Yrd. Do~. a.ı;. Hikmet AKDEMiR
/\.
.....,
GAT BELA • • MLE RI• • TERI • ANSI KLOP ED·I SI
Yrd. Doç. Dr. Hikmet AKDEMİR
1999-İZMİR
-
j
NİL YAYINLARI: 133
DİZG İ-TASHİH- MiZANPAJ-Mü NTAJ
VE KAPAK TASARIM:
NiL A.Ş. TEKNİK SERViS
Adres:
.
NIL A.Ş. Sarnıç Yolu No: 5 (35410) Gaziemir/İZMİR
Tel: (0-232) 252 22 85 Faks: 251 38 96 Web Adresi: http://www.nil.com.tr E-posta:
[email protected] BASK!: ÇAÖLAYAN A.Ş. Sarnıç Yolu No: 7 (35410) Gaziem}.r/İZMİR Tel: (0-232) 252 20 97 - 98
ISBN
975-315-015-6
Copyright© Bu eserin yayın hakkı Nil Yayınıarına aittir.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ...................................................................................................... 0 A
AÇIK 1ST1ARE ....... :.............................................................................. ....... 3
AHZ VE SERlKA ......................... ....................................... .............. ......... .. 3 AKD ................................................ .................... .............. ...................... ... 4
MECAZ ......................................................... .................... ............. .... 5 AKS ...................................................... ..................................................... 5
A.KLİ
ALAKA ................. ............ ............ .. .......... .................. ......... .................. ..... 7
AMt tSTlARE...... ....................................... ................... ............................... 7 ARA CÜMLE .......................................... .................................................... 7 ARA SÖZ ............... .......... ................ ................... ........ ............. ................... 7 ASALET ....................................... .................................... .......................... 7 ASLİ ISTlARE ................. ............... ... ................................................... ....... 7 B
BA'ID-1 GARİB TEŞBlH ....................................................................... ........ 8 BEDI. ......... ........... .. ....... ................... ............. ........ ................... ;................. 8
BELAGAT ............................................................ ................ .......... :............ 9 "
BELıu SUKUT .. .. .... ...... .. .. .. .. .. .. ...... .. .. ... ... . .... ..... .. .. ... .... .. .. . ... .... .. ... ... .. .. ... 12 BEL1GATEŞB1H .....~ .... ................................................................................ 12 .BERAAT-1 tsnHLAL ..... ................ .................. ........ ................... .. .......... ... 12 BEYAN .................................................................................................... 15 ;<.
A
c
CAMi' ................... ...........................................................-........................ 17 CEM' ............................ ................................-............................................ 17 · CEM' TEŞBlHl ............. ............................................................................. 21 CEZALET ..................... ............................................................................ 21 ClHIT-1 CAMl'A .................................................................................... ... 22
ClNAS ............. ............. ............... .......... ............ ..........-....... ........ .............. 22 Cinas-ı Tam ................... ................... ................... ................... ................... 23 Cinas-ı T arnm-ı Basit ... .................... ................... ................... ..................... 26 Cinas-ı Tamm-ı Mürekkeb ............... ......................................................... ... 27 Cinas-ı Gayr-ı Tam ......... ................................................... ... ............ .......... 30 Cinasın Mülhakları ........................................ ....................................... ....... 38 Manevı Cinas ....................................... .................... ... :...... ..................... ... 40
CÜMEL HESABI ...................................................... ~ ................... .......... ... 42
8----- ------ ------ ------ ------ --
BELA.CAT TERİMLE Rİ
D DELALE T .. .... ..... ..... ... ..... .... ..... ... ....... ... .. ............ ............................... ....... 43 DiLEK ............. .. .. ................. ... .. ............. .... .. .. .... ...... ............ .. .............. ..... 44 DUA .................... .. ............................. ...... ... ............. .. ..... .................... ..... 44
E EBCED .................. ......... ......... ............. ...... ...... .......... .. ..... .............. ......... 45 EBCED H ESABI (CÜMEL HESABI) ...... ..... ...... .. ..................... ..................... 45 EDEB-I KELAM ..... ....................... .................. ...... .. ..... ... ........................... 4 7 EMIR ..... .............. ...................... ........ ............. .... ...... ... ............................... 47 .-.... 4 7 EYKŞ HESABI ....... .. .............. .... ... ......... .... ......... ........... .... ...... :·............ F FAlDE-l HABER ...... ........... ........ ............ ..... .. ... .......................................... 48 FASL .............. ............. ... ... ..... .... .. ..................... .... .......................... ......... 48 48 Faslı n Yerle ri ... ....... .............. .. ... .............. ... ... ...... .............. ......... , ..... ... ...... FAZLA ......... ................... ............. ..... .... .... ......... .. .............. .. ............. ... ..... 51 FERAiD ............... .... ............ ..... .......... ........... ... ........ .. ...... ........ ....... .......... 51 FESAHA T ........................... ...... ... ..... ........ ..... ............ ....................... ,.... .:. 52 FIRSATI KAÇIRM AKTAN KORKMA K ... .... ...... ............ ...................... :.. .. . ;.. 63 FlİLI N MÜTEAL LIKLARJN IN HALLER I .... ... ............. ...... ............................. 63 Fiile Fail ve Me f'Cıl İsnat Edilme si .... ..... .... .... .. ... .. ... ...... .... .. .............. ..... .. ...... 63 ... ... 64 MefCılün Hazfedilmesi .. ............. ............. . .... .. .... ......... ........... ... ..... ... ..... Mef'Cılün Fiilden Önce Zikredilmesi .............. .......... .. ...... ... ... ... ... .... .... ... ..... .. , 66 Fiilin Şart Edatıyla Birlikte Zikredilmesi ...... .. .... ............. ............. ............. ...... 67
.:-: . .
G GARABET ..... ........ ............ .. ... ......... ..... ..... .. ..... ............. .............. ............ : .. 69 GARİB İSTIARE ............ ..... .. ...... ................. .......... ........................ : ... ........ ·. 69 GELECEK ZAMANIN GECM1S ZAMANL A IFADE EDILMESi .......... ........ ... .. 69 GELECEK ZAMANIN ISM~l FAlL VE ISM-i MEFÜL ILE IFADE EDILMES1. ..... 69 GEOMETRIK ŞİİR ..... .......... .... .............. ..... ... .... .... ..... ..... ............. .............. 70 GULÜV .................................... ..... ... ................. ...... ......... .. ..... ... ............... 71 H ......... : ........ .. .............. ... ..... ... .. 72 ......... .. .. HABER .. .... ..... ... ...... ..... .. .............. Haber Çeşitleri . . .. .. .. . . . . . . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . .. .. .. .. . .. . . . . . . . .... ........ .. .............. .......... 7 3 Te'ktd Edatlan .......... .. ... ........... ..... .. .. ..... ....... .... .... .... ...... ... ..... .... ........ .... ... 75 Haberin Gayeleri . .. . . . . . . . . . . .. . .. . . .. . . . . . .. . . . . .. . . . . ... . . . . . . ............ .... ... .... ... ....... .. .... 83 Haberin Fiil Cümlesi Olması ......... ... ..... ...... .. .... .......... ... ........... .. ... .. .. ......... 86 Haberin Isim Cümlesi Olması ........ .............. ....... .. ... .... ... ....... ...... .. ...... .. ....... 87 Haberin Zahiri n Muktezasından Çıkması .............. .. .............. ........... .............. 88 HAKIKA T ....... ........ .... .. ............. ... .. ..... ... .................. ................... ..... ........ 91 HAL....................................... .............. :... ..... ... ..... .............. .... ... ............... 94
ANSİKLOPEDİSİ
-------------------~--------------
c
HAL .............. ....... ................ ......... ......... ............ ........... .............. ........... ,. 94 ~S_?N T~ŞBIH ................ .... :... .... .. .............. ...... ...................... ........... ..... 95 HASI İSTfARE ........ .......... ......... .......... ........................... .......... ... .... .... ...... 95 HAS'TAN SONRA UMUMUN ZIKRI .... ............ ..... .. ,.................................. 95 HAŞV............................................. ....................... ......... ............... ............ 95 HAYFA ................. ................ ...... ... .............. ............. ................................ 96 HAZF .. ....... ................................ ... ..... ...... .................. ........................ ...... 96 HEZL............ ...... ....... ................ ........... .......... ...................... .................. .. 96 HUSUSA DELALET EDEN LARZDAN SONRA UMUMA DELALET EDEN LAFZI SÖYLEME ...... ................ ....... ............ ... .......................... .. 97 HUSN-f BEYAN .......... ................ ... .......... ... .......................... .................. : 97 " ı ıBTIDA ............................................................... .. ........... ............ 97 HUSNHÜSN-1 lNTtHA ..................... ................................... ............. ......... ,. ...... , . 98 HUSN-l MATLAB .. ................ ............ ... ................ ............. ............ ....... ..... -98 HÜSN-1 NESAK ........................ ........... ..................... ......... ... ......... ... ......... 98 HÜSN-1 TAHALLUS........................ ...................... ... ...... ................ ...... ..._.~ 99 HÜSN-l TA'LIL ... ................ .............. ...................... ... ... ....... ................ :... 100 Şibh-i Hüsn-i Ta'lil. ................ .......... ... ................ ............... ................ ....... 103 A
i IBDA' ... ............ ................ ... ....... .... ...... .................. ..... ... .... ........ .... .... ..... 104 IBTlDAİ HABER ...... .... ............. ........................ ............................... ........ 105
IcAz .. ............................................................................ .........................
ıo5
IDMAC .... ....................... .......... ................................ ..... .... ........... ...... ,... ı 12 IFRAD KASRI .. .. ... .. .. .. .... .. ... ...... .. .. ....... .. .. .. .... .. .. ... .. ... . .. ..... .. .. ... .. .. .. .. .. ... 113 lFrlNAN ..................................................................................... :........... 113 lGAL .... :................................................................ ·.......... .................. ..... 113 IGARE ................... .......... .......... ........... ........... ......................... ... ... ........ 113 lGRAK .................................................................................... ... ..........·:.. 114 IHAM ............... .·............ :................ .. ~ ............................. ·.... ............ ~ .. ..... ı ı 4 IHLAL ............... .. ........ ........ ... .. ............................ ,... .............................. ll 7 IHTIRAS .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... ... ... ... .... .. .. ... .. ... ... .......... .. .... . ... ... ... . ..... .. .. .. . .. .. ... .. ı ı 7 lKTlBAS ......... ........ ........ ........... ... ........ ........... .......... .................·... ..... ... . 1 17 IKTIDAB ....... .............................. ......... ........ ... ........... ................. ......... ·.... 122 IKTIDAR ................................................ ............ ........... .......................... 123 IKTIFA ................ ......... ........ .. ................................................................. 123 ILMAM ........ ................................. ............... .............................. ............. 124 lLTlFAT .............. .......... ......... .... ... ...... ... ..................... ................ ....... :.... 124 İLTIZAM ................................................................................................. 128 ıLTıZAMI DELALET ...................... ....... .... ........ ............ ........................... 128 iMA ....... ................................ ..... ................ ............................................ 128 INADI tSTlARE ............................. .............................. ..................... , ....... 128 l'NAT ............................. .......... ................ ....... ............. ............. ..... ........ 128 tNKARI HABER ................ .... ................................................... ............·... 128 A
A
A
0----------------
BELAGAT TERİMLERİ
INSICAM . ....... ... .... . .. .. .... ... ........ .. . .. .. ... .. .. .. ...... .. .. ... .. . ....... ...... ..... . ... .. .. .. . . 128 INŞA .......... ................. ... ................................. .......... ....... ... .................... 130
İnşa Çeşitleri ..... ... ......... .. ...... ................ . .... ... ....... ........ ... ....... ....... ..... .... .. 132 Inşa Makamında Haber Kullanılması ..... ........ .. .. ....... :........ .......... .. ....... .. ... .. 159
INTtHAL ........... .. ............................ ............................... ......................... 160 IRAD-I MESEL ... ... . .. . .. .. .. .. . ........ ... .... ... . .......... .. ..... .... .. .... . .. . .. .... ... .. . ... ... . . ı 60 IRDAF ..... .... ... ................ ........ ............. .......................... .......................... 160 İRSAD ................................... ................................................ .................. 161 ISNAD .................................. .................. ... ...... .......... ...... .... .... ,.............. 162 IST!ARE ................ ............ .. ....... .. ........................................................... 162 lstiarenin Rükünleri ...... .......... .... ....... .......... ............. .... ..... ................ ..... ... 16Ş lstiare Çeşitleri .... ...... ... ... .. .... ... ..... ................ ........ ......... ... ................ ....... 166
1ST1DRAK .............................. ....................................... .......................... 182 lSTlFHAM ...... ... ......... ................... ...... ......................... .......... .... ............. 185 ISTIHDAM ............ ......... ... ..... ........ ............................... .......................... 185 ISTlTBA' ........... ................... .......... ..................... ... .... ..... .......... ........... .. 186 lSTITRAD ............ , ................. .... .... ...... ..... :................ ... ...........:.......... .... 187 IŞARET ............................................ ...................................... ................. 188 1ŞT1KAK ........................................................... .. ........... ...... ...... ....... ... .... 188 lTlLAF .......................................... ................................ .......................... 190 i'TlRAZ ........................................................... .............. ... ................ ....... 192 ITNAB ........... .............. ........... ....... ........... ...... ........ ... .... ............. :............ 192 Tatvtl ............ :................ ..... ;.... ..... ....... ..... ............... ..... ...... ..... .. ... ............ 192 Haşv
..... ..... ..... ......... ....... ;.... ........... ...... ........... :......... ... ...... .......... ..... , .... 193
İtnab Çeşitleri .............. .. ................ ................ ................ . .. ..... .......... ......... 193
ITIIRAD ................... .. ............................. ..................... ...... .................... 202 lZAFETLERlN PEŞPEŞE OLMASI ... .......................................................... 202 IZAFI ·KASR ............................ ... ................................... .... :............ ... ....... 203
ızotVAc
................. ......................................... ... ... ................. ................ 203
IZHAR MAKAMINDA lZMAR ...................... .... ...... .......... ......................... 203 IZMAR MAKAMINDA 1ZHAR .. ........ ............. ................... ......................... 203 K
KAB!H TEŞB!H ... .......................... .... ... ......·............ .............. :.................. 204 KALB ... .... ...... .... ................ ....... .... .................... .......... ... ......................... 204 KALB KASRI. .................·. .- ..~ ...... .... ~ .......... ........... ......... :..................... ...... 204 KAPALI IST!ARE ..... .................. .... ..... ..... ......... ........ ... ... ....................... .. 204 KARİB-l MÜBTEZEL TEŞBIH .......................................... .................. ....... 204 KARlNE .·.. ................ ... .... .......... .............. ............ ......... .......·.... ................ 204 KASR .............. :.......... ........ .... ............................. .... ....... ......... ......... ....... 204 Kasr Yo Ilan ......... ... ..... .... .... ........... ....... .. .... ~.. .................. . ...... ... ....... ..... , . 204
Kasr Çeşitleri. ..... ................ ..... ... .... .... .............. .. ............... .... .. ... ..... ....... 208
KAT' ............................... ................. ............................... .................. ...... 212 KAVL-1 Bl'L-MÜCIB ......... ............... ............. ........ ....... .... ......................... 213
ANSİKLOPEDİSİ
------·----------------------------E
KELAM ................................................ .................. ............................ ·..... 2ı4 KELAM EDEBI ........................................................................................ 2ı5 KELIMENİN KULAGA HOŞ GELMEMES1.. ............................................... 2 ıs KELİMELERlN TENAFÜRÜ ........................ ....... ..................................... 2ı5 KESRET-İ TEKRAR ............. .................................................................... 2ıs KIYASA MUHALEFET ........................................................................... 215 K!NAYE ................................................................................................. 216 Kinayenin Rükünleri ....................................... ....................................... .. 2 ı 7 Kinaye Çeşitleri....... .. ... .. . .. .. . ........................................ ...................." ...... 2 17 K! NAYEU tST!ARE ...................... .......................................................... 222 L
LAFZIN LAFIZ lLE UYUMU" ................. .................................................. 223 LAFZIN MANA ILE UYUMU ..................................... ..... ............ ............. 223 LAFZIN MANAYA DELALET!.. .................. ........................... ................... 223 LAFZl TA'K!D ......................................................................................... 223 LAZIM-I FAlDE-l HABER ... ...................................... ...... .......... ............... 223
tr:6A~ .~~~.::::::::::::: ::::::::.:::::::::::::::::::::::::::::::::::: :::::::::: ::::::::::::::::: : ~~;
LÜZÜMU MA LA YELZEM ....................................... ... ........................... 225 M
MAHZÜF ... ..................... ... .............................................. ....................... 227 MAKAM ............................. ....................................... ............................. 227 MAKBOL TEŞBJH ......................................................... ~ ......................... 227 MAKLOB ................................................ ...................... ................... .. ~ .... 227 MAKLÜB TEŞB.İH ............... .......................................... .......................... 227 . MA'KÜS TEŞBIH ................. ................................................ ................... 227 MAKSUR ................................................................................................ 227 MAKSORUN ALEYH .............................................................................. 227 MA LA YESTEHlL Bl'L-IN'lKAS .................;............................................. 227 MANEVI TA'KID ...................................................................................... 227 MEANI ............................................................................................. ~ ...... 227 MEANI ILMI ........................ ................................. ·-· ................................ 227 MECAZ ............................... ..... :................ ....... ..................... .................. 229 Mecaz Çeşitleri ....................... ........:.. ...................................................... 230 MEFRÜK TEŞBUi .....................................................:........ ............. ........ 243 MEKNI-t ANH ..................... .................................................................... 243 MEKNI-1 BlH ... ................................. .. ..................... ................................ 243 MEKNI !ST1ARE .................. ............................................... ..................... 243 MELFÜF TEŞBIH ................ .................................................................... 243 MERDÜD TEŞBlH ............... ..... ,..................... ......................................... 243 MESH ..................................................................................................... 243 MEŞROT TEŞBIH ............... .................... ............................................. ... 243
F - - - - - - - - - - - - - - - BELAGAT TERİMLERİ MEVSÜ ITAN KINAYE ......... ........... ............ ..... .. .... .................................. 243 MEVSÜFUN SJFATA TAHSIS i .... .. ............................. .............................. 243 MEVSÜL .............. ..... .. ........ ..... .. .... ............. .............. .......... ,................... 243 MEZHEB-i KELAM L ....... ......... .. ... ...... .... ............ ................. : .................... 243 MU'CEM .... ..................... .. ............. .................................... ..................... 245 MUFASSAL TEŞBİH ............ ............ ............ .... ... .. ..... ....... ;...................... 246 MUHTE MiLU'Z- ZIDDEY N ........................................................................ 246 MUKAB ELE ............ ............ .... .... : .. ............... ............ .............................. 246 MUKAnA' ......... ............................... ......... .............. ...... ............ ............ 24 7 MUKTEZA-YI HAL .... ............ ............ ...... ................................................ 248 MUSAH HAF ............ ............ ............ ............ ........................................... 248 MUSARRA' ........................... ... ............ ..................................... ........ ...... 248 MUSAR RAH lSTlARE ............ ............ ............................. .......... .. ............ . 248 MUTAB AKAT ............................ ... .................... .......... .....................·.. ..... 248 MUTLA K iSTiARE .. ....... ............ ............ ............ ............ ................... :...... 248 MUVAFAKAT ............ ................. ..................... ............ ........................ ... 248 MUVAREBE ... ............ ............ ............ .... ...................................... ~ ... .. .... 248 MUVASSAL ............ ............ ............ ............ ............ ............ ..................... 249 MUVAZENE ............ ............ ............ ............ ........................ .................... 249 MUBAL AGA ................. ................. ... .. ........................ ............................ 249 MÜBEYYEN TEVRiYE ............. ..... ............ ............ ....... .... ............ ............ 252 MÜBTEZEL ISTiARE ..... ... ..... ..... ..... ............ ............. ........ ........ .... ...... ..... 252 RED ........... ............ ........ ............ ............ ........ ....... .................. .. . 252 MÜCER 00 A ...... ... ..... ........ ...... ... ..... ........... ............ .... ............... 252 MUCERRED 1STt ARE MÜCERRED TEVRIYE ......... ..................................... .............. ~ ................ 252 MÜCME L TEŞBİH ............ ............ ............................. .............................. 252 MÜEKKED TEŞBlH ............ ........ ................. ........... .. .............................. 252 MÜFRED lSTiARE ............ ...... .. ....... ....................... ................................ 252 MÜFRED MECAZ ............... ............ ............ ........... ..... ............. ............... 252 MÜFREDIN MÜFREDE TEŞBiHl .............. ............ ............ ............ ........... 252 MÜFREDİN MÜREKKEBE TEŞBİHİ ............ .......... ..................... ........ ... .... 252 MÜGAYERE .............. .. .................... .. .................................... ............. ..... 253 MÜHME L .... .......................... .......... ............ ............... ... .......................... 253 MÜLEM MA' ..... ... .... ............ ............ ............ ......... ...... .................... .......... 254 MÜLEW EN ................... ... ................. ......... ........................ ........... ......... 255 MÜMASELE ............ ............ ............ ............ ............ ............ .................... 255 MÜMTA ZlYET.. .. ............ .. ..................................................... ............·.. .... 256 MÜRAA T-INAZ IR ... ......... ... ............ ............ ...... ........................ ................ 256 MÜRAC A'AT .. ............ ............ ............ ............ ............ ............ ................ 257 MÜRAŞŞAH iSTlARE .... ........... ................... .. ........ ............ ..... ............. .... 258 MÜRAŞŞAH TEVRiYE .... ............ ............ ............ .... .................. .. . ~ ...... ..... 258 MÜREKKEB lSTIARE ... ..... ............ ............ ............ ...... .. ...... .................... 258 MÜREKKEB MECAZ .... ............ ............ ............ ............ ............ ............ ... 258 MÜREKKEBİN MÜFREDE TEŞBIHi ............ ... ... ..... ............................. ...... 258
ANSİKLOPEDİSİ
------------~--------------------G
MÜREKKEBIN MÜREKKEBE TEŞBIHt ................. ............................ ........ 258 MÜRSEL MECAZ ............... .............. .............. .... .. ............ ........·.... ........... 258 MÜRSEL TEŞBIH ........... ................................ ...... ............................. ...... 258 MÜSAVAT.............. .............................. ........ .:..... :................. ............... .. 258 MÜSELSEL .......................................................... ........... ..... ............. ....... 259 MÜSNED ............................ ....... ........... ............... ......... .......................... 259
Müsnedin Halleri ..... .... ............................ ......... ....................................... . 26 1 MÜSNEDÜN İLEYH ................. ............................ ................................... 272 Müsnedün 1Ieyhin Halleri.. .................................................. ... ..................... 274
MÜSTEAR .............. ............ .................. ........... ...... .............. ................... 304 MÜSTEAR-1 LEH ............................................... ..... ... ............................. 304 MÜSTEAR-I MiNH ...... ...... ............................. ..................... ................. ... 304 MÜŞAKELE ............................................. .............. ............ .... ........... ...... 304 MÜŞEBBEH ..................... .................................... ............. ............ .......... 305 MÜŞEBBEHÜN BlH ......................................... ....................................... 305 MÜVERRA BJH ................. ................. ....... .........·... ............. ...................... 305 MÜVERRA ANH ............................ ................................................ ......... 305 MÜVEŞŞAH .......... ........ ... .... .. ................... ............................ ................. 305 MüzAVECE .. .................................. ....................................................... 305 N NEHİY .......... .. ............. ............................ ............... ............................. ... 307
NESH .... ... ................. ....... ....................... ............... ............. ........ ........... 307 NEZAHEf ..... ...... ... ............... ............. ........................... .......................... 307 NlDA .......................... ........................... .................................................. 307 NISBET .............. ........................... .... .............. ....................................... 307 NlSBE1TEN KlNAYE .............. .................... .................. .............. ............ 307
ö
ÖZÜ SÖYLEDIKTEN SONRA AÇlKLAMAK ... ................ ............. ............. -308 ·ÖVME YOLUYLA YERME ....................... ...... ........... ...... .... .............. ....... 308 ÖRFI MECAZ ............. .... ................ ...... .................. .............. ........ .. ......... 308 R
RAKTA ....................................................................... ............. ............... 308 REDDÜ'L-ACÜZ ALA'S-SADR ...·............ .............. .. .....·.................. ........... 308 REMZ .............. ................... ....... ..................... ............................ ........... ..314 RÜCÜ' ........ ...................... ...................................... ......................... .. ..... 314
s
SAYILARIN SlYAKATl ........ ............ .............. ......... ................................. 3 15 SEBK........... ............ ......... ...................................... ................................ 315 SECl' .......... ... .. ............. .......... .................... .... ............................. ......... .. 315 SEHL-1 MÜMTENI' ...................................... ................ .. ....... .... ............... 318
H---------------
BELAGATTERİMLERİ
SELH ....... ........................ ..........., .......................................................... . 318 . SIFATIN MEVSÜFA TAHSiSi ........... ........................................................ 318 SIFATIN MEVSÜFA TAHSiSi ................... ..................... ................... ........ 318 SIFATLARIN SIRALANMASI .......... ............... ..................... ................ ...... 3 19 SIFATTAN KlNAYE ......................................................................... ........ 319 SIHR-1 HELAL..:................................................................................... .... 319 SlRKAT-1 Şl'R ................ .'......................................................................... 320 SiYAKAT()'L -A'DAD ...... .. ........................... ....... ............. ........................ 320 SORU ............................................. ...... ...................... ................. ........... 320 ·r-. ı ~ BEUu ................................ .............................. .........................·320 SUKlJTŞER 'I MECAZ ... ....................................................................................... 320 ŞlBH-1 HÜSN-1TA 'Lll .... ..................... ............................ ........................ 320 ŞlBH-1 lŞTIKAK .......................................... .... ................................. ........ 320
..
T TA'DlD ................................................................ ................................... 320 TA'DlL ........... .......... .......... ..... .. ...........:.... ....................................... ....... 320 TAGUB .............................. ........... ......... ........ .............. .......................... 320
TAHALLllS ... ....................................... .................................. ..... ........... 321
T AHKIKİ lSTiARE ......................................... ............................ .. ............ 32 1 TAJ·Nı Ll ST IA RE ........................................................ ............................. 32 1 TA'KİD .......... ................................................ ................ ......................... 321 TAKSIM ... ... ............. .. .................... ................. ............... ..................... .... 321 TALEBI HABER ........................ ........... ......... .............................. ............ 323 TAMLAMAlARDA ZINCiRLEME ............................................................. 323 TARD VE AKS .............................. ............................ .. ............................ 323 TARIH ......... .... ..................... ............ .. ..... .... .... ........... ............... ..............323 TA'RIZ ..... ...... ................ .... ........ ....... .. ...................... ..................... ......... 323 TARSİ ............................. ............ ................. ........................................... 323 TASHIF ClNASl.............. .. ... .. .... .. .. . . .. . .. .. .. ... ... .. .. .. . .. .. .. ........................... 323 TASHIF.................... .......... ............................ .................. ....................... 323 TASRİ' ..................... ...... ........................... ..... ..... ................................ :... 324 . TATBIK ........ .................... ......................................... .................... ........ 325 TA1VİL ..................... ..................... ......................................................... 325 TA'YlN KASRI.·........................................................................................ 325TAYY Ü NEŞR ............... .................................. .............. ....,.................... 325 TAZAMMÜNl DELALET ..... ..... ...... ...... ... ... ....... .............................. ......... 325 TAZM1N ......................................................................... ......................... 325 TEBEİ ISTlARE ........................................................................................ 326 ~ ı
.
~
TEBLİG ................................... ........ ..................... .......... ......................... 326
TECAHÜL-1 ARIF ..... ....... ........ ................... .... .. ............ ..................... ...... 326 TECRİD ........ .................... ................................: ......... ................. ..... ...... 328 TEDBİC ........... .................................................. ..................... ..... ........... 330 TEFRİ' ............. : ................ ....................................................................... 331
ANSİKLOPEDİSİ
---------------------- I
TEFRIK ........................... .......................................................... ........ ...... 332 TEFV1F ............................................ ................. ................ ........... ......... . 332 , TEHZİL .. ........................................... ..... ............. ;................................... 334 TEKAFÜ' ........................... ..................... .......................... ....... ............... 334 TE'KID EDATl.ARI ............................................................................... ... 334 TE'KIDÜ'L-MEDH BlMA YÜŞBlHÜ'Z-ZEM ................ ............................... 334 TEKRARIN ÇOKLUGU ... ........................................................................ 334 TELFİK ........................... ........................................................................ 334 TELMİ' ................. :................................................................................. 334 TELMlH .................................................................................................. 334 TELVİH .................................................................................................. 336 TEMENNİ ............................................................................................... 336 TENAFÜRÜ'L-HURÜF ................................................ ........................ .... 336 TENAFÜRÜ'L-KELlMAT .......... ........ ...................................................... . 336 TENASÜB .............................................................................................. 336 TENSIKU'S-SIFAT ........... ............................................ .......................... .. 336 TERACCİ. ....................... ........................................................................ 336 TERDİD .................................................................................................. 336 TESHIM .................................................................................................. 338 TESMIT ................................................................................................... 338 TESVİYE TEŞBlHl ........... ..................................... .. .......................... ....... 338 TEŞABÜH ......................... ..................................................... ............... 338 TEŞABUH-1 ETRAF ................................................................................. 339 TEŞBlH .......................... ............ ............................................................ 340 T eşbihin Rükünleri ........................... ....... .... ..... ..... ....... ..... .... .. ....... ... .... ... 34 1 Müşebbeh ve Müşebbehün-bihin Çeşitleri.. .... .... ...... .. ...... ............... .......... ... 342 Veeh-i Şebehin Çeşitleri ........ ................ ...... ................ ... ........... .. ............. . 34 7 Teşbih Edatlan ..............· ... .......................... ........... ......... ..... .......... ........... 351 T eşbihin Gayeleri ........................... ........................... ........................... . : .. 354 Teşbih Çeşitleri ........................... :.. .......... .. .................. ..... ..... ..... ...... .. ..... 357 Teşbihin Dereceleri ... .......................... ............ ... ........... ..................... .... .. 369 TEŞRI' ........................... .......................... ............................................ .. . 370 TEŞTİR_._ .......: ... :............ ... ....... .. ........................ ........................... .. .... ....... 371 TETABU-1 lZAFAT .................................................................................. 371 . TETABUK ............................................. .......... .. ..................................... 371 TITMİM ..................................................... ............................................ 371 TEVAFUK ................................ ............................................................ ;.. 371 TEVCİH ........... ........... .... .... ............. ..... ... ..... ..... .. ............... ..... ...... ..... .... 371 TEVFIK ................................................................................................... 371 TEVR!YE ........................................................................................ ~ ....... 371 T evriyenin Rükünleri ..... .. ..... ..... ......... ..... ... .... .. ...... ...... .... ....................... . 371 Tevriye Çeşitleri ........................... ......... .......................... ..... .. .................. 372 TEVŞİ' .............................................................. :....:................................ 376 TEVŞİH ..................................................... ................................. ....... ..... 376
J ----------------,--~~
BELAGAT TERİMLERİ
TEZAD ................... ........ ... ...... .................... ... ... ................ .. .................... 376 TEZYİL .... ........ .. ........... ...... .............. ..... ... ...................... .... ....... .. ........... 376 TIBAK................................................. .......... ...... ... .. .......... ..................... 376 Tıbak Çeşitleri ....... .......... .... ............... ........... ... ........ ............. ............... .... 379
u UMDE ............ ..... ..... ...... .... ..... ............... ...... ..... .... ......................... ;....... .. 381 UMMAK ..... .... .................. ... ...... .......................... ................... .. ... ......... ,.. 381 UNVAN .. ........... :.......... .... .................... ...... .. ....... .......... ..... .................... 381 UZAK KlNAYE .......... ..... ............ .. ........... ................ ....................:... ........ 381 ÜSLÜB-İ HAKİM ..... ........ ... ........................... .. ................... ..... ................ 381 V
VASL ............. ... ....... ........ ........................ ....... ...... .... ..................... ......... 383 Vaslın Yerieri ... ..... ......... .. ...... ........... .. ................ .. .... ................... ............ . 383 VAZ'l DELALET ··· ··· ·-·· ···· ··· ··· ··· ·················· ····· ················· ···· ······:............ 386 VEÇH~t ŞE~~H ..... ........ ..... ...... .. ......... ... ................ ........................ ......... 386 VlFAKl lSTIARE ...... .............. ....................... ... ......... ............ ~ ..............·... . 386 VÜCÜH-İ ERBA'A .......... ... ... ......... ..... .................................. ~ ...... ... ......... 386 YAKIN KlNAYE .......... .................................. ·~· ........ ... ........ ... ................... 386 YERMEGE BENZER ÖVME ...... .. ......... ........... .. ................. .... ........ .... ....... 386
z
ZA'F-ITE'LİF .... ............... .... ........... .. ..... ......... ................ ....... .................. 387 ZAHlRİN ZAMlR YERINDE KULLANILMASI. .. ......... .... ...... .. ........... .......... 387 ZAMlRlN MERCllNDEN ÖNCE ZIKREDiLMESI .. ................ ................ ...... . 389 ZAMİRlN ZAHiR YERİNDE KULLANILMASI. ................................ ............ 389 ~ ZIMNI TEŞB1H ....... .. ......... ... .. ... ..................... ... ................. .. ........ ............ 391 BİBLİYOG RAFY A... .. .... ..... .... ........ .......... ............. ...................... ...... ....... 393 İNDEKS .......... ... .................... ... .................... ....... ....... .. ................ .......... 399 FIHRİST ............ .. .. .. ....... ... ... ............ .... ... .... .................... .. ...... ......... ...... . 40 ı
ÖNSÖZ Hamd, insana akıl, mantık ve ifade · kabiliyeti bahşederek onu bütün mahlukatından üstün kılan , alemierin Rabbi Allah'a olsun! Salat ve selam kainatın Efendisi, Allahim son Elçisi Hz. Peygamberimize (S.A.V) olsun! Allah'ın insanlara. rehber olmak üzere, son Elçisi vasıtasıy la gönderdiği son Kitabı Kur'an-ı Kerim, inciirildiği andan itibaren kendisinin okunup aniaşılmasını ve açıklanmasını istemiş tir. Ona inanan ve gönül veren insanlar, bu ilahi emir istikametinde, onun doğru anlaşılması için pek çok gayret sarfetmişler dir. Bu üstün gayretler neticesinde. birçok nadide eserler telif edilmiş ve bunlar günümü ze kadar ulaşmıştır. Günüm üz insanı, hem geçmişteki bu birikimden, hem de zamanımızın ilmi keşif ve verilerinden istifade ederek, Kur'an-ı Kerim'i daha_iyi anlama fırsatını yakalainışbr. Bu fırsat, iyi kullanıldığı takdirde, ilahi hitabı anlama noktasında 21. asrın insanına büyük bir imkan ve ayrıcalık sağlayacaktır. Işte biz de bu naçiz eserimiıle geçmişin birikiminden istifade imkanını kolaylaştırmak istedik. Zira, Belağat ilminden ha- · bersiz olan zümreler, özellikle İlahiyat Fakültelerindeki bir kı sım öğrencilerimiz, klasik tefsirleri anlama kta güçlük çekiyorlar. Derslerimizde bu problemle karşılaşınca, herkesi n anıaya bileceği Türkçe yazılrnış kapsamlı bir Belağat kitabı araştırdım. Fakat böyle bir eser bulamadım. Bu konuda , tercüm e değil de, telif olan bir eseri bulamayışım, beni bu eseri hazırlamağa sevk etti. Önce sadece Tefsire yardımcı olan Belağat terimlerini derlerneyi düşündüır. Ancak, geriye Tefsirle alakah olmayan çok az şey kaldığı için, bu esere sahip olan birisinin, bu konuda başka bir esere rrıuhtaç olmada n bütün Belağat terimleriyle
2 - - - - - -- - - - - - - - - BELAG.r\.T TERİMLERİ
ilgili ansiklopedik bilgilere sahip olabilmesinin iyi olaca~ı düşüncesiyle çalışmanın kapsamını genişlettim ve faydasına inanmadığım bazı terimler de dahil .o lmak üzere tüm terimleri topladım. Dolayısıyla , başlangıçta "Kur'an Tefsiri İçin Gerekli Olan Belağat Terimleri" şeklinde düşündüğüm eserin ismini 'Belağat Terimleri Ansiklopedisi' diye değiştirmeği uygun buldum. Ancak, genelde maddeler ve konularla ilgili bilgiler, bu isme uygun olarak ansiklopedik mahiyette ise de, Haber. InŞa, Müsned, Müsnedün ileyh, Teşbih , Mecaz, İstiare gibi önemli konularda, bu mahiyetin sınırıru çokça aşan tafsilata girmenin daha yararlı olacağını düşündüm.
Bu küçük eserimizle, Kur'an-ı Kerim'in anlaşılması sadedinde bir nebzecik de olsa hizmetimizin olması için Allah'tan dua ve niyazda bulunuyor, hatalarımıza müsamaha nazanyla bakılınasını ilim ehlinden istirham ediyorum. Hane halkından, akademik çevreden ve yayınevinde eserin hazırlanmasında emeği geçen tüm dostlarıma sonsuz sevgi, saygı ve şükranlarımı arz etmeği bir borç bilirim. Çalışmak bizden, tevfik Allah'tandır.
Yrd. Doç. Dr. Hikmet AKDEMİR Harran Üniversitesi llahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ŞANU URFA
-AAÇIK İSTİARE: ~~ı ÖJ~'JI Bkz. İSTİARE AHZ VE SERIKA
~..,..JIJ ..i,;..'JI
Ahz, lOgatta almak, serika çalmak demektir. 1 Belağat ıstılahında ise bir şair veya müteşairin, başka bir şaire ait mısrayı veya beyti alarak kendi şiiri gibi ilan etmesidir. "Sirkat-i Şi'r" adı da verilen bu hırsızlık, zahir (açık) ve gayr-ı zahir (açık olmayan) olmak üzere iki türlüdür. Zahir sirkat iki şekilde yapılır: yapmadan lafız ve mananın beraberce alınması veya bütün kelimelerin zıtlarıyla ya da müradifleriyle değiştirilerek alınması ki buna "nesh" yahut "intihal'' denir.
1- Hiçbir
değişiklik
veya içindeki bazı lafızlarıo değiştirilmesiyle yapılır ki buna da "mesh" veya "iğare" denilir. Eğer ikinci nazım birincisinden üslup yönüyle üstün ise bu makbul sayılmıştır. Fakat üstünlük ilk eserde kalırsa bu çalışma mezrnOmdur. 2-
Nazmın değiştirilmesi
de mana cihetinden yapılmış ve iki nazım arasında mana yönüyle bir benzerlik ortaya çıkmış ise bu da gayr-: zahir ahz ve sarikadır ki buna da "selh" veya "ilmam" adı verilir. Sirkat,
lafızlarla değil
Şairler arasında şikayet
konusu olan ve çok kötü karşılanan bu fiilin yerine tazm1n sanatının icra edilmesi - gerekir. Şayet iki şiir arasında gayr-i ihtiyar! bir benzerlik 1}
İbnu'l-Manzur, Lisanu'l-Arab , [1!,472,
X,lSS.
BELACAT TERİMLERİ
4
meydana gelmiş ise bu adı verilir. 2
AKD
hırsızlık sayılmaz.
Buna "tevarüd"
~ı
LOgatta " bağlamak " manasına gelen bu kelime Bed! ıstılahı olarak iktibas yapmadan nesri (düz yazıyı) nazına çevirmektir. Bu sanatın şartı nesrin tamamının veya ekseriyetinin alınmasıd1r. Şiir veznine uyması :lçin, şair onu eksiltir veya ilaveler yapabilir. Hz. Ali'nin
(r.a.): ~ o_,.>-IJ ~ .JJI i.iiJ~ıJ 1·~~ ı:.r."Y L.
"Ademoğlu nasıl övünür? Onun eı;veli nutfe sonu laşedir" şeklindeki
sözü,
şu şekilde
akd
edilmiştir:
~o_,>-\~) * ~ .UJI ,y Jlı L.
Acaba, sebebi nedir övünmesinin, Evveli nutfe, sonu laşe olan kişinin? 3
"Bir yere misafir gidilirken eli boş gidilmez. Ey Rabbim! Ben de boş gelmedim , suç getirdim. Getirdiğim, dağların çekemediği ağır bir yüktü. Ben onu iki kat sırtırola taşıdım ve getirdim" ifadeleri şu şekilde akd ediln1iştir. 4 Eli boş gidilmez gidilen yere Rabbim, boş gelmedim, ben suç getirdim Dağlar çekemezken o ağır yükü İki kat szrtzm/a pek güç getirdim. 2)
3) 4)
el-Hatib, el-Kazvini, el-izah fi UlGmi 'l-. Belağa, Il,557-574; et-Teftazanl, Sa'du'd-Din, el-Mutawel ala't-Telhis, s.421 -430; et-Teftazani, Sa'du'd-Din, Muhtasaru'l-Meani, 5.438-450;, ei-Haşimi, Ahmed, Cevahiru 'l-Belağa fi'I-Meani ve'l-Beyan ve'J-Bedi', 5.412-413; Bilgegil, M.Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, {Belağat), s.343-345. el-izah, Il, 585-586; el-Mutawel, 5.433-434: Muhta5aru':-Meani, 5.454. Tahiru'I-Mevlevi. Edebiyat Lügatı , 5.19.
ANSİKLOPEDİSİ
_
_
---------------- ------ 5 ,...
,...
,...
_
AKLI MECAZ
~~ j~l
Bkz. MECAZ
AKS~~
Bu sanata "tard ve aks" (tard ü aks) veya "aks ve tebdil" (aks ü tebdil) de denilir. Bir cümle veya mısranın sonunu başa, başını sona almak suretiyle başka bir cümle veya mısra teşkil etmektir. Başka bir ifadeyle, aynı kelimelerle birinci cümle ya dç_ birinci mısranın manasıyla ilgili ikinci bir cümle veya mısra meydana getirmektir; aks izafetin iki unsurunun, fiilierin müteallıklarının, iki cümlenin başları ve sonlarındaki kelimelerin yer değiştirilmesiyle yapılır. Bu sanata örnek olarak şu ayet-i kerimeler zikredilebilir: 5 &!ı if ~ ~L> y ~) &!ı if ~l...-> ı:r ~ t.
Onların hesabından
se nin üzerine bir sorumluluk yoktur. Senin hesabından onların - üzerine bir sorumluluk yoktur. 6 j.:.UI cj J~ ' ~J-!.J J~\ ~ j.:.UI ~YGeceyi gündüze katar gündüzü geceye katar. 7 ı;-ı if ~~ (...:>.:.ı.) ~~ if ı;-ı c~ ıY)
Ölüden diriyi, diriden ölüyü kim çıkarır?B
~~v-W ~~.J ~v-W cf' Onlar (hanzmlarznzz) sizin örtünüzdür, siz de onların örtü lerisin iz.9 Aks 5) 6) 7) 8)
9)
sanatıyla
ilgili örnek beyitler:
Bedruddin, el-Burhan fi UJCımi'l-Ku r'an , lll, 292-293; es-Suyuti, Celaluddin, Mu'tereku'l-Akran fi İ'cazi' l- Kur'an, 1, 405-406 _ el-En'am 6/52. el-Hacc 22/6 1. Yunus 10/31. el-Bakara 2/187.
ez-Zerkeşl,
_ ___ BELAGAT TERiMLERi
6 - -- - --
~ i f _.rj- JLI.I §4J "~ .JS'\ ~ JLI.I ~ ..U
......bi d _r-S:- y y.ıı ~J * ~'1 r-f- y ~~ F J
Yiyen değil, başkası toplar malı Toplayan değil, başkası yer malı Giyen değil, başkası diker elbiseyi Diken değil, başkası giyer elbiseyt ô~
Ji j
L:i..ıJ\
J JL. ':1J
i(~ .JL.
10
Ji ,} ~ ..di J
~~
Şerefi
yoktur dünyada, malı az olanın Malı yoktur dünyada, şerefi az olanın 11 --- Türkçe örnekler: 12 · Adatü's-sadat, sadatü'l-adat. (Büyüklerin adeti, adetlerin büyüğüdür.) Kelamın kiban kibarın kelamı. (Sözün büyüğü, büyüklerio sözüdür.) Mümkin değil Hüda 'yı bilmek de bilmernek de Bilmek de bilmernek de mümkin değil Hüda'yı Aks, tam ve nakıs olmak üzere iki kısımdır. Birincisine sadece tarçl ü aks denir ki takdim-tehirin muntazam şekil de yapılmasıdır. Yukarıdaki beyit tam akse ait bir örnektir. Nakıs (eksik) aksde ise yer değiştirmede . intizam gözetilmez. Yahya Kemal'in şu beytinde olduğu gibi: Bizler mi vakti hoşça geçirmekteyiz bugün Şüphem budur: Vakit mi geçirmektedir bizi? Necati'nin şu beyti de akse güzel bir örnektir: Cihanda adem olan bi-gam olmaz Anünçün bi-gam olan adem olmaz 10) ll} 12)
Dr.Bekri Şeyh Emin. ei-Belağatu "l-Arabiyye fi Sevbiha· ı-Cedid, 111,145. el-izah, 11,498 . Muallim Na ci. ıstılahal-ı Edebiyye, s . ll 1-112; Edebiyat Lügatı, s . 19-20; Edebiyat Bilgi ve Teori leri, s.33 1-332: Kocakaplan, İsa, Açıklarr:alı Edebi Sanatlar, s.lS-16.
ANSİKLOPEDİSİ -
-
-
-
-
- -- - - - -
-
7
Bkz. MECAz
ALA KA
AMİ İSTİARE ~Wl 41~1 Bkz. İSTİARE
ARA CÜMLE ~_rıll 4W.-I Bkz. İTNAB ARA SÖZ
<.f'lp'il
ASALET
41~'-ıl
Bkz. İTNAB
İfadenin bayağı ve çirkin tabirlerd en uzak olmasıdır.
Buna ((edeb-i kelam, (kelam edebi) veya "mümtaziyet" adı da verilir . Asaletin zıddı hasasett ir. Ziya Paşa' nın Hz. Peygamb erimizin {s .a . \ .) mektebe gitmeyişini şu şekilde beyan etmesi edeb-i ke.lama güzel bir örnektir: Bir mektebe oldu kirn müdavim Allah idi Zatına muallim İkinci Dünya Savaşına kadar, bu hususa gerek yazılı
itina gösterilirdi. Kelamın konuşma adabına aykırı olmaması için kelimeler titizlikle seçilirdi. Mesela , işine son verilmiş birisine, "azl olunmuşsunuz" yerine "memuri yetinizde n affedilmişsiniz", yahut yalan söyleye n birisine "bu husus, galiba hatırınızda yanlış kalrTnş olacak" denilirdi. Malesef İkinci Cihan Harbind en sonraki dönemd en itibaren bu nezaket ortadan kalkmıştır. 13 Zamanımızcia yabancı diziterin bozuk bir tercümeyle dilimize aktarılm ası , hem Türkçemizi bozmakta hem de bu nezaket ve terbiyey i ortadan
gerek sözlü edebiyat tc. son
de~ece
kaldırmaktadır. A•
•A
ASLI ISTIARE 13)
Edebiyat
Lügatı ,
~'il öJ~'il
•
•A
Bkz. ISTIAR E
s.20-40; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.304.
BELAGA T TERİMLERİ
8
-B•
<ı
,.
A
BA'ID-1 GARIB TEŞBIH
/"o.
~_}ll~~~ •. :.~JI Bkz.TEŞBIH
BEDI' oı~' Bed' ct~) kökünden gelen bu kelimenin lO.gat manası, örneği ve benzeri olmadan bir şeyi yaratan, icad eden demektir. Nitekim: ~J'1\J ul~l Cj~ "O göklerin ve yerin eşsiz yaratıcısıdır" 14 ayetinde bu mana mevcuttur Ve yine bu manada, c~~~) Cenab-ı Hakk' ın güzel isimlerinden biridir. Bir Belağat ıstılahı (edebiyat terimi) olarak Bed!', kelamı lafız ve mana yönünden güzelleştirme yollarına ait bilgileri ihtiva eden ve bu husustaki kaideleri inceleyen ilim dalıdır. Bu ilim dalının temellerini ilk defa Cahız (ö.255/869) atmıştır. Prensiplerini açıklayıp ana konularını tarif ederek ilk defa bu ilim dalını tedvin etmek ise Halife İbnü'l-Mu'tez ' e {ö.296/908-909) nasib olmuştur. İbnü'l-Mu 'tez, Bedl'in yeni şairlerin bir icadı olmayıp Kur'an-ı Kerim'de, hadis-i şeriflerde ve eski Arap şiirlerinde mevcut olduğunu beyan etmektedir. Bedl' kelimesi yukarıda izah edilen ve Belağat ilminin üç dalından (Meani, Beyan, Bedl') birini teşkil eden ilmin ismi olduğu gibi, bu ilmin şümillüne giren edebi sanatların da vasfıdır. Araplar çeşitli edeb! sanatları ihtiva eden şiiriere "bedliyye" adını vermişlerdir. 15 14) 15)
el-Bakara 2/117. Cevahiru"I-Belağa, s.360-361; Hacımüftüoğlu, Nasrullah, " Bedi" DİA V , 20-321.
ANSİKLOPEDİSİ
_ __ _ _ _ _ _ __
_
- - - ··· 9
BELAGAT ~~~
son noktasına varmak, olgunlaşmak, erginlik çağına girmek" gibi manalar a gelmektedir. 16 T erim olarak ise iki ayrı mana için kullanılmaktadır. Bunlard an birincisi sözün fasih olmasıyla beraber muktezay-ı hale (durumun gereğine) uygun olarak söylemesidir. Fahredd in Razı (ö. 606/12 09) bunu şöyle ifade etmektedir: Belağat
lugatta,
"ulaşmak,
U-\.\ ~U,:/\J y.ı j~ :/1 ı:_r jl_?-~il C:
bir
şeyin
~ı) L. 6
.ı.:;.;~ ~)1
tr ~".>I.:JI
söz sahibini n kalbinde olan mananın özünü, onu bozacak kısa/tmadan ve usandırocak uzatma dan 17 sakınmak suretiyl e ifade etmesidi r". ((Belôğat,
Hz. Ali'ye (r.a.) göre "karışık noktaları ve bilin18 meyen gizlilikleri en basit ifadelerle açıklamaktır". Sekkak i'ye (ö.626/ 1229) göre belağat, konuşan kişinin manaları ifade etrnek hususun da öyle bir meleke kazanmasıdır ki, bununla tertipier in hakkını verir, teşbih , 19 mecaz ve kinaye çeşitlerini maharetle kullanır. Kazvint (ö. 739/13 38) ise belağatı kelam ve mütekellimin vasfı olarak görür ve şöyle der: "Kelamın belağatı fasih olmasıyla beraber mukteza-yı hale uygun olmasıdır. Mütekellimin vasfı olarak belağat öyle bir melekedir ki bu20 Buradan nunla belağatlı söz söylenıeye muktedi r olur. anlaşılıyor ki her beli~ı , fasihtir. Fakat bunun aksi Belağat,
16) 17) 18) 19) 20)
Dr.Muhammed Cabir Feyyaz, ei-Belağa ve'I-Fesaha Lüğaten ve lstı lahen , s.1 3-15. er-Razi, Fahruddin , Nihayetü'l-İc az fi Dirayeti'l-İ 'caz, s.62. el-Beleğa ve · ı~Fesaha, s. 21. es-Sekkaki, Ebu Yakub Yusuf b. Ebi Bekr, Miftahu'l- Ulum, s.415. el-izah, 1,80,83 .
_ BELAGAT TERİMLERİ
10
söylenemez. (Yani her
fesahatlı
söz
belağatlı · değildir) .
Belağatın
terim olarak ikinci manas ı ise Mean1, Beyan ve Bed! fenlerini ihtiva eden ilim dalının adı olmasıdır. Belağat
cahiliye devrinde çok ileri ve yaygın durumdaydı. O devirde en revaçta olan ilim olmasına rağmen, gelişmesi ve müstakil bir ilim olarak tedvin edilmesi epey zaman almıştır. Kur ' an-ı Kerim'in, belağatıyla o zamand aki edipler başta olmak üzere bütün dünyaya meydan okuması ve Allah' ın Kelamını anlama gayretleri, Belağat ilminin . tedvinine hız vermiştir. Ebu Ubeyde 'nin (ö.210/ 825) "Mecazü'l-Kur' an" adlı eseriyle ilk defa ele alınan Belağat ilmi, Cahız'ın (ö.255 /869) "El-Beyan ve't-Tebyin" adlı eserind e teşbth , mecaz, istiare, kinaye, i' caz gibi bahislerle tafsilath olarak incelenmiş, Hicri IV. asrın sonlarına doğru kendi terimleriyle müstakil bir ilim haline gelrneğe başlamıştır. Bu asırdan itibaren ye tişen müellifl erle, özellikle Cürcani (ö.816/ 1413), Zemahş eri (ö.538/ 1144) ve Sekkak i'nin (ö.626/ 1229) deha ve gayretleriyle altın devrini yaşayan Belağat ilmi, H. VIII. :ısırdan başlayarak diğer birçok İslami ilimler gibi durakla ma dönemi ne girmiştir. 21 Belağat
ilmine dair önemli kaynak eserlerden
bazıları
şunlardır: 2 2 Ebu Hilal el-Askeri Abdülkahir el-Cürcani Zemahşeri
Fahreddi n er-Razi Ebu Yakub· es-Sekkaki 2 1) 22)
: Kitabü ' s-Sına'ateyn : Delailül-İ 'caz; Esrarü 'l-Balağa : el-Keşşaf ; Esasü ' l-BeUığa : Nihayetü 'l-lcaz fi Dirayeti'l -İ 'caz : Miftahü ' l-UICım
el-İzah , l, 7-13; ei- Meraği, Ahmed Mustafa, Ul umu ' l-B·~lağa, s. 9-13; Kılıç , H ulusi,
'' Belağat", DİA . V ,380-383. Kı lıç , Hulusi-Yazıcı. Tahsin- Yetiş, Kazım, " Belağaf' , DİA, V, 382-387.
ANSİKLOPEDİSİ - -- - - -- -- - -- - - - - ·- -
11
:Telhisu'l-Miftah; el-Izah fi UICımu'I-Belağa : el-Fevaidu '1-Gıyasiyye : el-Mutawel ale't-Telh1s; Muhtasaru'lMe'an1 : Havaşi's-Seyyid 'ale'I-Mutawel Seyyid Şerif Cürcant : Haşiye 'ale'l- Mutawel Abdülhakim es-SiyalkOtt el-Vestletü'l-Edebiyye ile '1-U!Omi'lHüseyin b. Ahmed el-Me rsafl Arabiyye Cevahiru 'I-Belağa Ahmed el-Haşim Ulı1mü '1-Belağa Ahmed Mustafa el-Merağt · : el-Belağatu'l-Arabiyye fi Sevbiha'l Cedid Dr. Be kri Şeyh Emin Hatib el- Kazvini Adudüddin el- İd Teftazant
Türkçenin de bir belağatı olacağı fikri ll. Mahmut zamanında ortaya atılmış ve nihayet Ahmet Cevdet Paşa ile birlikte bu fikir tatbik imkanına kavuşmuştur. Osmanlılarda
ders notlarından ibaret olan Belağata dair Türkçe eserlerden bazılarını şöyle sıralayabiliriz : Birçoğu
Ahmed Cevdet Paşa Recaizade Mahmut Ekrem Abdurrahman Fe hmi Menemenli Mehmet Tahir Mehmed Celal Abdürrahman Süreyya Diyarbekirli Said Paşa Hacı İbrahim Efendi Ali Nazif Muallim Naci Ali Nazıma Rusçuklu M. Hayri İbradalı Mehmed Şükrü Mehmed Rifat İsmail Hakkı
Tahiru'l-Mevlevi Mehmed Akif Prof.Dr.M .Kaya Bilgegil
: Belağat-ı Osmaniyye : Tedrisat-ı Edebiyyat : T edrisat-ı Edebiyye : Osmanlı Edebiyatı : Osmanlı Edebiyatı NurnCıneleri : Mizanü'l-Belağa ; Sefine-i Belağat : Mizanü'l-Edeb : Edebiyyat-ı Osma niyye : Zinetü'l-Kelam : ıstılahat-ı Edebiyye : Muhtıra-i Belağat : Belağat : İlm-i Belağat : Mecami'ül - Edeb : Esrar-ı Belağat : Edebiyat Lugatı : Kavaid-i Edebiyye : Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belağat)
BELAGAT TERİMLERİ
1 2 - - -- -
~1 ~~'
BELİG SÜKÜT
Zekaya bağlı edebi sanatlard an birisidir. Kişinin nezaket sınırları içinde maksadına, istediği ifade kudretini kazandırmak için, önem verdiği hususu susmak suretiyle geçiştirmesine veya ona çok hafif bir şekilde temas etmesine beliğ sük Ot denir. Nasreddin Hoca 'ya atfedilen bir fıkrada, kendisini misafir eden cimri ev sahibinin "uykusuz musun, yoksa susuz musun?" sorusuna, Hoca'nın verdiği şu cevap, bu sanata güzel bir örnektir: "Buraya gelmeden önce, bir pınarın başında rahat rahat uyumuştum." Bu sözüyle Nasreddin Hoca, cimri ev sahibine, aç olduğunu kuwetli bir ifade tarzı ile nazikane beyan etmiştir. 23
~~~ı Bkz. TEŞBİH
BELİG TEŞBİH "
•
•
A
BERA'AT-I ISTIHLAL
J~':ll ~l.f.
Bera'at, lugatta "üstün olmak, üstün gelmek" manasındadır. İstihlal ise , "başlamak, yeni ayın görünmes i, yağmurun yağması, çocuğun doğduğu anda çıkardığı 24 Bedl' terimi olarak bera'at-ı isçığlık" manalarına gelir. tihlal, nazım ve nesirde maksada ve rnuhtevay a işaret eden kelimeler kullanara k konuya güzel bir üslupla başlama sanatıdır. Bu sanata bera'at-ı rnatla', hüsn-i ibtida, hüsn-i matla' gibi isimler de verilmiştir. (Fakat Teftazant, söze güzel başlamasına "hüsn-ü ibtida", sözün başında maksada işaret edilmesin e "bera ' at-ı istihlal" adını vermekle bunları birbirinde n ayırmış ve ikincisini birincisinin hususi bir kısmı olarak görmüştür.) Şayet mak23 ) 24)
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.205. Lisanu 'I-Arab. VIII. 8, Xl, 702-703 ; et-Tehanevi, \1uhammed Ali, Keşşafu Istılahati' I-Fu nun. I, 135-136.
ANSİKLOPEDİSİ - -- - - -- - - - -- - - - --
13
eden kelin1e ve deyimler nazmın ya da nesrin ortasında kullanılmış ise, bu sanat "telmih" adını alır. Bir münasebet kurarak maksada geçilmesine "tahallus", münasebet kurulmadan yapılan geçişe "iktidab" denir. 25
sada
işaret
Ebu'l-Ferec (ö.356/ 967), Fahru'd-Dev le için yazdığı mersiyesinde bera ' at-ı istihlal sanatını şu şekilde kullanır: ~)~rf)~)~*~ ~Y- J.,z ~..U\ ı/' İşte dünya budur. Ağız dolusu der ki: Benim şiddetle yakalamamdan ve aniden öldürmemde n sakının, sakının! 26
vefat etmiş birisi için yazdığı m ersiyesinin ilk beytl nde, ölümden bahsetmek suretiyle, adı geçen sanata güzel bir örnek sergilemiştir. Bu sanatı, kadim rnüellifler, kitaplarının mukaddimelerinde harnciele ve salvele ile birlikte veya bunlardan hemen sonra kullanmışlardır. Öyle ki bir eserin muhtevasına hiç bakılınadan sadece bu baş kısmı okunursa onun hangi ilim dalına ait olduğu , neden bahsedeceği kolaylıkla anlaşılır. Mesela, ()smanlı müelliflerind en el-Münşi (ö.lOOl/ 1592) "Nezilü't-Tenzil" adlı tefsirine başlarken şöyle der: Şair,
\
yi.,...J4 o_r-J ı/1 ~
J; ~YLJIJ ö~l) yL:S:JI o~ J; Jjl <:Ş..ÜI JI..L..:l-1_
Bu ifadede
14------ -------- ------
__ __
BELAGAT TERİMLERİ
Meydan!; "El-Lubah" adlı Kud0r1 şerhinin başında r:.r-..ıJI J .ı..üill ~~~ı.;~ ,y ~J ı.$ ..w ..LJ-1 diyerek ( .ı..üJJ) (dinde fakih olmak) kelimesiyle, eserinin fıkıh ilmine dair olduğuna işaret ederek bera ' at-ı istihlal sanatını; "Allah kimin için hayır dilerse onu dinde fakih . kılar" mec.lindeki hadis-i şerifi hatıriatmasıyla da telmih sanatını icra etmiştir. (elMeydan}, Abdülğani, el-Lübab- el-Cevher etü'n-Ney yire adlı eserin hamişinde-Fazilet Neşriyat, İstanbul, 1978,I.2) İmamu'l- Haremeyn El-Cüveyni (ö.478/10 85) Kelam ilmine dair "Kitabü'l-İrşad" adlı eserinin mukaddimesinde,
hamdelede yer verdiği J-'1 ..ıJI w~ly. ~~ c:Py (açık delillerle hakkı aşikar bir şekilde ortaya koyan Allah'a hamd olsun) ibaresiyle, İslami akideleri kesin delillerle isbat gayesini hedef edinen Kelam ilmine işaret etm.iş ve böylece be ra' at-ı istihlal sanatını kullanmıştır (el-Cüvey ni, İmamü'l-Haremeyn, Kitabü'l-İrşad, Tahkik: Es'ad Temim, Beyrut, 1405-1985, s.23) Kur'an-ı Kerim'de ise Fatiha suresi bu sanata örnek olarak gösterilmektedir. Zira Mushaf'ın başında yer alan bu sOre, Kur'an-ı Kerim'in dört temel maksadına işaret etmektedir. Bu dört maksat, ilahiyat, mead {haşir), nübüvvet ile kaza ve kaderin Allah' a isnat edilmesidir. Birinci maksada "Hamd, Rahman veRahim olan alemierin Rabbi Allah'a aittir" mealincieki ayetler; ikinci maksada "Din gününün sahibi" mealincieki ayet; üçüncü ve dördüncü maksada ise, diğer ayetler işaret etmektedir. Bu sebepten dolayıdır ki Fatiha sOresinin birçok isminden birisi de "Ümmü'l-Kur'an'dır." 27 27)
er-Razi, Fahruddin, et-Tefsiru' I-Kebir. (Mefatihu'I-Gayb), L 173; Keşşafu lstılahti ' I Funun; l, 136 .
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - · - - - - - - - - - - ·
15
Bu sanata Türk Edebiyatında daha çok manzum eserlerin mukaddimelerinde rastlanır. FuzCıli'nin (ö. 963/1556) "Leyla ve Mecnun" mukaddimesi, Şeyh Galib'in (ö. 1213/ 1 799) "Hüsn ü Aşk'ının" "Der Sebeb-i Te'lif" bölümü, Abdüllatif Çelebi'nin (ö. 990/1582) "Tezkire-i Latifi" adlı es~rinin dibacesi bu konudaki en tanınmış örneklerdir. 28 BEYAN
~\JI
Lugatta ''ortaya çıkmak, açık seçik olmak, açıklamak, anlaşılır hale getirrnek" gibi manala ra gelir. 29 Istılahta ise Belağat ilmini meydana getiren üç alet ilminden ikincisidir. (Meani, Beyan, Bedi') Beyan, manayı ifadede lafzı açıklığa kavuşturmak için gerekli olan melekeyi kazandıran ve bununla ilgili kaidelerin bütününü içine alan ilimdir. Bir mana, vuzuh yönünden farklı olan birçok lafızla ifade edilebilir. İşte Beyan ·ilmi, kişiye maksadını farklı söz ve usullerie ifade edebilme imkanı kazandırır. İfedelerdeki vuzuh (açıklık) derecesi, hakikat, teşbih, mecaz, istiare ve kinaye ile değişir. Dolayısıyla Beyan ilminin konusunu, bu edebi sanatlar teşkil etmektedir. 30 Beyan ilmi ayrıca bahsi geçen ifade tarzlarından hangisinin daha beliğ olduğu hususunu da inceler. Genellikle mecazın hakikattan, istiarenin teşb1hten, kinayenin de açık ifade tarzından daha beliğ olduğu söylenir. Beyan kelimesin:. terim anlamına en yakın şekilde ilk ele alan Cahız'dır. (ö.255/869) Onu ilk defa müstakil bir ilim olarak inceleyen ilk müellif Ebu Mansur es-Sealibi (ö. 28) 29) 30}
Hacımüftüoğlu, Nasrullah, "Beraat-i İstihlal". DİA. V, 470~ Lisanu'I-Arab, XII1,67. Miftahu'I-UlCım, s.162; ei·İzah, 1[,362-363: Cevahiru'I-Belağa, s.244-246.
16--- ------ ----- ----- ------ ----
429/10 38), ikinci müellif ise
BELAGAT TERİMLERİ
Zemahşerl'dir.
(ö.538 /1144)
Bunlar dan sonra, bu ilmi Belağat ilmi içindeki yerine (ikinci sıraya) koyan ve tafsilen ele alanlar , Sekkak1 (ö. 626/12 29), Kazvin1 (ö. 739/13 38) ve Teftazanl'dir. (ö. 792 /1390 ) Kazvin-I'nin eserler inden sonra Belağat ilimleri diğer birçok ilirnde olduğu gibi duraklarrıa devrine girrpiş, 31 müstakil eserler in yerini şerh ve haşiyeler almıştır.
31)
Hacımüftüoğlu . Nasrullah, "Beyan", DiA, V!,22-23.
ANSİKLOPEDİSİ ~-------~-
- - -- ----- -· 17
-C-
cAMi' t'~ı Bkz. TEŞBIH ~~
CEM'
Lugatta "toplamak, birleştirmek " manasına gelen "cem'", Belağat terimi olarak "birden fazla şeyi tek hüküm altında toplamak suretiyle yapılan sanat" anlamında kullanılmaktadır. 32
"Ma/ ve çocuklar dünya hayatının süsüdür" 33 ayet-i kerimesinde mal ve çocuklar dünya 34 hayatının süsü olmaları hükmünde birleştirilmişlerdir. 1.:-i..UI ölJ-1 ~j 0.r.JIJ JLU
01~ _r-:.JIJ ~IJ 0~ _,-Qjl_, ~IJ
ve ayın hareketleri bir hesaba göredir. Bitkiler ve ağaçlar O 'nun emrine boyun eğerler ' 35 ayetlerinde, güneş ve ay , hareketlerini n kader ve kudret-i İlahi tarafından bir ölçüye göre tanzim _edilmesinde, bitkiler ve ağaçlar da Allah' ın emrine boyun eğme hususunda "Güneş
1
birleştirilmişlerdir. 36
Cem'
sanatı ,
iki
a:;rı
sanat olan taksim ve tefrik ile
birleştirilerek çeşitlendirilmiştir:
1. Cem' Me'a't-Tefrik
~pl t' ~~
(Beraberinde T efrik Bulunan Cem') 32)
3 3) 34) 35} 36}
e l-izah . II, 505: Keşşafu istılahati '1-FunOn , 1,231 ; Yetiş, Kazım-Kılıç, Hulusi . ·'Cem" DİA , VII,276 . ei-Kehf 18/ 46. Muhtasaru'I-Meani, s.398; Cevahiru'l- Belağa, s.377 . er-Rahman 55/5-6. Mu'tereku'l-Akran. 1,403.
BELAGAT TERİMLERİ
18 - - -·
Tefrik, bir cinsde birleşen iki şey arasına ayrılık sokmaktır. 3 7 İki veya daha fazla şey, bir hüküm altında toplanıp, sonra bunların arasına farklılık koyulursa "cem ' me'a't-tef rik" (beraberi nde .tefrik bulunan cem') sanatı yapılmış olur. Yani cem ve tefrik sanatı beraberce kullanılmış olur. 38 \
J ~ ~ ~~, 4J.Y' 0:>- ~~\ ı}~ .ılı\ r.r-- J:ı:-1 Jl ı.>_;-~1 J-._,.!)
..:.ı_,ll ~ ~ ~~ ~ ~\.:..
"Allah ölecekler i ölümleri anında, ölmeyece k/erin de uykusu esnasında ruhlarını alır. Ölmelerin e hükmettiği kimseleri n ruhlarını tutar, diğerlerini belli bir zamana kadar salıverir. " 39
"Ölümleri anında Allah nefisleri öldürür" cümlesiyle, önce bütün nefisler ölüme mahkumi yet hususund a birleştirilmişlerdir . Bu cem' sanatıdır. Daha sonra "ölmelerine hüküm verilenler ölecek, diğerleri yaşamağa devam edeceklerdir" manasına işaret eden u _,11 ~--# ~ ~~ ..!...1 ... !; ı.>?':lı J..-J.!J ifadesiyle , daha önce bir bir hüküm altında toplanan nefisler birbirinden ayrılmış ve böylece tefrik sanatı hasıl olmuştur . 4 0
Nabi'nin
şu
beytf de bu sanata güzel bir örnektir:
intizam-z din ü dünyaya edip alet Zebana nu tk vermiş, guşa vermiş ku 'JVet-i Bina-yı
isğa
Beyitte, zeban (dil) ve gOş (kulak) önce din ve dünyanın düzenini sağlayan alet olma hükmünd e birleştirilmiş , 37 )
38) 39} 40)
Miftahu'I-Ulum, s.4 25; ei-İzah, Il,505. Muhtasaru'l-M eani, s.400 ; UIOmu ' I-Belağa , s.3 ıO . ez-Zümer 39/ 42. Mu'teraku·I-Akran. 1,403 .
ANSİKLOPEDİSİ ---~
sonra da dile nutk
------------------------- - 19
bunların farklı
yönleri
Bu farklı yön, kabiliyetinin ve-
belirtilmiştir.
(konuşma) , kulağa isğa (işitme)
rilmiş olmasıdır. 41
2. Cem' Me'a't- Taksim
~ı t' ~~
Birçok şeyi bir hüküm altında topladıktan sonra, bunların herbirine ayrı ayrı hüküm nisbet etmek ya da onları ayırdıktan sonra birleştirmek sanatına "cem ' me ' a 'ttaksim" (beraberinde taksim bulunan cem') adı verilir. 42 Bu sanata şu ayet-i kerim e örnek gösterilmiştir: 43 . ~ r+'"J ~ rJU; ~ lb~ ı:r ~~ ~.Jı yl:6:!1 wJJI ~
Jıı t).)~ ..:.ıl_r-:l~ ~L..., ~)
"Sonra bu Kitabı kullarrmızdan seçtiğimiz kimselere miras bırakmışızdı r. Onlardan bazısı nefsine zulmeder, bazısı orta yolu tu tar (mutedildir), bazısı da Allah 'ın izniyle iyilik/ere koşa r. " 44
Ayet-i kerime 'de, Kitab'a varis olan kullar, önce "seçilmiş olma'' hükmü altında toplanmışlardır. Bu cem' dir. Daha sonra bu insanlar üç kısma taksim edilmiş ve herbirine ayrı ayrı vasıf {zalim, mCı'tedil , hayra koşan) izafe edilmiştir. Bu da taksim sanatıdır. 3. Cem' Me'a't-Tefrik ve't-Taksim
~~J ~pl t' ~\
(Beraberinde Tefrik ve Taksim Bulunan Cem') Bu sanat, bir hükümde toplanan iki veya daha fazla şey arasına farklılık koyup sonra bunların her birine ayrı ayrı 41) 42) 43) 44)
Edebiyat Bilgi ve Teorih:ri, s.287. Miftahu'I-UIGm, s.426 ; ~ı-izah, ll. 507-508. Mu'teraku'I-Akran , 1,404 . ei-Fatır 35/32.
_
20
__ BELAGA T TERİMLERİ
hüküm nisbet etmek ten ibarettir. Bu 45 mede müşahede etmekteyiz:
sanatı şu
ayet-i keri-
~ ~ ).:JI ~ 1~ Ll- ..UI l..l.; ~J ~ ~ <0~~ ·~1 ~ ~ 'J ..:.ı4 i~ JW ~.J 01 ~.J ~wL. 'JI ı.?J 'J\J ..:.ıl_,..--!1 ı.:_...b L. L;J d-..Ut>. ~J ~ j ~.J'JIJ ..:.ıi_,_.JI ~b L.4J v...UI.> ~1 ~ IJ..Lt.."" d- ..U\ l..IJ . -4.r. \.l
. ~)~ _;:? ~t,b.ç. ~J ~L.; lo 'JI
izni olmcıdan hiç kimse konuşamaz . İçlerinde bedba ht olanla r da mesut olanla r da vardır. Bedba ht olanla r cehenn emded ir. Onlar orada ah edip in/erler. Rabbin in dileme si mliste sna, gökler ve "O gün gelinc e
Allah'ın
yer mevcu t oldukç a orada temell i kalaccıklardır. Şüphesiz Rabbin her istediğini yapar. Mesut olanla r ise cennet tedir. Rabbin in dileme si müstes na, sonsuz bir lütuf olarak gökler ve yer mevcu t oldukç a orada temell i kalaca k46 /ardır. Bu bitmez ve tükenm ez bir lütufdu r. n
4. Cem'u 'l-Mu'telif ve'l-Muhtelif Bu sanat şöyle tarif edilme ktedir: İki övülec ek şey arasında önce eşitlik gözetilmesi arzu edilir. Bu maksa tla bunların ortak vasıfları zikredilir. Sonra bu iki şeyden biri, diğerinin seviyesini düşürmeyecek bir üstünlü kle vasıf landırıhr. Böylec e bir tercih yapılmış olur. Bu sanata 47 örnek olarak şu ayet-i kerime zikredilmektedir: ·Lr-.u~..; ~ LSJ r_,.A.lı ~~~~~~)-ı ı.i a~ ;ıı~J ~Jı.:,J . \...1&.) ~ ~1 ";}S) ~ ~L:...~
"Davu d'u ve Süleym an 'ı da
hatırla.
Hani onlar ekin
45} Miftahu'l-Uiüm, s.426-427 ; el-izah, Il,509: UICımu ' I-Be lağa, s.311. 46) Hüd 11/105-1 08. 4 7)
Mu'teraku'I-Akran, 1,404.
ANSİKLOPEDİSİ -
-
-
-
- - - - - - - --
- - - - - 21
hüküm veriyorlardı. O vakit geceley in bir kavmin koyunları ekin tarlasına yayılmıştı. Biz de onların verdiği hükme şahit idik. Biz de o meselen in hükmün ü Süleym an 'a bildirdi k. Biz onların her birine hüküm ve hakkında
ilim vermiştik. " 48 gibi, Hz. Da.vud ve Hz. Süleym an önce hüküm ve ilirnde eşit kılınmış, sonra sadece bu m es' elenin hükmün ün Allah tarafından kendisin e bildirilmesi hususun da Hz. Süleyrrı an'a ayrı bir fazilet isnat edilGörüldüğü
miştir.
CEM' TEŞBİHİ ~~ A-· ! i Bkz. TEŞBİH CEZALET
J.ll.}-1
Lugatta "tomruk , kalın odun" manasına gelen, "cezl" kelimes inden alınan bu kelirne, telaffuz lan kulağa sert gelen lafızlann söyleniş keyfiyetini ifade etmekte dir. Zıddı, "rikkat" kelimes idir. Söylenişleri ince olan kelime!ere "elfaz-ı rekika", kalın olanlara ise " elfaz-ı cezle '' adı verilir. "sen, ben, şiir, edeb" gibi lafızlar, elfaz-ı rakika, "arz, top49 rak, ağaç" gibi kelimele r de elfaz-ı cezle kabilindedir. Sözün
belağatı, mukteza-yı
hale
mutabakatına bağlı
göre, bu konuda da mukteza-yı hale göre elfaz-ı rakika veya elfaz-ı cezle' nin seçilmes i gerekm ektedir. Mesela beşikteki bir yavru için söylene n nin ni ile, bir kumandanın askere hitabı çok farldı olmalıdır. Birincis inde elfaz-ı rakikanın, ikincisin de elfaz-ı cezlenin tercih edilmes i gere50 kir. Bunun aksi belağata uygun değildir. olduğuna
48) 49) 50)
el-Enbiya 21178-79. Edebiyat Lügatı , s.30. Edebiyat Lügatı , s.30-31.
22--------
_ _ _ _ _ _ _ BELAGAT TERİMLERİ
Ayrıca
bir Bedi terimi olarak "cezalet", lafızları fasih, terkipleri güzel, manaları harika, kelimeleri arasında mükemmel bir uyum bulunan ke lam ın sıfatıdır. (Kelimeler arasındaki münasebet o derece kuwetlidir ki bunlardan birisinin değiştirilmesi, kelamın Ietafetini bozar.) Bu vasıfları taşıyan kelama "cezil" adı verilir. Kur'an-ı Ke- , rim'in bütün ayetleri cezil'dir. Tek bir kelimesinin değiştirilmesi dahi onun c ezaletine hal el getirir. Dolayısıyla, Kur' an-ı Kerim' de varid olan bir kelimenin yerine daha uygun bir lafız gelebileceğini tasawur etmek dahi mümkün değildir. 51 CİHET-İ
cAMi'A ~~~ ~~ Bkz. V ASL
CİNAS
""'~'
Cinas kelimesi sözlükte, mucanese gibi müfaale babından mastar olup sözlükte "iki şeyin birbirine benzemesi" anlamına gelir. 52 Istılah olarak ise Belağatın Bed!' kısmında yer alan lafzi sanatlardan birisidir. Bu sanat, manaları farklı , yazılışı veya söylenişleri aynı, yahut benzer olan kelimelerin bir arada kullanılmasıdır. 53 Bazı Belağat alimleri bu sanata "tecn!s, tecanüs ya da mücanese " adını da vermişlerdir. 54 Cinasın faydası, "lafızların birbirine benzemesi muhatapda dinleme arzusu uyandırı r " şeklinde ifade edilmiştir. 55 Keşşafu lstı lahati'I-FunCın, 1, 2 4 3. Lisanu'I-Arab , Vl.43. el-Askeri, Ebu Hilal. Kitabu's-Sınaateyn , s .353; Mifta hu ' l-Ulum, s.429; e l-izah, ll ,535 ; el-Mutawel, s.404 ; Muhtasaru' l-Meani , s.42 0 ; İrfan Matraci, e l-Cami' li Fununi'l-Lüğati' 1-A rabiyye ve ·f-Ar üz, s .2 0 9. 54) e l-Belağatü ' l-Arabiyye, III, 131. 55) Cevahiru' I-Belağa, s.407.
51}
5 2) 5 3)
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - --
-
-
- -- - --
23
yönlerden çok çeşitli tasnife tabi tutulan cinas . genellikle önce cinas-ı tam ve cinas-ı gayr-i tam olmak üzere iki kısma ayrılarak incelenBelağat kitaplarında değişik
miştir.
A. Cinas-ı Tam
~Wl vı\.J.-1
Kelimeler arasında vücuh-u erba'a denilen "harfleri, harflerin sayıları, sıralan ve harekeler i" yönünden tam bir ittifak varsa, böyle kelimeler le yapılan cinas, cinas-ı tamdır. 56 Cinas-ı tam, kelimeler in rriana yönünden kullanılmasına göre iki kısrna ayrılır: ı. Mürnasil Cinas ywı \J"\.J.-1
cinsten olan kelimelerle (Arapçad a isim, fiil, harf; Türkçede isim-fiil) yapılan cinastır. 57 Kelimelerin isim cinsinden olduğu örnekler: 58 Aynı
r
~L.... ~ ır.J L-, 0_,..__kı ~ ~uı ~ rY.J
gün, günahkar lar çok kısa bir zaman kaldık/arına yemin ederler". 59 Ayet-i kerimede ( ~uı) kelimesi iki defa kullanılmı ştır . Bunlarda n birincisi " kıyamet günü", ikincisi "kısa zarnan parçası " manasındadır ve her ikisi de isimdir. (Bazı alimiere göre burada cin as mevcut değildir. Çünkü bunlara göre cinas meydana getiren kelimelerin her ikisinin de hakikat manasında kullanılması gerekir. Halbuki bu ayetteki ilk "saat" kelimesin den kast "Kıyametin kapacağı
edilen "kıyamet" manası mecazdır). 60 56) el-izah, II,535; Ulümu' J-Belağa, s.330. 57) Ulümu ' l-Belağa , s.331; Edebiyat Lügatı, s.31. 58) Muhtasaru'l-Meani, s.421; Cevahiru ' l-Belağa, s.397. 59) er-Rum 30/55. 60) Mu'teraku'J-Akran, 1,399.
24 ------------~-------------
BELAGAT TERİMLERİ
Nef'i 'nin (ö.1044/1635) şu beytinde mevcut olari cinas-ı mümasilde her iki kelime de isimdir: Meclis-i erbab-ı di 1 bir lahza sensiz olmasın Hürmetin inkar eden alemde hürmet bulmasın Hürmet kelimelerinden birincisi "haram "itibar" manasında kullanılmıştır. 61 Kelimelerin fiil ·cinsinden \)~Lo ~lı \J~ ~~ Jl
olduğu
oluş " ,
ikincisi
örnekler:
* l.rı"} ul_,..pl:i) ~1 _,.ı~_,;
"Onlar öyle bir kavimdir ki zor kafiyeleri şiire uydurmaya çalışsalar şiir söylemezler. Ya da eksiklik hissetseler şiir yazmazlar. " Bu beyitte fiil olarak geçen ( ıJ_,....;) kelimelerinden birincisi ( lr--1) (hissettiler), ikincisi (~1 1_,...1-i) (şiir yazdılar) manasında kullanılmıştır . 62
Dest-i kütahımızı etmemiş Al lah resa Menba-t lutfunu yoksa elimizle kaparız Bize uersin mi Hüda ab-ı hayat-ı teujfk Hızr'ı bulsak rehn-i zulmette külahın kaparız "Allah iyi ki bizim kısır görüşlü elimizi yetiştirmemiş. Yoksa onun lütuf kaynağını elimizie kapatırız . Hüda bize muvaffakiyetin ölümsüz suyunu niçin versin? Biz karanlık bir yolda Hızır 'ı bulsak külahını çalarız. " İzzet Molla, (ö 1245/1829) bu kıt' ada " kaparız" fiilini ·
iki defa kullanmıştır. Bunlardan birincisi " kapatmak-tıkamak", ikincisi "çalmak, kapıp kaçmak" ma-
mısra sonlarında
61) Edebiyat Lügatı. s.31-32. 62) el-Ca mi' , s.21 0.
ANSİKLOPEDİSİ -
- --
-
- --
-
-
-
- --
-
- - 25
nasındadır. 63
Kelimelerin harf (edat) cinsinden
olmasına
~J?? ~~ JJ_r;. ı:r J...,~ ı:r U'WI i f Bazı doğuşundan batışına
örnek:
insanlar güneşin
kadar çalışırlar.
Bu cümlede yer alan ( ı:r) harf-i cerlerind en birincisi "teb'tz" (bir cinsten bazı fertlerini ayırmak) manasına, ikincisi ise "ibtida" (başlama) lnanasınadır. 64 2 . Müstevfa Cinas J.f.....J.I ~~~ meydana getiren kelimelerin ayrı ayrı cinsten olmasına müstevfa cinas denir. 65 Bu kelimeler den biri isim, diğeri fiil olabilir. Hatta Arapçacia bunlarda n biri harf (edat) diğeri isim ya da fiil olabilir. Cinası
Kelimeler den birinin isirn,
'r g a•! Js- U'l:JI e:o~IJ
diğerinin
fiil
olduğu
örnekler:
,~ı) ~..ıJI.!}~.J 1~1
.~) ı)~~~~;,)) ,~_;!.:ı ı)~.>~ ~).ti
Zaman seni bir topluluğun içine atar ve insanlar da sana kin besierne kte ittifak ederlerse , onların evinde olduğun müddetç e onlarla iyi geçin! Onların vatanında olduğun müddetç e onları razı et! Bu şiirde iki tane müstevfa cinas mevcuttu r. Birinci cinas c~J:ı) kelimeleriyle yapılmıştır. Bunlarda n ilki ( l$)->) fiilinden emr-i hazır olup 'iyi geçin" manasındadır. İkincisi ise "ev" manasında isimdir. İkinci cinası teşkil eden ( ~) ) kelimeler inden ilki ( ~)) fiilinden e mr-i hazırdır ve 63) 64) 65)
ıstılahat-ı Edebiyye, s. 125; Açıklamalı Edebi Sanatlar, s.24-25. el-Cami', s.210. el-izah, II,536 ; e i-Be lağatü '1-Arabiyye, III, 135 .
BELAGAT TERİMLERİ
26 ------·--------------------~
"onları razı et" manasınadır. İkincisi ise "toprak ve vatan" manasında
isimdir. 66
Açmış kollarını
yükselen çamlar Her dalzn ucunda ay nuru damlar Benekli ışıklar altında damlar Nakıştırsanırsın baş yazmasında
Bu kıt'adaki "damlar" kelimelerinden birincisi fiil, ikincisi isim olarak kullanılmıştır. 6 7 Kelimelerden birinin fiil , örnek: 4~L::. ~~ ~ Jljl... ~~ ~
-
diğerinin
harf (edat)
olduğu
* ;W~~ r,Jt&. r.} ~ ~ ~
Şiirde şarkıcı yıldızı
olmaya devam etmesine rağmen, onun şiir dünyasında birdenbire yükseldi.
Bu beytin birinci ve ikinci mısrasının başında yeralan kelimeler müstevfa cinası oluşturmaktadır ki bunlardan birincisi "yükseldi" manasına fiil, ikincisi ise harf-i cer'dir. 68 Cinas-ı
tam, cinasın vaki olduğu kelimelerin yapısı bakımından basit ve mürekkeb olmak üzere ikiye ayrılır: Cinas-ı Tamm-ı
Basit:
~~~W\ '-"'~ı
Cinas-ı tamını
meydana getiren kelimeler terkib halinde olmayıp tek bir kelimeden ibaret iseler, bu tam cinasa gayr-ı mürekkeb veya "basit" adı verilir. 69 Sünbülzade Vehbi'nin, "Eyleme vaktini zayi , deme kış yaz, oku yaz!" mısraındaki "yaz" kelimelerinde tam cinas mevcuttur. 66) 6 7) 68) 69)
el-Cami' , s.211. Edebi Sanatlar, s.25. el-Cami', 5.211. U!Gmu'l-Belağa, 5.331 ; Edebiyat 312 . Açıklamalı
Lügatı ,
5.31; Edebiyat Bilgi ve Teorileri , 5.311-
ANSİKLOPEDİSİ
--------------- --------------- 27
Bunlardan birincisi mevsim, ikincisi yazmak fiilinden emirdir. Bu kelimeler ~ tek bir lafızdan ibaret oldukları için bu cinas, cinas-ı tamm-ı basittir. Cinas vaki olan kelimelerin birisi isim, diğeri fiil olduğu için bu cinas aynı zamanda müstevfa cinasdır . 70 '
Jıı ~ 01 ~ı..> ..u~
*
4,il,; 0t..)1
r..f ı:r ı.:.ıt.. t..
Ölen kıymetli zaman, Yahya b. Abdullah'ın yanında hayat bulur.
Ebu Temmarn'a (ö.231/846) ait bu beyitte geçen ''Yahya" kelimeleri ü:ik kelimeden ibaret oldukları için bu da cinas-ı tamm-ı basit e bir örnektir. Birincisi "yaşıyor" manasına fiil, ikincisi alem (özE;l isim) olduğundan, bu cinas hem de müstevfa bir cinastır. 71 · Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç Bu son fasıldır, ey ömrüm nasıl geçersen geç
Yahya Kemal'e ait olan bu beyitte de "geç" kelimeleri arasında yukarıdaki misallerde mevcut olan iki cins cinas 72 (cinas-ı tamm-ı basit ve cinas-ı müstevfa) mevcuttur. Cinas-ı Tamm-ı
Mürekkeb:
~)1 ~Wl J'\J.-1 ·
Cinaslı
kelimelerden her ikisi veya birisi iki kelimeden meydana gelmiş ise bu tür tam cinasiara cinas-ı mürekkeb veya cinas-ı terkib adı verilir. 73 Bu çeşit cinaslar da üç ayrı kısımda mütalaa edilmiştir: 70) 71) 72) 73)
Açıklamalı
Edebi Sanatlar, s.21.
ei-Bağdadi, Ebu Tahir, KanCınu ' !-Belağa , 5.88; el-izah,
Cevahiru'l-Belağa, 5. 397. Açıklamalı Edebi Sar,atlar,
II,536; ei-Mutawel, s.405;
s.2l. el-Izah, 11,536; ei-Mutawel, s.405 ; el-Cami' , s.212; ıstılahat-ı Edebiyye , 5. 125; Edebiyat Lügatı , s.31.
