Osmanlý’da sadece sarayda kullanýlmýþ, dýþarýda

(1833- 1871), Mehmed Þefik Bey (1820- 1880), Ebûbekir

kullanýlmasý yasaklanmýþtýr.

Nâsýh Efendi (1813- 1885), Ferid Bey (1858- 1925), Mehmed Ýzzet Efendi (1841- 1904), Sâmi Efendi (1838- 1912), Ahmed

2. 2. 3 Celî Dîvâni Ýlk bakýþta, sülüs ve ta’lik yazý çeþitlerinde olduðu gibi bu yazýnýn da dîvâni yazýnýn kalýn kalemle yazýlaný olduðu anlaþýlabilir. Fakat aralarýnda fark vardýr. Bu farklar þöylece tasnif edilebilir:159 1.Dîvâni yazýda hareke ve tezyîni iþaretler olmamasýna karþý, celî dîvâni yazýda hareke ve çok fazla tezyinî iþaret bulunmaktadýr. Celî dîvâni’de küçük noktalar da tezyinî iþaret olarak kullanýlmaktadýr. 2.Dîvâni istifsiz, satýr hâlinde yazýlmasýna karþý celî dîvâni yazý istifli ve girift olarak yazýlýr. 3.Celî dîvâni geniþ aðýzlý kalemle yazýlmaktadýr.

Resim 72- Bursa Ulucami’de Þefik Bey hattýyla celî sülüs ve kûfi yazý.

Celî Dîvâni yazý sadece devlet yazýþmalarýnda

159- Daha geniþ bilgi için bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 192- 193.

64

HAT SAN’ATI

Resim 73- Bursa Ulucami’de Mehmed Þefik Bey’e ait celî divani levha.

Resim 74- Bursa Ulucami’de Mehmed Þefik Bey’e ait celî divani levhanýn benzeri Ýstanbul Tophane Kýlýç Ali Paþa Camii’nde bulunmaktadýr.

Kâmil Akdik (1860- 1941), Ýsmail Hakký Altunbezer (1869-

XIX. asra kadar Ýran nesta’lik ekolüne baðlý olan

1946), Halim Özyazýcý (1898- 1964), Hamid Aytaç (1891-

Türk hattatlarý, Yesârî Mehmed Es’ad Efendi bilhassa oðlu

hattatlarýdýr. 160

ve talebesi Yesârîzâde Mustafa Ýzzet Efendi elinde ta’lik

1982) önemli dîvâni ve celî divâni

yazý yeni þîve kazandý. Ýran ve Türk nesta’liki ayrý ayrý

2. 2. 4 Ta’lik

netleþti.162 Daha sonralarý bu farký belirtmek için Türk uslûbu nesta’lik, ta’lik olarak isimlendirilmiþtir. 163

Aklâm-ý sitte’den sonra en çok meþhur olan ve kullanýlan yazý çeþididir. Ta’lik kelime anlamý itibarýyla

Ýran’ýn meþhur hattatý Mir Ýmad Hasenî elinde ta’lik

“asma, asýlma” anlamlarýna gelmektedir. Harekesi olmayan

yeni bir uslûba büründü. Ýmad, Osmanlý hattatlarýnca da

bu yazýnýn kalýn aðýzlý kalemle yazýlanýna, týpký sülüs’teki

önemle takip edilen bir hattattýr. Ýmad uslûbu Türkiye’ye

gibi celî ta’lik adý verilmiþtir.

talebesi Buharalý Derviþ Abdi (ö. 1647) tarafýndan getirilmiþtir.

Talik yazýya Ýran’da nesta’lik adý verilmektedir.

Osmanlý talik hattatlarýndan Abdülbâki Ârif Efendi (ö. 1688),

Türkiye’de de bu isimle anýldýðý olmaktadýr. Türkiye’de

Durmuþzâde Ahmed Efendi (ö. 1716), Þeyhulislâm

ta’lik yazýyý bu isimle anma bazý karýþýklýða sebep olacaðý

Veliyuddin Efendi (ö. 1768), Kâtipzâde Mehmed Refi’ Efendi

muhakkaktýr. Ýran’da ilk icâdýnda kullanýlan ta’lik yazý

elinde geliþtirilmiþtir.164 Ta’lik yazýda sanat bakýmýndan

geliþtirilerek yeni ortaya farklý tavýrdaki yazýya nesta’lik

Ýranlý ve Osmanlý hattatlarý ayný seviyede baþarý

adý verilmiþtir.

160- Bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 194- 198. 161- Ali Alparslan, “Ýslâm Yazý Çeþitleri: 4 Nesta’lik”, Sanat Dünyamýz, Yýl. 11, sy. 34 (1985), s. 3 162- Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý, 155. 163- Nesta’lik ve ta’lik isimlendirmesiyle ilgili geniþ bilgi için bkz. M. Uður DERMAN, “Piyer Loti Kitâbesi ve Ta’lîk Hattýna Dâir Bir Mülâhaza”, Kültürü ve Sanatýyla IV. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliðler, 5- 7 Mayýs 2000, Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s. 278- 283. 164- Alparslan, Sanat Dünyamýz, sy. 34, s. 6

Kadî ta’lik yazý Ýran’da, aklâm-ý sitte ile birlikte günlük yazýþmalarda kullanýldý. Yazma ve okunma zorluðundan dolayý bu yazý üzerinde bazý deðiþiklikler yapýlarak nesta’lik yazý ortaya çýkarýlmýþtýr. 1 6 1

65

HAT SAN’ATI 2. 2. 5 Rik’a Yazýsý: Osmanlý tarafýndan icâd edilmiþ bir yazýdýr. Divâni yazýnýn harflerinin küçültülmesi, sadeleþtirilmesiyle geliþtirilmiþtir. Divânî yazýya göre harflerin kavis ve meyilleri azaltýlmýþtýr. Harekesiz olan rik’a yazýsý, sade ve süratli yazýlmaya müsait olduðundan günlük hayatta kullanýlmýþtýr. Sýbyan mekteplerinde, çocuklara yazý öðretimine bu yazý ile baþlanmakta idi.166 Rik’a hattý, Dîvân-ý Hümâyun’da ortaya çýkýp geliþmiþtir. Zamanla kâideleri teþekkül edip sanatlý þekilde yazýlmýþtýr. Bu yazýda baþlýca iki tarz geliþmiþtir. Birincisi Mümtaz Efendi yahut Bâb-ý Âli rik’asý denen tarz, ikincisi ise Ýzzet Efendi rik’asýdýr. Ýzzet Efendi rik’asýnýn sanat özelliði daha baskýndýr. Son dönemde hattat Hâmid ve hattat Halim Bey, Mümtaz Efendi tarzýnda güzel örnekler vermiþlerdir.

Resim 75- Dîvâni hattýyla hazýrlanmýþ, II. Abdülhamid tuðralý ferman.

göstermiþlerdir. Fakat celî ta’lik’te Osmanlý hattatlarý daha baþarýlý olmuþlardýr.165 Türk ta’liki’nin kesinleþmiþ kaidelerine raðmen Ýran nesta’liki’nin kesinleþmiþ kaideleri yoktur. Ýran nesta’liki’nde ayný harf çok farklý ölçülerde yazýlabilmektedir. Halbuki Türk ta’liki’nin kaideleri bellidir. Osmanlý ta’lik ekolünün kurucusu Yesârizâde Mustafa Ýzzet Efendi’den sonra uslûbu talebeleri Kýbrýsizâde Ýsmâil Hakký (ö. 1862), Ali Haydar Bey (ö. 1870), Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi (1876) eliyle yayýlmýþtýr. Ýkinci nesilden hattat celî sülüs’ün de yegâne usta hattatý olan Sâmi Efendi, ta’lik’te bazý eksiklikleri tamamlayarak ayrý bir þîve sahibi oldu. Sami Efendi’den sonra talebeleri Mehmed Nazif Bey (ö. 1913), Ömer Vasfi Efendi (ö. 1928), Mehmed Aziz Efendi (ö. 1934), Hulusi Yazgan (ö. 1940) ve Necmeddin Okyay ta’lik yazýnýn Sâmi Efendi yolundaki usta takipçileri olmuþlardýr. Hulûsi Efendi’den ta’lik meþk eden hattat Resim 76- Ýmad’a ait tâlik bir kýt’a.

Hâmid Aytaç (ö. 1982) ve hattat Halim Özyazýcý (ö. 1964), Yesârizâde Mektebi, Sâmi Efendi kolunun yakýn dönem

165- Alparlsan, Sanat Dünyamýz, sy. 34, s. 5 166- Bugün de hat öðretimine ekseriyetle rik’a yazýsý ile baþlanmaktadýr.

usta hattatlarýdýr.

66

HAT SAN’ATI

Resim 77- Hattat Mehmed Hulûsi Efendi’ye ait celî tâlik levha. (Emin Barýn koleksiyonu)

Resim 78- Hattat Sâmi Efendi’ye ait zerendud celî tâlik levha.

67

HAT SAN’ATI

Resim 79- Hattat Halim Özyazýcý’nýn rik’a yazýsýna bir örnek. (Süleyman Berk koleksiyonu).

Resim 80- Hattat Yesârizâde Mustafa Ýzzet Efendi’nin tâlik hat ile yazdýðý Hilye-i Hâkâni’nin ilk kýt’asý.

68

HAT SAN’ATI

III. BÖLÜM

HAT SAN’ATINDA KULLANILAN MALZEMELER

69

HAT SAN’ATI

Resim 81- Makta, kalemtraþ ve mürekkep hokkalarýndan oluþan bir yazý takýmý.

Þüphesiz her sanat eseri için bir takým âlet ve

7-Mürekkep hokkasý

malzemeler kullanýlmaktadýr. Kullanýlan âlet ve malzemenin

8-Mýstar

kalitesi, doðrudan sanat eserinin kalitesine tesir etmektedir.

9-Yazý altlýðý

Bu konuda söylenmiþ bir atasözü bunu teyid eder: “Kem

3. 1. KALEM168

âlât ile kemâlât olmaz”.167 Kaliteli, saðlam ve iyi malzeme ile kaliteli ve güzel iþler çýkarýlacaðý muhakkaktýr. Kaliteli

Kur’ân-ý Kerim’de kalem üzerine yemin edilmiþ,

ve saðlam bir kalem, kaliteli ve iyi bir mürekkep, iyi terbiye

Hz. Peygamber de kaleme özel önem atfetmiþtir.

edilmiþ aherli kaðýdýn kullanýldýðý bir yazý, ayný evsafý

Medeniyetlerin kalem ucundan satýra dökülenlerle

taþýyacaktýr. Kalem, kâðýt ve mürekkebin iyi ve uyumlu

oluþmasý, insan hâfýzasýnýn en büyük yardýmcýsý olmasý

olmasý, iyi bir yazý için çok büyük önem arz eder.

gibi daha birçok þey, kalemin önemini gösterir. Yazýnýn üç önemli unsurundan birisi kalemdir.169

Hat sanatýnda geçmiþte kullanýlan malzemeler küçük deðiþikliklerle bugün de kullanýlmaya devam

Hat sanatýnda kamýþ kalem ve kalemler çok

edilmektedir. Kullanýlan ana malzemeler kamýþ kalem,

çeþitlidir:

aherli kâðýt ve is mürekkebinden oluþmaktadýr. Hat

1-Kamýþ kalem

sanatýnda kullanýlan kalem ile günümüzde normal hayatta

2-Meneviþli (Hindî) kalem

kullanýlan kalem arasýnda hiçbir benzerlik yoktur. Hat

3-Cava kalemi

sanatýnda kullanýlan malzemeyi þöyle sýralayabiliriz:

4-Bambu kalemi

1-Kalem

5-Kargý kalemi

2-Kâðýt

6-Tahta kalem

3-Mürekkep

167- Muhittin Serin, Hat Sanatý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 2003, s. 333. 168- Hat literatüründe “kalem” iki farklý anlam için kullanýlmaktadýr. Biri yazý çeþidi anlamýnda, diðeri ise kamýþ kalem anlamýnda kullanýlmaktadýr. 169- M. Uður Derman, “Eski Mürekkebciliðimiz”, Ýslâm Düþüncesi, yýl 1, sy. 2 (Haziran 1967), s. 97

4-Mühre 5-Kalemtraþ 6-Makta’

70

HAT SAN’ATI

Resim 82- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’e ait çeþitli kalemler. (Mehmet Özçay koleksiyonu)

Yazý sanatýnda kullanýlan kamýþ kalem denildiðinde;

bulunan Vâsýt þehrinden temin edilen kamýþ kalem anlaþýlýr.

daha çok Hazar denizi kenarý ile Irak Dicle nehri kenarýnda

Kamýþ kalemin ham hâli nohûdi renkte olup, renginin kararýp sertleþmesi için gübre içine yatýrýlýr. Gübre içerisinde sertleþen kamýþýn rengi koyu kahverengi olur.170 Bu kurutma iþlemi, sýcak ülkelerde güneþe karþý serilerek de yapýlmaktadýr. Hindistan’da yetiþen içi dar, uzun boðumlu ve dýþý benekli kalemler (Meneviþli kamýþ) kendileri sert olduðu için gübreye yahut güneþe yatýrma iþlemi yapýlmamaktadýr. Bambu kamýþý, bambu isimli bitkiden elde edilmektedir. Sandalye yapýmýnda da kullanýlmaktadýr. Normal kamýþ kaleme göre daha sert ve kalýndýr. Kargý kalemi ise, ney yapýmýnda da kullanýlan kamýþtan elde edilmektedir. Boðumlarý kesilerek kullanýlmaktadýr. Kargý kalem de normal kamýþ kaleme göre daha sert ve kalýndýr. Cava kalemi, Uzakdoðu’da Cava’da yetiþen bir 170- Kamýþ kalemle ilgili daha geniþ bilgi için bkz. M. Uður Derman, “Kalem”, Ýslâm Düþüncesi, yýl 1, sy. 3 (Eylül 1967), s. 165

Resim 83- Ucu açýlmýþ bir celî kalemi. (Mehmet Özçay arþivi)

71

HAT SAN’ATI 3. 1. 1. Okuma Parçasý

Beni, kimler parmaklarý arasýnda tutmadý ki?

KAMIÞ KALEM

Koca Fatih, daðlardan aþýrdýðý kadýrgalarýný Ýstanbul surlarýna indirdikten sonra, Bizans’ýn yýkýk dökük halini

“Görünürde basit, fakat iç yüzü acýklý bir mâcera

tasvir eden meþhur mýsralarýný, kâðýt üzerinde benim

dinledim.

dilimle döktü.

Bir çift kamýþ kalemin hazin âkýbeti.

Ondan evvel ve ondan sonra gelen nice padiþahýn

Bir terekeden satýn alýnan, henüz açýlmamýþ, çift

elinde, ben gâh gene böyle içden gelme melâlli veya

parçalý iki uzun kamýþ kalem. Masa üzerine býrakýlmýþ. Masanýn sahibi odada

þehametli sözleri ilk tercemaný oldum, gâh ince ruhlarýn

yokken, kamýþ kalemin ne olduðunu bilmeyen bir çift

elemlerini ve emellerini terennüm ettim. Zaman oldu; devletli baþlar, kimseciklere açamadýklarý gizli dertlerini

yabancý el, can sýkýntýsýný gidermek için, bunlarý ufacýk

benimle paylaþtýlar; gâh, yabancý taçlýlara, benim dilimden

ufacýk parçalar halinde doðramýþ.

dökülen haþmetli sözlerle iltifatnâmeler, dehþet saçan

Doðranmasaydý, bu bir çift kamýþ kalem ne iþe

kelimelerle korkunç fermanlar yolladýlar.

yarayacaktý? Yazý âleti olmaktan çoktan çýktýðý için, uzun

Sana tavsiye ederim; þu yaþadýðýn þehirdeki

asýrlar görmeye devam ettiði o iþi artýk yapacak deðildi

kütübhaneleri, müzeleri, antikacý dükkânlarýný, eski ailelerin

elbette. Fakat bir antika gibi, mükemmel bir vitrin eþyasý

evlerini gez dolaþ.

vazifesi görecekti.

Oralarda hep benim âciz vücudumun eseri olan

Kendileri kadar narin yapýlý bir mahfaza içinde,

yüksek bahada, cildler dolusu kitab, meþhur hattatlarýn

vitrinin bir köþesinde, ebedî uykularýný uyurlarken, ara

elinden çýkma, baha biçilemez levhalar bulacaksýn.

sýra yüzlerine bakanlara, uzun tarihlerinin þanlý

Zaman oldu, Nef’î’lerin, Namýk Kemal’lerin, Âkif’lerin

sahifelerinden öyle menkýbeler nakledeceklerdi ki,

elinde arslanlar gibi kükredim. Cýlýz vücudumdan hiç

kendileriyle beraber, ayný vitrin içinde yorgun argýn

umulmayan davudî bir ses, bütün bir milleti tek ruh

dinlenen bütün öteki antika parçalar, utanacaklar,

halinde vecde getirdi. Zaman oldu, içli þairlerinizin elinde, benimle ayný

sinecekler, söneceklerdi.

hamurdan yoðurulmuþ olan ney gibi, inim inim inledim.

Kamýþ kalemi parça parça eden o bir çift elin

Gün geldi, yazdýðým muhteþem fermanlar, Garb’ýn nice

sahibine, iþlediði cinayetin azametini kalemin kendi dilinden

maðrur hükümdarýný dize getirdi.

anlatabilmeyi ne kadar isterdim!

Gün geldi, dilimden dökülen ateþli sözler, en insafsýz

Bu merhametsiz parmaklar arasýnda, narin vücudu

güzellerin gözlerinden yaþlar akýttý.

liyme liyme olurken, incecik kamýþ kalem, belki þöyle

Süleyman Nazif “Firak-ý Irak” ýný, Tevfik Fikret “Sis”ini,

feryad etmiþdir:

Âkif “Çanakkale Þehidleri”ni benimle yazdý.

-Ne büyük bir suç iþlediðini bilmiyorsun gafil genç!

Beni, masanýn üstünde halsiz halsiz yatarken

Senin þanlý tarihinin yapraklarýný yazanýn, benim þu nâçiz

gördün de, çöp sandýn, deðil mi genç adam?

vücudum olduðunu bilseydin, þu dakikada utancýndan

Haklýsýn. Kabahat sende deðil, benim kim olduðumu sana öðretmemiþ olanlarda.

yerlere geçerdin.

Ben, uzun bir tarih boyunca, senin atalarýna çok

Ben bir zamanlar, o kadar baþ tacý idim ki, Türk

hizmet ettiði için yorulmuþ, tarihin sinesinde dinlenmeye

çocuðu, elifbesini okumak için kullandýðý “Hilâl” adlý, süslü

çekilmiþ bir emekdarým.

demirden, iþaret âletini býrakýp da beni eline alabildiði

Beni kýrdýðýna iyi etmedin. Ama bilmeyerek kýrdýðýn

gün kendisini bahtiyar sayar, artýk okumuþ yazmýþ insanlar

için, seni gene affediyorum!”

arasýna gireceðini benim sayemde idrak eder, ruhunda

Hamdi Varoðlu, Cumhuriyet Gazetesi 27 Ocak

bir büyüklük duyardý. O günden itibaren, ben o çocuðun

1957171

fikir hayatýna, kâðýt üzerinde yürüyen sivri ucumun çýkardýðý

171- M. Uður Derman, “Kalem”, Ýslâm Düþüncesi, yýl 1, sy. 4 (Aralýk 1967), s. 265-266’dan naklen

vakur ve tatlý cýzýrtý ile istikamet çizerdim.

72

HAT SAN’ATI cins aðacýn yaprak diplerinde bulunan sert, ince ve uzun kýsýmdýr. Kur’ân-ý Kerim gibi uzun metinlerin yazýmýnda, normal kamýþ kalemin ucu zaman zaman bozulup tekrar açýlmayý gerektireceðinden, kalemin aðýz kalýnlýðý, önceki aðýz kalýnlýðý gibi olamayacaðýndan, daha sert olan ve aðzý çabuk bozulmayan cava kalemi tercih edilmiþtir. 172 Bambu ve kargý kaleminin yetmediði kalýnlýktaki yazýlar için tahta kalem kullanýlmýþtýr. Mukavemetli ve saðlam yapýlý aðaçlardan imal edilen bu tip kalemlerin sap kýsýmlarý elin kavramasý için ince yapýlmýþtýr. Çok fazla geniþ aðýzlar için kalem imal edilmemiþ, bu tip kalýn yazýlar kareleme usulü kullanýlarak çizme suretiyle meydana getirilmiþtir.173 Resim 84- Kalemin kat’ edilmesi. (Mehmet Özçay arþivi)

3. 2. KÂÐIT sünger yardýmýyla boyanýrsa buna da “sürme usûlü”

Yazý sanatýnýn önemli malzemelerinden biri kâðýttýr.

boyama adý verilmektedir.174

Kâðýt hat sanatýnda, ham hâliyle, terbiye edilmeden kullanýlmaz. Kalem ve mürekkeple uyum saðlayacaðýndan,

Bazý kâðýtlar orta kýsmý farklý, yan kýsýmlarý farklý

usûlünce boyanmýþ ve terbiye edilmiþ kâðýt kullanýmý

boyanýrsa, böyle boyanmýþ kâðýtlara “akkâse kâðýt” adý

önemlidir. Ham kâðýt, yani aherlenmemiþ kâðýt mürekkebi

verilmektedir.

emeceðinden ve tashihe imkân vermeyeceðinden makbul

Kâðýt boyandýktan sonra aharlama iþine hazýr

deðildir. Ahar, kalemin kâðýt üzerinde kolayca hareket

demektir. Ahar iki çeþittir. Niþasta aharý ve yumurta aharý.

etmesini saðlar. Hat sanatýnda kullanýlan kaðýdýn asitsiz

Özellikle celî yazýlarda kullanýlacak kâðýtlar önce niþasta

olmasýna dikkat edilmesi gerekmektedir. Çünkü asit kâðýdýn

ile sonra yumurta aharý ile aherlenmelidir.

zamanla yanmasýna sebep olmaktadýr.

Niþasta aharý, bildiðimiz niþastanýn suyla karýþtýrýlýp

Eskiden Ýtalya’da üretilen kalýnca kaðýt çokça

ateþte kaynatýlmasýyla elde edilmektedir. Niþasta evvela

kullanýlmýþtýr. En ziyade celî sülüs yazý için kullanýlmýþtýr.

soðuk su ile ezilir, hafif ateþte karýþtýra karýþtýra kaynatýlýr.

Ýtalya'nýn Toskana eyaletinin güneyinde güzel bir þehir

Elde edilen kývam soðuduktan sonra, sünger yardýmýyla,

olan Livurna'da yapýlan bu kâðýtta (A. Ligorna) kelimesi

kaðýda yedirilerek sürülür; kâðýt kurumaya terk edilir.

soðuk damga ile vurulduðundan tahfife uðrayarak "Ali

Niþasta aharýnýn üzerine duruma göre en az iki kat veya

Kurna" olmuþtur.

daha fazla yumurta aharý sürülür.

3. 2. 1. Kaðýdýn Boyanmasý ve Aherlenmesi

Yumurta aharý; yeterli miktarda yumurta aký bir

Kâðýt aherlenmeden önce boyanmalýdýr. Boyama

kaba alýnýr. Yumurta büyüklüðünde bir þap avuç içine

için çok çeþitli bitkilerden çeþitli renkler elde edilmektedir.

alýnarak yumurta aký kesilinceye kadar çýrpýlýr. Çýrpma

Fakat tercih edilen renk, çaydan elde edilen nohûdi renktir.

iþlemi yumurta aký kesilinceye kadar devam etmelidir.

Renk elde edilmek istenen bitki, geniþ bir kaba konularak

Kesilerek köpüklü bir hal alan karýþým bir müddet daha

þapla birlikte kaynatýlarak boya elde edilir. Elde edilen

172- Cava kalemi ilk defa Hattat Çömezzâde Mustafa Vâsýf Efendi ve talebesi Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi tarafýndan kullanýlmýþtýr. Bkz. Derman, Ýslâm Düþüncesi, sy. 2 (Haziran 1967), s. 168. 173- Meselâ, Ayasofya’nýn, kalem aðzý kalýnlýðý 35 cm. olan ciharyâr yazýlarý ile kalem aðzý kalýnlýðý 15 cm. olan kubbe yazýsý bu suretle yazýlmýþtýr. 174- Daha geniþ bilgi için bkz. Boya, Mürekkeb, âhar Mecmuasý. Millet Kütüphânesi. Ali Emîri Efendi, Tarih, no 809; Yazýr, Kalem Güzeli, II, 191193; Nefeszâde, Gülzâr-ý Savâb, s. 107; Serin, Meþhur Hattatlar, 341.

boya geniþ ve yayvan bir kaba alýnarak kâðýt bunun içine batýrýlmak suretiyle boyanýr. Bu þekilde kâðýt boyama usûlüne “banyo usûlü” adý verilmektedir. Eðer kâðýt bir

73

HAT SAN’ATI

Resim 85- Kaðýt aherlemede kullanýlan çakmak taþý mühre. (Emin Barýn koleksiyonu)

karýþtýrýlýr. Bir müddet dinlendirildikten sonra tülbentten

çakmak taþý yahut camdan üretilmektedir. Saplý bir tahtaya

süzülerek elde edilen ahar maddesi bir sünger yardýmýyla

tespit edilen cam yahut çakmak taþýnýn, kaðýda deðen

çok dikkatli bir þekilde kaðýda sürülür. Gerek niþasta aharý

yani mühre yapýlan kýsmýnýn gayet pürüzsüz ve temiz

gerek her yumurta aharýndan sonra kâðýt mührelenir. Bu

olmasýna dikkat edilmelidir.

konu kâðýt mühreleme bahsinde ayrýca anlatýlacaktýr.

3. 4. MÜREKKEP

Aharlanan ve mührelenen kâðýtlar tavlanmasý için

Hat sanatýnda kullanýlan mürekkepler þöyle tasnif

bir müddet baský altýnda dinlenmeye býrakýlýr. Bu dinlenme

edilebilir:

müddetinin en az altý olmasý gerektiði kaynaklarda belirtilse

1-Ýs mürekkebi

de daha önce kullanýlabilir.

2-La’l mürekkebi 3-Üstübeç mürekkebi

3. 3. MÜHRE

4-Altýn mürekkebi

Kâðýt üzerine yapýlan aharýn parlatýlmasý ve

5-Zýrnýk mürekkebi

pürüzlerinin giderilmesi maksadýyla çakmaktaþý, akik taþý

6-Tashih mürekkebi

ve camdan mamul mühre ile mührelenir. Mühreleme iþleminin, mühre tahtasý veya pesterk denilen damarsýz

Hat sanatýnda kullanýlan ana mürekkep, is ve

ve eksiz ýhlamur aðacý üzerinde yapýlmasý tercih edilir.

zamktan elde edilen, siyah is mürekkebidir. Bezir yaðý, balmumu, neft yaðý, çýra ve gazyaðý gibi çok çeþitli

Daha pratik olarak karton kâðýtlarýn konulmasýyla

maddelerden elde edilen is,176 eritilip boza kývamýna

yumuþatýlmýþ zemin üzerinde de yapýlabilir. Sürülen her

getirilen arap zamký içerisine katýlýr, iyice karýþtýrýlarak

ahardan sonra mühre yapýlýr; son kat ahar üzerine mühre

dövülür. Bu karýþýma gerekli miktarda saf su katýlarak

direkt yapýlýr. Diðer zemin aharlarý ise bir kâðýt üzerinden

inceltilir ve mürekkep kullanýlýr.177

yapýlýr. Son kat aharý mührelenirken, mührenin kâðýt üzerinde rahat kaymasý ve mührenin kaðýdý çizmemesi için kaðýdýn üzerine fýndýk yaðý sürülmelidir.175 Yalnýz, yazý yazmadan evvel, fýndýk yaðýnýn tesirini gidermek için kâðýt, pudra tozu ile silinmelidir. Zira yaðlý zeminin mürekkebi tutmasý mümkün deðildir. Mühreleme mühre âleti ile yapýlýr. Mühreler

74

175- Kaynaklarda, mührelemeden önce kaðýda kuru sabun sürülmüþ çuha gezdirilmesi tavsiye edilmektedir. Fakat daha sonra bu sabun, pudralama ile giderilemediðinden yazý yazmada büyük zorlukla karþýlaþýlmaktadýr. En doðrusu, fýndýk yaðý yahut cildin tabii yaðýnýn kaðýda sürülmesidir. Merhum hattat Halim Özyazýcý (1898-1964)’nýn mühreleme için baþýnda bulunan ve hiç yýkamadýðý takkesini kullandýðý rivayet edilmiþtir. 176- Ýs elde edilmesi ile ilgili geniþ bilgi için bkz. Nefeszâde Ýbrahim. Gülzâr-ý Savâb. Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1939, 93-94; M. Bedreddin Yazýr. Medeniyet âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, II, Ankara, Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1974, 183; Derman, Ýslâm Düþüncesi, sy. 2 (Haziran 1967), s. 98-99. 177- Mürekkep yapýmý ile ilgili geniþ bilgi için bkz. Gülzâr-ý Savâb, 94- 100; Yazýr, Kalem Güzeli, II, 180- 183; Derman, Ýslâm Düþüncesi, sy. 2 (Haziran 1967), s. 100-103.

HAT SAN’ATI

Resim 86- Porselen hokka takýmý. (Emin Barýn koleksiyonu)

Ýs ve arap zamkýnýn karýþýmýndaki oran; dört kýsým

hokkaya bir mikdar lýka ve siyah mürekkep ve su koyup

zamka, bir kýsým is konulmasýdýr. Mürekkebin karýþýmýna

iyice karýþtýrdýktan sonra aðzý açýk olarak güneþte býrakýlýr,

zamk fazla konulduðunda, yazýda mürekkep parlama

ara sýra çubukla karýþtýrýlýr. Su azalýp mürekkep kuruyacak

yapar, kalemden zor akar, dolayýsýyla yazý zor yazýlýr.

hale gelince biraz daha su ilâve olunup karýþtýrýldýktan

Ayrýca yazý murakka’a gerildiðinde kusma yapacaðý gibi,

sonra yine güneþte býrakýlýr. Bu tarzda beþ-on gün devam

mürekkep ileride çatlama da yapabilir. Ýs fazla

olunur. Mürekkebin parlaklýðý gidip mat bir hal alýr. Þayet,

konulduðunda ise, yazýya el deðince siyahlýk yayýlarak

kullanýldýðý zaman is zerreleri kaðýda, üzerinde daðýlýp

yazýnýn bozulmasýna sebep olur.

bulaþýrsa, az miktarda süzülmüþ bal ilâve edilip karýþtýrýlmalýdýr. Bununla yapýlan tashihler belli olmaz, yazý

Tabiatta bulunan çeþitli renkteki pigmentler, arap

kenarlarý þiþip kabarmaz. Ýðnelenirken rahat ve muntazam

zamký ile karýþtýrýlarak istenilen renkte mürekkep elde

iðnelemeye de yardýmý olur.”179

edilebilir. Siyah is mürekkebinden baþka nadiren de olsa kýrmýzý (la’l) mürekkep, beyaz (üstübeç) mürekkep ve zerendûd (altýn) mürekkep hat sanatýnda kullanýlmaktadýr. Ayrýca XIX. asýrda yazý kalýbý çýkarýlmasýnda sodyum ve arsenik sülfürün arap zamký ile karýþtýrýlýp dövülmesiyle elde edilen sarý (zýrnýk) mürekkebi kullanýlmýþtýr. Üstübeç mürekkebi ile mushaflarýn sûre baþlýklarý yazýlmýþtýr. Zerendud levhalarýn hazýrlanmasýnda varak altýn, arap zamký yahut bal ile ezilip, jelatinli su ile sulandýrýlarak kamýþ kalem veya fýrça ile kullanýlýr. 178

Zerendud Resim 87- Mürekkep hokkasý ve rîhdan. (Emin Barýn koleksiyonu)

levhalardaki altýn, daha sonra “zermühre” denilen mühre

178- Renkli mürekkep imali için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, II, 184- 186; Derman, Ýslâm Düþüncesi, sy. 2 (Haziran 1967), s. 103-105. 179- Yazýr, Kalem Güzeli, II, 186

ile parlatýlýr. Bir de tashih mürekkebi vardýr ki sadece M. Bedreddin Yazýr bahsetmiþ ve tarifini þöyle yapmýþtýr: “Bir

75

HAT SAN’ATI kalemin iyi ve güzel açýlmýþ

3.5. MISTAR

saðlamak için kamýþ kalemin

yazýmýnda, formun ve satýr çizgisinin tespiti için kullanýlan

açýldýðý kalemtýraþýn gayet kaliteli

malzemedir. Yazýlacak her ayrý eser için ayrý mýstar

ve keskin olmasý lâzýmdýr. Burada

hazýrlanýr. Sayfa boyuna göre hazýrlanmýþ olan mukavva

bahsedilen kalemtýraþýn bugün

üzerinde, satýr çizgilerinin baþý ve sonu iðne ile delinerek

kurþun kalem açmada kullanýlan

ibriþim bu deliklerden geçirilir. Sayfa üzerinde, ibriþimin

kalemtýraþla herhangi bir alâkasý

düðmesiz olmasýna dikkat edilmelidir. Sayfanýn sað ve

bulunmamaktadýr. Hat sanatýnda

soluna da dikine ibriþim çekilir. Yazý yazýlacak kâðýt bu

kamýþ kalem açmada kullanýlan

mukavvanýn üzerine konularak parmak uçlarý ile ip izinin

kalemtýraþ, sap kýsmý, kesici

kaðýda çýkarak satýrýn belirmesi saðlanýr.

kýsýmdan en az iki kat büyük

Mýstarlar meþk mýstarý, sahife mýstarý, hilye mýstarý

olan býçak görünümündedir. Hat

olmak üzere kullanýlacaklarý formlara göre sýnýflanýrlar.180

sanatýnda, kamýþ açma ve tashihte kullanýlan iki çeþit

Bugün daha pratik olarak ýþýklý masada, kâðýt altýna

kalemtýraþ bulunmaktadýr. Tashih

konan ve satýrlarý koyu kalemle çizilmiþ kâðýtlar, satýrý belli

için kullanýlan kalemtýraþlar

etmek için, mýstar niyetine kullanýlmaktadýr.

normal kalemtýraþlardan çok

Resim 88- Bir kalemtýraþýn sap, parazvana ve týð kýsmýnýn görünüþü. Kalemtýraþý yapan ustanýn mührü týð kýsmýnda görülmektedir. (Emin Barýn koleksiyonu)

olmasý gerekmektedir. Bunu

Eskiden, Kur’ân-ý Kerim, kýt’a ve hilye gibi metinlerin

daha küçüktür.