28 ----
----------------------~- BELAGAT TERİMLERİ
a. Cinas-ı Müteşabih .ı..ıW:.::ı.l v-ı~' Hem imlası (yazılışı) hem de okunuşu aynı olan kelimelerden meydana gelen mürekkeb cinasa, cinas-ı müteşabih veya "cinas-ı makrQn" denir. 7 t ~~~ .ı..:l)..lt .ıs- ..lt* 4'\~ ~
r-1 ~ 1~!
Bir kral, ihsan sahibi değilse onu bıra k! Onun devleti zaten gidicidir. · Bu beyitte yer alan ( ~~~) kelimeleri arasında müteşabih cin as vardır. Zira okunuşları aynı olan bu kelimelerin birincisi "1~ (sahip) ve y" (ihsan) kelimelerinden teşekkül etmiş, ikincisi ise ( ~~) fiilinin ism-i faili olup, "gidici" manasında tek bir kelimeden ibarettir. 7 5 Bir evde dü-zen olsa düzen olmaz o evde Keçecizade Fuad Paşa'nın bu mısrasında birinci "düze n " kelimesi "iki kadın" manasına müre kkeb (birleşik) bir kelimedir. İkinci "düzen" kelimesi ise "intizam-tertip" ına nasındadır. 76
b.
Cinas-ı
MefrOk dJ_,iLI ı.r~l
imlası farklı, okunuşu aynı olan mürekkeb cinasa
cinas-ı mefn1k adı verilir. 77 Örnekler: ~?
jS' w;
* ? J5" ~A:-11 ~:..J_;,
"Be /im bükülünceye kadar kapıyı büküldüğü zaman o, benimle konuştu. " 74} 7 5) 7 6) 77}
çaldım.
B e /im
el-izah, 11,537; el-Belağatü ' l-Arabiyye, III, 136: Edebiyat 3ilgi Ve Teorileri , s. 3 13. Miftahu'l -UlCım , s.4 30 ; ei-Mutaw el, s.405; el-Belağatü ' l- Arabiyye, !II,136. Edebiyat Lügatı , s.3 1. el-izah, II,537; el-Belağatü' l-Arabiyye, 111,137 .
ANSİKLOPEDİSİ - - -- -- -Cinas-ı olmuştur.
- - --
- - - - ·-
29
mefruk ? ~ ve ~ kelimeleri arasında vaki Bu kelimelerin o;:{unuşları aynı, yazılışları fark-
lıdır. 78 Yaktı çeşmim aşk odın
dedi dile gir yan ana Ah kim rahm itmedi bu cide-i giryan ana
Gözüm aşk ateşini yakıp gönüle, ona gir de yan dedi. Ah ki bu ağlayan göz ona acımadz.
Ahmet Paşa , bu beytinde cinas-ı mefruk sanatını ıcra . etmiştir. Zira birinci mısradaki "gir yan" girmek ve yanmak fiilierinden emirdir, ikinci n1ısradaki "giryan" ise ağlayan demektir. 7 9 c.
Merfuv ) )1 v-ı~l
Cinas-ı
cinası
meydana getiren kelimelerden biri diğerinin aynısı olmaz da onun bir parçasından ibaret olursa bu ·cinasa cinas-ı me rfuv veya " cinas- ı muraffak" denir. 80 Mürekkeb
Örnekler: ~_}liJ .).)_r-JI <.:S:-:-9-1 >.~ .uti 'l ~j.,-; ..._1
Şeref
4 _;:ll
ve fazileti elde eti'nen için gücün hile yapma!
yettiği
kadar
Bu beyitte birinci mısranın başındaki "hile" manasında olan " }:tl " kelimesi "ne zaman" manasındaki " 4 " kelimesinin ilk yarısı ~ lafzının birleşmesinden meydana gelen kelimesi, ikinci mısranın sonunda bulunan (.ı_..)11) 78) el-Cami', s.21 3. 79) Açıklamalı Edebi Sanatlar, s.23. 80)
el-izah , 11,536: el-Cami', s.213.
BELAGAT TERİMLERİ
30---------------------------
"fazilet-kerem" manasındaki ( ~.,Qı) kelimesiyle merfuv cinası teşkil ederler. 81 İsmail Safa'ya ait aşağıdaki beyitte de aynı durum söz
konusudur: 82
Yokken güneşin eşi semôda Bir eş görünürdü şemse môda (İkinci mısradaki "şe m s" güneş,
H
ma
;... "
su
manasın-
dadır.)
B. Cinas-ı
Gayr-ı
Tam
rWI ~d~\
Cinaslı
kelimeler arasında tam dnasta mevcut olan dört benzerlikten (vucCıh-u erbaa) birinin eksik olmasıyla "cinas-ı gayr-ı tam" (tam olmayan cirıas, yarı cinas) meydana gelir ki buna "cinas-ı nakıs" da denir. 83 Bu eksikliğin cinsine göre, cinas-ı gayr-ı tanı birçok şekilde tasnife tabi tutulmuştur: 1. İhtilafın Harfi n Cinsinde Vakl Cı lması Bu tasnif a.
Cinas-ı
altında
incelenen cinaslar iki
kısma ayrılır:
Muzari': t/looAll d~l
İhtilaf vaki olan harflerin mahrec (ağızdan çıkış yeri)
itibariyle birbirine yakın olmaları muzari cinası oluşturur. Bu harfler de kelimenin başında, ortasında ve sonunda yer alabilir. Hariri'nin (ö.516/1122) şu sözündeki -~b) (~lk kelimeleri birinci gruba örnektir: 84 81) 82) 83) 84)
el-Bel~ğatü'I-Arabiyye, III, 138. ıstılahat-ı Edebiyye, s.126 ; Edebiyat Lügatı,
s.31 . Miftahu'I-Ulüm, s.429; el-izah, 1!,538; el-Mutavvel, s.406; Cevahiru'I-Belağa, s.398. el-izah, II,540; ei-Mutawel, s.407; Cevahiru' l-Be la ğa, s.400; el-Cami ', s.213.
ANSİKLOPEDİSİ -
- - - --
-
-
-
---
- ----31
Benim le evim arasında, çok karanlık bir gece ve uzun bir yol vardır. En'am suresini n 26. ayetind e geçen (C,))~- W.*-) kelic....ı--lk ıY.}ı., c....ı--b jd ~ rJ::.!J ~
meleri ikinci gruba örnektir: 85 ~ c.ı}.;~J ~ 0*- ~J ()n/arı Kur'an 'dan alıkoyarlar ve ondan uzak /aşı rlar. Üçüncü gruba da hadis-i şerifte varid olan (_~1- yı) kelimeleri örnek teşkil eder: 86 87 ~~~If~ .,_,w j:;LI Atın yeleleri nde hayır bağlıdır. b.
Cinas-ı
Lahik
J~~ı ~l..t-1
İhtilaf vaki olan harflerin mahreç leri birbirlerinden uzak
ise, bu takdirde "lahik cinas" meydan a gelir. Muzari cinasta olduğu gibi, bu cinasta da farklı olan harfler kelimelerin başında, ortasında ve sonund a bulunabilir. .~~J-:J» "Aşikar ve gizli olarak insanları «ö_;.lö; 88 çekiştirip alay eden klınsenin vay haline!" Bu ayet-i kerimed e
durum şu be:;itteki "ferah (sevinç)-terah"(keder) 90 kelimeleri arasında da söz konusud ur. Sebatı yok bu alem in ana kim itimade der Ferah gelir terah gider terah gelir ferah gider Aynı
el-izah, Il,540; ei-Mutawel, s.407; Bedevi, Ahmed Ahmed, min Belağati'I-Kur' an , s. 182. 86) el-izah, II,540; ei-Mutawel, s.407; el-Belağatü ' l-Arabiyye, lll, 139. 87) Buhari, ei-Camiu's-Sahih, Menakıb 28 (IV, 187). 88) ei-Hümeze 104/ 1. 89) el-izah, 1!,540; UIGmu ' l-Belağa, s.332. 90) ıstılahat-ı Edebiyye, s.127.
85)
BELAGAT TERİMLERİ
32---
Harflerin kelimelerin 0~j
ortasında
vaki
olmasına
~ l.ç) ~1 ~ J:'_) ~\ d 0~_}j
örnekler:
r::.5 '~ ~.)
"İşte bu yeryüzün de haksız yere şımarmanız ve
böbürlen menizden ötürüdür. "9 1 Cinas-ı lah ik,
0 J>-_):J - 0 J>-.)
kelimeleri arasındadır. 9 2
Bir be/dede var temekkün ey/e Kesb-i
şeref et
terekkün ey/e
lahik, temekkün (mekan tutma.k) ile terekkün (man en kuw et bulmak) kelimesi arasındadır. 93 Cinas-ı
Harflerin kelimelerin sopunda varid
olmasına
örnekler:
.ı--ı l_yl~l J _,:tl J\ 0"'\11 i f __,..1 ~~~ \.)13
Kendileri ne güven veya korku hususund a bir haber 94 geldiğinde onu yayar/ar. 95 Cinas-ı lah ik _,..ı ile c.r-' kelimesi arasındadır.
J L.;. ~~~ if _!JW tl
*
J')\j J')\j ,:r ~u
u~
Kaçırılan görüşme fırsatlarının
sevgiden
şikôye tçi
olana
şifa
te/cifisi olur mu? Ya da veren bulunur mu?
96 Cinas-ı lah ik J')\j ile J')\j ; .!.\L;, ile Jl.!. arasındadır .
Sadece birer harfin farklılık gösterdiğ~ muzari ve lahik 97 cinasın her ikisine "mütekari b cinas" da denilmektedir. 9 1) 92) 93) 94) 95) 96) 97)
Gafir 4 0/75 . el-izah. 11,54 0 ; e l-Mutawel, s.40 7 _ ıstılahat-ı Edebiyye, s. 127 _ en-Nisa 4/83. Cevahiru' I-Belağa, s.400. el-izah, ll,54 1; el-Ca m i', s.2 10. EdelJiyat Bilgi ve Teorileri. s.3 16 .
ANSİKLOPEDİSİ _ _
- - - - - - - - - - - 33
2. İhtilafın Harflerin Sayısında Vak1 Olması Cinas yapılan kelimelerde harflerin sayıları yüzünden bir uyumsuzluk varsa cinas-ı nakıs meydana gelir. 98 Cinas-ı nakıs genel olarak dört kısma ayrılmıştır: a.
Cinas-ı
Cinas-ı
Merdüf
merduf,
J
J~).1 '-"'W.I
cinaslı
bir harfin bulunmasıdır. 99
kelimelerin birinin Örnekler:
başında
fazla
JWI by. ~_) Jl JU~ JUI ~IJ
Bacaklar birbirine
dolaşır,
o gün sevk Rabbinin huzu-
runadır. 100 Cinaslı kelimeler 101 : JWI- JUI
Ani bir üzüntüyLe bu rü'yadan uyandım alev gömleği
giymiş
o
Cinaslı
kelimeler 102 : Uyandım-yandım.
b. Cinas-ı Müktenif:
gibi
yandım. (Yahya Kemal)
Tekrar
~ı'-"'~'
Fazla harf kelimenin ortasında olursa bu cinas, • müktenif cinas olur. Mesela, ( r.?.J..p.- ı.?~) (saadetim çalışmamdır) cümlesinin ikinci kelimesinin ortasında birinci kelimeden fazla olarak ( ~ 4JI) (ha) harfi mevcuttur. Dolayısıyla bu iki kelhnenin bir arada zikredilmesi müktenif cinası meydana getlrmektedir. 103
98) 99) 100) 101) 102) 103)
el-izah, 11,538; Ulumt: ' l-Belağa, 5.332. Cevahiru ' I-Belağa, 5.398: Ulumu 'l-Belağa, 5.332. el-Kıyame 75/29-30. Ulumu'I-Belağa, 5.33 L~ .. Açıklamalı Edebi Sanatlar, s.28. Cevahiru ' I-Belağa , 5.398; Ulumu ' I-Belağa, s.332.
BELAGAT TERİMLERİ
34--
c.
Cinas-ı
Mutarraf:
~)=ll ı.f'W.-1
Kelimelerin birinin sonunda fazla harf bulunursa mutarraf cinas meydana gelir. Mesela, ( 0\.tf-JI ~ ı;~ı) (heves, zilletin bineğidir) cümlesinde "hevan" kelimesinin "heva" kelimesinden sadece bir harf (nun) fazlalığı vardır ve bu 104 fazlalık da kelimenin sonundadır. insan ta ezelden böyle ç2şme görmemiş" mısrasındaki çeşm ile çeşme kelimeleri arasında mutarraf cinas mevcuttur. 105 (Osmanlıcada "insan gözü" ına nasındaki çeşm-i insan ( ~Jl__jl ~) şeklinde yazılır. Dolayısıyla " çeşm " kelimesinden sonra "i" harfi yoktur) "Çeşm-i
edipler tarafından değişik şekilde isimlendirilmişlerdir. Bu edipler, merdufa "mutarraf", müktenife " müşeweş", mutarrafa "müzeyyel" Yukanda geçen üç
çeşit
cinas
bazı
adını vermişlerdir. 1 06
Bir kısım Belağat alimleri ise, mutarraf cinası "tek fazlalığı olan" bütün cinaslara· teşmil ettikleri için, yukardaki üç çeşit cinası n hepsini birden " cinas-ı mutarraf" diye adlandırmışlardır. 107
d.
Cinas-ı
Müzeyyel
~.U.\ ~~t
geçen üç çeşit cinasda, kelimeler arasında tek bir harfte fazlalık vardı. Şayet bu fazlalık bir harften fazla olur ve kelimelerden birinin sonunda vaki olursa müzeyyel cinas meydana gelir. Taha suresinin 97 . ayetinde geçen ( ~1 ~\) kelimeleri 3rasında müzeyyel Yukarıda
104) 105) 106) 107)
adı
Cevahiru ' l-Be !a ğa,
s.398.
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.315. Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.315-316; Açıklamalı Edebi Sanatlar, s.28-29. el-Cami. s.21 5-216; el-Be!ağatü'l-Arabiyye, Ill,141.
ANSİKLOPEDİSİ -
-
- --
-
- - --
-
-
-
-
-
-
35
cinas vardır. İkinci kelimenin sonundaki ( & ) (Ha ve Kef) harfleri birinci kelirr(ede bulunmayan harflerdir. ı o 8 Hassan b. Sabit'in aşağıdaki beytinde yer alan (l:.AJI ve 109 J.l:..A.ll) kelimeleri arasında da m üzeyyel cinas mevcuttur: J.l:..A.liJ l.Aj:~ ~~ ~
* ~ tF'I J~ ?
l:S'J
Hz . Peygamber (s.a.v) bir kabileyle savaştığı zaman, biz O'nun etrafını mız ı·aklar ve kalabalık bir insan topluluğu ile kuşatırdık .
3 . İhtilafın Harflerin Hey' etinde Vak1 Olması: Bu gruba dahil olan cinaslar iki
kısımdır:
a. Cinas-ı Muharref: J ~' "-'"'~' Cinas-ı muharref, cinaslı kelimelerin cinsi, sayısı ve sırası aynı olup, sadece hareke ve sükf;ın yönünden farklılık göstermeleri halinde meydana gelir. Örnekler: J-_; ..i.;ll 4 Lç 0\5' ~ ~l; J-_;h ~ L:.L.._;I ...LAJJ
Onlara uyarıcı peygamberler gönderdik. İkaz edilenlerin akıbetinin nasıl olduğuna bak/ 110 Cinas-ı Muharreı: ı ı
1
,
:
oJ
,
~
aJ
.• - J-.Jl.:... J-Yı.. , ,,
Beni güzel yarattığın gibi, ahlakımı da güzelleştir" mealincieki hadis-i şerifte geçen (~ve ~) kelimelerinde cinas-ı muharref vardır. ı 12 "Ey
Allahımf
o...
113
108) 109) ll O) lll) 11 2) 113}
~~~~::.:~.:..W"~~
Mu 'teraku 'I-Akran, 1,4 00. el-Cami, s.216; ei-Be iağatü' l-Arabiyye , IU,ı42. es-Saffat 37/72,73. el-izah, II ,5 37-538; ei-Belağatü 'l-Arabiyye , III, l42-143. el-Cami , s.21 7. Ahmed b. Hanbel. el-:vtüsned, 1,403.
) J.
BELAGAT TERİMLERİ
36
b. Cinas-ı Musahhaf
~~'-"'~ı
kelimelerde harflerin şekilleri aynı, noktaları fark114 Bu çeşit cinasa lı ise "musahha f cinas" teşekkül eder. "hatti cinas" veya "cinas-ı tashlf" de denmekte dir. ı ıs Cinaslı
Örnekler: ~~~/I.)IJ~J~· · ·~~(,?..uı_,
doyurur, suya verir. " 11 6
kandırır,
"Rabbimd ir ki beni hastalandığım zaman bana şifa
117 : ~- ~ Cinas-ı musahhaf
Dersek olayım kemôli hôiz Tazyi'-i zamanı görme caiz Kemali {olgunluğu) elde edeyirn dersen, vakti etmeği caiz görme!
zayı
Cinas-ı musahhaf 118 : ;~ -)b.
4. İhtilafın Harflerin Tertibind e (I)iziliş Sırasında) Vaki Olması
kelimeler de harflerin sırası değişik olduğu zaman "cinas-ı kal b" meydana gelir. 1 ı 9 Cinas-ı kal b dört Cinaslı
çeşittir:
a.
Kalb-ı
Kül (Tam Kalb) j5' ~
kelimelerin birisinin harfleri, tam ters bir şekilde dizildiğinde diğer kelimeyi oluşturu~J orsa buna kalb-i kül denir. Cinaslı
114) 11 5) 116) 117) 11 8) 119)
Cevahiru' J-Belağa, s.40 ı ; Açıklamalı Edebi Sanatlar, eş-Şuara 26/79-80.
el-Cami, s. 21 7-2ı8. s.31.
Mu'teraku'J-Ak ran, 1,400. ıstılahat-ı Edebiyye, s . ı29. e l-izah , JI,541; el-Mutawel, s.408; el-Be l ağatü 1-Arabiyye , IJI ,144.
li 1
1
ı r
ANSİKLOPEDİSİ - --
- --
- - - --
- - --
- - - 37
• Aşağıdaki
beyitte geçen ( ~ ile
~)
kelimeleri bu ka-
bil dendir. 120 J ; - .. ı~~
.y ı!J.~J)
~ y~)\J
.y ~l->-
"Senin kılıcında dostlar için fetih, ölüm vardır." b. Kalb-i Ba'z (Eksik l(alb)
düşmanlar ıçın
~ ~
İhtilaf, bütün harf! erir. · dizilişinde değil de bir kısmında
mevcut ise, kalb-i ba'z (eksik kalb) meydana gelir. Hadis-i şerifte varid olan ( ı;u..;J- ı;ıJ~) bu çeşit cinasa (eksik kalb) örnek teşkil etmektedir: 121 122
ı;~>-)J LrT) ı;ıJ.Y' _;.....1 r-f.uı "Ey Allah 'zm gizlenmesi gere-
ken mahremiyetlerimi ört,
korku/arımdan
beni emin
kıl!"
Muallim Naci'nin, cinayet mahkemesinde görevli bulunduğu bir sırada kendi hakkında söylediği şu mısra, kalb-i ba'ze güzel bir örnektir 123 : "Caniler içinde kaldı Nacf' . c. Kalb-i Mücennah (Kanatlı Kalb) ~~ ylAJI Buna "maklub-ı mücennah" veya "tecn1s-i mücennah" da denir ki aralarında cinas-ı kalb bulunan kelimelerden birinin beytin başında, diğerinin beytin sonunda yer almasıdır. 124 Aşağıdaki be:yitlerde geçen (U" li JL... ve JL> c '1) kelimeleri kalb-i mücennahı oluşturmaktadır : 125 120)
121) 122) 123) 124) 125)
ei-Yemnf, Yahya b. Hamza, K! tabu't-Tıraz e!-Mutazammin !i'!-Esrari'!-Belağa ve Ulumi Hakaiki'l-i'caz, III, 95; ei-Mutawel, s.408; ei-Belağatü'I-Arabiyye, UI,144; elCami, s.218. _ el-Mutavvel, s.408; el-Belağa:ü'l-Arabiyye, Ili, 144. 15). (V,3 110 Edeb Davud, Ebu (Il,1274) 14 Dua ibnü Mace, ıstılahat-ı Edebiyye, s.128. Miftahu ' l-U!Cım , s.431 ; el-Mutawel, 5.408; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, 5.318. el-Cami , s .. 219.
38-------------------------U"\:;
4i JL., JS"J
*
katılık
Sakinin kalbi bana nin kalbi katıdır.
Jt.>.jS' JW' J
BELAGAT TERİMLERİ
ö_,...J ~i 0.T- JL.,
gösteriyor. Zaten her saki-
* ~-4lı);ıc'l-li
"Her halükarda onun elinde hidayet nuriarz
d. Kalb-i Müstevi (Düz Kalb) . '-f.r-11
parladı."
~~
beyit veya cümleyi sonundan başına doğru okuduğumuz takdirde , başından sonuna doğru okuyunca hasıl olan metnin aynısı ortaya çıkıyorsa müstevt kalb meydana gelmiş olur. Buna "maklub-i müstev1" veya "ma la yestehil bi'l-in'ikas" adı da verilir. Örnekler: 126 Mısra,
Onların hepsi yörüngededir. 127 .!.ili J j5'
Rabbini yücelt! 128
P
~.)
beyt, sondan başa doğru okunduğu takdirde, baştan sona doğru okunan aynı metin ortaya Aşağıdaki
çıkmaktadır:
rJ ...u .ı.j.,')_,... J5' ~-'
* J~ ~J rJ...u .ı.j.,')
_,...
Onun sevgisi, bütün korkulara rağmen devam eder. Herkesin sevgisi devam eder mi? Cinasın Mülhakları
dört çeşit tasnifin dışında kalan ve "cinasın mülhakları " denen bazı cinas türlerini şu şekilde sıralamak mümkündür: Yukarıda yapılan
126) 127) 128)
Cevahiru' l-Belağa , s.402; el-Cami, s.2 19; el-Enbiya 21/33. el-Müddessir 74/3.
Açıklamalı
Edebi Sanatlar, s.83.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - -- -- - --
ı. Cinas-ı İştikak Aralarında
39
Jıa...:.·'ıl ~b.-
iştikak
(türeme, aynı kökten gelme} yönünden bir irtibat olan iki lafzın meydana getirdiği cinasa, iştikak cinası denir. Aşağıdaki beyitte yer alan ve ikisi de .;J fiilinden türemiş olan _;_i"Jr (ism-i mef'Ol) ile ;ıJ (ism-i fail) kelimelerinin oluşturduğu cinas bu kabildendir: 129 )IJ ~)_;_i"Jy ~JW
*
~liJ L4f..ıJI JJ~ ~
Zamanın
hadiselerini harp ve cömertlik gösterrneğe taksim ettin. Malın nok:san, kılıcın intikam alandır.
2.
Cinas-ı Müşabehe
~w..ı.ı ~~
Aynı
kökten gelmedikleri halde böyle gözüken iki kelimenin meydana getirdiği cinasa " müşabehe cinası " adı verilir. Aşağıdaki beyitte geçen ~ ve ~~ kelimeleri, aynı kökten gelmedikleri halde, aynı kökten türemiş gibi gözüktükleri için bu cinasa örnek teşkil etmektedirler: 130 ~~
4J JJ..LJI ı..l} _;\....::ı
*
~.!.bJ>.' c_l;_; \... 1~\J
Senin cömertlik rüzgarların estiği zaman, kişinin sözü, o rüzgar/or içinde toz olur.
3.
Cinas-ı
Müzdevic
kınayan
(!.J~)\ ~\.:.!--1
"Mükerrer" veya ''Müredded " cinas da denilen bu cinas, cinaslı lafızların aralarında bir fasıla olmadan hemen birbirinin ardından diğerinin gelmesiyle ortaya çıkar. Buna "izdivac" diyenler de vardır. Örnekler: 131 129) 130) 131)
el-izah, 11,542; el-Cami, s.221. el-izah. 11,543; el-Cami, s.221. M iftahu·ı-Ulum, s.430; el-Cami, s.220-22 1.
4 0 - - - -- -- -- -
BELAGAT TERİMLERİ
~ ~ ~ ı:.r ~J "Sana Sebe'den. doğru bir haber getir-
. "132 dzm.
~J ~ ı:.r "Kim ciddi gayret gös.t erirse aradığını bulur.,,_
4. Cinas-ı Müleffak
JAlll v-ı~1
Mürekkeb cinasda terkib, cinaslı kelimelerin birinde mevcuttur. Cinaslı kelimelerin her ikisinde de terkib var ise bu kelimeler "müleffak cinas" nıeydana getirir. ~~ .J.l.i (kıymetin ölçüsü) ile ~w.J .u (bana rüşvet verdi) kelimeleri, . aşağıdaki beyitte böyle bir cinası meydana getirmişlerdir: 133 ı; w.)
.u ı:,"j; l}ü ~J * ~w .)..li lf~~ 'lı~ r-li
benim kzymetimi düşürmedi/er ve "falan kimse bana rüşvet verdi" demediler. Düşmanlar
Manevi Cinas lafzi ve manevi olarak önce iki kısma ayırırlar . Onlara göre yukanda izah edilen cinas çeşitlerinin hepsi lafzidir. Manevi cinası ise şöyle tarif ederler: "Manevi cinas, iki manalı bir kelimenin aynı cümlede her iki manasıyla uzaktan ya kından bir münasebetinin bulunmasıdır. " Bazıları b ıJ sanatın muğalata-i maneviye, istihdam ve tevriye ile aynı olduğunu söylemiş lerdir. Bazı belağatçılar cinası,
Böylece, Türk Edebiyatında bu konudaki münakaşa ve ihtilaflar Recaizade Mahmut Ekren1 Bey' den bu yana devam edip gitmektedir. 134 132) 133) 134)
en-Nemi 27/22. Cevahiru' I-Belağa .
s.407; el-Cami , s.220. Edebiyat Bilgi ve Teorileri , s.320-326.
- - ---4 1
ANSİKLOPEDİSİ
Manevi' cinası kabul eden Arap ediple rine cinas iki kısrna aynlır:
gör~,
bu
1. Cinas- ı İzmar J~"il '-""~ Zikredilen bir kelime, insanın hatırına başka bir kelimeyi getiriL ancak zihne gelen ikinci kelimenin manasının kast edilmediği kendi nden öncek i ifaded en anlaşılırsa bu 135 takdirde cinas-ı izmar meyd ana gelmiş olur. Örnek : 0 .._,1~1~&_,...-i~_,
*
ci_;-.Uiı./-:i~lr--
Onun cismi latifd ir ki su onun Jetafe tini hatırlatır. Onun kalbi ise katılık yönüy le Evs 'in babasını hatırlatır.
Beyit te ~~eçen Evs, meşhur bir Arap şairi olup babasının ad.: Hace r ~~ dir. Hace r, taş manasınadır. "Evs'i n babası" tabiri Hace r adındaki bu şairin babasını akla getiriyor. Halbuki kast edilen adamın şahsı değil, ismin manası olan "taş" mefhu mudu r. "Taş" manasının kast edildigini, bu kelim eden önce gelen ö.:r-J (kasvet 136 katılık) sözün den anlıyoruz. '
2. Cinas-ı İ şaret
ö)..!ı \'1
J'~
kelimelerden birinin zikredilip, diğer cinaslı kelimenin açıklanması uygun görülmediğinden, ona delalet eden bir lafzın getirilmesine "cinas-ı işaret " denir. Cinaslı
Örnek :
137
w; L.. \~ 10Jfi-!)
135) 136) 137)
tıraş
Cevahiru ':-Belağa , Cevahiru 'l-Belağa ,
~ ı..::...il>
ismiy le (ustur ayla) ve Haru n kelim esiedilsi n!
Musa'nın saka/ı,
nin tersiy le
* .ı.........4 ı..ry
s.403. s.403. s.409. vel, ei-Mutav
42------------- ------------
BELACAT TERİMLERİ
B~rada
"Harun kelimesinin tersiyle" ifadesinden maksat, onun maklObu olan ( ;.;y) kelimesidir ki, bu kelime "saç kıran, kıl döken ilaç" manasındadır. Bu kelimenin ( ö.;j) kullanılmasına şiir müsait olmadığı için ona delalet eden 0J~ kelimesi kullanılmış ve böylece i şaret cinası meydana gelmiştir. 138 Cinas zorlamadan ve lafız için mana feda edilmeden yapıldığı takdirde güzel karşılanmıştır. 139 CÜMEL HESABI ~~ y~ Bkz. EBCED HESABI
138) 139}
Uh1mu'I-Belağa, s.333. el-Cahız, Ebu Usman Amr b. Bahr, el-Beyan Muhammed Abdullah, Sırru'l-Fesaha, s. l93 ;
ve't-Teby!n, 1,154; el-HaUıcl, Ebu el-Cürcari, Abdulkahir, Esraru'lBelağa, 1,106; el-Cürcani, Abdulkahir, Delailu 'l-İ'caz, s.456; Cevahiru ' J-Belağa, s.402; el-Cami, s.21 9; Açıklamalı Edebi Sanatlar. s.83.
ANSİKLOPEDİSİ - - --
-- - - - --
- - - - - --
43
-DDELALET 41'1~1
manaya delaletine kısaca "delalet" adı verilir ki laf ız ile mana arasındaki münasebeti ifade etmektedir. 140 Delalet iki kısımdır: Lafzın
1. Delalet-i Vaz'iyye
~~}141'1~1
Lafzın konulduğu manayı
tam olarak ifade etmesidir. Buna "delalet-i mutabıkiyye" veya "delalet-i mutabaka" da denir. 141 Mesela arslan ( ..l..,.,\'ı) lafıının malum yırtıcı hayvana delaleti, vaz'! bir delalettir. 2 . Delalet-i Akliyye
~141'1~\
manaya değil de akıl ile idrak edilebilecek bir mefhOmuna delaleti, akil delalettir. Aklı delalet de iki kısma ayrılır: Lafzın konulduğu
a. Delalet-i Tazammuniyye
l_·o
;,-JI l.I'J~I
Bir kelimenin, konulduğu mananın tümüne değil de bir kısmına delalet etmesidir. Cesur bir adama ( t.~l ~)1) "arslan" ( ..l..,.,~ı) denmesi tazammuni bir delalettir. Çünkü, ifade ettiği mana, malurrı hayvanın tümüne değil , sadece onun bir parçası olan "cesaret vasfına" delalet etmektedir. b. Delalet-i İltizamiyye ~lj=i'Jil.I'J~I Bir kelimenin 140) 141)
konulduğu
manadan
Edebiyat Lügatı, s.35. Ulümu ' J-Belağa,
s. l92; Edebiyat
Lügatı,
s.35.
başka
bir manaya
BELAGAT TERİMLERİ
44 - - - - --
delalet etmesidir. "eli bağlı" ( ;J_,.ı;..., ~--4) tabirinin "cimri adam" ( ~~ J:ı:-)1 ) için kullanılması iltizam1 bir delalettir. Bu delaletlerden , delalet-i vaz· i yy e ile "hakikat", , delalet-i tazammuniyy e ile "mecaz", delalet-i iltizamiyye ile "kinaye" meydana gelir. 142 DILEK ~ı Bkz. İNŞA
DUA
142)
Edebiyat
~~..uı
Lügatı ,
•
A
Bkz. ITNAB
s.35.
ANSİKLOPEDİSİ _- - - - -
- - --
- -- - - · --
45
-E~~
EBCED
Arap alfabesinin say:~ değerlerini göste ren dizilişinde ilk sırada yer alan kelimedir. Bu dizilişe göre ortaya çıkan 143 kelimeler sırasıyla şunlardır : ~ .1;.J ..;:._;} ~ ~ ~ j~ ~\
Harflerin
sayı değerleri ı$
.1
c
j
ise )
şöyledir: .>
o
c:
y
ı
10 9 8 7 6 5 4 3 2
J .!l 200 100 90 80 70 60 50 40 30 20 J
.)
t
t,...J·
r.f
J;.
~
t_
:ı
ı.J"
c
0
~
~
u
~
•
ı.J"
1000 900 800 700 600 soo 400 300 Arap alfabesinde yer almay an pe ( y) be (~) ile, çe (~ cim (c) ile, je (J) ze (j} ile, ge (!1) kef (!l} ile aynı değerde kabul edilmiştir .144 EBCED HESA BI (CİİMEL HESA BI) ~~ y~
da bilinen bu sanat , hem manasıyla olayı, hem harfle rinin sayı değeriyle olayın tarihini veren bir kelime, tamla ma ya da cümle bulup bunu şiirin arasına sıkıştırmak veya bir mısra , bir beyit yahut bir kıt' a tertip etmektir. 145 Bu sanatı ilk kullan an kişinin Abdurrahma n en-Nahlavi (ö.l 163/1 749) adlı Dımeşk ' li bir şair Tarih
143} 144} 145)
düşürmek adıyla
ei-Belağatü'l-Arabiyye, Edebiyat Lügatı, s.39.
Açıklamalı
III,183-1 84.
Edebi Sanatlar,
s.:~ S.
46
BELAGAT TERİMLERİ
- -- --- -------
olduğu
söylenmektedir. 146 Bu tarihten sonra, bu sanat Arap ve Türk Edebiyatında çokça kullanılmıştır. Örnekler:· 0tkLJ _ra.jJ ~bJ f'-! 0l..:L ~ ~~
J_; r-:L
~ 0'1\J _,..a..JI ~~ J_;
t>-JY 4J ~ ı.!.l\.lo llJ~J
Asrın padişahı
ve onun padişahının oğlu, izzet, kuvvet, zafer, iktidar ve idarenin gücüyle uazifeyi üzerine aldı. Tarih düşürerek diyorum ki Selim , Süleyman 'dan sonra idareyi üst/endi.
Son mısra H. 974 (M. 1566) tarihini vermektedir ki bu da Kanuni Sultan Süleyman'ın oğlu II. Selim'in tahta çıkış ·tarihidir. 14 7 Arif Nihad Asya da aşağıdaki kıtada geçen .ı..L:-J .uli. (necata vesile) kelimeleriyle, Hz. Peygamberimizin (s.a.v) doğum tarihi olan milad! 570 tarihini düşürmüştür: Peygamberimizin doğduğu gece Olurdu adına bir güzel eser Vesiletü'n-necat diyeceğine "Ne cata vesile" deseydi eğer 148 Afrika'nın kuzey-batısındaki
müslüman şairler , harflerin değerinde eb c ed hesabına değil de Eykş hesabı yt...-.) (~'ll denilen başka bir hesaba itibar etmişlerdir. Ebced hesabından birkaç harfin değerinin deği şik olmasıyla az bir farklılık gösteren bu hesabın harflerinin dizilişi ve değerleri şöyledir: 149 146) 14 7) 148) 149)
ei-Belağatü'I-Arabiyye , III.182 . ei-Belağatü ' l-Arabiyye, III, 185. Açıklamalı Edebi Sanatlar, s.36. el -Belağatü ' l-Arabiyye, !II, 191.
ANSİKLOPEDİSİ --~---~--~~~-~-
~.b- .kjt-~J~~.,~~~\
c
J 3)
'-"'
.)
~
~
.1
EDEB-i KELAM EYKŞ
r.;
J
u
_,
J
o
c
_,
t .) t 80 8 700 70 7 600 t_
d'
900
~
r~ı y~l Bkz. ASALET
_,.~ı Bkz. İNŞA
HESABI
1
ı
d r 50 5 400 40 4 300 )
1.....1
)
9 800
EMİR
..;
3 200 20 2 1000 100 10
fiJ 6 500 ~
y
Bkz. EBCED HESABI
47
AT TERİMLERİ 48 - -··- - - -- - - -- - - - - - - - BELAG
-FFAİDE-İ HABE R ~~ ö~lj Bkz. HAB ERiN GAYE LERi
FASL j..AAll z:.ddı
olan "vasl" 150 Istılahta ise vasl, ulaşmak, ulaştırmak manasındadır. sözü teşkil eden cümle terin vav ( J ) harfiyle birbirlerine bağlanmalarıdır. Fasl da sözü teşkil eden cümle lerin atıf edatları ve rabıtalarla birbir lerine bağlanınayıp ayrı ayrı getirilmeleridir. Daha veciz bir ifadeyle fasl, vaslın terk edilmesidir. 15 1 Mean i ilminin önem li konularından birini teşkil eden bu her iki ıstılahın ayrı ayrı kullanıldığı yerler ve kendilerine mahs us şartları vardır. ayırmak,
Luga tta "fasl"
Faslın Yetleri
onun
J..AAll ~1_,.
1. İki cümle arasında tam bir uyum ~nevcut ise fasl gerekli olur. Tam uyum rl::JI ~li;/\, ikinci cümle nin birinci cümle den bedel olması, yahut onu beyan ve tekid etmesiyle olur. Örnek ler: 152 a. Bedele örnek : ~) r~~ ~.Ml
w_,...w ~ ~ ..~..~1
Allah size ihsan etti. Hayv anlan ve 153 oğulları size o ihsan etti. Bildiğiniz şeyleri,
b. Beyan a örnek : 150) 151 } 152) 153)
Lisanu'I-Arab, XI,521 ,XI,726. el-izah, 1,246; Ali el-Carim- Mustafa Emin, ei-Belağatü'l-Vazıha, s.228; Durmuş , İ smail, '· Fasıl", DİA, XII,206. Cevahiru'I-Belağa, s. 207; UICımu' l-Belağa, s. 153-154. eş-Şuara 26/132- 133.
ANSİKLOPEDİSİ
_
_
49
_
~') ~J .ill--I ö~
Js- ~~i J'ı r~l ~ Jt; ı)~\ ~\ r.fy }
Şeytan, Adem'e vesvese verdi ve şöyle dedi:
Ey Adem! sana sonsuzluk ağacını ve çökmesi olmayan bir saltanatı göstereyim mi? 154
c. Te'kide örnek:
~~JJ ~i 0-!~ISJI ~ ()nun için, o kofiriere mühlet ver. Onlara az bir mü h/et ver !155 2. İki cümle arasında tam bir ayrılık ( r810!L:.::.l1-t_lk.4NI Jw) bulunmasıdır . Bu da iki cümleden birisinin haber, 156 diğerinin inşa cümlesi olmasıyla ortaya çıkar. Örnek:
.
~
.
\
J..$' J t....,b- -
. - ..ti
~~
~ .!.1 :ı 1 b o-
•
'.r.""r
•
~ .
Senin kabrin için yağmur isteyecek değilim . Denizi içinde bahndıran kişi nasıl susuzluk çeker?
Bu beytin birinci inşa cümlesidir.
mısrası
haber cümlesi, ikinci
mısrası
İki cümle arasında herhangi bir münasebet bulunmazsa yine fasl yapılır. Örnek: .ıJU ~
J
ıJW'll C~ . ~IJ ü _,llı ı.)5'
Ölüm nasihatçı olarak yeter. Insanın kurtuluşu, dilini korumasındadır.
Bu iki cümle arasında hiçbir münasebet yoktur. Bu duruma "tam ayrılık" ( t.lkL':ı'l JL.S) adı verilir. 157 3 . Bir cümleden önce, 154} 155} 156} 157)
Taha 20/120. Tarık 86/ 17. ei-Be lağatü 'I-Arabiyye , ei-Belağatü ' I-Ara biyye ,
1,188 . 1, 188 .
aralarında
münasebet bulun-
50 --------------- ----------
B:SLAGAT TERİMLERİ
ması sebebiyle birbirlerine atıf yapılmaları mümkün olan
iki cümle varid olur, ancak atıf yapıldığında mana bozulursa, yanlış anlaşılınağa mani olmak için atıf terkedilir. Örnek: 158 ~ j')l;JI
J 1..1_;1 '1 ~
~ ~~ ı.fl ~ J2;_,
Se/ma, benim kendisinin yerine (bir başkasını) istediğimi zanneder. (Ben de onu bu za n nından ötürü) dal<1let (vadi lerinde) şaşkın şaşkın dolaşıyo r görüyorum.
Bu beyitte 1..1_;1 cümlesinin ~ cümlesine atıf yapılması doğrudur. Ancak bu atıf, _ aynı zamanda bu cümlenin ~~ cümlesine atıf yapıldığı tevehhümünü de o rtaya çıkarır ki, bu da bu sözün "Selma 'nın zannettiği şeylerden olduğu" sonucuna götürür. Bu takdirde şairin kastetmediği şu yanlış mana anlaşılırdı: Se/ma, "benim k e ndisinin yerine bir başkasını istediğimi ve onu dalalet vadilerinde şaşkın_ şaşkın dolaşır gördüğümü" zanneder. Buna " şibh-i kemal-i inkita" denir. Bazı alimler bu faslı "kat' ( F ') kelimesiyle ifade etmişlerdir. 159 4 . Aralannda münasebet bulunan iki cümle bir hüküm altında birleştirilm ek istenmediğinde yine atıf terkedilir. Örnek: 160 ' ('"+!(.s~ Jıl 0j~ ~VI~ ~11)\.i ~l:-;, Jll_,l>- 1~1_,
Şeytanlarıyla baş başa kaldıkları
zaman "biz sizinle beraberiz biz sadece (mü 'minle rle) alay eden kimseleriz " derler. Allah da onlarla alay eder. 161 158) 159) 160) 161)
Cevhahiru' l-Belağa, s.21 O; U!Omu '1-Belağa, s.1 56-15 7. Mifta hu'l-Ulüm, s .252 ; e l-izah, 1, 254 . Cevah iru ' I-Bel ağa , s.211 ; U!Cımu ' I-Belağa , s. l 57. ei-Bakara 2/ 14-15
ANSİKLOPEDİSİ
_ __
- 51
Son cümle ( .... Jıı) eıtıf yapılmamıştır. Çünkü atıf ya 1}1.; ya da ( ~ t_j\) cümlesine yapılabilir. İlk atıfta "Allah'ın münafıklarla alay etrr,esi zarfla (şeytanlanyla baş başa kaldıkları zaman ile) sınırlı olacaktı". Halbuki böyle bir kayıt söz konusu değildir. İkinci atıfta ise, "bu hususun (Allah'ın münafıklarla alay etmesi)" "münafıkların sözlerinden olması" gibi yanlış bir anlam ortaya _çıkardı. 5. İkinci cümlenin, birinci cümleden doğan bir soruya cevap teşkil etmesi halinde fasl yapılır. Örnek: 162 ~ '11)\; ~
Onlardan korkuya
kapıldı.
r+-'" ~)t.;
Dediler ki korkma! 163
İkinci cümle, sanki birinci cümleden anlaşılan şu soruya cevaptır: "Peki, Hz. İbrahim (a.s.) o meleklerden korktuğu
zaman, melekler ona ne dediler? "
Bu hususa "şibh-i kemal-i itti sal'' denir. ise, bu fasla "istinaf" adını vemişlerdir. 164
Bazı
edipler
FAZLA ~~ Bkz. KELAM A
•
FERAID ..lSI_;ll Lugatta "gerdanlığc diziimiş eşsiz ve çok değerli taş yahut inci" manasına gelen ( ö--4)) kelimesinin çoğulu dur. 165 Belağat ilminde ise fesahata mahsus bir terimdir ve gardanlıktaki feride misali söz içinde, bu sözün eşsiz fesahatına delalet ede.n mükemmel bir kelimeyi kullanmaktır. Örnekler: 162) 163) 164) 165)
UIOmu'I-Belağa, s.155-156. ez-Zariyat 51/28. Miftahu·ı-uıom, s.252-253; el-izah, 1,255-256. Zemahşeri. Carullah, Esasu 1-Belağa, s.468; Lisanu'I-Arab. 111,332.
52
-~~-~- ---
. --··-
~ı~ 0'11 Şimdi ~1
M
i
Jl ~)1_i\
-
··. ·--··-· - -
hak ortaya .
all
hanzmlarznıza yaklaşmanız
w
BELAGA T TERİMLERİ
çıktı. 166
~ ı.)>-1 Orılç
gecesinde
size he/al kzlzndz. 167
168 ~'lı ~t>- ~ Allah, gözlerin hain bakışını da bilir ..
ayet-i kerim elerde geçen ~t.;.. ,~)1 ,~ kelimeleri, belağatçılar tarafından "feraid'' olarak nitelendirilYukarıdaki
miştir. 169
FESAHAT
~LAG.!I
Lugatta , "bir şeyin katıksız, saf ve temiz olması, tam olarak açığa çıkması" gibi manalara gelir. ı 70 Meani ilminde kullanılan bir ·ıstılah olarak fesahat, "kolay anlaşılan , yazar ve şairler arasında yaygın bir şekilde kullanılan açık lafızlardır. " ı 7 ı Fesahat, aynı zamanda kelimenin, kelamın ve mütekellimin vasfıdır. 172
Kelimenin Fesahati
~~ ~L.a.!
Kelimenin fasih olması için dört ayıptan salim olması gerekir: 173 1. Tenafürü'l-H uruf JJ.f-1 )w Bu tabir, harflerin güçlükle telaffuz edilmesi, lisana ağır gelmesi ve yorucu vasıfta olmasını ifade etmektedir. J--.WI (sert yer), ~~ (devenin otladığı nebat), ,..:.ı\J_r'=-o: ... .166) ı67)
168) ı69)
170) 17ı)
172) 173)
el-Yusuf 12/51. el-Bakara 2/ı87 . Gafir (Mü' min) 40/19. Mu'teraku'I-Akran, 1,407-408. Sırru '1-Fesaha, s.58 ; Esasu ' l-Belağa , s.4 74; Lisanu ' l·Arab, Il,544-545 ; Cevahiru'I-Belağa, s.6-7; UIOmu'I-Belağa. s.15; el-3elağa ve'l-Fesaha, s.7ı-73. Cevahiru'l-Belağa,s . 7; el-Belağatü'I-Arabiy ye, 1,27. ei-Mutawel, s.12-13; Cevahiru'I-Belağa, s.7; UIOrru'I-Belağa, s.17. Muhtasaru'I-Meani, s. l2 ; el-Cami. s. 7.
ANSİKLOPEDİSİ
_
_
_
__ _
_
___ ____
_
53
174 (yüksek} kelimeleri bu hususta ki başlıca örnekle rdir. Türkçem izden bir eski bir de yeni kelimeyle örnek verecek olursak "kırktırttırdım , koşullaştınlmışlık" kelimelerini zikredebiliriz. ı 7 5
2.
Kıyasa
Muhalefet
I..Jll ıJ-
UJ~
Kelimenin sarf (kelitnelerin şekil ve türemel erinden bahseden ilim dalı) ka idesine aykırı olmasıdır . Mesela , Mütene bbt'ye {ö.354/ 955) ait aşağıdaki beyitte yer alan ~IJy. kelimesi , J y. kelin1esinin çoğul şeklidir . Bu kelimen in çoğuluJiy.l şeklinde (cem'i teksir) olması lazım gelirken , kaideye aykırı olarak cem 'i müenne s şeklinde çoğul yapılmıştır. ı 76
Jy.kJ 4J ~l.iy. u '\.:.ll~* 4.lJ..U ~ <.l"W\ ~ ~ l.JL; Bazı zanı
ve
insanla r de vletin kılıcı ise de, bazıları onun boradavullarıdır.
Şu beyitteki ~'ll kelimesi de ~'ll , 77 kaideye göre~ 'll şeklinde olmalıydı: ı
J-'ll
kelimeleri gibi
JJ 'll t=J.AJI .:ı_;JI ..~>-1}1 ~'ll J-JI Jı ..L.J-1 Hamd, Evvel, Kadim , Ferd, Vahid , Ce/il ve Aliy olan Allah'a aittir.
örnekle rde, Türkçem izde tasrifte (çekimde) 178 görülen aykırılıkla ilgiL kelimeler verilmiştir: Aşağıdaki
ı 74) 175) 176) 177) 178)
Cevahiru'l-B elağa ,
s.8 . Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.26. el-Belağatü' l-Ara biyye , 1,36-37. el-Mutaw el, s.l6; el-Cami, s.9 . Edebiyat Bilgi ve Teoriler: , s.35-36.
BELACAT TERİMLERİ
54 - -- - --
Fasih Olan
Çekime Aykırı Olan
Çakmağı
Çakmakı
Muradı
Kurulu toplamak Dua etmek Mahkeme etmek
Mur atı Haç yolunda İnsanlik Gelmak Ald u Oturdi Efkarlar Evi baktı Çarşıcia geldi Hülul bulrrıak Nazire etmek Çay almak Banyo almak Kurul ya prn ak Dua yapmak Mahkeme :ıapmak
Kırallık
Kıraliyet
Serbestlik Görsem Alsarn
Serbestiyet Göre m Alam
Hac yolunda İnsanlık
Gelmek Aldı
Oturdu Efkar Evi gördü Çarşıdan
geldi Hülul etmek Nazire söylemek Çay içmek Yıkanmak
3. Garabet
a.ıı_jJI
Garabet, bir ifadede me'nQs ohnayan (alışılmamış) ve manası belirsiz kelimeler kullanmaktan dolayı ortaya çıkan fesahat arızasıdır. Böyle kelimelere "garib" denir. Me 'nQs olmamaları, manayı a nlamakta qüçlük çıkarmasından başka , dinleme zevkini de bozar. Bundan dolayı bu kelimelere eski kitaplarda "vahşi" tabiri isnat edilmiştir. İsa b. Umer en-Nahvl'nin şu sözünde geçen ~~ (toplandı -
ANSİKLOPEDİSİ -~--
~ı) ve
&?1
(ayrıldı -
· - - - - - - - - - - 55
Jr.il)
kelimeleri garib ve vahşidir: 179
!ı.j>'l~)l ~~'-?~(~~~ ~(~~~L.
Size ne oluyor, delinin başına toplanır gibi landznız? Başzmdan çekip gidinizi Türkçemizde de garabet eder: 180
çeşitli
başıma
top-
sQretlerle tezahür
a. Terkedilmiş (mehcur) kelimelerin Kendözi, kangı, gelüpdür: bencileyin vs.
kullanılması:
b. İlim terimlerine fazlcL yer verilmesi: "oturuşu dik kenarlı üçgeni andırıyordu" cümlesindeki benzetme gibi. c. Müteradif (eşanlaınlı) kelimelerin yerinde kullanılmaması: Mesela "baş" medih için "kafa" zem (yermek) içindi~. "Başım üstüne" yerine "kafam üstüne", "ne anlamaz kafalı imişsin" yerine "ne anlamaz başlı imişsin" demekte garabet vardır. d. Halk tarafından benirnsenmeyen uydurma kelimelere yer verilmesi: "Tedbir" yerine "önlem", "fert" yerine "birey", "cevap" yerine "yanıt", "mesele" yerine "sorun", "nazik" yerine "ince" denrnesi gibi. e. Teknik terimler dışında, halkın anlamadığı yabancı kelime ve terkipiere yer verilmesi: Operasyon, brifing, konsensüs, konjonktür, global, entelektüel, sponsor v.b. 4. Kelimelerin Kulağa 1-toş gelmemesi ~~ J J.Aij:ll Bir 179} 180)
lafzın; insanın
dinleme zevkini bozup
kulağı
e l-izah, 1,73; Cevahi ru'I-Belağa , s.10-ll; el-Cami, s.8-9; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.31. Edebiyet Bilgi ve Teorileıi, s.31-33.
BELAGAT TERİMLERİ
56 - --
tırmalamasından doğan fesahat arızasıdır. 181 Mütenebşu
beytinde geçen vasfı taşıyan bir lafızdır: 182
bl'nin
~)-1
~~ ~__,..!, ~)-1 r-.?
(ruh, nefis'· kelimesi, bu
~~ j-1 t"" 'll !1)~
O (Seyfüddevle), ismi mübarek,
ruh/u, necip soylu
lakabı şerefli,
yuce
o/andır.
Kelamın Fesalıatı
r~l ~\..d
(söz, cümle) fesahati, ihtiva etti ği kelimelerin teker teker fasih olmasıyla beraber, manasını anlaşılmaz kılan kusurlardan salim olmasıdır. 183 Bu kusurlar, şu Kelam ' ın
şekilde sıralanmaktadır:
1. Kelimelerin T enafürü
~I,.J,S:Jı )L:ı
Kelimelerin tek başlarına sahih ve fas1h olmalarına rağmen, yan yana geldikleri zaman lisana c.ğır gelmeleridir. Örnekler: 184
Harb'in kabri ıssız bir yerdedir. Harb'in kabrinin yanında başka hiçbir kabir yoktur. Bu beytin ikinci mısrasındaki kelimeler te~ başlarına fasih oldukları halde , peş peşe geldiklerinde telaffuzları li sana çok ağır gelmektedir. Aynı durum, biraz daha hafif olmakla berab~r , Ebu Temmam'a (ö.231/846) ait aşağıdaki beytin ilk mısrasında da mevcuttur: 181) 182) 183) 184}
el-Mutawel, s 16; el-Cami, s.9. el-Mutawel, s.l6; U!Cımu ' I-Belağa, s.22. Muhtasaru't-Meani, s .l6 ; Cevahiru' I-Belağa, s.21; UIOmu 'l-Belağa : s.26 . Cevahiru'l-Belağa. s.22-23; Ulumu'l-Belağa , s.26-27.
ANSİKLOPEDİSİ ~-
~-------------
57
ı.,?J..>J cl ciL. l~IJ ~ ~* ı$J)\J ~..ı...\ ~..ı...\ ı?(.._?'
O muht erem bir insandır. Onu övdüğüm zama n bütü n insan lar da benim le herab er Onu över. Onu kınadığım zaman ise tek başıma kınarım . Türk çemi zde zor söyle nen bazı teker lerne ler bu grub a 185 örnek teşkil etme ktedi r:
Şu duvarı badanalamalı mı, badanalamamalı mı?
Bir berbe r bir bzrbe re, bre berbe r berab er bir berbe r dükkanı açalım derrıiş.
2. Za ' f-ı Te 'lif ~wı ~ nahiv (gramer) kaide lerine aykırı olmasından 186 Mesela, habe rin mübt edaileri gelen fesah at arızasıdır . dan önce gelm esini n caiz olmadığı duru mda cüml enin Dobaşında yer alma~i l bir nahiv kaide sinin ihlalidir. te'lif layısıyla J::-_)1 )..ıJI.j (adam evdedir) cüml esind e za ' f-ı ın vardır. Cüm lenin doğru şekli, marif e olan mübtedan Kelamın
başta zikredilmesidir. (;ı..ıJı ı.i j:>:-)1 )187
beyitte mevc ut olan o~ kelimesindeki ha ~4Jı zamiri L-,6... ismin e aittir . Nah iv kaidesine göre L-k... kelimesi kend isine ait olan zami rden önce zikredilme lidir. Aksine, bu kelim e, zami rden sonra getirildiği için, bu beyit te 188 za'f-ı te'lif vardır vE. fasih değildir: Aşağıdaki
t........,b.... ~..Ul o~... ~~ U"L:JI i f Şayet 185) 186) 187) 188)
insan larda n birin i,
IJ.>IJ f..LII .11>-11~ J\) J
şerefi
ebed i
kı/saydı , Mut'ım
Edebiyat Bilgi ve Tecrileri , s.26. el-Muta weL s.17; O:vahiru ' l-Belağa , s.23; UlGlmu' l-Belağa, s.29. el-Cami, s. 16. Cevahiru·l-Belağa , s.23; U lO mu·ı-Kur 'an, s.30.
58 ------·--·-
b. Adiy adlı
· - - - - -şahsın şerefi
---·--- - BELAGAT TERİMLERİ
kendisini
ebedileştirirdi.
Türkçe örnekler: ı 89 Za'f-ı
Te'lif Bulunan Cümle Fasih Cümle Bilirdim dine bağlılığını . Dine bağlılığını bilirdim. Gidemiyoruro Ardahan' a yıllardır . Ardahan' a yıllardır gidemiyorum. İçeriden bir ses geldi, sandım.. İçeriden bir ses geldi, sandım ki ... Üç çocuklar gördüm. Üç çocuk gördüm. 3. Ta'kid
~~
ifadenin kasdolunan manaya delaletinin gizli olmasıdır. Yani herhangi bir sözden kast edilen mananın kolayca
anlaşılam~masıdır. ı 90 Mananın aniaşılmasını zorlaştıran belirsizlikler (takdim, te'hir gibi) lafızda ise lafz1 ta'kid (~ı ~~ ), manada ise {mecaz ve kinayelerin kullanılması gibi sebeplerden dolayı) manevt ta'kid ( l$y.l.l ~~) meydana gelir. ı 9 ı Aşağıdaki
beyiderden Ferazdak'a (ö. 1 14/733) ait olan ilk beyitle, Mütenebbl'y e (ö. 354/955) ait olan ikinci beyit Iafzi ta 'kid örneklerinde ndir: ı 92 ~J\.i: 0 ~\ , f ~1 ~1 * LS:il ':/1 J'l:JI ,j .ili,. L.J Ferazdak'ın Hişam
b. Abdülmelik' in dayısı hakkında söylediği bu beyitte çok fazla takdim-te ·h ir bulunduğu için, mananın anlaşılması son derece zordur. Beyitteki kelimelerin dizilişi şu şekilde olmalıydı: ı89)
ı 90)
191) 192)
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.38-39. el-izah, L 75; ei-Mutawel, s. 18. el-izah. 1,75-76; Cevahiru'I-Belağa, s.24-25. el-izah, 1,76 ; el-~utawel , s. ı8.
ANSİKLOPEDİSİ
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __
193 oy.l
·---59
.ı_...l y.l IS~ 'll '4)~ ı.? J'l:J\ ~b v-:-1
İnsanlar içinde, bir padişah müstesna ona yakın olabi-
lecek hiçbir canlı yoktur. (Zaten) o babası, onun da babasıdır.
padişahın
annesinin
~'l.)j 'll~~~(~*~~ ı)~\) ~J ~
Mütenebbl'nin bu beytinde yer alan takdim-te'hirler ortadan kaldırılırsa kelimelerin dizilişi şu şekli alır : 4-ı w~':J ~Jj\1 ~~ Js-~':1.) ~r-f"?~
Onlar necip soya delalet eden huylarla öuünmezken, o huylar onlarla iftihar etti'.
Lafz1 ta' ki de Türkçerrtizden bir örnek vermek istersek ('pek fazla bu kitabı okudukça hoşlanıyorum" cümlesini zikredebiliriz. Kelimelerin dizilişi şu şekilde olmalıydı: "Bu kitabı okudukça, pek fazla hoşlanıyorum." 194 Manevi ta' ki d' e örnekter: 1~ ty..UI ':?Y. ~~J
*
ly.p ~ )JJ\ ~ ~t...,
Yaklaşmanzz yeceğim.
için, euin sizden uzak olmasını isteKurusun (bir daha ağlamaszn) diye iki gözüm yaş
döker.
Abbas b. Ahnef'e (ö .l92/808) ait bu beyitte iki sebepten dolayı manevi ta' kid mevcuttur: Birincisi ~fiili nin ~~ fiiline atıf yapılarak (ki evla olan da budur) merfu; ~ üzerine atıf yapılarak, başına 01 getirilip mastara çevrilmek suretiyle mansub o~unma ihtimalinin bulunmasıdır. İkincisi ise, şaiı·in hatalı bir kinaye yapmış ol193) 194)
Cevahiru'l-Belağa , s.24; el-Cami, s.16. Edebiyat Bilgi Ve Teorileri, s.40.
BELAGAT TERİMLERİ
60 - - -- - - - -
Zira, "ağlamaktan dolayı göz~Jaşlarının kuruması " aslında Arapç acia şiddetli hüzün den kinay edir. Halbu ki şair , bu ifadey i burad a sevin çten kinay e olara k kul95 lanmıştır. Arap kelamında bunun benze ri yoktur. ı
masıdır.
Türkç e Örnekler: . sende n ben esir-i gam henüz Alem senin le neşe buldu , ben ise halen daha keder e ma ğ 1u b u m. Esir kelimesi zahir manasında değil de "mağlQb" manası na kullanılmıştır. Oldu alem
Alemin
şad
canı değilsin, can-ı
alemsin sen
N efi'ni n (ö. 1044 /1635 ) bu mısrası, edebiyat-ı eeclideden sonra söylenmiş olsaydı, " can-ı alem , terkib ine " kainatın ruhu" , "alem in canı " terkib ine de " kıskançlık " 196 manası verilebilirdi. 4. Tekra n n Çokluğu
..>1#1 öj5
kasdediten mananın aniaşılmasını zorlaştıracak şekilde veya zikrinde fayda olmadığı halde birkaç defa tekrarlanmasıdır. Manayı ;~orlaştıran yahut her hangi bir faide mülah aza edilm eden tekra n yapılan lafız, 97 fiil, isim, zamir ve harf (edat) olabilir. ı Bir sözde , bir
lafzın
"kesr et" (çokluk) vasfıyla tavsif edilmesi, zikrinde fayda olan ve az yapılan tekra nn fesahatı bozmadığına delale t etmek tedir. Dola:;ısıyla, tekrarın bir 98 edebi sanat olan "tekri r" ile karıştınlmaması gerekir. ı Tekrarın
el-izah. I,76-77; el-Mutavvel, s. ı 9-20: Ceva hiru ' l- Belağ a, s. 25-26; el-Cami , s. ı 7. 196) Edebiyat Bilgi ve Teorileıi, s.42-43 . 197} Cevahiru 'l-Be lağa, s. 26. 198) Edebiyat Bilgi ve Teoriler i, s .29 . ı 95)
ANSİKLOPEDİSİ
_ _ _ _ _ __
----~·
·- - - - 61
Mütenebbl'n in aşağıdaki beytinde yer alan 4-#- ~ 4J kelimeleri kesret-i tekrara bir örnektir. ı 99
-LA
Iy ~ lf.;... 4J C.r.-" ö~ ..lıt..ı ö__,....ç. ıj ,j J.Jc.-JJ
Felaket üstüne felô.kette, bana hızlı koşan bir at yardım etti, ki onun azerinde asaletine delalet eden alametler mevcuttur.
Türkçemizde de kelirnelerin çokça tekran fesahata
aykırı
düşmektedir.
"Öğretmen sınıfa girdi, öğretmen tebeşiri eline aldı,
tahtaya yöneldi, öğretmen te beşir le tahtaya "teneffüslerd e tebeşirle tahtayı karalama yın!" cümlesini yazdı ve elinde te beşiri e sınıfta dolaşmaya başladı." öğretmen
gibi bu ifadede "öğretmen ve tebeşir" kelimeleri iki defadan fazla kullanılmak suretiyle tekrar haGörüldüğü
tasına düşülmüştür.
5. İzafetlerin Peş peşe Olması ~L;w,':Jı C!l;; (Tamlamalarda Zincirleme). İzafet terkiplerinin birkaç tanesinin peş peşe zikredil-
mesinden doğan fesahat arızasıdır. Aşağıdaki beyitte ilk dört keli~e izafet terkipleri halinde ard arda zikredilmiştir: 200 ~)~lA..., if<.>~~\,; ~\ J~l ~.]> ~.?-' 4...\....-
Ey büyük kayalığın kumiuğunun güvercini, öt! Zira sen Suad tarafından görülebilir ve duyulabilir bir yerdesin. 199) 200)
el-Mutawel, s.20·; Ulümu' l-B~lağa, s.28. el-MutaweL s.20-21; Cevahi ru'l-Belağa, s.26-27; el-Cami, s.18.
62---------------------
BELAGAT TERİMLERİ
Fasih olmayan Türkçe zincirleme tamla.malar: 201 Ali'nin ceketinin kolunun düğmesinin ipliği söküldü. ilahiyat Fakültesi Dekan Sekreteri odası telefon kablosu koptu. Mütekellimin Fesalıatı ~~ ~\...d Sevinç, keder, övme yerme, nasihat ve ovunme gibi bütün konularda , kasd,edilen manayı ·fasih bir şekilde ifade edebilme kabiliyetidir. 20 2 Hz. Ebu Bekir'in (r.a.) hilafete getirildiği anda sarf ettiği aşağıdaki sözler, herkesin kolayca anlayabileceği fasih kelama güzel bir örnek teşkil etmekle beraber, bu sözler, aynı zamanda onun ne derece yüksek bir fesahat kabiliyetine sahip ~lduğunu açıkça göstermektedir . . ıj.r_,Ai ..:.ıLI 01J ıjH'L; ~~ ıJL; ,~~ ~, ~ 4 J ..li ıjl . ~ ~ ~) ,_;;- c.Ş.J.:s. c$}~~~ .4..i~ ~.ı.JS:JIJ 4..ilal J~l
, J _,....,JJ Jıı ~~ \.. r_Sı~~ •~ J:L.-1 ..i.:>-1 ı.?-'" ~~~ ~ c.Ş_,.AJIJ 2 03 . ~ J 4s.t1 ')1.; .J_,....,.J) Jıı ~~ ı)L;
Sizin en hayırlınız olmadığım halde, idareniz bana tevdi edildi. Şayet bu işi iyi yaparsam bana yardım edin, iyi yapamazsam beni doğrultun! Doğru/ui{ emanet, yalan hıyanettir. İçinizden zayıf olan birisi, hcıkkını kendisine iade edinceye kadar benim nazarımda güçlüdür. İçiniz den kuvvetli olan birisi (gasb ettiği} h a kkı kendisinden alıncaya kadar benim nazarımda zayıft ır. Allah ve Resu/üne (s.a. v.) itaat ettiğim müddetçe siz de bana itaat edin! Allah ve Resulüne (s .a.v.) karşı isya n edersem, hiçbir suretle bana itaat etmeniz gere kmez. 201) 202) 203 )
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.27. el-izah, 1,79 ; Muhtasaru'I-Meani , s.21 ; Cevahiru·ı-Belağa, s.30. el-Cami , s. 2 1.
ANSİKLOPEDİSİ
_ _ _ _ _ _ _ __
------63
FIRSATl KAÇIRMAKTAN KORKMAK a..,pyili ~1} J
y. Bkz. MÜSNEDÜN İLEYH .. . .. . FIILIN MUTEALLIKLARININ HALLERI J.-lll ~~ Jl.rl
Bu konu Meani ilminin konularından birisidir. Özellikle eski kaynak eserler bu mevzuya geniş yer vermişlerdir. 204 Fiilin Arapçacia önemli bir yeri vardır. Geçmiş, şimdiki ve gelecek zamandan birine delalet eden fiil teceddüt (yenilenme) ve hud Os (eyleın) ifade eder. Bazen failinden önce bazen ondan sonra ·zikredilir; bazen zahir mef'Oller alır, bazen mef'Olleri zikredilmez ama okuyucu onların manasını hisseder; bazen hal, zarf ve temyiz ile irtibatlı olur; bazen şart edatlanyla birlikte kullanılır ve onların manalarından kendi manasına birşeyler ilave eder. İşte bütün bu hususlarda, Belağat aliınierinin ortaya çıkardığı pek çok ince nükteler vardır. 205
Fiile Fail ve Mef'ul İsna·c Edilmesi j-.Q.II Jl JJA4l,IJ ~Ull .)l;....ı\
Fiile fail isnat edilmesindeki gaye, o fiilin failin işi olduğunu belirtmektir. Yoksa sadece fiilin meydana geldiğini bildirmek değildir. File mef'Ol isnat edilmesindeki maksat ise, bu fiilin faili tarafından o mef'Ol üzerinde icra edildiğini ifade etmektir. Mesela IJ_,-ç --4) y ~ (Zeyd Amr'ı dövdü) cümlesi, darb (dövrne) fiilinin fail olan Zeyd' den çıktığını ve mef'Ol olan Anw'ın üzerinde cereyan ettiğini 204) 205)
Miftahu'l-UlOm, s.224-248; el-izar, 1,1 95-216; el-Mutawel, s. 170-183. 1,163-164.
ei-Belağatü'l-Arabiyye,
BELAGAT TERİMLERİ
64 - -
bildirmektedir. Başka bir ifadeyle bu cümle sadece bir dövme hadisesinin meydana geldiğini belirtmekte kalmamakta, aksine yukarıda zikredilen manaları da ihtiva etmektedir. Sadece "bir dövme olayının vuku bulduğu" haber verilmek istenirse o takdirde şu ifadeterin kullanılması gerekir: 206 ~.rP~)*~~~) ~~ ~~ ı.::LS"
Müteaddi fiilin mefulü zikredilmez ise lazım fiil gibi olur ve manasının delalet sınırları genişler. Örnek: 0~~ cJ-lJIJ 0~ cJ-lJI ~~ı..~
Ji
De ki: Hiç bilenler/e bilme ye nler bir olur mu? 207 Bu ayet-i kerimede müteaddl olan 0~ fiillerinin mef'Qlleri zikredilmemiştir. Böylece bu fiilin manası , belli bir mef'Qle delalet etme kaydından kurtulup, pek çok mef' Ol ün manasını içine alabilecek bir enginliğe kavuş~ muştur. Dolayısıyla bu ay etin tefsirinde şu ifadelerin kullanılması doğru olur: Din ilimlerini, fen ilimlerini, sosyal ilimleri ya da yüzme ilmini vs. bilenlerle, bunları bilmeyenler hiç bir olur mu? 208
Mef'ulün Hazfedilmesi
J~l J.i;,.
Mef'Ql şu sebeplerden dolayı hazfedelir: 209 1- Sözü Kapalı Bıraktıktan Sonra A.çıklamak: Bu durum başında şart edatı bulunan meşiet: .. ~ *~u fiilinde söz konusudur ve mef'Qlün hazfeciilmesi için hususi değil 206) 207) 208) 209)
Delailu ' l-İ ' caz, s.168. ez-Zümer 39/9 ei-Belağatü'I-Arabiyye , ei-Belağatü' l-Arabiyye ,
1, 166. 1,167-169.
ANSİKLOPEDİSİ
_ _ ___
_
_
_
------------- ~
de, herkes in aklına gelebilecek bir lafzın mef'Ol olması gereklidir. Mesela : ~~_,.ı (şayet sen istesey din ben ağlardım) cümle sinde ~ fiilinin mahzOf mef'Olünü ~~ 01 (ağlamamı) şeklinde müew el bir masda r olduğu herkes tarafından kolayc a anlaşılab:Jir. Ancak bu mef'Ol , nadire n meyda na gelen garip bir şey olursa ve duyan kimse bunu hemen anlaya mazsa , o takdirde zikredilmesi gereki r. Misal olarak yukarıdaki cümley e garip bir mef'Ol (kan ağlamak, gözlerinden yaş yerine kan dökmek) getirilmesi yeterli ola- . caktır: ~ l.,) 01 01 ~} 2- Kelam da Edebe Ria:;et Etmek : Şayet mef'ul müstehcen bir lafız ise ve zikredilmesi edebe uygun değilse o zaman bu mef'Ol hazfedili::. Aşağıdaki cümle de yer alan c:?l fiilinin mef'Olü bu sebept en dolayı zikredilmemiştir: ()f.,)
i f ") 1c::...r-I La
j) "__,..,;:,_,.ı1~
3- Sözü Kısa Söyley erek Manayı Umumileştirmek: Yukarıda "Fiile Fail ve Mef ul İsnat Edilmesi" konus unda izah edildiği gibi, mef'ul zı.kredildiği zaman cümle_?en bir mana aniaşılmasına rağme n, bazı fiiler mef'ulleri zikredilmeden kullanıldıkları zama_n mahzu f mef' Olün yerine pek çok ayrı manad a mef'Oller takdir edilebileceği için kelamın manası zenginleşiyor. - Kur·an-ı Kerim 'de bu kabild en pek çok örnek mevcu ttur: Mef OI zikred ilmeyi p takdir muhataplara bırakılınca herkes kendi anlayış va arzusu na göre o ayette n bir mana çıkarabilmektedir. Örnek : 0_;...Jll ~\ ..li 21 0 Muhak kak mü 'min/e r fiz/aha ermiştir.
210)
el-Mü'minun 23/1.
BELAGAT TERİMLERİ
66-----
Bu ayet-i kerimede ~ı fiilinin mef'Cılü zikredilmediği için her müslüman kendi anlayışına göre bir mef'Ql takdir ederek bu ayeti tefsir edebilir. Bir kısını "cehennemden kurtulmak, bir kısmı cennete girmek", diğer bir kısmı da "rü'yet-i Cemalullah'a nail olmak" gibi mef'Qllerin mahzuf olabileceğini düşünebilir.
4- Sözü Luzumsuz Yere Uzatmaktan Kaçınmak : Sözün gelişinden kolayca anlaşılabilecek mef'uller sözü kısa kesrnek için zikredilmezler. Mesela ~ ~ ~ (Ali çalışan bir öğrencidir) cümlesinde sözün gelişinden .ı......).J:> (derslerine) tarzında bir mef'Qlün mahzuf olduğu kolayca anlaşılır. Dolayısıyla bu cümlede böyle bir mef Qlün zikredilmesi ne gerek yoktur.
Mef'ulün Fiilden Önce Zikredilmesi ~~ ~ JytAll f..JJJ Mef'Cıllerde asıl
olan fiilden sonra zikredilmeleridir. Ancak bazı maksatlada bu asıl kaidenin dışına çıkılır ve mef'Ql fiilden önce getirilir. Bu maksatların en önemlileri şunlardır: 211
1- Rata ihtimalini Ortadan Kaldırmak: Herhangi bir in~ sanı tanımadığımızı bilen, o kişinin de "Zeyd" olmadığını zanneden bir kişiye, bu hatasını düzeltrnek ve tanıdığımız kişiyi açıkça belirtmek için ''Zeyd" kE:limesini cümlenin hemen başında zikrederek şöyle deriz: ~~ l--4j (Zeyd'i tanıdım)
Sadece "Zeyd'i" tanıdığımızı iyice vurgulamak istersek, o zaman şöyle dememiz gerekir: o~ "1 ~f' 1-4j (Başkasını değil sadece Zeyd' i tanıdım.) 211)
el-Belağatü'l-Arabiyye.
I, 169-171.
ANSİKLOPEDİSİ _ __
67
2- Tahsis Manasını ifade Etmek: Mef'ul fiilden önce zikredildiği zaman tahsis manasını ifade eder. Kur'an-ı Kerim'de bu çeşit takdim \mef'fılün failden önce zikredilmesi) pek çok ayet-i kerirr,e 'de mevcuttur. Mesela Fatiha suresindeki ~ !l~ıJ ~ !1~1 (sadece Sana ibadet eder, sadece Senden yardım isteriz) 212 ayeti bunlardan birisidir. Bu ayet-i kerime'de !1~1 mef'Olünün fiillerden önce zikredilmesi, kulların ibadet ve yardım isteme fiillerini, Allah'a mahsus kılmaktadır. Bu mef' Ol fiillerden sonra zikredilseydi aynı mana anlaşılmazdı. Fiilin Şart Edatıyla Birhkte Zikredilmesi j,_rjl
öb\ ~ J-.All .~~
Fiilin başına şart edatlarından birisi getirilirse şart cümlesi teşekkül eder. Şart cümlesi ve şart edatlan, esasen Nahiv ilminin konusudJr. Ancak bu edatlardan üç tanesi Belağat ilminin konusuna dahil edilmiş· ve bazı eserlerde açıklanmıştır: 213 1- 0ı
Mazi ve muza.·i fiilin başına gelen bir şart edatıdır. Türkçemize "şayet" diye tercüme edebileceğimiz bu edat mazi fiilin başına- f;elince onu gelecek zaman manasına çevirir: ~~\j ~ 01 Şayet sana (gelecek bir zamanda) gelirsem, bana ikramda bulun!
:
fiili siga itibariyle mazi olmasına başındaki şart ecatından dolayı gelecek zaman ifade etmektedir.
Bu örnekte rağmen, manasını
Bu 212) 213)
~
edatın diğer
bir
el-Fatiha 1/5. ei-Belağatü'l-Arabiyye
1,171.
m:ınası
kesinlik
değil
de
şüphe
68
- - ·-
(teşkik)
bildirmesidir.
-·-
-
Yukarıdaki
---
BELAGAT TERİMLERİ
örnekte gelme
işinin
keko-
sin olmayıp şüpheli olduğu başındaki şart edatından layca anlaşılmaktadır. 2- 1~1 : Mazi ve muzari fiilin başına gelen ve "zaman" manasını ifade eden bir şart edatıdır. Şüphe ifade eden 01 ed atı gibi mazi fiili müstakbel m anasına çevirir. Ancak onun aksine bu edat kesinlik ifade eder. 214 Mesela yukarıdaki örnekte 01 yerine 1.:ı 1 kullanılsaydı o zaman sözü söyleyen kişinin "gelme işinin" kesinlikle gerçekleşeceği manası anlaşılırdı: 215 ~_?'l.j ~ ı.:ıı (Gelecekteki bir zamanda) sana geldiğim zaman, bana ikramda bulun. 3- } : Genellikle mazi fiilin başına gelir ve o fiilin vaki olmadığına delalet eder. Örnek: 216 ~_?~~}Şayet gelseydin sana ikramda bulunurdum. Bu cümlede _,.J edatı gelme işinin vuku bulmadığına işaret etmektedir. Yani bu cümlenin rnanası şöyledir: "Sen gelmedin, ben de sana ikramda bul unmadım." Muhabbeti gayr-i meşru bir yöne sarfettiği için karşı lığını göremeyen mecazi bir aşığın aşağıdaki feryatlarında yer alan } edatları da aynı manaları ifade etmektedir. u f""'"11 \... 1~ ~ ~1 J _ri ~1}
~1 \... \~_,:ı~ ~1
J _ri ~1}
ul..t.ı ı.:....S \... ~1.>- J f-1 ~1}
sevginin gerçekten tehlikeli olduğunu bilseydim sevmezdim. Şayet den izin gerçekten detin olduğunu bi/seydim (denize) dalmazdım. Şayet (kötü) akıbetimi bilseydim (bu sevda işine) başlamazdım. Şayet
214) 215) 216)
s.l63 . I, 172. el-Belağatü'l-Arabiyye, 1,17 2-17 3.
Cevahiru'I-Belağa,
el-Belağatü'l-Arabiyye,
ANSİKLOPEDİSİ
- - - - - - - - - - - 69
- G,...
GARABET ~ljJI Bkz. FESAHAT . . . ,..... . . ,.. GARIB ISTIARE ~jJi öJı...-:....ı~l Bkz. ISTIARE GELECEK ZAMANH'-J"
.
GEÇMIŞ
.
ZAMANLA IFADE
EDİLMESİ ~~ ı:.f- ~U4 ~~
Meani ilminin konulc.rından olan "Müsnedün-İleyhin Zahirin Muktezasından Çıkması" başlığı altında incelenen bu husus hakkında Bela~~at alimleri şöyle demektedirler: "Gelecek zamanda meydana gelecek bir fiilin geçmiş zaman sigasıyla ifade edilmesi, o işin kesinlikle gerçekleşeceğini vurgulamak içindir." Sanki o iş vaki olmuş da ondan haber veriliyormuş manasını ifade eden bu üslup tarzı Arapçacia yaygındır.:~ 17 Ornek: (~J ~tb- ~.J \.j..u-J 1.... \.j~~J
r
jj
01 )..JI y~l ~~ y~l (.$~\.jJ
ı_,.ıu tb-~_) .u-)~....
Cennet/ik/er, Cehennemiikiere "biz Rabbimizin bize uadetiğini gerçek bulduic. Siz de Rabbinizin size vadettiğini gerçek buldunuz mu?" diye seslendiler (ses/enecek ler.) Onlar da "evet" dediler. 218 . . . . GELECEK ZAMANIN ISM-I FAIL VE ISM-I " . . . . MEF'UL ILE IFADE EDILMESI ~~ ı:.f-
JJAAliJ ~Wl~~~~
· Gelecek zamanda ortaya 217) 218)
el-izah, I. 164. el-Araf 7/44.
çıkacak
bir fiilin ism-i fail veya
70
------------- --~~·~-------
BELAGAT TERİMLERİ
ism-i meful ile ifade edilmesi, geçmiş zaman sigasıyla ifadesinde olduğu gibi, o işin kesinlikle vuku bulacağına işaret etmek içindir. 219 Ornekler: til} J-..ıJ1 01)
Din (ceza ve hesap} günü mutlaka gelecektir. 220 ~~ i y.. .!.ll~) u"l:Jl .J ~ i y.. .:.lb
Bu, insanların bir gündür. 221
toplanacağı
GEOMETRiK ŞİİR
bir gündür; bu, görülecek
~~~ ~~
ortaya çıkan yeni bir ıstıiahtır. Bir şiirin, mısralarının üçgen, dörtgen, beşgen, daire ve yıldız gibi çeşitli geometrik şekillerin iç kenarlarına çizgiler boyunca düz şekilde veya süsleme tarzında yazılmasıdır . Bu şiirin bir özelliği de, başladığı kelimenin kalb edilmiş (..ı-s. - ~~) şekliyle bitmesidir. 222 19.
asırcia
Ayrıca
her mısranın ilk kelimesi de, kendinden önceki mısranın son kelimesinin kalb edilmiş şeklidir. Bazıları bu şiir türüne '' dairevi şiir " adını vermişlerdir. Ancak daireden başka şekiller de kullanıldığı için ·'geometrik şiir " ismi daha uyg_undur. Bir üçgen içine
yazılmış
şöyledir: 223 21 9) 220) 221 ) 222) 223)
el-izah, 1,1 65 . ez-Zariyat 51/7. HGd 11/ 103. el-Be lağatü 'l-Arabiyye . el-Belağatü ' l-Arabiyye,
III,156-157. !1!.1 57.
böyle bir
şiirin mısraları
ANSİKLOPEDİSİ
..>-..ç.
__ _ _ _ __
~ ~l.>....:JI C;....JI ~\J
_
--- 71
~J ~~ ~ 0~1 _r.~
Gözümün yaşı öyle birisinin sevgisinden dolayı akar ki, göz onu gördüğü zaman, göz ağrısından korkmaz. İsyan eden ve haddi aşan insanları Allah kahretsini Ki, onlar hidôyete nail olrnadılar. İsyanı yok et, sonra da yedi kat sağlam gökleri direksiz yükselten Allah'ın rızasına tabi ol!
GULÜV
ı_,wı Bkz. MÜBALAGA
BELAGAT TERİMLERİ
72--
-HHABER
~~
Haber lugatta, "istihbarat istenilen kişiden gelen bilgi, 224 nakledilip konuşulan söz" gibi manalara gelmektedir. ilminin ilk konusunu teşkil eder. haber, ıstılah olarak ise kelamın iki kısmından {haber ve inşa) birincisine verilen isimdir ki "doğru veya yalan olması muhtemel olan söze" denir. 225 Sözün doğru olması vakıaya uygun olması , yalan olması ise vakıaya uygun oln1amasıdır. Mesela Jfi ):J.I (yağmur yağıyor) sözünü duyduğumuz zaman, şayet dışarı çıkıp baktığımızda yağmur yağıyorsa bu söz vakıaya uygundur ve doğrudur . Eğer gerçekten yağmur yağmıyorsa bu söz vakıaya uygun değildir ve dolayısıyla yalandır . İşte bu cümle hem doğru, hem yalan olabileceği için bir cümle-i haberiyye yani haber (bildirme) cümlesidir.22 6 Öyleyse Mean! ilmindeki bu "haber" ıstılahı ile, nahiv ilminde, mübteda ile beraber isim cümlesini teşkil eden haber unsurunu karıştırmamak gerekir. Meanı
Kelamın
ikinci
kısmını teşkil
eden
" inşa "
ise
(inşa
maddesinde tafsilatlı olarak açıklandığı gibi) doğru veya yalan olma ihtimali bulunmayan sözdür. 227 ~ Js- 4 (Ey Ali kalk!) , cümlesi bu kabildendir. 224) 225)
226) 227)
Lisanu 'l-Arab, V ,227 ; Asım Efendi, Kamus Tercümesi (Okyanusu'l-Basit fi T ercemeti 'l-KamOsi'l-Muhit) , II, 283. Mu'teraku' l-Akran, 1,4 2 1; Cevahi ru 'I-Belağa , s.53 ; UlC mu ' I-Belağa , s.4 3 ; eiB e lağatü'l-Arabiyye, 1,55 ; el-Cami, s.38; Edebiyat Lügatı , s. 49 ; Edebiyat Bilgi ve Teorileri , s.45. ei-Belağatü'I-Arabiyye, 1,55. el-Cami , s.4 5.
ANSİKLOPEDİSİ -
-- - 73
-- -- -- -- - --
228 Hab er cümlesi (Cürnle-i Haberiyye) Örnekleri:
JIJ ':11 .ı.,h- ~; ~ Lç ~ ~
* .ı..iL. j .,r.:>':11 ı::...:S ıJ\J t.fiJ
Ben , her ne kad ar son zam and a gelmiş olsa m dahi , önce kiler in yapamadığı şeyi yapacağım. Ebu'I-Ala el-Ma'arr1 (ö.4 49/1 057 ), şayet bu beyt inde yapamadığı söylediği gibi ken dind en önc e yaşayanların bir işi yap arsa , sözü doğrudur. Aksi takd irde sözü yala n
ve kendisi de
yalancı olacaktır. ~~t...., .r.W-1 .J
.r *
~u rll:ülı
& ~~~J
Bizi m bir çocuğunıuz ann e sütü nde n kesi /me çağına kapanır/ar. geldiği zam an, zorb a lar" onu n önü nde secd eye or. Şayet Şair, bu beyt inde kabilesinin çocuklarını övüy onu n dediği gibi, kabilesinin çocukları dah a sütt en kesilme çağına geldikleri and a zalimleri dize geti rirle rse, sözü yala n ve şairin bu sözü doğru olur. Aksi takd irde 229 mübalağa olur.
Haber Çeşitleri ;~1 e_lyl - ~~ y ~ı Söz ü söyl eyen kişinin (mütekellim) muhatabına habe ri un üç türlü ulaştırma yoll an tedk ik edil ecek olur sa, bun hab erin çeşit olduğu görü lür ki bun lar · aynı zam and a leridir: 230
1. İbtida! Hab er Jl..l•.t·ıı ~ı Muh atap , hab erin ihtiva ettiği hük üm hakkında herhang i bir fikre sahip olmayıp onu . inka r etm ede n ve 228) 229) 230)
el-Cam i, s.38. el-Cami, s.38.
elağa, s58-5 9 ; el-Cami, s.42el-İzah,l , 92-93; el-Mutavvel, s.43-4 4; Cevahiru'I-B
43.
BELAGAT TERİMLERİ
74 --şüpheye düşmeden
kabul edebilecekse bu haber, ibtidai haber adını alır. Bu durumda ifadede te 'kide (pekiştirme) yer verilmez. Örnekler 231 : ~..UI öV..I d..:.;j 0~IJ Jll.l
Mal ve oğullar dünya hayatının süsüdür. 232 :Jyıl~~ Senin baban geldi. ~~ ~~
2. Taleb! Haber
Muhatap bildirilen haberin doğruluğundan şüphe ediyorsa, bu durumda haber, te 'kid edatlarından biriyle veya tekrar yapılmak suretiyle kuwetlendirilerek ifade edilir. İşte bu ifadeye talebi haber (istemeli bildirme) adı verilir. 233 Mesela, babasının gelip gelmediği hususunda tereddüt eden ve kesin bilgiye ulaşmak isteyen bir kişiye :Jyıl s-~ ..u (gerçekten baban geldi) denmesi taleb} haberdir. Cümle te'kid edatlarından biri olan ..u (tahkik edatı) ile pekiştirilmiştir.
Aşağıdaki beyitte yer alan cümlelerden birincisi ~~, ikin-
cisi 0ı ed atı ile te 'kid edildikleri için bunların he r ikisi de talebi habere birer örnek teşkil etmektedirler: 234 ~ rı_,s:JI 01 4J ~
* li--4~ J.# Ll li~
gerçekten az oimasıyla bizi ayıp ladz. Ona dedim ki elbette değerli insanların sayıs ı azdır.