3. 6. KALEMTIRAÞ

Kalemtýraþ üç ana kýsýmdan meydana gelmektedir:

Harflerin güzel ve keskin yazýlabilmesi için kamýþ

1-Su verilmiþ çelikten imal edilen ve tîð denen kesici kýsým 2-Çeþitli maddelerden imal edilen sap kýsmý 3-Sap ile kesici kýsmý birbirine baðlayan parazvana denen kýsým Kesici kýsým yapýlýþ þekline göre hattâtî, kâtibî, söðüt yapraðý, cam kýrýðý gibi çok çeþitli isimler almýþtýr.181 Eski kalemtýraþlarda, kesici kýsmýn parazvanaya yakýn yerinde usta ismi yer almýþtýr. Günümüzde klasik tipte kalemtýraþ imal edilmekle birlikte daha pratik olmasý bakýmýndan kýrtasiye tipi kesim býçaklarý da kullanýlmaktadýr. Tashih için de daha pratik olmasý sebebiyle “neþter” kullanýlmaktadýr. Kamýþ kalemin açýlmasýnda önce boðuma yakýn kýsmý yatay olarak kesilir. Bu ana kesimde sonra, kalemde oluþan ve “dil” tabir edilen kýsým, istenilen incelik elde 180- Mýstar yapýmý ile ilgili geniþ bilgi için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, II, 208- 210. 181- Bkz. A. Süheyl Ünver, “Türk Kalemtýraþçýlarý”, Yücel, c. IV, sy. 34 (1937), s. 170; Derman, Ýslâm Düþüncesi, 2, s. 170

Resim 89- Nesih sahife mýstarý. (Süleyman Berk koleksiyonu)

76

HAT SAN’ATI çok önemlidir. Mürekkebin iyisi ve kalitelisi ayný þekilde kaðýdýn iyisi, doðrudan yazýlacak yazýya tesir etmektedir. Bu sebeple atalarýmýz “Kem âlât ile kemâlât olmaz” demiþlerdir. Ýyi eserin iyi malzeme ile çýkacaðý muhakkaktýr. Kaliteli mürekkebin kullaným kabýnýn da önemi bulunmaktadýr. Sýrlanmamýþ toprak saklama kaplarý ile mermerden mâmul hokkalar mürekkebin hassasiyetini kaybetmesine sebep olmaktadýr. Seramik ve cam hokkalar mürekkebin özelliðini kaybetmemesi açýsýndan daha iyidir. Geçmiþte gayet sanatlý, seramik ve camdan, mürekkep hokkalarý üretilmiþtir. 3. 8. YAZI ALTLIÐI Kamýþ kalemin kaðýda iyice oturmasý için kaðýdýn tatlý sert bir zemine oturmasý gerekmektedir. Bir miktar kaðýdýn üst üste tutturulmasýyla oluþturulan altlýklar, ta’lik yazý için farklý þekilde hazýrlanmýþtýr. Bazen deri, yazý altlýðý olarak tercih edilmiþtir. Resim 90- Kalemtýraþ çeþitleri. (Emin Barýn koleksiyonu)

3. 9. MAKTA’

edilinceye kadar sað ve soldan týraþlanýr. Kalemin kaðýda

Arapça kesim yapýlan yer anlamýna gelmektedir.

dokunacak, yazý yazacak kýsmý kalemtýraþla, makta

Kamýþ kalemin dil denilen kýsmý kat’ edilirken yahut

üzerinde “kat” edilerek elde edilir. Kat’ edilen dil kýsmýndan

þakkedilirken býçaðýn aðzýnýn zarar görmemesi ve kalemin

mürekkebin akýþýný saðlamak için, dil kýsmýný ortadan ikiye

uygun zeminde bu ameliyeye tabi tutulmasý için kullanýlan

ayýrmak için “þakk” edilir. Þakkýn dikkatli yapýlmasý, yarýlan

alettir. Daha çok kemik, fildiþi, abanoz gibi maddelerden

kýsmýn iki eþit iki parçaya ayrýlmasý gerekmektedir. Esasen

imal edilmiþtir. Makta’da kalemin oturtulduðu bir yuvasý

kalemin þakký, yazýlacak yazýnýn cinsine göre deðiþmektedir.

vardýr. Zamanýnda, maktanýn daha pratik olmasý için cepte taþýnanlarý da imal edilmiþtir.

Kalem þakký, nesih ve talik yazý kaleminde, dilin sað üçte birden þakk edilmelidir ki, nesih ve talik yazýdaki yarým hareketler ortaya çýkabilsin. Sülüs’te sol üçte birden; rik’a yazýda tam ortadan þakkedilir. Dîvâni ve celî dîvâni yazýda sol üçte birden þakk tavsiye edilmiþtir. Kalem açýlmasýnda kesme ve yontma usulü kullanýlýr. Kaba kýsýmlar alýnýrken kesim yapýlýr, kabasý alýnmýþ kaleme istenilen incelik ve kývam verilirken ise kesmeden ziyade yontma iþlemi uygulanýr. Bütün bunlar yapýlýrken kalemtýraþýn gayet keskin olmasýna dikkat

Resim 91- Cep maktaý. (Emin Barýn koleksiyonu)

edilmelidir.182

182- Hattat Kâmil Akdik’e, “Hangi talebeniz daha güzel yazýyor efendim?” diye sorulunca: “Kalemini en iyi açan yazmaktadýr” cevabýný vermesi, kalemi düzgün ve kývamýnda açmanýn önemini göstermektedir. Eski üstadlar kalem açma üzerinde durmuþ ve “Kalem açýþýnda çok sýrlar var, o sýrlar yakalanmadan güzel yazý yazýlamaz” demiþlerdir.

3. 7. MÜREKKEP HOKKASI Yazý sanatýnda kullanýlan malzemenin kaliteli olmasý

77

HAT SAN’ATI

Resim 92- Makta’ çeþitleri. (Emin Barýn koleksiyonu)

Resim 93- Hat san’atýnda kaðýt kesmek için kullanýlan makas. (Emin Barýn koleksiyonu)

Resim 94- Sultan III. Ahmed tuðralý, iþlemeli divit. (Mehmet Çebi Koleksiyonu)

78

HAT SAN’ATI

IV. BÖLÜM

HAT SAN’ATINDA TUÐRA FORMU

79

HAT SAN’ATI Osmanlý hânedanýnýn niþan ve alâmeti olan tuðra183

olanýn çektiði tuðradýr. Bunun dýþýnda birçok hattat

Oðuzca bir kelime olup, aslý tuðraðdýr. Anadolu lehçesinde

tarafýndan padiþahýn deðiþik ibare ve istiflerle tuðrasý

kelime sonundaki (ð) okunmadýðýndan, bu kelime “tuðra”

yapýlmýþtýr. 195 Osmanlý’da padiþah tahta çýktýðýnda,

olarak telaffuz edilmiþtir.184 Arapçasý “tevkî”, Farsçasý ise

kendisine gösterilen deðiþik tuðra örneklerinden birini

Tuðra, Büyük Selçuklular, Anadolu Selçuklularý,

beðenir, bu da saltanatýn sonuna kadar padiþahýn alâmeti

“niþan”dýr.185

Memlûklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanlýlar’da

olurdu.196

kullanýlmýþtýr.186

Osmanlý’da ilk tuðra, Sultan Orhan’a aittir. Orhan

Oðuz hanlarýnýn kullandýklarý tuðralar hakkýnda bir

Gazi’nin elde mevcut tuðralarýndan ilki m.1324 tarihli,

bilgiye sahip deðiliz.187 Selçuklu tuðralarýnýn þekli hakkýnda

diðeri ise m. 1348 tarihlidir.197 Her iki tuðranýn ibaresi de

ise Bündârî’nin “Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra” adlý

“Orhan b. Osman” þeklindedir. Milâdî 1324 tarihli tuðrada

eserinde bazý tarifler mevcuttur. Buna göre Selçuklu

üç nun harfi sola keþideli bir biçimde iç içe yerleþtirilmiþ,

altýndadýr.188

dik harflerden de üç adet tuð elde edilmiþtir. Milâdî 1348

Memlûklular’da ise þekil tamamen farklýdýr. Memlûklu

tarihli tuðrada ise üç “nun” harfi soldan saða doðru yukarýda

tuðralarýnda, hükümdar ve baba ismi olmakla birlikte,

birleþmiþ, dik harflerden elde edilen tuðralara zülfe

bunlar düz bir satýra dik harfler yukarý uzatýlarak meydana

takýlmýþtýr.198

tuðralarý kavisli olup, sultan alâmeti bu kavisin

getirilmiþtir.189 Bazen de hükümdar ve baba ismi bu dik

Ýki beyzeli üç tuðlu tuðra yapýsý I. Murad tuðrasý ile

harflerin üzerine daha kalýn bir kalemle yazýlmýþtýr. Anadolu

baþlamýþtýr. Zülfeler ise, Orhan Gazi tuðrasýnýn aksine sola

beyliklerinin tuðralarý, Selçukîler’de olduðu gibi kavisli ve

doðrudur. I. Murad tuðra ibaresi “Murad b. Orhan”dýr.

münhanilidir; bu kavis ve münhani Osmanlý tuðralarýnda da devam etmiþtir.190 Bunun yanýnda Osmanlý tuðrasýnýn

Baþlangýcýndan itibaren tuðra metinlerinde bir takým

þekli, kendine munhasýr bir geliþme göstermiþtir. 191

deðiþiklikler meydana gelmiþtir. I. Bayezid tuðrasýnda, baba ismine baðlý “hân” unvaný kullanýlmýþtýr.199 II. Mehmed

Osmanlý’da tuðrayý karþýlayan birçok deyim

(Fatih) ile bu tabire “dâima” kelimesi eklenmiþtir. 200

kullanýlmýþtýr; tevkî-i hümâyun, tevkî-i refî, niþân-ý þerîfi

183- Ali, “Tuðray-ý Hümâyun”, TOEM, sy. 43 (1 Nisan 1333), s. 53; Mübahat S. KÜTÜKOÐLU, Osmanlý Belgelerinin Dili (Diplomatik), Ýstanbul, Kubbealtý Akademisi Kültür ve Sanat Vakfý, 1994, s. 71. 184- Ýsmail Hakký UZUNÇARÞILI, “Tuðra ve Pençeler”, Belleten, sy. 17-18, 1941, s. 102; 185- Uzunçarþýlý, Belleten, 101; Midhat SERTOÐLU, Osmanlý Türklerinde Tuðra, Ýstanbul, Kardeþ Matbaacýlýk, 1975, s. 3. 186- Sertoðlu, a. g. e., s. 8. 187- Suha UMUR, Osmanlý Padiþah Tuðralarý, Ýstanbul, Cem Yayýnevi, 1980, s. 13. 188- Uzunçarþýlý, Belleten, 102; J. DENY, “Tuðra”, ÝA, XII-2, 7. 189- Uzunçarþýlý, Belleten, 105. 190- Uzunçarþýlý, Belleten, 105; Umur, a. g. e., 13. 191- Umur, a. g. e., 15; J. Deny, ÝA, XII-2, 8. 192- Uzunçarþýlý, Belleten, 106; Sertoðlu, a. g. e., 10; Umur, a. g. e., 17; Bekir Sýtký BAYKAL, “Tuðra”, TA, 12-2, Ýstanbul, MEB, 1982, 455. 193- Uzunçarþýlý, Belleten, 109; Sertoðlu, a. g. e.,10; Umur, a. g. a., 17. 194- Uzunçarþýlý, Belleten, 105. 195- Umur, a. g. e., 17. 196- Umur, a. g. e., 18. 197- Sertoðlu, 10; Baykal, TA, 12-2, 455; 198- Orhan Gazi’nin bu tuðralardan milâdî 1324 tarihli olaný, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Atatürk Kitaplýðý Muallim Cevdet kýsmýnda, milâdî 1348 tarihli olaný ise TSMK Arþivi’ndedir. (bkz. Sertoðlu, 10) 199- Umur, 28; J, Deny, ÝA, 12-2/8; Zarif ORGUN, “Tuðralarda el-Muzaffer Daima Duasý ve Þah Unvaný, Þehzade Tuðralarý, Mehmed II’nin Tuðra, Ýmza ve Mühürleri” Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, sy. 5, Ýstanbul, 1949, s. 210’da “han” ünvanýnýn I. Mehmed ile baþladýðýný belirtmiþtir ki doðrusu, baba adýna izafeten I. Bayezid ile baþladýðýdýr. 200- Ayný makale (Zarif ORGUN, Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, s. 204)’de “Murad II. ninkinde “el-Muzaffer daima” ile tuðra bildiðimiz þekle yakýn hal alýr” demektedir. Halbuki “daima” kelimesi tuðraya II. Mehmed (Fatih) ile girmiþ, “el-Muzaffer daima” ise Kanunî ile girmiþtir. II. Murad tuðrasýndaki beyzelerin ortasýnda bulunan nokta « bin »’deki nun’un noktasýdýr. Bu noktanýn zorlama ile “dâim┠þeklinde okunmasýna

âlî þân-ý sultânî ve tuðrây-ý garrây-ý sâmi mekâný hakânî, tevkîi refii hümâyun, niþân-i hümâyun, niþân-i hümâyun ve misâl-i meymûn, tuðray-ý garra, niþân-ý þerîf-i âliþan ve alâmet-i þerîfe tabirlerinin hepsi tuðra demektir. 192 Tuðralar genel olarak, berat, menþur, ferman, sikkeler, defterhane defter ve kâðýtlarý baþýnda, bayrak, pul, nüfus kâðýtlarý, antlaþmalar, vakfiyeler ve binalar üzerinde kullanýlmýþtýr.193 Memlûklular ile Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanlýlar’da tuðra çekilmesi arasýnda fark vardýr. Memlûklarda tuðra gerekli yere bizzat divân-ý inþâ reisi tarafýndan çekilmeyip, daha evvel kâtib-i destler tarafýndan hazýrlanan tuðralar gerekli yere yapýþtýrýlýrdý. Diðerlerinde ise, tuðrayý bizzat gerekli yere Tuðrâî denilen niþancý çekerdi.194 Padiþah tuðralarý deðiþik yerlerde kullanýlmakla beraber, gerçekte resmî evrak üzerine ve bu iþle görevli

80

HAT SAN’ATI

Resim 95- Mustafa Râkým tarafýndan çekilmiþ Sultan IV. Mustafa tuðrasý. (TSMK-GY 1207)

baþlamýþtýr. IV. Mustafa tuðrasý ile de kaidesi

Yavuz Sultan Selim (I. Selim) ile tuðraya “Þâh” ünvaný

yuvarlaklaþmýþtýr.

girmiþ, I. Süleyman, II. Selim ve III. Murad’ýn tuðralarýnda “Þâh” kelimesi hem padiþah hem de baba ismine izafeten

4. 1. 2. Beyze

iki defa kullanýlmýþtýr.201 III. Mehmed tuðrasýnda “Þâh” ünvaný tamamen kalkar, I. Ahmed’le “Þâh” ünvaný tekrar

(Ýç ve dýþ beyze): Bin ve han kelimelerinin “nun”

tuðraya girer. II. Mahmûd dahil bütün tuðralarda kullanýlýr.

harfinin kývrýlmasýyla ve iç içe yazýlan iki beyzî þekle denir.

Yalnýz bu tuðralarda þah ünvaný tek “Þâh” iki “he” ile

“el-Muzaffer” kelimesi tuðraya girdikten sonra bu kelimenin

yazýlmýþtýr.202

“rý” harfi, beyzelerden sola doðru uzanarak beyzeleri ikiye ayýrmýþtýr.

4. 1. TUÐRANIN KISIMLARI

4. 1. 3. Tuð ve Zülfe

II. Mehmed (Fatih) tuðrasý ile standart þeklini alan203 tuðra formu þu kýsýmlardan meydana gelmektedir:204

Tuðra metnindeki dik harfler yahut eliflerden meydana gelir. Tuð’a flama ismi de verilmiþtir.205 Tuð’lardan

4. 1. 1. Sere (Kürsü)

imkân yoktur. TSMA. E. 6465’te bulunan II. Murad tuðrasý incelendiðinde bu durum sarahatle görülebilir. (bkz, Umur, 105) Yine “muzaffer” kelimesinde de “el” takýsý mevcut deðildir. (bkz. Umur, 103-107, J. DENY, ÝA, 12-2, 8.) 201- Orgun, a. g. m., 204-205; Umur, 29. 202- Orgun, a. g. m., 205; Umur, 29. 203- J. DENY, ÝA, 12-2, 9. 204- J. DENY, ÝA, 12-2, 9; Orgun, a. g. m., 219; Umur, 25-26. 205- Kütükoðlu, a.g.e., 71 (Umur, a.g.e., 26’da zülfe’ye diðer bir isim olarak

Tuðra metnini ihtiva eden, padiþahýn ve babasýnýn ismi, þah, han, el-Muzaffer ve bin kelimelerinin yerleþtirildiði kýsýmdýr. Önceleri dikdörtgen þeklinde olan sere, III. Murad’dan itibaren üstü daralarak üçgen halini almaya

81

HAT SAN’ATI

Resim 96- Emirgân çeþmesi üzerinde, Râkým öncesi anlayýþla çekilmiþ, Sultan I. Abdülhamid tuðrasý.

baba ismi ile “el-muzaffer” kelimelerinin yerleþtirilmesi

saða doðru sarkan kavislere de zülüf206 ismi verilmiþtir

önem arz eder. Râkým’dan evvel, sere’nin sol yarýsý, önceleri

4. 1. 4. Kol (Hançer)

“Þâh” kelimesinin çift “he” si, sonralarý da þekli doldurucu

Beyzelerin devamý olan tuðranýn saðýna ve aþaðý

iþaretlerle dilimli bir þekilde istif edilmesi, nahoþ bir görüntü

doðru uzanan kýsma verilen isimdir.

meydana getirmiþtir. Ayrýca kürsünün görüntüsü alttan iki yana sarkmýþ durumdadýr. Râkým, istifi yeniden tertip

4. 2. HATTAT MUSTAFA RÂKIM’IN TUÐRA’DA

ettikten baþka, kürsünün alttan iki yana sarkýk görüntüsünü

YAPTIÐI YENÝLÝKLER

de ortadan kaldýrmýþtýr. III. Murad tuðrasýnda üstü daralarak

Celî sülüs’te harflerin tenâsübünü saðlayýp, terkipte

üçgen bir hal alan sere kýsmý, Râkým’la, IV. Mustafa

de büyük yenilik yapan Mustafa Râkým, ayný þekilde

tuðrasýndan itibaren yuvarlak bir hal almaya baþlamýþtýr.

tuðrada da büyük deðiþim yapmýþ, kendinden sonra gelenler onun koyduðu estetik ölçülere baðlý kalmýþlardýr.207

Þekil deðiþikliði:

Râkým’ýn tuðra’da yaptýðý deðiþim üç kýsýmda

Râkým, tuðranýn aksamýndaki orantý bozukluklarýný

mütalâa edilir:208

gidererek, tuðraya estetik görünüm kazandýrmýþtýr. Beyzelerin sol tarafýný yukarý kaldýrarak germiþ, sere’yi

Hat deðiþikliði:

toparlamýþ, tuð ve zülfeleri genel görünüm ile uyumlu

Tuðra’nýn harfleri, celî divanî ve sülüs karýþýmý

hale getirmiþtir. Daha önceleri dik olan tuðlarý birer nokta

üslûplaþtýrýlmýþ bir tarzdýr.209 Râkým, tuðranýn harflerini

sola yatýrmýþ, zülfeleri de daha aþaðýdan sarkýtmýþtýr. Ayrýca

ýslah ederek, onlara kalem hakkýný vermiþtir. Râkým’ýn h.

flama derken, Kütükoðlu, a.g.e., 71’de tuð’a bu ismi vermiþtir.) 206- Umur, a.g.e., 26. 207- M. Uður DERMAN, “Padiþah Tuðralarýndaki Þekil Ýnkýlâbýna Dair Bilinmeyen Bazý Gerçekler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 11-15 Ekim 1976, Kongreye sunulan Bildiriler, c. III, Ankara, 1983, s. 1615; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 492. 208- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1614. 209- Derman, a. g. m., 1614.

1230’dan sonraki tuðralarýnda harfler dolgun bir hâl almýþtýr. Ýstif deðiþikliði: Tuðra’nýn özellikle sere kýsmýnda, padiþahýn ve

82

HAT SAN’ATI

Resim 97- Mustafa Râkým tarafýndan çekilmiþ Sultan II. Mahmud tuðrasý. (Topkapý Sarayý Bâb-ý Hümâyun üzeri.)

ilk defa Sultan ll. Mahmud tuðrasýnýn sað tarafýna “adlî ”

Mahmûd için tertiplediði ve bugün TSMK-GY. 825’te bulunan

mahlasýný koyarak tuðranýn þeklini tamamlamýþtýr.

tuðra, Sultan II. Mahmud’un h. 1230 yýlýnda olgunlaþan tuðralarýna nispetle kalemi ince, genel görünüþü itibariyle

Râkým Efendi’den önce, tuðranýn beyzeleri aþaðý

de zariftir. Sere kýsmý nisbeten toparlanmýþ, fakat istif

sarkýk, kürsü sað ve sol taraftan yanlara yayýlmýþ ve

seyrek kalmýþtýr; tuðlar ise oldukça uzundur. Tuðlarýn

sarkmýþ durumda, sere kýsmý da üçgen bir halde idi. Tuðlar

uzunluðu sebebiyle zülfeler de uzunca ve sarkmýþ

ise genel görünüm ile ölçüsüz bir biçimde, hem uzunca

þekildedir. Sultan II. Mahmud için tertip ettiði ilk tuðralardan

hem de dikçe idi. Genel olarak, Râkým öncesi tuðranýn

olan bu tuðra, h. 1230 yýlýnda olgunlaþarak en güzel

þeklinde bir âhenk mevcut deðildir. Râkým Efendi, daha

seviyesine ulaþmýþtýr. Tuðranýn sað üst köþesine, “Adlî”

III. Selim tuðrasýnda210 sere’nin iki yanýný, sað ve soldan

mahlasý yerine ayný tuðranýn minyatürünü çekmiþ, bu

hafif toparlamýþ, iç ve dýþ beyzeyi yukarý kaldýrmýþ; harfleri

minyatür tuðranýn sað üst köþesine ise “Adlî” mahlasý

düzelttikten baþka istifini de yeniden tertiplemiþtir. Ýstifte

koymuþtur.

harfler aþaðýdan yukarýya doðru örülmüþlerdir. 1223/1808 tarihli IV. Mustafa tuðrasýnda da arayýþlarýný sürdüren

Râkým’ýn tuðradaki yenilik giriþimleri aslýnda celî

Râkým, bu tuðrada sere ve zülfeleri toparlamýþ, tuðlarý ise

sülüsteki atýlýmlarý ile paralellik göstermektedir. Râkým’ýn

hafif sola meylettirmiþtir. Zülfe’ler ve hançerdeki uyumsuz

celî sülüste olgunluk döneminin baþlangýcý olan 1230/1815

görünüm ile istifteki problem ise bu tuðrada hâlâ devam

yýlý ayný zamanda tuðradaki yeniliði tamamlayýp, estetik

etmektedir. Çünkü sere’nin sol alt kýsmý, sað tarafa göre

güzelliðine kavuþturduðu tarihtir. Topkapý Sarayý Müzesi

oldukça seyrektir. Zülfeleri III. Selim tuðrasýnda aþaðýya

Bâb-ý Hümâyun ve Bâb-ý Selâm üzerindeki tuðralar

çekmiþ iken bu tuðrada tekrar yukarý almýþtýr. Hançer’in

1230/1815 tarihli olup, bu tuðralarda istif yerine oturmuþ,

son kýsmýnda ise önce yukarý çýkýþ, sonra aþaðý iniþ

sere ve beyzeler toparlanmýþ, sere’nin kaidesi yuvarlak

mevcuttur. Yalnýz bu tuðrada kalem hakkýnýn özellikleri

210- Üsküdar, Çiçekçi’de III. Selim Çeþmesi üzerinde iken, 1970’li yýllarýn baþýnda Vakýflar, Türk Ýnþaat ve Sanat Eserleri Müzesi’ne nakledilmiþtir. Tuðra, bugün hâlâ bu müzededir. Tuðranýn sað tarafý kýrýktýr.

hakkýyla verilmiþtir. Râkým’ýn h. 1223 yýlýnda Sultan II.

83

HAT SAN’ATI

Resim 98- Hattat Abdülfettah Efendi tarafýndan çekilen Sultan Abdülaziz tuðrasý. (Aksaray Vâlide Sultan Camii avlu kapýsý)

bir hâl almýþ, beyzeler gerilmiþ, tuðlar hafif sola meyletmiþ, zülfeler ve hançer de genel yapý ile uyumlu hale gelmiþtir. Tuðranýn sað üst kýsmýna, yine bir yenilik olmak üzere, ilk defa sülüs ile “Adlî” mahlasýný da Râkým koymuþtur.211 Aynalýkavak Kasrý giriþi üzerindeki h. 1233 tarihli tuðrada da Râkým ayný estetik kudreti göstermiþtir.212 Mustafa Râkým ile tuðra, harf ve yapý olarak dolgun bir görünüm kazanmýþ, çizgiler gergin bir hal almýþtýr. Râkým’ýn, celî sülüs ve tuðra’da yaptýðý yenilikten sonra, peþinden gelenler onun yolundan yürümüþler, bu yolu benimsemeyenler ise silinip gitmiþlerdir.213 Sanat vadisinde Râkým’ýn mütemmimi214 olarak kabul edilen hattat Sâmi Efendi, padiþah tuðralarýný estetiðin zirvesine ulaþtýrmýþtýr.215 Kürsü’nün geniþliði ve olgunluðuna paralel olarak, beyzeler hafif büyümüþ, tuð ve zülfeler uzamýþtýr. Sâmi Efendi, tuðrada kürsüyü esas alarak yirmidokuz yerde ölçü birliðini saðlamýþtýr.216 211- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1615. (II. Mahmûd “adlî” mahlasýný þehzadeliðinde almýþtýr. Bkz. Derman, II. Mahmûd Semineri, 40.) 212- Râkým III. Selim, IV. Mustafa ve II. Mahmûd’dan baþka, þehzadeliðinde Sultan Abdülmecid için de tuðra tertip etmiþtir. (Bkz. A. Süheyl ÜNVER, “Ýsmail Zühdî ve Mustafa Râkým”, Hamsi, sy. 9, 1955, s. 8.) 213- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1615. 214- Derman, Sami Efendi, 7. 215- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1617. 216- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1617.

84

HAT SAN’ATI

V. BÖLÜM

ÝCÂZETNÂME

85

HAT SAN’ATI

Resim 99- Silâhî Sâlih Efendi’nin Ýcâzetnâmesi. (Ýsmet Gülnihal koleksiyonu)

5. 1. HAT SANATININ DÝPLOMASI (ÝCÂZETNÂME)

898/1492) Besmele Kasîdesini217 yahut Hâkâni Mehmed Bey’in (ö. 1015/1606) Hilye-i Hâkâni’sini218 yazarlar. Yazý

Yazý sanatý usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmektedir.

talebesi bu kýsýmda da dersini yazmakta, hocasý

Birebir, hoca talebesiyle ilgilenerek dersi göstermektedir.

beðenmediði kýsýmlara “çýkarma” yaparak doðru olaný

Hoca, dersi talebeye yazmakta, daha sonra yazdýðý kýsmýn

göstermektedir. Mürekkebât kýsmýnda artýk talebeye istif

talebesi tarafýndan aynen taklid edilmesini istemektedir.

nükteleriyle birlikte hareke ve süs iþaretleri de

Bir sonraki derse kadar talebe, hocasýnýn verdiði derse

gösterilmektedir.

çalýþmakta, istenilen yazýyý aynen taklide gayret etmektedir.

Müfredat derslerinden sonra mürekkebât kýsmýný

Esasen hat derslerinde belli bir usul takip

talebe baþarýyla bitirdiði takdirde, hocasý tarafýndan

edilmektedir. Yazý dersine teberrüken “Rabbiyessir” duasý

talebeye hat eðitimini tamamladýðý ve yazýlarýnýn altýn

ile baþlanmaktadýr. Bu derste baþarýlý olunduðu takdirde

ketebe219 “imza” atabileceði ve ders verebileceðine dair

“müfredat” denilen elifba harflerinin ( Elif- be- cim- ha…)

izni ihtiva eden “icâzetnâme: diploma” verir.

yazýlmasýna geçilmektedir. Elifba harfleri baþarýyla geçilince bu sefer, her harfin diðeri ile yazýlýþ þekline geçilmektedir.

Ýcâzetnâme için geçmiþ üstad hattatlarýn yazdýðý

“Be” harfinin “elif”le, “be” harfinin “be” ile, “be” harfinin

bir kýt’a yahut hilye aynen taklid edilerek yazýlmaktadýr.

“cim” harfi ile bitiþik þekli yazýlarak ( bâ, beb, bec…)

Ta’lik icâzeti için genellikle XVIII. asrýn Ýran ta’lik üstadý

çalýþýlmaktadýr.

Ýmadü’l-Hasenî’nin yazýlarý taklid olarak yazýlýr. Hazýrlanan 217- Molla Câmi’nin Besmele Kasîdesi’nin, hattat Hulûsi hattýyla bir örnek için bkz. M. Uður Derman. Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim, 2001, s. 151. 218- Hâkâni Mehmed Bey’in Hilye-i Hâkâni’sinin hattat Arabzâde Mehmed Sadullah Efendi hattýyla örnek metni için bkz. Derman, Osmanlý Hat Sanatý, 103. 219- Deðiþik ketebe sýgalarý için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, c. I, s. 154-155.

Müfredat kýsmý baþarýyla tamamlandýktan sonra, sülüs ve nesih çalýþan talebeye genellikle âyet, hadis ve kelâm-ý kibar gibi metinler yazdýrýlýr. Talik çalýþanlar, Ýran’ýn büyük sûfilerinden Abdurrahman Molla Cami’nin (817/1414-

86

HAT SAN’ATI

Resim 100- Mustafa Hulûsi Efendi’nin, Mehmed Hulûsi Efendi’den aldýðý icâzetnâme.

bu yazýlarýn alt kýsmýna hoca tarafýndan izin cümlesi yazýlýr.

Þeyh Ýbn-iþ Þeyh Hamdullah Efendi’nin intihab ettiði kavaidi rüsumu üzere sahib ül hatt-ý Hümayun, azametlû,

Ýzin cümlesi, farklý þekilleriyle þu þekilde

mehabetlû, kudretlû Ýbn üs Sultan Þehzade Mahmud-ý

yazýlmaktadýr: “Bismillahi teyemmüne bizikrihi’l-celîl. Bu

Adlî ibn üs Sultan Abdülhamid Han ibn üs Sultan Ahmed

güzel, mubârek, latîf kýt’ayý yazan Mehmed Þefik Bey’e

Han efendimiz Hazretlerinin istihkaký nümayan olmaðile,

–Allah ömrünü uzun eylesin, ilmini ve marifetini artýrsýn,

hilyeleri ve kitâbetleri zeyline ketebe tahririne izin verdim.

Allah murad ve maksuduna yükseklik versin; Âmin, bi

Hüve’l-Üstad Vasfî, 1222 H.”222

hurmeti seyyidi’l-enbiyâi ve’l-murselîn- ketebe koyma

Ýzin kýsmýna, icâzet verme yetkisine sahip baþka

izni verdim. Ben, Eyyûb Ensâri Camii hatîbi, fakîr es-Seyyid Mustafa Ýzzet,

hattatlar tarafýndan da tasdik konabilir. Tarihte çok sayýda

1255”.220

tasdiki bulunan icâzetnâmeler bulunmaktadýr. 223

Ýzin cümleleri Arapça yazýldýðý gibi Türkçe de

220- Bu tercüme, Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 19’da bulunan icâzetnâmeden yapýlmýþtýr. 221- Hilye þeklinde olan bu icâzetnâme TSMK-GY 1353’tedir. 222- Derman, Ýcâzetnâmeler, 724 223- Ýcâzetnâmelerle ilgili geniþ bilgi için bkz. M. Uður Derman, “Türk Yazý San’atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklid Yazýlar”, VII. Türk Tarih Kongresi,

yazýlmýþtýr. Kebecizâde Mehmed Vasfî Efendi’den sülüsnesih icâzeti221 alan Sultan II. Mahmud’un icâzetinin izin kýsmý þöyledir: “ Bu hatt-ý latîf ve kelâm-ý münîf, Hazret-i

87

HAT SAN’ATI

Resim 101- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi’nin hocasý Mehmed Þevkî Efendi’den aldýðý hilye þeklinde sülüs nesih icâzetnâmesi. Altta sað kýsýmda zamanýn önemli hattatý Yahya Hilmi Efendi’nin tasdiki, sol kýsýmda ise talebenin hocasý Þevki Efendi’nin icâzet izin kýsmý yer almaktadýr. (TSMK-GY. 335)

88

HAT SAN’ATI

Resim 103- Hattat Halim Özyazýcý’nýn üslûplaþmýþ imzasý. (Süleyman Berk koleksiyonu)

Resim 102- Hattat Ömer Vasfî Efendi’nin Hattat Sâmi Efendi’den aldýðý ta’lik icâzetnâmesi. (TSMK-GY.324)

Resim 104- Hattat Hulûsi Efendi’nin tâ’lik bir kýt’asýnýn altýndaki imza. (Emin Barýn koleksiyonu)

icâzetnâme verilmiþtir. Bu icâzetnâmede talebenin yazdýðý

Osmanlý’nýn son döneminde 1915 yýlýnda açýlan ve devrin kudretli sanatkârlarýnýn ders verdiði Medrese-i

bir ibâre bulunmamaktadýr.224

Hattâtîn’den mezun olanlara, klâsik icâzet yerine, mektebin

Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1973, s. 716- 728. 224- Bkz. Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 23

bütün hocalarýnýn imza yahut mühürlerinin bulunduðu

Resim 105- Hattat Ali Hamdi Efendi’ye ait sülüs karalama.

89

HAT SAN’ATI

Resim 106- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait nesih Besmele ve Rabbiyessir meþki.

Resim 107- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’ýn kullandýðý “Ketebehû Mehmed” þeklindeki imzasý.

90

HAT SAN’ATI

VI. BÖLÜM

CELÎ BÝR YAZININ HAZIRLANIÞI

91

HAT SAN’ATI

Resim 108- Hattat Halim Özyazýcý’nýn celî sülüs bir levhasý için hazýrladýðý kalýp. (Süleyman Berk arþivi)

6. 1. CELÎ SÜLÜS BÝR HAT LEVHASININ HAZIRLANIÞ

altý ayda vücûda getiren hattat Sâmi Efendi de ayný çileli

SAFHALARI

yoldan geçerek eser vermiþtir. Bir Mustafa Râkým’ýn, bir Yesâri’nin, bir Osman Hamdi’nin de ayný çileli yollardan

Karþýsýnda durup hayranlýkla seyrettiðimiz sanat

geçerek eser verdiklerine þüphe yoktur.

eserlerinin nasýl bir emekle meydana getirildiðini çoðu zaman aklýmýza getirmeyiz! Bir eserin, sanatkârýn zihninde

Bir hat eseri, elifbâ harfleri, kamýþ kalem, kâðýt ve

berraklaþmasýndan, meydana gelene kadar geçen süre

mürekkep kullanýlmak suretiyle meydana getirilmektedir.

içerisinde çekilen zahmet, verilen göz nuru aslýnda esere

Yazýlacak bir metinde, harflerin yanýnda okutma iþaretleri

verilen ruh kadar önemlidir. Bir sanatkârýn eserini evlâdý

olan harekeler bulunmaktadýr. Yine normal metin

gibi sahiplenmesi baþkalarýna garip gelse de, bu alýn teri

yazýmýnda olmamakla birlikte, özellikle celî sülüs, celî

ve çilenin bir neticesidir.225

dîvâni gibi yazýlarda, harf ve harekenin yanýnda bir takým süsleme iþaretleri de kullanýlmaktadýr. Yerine ve lüzûmuna

Hemen bütün sanat dallarýnda, bir eserin meydana

göre tirfil, mimli tirfil, týrnak ve hurûf-ý mühmele denilen

geliþ safhalarý birbirine benzemektedir. Þiirinde kullanacaðý

þekiller, celî sülüs levha yazýmýnda istifin doldurulmasýnda

uygun kelimeyi uzun müddet düþündükten sonra bulan Yahya Kemal Beyatlý da ayný çileyi çekmiþ, bir levhasýna

225- Bu yazý, IX. Tarihi Sanatý ve Kültürüyle Eyüpsultan Sempozyumu’na teblið olarak sunulmuþtur.