O
hanım , sayımızın
3. İnka~! Haber ~J~'JI _,, Muhatap, bildirilen haberdeki hükrrün aksine inanıp onu inkar ediyorsa, bu takdirde haber, muhatabın inkar 231) 232) 233) 234)
Cevahiru 'l-Belağa ,
s.58.
el-Kehf 18/46. el-Belağatü'I-Arabiyye ,
el-Cami , s.42.
!,71-72; el-Cami, s.42.
ANSİKLOPEDİSİ
_
_ __ ___
_
_
_
_
·-- 75
derecesin e göre bir, iki veya daha fazla te'kid vasıtalarıyla kuwetlend irilir ki buna inkar! haber (inkar bildirmesi) adı verilir. 235 Bir kişi babasının geldiğine inanmıyorsa , ona şu inkar! haber cümleleri sarf edilir: Gerçekte n baban geleli
r.)w !141 01
Valiahi gerçekten barJan geldi. r.)lil !141 iJI Jıı) Birinci ·cümle, 0ı ve ibtida lamıyla, ikinci cümle bunlara ilaveten kasem ile te'kid edilmiştir. Olumsuz cümleler de te'kid edilerek inkar! haber cümlelerini oluştururlar: 236 iktisad eden asla fak ir düşmez _p.ı; ~~ L.. Valfahi İstişare eden asla pişman olmaz r.)~ J! ~~ .. u L.. ~~J
Birinci cümlede te'kid, zaid · olan -~wı - harf-i ceriyle, ikinci cümlede te'kid, bu harf ( ~~JI) ve yemin ile JJ1J yapılmıştır .
Te'kid Edatlan ifı..il ~ıJ,ı Arapçada haber cürnleleri ni te 'kid eden birçok edat mevcuttur . Bunlar nahiv kitaplann da tafsilatlı olarak izah edilmiştir . Biz burada bu edatlarda n en çok kullanılanları özetiernekle yetineceğiz: 237 l. 01 - 0ı: Fiile benze~.,;en harflerden olup isim cümlesinin başına gelirler. Bunlara "nevasih" (isim cümlesin in hükmünü kaldıran edatlar} ismi de verilmektedir. Vazifeleri cümlenin manasını kuwetlen dirmektir . Mesela .)~ öl;-1 (hayat cihattır) sözünü te'kid etmek içi~ o cümleyi iki 235) 236) 237)
el-Mutawel, s.43-44 U!Gmu ' l-Belağa, s.49-50; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.4647. Cevahiru'I-Belağa, s.59. Cevahiru ' I-Belağa, s.60; UIC:mu'l-Belağa, s.52; el-Belağatü· l-Arabiyye, 1,61 -70.
BELACAT TERİMLERİ
76
defa tekrar etmek yerine daha veciz bir tarzda ..)~ ~L:-ll 01 (hakikaten hayat ci hattır) denir. Bu cümlenin haberinin başına İbtida Lamı ( J ) getirilirse ( ..)4'*- öt:::l-1 01 ) o zaman sanki ilk cümle ( ..)~ öl)-1) üç defa tekradanmış gibi kuwet kazanmış olur. 228 Bu edatlar Kur'an-ı Kerim 'in pek çok ayetinde geçmektedir: ' ~ ~}"1 01 Allah katında en değerlin iz, Ondan ~IZI4iıl en çok korkanınızdır. 239 .. ~ı Jıı ..L.:..; ~..UI 01 Allah katında din , şüphesiz i-y, İslamiyettir. 240 0;kl •
=-B ıJI_,..->-1 yu ~:ruWI 01 İsraf eden ler, şüphesiz
şeytanlarla kardeş olmuş olurlar. 241
2. İbtida Lamı
~l..l:.!'II ~'I
Hükmün muhtevasını kuwetlendiren bu edat, cümle içinde şu yerlerde kullanılır : 242 a. Mübtedanın başına gelir: Gerçekten sen
insanların
en
J'l:.H -~ ı.::,.}i.
hayırlısısın
b. 0~ nin haberinin başına gelir: ~s-..01 ~ if-.J 01 Muhakkak ki benim Rabbim dualcın işitendir. 243
c. Muzari fiilin başına gelir ~ ~~ ~.J l.ıiJ Muhakkak ki senin Rabbin onlar arasında hüküm verecektir. 244
d. Cümleye benzeyen terkipierin 238) 239) 240) 241) 242) 243) 244)
ei-Belağatü'I-A~biyye,
1,6 1-62.
ei-Hucurat 49/13. Al-i imran 3/19. ei-İsra 17/27. el-Belağatü'l-Arabiyye,
İbrahim
14/39. en-Nahl 16/124,
1,62-63.
(şibih
cümle - car ve
ANSİKLOPEDİSİ ------------~---
- 77
mecrur, zarf) başına gelir: ~ J1> ~ ~~J Muhakkak ki sen yüce bir ahlak üzeresin. 245 . 3. L.l (Şart Edatı) Bu edat, şart, tafsil (açıklama) ve te'kid manalarına gelir. Mesela ~~~ --4j (Zeyd gidicidir - gidecektir) cümlesi, Zeyd 'in mutlaka gideceğine ve buna kararlı oduğuna işaret edilmek suretiyle tevkid edilmek istenirse ~1.1! -4j \...1 şeklinde ifade edilir: 246 Kur'an-ı Kerim'den Örnekler: ı.:..~ ~J ~\...\JR)\; JUI \...IJfiZ )IJ ~ı Lot;
Öyleyse sakın yetime kötü muamele etme! Ve sakın bir şey isteyeni azarlamc:! Yalnızca Rabbinin nimetini anlat! 247
4. Sin Harfi
~IJ.r\cf)
Muzari fiilin başına gelir ve onu istikbal (gelecek za- _ man) m anasına mahsus kılar. Bu harf, güzel veya çirkin bir mana ifade eden fiilin başına geldiği zaman, o fiilin mutlaka vaki olacağını if2ıde eder: 248 ~~ ~r ~JI Allah, onlara elbette merhamet edecektir. 249 ~ ül~ C\.j ~ O, alevii bir ateşe yaslanacaktır. 250 5. ..ti Edatı Sadece mazi fiilin ba.şına geldiği zaman tahkik (fiilin mutlaka gerçekleşmesi) n1anasını ifade eder: 245) 246) 24 7) 248) 249) 250)
el-Kalem 68/4. el-Belağatü'l-Arabiyye,
1,63.
ed-Duha 93/9·11. el-Belağatü'I-Arabiyye,
et-Tevbe 9/71. Tebbet 111/3.
1,63-M.-.
78
0yJ.ll ~ı ..ı.;
- - ----·-- -
---
BELAGAT TERİMLERİ
Muhakkak ki mü ]minler saadete
ermişlerdir. 251
6. Fasi Zamiri:
~ı ..ı::-P
Munfasıl merfu zamirdir. İsim cümlesinde haberin sıfat
olma ihtimalini ortadan kaldırıp manasını vuzuha kavuşturduğu için tevkid edatlarından sayılmıştır. Mesela, ~ı ~· dendiği zaman ~~ kelimesi sıfat olabildiği gibi (Peygamber Muhammed-s.a.v.) haber de (Muhammeds.a.v.- Peygamberdir) olabilir. Fakat ~~ r ~ dendiği zaman birinci ihtimal tamamen ortadan kalkar. 252 Kur'an-ı Kerim'den Örnekler: 0JA.'i ~J 0_,..ı..........4ll ~~ı 'il Dikka :~
edin! Asıl bozguncu-
lar onlardır, lakin farkında değillerdir. 253 ~ ~JıJ ~J ı:.r ı..s~ ~ ~Jı İşte Rab'lerinin yolunda olanlar ve saadete erişenler bunlardır. 254 0_,-Li.\.1
7. Kasem Harfleri
~~ J _ri
Bu harfler s:.Wı 'JI)I ,s:.l=ll (ba - vav - ta) olmak üzere üç tanedir. Hem zahir ismin, hem de zamirin başına geldiği ' için c~ ~ı ,Jı~ ~~) Ba harfi asıl sayılmıştır. Vav sadece zahir ismin başına gelir. .!-Lı.JJ - JııJ Ta harfi ise "Allah" ismi-: nin başına gelir: 255 ' ~~~ 0~ JıL;J
tuzak kuracağım. 251) 252) 253) 254) 255) 256)
Allah 'a yemin ederim ki,
256
el-Mü'minun 23/ 1. ei-Belağatü'l-Arabiyye,
1,64-65.
ei-Bakara 2/12. el-Bakara 2/5. el-Belağatü'l-Arabiyye,
el-Enbiya 21/57.
1,65-66.
putlarınıza
ANSİKLOPEDİSİ -
Kasemin inne gelir:
- -- - ·-
cevabı
·----- - - - - 79
-
:nüsbet (olumlu) ise,
başına
lam veya
.;-->- ~ 0L....i)'l 01 ~JIJ As ra yemin olsun ki, gerçek-ten in-
san hüsran içerisindedir. 257 ~~ ö~ ıY _;:.> ~_rı ..:..._,.t.JııJ Allah 'a yemin olsun ki, şerefli bir ölüm, zillet içinde geçen bir hayattan daha hayır/ıdır.
Kasemin
cevabı
n1enfi (olumsuz) ise
başına Lo
veya
'1
ge-
lir:
~~~~ L.. .JııJ Allah'a yemin o/sun ki fakirlik zillet değildir. ' . ~~~ı~ ~_,.;;'1 JııJ
Allah 'a yemin o/sun ki fakültede dövmedim.
hiçbir öğrenciyi
8. Tevkid
Nunları. ~_,:ll Lf
ve şeddesiz (hafif) olmak üzere iki çeşit olan bu harfler, muzari fiilin sonuna gelirler. Şu ayet-i kerim ede bu harflerin .1er ikisi de zikredilmiştir : 258 Şeddeli (ağır)
ü:ı.fl.aJI if G_N) ~ o.r-I \.,. ~ ~ ~) Şayet emrettiğin1 şeyi
yapmazsa, and olsun ki hapse 259 atılacak ve kah ra uğrayanlardan olacak.
9. Zaid Harfler Bu harfler ,
;~ı)l ~J.J.ı
01 - 0-- L.- 'J- ~ - ç.l:JI ( y) ~
~
harfinden ibarettir. Zaid olmaları, manasız olduklarını göstermez .. Aksine tevkid· manasını ifade ettiklerini anlatmak için onlara bu isim verilmiştir. 25 7) 258) 259)
el-Asr 103/1-2. el-Belağatü'l-Arabiyye,
Yusuf 12/32.
1,66 .
80
-
-
- -- --·-··---- ... ------ -------
-
- BELAGAT TERİMLERİ
Örnekler 260 : ~ ~ ı:ıı t.. Zulmü asla kcrbQ/ etmedim . Cümlenin aslı ~ ~ t.. şeklindedir. Zaid harf olarak ı:ıı gelmiş ve kendind en önceki nefiy harfinin (olumsuzluk edatının) manasını kuwetlendirmiştir. ç
~ J.;_}j ~J
J.>- oW\ ~\ ~~ 0 \ l.l!
Müjdeci gelip gömleği Yakub'u n yüzüne men gözleri açıldı. 261
bırakınca,
he-
Ayet-i kerime 'de görüldüğü gibi " ı:ıı " " U" edatından sonra kullanılmaktadır . ı:ıJ.J' ~ ~~if~ ~_r.; y
Savaşta onları
yakalar san,
.f-1 ı} r-+·.;4-; L.t;
arkalarındcıkine
ibret ola-
cak şekilde onları darmadağın et. 262
Ayet-i kerimen in başındaki \..1, ı:ıı şart edatıyla zaid olan \.. harfinin idgam edilmiş halidir. \.. , burada kendind en önceki şart edatının ( 01 ) manasını kuwetle ndirmek tedir. JJI J.;:U if
~ J.>- 0JJ~ 'll ~L:S:JI ~~ ~~ )W
Kitap ehli bilsinle r ki elde edemez ler. 263
Allah ' ın
lütfund an hiçbir
şey
Baştaki kelimenin .aslı 'ı 0'1 şeklinde dir ve '1 zaid harftir. i~~~~r~~~ 264 Yıldızların yerleri üzerine yemin ederirn ki ...
260) 261} 262) 263) 264)
ei-Belağatü'l-Arabiyye ,
Yusuf 12/ 96 . el-Enfal 8/57. ei-Hadid 57/29 . el-Va kıa 56/ 75.
1,66-69.
ANSİKLOPEDİSİ
_ __
_
-
-
-·---- -
Bu ayet-i kerimede de '1 harfi tevkid için bir harftir.
- -- -
81
getirilmiş
zaid
Zaid harflerden biri olan ı:_ro harf-i cerri, sadece nefiy (olumsuzluk), nehiy ya da ~ soru edatıyla yapılan istifhamdan sonra gelirse kendinden sonra gelen ismin umumuna {bütün fertlerine) delalet ederek tevkid manasını gerçekleştirir.
Nefiyden sonra: ~ 'll 4.;.JJ i f .1z.i.....j LoJ 265 Düşen her yaprağı sadece O bilir.
~~J r:r ~'i
Hiçbir görevini ihmal etme!
İstifhamdan sonra: .J# i f <S) jAı ~1
e-.Jt;
Gözünü çevir, bir misin? 266
bcık!
O göklerde bir çatlak görebilir
~~..rW.r:r~ Aranızda
hiç
şair
var
mı?
Ba harf-i ceri , genellikle nefiy (olumsuzluk) manasında olan v--:l ve ~ harfinden sonra, bunların haberlerinin başına zaid olarak gelir. Bu durumda kendinden sonraki kelimenin nefyini (olumsuzluğunu) tevkid eder: ~ ~ ı..:.....J.? .ı.~\
til_?.l; öğüt
ver! Esasen sen sadece nasihat veren birisin. Sen CJ.s!a onlara zor kullanan bir hakim
Ey Muhammed! Ser.
değilsin . 267
1 O. Tenbih Harfleri · ~~ J J.r 265) 266) 267)
ei-Enam 6/59. el-Mülk 67/3. ei-Gaşiye 88/21-22.
82 ····--'- -·---··---··--·-----------·-- -·----~--- BELACAT TERİMLERİ
Bu harflerden 'il tenbih için getirilir ve kendinden sonra gelen cümlenin gerçek olduğuna delalet eder: 268 Jj~ ~ 'iJ ~ Jy- 'i Jıı ~L:JJI )\'li
Dikkat edin! (iyi bilin ki) Allah'ın dost/anna korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir. 269
C.l harfi ise istiftah edatıdır. Yani cürılenin en başında yer alır. Tevkid ve mana yönünden 'll hc_rfinden farkı yok. tur, ancak Ebu Sahr'a ait aşağıdaki şiirde de görüldüğü gibi, bu harf daha ziyade kasemden önce kullanıl maktadır:
.;.JI
4
Jf..':1
4.:.- ~\
t.>) 01 ı.}-=-_,.ll -l.-->-1 ~} ..uJ
Dikkat et! Ağ/atan, güldüren, dirilten emri emir olan (gerçek emir sadece kendisine mahsus olan) Al/ah'a yemin olsun ki, vahşi hayvanları kıskanacak şekilde bıraktın beni. Zira onlardan birbirine alışmış (arkadaş olmuş) iki tanesini görüyorum ki ayrzLk onları korkutmuyor.
T evkid edatlarının içine dahil edilmeyen son bir tevkid vasıtası daha vardır ki o da cümlenin "isim cümlesi" olmasıdır. Belağat alimleri, isim cümlesinde, özellikle müsnedin fiilinin, haber olduğu durumda, cfımlenin daha fazla tevkid edildiğini beyan etmişler ve örnek olarak yJS:J'i ı;...j\ cümlesinin ı,.:..j\ y~'l cümlesinden, mc,_na yönüyle daha müekked (kuwetli) olmasını göstermişlerdir. 270 268} 269} 270}
el-Belağatü'I-Arabiyye ,
1,69-70.
Yunus 10/62. ei-Belağatü'I-Arabiyye,
1,70-71.
ANSİKLOPEDISI - -- -·-
Haberin Gayeleri
-
-
-
-
-
-
-
--- - - -
83
-·-
~~ ~~~~
Haber, esasen iki maksat için zikredilir: Cümlenin içinde yer alan hükmü muhataba 271 öğretmektir . Buna "faide-i haber" (.,?.-1 ö...IJL;) adı verilir. Mesela, ilk halifenin kirn olduğunu bilmeyen bir kişiye J_,ı ~) ~w.:ı.ı (İlk halife Hz. Ebubekir'dir -r.a.) denmesi bu ka272 bildendir. Şairin şu sözü de faide-i habere örnektir: ı-
1
~..r. 01 .ı.J .r->'l
Demiri kızgın iken hiçbir hayır kalmaz.
~ ~ l-4. ...~.>- y _rPI
(tavında)
döv.
Şayet sağursa
onda
2- Sözü söyleyen kişinin cümlenin içinde yer alan hükmü kendisinin de bildiğini muhataba bildirmesidir ki buna da lazım-ı faide ( ) ~~..All rj'l) veya lazım-ı faide-i haber (~1 ö~\.All rj 'l ) adı verilir. :~ 73 Bu durumda m uhatap söylenen hükmü bildiği için, ona bunu öğretme gayesi yoktur. Mütekellim bunu kendisinin de bildiğini muhatabına anlatmak ister. Mesela, bir öğrenci imtihandan geçtiğini hocasından gizlese , hocası da bunu başka bir yerden öğrenerek ona ol>..:..'ll ıSı ~ ı.:....il (sen imtihancia başarılı ollazım-ı faide-i haber olur. söz bu işte dun) dese, (l:.:-)1 .::..._rS ~~ (Camı sen kırdın) cümlesi de böyledir. .
Bu iki esas gayenin
'dışında ,
haber
şu
maksatlar
ıçın
de kullanılır: 274 ı. İstirham (merhamet istemek): ~~_r....ı~l 271) 272)
273) 274)
el-izah, L91: el-Mutavvel, s.40-41; Ceviihiru ' l-B elağa, s.54; Ulumu' 1- Belağa, s .46; elBelağatü '1-Arabi yye, 1,56. el-Cami. s.38. Ceviihiru ' l- Belağa, s.54; ei-Belagatü' I-Arabiyye, 1,57-59. Ceviihiru'I-Belağa, s.55; el-Cami, s.39-41.
84
BELAGAT TERİMLERİ
~--------
<,1-.J ~ Jl ~
2. Gayreti sarfedilmesi gereken yöne :;evirmek: ~ r.i4 L. Jı ~ı ~.J 275
J~J ~ls- ~ı_,..... ~J
~~_r ~·;S:JıJ _;f r-LJI
İ/im nurdur, kitap onun kandili
Olmaz cahil, alimin muadili
3_
Zayıflığı
arz etmek:
~4JI J~l
~ rf i) ı ~ı) ı.i"' ~ı ~) ~ı ;,I.J Zekeriyya (A.S.) şöyle demi.şti: Rabbim! Gerçekten kemiklerim zayıfladı, saçiarım ağardı. 276
4. Tahassürü {esefle
hayıflanma)
arz etmek:
~~J~I
~ı ~J ~~ ~l! İmran'ın hanımı, Ey Rabbim! Ben onu kız doğurdum" dedi. 277 278
.:. t ı l-ô. ı~ . ı~ ı . ı .:. rı ~ ı ~· ı.r- u.. o~~ ~~ uo.Y- ~f i '-:-'~ ~
Keşke
gençlik dönse de bir gün bana İhtiyarlığın neler yaptığını bir bir anlatsam ona.
5. Sevinci arz etme: c.,}JI J~l J1~1 ~ j) ı.:;.J-1 ~~
J)
De ki: Hak geldi, batıl ortadan kalktı. 279 6.
Kınama:
~_,.JI
Cimri bir adama ~~ ~~ L. (cimrilik ne kötüdür!) denmesi bir kınamadır. 275) 276) 277) 278) 279)
el-Cami, s.39. Meryem 19/4. Al-i İmran 3/36. el-Cami, s.39. el-İsra 17/81.
ANSİKLOPEDİSİ
_ _ _ _ __ __ _
-
-
- ---·-
- -
85
7 . Alay etme: ~ı 0 ~ ljiS" 01 ~ _,.ı.w l.lı ~~ .u.,..;
J
J ü r-:"'l.r.l
s ~lı l.h. ı..:..W ~ii l_,lü
(Putlarının paramparça olduğunu gören insanlar), Hz~ İbrahim'e şöyle dediler: "Ey İbrahim! bunu ilahlarımıza sen mi yaptın? " Hz. İbrahim, "belki o işi, şu büyükle ri yapmıştır, konuşabiliyor/arsa
onlara sorun" dedi. 280
8 . Tahkir etme (küçümseme): j...DI ~
J. it..,u':/ts' ı.:...WJl
dir, hatta daha
. ... . İşte
bu kôfirler hayvan lar gibi-
sapıktırlar. 281
9. Tahzir (sakındırma}: J")\b.ll
~~
ft~l
JW 1hı Jl J'.>\:LI (.~1 Allah
katında en çirkin he/al,
boşanmadır. 282
10. Övünme: ~ı ~u~~
arasından ı ı.
ö k "'IJ·.. .
Allah beni
Haşimoğullarının
seçti. 28 3
Nasihat ve
irşad: ~~J~IJ ~ı
Kim salih amel işlerse kendi 284 lehinedir, kim de kötü lük işlerse kendi aleyhinedir. ~ .,L..I ifJ .ı
,;.ı; L:lL.,.:, ~·if
12. Tehdit etme:
~J~I
0_,-.Lü J ~":}.S~
<Jyl,u
bileceksiniz. ceksiniz /285
yakında
280) 28 1) 282) 283) 284) 285)
J ~';}.S Hayır
I-Iayır
(gözünüzü
(öyle
yapmayın),
açın) yakında
e l-Enbiya 21162-63. e l-A'raf7/1 79. Ebu Davud, Ta lak 3 ( II,631-632); İbn Mace. Talak 1 (1,650). Müslim, Fezail ı (ll, 1782); Tim izi, Menakıb I (V,583). Fussilet 4 1/46. et-Tekasür 102/3,4.
bile-
86-------------- --
· --
-
- - - - - EELAGAT TERİMLERİ
13. Övme: c_..U.I ~ı~~~~~ ~~ı ~E ~~~ .!.\}i\)\~ ~l;
güneş
gibisin, diğer krallar birer y ı ldız, Güneş doğduğu zaman, gözükmez hiçbir yıldız. 286 Sen
Haberin Fiil Cümlesi Olması · ~ ~ _,;:1--11)§ Fiil ve failden ya da fiil ve naib-i failden meydana gelen fiil cümlesi, bir fiilin, belli bir zaman içerisinde, o zamanla sınırlı olarak yapıldığını ifade eder. Mesela, ~l:5:Jı ~i; (kitap okudum} cümlesi, sö~ü söyleyen kişinin geçmiş zamanda kitap okuma fiilini gerçekleştirdiğini anlaLnaktadır. Bu fiil geçmiş zamanla sınırlıdır. Ancak, fiil m üz ari olursa ve bir karine bulunursa , fiil cümlesi olan haber, istimrar (devamlılık) ve teceddüd (yenilenme) ifade eder. Mesela, lA~J ~J j) J.' r.;J..J.. ~ı (ellerimi her yemekten önce ve sonra yıkarı m) cümlesinde fiil ~ı muzaridir. J--5 kelimesi de yıkama işinin devam ettiğine , her yemekten önce ve sonra tekrar edildiğine (yenilendiğine) karinedir . Dolayısıyla fiil cümlesi olan bu haber, istimrar ve teceddüd manasını taşımaktadır. 287
Mütenebbl'nin (ö. 354/955) aşağıdaki beytinde, birinci mısranın istimrar ve teceddüdüne dela.let eden karine, beytin medih (övme) sadedinde söylenmiş olmasıdır: 288
y.u ~ 1 ı..r ~_..Y- 4J ~J * t.L ~jJIJ ~J'_; ~~ J~ ..r..Jj
Onun eli, dünyanın doğusunu da, bcıtısını da idare eder. Hiçbir gün, o eli şereften alıkoyan ç ıkmadı. 286) 287) 288)
Cevahiru'l-Belağa,
s.55. s.7 l-72; Ulilmu' I-Belağa, s.55-56. Cevahiru ' l-Belağa, s.72; Uh1mu'I-Belağa, s.56. Ceviihiru'l-Belağa,
A.NSİ KLOPEDİSİ
_
_
_
_
_
__ _ _
_
_
-
-87
Haberin İsim Cüm1es i Olması ~.1 ~ -'1 ı:>§ İsim cümlesi , mübted a ve haberde n teşekkül eder.
Esasen, bir şeyin (müsned in) bir şeye (müsned ün ileyh) nisbet edilmesini ifade eder. Mesela r->"~.r 0 L:..II (cadde kalabalıktır) cümlesi nde sadece " kalabalık olma vasfı , cadcleye isnat edilmiştir. Bu cümlede n , bunun dışında istimrar ve teceddü d gibi ınanalar anlaşılmaz. Ancak bu asıl kaidenin iki istisnası vardır . Birincisi, mübtedanın haberinde muzari fiil bulunmadığı zaman , bir kariney le isim cümlesinin de istimrar manası ifade etmesid ir. Bu karine de medih (övme) ve zem (yerıne) gibi şeyler olabilir. İlmi övme sadedin de ~li r-WI (ilim faydalıdır) denmes i bu kabildendir. ~ Jl-> ~ ~~ (Muhak kak ki sen yüce bir ahlaka sahipsin) 289 ayetind e de aynı durum söz konusu dur. Şairin zenginlik ve cöınertlikle övündüğü aşağıdaki beyitte yer alan J-1...6..: .. ~J (c gidicidir) cümlesi , yine istimrar 290 manasını ihtiva etmektedir: Jl.b;... yı>J ~ /. cfJ
* .L:;r y J_,..;J.I ~J ..ıJI J4 '1
dirhem (para) cüzdanımıza hiç o gezip dolaşırken ono şöyle bir uğrar. Basılmış
alışmaz .
Fakat
İkinci istisna ise, isim cümlesinin haberin de muzari fiil
takdirde teceddü d manası ifade etmesidir. 29 1 beytin ikinci mısrası buna örnektir :
bulunduğu
~'1 j-l;, i f ~1>.) ~~ L:;~L:l J.J.AjJ (.J}
289) 290)
el-Kalem 68/4.
291 )
Ceviihiru ' I -Belağa,
Ce vabiru ' J-Belağa,
s.73; Uh1mu' I- Belağa, s.55. . s.73.
Şu
BELAGAT TERİMLERİ
88
Gider geliriz, sebep:
ihtiyaçlarımızin
Yaşayan kişinin ihtiyacı
tedôriki hiç bitmez ki
Haberin Zahirin Muktezasından (Durumun Gerektirdiği Hal den) Çıkması ~UQ.H ~ y _r.'LI ::.J.?Sözü söyleyen kişinin düşündüğü bazı sebeplerden dolayı kelam bazen zahirin muktezas:mdan (durumun gerektirdiği halden) çıkar: 1 _ Faide-i haberi veya lazım-ı faide·-i haberi bilen bunları bilmeyen yerine koymak:
kişiyi,
Bildiği
bir şeyin gereğini yerine getirmeyen kişi, onu hiç bilmeyen bir cahil yerine konur ve kendisine cahilmiş gibi hitap olunur. Babasına eziyet eden kişiye !.1y.l l.lı (bu senin babandır) denmesi veya sigarô.nın sağlığa zararını çok iyi bildiği halde sigara içen bir doktora ~~~..di (sigara sağlığa zararlıdır) denmesi bu kabil hitaplardandır. 292
2 _ Bir konuda herhangi bir fikri olmayan (zihni boş ~..UI JL>) kişiyi, o konuda tereddüt eden ve soru soran yerine koymak: 0~~ ~II_,_....U; c.f...UI
J ?L;...; ':JJ ..
Zulmedenler hakkında bana niyazda bulunma, çünkü or/ar mutlaka suda boğulacaklardır. 293
Allah, önce Hz. Nuh'a (a.s.) gemi yapmasını emretmiş, sonra zalimlere şefaatini yasaklamıştır. Daha sonra da sanki Hz. Nuh (a.s.) bu hususta tereddüt ederek "Allah onların boğulmasına hükmetti mi?'' sorusunu sormuş 292)
el-Mutavvel, s.42-43; Cevahlru ' I-Belağa, s.60.
293)
Hud ı I/37.
A.NSİKLOPEDİSİ -
- --
- -- -
-
-
- - -- - -
- ··-
89
gibi, kendi sine ( 0.,;Jv ı'"";.;ı) 0~ te' ki d edatıyla haber "taleb-i 294 haber " yapılarak) diye cevap verilmiştir . 3 . Ortay a çıkan bazı emar elerd en dolayı , haber in hükm ünü inkar etmey en kişiyi, inkar eden yerine koymak: c.L..) ~ ~ ~ 01 Şakik anıcanın
* ~) W,).ı=· J-.4;. ~~
okun u yan koyarak geldi. (Ey oğullarında da ok/ar uar.
Şakik,
bil ki) senin
Şair , amcasının oğlu "Şakik" adlı kişinin silahlı olarak mağrurane gelişini, sanki ona karşı gelece k kimse yokmuş
hamle ttikte n sonra , ona amcasının oğullarının yanında da silahl ar bulunduğunu hatırlatıyor. Bu hatırlatınayı yapar ken, sanki Şakik bunu inkar ediyormuş gibi, onu inandıtmak için sözün ü 01 edatıyla te'kid edere k söylüyor. Böyle ce Şair , amcalarının oğullarında silah bulunduğunu bilen ve bunu inkar etmey en Şakik ' i, bu 295 hususu inkar eden bir şahıs yerine koymuştur. 4. Tered dütlü kişi~i teredd ütsüz yerin e koym ak: Gurbettek i oğlunun geln1esini bekle yen, geçiktiği için tereddü t etmey e başlayan bir babay a, oğlunun uzakt an geldiğini görüp müjde getire n birisinin ~~ ~..u (oğlun geldi) diyere k ibtida1 haber kullanması gibi. Zahir in muktezası muha tap , teredd ütlü olduğu için kelamın te'kid li (talebi 296 ( ~~ i..G .ti veya i..G ~~ 01 haber şeklinde) getirilınesiydi.
gibi
davranmasına
gibi). 5. Tered düt eden 294) 295) 296)
kişiyi
inkar eden yerin e koym ak:
el-izah, 1,94; Ceviihiru ' I-Belağa, s.61; Ulı1mu ' l-Belağa, s.50. s.50-51. el-İziih, 1,95; Muhtasaru'J-Meani, s.41; Ceviihlru 'l-Belağa, s.6!; Ulumu'l-Belağa, Ceviihiru ' İ-Belağa, s.62.
90-----
BELAGAT TERİMLERİ
Sıkıntılarının biteceğinden
tereddüt eden birisine c.;-AJI 01 ~.;J (muhakkak ki kurtuluş yakındır) denmesi gibi. Zahirin muktezası, muhatap tereddütlü olduğu. için bir tek te'kid edatıyla müekked talebi haber (~.J.J(~\ıJI) kullanılmasıydı. 297
6. Hükmü inkar edeni inkar etmeyen yerine koymak: Bunun sebebi muhatabın mevcut delilleri düşündüğü takdirde hükmü inkardan vazgeçeceğine işaret etmekt1r. Cenab-ı Hakk'ın tevhidi inkar eden kafirlere .L>-1_, .JI ~1_, (sizin ilahınız tek bir İlah'tır) 298 buyurması bu kabildendir. Kelam, te'kidsiz olarak ibtidat haber şeklinde gelmiştir. Zahirin muktezası iki veya daha fazla te'kid edatıyla müekked olarak inkar! haber şeklinde gelmesiydi. 299 7. Hükmü inkar edeni tereddütlü yerine koymak Güzel ahlak ve terbiyenin değerini tamamen inkar eden bir şahsa hitap edilirken, kelam iki veya daha fazla te'kid edatıyla müekked olarak inkar! haber suretinde getirilmelidir. Zahirin muktezası böyle iken, o şahsı l:)u konuda tereddütlü kişi yerine koyup kelamı talebi haber sOretinde getirmek sözü zahirin muktezasından çıkarmaktır: 300 ~ Jlj .r.?. ~\,; Y" '1~ o\.J..-IL.I_, JUI ~ L. ~ \.i\ JU.~ ol.:!-1 01
Mal ile gelen şeref, mal seninle beraber olduğu müddetçe sana eşlik eder. Edep ile elde edilmiş şeref ise senden hiçbir zaman ayrılmaz.
297) 298) 299) 300)
Cevahiru'l-Belağa, s.62. ei-Bakara 2/163. ei-İziilı., 1,95; Cevahiru'l-Belağa, s.62; Ulfrmu'l-Belağa, s.51. Cevahiru'l-Belağa, s.62-63.
ANSİKLOPEDİSİ
__ _
--~---------------------91
gibi son cümle, bir tek te 'ki d edatıyla ( ı:.ıı ) kuwetlendirilerek talebi haber şeklinde ifade edilmiştir. Görüldüğü
HAKiKAT~~
Hakikat, lugatta ~ fiilinden türetilmiş olup , .~ vezninde ~_,.A.. yani ism-i meful manasındadır. ~ fiili ~~ (isbat etti, ortaya çıkardı) demek olduğuna göre hakikat, "ortaya çıkmış , şüphe bulunmayan gerçek, bir şeyin özü, himaye edilmesi gereken kıymetli şey " gibi manalara gelir. 30 1 Istılahta ise, bir kelimenin sadece delalet ettiği manada kullanılmasıdır. (lstı lah olarak Beyan ilminin konusuna giren hakikat, mecaz ı. n zıddıdır.) Mesela ..l....,.,'YI (arslan) ile ~~ (tilki) kelimelerinin ınalum hayvanlar için kullanılması hakikattır. Birinci kelime "cesur insan ", ikinci kelime "kurnaz adam'' manasında kullanılırsa mecaz olur. Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi, lafızların lugat manalarında kullanılmalarına " hakikat-ı lugaviye" denir. 302 Bir de hakikat-ı akliyYe vardır ki ''bir fiili veya manasını bir şeye isnat etmektir". Bu da sözü söyleyenin kanaatına ve vakıaya uygun olup olmaması cihetiyle dört kısımda mütalaa edilmiştir: 303
1. İsnadın hem inanca hem hakikata uygun olması : Mü'min bir insanın u)~~~~ (Allah ekini büyüttü) demesi gibi. 2. İsnadın inan·: a uygun olup hakikata uygun olmaması : Cahil bir kişinin t;) l ~)1 ~~ (ilkbahar ekini büyüttü) demesi gibi. 301 ) 302) 303)
Lisanu' l-Arab, X,49-52; Kamus Tercümesi, III,813. Ulumu' l-Belağa, s.228. ei-İzah, 1,97-98; Ulumu ' l-Belağa, s.228-229.
BELAGAT TERİMLERİ
92 ------------ -------
3 . Isnadın sadece hakikat a uygun olrnası: "İnsanın kendi Hillerini kendisi nin yarattığı inanc ı. nda olan" bir Mutezile mezheb i mensub unun, inancının aksine gerçeği ' ~ (Allah kulların bütün fiildile getirere k, ~L:-Jı JWI ~ Jıı Ierini yaratır) demesi gibi. 4. Ne inanca ne de hakikata uygun olmaya n isnat: Her şeye, Allah'ın hayat verip öldürdüğüne inanan bir müslümanın inancının aksine, tJ..rJI (7-1_)1 ~\ (ilkbah ar ekini büyüttü ) veya ~)l~ı~ (zehir adamı öldürdü ) demesi gibi. Ayrıca
hakikat , delalet
bakımından
iki zsasa göre tas-
nif edilir: 1 . Lafzın
.Kullanılış Maksadına
Göre Ortaya
Çıkan
Tas-
nif. 304 Lafız kullanılış maksadına
göre dört
çeşit hakikatı
oluşturur :
a. Lugavt Hakikat: Yukarıda da izah edHdiği gibi, lafzın tahsis edildiği manada kullanılmasıdır. Ev, okul, çiçek, yol gibi kelimelerin bilinen manalarında kullanılması gibi. b. Örfl Hakika t: Lugavi hakikatın , bütün bir toplum içinde kazandığı yeni bir manadır. Mesela "merke b" kelimesinin lugat manası olan "binek" manasının dışında , "dört ayaklı , uzun kulaklı malum hayvan " için kullanılması buna örnekti r. c. Has Örfl Hakikat: Lafzın bçlli bir zümre içinde yeni bir mana kazanmasıdır. "Kadim " lugavi hakikat ta "eski" nın karşılığı iken, Felsefe ona "varlığın başlangıcı olma304)
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.I28-129.
.!...NSİKLOPEDİSİ - - --
-
-
-
-
-
- --
- - --
93
yani "ezelt" mana.sını kazandırmıştır. Aynı şekilde -iş" manasında olan "fiW' kelimesin in gramerde "zamana -)ağlı olarak bir işin yapıldığını gösteren kelime " ma:-ıasında kullanılması da has örfl hakikattır. d. Şer'! Hakikat: B~r tafzın İslam dininde kazandığı özel ]ir manaya delaleti şer' ı hakikattır. Dua manasında olan ··salat'' o')l.aJI kelimesinin din! ıstılah olarak "namaz" ma~·an"
:-ıasına kullanılması şer'! hakikattır.
2.
Lafzın
Delalet
Ettiği Mananın
masına Göre Yapılan Tasnif
Az veya Çok Ol-
305
- çoki uğuna göre yani lafzın bir veya birden fazla manaya deialet etmesi yönüyle hakikat, dört Mananın azlık
kısma ayrılır:
a . Müfred Lafız: Bir lafzın sadece delalet ettiği tek bir :nanada kullanılmasıdır. Ayna, su, masa, akıl kelimeleri gibi.
Bit lafzın, hepsi de hakikat olmak şartıyla eşit şekilde birden fazla manaya delalet etmesidir . Mesela Arapçada ~~ (A.yn) kelimesi, üç mana için eşit şekilde kullanılmaktadır: Göz, pınar, altın . Öyleyse bu laf ız müşterek (üç mana için de ortak olan) bir lafızdır. b.
Müşterek Lafız:
c. Menkul Lafız: Birden fazla manası bulunan bir kelime, önce bu manalard an birine delalet ederken sonra başka bir manaya nakledelir. Bu nakilden sonra, ilk mana ya kullanılmaya devam eder veya terk edilir. Manası terk edilenlere menkul lafız adı verilir. Bu lafızları nakleden belli değilse "örfl menkul-' adını alırlar ki bunlar yukarıda :OS)
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 129.
94--
BELAGAT TERİMLERİ
-
"örfi hakikaf' bahsinde incelenmiştir. Menkul lafızları nakleden zümre belli ise bunlara da "ıstılahT menkul" adı verilir ki, yukanda açıklanan "has örfi hakikat" bu kısma girmektedir. d. Mürtecel değişikliklerine
isimler bu
çeşit
Lafız :
Bir münasebet olmadan mana uğrayan lafızlardır ki (;ocuklara verilen lafızla ra örnek olarak gösterilmiştir.
HAKİKI KASR ~~ .rı=All " HAL
Bkz. KASR
J'J-1
Hal kelimesi, Belağat terimi ola;ak, kelamın belağatının tarifinde kullanılmaktadır . Bu tarifte (ke lam ın belağatı, fasih olmasıyla beraber, mukteza-yı hale - halin gereğine uygun olmasıdır) yer alan "hal kelimesine" ili.. (makam) da denmektedir ki "söz söyleyen kişiyi (mütekellimi), sözünü belli bir surette ifade etmeye zorlayan durumdur" şeklinde tarif edilmektedir. Mesela bir kimseyi övmek (c .lll) , sözün itnabını (uzatılmasını) gerektirir. Muhatabın zeki olması ;;J\5".lJI ise, sözün veciz olmasını iktiza eder. Öyleyse medih ve zekavet birer haldir. İlk makamcia itna.b (sözü uzatmak), ikinci makamcia tcaz (sözü veciz ve kısa söylemek) halin muktezasıdır. Bu muktezaya uygun olc.rak, sözü birinci halde itnab, ikinci halde icaz suretinde fasih kelimelerle ifade etmek kelamın belağatıdır. 306 HAL~~
Hal kelimesinin, lGgat manası çözmek ve açmaktır. 30 7 306) 307)
Cevahiru'l-Belağa,
s.33. Kamus Tercümesi, IIL2243; Edebiyat Lügatı, s.49.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - -- -- - - - - - - -
95
Bedi ilminde bir deyim olarak akd (nesri nazına çevirme) sanatının zıddı olup " nazmı nesre çevirmek" diye tarif ediJ.r. 308 Ebu't-Tayyib 'in (ö. 354/955) şu beyti aşağıdaki şekilde hal edilmiş , yani nesre çevrilmiştir: 309 · ~ j" if~~ lı J~J
* ~_,.ı; ı.:.ı~L.ı ~)1 ~ ~L. 1.)1
İnsanın fiili kötü olduğu zaman, zanları da kötü olur
ue kalbine gelen tevehhümü tasdik eder. ~~~ <;.lJI ~.; J~) O;)~ J:JI ~.r"
Jfi ~ .ı,j~ ~1,\2 ·~) tJ..J;IW ~u. <0\.;
İnsanın fiilieri çirkin ve hurma ağaçlarının meyveleri
hanzal (Ebu Cehil karpuzu) gibi acı olursa (yani fikirleri bozuk olursa) kötü zan onu devamlı olarak (batzl teuehhümlere) sevk eder ve kalbine dönen (ya da adet edindiği) tevehhümü tasa.ik eder.
Girmeden tefrika bir millete düşman giremez Toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez. Mehmet Akif'in b'J beyti şu şekilde hal edpebilir : "Bir milletin arasına ayrılık girmeyince, onların memleketine düşman giremez. Bütün yürekler aynı temel uğrunda çarptıkça onları top bile sindiremez." 310 HASEN TEŞBİH ~~ ~~ Bkz. TEŞBİH "
•
"•
A
HASI ISTIARE
~~~ öJı.-.-11
•
•A
Bkz. ISTIARE
HAS'TAN SONRA UMUMUN ZİKRİ "-"'~'.M-ı ~\.Jı ~~
Bkz. İTNAB HAŞV 308) 309) 310)
.
"'
_#1 Bkz. ITNAB
ll,586; el-Muravvel, :;.434; Cevahiru'l-Belağa. s.41 8. II,586-587 ; el-Mutawel, s.434. Edebiyat Lügatı, s.49.
el-İzab, e l-İzah ,
96 ----~- --
---- -··-·
--
EELAGAT TERİMLERİ
HAYFA Kelimelerin biri noktalı diğeri noktasız olmak üzere birbirini takib _eden yazıya hayfa denir ki edipleri n birçoğu tarafından edel?1 bir sanat olarak kabul edilmek şöyle dursun, zorlama ve yapmacıklara sebep olduğu için terkedilmesi tavsiye edilmiştir. 31 1 Bu şekilde yazılmış bir beyte de "ahif" c~~) adı verilir. 312 Örnek: 313 ~L~JS"~ ')UJı
F
~Jı ~'1)
')._. '11 ~~Lo ::ıl~
~~ \ ~'}
Esmer ceylan, ümidi yok eder. Her gamlı ta/ibi hayal kırıklığına uğrattı. Ahde vefa gösterm ez ki bana şifa versin! Verilen sözü yerine getirme z ki hastalıklara şifa olsun!
HAZF J..U..\ Bkz. MÜSN EDÜN İLEYH HEZL Jjfll Bed! ilminde mana sanatlarından birisidir. Şartların uygun olmaması sebebiyle , ciddi olan işleri şaka ve eğlence suretiyle ifade etmekti r. 3 14 Tahiru' l-Mevle vi ise, bu sanatı şöyle tarif etmekte dir: "Meşhur bir nazmın vezni ve k~fiye si taklid edilmek suretiyle latife yollu şiir yazmak demekti r. Buna "tehzil " de denilir. " 3 15 Halbuki tehzil , başka edipler ce ayrı bir sanat olarak kabul edilmek tedir. (Bkz. TEHZİL) Örnek: 3 16 311 ) 3 I 2)
313) 3 14) 3 15) 3 16)
el-Mutavvel, s.420. Edebiyat Bilgi ve Teori leri, s.359. el-Belağatü ' 1-Arabiyye. III, 155. el- İziilı, II,530; UIUmu ' l-Belağa, s.323. Edebiyat Lügatı, s.53. el-Izah, II.530; U!Qmu ' I-Bel ağa, s.323.
ANSİKLOPEDİSİ
_ _ _ __
~ ~~ ~ 1.) ı:_? ~
-~---------
J.ö
97
~~ !l\JI ~ Lo l::ıl
Temimf (Temi;n kabilesinden biri) her ne zaman övünerek sana gelirse ona de ki: bu öuünmeği bırak da :'ke/er'i yemen nasddır?" onu, söyle bana.
HUSUSA DELALET EDEN LAFIZDAN SONRA UMUMA DELALET EDEN LAFZI SÖYLEME '-"}~ı ..ı.tt.ı rWı.ıf~ Bkz. iTNAB
..
.
RUSN-I BEYAl'.J
~)YI~
Hüsn-i Beyan bir belağat · terimi olarak "sözün manasını açmak ve kolay anlaşılacak şekilde onu muhataba ulaştırmak" dernektir. Bu da ya 1caz, ya itnab, ya da ·'müsavat" ile olur. 317 (Bkz. İCAZ; İTNAB; MÜSAVAT) ..
..
.
,...
HUSN-1 IBTIDA.
~~~j/1 ı:r""
Muhatabın
dikkatini çekecek ve onun hoşuna gidecek şekilde söze güzel başlama sanatıdır. Bu sanata hüsn-i iftitah, bera'at-ı mada' ve bera'at-ı istihlal adları da verilmektedir. 318 (Teftazan1, maksada işaret edilerek söze güzel başlanmasını b er~.' at-ı istihlal saymak suretiyle, bunu hüsn-ü ibtidanın en güzel bir kısmı olarak mütalaa etmiştir). 319 Abbas. Halifesi Harun-i Reşid'i medih sadedinde kaleme alınan bir kasidenin matlaı olan şu beyit, güzel bir hüsn-i ibtida örneğidir: 320 il:.~I4J~ ~ ~ ?~ ~~J a.j. ~ ..#
Selam ve -~ 17) : 18) :I 9) 320)
devanı
üzerine olsun, o öyle bir
Keşşafu Istılahati 'l-Fum1r. 1,388. Cevahiru '1-Belağa, s.419 ei-Mutavvel, s.437. el-izah, II,594; Cevahiru'.-Belağa, s.420.
köşktür
ki,
BELAGAT TERİMLERİ
98 ----·-·
günler güzelliklerini onun üstüne giydirm işlerdir. HÜSN-İ İNTİHA ~~'J\ ~
Mütekellimin kelamını veya şairin gazel ya da kasidesini doğru mana ifade eden tatlı bir sözle, güzel bir şekilde bitirmesidir. Bu sanata "hüsn-i hi tam, b·2ra' at-ı makta" gibi isimler de verilmiştir. Örnekler: 321
Jol..; ~_)J ~\;:..) lh)
* .ı.l.AI ~ t: ~..ıJI ~\.;-! ~
Ey elilesinin sığınağı! Zaman durdukça varlığın devam etsin! Bu, bütün mahlukata şamil bir duaclır. ~ ..Li,; .ı..:Jt.- ~J 01 'l
* w0 ~ 01 ~~ .uı' JL....ı t.. #.
~
J.
Allah 'tan, bize verdiği yüce nimetleri artırmasını değil de, sadece devam ettirmesini dilerim. Çünkü o nimetler zaten tamam olmuştur. HÜSN-İMATLAB ~~~
Vesileyi takdim ettikten sonra gayeye geçmektir. T ahallus'a yakın bir sanattır. Fatiha suresinde: sana ibadet eder, yalnız senden yardım isteriz) ayetlerinden sonra t'- 4- ...11.1\_r:JiliJ.AI (bizi sırat-ı müstakime ulaştır) buyurulması bu kabildendir. 322 ~ !.l~IJ ~ !.1~1 (Yalnız
..
.
HUSN-1 NESAK
~~ ~
alimlerine göre, bir Bed! ıstılarn olarak hüsn-i nesak, "tek başına kalsalar dahi müstakil manalar ifade edebilecek cümleleri peş peşe atıf yaparak zikretme" sanatıdır. H ud Suresinin 44. ayet i bu sanat için gösterilen örneklerin en güzelidir: Belağat
32 1)
Cevahiru'I-Belağa,
322)
Keşşafu Istılahati '1-Funun,
s.42l. I,388.
ANSİKLOPEDİSİ
___
-
- - -- - 99
r..?.) y!-1 ~ ü y:..-.1) /' ~ 1 ~) ~IJJ ~J ~1 ~\._.., ~) ~~L. ~1 ı./') ~ ~) ~
U:llWI \_,All 1~ ~J
Yere, "suyunu. çek", göğe "ey gök, sen de suyunu tut" denildi. Su çekildi: iş de bitti. Gemi CQdi 'ye oturdu . ';Haksızlık yapan kavim, Allah 'ın rahmetin den uzak olsun" denildi.
gibi. bu ayet-i kerimede cümleler, belağatın muktezası olarak önem sırasına göre dizilm iş ve "J" atıf narfiyle birbirlerin :~ bağlanmışlardır . Bununla beraber her bir cümle tek başına ele alınsa dahi yine müstakil bir 323 :nanayı ifade etme:r
.
..
HUSN-I TAHALLUS
~~ ~
Sadece "tah aL us" adı da verilen bu Bed! deyimi, sözün başladığı konudan, çok güzel bağlar kurarak munatabın hissederneyeceği şekilde asıl maksada geçme .sanatıdır. Ebu Temnıam'ın, (ö. 231/846 ) Abdullah b. Tahir hakkında söylediği şu iki beyitte hüsn-i tahallus mevcuttur: 324 .)_,.All ~__Ai 1~J ı.;,rJI ~ ~ }.-1
F
~);;s · ~
ül>-1
JjJ
~ ~j
j
J~
~i.901~~~Fı
Mehre b. Haydan 'ın kabilesin e ait olan sırtı ve boynu uzun deve/erin adımları ve gece yürüyüşü bizim gücürnüzü almışken, (;Kumes" adlı yerde arkadaşlarım bana, :•sen bizi güneşin doğduğu yere kadar mı götürmek istiyorsun?" dediler. Ben de "hayır, civanmertliğin doğduğu yere (Abdullah b. Tahir'e sizi götürmek istiyorum )"dedim . .323) .: 24)
Keşşafu Istılahati ' I-Funu n ,
ei-İz5.h.
!,390 . ll,596; et- Tıraz. III, 180: el-Mutavvel. s.438-439.
100 - - - - - - -- - - - - -- - _ BELAGAT TERİMLERİ
HÜSN-İTA'LİL ~~~
Bed! tabirlerinden olan bu sanat, ifcıdeye letafet vermek maksadıyla, bir hususu hakiki sebebinden başka bir sebebe bağlamaktır. Ancak bu husus ile, gerçeğe aykırı olan hayalt sebep arasında bir münasebet bulunması şarttır. el-Ma'arr! (ö.449/1057) bir mersiyesinde şöyle der: ~1 jJ1.ı..p.-) ı.) t.p:J)
*
4..c_ .Jj _r-1 \ - ..ı.:J 1~ L..)
yayan Ay'ın üstündeki leke es!ci değildir. Ancak o leke Ay'ın yüzünde (patlayan) bir tokodın eseridir. Işık
Ma'arri, bu beytinde Ay'ın yüzündeki lekenin oluş masına gerçek sebebin dışında hayalt bir sebep zikretmiştir. O da, üzerine m ersiye yazılan kişinin ayrılığından dolayı hasıl olan hüzün ve öfkeyle Ay ' ın yüzüne bir tokat indirilmesidir. 325 FuzG11 (ö. 963/1556)
meşhur
su kasidesinde bu
sanatı ,
şu şekilde kullanır:
Hak-i payine yetem der ömrlerdir rrtuttasıl Başın1 taştan taşa urup gezer avare su Auare su, senin ayağının topra~tına ulaşayım diye ömürler boyu durmadan başını taşton taşa vurup gezer, durur.
Fuzul1, bu beytinde suyun akmas1nı "Hz. Peygamberimizin (s.a.v.) ayağının toprağına ulaşmak arzusu" gibi güzel bir sebebe bağlamıştır. 326 325) 326)
Cevahiru '1-Belağa, s.37 I. Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.2 13.
.:._\:SİKLOPEDİSİ
_ __
Hüsn-i ta'lil önce iki
-
- - - - - - - -- - -
101
kısma ayrılır:
1. Hüsn-i ta'lilin üzerine bina :-::ası ve bunun sebebin i açıklama 3u da iki kısımdır:
edildiği vasfın
sabit ol-
maksadının bulunması:
a. Sabit olan vasfın sebebin in zahir (açık) olmaması: -.-akıada bir sebeb i bulunsa da adeten (insanl ar =rasındaki ortak kanaate göre) bir sebebi olmaya n vasfa :·aşka bir sebep isnat etmekti r. Ornek: ~~....:t>)1
\-+... ,,; .ı..ı \.:...-..>-
~~li\) y~l ~li~~
Bulut, senin ihsanına benzem ez. (Zira o bulut senin ihs~nına olan hüznün den dolayı) humma (sztma) hastalığına :ı..ıtuldu. Onun döktüğü yağmur damla/a rz, ter taneler i,.
Jır.
Bu beyitte sabit olan sıfat, buluttan yağmurun inmesi:ir. Bunun adeten zahiri bir sebebi yoktur. Şair ise buna .l ayall bir sebep icad eder. O da, övdüğü kişinin ihsanını ~ıskanıp üzülen bulutun humma hastalığına yakalan arak :er dökmesidir. 327 b . Zikredilen sebe'oin dışında açık bir sebeb in bulun~ası: Üzerine hüsn-i ta'lil sanatının bina edildiği vasıf sa-Jittir. Ancak bunun gerçek bir sebebi .mevcut tur. Bu se·Jep zikredil mez ve vasıf başka bir se be be bağlanır. Ylütenebbl'nin (ö.345 /955) şu .beyti bu kabildendir: ylUJI y:-} \... JJ\;..1 ~ ~~
JJJ ~~!.YI ~ .ı..ı \...
O (övülen kişi) düşmanlarını öldürm ez. O sadece, kurt.'a rın arzu ettikler i şeyin aksini yapmak tan çekinir . .: 27)
el-izah, Il,51 8; el~Mutavvel, s.396; Cevahiru'l-Belağa, s.372.
102--
--~--------~
Sabit olan
vasıf: Düşmanların
Gerçek sebep:
BELACAT TERİMLERİ
öldürülmesi.
Düşmanların zararını
defetmek.
Açıklanan diğer
sebep: Kurtların öldürülen insanların etlerini yemek arzusuna muhalefet etmekten çekinmek. Yani övülen kişi o kadar cömerttir ve kendisinden istenen· ihsana karşılık vermeği o kadar çe>k sever ki harbe çıktığı zaman, kurtların et yeme arzularını bile geri çevirmekten sakınır. 328 2. Hüsn-i talilin üzerine bina edildiği vasfın sabit olmaması ve onu is bat maksadının bulunması: Bu da iki kısımdır:
a.
Isbatı
istenen
vasfın
J_;JI ı:/ cjL.._j\ !..I)J.:..-
mümkün
r..J. *
olması:
.U;.LI Ly ~~ ~\J
4
(Yaptığı)
kötülük, hakkımızda iyi {şeylere vesile) olan Ey dedikoducu! Senden sakınmam (beri ağlamaktan men etti ve) gözbebeklerimi (gözyaşlarına) boğulmaktan kurtardı.
Bu beyitte
olmayıp isbatı
vasıf,
dedikoducu şahsın kötülüğün ün güzel olmasıdır. Böyle bir şey mümkün olabilir. Şair, bu hususta ' nsanlara muhalif olunca, bunun sebebini zikrederek, bu vasfı isbat etmeğe çalışmıştır. O sebep de, şairin dedikoducunun ifşaatın dan korkarak ağlamaması ve böylece gözbebeklerinin gözyaşları içerisinde boğulmaktan kurtulmasıdır. Elbette ki bu, dedikoducunun fiilinin güzel olnıasının gerçek sebebi değildir. 329 328) 329)
istenen
el-Izah, II,5I9; el-Mutavvel, s.396; Ulu mu' 1-Belağa, s.317. Cevahiru'l-Belağa, s.373.
--'--~SİKLOPEDİSİ - - - - -- -- - -- - -- ---103
b. İsbatı istenen vasiın mümkün olmaması : Hatib el-Kazv1nl'nin (ö. 739/1338) jrnek teşkil eder:
J.bz... .w. 4-.#- ~-:ı i) ll
*
şu
beyti bu
kısma
~ ..l> ~1j}.-1 ~ eP ~ _,ı
İkizler burcunun ni:.;eti ona hizmet etmek olmasaydı,
onun üzerinde
kuşak bcığ/anma
eserini görmezdin.
istenen vasıf, ikizler burcunun şair ' in :)vdüğü kişiye hizmet e·~me niyetinde olmasıdır ki böyle bir şey asla mümkün değildir. 330 Bu beyitte
Şibh-i
isbatı
Hüsn-i Ta'lil J,Ldl ~ y
hüsn-i ta'lil"- şeklinde ifade edilebilecek olan bu sanat, hüsn-i ta'lile şüphe ve zan girmesi ne:icesinde meydana gelir. Örnek : Tü~kçemizde "yarı
~lAf) lA.)G:- ~
0) ~~
~~~ ~ ı}} ı_; ~
4-·~
. '! ~~ ~) ~ ı.IJ
4-::i ~ _,JI y k
.. ll
01.5'
Oralarda yüksek tepeler vardır. Saba rüzgarı, esmesiyle bulutlara yardım etti. (Onlara şevk ve rip tahrik etti.) ~\/i hayet bulutlar, yağnıuru (bardaktan boşanır gibi) akarcasına o tepelere bo/cc indirdiler. Sanki bol yağmur/u bu bulutlar, o yüksek tepe/erin altında sevdiklerini kaybet.'11işler de gözyaşlarını ;; utamıyorlar. İkinci beytin başındaki ~0ts' (sanki) kelimesi hüsn-i Ia 'lilin içine zan ve şüphe soktuğu için, burada şibh-i hüsn-i ta'lil sanatı meydana gelmiştir. 331 330) :31)
Ulfimu 'I -Belağa, s.318. el-lzah, ll,522-523: el-Mutavvel. s.397-398; UJGmu ' l- Belağa, s.318-319.
BELAGAT TERİMLERİ
104 -~-~----
.
.
,...
IBDA'
-1ti~'JI
Bedi tabirlerinden olan ibda bir kelanun bir çok edebi sanatları içinde toplamasıdır. Hud suresinin 44. ayeti bu husustaki en güzel örnektir: ~
...
J
"
ı$~.;-ı ~ ~~ı__,f'lı ~--' .. uı ~--' ~~ ..L- ~-' !J,.L. ~~...ıP) Lı~--' ~
J
ü;llWI i _,AU 1-M.ı jJJ
Yere "suyunu çek", göğe "ey gök, sen de suyunu tut" denildi. Su çekildi, iş de bitti. Gemi Cudi'ye oturdu. "Zalim kavim Allah 'zn rahmetinden uza/<:: olsun" denildi. Sadece ondokuz kelimeden ibaret ol:ın bu ayet-i kerimede yirmiye yakın edebi sanat mevcuttur: ~~- ~~ kelimeleri arasında tam bir münasebet; yine bu iki kelimede istiare; arz ve sema arasında tıbak; ._L-.... ~ kavlinde mecaz (çünkü kast edilen semanın yağmurudur); ..uı~ ibaresinde işaret; ~y.....1__, kelimesinde irdaf, __,.\lı ~ ifadesinde temsil ve ta'lil (çünkü suyun çekilmesi, geminin Cudi'ye oturmasının sebebidir); taksim; ~l1J1 tabiriyle duada ihtiras (helakın bütün insanlara şamil olduğu vehmini kaldırmak); hüsn-i nesak; lafzın mana ile tam bir uyum içinde olması; (uzun bir kıssayı veciz bir şekilde özetiediği için) tcaz; (ayetin eweli sonuna delalet ettiği için) tesh1m; (her kelimesi fasih ve terkibieri ta'kidden salim olduğu için) tehztb; (muhatap, manayı duraklamadan kolaylıkla anladığı için) hüsn-i beyan; (fasıla yerine tam oturduğu için) temkin; (akıcı bir üsluba sahip olduğu için) insicam. 332 332)
Mu'teraraku'l-Akran, 1,419-420.
ANSİKLOPEDİSİ -
- - --
-
-
-
-
- -- - -- -
105
İBTİDAI HABER Jl~'ll ~~ Bkz. HABER
.ICAZ
j~'ll
Meani tabirlerinelen olan Icaz lugatta işi çabuk yapıp uzatmama k, sözü kısa kesmek, özet halinde söylemek gibi manalara gelir. 333 Belağat ilminde ise, bir mananın sözle ifadesi için mevcut olan üç yoldan birisidir: 1. Kelimeler istenilen manayı tam karşılayacak ölçüde olur ki buna müsav;§.t (eşitlik) denir. Üç yol içinde en çok kullanılanıdır.
2. Bir faydadan dolayı kelimelerin manayı ifade edecek ölçüden fazla olmasıdır ki buna itn ab denir. Bu fazlalıkta herhangi bir fayda yoksa o zaman "haşv" veya "tatvir' meydana gelir. 3. Kelimele rin ınanayı ifade edecek ölçüden az ol334 masıdır ki buna da ~caz denir. İşte söz söylemek isteyen bir kişi, mukteza-yı hale
göre bu üç yoldan birini kullanırsa belağatı i cra etmiş olur. Fakat i tn ab yapılması gereken yerde icaz yaparsa, sözü belağata uygun olmaz.
(durumun
gereğine)
terimi olarak icaz, "az lafızla çok engiq manaları maksada uygun bir şekilde açık-seçik ve tam olarak ifade etnıek, diye tarif edilmektedir. 335 Mesela: Kısacası
bir
Belağat
~~~ c:.r J:'_riJ J .rJ~ /iJ .,Wl .i;. (Sen bağışlama yolunu tut, 336 ayet-i kerimesi, iyiliği emret ve cahillerd en .yüz çevir) 333) 334) 335) 336)
Lisanu'l-Arab, V,427. Cevahiru ' I-Belağa, s.22 1- :~22. ei-Belağatü'I-Arabiyye,
ei-A'raf?/199.
I, : 96.
BELAGAT TERİMLERİ
106 ------- -------- -
üç cümleden ibaret kısa ibaresiyle birçok güzel ahlak . prensiple rini ihtiva etmekted ir. Aynı şekilde, hadisde geçen uyJ~ JL..Y'll \.Cl (ameller niyete göredir) 337 ibaresi de az lafızlanyla çok manalar ifade etmektedir. 338 Şayet
ibare veciz olur, fakat ifade edilmek istenen mana yı tam karşılayamaz ise buna ihlal ( J)l:;._l) adı verilir. Aşağıdaki beyit, ihlal örnekleri nden biridir: · 1..ıS" J- \>,
Ahmaklığın
den daha
r:r !.\_rjl * J )U; J .r.;> ~\)
gölgesind eki hayat, yorgun yaşayan kişi
hayır/ıdır.
Bu beyit, Şairin anlatmak mekten çok uzaktır. JA.JI
Jl>- J
istediği şu manayı
JL:J\ ~\ ı:_r ~ ~1
JL,... J
ifade et-
t"l:JI ~~
Ahmak olarak müreffeh bir hayat sürmek, akıllı olarak meşakkat içinde yaşamaktan .dahcı iyidir. Kullanılan
kelimeler , bu manayı ifade etmeğe yetmediği için bu beyitte "icaz" değil de "ihlal" meydana gelmiştir. Dolayısıyla, şairin ifade etmek istediğ i mana gibi, şiiri de makbul değildir . 339 İcaz, tcaz-ı kıser ve tcaz-ı hazf olmak üzere iki kısma ayrılır:
1. Icaz-ı Kıser ~~ j~l Hazf olmaksızın , az lafızlarla çok rrıanalan ifade etmektir. Buna " icaz-ı belağat " adı da verilt -.340 ö~ Lf'WI J ~J 337) • 338) 339) 340)
Buhari , Bed'u'I-Vahy 1 (1,2); Müslim, lmare 155 (Il, l 515); Nesru, Taharet 60 (1,58); İbn Mace, Zühd 26 (II,l413). Kitabu 's-Sınaateyn, s. l 97; el-İı.ah, !,289. Cevahiru 'l-Belağa. s.222-223. Cevahiru' l-Belağa, s.224.
..;.N SİKLOPEDİSİ _ __
_
_ _ __
- ---107
sizin için hayat vardır) 341 ayet-i kerimesi bu husustaki en güzel örnektir. Zira bu ayetin kelimeleri az, ma:ıası ise çok engin ve zengindir. Ayet-i kerimeden kast edilen mana şudur: İnsar. birisini öldürdüğü zaman kendisinin de öldürüleceğini bildiği takdirde , bu teşeb büsünden vaz geçer. Böylece hem . öldürmeği düşündüğü i nsanın hayatı, hem de kendi hayatı kurtulmuş olur. Böylelikle ömürler uzar, nesil çağalır , herkes kendisine faydalı olacak şeye yönelir ve toplum içindeki düzen sağlanmış olur. Ayrıca bu ayet, Araplar arasında yaygın olan j:-W ~ı~~ (öldürrr:ek, öldürmeği ortadan kaldırır) meselinden birçok yönden üstündür: 1 - Meselde tekrar ( j.:ill ) mevcuttur, ayette tekrar yoktur. 2 - Her öldürmek, öldürmeği ortadan kaldırmaz . Aksine, bazı haksız öldürrr.e hadiseleri , kan davaları gibi daha fazla öldürme fiillerine sebep olabilir. Kısasta ise böyle bir şey söz konusu değildir. 3 - Ayetteki kelimeler arasında i 'caz derecesinde uyum vardır. Mesel ise bu yönüyle basittir. 4 - Ayetteki kelimeler ( ;L:>- ı..f'L..a;) kulağa hoş gelmekte ruhu incitmemek tedir. Nieselde ise ( j::-AJI) bu durumun aksi söz konusudur. 5 - Ayette hazf mevc :Jt .değildir . Meselde ise mevcut hazfin takdiri şöyledir: tiıS'; ,y ~ j:.W ~~ l..=ıL.a.i J~l Kısasla öldürmeği terketmektense tatbik etmek, zu/Qm/e öldürmeği daha fazla caydırıcıdır. . :·Kısasta
.>41)
el-Bakara 2/1 79.
_ _ __
108 ---~--
_ BELAGAT TERİMLERİ
6 - Ayette kısas ile hayat kelimele(. arasında tıbak sanatı mevcuttur. 7 - Meselde "bir şeyin kendisini yok etmesi gibi" zahiren bir tenakuz bulunmaktadır. 8 - Ayetteki kısas kelimesi yaralama fiilierini de içine almaktadır. Meselde ise sadece öldürme söz konusudur. 342 Kerim 'de bu ayetten başka pek çok ayette i' c az m ertebesinde bir I caz görünmektedir. Kur'an-ı
Diğer Örnekler: 343
~IJ_;:diJ ~~\ ,y- ~J ~~~ı.$~ t>~u 0L..-'JIJ J..W4_,...4 .Jıı 01 0J_?J.j~~
Allah, şüphesiz adaleti, iyilik yapmayı, yakıniara bakmayı emreder. Hayasızlığı , fenalığı ve haddi aşmayı. yasaklar. Tutasınız diye size böyle öğüt verir. 344
Bu ayet-i kerime bütün
hayır
ve
şer işlerini
özet-
lemiştir.
J.>.i 1_,4) .J ~ ~) ~f
..uy. ~J ~ ~ * ..l....,.:ı.l\ Jıı * ..1.>-1 Jıı ~ Ji
De ki, O Allah birdir, Allah Samed'dir. (0 her şeyden müstağni, her şey ona muhtaçtır.) () doğurmamış ve doğmamıştır. Hiçbir şey O'na denk değildir. 345 Üç olumlu, üç olumsuz olmak üzere toplam altı cümleden meydana gelen bu sure, icazın zirvesinde bir belağat mucizesidir . Şöyleki bu muazzam sure, ihtiva ettiği tevhid delilleriyle kırka yakın batıl fırkanın görüşlerini çürütmektedir. 342) 343) 344) 345)
el-izah, 1,287-288. Mu ' teraka'l-Akran, !,296-300. en-Nahl 16/90. el-İhlas 1 1211-4.
ANSİKLOPEDİSİ ~--~--------------- 109
lj~~J ly._rZIJ 1_,15' y ·i yin, için, fakat israf etmeyin! 346
..,.._y ~ t~L;
Artık sana em ro/u nan şeyi açıkça
ortaya
koyf347
Türkçemizde genellikle atasözleri, hikmetli sözler ve hatta bazı kanun n1addeleri bu çeşit 1caza örnek teşkil eder: 348 Ağaç köküne muntaç. Dolu küpün sesi çıkmaz. Serçeden korkan dan ekmez. Barika-i hakikat n1üsademe-i efkardan doğar. (Nam ık Kemal)
Zerafet zekanın dellahdır. (Ce na b Şehabeddin) Beyaz akçe siyah eyyam içündür. (Hıfzt) Hüner oldur sana zehr olana sen tiryak ol! (Sabit) Def-i mefasid eelb-i menafiden evladır. (Mecelle,
30.
madde)
Külfet nimet e
VE
nimet külfete göredir.
(Mecelle, 88.
madde)
2. İcaz-ı Hazf J..h-1 )-~~~ Mahzufa delalet eden lafzi ya da manevi bir karinenin bulunması şartıyla, rnanayı bozmayan ibarelerin ifadeden çıkarılmasıdır. Bu mahzuf, harf, isim, fiil veya cümle olabilir.349
a. Harfin Hazfi:
~ ~~ ~J
Ben kötü bir kadın da
değilim. 350 346) 347) 348) 349) 350)
el-A' raf 7/3 1. el-Hicr 15/94. Edebiyat Bilgi ve Teorileri, ~ .115-118. el-İzah, 1.290-298; Keşşafu ı sulahati ' l-Funun , 1,3 12-3 15; Cevahiru 'l- Belağa, s.224-226. Meryem 19/20.
BELAGAT TERİMLERİ
110-------------.
"!11 "
fiilinin
aslı
.
şeklindedir.
" Jl"
Sondaki " 0" harfi hazf
edilmiştir.
b. Muzaf İsınin Hazfi: ~~~ ~ ~? Size a'nnelerinizle (evlenmek)
haram
kılzndı. 351
Mahzuf muz af
c~
kelimesidir.
c. Muzafun İleyhin Hazfi
J_;
ô cl YJ
Rabbim, beni
bağıŞlaf 352
Rab kelimesinin sonundaki mütekellim zuftur. d. Mevsufun Hazfi: . Ierse .... 353 l ı.h am e 1 ış
LLL,.:, ~J yt ıYJ
ya'sı
( ~)) mah~-
Kirn tevbe edip sa-
•
e. Sıfatın Hazfi: ~ ~ j5' .i.:;..~~ ~~J.; .:>1S'J .... Çünkü arka/arznda her (sağlam) gemiye zorler el koyan bir hükümdar vardı. 354 Mahzuf Sıfat: 4J-~ {~~ ~) ' Cümlesinin Hazfi: .Jı1 ~ ıjy--/~ olun ki Allah da sizi sevsin. 355 ·
f.
Şart
Mahzuf
Şart
Cümlesi:
Bana tabi
~~ .:>ti
g. Cevap Cümlesinin Hazfi: t+IJ ~ ~ JJ 351) 352) 353) 354) 355)
en-Nisa4/23. el-A'raf?/151. el-Furkan 25nı·. ei- Kehf ı 8n9. Al-i İmran 3/31.
l_r-5'\.j .:ı_,..~~~~ L$")}J Suçluları
Rab' lerinin h u-
ANSİKLOPEDİSİ --- -------~------ 111 356 ı urunda başları öne eğilmiş olarak görsen ....
Şartın cevabı olan mahzuf cümle: ~ 1/1 ~i)
h. Müsnedin Hazfi: Jıı J .,_A.J ~J ~~J ~1_,.-JI Jl> ,:r ~L ~J Onlara ugökleri ve a rzı kim yarattı?" diye sarsan, elbette "Allah " diyecek ler. 357 Mahzuf Müsned : ~ (Jıı ~) i. Müsned ün İleyi-ün Hazfi: 358 · ~ ıgı zamar: .... ge Id'~ bogaza
Jl.r-=JI ~ 1~1
Can (ruh)
Mahzuf müsned ün ileyh (fail): c_J)I (cJ)I ~ 1~1) j. Bir Cümlen in Hazfi:
~~ 2iı1 ~ ö-L>-IJ L-.1'-'"L:Ji 0LS İnsanlar tek bir ümmet
(cemaat, millet) idi. :Ayrılığa düştüler de) Allah peygam berler gönderd i. 359 Mahzuf Cümle: ı_,.cl:>.IJ { ~ I_,Al;:>-\J)
k. Birden Fazla Cümlen in Hazfi: ~~~ ~~ J-...J"l .0_,.L.) ,; ... "Beni
gönder in" dedi. Ey
doğru
sözlü Yusuf !...360 Mahzuf cümleler: ~~\ ~\ J-..y_ .ıJ J\,;) o~\J o_,LJ\J ~j)l o~~ J-..y_ r: 361
J l l}.,L}j
Türkçe Örnekle
Kar izi, tuz gözü. (Bu ta birin sonund an "örter" fiili kaldırılmıştır.) 356) 357) 358) 359) 360) 361)
es-Secde 32/12. Lokman 31125. el-Kıyame 75!26. ei-Bakara 2/2 l3. Yusuf 12/45-46. Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.l l3-1 14.
112 ------------~ ---- BELAGAT TERİMLERİ
O gün ahali hep bayram yaptı ("Şehrin ahalisi" terkibinden "muzafun ileyh" yani "belirten" kaldırılmıştır.) Çocuk şişeyi tamamen yere döktü. ( "Şişenin kolonyasını" terkibinden "muzaf" yani "belirtilen" kaldırılmıştır) Sadeyi bana ver. (Kahve isteyen birisinin bu sözünde, "sade kahve" terkibinden mevsuf-nitel enen kaldırılmıştır) Gözüme görünmedi , yoksa başına neler gelirdi. ("Yoksa " kelimesind en önce şartı ifade eden "görünseydi " kelimesi çıkartılmıştır) Yaptıklarını
bir duysaydım! (Bu şart cümlesinin olan "vaziyetin fena olurdu'' cümlesi kaldırılmıştır.)
cevabı
İDMAC ~~.,'il
Lugatta "dürmek, yerleştirmek, elbisenin içine bir şeyi sokmak, dere etmek, sıkıştırmak , ipi sağlam bükmek" gibi manalara gelir. 36 2 Bed! ıstılahı olarak ise, herhangi bir maksat için sevk edilen kelamın başka bir gaye ihtiva etmesidir. Ornekler: ö_}-'1\J
J J 'll ı) ..L..J-1 .ıJ
Hamd, dünyada da ahirette de Allah 'a mahsustur. 363 Ayet-i kerimenin sevk edildiği asıl maksat "hamdin Allah'a mahsus olmasıdır." "Bu maksat içine, "ö_;-'lı " kelimesiyle haşri ve cezayı is bat gayesi dere edilmiştir. 364 ~j..i.ll _llJJI ~ ~ -l&-1 362) 363) 364)
~IS~~~~ ~i
Lisanu' I-Arab, II,274-275; Keşşafu Istılahati '1-Funun, 1,464; Edebi ya: Lügatı . s.60. el-Kasas 28no. es- Suyuti, el-ltlcln fi Ulurni'J-Kur'an, !Ll 12.
.-1.:--.JSİKLOPEDİSİ -
-
-
- -- -- -- -- - --
-
-
-
113
Ben (o uzun gecede) göz kapaklarımı açıp kapayıp durdum. Sanki bu şekilde zarn anın günahlarını sayıyorum. Mütenebbt (ö. 354/95·5) bu beytini aslında "gecenin ~zunluğunu beyan etmek' için söylemiştir . Ancak ikinci mısrada, bu asıl gayesinin içine "zamandan şikayetini " :lercetmek suretiyle "idmac" sanatını kullanmıştır. 365 İFRAD KASRI ~1)'11 ~ Bkz. KASR
. .
,..
IFTINAN
~~'ll ..
Bir Bed! deyimi olarak iftinan, bir kelamda iki ~ususu zikretmekted ir.
değişik .
Örnekler: 366 JJU.-1 J:, .!.lu ~J ~J 0\.; ~if j) Yeryüzünde bulunan herşey fanidir. Rabbinin Celal ve :kram sahibi Zô:tl bakidir. 367 Birinci ayet-i kerimede teselli , ikinci ayette ise fahr ~:övme) söz konusudur. .- ~ 1. ~ . l l !· lı ..L 1 --ı . ..uı L> ~ r-.ı - . ~ u;-ı-~ ) ) ~ J~I})'IJ
Sonra biz Allah 'a kar~? I gelmekten sakıiımış olanları k urtarır, zalimleri de orada {ce hennemde) diz üstü çökmüş olarak bırakınz. 368 Bu ayet-i kerime, sevinç ve cezaya katlanmak gibi iki ayrı hususu cem etmiştir. İGAL J~"JI Bkz. İTNA.B İGARE ö}~"Jı Bkz. AHZ VE SERİKA ?·65) el-izah, II,527; el-Mutavvel, s.40 1 - 40.~ ; Uh1mu 'l-Belağa, s.322. )66). ei-İtkan.Il, ll 2. 367) er-Rahman 55/26-27. 368) Meryem 19n2.
114 - - - - - -
_ __ __ _ ___ BELAGAT TERİMLERİ
İGRAK Jl.f'il Bkz. MÜBALAGA A
A
.
IHAM r4='J\
.
Lugatta ''vehmettirmek" manasına gelen bu kelimenin Bedi ilmindeki ıstılahi manası üzerinde Belağat alimleri çok değişik görüşler beyan etmişlerdir. Bunlardan bir kısmına göre, iham, tevriye, tahyil aynı sanatın ismidir. 369 Bir kısmına 'g öre ise tevcih, muhtemilu'z-zıddeyn ve iham aynı şeydir ve bunlar tevriyeden farklıdır. İkinci görüş sahipleri. ihamı şöyle tarif ederler: 370 Bir sözde övme-yerme, dua-beddua gibi iki zıt manaya hamledilmesi eşit derecede muhtemel olan lafızların kullanılmasıdır. Yani bir lafzın iki zıt manası mevcut olup bunlardan hangisinin kastedildiği bilinmiyorsa, bu ihamdır. Bir lafzın iki manası mevcut olup uzak manası kastediliyorsa bu da tevriyedir. Bir gözü görmeyen Amr adındaki terziye cübbe diktirdikten sonra ona şu şiiri. ithaf eden şair, iham sanatını . kullanmıştır: ~ı_,...., ~
..:....:J
Amr bana bir cübbe dikti.
.;:~ ~y JrY
Keşke
J ..b.\.> onun iki gözü de
aynı
olsaydı.
Şimdi bu beyitte
'"'_,_.. ~ ~ (keşke onun ·iki gözü de aynı olsaydı) ifadesinden, iki zıt mana anlaşılmakta ve Şairin bunlardan hangisini kastettiği bilinmemektedir: 1- Şair cübbeyi çok böyle güzel bir cübbe
beğenmiştir . diktiğine
"Bu terzi tek gözüyle göre, acaba iki gözü d~
369)
el-İzah, II,499; el-ltkan, 11,107; el-Belağatü ' l- Arabiyye, El,386; el-Cami, s.I87; Edebiyat
370)
Keşşafu Istılahati '1-Funun,
Bilgi ve Teoıileıi, s. ı 92. II, 1522.
ANSİKLOPEDİSİ ~- -~-------------
115
görseydi neler yapmazdı ki?" düşüncesiyle ona dua edip iki gözünün de görmesini temenni etmiştir. 2- Şair cübbeyi hiç beğenmemiştir ve ona "iki gözü de kör olsun" manasında beddua etmiştir. Iham sanatının tenasüb ve tezadla münasebet kurularak yapılan iki çeşidi vardır: 1. Iham-ı T enasüt ~lz.H i~ ı Terkibin lugat manasından da anlaşılacağı gibi, iham-ı tenasüb, tenasüb sanatı olmayan bir ifadede tenasüb sanatının var olduğunu vehmettirmektir. Tenasüb,· manaları arasında tezadın dışında bir ilgi bulunan kelimeleri aynı ifadede toplamaktır. lham-ı tenasüb ise, bir lafzın kastolunmayan manasından dolayı içinde bulunduğu ifadede yer alan diğer bir lafızla :.lgili olmasıdır . Örnekler: . 0\~l ~\) ~\) 0~~\J ~\
Güneş
ve ayın hareketleri bir hesaba göredir. Nebat ve ağaç Allah 'a secde eder. 371
Ayette geçen ~~ kelimesinin kast edilen manası ne~ battır. Kast edilmeyen diğer manası ise "yıldızdır . , Yıldız ile güneş ve ay arasında açık bir münasebet vardır. 372 !(Kadın erkek herkesin okuyup yazmak bilmesi İslamiyet mukteziyatından değ!.!
midir? Ben niçin herkesten ma'dud olmuyorum? Ehlim olmadığı için mi beni na-ehil addediyorsunuz.? ll
371) 372)
er-Rahman 55/5-6. Cevah iru' l- B elağa,
s.369.
116 - - -- - - -- - -- - - - -· BELAGATTERİMLERİ
Abdülhak_ Hamid'in yukarıdaki sözlerinde geçen son cümle -bu husus için zengin bir örnektir: "Ehlim" kelimesinin kastedilen manası " eşi m, zevcim", kastolunmayan manası ise "ehliyetim'' dir. Kastolunmayan bu ikinci mana ile "na-ehil" kelimesinin kastedilen "ehliyetsiz" manası arasında iham-ı tenasüb mevcuttur. Aynı şekilde "na-ehil" kelimesinin kastedilmeyen "e şi olmayan,, manası ile '' ehlim, kelimesinin kastedilen " eşi m, manası arasında da !ham-ı tenasüb sanatı vardır. Kısacası "ehil" ve "na-ehil'' kelimelerinin kastedilen ve kastedilmeyen manaları arasında karşılıklı olarak iham-ı tenasüb · sanatı meydana gelmektedir. 373 İham-ı tenasüb zekaya bağlı bir mana . sanatıdır.
Cümlenin gerçek manasının yanında değişik bir pencere açarak hayal zenginliğine sebep olur. 2- !ham-ı Tezad ~wı \~ı Lugatta " tezadı vehmettirmek" manasına gelir. T ezad sanatı, ortak yanlan bulunan iki zıt maQayı bir ifadede toplamaktır. Iham-ı tezad ise, bir i bar ede yer alan lafızların kastolunmayan manaları arasında zıtlık bulunn1asıdır. Örnekler: !$'~ .wi_r. ~1 ~ >:~ ~_) i f
Ey Selmal mesi) üzerine
r-L ~ ~-~
Başımda ihtiyarlığın ağlayan
gi_i lmesi (tom zuhur etadama taaccüb etme!
Beytin ikinci mısrasında geçen ~ (güldü) fiilinin kast edilen manası "tam ortaya çıktı" şeklindedir. Kaste373)
Edebiyar Bilgi ve Teorileri. s.279.
_.:._~SİKLOPEDİSİ -
- - - - -- -- - - - - 117
- - -
:iilmeyen manası ise hakiki manası olan "gülrnektir." ~ ~ elimesinin kast edilmeyen "gülmek" manası ile ~ keli:nesi (ağladı) arasında zıtlık vardır. Dolayısıyla bu iki lafzın 374 ~·er aldığı ikinci mısrada iham-ı tezad mevcuttur. Vakt-i iftar kühen sözlere karnım tokdur Vehbiya aç elini hayr dua eyle hernan
vakti boş sözlere karnım toktur. Ey Vehbi! He.men ellerini aç ve hayır dua ey/e! İftar
Seyyid Vehbi'nin yukarıdaki beytinde yer alan "aç" ke:ı m~sinin iki manası vardır: Açmaktan emir ve karnı aç 8lan kişi. Burada kast edilen birinci manadır . Kast edilme~-:en ikinci mana (karnı aç olan) ile "toktur" kelimesi :ırasında tezad ilgisi olduğundan bu beyit de 1ham-ı tezad sanatına örnek teşkil etmektedir. 375 Zekaya bağlı mana sanatlarından olan İham-ı tezad, :ezad (tıbak) sanatının kısımlan arasında mütalaa edilmek:edir. •
/'\.
•
•
J~~ı
IHLAL A
IHTIRAS •
•
1'1.
IKTIBAS
"'
A
Bkz. ICAZ
'-"''~'il
•
A
Bkz. ITNAB
'-"'~'il
Lugatta "ilim almak, ateş yakmak için bir yerden kor almak, gibi manalara gelir. Bu alınan ko ra da, ~ (kabes) adı verilir. 376 Bir Bed1 ısnlahı olarak iktibas, ayet veya hadisin bir kısmını alarak ayet ve hadis olduğunu belirtmeden, sözü süslemek ve rnanayı kuwetlendir mektir. 377 .374)
ns) 376) .~77)
el-Izah, H,484; el-Mutnvvel. s.378 - ~79. Açıklamalı Eedebi Sanatlar, s.54. Lisanu'I-Arab, VI,l67; Edebiyat Lügaıı , s.6J . el-Izah, li,575: Cevahiru'I-Belağa, s.4J4: el-Belağatü ' l-Arabiyye , 111.108; Edebiyat Lrıgatı, s.61.
118-----------------------------
BELAGAT TERİMLERİ
Mensur Örnekler: 378 y
_;,ı.; ..l.!..il ?
y )1
~ J\ ~\ ~ '11 ı:_;.~ ~
Göz açıp kapanıncaya kadar, hatta daha kısa bir zaman içinde şiir okudu ue {insanları) hayrete düşürdü.
Hariri, (ö.516/1122) bu sözünün nin 77. ayetinde iktibas yapmıştır. ~
.\
~
başında
Nahl suresi-
\
4J .JJI ~ y_r-J.l l).i IJ..ı.iJ\J ~ Jı\ ~-~\j 1~_,
Öfkelendiler, Allah onların öfkesini artırsın. Harp için ateş yaktılar, {harbe zemin hazırladzlar) Allah onları o harbin odunu yapsın!
·Bu söz de, Maide suresinin 64. ayetinden iktibas yapılmıştır. ö~Lf"- ~4 ~_;JI )~IJ ~~ ö->~ j
_}.ili 0L.:S"'_,
Fakirliği sıkıntıların
gizlemek kanaatkar olmaktır. geçmesini beklemek ibadettir.
Sabırla
Harirl' nin bu sözündeki ikinci cümle hadis' den iktihastır.
Manzum Örnekler: 380 ~ ~ \?-\...~.;.if t.~ li~~~ j\ -~ 01
y )\ ~) .1ı ~~:~li_;:?~~~ 0_, _Şayet
sen, bir suçumuz olmadığı halde, bizden ayrıl maya karar uerseydin bize güzelce sabretmek düşer; Şayet sen bizi başkasıyla değiştirsen -bizi bırakıp başkalarını dost edinirsen-Allah bize kafidir, O ne güzel uekildir! 378) 379) 380)
el-Izah, 11.575-5777. Tirmizi. Dcfivfit ı 16 (V.565). el-İzah.
II,577-578: Cevahiru'I-Belağa. s.414-415.
_-\NSİKLOPEDİSİ
- - - -- -- - - - - - - -- --119
Bu beyitlerin birincisinde Yusuf suresinin 18 . ô.yetinden veya 83. ayetinden; ikincisinde Al-i İmran suresinin 17 3. ayetinden iktibas yapılmıştır. o)..ıJ Jl;ll ~ ~.J 01 :
o.Jl5:1~ G.A.:ı- ~\ ~}':'-) ?~ ~
J JL;
O, bana rakibimin kötü huylu olduğunu söyledi ve ~ona güzel muamele et -iyi davran-" dedi. Ben de ona dedim ki: uBeni bırak! Senin yüzün istenmeyen şeyJerle çevrilmiş cennettir". Şair,
bu beytinin sonunda
şu
hadis-i
şeriften
ikti bas
yapmıştır:
Cennet hoşlanılmayan cehennem ise haz duyulan zevkler/e kuşatıl
~~~~ ).01 ~J .ı)SJ.4 ~~ ~
şeylerle,
mıştır. 381
.Türkçe Örnekler: 382 Bt
bekadır
bu menzil ey ahbab
J)1G- .11 1rı--ı.;
~U'll .. Şair
Ahmed ayetinden (... Ey tibas yapmıştır.