92

HAT SAN’ATI gibi bazý metinlerin istifleri günler, hatta aylar sonra ortaya çýkabilmektedir. Ýstifin oturmasý, bazen zaman istemektedir. Yazýlacak metnin istifi oluþuncaya kadar, hattatýn zihnini devamlý meþgul eder. Bu arada, zaman içerisinde geliþtirilen istifler de yeri gelince kullanýlmak üzere muhafaza edilir veya daha iyisi bulunana kadar istif üzerinde çalýþýlýr. Bazý hattatlarýn dosyasýnda daha sonra geliþtirilmek üzere birçok istif çalýþmasý bulunabilmektedir. Bazen tamamlanmýþ istifler, çok sonralarý levha hâline getirilmektedir. Ýstifin oluþma safhasýnda, meslektaþlar arasýndaki istiþârenin de önemi çok büyüktür. Yazýlacak metin, evvela kurþun kalemle çalýþýlýr, yazýlabileceðine kanaat getirilen istifin taslaðý çýkarýlýr. Ýkinci ve önemli safha, kurþun kalemle yapýlan taslaðýn, sülüs yazý ve kamýþ kalemle sýnýrlarý tespit edilmiþ alana yazýlmasýdýr. Bu safhaya geçmeden evvel, metinde bulunan bütün harfler tek tek çalýþýlmaktadýr.226 Bu çalýþma esnasýnda beðenilen harf, metinde kullanýlmak üzere Resim 109- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn çeþitli istif çalýþmalarý. (Süleyman Berk arþivi)

saklanmaktadýr. Eðer metinde ayný harften iki adet varsa, diðeri için de, daha önce çalýþýlmýþ harf kullanýlmaktadýr.

önemli rol oynamaktadýr. Harflerin yanýnda, hareke ve

Celî sülüs harfler çalýþýlýrken hattat Sâmi Efendi, Nazif Bey,

tezyinî iþâretlerin gayet düzenli, intizamlý, yerinde ve

Neyzen Emin Efendi, Halim Özyazýcý gibi Sâmi Efendi

dengeli kullanýlmasý, istif sahasýna düzenli bir þekilde

ekolüne mensup hattatlarýn harfleri örnek alýnmalýdýr. Celî

yayýlmasý önem arz etmektedir. Burada sanatkârý sýnýrlayan

sülüs yazý için þu tespiti yapmak mümkündür; celî sülüs

husus, harflerin ve harekelerin, teþrifata uygun, yani yerli

harfleri, ölçü ve estetik olarak hattat Sâmi Efendi eliyle

yerinde kullanýlmasý; metnin mânâsýný bozacak uygunsuz

mükemmel hâle getirilmiþtir; ayný þeyi istif bakýmýndan

yere konulmamasýdýr.

söylemek mümkün deðildir. Celî sülüs’ün istifinde Mustafa

Yazýda harflerin veya istifi meydana getiren diðer

Râkým’la birlikte, özellikle Sâmi Efendi ile çok mesâfe

unsurlarýn, istif sahasýna uyumlu bir þekilde ve ayný nisbette

alýnmýþtýr ama, yapýlmasý gereken daha çok þey olduðu

yayýlmasý, yani istif örgüsünün her tarafýnýn ayný yoðunlukta

muhakkaktýr. Yapýlanlar hâlâ çok azdýr.

olmasý, istifte organik bütünlüðün temini, çizgiler arasýnda uyum, denge, ritm ve ahengin bulunmasý güzel bir istifin

226- Bu konu ile ilgili Mahmud Bedreddin Yazýr’ýn ait Kalem Güzeli (Kalem Güzeli/I, s. 151) isimli eserde anlattýðý olay çok önemlidir: “Nitekim, hocam Ömer Vasfî Efendi’ye bir gün yazý göstermeye gitmiþtim. Odasýna girdiðimde, siyah kaðýd üzerine sülüs celîsiyle …kad eflaha.. sûresini yazarken meþgul buldum. “Gel birâder gel!” diye yanýna çaðýrdý. Bir (dal) harfini baþka bir siyah kaðýd üzerine defalarca -hatýrýmda kaldýðýna göre yirmi kadar- yazmýþtý ve nihayet “Hah oldu!” diye birisini beðendi ve onu iðneleyip asýl yazdýðý yere silkti, sonra üzerinden itina ile tekrar kalemle yazdý, sebebini öðrenmek için “Niye böyle yaptýnýz?” diye sordum, þu cevabý verdi: “Elimiz öteki þekillere alýþmýþ, buraya uygun olaný bir türlü çýkaramadým, yaza yaza kývamýný bulduruncaya kadar uðraþmaya zaruret hasýl oldu. Ýþte, çok yazmanýn bir manasý da budur. Bu þekli bir daha yapabileceðime güvenim olmadýðýmdan, iðneleyip silkmek ve üzerinden yazmak kolaylýðýný tercih ettim. Gördün ya, hocamdan icazet alalý, yani bana hattat denileli þöyle böyle yirmi seneyi geçtiði ve þu harfi binlerce defa yazdýðým halde, istiften doðma icaplara uygun olacak surette ve belki de buraya mahsus olmak üzere, harfi kürsüsüne oturtmak noktasýnda bir talebe kadar ter döktüm. Fakat, muvaffak oluþum, yorgunluðumu giderdi.”

temel unsurlarýdýr. Harflerdeki tenâsüp ve ölçü yanýnda, gerek satýr, gerekse katmerli istiflerde, harflerin birbirleri ile kaynaþmýþ bir halde bulunmasý önemlidir. Genel olarak, yazýlacak metin seçilirken mânâya dikkat edildiði gibi, seçilen metnin istife uygun olup olmayacaðý da göz önünde bulundurulmaktadýr. Yalnýz, bir ibârenin, istife uygun düþüp düþmeyeceðini önceden kestirmek zordur. Ýstif üzerinde çalýþma, çeþitli zuhûratlara sebep olabilir. Bazý metinlerin istifi kolaylýkla çýkabildiði

93

HAT SAN’ATI

Resim 110- Hattat Osman Özçay’a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, celî sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)

Ýkinci safhada metin, tespit edilen sýnýrlara yazýlýr.

ince tashihi yapýlýr. Aslýnda bir levhanýn en önemli

Gerektiði taktirde ayný kâðýt üzerinde, þekil ve estetik

safhalarýndan biri de bu kýsýmdýr. Levhanýn kalýptan aherli

olarak beðenilmeyen harflere müdâhalede bulunulur.

kaðýda aktarýlmasý uzun sürmese de tashihi, özellikle ince

Burada þu husus akýldan çýkarýlmamalýdýr; istifte harflerin

tashihi epeyce zaman alabilmektedir. Toplu iðne ucu

ölçüsü, meþkte öðrenildiði gibi deðildir. Ýstif icâbý harflerin

kadar demir uçlu yahut cava kalemi ile yapýlan ince tashih

ölçüsünde belli bir noktaya kadar deðiþiklik mümkündür.

dikkat ve ihtimam istemektedir.228

Meselâ celî sülüste, “nun” harfinin çanak tabir edilen kýsmý

Levhanýn yazým ve tashihi bittikten sonra fotokopi

normalde beþ nokta ölçüsündedir. Ýstif icabý bu çanak dört

usulü ile küçültülerek cýlýz kalan yerler tashih edilmek

buçuk nokta ölçüsünde olabileceði gibi, beþ buçuk nokta

227- Önceleri, fotokopi imkânýnýn olmadýðý zamanlar, yazý kalýbý, þablonu hazýrlamak için siyah kâðýt kullanýlýrdý. Siyah kaðýda sarý zýrnýk boya ile yazý yazýlýr, beðenilmeyen kýsým siyaha boyanmak sureti ile istenen kýsým ayný yere, sarý zýrnýk ile tekrar yazýlýrdý. Ayrýca yazý kalýbýnýn, esas levhanýn yazýlacaðý büyüklükte yazýlmasý gerekmekte idi. Ayný yazýnýn ayrý ölçüsü gerektiðinde tekrar ayný usullerle kalýp hazýrlanmasý zorunluydu. Günümüzde fotokopi usûlü, yazý kalýbý hazýrlama iþini epeyce kolaylaþtýrmýþtýr. Bir gün, hattat Mehmet Özçay’ýn “Eðer Sâmi Efendi zamanýnda fotokopi olaydý, kim bilir ne yazýlar yazardý!” dediðini çok iyi hatýrlýyorum. 228- Yazýnýn tashihi yazýdan da önemli bir husustur. Tashih için yazý sanatýna çok iyi vâkýf olunmasý gerekmektedir. Sâmi Efendi’nin ifadesi ile “yazýnýn neresinden alýnýp, neresine verileceðinin iyi bilinmesi” gerekmektedir. Yazý asýl güzelliðini tashihten sonra almaktadýr. Tashihte dikkat edilecek hususlar þunlardýr: 1- Kalemin hakkýný vermek, 2- Kalemin nefes gibi akýþýný muhafaza etmek, 3- Harfin tenâsüp ve tenâzurunu muhafaza etmek, 4- Bu kayýt ve þartlar altýnda noksanlarý görüp tamamlamak, 5Fazlalýklarý giderip yazýyý þekil ve durum bakýmýndan lâyýk olduðu kürsüsüne oturtmak (Yazýr, Kalem Güzeli, III, 297). Yazý tashihi için ayrýca bkz: Savaþ Çevik, “Hat San’atýnda Tashih”, M. Uður Derman 65. Yaþ Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi Yayýný, 2000, s. 209- 219.

ölçüsünde de olabilmektedir. Ýstif hazýrlanýrken hareke ve tezyinî iþâretler birlikte düþünülür ve çalýþýlýr. Dördüncü safhada, hareke ve tezyinî iþâretler üzerinde durulur. Unutulmamalýdýr ki baþarýlý bir istif, hareke ve tezyinî iþaretler kapatýldýktan sonra, harflerinin dengeli daðýlým gösterdiði istiftir. Beþinci safhada, yazý fotokopi usulü ile yazýlacak büyüklüðe getirilerek, harekelerin de son kontrolleri yapýlýr. Levha artýk, aherli kaðýda yazýlacak hâle gelmiþtir.227 Altýncý safhada artýk yazý, aharlý kâðýt üzerine yazýlýr,

94

HAT SAN’ATI

Resim 111- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer)

üzere tespit edilmelidir. Bu iþ için özellikle beyaz kâðýt

imza ve tarih konulur. Levha artýk tezhibe hazýr hâle

tercih edilir, çünkü beyaz kâðýt, hatalarý daha bâriz bir

gelmiþtir. Levhada imza ve tarih en son düþünülen

þekilde göstermektedir. Tekrar yapýlan bu tashihte ayrýca,

hususlardýr.

harflerin kalem hakkýnda bir bozulma meydana gelmiþse

Burada sýralanan safhalar, peþ peþe icra edilebildiði

bu da giderilir. Çünkü tashihte kalemin tabii cereyan

gibi, uzun zaman aralýklarý ile de icra edilebilmektedir.

hakkýnýn bozulmamasý çok önemlidir. Hattat Nazif Bey (ö.

Tashih kýsmýnýn fazlaca zaman aldýðý bilinmelidir. Titiz bir

1913)’in yazýlarýnýn tashihini bitirdikten sonra fotoðrafla

san’atkârýn yazýnýn her safhasýnda, hiçbir ayrýntýyý ihmal

küçültüp harflerin cýlýz kalan yerlerini tashih ettiði

etmediði, güzellik ve mükemmelliðin ayrýntýlarda gizli

kaynaklarda belirtilmiþtir. Bu tashihler yapýldýktan sonra

olduðunu akýldan çýkarmadýðý muhakkaktýr.

95

HAT SAN’ATI

Resim 112- Hattat Osman Özçay’a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay)

Resim 113- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer)

96

HAT SAN’ATI

VII. BÖLÜM

LÜGATÇE VE DEYÝMLER

97

HAT SAN’ATI Osman ve Hz. Ali için özellikle sünnî müslümanlar tarafýndan

7. 1. LÜGATÇE ve DEYÝMLER

kullanýlan bir tabir.

Âher: Genellikle, niþasta, yumurta aký ve pirinçten

Çýkarma: Hocanýn, talebenin yazdýðý meþkin altýna,

yapýlan ve ham kâðýtlarýn terbiyesinde kullanýlan sývý.

yapamadýðý harfleri tekrar yazmasýna verilen isimdir.

Âhenk: Harflerin yapýlarýnýn, estetik ölçülerinin,

Dendan: Sin diþlerine verilen addýr.

hem münferid hem de diðer harflerle uyum içerisinde olmasýdýr. Bunlar da tenâsüp ve terkiple ifade olunmuþlardýr.

Dýval: Kadife üzerine sýrma ya da gilapdanla

Aklâm-ý Sitte: Türkçesi, "altý kalem", Farsçasý "þeþ

kabartma olarak yapýlan iðne iþi. Ýþlenecek desenler

kalem" dir. Sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevkî ve

mukavva veya deri üzerine çizilir. Bunlar kesilerek gergef

rýkaa' yazýlarýna verilen toplu isim.

veya kasnaða gerilen kadife üzerine yerleþtirilir. Gergef veya gilaptan bu kalýplarý örtecek þekilde iþlenir. Bindallý

Ali Kurna: Eskiden kullanýlan kâðýtlardan birinin

kadýn elbiseleri ile birlikte bohçalar, keseler, örtüler dival

adýydý. En ziyade sülüs yazý için kullanýlýrdý. Ýtalya'nýn

iþi olarak bu teknikle süslenir. Türk el iþleri arasýnda divalin

Toskana eyaletinin güneyinde güzel bir þehir olan

yeri büyüktür.

Livurna'da yapýlan bu kâðýtta (A. Ligorna) kelimesi soðuk

Ebrû: Su yüzeyine serpilen toz boyalara kâðýt tatbik

damga ile vurulduðundan tahfife uðrayarak "Ali Kurna"

olunarak yapýlan boyama.

olmuþtur.

Envanter: Döküm, liste.

Babüssaâde: Arz kapýsý, taht kapýsý. Topkapý Sarayý'nýn üçüncü kapýsý olup Enderun ve Bîrun'u birbirinden

Esma-i Hüsnâ: Allah'ýn en güzel ve þerefli doksan

ayýrýrdý.

dokuz ismine verilen addýr.

Bâb-ý Hümâyûn: Topkapý Sarayý'nýn Ayasofya'ya

Estampaj: Taþa mahkuk olan yazýlarýn üzerine kâðýt

bakan birinci kapýsýna verilen ad.

konmak suretiyle kalýbýnýn alýnmasý.

Bâb-ý Selâm: Topkapý Sarayý'nýn Bab-ý Hümâyûn’dan

Estetik: Duygu ilmi manasýný ifade ederse de bugün

sonra gelen ikinci kapýsý olup, daha ziyade Ortakapý diye

sanattaki güzelliðin mahiyetinden bahseden ilim; güzellik

anýlýr.

duygusu uyandýran, güzel olan. Berat: Osmanlý Devleti teþkilatýnda bazý vazife,

Evâhir: Son dönem, ustalýk dönemi.

hizmet ve memuriyetlere, tayin edilenlere vazifelerini icrâ

Evâil: Ýlk dönem, çýraklýk dönemi.

selâhiyetini tevdi etmek üzere, padiþahýn tuðrasý ile verilen mezuniyet veya tayin emirleri.

Evâsýt: Orta dönem, kalfalýk dönemi.

Beyze: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup, saðdan sola

Ferman: Bir iþ veya maslahat sipariþini mutazammýn

ve yukarý doðru çekilen çift þekil.

padiþah tarafýndan verilen yazýlý emir.

Beyzî: Yumurta biçiminde olan, oval.

Fersûde: Yýpranmýþ, eskimiþ, aþýnmýþ; eski, yýrtýk.

Celî Sülüs: Sülüs yazýnýn yaklaþýk 9 mm.'den kalýn

Gubâri Yazý: Arapça toz anlamýna gelen gubardan

yazýlanýna verilen addýr. Sülüs yazýya göre bu yazýda hatlar

ismini alan yazýdýr. Çok ince ve küçük hatta gözle zor

daha belirgin bir hâl alýr.

görülebilecek yazýlara verilen isimdir.

Celîl: Celî yazýnýn Abbasiler dönemindeki adý.

Hâfýz: Kur'ân-ý Kerîmi tamamen ezberleyen ve ezberinde tutan kimse.

Ciharyâr-ý Güzîn: Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz.

98

HAT SAN’ATI Mahkûk: Maden, taþ, tahta vesaire üzerine demir

Hançer: Tuðra'da beyzelerin devamý olarak saða

kalemle çukur veya kabartma olarak yazýnýn oyulmasý.

uzanan çif kola verilen ad.

Ma'kýlî: Hiçbir parçasýnda yuvarlaklýk bulunmayan,

Hasaneyn: Hz. Peygamberin torunlarý Hz. Hasan

düz, dik ve köþeli yazý biçimidir.

ve Hz. Hüseyin için kullanýlan tabirdir.

Mahlas: Asýl addan baþka kullanýlan ikinci ada

Hazire: Etrafýnda duvar veya çit bulunan aðýl,

verilen isimdir. Þairler þiire baþladýklarý vakit böyle ikinci

mezarlýk ve saire.

bir ad alýrlar, onu þiirlerinde kullanýrlardý. Devlet

Hurûf-u Mühmele: Arap elifbasýndaki noktasýz

memuriyetine girenlerin bazýlarýna da âmirleri tarafýndan

harfler.

mahlas verilirdi. Ýbda': Bir sanat eseri meydana getirmek. Ýbda'

Malakârî: Tavan ve duvarlara alçý ile az kabartma

olunmuþ bir eser demek, hiçbir modeli olmayan ve kimseyi

olarak yapýlan tezyinat. Kabartmalar gayet az kalýnlýktadýr

taklit etmeyerek vücuda getirilen aslî eser demektir.

ve ekseriya bir santimi geçmez. Bu tarz iþe malakârî denilmesi, mala gibi küçük bir aletle yapýldýðý içindir.

Ýcâzet: Hat san’atýnda müfredat ve mürekkebat meþklerini bitirenlere hocalarý tarafýndan, yazýlarýnýn altýna

Mektep (Ekol): San’atta ayný esaslara tâbi olan,

ketebe koyma iznini veren diploma.

ayný san’at prensiplerini müdafaa eden ve o tarzda çalýþan san’atkârlar grubuna denir.

Ýmza: Hat sanatýnda, hattatýn levhanýn uygun yerine, yahut yazdýðý kitabýn genelde son sahifesine ismini yazmasý.

Muhakkak: Sülüs yazýya göre harfleri daha

Levhalara genellikle ismin stilize þekli konmuþtur.

düzümsü, çanaklarý geniþçe ve derin olmayan yazýdýr.

Ýptidaî: Basit, geliþmemiþ, iþlenmemiþ.

Kuyruðu olan harflerin kuyruklarý daha uzuncadýr.

Ýstif: Bir þeyi birbiri üzerine ve sýra ile dizip yýðmak

Muharrir: Tahrir eden, yazý yazan, kâtip, yazar, bir mevzuyu yazý ile anlatan.

demek olan bu kelime Ýslâm yazýsýnda kelimeleri satýr nizamý dýþýnda birbirinin üzerine çýkarmak yerinde kullanýlýr

Murakkaa: Hattatlarýn, ayrý ayrý kâðýtlara yazarak

bir tabirdir.

körük gibi bir ciltte topladýklarý yazý albümü. Murakka' albümleri çeþitli yazý türlerini içine alýr.

Ketebe: Bir hattatýn yazdýðý yazýya ismini koymasý yerinde kullanýlýr. Ýmza demektir.

Muvakkithane: Vakit tayinine yarýyan saat gibi aletlerin bulunduðu yerler hakkýnda kullanýlýr bir tabirdir.

Kitabe: Camii, mescit, medrese, kale, türbe, kervansaray, han, hamam gibi bir mimarî eserin kapýsý

Mücellid: Kitap ciltleyen, ciltci.

üzerine veya uygun bir yerine yerleþtirilen, üzeri kabartma

Müderris: Medrese ve camiide talebeye ders okutan

yazýlý taþ levha.

hoca yerinde kullanýlan bir tabirdir.

Kuþak: Bir abidenin çevresini tamamen, yahut

Müfredat: Yazý sanatýnda elifba harflerinin tek tek

kýsmen kuþatan ve uzaktan okunabilmesi için celî þekliyle

ve birbirleriyle yazýlmasýndan oluþan ders.

yazýlmýþ olan yazýlar.

Mürekkebât: Müfredat dersinden sonra, âyet, hadis

Külliye: Osmanlý zamanýnda Araplar’daki bazý

ve kelâm-ý kibârdan oluþan yazý dersi.

medreselere üniversite kelimesinin karþýlýðý verilen bir ad.

Müselsel Hat: Zincirleme, ardý ardýna, aralarý

Lahit: Harç ile yapýlan mezar, ölüleri koymaya

kesilmeden, zincirleme yazýlan yazý.

mahsus sanduka yerinde kullanýlýr bir tabirdir.

99

HAT SAN’ATI Teþrifat: Yazýda harflerin, yerli yerinde takdim ve

Müsenna Yazý: Ayný ibarenin harflerinin karþýlýklý

tehir yapýlmaksýzýn kullanýlmasý.

olarak yazýlmasýdýr. Bu yazýya aynalý yazý da denmektedir.

Tevkiî: Sülüs'e tabi olup, onun ihmal edilmiþ þeklidir.

Müstensih: Ýstinsah eden, bir yazýnýn kopyasýný,

Ayrýca bitiþmeyen harfler de birbirlerine bitiþtirilerek yazýlýr.

suretini çýkaran. Nesih: Sülüs'e tabi olup, onun üçte biri kadardýr.

Tezhib: Yazma kitaplarla murakka'larda, boya ve

Bu yazý teknik bakýmýndan sülüs’ün üçte ikisini neshetmiþ

altýn tozu ile yapýlan her türlü süsleme iþine verilen ad.

ve üçte biriyle de ona tabi olmuþtur. Daha çok kitap

Týrnak: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak

istinsahýnda kullanýlmýþtýr.

kullanýlan

Perspektif: Eþya ve nesnelerin uzaktan görünüþü;

þeklindeki iþaret.

Tirfil: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak

nesneleri bir yüzey üzerine görüldükleri gibi çizme sanatý.

kullanýlan

Reyhâni: Muhakkak'a tabi olup onun ince kalemle

þeklindeki iþaret.

Tuð: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup sere’ye dikine

yazýlanýna verilen ad.

olarak yukarý doðru çekilen üç eþit hatta denir. Bunun yerine elif de denir.

Rýkaa': Tevki' yazýya tabi olup onun ince kalemiyle yazýlan yazýdýr.

Tuðrâî: Berat, ferman ve sair tuðra çekilen kâðýtlara

Sere: Tuðra'nýn þekillerinden olup, tuðra metninin

tuðra çeken yerinde kullanýlýr bir tabirdir. Bu vazifeyi gören

yazýldýðý kýsýmdýr. Bu kýsýmda padiþahýn ve babasýnýn adlarý

memura “Tuðrâî”, “Niþancý”, “Tevkiî” de denilirdi.

yazýlýrdý. Bu kýsma "kürsü" de denilir.

Tuðra Çekmek: Berat, ferman ve sair vesikalara tuðra denilen alâmetin yazýlmasý yerinde kullanýlýr bir

Seren: “Kef” harfinin üst çizgisi.

tabirdir.

Sülüs: Her harfinin altýda dört parçasý düz, altýda

Üslûp: Tarz, yol, biçim, usûl.

ikisi de yuvarlak olan yazýdýr. Ýslâm yazýlarý içerisinde ümmü'l-hutût olarak isimlendirilmiþtir. Umumiyetle aðzý

Üslûplaþtýrma: Stilize etme, belli bir biçime sokma.

3-4 mm. geniþliðinde kalemle yazýlýr.

Varak Altýn: Kâðýt halinde gayet ince hale getirilmiþ

Tasdik: Ýcâzetnâme’ye, talebenin hocasýndan baþka

altýn.

hocalarýn koyduðu kayýt.

Yazý Silkelemek: Harf kenarlarý iðnelenen bir

Tashih: Hat san’atýnda harfin fazla veya pürüzlü

yazýnýn, zemin rengine göre kömür yahut tebeþir tozu ile

kýsýmlarýnýn, yalama yahut traþlama suretiyle giderilmesi,

yazý üzerinden gidilerek, yazýnýn esas yazýlacaðý zemine

eksik kýsýmlarýnýn ise tashih mürekkebi ile doldurulmasý

tespit edilmesi.

suretiyle yapýlan iþlem.

Zerendûd: Kaðýdýn üzerine sývama altýn sürülmesi

Teberrüken: Baþlanýlan iþin hayýrlý ve bereketli

anlamýna kullanýlan bir tabirdir.

olmasý için.

Zülfe: Sülüs yazýsýndaki eliflerin ucunda çengele

Tenâsüp: Ölçülü olma; hüsn-i hatta aranan bir

verilen ad.

vasýftýr. Harflerin boylarý, kalýnlýklarý, harf aralýklarý , kalem kalýnlýðýna göre olmasýdýr. Terkip: Ýstif anlamýnda, hat sanatýnda harf ve kelimelerin âhenkli bir surette tertip edilmesi.

100

HAT SAN’ATI Akþam Gazetesi. 4 Aðustos 1950.

7. 2. BÝBLÝYOGRAFYA

-(Ýstanbul Yazýlarý. Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý Yayýnlarý No: 15, 1994, s. 260-262).

Kur’ân-ý Kerim ve Türkçe Açýklamalý Meali. Ankara, Türkiye Diyanet Vakfý Yayýnlarý,1993. ACAR, Þinasi. Türk Hat Sanatý. Ýstanbul, Antik A.Þ., 1999, 305 s.

ARSEVEN, Celâl Esad. Sanat Ansiklopedisi (I-V). Ýstanbul, MEB, 1966.

-“Hattat Mezar Taþlarý (I-II)”, AD Art Dekor, sy. 8182 (Aralýk 1999- Ocak 2000), s. 112-122, 112-118

AYVAZOÐLU, Beþir. “Mustafa Râkým Efendi”, Aksiyon. sy. 150, (18-24 Ekim 1997), s. 58-59.

-Ünlü Hattatlarýn Mezarlarý Gelimli Gidimli Dünya. Ýstanbul, 2004, 128 s.

-Geleneðin Direniþi. Ýstanbul, Ötüken Yayýnlarý, 1996 -“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Türk Edebiyatý. sy. 290 (Aralýk 1997), 12-14.

AKTAN, Ali. “Arap Yazýsýnýn Doðuþu, Geliþmesi ve Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi”, Ýslâmî Araþtýrmalar. c. II, sy. 6, 1988, s. 61-67.

-Kuðunun Son Þarkýsý. Ýstanbul, Ötüken Neþriyat, 1999, s. 125-133.

Âli. “Tuðray-ý Humâyun”, TOEM. sy. 43 (1 Nisan 1333) s. 53-58.

-“Acý bir manzara ve bir teklif”, Not Defteri, Zaman Gazetesi, 20. Ekim. 1997

Âli, Gelibolulu Mustafa. Menâkýb-ý Hünerverân. Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1926, 133+92 s.

AYVERDÝ, Ekrem Hakký. Fatih Devri Hattatlarý ve Hat Sanatý. Ýstanbul, Ýstanbul Fetih Cemiyeti, 1953, 56 s.

ALPARSLAN, Ali. “Hattat Hamid Aytaç”, Hayat Tarih Mecmuasý. sy. II, 1972, s. 16-22. -“Yazý-Resim”, Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi. c. I, 1973, s.1-27.

BALTACIOÐLU, Ý. Hakký. “Ýslâm Yazýlarýnýn tarihçesi III Sülüs Nev’i”, Tedrîsât-ý Ýbtidâiye Mecmuasý. c. II-III, No: 1327-1328, s. 213-222, 1-13.

-“Mimarî Yapýlarýn Yazý San’atý Bakýmýndan Önemi” Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi. c. IV-V, 19761977, s. 1-14.

-“Türk Yazýlarýnýn Tedkîkine Medhal”, Dârü’l-Funûn Ýlâhiyat Fakültesi Mecmuasý. c. II, sy. 5-6, Haziran 1927, s.111-136.

-Ünlü Türk Hattatlarý. Ankara, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, 1992, 147 s.

-Sanat. Sühulet Kütüphanesi, Ýstanbul, 1934, 238 s. -“Necmeddin Okyay ile Görüþtüm”, Yeni Adam. sy. 447 ( 22 Temmuz 1943), s. 6, 7, 11.

-“Ýslâm Yazý Sanatý”, Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslâm Tarihi. c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s. 441522.

-“Mustafa Râkým”, Türke Doðru. 1943, c. II, s. 70-71. -Türk Plâstik Sanatlarý. Ankara, MEB., 1971, s. 115-

-“Celî”, DÝA/VII. Ýstanbul, 1993, s. 265-267.

121.

-Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi Yayýnlarý, 1999, 215 s.

-Türklerde Yazý Sanatý. Mersin, Kültür Bakanlýðý, 1993, 143 s.

-“Ýslâm Yazý Çeþitleri : 3 Celî Sülüs”, Sanat Dünyamýz, sy. 33 (1985), s. 27-35.

BAYAT, Ali Haydar. Hüsn-i Hat Bibliyografyasý. Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1990, 160 s.

-“Ýslâm Yazý Çeþitleri : 4 Nesta’lik”, Sanat Dünyamýz, sy. 34 (1985), s. 3-11

BAYKAL, Bekir Sýtký. “Tuðra”, Türk Ansiklopedisi (TA) XII/2, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1982.

-“Ýbn Muklenin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/ 2 Mayýs 1986 Bildirileri, Ýstanbul, 1986, s.11-14.

BERK, Nurullah. “Ýslâm Yazýsýnda Plastik ve Ýfâde” AÜÝFD. sy. I-II, 1995, s. 49-57. BERK, Süleyman, “Eyüpsultan Sýnýrlarý Ýçerisinde Hattat Mustafa Râkým’a Ait Mezartaþý Kitabeleri”, III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliðler (28-30 Mayýs 1999),

-“Gubâri”, DÝA, c. XIV, s. 167 ALUS, Sermet Muhtar. “Eski Yazýlar, Hattatlar”,

101

HAT SAN’ATI Eyüpsultan Sempozyumu 11-13 Mayýs 2001 (V. Eyüpsultan Sempozyumu/ Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2002, s. 106111)

Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s. 242-249. -“Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Ýstanbul’daki Mezartaþý Kitabeleri”, AD Art Dekor, sy. 87 (Haziran 2000), s. 120-125.

-“Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi”, VI. Eyüpsultan Sempozyumu 10-12 Mayýs 2002 (VI. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 336-341)

-“Cihangir Camisi Yazýlarý”, AD Art Dekor, sy. 89 (Aðustos 2000), s.156-164.

-“Ýstanbul’un Sur Kapý Kitâbeleri”, VII. Eyüpsultan Sempozyumu 09-11 Mayýs 2003 (VI. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 300-303)

-“Sultanahmet-Firuzaða Camisi Kitabesi”, AD Art Dekor, sy. 90 (Eylül 2000), s. 130-133. -“Hattat Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’ün Estetiðinde Ortaya Koyduðu Yenilikler”, M. Uður Derman 65. Yaþ Armaðaný, Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi, 2000, s. 145-174.

-“Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Meydana Getiriliþ Safhalarý”, IX. Eyüpsultan Sempozyumu 13-15 Mayýs 2005 (IX. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2005.

-Hattat Mustafa Râkým Hatýra Defteri”, Türk Edebiyatý Dergisi, sy. 343 (Mayýs 2002), s. 48-53.

-“Celî Sülüs’ün Þâheserleri”, AD Art Dekor, sy. 87(Haziran 2000), s. 120-125.

-“Filibeli Ahmed Ârif Efendi”, AD Art Dekor, sy. 88 (Temmuz 2000), s. 148-154.

-“Ýstanbul Açýk Hava Hat Müzesi”, Aksiyon. Sy. 440 (12 Mayýs 2003), s. 52-56.

-“Bir Hilye-i Hakâni”, AD Art Dekor, sy. 97 (Nisan 2001), s. 94-95.

-“Hattat Filibeli Bakkal Ahmed Ârif Efendi (1252/18361327/1909)”, Umran, sy. 123 (Kasým 2004), s. 81-83.

-“Hat Sanatýnýn Öðretiminde Meþk Murakkaalarý”, Tarih ve Düþünce, sy. 06 (Haziran 2001), s. 64-68.

-“Hüsni- Hat Yazýlarýn En Güzeli”, El Sanatlarý Dergisi, sy. 1 (Mayýs 2005), 134- 137.

-“Hattat Halim Efendi’nin Bilinen Tek Hilyesi”, Tarih ve Düþünce, sy. 07 (Temmuz 2002), s. 56-64.

-“Bir Zafer Abidesi: Ulucami”, Aksiyon, sy. 580 (16 Ocak 2006), s. 74-75.

-“Hattat Hâmid Aytaç (1893-1982)’la Alâkalý Birkaç Not”, Hattat Hâmid Aytaç Kitabý. Ýstanbul, Kitabevi, 2002, s. 109-114.

-“Gelenek ve Gelecek”, ÝSMEK El Sanatlarý Dergisi, sy. 2, 2006, s. 78-95.

-“Osmanlý Hat Sanatýnda Estetik Unsurlar”, Yaðmur, Yýl 6 sy. 25, (Ekim-Kasým-Aralýk 2004), s. 44-48.

BOYDAÞ, Nihat. Ta’lik Yazýya Plastik Deðer Açýsýndan Bir Yaklaþým. Ýstanbul, MEB,1994, 159 s.

-“Hüsn-i Hat, Güzel Yazý Üzerine”, Standard, Yýl 44, sy. 519 (Mart 2005), s. 92-95.

-“Ýslâm Yazýsý ve Musiki (I)”, Türk Dünyasý Tarih Dergisi, sy. 35, (1989), s. 18- 24.

-“Hattat Mustafa Halim Efendi ve Kartvizit Çalýþmalarý”, Tüliya, sy. 1 (Mayýs 2005). s. 390-335

-“Ýslâm Yazýsý ve Musiki (II)”, Türk Dünyasý Tarih Dergisi, sy. 36, (1989), s. 45- 50.

-“Hattat Hâfýz Osman Efendi”, Antik Dekor, sy. 90 (Eylül Ekim 2005), s. 108-113.

-“Ýslâm Hat Sanatýnda Ritm”, Gazi Üniversitesi Eðitim Fakültesi Dergisi, c. IV, sy. 1 (1988), s. 299- 310.

-“Tarihi Silmek”, Türk Edebiyatý, sy. 386 (Aralýk 2005), s. 69-71.

-“Hat Sanatýmýz ve Batýya Tesiri”, Vakýflar Dergisi, s. 16 (1982), s.161-164.

-“Mütevazi, Hoþsohbet, Nüktedan”, Türk Edebiyatý, sy. 389 (Mart 2006), s. 42-43.

-“Epigrafik Malzeme Olarak Ýslâm Yazýsý”, Türk Kültürü Araþtýrmalarý, c. XXVI/2, 1989, s. 131-139.

-“Eyüp’te Medfun Bir Hattat Filibeli (Bakkal) Ahmed Ârif Efendi (1252/1836-1327/1909), IV. Eyüpsultan Sempozyumu 5-7 Mayýs 2000 (IV. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2001, s. 324-335)

-”Ýslâm Yazý Sanatýnda Plastik Elemanlar”, Yedi Ýklim, c. VIII, s. 59 (Þubat 1995), s. 45-56. -“Plastik Deðerler Açýsýndan Bir Mezar Taþý”, IX. Millî Mevlâna Kongresi, 15-16 Aralýk 1997, (Tebliðler), Konya, Selçuk Üniversitesi, 1998, s. 115-121.

-“Eyüpsultan’da Celî Sülüs Kuþak Yazýlar”, V.