Paşa,
akıl
bu beytinde Maide suresinin 1 00. sahipleri Allah'dan sakının ki ... ) ik-
Zalimlere bir gün dedirir kudret-i Mevla '
~ .J.I\ ,!};ı
' ...lAl J)\j
Ziya Paşa, bu beytinde Yusuf suresinin 91. ayetinden (- Allah'a yemin ederiz ki; Allah seni bizden üstün tutmuştur ... ) iktibas yapmıştır . .381) .'82)
Cennet ı (III,2174); Ebu Davud, Sünnet 25 (V,l08-109); Tirmizi. Cennet 21 (IV,693); Nesai, ei-Eyman ve'n-Nuzur 3 (VJ1,3-4); Darimi, Rikak 117 (!,735). Edebiyat Lügatı, s.61. Müı;lim,
120------------------------
BELAGAT TERİMLERİ
Bu kadar cürm ü seyyiatımla Rahmet ümidimin budur sebebi Ki buyurmuş Hüda-yı Azze ve Cell ~~~.)~
Bu kıtanın son mısrasında "Rahmetim gazabımı geçti" mealincieki hadis-i kutsı iktibas edilmiştir . 383 Maliki mezhebine mensup bazı fakihler ayetten iktibası caiz görmemişlerse de ali mlerin ·büyük ekseriyeti bazı hadis ve sahabe kavillerindeki örnekleri delil göstererek bunun caiz olduğunu beyan .etmişlerdir. 384 Genel olarak iktibas üç kısma ayrılmıştır: 385 1. Makbul ve güzel (müstahsen) iktibas: İslam! emir ve adaba uygun olarak hutbe va'z ve Hz. Peygamberimizi (S.A.V) metheden metinlerde kullanılan iktibaslar bu kabildendir. 2. Mübah iktibas: Yine İslami emir ve adaba muhalif olmamak şartıyla gazel ve kıssalarda kullanılan iktibaslar bu gruba girer. 3. Merdud (reddedilen) ve müstehcen iktibas: islamı emir ve adaba muhalif olarak yapılan iktibastır ki bu da iki şekilde yapılır: Kur'an-ı Kerim'de Allah'ın (C .C} kendi Zatına nisbet ettiği hususları , bir kişinin (haşa) kendisine isnat etmesi veyahut da İslam ' a uygun olmayan bir ifade içinde, ayet ya da hadisten iktibasa yer verilmesi. Yapılan iktibasın 383) 384) 385)
kendi
manasında kullanılması
Buhari, Tevhid 22 (VIII.l 76): Müsliın. Tevbe 4 (III,2J08). !ll. 108. ei-Belağatü'I-Arabiyye. s.! 08- 109.
ei-Belağatü' 1-Arabiyye.
veya
_-\NSİKLOPEDİS İ -
başka
- - - --
-
-
-
- --
-
- -- - 121 •
bir manay a nakled ilmesi ciheti nden iktibas iki
kısma ayrılır:
1. Asıl manasından çıkarılmayan iktibas: Yukarıda geçen örnekl erde görüldüğü gibi, iktibas edilen ibare, iktibasın yer aldığı metind e de aynı manasını korumaktadır . 38 6 Şu örnekt e de aynı durum söz konusu dur: c::ı~ y
~ 1~:~ L:> ~ l.:.l.k
tJj ·.?~~.:ıl~ ~f ~'J r-S'li)~
Sizden büyük bir küp istedik , bu husus ta red cevabı uerdiniz. Sizi mazur görüy oruz, çünkü ekinsi z bir vadide bulunu yorsun uz. Son mısra ) İbrahim suresin in 37 . ayetin den iktibastır . Ayet-i kerime de ekinsiz vadide n maksa t "Mekke vadisidir" ki bu mısrada da aynı mana muhaf aza edilmiştir. 2 . Asıl manasından başka bir manay a nakled ilen iktibas: İktibas edilen ibare, aşağıdaki örnek te olduğu gibi , bazen kendi asıl manasının dışında başka bir manay a hamledilir: 387 ~
J 4;..ıt,b..l Lo ~~ ı.!.1>- .M J ü
tJj l? ~ _r.?
tk;.. ı Lfl
.:>\~ ~:~ ı.j~G- ı.::.J;ı
..w
Ben seni öume husus unda hata ederse m, beni menet mekte sen hata etrrı ezsin. Gerçe kten ben ihtiyaçlarımı ekinsi z (çorak) bir vadiye indird im. (Kend isinde hayır ve fayda olmay an bir k imseye arz ettim. ) Şair, son mısracla İbrahim suresi nin 3 7. ayetin den 386) 387)
el-Belağatü ' 1-Arab iyye,
e l-İ zah, 11,578-579 .
lll. i 1O.
~
122---------------------------- BELAGAT TERİMLERİ yaptığı
hayır
ikti basta "ekinsiz vadi" ifadesini, "kendisinde ve fayda olmayan kişi" manasına çevirmiştir.
Ebu Temmam'ın (ö.231/846) oğlu iç:n yazdığı mersiyesinde geçen şu beyitte olduğu gibi, iktibas yapılan ibarede küçük değişikler yapılmasına cevaz verilmiştir. 0 ~\.J
.Jıı Jl \j\ ~~ \j.r~
01 Gb- L. C:IS ..ü
Olmasından korktuğum şey
vaki oldu. Biz Allah'a
dönen kimseleriz. İkinci mısrada yer alan iktibas, Bak2xa suresinin 156. ayetinden alınmıştır. Ayet-i kerime'nin metni şöyledir: 0~\J ~~ \j1__, .ılı \j\ Biz Allah 'ın kullarıyız ve Ona döneceğiz.
Ömer el-Hayyam'a (ö.517-526 1 1123-1136) ait aşağıdaki beyitlerin sonunda Tevbe suresinin 32. ayetinde (...... D.)~~ 0\ 'J'\ JJ\ ~4)) küçük bir değişiklikle (~ 01 ';1\ .1ı ~4J) şu iktibas yapılmıştır: ~ ~J ;.r(; ~~ ~:~ ~W\ Jl 0).~1 ~ 4.
~.M 4.l)l.a.U J l) >:~ ~
..
J l> ~~ J_r-:ı ~~ L.'1J
&
~ 01 ~\ 4\1\ ~~)~fo~ 0ylı'_)..\ ~f..
İsabetli görüşüm ve üstün gayretim sayesinde herkesi
geçip yüce mertebelere eriştim. Hikrnetim vasıtasıyla hidayet n uru dalaletin koyu karanlık gecelerinde parladı. Cahiller onu söndürmek istiyorlar. Fakat Allah onu mutlaka tamamlayacaktır. İKTİDAB yL..:z:i"-11
Bed1 tabirlerinden olan iktidab, "sözün başladığı husustan münasebet kurulmadan maksada geçilmesidir".
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - --
Ebu Temmam'ın (ö.231/846) güzel örneklerdendir: 388 ~...ili-\
J )_r.'l'\ ,,;.))~
~_j- ~ ~\rf lA.~
şu
- -- -·-
123
beyitleri bu konudaki en
Ip>- ~\
J 01 ~ll>.I.J } ~
ı)l.).ll J )~ r..?--4i i y..
j)
Allah Teala ihtiyarlıkta hayır görseydi, iyi insaniar cennette yaşlı ha lleriyle ihtiyarlıkla beraber otururlardz. Gece/erin hadiseleri, her gün Ebu Said'in garip huylarını ortaya çıkarır. Şayet
Ebu Temmam, (ö .231/846) şiirine ihtiyarlığı kötülemekle başlamış, ikinci beytinde hiç münasebet kurmadan asıl maksad ı olan başka bir konuya geçmiştir . . Bu sanat cahiliye şairlerine mahsus bir hüner olmayıp, hem cahiliye hem de asr-ı saadeti görmüş Muhadremun denilen Hassan b. Sabit, Lebid gibi şairlerin de adetiydi. İKTİDAR Jl..l::.i'Jl
Sözü söyleyen zatın belağata derin vukufundan dolayı, tek bir manayı değişik şekil ve kalıplar içerisinde ifade etme gücüne sahip oln1asıdır. Kur'an-ı Kerim'deki mevcut bütün kıssalar, bu konudaki en güzel örneklerdir. · Zira, zahiren tekrar gibi görünen bu kıssalar, değişik makamlayda, farklı maksatlar için, başka lafız ve üsluplarla ifade edilmişlerdir. 389
.
•.
,....
IKTIFA
~IA:S''il
Bed! tabirlerinden olan iktifa bir nükteden dolayı aralannda irtibat bulunan iki şeyden birini zikretmekle yetin388) 389)
el-lzah. IJ,597; el-Mutavvel, s.439 .. el-1tkan,II,IJ2.
124----------------~----------- BELACAT TERİMLERİ
mektir. Örnekler: 390 . . .. .. _rll \"-'~ ~l.r- r-<ı ~__, .... Allah, size, sizi sıcaktan
koruyacak elbiseler vermiştir. 391
Bu ayette ~_)IJ (ve soğuktan - koruyacak -) lafzı hazfedilmiş ve )-1 (sıcak) lafzıyla yetinihniştir. Çünkü, bu hitaba muhatap olan Arapların memleketleri sıcaktır ve daha önemlidir. korunmak onlar icin sıcaktan , . ... Hayır senin yed-i kudre tindedir. 392 __#-1 .!.1~
Bu ayette ise ~1__, (şer) kelimesi zikredilmerriiştir . Çünkü , kainatta asıl olan hayırdır , çokça bulunan hayırdır, kullardan istenen hayırdır ve şerrin Allah' a isnadı adaba uygun değildir. Bazı belağat alimlerine göre ise iktifa, zikredilmediği takdirde, düşünülerek kolayca bilinebilecek bir lafzın hazfedilmesidir. Bu tarifi yapanlar, örnek olarak şu beyti zikrederler; 393 Kim ölümden korkarsa (bilsin ki) ö lüm onu nereye (giderse gitsin) yakalayacaktır.
Beytin so nunda ~; fiilinin zikredilmediği kolayca -anlaşılmaktadır .
İLMAM ~U.'JI Bkz. AHZ VE SERİK.A
.
.
....
ILTIFAT Lugatta, 390) 39 1) 392) 393)
~ld'JI
sağdan
sola "dönmek, çevirmek, dönüp ba k-
el-Burhan. III.ll 8-l l9. en-Nahl 16/8 1. Al-i lmran 3/26. Cevahiru' 1-Be l ağa. s.409-41 O.
.-\NSİKLOPEDİSİ ---~------~------ 125
mak" gibi manala ra gelen iltifat, Belağat kitaplarında Yleani ilminin konusu olan "Müsne d-i İleyhin Zahirin Yluktezasından Cıkması" adlı bahs in bölümle ri arasında incelenm ektedir. Ancak, iltifat kelamı güzelleştiren bir husus olduğu için aynı zamand a Bedi ilminin d~ şümulüne girmekte ve edebi sanatlar dan sayılmaktadır. Belağat alimieri bir ıstılah olarak iltifatı şöyle tarif ederler: "Sözü gaybet (üçüncü şahıs), hitap (ikinci şahıs), veya tekellüm (birinci şahıs) sigalarından birisiyle ifade · ettikten sonra üslCıbu zahirin muktezasına zıt olmak şartıyla bu üç siga395 dan herhang i birine nakletmektir. " >
iltifat altı şekilde meydan a gelir: 1. T ekellüm den hitaba geçmek : Beni yaratan a ne diye kul396 luk etmeye yim? Siz de Ona dönece ksiniz. Ayeti kerimen in sonund a üslubun normal seyri c:-) ~~J 0y>.-J ~~J
iken
0
J_rk.t \$.uı ~~ '1 j
_y.>.-; ~~J
L.J
huyurulmuştur.
397
2. T ekellüm den gaybete geçmek : ...J--w ı...J ~~ ı:r r..LA:i t • .uıl ~ _;;.J ~* Y. 1.:..:3 ~ ~ li ı Ey Muham med! Biz sana gerçekt en apaçık bir zafer verdik. Allah böylece geçmiş ve gelecek günahfarını ~
~
bağışlar. 398
ikinci ayet-i kerimen in başında ı.!JJ ~ yerıne 1iıı ..!.ll~ buyurulmuştur. 399 394) 395) .;96) 397) 398) .399)
Lisanu' I-Arab, 11,84; Edebiyat Lügat', s.63. ei-Mutavvel , s.l 16; Cevahiru ' I-Be lağa. s.239 . Yasin 36/22. el-Burhan, III,3 15: Cevahiru ' l-Belağa, s.239. el-Fetih 48/ 1-2 . ei-İtkan , II.I09.
BELAGAT TERİMLERİ
126------- --------- ---------
3. Hitaptan tekellüme geçmek: ~):ıJ t-::>-J ı.jJ 01 .s_JIIy._; ~ r-~J \)_~\)
Rabbinizde n af dileyiniz. Sonra gı1nahlardan teube edip O'na sığznın. Muhakkak ki benim Rabbim Rahim 'dir, VedQd'dur. 400 ÜslCıbun seyri hitap zamirini (~J 01) gerektirdiği halde ı./J 01 buyurulmuştur. 401
4. Hitaptan gaybete geçmek: .... ~ ly-)J ~ C}J. ~rJ-?-J .!..LWI
J ~ 1~1 ?
Hatta siz gem ide olduğunuz zaman gemi güzel bir rüzgar vasıtasıyla onlarla (sizlerle) beraber gider ve onlar da ferahlanırlar. 402
Ayet-i kerim ed e
r-~ ıJ.~J
yerıne ~ ,;.r-r.-J
buyurul-
muştur. 403
5. Gaybetten tekeli üm e geçmek: ~~ ~..lJI ~L....JI ~jJ Lk.f\ ~1.-..
J5' j
r.SJIJ
Her gök eh/ine emrini vahyetti. Biz dünya kandiller/e süsledik ... 404
semasını
ÜslCıp gaybetle başladığı halde ;] ~ıerine ~j buyurulmuştur. 405.
6. Gaybetten hitaba geçmek:
~~ ~ 0\S ı ..u 01 ~:~ c~ 41_,.!1 ('+!J ~LA....) 400) 401 ) 402) 403)
404) 405)
Hud 11/90. Cevahiru'I - Bclağa.
s.239.
Yunus 10/22. el-Burhan. III.318: el-İlkan. 11.109.
Fussilet41/12. el- Burhan. HI .319.
_.;.:\ISİKLOPEDİSİ - -- - - --
-
-
-
-
-
- -- - - 127
Rab'ler i onlara tertemi z bir içecek içirmiştir. İşte bu sizin mükafatınızdır. 40E Bu ayet-i kerimed e de yine gaybetle başlayan üslCıbun =-ıormal seyrine göre ~ 0LS" denilme si yerine ~ 0lS buyu:-ulmuştur. 407
Türkçe Örnekler: 408 Vaktiyle öz vatancia bizimken, bugün niçin Üsküp bizim değil ? Bunu duydum için için Kalbirnde bir hayali
kaybolan şehir! hicran derindedir!
kalıp
Ayrılmanın bıraktığı
Çok sürse ayrılık aradan geçse çok sene, Biz sende olmasak bile, sen bizdesin gene, İlk iki mısrada Üsküp' e hasretin i dile getiren Yahya Kemal, Üsküp' ü üçüncü şahıs mevkiin den alıp, ikinci şahıs makamına çıkararak ona karşısındaki bir muhata p gibi seslenm ektedir. Dönülm ez akşamın ufkundayız. Vakit çok geç Bu son fasıldır ey ömrüm , nasıl geçerse n geç! Yahya Kemal bu beytind e ise, ilk cümled eki birinci şahıstan ikinci cümled eki üçüncü şahsa, ondan da "ey ömrüm" diyerek ömrüne hitap etmek suretiyle ikinci şahsa geçmiştir. Şair böylece bir beyitte iltifat sanatını iki defa kullanmıştır.
iltifat, sözü güzelleştiren sanatlardandır. Zemahşerfnin (ö.528/ 1144) beyan ettiği gibi, sözün bir üslCıptan başka ed- Dehr 76/2 1-22.
406) 407)
e l-lıkan. H, ı ı O.
408)
Açıklamalı
Edebi Sanatlar. s.S7.
128------------------------- ---
BELAGAT TERİMLERİ
bir üslubun me crasına nakli, . monotonluk perdesini yırttığı için dinleyiciyi usandırmaz, aksine onun dikkatini çekerek dinleme zevkini artırır. Ayrıca ittifat sanatında, sözün sevk edildiği manaya göre tezahür eden husus! nükteler de bulunabilmektedir. Mesela, Fatiha suresinin başında, Cenab-ı Hakk'ın harnde layık tek Zat-ı Akdes olması, alemierin Rabbi olması , Rahman ve Rahim olması, din gününün sahibi olması . gibi . kemal vasıflar beyan edilmektedir. Bu vasıflarla Cenab-ı Hakk'ın medhini duyan bir kimsenin kalbinde o Zat-ı Akdes'e· yönelme arzusu meydana geliyor ve bu kul sanki kendisini Rabbinin huzurunda imiş gibi hissederek Kur'an lisanıyla ~ .!l~IJ ~ .!l~l (yalnız Sana ibadet eder, yalnız Senden yardım isteriz) diyor. İşte burada ~ o~l (sadece O'na ibadet ederiz) yerine ~' J..:..U .!.\~1" buyurulmak suretiyle gaybetten hitaba yapılan iltifatın nüktesi budur. 409
İLTİZAM riJd'll Bkz. LÜZÜMU MAL ...\ YELZEM e
e
1'\
A
A
A
ILTIZAMI DELALET •
A
IMA 1
,.~'11 ,....
•
•
~l_rl'll :U'l..ıJI
..• Bkz. DELALET
A
Bkz. KINAYE •""'
INADI ISTIARE
~~~~ aJ~'ll
• •
,...,
... Bkz. ISTIARE
İ'NAT ~~'11 Bkz. LÜZÜMU MA LAYELZEM İNKARI HABER ı.iJ~"jl ~~ Bkz. HABER
İNSİCAM r~'lı
Bed! tabirlerinden olan insicama "sühület" adı da verilir. 410 Lafızların fesahatlı olması ve terkiplerinde harikulade 409) 410)
ez-Zemah~cri. Canı! lah. el-Ke~~af. Cevahinı'l-Belağa.
s.409.
1.15.
.-\NSİKLOPEDİSİ -
-
-
-
-
-
-
- - - - --
-
-
-
-
129
bir uyum bulunması sebebiyle, kelamın suyun akışı gibi 411 Kur' a~-ı Kerim'i n akıcı bir üsluba sahip olmasıdır. bütün ayetleri hem teker teker, kendi içlerinde; hem de topluca bu vasfa sahiptir . Kur'an-ı Kerim'i n tümünd e ortaya çıkan bu insicam ise ayetler arasındaki kuwetli irtibattan ve i' caz derecesindeki nazımdan kaynaklanmaktadır ki bu ulv1 nazım, bazı alimler ce Kur ' ap-ı Kerim'i n en 412 önemli i'caz vechi olarak kabul edilmektedir. Bed! alimlerinin beyanına göre kuwetli insicam dan dolayı nesirler de zorlama dan (kendiliğinden) seci ve vezin ortaya çıkar. Suyutı, bu tarif e uyan birçok ayet-i kerime tesbit etmiştir: 413 ~~u
if_,
u-~ ~u~ Dileyen iman etsin, dileyen ın
kar etsin. 414
r; 4 - .. ~ .11~ Jl ~~ 0-" 1:?~ ~ı_, Allah dilediğini sırat-ı müstak ime götürür . 415 G;..L:>- 0~ 0_,~~'1 ... Hi çbir sözü anlama ya yanaş
mıyor/ar. 416
Şu şiir, insicam için verilen nazım örneklerindendir:
417
.ı..ı~l if)~ i f ~1 ~.fo~ ts/'1 .Jıı "-:-"') \. . 411) 412)
4 13) 4 14) 4 15) 4 16) 41 7)
el-ltkan. II.I 12. lbn Kuteybe. Te'vilu Müşkili'I-Kur'a.1. s.3; e i-Bakillani, l 'cazu'I-Kur' an, s.68. Delililu'l-i'ca z. s.45 4.lbn Cevzi. Acaibu Ulfı mi'I-Kur'an. s39; eı -Tıraz, III. 405; e l-Burhan, 11,98-99; clltka n. II, 15 1; e r-Rafii, I'cazu ' 1-Kur'an, s. ı 56; ez-Zerkani, Me nahi lu ' 1-lrfan fi Ulu mi ' 1-Kur'an. 1!.340-341; Seyyid Kutub, Kur'an'da Edebi Tasvir. Çev: Süleyman Ateş. s. J29: Sublı i esSalih. Me biihis fi Ulumi'I-Kur 'an, s .334; Hasan Ziyauddin ltr. e i-Mu 'cizeıü' l-Hal ide. s . l 171 ı 8; Mustafa Müslim. Mebahis fı l'cazi'I-Kur' an, s. ı 25- 133. Mu'teraku'l- Akran. 1.386-387. e i-Kehf 18/29. e i-Bakara 2/2 13. en-Nisa 4178. Cevahiru ' l-Belağa, s.409.
130----------------------- ----
BELACAT TERİMLERİ
4..! JJI öt;-1 o...Lü_; ,:~ I...LO 0iJ ~~ JLS L4J,
Allah bir kimseye aklzndan ve edebinden daha üstün bir bağış ihsan etmemiştir. O tkisi (akıl ue edep) gencin olgunluğudur. Şayet bunlar kaybolursa, kişinin hayatını kaybetmesi kendisi için daha uygun olur. (Yani bu vasıfları kaybedeceğine hayatını kaybetse daha iyi olur.) İNŞA >~'lı ,
İnşa, lugatta "icad etmek, yoktan varetmek" manasına gelir. 418 Meant ilminde bir ıstılah olarak inşa, kelamın
ikinci dir:
kısmını teşkil
etmekte ve iki
şekilde
tarif edilmekte-
birinci kısmını teşkil eden haber, doğru veya yalana ihtimali olan sözdür. 419 İnşa ise, bunun aksine, yalana ve doğruya ihtimali olmayan sözdür. Mesela ~ ~_fl (misafirime ikramda bulundum) sözü bir haber cümlesidir. Çünkü bu söz doğru da olabilir, yalan da olabilir. Bu söz, vakıaya uygun ise, yani sözü söyleyen kişi gerçekten misafirine ikramda bulunn:-ıuş ise doğrudur, aksi takdirde yalandır. Fakat ~ 1__,s-ı (misafirine ikramda bulun) sözünün söylendiği anda doğru veya yalan olma ihtimali yoktur. Çünkü bir vakadan b ah~ etmemektedir. Öyleyse bu ikinci cümle inşa cümlesidir.
1-
Kelamın
2- Söylemeden önce söz.ün mefhumunun hariçte varlığı söz konusu ise, bu haberdir. Söylenmeden önce, sözün mefhumunun hariçte• varlığı yoksa bu inşadır . Mütenebbl'nin (ö.354/955) aşağıdaki beytine bakalım : 41 8) · Lisanu'l-Arab. Ll70. 419) Cevahiru ' I-Belağa. s.75.
_.:._:'\SİKLOPEDİSİ
- - -- -- - - -- -- - - -- -131
~~if~~ ~~J ~~ ı.../;)1 Jl ~')ll~ t.j...UI \..;1
Ben öyle bir insanırr.ı ki, kör olan bir kişi (dahi) benim ~debiyatımı görür. Kelirnelerim {kendilerini) sağır olanla...J (dahi) din/ettirir. Mütenebbi, bu be:;tinde şiirlerindeki belağat ile :vünmektedir. Mütenebbl'n in böyle bir söz söylemesine ·;e iftihar etmesine Lnkan veren şey ise, bu beyti 3öylemeden önce dinleyenleri büyüleyen pek çok şiirinin ·:ar olmasıdır. Demek ki bu kelamın mefhumunu n daha j nce hariçte varlığı söz konusudur ve dolayısıyla bu söz ·: ir haberdir. Şimdi bir de, Rum diyarında, bulunduğu ::apishaneni n önündeki bir ağacın üzerinde öten bir 3üvercine seslenen Şairin sözlerine bakalım:
JGü \~\ ~L;I JW J~ ~~ ~
J )~)
,:~ ~_l'..ıJI ~\ ~ \.j_;~ ~\ .
~~ ~ <.>..ıJ l>J_; <.>)
JW
Ey. Komşum! Zaman bizim aramızda adalet gözetmedi. Gel kederleri paylaşalzm , gel! Gel, ben de zayıf bir ruh ;öreceksin ki o, işkence çeken eskimiş bir beden içinde Jidip geliyor. güvereine hitabının ( \.j_;~ ~~) ve "gel" ·)W) diye emretmesini r. söz söylenmede n önceki zamanla ~içbir ilgisi yoktur. Başka bir ifadeyle, bu sözlerin mef:-ıumlarının hariçteki varlıkları söz söylenmede n önce değil :le söz söylenciikten sonra ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla Ju sözler inşadır. 420 Şairin , komşusu
.:.20)
ei-Belağatü'I-Arabiyye.
1,75-76.
BELAGAT TERİMLERİ
132 Inşa Çeşitleri
~w.;~ı ~Wl
İnşa, talebi (istek bildiren) ve gayr-ı talebi (istek bil-
dirmeyen) olmak üzere iki kısma ayrılır : 1. İnşa-yı Gayr-i Talebi y.lkJI.rJ- ~L:J':JI Söylendiği
esnada kendisiyle bir talepte (istekte) bulunulmayan sözdür. Bunun birçok sigaları (kipleri) mevcuttur: 421 ..
a. Ovme ve Verme
..
Uslupları
i..U\J c JJ.\ ~--:-lL..I
Bu üsluplar, ~-~-~~-ıı::.. ':1 gibi medih ve zem fiilieriyle teşkil edildiği gibi, 1..:-'1.1-~ gibi medih veya zem manası ihtiva eden fiiller ile de elde edilmektedir. Hz. Ömer (R.A) ne güzel bir halife idi! r->- ~\.~ Yalan, ne kötü bir huydur! yilll W>~ Ali ne gi..izel arakadaş oldu! ~ ~~..ı...a.ll ll;>Halid 'in nefs i (tabiatı) iyi oldu. L.i.i ..UL;.. yl1 Dedikoducu, ahlak yönüyle kötü oldu. W>- iwı ~
b. Akid (Sözleşme) Üslupları ~_,.wı ~L..I Bu
çeşit
üsluplarda genellikle mazi fiil.
kullanılır:
Bu otomobili sana sattım. ö.Jl::--]1 oh~ Bu evi senden satın aldım. ~~ lh ~ ~pl Bu bahçeyi sana bağışladım. ~.JJ-1 .,ı..,. ~o!.:J ~_,
c. Kasem (Yemin) U siCıpları
~~ ~L..I
Kasem harfleri vav (J) ba (y) ve ta (..:.ı) olmak üzere üç tanedir. Ancak, yemin üslCıpları bu üç harfin dışındaki bazı kelimeleri e de teşkil edilmektedir. 421)
ei-Belağatü'l-Arabiyye.
!.77-79.
~ssiKLOPEDİSİ ~;.:..W LA~~
-
-
-- - - - - - - - - --
-
133
Senin ömrü ne yemin ederim ki böyle yap-
~ adım.
J_,.......J ı~ 011il~ ~~ Allah'a yemin ederim ki Hz. Mu-.Jmmed (s.a.v) bir Peygamb erdir. d . Taaccüb Sigaları ~ı~ Taaccüb, sanki daha önce hiç benzeri görülmemiş : lan güzel bir şey karşısında duyulan hayretin ifadesidir . _-\sıl sigası :i:..tl t... ve "-! ~ı olmak üzere iki tanedir.
Gökyüzü, ne kadar da güzeldir! :üı ~~C. Hasan ne kadar da cömerttir ! ~ ~~~ Bu iki siganın dışında sema! (kaideye bağlı olmayıp :ş itme yoluyla bilinen) birkaç siga daha vardır. o~) .JJ s.ferin, bravo) ve "nasıl olur?" sorusu gibi hayret bildiren :azı istifham türleri bu kabildend ir. e. Reca (Ümit) Üslupları
~l>.-)1 ~ı.....ı
Ümit ifade eden fiiller, JJ~I-l>~- ~ olmak üzere üç :3.nedir. ~4 ~~ 0\ .JJı ~ Allah 'ın fetih ih san etmesi um u lur. yp. 01 ~.lll t?? Belki de günahkar tevbe eder. ~ 01 ~~ ~lj_,.l>-1 Çalışkan öğrencinin başarılı '11ası
öl-
umulur.
fiile benzeyen harflerde n olan ~ harfi de reca ::ıanasını ifade etmektedi r. (Reca veya teracci, vukuu bek~ enilen bir şeyin beyan edilmesid ir ki Türkçe mizde ·· umarım ki, umulur ki, ola ki, belki, ihtimal ki, inşaallah" · ~ibi kelimeleri e ifade edilir.) Ayrıca,
134----------- --------------- ---
. Şu beyitte geçen jJ harfi teracci
BELAGAT TERİMLER
manasındadır:
J.~l ~ ~ 01 ~)1 i f ~~ 4.>-1_, ~ ~..uı _,1~1
jJ
Umarım
ki gözyaşlarının dökülmesi, hemen ardındar: şiddetli muhabbetten doğan (srkzntıyz gideren) bir rahatlık bırakır. Veyahut da kalbi kederler/e dolu mahzurkişiye şifa verir . . · · Bir çok Belagat alimi,
inşa-yı
gayr-i taleb! denilen ve yukarıda açıklanan üslüpları haberin kısımları arasında saymışlardır. Ayrıca bu konuların, Belağat ilminden ziyade Nahiv ilmini ilgilendirdiğini beyan ederek onları , Meant ilminin bahisleri arasında zikretn1eğe bile lüzCım görmemişlerdir. 422
2. İnşa-yı Talebi ~~~~'lı Söylendiği
esnada kendisiyle bir talepte bulunula~ sözdür. Sözü söyleyen kişi, o anda talebinin mevcut olmadığı inancındadır . Ancak sözün söylenmesinden sonra, o kişinin talebi gerçekleşir. 423 İnşa-yı talebi beş çeşittir:
a . Temenni
~~
Gerçekleşmesi beklenınediği ıçın
vukuu ümit edilmeyen güzel bir şeyi arzu etmektir. Arzu edilen şey ya imkansızdır ya da imkan dairesinde olduğu halde gerçekleş mesi çok uzak bir ihtimal dahilindedir. Aşağıdaki beyit. gerçe~leşmesi mümkün olmayan bir terneoniye örnektir: 424 422) 423) 424)
Cevahiru'I-Belağa, s.76: ei-Belağatü'l-Arabiyye. 1.80-81. el-lzah. 1.227; Cevahiru ' I-Belağa. s.76-77. ei- Mutavvel, s.205; Cevahiru'I-Belağa. s. 103.
~-'<SİKLOPEDİSİ ---- ·------------~
135
~\ JJ ~ c_.r.>-ti *- 1..y. :.~ y~l ~· \li Keşke
gençlik dönse de bir gün bana İhtiyarlığın neler yaptığını bir bir anlatsam ona
Mümkün olduğu halde gerçekleşmesi çok uzak ihtima} ..::;hilinde olan temenniye, Hz. Musa 'nın (A.S) kavminden :.-~3.run'un zenginliğine j.mrenenlerin Kur'an-ı Kerim'de hi_:•3ye edilen şu sözleri örnek gösterilebilir: 0..uü l}Jı L.. ~ L:J
..:...:J 4 ... Keşke Karun 'a verilen mal gibi
::Zim de olsa! 425
Temenni için kullanılan asıl edat "~, harfidir. Bu har:~~i asıl manası temenni olduğu halde, bazen bazı belağat :-:'ıktelerini ifade etmesi için teracci (gerçekleşmesi umulan ;Jzel bir şeyi isten:ıek) ınanasında kullanılmaktadır: 426 · ~L..all ~J ~ \,. ~1 ,J ~\ ~) ~ı...
..:...:J ~
sevdiklerim/e benim aramda olan uzaklık, be-.:m/e musibetler arasında olan mesafe kadar olsaydz.Keşke
Bu beyitteki nükte, arzu edilen şeyin uzak bir ihtimal :~duğunu beyan etmek için, onu imkansız .göstermek szetiyle mübalağa yapınaktır. Bu harf ( ~) bazen de pişmanlık manasını ifade etmek ~:in kullanılır: 427 ~ J.,....)ı
c: ü~l ı.f;.,) 4 ... Keşke Peygamber/e beraber
: :r yol tutsaydım. 428 ..-.:_: 1
ei-Kasas 28/79 .
.:.:.sı
Cevahiru'l-Belağa,
..::-ı
Cevah iru ' J-Belağa,
..::~ 1
el-Furkan 25/27.
s.l03 (!.Dipnot) . s.103. (2.Dipnot) .
136------------------------- ---
BELAGAT TERİMLE~
Asıl manalarının dışına çıkarak
bazen temenni yerine kullanılan beş edat daha vardır. Bunlar: - _,J - jJ - :ıı - )vı ~ harfleridir: 429 \.:J 1~ ~~if U~ ... Şimdi şefaatçı/ardan
mı
hiçbiri var
ki, bize şefaatta bulunsunlar?430
bizim için geriye bir dönüş olsaydı da mü 'min/erden olsak!431 ~jll .y J.r~ ö_j' L:J 0i _,li Keşke
~__,... Jl Jl c:li'' ~1_,-.-11 y~l ı..~~~\ &.1 JJ
... Belki ben sebeplere (yollara) ulaşırım. Göklerin yollarına ulaşırım da Musa'nın İlô.hını görürüm. 432 Derslerine çalışsana! ~)J~ ~ J!l Misafirine ikramda bulunsanal ~ ~~ :J\ Bu beş harfin asıl manaları şöyledir: j- : İstifham edatıdır.
} : Muzari fiili cezmetmeyen şart edatıdır. JJ : T eracci manasını ifade eder. :Jı - ")l._..t. : Mazi fiilin başına geldiklerinde pişmanlık
alimlerinin ekseriyetine göre istifham "dahc: önce bilinmeyen bir şey hakkında bilgi isternektir." 433 Muhataptan bilgi isternek ise şu edatlar vasıtasıyla mümkür. olur: 429) 430) 431) 432) 433)
el-Izah. 1.227-228; ei-Belağatü' I -Arabiyye. 1,82-84. e l-A 'raf 7/53. eş-Şu ara 261102. ei-Mü'min 40/36-37. ei-Belağatü '1-Arabiyye. 1.84.
.:...~SİKLOPEDİSİ -
-
- --
-
-
" Hemze, LS-~~-~- L.
-
137
-
- - - - --
-;.-? - 0~1- ~- ı.:r-1- Jl
İstifham edatla n adı verilen bu edatla r istenil en bilginin 434 ::ıahiyetine göre şu şekilde tasnif edilirler:
1) Hem tasdik, hem tasaw ur için JU vasıfta olan sadece hemze dir. ,,
·
kullanılan
edatla r ki
2) Sadec e tasdik için kullanılan edat ki bu da ~ harfi-
Jlr.
3) Sadec e tasaw ur için kullanılan edatla r ki onlar da iemze ve ~ edatının dışındaki diğer istifha m edatlarıdır. Tasdik, faile, naib-i faile, mübte daya veya aslı mübte da Jlan isme (ki bunların hepsin e müsne dün ileyh denilir) is:ıat edilece k halin sabit olup olmadığını sorma k demek tir. Kendisine bu tarzda bir soru yönelt ilen muhat ap, soruya --evet" şeklinde müsb et (olumlu) veya "hayır " şeklinde ;nenfi (olumsuz) cevap verecektir. Mesela t.)>- __,...4>-l (Ali geldi mi?) sorusu nda "gelm ek" fiilinin, fail olan ~ kelimesine nisbeti sorulmaktadır. Muha tap bu soruya Ali'nin gelip gelmeyişin e göre ~,evet" ya da "hayır " şeklinde cevap verme k durumundadır . Tasaw ur ise müfredi anlam ak için sorula n sualdir. Ancak burada ki müfred nahiv ilmindeki tasniy e ve cemi' nin mukabili olan müfred (tekil isim) değil de belağat ilminde kullanılan mü fred tabirid ir ki bu da cümle nin zıddıdır . Yani isim veya fiil cümlesi olmay an bir kelime müfreddir. Bu ise, müfred (tekil) olabileceği gibi tesniye veya cemi de olabilir: ~~~if (Sen kimsin ?) +34)
Cevahiru ' l-Belağa,
s.85-87.
138 --------~-----------------
BELAGAT TERİMLERİ
~ l...-:.il;. (Siz ikiniz kimsiniz?~~~,<$\ (Hangi kitapları
tercih edersiniz ?)
Tasawur sorusunu ,
başka
bir ifadeyle ve daha kolay anlaşılacak şekilde şöyle de tarif edebiliriz: Tasawur, tasdik sorusunu n dışında kalan sorudur. İstifham Edatları \~'11 ~~J~ı
l)Hemze
.
;;Hı
Hemze hem tasdik, hem de tasawur için kullanılır. Bu yönüyle diğer istifham edatlarından ayrılmaktadır. Hemzeni n tasdik sorusu için kullanıldığı cümleler -genellikle fiil cümlesidir. İsim cümlesind e nadiren tasdik için kullanılır.
Örnekler: 435 ~ ~~ ~~ rL,.,I Y~L,., ı.:_jii
Senin küçük
oğlun
oruç tuttu mu?
Sen oruçlu musun?
T asawur için kullanılan hemzenin bulunduğu cümlede ri harfi (ki buna ~~ denir) ve akabinde de hemzede n sonra gelen lafza denk (J~Wı) bir lafzın gelrnesi gereklidir: ~ ..L..>I
Bazen
r
r' .!J_r.a.i ..Dt>
(Halid mi sana yardım etti, Ahmed mi?) harfi ve sonrası hazfedilmektedir.
~l_r.l ~- ~~ I..U ~ ~ıi Bizim İlahlanmzza bunu sen mi yaptın ey İbrahim? (Enbiya , 62) Bu ayette !\~ ,1 (yoksa başkası mı)
ifadesi
hazfeciilmiştir.
Tasawur sorusund a, hakkında bilgi istenen zeden hemen sonra gelir: 435)
el-izah. 1.228: Cevahiru'l-Bela ğa. s.86-88: e l-Be lağatü ' I-Anbiyye. [,88-92.
şey
hem-
ANSİKLOPEDİSİ - --------------~ 139
Y.!l__p..l ri .!3~1 ~.r_.,a.j uli Babana sen m i yardım ettin Ah-
med mi? Bu cümlede
yardım
fiilinin faili (sen
mi?-kardeşin
mi)
sorulmaktadır.
~ ~ ;..3
r' .!l\.:1 ~J-.Q.)\ Babana yardım
Bu cümlede
yardım
ettin mi, etmedin mi?
fiilinin muhataptan
sadır
olup ol-
madığı sorulmaktadır. ~ ~i ri~~ .!lL;(
Babana
mı yardım
ettin, annene mi?
Burada mef'Glden (yardım edilen kişi) sual edilmektedir. ~~_;.lll~ ii A..-.:.~1 iJ'!. ..:.,:S ).ı.ll ~i
yoksa okulda
Cuma günü evde mi idi n,
mı?
Burada mekandan sual edilmektedir.
ri .!lt.:i ~Jj ~~ iY-li Babanı perşembe günü mü ziyaret ettin, curr:a günü mü? Y ~~ iJ·~
Bu cümlede Zô.mandan sual edilmektedir.
ii~~ Jl ~ \$1) Fakülteye bir uasıtaya binerek mi geldin, yoksa yaya olarak mı? Y ~~J
Bu cümlede failin halinden sual edilmektedir. Sözün gelişinde, varlığının anlaşılabileceği bazı durumlarda istifham hemzesi hazfedilmektedir . Mesela, aşağıdaki beytin ikinci mısrasının başından bir istifham hemzesinin hazfedildiği ii harfinin de delaletiyle kolayca anlaşılmaktadır. 436
43"6)
e i-Belağatü ' I -Arabiyyc , 1.93.
140 -----------~-~ BELAGAT TERİMLERİ
Ey sahranzn
ceylan/arı!
Leylam sizlerden mi, yoksa
Allah
aşkzna
beşerden
söyleyin bize: bir Leyla mı?
Azeri lehçesind e de aynı durum söz konusudur. Mesela FuzCıll' nin meşhur su kasidesin de yer alan şu beytinde437 ki "Ab-gCındur" sözü, "Ab-gCın mudur?" takdirind edir: Ab-gundu r günbed-i dewar rengi bilmezem Ya muhit olmuş gözümde n gCınbed-i devvare su Dolanan kubbenin rengi su rengi midir? Bilmem. Yoksa gözümde n akan su {yaş) dolanan kubbeyi mi kaplamıştır?
2) ~
Sadece tasdik sorusu için kullanılır . Mesela ~ ~ ~~ (doktor geldi mi?) sorusund a fiilin faile nisbeti sorulmakta ve cevap olarak, duruma göre "evet" ya da " hayır" denmekte dir. Bu edattan sonra iı kullanılmaz . Şayet kullanılırsa bu, hemzede n sonra gelen muttasıl cinsinden olmayıp ~ gibi idrab (bir kelamdan başka bir kelama geçmek manasını) ifade eden munkatı ' cinsinden dir. 438 İstifham ed atı genellikle fiilin başına gelir. (Görevin i yaptın mı?) örneğinde olduğu ~~~J ~~i j..tı ~
gibi. Bazen de bir isimden önce gelir. Bu takdirde sual o ·i sim üzerinde odaklaşır. ~~ --4j ~ (Zeyd geldi mi?) cümlesin de, özellikle Zeyd'in gelip gelmediği sorulmak tadır. Y--4j ~ ~ cümlesin de ise, önce "gelmek" fiilinin vuku bulup bulmadığı sorulmaktadır. Birinci cümle, ikinci 437) 438)
Edebiyat Lüga ıı , s.64. Cevahiru ' l - B elağa. s.88-89.
ANSİKLOPEDİSİ - -- - - - - --
- -- --
-
-
-
141
cümle den sual yönüy le daha kuwet li ve daha ısrarcıdır. Çünkü bazı nahiv alimlerine göre ~J kelimesi gizli bir fiilin failidir ve cümlen in takdiri ~.rP- ~j .rP-~ (geldi mi Zeyd, geldi mi?) şeklindedir. Ayrıca fiilden isme dönme k, teceddüt ifade eden fiil cümle sini se bat ifade , eden isim cümle sine çevirm ek olduğundan, vuku bulaca k bir işi, vuku bulmuş gibi göster mektir . Bu da o fiili n meyda na gelme sine göster ilen azami itinaya delale t eder. Dolayı sıyla, kullardan şükran eda edilme sini isterne k yönün den ayet-i kerime 'de geçen 0J.}"U ~~ ~ (... artık siz şükreder misiniz? 439 ) ifadesiyle isim cümle sinden yapılan istifham, 0J~ ~ şeklindeki fiil cümle sinden oluşan istifha mdan daha belağatlı ve daha fazla tesirlidir. Mamü lün fiilden önce zikredildiği ( Y ~~~ ~ jA) cümle lerin başına J~ edatının getirilmesi belağat alimlerince hoş karşılanmamıştır. 441 Bu edatın bir özelliği de J _p- U' gibi, müzar i fiili istikbal (gelecek zaman) m anasına · hasretm esidir. Binaen aleyh hal (şimdiki zaman) ifade eden müzari fiilierin başına getirilmez. Mesela ~0~1 ~ ~ (şu anda yaziyo r musun?) cümlesi yanlıştır. Burad a ~ yerine hemze ( 0 }ll ~(ji) kul442 lanılması gerekir.
Basit ve mürek keb olmak üzere iki kısma ayrılır. Basit olana, bir şeyin bizzat kendis inin mevcu t olup olmadığı sorulu r: . Y ö->y.~ ~~~ J- (Anka kuşu uar mıdır?) ~
439) 440) 441) 442)
el-Enbiya 21/80 ei-Belağatü'I-Arabiyye,
s.89. Miftahu'l-Ulum. s.309. Cevahiru'l-Belağa,
1.93-94.
142---------------------------- BELAGAT TERİMLERİ
Mürekkeb ise, bir şeyin başka bir şey iç.erisinde mevcut olup olmadığını sormak için kullanılır. ~ L..Jb w __.J-I·JAı (Hareket devamlı mıdır?) sualinde, devamlılık vasfının hareket içinde bulunup bulunmadığı sorulmaktadır. 443 Hemzenin aksine, ~ istifham edatı, 0ı harfinden, şart edatından ve atıf harfinden önce kullanılrnaz. Dolayısıyla aşağıdaki cümlelerde vl.t. yerine i getirilmelidir: 444 '? ~-4 j-.Jü ~ J'> y ~.r~ ~_)j 1~1 jA ~}~~lı\ 0~ jA 3) L. : Esasen akıllı olmayan cinslerin fertlerini sormak için vaz' edilmiş olan bu edatın kullanıldığı yerler şöyle özetlenebilir: 445 açıklanmasını
a) Bir ismin
~ ~tA:.Jı L. , ~ ~~ L.
istemek:
(Ce.vabznda
~~ .ı.j\ -o altındzr-
den ilir)
b) Müsemmanın (kendisine isim verilen şeyin) mahiyetini öğrenmek istemek: ~~_;llL. (Hareket nedir?) sorusunda hareketin mahiyeti sorulmaktadır. c) Bir
şeyin vasfını öğrenmek
istemek:
~ --4j L.
sorusuna •..k,b t~ (...?' ~ (o cörrıerttir, cesurdur, uzun boyludur) gibi Zeyd'in vasıflarıyla cevap verilir. d) Bir
şeyin
~ .!.L..l:.Y
\....
(hangi cins
cinsini
öğrenmek
istemek:
(yanındaki
şey,
nedir?) sorusu ~i~ ~~~~0"~\ ($1 senin yanında bulunmaktadır?) ına
nasındadır.
4) 443) 444) 445)
,y : Akıllı
(ilim sahibi)
el-Izah, 1.230. Cevahiru'l-Belağa.
el-İzah,
1.230.
s.90.
varlıklar
içerisinden,
hakkında
ANSİKLOPEDİSİ ----~----------- 143
bilgi istenen ferdin
belirlenınesini
isternek için kul-
lanılır: 446 ~ ~.-.k-6
.4.11 ~if
İstanbul'u kim fethetti?
Y .A....>-10Uz.L ~ı.?-~_.
Sultan Ahmed Camiini kim
inşa
etti?
5) ~ : Mazi (geçmiş zaman) veya müstakbe lden 447 (gelecek zaman) sual etmek için kullanılır: Y~ 4,;J\J..\
J_; ı..i-"
üzerine aldı? y r~tA.ll ~I.J..ıJ\ tWI
Hz. Ömer -
J u-) ..UI ~ı..?
(R.A)
ne zaman hi/afeti
Gelecek
öğretim yılında
okullar ne zaman açılacak? 6) 0~ı
sual için tur: 448 Y 4,..~\
: Büyük, ehemmiy etli ve dehşetli meselele rden kullanılır
ry.. 0~1 J~
ve sadece gelecek zamana mahsus"Kıyamet
günü ne zaman olacak m ış?"
diye sorar. 449
7) J-.? : Durum ve vaziyetin tayini için sorulan sorularda kullanılır: Y --4j ~s (Zeyd nasıldır?) dendiği zaman, ~ Jı ~ ,t_.;ü ,J__,...;ı..;,... (meşgul, boş, - sağlıklı veya hasta) gibi ·c evaplar verilir. 450 ..FI : Mekanın
8)
J>- ..F\
Y 446) 447) 448) 449) 450)
451)
tesbiti için kullanılır: 451
(Ali nerede'?) sualine ,_) Jl ~~
Cevahiru'J-Belağa,
s.92. s.65. Mifıahu' I-Uium, s.3 l 3; CevahLu ' I -Belağa. s.92. el-Kıyame 75/6. el-lzah, 1,233. el-fzah, 1,234. Ulumu'I-Belağa,
,_) J__,_JI ı) ,)..ı.ll ~
144-----------------------------
BELAGAT TERİMLERİ
J>dl (evde, çarşıda, mescidde veya müzede) gibi cevaplar
verilir. 9) )1 : Bu istifham edatının manaları şöyle özetlenebilir:452 a) ~ (Nasıl?): y_;_,_.. ~~ı oh~~~ ... Allah burayı
ölümünden sonra acaba nasıl diriltecek? 4 s3 b) 0!1 i f (Nereden?): \h~~~{-/~ Ey l\1eryem! Bu sana nereden geldi? 4 s4 c) ı..?' (Öyle Zaman ki?) ı ~ ~~ ,_j.;j (Dilediğin zaman beni ziyaret et!) Bu manada ı 0) ~
kullanıldığı
zaman istifham
edatı
olmaz.
: Sayının tesbiti için kullanılır: {,ss
(Kaç adam gördün?)~~ r5 ~yu Jü İçlerinden biri: "ne kadar (kaç gün) kaldınız?" dedi. 456 ı ı) ı..? ı : Bir hususta ortak yönleri bulunan iki şeyden ~ ~iJ ~J ~
diğerinden ayırmak lanılır: 457
birisini
... L.\..i.. .r:> ~_;JI l.?ı
için sorulan sorularda kul-
Bu iki gruptan hangisinin
makamı
daha iyidir?. 458 ~f i ~~~~~Hanginiz
o kraliçenin tahtını bana geti-
rebi/i r?. . 459 Bu istifham 452) 453) 454) 455) 456) 457) 458) 459)
edatıyla, muzafı olduğu
Te'vilu Müşkili'I-Kur'an. s.525; el-Bcıkara 2/259. Al-i lmran 3/37. Mifıahu'l-Uium.
el-Kehf ı 8/19. el-lzah. 1.232. Meryem ı 9173. en-Nemi 27/38.
s.312.
Ccvahiru'I-Belağa.
s.92-93.
kelimenin cinsine
ANSİKLOPEDİSİ - - - - -- -- - -- - -- -- - --
145
göre, akıllı varlıklardan , zamandan, mekandan , halden ve sayıdan sual sorulabilir. Başka bir ifadeyle, " ($1 '.' edatı ma:-ıasını, muzafı olduğu kelimeden (muzafun ileyhden) alır. İstifhamın Manaları
~~ ~~ ıj~
"bilinmeye n bir şey hakkında bilgi istemek" maksadının dışında pek çok farklı manalar için de kullanılmaktadır. Bunların en mühim olanİstifham, esas manası olan
ları şunlardır: 460
1 - Emir
(.r'~~)
0_,-L-.. ~i jt3
... 1~rtık müslümansınız, değil mi:?161
Buradaki istifha m, emir (müslüman olunuz!) ına nasındadır.
2- Nehiy
(~1)
~~ 01 ~~ Jıı..; ~j~\ Onlardan korkar mısınız ? Halbuki asıl korkmanız gereken Allah 'tır. 462
Buradaki istifham, nehiy (onlardan
korkmayın!) ına
nasındadır.
3 - Eşitlik
(~_,_:JI)
0py..~ ~J i;j r-l ~i ~J.liii ~ ıd.T"' \)fi ~..U\ 01
yok ki, inkar edenleri uyarsan da uyarmasan da birdir. Onlar iman e tmezler. 463 Şüphe
Buradaki istifhan1, eşitlik (uyarma ve uyarınamanın onlar için farksız ve eşit şey olduğu) manasındadır. 460) 46 1) 462) 463)
e l-Izah, 1,234-241; ei -M ~ıtavve l , s.21 2-21 6: Mu' teraku'l-Akran. 1,432-439; Cevahiru' lBelağa. s.93-96; el-Belağatü ' l -Arabi yye, 1,94- 1O1: el-Cami, s.60-64. Hud ı 1114. et-Tevbe 9/13. e l-Bakara 2/6.
146-----------------------------
BELAt~AT TERİMLERİ
4 - Olumsuzluk c~~) 0l.........:>. ~~
'il 0L->-'i ı ~1_:,.>.- ~ İyiliğin karşılığı, sadece iyi/ ik değil midir?464 Buradaki istifham olumsuzluk manası ifade etmektedir. Yani ayetin meali " ihsanın karşılığı ihsandan başka bir
c0L>-'il 'il 0L>-'11 ç.l_.r.- u-)) .
şey değildir."
5 -
Teşvik
cJ:y:..::JI )
~~yi~ ı:/ r-'~ ô}~ ~~~\~Ipi Lr-..iJ\ l~lt;
Ey iman edenler! Sizi can yakıcı bir azaptan kurtaracak, kazançlı bir yolu size göstereyim mi? 465 6 - İnkar cJL(j'Jı) İnkar manasında kullanılan istifham edatı, olumlu
cümlenin
başına
gelirse ona olumsuzluk
manası
ka-
zandırır: \j\.j\
L<J')'J. 1ı:/ ~\) ~~ ~<.:J ~~~i
Rabbiniz, oğulları sizin için ayırıp seçti de: kendisi için kız olarak melekleri mi edindi?l66 Olumsuz cümlenin zandırır: ~_,t
4
.!.1~ ~i
başında
ise olumlu
Seni öksüz bulup da
manası
ka-
barındırmadı
mı?467
inkar, bazen .:r<-: r-1 ~:ç 0~'1 manasında tekzib (yalanlamak) ifade eder. Birinci ayet-i kerim e .. ~u..,.,~.;i buna örnektir. İkinci bir örnek olarak şu beyit zikredilmektedir: Ayrıca
~ b\ ~~ ~ .ı.jJ~j ~~ ....lll>- ~~J) ~ 01 .!.1;ii
Halid'in dirhemleri 464) 465) 466)
er-Rahman 55/60. es-Saff 6111 O. el-lsra 17/40.
467)
ed-Duha 93/6.
azaldığı
zaman onu ziyaretten vaz-
..:.....'\!SİKLOPEDİSİ - --
-- - - --
- -- --
-
- - 147
;eçer miyim? Şayet böyle yaparsam, ben adi bir insanım. Bazen de inkar, tevbih (kınama) içindir. Allah' ın emir ve ~: asaklarını dinlemeyen bir kimse için ~ ~J ı.:. ~ ..:2.::.\ (Rab bine ~syan mı ettin?) denmesi bu kabildendir. 7- T akrir (.r-_;::.11 ) Bir hükmü, istifham yoluyla muhataba itiraf ve ikrar etjrmektir. Örnekler: .BJ~ ~ r__r..i ~i
Ey Muhammed! Senin gönlünü
açmadık mı?l 68
~)~~~wl$~ ~i Onların tuzaklarını boşa çıkarmadı mı? 469
8- Taaccüb
(~ı )
Jl_,....,\'1 J ~~-J it.-,WI ~4 j_,....,)11--4J ~\_,lt.;J
dediler: Bu .:Caklarda gezer?470 Şöyle
nasıl
Peygamber ki yemek yer, so-
9- Ünsiyet Peyda Etmek
Ey Musa! Sağ elindeki nedir?471 1 O - Hatırlatma <.r-5'.Wl) ... 0~1 ')~ \' 01 r.)ı ~ ~ ~~ ~~ ~~
Ey insanoğulları! Ben size bildirmedim mi ? 472 ıı
- Övünmek
((şeytana tapmayın ... "
( J~\'ı)
.. ·.rv' ~ ~ ~~ Mısır hükümdarlığı -'68) ~9)
.;.70) ..ı7 ı)
.i72) ~73)
el- ln~ irah 94/ 1. el-Fil 105/2. e i-Furkan 2517. Taha 2011 1 . Yasin 36/60. ez-Zuhruf 43/5 1.
diye
benim değil mi? 473
148----~------------------
BELAGAT TERİMLER:
12 - Yüceltmek ( ~ .1.· ·JI ) J..i::ı~ \lı c ..w:. F- ~..U\ 1~ i f O n ur. izni olmadan, katında şefaat edecek kimdir~ 74 13 - Dehşete Düşürmek cLkr-+-..::.11) wU-1 LJ wU.ı Gerçekleşecek olan! Nedir o gerçe/eşecek olan gün? 475 14 - Tehdit Etmek ( --4.y_.;.ll) l;:}J ~~~~ı Önceki/e( yok etmedik mi? 476 15- Uyarmak ( ~~) 0_r.A.."u .:r.l,; Ey insanlar! Nereye gidiyorsunuz?477 ~~if~~ ~l.r.l ~ ı:_r ...~.f.. i f ) Kendini bilmezden başka, hangi kişi İbrahim 'in dininden yüz çevirir. 478 16- Temenni (~1) Wly.i .':._~~w_;,if w~ ... BizE şefaat edecek uar mı ki şefaat etsin? 479 17 - Bir Şeyin Geciktiğini Bildirrnek (~~~ı) ~~ _ra.i !.?' ... Allah 'ın yardımı ne zaman~ 80 18- Bilmez Görünmek (~Wl) L~ if.? ..UI ~ J;ıi Kur'ar. aramızda ona mı (Muhammede mi indirilmeliydi~ 81 19- Küçüll?seme (_r-i>dl) '1y_) Jıı ~~ ~..uı \hi Allah, Peygamber olarak bunu mu gönderdi?L 82 20 - Akıldan Uzak Görmek ( ~~ ':11) ~..>_?' ..UI .J ~~ .. . Artık öğütten ona ne?483 2 1 - Alay Etme cr<.pı) .. l_jj~l ~~ L. .!J.? 01 .!3./'b ~~~ Babalanmızın taptığını bırakmamızı emreden senin namazın mzdır? 484 474) 475) 476) 477)
478) 479) 480) 481) 482) 483) 484)
el-Bakanı 21255. el-Hükka 69/l-2. el-Mürselat 77/l6. et-Tekvir 81/26. e l-Bakanı2/l30.
e l-A ' raf 7/53. el-Bakara 2/214. Sad 38/8. ei-Furkun 25/ 41. el-Fecr 89/23. Hud ıl/87.
.~\!SİKLOPEDİSİ
----- ---------- ----- ----- --149
22 - Haber Verınek
(.;y;.'Yı)
r:.r<.ı.. ~ />..UI .:r rJ:;> ıJl-i)'\ Js- ~~ ~ Insanoğlu var edi: tp bahse değer bir şey olana kadar şüphesiz onun 85 :izerinden uzun bir zaman geçmemiş midir?+ 1.;..{ı.~
23 - Hayıflanmak
(~1)
4L-:->.- 'iJ ~~ ~~ YJ.AI 'i~~ Jjl;....U L.. Halkı, benim ~alkım; komşuları, benim komşum olmak tan çıkmış evleri ben ne yapayım? İstifhamın manalarını bunlar la sınırlamak veya bir istifhamı bu manal ardan sadece birine hasret mek doğru değildir. Bu husust aki temel kaide, kelamın siyakına, sözü söyley en ya da dinieyenin ruh haline ve mukteza-yı hale tabidir. Ayrıca bu manaları kelam dan çıkarmak ve id rak etmek , kişinin edebi bilgi ve zevkine bağlıdır. i}l~
c. Emir
f'll
Emir, makam yönüyle muhatabından üstün olan birisinin, ondan bir işin yapılmasını istemesidir. Arapçacia emir manasını ifade eden siga (kip) dört tanedir: 486
*1
(çalış), Fiil o (Emr-i Hazır Sigası): ~~~ {git), 1- Emir . -;ı (ikram et), ~<:: (konuş). 2- Başına Emir Lamı Gelen Muzari Fiil (Emr-i Gaib Sıgası): J4 (infak etsin), ~ (yardım etsin) $,.
:' o ,
o
oJ
,
..
o .J
kork) JW (gel). ed-Dehr 76/ 1. Cevahiru'I·Belağa,
.,
o,
3- Emir Manasına Gelen İsim Fiil: ~ (sus), -+85) 486)
"
s.78; el-Cami, s.46-47.
).b- (sakın,
ıso -------------- BELAGAT TERİMLERİ
4- Emir Fiilin Yerine Zikredilen Mastar: ~~ ~
t) ~
Hayır
yolunda çalış!
Emir kendi aslı manasının dışında pek çok mananın ifadesi için de kullanılmaktadır . Bu manaların en önemlileri şunlardır: 487
1 · - Dua ( c.~..Uı): Ast'ın üst' ten, küçüğün büyükten, zayıfın kuwetliden, yaratılanın Yaratandan bir şey istemesidir. · Örnek: ~JJı)J J~ı
YJ
Rabbim, beni, ebeveynimi ....
bağışla! 488
2 ~ İltimas C..t'L..::.J\JI ): Aynı seviyede olan iki şahıstan birinin diğerinden bir fiili n yapılmasını istemesidir. Bir kişinin arkadaşına, ~~~(Ey arkadaşım, kalemini bana ver!) demesi bu kabildendir. 3 - İrşad c~ wJ 'il): Muhataba nasihat etmek ve yol göstermektir . . . . o_r.=)t; ~ j:o:--1 Jl tJ..J..ı ~~~\~\Iyi tJ..~JI ~\
4
Ey iman edenler, muayyen bir vade ile birbirinize borç/andığznzz zaman onu yazın. 489 .
-
4- Temenni ·(~1): Vukuu imkansız olduğundan veya imkan dahilinde olup gerçekleşme :_ htimali zayıf olduğundan dolayı gerÇekleşmesi · umulmayan güzel bir şeyi istemektir. İmriu' l-Kays ' ın şu beyti bu husustaki güzel örneklerden biridir: 487) . el-Izah, !.241-243; el-Mutavvel. s.217-218: Mu'tenıku'I-Akrar., I,44l-443; Cevahiru'lBelağa. s.78-79: el- Belağarü' 1-Arabiyye. I.l 02-107: cl-Cami. s.48 -51. 488) Nuh 71/28. 489) el-Bakara 2/282.
.~•.:--JSİKLOPEDİSİ - --
-
~~ ~ c~'Yı ı..J ~
- -- -- --
- --
* ~~ ~~ J.)JI jJJI ~ı 'YI
-
-
151
Ey uzun gece!
Jyan, dikkat et! (Karanlık/arın) sabah ile açılsın. Halbuki ;ündüz de (bana göre) senden daha üstün değildir.
5 - Muhatabı İki Şey Arasındaki Tercihinde Serbest 3ırakmak: (~1) :
4:>-1 Jı I..L:..ı> e:JJ i-lin d ile veya onun kızkardeşiyle ev/en!
6- Mübah
Kılrrıak (~lı 'YI) :
_r.AJI if :>.J-" 'Yı ..b.:.:l-1 if ~'Yı .h.;-1~ C8 ~ ly.~IJ ı_,ısJ . ... Gece
fecrin beyaz ipliği, gecenin ·siyah 490 :p/iğinden, sizce seçilinceye kadar yiyin, için. 7- Aciz Bırakn1ak (~1) : ~~~ l_r:>IJ .-. .b if öJ.>-! I_;L; li.y. ,)s- W) lt ~J ,j ~ ~IJ
:le gündüzü
ayı ran
0:i.,L,.:,
rs ~~ .Jıı ~J., if '
ku/Omuza indirdiğimiz Kur'an 'dan şüphede iseniz, haydi siz d e onun benzerinden bir sure getirin ve eğe·r sözünüzde sadık kimse ler iseniz, Allah 'tan başka şahit/erinizi de yardıma çağırın/ 49 1 Şayet
8 - Tehdit ( .-4-lpl ): ~~~Lı:: .wl ,~ L. ı_,.w.ı
...
Artık dilediğinizi yapın.
O
bütün yaptzkları n ızı görendir. 492
J4UI wu ~ ~ \)1 Gece/e rin akıbetierinden korkmazsan ve utanmazsan dilediğini yap! 9 - Küçümseme (~1- ~~'YI ) : r-Pı y.;.JI ~~ ~~ J) Tad (azabı) bakalım. Çünkü sen çok şerefli ve çok iyi bir kimse id in. 493 ~L.:..; L. ~u~.::.,>- • .. ; ~J
490) .ıg ı
el-Bakara 2/ 187 .
) e1- Bakara 2/23.
492) · Fussilet 4 1140. -+93) ed-Duhan 44/49.
*
152---------------------------1 O - Zillete
BELAGAT TERiMLERI
Düşürmek (~1) :
~t>. ö~~ ı~..,s~ llA.9 .... Onlara
"zeli/ ve hakir maymun-
lardan olun" dedik. 494 1 1 - İki Fiilin Neticesinin de Eşit <)lduğunu Bildirmek (Eşitlik - ~_,.-.:.11): ı_,.,,..... ,ai 'j J·l \Jr: ?'U . . . . . İster sabredin (cehennem azabına), ister sabretmeyin. 495
12- İkram (~1~1): ~~i~~}->-.)\
Selametie, emin olarak o (cennete) gi-
rin!496
13 -Nimeti Hatırlatmak c0b'j\)
:
' .&1 r-<...; j.J u l,_lS ... . Allah 'ın size nzık olarak verdiği
şeylerden yiyin. 497
14 - İbret Almak ( _)~ ~~) : .. ~J.rJII;ı\ o~
Jl IJJı.il
meyvesine, bir ilk meyve verdiği zaman bir de olg,unlaştzğı zaman bakın. 498
15- Taaccüb ... 1~
.... Onun
(~1):
JL:..')fii.!JJ ly..ri-' ~ ~~ Bak, senin
hakkında
ne tem-
siller verdiler de haktan saptılar... 499
16- Terbiye Etmek <~.)81): ~ 1..( JS' Önünden ye! 500
494) 495) 496) 497) 498) 499) 500)
ei-Bukara 2/65. et-Tur52/16. el-Hicr 15/46. ei-Enam 6/142. ei-Enam 6/99. ei-Furkan 25/9. Buhari. Et'ime 2-3 (YI.l96ı; Müslim. Eşribe 108-109 (ILI599-!600); Ebu Davud, Et'ime 20 {IY.I45); Nesai, Nikah 84 (YI,J36-137); lbn Mace. Et'ime 8 (H,l087); Darimi, Et'ime 1.15 (s.490,496). Muvatta. Sıfatü'n-Nebi 32 (IL934).
-'c)JSİKLOPEDİSİ -
d. Nehi y
-
-
-
- --
- -- - - -- - - 153
- ~l
Maka m yönü nden muhatabından üstün olan birisi:-:in, ondan bir işi yapmamasını istemesidir . 501 O da başına cezNehyin tek bir sigası (kipi) vardır. ~eden ve nehye den '1 harfin in geldiği muza ri fiildir. Bu ~uzari fiil, muha tab sigasına ait ise nehy- i hazır meyd ana . so ,. 3elir: ~'1 (Yazma!) J~'l (Gitme!) Gaib sigasına ait ise :ıehy-i gaib teşekkül ed~r: ~ =~~~ (Gıybet etmesin!), IJ.r.~ '1 Kibirlenmesinler ) o
o
.,.
o,.,.
Nehy in de asıl manasının dışında pek çok manası 502 mevcuttur. Bunla rdan en mühim olanları şunlardır: 1 -Dua <~~..UI): Nehy in bu manası, " ast'ın üst'te n, zayıfın kuwe tliden , küçüğün büyük ten, yaratılanın Yaratanda n bir fiilin yapılmamasını istemesidir" şeklinde tarif edilir. Örnek : Rabb imiz! Bize hidôy et verdik 503 ten sonra kalple rimizi saptırma .. 2 - İltimas (v-W~I) : Nehy in iltimas manasını ifade etmesi deme k, aynı seviy ede olan iki şahıstan birini n diğerinden bir fiilin yapılmamasını istem esidir . İki arkadaştan birinin diğerine ıJ_rJ'l (is raf etme! ) deme si bu ka-
...~.:..::.u ~ı .M.ı ~;; tJ'l ~J
bildendir.
3 - İrşad
(.)uJ '1\) :
... ~j-j~~ı)lr.Wiy-l)w'll_r-\~..U\ ~14 501) 502)
Cevahiru ' J-Belağa, s.82-83. Cevahiru'J-Belağa, s.83-8.ı; Ullımu ' l-Belağa ,
503)
Cami, s.53-55. Al-i lmran 3/8.
s.74;
Ey iman eden-
el- Bel ağatü ' l-Arabiyye.LJ09- ı ı
1; e l-
154---- --------------- --------ler! Size açzklanırsa mayın .. 504
hoşunuza
f.$J.AJ ~4-i-JI J)')\;... 0U
BELAGAT TERİMLERİ
gitmeyec ek
* ~li..ıJ\ ~\ Jl L~
şeyleri
sor-
';})
Alçak kimseler /e beraber oturma! Zira beyinsizl erin huylan (başkalarına da) sirayet eder.
.J4>.- ı:..r' i;;.._:il j .. .,a....,; ~:~ ~) ~rU ly~':J Geuezele re ve onların cehaletin e k:ulak vermeyin ! İslam 'ın belası cahillerin den gelmekte dir.
4- Temenni
(~1):
~V~~~ * Jjij~Jk~; ~
Ey gece, uzun ol! Ey uyku, kaybol! Ey sabah, dur, doğma!
5 - Tehdit ( --4~1): Bir babanın oğluna, ı~JJ~ ı.f'J..G 'J (derslerine çalışma! Yani sonunda ne olacağını görürsen sen!) demesi, nehyin tehdit manasında kullanılmasıdır. 6- Küçümseme
(~1):
.. ·r-P l>.-IJjl ~ ~..:...:.. t.. Jl ~ 0JJ :1 Sakın o kofirierd en bir kısmına verip de onları faydalandırdığımız şeye gözlerini dikme .. .-505
7- Ümitsizliğe Düşürmek (~1): .. ·i..JI ıJ..)~'lf IJ.ri5' 0-:!lll ~~ ~
Ey kafirlet! Bugün özür di-
lemeyin. 506
8 - Çirkin Görmek ( ~ı.fJı) : 504)
el-Ma ide 5/ 1OI.
505) 506)
ei-Hicr 15/88. et-Tahrim 66/7.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - - - - - - - -
155
~
... ~f
~)':lı ı.} J-l':l)
Yeryüzünde kibir ve azametle yürüme ... 507
9 - Kınama ( &._,;JI): ~ ~..; 1~ 1~ J ~ ~~ .ıl:..
,_;/.-1J J1>- c:_r 4,;:N
Benzerini yaptığ1n halde kötü bir huyu (başkasına) yasak/ama! Böyle yaparsan, bu sana büyük bir ayıptır. ıO-
Devam ( ) 1...::.... 'il ) : ~
\
.. . ~>)u:J\ ~ ~ )\;~~\~':i)
Zalim /erin yaptık/arzndan Allah 'ı asla gafi 1san ma .. 508
1ı
- Akıbeti Bildirmek (~w ı 0~): 0~ jfi. ~J ~ ~~>-1 J. Lilyl ~\ ~ ıj Ip ı.J.!.U\ er:-ı '1J \
Allah yolunda öldürülen/eri, sakın ölüler sanmal Doğrusu onlar, Rab 'leri katında diridir/er, (cennet meyvelerinden) rızıklanırlar. 509 e. Nida
~I..Löll
Nida, sözü söyleyen kişinin, yönelmesini istemesidir. 510
muhatabından
kendine
Arapçacia nida harfleri sekiz tanedir : Hemze
(i)
~~ ~~ * ~ ~:~ T* ~~ ~~ 4i ~:~ ~ ~~ 1~
Bu harflerden ilk ikisi (hemze ve ':?ı) yakında olanları, diğerleri ise uzakta olanları çağırmak için kullanılır. Ancak bu iki grup harfler bazen birbirlerinin yerine kullanıl maktadır. 507) 508) 509) 510)
el-lsra 17/37. İbrahim 14/42. Al-i lmran 3/169. Cevahiru 'I-Belağa,
s.I05.
156- - -- - -- - - - - -- - -
BELAGAT TERİMLERİ
ifade eden nida edatlarının yakınlık için kullanılması: Uzakta bulunup çağrılması istenen kişinin, çağıranın zihninde hazır olduğunu ve bu sebeple sanki yakında imiş gibi hissedildiğini ifade etmek için bu yola başvuru! ur. 5 1 1 1)
Uzaklık
Ornek: .:>LS':- ~ (:::!J J r-(j~ ~:~ \~ ~\))/\ ı)l....._j .:>.s::-1
Ey Na'manü 'l-Erak (Taif yolunda bir belde) sakinleri! Şunu kesin olarak bilin ki, siz benim kalbirnin evinde oturan kimselersiniz.
ifade eden nida edatlarının 512 kullanılması: Bunun da üç sebebi vardır: 2)
Yakınlık
uzaklık
için
a) Çağrılan kişiyi yüceltmek: İnsana şah damarından daha yakın olan Allah'a münacatta " ~" nida edatının kullanıldığı şu beyit bu hususa güzel bir örnektir: tjiiJ ~1 .ı.:JI if~ ~f ~ ~l..w.JJ ı.s.-J.. 2~ ~
Ey, bütün musibetlerde kendisine ümit bağlanan Zat! Ey, tek ş ikayet mercii olan ve korku anında sadece kendisine sığınılan Zat! Çağrılan kişiyi
küçümsemek: Muhatap , hitap edenin yakınında bir mekanda bulunsa dahi, onun alçak ve seviyesiz bir kimse olduğunu vurgulamak için, nidada uzaklık manasını ifade eden edatlar kullanılır. Örnekler: b)
Jl:.:-)1 ':ll ~~ ~J * JWI ~ ~l l..i.A 41
Behey adam! Yücelere 51 l) 512)
Cevahinı'I - Belağa. Cevah i ru ' l - Belağa.
s.l 05. s.J 05- l06:
çıkmayı mı
Ulumu'l- Be l ağa,
s.76;
arz u ediyorsun?
el-Belağatü ' l-t\rabiyye,
I, ! 11-11 2.
ANSİKLOPEDİSİ
-------------- --------------- 157
Oralara sadece adam olanlar adım atar. JüJ j:i J __.-jl ~IJ * ~_,1 y..DI ~ J-~ ıJ ~1 J')\>)ır~ ı:r ~) * ~ L.J ~ ~~) jiJ)J ..!JJ.) ~ ~~
* Ip .!411 )\Z ~..UI ~
Behey dünyada uzun yaşayıp ömrü boş sözler içinde tüketen, nefsini fani olacak şeyler uğrunda yoran, haram ya da he/al (demeden çokça mal) toplayan kişi! Dünyayı bağışla, senin affı na bedel olur. Bunun sonu yokluk değil midir?
c) Çağrılan kişinin gafletine işaret etmek: Derste uyuyan bir öğrenciye hocasının ı ~ı ı..!')..uı rj r\.j ıf ~~ (Ey derste uyuyan kişi, uyan!) demesi bu çeşit nidaya örnektir. Şu beyitte de böyle bir nida mevcuttur: t.~ rll'JLı ~tj ~
* ~ r:.r J))ı ))uı ~ı~
Ey, kibirden dolayı yan çizip aldırmadan çekip giden kişi! Yavaş ol! Sen (geçen) günler/e aldanan bir insansın.
asli manasının dışında birçok manası vardır. Bunlardan en önemli olanları şöyle özetlenebilir: 513 Nidanın
1 - Yardım İstemek
c.ı.jlA:....,'J\ ):
~J--U Jıı ~ Ey Allah, Seni mü'minlerin yardımına çağırıyorum.
ve Tahrik Etmek c~l)-'11): Zulme uğradığından şikayet eden birisine \~ ~ (Ey zulme uğramış kişi!) denmesi bu manaya ·gelen bir nidadır. Bu nida ile, çağrılan kişinin zulme uğradığı vurgulanmakta ve 2
513)
-
Teşvik
ei-İzah, 1,245; Cevahiru'l-Belağa, s. l 06- 107; Ulumu'l-Belağa, s.76-77; el-Belağatü'I
Arabiyye. 1,115-l 16; el-Cami, s.68-69.
158----------------------------zulCımden kurtulması
BEL AGAT TERİMLERİ
için gayret göstermesi
teşvik
edil-
m·ektedir. 3 - Ağıt Yakmak c~..L:Jı): Emevi halifeler:i.nden Ömer b. Abdülaziz (R.A} için yazılan bir mersiyenin şu beytinde, bu manada kullanılan bir nida ( 1~4) görülmektedir: ~~
' 4 .liıl _,.4 ~ ~J
~:f J ~~li ~ 1_,.1 ~
Büyük bir işi yükfendin ve ona sabrettin. O işte, Allah 'ın emri ni tam olarak yerine getirdin, va h Ömer!
4- Taaccüb
(~1):
... ~~ı~ i_r-> t: Yazıklar olsun o kul/ara ki .. 514
5 - Hayıflanmak
(~1):
41; ~ ~ 4 ;ıs::.ıı J~J ... Ve kô.fir şöyle diyecektir: "Ah ne olurdu, keşke ben toprak o/saydzm/" 515
6 - Hatırlama (_}'..w ı): e-IJ.; ~ l}JUI i f j'l\ ~
* ~ .t...')l... ~ )r 41
Ey Se/ma 'n zn iki evi, size selam olsun! (]eçen zamanlar döner mi acaba?
7 -Can
Sıkıntısı (~1):
.!l~ ~~ \lı~~ if
Ey dolayı
* ,!jW.... cJ.l\ ~ J)~ ~\
Selma'nın
evleri! Senin Selma'n netede? Bundan ona ağladık, sana ağladık.
8 - Ihtisas (~~'ll): Zamirden sonra, onu için zahir (açık) bir isim getirmektir. 5 L4) 51 5)
Yasin 36/30. en-Nebe 78/40.
açıklamak
ANSİKLOPEDİSİ
-----------------------------159
41 ~~ ~ ~LS".r.J liıı 4...>-J
... . Ehl-i
beyt, Allah'ın rahmeti
ve bereketleri üzerinize olsun. 516
.
Inşa
Makanunda Haber Kullanılması ~\.J;J'Jl
r!~ ~\ t_}J
Bazı dururrılarda,
istenilen şeyin gerçekleşmesine olan arzuyu ifade etmek, emir lafzı kullanarak üstünlük taslamamak gibi maksatlardan dolayı haber cümlesi, inşa mevkiinde kullanılmaktadır. 517 Mesela, bir öğrencinin hocasına Jl _)2.il (bana bak!) demesi yerine u,L..., J l t~L-:....... 1 A (Hocamız bir dakika bana bakar, bakar mı? bakszn!) şeklinde talebini haber cümlesiyle ifade etmesi, buna bir örnektir. Doğruluğu takdir edilmediği için suça meyleden birine~ aşağıdaki beytin okunması~ ona "doğruluk mesleğinde devam et!" tavsiyesinin nazikane ifade edilmesinden ibarettir: 518 İnsana sadakat yaraşır görse de ikrah Yardımcısıdır doğruların
Şu
Hazret-i Allah
ayet-i kerimelerde de
inşa makamında
haber kul-
lanılmıştır: . .. ~lS'~y
Anne/er, ler!).. 519
516) 5 ı7)
518) 5 ı 9)
çocuklarını
c:T':J'1J\ ~;. ..:.ı\..ıJI}IJ
iki
Hfıd ı 1173. el-Izah, 1.245; Cevahiru'I-Belağa. s.108- 109. Edebiyat Lugatı, s.66. el-Bakara 2/233.
yıl
emzirirler, (emzirsin-
160------- ------------------ ---
BELAGAT TERİMLERİ
Boşanmış kadınlar ,
kendi kendilerine üç adet müdcleti beklerler,- beklesinler!- ... 520
O Kur'an 'a temiz olanlardan sürmez -el sürmesin!. 521 0J_,+bil ~~ ~-~
başkası
el
İNTİHAL J~~~ Bkz. AHZ VE SERİKA İRAD..;I MESEL ~\ ~1.):!1
Bedi tabirlerinden olan bu edebi sanata irsal-i mesel ( J!ll JL..J l) de denmektedi r. Bir fikri is bat için misal getirmektir. Bu misal atasözü veya hikmetli bir söz olabilir. Bu misallerin sayısı bir beyitte ikiye çıkarsa , bu sanata irsal-i meseleyn ( ~~ JLJl) adı verilir. 522 Örnekler: 523 .#1 ~ ~ ~L:.......:J,..ı l:<:ı if J ~~ L:.....~ JWI rj Ws- 0..*
Bize yüce (idealler) uğruna can vermek kolay gelir. Güzel hanlm nikahlayan kimseyeme hir pahalı gelmez. (İkinci mısradaki meselin aslı, "gÜzel hanım nikahla-
yan mehrini de verir" 524 şeklindedir.) Rağıba , düşmenin
Seyl, divann
aldanma
ayağın
tevazu'larına
öperek hedm eyler
Ey Rağıp, düşmanın tevazu ve yaltcıklanmalarına aldanma! Sel, duvarınayağını öperek onu yıkar. •
A
IRDAF
JI.)J~I
Bedi' tabirlerinde n olan irdaf kinayeye benzeyen 520) 521) 522) 523)
524)
el-Bakara 2/228. ei-Viikıa 56/79. II.I340; Edebiyat Lugatı, s.70. M.Sadi- Şafak. Yakub- Toparlı. Receb. Edebi Sanatlar (Bedi '). s.27; Edebiyat Lugatı. s.70. ei-Meydani. Mecmau' l-Emsal. In.311. Keşşafu l stılahati' I· Funun.
Çöğenli ,
ANSİKLOPEDİSİ ----~------------- 161
edebi sanat larda n birisidir. Bu mananın kendi lafzıyla değil de o lafzın mUradifi (eş anlamlısı) olan bir kelimeyle 525 ifade edilmesine irdaf adı verilir. Örnekler: 526
..,-'11 ~J Hükü m verildi, iş bitti Kasd edilen mana
527
şudur:
' .ıJl;ıÇ. 4\l\ ~ v ~J ~'":M 4\l\ ~ v ~J \
Allah 'ın yok
kimse yok oldu, kimse kurtu ldu.
olmasına hükmettiği
kurtulmasına hüknıettiği
528 ($~).--1 ~ w~IJ Gemi , Cudi' ye oturd u.
Bu ayetteki w.fW'I fiili, müradifi olan ~ fiilinin yerind e kullanılmıştır. Burad aki nükte , ikinci fiilde olmay an ~ ''meyil ve sapm a olmakszın tam yerleşmek" manasının birinci fiilde w~~ bulunmasıdır. •
A
IRSAD
~\..,pJ':/1
Bedt tabirl erind endir . Seci' veya kafi ye delale tiyle, ifaden in sonun un ne olacağının tahmi n edilebileceği bir söz getirmektir. Buna teshim ( ~-+ .. -1\) veya tevh1ş ( ~y.ll) de denm ekted ir. 529 Örnekler: 530 0~ ~~ lylS JJJ ~+·li2.:1 Jıı 0LS" ı...J Allah onlar a zulme t525) 526) 527>
528) 529) 530)
s.23l-232; ei-Bağdadi. Ebu Tahir Muhamm ed b. Haydar, Kanunu' I- Belağa fi Nakdi'n- Nesr ve'ş-Şi'r. s.47; Keşşafu Istılahati ' I-Funun, L577. Keşşafu Istılahati '1-Funun, 1,577-578.
Sırru '1-Fesaha,
Hud ı ı t44. Hud ı J/44.
s.l60; Kı:ınunu'l-Belağa, s.JOI; el-izah, ll.492; Cevahiru'I-Belağa . s.369. el-lzah. II.492-493.
Sırru'J-Fesaha,
162------~-------------------- BELAGAT TERİMLERİ
miyordu. Fakat onlar kendi nefis1erine zulmediyor/ardı. 531
i~ - ~ ~~ ':1 - ':1 j> ~w ~f ~
r:r J öl;.:LI ~...~ts0 ~
Hayatın meşakkatlerinden bıktın? -Seni tenzih ede-
rim- seksen
yıl yaşayan
kimse
.
bıkar.
Beyitte geçen i l i l:l ':1 medih ve zenıden sonra kullanılan bir terkiptir. Medihten sonra gelirse "sen, bir babaya mensub olmaktan yücesin" manasında ta'zim ifade eder. Zernden sonra gelirse "babası belll olmayan" manasında tahkir ifade eder. c-.k· .j Lo Jl oj)~) ~:~ .ı.s:-..ü ~ ~ ('"
\.)\
Bir şeye gücün yetmedeği zaman onu gücünün yettiği şeye geç! •
A
ISNAD
bırak
da
~~'il
Meani tabirlerinden olan isnad bir hüküm ifade etmeleri için bir kelimenin (müsned), diğerlerine (müsnedünileyh) nisbet edilmesidir. Bu nisbet varlığa delalet ederse subuti (olumlu), yokluğa delalet. ederse selbi (menfi, olumsuz) olur. -L>I JJI (Allah birdir) cümlesindeki isnad sübCıtidir . .J ~..,.--..!ı ':1 (Onun hiçbir ortağı yoktur) cümlesindeki isnad ise selbidir. 532 •
AA
ISTIARE
~J~'ıl
İstiare, Beyan ilminin en önemli konularından biridir.
Lugatta, "Birinden ödünç bir şey isteyip almak" manasındadır. 533 Edebi bir ıstılah olarak ist.are, bir kelime531) 532) 533)
ei-Ankebut 29/40. Çevahiru 'l-Belağa. s.49; Edebiyat Lisanu '1-Arab, IV.618-619.
Lugatı.
s. 71.
.:..)JSİKLOPEDİSİ - - --
- -- --
-
- - --
-
--
163
geçici olarak alıp başka bir kelime için kul~anmaktır ki şöyle tarif edilir: "Bir kelimenin, müşabehet teşbth-benzerlik) alakasıyla ve asli manasının kast edilmesine mani bir karinenin varlığı sebebiyle kendi hakiki ma-
:ıin manasını
:-ıasının dışında kullanılmasıdır." 534 anlaşılacağı
gibi istiare kendi hakiki :ııanasının dışında kullanıldığı için mecazın çeşitlerinden Jirisidir. (Mecaz-ı akl! ve mecaz-ı lugavl' den hangisine da~il edilmesi gerektiği konusunda ihtilaf olmakla birlikte, : umhur-u ulemaya göre istiare mecaz-ı lugavtdir.) 535 Dolayısıyla mecaz,. istiareden daha umumidir. Başka bir ifade :le her istiare mecazdır, fakat her mecaz istiare değildir. 536 Ylecazın diğer bir çeşidi olan mecaz-ı mürsel ile istiare arasındaki tek fark , hakiki mana ile mecaz! mana arasındaki alakadır. Bu alaka , istiarede müşabeh et, :ııecaz-ı mürsel de ise rnüşabehetin dışındaki şeylerdir. Aliyyet, mazhariyyet gibi) . Bu tariften de
İki mana arasındaki alakanın benzerlikten kaynaklan-
cihetiyle de istiare aslında bir teşbihtir. Başka bir if adeyle istiare, müşebbeh ya da müşebbehün bih'ten biri kaldırılmış olan teşbth-i beliğdir. T eşbih-i beliğ, veeh-i şebeh ve teşbih edatının hazfedildiği teşbihtir. Mesela, ~~~ı) ..l...t':Jıs ~ (Ali, cesarette aslan gibidir) cümlesinde Ali, müşebbeh ; JLS- .!5 harfi, teşbih edatı; .L..-1 (aslan) müşebbehün bih; ~~~ (cesaret) ise veeh-i şebehtir. Bu ~eşbihten veeh-i şebeh ve teşbth edatı kaldırılırsa .L..-1 J.>ması
5~4) . el-lzah, II,408; Muhtasaru 'I-Mean i, s.324; Ke~şafu Istılahati'I-Funun, II,964; Ulu ınu ' l Bel ağa,
s.239;
ei-Belağatü' I-Anıbiyye.
5~5)
el-İzah, II,414; Ulumu'J-Belağa, s.242.
5.:-6)
Esraru ' l-Belağa,
11.11 2.
II,283; Nihayetü'l-lcaz, s.l 26.
164 ---------------------------- -
BELAGAT TERİMLERİ
ifadesi kalır ki işte bu teşbih-i beliğdir. Şimdi bu ifadeden de Ali (müşebb:2h) kelimesini atarak ...L.,.,\ (aslan) kelimesini gerçek manasını anlaşılınasına mani bir karine ile beraber "Ali" için kullandığımız zaman istiare meydana gelir: ~~ J I..L__..,i ~~J (Sınıfta bir aslan gördüm.) Bu cümledeki ..L..i kelimesi gerçek manasından alınarak sınıftaki cesur bir öğrenciye (Ali) bir elbise gibi geçici olarak giydirilmiştir. Şayet ~~ J (sınıfta) ibaresi olmasaydı, kelimenin gerçek manası kastedilmiş olabilirdi. Dolayısıyla J...aJI J ibaresi karine-i maniadır . (Hakiki ına nanın anlaşılınasına engel olan karinedir.) Çünkü aslan sınıfta bulunmaz. 537 (Ali
aslandır)
İstiare, teşbihten daha üstün, daha tesirli ve daha
kuvvetlidir. Çünkü bir insana "sen aslan gibisin" yerine~ " aslanım!" diye hitap edilmesi, "benzemek şöyle dursun, sen aslanın ta kendisisin! " demektir. 538 İstiare Örnekleri: 539 ,uy-S ~J~IJ J-lıJ Ls:. ?:~ ~J.f ,ji)JIJ JG ~
O parlayan bir güneştir. Bizden ayrı lması onun batışıdzr. O ay'dzr. (Bizden) yüz çevirmesi (o ayın) tutulmaszdır. Güneş
ve ay, yüksek makam sahibi. güzel insandan istiare yapılmıştır. ~.r-J~\
Jl ri~~~ Jl
Bir sergi üzerinde 537) 538) 539)
e i-Belağatü'l-Arabiyye.
şerefli,
parlak ve
~:~ !..S.;~ W .1L~I ıj ~ J..iiJ
yürümeğe başladı.
Denize mi
11, 1 J 3. Delailu'J-l'caz. s.I09-ll0; el-Be lağaıü' l-Arab iyye. II, 114-116; Edebiyat Lügatı. s.7 1. el-izah. !1.408-411 ; ei-Belağatü'l-Vfızıha. s.77; Edebiyat Bilgi ve Teorileri. s.l56-157.
_.:._"\JSİKLOPEDİSİ ~oşuyor?
-
- ---
Yoksa aya
Deniz cömer t
mı
-
-
- --
-
-
-
---
165
yükseliyor? (Bir türlü) anlamadı.
kişiden,
ay
şerefli
insand an istifue
~.-apılmıştır. ~~~~., ~..r.
* \.j)..AP ~\~~~ı tS)
esnada, boz (dişi katırı) iki ayağıyla Jrka ayaklarıyla) hamur yoğuruyor, iki eliyle de (ön ayak_· a.rıyla) ekmek yapma k için hamur a kuvvet iice vuruyo r JÖrürüm. Şair, katırının yürüyüşü esnası nda ayaklarının hare~etlerini tasvir ederken ~ arka ayakb.rının , hamur yağuran ~işinin ellerin in hamur da kayması gibi sabit durmayıp ~ydığını; ön ayaklarının ise, ekmek yapan kişinin hamur u :ıçmak için kuwet lice vurması gibi toprağa sert bastığını :stiare yoluyla (hamu r yağuruyor-ekmek yapıyor) güzel bir şekilde ifade etmek tedir. Türkçe mizde günlük konuşmalarda kullandığımız pek çok istiare vardır. Aslan (cesur) , kaz (sersem ) , tilki kurnaz), çakal (dalavereci) , ateşle oynam ak (tehlikeli bir iş ~·apmak), dizlerinin bağı çözülm ek (çok korkmak), her şeye burnun u sokma k (her işe karışmak), içine kurt düşmek .bir şey hakkında şüphe ve endişeye düşmek) , karnı zil çalmak (çok acıkmak), ö mür törpüs ü (çok eziyet ve sıkıntı verere k insanı ihtiyar latan şey) gibi tabirle r bunlar dan Yürüdüğümüz
bazılarıdır.
İstiarenin Rükünleri öJ~'JI ~lS') 540 İstiarenin rükünleri {öğeleri) üçtür: S-to)
s. l 20 ; el-Burhan , III ,435-436; Cevahi ru '1 - B el ağa, s.304; Arabiyye, II,l 18-11 9.
Sırru ' 1-Fesaha,
ei -B ehığatü ' 1-
166----------------------------
1. Müstear nakledilen lafız
BELAGAT TERİMLER.:
(Jk-1.1): Müşebbehün-bihten müşebbehe ......
2. Müstear-ı Minh ( ~
J~ı ): Müşebbehün
3. Müstear-ı Leh ( .J JL-.::....Jı):
L-..J\ ~ ~ L...;
bih
Müşebbeh
Gök ve yer onlar için
gözyaş:
dökmed i. 541
Bu ayet-i kerimede Kızıl Denizde boğulan Firavun ve ordusunun yok oluşuna kainatın mahzun olmadığı veciz ve beliğ bir şekilde ifade edilmiştir. Bu ifadede sema ve arz insandan istiare yapılmıştır. Dolayısıyla, sema ve arz. müstear-ı leh (müşebbeh); insan, müstear-ı minh (Müşeb behün bih); müşebehün bihten (insandan) alınıp müşeb behe (sema ve arz) verilen "ağlamak" lafzı müsteardır.
.
Istiare Çeşitleri
aJ~'il
t_lyl
İstiare çeşitli açılardan pek çok kısma ayrılmaktadır :
1. Teşb1hin İki Rüknünün (Müşebbeh- Müşebbehün bih) Durumuna Göre İstiare Çeşitleri: a. İstiare-i Tasrihiyye (İstiare-i Musarraha) ~~\ ÖJ~ '11- ~~\ ÖJ~ ~!\
Türkçemizde ''açık istiare" denilen bu istiare! rükünleri içerisinde sadece müşebbehün bih (kendisine benzetilen) zirkrediimiş olan teşblhlerdir. Örnek: 542 ).)lı y\.:..JI
J.>- ~J bJJ- *
Nergizden inci 541) 542)
yağdırdı,
ed-Duhan 44/29. Cevahiru'l-Belağa,
s.305; el-Cami. s.140.
~J ~j if I_;JjJ ~_):...t.;
gülü
suladı, ·dolu
(gibi beyaz
.~..\JSİKLOPEDİSİ -
- - - - - - - - - - - - - --
diş/er/e) hünnabı
(misvak
ağacının
meyvesini)
-
167
ısırdı.
nergiz, gözlerd en; ;ül, yanaklarından; hünnab parmak lardan; dolu tanesi, iişlerden istiare yapılmıştır. Zikredilen beş kelime aslında ~üşebbehün. bih <~uı if JlJUS'~r.)) Onun gözyaşları ber~aklıkta inci gibidir .... vs.) olduklar.ı için, hepsind e de :Stiare-i tesrihiyye mevcuttur. Bu beyitte inci,
gözyaşlarından;
b. İstiare-i Mekniyye ~ı ö).~ '11- ~L;.S:J~ ;.Jk.... 'lı Müşebbehin lafıının zikredildiği, müşebbehün
bihin
yerine levazımından bir şeyin getirildiği teşbthtir. Türkçemizde "kapalı · istiare" denilen bu istiar~ çeşidine .-\rap edebiyatında ~w~ öjk.... 'lı (kinayeli istiare) de denil:nektedir. ~aldırılıp
Örnekler: 543 ~)\if J..UI cL:..:ı:-l....fJ ~):ıA..>-IJ
.~anadını
Onlara (ebeveyn ine) tevazu
ger/ 544
Ayet-i kerime de "insan" , "kanatlı kuşa'·' benzeti lmiştir. Müşebbehün bih olan "kuş" ;l.Wı kelimesi hazfeciilmiş ve onun yerine onun levazımından olan "kanat" c_l:.:ı: ;.çelimesi getirilmiştir. Böylece meknt istiare meydan a gelmiştir. ~
~
~ Y.J
AJv.)
ı$~ ,_,.,;,J)I ,y ~~ ~ ~~0~ ~ j ~J
Gülerken gözyaşını döken bahçeden daha güzel manzaraya sahip hiçbir şey görmedik. Şair, 543) 544)
bahçeyi
Cevahiru ' l-Belağa,
el-lsra 17/24.
ağlayan
ve gülen bir insana
s.305-306; el-Cami, s .l41 - l42; Edebiyat
Lügatı,
s.73.
benzetm~ş,
1 6 8 - - - - -- -- - -- - -
BELAGAT TERİMLEK
··--
bihi (insan) kaldırıp onun yerine, iki olan gülme ve ağlamayı ( ~ - .vv~ ) zikretmiştir.
müşebbehün
~'1
w J5' ~\
lazırc:
~).illi ~1 ~\\~\)
Ölüm pençelerini sapladığı zaman hiçbir muskanır: fayda vermediğini görürsün
Beyitte ölüm, kat onun kendisi
yırtıcı değil
bir hayvana cc-JI) benzetilmiş, fade levazımından olan "pençeler-
( .JW;i) zikredilmiştir.
Şu karşımızdaki mahşer
kudursa,
Denizler ordu, bulutlar donanma Değil
mi ortada bir sine
çıldırsa yağdırsa
çarpıyor: yılmaz
Cihan ·yık ı/sa emin ol, bu cephe
sarsılmaz
İstiklal şairimiz Mehmet Akif, bu şiirinde düşman kalabalığını mahşere benzeterek, önce ınusarrah (açık) bi: istiare yapmıştır. Daha sonra bu mahşeri, köpeğe benzeten A.kif, müşebbehün bihi (köpek) Zikretmeyip onun levazımından olan "kudursa" kelimesini getirmek suretiylE
meknt
(kapalı)
bir istiare
yapmıştır.
c. İstiare-i Tahyiliyye ~~o).~ 'lı Mekni istiarede hayal unusuru mevcut ise bu aynı zamanda istiare-i tahyiliyyedir ki bu istiarenin manası akıl ve hisle idrak edilemez·. Yukarıdaki üçüncü örnekte, ölürr. yırtıcı hayvana benzetilmiştir. Bu benzetmeye "tırnaklar kelimesiyle işaret edilmiştir. Ölümün yırtıcı hayvana benzetilmesi istiare-i mekniyyedi r. Ölüme tırnak isnadı ise gerçek bir şey olmayıp hayalı bir tasavvurudur. Dolayısıyle
_-\NSİKLOPEDİSİ -
bu da (ölüm e dir. 545
-
- - - - - - - - - - - - --
tırnak
169
isnat edilmesi) istiar e-i tahyiliyye-
bir örnek : 546
Diğer
J.b->1 ~~lı
JL- 0L..t ~:~ ~ .!Jf.~ ~ ~J
Her ne kada r iyiliğinin şükrünü açıkça (iyilik/erine karşzlık minn et ve şukran duygularımı) ifade etsem de," halimin lisanı (yaptığın pek çok kötü lükte n dolayı senden) şikayeti daha fazla dile getirmektedir. bu beyit ten maksadı, övdüğü kişinin devamlı kendisine kötülük ya p masına rağmen nadi ren iyilikte buie , lunduğunu ifade etme ktir. Bunu n için şart cümlesinc teced düt ve hudu sa delal et eden fiil cüml esini ; ceva p cüml esind e ise sübu t ve deva ma delal et eden isim cümlesini kullanmıştır . Şair, halini konuşan insan a benz etmiştir. Bu istiare-i mekn iyyed ir. Halin e "lisan isnat etme si" ise, akıl ve his ile idrak edile meye n bir husu s olduğu için bu istiare aynı zama nda bir istiare-i tahyiliyyedir. Şairin
d. İstiare-i Tahkikiyye ~)_ii~\ ö}~ ~ı hisse n veya akl en tahak~uk eden istiaredir. Daha başka bir ifadeyle, hisle idrak edile n veya aklın kabul edebileceği bir man aya sahip olan istiar e, tahkik1 istifuedir. 547 Cöm ert bir insan için "o ikram eden bJr ummandır" ( r~ r--ı~) dendiği zama n, bura da umm an kelimesi nin (/'"-!) nakledildiği man a olan "cöm ertlik " hislerden herh angi birisiyle idrak edilip bilinebilec ek bir mefManası
545) 546) 547)
Cevahiru '1 -Belağa, s.307 _ Cevahiru ' l-Belağa, s.315. Mu' teraku'I-Akran, 1,281; Llumu ' l-Belağa, s.252.
170 ------------ ------ ----------
BELAGAT TERİMLEK
humdur . . ·J_,.J\ Jl
~\.-l1J\ if~~ lyl.:,r-..ÜI t)J JJ\
Allah iman edenle rin dostud ur.
·Onları
ka-
ranlık/ardan aydınlığa çıkarır. 548
Ayet-i kerimed e ·geçen ~t...i.WI (karanlık lar) kelimesi da. laletten , J_,JI (aydınlık) kelimes i hidayet ten istiare yapıl mıştır. Bu istiarele rin her ikisi de akl en sabittir. Yani akla uygun oldukları için akıl onları reddede mez, kabul eder. 2 . Müstea r Lafzın Durum una Göre İstiare Çeşitleri: Müstea r olan lafız ya camid ya da müştak olur. İşte bu itibarla istiare iki kısma ayrılır: a. İstiare-i Asliyye ~'lı ö) .-;_.,~~ Müstea r lafız müştak (türemiş) değil de camid bir isim olursa , bu istiare-i asliyyedir. Bu isim maddi olabileceği gibi (cesur adama "aslan " denme si gibi) manevi de (şiddetli dövme fiiline "öldürm ek"denmes i gibi) olabilir. hakiki olabileceği gibi müewe l de olabilir. Herhan gi bir vasıfla meşhur olan özel isimler, müewe l kabilindedir. Hatem'in cömertlikle, Hebennaka ' nın ahmakh kla meşhur olması gibi. Dolayısıyla cömert bir insan kast edilerek ~i..; lll>-~y. (Bugün Ha te m 'i gördüm ) ifadesi kullanılırsa~ istiare-i asli yye yapılmış olur. Çünkü müstea r lafız olan {l>kelimesi müştak değildir . Bu istiared e müşebbehün bih ' in kendisi {L>- zikredildiği için bu istiare aynı zamand a bir istiare-i tasrihiy yedir. Aynı şekilde , istiare-i mekniy yede 548) 549)
ei-Bakara 2/257. Cevahiru'J-Bel ağa.
s.3 l 8-3 19.
ANSİKLOPEDİSİ - --
-
- - --
-
---'-----
-
--
171
istiarenin medarı olan lafız , camid ise , -bu istiare hem mekniyye hem de asli yye olur. 549 ~)\if J.il\ c~
4
JU>IJ
Onlara (ebeveyn in üzerine)
tevazu kanadını ger! 550
Bu ayet-i kerimede müşebbehün bih zikredilmeyip onun levazımından olan c_Gı:-- (kanat) kelimesi zikredildiği için istiare-i mekniyye hasıl olmuştur. Bu kelime c_Gı:-- camid bir isim olduğu için de bu istiare aynı zamanda bir istiare-i asliyyedir. b. İstiare-i Tebeiyye ~~ ö).-::.•./~1 lafız müştak
isim (ism-i fail, ism-i mef'ul, sıfat-ı müşebbehe , ism-i zaman, ism-i mekan, ism-i ale t, ism-i tafdil) veya fiil olursa bu istiareye, istiare-i tebeiyye adı verilir. 551 Müstear olan
Örnekler: 552 ~ 01 ~LS' ı..i>' ~~ ı:r ~f ~w, J~ J.1.6Jı &-)1!luı
- Güler yüzlü bahar, güzellikten dolayı gü/erek, kibir/enerek sana geldi. Neredeyse o konuşacaktı. Şair ,
bu beytinde bahar mevsimini &-)1 gülen adama ~WJI ~)1 benzetmiştir. Cami' ise her ikisinde de mevcut olan beyazlıktır. (Çiçeklerin beyazlığı ve dişierin beyazlığı). Müşebbehi &-)\ zikredip müşebbehün bihi ~ )\ kaldırmış, fakat onun yerine lazımı olan gülme ı!.l>-WJI vasfını getirmiştir . Böylece bir istiare-i mekniyye meydana gelmiştir. İstiarenin medarı olan ı!.l>-WJI kelimesinin müştak bir isim 550) 551) 552)
e l-lsra 17/24. Cevahiru ' l-Belağa,
s.319-321. 11,126-127; el-Cami, s.J 45.
ei-Be lağatü '1-Arabiyye.
172 ---------------------------- -
BELAGAT TERİMLERİ
(ism-i fail) olması cihetiyle de bu istiare-i mekniyye, zamanda bir istiare-i tebeiyyedir. __,.6..11 yl:.......jl
O ri ise
köşkün
c-W .ı..jl;~
avlulan
aynı
~:f ..:....iil&.) ç.L;Ul\ ~l_rı:- ~S\..
meydanları doldurrnuştur.
Kulele-
yağmur bulutlannın parçalarıyla kucaklaşmıştır
Bu beyitte dokunmak ( 4....-.)UI) kucaklaşmağa ( iLiWI) benzetilmiştir. cami ' ise her ikisinde de mevcut olan bitişme ( J~':/1) vasfıdır. Müşebbeh ( ~·YJı) hazfedilmiş, müşebbehün bih olan ( 4,ijW\ ) kelimesinden müştak olan (..:...ii~) fiili getirilmiştir. Müşebbehün bi h zikredildiği için bu istiare, istiare-i tasrihiyyedir. Müstear lafız olan c~~>-) kelimesinin fiil olması cihetiyle de bu istiare-i tasrihiyye, aynı zamanda bir istiare-i tebeiyyedir. ~ .ı_.,i..r. ~1 ~ ~:~ ~)if rL ~ '-::-~';/
Ey Selmal İhtiyarlığın kendi başında gülmesi -tam zuhur etmesi- üzerine ağlayan adama hayret etme!
Bu beyitte,
ihtiyarlık
c~ı) gülen adama ( ı!..l>WJI ~)1)
Ca mi ' h er ikisinde bulunan beyazlıktır. (Gülerken beyaz dişleı:in ortaya çıkması-ihtiyarlıkta saçların ağarmas ı.) Müşe bb ehün bi h olan ~) 1 kelimesi kaldırılıp , onun lazımı olan gülrnek vasfı zikredildiğinden bu istiare , istiare-i mekniyyedir. Müstear lafız olan ~..;, kelimesi fiil olduğu için de bu istiare aynı zamanda bir istiare-i tebeiyyedir. benzetilmiştir.
3. Müşebbeh ve Müşebbehünbih ' in akaya Göre İstiare Çeşitleri:
Aralarındaki
Al-
İstiare-i tasrihiyye müşebbeh ve müşebbehünbih ara-
ANSİKLOPEDİSİ ------~------~---
sında zıtlık
bulUnup
bulunmaması itibarıyla
iki
173
kısma
aynlır:
a. İstiare-i Vifakiyye ~L;_,JI ;J~ \fı ve müşebbehünbih arasında zıtlık bulunmadığı için tek bir şeyde toplanmaları mümkün ise, bunlardan teşekkül eden istiare, istiare-i vifakiyye adını alır. 553 Müşebbeh
~
J'\.:.!1
if ~· ~ \JY ~ ~J o~l,; ~ 0l5' i f ) \
Ölü iken kalbini diriltip insanlar arasında yürürken önünü aydınlatacak bir nur verdiğimiz kimsenin duru-
mu ... 554 Bu ayetteki o~.>t.; kelimesi bu kabildendir. Çünkü ihya (diriltmek) hidayet etmekten istiare yapılmıştır. İhya ~~:il hidayet ~~1-l-fJI müşebbehtir. Bu müşebbehünbih, vasıflardan her ikisinin de Cenab-ı Hak'ta bulunması mümkündür. b. İstiare-i İnadiyye ~~L:.Jı ö).fl.:.... \ll Aralarındaki zıtlıktan dolayı (karanlık
aydınlık
gibi) müşebbeh ve müşebbehünbih'in bir tek şeyde toplanmaları mümkün değilse. bunlardan meydana gelen istiareye, istiare-i inadiyye adı verilir. Yukandaki ayet-i kerimede geçen ~ kelimesi bu istiare için güzel bir örnektir. Çünkü • ~ (ölü) kelimesi ~: w, (dalalette olan) manasındadır. Yani ~ _,.. (ölüm), dalalete ( j')L.4JI) benzetilmiştir. Bunlardan birincısı müşebbehünbih, ikincisi müşebbehtir ve bir tek şeyde beraberce bulunmaları mümkün değildir. Aynı 553) 554)
el-lzah, 11,419. ei-En 'am 61122.
ve
174 ------------- ------------- şekilde ,
ders dinlemeyen bir
BELAGAT TERİMLERİ
öğrenc~. nin sınıfta
bulunmasının faydasız olduğuna işaret maksadıyla ona "yok" denmesi de böyledir. Zira varlık ve yokluk, aynı anda bir şeyde bulunmazlar. 4. Cami'in Açık veya Gizli Oluşuna Göre İstian~ Çeşitleri :
Musarrah (açık) istiareler, teşbihte veeh-i şebeh (benzeme yönü) karşılığı olan ve o müşebbehle müşebbehün bihin ortak vasfını · teşkil eden cami' in açık veya gizli oluşuna göre iki kısma ayrılır : a. İstiare-i Amiyye ~41 ö}-.:....ı":JI- ~wı ö_;~":JI "İstiare-i mübtezele" diye de adlandırılan bu çeşit
istiarede cami' , araştırmaya ve düşünmeye gerek kalmadan herkes tarafından kolayca anlaşabilecek kadar açıktır . Cesur insan için "Arslan" kelimesinin kullanılması bu kabildendir. 556 b. İstiare-i Hasiyye ~_;Jı ö_;~:Jı- ~ıJ.. ı ö).-.=.....:Jı " İstiare-i garibe" diye de anılan bu çeşit istiarede
cam'i, düşünmeği gerektirecek kadar kapalıdır ve sadece "havas" c.)~ı_,.;Lı) denilen seçkin insanlar tarafından anlaşılabilir.·
Örnek: 557 JU.I yli_; .ı..:...~~ * ~W, r-~ 1~\~b)l~
O, çok ihsanda bulunan ve iyilik yapan bir insandır.. Bilerek tebessüm ettiği zaman, onun bu bir defalzk 555) 556) 557)
ei-Jzah, 1!.4 19-420: Ulumu ' l-Be lağa. s.245. el-Izah, T1,422; Cevahiru'I- Be lağa. s.327. ei-Muıavvel, s.337-338; Cevahiru ' I-Belağa, s.329-330.
ANSİKLOPEDİSİ
---------- -------------------1 75
gü/üşünden dolayı mailnın boyunları
-mülkiyeti- fakirie-
rin ellerinde kalır. Bu beyitte ~b)l (aba, cübbe, üstten giyilen geniş elbise) kelimesi J J.IJ.I (iyilik) kelimesinde n istiaredir. Rida kelimesinden elbise manasının kast edilmediğine dair karine ise ~ (iyilik etmek, ihsanda bulunmak, bir şey çok ve bol olmak) kelimesidir o Çünkü bu kelime, elbisenin değil de malın vasıflarındadır. Rida ve ma' ruf arasındaki cami' ise çok gizli olduğu için herkes tarafından kolaylıkla bilinemez. O da şudur : "Sahibini korurnak." (Rida, sahibinin üzerine gelen toz gibi şeylerden onu korur. ·Ma' ruf da sahibinin ırz ve şerefini muhafaza eder.) 5 . Müşebbeh ve Müşebbehünbihin Mülayimleri nin Söylenip Söylenrrıemesine Göre İstiare Çeşitleri: Müşebbeh ve müşebbehünbihe (müstear-ı leh ve müstear-ı minh) ait mülayimlerin (uygun sıfatların) söylenip söylenmem esi bakımından musarrah (açık) ve meknt (kapalı) . istiareler üç kısma ayrılır: ao İstiare-i Mutlaka ~~ ;;.)~~~ ve müşebbehünbihin mülayimi (uygun sıfatı) zikredilmey en istiare, mutlak istiaredir o " Atın üzerinde bir deniz. gördüm" ıJ'~ ~ ı.r->'-1 ~i.J cümlesinde "deniz" kelimesi ''cömert insan" manasında bir istiare-i musarrahadır. Bu isti~rede müşebbeh (cömert insan) ve müşebbehünbih'in (deniz) mülayimleri nden hiçbirisi zikredilmediğinden bu istiare aynı zamanda mutlak istiaredir. 558 Müşebbeh
558)
el-Izah, 11,432; el-Cami, s. ISO.
176 ------------ ------------
BELAGAT TERİMLERİ
alimleri, "hem müşebbeh hem de müşebbehünbihin mülayim inin beraberc e zikredildiği istiareyi de mutlak istiare saymışlar ve şu beyti örnek Bazı
Belağat
göstermişlerdir: 559 ~ ~ o).411 ~
.J ~~ J .l.Q... C')l.JI ı.f'U
..1.... 1<..> ..1.l
Yele/eri (çok defa harbe girdiği için omuzuna sarkan uzamış saçları) bulunan , tırnaklarz kesilmemiş (zayıf olmayan) çok harbe katılan (veya kendisin e gıda olarak et verilen) güçlü silaha sahip arslanın (cesur adamın) yanında olan old~. (Beytin başına 015 l.-4 015 ibaresi takdir edilmektedir.)
Bu beyitte "arslan" kelimesi cesur adamdan istiare yapılmıştır. "Cesur adan:ı " müşebbeh, "arslan" m9şeb müşebbehin mülayimi, behünbih tir. J~ c.)L..JI ~u ~ r.1 oJLi.l;\ ..W .J müşebbehünbihin mülayimidir. b. İstiare-i Mücerred e ö.:ı_,;..ı ö).~... ')ll Lehin (Müşebbehin) mülayimlerinden birini ihtiva eden istiareler e mücerred istiare denir. Müstear-ı lehin mülayim ine (uygun sıfatına) ise ,, tecrid" -.4~1 adı verilir. 560 Müstear-ı
Örnekler: 561 ~\-*'d' ~.:ı~\..:~ ~~~~f: .&ı r>"J
Nefsini şehevf arzulann dan uzaklaştırmak suretiyle ona gem vuran kişiye Allah merhame t ey/esin!
Bu cümlede nefis ata 559) 560) 561)
Cevahiru'l-B el ağa.
benzetilmiştir. Müşebbehünbih
s.330. ei-Mutavvel, s.345-346: Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.l66. el-Belağatü ' I-Arabiyye. ll.l 3 1-1 32..
ANSİKLOPEDİSİ
------------------------ -----1 77
olan "at" c~ ı.;.. ı) hazfedilmiş' onun levazımından olan "gem vurulma" vasfına ~~ fiiliyle işaret edilmiştir. Böylece mekni istia.re yapılmıştır. "Şehevi arzularından uzaklaştırmak suretiyle" (~~~ı:._$- tA~~~) ifadesi tecriddir. Yani m üstear-ı leh (müşebbeh), olan nefsin mülayimidir. Dolayısıyla bu mekni istiare aynı zamand a mücerre d bir istiaredir. ~.JJ~ ~ l)J L.\~L; ~~ ~ ö}~)~ .J.YI ~) Ay, beni geceley in ziyaret edeceğine dair söz vermişti. O sözünd e durunc a ben de adaklarımı yerine getir~
dim.
aya ( J.yı) benzetmiştir. Sadece müşebbehünbihi ( J~ ı ) zikrettiği için musarra h (açık) bir istiare örneği veren şair, ikinci mısrada "o sözünd e durr·nayınca" ibaresiy le müşebbehin mülayimini zikretmiştir. Binaena leyh, bu ibare tecrid, bu istiare de mücerre d bir istiaredir. Şair beğenip övdüğü zatı (müşebbeh),
c. İstiare-i Müraşşaha ~)ı ö)"":- ':lı Bir istiared e müstear-ı minhe (müşebbehünbihe) ait olan bir mülayim zikrolunursa, müraşşah istiare meydan a 562 gelmiş olur. Bu mülayime de " terşih" ( ~_rll) adı verilir. Örnekler: 563 ~Jti, ı.~J W l>.-4-J~ jjYL;J\ IJ_r-;.1 j!..U\ ı!.WJI
Onlar, hidayet yerine sapıklığı aldılar da alış verişleri kar getirme di. 5 64 Bu ayet-i kerimed e " satın alma" ~~':lı "seçme k" )~..,;..>'lı kelime sinden istiare yapılmıştır. Daha sonra da 562) 563) 564)
el-lzah, Jl,443; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.l66. el-Izah. Il,433-434; el-Burhan, l1I,438; el-ltkan, H,59; el-Cami. s. l49- 150. e i-Bakara 2/1 6.
178------- ------------------
BELAGAT TERİMLERİ
müşebbehünbihin ç.I~'YI
mülayimi olan "kazanç ve ticaret" mefhumları zikredilmiştir. Dolayısıyla bu mülayim terşih, istiare de müraşşah bir istiaredir . ...ı.JlJI ~ W ~· ..ı.;J ~:~
'+.JW eY'~ _;:11_~ ~\..;
Mısır'ın
bekçileri (vatansever ve dürüst idareci/eri) Mısır'ın tilkilerinden (kurnazlıkla insanların haklarını ve mallarını gasbedenle rden) gaflete düştü ler. O tilkiler (fazla yemekten dolayı) hazımsızlzk çektile r, (yemekten tiksindiler.) Ama üzüm salkımları tükenmedi. Bu beyitte, halkın mallarını ve haklarını gasbeden kişiler (müşebbeh), tilkilere <~~~) benzetilmiştir. İkinci mısrada müşebbehünbih olan tilkilerin mü layimi ~ ~J zikredildiği için bu istiare müraşşah bir istia.redir. Belağat alimleri, müraşşah istiarenin teşbihi unutturduğu için daha mübalağalı olması sebebiyle mücerred ve mutlak istiareden daha üstün olduğunu beyan ederek bu iddialarına delil sadedinde şu örnekleri zikretmişlerdir: 565 ç.l-JI rj ~~ .U 0~ ~:~ J~l ~ d>' ~J O (övülen kişi) manevf kemalat mertebeleri ne öyle yükselir ki, çok cahil olan kişi onun gökyüzünde bir ih_tiyacı olduğunu zanneder. L.(ljjı C.~ ~ r-1J ~:~ ö)lj u--=JI ~~
Yörüngesin den rak geldi /.
ayrılmadan, güneş
bana ziyaretçi ola-
~
J....,_'.Jı ~w ~ı.; ~.ı 'YJ 'l:~ ~~)~ı ~ ı:.r ~) ~J
Benden önce, kimse görmedim . 565}
el-lzah, 11.434-435.
ayın
kendisine doğru Arslanların kendisiyle
yürüdüğü
bir
kucak/aşmak
_.!_\!SİKLOPEDİSİ ~-- _
·Jzere
kalktık/arz
_ _ __ _ _ __ _ _ _
179
bir adam da görmedim.
6. İfrad ve Terkib Yönünden İstiare Çeşitleri İfrad
ve terkib yönünden istiareler iki kısma
~'Jrılmaktadır: "'
a. İstiare~i Müfrede
ö.)_;.ll
ö}.~~~
tek bir lafızdan ibaret olduğu istiareye · müfred istiare" denir ki musarrah ve mekni istiarelerin :'jmü bu gruba dahildir . 566 Müstearın
b. İstiare-i Mürekkebe y-)1 ô.;k.. ~~ tek bir lafızdan ibaret olmayıp terkib haJnde bulunduğu istiareye "mürekkeb istiare" denir ki 3elağat alimleri bu istiareye, "istiare-i temsiliyye" öJk.. ':JI Müstearın
~~ adını vermişlerdir.
Temsili istiare, asit mananın kast edilmesine mani bir ~arineyle beraber, müşabehet (benzerlik) alakasından do~ayı, terkib halinde bulunan bir ibarenin, vaz' edildiği ~onulduğu) mananın dışında kullanılmasıdır. Dolayısıyla
:emsili istiare de müfred istiare gibi "Lugavi Mecazın" ~:ı sımlarından birisidir. Başka bir ifadeyle temsili istiare, -Ylürekkeb Lugavi Mecazdır". 567 ( y-)ı 'ı?..,.illi j~l) Temsili istiarede, inüşebbeh ve müşebbehünbih bir;ok şeyden meydana gelen bir hey' eti (durum, vaziyet) : ade etmektedir. Yani bir hey'et, başka bir hey'ete benze::lmektedir. Mesela, babasından kalan miras yoluyla çok ~:ızla mala sahip olan ve bu malı hesapsız olarak sağa :..:.sı
:-: ;ı
ei-Belağatü'l-Ardbiyye, 11,135. el-lzah, H,438; Cevahiru 'l-Belağa, s.333; el-Cami, s.l52.
180 ---------------------------- sola savuran bir genç
düşünelim.
BELAGAT TERİMLEK
Bu gence
şöyle
deriz:
~~~~ ~ 0~ ~:~ Y? ~ ~~~ ı!_.;LifJ
vatan sahibi olursa, o vatanı (düşmana) teslim etmek, ona kolay gelir. Böylece, yorulmadan mal sahibi olduğu için, onları kolayca ve hesapsızca savuran gencin halini, kan akıtmadan vatan sahibi olması sebebiyle ufak bir menfaat karşılığında vatanını düşmanıarına satan kişinin haline benzetmiş oluruz. Müşebbehi (savurgan gencin hali) kaldırıp müşebbehünbih ' e delalet" eden terkibi zikrettiğimiz için temsili bir istiareyi kullanmış oluruz. 568 Temsili istiareler halk arasında yaygın hale geldiği zaman "mesel" olur. Binaenaleyh) Türkçemizde ''atasözü'. diyebileceğimiz mesel veya darb-ı mesel adıyla anılan ifadeler, aslında temsili istiareden başka bir şey değildir. Mesellerde, muhatabın durumuna göre (müfred. müzekker, tesniye vs.) herhangi bir değişiklik yapılmaz ve ilk ortaya çıktığı şekliyle kullanılır. 569 Örnekler: 570 Kim
savaşmadan
'1'1)1 ~u.ı A.ı 1/ ~ ~~ ~f f ~ı;~ i f )
Hasta ve
acı ağza
sahip olan kimse
tatlı
suda
acılık
bulur. Bu mesel, kendi ayıp ve kusurlarından dolayı, güzel olan bir şeyi tenkit edip kusur bulanlar için kullanılır. Aynı manada şu mesellerde mevcuttur: ~ i f ~lll ~ ~~ .r~J ~:~ ~J i f u-.o.-:JI ~.J-.;:, ~~.r~ ..ı.; 568) 569) 570)
el-Belağatü '1-Arabiyye, s. !35- 136. Cevahiru '1- Be !ağa. s.336-337: el- Belağatü '1-Arabiyye. II.l40- ' 41. Cevahiru ' 1-Belağa. s.333-335: el-Be lağatü' l-Arabiyye. II. ı .35- 40; e l-Cami. s. l 52- ı 54.
~~'\JSİKLOPEDİSİ -
-
-
- -- --
-
----'--- - -- - --
181
Göz, iltihaplz olduğu için güneşin ışığını inkar eder. Ağız da hastalıktan dolayı suyun tadını inkar eder. ~
~1 ~1 if cil) ?:f ~ '1 J; ~ls- if ~)
sözü ayıp/ayan nice insan uardır ki onun anlamakt an kaynakl-anmaktadır.
Doğru ~·anlış
~~ ~'1 ~ c~Jı
(.$.}-
~f ~)~~)ı~ t..
belası
JS' l.
arzu ettiği bir şeyi elde edemez. Rüzgar/a r, ge71ilerin istemediği şekilefe (yönde) eser. . Kişi,
~.:p
Bu mesel, her arzu ve emelini tahakkuk ettirmek istehüsrana uğrayanlar için söylenir. j#- y.J ı.J"I..:JI Jl ~ ~ ~f ~~ ı.J"I..:JI _rlı ~ _r.?J
Muttaki (Allah 'tan korkan samimi dindar bir kişi) ol-rıadığı halde insanlara takuayı emreden kimse, kendisi ~asta olduğu halde insanları tedavi eden doktordu r.
Yine bu mesel, kendisinin yapmadığı güzel ve salih ~:nelleri başkalarına tavsiye eden kişiler için söylenir.
r'.1..- ~~.; t.. J~ı ı:.ıt; * LA.;~ r'.1..- ~~.; ı~ ı Hazam i, bir söz söylediği zaman onu tasdik edin. Zira 3.3z H azami 'nin söylediği sözdür. Bu mesel ise, hakikatı yerli yerinde söyleyenl er için :"::-Jllanılır. Aynı manada şu nesir mesel de vardır: j) Jj o~~ Cehize (adlı kadın) bütün hatiperin sözünü kesip attı. ~
LA..b-J ~'1 ~ı
El, tek
başına
ses
çıkarmaz .
(Aciz olduğu halde tek başına iş yapınağa kalkışanlar :.;ın kullanılır.)
182----------------------------
u:lJI ~
~~
Sütü
yazın
BELAGAT TERİMLER::
kaybettin.
(İşi zamanında yapmayıp, vakti geçtikten sonra yap-
mak isteyenler için kullanılır. Geçti Bor'un Demir tavında dövülür, gibi). " ~_;..l_;..yJk.J~J.Z.!.l\)~1
geri
atıyor
(Bir
Seni, bir
adım
pazarı
......
ileri, bir
adırr.
görüyorum.
işte
tereddütlü olanlar için
Kur'an-ı
kullanılır.)
Kerim'de, onun i'cazına çok temsili istiare mevcuttur: 571 ...
yakışır
tarzda pek
"Onlar, çevresini aydınlatmak için ateş yakan kimseye benzerler ki, Allah zşıklarznz yok edince, onları karanlık/ar içinde görmez bir halde bırakmıştır. "572 "Onlar İncil'de de Şöyle uasıflandzrzlmışlardz: Filizin: çıkarmış, onu kuuuetlendirmiş, kalın/aşmış, gövdes: üzerine dikilmiş çiftçilerin hoşuna giden ekin gibidirler."573 gelmekten sakınanlara söz verilen cennet şöyledir: Orada temiz su ırmak/arz, tadı bozulmayan süt nehirleri, içenlere zevk veren meşrubat ırmakları. süzme bal ırmakları vardır. Onlara orada her türlü meyve ve Rab'lerinden mağfiret vardır ... "574 i(Allah 'a
karşı
İSTİDRAK !ll)~')\
Bedi tabirlerinden olan istidrak medhe delalet eden sözlerle zem (yer me), yahut zem gibi görünen ifadelerle 571) 572) 573) 574)
el-Keşşaf, 1.40; el-Izah. 1!.442-443. ei-Bakara 2117. el-Fetih 48/29. Muhammed 47115.
_!:_ \JSİKLOPEDİSİ ~----------------
3vme
sanatıdır.
Tariften de
anlaşılacağı
183
gibi bu sanat iki
~sma aynlır: 575
1. Yerıne Yoluyla Övme i..uı ~-~c. ..u ı 4ü ifade eden lafızlarla övmeği pekiştirmektir. Ush1p bakımından bu sanat da üç kısımda mütalaa edilYerıne -
:-:ıiştir: 576
a. Zem ifade eden bir sıfatın kaldırılmasından sonra :stisna yoluyla medhe delalet eden bir sıfatın getirilmesi: ~\.:6JI t_l} r:.r J_,li ~
. Onlarda hiçbir ~o.rıyla savaşmaktan ~
*·~
fr"
01 _d:- ~ ~ ':Jj
yoktur. Ancak (düşman) ordudolayı kılıçlarında çentikler vardır.
ayıp
Js- ~ı c!'l *. ~ı ı.S_JN' ~ ~ ~
Onda hiçbir kusur yoktur. :nun penzerine rastlamaz. Gb.rJ ~ı r~'lı
Şu
.
(kusur) müstesna: Göz
rt.t * .;~ J'~ .y ~'JJ
Onda hiçbir ayıp yoktur. Şu (ayıp) müstesna: Ben ona ;!ttim de günler bana ôileyi ve vatanı unutturdu.
b .. Bir şeye bir me di h sıfatı verildikten sonra istisna 2rlatı getirilip hemen arkasından başka bir medih sıfatının ::kı-edilmesi: · _J.)I ~i~p4lı.ıj\ ı.S.J""'
*
\j--lj _r.:Jı ~1 'll _;.,YI y.
O (güzellikte) aydı r. Şu kadar var ki (ilimde) dopdolu ~ alde olan deryadır. Ayrıca o (cesarette) arslandır. Fakat :ömertlikte) büyük taneli yağmurdur. ::- ı
:sı
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.22ü. el-Izah, TI,524-525; el-Mutavvei, s.398-400; Cevahiru'I-Belağa, s.381-382; Ulumu ' l-Belağa, s.319-321; ei-Belağatü '1-Arabiyye, lll, 96~ 102; el-Cami, s. ı 99-202.
184 ------------- ------------ l;i4 Jlll i f ~
w ~ly.-
BELAGAT TERİMLE?~
~~ 4_j\ ~ .ö~l ~ ~
bir gençti ~. Ancak şu kadc .. var ki, o çok cömerttir, maldan hiçbir artık bzrakmaz.
O ahlakı tam
olgunlaşmış
c. Kendisinden önce zem manası bulunan müferrecistisnadan sonra medhe delalet eden bir ifadenin getirEmesi: -
.
Rabbimizin ayetleri bize gelince, onlara mamızdan ötürü bizden öç alıyorsu-nuz. 577
ınan-
Bu ayet-i kerim ed e istisna edatı olan " ':ll " kelimesir_.den önce müstesna minh (kendisinden istisna yapılar: hazfeciilmiştir. Dolayısıyla bu istisna, müferreğdir. Am:~ olan ~ fiili, istisnadan önce zemmin varlığına işaret e:mektedir. İstisna edatından sonra ise medhe delalet ed e:-: ifade ~J ~~lı \.:...\ 01 yer almaktadır. durum, y. istifham edatının inkar (ı..) manasınec kullanıldığını şu ayet-i kerimede de söz konusudur: ~if J;l L.J Wl J;ı L.J i»t.ı ı.:... ı 01 ':Jı L.. 0~ J~ yı..:.s:JI ~~ ~ Ji Aynı
0_;...-,\.;
rS_?1 0\J
Ey Muhammed! De ki: Ey Kitab ehii! Allah'a, bize i~ dirilene ve daha önce indirilene inanmamızdan dolayı ı:;:: çoğunuzun fasık olmasından ötürü mü bizden hoşlan mıyorsunuz1>78
2 . Övme Yoluyla Yerıne Medih ifade eden 577) 578)
ei-A'raf71126. el-Maide 5159.
c ..lll ~ ~ ı~'JI ~lj
lafızlarla
zemmi
pekiştirmektedir .
ANSİKLOPEDİSİ -
-
-
- -- - -
-
-
- - --
-
--
185
bir ifadey le birini övüyo r görün üp daha fazla yer579 rnektir. Bu sanatın da iki üslubu mevcu ttur: Başka
a. Medih ifade eden bir sanatın kaldırılmasından son:-a istisna yoluyla zemrn e delalet ed.en bir sıfatın getirilmeSI:
~~ı ~l..ı.!l G;..) L. 1~1 .:~ ı• 6 ._1-,ı:- 01 ~ ~ .# '1)
Onlard a (vatanı savun mak gibi iftihar vesiles i olacak ) hiçbir hayır yoktur . A.ncak şu kadar var ki, onların (en şerefli, yükse k makar n sahibi ) Büyük 'lerini , bir çağırqn ~endisine çağırdığı zaman , (kabile sinin kendis ine en fazla :htiyaç duyduğu anda) O ortada n kaybol uverir . b. Bir şeye bir zem sıfatı verildi kten sonra istisna ~datı getirilip hemen ardından başka bir zem sıfatının zik:-edilmesi: ..UI.t.=..ll ~J _,.bll J_,k 0J--4Y. ~~ ~1 ~ ~..,4ill 0_,.;aS'.fl ~
Onlar gerisin geri hızla giderle r. Ancak şu kadar var ~i zor zaman larda adımın uzunluğunu artırır/ar. (Daha seyrek ve uzun adımlarla geri geri giderle r.) İSTİFHAM
~~':ll
Bkz.
.
,...
INŞA
İSTiHDAM ~~~':ll
Bedt tabirle rinden olan istihda m
sanatının
iki
şekli
·.-ardır: 580
1. İki manası olan bir sözün, bir manasını kendisiyle, :iiğer manasını zamiriyle ifade etmek : 5-:-;})
~:.Jı
el-lzah. II,526; el-Mutavvel, s.401; Cevahiru'l-Belağa. s.382-383; Ulumu'l-Belağa, s.32 1; eiBelağatü ' 1-Arabiyye, lii, l 02-l 03; el-Cami, s.203-205. el-lzah, IJ,502; Cevahiru'J-Beiağa, s.364-365.
186 --------------------------- -
BELAGAT TERİMLEK
4W lyiS 0\J o~J ~:f r} ıf_;~ ~L~I JJ 1~1 Bir kavmin toprağına yağmur düştüğü zaman, onlar öfke/enseler de, biz onu (o yağmurla yeşerip büyüyen otu hayvanlarımıza otlatzrız.
Bu beyitteki ~l-.Jı kelimesinden "yağmur" ()J.I) manas~ kastedilmektedir. o~_; fiilinin sonundc.ki ha ~4Jı zamirinde~. (ki sema kelimesine racidir) maksaf ise "bitki" <~~~ ) manasıdır .. 2. Bir kelimenin kendisine raci olan iki zamirinden biriyle bir manasını, diğeriyle başka bir ::nanasını kastetmek ı./~J ~~~ 0::
O
or.-
~;f ~ 01J ~L..JIJ ~\ ~
ağacın (yanında)
oturanlar, her ne kadar onun ateşini benim sırt ve kaburga kerrıiklerimin arasınde (kalbimde) yaksalar bile (Allah) Guza denilen ağacı su·
/aszn. Bu beyitte ( Wa;JI ) kelimesine raci olan iki zamir mevcuttur. Birincisinden (~u ı) maksat ağacın mekanıdır . İkincisinden maksat (o~) ağacın yanmasından meydanc. gelen ateştir. Bu her iki mana da L.a..JI kelimesinin mecaz manalanndandır. •
•
A
ISTITBA' t~"JI Bedi tabirlerinden olan istitba, bir şeyi bir vasıfla övdükten sonra, hemen arkasından başka bir vasıfla tekrar övme sanatıdır. 581
Ömek: 582 ..lll>- ~~ ~..UI ..:4 ?;~ ~.» )
58 1) 582)
el-Mutavvel, s.401; el-lzah. II.526.
Cevahiru ' l -Belağa.
s.368.
\... J~:1\ ı:f ~
ANSİKLOPEDİSİ - - - -- -- -- - - --
- - -
187
Sen, o kadar çok (düşman) ömrü (onları öldürmek suretiyle) yağmaladın ki, şayet o ömürleri kendinde toplasaydın, dünya senin ebedi kalmandan dolayı (sevinir ve) tebrik edi/irdi. Şair, bu beytinde övdüğü zatı (Seyfüddevle) önce şecaat ve kahramanlıkla medhetmektedir. Daha sonra bu medhine ikinci bir medih ilave etmektedir. O da bu zatın zalim ve müfsitleri öldürdüğü için dünyanın nizarnını sağlaması ve arzın sakinlerini sevindirmesidir. Zem (yerıne) üzerine zem yapılmasını da bu sanata dahil eden edipler mevcuttur.
. .
"
ISTITRAD ~~~~~ Bedt tabirlerinden olan istitrad, aralanndaki münasebetten dolayı bir manadan diğer bir manaya geçtikten sonra tekrar ilk manayı tamamlamağa dönrnektir. 583 Bu durumda kelamın sevkinde asıl olan ilk manadır . Şayet ikinci mana asıl olur da birincisi ona giriş sadedinde zik:t. redilirse, buna bazı belağat alimleri iham-ı istitrad ~~ ~~ ,~.;.;ı adını vermişlerdir. 584
Örnekler: 585
.r-> ~~ ı.>_,A:dii..I''WJ ~JJ ~i_,...., ı$}y.. L..W ~ WJI ..u r~l ~4 ' ~J.J' --4 ~ ~\ ~41 ı:r ~~ Ey .-insanoğulları! Ayıp
yerlerinizi örtecek giyimlikle sizi süsleyecek e lbiseler gönderdik. Takva örtilsü ise bunlardan daha hayırlıdır. Allah 'ın bu ayetleri öğüt almanız içindir. 586 583) 584) 585) 586)
lbn Raşik, el-Umde fi Mehasini ' ş-Şi 'r ve Adabi h ve Nakdih, 1,236; II,39; Kanunu ' l-Belağa, s. ll 3; el-Izah, II,495; Cevahiru'J-Be lağa, s.365. el-Izah, II,496-497 . el-Izah, II,495-496. ei-A 'raf 7/26.
188 - - - - - - - - - - - - - - - BELAGAT TERİMLERİ Zemahşerfye
(ö.328/1 144) göre bu ayet-i kerime, Hz. Ade m' in (A. S) cennetten çıkarılışını anlatan kıssadan (ki bu kıssada haram ağacın meyvesinden yemelerinden sonra Hz. Adem'in (A.S) ve Hz. Hawa validemizin avret mahallerinin açıldığı ve ya praklarla örtünrneğe çalıştıkları zikredilmektedir) sonra tesettürdek1 nimetleri hatırlatmak ve tesettürün takvanın önemli' kapılarından birisi olduğunu beyan etmek üzere istitrad kabilinden nazil olmuştur. 587 JyL) /\..ç. .ı,;\_) ~ 1~\ ~:~ ~ ~\ c.S)'l i _,AJ li\) J~ ~~~ ~.f;J ~:~U U~\ ı.::->}1 ~...
yfi
Amir ve Selul kabilesinin gördüğü gibi biz savaşmayı ayıp görmeyen bir kavimiz. Ölüm sevgisi, ecellerimizi bize yaklaştırır. Onlar (o iki kabile) ölümü çirkin görürler de ecelleri (ömürleri) uzar. Şair,
kasidesini "kavmiyle övünmek" maksadıyla kaleme almıştır. İkinci mısrada bu maksattan "Amir ve Selul kabilesini hi evetrneğe" geçen şair, üçüncü mısrada tekrar ilk mevzuya (kavmiyle övünmek) dönmüştür. İ ŞARET
. .
•
öJWı~l
1'.
Bkz. KINA YE
,...
IŞTIKAK J~~~
Bedi tabirlerinden olan iştikak, bir cümlede veya bir beyitte aynı kökten müştak (türemiş) olan kelimeler kullanmaktır.588
587)
e!-Keşşaf,
588)
Keşşafu Isıılahat i ' 1-Funun.
I, 104. 1.770;
Isıılahat-ı
Edebiyye, s. 129; Edebiyat Lugatı, s.74.
ANSİKLOPEDİSİ
_
Ornekler:
_
_
_ _ __ __
.
_
_
_ __
_
189
.
\).AS:· 015" .Gl ~.J \)~\ ~
Dedim ki: Rabbinizden
mağfiret
dileyin ,
doğrusu
O
çok bağışlayandır. 589
Bu ayet-i kerimedeki ıJ~ı ve si de <Jip kökünden gelmektedir.
1).~
kelimelerinin her iki,.
~j!.) ~-) y~l ~) ~~\ ~ \~ ~ 'ly.) ~ ~1_, lı) ~\ y..yJI ~\ ~\
Rabbimiz! İçlerinden onlara Senin ayetlerini okuyan, Kitab ' ı ve hikmeti öğreten, on/arz her kötülükten arztan bir peygamber gönder. Doğrusu Azfz ve Hakfm olan sadece Sensin. 590 c~r-W~01Jc~* ~t;~~i Onlardan ümitvar oldum ve sonra onlar hakkında derin de rin düşündüm. Onlarda kurtuluş (hallerinde düzelme) olmayacağı bana zahir oldu. Bu beyitteki G.J..i ve G-L\; fiilierinin her ikisi de ~~ . kökünden gelmektedir. Türk Edebiyatından Örnekler: 591 Hakiıyı haksızı
Dur
telaş
im 'an ile tefrik edelim etme efendi işi tahkik edelim.
··'
IVl.uallim Naci
Dünyada sevi/miş ve seven nafile bekler Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler. Yahya Kemal 589) 590) 591)
Nfıh 71110. el-Bakara 2/ 129. Isıılahat-ı Edebiyye, s.J 30; Açıklamalı Edebi Sanatlar, s.80.
190 ---------- ---------- ----- -
BELAGAT TERİMLERİ
Aynı
kökten türemiş gibi görünen, fakat hakikatta öyle olmayan kelimelerin ~ ile J'\J; .J.; kökünden gelen JU ile , ~ kökünden gelen ~\J gi~i) bir araya getirilmesine şibh-i iştikak denir. 592 İ'TİLAF J~'JI
ve
Bir ibarede lafızlarıo birbiriyle kast edilen mana ile uyum içerisinde olmasına i'tilaf veya muvafakat denir. Tariften de anlaşılacağı gibi i'tilafı iki kısımda incelemek gerekir: 593 1.
Lafzın Lafızla
Uyumu
~~ ~ ..lüJJI JJWI
Garib (az kullanılan) bir kelimenin yine kendisi gibi garib olan bir kelimeyle beraber getirilmesi suretiyle lafız lar arasında güzel bir uyum tesis edilmesidir. Örnekler: ' w,_,.,.. 0y<:i r..?- ~Y-.? j,j 1_~ Jıb
Allah'a yemin ederiz ki Yusuf'u bitkin düşürecek ... 594
anıp
durman seni
Bu ayet-i kerimede, kasem harflerinden en az kullanı lan "s-b" harfi, devamlılık manası ifade eden nalus fiillerden en az kullanılan ı~ ( t_? \.. ) fiili ve ı helak manasındaki kelimelerden en az kullanılan w.,_,.,.. lafzi va rid olmuştur. Böyle garip kelimelerin seçilmesiyle lafızlar arasında güzel bir ahenk ve uyum meydana gelmiştir. Aynı ahenk, şu ayet-i kerimede de mevcuttur. Ancak, bu sefer bütün kelimeler çokça kullanılan lafızlardan seçilmiştir: 592) 593) 594)
Isıılahat-ı
Edebiyye. s.J 30: Aç ıklamalı Edebi Sanatlar, s.82. 1.389-390; Cevah iru ' l-Bel ağa, s.409. Yusuf 12185. Mu ' ıeraku'I-Akran,
ANSİKLOPEDİSİ -
- --
- --
-
-
- --
-
- - 191
-
-
*
' Jı~ ı__,_...; ı) .. .~~ı 595 Bütün güçleriyle Allah 'a yemin ederler ki... 2. Lafzın Manayla Uyumu ~~ c: Jül.!l J">WI Bir ibarede yer alan lafızların , o ifadeden kastedilen rrtana ile uyum içerisinde olmasıdır. Mesela övünme ve kahramanlık konusu için sert lafızlar seçilirken birisini överken ince ve yumuşak lafızlar kullanılır. Örnekler:
):JI ~ lyo-11 c.J.t ..UI Jl Ip;'1J
Zulmede n/ere meyletme yin, yoksa cehennem ateşi size de dokunur. 596 Ayet-i kerime, zul~edenlere taraftar olup meyledenlere verilecek cezayı beyan etmekted ir. Zulme meyletme k, zulmü işlernekten veya ona ortak olmaktan daha hafif bir suç olduğuna göre göre, ona verilecek cezayı ifade eden lafız da zalimlerin cezasını anlatan şiddetli lafızlardan daha hafif olmalıdır. Nitekim, ayetteki v- fiili, yakmak ( Jl_r'11) ve benzeri kelimelere göre daha hafiftir. Zira manası "azıcık dokunma k"·demektir. Aşağıdaki beyitte şair, mevzuyu (kendisiyle iftihar et597 mek) uygun olarak ceza~etli (sert) lafızlar seçmiştir: J ~ ı...;..........) ., .. .. - '-""' ~ * LS""" ~~· Şeref fakirlik cihetinde olduğu _ zaman, zenginlik tarafına bakan birisi asla olmadım. : · Muhyiddin Raif Bey'in şu beyti de bu konudaki güzel örneklerd en biridir: 598
·L:... . . : : tı .r""" ~ . ı$
595) 596) 597) 598)
'...Wl - ·lS"".ı · 1
ei-En'am 6/ 109.
Hud
ı ı tı ı3
..
Cevahiru 'l-Belağa, s.385. Edebiyat Lügatı. s.75.
·!..1\
·1
Jl
ı 1·.
-
'
192 ------- -------------- ------ BELAGAT TERİMLERİ
hep onu Muhyt, sorarım hep onu ben Açar açmaz ·gözümü subh-ı kıyamette bile Aranın
Bu beyitteki
"sabah, manasında olan "sub h" kelimesı tam yerindedi r. Çünkü insan sabahleyi n uyanır ve gözünü açar. Dolayısıyla "açar açıi1az gözümü" ibar esin~ den sonra, onun manasına uygun olan "subh" kelimesi yerine, "gün" manasındaki "ruz" veya "yevm" kelimesi getirilseydi lafız ile mana arasında uyum olmazdı. Yani "göz açmak" manasına bu kelimeler uygun düşmezdi. A
•
•
I'TIRAZ
.
"
ITNAB
J"ly~l
•
A.
Bkz. ITNAB
yl;,1,~1
Sözün tekid edilmesi (pekiştirilmesi) gibi bazı fayda599 lardan dolayı kelamda, lafzın manadan fazla olmasıdır. Şayet lafzın fazlalığında herhangi bir faide yoksa, o zaman tatvtl veya haşv meydana gelir. Tatvll
J-_,k:JI
Kelamda fazla olan lafız belli değilse, bu sözde tatvii {lüzumsuz uzatma) var demektir . 600 Adiy bin Zeyd'in (ö .604 M.) , "Zebba" adlı bir melike ta.rafından evlenme vaadiyle kandırılarak davet edilip öldürülen "Ceztme" namındaki. kral hakkında yazdığı . şu beyit tatvile örnektir: 60 1
~) ~ ..1.5'
4J_; ~\) ~:f ~\) {-;) '11 ~:,;)..U)
(Zebba, Cezfme' nin bileğindeki) iki atar damara 599) 600) 601)
Cevahiru' 1-Bel ağa. s.226; e i-Belağatü ' l-Arabiyye, I.l99. Ul umu ' 1-Belağa. s. l73; e l-Cami. s.88. Mus1afa lsamudd in, Şerhu Ebyfıti 'ı-Te l his ve'l-Muhtasar. s.97-99.
ANSİKLOPEDİSİ
________________
193
bitişik
derisini kesti. O {Cezfme), onun (Zebba'nzn) sözünü yalan buldu.
Bu beytin son mısradaki y - ~.ıs- kelimeleri aynı manada olup hangisi atılırsa atılsın mana değişınediği ıçın, fazla olan laf ız belli değildir. Haşv ~~
Kelamda fazla olan :neydana gelir:
lafız
~ JS. J ~ t'_ç, ı:_r
?JJ
belli ise, bu takdirde
?;f
haşv
~ ı_r..4 ':IIJ r_r.JI ~ ~~J
Ben, bugünün ve bugünden önceki (gün olan) düniin :Imini bilirim. Fakat yarının ilminden habersizim. {Yarın ne olacağını bilmem)
Birinci mısradaki .ı..W kelimesi fazladır. Çünkü kelimesi aynı manayı ifade etmektedir. Haşv
ile tatvii
belağatçılar
u-1
(dün)
nazannda bir kusur
sayılmıştır.
İtnab Çeşitleri y\,j,'JI t'i'- ~\,j,'JI JJ"P
1. Um uma Delalet Eden Lafızdan Sonra Hususa Ait Lafzı Söylemek: iwı ~ ı./'1.;1...1_?~ Bu
çeşit
itnab, hususi olan mefhumun fqziletine ve üstünlüğüne işaret eimek için yapılır: Örnek: 603 ~)\ ö')\..,aJIJ ui_,L.ajl
J._ç, Ip\.:>.
Namaziara ve orta namaza devam edin .. .. 604
Bu ayet-i kerimede, daha önce zikredilen ve kendisini ':o)2)
Cevahiru'l-Belağa.
:OJ3)
el-İzah, 1,303.
:-}.ı)
ei-Bakara 2/238.
s.227; el-Cami, s.88.
194-------------------------
BELAGAT TERİMLERİ
de içine alan ı.:..ıl~l (namazlar) kelin1esinden sonra ö~l ~ _,JI (orta namazı) ibaresinin zikredilmesinde, genellikle ikindi namazı olduğu söylenen "orta namazın" ( ~}\ ö')\..,QJI) faziletine işaret vardır. 2. Hususa Delalet Eden Lafızd~n Sonra Umuma Delalet Eden Lafzı Söylemek: ~ULI ~ rt...il _?':ı Bu itnabın maksadı hususa önen1 vermekle beraber, bunun dışındaki diğer fertleri de hükme dahil etmektir. Hz. Nuh'un (A.S) duasını ifade eden şu ayet, bu çeşit itnaba güzel bir örnektir: 605 ı.:.,\;.._;11_, ~_rJJ)
\;..y
~ J>-~
J) ~ ..U\}J Jpl y)
_Ey Rabbim! Beni, Ebeveyn imi, euime mü 'min olarak giren kimseyi, mü'min erkek ve mü'min kadınları bağışlaf 606
3. Özü Söyledikten Sonra Açıklamak ~~':JI ~ c~ 'll Bir hususun, önce özet olarak söylenmesinden sonra (muhatabın zihninde kastedilen mananın iyice yerleşmesi için) daha fazla açıklanmasıdır. Örnek: 607 .J_,.....JJ .1t.ı ıJ_r-_9 ~\yi~ ı:r t"'~ ö)i. ,j.Y ~<.bl~ l_yl ~..iJI ~\ 4
_
ı)-L-: - -~\ 01 ,_<J ....> ,_<J':ı ,_<.......iii, ,_<JI ~~·lı~~ 1 .. _ j 0J.UlfJ ~ r-~\ .r-- 1 1 ı -' . r.r--:- '-:? _,1
Ey iman edenler! Sizi elem verici bir azaptan kurtaracak kazançlı bir yolu, size göstereyim mi? Allah'a ve Peygamberine inanır, Allah yolunda mallarınızla, can'"" larınızla
cihad edersiniz. Bilseniz bu sizin için daha
hayır/ıdır.
608
605) 606) 607) 608)
ei-Belağatü'I-Arabiyye.
I.201.
Nuh 71/28. Cevahiru'I-Belağa.
es-Saff 61110-ll.
s.228.
.-\NSİKLOPEDİSİ
- - - - - - - - - - - - - -- -
195
Bu ayetlerden ilkinde ticaretten mücmel ve mübhem olarak bahsedilmiş, ikincisinde ise nasıl olduğuna dair :zah getirilmiştir. 4.
Tevşi': ~_pı
sonunda birbirine atıf yapılan ve iki isimle açıklanan iki şey zikretmektir. 609 Şu hadis-i şerif bu hususa örnek gösterilmiştir: Kelamın
J_,k__, <-T') -' :~w...a>- "-- ~_, r~' c.:r.' ~ Ademoğlu yaşlandıkça, onunla beraber iki huy genç ka lır: Hırs ve uzun etne/. 61 0 ~"iı
Diğer
bir örnek: ~1 ; }i.kJ ~.,YI ö}i1 : ~b)--tk ö).f.,bJI
Temizlik iki kzsırndır: Bedene ait temizlik ve ka/be ait :em iz lik. 5. Tekrir: fi~l Bir şeyi bazı fayda ve maksatlardan dolayı iki defa veya daha fazla sayıda zikretmektir. Bu maksatlar şöyle özetlenebilir: 611 a. Te'kid:
Manayı
kuwetlendirmek ve zihne iyice
:.;·erleştirmektir. Örnekler: • • l_r:ı__..-JI c: c:>\ ~.;.-..JI c: 0t.;
~er
bir
kolaylık vardır.
Muhakkak ki zorlukla beraElbette zorlukla beraber bir ko-
:aylık vardır. 612
ikaz ve tehdit için yapılan tekrarlar da bu kabildendir: :.:9ı
: . 0) : ~ ll
: ~ 2ı
el-Mutavvel. s.266. Müslim, Zekat 115 (1,764); Tirmizi, Zühd 28. Kıyamet 22 (IV,570,636). el-lzah, 1,304-305: Cevahiru ' l-Belağa, s.229-230; Ulumu'l-Belağa. s. 175-176; el -Be lağatü'I Arabiyye, 1,199-200; e l-Cami, s.90-93. el-lnşirah 94/5-6.
196-----------------------------
BELAGAT TERİMLEK
0..,..W J _,....,)IS'~ 0_,....Lü J
_,....,)IS' Hayır
(böyle
Hayır
{gözünüzü
cıçın) yakında
bileceksiniz. niz. 613
yapmayın) yakındc
bileceks1-
b. Mananın kolayca anlaşıltoasını temin etmek: Cümlenin unsurları (öğeleri) fazla olduğu zaman muhatap. bunlar arasındaki uzun fasıladan dolayı manayı anlamaktc güçlük çekebilir. Bu durumu ortadan kaldırmak için, dahc. önce zikri geçen kelimelerden biri tekrarlanır. Şu ayettek ~i_,~ kelimesi bu sebepten dolayı tekrarlanmıştır: ı.J:!~L
J ~i_,~~IJ ~IJ \...?~- ?- ..i.>l ~i_,~~\ ~i~
..... Babacığım! Rüyamda onbir yıldızın, ayın bana secde ettiklerini gördum. 614
güneşin
ve
c. Terğib: Güzel şeylere mahatabı teşvik etmek için. bu güzel mefhumları ifade eden lafızlar tekrarlanır. Ş ı..: ayetleriri birincisinde yer alan IJ_;.Aj - 1~ (ki her ikisi de kendilerinden önce gelen kelime gibi "bağışlamak" manasınadır) kelimeleriyle ikinci ayette geçen i~~ kelimeler: bu kabildendir: I~J 1_# 01 ~J_,~..i.:-1..; ~ IJ..AY ~.)'lJiJ r-~IJ) if 01 ly..T ı.J:!lll ~1\.ı.
~.J J? JJI Jl..; IJ?~J Ey iman eden ler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdar: size düşman olanlar vardır. Onlardan sakının. Şayet affeder, suçlarını örter ve bağışlarsanız (bilin ki) Allah Gafur'dur, Rahzm 'dir. 61 5 t_~ l;,;..tll ö~l o~
til i j
\.ı. )L.;)1 ~ ~ ..V.I 0~\ i} \.ı. ifT l:?jjl Jl;J
).}JI )~ ~ ö_j-':/' 0\J 6 J3) 614) 6 15)
et-Tekasür 102/3-4. Yusuf 12/4. et-Teğubün 64/14.
.-\NSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - --
-
- --
-
-
-
197
İman eden kişi dedi ki: Ey kaumim! Bana tabi olun .
.Size doğru yolu göstereyim. Ey kaumim! Bu dünya hayatı geçici) bir faydalannıadır. Ahiret ise, ebedi kalınacak ilemdir. 616 d. Terdid: Bir lafzı, farklı kelimelere bağlayarak tekrar 2tmektir. Aşağıdaki misalde yer alan ~} ve ~ kelimeleri ·jç ayrı is me (Allah, insanlar, cennet) bağlanarak tekrar::ınmışlardır. '
~1 if ~} yUI if ~} Jll i f ~} ~\ '
~1 ı;r ~: vUI ,:r ~ Jll ı;r ~ ~\
Cömert, Allah'a yakındır, insanlara yakındır, Cen'1ete yakındır. Cimri, Allah 'tan uzaktır, insan lardan :.ızaktır, Cennetten uzaktır. Bazı belağat
alimleri, Rahman suresinde tekrarlanan ;:,·~~ ~J ~'ii (.Sy ve Mürselat suresinde tekrarlanan .u.y. J;J ~:-:~ gibi ayetlerin de "terdid" kabilinden olduğunu söylemişlerdir.
e. Söz etmekten hoşlanmak: ~..u~ ~ili\ İnsanlar sevdik~eri şeyleri tekrar tekrar söylemekten zevk alırlar. Örnek: ' . ~ Jll \~ \)L.J\J ..ı..ıı.:JIJ y _,4.11 ~ _ı4 ~~~J ~:~ ~ ~
Allah Necd'i sulasınt selam olsun Necd'e. 1a uzaktan da Necd, ne güzeldir!
Yakından
Irak'la Hicaz arasında bir yay la olan N ecd ]ölgesine olan muha.bbetin den dolayı , bu kelimeyi üç :iefa tekrarlamış, kişinin onun güzelliğini yakında da uzak:a da olsa unutamayacağını beyan etmiştir. Şair,
:: 5}
ei-Mü'min 40/38-39.
,_
198----~---------------------- BELAGAT TERİMLER
6. İ'tiraz (Ara Söz) ~l_?'il Mana yönüyle birbirine bağlı iki kelam arasında . yanlış anlama vehmini ortadan kaldırmanın dışında başkc: sebeplerle, rrabtan mahalli olmayan bir veya daha fazla cümle getirmektir. Bu cümleye, cümle-i mu'terize (are cümle) denir. Mu'teriza cümlesinin (~~.ı ll.J-1) getirilmesincieki sebep ve nükteler şunlardır: 617 1 - Dua:
~L&...JI
' U"L:JI J~ı 0LS"'- ~ Jıı-~J- ~w~~
Hz. Ömer Efendimiz (ki Allah ondan razı olsun) insanların en adi/i idi. 0~; Jı ~ ~ y>-1 ..li ~~- ~J- c.;iL.!lt 01
-ki seni de
ulaştzrszn
Allah ona -
Gerçekten muhtaç etti
kulağım.ı,
bir tercümana
Seksen
yaş,
2 - T enzih
~_rJ\ '
0~ L. ~) - ~1.>..:- - ~w ı .ı.'h 0.,Lt~) Beğendikleri çocuklarını
erkek çocukları kendilerine, kız ise Allah 'a nisbet ediyorlcır. -0, bu n dar
münezzehtir. 618
3- Te'kidi
Artırmak
~l:.ll ö~~j
-J ~10T- ~L&. ıj .JL..:üJ ı:fJ ~ \.:..bJ .ı...l ci....>- .ı.:..Uiy. 0W)'I ~JJ ~ıJı~..JI}J
Biz insana, ana ve babasına karşi iyi davranmasın; tavsiye ettik. -Annesi onu zayıflık üzerine zayıflıkla taşıdı. Çocuğun sütten kesilmesi iki yıl içinde olur-. Banc 617)
618)
el-lzah, 1,313-317; Mu'tenıku'l-Akran, !.371-372; Cevahiru'l-Belağa, ı;.230-231; Ulumu·:. Belağa, s.l78-180; el-Cami. ı;.94-96. en-Nahl 16157.
!._'JSİKLOPEDİSİ
- - - -- -- -- - -- - - --199
;e ebeveynine şükret diye tavsiyede .Jönüş sadece Banadır. 61 9 .
4 - ilmin faziletine dikkat çekmek
bulunmuşuzdur .
r-W' ~ ,)s- ~~
l.ı..ü L. j5' ~4 J_,_ ~\- ~ ~)\ ıM - ~\.)
bil -ki · Şunu . şey gelecektir. ·
kişiye
5 - Korkutma
ilmi fayda verir- her takdir -edilen
~_,..,:H
-~- ~~}- r-,.,i~ o01.J -Şayet
bilirseniz, - bu gerçekten
: üyük bir yemindir. 620
.
7. İğal J~ ':lı tamam olduğu halde, mübalağa gibi söze bir 621 :"iükte ilave edip,. sözü onunla bitirmektir. Örnek: Manası
)li ~i.) ~ ~ ~ts'
* '4 öiJ.fl\ fl.:.l \~ ~\.)
(Iyiliğe rehber o ian) mürşitler, kardeşim Sahr'a uyar-· · :ır.
Sanki O {Sahr)
başında ateş
bulunan yüksek bir
iağdır.
Hansa (ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber Jir rivayete göre· Hz. Ömer'in hilafetinde - M. 634/644 :i ğer bir ri vayete göre · ise Hz. · Muaviye'nin hilafet ~:ıllannda - M. 661/680- öldüğü söylenmektedir), bu mer3:yesinde kardeşi Sahr' ı övüyor ~ .ı,ju (O yüksek bir :iağdır) ifadesi maksadına kafi iken, medhini mübalağayla süslemek için, fazladan Jli ~i.ı~ . - (onun başında ateş vardır) :·Jaresini getirmiştir. :.9) ~ : ))
:::)
Lokman3l/l4. 56176. el-Izah, 1,305; Cevahiru ' 1-Belağa, s.23 ı. el-Vakıa
200--------------------------- BELAGAT TERİMLEK
8. Tezyil
vb~l
Bir cümleye onun lafzını veya manasını te'kit ede~ müstakil bir cümle ilave etmektir. Şu ayetteki, ikinci cümle tezyile örnek gösterilmiştir: 622 liyilj 0t.s' JkWl 01 J1W1 ~ jJ J-:1-1 ~~
y_, De le i,
Hak geldi zail oldu. Elbette batzl yok olmağa mahkumdur. 623
Tezyil, iki
kısma ayrılmaktadır:
batı.:
·.
a. Kendinden önceki cümleye bağlı olmadığından müstakil bir manaya sahip olan ve mesel yerine geçebilecek tezyildir ki yukarıda zikredilen ayet-i kerime bu kabildendir. b. Manası, tek başına değil de ancak kendinden önceki cümleyle beraber anlaşılabilen, yani mana yönünden önceki cümleye muhtaç olan tezyildir ki Nabiğa'nın (ö.M. 604-612 tarihleri arası) şu beytindek ikinci mısra buna örnektir: ~i~ ~..U\~~ ?J 7:~ .ı.Lji~ J .!.bft ~ ~
Senin
cömertliğin,
bana ümit bırakmadı. Beni dünyada (gelecekten tisi olmadan yaşar vaziyette bıraktzn.
Bu beyitteki ikinci madan aniaşılamaz.
edeceğim
endişesi
mısranın manası
bir şey ve) beklen-
birinci
mısra
ol-
9. İhtiras V'l.?-- :ır ı Mütekellimin, sözünde levm (kınama, ayıplama) ına nasının anlaşılınasına imkan verecek bir durumu sezerek 622) 623)
el-Izah, 1.307-309; ei-Mutavvel. s.268-269: Cevahiru'I-Belağu. s.231-232; el-Cami, s.97-98. el-İsra 17/81. ~
_-\NSİKLOPEDİSİ - --- - - - - - --
- - - - --
- 201
JU ihtimali ortad an kaldıracak ifadeyi getirm esine ihtira s -..,eya tekm!l denir . İhtiras kelamın ortasında veya sonun da 624 ~:er -· alabilir. Örnekler: ~
Baha r ~'ermeden
6...ç_J)
c::)\ y yP~~ ~J.....,.A.. ~ ~)~~ ~
yağmuru
senin
ve
yağan devamlı yağmur,
zarar
rrı emleketine sulasın!
birinci rrusradaki ~..ı..-A... _rj- (zarar verm eden) ifadesiyle, "sele sebep olaca k zararlı yağmurların yağmasını isteme k" gibi kastetmediği bir vehm i ortad an kaldırmıştır. Buradaki ihtiras kelamın ortasında gelmiştir. ıJ.!)L<.!I ~ ö?i ~.t.:...Jll ~ jj~i ... Mü'm inlere karşı mütevazi, Şair~
~afirlere karşı
izzetlidirler.. 625
Bu ayet-i kerirnede I):!}LS:JI Js- öy:-i ibaresiyle mü' minierin ·· kafirl ere karşı zillet - göste rmele ri " ve h mi ortad an kaldırılmış ve bu ihtira s kelamın sonun da varid olmuştur.
10. Tetmim
~~~
Cüml enin asıl 'değil de fazla unsurlarından (mef'ul, nal, temyiz, car ve mecrur) birini , mana ya güzellik ve zerafet katması için kelam a ilave etmek tir. Öyle ki bu tetmi m, kelamdan çıkarıldığı zama n, sözün zerafe ti gider ve basitleşir. Örnek ler: 626
Onlar iştahlan olduğu 627 halde, yiyeceği yoksula, öksüz e ve esi re verirler. ~
~
~i)~)~) ~ ,)s:- rl-kJI 0~)
: 24)
:-25) ~26) ~.:m
mu' 1el-Izah, 1,310-3 13; M u 'teraku ' 1-Akran, 1,369; Cevahiru ' 1- Belağa, s.232-23 3; U lu s.98-99, el-Cami, ; Belağa,s.l78; ei - Belağaıü 'I-Arabiyye, 1,202-203
el-Maide 5/54.
elel-Umde, II,5 1; el-izah, I,3J3; Mu' teraku'l- Akran, 1,369-37 0; Cevahiru'l-Belağa. s.2~3: Cami, s.99-l 00. ed-Dehr 76/8.
202----------- ------- ------- -- BELA.GAT TERİMLEF~
Ayet-i kerim ede geçen
~
J.ç- ibaresi tetmimdir.
Tarık
b. Ziyad'ın ordusunu Endülüs' ün fethi esnasında vasfeden şu şiirdeki ~..ı....s:. J- .~ 4; 1.$~ (sayıları VE ·hazırlıkları az olmasına rağmen) ifadesi de tetmime örnektir. Sayıları
ve hazırlıkları az olmasına rağmen fetih/ere öyle daldılar ki neredeys e sen, o düzenli ordunun her bir ferdini bir milyon (kişiye denk) zannederdin . İTIIRAD ~l.ık'il
Bed! tabirlerin den olan ittırad , övülen bir kimsenin veya herhangi bir zatın baba ve dedelerin in isimlerini. doğum sırasına göre akıcı bir üslupla zikretmek tir. Örnekler: 628
i~IJ 4Jı ~~J ~\--\) ~l_r.l w~T .uı., ~1 ~i l)ü .. . . . On lar (Hz. Yakub 'un oğulları) dediler ki, "senin ilçıhzna ve ataların İbrahim , İsmail, İshak 'ın ilahı olan tek ilaha ibadet edeceğiz. " 629 y~ 0'! ~J\j..\ J. ~ .--·!
{f
~ ) f c..ill ..w.!,\~ 01
Şayet
onlar seni öldürürle rse (övünmesin/er!) Zira sen (onların reisi olan) Haris b. Şihab ' zn oğlu Uteybe'yi öldürme k suretiyle onların evlerini yıktın. (İzzetlerini yok edip, on/arz perişan ettin ve ocaklarını söndiirdün) İZAFETLERİN PEŞ PEŞE OLMAS I ~l!W,'il t!ı.a
Bkz. FESAHA T 628) 629)
el-Izah. II ,534-535; Mu ' teraku' l-Akran. 1.385. el-Bakara 2/ 133.
ANSİKLOPEDİSİ
•
_ _ __
_ __ __ __ __
A
A
_
203
IZAFI KASR ı)\..:P'll ~~ Bkz. KASR IZDIVAC [IJ~j'JI Bkz. CINAS IZHAR MAKAMlNDA IZMAR J~~~ ~U... J J~'il Bkz. ZAMIRIN ZAHIR YERINDE KULLANILMASI IZMAR Mi~KAMINDA IZHAR J~'JI ~ı..ı... J JL#'JI Bkz. ZAHİRİN ZAMİR YERİNDE KULLANILMASI •
•
•
A
•
•
A
A
•
"
•
•
A
•
A
•
•
A
204----------- -------------- -- BEL.AGAT TERİMLERİ
-KKABİH TEŞBİH ~ı~~ Bkz. TEŞBİH KALB ~~ Bkz. CİNAS
KALB KASRI ~~ _rj Bkz. KASR KAP ALI İSTİARE ~~ öJ~~~ Bkz. İSTİARE KARIB-I MUBTEZEL TEŞBIH J.l::..:ll ~-.,All .ı~... TEŞBIH KARINE ~_;11 Bkz. MECAZ ,...
•
A
••
Bkz.
A
•
KASR
~dı
~~
tabirlerinden olan kasr, lugatta ·'hapsetmek" manasındadır. 630 Istılahta ise "belli bir yol ile bir şeyi bir şeye tahsis etmek" demektir. 631 Yani bir şeyin baş kalarında bulunmayıp sadece bir şeyde mevcut olduğunu söylemektir. Bunlardan birincisine (tahsis edilen şeye) maksur, c_;~1) ikincisine (tahsis edilen maksuru, kendisinde bulunduran şeye) maksOrun al ey h c~ _;_r.a.ill) d enilir. "Zeyd, şairden başka bir şey değildir" c~w ':Jı -.4)-) cümlesinde "Zeyd" kelimesi maksOrun aleyhi; "şair" kelimesi maksuru; ':11 - L. edatları ise tarifte geçen "belli bir yol" ibaresiyle işaret edilen kasr yapma yolunu teşkil etmektedir. Kasr, Belağatın önemli konularından sayılan !cazın bir çeşidi sayılmaktadır. Meanı
630) 63 ı)
Kasr Yolları
~~ J~
Kasr yapma
yolları
çoktur. Ancak
Firuzabadl. ei-Kamusu' 1-Muhit II. ı 22. Mi ftalıu'I-Uium, s.288: Cevahiru' l-Belağa. s.l79.
bunların birçoğu
ANSİKLOPEDİSİ - --
-
- - --
- --
-
- --
-
205
(.kd- .r-f ':1- .r-f t.rl, fasl zamirinin getirilmesi gibi) pek az kul-
En fazla kullanılan ve ma yollan dört tanedir: 632
lanılmaktadır.
meşhur
olan kasr yap-
1. Nefiy ve İstisna ~~..:.!::....iJıJ ~~ Nefiy (olumsuzluk) edatından sonra maksur olan lafız , ardından da istisna edatı ve maksOrun aleyh getirilme k suretiyle kasr yapılır. Örnekler: Ca hız, sadece yazard ır. JJI':IlJL> ':J Allah'tan başka yaratıcı yoktur. ~IS ':ll.b-\.:!-..1 L.
~ ~ ~1 iLC Jl>.!
* Kı~J J~IS ':ll ~)1 L.J
İnsan, sadece hilal ve onun ışığı gibidir. Ay)ın (otuz
günlük müddetin ) sonuna gelir ve sonra kaybolur. Kasrın bu şeklinde asıl olan, muhatabın inkar ettiği · veya şüpheli olduğu durumlar da kullanılmasıdır. Bazen de muhatap inkarcı ve şüpheci olmadığı halde, bir nükteden dolayı öyleymiş gibi gösteriler ek kasrın bu şekli kullanılır. Hz. Peygamberirr.tizin (S.A.V) iman etmekten çekinenle rin imana gelmesi için gösterdiği hırsa işaret eden şu ayet-i kerime bu istisnai duruma örnek gösterilm ektedir: .r-.t ':ll ~i ı:>lJ_r.ASı J ı:r ~~iL.J Seri ·kabirlerd e olanlara 633 hakkı işittiremezsin. Sen sadece bir uyarzcıszn.
2. LC! Edatıyla Kasr Yapılması MaksOrun başına uı edatı getirilir ve daha sonra maksOrun al eyh olan kelime zikredilir. 632)
633)
Miftahu'I-Uium , s.288-293; el-Izah. 1,215-223; el-Mutavvel, s.l89-1 93; Cevalıiru ' I-Belağa, s.l80-182; Ulumu'I-Be lağa, s.I36- 140; ei- Belağatü' I-Arabiyye, I, l 81 - 183; ei - Belağatü ' I Vazıha, s.2 17-220. el-Fatır 35/22-23.
206 --------------------------- - BELAc:;AT TERİMLERİ
. Örnekler: ı....A.S'~ ~ _rl.!JI lil · Şair, sadece Mehmed Akif'tir. _rl!. ~~ y.l li! Ebu 't- Tayyib, sadece şairdi r.
J::.. Jl \.JI ~l-.>1 ı:f ~l--4
i;f
LClJ J\.....UI if\.J..I ~l ..iJ\ \.JI
Ben (düşmanları) kovan , ahdi (ve korunn1ası gereken şeyi) muhafaza eden bir kimseyim. Ancak ben veya (kahramanlıkta) benim gibi olan birisi, onların şeref ve haysiyetlerini, (korunması gereken mukaddes değerlerini, zamanın hadiselerine karşı) müdafaa eder. 4-).6 ,a; if~\ ~~) ~f t_b öl.;-1 ~lı L.Cl
4J ~1 ~1 ~U\ .!.UJ ~:f ~ ~Jl.IJ ı.;..ıt; ~ '..Bu hayat, sadece (kısa bir zaman içinde nimet/erden) fayda/anmaktır~ Ak ı ls ız ve geri zekalı olan kimse, . bu · hayatı tercih edendir. Geçen zaman kaybolup gitmiştir. (Gelmesi) ümit edilen (ömür ise henüz) ortada yoktur. Senin (elinde) sadece içinde bulunduğun an vardır. şeklinde asıl
muhatabı n bildiği
ve inkar etmediği şeyler için kullanılmasıdır. Bazen bu kaidenin aksine, muhatabın bilmediği bir şey hakkında kullanılır ve bir nükteden dolayı "bilmeyen muhatap", "bilen kişi " yerine konur. Bu nükte, sözü söyleyen kişinin sözünün kendisine göre çok aşikar bir husus olduğu iddiasında bulunmasıdır . Münafıkların iddiasını nakleden 634 ayet-i kerimesi 0_,.-t ,a.. ~ lil (biz sadece ıslah edicileriz) bu kabildendir. Zira bu ayet-i kerime, münafıkların ıslah edici olma vasıflarından son derece emin olduklarına işaret etmektedir. Sanki onlar müslümanlara şöyle diyorKasrın
634)
bu
el-Bakara 2/ ı
ı.
olan,
ANSİKLOPEDİSİ - - - -- - -- - -- -- - - 207
nasıl
olur da bizi bozgunculuk yapmakla suçlayıp, bizim ıslah edici kimseler olduğumuzu bilmezsiniz? Bu husus, hiç kimseye gizli kalmayacak kadar, son derece aşikardır." İşte bundan dolayı Cenab-ı Hak, bu ayetin hemen arkasından daha te'kidli bir cümle getirerek onların iddialarını reddetmektedir: 0JJ . 4ll ~ r+il 'Ji Dikkat
lar: "Siz
edin! Muhakkak ki onlar bozguncuı'arın ta kendi/eridir.635 3u ayet-i kerimedeKi te'kidler şunlardır: '11(tembih edatı) , ~~ (tahkik edatı), ~ (fasl zamiri) cümlenin isim cümlesi ve haberin harf-i tarif ile ( 0J...\.-.All) marife olarak getirilmesi. Aynca lil ile yapılan kasr, atıf yoluyla yapılandan daha üstün sayılmıştır. 3. ~- J.- 'J Harflerinin Atfıyla Kasr Yapılması Maksur zikredildikten sonra bu harflerden birisi geti:ilir. Bunların hemen akabinde de maksOrun aleyh yer alır. Örnekler: .r~ 'J ~ts" .b-\.J.-1 Côhız yazardır, şair değildir.
~~ y.l 'J .b-L>.· ~ts:Jı
Ebu 't- Tayyib
Ca hız ya-
değil,
zardır. ~ts"
J
~
If~ .k-U-~ L.
~U-1
J
Ca hız
ama yazard ır. Yazar, Ebu 't- Tayyib değil
şair değildir,
~~ ~~ ~ı.s:Jı L.
Cahız 'dır. ~
~tS~ ~u ~U.-1 ~
Ca hız
şair değildir,
fakat ya-
za rdır. ~~ y.l 0S:L~U.-I_rl..:JI ~ Şair, Cô.hız değil
de, Ebu 't -
Tayyib'dir. y,'J\J ~\ ıt"~ ~1 J. ~· o..>JIJ ~L. :.:Sı
ei-Bakara 2/12.
jj
~..UI ~1 ~
208----------- -------------- -- BELAGAT TERİMLERİ
ın
Yetim, babası ölen edepten yoksun olan
kişi değildir.
Aksine yetim, ilim
kişidir.
4. Takdim Yoluyla Kasr Yapılması Cümle içerisinde sonra zikredilmesi gereken bir kelimenin öne alınmasıyla kasr meydana gelir. Başka bir ifadeyle, hangi ma 'mül olursa olsun, arnilinden önce zikredilirse kasr manası ifade eder. Bu durumda önce zikredilen kelime maksurun aleyh, sonra zikredilen ise maksurdur. Örnekler: .. o
).
.,. ...
"' ,
J. J.tJ ... ,
ol'
~ !J~u ~ .!J~l Yalnız
Sana ibadet eder,
yalnız
Sen-
den yardım isteriz. 63 6
_,.,. _rG O sadece şairdir. ).
o
.
...
""'"
~ ~~ r.,} (Başka ;
GlS'i i\.,JJI
.
yerde değil) sadece evde oturdum.
;
(Başka şey değil)
sadece yemek yedim.