102

HAT SAN’ATI CUM'A, Ýbrahim. Dirâse fî Tatavvuri'l-Kitâbâti'lKûfiyye. Dâru'l-Fikri'l-Arabî, ts. 286 s.

-“Türk Yazý San’atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklîd Yazýlar”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1973, s. 716-728.

ÇAÐMAN, Filiz- AKSOY Þule. Osmanlý Sanatýnda Hat. Ýstanbul, Kültür Bakanlýðý, 1998,115 s.

-“Mezâr Kitabelerinde Yazý San’atýmýz”, TTOK Belleten. sy. 49, 1975, s. 36-47.

ÇETÝN, Nihad M. “Ýslâm’da Paleografyanýn Doðuþu ve Geliþmesi” (Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri) Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ýstanbul, 1988, s. 1-10 (Levhalar, 223-230)

-“Ölümünün Yüzüncü Yýldönümünde Kadýasker Mustafa Ýzzet Efendi”, Meydan. sy. 540-22, Aralýk, 1976, s. 43-45.

-“Ýslâm Hat Sanatýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Yâkût Devrinin Sonuna Kadar)”, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý. Ýstanbul, IRCICA,1992, s. 14-32.

-“Yazý Sanatýmýzda Hilye-i Saadet”, Ýlgi Mecmuasý. sy. , Aralýk 1979, Yýl: 13, s. 33- 39. -“Mahmud Celâleddin”, Kök. sy. 20, 21,22 (Ekim, Kasým, Aralýk 1982), s.14-17.

-“Yâkût Musta’sýmî”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c. XIII, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1986, s. 352- 357.

-“Padiþah Tuðralarýndaki Þekil Ýnkýlâbýna Dair Bilinmeyen Bazý Gerçekler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler. c. III, Ankara 1983, s. 1613-1618 Resimler, s. 485-496.

ÇEVÝK, Savaþ. “Hat San’atýnda Tashih”, M. Uður Derman 65. Yaþ Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi Yayýný, 2000, s. 209- 219. ÇIÐ, Kemal. Hattat Hâfýz Osman Efendi. Ýstanbul, Uzman Laboratuvarý, 1948, 47 s.

-“Sultan II. Mahmûd’un Hattatlýðý”, Sultan II. Mahmûd ve Reformlarý Semineri, 28-30 Haziran 1989, Ýstanbul. Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araþtýrmalarý Merkezi, Ýstanbul, 1990, s. 37- 47.

DENY, J. -“Tuðra”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) XII/2, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý,1988, s. 5-12.

-“Hat San’atýnda Osmanlý Devri”, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San’atý. Ýstanbul, Ýslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araþtýrma Merkezi (IRCICA), 1992, s. 33-43, 178-244.

DERE, Ömer Faruk. Hat San’atýnda Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü. Ýstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýmlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi, 2001, 212 s.

- “Türk Hat Sanatý”, Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý. Ankara, Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, 1993, s. 373- 396.

-“Hat San’atýnda Üç Ekol”, El Sanatlarý Dergisi, sy. 2, 2006, s. 102-107.

-“Selçuklu’dan Osmanlý’ya Celî Sülüs Hattýnýn Geliþimi”, IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri ( 25-26 Nisan 1994). Konya, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi, 1995 (Ayrý Basým) s. 91-95.

-“Duaya Vesile Ýmzalar”, Tarih ve Düþünce, sy. 9 (Eylül 2003), s. 52-58. DERMAN, M. Uður. “Diþ Kirasý”, Hayat Tarih Mecmuasý. sy. 12, 1 Ocak 1969, s. 20-22.

-“Hat”, Sabancý Koleksiyonu. Ýstanbul, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplarý: 61, 1995, s., 14-179.

-“Hat Sanatýmýzda Resim-Yazýlar”, Kubbealtý Akademi Mecmuasý. sy. 3, Temmuz 1972, s. 65-72. -“Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi”, Hayat Tarih Mecmuasý. sy.5, Haziran 1969, s. 4-10.

-“Râkým’ýn Celî Sülüs Kuþaklarýna Dair”, IX. Milletlerarasý Türk Sanatlarý Kongresi 23-27 Eylül 1991 AKM (I-III). Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1995, s. 47-49.

-“Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi”, Hayat. sy. 49, 27 Kasým 1969, s. 26.

-“Süleymaniye Camii’nde Hat Sanatý”, Mimarî Mirasýn Bugünü. Ýstanbul, IRCICA, 1996, S. 303-305.

-“Yazý Tarihimizde Hattat Ýmzâ ve Þecereleri”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, TTK,1973, s. 728-733.

193.

-“Derviþ Ali, Üçüncü”, DÝA/IX. Ýstanbul, 1994, s. 192- Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý. Ankara, Türkiye Ýþ Bankasý, 1993, s. 373-396.

-“Hat”, Türk Ansiklopedisi, c. XIX. Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1971, s. 49-60.

-“Yeni Câmi Sebili’nin Kitabesi”, Lâle, sy. 4 (Aralýk

103

HAT SAN’ATI Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî). Anma Paneli - Eylül 1996, Ýstanbul, Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, Kültür ve Sanat Yayýnlarý No: 5, 1997, 88 s.

1986), s. 14-17. -The Sultan’s Signature. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim, 2001, 211 s.

Hattat Rýfat Yazgan Canlý Tarihler/IV. Ýstanbul, Türkiye Yayýnevi, 1946, s. 3-8.

-Calligraphies Ottomanes. Ýstanbul, Reunion Des Musees Nationaux, 2000, 204 s.

HATTATOÐLU, Muhittin. Ýstanbul Silivrikapý’da Topçubaþý Bâlâ Süleyman Aða Mimarî Manzûmesi, Vakýflar Dergisi. 4, 1958, s. 183-191.

-Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim, 2001, 211 s. -Sabancý Üniversitesi Sakýp Sabancý Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler. Ýstanbul Akbank, 2002, 272 s. -“Hâþim Efendi, Mehmed”, DÝA, XVI, s. 408-409.

HUART, Clement. Les Calligraphes et Les Mini aturistes de L’orient Musulman. Paris, Ernest, Leroux, Editer, 1908, 388 s.

-“Türk Hat Sanatý: Ýncelîkleri ve Bediî Deðerleri”, Arýþ, sy. III (Aralýk 1997), s. 54-67.

Hurûf (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b. Uveys Vakfý Yayýný, 2003.

-“Ýsmâil Zühdü, Yeni”, DÝA, XXIII, s. 125-126.

HÜSEYÝN HÂÞÝM. “Zamanýmýzdaki Hattâtîne Dâir”, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi. 17 Cemâyize’l-âhir 1329, No: 6, s. 41-43.

- “Piyer Loti Kitâbesi ve Ta’lîk Hattýna Dâir Bir Mülâhaza”, Kültürü ve Sanatýyla IV. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliðler, 5- 7 Mayýs 2000, Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s. 278- 283.

-“Hat”, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi, 1 Safer 1329, No: 2, s. 9- 12.

-“Osmanlý Celî Hattýnda Klasik Kavramý”, Sanat ve Klasik, Nisan 2006, s.11- 38.

-“Hutût-u Ýslâm’a Ýnkisâr”, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi. 25 Nisan 1328, No: 12 2. sene s. 106-107.

-“Medresetü’l-Hattâtîn’e Dâir”, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoðlu’na Armaðan. Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Osmanlý Müesseseleri ve Medeniyeti Anabilim Dalý, 2006, s. 511- 547.

ISSAM el-Said and Ayþe Parman. Geometric Concepts In Islamic Art. World of Islam Festival Publishing Company Ltd. London, 1976, s. 129-134. ÝBNÜLEMÝN (Mahmud Kemal ÝNAL). Son Hattatlar. Ýstanbul, 1955, 837 s.

-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Dosya, M. Uður DERMAN Arþivi.

Ýmlâ Klavuzu. Ankara, Türk Dil Kurumu, 1999, 354 s.

DEVELLÝOÐLU, Ferit. Osmanlýca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara, Aydýn Kitabevi, 500 s. el-HABÝB, Mustafa. “Yazý ile Mimarinin Kaynaþmasý”, Görüþ. sy. 12 (Aralýk 1977), s. 38-52

Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, (I-XIII) (1940-1988). Ýstanbul Ansiklopedisi (Ýst. A). (I-X), Ýstanbul, 19581974.

ERDEN, Hasan. “Mustafa Râkým ve Hat Sanatýmýz”, Pýnar. c. I, sy. 22, Ekim 1973, s. 20-24.

KAYAOÐLU, Ý. Gündað, “Divitler”, Antik Dekor, sy. 5 (1989), s. 50-54.

GÖKBÝLGÝN, M. Tayyib. “Mustafa Râkým Efendi”, Dünya Gazetesi. 30 Mart 1954.

KÖKER, Hüseyin Sýdký.“Mustafa Ýzzet Efendi”, Selâmet. 6, 7, 12 ( Eylül, Ekim 1962, Mart 1963 )

GROHMAN, Adolf. Arabische Palãographýe (I. Teil) Wien, 1967, 154 s.

KUÞOÐLU, Mehmet Zeki. Dünkü SanatýmýzKültürümüz. Ýstanbul, Ötüken, 1994, 188 s.

GULAM, Yousif Mahmud. The Art of Arabic Calligraphy. Arap Cultural Center, 1982, 464 s.

KÜTÜKOÐLU, Mübahat S. Osmanlý Belgelerinin Dili (Diplomatik). Ýstanbul, Kubbealtý, Neþriyatý, 1994, 605 s.

HABÝB. Hat ve Hattâtân. Ýstanbul, 1305, 285 s.

-Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1997, 182 s.

HAKKÂKZÂDE, Mustafa Hilmi. Mîzânü’l-Hat. Millet Kütüphanesi, Ali Emîri Efendi Koleksiyonu, Tarih Bölümü No: 812.

MANSOUR, Nassar. The Ijaza in arabic Calligraphy.

104

HAT SAN’ATI Amman, Dar Majdalawi, 2000, 240 s.

s. 280-285.

Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, 16 s.+26 Resim.

SELAHADDÝN el-Müneccid. Dirâsât Fî Târihi’l-Hatti’lArabî. Beyrut, Daru’l-Kitâbi’l- Cedîd, 1972, 150 s.

MERÝÇ, Rýfký Melûl. Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý. (Derleyen: Cüneyd Emiroðlu, Ýslâm Yazýsýna Dâir), Ýstanbul, Sebil Yayýnevi, 1977, s. 101-126.

-Yâkut el-Musta’sýmî. Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1985, Beyrût, 79 s. SERÝN, Muhittin. Hat Sanatýmýz. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1982, 136 s.

MORITZ, B. “Arap Yazýsý”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c.I, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1993, s. 498-512.

-Hattat Aziz Efendi. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1988, 119 s.

MUSTAKÎMZÂDE, Süleyman Sa’deddin. Tuhfe-i Hattâtîn. Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyâtý, 1928, 756 s.

-“Âhenk”, DÝA, c. I, 1988, s. 521-523.

ORGUN, Zarif. “Tuðra; Tuðralarda el-Muzaffer dâima, duasý ve þah ünvaný, Þehzâde Tuðralarý, Mehmet II’nin Tuðra, Ýmzâ ve Mühürleri”, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi. sy. 4, 1949, s. 203-220.

-Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1992, 203 s. -“Kubbealtý Akademisi Kültür ve San’at Vakfý Ekrem Hakký Ayverdi Hat Koleksiyonu Envanteri”, Ekrem Hakký Ayverdi Hatýra Kitabý. Ýstanbul Fetih Cemiyeti, Ýstanbul, 1995, s. 25-54.

Osmanlý-Türk Hat Sanatý Koleksiyonu. Yurtbank, 1998, 107 Resim. ÖGEL, Semra. Anadolu Selçuklularý’nýn Taþ Tezyînâtý, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987.

-“Kâhire Dâru’l-Kütübü’l-Mýsriyye’de Osmanlý Hat San’atýna Âit Eserler”, Kubbealtý Akademi Mecmuasý. Yýl: 26, Ekim 1997, sy. 4, s. 49-62.

ÖZ, Tahsin. Topkapý Sarayý’nda Fatih Sultan Mehmet II. ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953, 39 s. – 88 resim.

-Þevki Efendi'nin Sülüs Nesih Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1996.

Özçay (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b. Uveys Vakfý Yayýný, 2004.

-Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi'nin Sülüs ve Nesih Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1996.

ÖZEN, Mine Esiner. Yazma Kitap Sanatlarý Sözlüðü. Ýstanbul, 1985, 91 s.

-Hulûsî Efendi'nin Ta'lik Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1999.

ÖZSAYINER, Zübeyde Cihan. “Mahmud Celaleddin Efendi” Tarihi, Kültürü ve Sanatýyla VI. Eyüpsultan Sempozyumu (10- 12 Mayýs 2002), Tebliðler, Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 342- 347.

-Hat San’atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý Akademisi Kültür ve San’at Vakfý, 1999, 327 s. -“Ekrem Hakký Ayverdi Þahsiyeti ve Hat Koleksiyonu (1899-1984)”, Kubbealtý Ekrem Hakký Ayverdi Koleksiyonundan Seçmeler Sergisi. Ýstanbul, Sadberk Haným Müzesi, 2000, s. 2000.

-“Yöresel Hattatlarýmýzdan Mehmet Nuri Sivasî”, V. Milletlerarasý Türk Halk Kültürü Kongresi, Ankara, Kültür Bakanlýðý, ts, s.340- 342.

-Hat San’atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý Akademisi Kültür ve San’at Vakfý, 2003, 383 s.

PAKALIN, M. Zeki.Osmanlý Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüðü (I-III). Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1946.

SERTOÐLU, Midhat. Osmanlý Tarih Lûgatý. Ýstanbul, Enderun Kitabevi, 1986.

RADO, Þevket. Türk Hattatlarý. Ýstanbul, Yayýn Matbaacýlýk, ts. (1984), 303 s.

Seyyid Mehmed Mecdî. Sülüs Yazýsý Rehberi. (nþr. Mustafa Necâtüddin) ts. Medîne-i Münevvere, 42 s.

REVNAKOÐLU, C. Server. “Hattat Mustafa Râkým (Dosya)” Dîvan Edebiyâtý Müzesi. Dosya No: 38.

SUBAÞI, M. Hüsrev. Hattat Osmanlý Padiþahlarý. Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sonçað Tarihi Kürsüsü (Yayýmlanmamýþ Mezuniyet Tezi), 1977, 86 s. , 7 ref.

SALTUK, Ahmed Süreyya. “Ýslâmî Yazýlarda Âhenk”, ÝTA. I, 1941, s. 154. -“Osmanlýlar’da Sanayi-i Nefîse ez-Cümle Hutût-u Bedîa”, Sýrât-ý Mustakîm, 14 Muharrem 1329, c. 7, sy. 174,

105

HAT SAN’ATI -“Hattat Osmanlý Padiþahlarý”, Osmanlý, c. XI, Ankara, Yeni Türkiye Yayýnlarý, 1999, s. 52-60.

-“Mart Ayýnda Kaybettiðimiz Üç Büyük Sîma: Râkým, Âkil Muhtar, Ali Rýza”, Cumhûriyet Gazetesi. 16 Mart 1951.

-Aytaç, Hamit“, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi (DÝA), Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 1991, c. IV, s. 287-289.

- Hattat Ýsmail Zühdü Efendi, 50 San’at Sever Serisi 1. Ýstanbul, 1953, 2 s. - Hattat Mustafa Râkým Efendi, 50 San’at Sever Serisi 3. Ýstanbul, 1953, 2 s.

SUYOLCUZÂDE, Mehmed Necib. Devhatü’l-Küttâb. Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1942, 160 s.

- Türk Yazý Çeþitleri. Ýstanbul, Yeni Laboratuvar Yayýnlarý, 1953, 44 s.

SÜHEYLE YASÝN, el-Cubûri. Aslu’l-Hatti’l-Arabî ve Tatavvuruhu Hattâ Nihayeti'l-Asri'l-Emevî. Matbaatu’l-Edîb, el-Baðdad, 1977, 184 s.

-“Ýsmail Zühdî ve Mustafa Râkým”, Hamsi, sy. 9, 1955, s. 6-9.

ÞANÝZÂDE, Mehmed Atâullah Efendi. Þânizâde Tarihi (I-IV). Cerîde-i Havâdîs Matbaasý, 1873.

-“Hattat Mustafa Râkým”, Sebîlürreþâd, c. IX, sy. 203, 1955, s. 47- 48.

ÞEHSUVAROÐLU, Halûk Y. “Hattat Mustafa Râkým”, Cumhuriyet Gazetesi. 12.9.1955, (Ayný makale: Sebilürreþad. c. IX, sy. 204, 1955.)

-Hattat Ahmet Karahisari. Ýstanbul, 1964, 13 s.+71 Resim. -“Zat-ý Sâmî’lerini Ziyâret”, Kök. cilt, 2, sy. 14, Nisan 1982, s. 41-43.

TAÞKALE, Faruk- GÜNDÜZ, Hüseyin. Hat Sanatýnda Hilye-i Þerîfe. Ýstanbul, Antik AÞ. Yayýnlarý, 2005, 300 s.

- A. Süheyl ÜNVER’in Ýstanbul’u. Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1996, 249 s.

The International Exhibition of The Arabic Calligraphy. 2005, Goverment of Dubai-Department of Tourism and Commerce Marketing-Researc Centre for Islamic History, Art and Culture. S. 26-27.

- Sevdiðim Ýstanbul, Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1996, 53 s.

TÜFEKÇÝOÐLU, Abdülhamit. Erken Devir Osmanlý Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, 2001, 768 s.

-“Hattat Mustafa Râkým Efendi", SK. Süheyl Ünver Baðýþ Dosyalarý. No: 84.

Türk-Ýslâm Eserleri Müzesini Ziyâret, Selâmet. sy. 50 (30 Nisan 1948), s. 6, 7, 15.

-“Türk Kalemtýraþçýlarý”, Yücel, Ýlkkânun 1937, s. 167-173.

Türkçe Sözlük (I-II). Ankara, Türk Dil Kurumu, 1998.