JJ.)ı ~ ~wwı ~ t..i) ~~ ~~ ~ ı~ ı if; ı.;.? l;..... İşleri zorlaştığı (sıkıştzkları) zaman , kavmim beni hatırlayacaktır.
Sadece
j)\.;IJ ~
karanlık
gecede dolunay aranzr.
~ ı.!Jl.ı ~ri ~~ ("+-(lA u-ıUI '-i7!. JU.IJ r-LJ~
Sadece ilim ve mal ile insanlar mü lklerini tesis ederler. Cehalet ve fakirlik üzerine hiçbir mülk kurulmaz.
Kasr Çeşitleri _raiJI ~_yı 1. Tarafları (MaksCır-Maksurun Aleyh) İtibarıyla Kasr Çeşitleri
Bu yönüyle kasr, başlıca iki kısma ayrılmaktadır: 6 37 636) 637)
el-Fatiha l/5. Cevahiru ' I-Belağa,
s.l 85-1 86;
U lumu ' I-Belağa,
s. l4 1- 142.
ANSİKLOPEDİSİ -
-
-
- --
-
-
-
-
-
-
-
- --
209
a. Sıfatın Mevsufa Tahsisi J .rP.Y ,)s-~~ Bir vasfı, başkalarından alıp sadece bir mevsufa tahsis etmektir. Bu vasıf, başka mevsfıflarda bulunmaz , ama sıfatın verildiği mevsufun , bu sıfatın yanında başka sıfatları da mevcut olabilir. Buradaki sıfat, nahiv ilmindeki sı fat - ~....:.J 1 - değildir. Mesela: , ~~ ~ ~ (yaz geldi) cümlesinde yaz mevsimi gelmekle vasıflandırılmıştır . Dolayısıyla ~~ (yaz) kelimesi mevsuf, ~ L~ (geldi) kelimesi sıfattır. ~l_j rWI (ilim faydalıdır) cümlesin de rı kelimesi kelimesi sı fattır . Sıfatın mevsufa tahsisine şöyle bir örnek verilebilir: .:Uı \lı J).> ~ (Allah'tan başka rızık veren yoktur.) Bu cümlede rızık verme vasfı Allah' a tahsis edilmiştir. Allah' tan başka ~içbir kimse de bu vasıf bulunmaz . Ancak Allah' ın bu sıfatı yanında daha pek çok sıfatları vardır. b. Mevsufun Sıfa ta Tahsisi ~ ı)>- J ~.r _ra.; Bir mevsfıfun bir sıfata tahsis edilmesi ve sadece o sıfatla vasıflanmasıdır . Ancak bu sıfat başkalarında da bu:unabilir. Mesela /w ~1 J~ j~IL. (Ferazdak , sadece şairdir) :Jendiği zaman , Ferazdak sadece şair olma vasfıyla ·:asıflanmış, başka hiçbir vasfın (yazar olmak, alim olmak ~ibi) onda bulunmadığı beyan edilmiş olur. Ama şair olma ~:asfı başka mevsfıflarda da bulunabilir. Yani Ferazdak 'tan ·:aşka pek çok şair rrıevcut olabilir. 2. Hakikat ve \/akıaya Uygunluk Yönünde n Kasr
mevsuf,
~l_j
Çeşitleri
ifade etiği mananın hakikata ve vakıaya uygun olup ol638 :-naması cihetiyle kasr ikiye ayrılır: ::~ )
Cevahiru ' I-Belağa,
s.! 83;
Uli.ımu 'I-Belağa,
s. l 41 ; eJ- Belağatü ' l-Arabiyye, J, l 77-1 78.
210------------------------- --a.
Kasr-ı
Hakiki
B5LAGAT TERİMLERl
~~ _raAjl
Maksurun, maksCtrun aleyhin dışına taşmamasıyla birlikte, yapılan tahsisin hakikata ve vakıaya uygun olması halinde kasr-ı hakiki meydana gelir. Şayet tahsis, vakıaya uygun değil de mübalağalı bir iddiadan ibaret ise, bu da yine kasr-ı hakiki sayılır. (Bazıları buna "iddiaya dayalı kasr-ı hakiki" adını vermektedirler .) Örnekler: lııı ~1 J.J} 'l' Allah 'tan başka hiçbir ilah yoktur. Bu tevhid cümlesinde ulCıhiyyet vasfı Allah'a tahsis edilmektedir ve bu vasıf Cenab-ı Hak'tan başka hiçbir kimsede mevcut değildir. Dolayısıyla "sıfatın mevsCıfa tahsisi" şeklindeki bu kasr ifadesinde maksur (ulCıhiyyet), maksOrun aleyhin (Allah) dışına taşınamaktadır ve bu tahsis hakikata uygundur. iddiaya bağlı kasr-ı hakiki, sözü söyleyenin tercihinden doğar. Aynı vasfı taşıyan varlıklardac, bu vasıf sanki diğerlerinde yokmuş gibi, sözü söyleyenin kanaatine göre en üstün olanına tahsis edilir. Mesela, bir beldede en büyük alim olarak Ahmet Bey'i gören bir :~at kendi kanaatine binaen .>->-i -l.e-ll '11 ıJ~ 'l' (Ahmet Bey' den başka alim yoktur) diyebilir. Sıfatın mevsufa tahsisini ifade eden bu kasr mübalağalı bir iddiaya dayalı kasr-ı hakikidir. Yoksa bu ifade "o kişiden başka alim yoktur" manasına gelmez. Zira bu hakikata ve vakıaya aykırıdır. v-:JJI 'lll ~)1 y _;;, ı... (Hasta sadece süt içti.) Bu cümle mevsCıfun (hasta), sıfata {süt içmek) tahsisini ifade eden bir kasrdır ve aynı zamanda birinci örnek gibi vakıaya uygun olduğu için kasr-ı hakikidir.
_.;:\!SİKLOPEDİSİ - -- --
- -- - - - - - - - - 211
b. Kasr-ı İzafi MaksOrun al eyhE:, kendi dışındaki bütün varlıklara :iisbetle değil de, sadec e belirli tek bir şeye nisbe tle her:ıangi bir vasfın tahsis edilm esidir . (Bu da yine sözü söyleyen kişinin kanaa tinde n doğar.) Mese la w4J 'lı..,.;~ t... :_-.ıolcu sadec e Zeyd ' dir) dendiği zama n (ki bu sıfatın ~evsufa tahsisidir) "Zeyd 'den başka yolcu yoktu r" manası ~stedilmez. Çünk ü böyle bir şey imkansızdır. Bu cüm-. ~eden kast edilen husus , Zeyd 'in herha ngi bir şahsa nis]etle (mesela Mahmut) daha fazla yolculuk yapan bir sey~~-ah olmasıdır . Kasr-ı izafiye mevs üfun sıfata tahsis i kabi.:nden bir örnek olara k ~u ~i li\ (sen sadec e şairsin) :ümlesini zikredebiliriz. Bu cümle den maks at, muhatabın şairlikten başka bir vasfının olmadığını beyan etme k değil ie_, onun herha ngi bir vasfına (mese la hitabe t) nisbe tle üstün olduğunu vurgulamaktır. Kasr-ı nisbi de denil en kasr-ı izafi muhatabın duru:nuna göre üç kısma ayrılır: 639 şairlik vasfının
1) Kasr-ı İfrad ~IJ'll ~
Muha tap, sıfat veya mevsuflarda ortaklık inancındaysa Jna söyle nen ifadedeki kasr, kasr-ı ifraddır. Mese la muha :ap Zeyd' in hem alirn hem de şair olduğu inancında ise, Jna söyle nen şu söz kasr-ı ifrad olur. r-1~ '1l--4J t... (Zeyd sa:iece alimdir.) Böyle ce muhatabın zihnin de iki sıfa tın or:aklığı (ilim ve şairlik sıfatının Zeyd' de berab erce bulun :nası) fikri kaldırıln1ış olur. Bu kasr, aynı zama nda . :nevsCıfun sıfata tahsisidir. Sıfatın mevsCıfa tahsis i ka bilin-:.39)
Cevahiru'J-Belağa.
181.
s.l86-I 87;
Ulumu ' l -Belağa. s. J 42~143; el-Belağ atü'l-Arabiyye.
1.179-
212 --------- --------- --------- -
BELAGAT TERİMLEK
den _o lan kasr-ı ifrada ise şöyle bir örnek verilebilir: Zeyd ve Amr' ın beraberce suç işlediklerini düşünen bir muhataba, .suçu sadece Zeyd 'in . işlediğini belirtmek için r~l 1.. --4j 'll (suçlu sadece Zeyd' dir) denir. Bu cümleyle Amr'ır~ suç ortaklığı .muhatabın zihninden sökülüp atılır . 2). Kasr-ı 'Kal b
~~ _raj
'Muhatap, ortaya kanacak hükn~ün aksine inanıyorsa . onun bu inancını defetmek üzere sevk edilen kelam kasr-: kalb adını alır. Mesela, bir öğrencinin, kendisinin işç i olduğunu zanneden birisine ~U, l.J\ li\ (ben sadecE öğrenciyirn) · demesi · bu kabildendir. · Böylece öğrenci, kendisinin yalnızca talebe olduğunu, işçi ·ohnadığıriı muhatabına bildirmiş · ·otur. ·3) Kasr-ıTa'yin ~~~ Muhatap, · bir hükümde şüpheli ise, onun tereddüdünü gidermek üzere söylenen söz, kasr-ı ta'yindir. Bi:doktor, · kendisinin ecza cı mı! yoksa doktor mc olduğundan şüphe eden birisine ~'1 ~ '1 ~ li\ (Ben doktorum, ecza cı değilim) demesi kasr-ı ta 'yi n olur. KAT'
~~ -
Lugatta· ".k esmek" manasında olan kat' Bedl' sanatlarındart · olup "s·ö zü, tesirini artırmak ve dinieyenin anlayışına bırakmak için tamamlama dan kesmek" demektir. Yusuf Ziya Ortaç Bey'in şu mısralan, bu sanata güzel bi:örnek teşkil etmektedir: 640 "Derdi m öyle büyük ki ... · Hayat öyle bir yük ki. .... " 640)
Edebiyat Lügaıı. s.87: Edebiyat Bilgi ve T eorileri: s.234-235.
_.!._:.JSİKLOPEDİSİ -------------~-~-- 213
KAVL-İ Bİ'L- MÜCİB ~)4 J.,.alı · Lugat ta "kavl" , söz; "muci b" ise olumlu ma- . :-:asındadır. 641 Bedi' ilminde, mana sanatl annda n sayılan :ür deyim olarak kavt-i bi '1-mucib, iki kısımda incelen :niştir: 642
sözünd e bir şeye bir sı fat verilir ve bu:-;un üzerin e bir hükün1 bina edilir. Dinley en bu sıfatı alıp :aşka bir şeye verir, fakat hükmü n bu tavsif eti ği şeyde :ulunu p bulunmadığını beyan etmez . İşte bu takdird e -~:avl-i bi'l-mucib sanatı ıı:ıeydana gelmiş olur. Kavl-i bi'l-mQcibin bu birinci kısmına, Münaf ikun 5·Jresin in sekizinci ay eti örnek göster ilmekt edir. Mezku r =yetin meali şöyledir: "Onlar Medin e'ye döners ek, daha =.ziz olanlar . zelil olanları çıkaracaklar derler. Bütün izzet .-\llah'a, Resulü ne ve mümin lere aittir .... " Bu ayet-i keri:nede, münafıklar kendil erini "daha izzetli olmak la " ·;asıflandırırken, mümin lere de "zelil olanla r" sıfatını ~; akıştırmışlardır . Bu vasıflar üzerin e bina edilen hüküm :.se, aziz olanların zelil olanları Medin e' den çıkarması dır. :.fünafıkların bu · iddicJarına karşılık, Cenab-ı Hak, izzet ·.3sfını onlqrd an alıp Zat-ı Akdeşine, Resul- ü Ekrem ine 3.A.V) ve mümin lere tahsis etmesi ne rağmen, önceki :-.Ukmün (Medin e'den çıkarma fiilini n) izzet vasfını verdiği a.tlar (Allah, Resuluilah -S.A.V- , mü ~ minler) hakkında sa-
1. Bir
::t olup
kişinin
olmadığını
beyan
buyurmamıştır.
sözünd e yer alan bir lafzı, müteallikini ~ef'ul, hal, zarf vb.) zikretm ek suretiyle, söyley enin mak2.
:..:. ı ı
-2.:
Başkasının
Sami, Kamus-i Türki. s.l107, 1425. rt.532-534; Cevahiru' !- Belağa, s.384-385.
Şemseddin
el~lzah.
214------------------------~-- BELAGAT TERİMLE?_
sadının dışındaki
bir manaya hqmletmek, kavl-i bLmucibin ikinci kısmını teşkil etmektedir. Örnekler: t$,:)~ ~~~lS"~ Jt; ~:f l}r ~i~~~~
Dedim ki, ((Sana defalarca gelmekle ağırlık O da, "omuzumu nimetler/e agzrlaştırdın" dedi.
verdim . ~
Bu beyitte birinci şahıs, ağırlık vermeği "yük olma, rc:hatsız etme" manasında kullanmıştır. Muhatap ise ay~~ fiile yeni bir müteallik ( (,.).)~ ~~) getiriT.ek suretiyle, bu laf:: <~) söyleyenin maksadından çıkarıp "nimet verme" mc·nasına hamietmiştir.
<:>.)lı-Su~) u,~ıs:.; ~:~
~pı_;.;
J ..:r<JJ
LA> iıs:.;
\s.)J,:)
~~ 01_,>-1)
~:~ ~wL..:ı t...+-' ~)
(,Ş.) b J ı.J" if<J) \} ~ ..lıJ ~t- y _,ı; L:... :.:...A..,o ..ı.; \}\.,;)
Onlar öyle kardeşlerdir ki ben onları {beni koruyar zırhlar zannettim. Onlar da zırh oldular, fakat düşman/c .. için . Onları isabetli ok/ar zannettim. Onlar da ok oldu/c~ ama kalbime (saplanıp yara1adllar.) Ve dediler k: "kalplerimiz safi (halis, samimi) oldu." Doğru söylediler fakat (onların kalpleri benim sevgimden) sıyrılıp çıktL Son beyitte sözünü, maksud
şair, " kardeşler" dediği şahısların ~..i..c
manası
" ihlaslı
olma, samimi olmac. .~_,u..ı) manasından alıp, "boş olrna" (_,.L;ll) manasır:. hamletıniştir . O lafzı bu manaya he. ml ederken zikrettit müteallik ise <:>.)bJ i f car ve mecrQrudur. KELAM
olan
~~~
Meant tabirlerinde n olan kelarn, " işitene tam b::mana ifade eden söz" demektir. ifadenin tam olması, ke::'""
.-\NSİKLOPEDİSİ -
- --
-
-
-
- - -- - - --
215
643 :neler arasındaki nisbetin tam olmasıyla meydana gelir.
Kelimeler arasındaki nisbet, ya subutı (olumlu), ya selb1 (olumsuz) olur. 644 Mesela, r>"~Y t)....!JI (cadde kalaJalıktır) cümlesind e nisbet subutidir. t...>-.:ıy t;L!..!I L. (cadde ~ala balık değildir) cümlesind eki nisbet ise selbldir. ~
Kelamda yer alan kelimeler in arasındaki nisbete -isnad", nisbet edilen kelimeye "müsned" , kendisine nis645 YuJet olunan kelimeye de "müsnedü n ileyh" denir. ;..:andaki cümlelerde t.-~y - ~.:ı.r kelimeleri müsned, t;WI ~elim esi müsnedü r. ileyhdir. Ayrıca kelam haber ve· inşa Jlmak üzere iki kısımdır.(Bkz. Haber - İnşa) 6 46 Kelamın rükünleri (öğeleri) de iki kısma ayrılır: 1. Umde i~l : Doğrudan doğruya cümleyi meydana 3etiren asıl rükünlerdir. Müsned ve müsnedün ileyh olan Jütün kelimeler bu kısma girer. (Bkz. Müsned ~
:'v1üsnedün İleyh) 2 . Fazla ll.;a.QJI : Bunlar müsned ve müsnedü n ileyh :iışındaki (hal, zarf, temyiz gibi) tamamlayıcı unsurlardır. ·. •
KELAM EDEBi ~~~ y.)\ Bkz. ASALET . KELiMENİN I
:.!.3) :-4) :..!5) 746)
Edebiyat Lügat ı , s.87. Cevahiru ' I- Be lağa, s.49. Edebiyat Lügatı, s.87; E
A
21() - - -- - - -- - - ----'--- - -- BELAGAT TERİMLEF~
.
"
KINAYE
~ı.&:Jı .
Kinaye, ikinci babtan gelen ~ fiilinin veya birin~: babtan gelen CS fiilinin mastarıdır .. Lugatta "tasrihi terke:mek, gizlemek" manasına gelir. 647 Beyan ilminde bi:ıstılah olarak kinaye, asli manayı kastetme imkanının bulunmasıyla beraber, manasının lazımı kastedilen lafızdn Başka bir ifadeyle kinaye, hakiki mana~rı düşünmeye enge~ olacak bir karine bulunmamak şartıyla , .bir sözü gerçe~: manasına da gelebilmek üzere, onun dışı:ı;ıdaki bir manc için kullanmaktır . 648 M
'
"Falan kadın kuşluk vakti uyur" ( ~~~ rY 4_j')\;) 's özl kadının hizmetçisi bulunduğu için rahat içinde olmasından kinayedir. Ancak bu sözle kadının gerçekter_ kuşluk vaktinde uyumasının kastedilmesine mani bir karine yoktur. Dolayısıyla bu sözden gerçek manası da kastedilmiş o iabilir. Mecazcia ise, hakiki mananın anlaşıl masına engel olan bir .karine bulunduğu için ("evde b1:arslan gördüm" örneğinde. olduğu gibi), sözün aslı mc.nası kastedilemez. İşte kinaye ile mecaz arasındak! far~: budur. 649 Türkçemizde de gözü açık (dikkatli ve zeki) , eli açlı.~ (cömert) , eli uzun (hırsız) , alnı açık (suçsuz), · burnu· büyG: (kibirli) gibi pek çok kinaye örnekleri kullanılmaktadır. 650 alimleri , me caz'ın hakikattan, istiarenin teş b1hten, temsili istiare nin istiaresiz temsilden, kinayeni:-. Belağat
647) 648) 649) 650)
el-Kamlısu'l-Muhit. IV,386. ei -İzah, 11.456; Miftahu'l-Uium, s.403; el-Izah, 11,456. Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 1 7 ~ 175.
_-\NSİKLOPEDİSİ - - - --
de
açık
ifaded en
- - - - - --
daha
üstün
---
olduğunda
217
· ittifak
2tmişlerdir. 651
Kinaye bir şeyi açık söylem enin uygun düşmeyeceği :iurum larda da başvurulan bir yoldur ; Hicap , zerafe t, 2dep, dinleyen ve okuya n kişinin zihnini batıl şeylerJe buiandırmaktan sakınmak gibi hususl ar kinaye den faydala nınayı gerektirn1ektedir. Ayrıca ifadeyi . güzelleştirmek, bir şeyin çirkinliğini göster mek, bir şeyi övmek veya yerrne k :le kinayenin nıaksatlarındandır. 652
··
Kinayenin Rükünleri '-:!\.oS:Jt 4J\S") . . 653 Kinayenin rükünleri (öğeleri) iki tanedir:
·1. Meknf-i bih
.ı..ı ~ı
Kinay enin lafzına, · rneknt-i hih (kendi siyle . kil)aye yapılan) adı verilir.
2. M?kn1-i anh
~ ~~
-
.
Kina.yenin manasına rneknt-i anh (kendi sinden ·kinaye y.) 1'apılan) denir. ;'Onun kılıcının bağı uzundur. '' c;~, ifadesinin lafzı (.:>Wl J-_,1) rneknt-i bihtir . . "Uzun boylu ·)lma" (~Wl J-~) manası ise rnekni-i anhı teşkil e~mekted~r..,
J_,b
.
.
. Kinaye Çeşitleri '-:!\.oS:JI e._ı;i 1. Meknt-i Anh İtibariyle Kinaye Çeşitleri.
alimleri kinayeyi işaret ettiği mana (meknt-i mh) itibariyle üç kısma ayırırlar: 654 Belağat
~5 1) ~ 52) ~53)
~54)
el-Izah, 11,468-469; ei-Muıavvel, s.375-376. el-Cami, s.l68-l 69; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.l77. Edebiyat Bilgi ve Teorileı'i. s. l75. el-Izah, II,457-465; Cevahiru'I-Belağa, s.347-350; Ulumu'l-Bdağa, s.280-283; e i - Belağatü'I, , Arabiyye, II,l59-J62 ; el-Cami, s. l66-168. ·
218 -----------------,-'-------·- BELAGAT TERİMLERİ
a.
Sıfattan
Kinaye
~ ı:r ~wı
Sı fa tın
bizzat kendisinin kastedildiği kinayedir. Buradaki sıfat, nahiv ilmindeki sıfat olmayıp, cömertlik, cimrilik, kahramanlık, uzunluk, güzellik gibi manevi vasıflardır. Bu çeşit kinayeler de iki çeşittir: 1) Yakın Kinaye
~_;Jı ~~~
Kastedilen manaya, vasıtasız olarak kolayca intikal edilebilen kinayedir. Adamın kılıcını:rı bağının uzun olması, onun uzun boylu olmasından; kadının kuşluk vakti uyuması, işlerini gören bir hizmetçisinin bulunmasından dolayı rahat içinde olmasından kinayedir. Bu iki kinayede kastedilen manaya intikal etmek için herhangi bir vasıtaya ihtiyaç yoktur. Dolayısıyla bu kinayeler "yakın kinaye" kabilindendir. 2) Uzak Kinaye
ö.,WI ~\.:.581
Kastedilen manaya bir vasıtayla intikal edilebilen kinayedir. Misafirperver ve cömert bir insan için "onun külü çoktur, ( )\.._)l ._r..S y.) denmesi uzak kinayeye örnek. teşkil eder. Bu kinayedeki vasıtalar şöyle sıralana bilir: Külün çok olması, fazla odun yanmasına, o da fazla yemek pişirilmesine, o da fazla misafir gelmesine, bu da o kişinin misafirperver ve cömert olduğuna delalet eder. b.
MevsCıftan
Kinaye
J ~).1 ı:.r ~L:..<Jı
MevsCıf
(bir vasfın sahibi) açıklanmadan ona bir sıfat isnat edilmesi, bu çeşit kinayeyi oluşturur. Örnek: 0\A..;:t\11 C:"~
~IJJIJ
* i~~\ ,~ ~Jl.,4JI
Onlar beyaz, parlak ve keskin
kılıçh;ırla (düşmanların
ANSİKLOPEDİSİ ---------------~- 219
vuran k imselerdi r ve yine onlar, kin/erin topyerleri (kalp/eri, lisanlarzy la) yaralaya n insan-
boyun/arını) landığı lardır.
Beytin sonundak i ı:> li._.;, 'lll t'"~ ki müfredi ı:> li._.;,'lll ~ (kinlerin toplandığı yer) tabiridir, bir sı fat olup kal be ( ~~) isnat edilmiştir. "Kalb" kelimesi mevsuf ("kinlerin toplandığı yer" sıfatının sahibi) olduğuna göre, ondan kinaye yapılan . ı:>L;.,..p 'lll~ terkibi de mevsuftan kinayedir. c. Nisbetten Kinaye
~ ı:.r ~LS:Jı
Bir sıfat ve onun sahibi (mevsuf) açıkça belirtildiği halde, aralarındaki nisbetin kinaye yoluyla ifade edilmesine "nisbetten kinaye" adı verilir. Örnek: ~_r..:lll.f/1
J.; ·~P" 4
~ ~~ <..>..GIJ ö~J)IJ ~l-..J\01
Kerem, insanl1k ve cömertli k, İbnü'l-Haşrec'in üzerine vuru/an (inşa edilen) bir kubbedir.
Bu beytiyle şair , bazı güzel vasıfları İbnü'l-Haşrec adındaki zata nisbet etmek istemiştir. Ancak bunu açıkça beyan etmeyip kinaye yoluna başvurmuştur . Bu sıfatları doğrudan doğruya mevsCıfa (İbnü'l-Haşrec) vermeyip , onun ku bbesine isnat etmiştir. 2.
Vasıtalara
Göre Kinaye
Çeşitleri
Kinaye bağlı olduğu vasıtalara göre dört kısma ayrılır: 655
655)
Miftahu'I-Uium, s.4l J-41 2: eJ-tzah, II,466-467; ei-Muravvel, s.373-375; Cevahinı'J- l3elağa, s.350-351; Ulumu'l-Belağa , s.283-285; el-Belağatü'l-A rabiyye, IJ, l 63- 170; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 176-179.
220 - - - -- - - -- -- - - -
a. Ta'rfz
BELAGAT TERİMLERİ
~r=ll
Ta'rfz, lugatta tasrihin (bir şeyi açıkça beyan etmek) zıddıdır. Edebi bir terim olarak ise, sözü delalet ettiği manadan başka ·bir manaya çevirmektir ki bu m ana kelamın öncesinden anlaşılır. Mesela, insanlara eziyet eden bir kimseye Hz . Peygamberimizin (s.a.v.) ıı Müslüman müslümanların dilinden ve elinden emin olduğu kişidir ." 656 mealincieki hadisinin söylenınesi bir ta'rizdir. Bu ta'riz o kimseye müslümanlara eziyet etmenin müslümanlık vasfıyla bağdaşmadığını hatırlatmaktadır.
Mütenebbf'nin (ö.354/955) Seyfüddevle'yi kastederek söylediği şu beyit de ta' rfz örneklerindendir. lJI..ı JUI ~J l.ı_r--<... ..l.J-1~ ~f ~~ ~~ 0 .. Lp~ J jfi
r.l ~_,J.-11~1
Cömertlik ve ihsan, eziyetten (min net ve başa kakmaktan) arznmış olma niye tiyle beraber olmaz ise, övgü . kazanılmaz ve mal da baki kalmaz.
Nef'l'nin (ö.1044/ 1635) şu kıtası Türkçe tariz örneklerindendir ki şair bu kıtada kendisine "kafir" diyen Şeyhülislama cevap vermektedir: ·Bize kafir demiş Müftl Efendi Tutalım ben ona diyem müselman Vanldıkcia yarın rQz-i cezaya İkimizde çıkarız anda yalan Ta'rlz bazen mecaz, telmih veya tevriyeli bir ifade tarzında da olabilir. Yine Nef't'ye ait aşağıdaki kıta tevriyeli tarize bir örnektir. Çünkü kıt' anın sonundaki "Tahir" 656)
Buhari. lman 4-5 (1,8-9).
ANSİKLOPEDİSİ - - --
-
-
- --
-
-
-
- --
kelimesi iki manaya (temiz-Tahir Efendi) gelecek
-
221
şekilde
kullanılmıştır:
Bana Tahir Efendi kelb
demiş
iltifatı bu sözde zahirdir
Maliki mezhebiın benim zira İtikadımca kelb Tahirdir
b. T elv1h
~}:JI
Telv!h, lugatta "uzaktan birine işaret etmek" manasındadır. Bir Belağat terimi olarak ise telv!h, "tariz olmaksızın vasıtaların çokça bulunduğu kinayedir." Örnek: ~1 JJ..nr-- ~<ıl 0~ ,:~ ı.IL; ~if ı) ~ L.)
Bende hiçbir ayıp yoktur. Zira ben, köpeği korkak, devesinin yavrusu zayıf olan birisiyim.
Bu beytin sonundaki her iki izafet terkibi de "cömert ve misafirperver insandan" <{-_,.s:JI J>.-)1) kinayedir. Vasıtalar çok olduğu için bu kinayeler birer telvihdir. Şöyle ki , köpeğin korkak olrnası onun havlamaktan devamlı menedildiğine işaret eder. Devamlı menedilm esi, onun bu hususta devamlı eğitildiğine, bu da o eve gelenlerin çokluğuna işaret eder. Bir eve çok kimselerin gelip gitmesi ise, o ev sahibinin cömert ve misafirperve r olduğunu gösterir. Aynı şekilde, deve yavrusunun zayıf olması, onun anne sütünden mahrum olduğuna delalet eder. Bu da annesinin devarnlı kayıp olmasından dolayı onu emzirmediğine delalet eder. Bu da devenin sahibi tarafından kesildiğine işaret eder. Devenin kesilmesi ise, etinin pişirilip misafirlere ikram edildiğine delalet eder. Yavrusu-
222--- .~~---------- BELAGAT TERİMLERİ
nu annesiz bırakma pahasına, misafirlerine devesini ikram eden bir zat, elbette cömert ve misafirperver bir insandır. c. Remz
f)\
Remz, lugatta yakında olan birisine, kaş, göz, ağız, el gibi uzuvlarla gizlice işaret vermektir. Belağat ıstılahı olarak remz, vasıtaları az olduğu halde, işaret ettiği manaya delaleti gizli olan kinayedir. Ahmak insan için kafası büyük ( I.AA.ll ~./') veya " yastığı büyük" (o .:ıL.._,.H ı.}a-!..r) ; zeki birisi için "uzuvları düzgün" ( ~~'1'1 ~b) denmesi birer remz ifadesidir. d. İma veya işaret ö)..!.)'l Ji ~L!_)'ı Vasıtaları
az ve işaret ettiği manaya delaleti de çok açık olan kinayeye ima veya işaret ad•. \.:erilir. ()rnek: J~ ~ ~ ~ jl ıj ~:~ ~_) ~1 ~1 ~i) ~Ji
Görmedin mi ki (yani bildin ki) şan ve şeref yükünü Talha ailesine bıraktı. (Onların evinde ikamet etti.) Sonra on/ann yanından ayrılmadı.
Bu beyit ile Talha ailesinin "şerefli insanlar" olduğunun ifade edilmek istendiği gayet aşi kardır . Dolayısıyla bu kinaye, ima veya işaret kabilindendir. KİNAYELİ İSTİARE
.
. ,..
Bkz. ISTIARE
~ı ÔJ~'JI- ~~~ ÖJ~'il
ANSİKLOPEDİSİ
- - - - - --- -- -- - -- 223
-L-
LAFZIN LAFIZ İLE UYUMU YI~ YI J~l
LAFZIN MANAİLE UYUMU ~~~-YI J~!
.
. .
"
. .
"
Bkz. I'TILAF Bkz. I'TILAF
LAFZIN MANAY A DELALE TI ~~ı}&-
" T YI JJ'l~ DELALE
. " LAFZI TA'KID ı)UUI ~~ Bkz. FESAHA T LAZIM-I FAlDE-I HABER ~ı a.,ulj rJ 'i Bkz. HABER LEFF Ü NEŞR .r:JIJ ~~ "
1'\
""'
•
•
Bed! tabirlerin den olan bu sanata "tayy ü neşr" adını verenler de vardır. 657 Lugatta, birinci kelime "toplama k", ikinci kelime "yaymak" manasındadır. 658 Bedi deyimi olarak leff ü neşr, tafsil veya i c mal yoluyla birden fazla lafzı zikrettikten sonra, merciierini okuyucu ya da dinleyicinin tayin edeceğine güvenere k, bu lafızların her biriyle ilgili olan diğer lafızları sıralamaktır. 659 Leff ü sıralanınasına
neşr,
birbirleri yle ilgili göre iki kısma ayrılır:
1 . Müretteb (Düzenli) Leff ü N eşredilen lafızların sırasın ı
olan
lafızların
Neşr ~}I_?IJ ~~
kendileri~rle
ilgili olan önceki takip ediyorsa bu leff ü neşr , müretteb
lafızlar,
olan cinstendir . 6 60 657) 658) 659) 660)
Ce vahiru'l-Belağa. :-..376. el-Kfimusu' I-Muhir, III.202, II, I47 el-tzah, ir,503; Ulumu ' I-Belağa, s.307. el-fzah, II,503; Edebiyat Uigatı, s.91; Açıklamalı Ede bi Sanatlar, s.9 1; Edebiyat Bilgi ve Tcorileri, s.290.
224 ---~~---------- BELAGAT TERİMLERİ
Örnekler: ~if I_,A:.:;jJ .ı..:-9 ly:-<......:.1 J4JIJ J.UI ~<J ~ ~-J eYJ
Allah dinlenmeniz için geceyi ve lutfedip verdiği nzkı aramanız için gündüzü meydana getirmiştir. Bunlar Onun rahmetinden ötürüdür .661 Ayet-i kerimedeki, l_r..~ (dinlenmeniz için) ve 1~ (aramanız için) lafızlan J..UI (gece) ve J4-JI (gündüz) kelimelerinin sırasına uygun olarak zikredilmiştir. Şinasi'nin şu
tahmidinde de leff ü
neşr-i
müretteb sa-
natı
mevcuttur: Değil mi Tanrı' nın ihsanı akl ü kal b ü lisan Bu lutfu etmelidir fikr ü şükr ü zikr insan İkinci mısradaki "lutf, fikr, şükr, zikr" kelimeleri kendileriyle alakah olan birinci mısradaki "ihsan, akıl, kalp, lisan" kelimelerinin tertibine göre sıralanmışlardır. 2. Müşeweş (Düzensiz) Leff ü Neşr ı}_,..;J.ı _r;JIJ ı-illi Neşredilen lafızlar önceki lafızlann sırasını takip etmiyorsa, leff ü neşr-i müşevveş meydana gelir. Buna "leff ü neşr-i gayr-i müretteb" adı da verilmektedir. 662 Örnekler: ylJ.\J .:.ı::-ll.)~ l__,..h=JJ
('""'~.J ,y ~Ip ö~ .J~\ ~~~J jJJI ~~ \.j~
.... Bir delil olan geceyi kaldırıp yine bir delil olan gündüzü -Rabbinizin bol nimetlerini aramanız, yılların sayısını ve hesabını bilesiniz diye- aydınlık k ı /dık. 663
Ayet-i kerimedeki ı~ (aramanız için) ibaresi J4-JI ~~ (gündüz delili - güneş-) tabiriyle .. 1~ (yılların sayısını ve hesabını bilmeniz için) ibaresi de j.:JJI A.:l (gece delili -ay-) 661) 662) 663)
ei-Kasas 28/73. el-Izah. Il.503-504. el-lsra i7/l2.
ANSİKLOPEDİSİ -
-
- -- - --
- - --
---
225
tabiriyle ilgilidir. İkinci lafızlar birinci lafızlarıo tertibi üzere zikredilmemişlerdir.
r.;.. ~)La~ r1r:> ~_;, {f ~ 1 ~u..} L.} ~ ..uJ
r_;.u ~}Lt C_r;. ~~JJ * ı.:...tJa..} ~ ~ 4"Y Sen öyle bir kavme ihanet ettin ki, kan (davaszndan) kaçan birisi olarak veya (ödenmesi gereken) ağır borç yükünü taşi yarak onlara sığznsaydın , onların içinde (borcunun ödemen için sana mal) veren birini, veya senin arkanda (kendilerinden kaçtığın kan daualı düşmanlarını) sağından solundan;· düzgün mızrakla yaralayan birisini mutlaka bulurdun. Ferazdakın
(ö. 1 14/733) bu beyitlerindeki l:k- (veren) kelimesi, ~~ ~ ~~ (ağır borç yükünü taşıyarak) ibaresi yle ; ~~..b (yaralayan) kelimesi de \:> .1..:;, (kan davasından dolayı kaçan kimse) tabiriyle ilgilidir. LÜGAZ jt.UI
" Bed! tabirlerinden olan lüğaz, manzum bilmece demektir.664 C-iizlenen şeyin şiirde zikredile n bazı vasıflarından hareket edilerek çözülür. Mesela aşağıdqki beyitte vasfeciilen şey "mum" dur: 665 ~j ~\ j.:.UI ~ ı:/>J * ~ 4----JJ L. 1~1 ~
Onlar başiarz k esildik/eri zaman hayat bulurlar ve (sanki o_n /ar) geceleri, ayın ilk üç gecesinde görüle n yıldız/ardır.
LÜZÜMU ·MA LA YELZEM ~,h~ ı...~J) Rev! (kafiyenin son harfi) veya :<:-4) :·-55)
fasılalarda
Tarihu Adabi ' I-Arab, III,403; el- Belağatü ' l-Arabiyye, Il, 173; Edebiyat Sırru ' l-Fesaha, s.226; Edebi Sanatlar (Bedi), s.38-39.
onun yerini Lügatı,
s.93.
126---------------
BELAGAT TERİMLERİ
tutan harften önce) kafiyeye (ya da sec1ye) lazım olmadığı halde, aynı cinsten ve eşit sayıda harf bulunmasına "luzQmu ma la yelzem" denir. 666 Bu lafız sanatına aynı zamanda i'nat veya iltizam adı da verilmektedir. 667 Örnekler: -- )Ü r-:-=_ - ıı Lot; k .-'>U U"'ı~uı L..iJ JfA-1 Oyleyse sakın yetime kötü muamele etme ve sakın bir şey isteyeni azarlama! 668 Her iki ayet-i kerimede de revi harfi verinde bulunan ra (~ı)) harfinden önce ha (.Jb) harfi bulunmaktadır. ~ ~ 0\J Jl ~ <.?~~\
~ G.>-IJ 01 ıJr ~L
Qj~l \~\ l>y-Gll~ '1)
~~,y-~\y~_r.?ı.?
~ ...?- ~ t.>.lı Gjıs:;
4-i~ ~ 1..~ if~ (,Şi_;
Şayet
ecelim gecikirse (bana ihsan ettiği) nimetlerden dolayı Amr'a teşekkür edeceğim. Ki bu nimetler ne kadar büyük olurlarsa olsunlar, içlerine m innet karışmadı ve kesilmeden devam ettiler. O öyle bir zenginliği (ve malı), arkadaşından esirge meyen bir ge nçtir. Ayakkabı kaydığı zaman (yani be lalar başına ge lip sıkzştığı anda bile o) şikayeti açığa vuran birisi olmadı. '(eri gizli olduğu halde (yani ben o sıkıntılarıma tahammül edip ihtiyacımı gtz/ediğim halde) ihtiyacımı gördü. Sanki benim ihtiyacım , giderilineeye kadar onun gözüne düşen çöp oldu. Beyitlerin sonunda rev! harfi olan " ı.:..ı ,. harfinden önce şeddeli lam harflerinin yer alması ' " lüzO.mu ma la yelzem" sanatını meydana getirmektedir. 666) 667) 668)
el-Izah. II,553-554; Ce vahiru ' I- Bel ağu. s. 407. Ede biyaı Lngaıı. s.63. Duha 93/9- lO.
ANSİKLO PEDİSİ --------~------ 227
-MMAHZÜl~ JJ~I Bkz. MÜHM EL " Bkz. HAL MAKB UL TEŞBIH J~ı ~ı Bkz. TEŞBIH MAKLÜ B y fol Bkz. CİNAS MAKLU B TEŞBIH y }ALl~~ Bkz. TEŞBIH MA'KÔ S TEŞBIH 4f#ı~~ Bkz. TEŞBIH
MAKA M:
r'Jlı
A
"
"
A
MAKSU R JJ-AAlı Bkz. KASR MAKS ÜRUN ALEYH ~ J_,...allı Bkz. KASR MA LA YESTEHİL Bİ'L-İN'İKAS 4f~~4 ~'1 ı.. Bkz. CINAS MANE VI TA'KID ~~ı ~ı Bkz. FESAH AT "'
o
ıj~l
MEANi
kelimes i mana ( ı..s.:."'ll) kelimes inin çoğuludur. l\1ana, lugatta "maksu d" ( ,_,...a.aıı) yani "kast edilen şey" demekti r. 669 Edebi bir ıstılah olarak mana, zih670 nin tasawu r ettiği şeyin lafızla ifadesidir. ( ~Wl) .
Meani
A
./'\.
"
•
MEAN I ILMI JW.I ~ meydan a getiren üç ilim (Meani, Beyan, Bedi') dalından birisidir. " Lafızların mukteza-yı hale mutabakatını bildiren ahvale dair usul ve kaideler i açıklayan ilim" olarak tarif edilir. 67 1 ("Mukteza-yı hale mutaba kat" hakkında bilgi için bkz. Hal) Belağatı
Meani ilmini ilk defa ortaya :-59)
el-Kamusu 'l- l'vi uhiı.
~70)
Cevahiru'I-Be !ağa,
IV, 370. s.48; Türk Dili ve
Edeb iyatı
çıkaran kişi
bilinrne mekte- ·
Ansiklopedisi, Anlam (Manu) md. 1,142.
228 ------~
-
-
- --
-
-
BELAGAT TERİMLER:
dir. Ancak Beyan ilminden sonra tedvin edilen bu ilirr. dalında ilk eser veren Cahız'dır. (ö.25E)/869) Cahız'ın "el-Beyan ve't-Tebyin " ile " İ 'cazu ' l-Kur'an" adlı eserlerini, Müberred'i n (ö.285/ 898) " el~Karnil " adlı eseri: Kudame b. Ca 'fer'in (ö. 310/948) "Nakdü'n-N azm" ve "Nakd 'ü-Nesr" adlı meş hur eserleri takip etmiştir . Nihayet Abdülkahir el-Cürcani (ö.471 / 1078) "Esraru~l Belağa " ve "Delailu'l-İ' caz" adlı eserlerinde Meani ilmini. müstakil bir ilim olarak bütün teferruatıyla ele almıştır . Bundan dolayı, bazı alimiere göre I\1eani ilminin kurucusu el-Cürcanl' dir. Bundan· sonra Meani ilmi , Beyan ve Bed! ilmiyle beraber Belağat ilmiyle ilgil~ eserlerde yer alarak günümüze kadar gelmiştir. 672 (Bkz. Belağat) Meani ilmi nahvin ruhudur, onun sebep ve gayelerini açıklar. Bir cümlenin ne zaman haber ~ ne zaman inşa yapılacağı, kasr, fasl ve vaslın n e zaman gerekli olduğu: cümledeki öğelerin takdim ve tehirlerinin ::-ıe zaman marife. ne zaman nekre yapılacağı ve benzeri konuların hepsi, bu ili ın vasıtasıyla öğrenilir. Bu konuların .bilinmesi de Kur ' an-ı Kerim ' in i' cazın ın anlaşılmas ında büyük kolaylıklar temin eder. Okuyucusun u fesahat ve belağatın sırlarına vakıf kılan Meani ilminin mevzuları şu şekilde sıralanmaktadır: 6 7 3
1 - Haber _r.'ll 2 - İnşa ~\..:.j:JI 3 - Müsnedün İleyhin Halleri 41 ..ı.;.....l\ Jly-1 67 I) 672) 673)
Miftahu ' l-U iuın. s. l6 I: el-Izah. L84: Cevahiru ' 1- Be lağa. s.46;e i-Bel ağatü ' 1-A rabiyye. LS 1. el-tzah. L 7-13: Uluınu'l-Belağa. s.9- 12. Cevahiru'l-Belağa. s.47; el-Be l ağatü ' I-Arabiyye, 1.53-54.
ANSİKLOPEDİSİ ---~------------ 229
4 - Müsnedin Halleri ~~ Jly>-1 5 - Fiilin Mütealliklerinin Halleri
~~ ~~ Jl~l
6 - Kasr _rz.AJI 7- Fasl ve Vasl ~}IJ ~~ 8 - Icaz, İtnab ve Musavat ~ıJWIJ yt.:.k ~~J j~ ~~ A
MECAZ j\$.1 674 maMeca z kelimesi, "bir şeyi aşmak, geçm ek" nasına gelen "j~" fiilinin ism-i meka n (aynı zama nda ism-i zama n ve mimli masta r) sigasıdır. Luga t manası "gelip 675 geçilen yer~ gelip geçile n zama n veya gelip geçm ek" olan meca z , lafzın mana ya delale t yollarından ikincisidir. Lafzın konulduğu mana da kullanılmasına "haki kat" denir ki, lafzın mana ya delalet 'yollarının birincisidir. Lafzın manaya delale tinin üçünc ü şeklini ise "kinaye" teşkil etmek tedir. (Bkz. Delalet) Mecaz, Beya n ilmi tabirl erind endir ve Beya n ilminin teşbihten sonra ikinci önem li konus udur.
Bir Belağat ıstılahı olarak meca z şöyle tarif edilmektedir: Mecaz, bir alaka dan dolayı hakiki manasının dışında kullanılan ve asil manasının kast edilm esine karine -i ma676 Bu tarifte n bir kenia (engel delil) bulun an kelimedir. limenin meca z olabilmesi için şu şartları taşımasının gerekli olduğu sonuc unu çıkarabiliriz: 1- Kelimeyi hakik i manasının dışına çıkaracak bir alaka bulunmalıdır . 674) 675) 676)
Lisanu'l- Arab, V,326; Kamus Tercümesi, 11.786. Kamus Tercümesi, 11,788. · el-Belağatü.l-Arabiyye, 11,76.
230------- ----------- ---------- -
BELAGAT TERİMLERİ
2- Bu alaka, benzerlik veya bunun dışıncl~, hakiki m ana ile mecaz! mana arasındaki bir münasebet olabilir. 3- Hakiki mananın kast edilmediğine dair, lafzi veya hali bir karine bulunmalıdır. Alaka ( 4.;':>\.Jl) , hakiki mana ile mecazi m ana arasındaki münasebetti r. Bu münasebetle iki m ana birbirine bağlanır ve zihin birincisinden ikincisine intikal eder. Yukanda da belirtild i ği ·gibi bu alaka, müşabehet (benzerlik) olabileceği gibi bunun dışındaki (sebebiyyet, aliyyet, cüz'iyyet, külliyyet vb.) pek çok şey olabilir. Alaka, müşabehet olursa istiare; müşabehetin dışında bir şey olursa mecaz-ı mürsel meydana gelir. 6 77 Karine ( ~jAJI) ,· sözü söyleyen kişinin, sözü hakiki manasında kullanmadığına delil olarak getirdi ği şeydir. Bu delil, bizzat sözü söyleyenin telaffuz ettiği ifade içinde yer alırsa "lafzi karine" adını alır. ifadenin içinde yer almıyor da sözü söyleyen kişinin halinden veya sözün gelişinden anlaşılıyor ise "hali karine" adını alır. 678 Karine, hem mecazcia hem de kinayede bulunur. Ancak mecazcia bulunan karine-i maniadır. Yani hakiki ına nanın kast edilmesine engeldir. Kinayedeki karine ise, hakiki mananın aniaşılmasına mani değildir. İşte mecaz ile kinaye arasındaki tek fark budur. 679
Mecaz Çeşitleri
j~l tlyi
1. Mecaz-ı Mlifred ~.)11 j\~1 677) 678) 679)
Cevahiru '1-Belağa. s.29l. s.29 1. Miftahu ' I-Uluın. s.359.
Cevahiru 'l- Belağa.
ANSİKLOPEDİSİ - ·-
-
-
- --
- --
- -- -- -- ·· 231
müre kkebi n zıddıdır. Mecazın bir terkip te değil de tek bir kelim ede meyd ana gelme sidir. Ala ka müşabehet olurs a "müf red istiar e" (cesu r bir adam a "aslan " denm esi gibi), müşabehetin dışında bir şey olursa "müfr ed mecaz-ı mürsel" teşekkül eder. İleride dokto r olaca k bir bir hp öğrencisine "dokt or" denm esi, müfre d 680 mecaz-ı mürsel örnek lerind en birisidir. Mecaz-ı
2.
Mecaz-ı Şer'i
1:1'_r!JI jl~l
bir mana için kullanılmasıdır. Salat ö")l..JI kelimesi şer'i manası "nam az" iken 681 "dua" ~~..uı manasında kullanılması şer ;i meca z olur. Bir
lafzın şer't manasının dışında
3. Mecaz-ı ()rf!
J.rJ! }~1
Örfte hakiki manasıyla bilinen bir lafzı, bu mananın dışında kullanrr1aktır. Nahiv örfün de fiil, malum kelim e çeşitlerinden biri iken "iş-eylem" manasında kullanılması örft-i has olan ı.necazı c.~., ~.;Lı ~_rJı j~l) teşkil eder. Umum i örfte, yerde yürüyen hayvanlar için kullanılan dabbe (~ı ..u ı) kelimesinin insan için kullanılması ise rWI ~_rJ\ jtkl adı verilen mecazı oluşturur . 6 82 4.
Mecaz-ı
;t\klt
~~ j\.;?.1
Bir alaka sebeb iyle, fiilin failin den başkasına isnat edilmesi ve bu isnadın hakiki olmasına mani bir karin enin bulunmasıdır . Bu tarift en anlaşılıyor ki isnat hakik i ve meca zi (akli) olma k üzere iki çeşittir. "Ali geldi" ( ~ ~~) ve "Ahm ed ayaktadır " (~Li ..L...>-1) cümle lerind e gelme işi 680) 681) 682)
Cevahiru ' 1 -Belağa s.291. el-Izah, TI,395. el-Izah. II,395.
232 -------------------- -------- BELAGAT TERİMLERİ ~
Ali 'ye, ayakta d urma işi Ahmed' e isnat edilmiştir. Bu işleri yapan kişiler , bizzat o şahıslar olduğundan, her iki cümledeki isnat da hakikidir. Aynı şekilde bir müslümanın "Allah ekini yetiştirdi" ( r_.;)l 2üı ~~) sözündeki isnat da hakikidir. Ancak, yine bir müslümanın "bahar ekini yetiş tirdi" ( c_.;;Jı ~)1 ~ı) sözündeki isnat mecazidir. Çünkü müslümanın inancında ve hakikatta ekini yeşertip ·büyüten sadece Allah' dır. Bahar mevsimi ise sadece ekinin büyüme zamanıdır. Bu mecazda alaka zaman, karine-i mania ise bahar mevsiminin "ekini yetiştirme gibi bir fiilden" aciz ve uzak olmasıdır. 683 Aklı mecazı
meydana getiren ve "fiil ile hakiki olmayan münasebette n ibaret" olan alakalar pek
faili arasındaki çoktur. En meşhurları şunlardır: 684 a. Zamana İsnat 01..)1 Jl .)L:.....~1 ~~ o.J4-i
Onun gündüzü oruç/udur.
Bu cümle .J4:JI ~~LPr "o gündüz oruçludur"
ına
nasındadır.
:ıJ} r.l.J )-~~~ ~~J
Günler,
~~.:..-:St... i~~~ ı,;...U ı$.1.?-
bilmediğin şeyi
tır. Azık vermediğin
b. Mekana isn at
senin için ortcıya çıkaracak kimse, sana haberler getirir. 0\.SJ.ı Jl .)L:..... 'il
l..lıl ~ ı.:r...Ul;.. )~~\ ~ .J t.;./. ..:.;~ ~ .... Ebedi ve temelli ka lacakları, altlarından akan cennetler onlarındır. 685 683) 684) 685)
ei-Belağatü '1-Arabiyye, Cevahiru'J-Belağa,
ei-Maide5/1 19.
ırmaklar
II,8 1-82. s.296-297: ei-Belağatü'I-Arabiyye, II,82-90; el-Cami' s. l61-163.
--- 233 ANSİKLOPEDİSİ ---~----------
Aka n,
suların yatağı
değil ,
olan neh irler
içindeki su-
dur. c. Seb ebe İsnat ~~ Jl ~~~~ ~
t.Jlcj ~~lj
4,j~ \ ~ ~ \.)\)
Onlara (müminlere) Alla h 'ın ayetleri 686 man , bu onların in1anlarznı artırır.
okunduğu
za-
İmanları artıran Allah'tır, ayet ler ise sebe ptir.
d. Masta ra İs n at .J..ı...alı Jl .)~':ll ~U, ~-~-~.)yı.! ~
\.)\
~:f ~~ ~ o~l,ks. ~~
O (övülen cöm ert kişi, nim ete muh taç, yardıma) istekli kişinin hayır duasıyla ihsanlarznı koru maz sa, neredeyse onu n ihsarilarının deliliği tutar. Bu beyitte ~ fiili, gerç ek bir faile değil de kendisinin mas tan olan 0 y.- kelimesine i snat edilmiştir. e. Fail İçin Bina Edilen Bir Vasfın Mef'Qle İsnadı J~l Jl ~I.AJJ ~.r.tı ~_,.ll )~1 ~\)~ı.)~ ~}y ı.:.....W
.:./' t,.lj
Ama · tartıları ağır gelen kim se, mem nun edici bir hayat içinde olaccı ktzr. 68 7 ism-i faili, ~;. (ism-i mef'ul) maAyet-i kerimedeki *~..;,ı~ " nasındadır .. ~~~ rUJ I ~~ ~~j ..wı J * ~ j>-;'ll i Jt.>:lı t: $S
,.
Sen güzel has/etleri bırak! Onları arzu etm eye yeltenme ve otur! Sen (hazırdan) yiyen ve giyen birisin. 686) 687)
el-Enfal 8/2 ei-Karia 101/6-7.
234-- Şair
BELAGAT TERİMLEK
- - - --
bu beytinde
hicvettiği kişiyi çalışmadan,
evde
oturarak başkalarının kazançlarıyla yedirilmi ş ve giydirilmiş birisine benzetiyor. Dolayısıyla şair beytin sonundaki rl.bJI (yiyen) ism-i failini, i _y.kll (yedirilen) nıanasında, yan: ism-i mef'ul yerinde kullanmıştır. Aynı şekilde ~l5Jı (giyen) ism-i failini de y-<11(giydirilen) ism-i mef'ulü manasında ~
.J
~
,.
kullanmıştır.
f. Mef'Cıl İcin Bina Edilen Bir Vasfın Faile İsnadı , ~Wl Jl J~ ~~ ~}1 ~L..l ~t. ~~) 0l5" .ı..i\
Şüphesiz onun sözü gelecektir.-Y erini bulacaktır. 688
Ayet-i kerimedeki L:;t. (ism-i mef'Cıl) nasıyla tefsir edilmektedir .
Ey .M uhammed! Kur 'an ahirete inanmayanl ar arasına yen) bir perde çe k e riz. 689
wT (ism-i fail)
ma-
okuduğun
zaman seninle görünmeye n (örten, gizle-
Ayet-i kerimedeki IJ..I~ (ism-i mef'ul)
IJ L.· (ism-i
fail) ına
nasındadır. Ayrıca mecaz-ı
ileyh) göre dört
taraflarına kısma ayrılır: 690
akll
(müsned-mü snedün
a. Her İki Tarafı Hakikat Olan Mecaz-ı Akli 4Jtzl ,__?J ':1\ ~j--1_, man .... 691 688) 689) 690) 69 1)
Arz
ağırlıklarını dışanya çıkardığı
Meryem, 19/61.
el-lsra 17/45. el-1ık<ın . II.47; Ulumu'I-Belağa. s.272. ez-Zilzal 99/2.
za-
ANSİKLOPEDİSİ - --
-
-
- --
- - --
- -- --
235
Bu ayet-i kerimede müsnedün ileyh olan arz ve ona isnat edilen çıkarma fiili (müsned) hakiki manalarında kullanı} mışlardır .
b. Her İki Tarafı Mecaz Olan Mecaz-ı Akli _ ~JL4 ~~J w
Onların
ticaretleri (alış-veriş/eri) kar getirmedi. 692 Bu ayette müsnedün ileyh olan ticaret ve ona isn at edilen kar getirme vasfı (müsned) mecazdır.
c. Müsnedi Hakikat Müsnedün İleyhi Mecaz Olan Mecaz-ı Aklı
t;)l ~ ~ ~.)..P Güneş ekini sara rttı.
"Sarartma" fiili gerçekte Allah'a aittir. Akll mecaz yoluyla sebebine yani güneşe isnat edilmiştir. Dolayısıyla "güneş" müsnedün il ey h, "sarartma" fiili müsneddir. Müsned hakikat, müsnedün ileyh mecazdır. Çünkü ekinIerin sararmô.sına sebep olan güneşin kendisi değil , onun · ışığıdır.
d . Müsnedi Mecaz Müsnedün İleyhi Hakikat Olan Mecaz-ı Akll ~)j)i ~}- \ ~~~\..ı.;\...\)~ t;... \...~
Bundan sonra, harp ağırlıklarını bırakıncaya (sona erinceye) kadar, on/arz ya karşılıksız ya da fidye ile salıverin. 693
Bu ayet-i kerimede, "ağırlıkları bırakma " vasfı harbe isnat ·edilmiştir. Müsnedün ileyh olan "harb" kelimesi hakik1 manasında kullanılmıştır. Müsned olan " ağırlıklarını 692) 693)
ei-Bakara, 2i l 6. Muhammed 47 '4
BELAGAT TERİMLERİ
236 ---- ---- ---- ---bırakma "
5.
tabiri ise "harb in sona erme sinde n"
Mecaz-ı
Lugavi <.?jJJI jtkl
mecazdır.
..
zama n ilk akla gelen meca z çeşidi lugavi mecazdır. Dolayısıyla mecazın tarifi, aynı zama nda lubir gavı me cazın da tarifini ihtiva etme ktedi r. Bir -:<elimenin alaka dan dolayı hakiki manasının dışında kullanılması ve asli manasının kaste dilm esine mani bir karin enin bulun-. k masıyla lugavı meca z meyd ana gelir. Mecaz gene l olara "akll ve lugavı meca z:' diye iki kısımda incel enme ktedi r. Başka bir ifadeyle, lugavı meca z, mecazın en önem li iki çeşidinden birisini oluşturmaktadır. 694 Belağat alimleri, lugavi mecazı iki kısma ayırırlar: Mecaz
denildiği
a. İstiare Alakası müşabehet
(benzerlik) olan
lu~~avi
meca za
"istiare" adı verilir. (Bkz. İstiare) b. Mecaz-ı Mürsel bir şey olan lugavı meca za "I!lecaz-ı mürsel" adı verilir. Bu meca z çeşidinde haki ki man a ile meca zi man a arasındaki alaka , müşabehetin dışında olan bir şey üzeri ne kurul udur ve hakik i mananın kaste dilm esine mani olan lafzi veya hall Alakası
müşabehetin
dışında
bir karin e mevcuttur. Mecaz-ı mürs eli meyd ana getir en alakaların sayısını e kır ka kada r çıkaran alimler vardır. Anca k bunların içind 695 en önem li olanları şu şekilde sıralamak müm künd ür: 694) 695)
Il.78-79. el. s.327-328; ei-Burhan,II,25 8-283; el-ltkan, II,47-49 ; CevaMutavv el 04.; IL399-4 el-Izah, tü 'I- Arabiyye, 11,94-108; elhiru ' I-Belağa, s.292-29 6: Ulumu ' l -Belağa. s.23 1-234; e i-Belağa . Cami' s. l55- l59: Edebiyat Lügaıı s.96; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. l69-l74
el-Belağatü ' l- Arabiyye.
ANSİKLOPEDİSİ
· - - - - - - - - - - - , - - - - - - 237
1- Sebebiyet ~~: Bir se be bin netic;,esinde meydana gelen şeyi (müsebbeb) zikrederek sebebi kastetmekle mecaz-ı mürsel meydana gelir ki buna "zikr-i müsebbeb irade-i sebeb de denir. H
Örnekler: ~~ ~J Yağmuru otlattık. ~~ ~ <;?..iJI ~.::..ı\.~1 (yağmur
Bu cümlenin sebebiyle yetişen otu
manası ~J otlattık)
de-
mektir. "Rahmet
yağdı."(Rahmete
sebep olan
yağmur yağdı.)
"Kan döküldü. (Kan dökülmesine sebep olan "adam öldürme" fiili işlendi.) H
2- Müsebbebiyyet 4~ .... U: Bir şeyin sebebini zikedip, sebebin neticesinde meydana gelen şeyi {müsebbebi) kastetmektir ki buna "zikr-i sebeb irade-i müsebbeb'' de denir. Ornekler: ~
IJjJ ;.l-.JI ıY ~ JfiJ
O (Allah) sizin için gökten rızık indirir. 696 Ayet-i kerimeden kastedilen mana şöyledir: ,·
,j j)l ~
'
... ··.: ;.l-.JI i f ykll ~ .ı!ll Jfi
Allah sizin için gökten, rızka sebep olan yağmuru indirir. "Yazar, kalemiyle geçinir." (Yazar kaleminin sebep olduğu kazançla geçinir.) "Ressam, fırçası sayesinde meşhur oldu." (Ressam fırçasının. sebep olduğu resim ile meşhur oldu.) ~6)
el· Mürnin 40/13.
238 --------- --------- -----
BELfi.GAT TERİMLERİ
3- Külliyyet ~~ : Bir şeyin bütününü . zikredip bir parçasını kastetmektir ki buna "zikr-i küll irade-i cüz" adı da verilir. Örnekler: ~_,.UJh ı.Y'\~Iif ~bi J~~i 0~ Yıldırımlardan
ölme korkusuyla parmaklarını kulaklarına tı karlar. 697 Ayet-i kerimede bir bütün olan c=~i (parmaklar) kelimesi zikredilmiş , onun bir parçası olan J..,.lii (parmak uçları) kastedilmiştir.
Nehir suyunu içti m. Bu cürnlenin manası içebileceği kadar, nehirden su içtim" demek-
Rı~\... ~_r;,
"bir tir.
insanın
. 4- Cüz'iyyet ~)--1: Bir bütünün bir parçasını zikredip tümünü kastetmektir ki buna "zikr-i cüz irade-i küll" de denir. Ordunun keşif kolunda görevli bir gözeüye (~)ı)~ "göz" cL.r.....JI) denmesi bu kabildendir. Sanki o şahsın gözü olmazsa diğer organları , onun görevini ifa etmesi sadedinde ona hiçbir fayda sağlayamayacağı için, göz onun bütün bedenini temsil eder durun1a gelmiştir. Böylece o şahsın bir cüz'ü olan gözü zikredilmiş , fakat tüm bedeni kastedilmiş olmaktadır.
Namazda kıbleye yönelmeği emreden şu ayet-i kerimede "yüzünü çevir" emrinden maksat bütün bedenin çevrilmesidir. Yoksa sadece yüzün çevrilmesi değildir. Bu ayette de insanın bir cüz'ü olan yüz zikredilmiş onun tüm bedeni kastedilmiştir : 697)
ei-Bakara, 2/1 9.
ANSİKLOPEDİSİ ------------~.,------ 239
r!J-ı ~~~ ~J J;
Namazda yüzünü Mescid-i Haram 'a doğru çeuir. 698 Göze Almak ~_,_.;,U\ ~:~ 0t.s" Lo J~l: Bir şeyi geçmiş zarn andaki bir vasfıyla zikretmektir. Buna "kevniyyef' adını verenler de vardır . Ornek: 5-
Geçmişi
~ı_,..ı ı.s-"1.:.;)\ 1_;\j Yetimlere mallarını verin. 699 Ayet-i kerimede geçen yetimden maksat, çocuk iken yetim olan büluğa ermiş kişidir . Yoksa malın tasarruf hakkına sa hip olmayan .büluğa e rm emiş çocuklara verilmesi gerekirdi.
6- Geleceği Göze Almak 4. ii· M\1 ~:~ 0~ L.. J~l: Bir ş.eyi gelecek zamanda alacağı ·bir vasıfla zikretmektir ki buna "evliyyet" de denir. Bir tıp fakültesi öğrencisine "dokto r" denmesi bu alakadan dolayı ortaya çıkan bir mecazdır. Diğer Örnekler: . · ı..,-->- ~-Yi~\) ~~ Rüyamda şarap (şaraplık üztim) - sıktığımı gördüm . 700 Bu ayetteki ı~ (şarap) kelimesi ~~ (üzüm) kelimesinden mecaz olarak kullanılmıştır. ~
~
_r.;li~~~;J
Onu ekmek yağururken gördüm .
. Bu cümleden ·kastedilen mana
şudur :
_r..Jl\ Jl ,JJY- ~ ~ ~iJ Onu ekmE:k olacak unu-
hamuru- yağu rurken gördüm. Dolayısıyla :r>- (ekmek) kelimesi ~ (un) kelimesinden mecaz-ı mürseldir. 7- Bir tviekanın İçinde Yer Almak 4\J-1: Bir şeyin kendisinin dışındaki bir varlık içinde yer almasıdır ki bu ·da ) o :nekan içinde ye r ala n şeyi zikredip mekanını kastetme k 0:: 98) ~99)
-)())
e i-Bakara, 211·~9 . en-Nisa 4/2. Yusuf 12/36.
240----------------------------
BELAGA T TERİMLERİ
suretiyle meydana gelir. Buna kısaca "zikr-i hall irade-i ma hal" de denilmektedir. Bir öğrenci "dersten çıktım" dediği zaman, elbette ki, "içinde ders görülen sınıftan çıktım" manasını kast eder. Öyleyse ders (hall - JU-1) kelimesi, sınıf (mahal - yı) kelimesinden mecaz-ı mürseldir. Şu ayet-i kerimede varid olan Jıı 4..->-J
(Allah'ın rahme-
ti) terkibiyle, onun mahalli olan cennet kastedilmektedir. 0JJJL>
' 4zt ~ Jıl 4..->-J ~ ~.r-:-J ~' 0-!.l.l\ L.IJ
Yüzleri ağaranlar ise, /at orada temellidirler. 701
Allah'ın._rahmetindedirler.
On-
·
8- Mekan Yönüyle Bir Şeyi Kuşatn1ak ~~ : Mekan yönüyle bir şeyi kuşatan yeri (mahal) zikredip onun içindekini kastetmektir ki kısaca "zikr-i ma hal irade-i hall" ibaresiyle ifade edilir. "Çankaya" kelimesiyle Çankaya Köşkünde oturan Cumhurbaşkanının kastedilmesi bu çeşit mecaza bir örnektir. Aşağıdaki beyitte şair, ~~ (deniz) kelimesiyle, onun içinde yüzen "gemiyi" c4-11) kastetmiştir: ~Wl .ı,;.,. JL>i ~~ ~~ ~~ ~) ~ ~~~~Ll.\
,_j ~IJ ~~ ~L. ~J Lii J)~
Ben de-nize (yani gemiye) binmem. Zira ben onun vasıtasıyla he/ak olmaktan korkuyorum. Ben çamurum, o ise sudur. Çamur suy-un içinde erir.
9-
Lazımiyyet
bağlı
y jJIJI:
Lazımı (varlığı başkasının varlığına
olan şeyi) zikredip melzCımu kastetmektir. "Işık doğdu" cümlesinde ışık kelimesinden maksat güneştir. 701)
Al-i lınran. 3/107.
ANSİKLOPEDİ Sİ
_ __ _ _ __ _ __ _ __ _ __
Çünkü ışık, güneşin ışık ortaya çıkmaz.
lazımıdır . Güneş
241
(melzum) olmazsa
10-Melzumiyyet YJJil: Melzurrıu söyleyip lazımı kastetmektir. " Güneş odaya girdi." ( w__,_;JI u • .':. 11 ı.:.....l>-~) cümlesinde güneş (melzum) kelimesinden lazımı olan ışık c~ _,..;JI) kastedilmektedir. ı ı- Aliyyet d..)';tı : Aleti söyleyip onun eserini ve neticesini kastetmektir. Örnekler: ~_;--->-~\.} J~ .JL..J
J ~\J Sonrakilerin beni güzel
şekilde anm<;larınz sağla ..702
···
Ayet-i kerimede 0U (konuşmaya vasıta olan uzuv) kelimesiyle .}'..il' (anılma) kastedilmiştir. vıl:JI ~~ jJ- ~ ı~tJ
Onu (Hz. İbrahim A.S.) halkın gözü
önüne getirin. 703 Ayet-i kerimede ~i (gözler) kelimesinden maksat o uzuvlar vasıtasıyla yapılan fiil, yani bakıştır. Dolayısıyla vıWI ~i
Js-
(insanların
gözlerinin önüne) ibaresi J'l:.ll if ~i__,. Js- (insanların gördüğü yere) manasını ihtiva etmektedir. 12- İştikak J~~~ : Aynı kökten gelen iki sigadan birinin diğerinin yerine kullanılmasıdır. Örnekler: ~ ~ J:;l (,Slll.ılıı ~ Bu her şeyi sağlam tutan Allah 'ın işidir. - Yarattığı şeydir - 704 Bu ayetin başında yer alan ~~ mastarL ism-i mef' Cıl olan ~ manasıyla tefsir edilmektedir. ~~-~ .~) ~ 702) 703) 704)
eş-Şuara 26/84 el-Enbiya. 2 li6 l. en-Nemi, 27/ '2.8.
Onun
(kıyametin)
vuku
bulmasında
yalan
242------------------------- ----
BELAGAT TERİMLERİ
yoktur. 705 Ayet-i kerimedeki 4..ı~IS kelimesi (ki ism-i faildir) mastar olan
~ .L<0
manasıyla
izah edilmektedir.
Umumi olan bir şeyi söyleyip husus! olanı kastetmektir. Şu ayet-i kerimede, katil bir tane olduğu halde "öldürdünüz" ifadesiyle bu fiil umumileştirilmiştir. Başka bir ifadeyle, bu umumi lafızdan husus! bir kişi kastedilmektedir:
13- UmCımiyyet
~_,..-jl :
~
~
~ ~~_)~L; L.A,j
Siz birisini tınız. 706
öldürmüş
"Osmanlılar
F
bı)
ve bunu birbi:"'inize
atmış
Rusları
defaiarca hezimete uğratmıştı" cümlesinde Osmanlılar ve Ruslardan maksat Osmanlı ordusu ve Rus ordusudur. Umurr..i olan birinci lafızlardan hususi olan ikinci lafızlar kastedihnektedir. 14- HusCısiyyet y ~~ : Hususi olan bir şeyi söyleyip um um u kastetmektir. Bir tek şahsın ismi olan " Kureyş" kelimesinden o şahsın kabilesini (Kureyş ka bilesi) kastetmek bu kabilden bir mecazdır. "Yavuz Sultan Selim Çaldıran'da Şah İsmail'i yendi" cümlesinde de böyle bir mecaz-ı mürsel mevcuttur. Çünkü Yavuz ve Şah İsmail başlarında bulundukları orduları temsil etmektedirler. Dolayısıyla Yavuz' dan maksat (ki bu hususT bir lafızdır) Onun komutasındaki Osmanlı ordusu; Şah İsmail' den maksat da Onun komutasındaki İran ordusudur. Husus! olan birinci lafızlarla, umumi olan ikinci laf.ızlar kastedilmektedir. 6.
Mecaz-ı
Mürekkeb
Terkib halindeki 705) 706)
el- Vakıa. 56/2. ei-Bakara. 2172.
~)ljtkl
lafızların müşabehet aL3kasından
do-
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - - - - - - 243
layı
lugav! manasının dışında kullanılması ve hakiki ına nanın kastedilmesine manı bir karinenin mevcut olmasıyla mürekkeb ınecaz meydana gelir 707 '(Bkz. İstiare - İstiare-i Mürekkebe) MEFRÜK TEŞBİH JJ.}il ~~ Bkz.TEŞBIH MEKNI- İ ANH 4:.;. ~' Bkz. KİNAYE MEKNI-İ BİH ~ ~\ Bkz. KİNAYE MEKNI İSTİARE ~ı öJ~'ll Bkz. İSTİARE MELFUF TEŞBIH J _,G.lil "... :..:oJt Bkz. TEŞBIH MERDUDTEŞBIH ~J~}I~I Bkz. TEŞBIH . MESH ~~ Bkz. AHZ ve SERIKA MEŞRUT TEŞBIH .1tJ.rJ.I ~~ Bkz. TEŞBIH MEVSÜFTAN KİNAYE Jr"J"~~~~ Bkz. KİNAYE MEVSÜFUN SIFATA TAHSiSi ~ı}&-ıJ~_,..~ Bkz. KASR MEVS-ÜL J~}l Bkz. MUVASSAL MEZHEB-i KELAMI 1$'~1 ~.lll ~
A
A
A.
~
~
.
A
~
~
Bed1 tabirlerinden olan mezheb-i kelam1, lugatta "Kelama ait yol" manasındadır. Buradaki kelam, söz manasında olrnayıp "Kelam ilmi" demektir. Mezheb-i kelamt bir Bed! deyimi olarak, aklt ve nakli delillerle iman hakikatlarını isbat eden, batıl fikirleri çürüten Kelam alimlerinin metoduna uygun olarak, bir ifadede yer alan hükmü, muhatabı kabul etmeğe mecbur eden kesin delillerle beraber zikretmektir. 708 Bu hususta, Kelam ilmi ulemasına ilham kaynağı olan pek çok ayet-i kerime mevcuttur: 709 - 07)
-os) -~:)9)
el-lzah, II, 428. el-Izah, II, 516; Cevahiru'l-Belağa, s.370; el-lzah, II, 5 16-517.
Ulumu'1-Belağa,
s.3!6.
244------- ---------- ---------- --
BELAGAT TERİMLERİ
G..ı.....,.ıiLJJI ':Jp~l ~ 0\S }
yerle gökte, Allah 'dan de bozulurdu. 710 Eğer
başka
ilahlar olsaydı ikisi
0 0ri rJ o~~ Jl;Li i~ ':?..U\_,~)
Önce yaratan , ölümünden sonra tekrar dirilten O'dur. Bu, O'nun için daha kolaydır. 711 ~1 J')\:ll y.J ~ ~ l,..~ 01 ~_;-'~ı_?_;':1\J üi_,-..JI J1>. ':? ..:UI y J Gökleri ve yeri yaratan on/ann (insanlcırzn) benzerini yaratmağa kadir olmaz mı? Elbette olur. Ç~ünkü O, yaratandır ve bilendir. 712 Irak Meliki Nurnan b. Münzir'in şairi olan Nabiğa (ö. M. 604 - 612 ylları arası) bir ara Şam'a gidip oradaki idarecileri övünce, bazı kimseler bunu Numan'a ihbar edip şöyle demişler: "Nabiğa onları övdü ve senin aleyhinde konuştu." Bu iftirayı reddetmek ve Numan'a özrünü be713 yan etmek üzere, Nabiğa şu beyitleri kaleme almıştır: ~ ~_,-U2uı ~ı))~)~:~~_)~~~\ r-~ ~ .:_j;.\ .ı...;>_: ıy.ıı 1.-.).iS"\ - ' (....,, - • &
-
~ . ~·~.
~. .~ .d..iG· .. ~
-
.•t J,j ~ ~
~~J .,~_;.-..- ~ ı.J'_;'JI ü ~:~ ~~ ~~~_,.ı ~<; ~J y~IJ ~Iyi ı) r-<--->-1 ~:~~.,ı.; l- \~1 0\y;..IJ !i_}.. .l_r.-i~ı ~~.MJ
r-; ~~:~~-+···k ,,ı.!Jı_;ı r.} j
~
diye öyle bir) yemin ettim ki sana şüphe verecek bir şey bınakmadzm. Kişi için AlJah'dan başka (rzzası) istenilen yoktur. (Onun adına yemin etmekten daha büyük bir delil istenmez.) Şayet sana, benden (sana karşı) bir hıyanet ulaştırılmış ise, onu sana (Koğuculuk yapmadım
7 10) 711)
7 ı 2) 7 ı 3)
el-Enbiya 2 1122. er-Rum 30/27. Yasin 36!8 1. Şerh u Ebyati ' t-Telhis ve' I-M uhtasar. s.J94- 196.
ANSİKLOPEDİS~ - --
- - - --
-
-
- --
-
-
-
245
hain/erin haini, yalancıların yalancısıdır. Ancak ben, yeryüzün ün bir tarafı kendisine ait olan bir insanım. Ki orada rızık temin edeceğim yer ve (ihtiyaçlarımı gidereceğim) yol mevcuttu r. O tarafta öyle krallar ve kardeşler uar ki, onları övdüğüm zaman mailarına hakim kılınır, (onların mallarında istediğim gibi tasarruf etme yetkis i bana verilir) ve onlara yakın olurum. (Yüksek mertebey e çıkarılırım) . Tıpkı senin de kendileulaştıran koğucu
9
rine ihsanda bulunduğunu gördüğüm topluluğa yaptığın gibi. (Senin onlara yaptığın muamele de böyledir. ) Sen , onların sen i övmeleri hususun da, onların günah işledikleri görüşünde değilsin. (Onların seni övmeleri nin günah olmad ığı fikrini kabul ediyorsun .) Nabiğa bu kasidesin de özetle şöyle demek istiyor: "Sen bir topluluğa ihsanda bulunuyo rsun, onlar da seni övüyorlar. Bana da bazı kimseler ihsanda bulunuyor, ben de onları övüyorum . Seni övenleri suçlu görmüyo rsun. Ben de aynı Şeyi yaptığıma göre , beni de suçlu olarak
görmemen gerekir. Şair Şinasi'nin şu
beyti, bu 7 14 yatındaki örnekleri nden biridir:
sanatın
TQrk Edebi-
bilme ne hacet küre-i alem ile Yeter isbatına halkettiği bir zerre bile
Varlığın
MU'CEM
~~
Bir yazıda sadece noktalı harflerin kullanılmasına i'cam ( r~~: ı ), böyle yazılara da mu'cem veya menkut 714) 715) 716)
Edebiyat Bilg i ve Teorileri, s. J99. ei-Belatü '1-Arabiyye. III. 153-1 54; Edebiyat Bilgi ve Teoriler i, s.359. Isı ılahat- ı Edebiyye, s. 116.
•246 -----------------------------
BELAGAT TERİMLERİ
( .1yili) adı
verilir. 715 Bazılarına göre maharet, zeka ve geniş kelime bilgisine vukufiyeti gösteren bir yazı sanatı olan mu' cem, ediplerin ekseriyetinin nazarında abesle iştiğal etmekten başka bir şey değildir. Mu' cem in zıddı mühmeldir ki " noktasız harflerden teşekkül eden cümle veya beyit" demektir. Muallim Naci bu ve benzeri sanatları "sevilmeyen en berbat sanatlar" diye tavsif ettikten sonra "böyle şeylerle uğraşan şairlere Allah, akıl il) san buyursun ,. diye niyazda /
bulunmaktadır . 716 A
MUFASSAL TEŞBIH •
~~ ~~
Bkz.
A
TEŞBIH A
A
MUHTEMI LU'Z-ZIDD EYN ·~J...a.!l ~ Bkz. IHAM MUKABELE ~\All
Bed! tabirlerinden olan mukabele, bazı Belağat alimlerine göre tıbak (mutabaka-tezad) sanatırün kısımlarından birisidir. 7 17 Sekkakl (ö.626/122 9) başta olmak .üzere bir kısım edipler ise onu müstakil bir mana sanatı olarak kabul ederler. 7 18 Mukabele, aralarında tenasüp bulunan iki veya daha fazla kelimeyi zikrettikten sonra, aynı tertibe göre mana yönünden onların zıddı olan lafızları sıralamaktır. 719 Örnekler: ~ 1_,.-~J ~ 1~ Az gülsünle r, çok a.ğlasınlar! 7 20 7 17) 718) 71 9) 720)
el-Izah. II. 485: U l umu ' I-Belağa. s.299. Miftahu' l-Uium, s.424: e l-Be lağatü ' l - Arabiyye . HL50. e l-Umde, II. 15- 16: e l-izah. ll. 485- 487: Cevahiru ' I-Be lağa, s.367-368; Ulumu ' I - Belağa, s.299-300; ei -Be lağat ü 'I -Arab i yye. III. 50-52. eı -Tev be 9/82 ..
ANSİKLOPEDİSİ "'
#
...o
,(
,
- - - -- -- - -"'
).
,
-
----
247
)
J
y..iSJ ~IJ ~if L.iJ lS_r:l1 ş~ ~lı J~J ~IJ ~\if\...\,; c
J.•
JJ. '/ , J
J.
~.r-lJo~~lı
Elinde bulunandan verenin , Allah 'a karşı gelmekten sakınanı n, en güzel söz olan Allah 'ın b i rliğini doğru layanın işini kolaylaştırırız. Ama cimrilik eden, kendini AUah'dan müstağni sayan, en güzel sözü yalanlayan kimsenin güçlüğe uğratılmasını kolaylaştırzrız. 721 4.)~\lı ~~ \... ~ 01 Js- * ~~ ~
\.. ~ { ~
O, dostunu sevindiren şeylerin kendisinde eksiksiz bulunduğu bir gençtir. Buna rağmen onda düşmanları üzen şeyler de mevcuttur.
J>.-)lı U";:N'J\J pı ~\J * l-..::>,-11.)\ ~JJ\J ı:r.ı..ıJI ~i\... Din ve dünya (mal) birleştikleri zaman ne güzel olur! !nsanda küfür ve iflasın -yoksulluğun~ bulunması ne çirkin bir şeydir! . ~ ~11_,...-.b Jl::LI Js-
* ~ ~ ~ ~..ıJI ~~ \.)\
~~J.j ı/'\.)\~ ~1 ':1J ~~ ~\~\.)\~:>_;.ı ;N
. ..
Dünya (mal ve zenginlik) sana geldiği zaman, onunla bütün halka ihsanda bulun. Şüphesiz ki (dünya malı insanlar arasında) dolaşıp durur. Dünya malı gelrn eğe (başlarsa) cömertlik onu tüketmez. Gitrneğe {başlarsa da) cimrilik onu tutdmaz.
MUKATTA'
~~
Bir cümle, mısra veya beyitteki bütün kelimelerin 722 birleşmeyen harflerden ( J' j'.J' .), .)'i) meydana gelmesidir. ""'2 1) - 22)
el-Leyl 92;5- ı o. Keşşafu lstılahati'I-Funun,
ll, 301.
248 --------------------------- BELAGAT TERİMLERİ Bazılarına
olduğu
iddia edilen bu sanatın zıddı muvassaldır. Bunların her ikisi de Belağat alimlerinin çoğunluğu tarafından bir edebi sanat olarak kabul görmemiş, hatta terk edilmesi tavsiye edilmiştir. 723 Örnek: 724 göre bir Bedi terimi
Davud bir rızzk elde etti. MUKTEZA-YI HAL J'J..I ~ Bkz. HAL MUSAHHAF ~~ Bkz. TASHIF MUSARRA' t~' Bkz. T ASRI' MUSARRAH ISTIARE ~~~ öJ~'il Bkz. ISTIARE MUTABAKAT J..a.ıı.k\.1 Bkz. TIBAK MUTLAK ISTIARE 4.il.611ö).~'lı Bkz. ISTIARE MUVAFAKAT ~1)1 Bkz. I'TILAF MUVAREBE 1ul}l lij..> ~Jb !J..>~1
A
A
A
•
•
•
"
•
1'\.
A
A
•
•
•
A
•
"
•
•
A
1'\.
A
Sözü -söyleyen kişinin bir harf veya nokta değişikliği yaparak sözünün manasını değiştirmek suretiyle hesaba çekilmekten kurtulma hünerine "muvarebe" adı verilir. Örnek: 725 .ı..,.JG-
J-s:- ..w. t ı...;, LS ~~ ~~ ~ <.?~ t ı...;, ..lA.!
Bir gerdanlığın saf (ve hakikf) olanın ya n ında kaybolması gibi, benim şiirim kapznızda zayi oldu. Ebu Nuvas (ö .l59-198/806-809 tarihleri arası) bu beytiyle hesaba çekilince , öyle. demediğini söyler ve beytini şu şekilde değiştirerek okur: Şair
723) 724)
Tarihu Adabi'I-Arabi'I-Arab, III. 420; ıstılahat-ı Edebiyye, s. I 13-115. Keşşafu Istılahati ' 1-Funun. Il. 30 1: el-Mutavvel. s.420.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - --
- --
- - - -- --
249
yanında
parla-
Bir ge rdanlığın saf -ve hakiki- olanın ması gibi benim şiirim kapınzzda pcrladz. MUV ASS AL
~)ı
Bir cümle , mısra veya beyti n bitişik harfle rden 726 Buna "mevsCıl " da denir. Zıddı muteşekkül etmes idir. katta' dır. (Bkz. Muka tta') Bazılarına göre sözde yazı sanatı sayılan bu ve benze ri h ünerl er, edipl erin büyük çoğunluğu tarafından kabul görmemiş , hatta terk edilm esi tavsiye edilmiştir. Örnek : ~
~~ ~--'·k··! ~ ~ ~ ~
w ~w ..llli
Beni mahveden kişiden şefkat dile, şefkat eder belki Ando lsun ki kalp katı/aştı, hiç yumuşamaz ki. .. " E j;JI)I MU.VAZEN
İki fasılanın kafiyede değil de vezind e denk olmalarına
muvazene denir. 727 Örnek : ~fr ':f-IJjJ ~~ JJliJ
Orada (cennette) sıra tüylü ha/;lar vardır. 728
sıra yastıklar, serilmiş yumuşak
Ayet sonlarındaki ~~ ile ~_r-:.... kelimeleri kafiyede uyuşmadıkları halde , vezinleri aynıdır. MÜB ALAG A l.it.l~ı
alimlerinin çoğunluğu, mübalağayı önce makbul olan ve makb ul olmay an diye iki kısma ayırıp makb ul olan mübalağayı <4..l.r.DI wwı) mana sanatları arasında Belağat
725) 726) 727) 728)
Mu 'teraKu' l-Akran. I, 417-418; Cevahiru'I-Belağa, s.408-409 . e i-Muta·vvel, s.420; Tarihu Adabi'I-Arab, III, 420-421; Edebiyat Bilgi ve Teori leri. s.360. el-lzah, II, 552; Cevahiru 'l-Belağa, s.405-406. ei-Gaşiye 88/15- 16.
250 ------- -------------- ------
BELAr:';AT TERİMLER-i
mütalaa etmişl~rdir. 729 Bir Bedl' deyimi olarak mübalağa. bir vasfın şiddet veya zaaf bakımından imkanı çok güç olan bir dereceye veya gerçek olma~.sı muhal olan bir mertebeye çıkarılarak ifade edilmesidir. 730 Mübalağa
1.
Tebliğ
üç
kısma ayrılır :
~~
iddia olunan vasfın hem aklen hem de adeten mümkün olan bir dereceye çıkarılmasına tebliğ adı verilir. 731 Örnek:
H (0 at,
~Lç ~ ~ LS"'ı.J) ~{- ~J
.JY ~~~~ı.$) ;,:,
·
hı z la koşan) vahşi
öküz ve vahşi inegın arasında devamlı hızla koşup durdu. (Buna rağmen) bir damla ter dökmedi ve teriyle yıkanmadı. (Yani ne az ne de çok, h iç terlemedi )
2. İğrak
JIJ-'l'ı
iddia edilen vasıf aklen mümkün olduğu halde adeten mümkün değilse bu çeşit mübalağaya " iğrak" adı verilir. 732 '1 L. ~;...~ı ~J ~f ~ rı.:ı;: \..l_j.J~>. r.f.:ıJ
Biz
komşumuza
içimizde (evimizde veya yakznımızda) olduğu müddetç e ikramda bulunuru z ve (hat ta) o komşu muz nereye giderse, biz de onun arkasından i hsanı oraya göndeririz. (Beytin sonundak i elif harfi işba ' içindir. Kelimenin aslı J\.. şeklinde olup "meyletti " manasında mazi bir fiildir .) 729) 730) 731) . .· 732)
Ul umu' I -Belağa, s.314; ei-Belağatü ' I -Arabiyye, lll, 27. el-Izah, II, 5 14; Cevahiru ' J -Belağa, s.380; el-Belağaıü'I-A rabiyye, III, 26. el-fzah, II, 5 14; Ulumu' J-Belağa. s.314. el~l zah. II, 5 15; Cevahiru 'l-Belağa. s.380.
ANSİKLOPEDİSİ
----------------251
SürCıri'nin şu beyti de iğrak örneklerindendir: 733
Ah ey leri m Halk
sada-yı
uyanıp
bülend ile her seher
sanur ki müezzin ezan verir
3. Gulüv };JI iddia edilen vasıf hem aklen hem de adeten mümkün değilse bu mübalağaya "gulüv" denir. 734 Örnek: ı.~~ ~~ J..ia.:.H ~~
* .ı..il ...? .!l_rjl ~1 ~IJ
(Ey övülen kişi!) Sen şirk ehlini (müşrikleri) öyle korkuttun ki yaratılmamış nutfeler (bile) senden korkar oldu.
Edipler, makbul setmektedirler: 735
sayılan
gulüwün üç
kısmından
bah-
a. İçinde Hakikata Yaklaştıran Bir Unsurun Bulunduğu Gulüv: Gulüvvün bu çeşidinde, ibarede ~LS:: gibi mukarebe fiilieri veya } gibi şart edatları bulunur. Örnek: ~J J\} to}~f- ı:; IS)
* ili;~~.r" [.~ ~~
(0 at) şayet arkadaş ayrılığına rağbet gösterseydi (yani arkadaşından ayrılmağa razı olsaydı) hızından dolayı neredeyse gölgesinden çıkardı.
b. İçinde Güzel Hayallere Sevkeden Bir Unsurun Bu~ lunduğu Gulüv: Bu tür gulüvde insanları güzel hayallere sevk eden ifadeler yer alır. 733) 734)
735)
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.217. el-lzah, Il, 514; Edebiyat Lügatı, s.l05. el-lzah, Il, 515-516; Cevahiru ' l-Belağa, s.380-381 (l.Dipnot).
252 ------------~ BELAGAT TERİMLERİ
Örnek: ~'1 ~
(0
li:;:.
~} ~:~ ~ 4-:J.s:. ~\;..... ~ ~
atın) tırnak/an, atın
üzerinde (kesif bir) toz tabakası bağladı (oluşturdu) .. Şayet at, o toz tabakasının üzerinde yürümek isteseydi (o toz bulutunun toprak gibi kesif ve sert olmasından dolayı) bu mümkün olurdu.
c. Şaka ve Alay ifadeleri İhtiva Eden Gulüv: Bu tarz gulüv ile, şaka ve alay ifadeleri, imkansız mübalağalar sebebiyle, komik bir hal alır. Örnek: j j'l\ ~ ..:,....Qj\ y f
J__,k. 4
1
if f )
~:~
~:~ J.\
r
4 ~\ ~
J'..ı..ilı
J ~~
Ey İbnü Harb! Senin öyle bir burnun var ki (bütün) burunlar ondan uzaklaşır. Sen Kudüs 'te namaz kı/arken , o {senin kocaman burnun) Kabe'yi tavaf ede ~f". MÜBEYYEN TEVRİYE yı ~Jy:ll Bkz. TEVRİYE MUBTEZEL ISTIARE ~~~ iJ\.ı..:....ı~\ Bkz. ISTIARE MÜCERRE_D ~/.-1 Bkz. MÜHMEL MUCERRED ISTIARE ö~_;.:ı aJı...:....ı~ı Bkz.ISTIARE ••
•
••
•
•
A
•
/'\.
•
•
"
•
•
A
MÜCERRED TEVRİYE ö~_;.:ı ~J.rJı Bkz. TEVRİYE MÜCMEL TEŞBIH ~~ ~~ Bkz.TEŞBIH MUEKKED TEŞBIH ~jll ~~ Bkz. TEŞBIH MUFRED ISTIARE ö~.ıill iJı...:...ı'lt Bkz. ISTIARE MÜFRED MECAZ ~.}llj~l Bkz. MECAZ MÜFREDİN MÜFREDE TEŞBIHİ ~.rAL~ ~_,.AllA •. :.; Bkz. TEŞBİH ••
••
A
•
•
A
A
•
•
1'\
MÜFREDİN MÜREKKEBE TEŞBİHİ ~~)~ ~~~ ~ Bkz. TEŞBIH
ANSİKLOPEDİSİ -
- --
- - - -- --
-
-
-
-
-
253
MÜGAYERE ö.ı:!~ı Bedi tabirl erind en olan müğayere, "bir şeyi övdük ten 736 sonra yenne k ya da yerdikten sonra övmektir."
MÜHMEL J..+lı göre bir yazı sanatı olan mühm el, bir cümle, mısra veya beytin nokt~sız harfle rden meyd ana gelmesidir. 737 Buna hazf, mahz uf, tecrid ve müce rred diye 738 Zıddı mu' cemd ir. Bu sözde isim verenler de mevcuttur. sanat lar, çeşitli zorla malar a sebep olduğu için alimlerin büyük çoğunluğu tarafından ~besle iştiğal sayılmış ve terk edilmesi tavsiye edilmiştir. Buna rağmen, bazı müellifler, baştan sona noktasız harflerle yazılmış müstakil ve hacimli eserle r te 'lif etme zahm etine katlanabilmişlerdir . Geçe n asrın büyük alimlerinden Şam müftüsü Mahm ud b. Hamz a da bu müelliflerden biridir. Mahm ud b. Hamz a bu şekilde yazdığı tefsirine ) r\r1 J~ adını vermiştir. Noktalı harf kullanmama k için yaptığı zorla malar dan birini, bu çeşit tekellüflere örnek kabilinden arz edelim: Adı geçen müfessir . Tin sures inin başındaki . ~~ kelimesinin tefsiri saded inde birtakım açıklamalar yaptıktan sonra şöyle diyor: Bazılarına
(Yahut bund an maks at,
(L.. '~ L.. ~ ~\}1 Jl
·şekli
Sarn olan belde nin
müfessir ~ kısaca " Şam"
noktasız
namazgahıdır.) Görüldüğü
gibi yazıp sin harfin in üzerin e üç şeklinde iki kelime yazınağı ter-
,u
nokta koym aktan sa ~ Le cih etmiştir. (Mahmut b. Hamz a, Derru 'l-Esra r y.y, t.y, II,505). 73q) 737) 738)
Cevahiru ' 1- Belağa. s.380. ei-Belağa tü'l-Arab iyye, IJl, 153. Istılaha':- ı Edebiyye , s. 1 13-1 14.
254-------------------------- -Şu
BELAGAT TERİMLERİ
iki beyit de mühmel nazım örneklerindendir: 739 J..-<J\J .J)_r-ll jb..1-..>- '11
~~ ..L....,a.ll .Jı ..L.J-1
!J'J.r Jıı ~f 'J 1.ı,._j 1':J .ılı ı
Sevinç ve hüzün halinde ham d, Sam ed olan Allah 'a aittir. Senin tek Meulan olan Allah'tan başka hiçbir ilah yoktur. MÜLEMMA' ~ı Bir mısrası noktalı , bir mısrası noktasız harflerden meydana gelen şiire mülemma' veya telml' ad:: verilir. 740 Bir satırı mühmel, bir satırı mu'cem olan böyle bir şiir, mühmel ve mu' cem gibi beyhude zaman israfı sayılmış ve terk edilmesi tavsiye edilmiştir. Ayrıca
bir mısrası bir dilde, diğer mısrası başka bir dilde yazılan manzumelere de tel ml'· veya mülemma' adı verilmiştir. 741 Birinci mısrası Arapça, ikinci mısrası Türkçe olan Fuzuli'nin (ö. 963/ 1556) şu beyti böyle manzumelerdendir: 742 ,
o
.. o ::; ,
, J.
,
,
,
o
...
~\ .ı..i .J~ \S'\..... \~\ .ı..i ~f ... ,
... "...
, :,.J.
,
,.o ,
o ,
, o
,
,
, o ,
,
415' . ~~':J\ ~, ..11..>1 ~\~
Ey ilmi her şeyi ihata eden (Zat-ı Akdes!) Sana ne başlangıç, ne de son tasauvur edilir. Yine Fuzuli 'nin Na ' t-ı Şerifincieki şu beyti · de en güzel mülemma' örneklerinden biri~idir : 743 Cl
. o ...
~ ,
,
o,
""
o
,,.
~ ~IyJ r~T ~~~ ~_r. 739) 740) 74l) 742) 743)
ei-Belağatü ' l-Arabiyye,
III. 154. III. 155. Keşşafu Isııhalahati'I-Funun, Il, 1299; Edebiyat Edebiyat Bilgi ve Teorileri. s.271 . Edebiyat Lügatı. s.l59.
ei-Belağatü '1-Arabiyye,
Lügatı,
s.J06.
ANSİKLOPEDİS İ - - --
-
-
-
- --
-
- - --
-
255
Ey Allah'ın Resulu ! Adem ve Havva silsi/es inin şerefi Sensin . Allah, anamı da, babamı da Sana feda etsin!
MÜLE'VVEN u_,lll Bediin ınülhaklarından olan bu hünere "mütel evvin" de denir. Bir beytin okunuşunda yapılacak küçük bir değişiklikle . o heyte ait veznin başka bir vezne çevrilmesine. bu ad verilir. Beytin ve znini başka bir vezne çevire n değişiklik ise, hareke lerin . uzatılınası veya 744 kısaltılması gibi yollarla yapılır .
alimleri "teşri " adlı sanata "mütelevvin" ismini vermişlerdir. 745 (Bkz. Teşri') Bazı belağat
MÜMA SELE WWt Bed! tabirle rinden olan müma sele, peş peşe gelen iki cümle veya mısranın fasılalardan önce yer alan birçok lafzın veya bütün lafızların vezin yönün den birbirl erine denk olması dır . 746 Şu beyit, müma selenin bütün lafızlarda değil de ekseriy etinde mevcu t olduğu bir örnekt ir: J.IJ~ ~ 01 'll ..k.:ll \:.i ~c ~1 Jl \.j\A 01'll J-->}1 ~ (Onlar) vahşi inek/e r (gibidir.) Ancak (onlar gibi va hşi olmayıp) munis tir. (Munt azam ve mükem mel nıızrak larıyla meşhur)" Hat diyarının mızrak/arına (benze rler.) Ancak bunlar (o mızraklar gibi) kuru değildir. Bu iki mısranın lafızları, uLA ve ı.!.ilj dışında , vezin bakımından birbirlerinin mümasilidirler. 744) 745) 746) 747)
Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.360. Keşşafu lstı lahati'l-Funun. U, 1310. el-lzah, ll, 552; el-Mutavvel. s.416-4 17. el-lzah, II, 488-489; el-Mutavvel, s.380; Cevahiru'I- Be lağa , s.368-369; Ulumu ' l - Belağa. s.300; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.276.
256 --------------------------- Aşağıdaki olduğu
beyit mümaselenin tüm örneklerden biridir:
BELA GAT TERİMLERİ
lafızlarda
mevcut
(Ey övülen kişi! Aslan, kurtuluş için) senden bir ümit bulmayınca (senin heybetinden) gerisingeri kaçtı. Senden kaçış yolu bulamayınca da (senden kaçmanı n mümkün olmadığını görünce de sana) geldi. MÜMTAZİYET ~JWI Bkz. ASALET MÜRA'AT-INAZİR .~ıö~lr
Bed! tabirlerindendir. "Nesir veya nazımd~, aralarında tezadın dışında bir münasebet bulunan kelimeleri bir araya toplamak" şeklinde tarif edilen bu edebi sanata, tenasüb, tevafuk, i'tilaf, tevfik ve telflk adları da verilmektedir. 747 Mana yönünden aralarında münasebet bulunan kelimeler iki veya daha fazla olabilir. Örnekler: .J.,YI ~J
JJ ~~~oJ.>. .jJ ~~ ~ .j ~ ~,;!llwli'
Sanki Süreyya (yedi parlak alnında ası/ıdır. Yanağında Şi ' ra
dolunay
yıldız topluluğu)
(Sirius)
yıldızı,
onun yüzünde
vardır.
Bu beyitte ki Süreyya, Şi'ra ve bedr kelimeleri arasında (hepsinin de gök ci s mi olması cihetiyle) müra' at-ı n az ir mevcuttur. } ; J 'J\ Jı ~~ ~f ~'JI
J. ü~l ~IS
(O deve, zayıflığından dolayı) sanki eğilrniş yaylar gibidir. Hatta yontu/mu ş haldeki ok/ar gibidir. Hatta ve hatta (yay/arın) kirişleri gibidir.
ANSİKLOPEDİSİ -
- --
ı . ~ ~'1 . - '1J'"i-::-" .~
.
-
-
-
-
- --
-'j ı . ~ y .i. d J~f'J J'"i-::-"V'
~ı
-
- --
':11~
-
257
ı)\
(Ey Aôem), doğrusu cennette ne acıkırsın.. ne çıplak kalırsın, orada ne susarsın ne de güneşin szcağında kalırsın. 748
Ayet-i kerimede insan bedenin dahil! ve harict ihtiyaçlarını ifade eden t:_.t-i. ':11-ı.>_rV'l-~'1- ~'1 kelimeleri arasında tenasüp sanatı vardır. Sözün mana yönüyle başlangıcına uygun şekilde bitirilmesi, müra ' at-ı nazir'in kısımlarından sayılmıştır ki buna "teşabüh-i etraf'' (JI}o'll ~~)adı verilir. (Bkz. Teşabüh-i , EtraD İki manası bulunan bir kelimenin yer aldığı ifadede kast edilmeyen manasına uygun kelimelerle bir arada bulunmasına "tham-ı tenasüb" adı verilir. (Bkz. İham) ki bu sanat da ınura' at-ı nazirin bir çeşidi olarak kabul edilmiştir.
..
,,
MURACA'AT
~1)1
Bedt tabirlerinden olan müracaat, bir sözü nakleden kişinin kendisiyle karşılıklı konuştuğu kişi arasında geçen muhavereyi (diyaloğu) en güzel lafızlarla ve en vecız şekilde ifade etmesidir. 749 Örnek: 0;1Uall '-?~ J~ '1 JL; ~J:. rf) JL; L.L.l U"Lill ~~ J l JL;
Allah, "seni insanlara önder kılacağım demişti. " O (Hz. İbrah im Aleyhisselam ) "soyumdan da" deyince, Allah ''zalim ler benim ahdime erişemez " buyurmuştu. 750 748) 749) 750)
Taha 2011 i 8- ı 19. Mu'teraku ·I-Akran. 1,418. e l-Bakara :U l 24.
258 - - - - -- --- -- - - --
..
MURAŞŞAH
.
"""
ISTIARE
~)ı öJ~'ll
BELAC:AT TERİMLERİ
. . ,....
Bkz. ISTIARE
MÜRAŞŞAH TEVRİYE ~ )1 ~J.rJI Bkz. TEVRİYE
MÜREKKEB İSTİARE
';.$)1 ôJ~'JI Bkz. İSTİARE
MÜREKKEB MECAZ
y)lj'$.1 Bkz. MECAZ-Bkz.
,..
İSTİARE MÜREKKEBİN MÜFREDE TEŞBIHİ .) j.l.4 ~)1 ~ Bkz. TEŞBIH ••
•
••
1'\
•
MUREKKEBIN MUREKKEBE TEŞBIHI ~)4 y )1 ~ Bkz. TEŞBIH
MÜRSELMECAZ ~)IJ'$.1 Bkz. MECAZ MÜRSEL TEŞBIH ~ )1 ~~ Bkz. TEŞBIH MÜSAVAT öiJWI Kast edilen mana ile, bu mananın ifadesi için kullanılan lafızların birbirine denk olmasıdır. 751 Terk edilmesi için gerekli bir sebep olmadığı müddetçe, kelamda asıl olan müsavattır . Örnekler: 0"::"'~ ~ ~
tsf
1j)
Herkes kazancına bağlıdır. 752 0~ 'jl \'10~ ~1;.\.r:-- J.a. iyiliğin karşılığı, ancak iyiliktir. ?53
Jıı ~ .,)~ .r.f- i f ~~ Iy JZ L.J
.. .. Kendiniz için önce den
gönderdiğiniz
her
hayrı
Al-
lah katında bulacaksınız. 754 751) 752) 753) 754)
el-Izah. I. 281; e i- Mutavvel. s.259-260; Cevahiru'I - Belağa. s.234-235; Ulumu'I- Belağa, s. l73; el-Belağatü 'I-Arabiyye. I. 205. et-Tur 52/2 1. er-Rahman 55/60. el-Bakanı 2/J 10.
ANSİKLOPED İ Sİ -
-
-
-
-
-
- -- - - -- - - - 259
(ö.M .604/ 612 yılları arası) Arap krallarından EbCı Kabu s künye li Nu'm an b. Münz ir'e hitab en irad ettiği şu beyit de müsa vata örnek tir: . Nabiğa ' nın
l::""'\J ~ ı.Şkll ı)\ J.;.. ı)\) ~f ı./'_) ..ı... ~ 1.:? .1.!1 ~ts' ı.!,tL;
Sen (öfke ve şiddet halin de) beni yakal ayan gece gibisin. ((Senden uzak geniş (çok) yerler var" diye zanne tsem dahi , (Sen in elind en kurtu lmam müm kün değildir. Çünk ü gen ış mülk üne yayılmış asker lerin kaçaklarz sana teslim ederler.) Yukarıdaki ayet-i kerim elerde ve beyitt e lafızlar mana ya denkt ir. Bir kelim e ekien se fazla olacağı gibi, bir kelim e çıkarılırsa IYiana eksik olur ve ihlal meyd ana gelir. Ebu Hilal el-As keri, müsavatı " lafız ve manaların birbirleriyle denk olması" şeklinde tarif ettikt en sonra bunun 1caz ve itna.b arasında orta bir yol olduğunu belirt mekte dir. 755 Sekk ak1 ise müsavatı ica~ ve itnabı belirl eyen ölçü olarak görm ekte ve ona "müte arifu' l-evsa t" adını verme ktedir. 756 MÜS ELSEL J-L-ll Bkz. TASRI' MÜS NED Müsn ed , Mean l ilmin in önem li konularından birini teşkil etmek tedir. Çünk ü müsn ed, müsn edün ileyh ten sonra cün1l enin ikinci umde si, yani teme l öğesidir. Müsn ed, kendi si ile müsn edün ileyh üzerin e hüküm verilen unsurddr_7 5 7' Mese la ~li r-LJI (ilim faydalıdır) cümle sinde 755) 756) 757)
Kitabu's- Snaateyn, s. J99. Miftahu ' I-Ulum, s.276. Keşşafu lstı lahati'I-F unun, 1,640;
el-Cami, s.27-28.
260 ----~--------------------- BELAGAT TERİMLERİ
birinci umde r-LJI (ilim) kelimesidir. Bu kelime kendisine bir hüküm isnat edileceği için "müsnedün ileyh" adını alır. · Başka bir ifadeyle, bu kelime, üzerine hüküm bina edilecek c~\_pı) olan u md edir. Cümlenin ikinci öğesi olan ~\.i (faydalıdır) kelimesi ise birinci öğeye isnat edilecek hükmü ihtiva ettiği için "müsned" adını alır. Bu umde aynı zamanda kendisiyle hüküm verilen ( ~ r_,..~ı) bir unsurdur. Çeşitli cümlelerde yer alan müsnedler şu şekilde sıralanabilir: 758
1-
Mübtedanın
Haberi:
4.iJL-. ~y.ı
Hayat
yardımlaş
madır.
2- Tam Fiil: .)\.::.....'ll rjj Öğretmen geldi. 3- İsim Fiil: ~u.~~.)\.!)~\ !J~I ~~ .J Jü) u~~\ J
o\....)
Onu elleri bağlı olarak denize attı ve ona dedi ki: Suyla ısianmaktan sakın ha sakın! 4- Haber Yerine Merfuuyla Yetinen Mübteda: ~ ~~ .J..ti ~~ J)s-1 Sen ilmin değerini biliyor musun? 5- Nakıs Fiilierin ( 4JI_,>IJ 0ts') Haberi: t~~ ~~ 0\S Deniz dalgalı idi. 6- Fiile Benzeyen Harflerin c~1__,.;.-IJ 01) Haberi: ı:> W)'\ 01 .J.i6' Gerçekten insan çok nankördür. 7- İki Mef'Cılu Nasbeden Fiilierin ( 4-JI_,.>IJ ~) İkinci Mef'Cılu: c~li ~ü}l U~) Vefayı nadir (insanda) buldum. 8- Üç Mef'Cılu Nasbeden Fiilierin ( ~1_,>-IJ (S)) Üçüncü Mef'Cılu: UL,;.,... c_ W l ~ı ..:......h-i Çalışkana, başarının kesin olduğunu bildirdim. 9- Emir Fiili Yerine Geçen Mastar: ! ..r.)-1 ı.i ~ Hayra koş! 758)
el-Cami. s.28-29
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - -~~
Müsnedi n Halleri
Müsnedin
bulunduğu
-
-
- --
-
-
261
Jl.rl
haller
şunlardır :
..ı.;_~. ı J.l.:.-
1. Müsnedin Hazfi
Birçok sebepten dolayı, lafzi veya mukadde r bir karinenin bulunması şartıyla, cümle içerisinde müsned zikredilmez. Bu sebepleri n en önemliler i şu şekilde sıra lanabilir:759 a. Sıkıntılı Bir Halde Bulunma k veya Şiirin Veznini Muhafaza Etmek Sebebiyle Makamın Darlığı: ~jJ ~ )J) ıjlt ~~ 4.b-.) ~.U Lı ~ \ ..!.4 ,y)
Medine'd e evi (ev halkı) geceleyen-, (gece/esin!) Ben ve Kayyar (adındaki atzm veya devem) gerçekten orada garibiz.
Mahzuf müsned zikredilseydi beytin ı!Jj ..iS ~_}-
Diğer
aslı şöyle
olurdu:
4-t )J) ~jJ ıjLt
bir örnek: ~ ı.:>i)\) ~\J !1~ ~:~ ~ ~\) \j~ L\: ~
Biz yanımızda olan dakine razzszn. Halbuki
Birinci
mısradan
şeye
(mala) razzyzz. Sen de yanzn-
görüş farklıdır.
0_,..;:ı1J
kelimesi
kaldırılmıştır.
-
( 0_,...;.,1.) \j ~ ~ ~ )
b. Lüzumsuz Yere ... ~.>---JJ ~~~~
759)
Lafı
U zatmakta n
Sakınmak:
' Allah'ın ve Peygamb erinin tsf. J1101
1,169-1 75; el-Mutavvel, s. I25-I30; Cevahiru'l-Belağa, s. l48- 149; ei- Belağatü ' I Arabiyye. I, 153- 155.
el-İzah.
2 6 2 - - - -- - - - - - - - - - BELAGAT TERİMLERİ müşriklerden
uzak olduğunu büyük hac günü, Allah ve Peygamberi insanlara ilan eder. 760
Ayet-i kerimede mahzQf olan müsnedin takdiri şöyledir: ~ ts.r. .J.r"JJ c . Araplardan Gelen Cümle Kuruluş Şekline Uymak: Arapçada bazı cümle kalıplarında müsned kullanılmaz. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür. 1) FücEüyye (Bir Şeyin Aniden Ortaya Çıkması) Manasındaki ( ~~~) Edatından Sonra: ı ~ı 1.)\.J ı:.,..;~_r> Dışarıya çıktzm. Bir de ne göreyim, kar! Bu cümlenin sonunda müsned olan Jr. mahzuftur.
(yağıyor)
fiili
2) İstifhamın Cevabında : ~ .!.1~ ı:.r (Yanında kim var?) sorusuna kısaca ~ (bir misafir) cevabı verilir. Cevabın aslı ~'-$~(yanımda bir misafir var) şeklindedir. 3) Müsnedin Hazfedilmesinin Devamlı Bir Teamül Haline Geldiği Bazı Özel Cümle Kalıplannda: Arapçada \..UJ c:.>IJ ':lL. c:.ıı cümlelerinde olduğu gibi, bazı cümlelerde müsned devamlı olarak mahzuftur. Bu cümlelerin aslı şu şekildedir: I..LIJ W i:.ı\J ':1\.. W c:.ıı
Bizim malımız ve çocuğumuz vardır.
A ' şa'nın
(ö.takriben M.629) da bu kabildendir: ~ l_,...a.. ~~ _,LJI ıj 0 \J
şu
beytinin ilk
mısrası
* "U/ 0\J ~ 01
Bizim için (dünyaya) geliş ve (oradan ahirete) göç et760)
et-Tevbe 9/3.
ANSİKLOPEDİSİ - -- --
-
- - - -- --
-
- - 263
mek vardır. Göç edenlerin gidişlerinde uzun (mesafeler veya uzun zaman) vardır. (Yani ahirete göç edenler, orada çok uzun müddet kalacaklardır. Ve onların tekrar dünyaya dönmeleri imkansızdır. Onlar dönüşü olmayan uzun bir sefere çıkmışlardır.)
Beytin ilk mısrasında hazfeciilen müsnedler yerlerine konursa kelamın takdiri şöyle olur: ';}.}..r- W 0\J ~ W ı:.ıı d . ivlüsnedin Zikredilen veya Mukadder (Zikredilmediği Halde Varlığı Kolayca Anlaşılan) Bir Sualden Sonra Gelmesi: Onlara "gökleri ve yeri kim bette "Allah" derler.761
Bu ayet-i kerim ede redilmiştir. "Allah" mahzGftur.
yarattı?"
.
diye sarsan, el-
ibaresiyle sual, açıkça ziklafzından sonra 0 ..,.Al>- ifadesi ~\..... ~J
~l_,.kll ~\ı~)
* ~~uw, ~y. ~
Yezid'in (üzerine) ağiansıni Düşmaniarına zelil olan kimse ve (malını) mahvediCi musibetlerin alıp götürdüğü fakir (Yezid'e ağlar.) Yani Yezid, zayıfları düşmanlarının şerrinden korurdu. Fakiriere ikram ve ihsanda bulunup onları gözetirdi. O vefat edince bunlar sahipsiz kaldı. Dolayısıyla zayıflar ve fakirler onun ölümüne ağlarlar.
Birinci mısrada t;W:ı kelimesinden önce ~ {ona ağlar) ifadesi rrıahzufdur . " Yezid 'in üzerine ağlansın " dendiği zaman, sanki "ona kim ağlar' sorusu akla gelmiş ve ce7
761)
Lokman 31/25.
264----------------
va bında t;W. ~
BELAGAT TERİMLERİ
denmiştir.
2. Müsnedin Zikredilmesi
..Wl_?~
Müsnedin cümle içinde zikredilmesini gerektiren durumlar şunlardır: 762 a. Müsnedin Hazfeciilmesi Halinde Karinenin Mahzuf Müsnede Delaletinin Zayıf Olması: Müsned hazfedildiği zaman, şayet karinenin zayıflığından dolayı muhatap müsnedi takdir edemiyorsa, bu durumda müsnedin zikredilmesi gerekir. Mesela aşağıdaki cümleleri.n ikincisinde yer alan müsned J~ zikredilmeseydi, birinci cümledeki müsned r-=.o~ .... ona açıkça delalet etmediği için, ikinci cümlenin manası anlaşılamazdı: J~ r.}_jJJ ~'; .o= J~ Gidişatım doğru ve kazancım kolaydır. ·M
..
b. Meselenin İyice Açıklığa Kavuşmasın:.n istenmesi : Mahkemede hakimin "bu çirkin işi kim yaptı?" .!).1; _}-; ı:r) <~~ı i.L..A.iı sorusuna verilen şu cevapta müsnedin ( .... y.) zikredilmesi bu kabildendir: "Zeyd, bu çirkin işi yapan kişidir." ~ L...:....:JI UM.! 1~ ~
':?...U\ y. -.4j
c. Muhatabın Hükmü Reddedilmek İstendiğinde: Haşri inkar eden kimse ~ ~J ~J ~\1.JI ~LT" {çürümüş kemik lerı kim diriltecek) 763 diye sorduğunda; Cenab-ı Hak, o münkirin inkarını red ve haşri isbat sadedinde şöyle buyurmuştur: 4.,... JJI ~ALı ':?...uı ~ ~ De ki onları ilk defa yaratan diriltecektir. 764 762) 763) 764)
el-lzah, [, l 75; el-Mutavvel. s.131; Cevahiru '1-Belağa. s. 147-148. Yasin 36/78. Yasin 36/79.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - --
- - - --
-
-
- 265
d. Müsne din Fiil Olduğunu, Teced düt ve Hudus a Delalet Ettiğini Belirtm ek Gerektiğinde: Bilindiği gibi fiil üç zaman dan (mazi, muzari ve istikbal) birine delalet eder. Şayet müsne d fiil olursa, o zaman o da belli bir zaman a delalet etn1ekle berabe r tecedd üt (yenilenme) ve hudCıs (eylem) manasını da ifade eder. Mesel a münafıklardan bahsed en şu ayet-i kerime de birinci cümle fiil cümlesidir ve" şimdi-yarın " (ı~- ı:> 'il) gibi hiçbir karlne ye ihtiyaç duymadan bu işin peş peşe, devamlı olarak defala rca yapıldığını ifade eder: ~
~~~ Y')
' ı).Y~~ ü.;-ÖL:ll ı)\ Jl\
Münafzklar Allah'z aldatmağa çalışırlar. Oysa Allah 765 onlara aldatmanın cezasını gösterecektir. Diğer
bir örnek: !""""P. ~f Jll~
* .41_,,; j;,~ u~.J) t....JS' )\
Ukaz panayırına her kabile vardığında, bilgili ve ferasetli olan (onların işlerini bilen birisini veya insanlar arasında tanı n ıp meşhur olan) birisini bana gönderir/er. İkinci mısranın sonun daki !""""~ fiili, kabile nin arifi
olarak tefekk ür ve ferase t sadır olduğu manasını ifade etmek tedir. Şayet bu fiilin yerine bir isim ( r-p gibi) kullanılmış olsaydı, yukarıdaki teced-
ol~n kişiden, devamlı
düt
manası
ortaya
çıkmazdı .
e. Müsne din İsim Olduğunu ve SübCıta Delale t Ettiğini Belirtm ek Gerektiğinde: Yukan da zikredilen ayet-i kerim ed e geçen ~~~ ~J cümlesi~ herhan gi bir zaman a 765)
en-Nisa 4. 142.
266 -----·--------~ BELAGAT TERİMLERİ bağlı
olmadan sübut (bir şeyi başka bir şeye isnat etmek) manasını ifade etmektedir. Yani Cenab-ı Hakk'a, "münafıkların Zat-ı Akdesini aldatmağa teşebbüs etmelerinin cezasını verme" vasfını sabit kılmaktadır. Daha basit bir misal olarak ~~J L )..U\ (okul geniştir) cümlesine bakalım. Bu cümlede müsned isimdir. Öyleyse herhangi bir zamana bağlı olmadan sübCıt ifade edecektir. Yani genişlik va sf ı okula veriliyor, fakat bu bir zamanla (sabah, akşam, yaz, kış, geçen yıl, gelecek sene gibi) tahdit edilmiyor. Dolayısıyla bu cümleden genişlik vasfının, her zaman okulda bulunduğu manası ortaya çıkmaktadır.
3. Müsnedin Marife Şu
gayelerden
Olması
dolayı
~ll~_,.-.;
müsned marife olarak getiri-
lir: 766 a.
Muhatabın Bildiği
Bir Hususa Da.ir Bir Hükme Bilmediği Bir Hükmü İsnat Etmek: Bir şeyin bilinen iki vasfı mevcut iken, muhatap bunlardan sadece birisini biliyor ise, muhatap tarafından bilinen birinci vasıf mübteda, bilinmeyen ikinci vasıf ise marife olan bir . rnüsned (haber) yapılır. Mesela bir kişi "Zeyd" adında bir adamı tanıyor, fakat o şahsın kendi kardeşi olduğunu bilmiyor ve aslında bir kardeşinin bulunduğundan da habersiz ise, ona J.~j .!.1__,.>-1 (Zeyd senin kardeşindir) d enilir. Fakat bir kardeşinin olduğunu biliyor ama bunun kim olduğunu bilmiyor ise, ona bu bilmediği vasfı tayin ve tesbit sadedinde ~j .!.1_,>--1 (senin kardeşin Zeyd' dir) denilir. Görüldüğü gibi bu her 766)
el-İzah, L 188-191; Cevahiru '1-Belağa. s.l5l- 152: Ulu mu '1-Belağcı . s. ı 12-114; el-Belağatü'l-
Arabiyye, I, 158-160.
,
ANSİKLOPEDİSİ - -- - - -- - - -- - - - - - 267
iki cümlede mübteda olan birinci lafızlar muhatap tarafından tanınmakta veya varlığı bilinmektedir. Haber olan ikinci lafızlar ise m uhatap tarafından bilinmemektedir. b. Müsnedin Müsnedün İleyhe Tahsisini ifade Etmek: Müsned, cins için olan harf-i tarif (Jı) ile marife olduğu zaman, müsnedün ileyhe mahsus olduğunu ifade eder. Bu tahsis ya hakiki olur ya da o vasfın müsnedün ileyhte kemaliyle bulunduğuna işaret etmek için mübalağa suretindeki bir iddiadan ibaret olur. Bir beldede gerçekten Ahmed' den başka alim yoksa, ~Wl ..t->1 (Ahmed tek alimdir, alim denince akla Ahmed gelir) denir ve bu tahsis hakiki olur. t_~l ..t->1 (Ahmed tek cesurdur) densiiği zaman, buradaki tahsis hakiki olmayıp (çünkü başka cesur insanlar da mevcuttur) mübalağa içindir. Yani "Ahmed'in cesareti yanında diğer insanların cesareti hiç kalır, onların sözü bile edilrnez" demektir. Cins için olan harf-i tarif ile marife yapılmış müsned, bazı durumlarda tahsis manasını ifade etmeyebilir. Hansa'nın (ö , M.634/644 yılları arası veya M.661/680 yılları arası) aşağıdaki beytinde yer alan ~~ (t>iJ fiilinin ikinci mef'ulü olup müsneddir) kelimesinin ~~ (esasen mübteda olup c.> iJ fiilinin birinci mef' Qlüdür ve müsnedün ileyhtir) lafzına tahsis edilmesi bu kabildendir: ~ı~\~~ ~i)* j::i J>- ~~ı~\~\
(Ey kardeşim Sahr!) Öldürülen kişiye ağlamak çirkin . o/sa bile, ben senin (için) ağlamayı güzel görürüm.
Bu beyitte tahsis olmadığı aşikardır. Çünkü, güzel olan ağlama, bir maktul üzerine ağlamaktan ibaret
268 --~-----------
BELAGAT TERİMLERİ
değildir.
Aksine bundan daha güzel bir çok ağlama sebepleri mevcuttur. Buradaki maksat sadece istisnadır. (Sen müstesna, öldürülen insanlara ağlamak çirkindir.) 4. Müsnedin Nekre
Olması ..U\~
Müsned şu durumlarda nekre olarak getirilir: 767 a. Tayin ve Tahsis Manası Kastedilmediği Zaman: Mesela ~~ --4J (Zeyd alimdir) dendiğinde, Zeyd sadece "alim olma" vasfıyla nitelendirilmiş olur. Bu cümle,bu ına nanın dışında (ne eksik ne fazla) hiç bir şey ifade etmez. b. Müsnedün İleyhin Tazimi Kast Edildiği Zaman: Müsnedün İleyhin kadrinin yüce olduğu veya muhatabın idrakine sığmayacak kadar büyük olduğu ifade edilmek istendiğinde, müsned nekre olarak getirilir. Şu ayetteki 1.5 .u kelimesi bu kabildendir: ~ tS .)J:. ~ "-:-!.J ';J y t;5:j 1~~
Bu doğruluğunda asla süphe olmayan l\itap'tır. Allah 'a karşı gelmekten sakınanlar için hidGyet rehberidir. 768
c. Müsnedün İleyhin Tahkiri {Küçümsenmesi) ve TakIili (Azlığı) Kast Edildiği Zaman: Bir kişiye babasından kalan miras küçümsenir ve az olduğu belirtilmek istenirse şu ifade kulanılır: ~ ~~ ı!.ıi_;:::-A ı:f ~ Ona babasının mirasından düşen pay (az) bir şeydir. Bu cümlede nekre olan müsned ~ ~ .J ~ ':J (değeri olmayan az bir şey) manasını ifade etmektedir. 767) 768)
el-Izah. I. 188; Cevalıiru'l-Belağa . .s.l52: ei-Belağatü'I-Arabiyye,I,J57-158. el-Bakanı 2/2.
ANSİKLOPEDİSİ -
-
- --
-
-
- --
-
-
- --
-
269
5. Müsnedin Müsnedü n İleyhten Önce Getirilmesi ..l:.-.\1(-.u;
maksatla rdan dolayı müsned, müsnedü n ileyhten önce zikredilir: 769 a. Müsnedin Müsnedü n İleyhe Tahsisini ifade Etmek: Bu şekildeki tahsisin bir yolu müsnedin marife yapılması, diğer bir yolu da müsnedü n ileyhten önce getirilmesidir. Örnek: Şu
ı:fl:l JJ ~~ ~ 770 "Sizin dininiz size, benim d inim banadır. "
b. Müsnedi n Sıfat Olmayıp Mübtedanın Haberi Olduğunu Vurgulam ak: Hassan b. Sabit'in (r.a.) Fahr-i Ka inat ve Eşref-i . Mahluka t olan Hz. Peygamb erimizin (s.a.v.) medhi sadedind e irad ettiği aşağıdaki beyitte haber olan J lafızlan, ~ ve ~ ~J kelimelerinden sonra zikredilmiş olsalardı, i'rab yönüyle onların sıfatı olmaları ihtimali doğardı :
~..U\0"' j...>.-llS~I ~J ~~ I..J~ ~ '1 ~J ~1
,y ..sJ.j\ _r.ll <)ts' _r.ll ~ ~!f
ı.ıı~ y. Jw..ıv <)\} ~\)
.J
Onun öyle himmetle ri (gayretle ri, hedef ve maksatları) vardır ki bunların büyükler ine sınır yoktur. Onun en küçük himmeti zamanda n (dünyada n ve ebedden) daha değerlidir. (() himmet, zamana sığmaz. ) Hz. Peygamb erimizin (s.a.v. ) öyle mübarek bir eli (ihsan ve ikramı) vardır ki onun onda bir cömert/iği yer (kara parçası) üzerinde olsa, yer den izden daha bol suya sahip olur. (Veya yer de769)
el- İzah,I, l 93- 194; Cevahiru' 1-Belağa. s. l 52-1 53; Ulu mu 'l- Be lağaş .97-98; e l-Belağat ü '1-
770)
el-K afırun
Arabiyye. I, 160-162. J09/6.
270 _ _ _ _ __ __ _"_ __ _ _ BELAGAT TERİMLERİ
nizden daha cömert olur.)
c. İyimser Olmak ve Hayra Yormak: Muhatabı sevindirmek için söylenecek söz veya bir şeyi hayra yarmaya vesile olacak kelime müsned ise~ müsnedün ileyhten önce zikedilir. Mesela bir hastaya; ~~ ~~ J (afiyettesin sen) demek onu daha iyimser ve mutlu eder. Şu beyitte müsnedin önce getirilmesi de aynı sebepten dolayıdır: rır:ıı ct~ ~JJ ~~i~ 'lı~) ;fi ~..ı........
Senin yüzünün şöhreti sebebiyle günler mübarek ve uğurlu oldu. (Hayatının devam etmesi sebebiyle), seneler sana kavuşmakla süslendi.
d. Bir Şeyi Uğursuz Saymak: Yukarıdaki durumun aksine kötü bir haber muhataba bir an önce ulaştırılmak isteniyorsa ve bu söz de müsnedi teşkil ediyorsa, yine müsned cümlenin başında zikredilir. İflas eden bir tüccara ı.!.t.Jı; ı:;;~ (Senin ticaretin zarar ve. iflas ile neticelendi) denmesi bu kabildendir. -, e . Muhatabı Müsnedün İleyhe Teşvik Etmek: Muhatap müsnedün ileyhe teşvik edilmek istenirse, önce müsned zikredilir. Muhatabın merakı uyanıp dikkatle sözün devamını beklerken müsnedün ileyh zikredilir. Örnekler: yı./:11 JJ'1 ı.:..ıt:':J .J4:JIJ j:.UI J~IJ J'.J'}\) ı.:;;I_,......JI ~;1.>- rj 0\
Göklerin ve yerin yaratılışında, geceyle gündüzün birbirlerinin peşi sıra gelmesinde akıl sahipleri için, elbette deliller vardır. 771 771 )
Al-i lmran 3/1 90.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - --
- -- --
271
- - - --
üÇ şey vardır: Kuşluk güneşi, Ebu İshak (Mu'tasım bi/lah) ve ay . . Güzellik ve
parlaklığı
ile
dünyayı aydınlatan
6 . Müsnedin Müsnedün İleyhten Sonra Zikredilmesi ..ı..:.....\.ı .r.>b
Arapça cümle kuruluşunda asıl olan müsnedün ileyhin önce, müsnedin ondan sonra zikredilmesidir. Dolayışıyla mü.snedin önce zikredilmesini gerektiren bir sebep bulunmaz ise esas kaideye binaen müsned , müsnedün ileyhten sonra getirilir. Çünkü müsnedün ileyhin başta olması daha önemlidir. 772 Örnek: y.;r ~)1 Vatan azizdir. Olması ~ ..ı..:.....\.10_,5'
7. Müsnedin Cümle
Müsnedin cümle olması, hükmü kuvvetlendirrnek içindir. Çünkü bu durumda isnat, iki defa tekrarlanmaktadır. 773 Mesela .!.\.,._..>1 ~ (Ali senin kardeşi-ndir) cün1}esinde, müsned ve aynı zamanda haber olan .!.\__,..;-1 kelimesiyle, müsnedün ileyh (mübteda) olan Js- lafzı arasında tek isnat mevcuttur. Fakat .!l_,.>-1 r t.)s- cümlesinde (ki müsned olan .!l_,..;-.1Y ' isim cümlesidir) iki isnat mevcuttür. Birincisi müsned ile müsnedün iley h arasındaki isnatdır. İkincisi müsnedin kendi içindeki isnattır. Zira .!lyi lafzı (haber), .r zamirine (mübteda) isnat edilmiştir. Dolayısıyla, ikinci ,., , J.., , hüküm, birinci cümledeki ( .!J_,..;-1 Js-) cümledeki ( .!Jyi y. ,)s-) , hükümden daha kuwetlidir. Müsned fiil cümlesi olduğu _
M
~
772)
773)
el-lzah, I. i93; Cevahiru'I-Belağa, s.l53. el-lzah, I, l)J- 192; el-Belağatü 'I-Arabiyye,I, 162.
J
, ~
,
272 -------------~ BELAGAT TERİMLERİ
zaman ikinci isnat, fiil ile onun gizli veya açık faili arasında meydana gelir. ~~ ı.)s- cümlesinde müsned ~~ fiilidir ki bu aynı zamanda bir fiil cümlesidir. Birinci isnat mübteda c~) ·ile haber c~~) arasındadır. İkinci isnat, ~~ fiili ile, onun mübtedaya ait olan gizli faili {ytı zamiri) arasındadır.
müsned, isim cümlesi olduğunda sübut, fiil cümlesi olduğunda teceddüt ifade eder: J:lı ~..Jı ~ r~ 'lı İslam, tek hak dindir. ~\C~~ ~\.:.....'YI Öğretmen, Öğrencinin başarısıyla mutlu olur. Birinci cümle, İslam dininin hak din olma vasfının değişmeyen sabit bir hakikat olduğunu ifade eder. İkinci cümle ise öğretmenin mutluluğunun , öğrencinin her başarısıyla yenilendiğine işaret eder. 8. Müsnedin Zarf Olması veya Harf-i Cerle Mecrurundan Meydana Gelmesi Müsnedin zarf olması ya da harf-i cerle mecrilrundan teşekkül etmesi, cümleyi kısaltmak içindir. Çünkü her iki durumda da, mahzCıf bir fiil veya fiil cinsinden bir kelime (müteallık) vardır. 774 Örnekler: Halil benim yanımdadır. ~..w:. J.L~~ J J.L- Halil evdedir. Ayrıca
MÜSNEDÜN İLEYH Meant ilminin mühim konularından birini teşkil eden müsnedün ileyh, cümlenin iki rüknünden (müsnedün ileyh-müsned) birincisi ve en önemlisidir. Çünkü müsned 774)
el-Izah. I.l92; Cevahiru ' I- Belağa, s. 154.
ANSİKLOPEDİSİ
değiştiği
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 273
halde müsnedün ileyh · cümlenin sabit ve
değişmez öğesidir.
Müsneciün ileyh kendisine bir hüküm isnat edilen zat yani cevherdir. Müsned ise bir vasıftır. Vasıf bir araz (varlığı bir cevhere bağlı olan şey) olduğu için değişebilir. Dolayısıyla cevher olan müsnedün ileyh, araz olan müsnedden daha kuwetlidir. Mesela, öL::-J..I ~J JU.I
(mal hayatın süsüdür) cümlesinde müsnedün ileyh olan JUI kelimesinin ifade etiği mana değişmez. Fakat, müsned olan ve malın bir özelliğini beyan eden ö~l ~J ifadesi değişmeyen bir hakikat değildir. Zira mal, bazen de hayatın katili olabilir. Hırsızlar tarafından malı yüzünden öldürülen zengin bir adamın durumu böyledir. Yani bir cihetten onun malı, onun katilidir. Kısaca mal, hayatın süsü olma vasfı dışında, şahıs ve şartlara göre değişen pek çok vasfa sahiptir. Öyleyse "mal, sabit bir rükün, "hayatın süsü" ifadesi ise değişebilen bir sı fattır. 77 5 Şu
unsurlar, cümlede müsnedün ileyhi
teşkil
eder-
ler: 776 . 1- Fail:
0_,..1-ll ~ı
2- Naib-i fail:
kazandı.
Müslümanlar zafer
J..wı iY. Düşman
bozguna uğratzldı.
3- Haberi olan mübteda: AJ"'""' ~L-.Jı Hava 4- Müştak (ism-i fail, ism-i mef'ul vb.) ettiği kelime : "'75)
el-Belağatü 'l-Arabiyye,
- 76)
el-Be lağatü'I- Arabiyye .
açıktır.
mübtedanın
. ~.-
I, 123-124. I, 125.
ref
BELAGAT TERİMLERİ
2 7 4 - - - - - -- ---- -- - -- -
..:_..ji ~ı.;ı Sen ayakta mısın ? ~ ~~ ~
5-
Nakıs
Senin faziletin inkar ed ilmez.
fiilierin ( lfji_,>-IJ 0l5') ismi:
i_pj:- ):11 0\S
Yağmur bol oldu.
6- Fiile benzeyen harflerin ( 4JiyiJ 01 ) ismi: ~ ö_;~l 01 Isı
(hava
sıcaklığı) düşüktür.
7- İki mef'Cılü nasb eden fiilierin ( l~ıy-ıJ J:') birinci mef'Cılü: '~L;. ~~~ ~ Mahmud 'u şair zannettim. 8- Uç mefulü nasb eden Hillerin ( 4-ii_,>-IJ t>_;\ ) ikinci mef'Olü: ~J 4W1 0~1 ~\ u~l
Tembel öğrenciye, akıbetin kötü olacağını haber verdim.
Müsnedün İleyhin Halleri 41 Jw.J.t Jı.rı 1. Müsnedün İleyhin Hazfi : 4 1..ı..:-11
J.:->-
Müsnedün ileyhin zikredilmesi asıl kaidedir. Ancak, müsneddn ileyh kendisine delalet eden bir karinenin bulunması şartıyla şu sebeplerden dolayı hazfedilebilir: 777 a. Lüzumsuz Yere Sözü Uzatmaktan Sakınmak: Bu sebebe binaen, müsnedün ileyh şu üç yerde zikredilmez: 1) İstifhamın cevabında: Bir kişiye ~~ ~ (sağlığın nasıl?) diye sorulduğunda kısaca 4 ..l.::~ diye cevap verir. Cevabın aslı ö...~..;>.- ~ (sağlığım iyidir.) şeklindedir. Sözü 777)
e l-Izah. I. ı 09-1 10; el-Mutavve l~.6 ı /62; Cevahiru ' 1-Belağa, s. 1 9-122; Ulu mu '1-Belağaş.8385; el-Belağilıü'I-Arabiyye . I.l 26- ı 3 1; e l-Cami. s.3 1-32.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - - - - - - - 275
uzatmamak için müsned ün ileyh 2) alan
Şartın cevabını teşkil
J (~wı)
zikredilmemiştir .
eden cümlen in
başında
yer
harfind en sonra: ~
.
Kim salih amel işlerse, bu onun kendi lehinedir, kim de kötülük işlerse bu onun aleyhinedir. T ?B ~~Lı ,-rJ ........A;.L; t.J..~ ~ ,:_;.-
Ayet-i kerimedeki mahzuf iki müsned ün ileyhin takdirleri
şöyledir: -~ ~Lt; ~Ll ı:yJ ~ .ı..t.-; l.:l~ ~ ,:_;.-
3) Kavl ( JL.;) Fiilinden Sonra: Kendisiyle bir çocuk arasında geçen diyaloğu anlatan bir kişinin şu sözleri bu kabildendir: · ı./la.;~ :~li Y~w L. .ıJ ı.:J.i
Ona "neyi kaybett in"? dedim.
dedi.
··çantamı"
İkinci cümled e Jli fiilinden sonra müsned ün ileyh kaldırılmıştır .
(Kaybolan
Kelamın
takdiri
şöyledir:
~
J ; ö .ili
01
çantamdır.)
ayet-i kerimed e de, müsned ün ileyh, karinen in delaletiyle açıkça belli olduğu için ~t; fiilinden sonra zikreŞu
dilmemiştir:
lu>.J ~ ö.r:' d JJi__,.l ~\; . Bunun üzerine karısı hayret/e seslenerek, geldi, elleriyle yüzünü kapaya rak . "ben kısır bir kocakarzyım" dedi. 779 ~ j_p- ı.:.J\,;J
Mahzuf müsned ün ileyh, mübted a olan -78) -79)
Fussi leı 41 /46. ez-Zariyat 5 11?.9.
t;l
zamiridir.
276 - - - - - - - -- - -- - - BELAGAt TERİMLEF~
b. Sıkıntı veya Elem Sebebiyle Sözü {Jzatmaya Meca: Olmamak: J-_,10_;>-) ~b ft-
~:~
J#- cJj ~\ ~ J Jli
Bana "nasıl sı n?" dedi. "Hastayım " dedim. (0, banc tekrar "hastalığının sebebi nedir?" diye sorunca.; "devamlı uykusuzluk, uzun (bitmeyen, sonsuz) bir kederdedim.
Hasta olduğunu söyleyen şair , söz söylerneğe dahi gücü olmadığına işaret maksadıyla j#- kelimesinde n öncE müsnedün il ey h olan li\ zamirini, ~ ve 0J>- kelimelerinder_ önce de müsned olan J kelimesini zikretrnemiştir. MahzCıi kelimeler yerlerine konursa, beytin takdiri şöyle olur:
J-_,k 0_j>- J) ~b ft- J J# Li\~~\ J-$ J JL; c. Sözü Muhatabın Dışındakilerden ( )izlemek: Gelen şahsın kim olduğunu muhatabından başkasına duyurmak istemeyen birisinin ~ ~ (geldi) demesi bu kabildendir. Mesela, ismi gizlenen şahıs "Hasan" ise, yukarıdaki cümlenin takdiri ~ ~k:- (Hasan geldi) şeklindedir . d. İhtiyaç Anında İnkarı Mümkün Kılmak : Birisinin adını vermeden kötüleyen şahıs, ~ (alçak) dediği zaman. bu sözüyle hesaba çekildiğinde , kastetti ği iddia edilen şahıs için bu sözü söylemediğini rahatlıkla savunabilir. Bu cümlede de mübteda (kastedilec. şahsın ismi) mahzuftur. e. Fırsatı Kaçırmaktan Korkmak: Avcı nın yanında bulunan bir kişi, bir geyik gördüğünde hemen JI.J- (geyik;:
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - --
- -- --
diye bağırır. jl_? lh diyer ek, sözü uzatıp geyiğin ve böyle bir fırsatın elden gitmesini istemez.
- 277
kaçmasını
f. Sec'i Muha faza Etme k: Nesir de, şiirdeki katiye nin yerini tutan ·see' i korum ak için müsn edün il eyh hazfeciilebilir. Örnek : ~.ft"" ~ ... .-...>- ~J.r-.r- ~u, ,:r Sırrı iyi olan (sır tutan ) kimse nin ah/akı övülür. Şayet ikinci cümle de müsn edün ileyh ve aynı zama nda fail olan J'L:JI kelimesi zikredilseydi, son kelime mef'Ol olur ve harek esi fetha olurdu. ~Vf.:"" J'uı ..L..> Bu takdirde, birinci cüml enin son kelim esinin sonu zamm e olduğu için ( ~V..r._,..,), fetha ona uymaz ve seci bozulurdu. g. Şiirin Kafiyesin i Muhafaza Etme k: Aşağıdaki beytin ikinci mısrasında müsn edün ileyh zikredilseydi , ayne n yukarıdaki örnek te olduğu gibi son harek e fetha olaca k ~b}\ ı.!' W\~.r- ,)\ ve sonu zamm e olan birinci mısranın kafiyesi J.
J.
J.,
J,;
J
bozulmuş olacaktı. ~b_,.ll ~) 0\ l..>:! J..ı'1J ~~ c?bJ 'll 0p '1\J JU.Il.J
Mal ve aile fertleri sadece emanettir. Elbet te bir gün emanetler geri verilecektir. (Sahibine teslim edilecektir.) h. Müsn edün İleyhin Açıkça Belli Olması: Gayb ve şehadet alemi ndeki her şeyi bilen sadec e Allah 'tır. Bunu n 780 ayet-i kerim esinin başında içindir ki ( Ö.)~\) ~ı ~~) ''Allah" lafzı zikredilmemiştir. i. Müsn edün İleyhin Bilgi Yoluyla Belli Olması: Hz. 780)
ei-En' am tı/73.
278---------------------------
BELAGAT TERİMLERİ
Nuh'a (A.S.) gemiyi yapmasını emreden a.yet-i kerimeden. onun tufan esnasında beraberindekilerle birlikte gemide olduğunu öğreniyoruz. Dolayısıyla ( 'f~..,J.-1 ~ u _r-.IJ) (Gem f Cudi'ye oturdu). 781 ayetinde bu gemideP bahsedildiği kolayca anlaşılır. Böylece (u~~) fiilinin fcili (ki müsnedün ileyhtir) olan ( ~~) (gemi) kelimesinin z·[kredilmesine gerek kalmamıştır. j. Araplardan Gelen Cümle Kuruluş Şekline Uymak:
Arapçacia müsnedün ileyhi mahzuf olan bazı cümleler mevcuttur. Mesela, ~~_)~ ~ ~_) (Atanı -faili- belli olmayan bir atış) cümlesi bu kabildendir ve .başında o.lı (mübteda müsnedün ileyh) mahzuftur. k. Muhatabın Anlayış ve Uyanıklığını Ölçmek: Muhatabın müsnedün ileyhi bilip bilemeyeceğini sınamak için cümlede sadece müsned zikredilir. Örnek: ~~ J} ı:f oJ} J)· .. ; Işlğını güneşin ışı:~ından alır.
Bu cümlenin başında rAJI (ay) kelimesi (mübtedamüsnedün il eyh) mahzuftur. Dile Dolamaınak: Müsnedün ileyh bazen takdis ve tenzih için zikredilrnez. Şu cümlenin başında "Allah" lafzının zikredilmemesi bu kabildendir:
1. Mukaddes Bir
Şeyi
j1'1..ill ~rJ~~ J_;...
ri
(Allah) kanunlan koyan ve delille-
açzklayandır.
m. Kötü Şeyleri Ağza Almamak: Münafıklardan söz eden Bakara suresinin 18. ayetinin başında 0_,-ül:J.I kelimesinin veya onun yerini tutan r zamirinin (mübteda 781)
Hud lli44.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - --
-
- - - --
- --
-
279
müsnedün ileyh) zikredilmeyişi, " onların ağza alın mayacak, sözü edilmeyecek değersiz insanlar olduğuna" işaret etmektedir: .. .. 0~..#~ r-·ı! ~ ~ ~ (O münafzklar) sağzrdır, dilsizdirve kördür/er. Onlar hakka dönmezler. 2. Müsnedün İleyhin Zikredilmesi 41 ..u....-\.1 .?~ Müsnedün ileyh, kendisi hakkında hüküm verileceğine göre elbette bilinmesi ve cümlede zikredilmesi gerekir. Asıl kaide budur. Yani mahzCıfa delalet edecek bir karine olmadığı için hazfi gerekli kılan _bir durum bulunmadığı zaman müsnedün iley h zikredilir. Ancak bazı durumlarda hazfi mümkün kılan karine bulunduğu halde müsnedün i.leyhin zikredilmesi tercih edilir. Müsnedün ileyhin hazfi mümkün iken zikrini ön plana çıkaran sebeplerio en mühimleri şunlardır: 782 a. Hükmün İyice Açıklığa Kavuşmasını Sağlamak: Şu ayet-i kerim ed e varid olan ikinci işaret zamirinin ( ~Jı) tekran bu konudaki örneklerden biridir: . 0.,.-LAll ~· ~_,1_, ~) ıY ~..ı..aı Js- ~_,1 İşte
Rab'lerinin yolunda olanlar ve saadete erişenler
bunlardır. 78 ~'
b. MahzCıfa (Müsnedün İleyh) Delalet Edecek Olan Karineye Güvenınemek veya Muhatabın Anlayışına İtimat Etmemek: I\1üsnedün ileyh zikredilme~iği takdirde ona delalet edecek karinenin zayıf olduğu ya da muhatabın 1 82)
'83)
el-lzah, 1,111-1 12; e l-Mutavvel, s.62-63; Cevahiru ' l-Belağa, s. 117-1 19; el- Belağatü ' l Arabiyye, I, 132-134. el-Bakara 2/5.
280 ------------- -------------- -
BELAGAT TERİMLE~~
ne olduğun:~ bilemeyeceği endişesi bulunduğu zaman müsnedün ile).+. hazfedilmez. Aşağıdaki cümlede böyle bir durum söz konusudur . Çünkü müsnedün ileyh c0L>- ~~) hazfedildis~ takdirde onun yerine takdir edilecek pek çok kelime (ma~ . şan , şöhret , kadın , fakirlik vb.) mevcuttur: anlayışının kıt olması
ı:.ıw'l'ı
J.··
1
sebebiyle
ı:.>L>-'ll İk ram
mahzCıfun
ve ihsan insan ı köle eder.
c. Müsnedün İl ey hi likretmekten Hoşlanmak: İnsar. sevdiklerini anmaktan zevk duyar ve onları devamlı zikretmekten usanmaz. Şu cümlelerdeki ''Allah'' lafıının tekra:tekrar zikredilmesi bu sebepten dolayıdır: ~).6..- oW,.J)
J ).J .illi' ~l> .illi' ~.J .ı:u1'
Allah ~enim Rabbim 'dir. Allah beni yaratand ır. Al/ar bana rızık verendir. Onun rızasına nail o lmak benim ar· zumdur. d. Bir Hükmü İnkan Mümkün Olmayacak Şekilde Mı..: hataba Kabul Ettirmek: Bir hakimin Y.!lt:Jı .ı.~IJ c$..uı ~j 0\.S ,_:_. (Orada gördüğün kişi Zeyd miydi?) sorusuna şahidin vereceği cevapta "Zeyd" ismini açıkça zikretınesi gereklidir . ..
, ,.. ..UI ..lı• .J· ~~ .ı.:ıl • .J '-:?
e.
Muhatabın
0ts'-r~
Zeka Seviyesinin
Düşük Olduğun c:
işaret Etmek:
"Said ne dedi?" ( Y...~..::-- Jü L.) diye :; oran bir kişiy~ "Said şöyle dedi" c ı .ısJ us .ı__..._ Jü) diye verilen cevaptc "Said" kelimesinin zikredilmesi bu kabildendir.
f. Garip Bir Hüküm
Karşısında Şaşkınlığı
Dile Getir-
ANSİKLOPEDİSİ - - --
-
-----------
281
mek: "Temb el başarılı oldu mu?" ( ~ 0~1 c!- jAı) sorusu na verilen cevapt a 0~1 (tembel) kelimesinin zikredilmesi bir hayretin ifadesidir: g. Müsne dün ileyhin Büyüklüğüne işaret etmek : "Dün köyünüze kim geldi?" .( ~ ~~ ~~ Jl ~l>.- if) sorusu na verilen cevapt a ~IJj}l ~J (Başbakan) ifadesinin yer alması, müsne dün ileyhin makamının büyüklüğüne işaret etmek tedir: u--1 ~} Jl ~\Jj}l u-JJ ~~
h. Müsne dün İleyhi Küçüm semek : "Hırsız yakalandı mı?"· ( JJUI~..H ~) sorusu na verilen cevapt a JJUI (hırsız) kelimesinin zikredilmesi onun hakir, alçak, değersiz ve rezil birisi olduğuna delalet etmek tedir: JJUI J4 ,~ 3. Müsnedün İleyhin Marife Olrrıası 41 x.....J.I ~~ Müsne dün ileyhin üzerin e bir hüküm bina edilmesi için, onun bilinen bir şey (marife) olması gereki r. Bir kelimenin marife olması pek çok şekilde mümk ün olduğu gibi, müsne dün ileyhin de değişik yollarla marife yapılmış halleri vardır. Ancak bunların her birisinin ayrı ayrı maksatları mevcu ttur. Müsne dün ileyhi ma rife yapan değişik yollar ve bunların ifade ettiği manal ar şöyle sıralanabilir : a. Müsne dün İleyhin Zamirle Marife Olması Müsne dün ileyh getirilir: 784 1) - 34)
Makamın
şu
sebepl erden
dolayı
zamir olarak
(söz sarfetm eyi gerekt iren durum ) te-
el-lzah,I,I 12-: 14; Cevahiru'l-Belağa, s. 125-126; Ulumu ' l-Belağa: s.l04-105; el-Belağatü' l Arabiyye, I, i 35-136.
282 - - - - - - - - - - - - · · - BELAGAT TERİMLER:
kellüm (birinci
şahıs) makamı olması:
y~AI '1J ~L-....Jı ~:f )-~-~-~ı..?-") 'luı
Ben, gökyüzünün Ceb· bar'ından (Allah 'tan) başkasından üm it var deği /im ve (ondan başkasından da) korkmam 2)
Makamın
hitap (ikinci
şahıs) maka::nı olması:
i}-!~ 0'.5' if~ ı.:.-...;.ı_, ~~ ~J.s:..J \.. ~-1 ı$jjl ~IJ
Sen, bana verdiğin sözü yerine getirmeyen bir kişisin. Seni kınayanları benim başıma gelen musibet/e ·sevindirdin. 3) Müsnedün ileyhin daha önce zikredilmiş olması veya bir karineden dolayı zikredilmiş sayılması sebebiyle makamın gaybet (üçüncü şahıs) makamı olması: Bu durumda müsnedün ileyhin ya lafzı zikredilmiş olmalıdır, ya manası zikredilmeli ya da ona delalet eden bir karine bulunmalıdır.
a) Lafzı zikredilen müsnedün ileyhin zamir olarak gelmesi: i _y.AJI ı;-ı y. 'lı Jl '1 JJı Allah 'tan başka hiçbir ilah yoktur.
O Hay'dır, Kayyum'dur. 785 b) Manası zikredilen müsnedün ileyhin zamir olarak getirilmesi ~_,..Aill y ;ı yı\ l)..u:.l Adil olun! Bu takvaya daha yakındır. 786 Buradaki~
zamiri,
J..Wı
(adalet)
manasındadır.
c) Kendisine delalet eden bir karine sebebiyle zikredilmiş sayılan müsnedün ileyhin zamir olarak gelmesi: ..UJ J 015 01 ~} 1.1 if _wl ~ .1>\J ~~ ~y.'1J 785) 786)
Al-i lmran 3/2. eJ.Maide 5/8.
ANSİKLO?EDİSİ -
-
- --
- --
-
-
- - - - - - 283
ölenin çocuğu varsa, ana babasından her birisi için terekesin den altıda bir (1/6) pay vardır. 787 Şayet
Ayet-i kerime miras taksimind en bahsettiği için, baştaki ha ( ~- ~4.JI) zamirinin ölen kişiye ( 41) ait olduğu kolayca anlaşılır. Ayetin takdiri .... ~1 ı;y.'iJ şeklindedir. b. I\1üsnedün İleyhin Özel İsim Olmasıyla · Marifelik Kazanması: Müsnedü n ileyhin alem (özel isim) olmasında şu maksatlar gözetilmektedir: 1) l\1üsnedün ileyhi özel ismiyle anarak diğerlerinden ayırmak suretiyle, onu muhatabın hayalinde ve zihninde tasawur ettirmek: ~~~J ~~rf .,Ls.l.rAJI ~l.r.l c!.r- ~~J İbrahim ve İsmail Ka 'be'n in temellerin i yükseltiyorlaıdz. 788 2) Müsnedü n ileyhi büyütmek : Şahısları öven güzel lakap ve künyelerde bu maksat vardır. Örnek: ~u.ıJlı rf b~ Jl_;.;ı.ll rLA ')ı r':A- 'il~~ Hüccetü '1-İs lan1 İmam-ı ı3aza/f, birçok eser te' /if etmiştir.
3) J'viüsnedün ileyhi küçümsem ek: Şahısları ·yeren kötü lakap ve künyelerin altında bu maksat yatar. Örnek: ~i J-ll öy-.) J+.>. y.l ;.; Ebu Cehil, Hak daveti kibirden dolayı reddetti . 4) Müsnedün ileyhin isminde teberrük {hayır ve uğur ummak) bulunması: "Allah sana çok nimetler verdi mi?'' ~ -o_r...S L..N .1ı !\~ı j.A sorusunu n cevabında "Allah" lafıının .tekrar zikredilmesi teberrükte n dolayıdır: ö'f.;-'•<' L..N JJI ll·t,ks.ı ~· '
787) 788)
en-Nisa 4/ll. el-Bakara 21I27.
o , ;
284 - - - - - - - - - - - - - -
BELAGAT TERİMLERİ
5) Müsnedün ileyhin özel ismini zikretmekten hoşlanmak: Aşağıdaki beyitte müsnedün ileyhin başka bir vasıfla değil de özel ismiyle (Leyla) anılması ve hazfeciilmesi mümkün iken ikinci defa (~1 i f ri-~~ J' ~ ri) tekrar zikredilmesi bu kabildendir: ~\ i f ~ il ~ ı;'}..) ~~ WJ.i t_l.AJI uW,o4 JJ~ Ey sahranın ceylan/arı! Allah aşkına bize söyleyiniz: Leylam sizden midir? Yoksa insan cinsinden bir Leyla mıdır?
6) Hayra yormak: İsmi "Sürur":. (Sevinç) olan birisinin bu isimle yad edilmesi, muhatapta müsbet tesir bırakır: .JJr ~~ ("SürCır" -adlı kişi- geldi.) 7) Kötümserlik vermek: İsmi "Harb" olan birisinin bu isimle çağrılması, duyan insanda ilk anda olumsuz bir tesir bırakır: ~? ~ "Harb" (adlı kişi) geliyor. c. Müsnedün İleyhin işaret İsmi Olmas!yla Marifelik Kazanması: işaret edilen şey, görünen bir yerde ise ve sözü söyleyen ile muhatabı da onun ismini bilmiyorlarsa müsnedün iley h, işaret ismiyle ifade edilir. Mesela, ismi ve vasfı bilinmeyen bir şey için \.U J ~~ (bana bunu mu satıyorsun?) denilir. Müsnedün ileyh bundan başka şu gayeler gözetilerek işaret ismi olarak zikredilir: 1) Müsnedün ileyhi
diğer şeylerden
iyice
ayırmak:
r-L-JIJ J~l 0::-1 0~ ~if ~:~ .ı.:....\.;.v ıj b)~\ y.II.U
İşte bu (kişi), dal ve se/em {denilen iki cins ağacın) arasında
ikamet eden, Şeyban (kabilesinin) neslinden gelen güzel huy, iyilik ve faziletlerde tek olan Ebu 's-
ANSİKLOPEDİSİ ---------------~ 285
(Neslinin Şeyban ' dan gelmesi, asil bir soydan geldiğine; ikamet yerinin adı geçen iki ağacın arasında olması, badiyed e yaşadığına ve fasih Arapça konuşan birisi olduğuna işaret etmekte dir.)
Sakr'dır.
2)
Munatabın anlayışının kıt olduğuna işaret
~~l.f..ft
etmek:
4 b..>, ~~~ * ~ ~ t>ll ı.!.lılJl
İşte bunlar benim babalarımdır. Ey Cerir! Toplantı
yerleri bizi topladığı zaman (yani meclisl erde toplandığımız zaman) onların benzeri ni bana getir! (Söyle veya göster!). 3) Müsned ün ileyhin yakında, uzakta veya yakın ile uzak arasında (ortada) bir yerde olduğuna işaret etmek: ~ .!JI) - J.;....&- ~lb- ~j 1~ Bu Zeyd'di r. O Amr'dır. Şu Ha san 'dır. 4) Yakına işaretle müsned ün . ileyhin dereces ini yüceltmek: ,_,_;ı~~~~ w'L-AJI \h 01 Doğrusu bu Kur'an, en doğru yola götürür 789 . 5) Yakına işaretle müsned ün ileyhi tahkir etmek: lhl . ' ~r-J Jıı ı.!.--t ı;.UI Bunu mu Allah peygam ber olarak ~
gönderd i 790 ? ... ~J
y+! ~l ~..uı öt;-.1 ~J.~d...J Bu dünya hayatı sadece bir
79 1 . eğlence ve oyunda n ibaretti r
6) Uzağa .işaretle müsned ün ileyhin dereces ini yüceltmek: y ~J ~ yL6:JI I!JJ~ İşte bu doğruluğunda asla 7 2 şüphe oln1ayan Kitaptır. 9 789) 790) 79 ı ) 792)
el-lsra, 17/9. ei-Furkan, 25/41. ei-Ankebut, 29/64. el-Bakar", 2/2.
286 --------------------------- BELAGAT TERİMLERİ 0_,1-.ıv ~~ Uı~))\ ~1~1 ~)
işledik/erinize karşılık size miras verilen, işte
bu cen~
nettir. 793 7)
Uzağa işaretle
~~ t~ ~JJI ~.ı;
müsnedün ileyhi tahkir etmek:
Oksüzü itip ka kan odur. 794
8) Kendisine işaret edilen müsnedün ileyhin daha önce sayılan vasıfları sebebiyle işaret isminden sonra zikredilecek vasıflara layık olduğunu vurgulamak: 0~1 ~ ı!lı))\) ~)rf ı..s.u ~ ~_,1
İşte Rab'lerinin yolunda olanlar ve saadete erişenler bunlardır795 .
Bu ayet-i kerimede , hidayet ve felaha nail olma vasfıyla zikredilen takva sahibi müminleri. bu vasfa ehil hale getiren önceki vasıfları , gaybe iman etmeleri, namaz kılmaları, kendilerine verilen nimetlerden Allah yolunda infakta bulunmaları, bütün peygamberlere indirilen ilahi kitaplara ve ahirete inanmalarıdır. 796 d. Müsnedüri İleyhin İsm-i Mevsul Olmasıyla Marifelik Kazanması:
'
Müsnedün ileyhin ism-i mevsul olarak getirilmesinde, zevk-i selim sahiplerinin kavrayacağı pek çok dakik ve latif hikmetler mevcuttur. Bunların en önemlileri şunlardır: 797 1) 793) 794) 795) 796} 797)
Muhatabın,
müsnedün ileyh
hakkında
ez-Zuhruf. 43/72. ei-Maun. 10712. ei-Bakara. 2/5. el-Bakara. 2/3-4 el-Izah. I. 115-1 17; Cevahiru'I-Belağa. s.l 30-l32; ei-BeHl.ğaıu 'I-Arabiyye,1.140.
sıla
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - - - --
cümlesinde belirtilen hususun mesi:
dışında
hiçbir
- - 287
şey
bilme-
r-'t_ç. ı..~J v-16-. 0LS" c.;..Uı Dün bizimle beraber olan
kişi,
alim bir adamdır. 2) Müsnedün ileyhin zikredilmesinin çirkin ve ayıp olması: ~..,_..,::,}1 ~L; 0;ı.:. ıı ..L>-1 ~ ~~ ~..UI İki yoldan birinden çıkan şey abdesti bozar. 3) Muhatabı haberi (müsnedi) bilrneğe teşvik etmek: Sıla cümlesinde garip bir hüküm varsa, müsnedün ileyhin ism-i meı;sul olarak zikrinde, muhatabı haberde yer alan hükmü anlamaya teşvik vardır: .') 4
ıJ" ı.!J ..\;ıo..
.. •
0\j.:>
* ..y A..:.)l .;..,) 1.> ~..U\)
hayret ettikleri, şey (Ahirette Allah tadiriitilen beden) cansız varlıktan yeniden var
İnsanların rafından
edilen bir canlzdır. 4) Bir
işi muhatabın dışındakilerden ~_,.ı
w
~1.>,1.>- ~J
gizlemek:
* ~ ~'11.')1.:.:- \.. ı..::,..L;..ıJ
Reis .in (cömertçe) ihsan ettiği şeyi. tiyaçlarırnı arzu ettiğim şekilde giderdim.
aldım
ve ih-
büyüklük ve küçüklük yönüyle korkunç olduğunu belirtmek: 1'+- ~c. ı..~~ r:.r ('"'+. ~;..;Denizden onların üzerine kapanan şey öyle bir kapandı ki. .. (Yani deniz on798 ları içine alıverdi, hem de ne alış!) 5) B!.r
şeyin
Müsnedün il ey h olan "\..." ism-i mevsOlü, Firavun ve ordusunu boğan deniz dalgasının tarif edilmeyecek dere798)
Taha. 2C/78.
288------- ---------- ---------- -
cede büyük ve korkunç
olduğunu
BELAGAT TERİMLERİ
ifade etmektedir.
.
~wı ~ J~ ~~Jı ı.iJ ~:~ ~} !. ~ c:.r ~ ~ ~ (~
İçki sebebiyle, onu içenin aklı gittiği kadar gitti. Ka-
dehte, geriye kalan (aklı) isteyen artık (içki) vardır. Jü L.. Jü J\.J..I ~ J-4 ~ ı:r Gerçek durumu :işin aslını)
kavramayan kişi, sö.ylediğini söyledi.
6) Bir hükmün kat'iyetini ~rf'~ l}
r
~~ AJ~J\JJ
artırmak:
Evinde bulunduğu kadın, onu
kendine çağırdı. 799
Bu ayet-i kerimede aniatılmak istenen husus, Hz. Yusuf'un (A .S) masum ve iffetli olduğudur . Ayetin bu gayesine ism-i mevsul ve onun sıla cümlesi, nefsani arzuları hatıra getiren .fl..rJI ö~l ifadesinden, d9-ha uygundur. 7)
Muhatabın hatasına
dikkat çekmek:
ır~ 01 ~JJ.A..R~ ~ ~:t ~ırı ~J;~..uı ı.:ıı
(Ey oğullarım!) Mağlup edilmeniz (veya öldürülmek suretiyle yok edilmeniz) kardeş zannettiğiniz kimselerin kalp/erinde ki kine şifa olur. (Yani onları dost değil de düşman olarak biliniz.)
8) Haberin (müsnedin) kadrini yüceltmek: j_,.biJ y:-1 wty~ ~ ~~ U d'-! ~l-JI ~ ($..UI 01
Gökyüzünü yükselten Allah, -şeref ve izzetten- öyle bir evi, bizim için inşa etti ki, o evin sütunları bütün evlerin sütunlarından daha kuvvetli ve daha uzundur. 799}
Y usuf. J2/23.
ANSİKLOPEDİSİ - -- - --
-
-
- --
-
-
-
-
289
Müsnedün ileyh ve sıla cümlesi ~~ • ..ıı ~ <;..UI 01 (gökyüzünü yükselten Zat) haber olan ~U~ (bize bir ev inşa etti) cümlesindeki hükmü yüceltınektedir. 9) Haberde yer alan hükmü kuwetlendirmek:
J.;o ~.>) ~\,$:. ..LJ..-1~~ ~~ ö?-~ ~ ~_r., ~\ 01 hicret ederek Kufetü 'l-cünd (Kisra 'nın askerleri burada ikamet ettiği için uaskerin-Kufe'si" manası na l raktaki Kufe şehrine bu ad verilmişti) şehrinde bir ev bina eden kişinin (bana olan) sevgisini GQ/ (vehimde n ibaret bir hayalet veya cin) yok etti. (Bağdat'tan)
Müsnedün ileyh olan ism-i mevsul ve sıla cümlesi haber (müs~ıed) olan jy. ~.)J ~li- (GOl onun sevgisini yok etti) cümlesindeki hükme sebep ve delil olmak suretiyle onun manasını kuwetlendirmekted ir. 1 O)
l(ınamak :
~~ ~~Lı ..u~~~~ ı$..uı
kötülük
Sana iyilik yapan şahsa, se n
yaptın.
ll) İstiğrak (sıla cümlesindeki hükme uygun bütün fertleri haberdeki hükme dahil etmek) mek:
manasını
kast et-
~.rs-ı ~.;4 0:!..uı
Sana gelenlere (yani sana gele n herkese) ikramda bulun!
1 2) l\1üsnedün ileyhi ~~ L. ~ hayır-şer
kapalı
j.s:J He rkes için
ne olursa olsun,
(mübhem)
bırakmak:
yaptığı vardır.
yaptığının
Yani herkes, karşılığını görür.
290------------
BELAGAT TERİMLERİ
e. Müsnedün İleyhin Harf-i Tarif ( Jl) ile Marifelik Kazanması:
Müsnedün ileyhin başına getirilen harf-\ tarif ya ahdi (bilinen bir şey) ifade eder, ya da bir şeyin hakikat ve mahiyetine delalet eder. Birincisine (~~ı Jı) veya ~~ r'1) (~Jt.:tı adı verilir. Ikincisine ise (~1 Jl) veya (~1 ~'1) denir. 1) Ahd için olan harf-i tarif: Ahd için olan harf-i tarif ( ~JI.;L.\ ~ı i '1) şu maksatlardan dolayı müsnedün ileyhin başına getirilir: 800 a) Kendisinden önce açıkça zikredilmiş nekre bir isme delalet etmesi.: ~)ı~ LeJ ~J ~b:- Bana bir adam geldi ve o adam konuşmadı. Bu cümledeki ikinci ( ~ )\) kelimesi birincisine delalet etmektedir. Yani ikisi de aynı şahıstır. Bu harf-i tarife ( ~_ra.~ ı ~~ i '1 ) adı verilir. b) Kendisinden önce açıkça değil de kinaye yoluyla zikredilmiş bir ma'hude (bilinen şeye) delalet etmesi: .J;'llS .}'JJI ~J (Erkek, kız gibi değildir)8 c 1 ayetinde
.J'..U\
kelimesinden kast edilen fert daha önce açıkça zikredilmemiştir. Ancak ona kinaye yoluyla delalet eden t.. ism-i mevsulü zikredilmiştir: ~ ~ \J.T- ~ .j \.. ı..:,;J.l; ıjl YJ
Ey Rabbim! Karnımdakini dünya meşg:.ıliyetlerinden azad ederek sana adadım. Onu benden kabul buyur! 802 Daha sonra zikredilen .J'lll kelimesi buradaki Lo ism-i 800) 80 1)
802)
Cevahiru '1- Belağa, s.132-l33: Ali lmran. 3/36. Ali lmran. 3i35.
ei-Beliiğutu'I-Arabiyye.
I. ı 41-142.
ANSİKLOPEDİSİ - --
-----,---
- - - - - - - - - - 291
mevsulüne işaret etmektedir. Zira, o zamanda yaşayan insanlar erkek çocuklarını Beytü'l-Makdis'in hizmetine vakfettikleri :.çin, Hz. İmran'ın hanımının da öyle bir niyeti olduğuna "Karnımdaki şey" demesinden maksadı "bir erkek çocuğudur." Bu harf-i tarife ((~Wl ..lfJI ~~ı) denir. c) Müsnedün ileyhin
olan bir şeye veya bir şeye delalet etmesi:
hazırda
hazırda olmayıp muhatabın bildiği
Bir topluluğun önünde hitap eden bir hatibi, oradakilerden birisi, yanındaki arkadaşına gösterip ~ ~~ t--41 ..lC.l » «A.4'YS (hatip konuşmasını çok güzel yaptı.) derse, buradaki ~~ kelimesi, herkesin huzurunda konuşma yapan o hatiptir. Göz önünde bulunmayıp muhatabın bildiği bir şeye delalet eden müsnedün ileyhe, bir fakülte öğrencisinin arkadaşına soracağı şu soru örnek gösterilebilir: ~r.r=JI ~ ~~ ~ (Fakülte bugün tatil mi?) Buradaki
(fakülte) bilinmeyen herhangi bir fakülte olmayıp, muhatabın bildiği belli bir fakültedir. O da elbette öğrencilerin öğrenim gördükleri kendi fakülteleridir.
~~
Bu harf-itarife ~~ ..lf.JI ~'1 veya <$.J~I ~~ ~'1 adı verilir. 2) Bir şeyin hakikat ve mahiyetine delalet eden harf-i tarif:
Bir şeyin hakikat ve mahiyetine delalet eden harf-i tarifin (~ı ~'1) müsnedün ileyhin başına getirilmesinde şu gayeler gözetilir: 803 803)
Cevahirul Be !ağa, s. 133- ı 34; el-Belağatul Arabiyye, I. 142- 143.
292------ ------------------
BELAGAT TERİMLERİ
a) Müsnedün ileyhin bir şeyin hakikat ve mahiyetine delalet etmesi: Jkl.i J\~ 0L.i":il İnsan konuşan bi:r can/ıdır. Bu harf-i ta rife ~u.ıJ ~ır":J adı verilir: b) Müsnedin ileyhin, bir cinsin ·fertlerine o cinsin bizzat kendisine delalet etmesi:
bakmaksızın
~~ ı:r ~ı ~.lll Altın gümüşten paha/ıdır.
Bu harf-i tarife
« ~1 r":i ı>
ismi verilir.
c) Bir karine yardımıyla, bir cins içinde bilin:m eyen bir ferde delalet etmesi: Onu kurdun yemesinden korkarım. 804 Hz. Yakub'un (A.S.) burada ~ ..uı kelimesinde n kasdı, hariçte bilinen belli bir kurt olmayıp , bu cinsin her~..uı ~4 01 JL;...IJ
hangi bir ferdidir. Diğer
bir örnek: ~":i~ w ı..:.~,a. •.; ~~ ~ r-uı ~~\..u\)
Zaman zaman, bana söven bir alçağın yanından geçerim . Oradan geçip gittim. uBeni kast etn1iyor" dedim.
Buradaki ı--ili ' kelim·esi belli bir ferde delalet etmiyor. Bu vasfa sahip herhangi bir şahıs kast edildiği için bu kelime ve bu çeşit harf-i tarifle marife yapılan bütün kelimeler nekre muamelesi görür. Dolayısıyla ~ (fiil cürrtlesi) nekre bir isimden sonra gelmiş gibi ~ı kelimesinin sıfatıdır . Yoksa marifeden sonra gelmiş bir hal cümlesi değildir. Bu harf-i tarife 804)
Yusuf, ı 21 ı 3.
~JJI ~ı r'i
denir.
ANSİKLOPEDİSİ - --
-
-
- --
-
-
-
-
-
-
--
293
d) Müsnedü n ileyhin bir cinsin bütün fertlerini kapsaması:
Sözün gelişinden anlaşılan (hali) bir karine veya lafzi bir karinede n dolayı, başında harf-i tarif bulunan müsnedü n il ey h, o cinsin bütün fertlerini içine alır. Örnekler: ö)~\J ~~ r-1~
O görüleni de, görülmey eni de bilen-
dirsos . Bu ayetteki karine hali karinedir . .r----->- ~ 0\--i':ll 01 İnsan , hiç şüphesiz hüsran
içindedir .806 Bu ayetteki karine lafzt bir karinedir. O da .. . . ·J Iyi ~jjl ':lı
ifadesinde ki istisnadır.
Bu harf-i tarife ~ı J~\'ı veya ~~ J~ 'l'l i 'l' adı verilir. e) Müsnedü n ileyhin bir cinsin, örfün tayin mahdut fertlerinin hepsine delalet etmesi:
ettiği
wl..ai ~ ~~J J~ı u-:J)I ~ Reis, tacirleri topladı ve
onlara
nasihatlarını aktardı.
Bu cümledek i .J~ı kelimesi dünyadak i bütün tacirleri içine almaz. Sadece "halk tarafından bilinen o memleke tin tacirleri" bu kelimenin kapsamına girmekted ir. Yani J~l kelimesi ~:S:Jı J~ ( memleke tinin tacirleri) manasındadır . Bu harf-i tarif e J _rJ ı J~ ':lı veyahut da J ~ı Jl~ \'ı i ':1 denmektedir. Bazı Belağat alimleri, bu son beş çeşit harf-i tarifi , S05) S06)
el-Haşr, 59/22. ei-Asr, 103/2.
294--------------------------- BELAGAT TERİMLERİ
cins için olan harf-i tarifin ( ~~ Jı- ~~ r';! ) kısımları olarak görmekte ve bunlarla marife olan bütün isiınİere "cins isim" c~~ r-1) adını ve~mektedirler.
f. Müsnedün İleyhin İzafetle Marifelik :Kazanması: Şu
sebeplerden ile ifade edilir: 807
dolayı
müsnedün
· Hey':ı.
izafet terkibi
1 ).ifadeyi Kısaltmak: -.4..G:- ~'t::S (Kitabım
--4~
yenidir) cümlesi
J ~ ~..uı y~l
aynı
cümlesinden daha.
manadaki kısadır. Diğer
bir örnek: ~y ~ ~~J ~ ~ 0:iWı ~)1
c.. c$~~
Benim sevgim, Yemeniiierin kafilesiyle beraber giden ve uzaklaşandır. (Gitti ve uzaklaştı.) Bedenim ise Mekke'de bağlıdır. (Yani ruhum Yemen·e gitti cismim Mekke'de bağlı kaldı.) ~1~1
Beytin başındaki ($Ir kelimesi
aynı manayı
ifade eden
2) Müsnedün İleyhin İhtiva Ettiği Fertlerin Teker Teker Sayılmasının Zorluğu Sebebiyle Bunların İzafetle Kısaltılarak ifadenin Kolaylaştırılması:
us- ı? ..;J--1 ~~ ~~ Hak ehli (hak yolda olan alim ler) şu hususta ittifak etti. ~10lb- ~
Benu Matar 807)
..j 4J ~_,....,1 *
~ts' ~l..ilJI \Y.. _;.~ y.ı
(Mataroğulları , şairin
kavmi)
buluşma
el-Izah, 125-126; Cevahiru'l-Belağa. s. 135-!36; Ullımu'l-Belağa, ~.ı ı 1-1 12; ei-Belağatu'ui Arabiyye, I.l43-t 44.
ANSİKLOPEDİSİ -
yatağında yavruları
-
-
-
- --
-
-
-
295
Haffan denilen arslan bulunan arslanlar gibidirler.
Muzafın Şanını
~)j J"':;)ı ~~
-
-
-
yakınlarındaki)
(harp) günti, (Kufe 3)
-
-
-
Yüceltme k :
Reisi n
arkadaşı
beni ziyaret etti.
4) Muzafun İleyhin Şanını Yüceltmek: ~l_;j)l ı..r.;.J <;..W
Benim
öğrencim başbakand ır.
5) Muzafı Tahkir Etmek: d.JUI ..tJ ~..4 Hırsızın oğlu
gidiyor.
6) Muzafun İleyhi Tahkir etmek: ~ ~j ".;..:.9_;
Zeyd 'in
arkadaşı hırsızdır.
7) İzafet Terkibini n Dışında Bir Unsurun Şanını
Yüceltmek: --4j ..ı.:s. ~)\ _,>-1
Bu
cünılede
Reis'in
kardeşi
Zeyd'in
ta' zim edilen Zeyd' dir.
yanındadır.
;
8) İzafet Terkibini n Dışındaki Bir Unsuru Tahkir Et-
mek: -.4j ~~
_,>1 Hırsızın kardeşi
Zeyd'in
yanındadır.
Burada da yine tahkir edilen Zeyd' dir. 4. Müsnedün İleyhin Nekre Olması ~ı J.:-.1.1 fo Şu
gayelerde n ötürü müsnedü n ileyh nekre olarak
kullanılır 808 :
a. İfrad (tekil) manasını ifade etmesi : c5'"-:! ~..u ı 808)
L.,a.;l ~~_;~~.:ı:-J
Şehrin
öbür ucundan
koşarak
el-Izah, 126-129; Cevahiru 'l Beliiğa, s. 137-138; el-Belağatu ' l Arabiyye, I, 144-146.
296--------------------------- BELAGAT TERiMLERI
bir adam geldi 809 . b. Cins Manasını ifade Etmesi: ö~ ~ ~.,AJI i fr-1 ~~J
en
hırsiısı
On ları hayata
karşı,
insan ların
görürsün 81 0.