YAZIR, Mahmud Bedreddin -“Yazýda Âhenk”, ÝTA/I. No: 35, 30 Mayýs 1942, s. 2-3.

Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi (DÝA). (I- ), Ýstanbul, (1988- )

-Medeniyet Âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. Ankara, DÝB, (I-III), I/1972, II/1974, III/1989.

ULUNAY, Refiî Cevad, “ Hatâ Düzelir”, Milliyet, 08. 07. 1959

-Eski Yazýlarý Okuma Anahtarý. Ankara, Vakýflar Genel Müdürlüðü, 1978, 284 s.

- “Ýnandý Teres”, Milliyet, 17-18 Eylül 1961. UNAT, Fâik Reþit. Hicrî Tarihleri Mîlâdî Tarihe Çevirme Klavuzu. Ankara, TTK, 1988, 175 s. UZUNÇARÞILI, Ýsmail Hakký. “Tuðra ve Pençeler”, Belleten. sy. 17-18, 1941, s. 101-157. -Osmanlý Devletinin Ýlmiye Teþkilâtý. Ankara, TTK, 1984, 349 s. ÜNVER, A. Süheyl. Ressam Üsküdarlý Ali Rýza (Hayatý ve Eserleri 1858- 1930), Ýstanbul, 1949, 14 s. -“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Tarih Dünyasý. sy. 7, Temmuz 1950, s. 271- 275.

106

HAT SAN’ATI

VIII. BÖLÜM

HAT SAN’ATINDAN ÖRNEKLER

107

HAT SAN’ATI

Resim 114- Hattat Hâmid Aytaç hattýyla sülüs nesih bir kýt’a. (Tezhib: Fatma Özçay)

108

HAT SAN’ATI

Resim 115- Hattat Halim Bey’e ait Azapkapý Sokollu Camii kubbe yazýsý.

Resim 116- Süleymaniye Camii kubbe ve aslan göðüslerinde bulunan yazýlar.

109

HAT SAN’ATI

Resim 117- Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’nin Ayasofya kubbesinde bulunan yazýsý.

Resim 118- Hattat Hâmid Aytaç hattýyla Eyüp Sultan Camii kubbe yazýsý.

110

HAT SAN’ATI

Resim 119- Hattat Halim Bey’in Ankara Maltepe Camii kubbe yazýsý.

Resim 120- Ýsmail Hakký Altunbezer hattýyla Beyoðlu Hüseyinaða Camii kubbe yazýsý.

111

HAT SAN’ATI

Resim 121- Günümüz hattatlarýndan Osman Özçay’a ait sülüs bir levha. (Tezhib: Emel Türkmen; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)

112

HAT SAN’ATI

Resim 122- Fatih Camii avlu penceresi üzerinde Hattat Yahya Sûfi’ye ait celî sülüs kûfi yazý.

Resim 123- Beþiktaþ, Küçükmecidiye Camii avlu kapýsý üzerinde hattat Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’ye ait celî tâlik kitâbe.

113

HAT SAN’ATI

Resim 124- Günümüz hattatlarýndan Osman Özçay’a ait celî sülüs istifli besmele. (Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

Resim 125- Hattat Sâmi Efendi’nin Çemberlitaþ Atikalipaþa Camii giriþi üzerindeki celî sülüs kitabesi.

114

HAT SAN’ATI

Resim 126- Hattat Osman Özçay hattýyla celî sülüs levha. (Tezhib: Gamze Yorgancý; Dr. Enver Gargaþ Koleksiyonu - Dubai)

Resim 127- Hattat Osman Özçay’ýn, Mehmed Nazif Bey’den naklen yazdýðý celî sülüs levha. (Tezhib: Ayten Tiryaki; Ali Demirel koleksiyonu)

115

HAT SAN’ATI

Resim 128- Hattat Osman Özçay’ýn, Hâmid Aytaç’tan naklen yazdýðý celî sülüs müsenna yazýsý. (Tezhib: Gamze Yorgancý; Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

Resim 129- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs besmelesi.

116

HAT SAN’ATI

Resim 130- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs levhasý. (Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

Resim 131- Hattat Osman Özçay hattýyla celî sülüs levha. (Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

117

HAT SAN’ATI

Resim 132- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs müsennâ levhasý. (Osman Þerif Koleksiyonu - Dubai)

118

HAT SAN’ATI

Resim 133- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs müsennâ levhasý. (Tezhib: Hasan Türkmen; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)

Resim 134- Hattat Sâmi Efendi’nin Zerendud celî sülüs levhasý.

119

HAT SAN’ATI

Resim 135- Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’nin celî sülüs levhasý.

Resim 136- Hattat Mehmed Nazîf Efendi’nin zerendud celî sülüs levhasý. (Topkapý Sarayý Hýrka-i Saadet Dairesi)

120

HAT SAN’ATI

Resim 137- Hattat Ýhsan Efendi’nin celî sülüs bir levhasý. (Þiþli Camii Vakfý koleksiyonu)

Resim 138- Ayasofya Camii’nden Sultanahmed Camii’ne nakledilen hattat Mehmed Hulûsi Efendi’nin zerendud celî tâlik levhasý.

Resim 139- Sultan II. Mahmud imzalý celî sülüs levha. (Topkapý Sarayý Hýrka-i Saadet Dairesi)

121

HAT SAN’ATI

Resim 140- Hattat Þefik Bey’in Zerendûd celî sülüs levhasý. (Bâlâ Süleyman Aða Camii).

Resim 141- Hattat Þefik Bey’in Zerendûd celî sülüs levhasý. (Bâlâ Süleyman Aða Camii.)

Resim 142- Hattat Yesârizade’nin celî tâlik hattýyla yazdýðý Bahçekapý I. Abdülhamid Medresesi kitâbesi.

122

HAT SAN’ATI

Resim 143- Hattat Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’nin sülüs nesih hilyesi.

123

HAT SAN’ATI

Resim 144- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn bilinen tek hilyesi. (Tezhib: Hasan Türkmen)

124

HAT SAN’ATI

Resim 145- Hattat Hâfýz Vahdetî Efendi hattýyla sülüs nesih hilye. (Galata Mevlevîhanesi Müzesi)

125

HAT SAN’ATI

Resim 146- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý. (Bu yazýlarýn tümü 2003 yýlýnda yapýlan restorasyonda silinmiþtir.)

Resim 147- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 148- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 149- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 150- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 151- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 152- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 153- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

126

HAT SAN’ATI

Resim 154- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 155- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 156- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 157- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 158- Beþiktaþ Sinanpaþa Camii’nde h. 1395 tarihli ve Râgýp Torun imzalý pencere üstü yazýsý.

Resim 159- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 160- Beþiktaþ Sinanpaþa Camii’nde h. 1395 tarihli ve Râgýp Torun imzalý pencere üstü yazýsý.

127

HAT SAN’ATI

Resim 161- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs - sülüs levhasý. (Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)

Resim 162- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs ve sülüs karalamasý. (Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

Resim 163- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs Besmelesi. (Tezhib: Arda Çakmak; Dr. Enver Gargaþ Koleksiyonu - Dubai)

128

HAT SAN’ATI

Resim 164- Hattat Þefik Bey’in zýrnýkla hazýrladýðý celî sülüs levha kalýbý. (Savaþ Çevik koleksiyonu).

Resim 165- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs levhasý. (Tezhib: Neslihan Çakmak; Osman Þerif Koleksiyonu - Dubai)

129

HAT SAN’ATI

Resim 166- Günümüz hattatlarýndan Osman Özçay’ýn celî sülüs müsennâ levhasý. (Tezhib: Fatma Özçay; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)

Resim 167- Hattat Osman Özçay’ýn istifli sülüs levhasý. (Tezhib: Fatma Özçay)

130

HAT SAN’ATI

Resim 168- Günümüz hattatlarýndan Osman Özçay’ýn celî sülüs levhasý. (Dr. Enver Gargaþ Koleksiyonu - Dubai)

131

HAT SAN’ATI

Resim 169- Hattat Halim Özyazýcý’nýn sülüs Âyetü’l-Kürsî levhasý. (Tezhib: Hasan Türkmen)

132

HAT SAN’ATI

Resim 170- Hattat Halim Bey’in istifli celî sülüs besmelesi. Ýmza kýsmýnda Halim Bey, Hamid Bey’in talebesi olduðunu belirtmiþtir. (Ýsmail Yazýcý Koleksiyonu)

133

HAT SAN’ATI

Resim 171- Sivas Burûciye Medresesi’nde devrinin özelliðini yansýtan celî sülüs ve kûfi yazýlar.

Resim 172- Ayasofya Camii içerisindeki hattat Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’ye ait celî sülüs levhalar.

134

HAT SAN’ATI

Resim 173- Hattat Aðakapýlý Ýsmail Efendi’ye ait Fatih Feyzullah Efendi Medresesi (bugünkü Millet Kütüphanesi) kapýsý üzeri celî sülüs kitâbe.

Resim 174- Durmuþzâde Ahmed Efendi’ye ait Fatih Feyzullah Efendi Medresesi (bugünkü Millet Kütüphanesi)’ne bitiþik çeþme üzeri celî tâlik kitâbe.

Resim 175- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer hattýyla Hüseyin Âgah Bey’in celî sülüs mezar taþý kitâbesi. (Sultan II. Mahmud Türbesi Hazîresi)

135

HAT SAN’ATI

Resim 176- Hattat Mustafa Kütâhi’ye sülüs nesih Hilye-i Þerîf.

136

HAT SAN’ATI

Resim 177- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi’ye ait sülüs nesih Hilye-i Þerîf.

137

HAT SAN’ATI

Resim 178- Beþiktaþ, Orhaniye Kýþla Camii kýble duvarý üzerinde kûfi pano.

Resim 179- Topkapý Sarayý Müzesi, Seferli Koðuþu’nun Reîsü’l-hattâtîn Ahmed Kâmil Akdik hattýyla celî sülüs kitâbesi

138

HAT SAN’ATI

Resim 180- Mehmed Hulûsi Efendi’nin celî sülüs levhasý. (Galata Mevlevîhânesi Müzesi)

Resim 181- Hattat Osman Özçay’ýn Mehmed Nazif Bey’den naklen yazdýðý celî sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay; Ali Demirel Koleksiyonu)

139

HAT SAN’ATI

Resim 182- Hattat Fehmi Efendi’nin sülüs nesih hilyesi.

140

HAT SAN’ATI

Resim 183- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’nin sülüs nesih hilyesi.

141

HAT SAN’ATI

Resim 184- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’ýn sülüs nesih hilyesi. (Tezhip: Necati Sancaktutan; Hususi Koleksiyon - Ýstanbul)

142

HAT SAN’ATI

Resim 185- Yesârizâde Mustafa Ýzzet Efendi’nin zerendûd tâlik hilyesi. (Galata Mevlevîhânesi Müzesi.)

143

HAT SAN’ATI

Resim 186- Hattat Hâfýz Vahdetî Efendi’ye ait Hz. Peygamber’in on mûcizesinin anlatýldýðý levha.

144

HAT SAN’ATI

Resim 187- Hattat Mehmet Özçay’a ait sülüs nesih bir hilye. (Osman Þerif Koleksiyonu - B.A.E.)

145

HAT SAN’ATI

Resim 188- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’in Üsküdar Þemsipaþa Camii kubbe, kuþak ve cami takýmý yazýlarý.

Resim 189- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy’a ait bir levha. “Ýstanbul muhakkak fethedilecektir. Onu fetheden kumandan ne güzel kumandan ve onu fetheden ordu ne güzel ordudur.” (Hz. Muhammed s.a.v.)

146

HAT SAN’ATI

Resim 190- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi’nin celî sülüs-sülüs hilyesi.

147

HAT SAN’ATI

Resim 191- Hattat Muhsinzâde Abdullah Bey’in oðlu Mehmed Rahmi Bey’in celî sülüs levhasý. (Emin Barýn Koleksiyonu)

148

HAT SAN’ATI

Resim 192- Hattat Hasan Rýza Efendi’nin sülüs nesih hilyesi.

149

HAT SAN’ATI

Resim 193- Hattat Þefik Bey’in Ýstanbul Üniversitesi giriþ kapýsý üzerindeki celî sülüs kitâbeleri. Üst kýsýmda T.C. rumuzunun bulunduðu mermerin altýnda Hattat Abdülfettah Efendi’nin Sultan Abdülaziz tuðrasý bulunmaktadýr.

Resim 194- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn Merkez Efendi Kabristanýndaki bir mezar taþýnda bulunan celî sülüs müsennâ yazýsý.

150

HAT SAN’ATI

Resim 195- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’in Beyoðlu Hüseyin Aða Camii’nde çini üzerinde bulunan celî sülüs bir yazýsý.

Resim 197- Hattat Þeyh Hamdullah Efendi’nin sülüs nesih bir kýt’asý.

151

Resim 196- Hattat Þevki Efendi’nin Merkez Efendi kabristanýnda bulunan bir mezar taþý üzerindeki celî sülüs yazýsý.

HAT SAN’ATI

Resim 198- Hattat Mustafa Halim Efendi’nin kartviziti. (Süleyman Berk Koleksiyonu)

Resim 199- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

Resim 200- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

Resim 201- Hattat Ýhsan Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

Resim 202- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

Resim 203- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

Resim 204- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

Resim 205- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

152

HAT SAN’ATI

Resim 206- Hattat Ahmed Kâmil Akdik’in fotoðrafý. (Emin Barýn arþivi)

Resim 207- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’in fotoðrafý. (Emin Barýn arþivi)

Resim 208- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý. (Ýsmet Gülnihal arþivi)

153

HAT SAN’ATI

Resim 209- Hattat Hâmid Aytaç’ýn ressam hattat Turan Sevgili tarafýndan yapýlan portresi.

154

HAT SAN’ATI

Resim 210- Hattat Hamid Aytaç’ýn Þiþli Camii kapýsý üzerinde bulunan celî sülüs müsennâ kitâbesi.

Resim 211- Hattat Ýsmâil Hakký Altunbezer’e ait eski Sultanahmet Cezâevi üzerindeki celî sülüs kitâbe.

155

HAT SAN’ATI

Resim 212- Mehmed Þevkî Efendi’nin celî sülüs Kelime-i Tevhîdi. (Fatih Camii)

Resim 213- Fatih Camii’nde taþa mahkûk h. 1376 tarihli Hattat Hâmid Aytaç hattýyla celî sülüs fetih hadis-i þerîfi.

156

HAT SAN’ATI

Resim 214- Son halife Abdülmecid Efendi hattýyla celî sülüs levha. (Fatih Camii)

Resim 215- Muhsinzâde Abdullah Bey’e ait celî sülüs kitâbe. (Sultanhamam Haci Küçük Camii)

157

HAT SAN’ATI

Resim 216- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay hattýyla celî sülüs levha. (Tezhib: Gülsüm Gügercin; Ali Demirel Koleksiyonu - Ýstanbul)

158

HAT SAN’ATI

Resim 217- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy’a ait “Lafzatullah” levhasý.

159

HAT SAN’ATI

Resim 218- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy’a ait divâni levha. “Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihanda bir nefes sýhhat gibi.” Kânûni Sultan Süleyman

160

HAT SAN’ATI

Resim 219- Hattat Hamid Aytaç hattýyla sülüs Âyetü’l-Kürsî.

Resim 220- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy’a ait celî ta’lik levha. (Talak Sûresi, 7)

161

HAT SAN’ATI

Resim 221- Hattat Abdülfettah Efendi’ye ait Bursa Ulucami’deki celî sülüs müsennâ levhanýn 1940 öncesi görünümü. (Fotoðraf: Mustafa Düzgünman. Muhittin Serin fotoðraf arþivi.)

Resim 222- Hattat Abdülfettah Efendi’ye ait Bursa Ulucami’deki celî sülüs müsennâ levha. (Alt kýsýmda bulunan hattat imzasý 1940’lý yýllarda siyah boya ile kapatýlmýþtýr.)

Resim 223- Sultan II. Mahmud imzalý, malâkâri tekniði ile yapýlmýþ celî sülüs levha. (Bursa Ulucami)

162

HAT SAN’ATI

Resim 224- Bursa Ulucami’de Þefik Bey hattýyla celî sülüs müsennâ vav’lar.

Resim 225- Hattat Halim Efendi’nin Þiþli Camii kubbe yazýsý.

163

HAT SAN’ATI

Resim 226- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy hattýyla celî tâlik Âyetü’l-Kürsî levhasý.

164

HAT SAN’ATI

Resim 227- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait sülüs nesih hilye. (Hususi Koleksiyon - Ýstanbul)

165

HAT SAN’ATI

Resim 228- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait celî sülüs bir levha. (Tezhip: Fatma Özçay; Merhum A. Aydýn Bolak Koleksiyonu - Ýstanbul)

Resim 229- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait sülüs nesih bir kýt’a. (Tezhip: Ayten Tiryaki; Dr. Enver Gargaþ Koleksiyonu - Dubai)

166

HAT SAN’ATI

IX. BÖLÜM

HATTAT MEHMED ÞEVKÎ EFENDݒNÝN SÜLÜS-NESÝH (TSMK-GY 190/1) ve HATTAT HALÝM ÖZYAZICI’NIN RÝK’A MEÞKLERÝ

167

HAT SAN’ATI

168

HAT SAN’ATI

169

HAT SAN’ATI

170

HAT SAN’ATI

171

HAT SAN’ATI

172

HAT SAN’ATI

173

HAT SAN’ATI

174

HAT SAN’ATI

175

HAT SAN’ATI

176

HAT SAN’ATI

177

HAT SAN’ATI

178

HAT SAN’ATI

179

HAT SAN’ATI

180

HAT SAN’ATI

181

HAT SAN’ATI

182

HAT SAN’ATI

183

HAT SAN’ATI

184

HAT SAN’ATI

185

HAT SAN’ATI

186

HAT SAN’ATI

187

HAT SAN’ATI

188

HAT SAN’ATI

189

HAT SAN’ATI

190

HAT SAN’ATI

191

HAT SAN’ATI

192