Buradaki öl)-1 (hayat) kelimesinden maksat belli bir tür hayattır ki o da çok "uzun ömürlü olmaktır." ~IJ.:ı ~b j5J
Her
(çeşit) hastalığın
bir (çeşit)
i/acı vardır.
c. Tazim veya Tahkir ifade Etmesi: ~\..:... j _rJI ~tk if J ~J ~:~ ~ _,....1
JS"' y- ~\..:... .J
Ona ar getiren her iş ile arasında (büyük bir) mani vardır. Kendisinden iyilik, ikram ve ihsan isteyen/e, arasında (küçük bir) engel dahi yoktur. Birinci (~b..) kelimesi tazim ( ~ ~'-->), ikinci c~ı.:...) kelimesi ise tahkir (~ ~~.:.-) manasını ifade etmektedir. d. Teksır (Çokluk) ifade Etmesi: ~if ~.J ~.15'
..w .!.ly.~ 01J Onlar seni yalanlıyorsa, (bil ki) senden önce de pek çok peygamber yalanlanmzştır. 811 Ayetteki ~J kelimesi _r--!S .:ı ..u:. JJ~ ~J ((; ok sayıda peygamberler) manasındadır.
e. Taklll (Azlık) ifade Etmesi: ' ~ JL-) 4-) 0:! ..UL;.. ) 4-i':l\ ~ i f 1.$.J. ~.~ ~G.._:l 1) ~ 1Jıl
Jl
?1 ~\if 0\_,..pJ) ı) ..ıs- ~L:.:ı:- ı.i 809) 8 lO) 81 I)
ei-Kasas, 28/20. ei-Bakara, 2/96. ei-Fatır, 35/4.
Js.)
ANSİKLOPEDİSİ -
-
-
- - - - -- - --
-
- - - 297
Allah rnü'min erkekle re ve mü'min kadınlara temelli kalacak/arı, içlerind en ırmaklar akan cennetl er, Adn cenneti nde hoş mesken ler vadetmiştir. Allah 'ın razı ol812 ması en büyük şeydir .
Ayet-i kerimede ( ~l.r"1 ) kelimesinin nekre oluşu , takiii içindir. Yani, Allah 'ın rızasına azıcık bir mazhar iyet, sayılan diğer nimetie rin hepsind en çok daha büyüktür. 5 . Müsnedün İleyhin Sıfat Alması ~~.r .yı..uı ~§ Müsned ün ileyhin sıfat almasının sebeple ri şunlardır 81 3 :
a.
Manasını
Daha Fazla
lA.- .u) L>iJ
Açıklığa Kavuşturmak:
.u ı:;ts' *~ı~~ l$.uı ~':lı
(O övülen kişi) görmüş ve işitmiş gibi sana bilgi veren (veya tahmind e bulunan ) ateş gibi parlak zekaya sahip birisidir. Bu beyitte (~':lı) kelimesini, ondan sonra gelen sıfatı (ism-i mevsCıl ve s ıla cümlesi) açıklamaktadır.
b. Müsned ün İleyhi Övmek: ~wı --4j ~l:ı:-
"
Alim olan Zeyd geldi.
c. Müsned ün İleyhi Vermek: ~lJ.-1 J.:j ~~
Ca hi 1 olan Zeyd gitti.
6. Müsnedün İleyhe Atıf Yapılması 41 J.N..J.ı ,)s-~~ Müsned ün ileyhe atıf yapılmas·ında şu maksat lar gözetilir: 814 812) 813) 814)
et-Tevbe. 9172. el-Izah, 1.130-131. el-Izah, I, : 34-135.
298 ------~------------------ BELAGAT TERİMLER
a . Kısa Yoldan Müsnedün İleyhi Açıklamak: ..UG-J J~J -4j ~t.:.:-
b. · Kısa
Zeyd, Am r ve Halid geldi. ,,. Yoldan Müsnedi Açıklamak:
J~ -4j ~t.:.:-
Zeyd geldi, hemen
arka s ından
da Amr
geldi. Jr~ -4j ~~
Zeyd geldi, sonra Amr ge ldi.
JJI> Li'-> ~')\.b.ll ~~ Oğrenciler geldi, nihayet Halid
de
geldi.
Bu üç cümlede de müsned olan ~~ (geldi) fiili atıftarla açıklanmaktadır. Atıf harflerinden ı? edatında "tedric" (bir fiilin yavaş yavaş, safha safha olgunlaşması) manası mevcuttur. Şairin şu beyti de buna bir örnektir: lŞ~ if~\)~...?' JLJ-I ı../ ~~
.
J J\j ~~ ~if~~)
Ben İblis'in ordusundan bir genç idim. Şartlar beni öyle bir duruma getirdi ki sonunda İblis benim ordumdan (bir asker} haline geldi.
c.
Muhatabın Hatasını
Düzeltmek:
Kendisine Halid'in geldiğini zanneden kişinin şöyle demesi bu kabildendir: ..U\.>. '1 -4j ~~
Bana Halid
değil,
muhatabına,
o
Zeyd geldi.
d. Bir Hükmü Hüküm Verilenin Üzerinden Başkasına Çevirmek: ~ J. -4j ~~
Bana Zeyd geldi, hatta Bekir bile geldi.
~ J. -4j ~~ L.J
di.
Zeyd bana gelmedi, aksine Bekir gel-
ANSİI
veya
299
Şüpheye Düşürme Manasını
ifade Etmek: ~
,
~
,..
:;i
,, J
o , :
,
... ,;
..~ Jl ~ ~~ ~~ - ~ ~~J ~~ı ~t:.:-- ~ Jı ~ ~~
ya de Ömer geİdi.
f. Hükmü Mübhem
- -
-- .
Bana Ali
-- --
Bırakmak:
l~
J)l...p ~ Jl c.>JJ> ~ ~41J liiJ Doğru yolda veya apaçık sapıklık içerisinde olan ya biziz ya da sizsiniz. 8 15
g. Bir Hükmün Sübutunu İki Veya Daha Fazla Şey Arasında Muhayyer Bırakmak: '
~
o ,
,;---)\ ~ Jı ~~ ~ )..ıJI J>~
Eve, Abdullah ya da Abdur-
rahman girsini
7. Müsnedün İleyhin Müsnedden Önce Zikredilmesi J.:..-1.1 ~ ~\ J.:..-1.1 {- ~
!v1üsnedün ileyh kendisi hakkında hüküm verilen bir unsur olduğuna göre hükümden yani müsnedden önce zikredilmelidir. Öyleyse Arapçada, cümle kuruluşunda asıl olan kaide, müsnedün ileyhin müsnedden önce zikredilmesidir. Bu asıl kaidenin yanında, müsnedün ileyhin cümlenin başında zikredilmesinde pek çok gaye ve sebep göz önünde bulundurulmaktadır. Bunların en önemlileri şunlardır: 816
a.
Muhatabı
daha sonra zikredilecek haberi (müsnedi) aniarnağa teşvik etmek ve o hükmü dinieyenin zihnine iyice yerleştirmek: Hatib el-Kazv1ni, (ö. 739/1338) Ebu'l815) 816)
e~-Sebe', 34/24. eJ .. tzah, I, 135-154; Cevahiru'l BeH'iğa, s.l38-143; Ulumu'I-Belağa, s.93-97; ei-Belağatu'l Araöiyye, I , 147-152.
300--------------------------- BELAGAT TERİMLERİ
'Ala el-Maarrl'nin (ö.449/1057) aşağıdaki beytini bu hususa örnek gö~terir ve bu beytin Sekkaki 'nin yaptığı gibi "Müsnedün İleyhin İsm-i Mevsül Olması" konusunda değil de burada zikredilmesinin daha uygun olduğunu belirtir8 17 · ' İnsanların hayret ettikleri şey (ahirette Allah tarafından
diriitilen beden)
cansız varlıktan
yeniden var
edilen bir can/ıdır.
b. Sevindirici haberi çabuk vermek: H evecanla imtihan neticesini bekleyen bir öğrenciye arkadaşı, müjdeli haberi, ~!_j ~~ (sen başarılısın) şeklinde değil de, güzel haberi ifade eden ~Li kelimesini başa alar:ak (müsnedün ileyh yaparak) ~~~Wl (başarılı sensin) şeklinde verir.
c. Üzücü haberi cabuk vermek: , ~\.Ajl '4 r--<>- ifwı Kısas
hükmünü verdi, hakim.
d. Müsnedün ileyhi zikretmekten hoşlanmak: İnsan sevdiğinin adını anmaktan lezzet duyar ve söze onun ismiyle başlar. \
Jt'J'iıJ~ı_,__ JIJ}.Jjl
Allah, göklerin ue yerin NQru-
dur. 818
e. Tahsis ifade etmesi: Müsnedün ilevhten önce bir nefiy (olumsuzluk) edatı varsa ve müsned de fiil cümlesi ise, bu müsned, müsnedün il eyhe mahsus olur. Örnek: cG:-)1 ~_rS Lil Le Cam ı ben kırmadzm. 81 7) 818)
el-lzah. I, 135. en-Nur. 24/35.
ANSİKLOFEDİSİ - --
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
301
Bu cümlede " camı kırmama " işi, "ben" zamirine tahsis edilm i ştir . Yani "ca mı kırmayan tek kişi varsa o da benim" deınektir. Bu ifaded en camın kınldığı ve bu işi de başkasının yaptığı anlaşılıyor. Öyleyse ~..r.? 'JJ ~ ~)\ u _r5 ~.;ı ı... (camı ben kırmadım , bend en başkası da kırmadı) cümlesi yanlıştır . Çünk ü cam kırılmıştır ve onu mutla ka kıran birisi vardır .
Nefiy edatı , kendisinden heme n sonra gelen kelimeyi olumsuz yapar . Dolayısıyla ~~_r!l u_r-5' ı... (camı kırmadım) cümlesinde, fa il, fiili kendi sinde n kaldırmaktadır. Yani bu cümle "ben camı kırmadım, ama bir başkası kırmış olabilir veya olrrıayabilir , onu bilemem" manasını ifade etmek tedir. İşte bu cümlede atıf yapılması doğru olur: ~r.J:.'JJ (.'-':-_;.ll ı.:.ı.;--SL. başkası
da
Ben
camı kırmadım ,
bend en
kırmadı.
. Ayni şekilde nefiy edatı müsn edün ileyhten sonra getirilerek vine atıf yapılabilir: ı;.r.? 'JJ (. ~)\ ı.:.ı_rS"t.. ~.;ı Müsn edün ileyhten önce nefiy edatı yoksa, bu takdirde tahsis mevc ut olabileceği gibi hükm ün kuwe tlend irilmesi de söz konus u olabilir. Mesela şu cümle tahsis ifade etraektedir: ı$..l->-J J_?l '-:-->."1)11~ ..:.. - 51.;1 Bu ev ödev ini, ben tek başıma yazdım.
Hükm ün kuwe tlendi rilme si ise, cümle de iki tane isnadın var olmasından dolayıdır. Birinci ·isnad , mübt eda (müsnedün ileyh) ile haber (müsned) arasındaki isnaddır. İkinci isnad ise müsnedi oluşturan fiil cümlesindeki fiil ile
302 ---------- ------------------
BELAGAT TERİMLERİ
fail arasındaki isnaddır. Dolayısıyla y~'l ..lll;.. (Halid yalan söylemez) cümlesi, sanki y~ 'l ..lll>. - ...UL>. ~).L<:'l şeklinde iki defa tekrarlanmıştır. Öyleyse bu cümle, iki cümle kuvvetindedir. Fakat müsnedün ileyhin, başta zikredilmediği ..Ul>. y~':J cümlesindel sadece tek bir isnad mevcuttur. N et ice olarak denilebilir ki, "müsnedün ileyhin, müsnedden önce zikredilmesi cümledeki hükmü kuwetlendirir. "
f. N efyin bütün fertlere şamil olduğunu ( ~~ r_,-s-) ifade etmesi: Olumsuzluk (nefiy) edatından önce, JS' kelimesi gibi umum ifade eden edatlardan birisi gelirse, olumsuzluk manası müsnedün ileyhin bütün fertlerini kapsar. Başka bir ifadeyle , fiildeki olumsuzluk fertlerin her birisi için geçerlidir. Örnekler: ~ ':J ~u:,
JS cümlesi ~ • i.WI if
..L>-1 ~ '1
(zalimlerden
hiçbirisi kurtuluşa ermez) manasındadır. ı__,~~ yY\.kJI j) Oğrencilerin
~~ ~ ~ ~~ ~ ~~ Ummü'I-Hıyar işlemediği
bir günahı
(adlı
hiçbiri ge/rnedi.
.._?JJ ..>~\
ri ~~ .ı,;
kadın),
hiçb ir kimsenin benim hakkımda iddia eder oldu.
Ancak bu durumda "umum ifade eden edatın, kendisinden önce veya sonra gelen bir fiilin ma' m ulu olmaması" (ameline maruz kalmaması) şartı vardır. Bu takdirde müsnedün ileyh, genellikle selb-i umum (fertlerin teker teker her birinin nefyedilmesi değil de, genelierneni n nefyedilmesi) manasını ifade eder. Mesela:
ANSİKLOPEDİSİ -
- --
-
- -- -- -- --
-
"günahın
-
303
işlemedim,
yani bir kısmını işledim " manasındadır . Yukarıdaki beyitte .us- keli-" .. mesinin ~~ fiilinin mukaddem mef'ulü olarak ~ şeklinde mansub olduğu bir başka rivayet de mevcuttur. Bu rivayette de aynı durum (selb-i um um) geçerlidir. O zaman şair, günahların tümünü değil de bir kısmını işlediğini itiraf etmiş olur. ~~ ~ ~~ jS"
cümlesi
hepsini
~
g. l~·mumiyetin nefyini ( r~l ~) ifade etmesi: Olum-
suzluk edatı, umum edatından önce gelirse, olumsuzluk müsnedün ileyhin, teker teker her bir ferdi için geçerli olmaz. Yukarıda da ifade edildiği gibi, bu durumda un1umiyyetin yani genelierneni n olumsuzluğu kast edilmektedir. Başka bir ifadeyle selb-i umum , müsnedün ileyhin fertlerinin tümünün bir hüküm altında toplanmayıp, bir kısmının hükme dahil edilmesi, diğer kısmının da hükmün dışında ·Jırakılmasıdır. Örnekler: IJ.ra..-
kısmı
~~~ j5' ~ Öğrencilerin hepsi ge lmedi. (Yani bir
geldi, bir
kısmı
gelmedi.)
~\ ~'1 ~ r_4)11.$.J- ~~.ıS')~~)\~~ jS"' ~ Kişi
milerin
her arzu istemediği .._.ü; ~
ettiği şeyi
elde edemez. Rüzgarlar geşekilde eser.
~i)~ l-tı
1)\,;
?:~ ..lo!.) Jl y.J.:. ~llSi) JS' ~
Gencin her görüşü doğruya götürmez. Karşına müşkil (probleınli, zor ve karışık) bir görüş çıkarsa dur (ve düşün!)
8. tv1üsnedün İleyhin Müsnedden Sonra Zikredilmesi ·,_l;...J.\ ,y- .YI ~1_;::>-\.i
304--------------------------- BELAGAT TERİMLERİ
Müsnedün ileyh, müsnedin önce zikredilmesini gerektiren durumlarda, müsnedden sonra getirilir 819 . Bu konu "Müsned" maddesinde "Müsnedin Müsnedün İleyhden Önce Getirilmesi" başlığı altında incelenmiştir.
..
,.,..
MUSTEAR ••
A
••
A
;~ı
. ,...
Bkz. STIARE •
•
MUSTEAR-1 LEH Al 1 L.::-J.1 Bkz. ISTIARE •
MUSTEAR-1 MINH
~ ;W:.-l\
•
•
A
Bkz. ISTIA.RE
MÜŞAKELE ~w..ı.ı Müşakele
Bed! tabirlerindendir. Lugatta, "iki şeyin birbirine uygun ve benzer olması anlamındadır. 820 Bir Bedi ıstılahı olarak müşakele, bir şeyi kendi lafıının yerine, sohbette bahsi geçen başka bir lafızla zikretmektir. 821 Bu konudaki en meşhur örnek şudur: Üzerine giyecek elbisesi bulunmayan fa. kir bir şair in dostları, ona soğuk bir günde haber gönderirler ve kendisini yemeğe davet ederler. Şair, dostları na c evaben şunları yazar: ~)
4
J
1~1 ~
~ ~ .)j. ~ c__?ill)l.i
Dediler ki: Ne istersin , (söyle!) Onu sana güzelce pişirelim.
"Bana bir cübbe ve bir de gömlek pişirin ''dedim.
Bu beyitte ı~ı (pişirin) lafzı daha önce bahsi geçtiği için ( ~) 1~ (dikin) lafzının yerine kullanılmıştır. Diğer 819) 820) 82])
örnekler:
' ~_, ı_,~_, J.ıı
el-Izah. I. 154; Cevahiru ' I - Be lağa. s. l44; el-BeHiğatu'l Arabiyye, I. l5L Lisanu' l-Arab. XI. 357. el- İzah, II, 493-496; Mu ' teraku'l-Akrfın. I. 411 ; Cevahiru 'l-Belfiğu, s.-:375-376.
ANSİKLOP EDİSİ -
Onlar hile verdi 822 .
-
- - - - - --
yaptılar,
- --
-
-
Allah da onlara bunun
-
- 305
cezasını
ıh~~~\AJ~w rSWr_r-lıJ:.iJ
Onlara denir ki, bugünün üze kavuşacagınızı unuttugunuz gibi biz de bugün sizi unuttuk. 823
41:.. :~ ~ ~~~J Bir bir kötülilktü r.824
kötülüğün karşılığı, aynı şekilde
J_ri.l j.:i .J\.J.-1 ~ ıjl ~~ 4.15' y
Bütün Arap
f i ~l:.;l
& if
ubenim evden önce komşu haberini) ulaştıran kimdir?"
toplum/arına
inşa ettiğim (edindiğim
A.
••
MUŞEBBEH ~1
Bkz.· TEŞBIH
MÜŞEBBEHÜN BİR J..t y.J.t Bkz. TEŞBIH MÜVERR A BİH 4;&. 4.$J)I Bkz. TEVRİYE MU.VERRA ANH '4 ~J)I Bkz. TEVRIYE MÜVEŞŞAH ~ ).1 Bkz. TEVŞIH
..
•
A
••
"'
MUZAVECE
kı:--JI)I
Bed! tabirlerin den olan müzavec e, şart ve ceza cümlelerinde yer alan iki manayı , birine isnat edilen ına nanın diğerine de isnat edilmesi suretiyle, birleştirmek tir825 . Örnekler: (Onun muhabbe tinden) beni men eden kimse m en edip de (ona olan) bendeki' muhabbe t devam edince O, 822) 823) 824) 825)
Al-i lm;·an, 3/54. el-Casi;;e, 45/34. eş-Şuara, 26/40. el-Izah, Il, 497; Cevahiru ' I-BeHlğa, s.376; Ulumu 'l- BeW.ğa. s.302-303.
306--------------------------- BELAGAT TERİMLERİ koğucuya (koğucunun hakkımdaki
iftira/anna) kulak verdi. İşte bu sebepten dolayı {aramızdaki) oyrzhk devam etti. Şart
cümlesindeki" ~U\ ~ (men eden kimsenin men etmesi) manasıyla cevap cümlesindeki" ~I_,JI G-~1 (koğucuya kulak vermek) manası, "bir şeyin devam etmesine" (muhabbet veya ayrılık) sebep olmaları noktasında birleşmişlerdir.
4>-y.:ı ~u; ~_;.H ..:;.;_?..i; ~:f ~ JL.~ ı.:.....pu.; L.y. ~~_r>-1 1~1 Bir gün,
savaşıp
rabalarını hatırladı
da kanları (sel gibi) akınca, kendi akda onun gözyaşları (sel gibi) aktı.
Şart cümlesindeki
~Ir 'll (savaşmak) rr.anasıyla ceza
cümlesindeki ı.s..JJI _?.i; (akrabaları hatırlamak:, manası, "bir şeyin dolup taşması, sel gibi akması" ( ~:i;'.;l'\) vasfının her ikisine de isnat edilmesiyle birleştirilmişlerdir.
ANSİKLOPEDİSİ ---------------~ 307
-NNEHİY . ~~ Bkz. İNŞA
NESH ~~ Bkz. AHZ VE SERİKA A
NEZAHET
hlyJI
Bedt tabirlerinde n olan nezahet, hicvedici sözlerin çirkin kelimelerden uzak olmasıdır. Kur'an-ı Kerim'de kafir ve münafıklardan bahseden bütün ayetlerde eşsiz bir nezahet mevcuttur. Şu ayet-i kerimeler, nezahet örneklerinden sadece birkaç tanesidir826 : ,YI ly4 J:l-1~ ~ 0\J 0~_rv ~ ,J.!.} 1~1 ~H
r-- ~Jı ı.."!
J_,....J)
J)-"J)
'
Jı\ Jl \_y.) \~\)
~ 1iıı ~ 010;~ ri ı~li.J1 ri r..f'/ r+t.;Ü t)i ~.L 0}\.WI
hüküm vermek üzere, Allah 'a ve Peygamberine çağırı/dıkları zaman, onlardan bir kısmı hemen yüz çevirir/er. Ama hak kendilerind en tarafa ise, itaatla koşa koşa gelirler. Kalplerinde hastalık mı var, yoksa şüphelerımiş/er midir veya Allah 'ın ve Peygamber inin kendilerine haksızlık yapacağından mı korkuyorlar ? 827 . Hayır, onlar sadece zalimlerdir Aralarında
•
A
NIDA
~ıJ.:Jı
•
~
Bkz. INŞA
NiSBET ~~'11-~1 Bkz. KELAM NİSBETIEN KİNAYE
826) 827)
Mu' tenıku 'I-
Akran, I, 418-419.
en- Nur, 24/48-50.
~~ ~ ~~~ Bkz. KİNAYE
308---- --------------- ---------
.. ..
..
.
BELAGAT TERİMLERİ
-Ö-
OZU SOYLED IKTEN SONRA AÇlKLA MAK ~~~~ ~ c_l.A:!'Jl Bkz. İTNAB
ÖVME YOLUYLA YERME Bkz. İSTİDRAK
c_~l ~~~.lll J.?b ..-
ÖRFİ MECAZ J~IJ~I Bkz. MECAZ -R-
RAKTA Lugatta "benekli, alacalı" manasına gelen rakta, Bed! tabirlerindendir 828 Bed1 ilminde bir ıstılar olarak rakta~ "bir harfi noktalı, bir harfi noktasız kelimelerle yazı yazmak" sanatıdır. Ancak alimierin büyük çoğunluğu, mu' cem, mühmel ve hayfa gibi bu sözde sanatı da tekellüfe sebep olduğu için hoş karşılamamışlar, hatta abe829 sle iştiğal sayıp terk edilmesin i tavsiye etmişlerdir. Örnek 830 : J.iS:' ~ ~ ~:~ r.ş .J.:.p ~ 4{...V) Bir arkadaş benim yanzmda bir gece kaldı. Susuzluk tan ileri gelen şiddetli hararet ondandır. REDDÜ'L-'ACÜZ 'ALA'S- SADR )..l..~\ ~ ~~ .)) Bed! ilminde lafızla ilgili sanatlard an biridir. Acüz, nesirde fıkranın, nazımcia mısranın sonu; sadr ise nesirde el-Kamusu'l-M uhit. 11.374; Edebiyat Lügatı. s.l20. I sıılahat- ı Edebiyye. s.J 14.
828) 829)
ef-Mutavvel. s.420:
830)
ei-Belağatu'l-Arabiyye,
111. 155.
. ANSİKLOPEDİSİ -
-
- --
-
-
- --
-
- -- --
309
fıkranın, nazımcia mısranın başıdır. Dolayısıyla,
"reddü'lacüz ala' s sadr" ibaresinin; lugat manası, " sonu başa çevirmektir 831 . 'Istılah manası ise sözün başında yer alan lafzı sonunda zikretmektir. lafız,
Sözün başında ve sonunda yer alan iki rine benzerne yönüyle üç kısma ayrılırlar 832 :
birbirle-
1- Mükerrer olan lafızlar : Her yönden (telaffuz, ve mana) birbirinin aynı olan lafızlardır.
şekil
2- Mütecanis olan lafızlar: Telaffuz ve şekil yönüyle aynı olan, fakat manaları farklılık arzeden lafızlardır. 3- Birbirine mülhak olan lafızlar: Aralarında iştikak (aynı kökten türeme) veya şibh-i iştikak JL; ve 0:JL; kelimeleri gibi ki birincisi " J} " ikincisi "~" kökünden gelir, kökleri birbirine yakın olan kelimelerde n türeyen iki lafzın aynı kökten türe miş gibi gözükmesi) bulunan lafızlardır. N esirde mükerrer, mütecanis veya mülhak o ian lafızlardan birisi fıkranın başında, diğeri sonunda yer alır. Örnekler: Müken·er: o~ 0i J>-i .1ıJ U"UI ~J İnsanlardan çekiniyordu n, oysa Allah 'tan korkman daha uygundurB33 .
Mütecanis : ~l-
gözünün 83 1) 832) 833)
birşey
4J<J:>J
c::-.r.. ~~ JL- Alçak insandan
yaşı
aka aka döner. Bu cümledeki
Edebiyat U.igatı, s.J21. el-İzah. 11.543: Cevahiru'I-BeHl.ğa, s.407. el-Ahzab, ?-3/37.
yı_
isteyen, kelimele-
310---------------------------- )3ELAGAT TERİMLERİ
rinden birincisi Jl~l (sormak) mcısdanndan; ikincisi ise 0~1 (akmak) masdanndan ism-i faildir. * JL...- JL) (j.JL...- JL-
Mülhak (İştikak): ı_)~ 0l5" .ı..;\~_) IJ?- ... \
Rabbinizden
:-nağfiret
dileyin!
Doğrusu O, çok bağışlayandır 834 . v:JL..iJI i f ı-<-ı..-J ~~
Jü (Hz. Lut) dedi ki:
Doğrusu
ben
yaptığınız işe çok kzzanlardanım 835 . Nazımcia
ise, mükerrer, mütecanis vzya mülhak olan lafızların beyitteki bulunduktan yerlere göre, dört çeşit reddü'l-acüz ala's sadr sanatı ortaya çıkmaktadır 836 : 1- Lafızlardan birinin beytin sonunda, birinci mısranın başında bulunması:
diğerinin
ise
Mükerrer: Cj.r-! ı..> J.:JI ._rb Jl ~J ~~ ~J ~ ~\ ı:.rıl Jl Cjr"
O
kişi, amcasının oğlunun yüzüne tokat vurmakta
hız/ıdır.
Ama, ikram ve yardım isteyene (el uzatmakta)
hızlı değildir.
Mütecanis: ~I..Y~ ~ J_,..!JI ._ri~ ~f \.ıb\A..... L.s::..~ i f ıji..Y~
(Ey iki kimse!) Cahillik ve
~
akılsızlık
cihetinden (bana yaptığınız) kınamadan dolayı beni terk ediniz! Aşka ve şevke çağıran, sizden önce beni çağırdı.
Birinci "ı.;_~~" kelimesi , "t.:J " fiilinden emr-i hazır 834) 835) 836)
Nuh. 7111 0 26/ 168. e l-1zah. ll.544-547: Ceviihi nı ' l - lle Jağa. s.408: eş-§uura.
U lfımu 'l-Be tağa,
,;.335-336.
ANSİKLOPEDİSİ - --
- --
-
-
- - - - - - - 311
olan i~ sigasının tesniyesi (ts..>) ile nun-u vikaye ve "lS" harfinden (~1 ~~) mürekkeb dir. Manası "siz ikiniz, beni terk ediniz!" demektir. kelimesi, ( ~~) mazi fiilinin müzekke r İkinci ( ı)t::,~) - , gaib sigasıyla nun-u vikaye ve (lS) harfinden ki, "beni çağırdı" manasındadır.
müteşekkildir
Mülhak (İştikak): ~.,..,;; ~ ı!JJ lS) I.:....J.;
*
Cl......JI ıj ~~ı ~ı.,..;;
(Ey övülen kişi!) Cömertli k hususund a öyle huylar icat ettin ki, o huylarda sana benzer ve denk hiçbir kimse görmüyor uz. (Veya bilmiyonız.)
2-
Lafızlardan
birinin beytin sonunda,
diğerinin
birin-
ci mısranın ortasında bulunması:
Mükerrer: ~ ~ ı..i u v-:lJ
o dünyaya
* ~..u~ ~..uı ~ ~?
karşı hırslıdır,
dinini zayi eden birisidir. Halbuki evindeki (malı) zayi eden birisi değildir. (Bu beyit, birinci kısımdaki .... ~~ u-ıl ~~ tfr' -diye başlayan beytin devamıdır.)
Mütecani s: J~ ~L.->4 J~l ~Lt ~.f ~~ ~\ J~l ı.;ı..,
Bülbüller kendi dilleriyle öttük/eri zaman, sen de testilerdeki (meşrubatı) içmek suretiyle kederleri uzaklaştır!
Mülhak (İştikak): 01~ ol.r-' ~ı}>-
v-:Ü
*
.t,jl_j
.ys. 0~ ~ ~)!!.;\
312----------------------------- BELAGAT TERİMLERİ
Bir kişi kendi aleyhine (ve zararına olan bir hususta) dilini {veya sırrını) tutmaz ise, kendisinden başkasına zarar verecek bir şeyde (dilini ya da sırrını) tutan birisi olmaz. (Yani bu konuda hiç sır tutmaz.) 3ci
Lafızlardan
birinin beytin sonunda, sonunda bulunması:
mısranın
diğerinin
birin-
Mükerrer: ı_.__,M ~lyAJI ~~ ı.:.Jj W ~:~ l.__,M ~1_,5:jl ~~ 0ts' ifJ
Genç cariyelere {veya hanım/ara) borçlu olan (onların sevgisine esir olan) kimse (bilsin ki ben onların sevgisine esir olmam. Çünkü) ben parlak ve keskin kılıçiara borçlu (aşırı derecede bağlı) olmağa halen daha devam etmekteyim. Mütecanis: d\.11 ı..:..ıli_r. 0~J ~:f ~W.I ı..:..ı~~ JJ~
(Basra rine
halkının
düşkündür.
bir kısmı) Kur'an-ı Kerim 'in ayetle(Bir kısmı ise) kavalların seslerine hay-
randırlar.
Birinci "~Li.." kelimesi, Kur'an-ı Kerime, Fatiha suresine veya yedi uzun sureye verilen isimdir. İkincisi ise "~~" (ney kaval gibi n efesli çalgı aletleri) manasındadır.
Mülhak (İştikak): ~ y~.lJI ~~ ~1
Tehdidi şey değildir.
kanatlarının
bırak!
?;f
<.?)~ ~~J Wı ~}\ t_~
Senin tehdidin bana zarar veren bir (Senin tehdidin bana zarar vermez.) Sineğin sesi, hiç zarar verir m-i?
ANSİKLOPEDİSİ -
-
- - - -- - - - - -- --
313
biri nin ikin ci mısranın başında , de bu mısranın , yani bey tin son und a bulun-
Lafızlardan
4-
diğerinin ması:
Mükerrer: 4J.:,i. ~J ı:>~ \... ~1 ~ L;l::li
J e:tu ~Lt ~
4J.l>.-J) ~\ )..ıJI Js- Ul ~L..
c....- ':11 ~ ~ ı:>IJ
(Ey iki dos tum !) şayet için de halkını bulduğum takdird e kay /ule nin {öğle istir aha tinin ) vahşi (yab ani ve kor. kutu cu) o l mayacağı evd e (ben imle bera ber) konaklayın ız bir zam an için Şayet (kon akla ma) olm azsa , hiç değilse az dur akla ma olsu n. Zira o zam an için de az (bir bekleyiş) bana fayd a verir. (Arap lard a, kaylCıle vaktinde genellikle fakirler çalışır , zengin ve asaletli olan lar dinlenir. Dolayısıyla o evde kayluieden bahsedilmesi, zenginlik ve refa htan kinayedir.)
Müt ecan is: c_J\.; ~ ~ ı)\ J c_')\;* ~i.;~ ~1
Onl arda n ümi tvar oldu m ve sonr a onla r hakkında derin der in düşündüm. Onl ard a kurtuluş (hal leri nde düz e/m e olmayacağı) ban a zahi r oldu .
Birinci
Mülhak (İştikak): _;~o~ ı:/ ı:>'il~ _;ly. ~f ~}1 t..i ~I_,A.ll ~\ ı..:..;LS'". ..liJ M
M
~
314------------------------- ----
BELAGAT TERİMLERİ
Keskin parlak kılıç/ar, (o övülen kişini :rı güzel" kullanması sebebiyle) harpte keskin idiler. Şimdi ise, o kılıçlar ondan sonra (onun şehit olmasından sonra) ebterdirler. (Yani o kılıçları onun gibi güzel kullanan olmadığı için, onlar da güclük ve hayırsız hale gelmişlerdi::.) '
A
REMZ .r)l Bkz. KINAYE oo
A
RUCU'
t.r.)l
B edi tabirlerinden olan rücu' , bir nükteden dolayı önceki sözü iptal etmek suretiyle ona tekrar dönnıektir. Bu nükte "bir fikri daha kuwetli anlatmak" olabileceği gibi, üzüntü, sevinç, dehşet veya, hayret ifadesi de olabilir837 . Örnekler : t=..uıJ c.')J\'ı~~) ı.fi ~:~ r..uJı ~~~~).~..U~~
Uzun zamanların mahvetmediği {üzerinden çok uzun zaman geçmesine rağmen eskimeyen) evlerde dur! Evet, o evleri (şiddetli) rüzgarlar ve gece-gündüz devamlı yağan yağmurlar değiştirdi. Şair,
ikinci mısrasında yaptığı rücu' ile hayret ve üzüntüsünü dile getirmektedir. Naci ise, şikayetçi olduğu
şair
müsveddelerinin çoğalmasından aşağıdaki beytinde, fikrini kuwetlendir-
mek için rücu' sanatını kullanmıştır 83,8 : Erbab-ı teşaur çoğalıp şair azaldı
Yok öyle
837) 838)
değil, şairin
ancak
adı kaldı
el-Izah, II.499; Ulumu 'J-Belağa, s.304; Isıılahat-ı Edebiyye, s.l1 2. Isıılahat-ı Edebiyye, s. 1 13; Edebiyat Lügatı. s.l 27.
ANSİKLOPEDİSİ ---------------~
315
-SSAYILARlN SİYAKATİ .)l~tıı J.il:-ı Bed! tabirlerinden olup bazı ediplerce "ta' dil" diye adlandırılmış ve mana sanatlarından sayılmıştır. Bu sanat, "bir fıkrada veya beyitte birkaç ismi zikredip, bir münasebetle bunları birbirlerine bağlamak ya da birine nisbet etmek" şeklinde tarif edilmektedir 839 • SuyCıtl, bu hususun daha ziyade sıfatıarın zikredilmesinde ortaya çıktığını söyler ve buna "ta'did" adını verdikten sonra, örnek olarak Haşr Suresinin 23. ayetini takdim eder 840 : "0, kendisinden başka ilah olmayan, Melik, Kuddus, Selam, Mü'min, Müheymin, Aziz, Cebbar, Mütekebbir olan Allah'dır ... '' SEBK
~~
Lugatta "bir madeni eritip kalıba dökmek" manasındadır841. Bir Belağat terimi olarak ise "ifadenin diziliş tarzına" verilen isimdir. Cümlenin birbirlerine atfedilmek suretiyle birleştirilmesine "vas I"; ayrı ayrı zikredilmelerine "fasl" dendiği gibi, birbirlerine bağlı , ibareler yazmak tarzına mevsQl seb k, ( J~)1 ~~) birbirlerinden ayrı cümleler yazma usulüne de mefsÇıl sebk ( J~ı ~~) adı verilir342 . SECİ' ~~
.. ' ve Bed i~ tabirlerinden olan seci', lugatta '' guvercın 839) 840) 841) 842)
el-Muta\'vel, s.421; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.289. Mu'teraku'l-Akran, 1.397. Lisanu'l-Arab, X.438. Edebiyat Lügatı, s.l31; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. l 10.
~
316------- ---------- ---------- -- BELAGAT TERİMLERİ
kumru gibi kuşların nağmelerini tekrarlayarak ötmelerine" denir 843 . Bir Bed! terimi olarak seci', nesirde fasılaların bir harf üzerinde muvafık olmalandır 844 . Sekkakl'nin (ö. 626/1228) ifadesiyle "nesirde seci', nazımcia kafiye gibidir. 845 " Seci, bazı Belağat alimlerine göre sadece nesre mahsus ise de bir kısım edipler şiirde de onun varlığını kabul etmişlerdir . Seci' dört kısma ayrılır846 : 1- Mutarref Seei' Vezin fasılaların
J .J'k.\.1
r.-JI
uygunluk olmamakla beraber, sonundaki harfte (revi harfi) beraberlik bulunan bakımından
seci' dir. Örnek:
..wJ ı..~uJ Jı 0.J--:>:'J'i ~ı_. Ne oluyorsunu z ki Allah 'a büyüklüğü yakıştıramıyorsunuz. Oysa, O sizi bir1__,1_,11 ~
çok merhaleden geçirerek yaratmıştır 84 1 :
Seei ' nin n es re mahsus olmadığını . şiirde de bulunabileceğini söyleyenier in örnek olarak gösterdikler i aşağıdaki beyt, aynı zamanda mutarref see i' örneklerindendir. (Öudüğüm kişinin yardımıyla akıl) ve rüşdüm açığa çıktı. (Doğru
843) 844) 845) 846) 847)
yolu buldum.) Yine onurı vasıtasıyla elim
ei-Kamusu' I-Muhit. nr.38. . el-Izah. Jl.547. Mifıahu ' l-UlCım. s.43 1. el-Izah, 1!.547-552; el- BeHiğatu'l-Arabiyye, III.II 9-128. Nuh. 71 / D-14.
ANSİKLOPEDİSİ - - - -- -- - - - - - - - - 317
çok mal sahib i oldu , az suyu m (malım çoğalıp sel gibi) la taştz ve çakmağımın ateşi yandı. (Beyitten kinay e yoluy kast edilen şudur: Başanya ulaştım ·ve istediğimi elde ettim.)
2- IViütevazt Seci'
~jip\ ~ı
veziri yönü nden de uygu nluk bulun ursa mütevazi seci' meyd ana gelir. Örne k: i.s-.r~~ '-!"'ı_,s--ıJ u._,;_r- .Jr' 4-::-' Orad a yükseltilmiş tahtl ar, 848 . yerleştirilmiş kasel er uardır Fasıl alarda
3- Mura ssa' Seci ~)1~1 Buna tarsi ' (~_?ı) de denm ekted ir. Nesi rde iki fıkradaki, (şiirde iki mısradaki) her bir lafzın, diğer fıkradaki (şiirde diğer mısradaki) mukabili olan lafızla hem . vezin hem de kafiye yönü nden denk olmasıdır. Örnek: ~>- ~ .;~1 ~~J ~ ıjJ }r.~l ~~ İyiler nime t içind edirl er. 849 Allah 'ın emri nden çıkan lar cehe nnem dedi rlet .
4-
l\11eşt0r
Seci'
J_,ja.!..lı ~~
Bu s·eci' sade ce şiir e mahs ustur . Beyt in her bir r" mısrasında diğerine muhalif iki seci' bulunmasına "teştl veya "rrıeştCır seci" adı verilir. Örne k: '<ıl' ' ~f .ı..\)\~ ~f .ı..\) ttll
* ~.ı..\)' ~\' .,ltl.~V *t
_r-!.JJ
(Amm uriyy e'nin fethi}, Hali fe Mu'tasım Billa h 'ın idaresid ir. (Onu n yöne tim taktiği netic esin de gerç ekleşmişt i r.) O Allah 'a bağlıdır, Allah için intik am alan, 848) 849)
Öaşiye. 88/13-14. lnfitar, 82/ 13-l4.
318------- ---------- ----------
BEL AGAT TERİMLERİ
(Allahın rızasına
uygun şeylere) rağbet eden, Allah 'zn seuabznz bekleyen (veya Onun azabından korkan) birisidir. : İlk mısrada iki se ci' mevcuttur. Bunlar, ~ -
lime!eri
arasındadır.
• ,a-u 1
ke-
Re vi harfi mi m harfidir.
- İkinci mısrada yer alan ve bunlara uymayan iki seci' ise (ki bunların revi harfi ba harfidir) ~.,.. ~ ~.,.. kelimelerindedir. Ayrıca
Kazvtni (ö.739/133 8) secilerin yer aldığı fıkraların uzun veya kısa olmaları cihetiyle: kısa, orta ve uzun olmak üzere üç çeşit seeiden bahsetmekte dir 850 . SEHL-İ MÜMTENİ'
Fl Ji-i1
"Zor olan kolay" , yani "hem kolay hem zor olan" manasına bir tabirdir ki, basit göründüğü halde taklid edi!~ rnek istendiğinde zorluğu anlaşılan eseriere verilen isimdir851 . Ki bunu, Muallim Naci şu beytiyle güzelce ifade etmektedir 852 : Zannetme ki şöyle böyle bir söz Gel sen dahi söyle böyle bir söz Süleyman Çelebi'nin meşhur Mevlid rranzumesi, bu vasıftaki en güzel örneklerden birisidir. SELH t:LJI Bkz. AHZ VE SERİKA SIFA TlN MEVSUFA TAHSIS I J-""_,. ,)&. u...,~ Bkz. KASR A
850) 851) 852)
el-Izah, 11.548-549. Edebiyat Lügaıı. !i.J33. Isıılahat-ı Edebiyye. s. ı 18.
A
•
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - --
-
-
- - - --
-
319
SIFATL ARIN SIRAL ANMA SI . -:J\A...all ~
Bedi tabirler indendi r. Orijinal ismi "tensiku's-sıfat" olan bu terkibin başında yer alan "tenstk " kelimesi, sözlükte " sıraya koymak , nizama koymak , dizmek" gibi manala ra gelir. 853 Terkip halinde " sıfatiarın sıralanması" demek olan bu Bedi terimi "bir şahıs veya bir şeyin sıfatiarını ard arda zikretmek" sanatıdır. Buna "ta'dtd" adı da verilmektedir854 . Örnekler: ' ~1 J~' y.yJI ~1 if_;ll r~l '-"'J..ı.AJI .!.illi~ 'lll .JI ~~..U\ .ı."UI _y;
O, kendisi nden başka İ/ah olmaya n, Me/ik, Kuddus , Selam, Mü ımin, Müheym in, Aziz, Cebbar ve Muteke bbir olan Allah 'tır 855 . r:f ı.:>_,..WIJ J)_;J~ 0J/~10J..l>.L..JI0y-.S'l)10y-JL..JI0J..l-ol:l\0J~WI0~81 ' ~_;ll AJ .ı."UI ~).JJ_ 0):Jl:LIJ .}J.I
Allah 'a tevbe eden, itaat eden, O'nu öven, O'nun uğrunda gezen, rükQ ve secde eden, iyiliği emredi p, kötülük lerden menede n ve Allah 'ın kanunlarını koruya n mü'min leri müjde/e / 856 SIFATT AN KİNAYE ~~ı Bkz. KİNAYE
.
.
"
SIHR-1 HELAL
J~l ~~
Bedi ta'oirlerinden olan bu sanat şöyle tarif edilmektedir: Sihr-i helal, hem kendind en önceki, hem de kendin857 den sonraki Hadeye bağlanabilecek bir söz söylemektir. 853) 854) 855) 856) 857)
Lisanu'l-Ara b, X.353. ei-MutavveL s.421; Keşşafu Istılahati ' l-Fünfın. II.l41 8; Edebiyat Bilgi ve Teori leri, s.28 1. ei-Haşr, 59/23. et-Tevbe, 9/ l ! 2. Istılahat-ı & iebiyye, s.l4; Edebiyat Lügatı, s.l35.
320 - - - --
-
- -- - BELAGAT TERİMLERİ
- --
SİRKAT-İŞİ'R ~~~r SİYAKATÜ'L .. A'DAD
.
Bkz.AHZVESERİKA .)\~'JI4i~l
"
Bkz. SAYlLARlN SIYAKATI SORU ~ı.+a:./~1
Bkz. İNŞA · ·
SÜKÜT-İ BELIG
'
~~ ~_,s:_ıı Bkz. BELIG SÜKÜT
.. .. ş
ŞER'I MECAZ ~_rıı J~l Bkz. MECAZ ŞİBH-İ HÜSN-İ TA'LIL Bkz. HÜSN-İ TA'LİL
~~~w
ŞİBH-İ İŞTİKAK Jı..a..:.ı'.ll ~ Bkz. İŞTİKAK
-T~
TA'DID
~JA::ll
"
.
Bkz. SIFATLARIN TENSlKI
TA'DIL j:~l Bkz. SAYlLARlN SİYAKATI TAGLIB
L
. -1~\
Maan! tabirlerinden olan tağllb, bir şeyi başkalarına galip sayarak onu cemi (çoğul) şekliyle zik.redip diğerlerini de kast etmektir. 858 Örnekler: ~LAJI if uLSJ (İm ran 'ın kızı Meryem , samimiyetiyle
itaat edenlerdendi 859 .
Ayet-i kerimenin sonundaki ~\AJI kelimesiyle (ki cemi müzekker olduğu için itaat eden erkekler manasındadır.) 858) 859)
e l-Izah, IL ı 81 -1 84; Isıı lahat-ı Edebiyye. s.I 22. et-Tahri m, 66/ 12.
ANSİKLOPRJİSİ - -- - - - - - -- -tağlib
erkek-kadın,
yoluyla
-
-
-
321
bütün itaatka r insanl ar kast
edilmiştir.
w_;;;~~ i f ~.JJIJ ~ <:?JJI ~_)~1 '-"'U\ '-ki\.:. Ey insanl ar! Sizi ve sizden öncek ileri yarata n Rabbi nize ibadet edin ki O'na isyan etmek ten korunmuş olasınız. 860
Bu ayet-i kerime de ise 0_,.A:; ~ ifadesiyle muhat aplara hitap edilrniş, tağlip yoluyla gaib (üçünc ü şahıs) olanla r da kast edilmiştir. Ziya Paşa , İran'da yetişen alimleri saydığı sırada,
Beyzavi ler, Şirazilerle
Zemahşeriler
Cevheriler
diyerek dört alimin ismini zikreder. Bunlar birer kişi oldukları halde, zamanlarındaki alimle rden üstün sayıla rak, isimleri güzel olarak zikredilmiş ve kendil eriyle muasırları 861 olan bütün alimler kast edilmiştir. TAHA LLUS ~~ Bkz. HÜSN-İ TAHA LLUS TAHKIKI ISTIARE ~~ i.>~'ıl Bkz. ISTIARE TAHYILI ISTIARE ~~fo.:}l i.>\.:-ı'JI Bkz.ISTIARE TA'KID ~~ Bkz. FESA HAT •
•
A•
Ae
•A
•1'\.
•A
•
•A
A
~
TAKSİM
•
~~
Bedi tabirle rinden olan taksim , rtıana sanatlarından biridir. "Birde n fazla sayıda şeyleri söyled ikten sonra, bunlar dan her birine bağlı bir şeyi tayin ve tahsis yoluyla ortaya koyma k" şeklinde tarif edilen taksim i, leff-ü 860) 861)
el-Bakaru, 2/21 . ıstılahat-ı Edebiyye, s. 123; Edebiyat Lügatı, s.l40.
322----------- -------------- --- BELAGAT TERİMLERİ neşirden ayıran
özellik, "ikinci defa zikredilen şeylerin hangi lafızlara ait olduğunun belirli olmasıdır" ki bu hususa tarifteki "tf,t'in ve tahsis" kelimeleri işaret etmektedir. Leff-ü neşirde böyle bir durur"n söz konusu değildir. Yani, Leff-ü neşirde önce birtakım şeyler zikredilir, sonra bunlarla ilgili şeyler sıralanır, ancak hangi şeyin hangi şeye ait olduğu (taksim sanatında olduğu gibi) açıkça belirtilmez, muhatabın anlayışına havale edilir 862 . Örnek: ~~ _r;'_ra ~f. 1_,5:lıl; ~\.y t..ı) ~lb.l~ ly(L,.l; ~~ı... ı,; ~).il~~~) ~~~lS'"
Semud ve Ad kavmi kıyameti yalanlcıdz. Semud kavmi şiddetli bir sarsıntıyla he/ak edildi. Ad kavmi ise, kasıp kavuran , dondu ran, bir rüzgar ile inı ha edildi. 863
Kazvin1 {ö.739/1338) ise, taksim mütalaa etmektedir 864 : 1- Bir J .a.·ÖA
şeyin
bütün
kısımlarını
sanatını
iki
kısımda
tam olarak zikretmek:
~) .ı....-A.:J r-l\.1; ~ l.J)~ ,y l·_.;k p\ ~..iJI yl;,ÇJ\ 8.J)\ ~ ' ~\ 0~~ ._:.,1.-J-~ J.ıl.... ~)
Sonra, biz bu
Kitab'ı kullarımızdan
seçtik/erimize miras bırakmışızdır. Onlardan bir kısmı nefislerine karşı zalimdir, bir kısmı orta yolda, bır kısmı ise Allah'ın izniyle hayırlarda öne geçen kimselerdir 865 .
2- Bir şeyin hallerini, birbiriyle ilgili olan ber zikretmek: 862) 863) 864) 865)
şeyle
bera-
Mift~hu' I-Uium, s.425: el-İzah. 11.506: Cevahiru'I-Belağa, s.378-2·79; Ulllmu'l-Belağa, s.309310: Edebiyat Bilgi ve Teori leri. s.286. el-Hakka. 69/4-6. el-fzah, 11.509-5 J 1. ei-Fatır. 35/32.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - - - - - - 323
1~1 l.- J..,k i f ~ts
:J/
ly..l;;. 1~1 ~\)D l~l.flS'
* ~L!.,.) l:.AJ~ ~ ~t..... * ly.~ 1~1 JLA.> \j'l \~\ JW
Hakkzn1ı mızraklarla
ve arkadaşlarler'ta/ep edeceğim. (O arkadaşlarımın, harplerde ağız ve burunlarını) yaşmakla örtmeleri çok uzun müddet devam ettiğinden, sanki sakaisız gençler gibidirler. (Harpte ağız ve burnu yaşınakla öıimek
Arap adetlerindendir. Şair, burada arkadaşlarının devamlı harpte olduklarını ve devamlı yaşmak bağladıklarını, bu sebeple onların sakalları gözükınediği için, "sakalsız genç" zannedildiklerini belirtmek istiyor.)
Onlar düşnıanla karşılaştıkları zaman yere sağlam basarlar. (Sebat gösterirler. Vatanı savunmaya) çağrıldıkları zaman hafiftir/er. (Çeviktirler, hemen koşar/ar. Düşmana karşı) silahiandık/arı zaman (her biri birkaç düşmana bedel olduğu için) çoktur/ar, sayıldıkları zaman azdır/ar. ....
TALEBI HABER ~~ ~~ Bkz. HABER TAML.AMALARDA ZiNCiRLEME .:.ı\i\...P'ıl ~bı Bkz. FESAHAT T ARD VE AKS ~ı_,~.;kJI Bkz. AKS TARİH ~;Wl Bkz. EBCED HESABI . T A'RIZ ~p\ Bkz. KINAYE T ARSI' ~_,..ı ı Bkz. SECİ' TASHIF CINASI '""'-~..:.-H ~b.- Bkz. CINAS T ASHIF '-".. ~ ..c-U ~
~
•
•
1'\.
•
A
A
"Musahhaf"da denilen tashif, Bedt tabirlerinden olup, iki veya daha fazla kelimenin yazılışta birbirlerine benzemelerl.dir ki bu kelimelerin harflerinden birinin nok-
324 - - - - - - - - - - - - - - BELAGAT TERİMLERİ
tası kaldırılır veya yer değiştirirse diğerinin aynısı olur 866 .
Örnekler: ~~ Tecelli' etmek, açılıp aydil!lanmak. ~~ Süslenmek.
J>dl Terketmek, 16.
boşlamak, boşalmcık.
Asır Osmanlı
ediplerinden Lamii Çelebi'nin "Mir Hüseyin Mu'ammayı"dan çevirdiği "Muamma Risalesi"nde çok çok tashif örneklerı mevcuttur 867 . Aşağıdaki beyitlerden birincisi tashlf edilerek ikinci beyit yazıl mıştır868:
_)~ .ı.j j_;{ _)_,.4 ~1 j..f ~~ ~:~ _)_,.4 .ı.j) j.)f ~j_) ~
Ni'met-i rü'yeti gözler ne bilür Anı göz ehli bil ür, göz ne bil ür
* _)~ .ı.jJ~ _)~ ~\
.-<1
*
j§ ~\ ~~
* _)~ .ı.j)_)~- ~J_) ~
Ni'met-i rü'yeti körler ne bilür. Anı göz ehli bil ür, kör ne bil ür c, A
TASRI'
t:~l
Bedi' tabirlerinden olan tasri', beytin' her iki mısrasını da kafiyeli yapmaktır ki böyle··beyitlere "musarra" adı verilir. ' Bütün mısraları kafiyeli olan manzume yazmağa da "tas ri' " denir. Bu şekilde yazılan (her mısrası kafiyeli) 866) 867) 868)
Cevahiru ' 1-Be lağa. ~ .404. Edebiyat Lügatı , s. ı 49. Edebiyat Bilgi ve Teori leri. s.359-340.
ANSİKLOPEDİSİ
manzume
_ _ __
" musarra ,
ıçın,
_ __ __ __
_ __
_
_
325
veya "müselsel" tabiri kul-
lanılır 869 . Örnek: JWI \,k.....J4 li~.;Ai ,:~ JlyJI a,;;;~l\ J\.;k4
Düzgün mızrakların uçlarzyla, şeref ve yuceliğin en üstün mertebesind e tek başımıza kaldık. (0 şerefli zirueyi sadece biz zabtettik.) A
A
TATBIK ~~ Bkz. TIBAK TATVİL j:pl Bkz.İTNAB TA'YİN KASRI ~~ ~ Bkz. KASR TAYY Ü NEŞR · w:JIJ ~~ Bkz. LEFF Ü NEŞR ,.. ,.. ,.. :i .. ·~ ,:, ..ıl J.l'l..Ul TAZAMMU NI DELALET Bkz. DELALET TAZMIN ~~ A
A
bir parçayı , şayet meşhur değilse sahibini de belirtmek suretiyle, kendi nazmı içerisinde zikretmesidir. Tazminin en güzel şekli, iktibas edilen metne tevriye, teşbih gibi nükteler ifade eden lafızların eklenmesidir 870 . Örnek: Bir
şairin,
başkasının şiirinden
J}~) ~..Wl~~~.J'J.j
~I_,_JI 1.5~J yl_y ~
~:~ GbJUJ ~u
*
J lS~~~\~}1 \~\
~\..vJ ~..ıj ı:r
J J.J'~J
Veh im bana onun dudağının esmerliğini ve dişlerini gösterdiği zaman, ben de Uzeyb ve Barik denilen yerlerin arasındakini hatırladım. (Kinaye yoluyla dudak ile parlak dişler arasındaki "tükürük" kastedilmek tedir .} Yi ne . vehim, onun boyundan ve benim gözyaş/arımdan , bana 869) 870)
el-Izah. 11.551; Edebiyat Lügatı, s. t 04. el-Izah. II.580-583; ei-Mutavvel, s.431-433; Cevahiru'l-Beliiğa, s.416-4l 8.
326--------------------------mızraklarzmızın
çekilmesini ve
3ELAGAT TERİMLERİ
yarış at larının koşusunu
hatırlattı.
İbn
Ebu'l-İsba' (ö.654/1256),
Mütenebbt'ye (ö. 354/955) ait ~l_,...JI ı.>~) Wl_y ~
Ebu't-Tayyib elsöylenen,
olduğu
* J )-ı) ~..Wl U:~l.. ~.? Jj
beytini iktibas etmiştir. Ancak iktihastan sonra ortaya çıkan ikinci beyitte, iktibas edilen beyitte mevcut olmayan bir nükte mevcuttur. O da teşbih-i zimnidir. İktibas edilen metinde yapılan az bir değişiklik, taz-
mine zarar vermez. 871 Örnek: 0)~\) ~)\ ~~ J' ~f ~~) ~~ _r..-.1 J.,i\ oj~ ~L..J\ ~.._? i(~ 4L!JI t_J\k)
k
ı:.i yA
Bir grup insana diyorum ki, o akıllı ihtiyar hakkında hata ettiler ve ondan gafil olup yüz çevirdiler. Onu inkar ettiler. (Onun kodrini ve kıymetini bilmediler.) Halbuki o, işi aşikar olan (veya başından saçı gitrniş olan) birisidir ve zor işlere atılan (veya dişlerinin uç ları gözüken) bir kişidir. (Yüzünü örten) örtüyü çıkardığı zaman onu tanırsınız.
Tazmin edilen son beytin ~j~ ;...l-.)1 ~1.._? "-
•
~
V
aslı şöyledir:
*
4L!JI ~J ~ ~1 \.;\ •
•A.
•A
TEBEI ISTIARE wJI ö1 ~';ll Bkz. ISTIARE TEBLIG ~~ Bkz. MUBALAGA A
••
••
•
A
A
V
•
_TECAHUL-I ARIF J 1 WI JA~ Bedl' tabirlerinden olan tecahül-i arif, bir nükteden 871)
ei-İzah, II.583-584; el-Muıavvel, s.433.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - - - - - - - 327
bilinen bir şey hakkında, bilinmiyormuş gibi söz etmektir. Buna "tecahül" veya "tecahül-i arifane" gibi isimler de verilmektedir. 872 Bu mana sanatını, Şeyh Galip 873 : aşağıdaki mısrasıyla güzelce tarif etmek tedir
dolayı
Gel arif ol ki marifet olsun tecahülün T ecahü lün pek çok nükteleri
vardır.
En önemlileri
şunlardır8 74 :
1- Kınama :
~(,:di
~;, ~1 Js-
if. ~ ~\s'" * \i_;y ı!1J ~ _;y.Ul-1 ~ ~1
Ey habu r ağacı! Sa nd ne oluyo r ·ki taze yapra k ·vermek üzere (jilizl eniyo rsun) . Sank i sen lbnü Tarif 'in (ölümü) ılzerine ferya t etmiy or gibisin.
c .lll J W~\
2- Mübalağalı Övme: ~Wa.ll)a.J.~~~I\1
* r_~~~\I(.S.r"J..r.~l
Gece leyin çakan bir şimşeğin parıltısı mı? Yoksa bir lambanı n ışığı mı? Yoksa onun açıkça görül en (ağzıyla) gülümsernesi mi?
3-
Mübalağalı Yerıne:
y~w (ı~ Ji ,.;ı
(.uı
J w~ı
* ($_;~ı Jt>.ı J .r"J c;_;~ı ~J
Ben bilmi yorum , ama yakında bileceğimi zanne diyorum: Al-i Hısn (kabi /esi) erkek lerde n mi, yok$a kadınlardan mı ibarettir? 4- Şiddetli Muhabbetten Dolayı Şaşkın Olmak: 872) 873) 874)
Miftahu'l-Uliim, s.427-428; el-İzah, ll.530; Cevahiru 'l-Belağa, s.392; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. ı 96. · Edebiyat Lügatı, s.15 ı. el-Izah, II.530-532; Ceviihiru '1-BeHiğa, s.392-393.
328---------------------------
BELAGAT TERİMLERİ
..
~
~L.. il il ~11 Wl ~J ~:f ~~ ~ ~W.}I ~ ~1
Ey, Ce/acil ile Neka {denilen yerler) arasındaki kum tepesinin ceylanıf Sen misin, yoksa Ummü Salim mi? TECRİD ~_r:dı
Bedi' tabirlerinden olan tecrid, lugatta "soymak, bir şeyi kendisi dışındaki şeylerden arındırmak" manasın dadır875. Terim olarak ise "bir sıfatın, sahibinde tam manasıyla bulunduğunu mübalağa ile ifade etmek için, o sıfatı sahibinden alıp mevhum bir mevsufa vermektir ki gerçekte bu mevhum mevsuf ile sıfatın ilk sahibi aynıdır876 .
Te eridin pek çok çeşidi vardır. İşte bunlardan bazıları: 877
1. "Min"
L~)
Harf-i Ceriyle
~ J.l...\...,.:7 ~~ ,y
J
Yapılan
Tecr1d
Benim Ahmed'den, samimf bir ar-
kadaşım vardır.
Bu cümlede, "Ahmed" adlı sadakat ve samirniyet vasfının tam manasıyla bulunduğu aniatılmak isteniyor. Samirniyet vasfı ondan çıkarılıp, "samimi arkadaş" diye ifade edilen m evhum bir mevsufa veriliyor. Hakikatta ise, Ahmed samimi arkadaşın kendisidir. 2. "Ba" c. . . . -
~wı)
Harf-i Ceriyle _Yapılan Tecrid
~~ ~ Jw r- ~L ~Şayet Ömer'den bir şey istersen, 875) 876) 877)
Lisanu' I-Arab, III.ll 6-117. el-Izah, II.51 2; Cevahiru 'l-Belağa, s.374; Ede biyat Lügatı. s.l52. el-Izah, II.5 12-5 14; Cevahiru ' l-BeW.ğa. s.374-375; Ulfımu ' l-Belağa, s.3 12-3 13.
ANSİKLOPEDjSİ -
-
-
- - - - - - -- --
-
- - 329
mutla ka onun la (onun vasıtasıyla, onun yerine} deniz den (çok cöme rt bir insan dan) istemiş olurs un. j.>) l ~ı~ l'"'ı- .. ~ ~f ~)ı t.J~ Jı ı-:1- J~ ~ı..,r J
henü z üzeri ne bintimemiş ve yük yüklenmemiş kıymetli deve gibi olan çirkin görünüşlü at, beni, yani zırh giyinmiş kahramanı , harpt e yardım isteSerbe st
yene
hızla
bırakılmış,
götürür.
3. Harf-i Cer Olma dan
Yapılan
Tecrtd .
(...? ~ y.. Jl ~~~ı.$~ i;f ;J~ ~_)'i ~ .:flt ve cöme rt kişinin (şair bunu nla kendi sini kast ediyo r) ölüm duru mu müst esna, . şayet haya tta · kalırsam ganim etieri topla yan bir harbe mutla ka gider im . Saygıdeğer
4 . Kinaye Yoluyla
Yapılan
Tecr!d
)~if~ ı_\5" YA ~f 'i)~\ ~f.. if~~
Ey binek iere binen ierin ve cimri nin elind en bir kase içmey enierin en hayır/ısı! .... Bu beyitte şair, "cimrinin elinde n bir kase içmeyen" ibaresiyle, kinaye yoluyla "cöm ert kişinin elind en içen" manasını kaste tmekt edir. O cöme rt kişi ise şairin ( .. ._r.:>-~) diyerek övdüğü kişidir. (Bu beyitte, şairin kendisine hitap ettiğini söyley enler de mevcuttur.) 5 . Kişinin Kendisine Hitap Etmesiyle Yapılan Tecri
Hüre yre 'ye veda et! Zira kafile gitme k üzere dir. Ey adam , veda etme ye senin gücün yeter mi ? . Şair bu beyitte " ~)1 ~~ " diyerek kendisine hitap et-
mektedir.
330
BELAGAT TERİMLERİ
TECRID
~~~ Bkz. MÜHME L
TEDBIC ~~~ Bed! tabirlerin de olan tedbic, ·. bir mana sanatı olan tıbakın çeşitlerinden birisidir. Lugatta "süsleme k, yağmurun arzı süslemes i'' gibi manalara gelen "debc" ( ~JJI) mastannd an türetilmiştir 87 8 . Bir Bedt terimi olarak ise tedbtc, şöyle tarif edilmekte dir: Kinaye veya tevriye maksadıyla , aralarında tezat ya da şibh-i tezad bulunan iki manayı bir ifadede toplamaktır. Bu ifadeler, medih (övme) ve zem (yerıne) gibi manalar için sevkedilir 879 . Bu tariften. de
anlaşılacağı
gibi tedbicin iki
çeşidi
vardır 880 :
1. Kinayeli Tedbic
~\5JI4,..v
ra>- ıf.J.:.- if ..r-) 'j\ ı_.k.ljl 4J *
J l w Ir>~}1 yl; ı,S))
O (Muham med · b. Ham id et-TQsi) ölüm elbiseleri ni (kan bulanmış elbiseleri ni veya kan lı kefeni) kırmızı iken giydi. Bir gece gelir gelmez (yani bir gündüz geçip gece olur olmaz) o elbiseler yeşU ipek/i ~ lbiselere (Cennet hullelerine) dönüşüverdi. EbCı Temmam'ın,
(ö.231/8 46) Muhamm ed b. Hamid et-Tusi'n in şehit edilmesi üzerine ~1azdığı mersiyes inden ahnan bu beyitte, " Ir >- " kelimesin den, kinaye yoiuyla "öldürülm ek suretiyle şehit olma" rnanası kastedilmektedir. Beytin sonundak i " ~ " kelir~esinden maksat ise, yine kinaye yoluyla "ebedi hayattır. " Ölüm ile hayat birbir878) 879)
Lisanu' l-Arab, II.262. eı~Izah, IT.483.
880)
el-Mutavvel, s.378.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - -- -- - 331
lerine zıt meydana
oldukları
için, bu beyitte "kinayeli tedbic"
sanatı
gelmiştir.
2. Tevriyeli T edbic
~Jy:ll ~..u
Harirf, (ö. 516/112 2) sarı-san çil altınların kendisini terk etmesi neticesin de düçar olduğu geçim sıkıntısını tasvir ederken, ~~ı ı./y.. ~_,-ı (ak günüm karardı) şeklinde bir cümle kullanır. Bu cümlede, tevriye yoluyla "ak günden", uzak manası olan "sevinç ve neşe"; "kara günden" ise yine tevriye yoluyla uzak manası olan "keder ve üzüntü" kastedilmektedir. Birbirlerine zıt olan bu manaların bir arada zikredilmesi "tevriyeli tedbic" sanatını meydana getirmektedir.
TEFRI' ~,G:ll Bedi tabirlerin den olan tefrl', bir hükmü bir şeyin müteallakına bağladıktan sonra, tekrar o hükmü aynı 881 . Örnek: şeyin başka bır müteallakına bağlarriaktır ~..:.Klı rY ~ ~t..~
w-*
~u~~ ru....J ~~~
hastalığına
olduğu
gibi, hastalığına şifadır. (Arapların o zaAkıllarınız manlarda ki inançlarına göre, kuduz hastalığının ila cı, kral • ve asil insanların kanlarını içmektir.) Kaniatınız
kuduz da cehalet
derman
bu beytinde övdüğü kimselerin "övgüye layık oldukları" hükmünü isbatlamaya çalışmaktadır. Bu hükmü, birinci beyitte onların akıllarıyla (ki bu onların bir müteallakı yani onlarla alakah olan bir şeydir); ikinci beyitte de onların kanlarıyla ilgili vasıflarına isnat etmektedir. Şair
88 ı)
el-İzah, 11.523; Cevahiru'I-Belağa, s.386.
BELAGAT TERİMLERİ
332
~pl
TEFRİK
Bedi tabirlerinden olan "tefrik, bir cinsten olan iki sanatının zıddıdır . şeyin arasını ayırmaktır" 882 . Cem c~ı) ....... Örnekler : c~ı ~ılı) ~~_r;
t?L... ül) y~ ı .u 0\_r-:Jı ı.;~~)
deniz bir değildir. Birinin suyu içimlidir, diğeri ise tuzlu ve acıdır 883 . İki
>L:;_.. r.Y- r. ~~
>~
tatlı
ve kolay
JI.,S ~~ CJIJ ~..;J rUI Jl__,.; la
ö_,b.; rL...Jı Jı__,.;)
* L!::f- ÖJ~ _r-':ı ı Jı_,.a
İlkbahar zamanındaki bulutun ihsanı, Emir'in
cömertlik günündeki ihsanı gibi değildir. Emir'in ihsanı bir altın kesesi, (bin dinar veya onbin dirhem) bulutun hediyesi (ise) bir damla sudur. cinsten iki şey Qlarak gördüğü bahar bulutunun ihsanıyla Emir'in bağışını zikrettikten sonra, onların arasını ayırmış ve farklı oldukları husus u belirtmiştir . Şair , aynı
,...
TEFVIF
~.#1
Bedi tabirlerinden olan bu sanatı Kazvini, (ö. 739/ 1338) aynı veya benzer ölçülerden meydana gelen cümlelerde, birbirlerine uygun manaları ifade etmektir" şeklinde tarif edip örnekler verdikten sonra, esasında bu örneklerin bir kısmının "müra'~t-ı nazir" , diğer bir kısmının da "mütabakat" sanatına ait örnekler olduğunu belirtmekted ir. Diğer bir ifadeyle Kazvint, "tevftf' adında müstakil bir sanat kabul etmemekted ir 884 . 882) 883) 884)
el-Izah, II.505-506; Cevahiru ' l-Bela.ğa, s.377-378; Ulumu'I-Belağa, 308-309. el-Fatır. 35!l2. el-Izah, 1!.491 -492.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - --
- - - -- -- - - -
333
Örnekler: Jjl ~ I_,Jj 0\ J-'..W.I ~· 1~ ~IJ _;,}1 1~ t.>l
onlar (benim kavmim) düşmanlarını yakalarlarsa ben de hqcum ederim. Şayet kendilerine katzlmamı isterlerse (atımı onlara doğru), hızla sürerim. Eğer onlar bir sık ı ntıya düşerlerse, ben de (onlarla beraber) o sıkıntıya girerim. Şayet
o
...
J
o " ,
,. o , .,. o ,
o ., $
,
o ). ,.
~
o o
., o
,o
., o
... o ,; o
d'l.rJt-"IJiJc:PIJ~J ~~~J~I~IJ~I~ ·
Sen _gurur/an, ben katlanayım; . sen dilediğin gibi hükme!:, ben sabredeyim; sen aziz ol, ben zelil olayım; sen yol göster ben (yolunda) eğileyim (yoluna baş koyayım); sen konuş, ben dinleyeyim; sen emret, ben itaat edeyim. Suyutı (ö. 91 1/1505) ise tefvıf sanatını, "Çeşitli manaları birbirinden ayrı, fakat vezin yönüyle birbirine denk olan cümlelerle ifade etmektir" diye tarif eder ve şu ayetleri örnek olarak gösterir: 885 ~ ~ ı.:.,...p..t' 1.)\J ~J ~ y. ~..UIJ U:!~~~ <:>..ÜI
~ ~ ~- ı.;..UIJ
Beni yaratan, bana hidayet yolunu gösteren, beni yediren, içiren, hastalandığımda, ·bana şifa veren, beni öldürüp sonra da diriltecek olan O'dur. 886 ~\if ~1 ~~J ~1 if ~1 ~_;..;J j:!JI
J J4-JI ~_;J J4-:JI J ~\ ~_;
Geceyi gündüze, gündüzü geceye katarsın. Ölüden diriyi, diriden ölüyü çıkarzrsın. 887 885) 886) 887)
Mu 'tı:raku'l-Akran, eş-Şuara,
26178-81. A l-i lmran, 3/27.
1.394.
BELAGAT TERİMLERİ
334---------------" TEHZIL
~jföll
Bed! tabirlerinden olan tehzil, bazı ediplere göre, "ciddi olan işleri şaka ve eğlence suretiyle ifade etmek" diye tarif edilen "hezl" ile aynı manada olan bir sanattır888. (Bkz. HEZL) Bazı edipler ise, bu iki terimin birbirinden farklı olduklarını ve birbiriyle kanştırılmamaları gerektiğini belirtirler. Hezl sanatını yukarıdaki şekliyle kabul eden bu edipler, tehzili de şöyl~. tarif ederler: "Tehzil, ciddi bir es_eri hezl sCıretine. koymak, başka bir ifadeyle hezl sOretinde ona nazire yapmaktır." 889 TEKAFÜ' ji~ı Bkz.TIBAK TE'KİD EDATLARI ~~~ ~~J~l Bkz. Hı.ABER TE'KİDÜ'L- MEDH BİMA YÜŞBİHÜ'Z-ZEM r..uı ~ ~ c.~~ ~u Bkz. İSTİDRAK TEKRARINÇOKLUGU )}::llöjS Bkz.FESAHAT TELFIK ~ı Bkz. MURA'AT-INAZIR TELMI' ~ı Bkz. MÜLEMMA' "' TELMIH ~~ A.
••
AA
.
,'\.
Bed! tabirlerinden olan telm!h, şiir veya nesirde, asıllarını zikretmeksizin, meşhur bir hadiseye, kıssaya, fıkraya, şiire veya mesele işaret edilmesidir. Ancak şu husus unutulmamalıdır ki, telmth edilen şev, herkes tarafından olmasa dahi, erbabı tarafından bilinmelidir. Böyle olmadığı takdirde, edebi sanat yapılacak yerde bilmece söylenmiş olur. 890 888) 889) 890)
el-Izah, II.530; Edebiyat Lügatı , s.53. ıstılahat- ı Edebiyye, s.106; Edebiyet Bilgi ve Teorileri, s.303. el-Izah, 11.587-590; et-Tmlz, III. 170-174; Cevahiru'I-BeHiğa, s.4l'S-419; Ulumu'l-BeHiğa, s.350; Edebiyat Lügatı, s.l59; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.267.
ANSİKLOPEDİSİ -
Örnekler:
- --
- - - - --
-
-
-
-
-
335
~ tY ~~ ,)s-~~ w- "ll~ Fi j.A
Daha önce onun kardeşini size emanet 91 şimdi de onu size emanet eder miyim?8
ettiğim
gibi,
Bu ayet-i kerime'd e Hz. Yakub (A.S.) Hz. Yusuf'u oğullar:.na güvenere k beraberle rinde götürmel erine izin verdikten sonra meydana gelen olaylara işaret etmekte ve bunu onlara hatırlatmaktadır. ~
Jl.,)l ı.:..;., ~ı~
J\..J.-1 rL.ı ~ J:--1.)
..1.:;
ly-1~ .y. .lJI ö.r-J.-.1 (.SJi
~J~~~~~ \yili j>) ~ _r-_;JI t.~ ~
mahbubu n sefere çıktığı esnada çağrışan komşuları gördün mü? Onlar bilirler ki ben burada ikçımet ederken, kalbirn onların arasında, deve/erin önünde yolcudur. Tıpkı Aziz'in tasının kavmin (Hz . Yu suf Aleyhiss elam 'ın kardeşlerinin de içinde bulunduğu kervan) yükleri içinde bulunması gibi. Onlar yük/e rin içinde ne olduğunu bilmiyor/ardı. Bu beyitlerde de aynı kıssaya, yani Hz. Yusuf (A.S.) Ayrılık anında,
kıssasına işaret vardır.
}Jı ~L. ı.i ı.!,l:... ~,., J) ~f ~:ı; }.Jı., ~Wv) c: .,_rJ Anır (katı kalpliliği ve gaddarlığı ile meşhur olan Amr b. Haris adındaki şahıs) kızgın toprak ve tutuşan ateşle beraber iken bile, hüzün anında senden daha şefkatl i ve daha cömerttir . · Ebu Temmam , (ö.231/8 46) bu beytiyle şu meşhur beyte işaret etmektedir: y
891)
Yusuf, 12/64.
336 ---~---------- BELAGAT TERİMLERİ JUlı ~Wv} if~ \S' ~~ ~_?' ~) ..tr~ ~..ll
Hüzünlü ve sıkıntılı anında, Amr'dan yardım isteyen kişi, ateşle kızgın hale gelmiş topraktan yardrm bekleyen kimse gibidir. A
~#1
TELVIH ,._
•
A
~ı Bkz.INŞA
TEMENNI ••
•
Bkz.KINAYE
••
-"
TENAFURU'L-HURUF
JJ}-I}l:ı-
A
Bkz. FESAHAT
TENAFÜRÜ'L- KELİMAT .;;~t )l:ı Bkz. FESAHAT /\.
••
TENASUB
~l..l\
••
A
,11\.
Bkz. MURA'AT-1 NAZIR
TENSIKU' S-SIFAT .;;lA..AJI ~ Bkz. SlPATLARlN SIRALANMASI TERA CCI TERDID
~)1 Bkz. İNŞA ~~.r}l
"el-Mutawel" adlı eserinçie Teftazani, {ö,791/ 1389) sözün tahsininde hiçbir tesiri olrriayan sanatlar arasında terdidi de saydıktan sonra onu, "bir mısra veya fıkrada , aynı kelimeyi iki değişik mana ile alakah olarak kullanmak" diye tarif eder. Bu tariften sonra T eftazanl şu ayet-i kerimeyi terdicle örnek olarak zikreder 892 : .... dl.-)
~ ~ ~ıllıı .Jıı ~) ~)ll. J.:.- ?
ify
J
\}li ~~ ~~
\~\)
"Onlara bir ayet ge ldiği zaman, uAI!ah ' ın peygamberlerine verilen /erin benzeri bize verrlmedikçe asla iman etmeyiz" diyorlar. Allah peygamberfiği nereye vereceğini çok iyi bilendir 893 .
892) 893)
ei-Mutavvel, s.420-421. ei-En 'am, 6/124.
ANSİKLOPEDİSİ - - -- - -- -- --
- - - --
337
\
A
Ayet-i kerimede geçen iki lafza-i Celalden ( Jıı) birincisi peygamberlerle, diğeri Allah'ın Zatı ile alakalıdır. SuyQti (ö. 91 l/1505) ise, "bir mevsufun sıfatlarının sırayla zikredilmesine" terdld veya te rtlb adını vermektedir894. terdid sanatına gelince, bu yukarıda tarif edile!"lden farklı bir şeydir. Zira, Türkçe te'liflerde terdid , "tesirini artırmak için sözü, muhatabın beklemediği bir şekilde bitirmek" şeklinde tanımlanır. Şayet söz, ciddi bir netice ile bitmişse terdid-i sadık adını 895 . alır. Bunun aksine de terdld-i mutayib denilir Osmanlı Edebiyatındaki
Rıza I~ail
Ak' a atfedilen şu fıkra güzel bir terdid-i
sadık örneğidir:
"Bu kitabı, dünyada bugünkü Türkçeye çevirebilecek üç kişi var. Onlar da kimler biliyor musunuz? Rıza, Nail, Ak. Terdid-i mutayib için ise Nasreddin Hoca'nın şu fıkrası örnek olarak gösterilmektedir: Hoca bir gün bir köye misafir olur. Köylüler etrafını sararlar, hal hatırını sorarlar. Bu arada heybesinin kaybolduğunu fark eden Hoca, köylülere, "heybemi bulup getirin, yoksa ben bilirim yapacağımı " der. Hocanın tehdidinden çekinen köylüler, heybeyi bulup getirdikten sonra ona, "heybeyi bulaı:nasaydık ne yapacaktın ?" diye sorarlar. Hoca cevap verir: "Evde eski bir harar var, kesip heybe yapacaktım. " 896 894) 895) 896)
el-lthan, Il. 116; Mu'teraku ' J-Aknln, L397-398. Edebiyat Lügatı , s.165; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.236. Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.237-238.
338-------------------------A
TESHIM A
TESMIT
~~
•
BELAGAT TERİMLERİ
A
Bkz. IRSAD
.b..:-o. ,~Jı
Bedi tabirlerinden olan tesmit, bir beytin dört kısma ayrılması, son cüz'ün şiirin esas kafiyesine uymasıyla beraber, diğer üç cüz'ün kendi aralarında ayrı bir kafiye oluşturmasıdır. Öyle ki her iki cüz'ü birer mısra şeklinde yazılsa, bu vasıftaki bir beyit, dört 'Jmısralı bir bend teşkil eder897 . Örnek:
.
--
J;~~ ~o..ı..;..ı..;
O
adamın ağzında (dudağının iç kısrnında)
siyah, yanağında kor (gibi kırmızı/ık) meys ağacı gibi uzun, bedeni tazedir.
Fuzuli'nin (ö. 963/1556) mevcuttur 898 : Değildim
ben sana mail Bana ta' n eyleyen cahil
şu
güzel bir rnevcuttur. Boyu
beytinde de
aynı
özellik
Sen ettin aklımı zail Seni gör - geç utanmaz
mı?
TESVİYE TEŞBİHİ ~~~ ~ Bkz. TEŞBİH
..
"' TEŞABUH Müşebbeh
veeh-i
ve
şebehde,
sayılırlarsa, 897) 898) 899)
~Wl
müşebbehün bH;;ı,
ortak vasıfları olan birbirlerinden üstün tutulmayıp eşit
bu teşbih, ''teşabüh" adını alır 899
Cevahiru'l-Belağa,
s.409. s. 11O. Miftahu'l-Ulum, s.346; Cevahiru'l-Belağa. s.274; Edebiyat Teorileri, s. 153.
Edebiyat
Lügatı,
Lügatı,
s.l68; Edebiyat Bilgi ve
ANSİKLOPEDİS] - - - - - - - - - - -- -- -....
.
..
TEŞABUH-I
339
""
ETRAF Jt>'J\ ~WJ
Bed! tabirlerinden olan teşabüh-i etraf, müra'at-ı naztrin bir çeşididir. "Sözün, mana yönüyle başlangıcına uygun bir tarzda bitmesidir:' diye tarif edilen bu sanata şu ayet-i kerime örnek olarak gösterilmektedir 900 : ft.:l\ ~~_,;:.).)~'ll.!.\.)~_,;:.).)~'l\ AS'.JJ.J'l
Gözler onu görmez, O bütün gözleri görür. O Latif'tir, Habir'dir 901 .
Ayet-i kerimenin sonunda zikredilen Allah'ın "Latif " ismi " J~';J\ u.JJ.J';J " (Onu gözler görmez) ibaresine; "Habir" ismi ise " .J~ 'lı .:J.J~ r " (0 bütün gözleri görür) ifadesine uygundur. Türkçe beytin başında yer alan, alış - veriş manasındaki "dad ü sited" tabirine uygun olarak beytin sonunda "dellal" kelimesi getirildiği için, bu beyitte de teşabüh-i etra.f meydana gelmiştir: 902 Aşağıdaki
Halk eder dad ü sited, biz Çarşu-yi
alemin bir
pür-telaş
ummadık
ü bi-nastb
dellaliyiz.
edipler, bu sanatı lafızlara da teşmil ederek iki çeşit teşabüh-i etraftan söz etmektedirler 903 : Manevi ve Lafzt. Manevi teşabüh-i etraf yukanda izah edildiği gibidir. Lafzt olan kısmını ise, "aynı lafızlann cümlenin veya mısra nın hem başında hem de sonunda zikredilmesi" şeklinde tarif eden bu edipler, bunu da iki kısma ayırmaktadırlar: Bazı
900) 901) 902) 903)
el-izah. 11.490; el-Muıavvel, s.380. En'am, 6/103. Edebiyat Lügati, s.l68. Cevahiru ' I-Belüğa. s.391 -392.
340· - -- - - - - - - - - - - - - BELACAT TERİMLERİ
1- İkinci cümlenin veya mısranın , birinci cümle ya da mısranın son kelimesiyle başlaması: ... ·'-?.J;:;
~Ç
4iiS ~~)1 ~~ j
J c_~\ C.~'~ öL<...:-s- o.Jj ~
Onun nurunun misali, içinde bir lamba bulunan kandil yuvasına benzer. O lamba bir cam içindedir, cam ise sanki ineimsi bir yzldızdır 904 .
2- Şiirde kafiye lafzının bir sonraki beytin başında yer alması: ~\...i.!..; ~b ~1 t:f ~\..i.... ö~l _r. 1~1 (":Ü
~/ W,)(. ~Ll
J) \~\
4-i ı.,Ş..UI JWI ~l..ıJI y
~W
~:E ~:~
Haccac, hasta bir toprağa ayak bastığı zaman, o toprağın en uzak (dipte koşede kalmış, gizli) hastalığını araştırır ve ondaki müzmin hastalığa şifa bahşeder. O öyle bir delikanlıdır ki mızrağı salladığı zaman onu (düşman kanıyla) sular. TEŞBİH
~~
Beyan ilminin en önemli ve en birinci konusu olan teşbih, lugatta "bir şeyi bir şeye :Jenzetmek" ına nasındadır. 905 Istılahta ise "iki veya daha fazla şeyin bir ya da birden fazla vasıfta birleştirilmelerine" teşbih adı verilir. 906
.
ilminde önemli bir yeri vardır. Çünkü gizli manalar teşbihle vuzuha kavuşur. Uzak ve mücerred manalar, onun vasıtasıyla aklın anlayışına yakTeşbihin
904) 905)
906)
Belağat
en-Nur. 24/35.
ei-Kamusu'l-Muhit. IV.288. Cevahiru'l-BeHiğa. s.247; ei-Beliiğatu'l-Arabiyye. 11.15: el-Gmi. s. lOS.
ANSİKLOPEDİSİ - - - -- --
laştırılır . Teşbih .
- - - -- - - --
341
söze güzellik katar ve onun m uhatap
üzerindeki tesirini artırır 907 .
Rükünleri ~~ ıJ\S) Teşbihin dört rüknü yani öğesi vardır 908 : 1- Müşebbeh ( ~~ ): Türkçemizde "benzeyen" diye ifade edilen ınüşebbeh, başkasına benzetilen şeydir. 2- Müşebbehün- bih ( .ı..ı ~~): Türkçemizde' "kendisine benzetilen" diye adlandırılan bu öğe, başka bir şeyin kendisine benzetildfği şeydir. 3- Veeh--i Şebeh ( ~~ ~J): Türkçemizde "benzetme yönü" denilen veeh-i şebeh, müşebbeh ve müşebbehün bih arasındaki ortak özelliktir ki buna "cami'" adı da verilmektedir. 4- Edat-ı Teşbih ( ~~ öbl): V asıta-i teşbih de denilen bu öğe müşebbeh ile müşebbehün-bihi birbirine bağ lamak için kullanılır ve benzetiliş hükmünü ifade eder. Son iki rüknü oluşturan veeh-i şebeh ve teşb ih edatının her ikisi birden veya ikisinden birisi bazen zikredilmeyebilir. Müşebbeh ve müşebbehün-bih ise teşbihin temel öğeler:[ oldukları için hiçbir zaman terk edilmezler. Yani teşbih onlarsız olmaz, bunlardan birisi kaldırılırsa teşbih meydana gelmez. (Müşebbeh ya da müşebbehün bih'den birinin kaldırılmasıyla istiare meydana gelir. (Bkz. İSTİARE) Onun için bu iki rükne " teşbihin iki tarafı '' ( ~~ ti_), ) denir. Teşbihin
907)
s.265-266; Esraru' l Bela.ğa, s.225-226; el-Burhan, Il l.41 5; Cevahiru ' Is.286- 288; Ulumu ' 1-Belağa, s. ı 95. Cevahiru'l-BeW.ğa, s.247-248; el-BeHiğatu'I -Arabiyye, 1I. l 7; Edebiyat Bilgi ve Teorileri. s. 135.
Kitabu's-Sına 'ateyn, Belağa.
908)
342---------------------------- BELAGAT TERİMLERİ
Bu rükünlerin hepsini mümkündür: :Lç.~\ ı) ...L..t'1l5" ...L..>-1 Müşebbeh:
...L..>-1
şu
örnek cümlede görmek
Ahmed, cesarette arslan gibidir. Ahmed
Müşebbehün
- bih: ..L...'11 Arslan Veeh-i Şebeh : ~~~ Cesaret-. Edat-ı Teşbih
Müşebbeh
: c Jt.s:.ıı )~ Gibi
ve Müşebbehün-bihin
Çeşitleri
~IJ>~WI Müşebbeh
ve müşebbehün-bih genel olarak iki cihetten tasnife tabi tutulurlar: 1. Müşebbeh ve Olmalan
Müşebbehün
bihin Hissi veya Akll
Müşebbeh
ve müşebbehün-bihin hissi (beş duyu organlarından birisiyle hissedilebilen) ya da aklı olmalarına göre, aşağıdaki tasnifler ortaya çıkmaktadır: 909 a. Her İkisinin de Hissi Olması Yanağın benzetildiği
güle, boyun teşbihlerde,
müşebbehün-bihi oluşturan şeylerden
mızrağa,
güzel cildin ipeğe hem müşebbehi hem -de kelimeler mahsus (hissedilen)
ibarettir.
Mahsus ve maddi olan şeylerden ::neydana getirilen hayali varlıklar da hissi kabul edilip bu gruba dahil edilmişlerclir. Sanevberi (ö.334/945), aşağıdaki şiirinde ba909)
el-1zah, II. 335-336; el-Muıavvel. s.283-284; Ambiyye, II.I8-2l; ei-Gimi. s.ll7 -l l8.
Cevahiru'l-B~Iağa,
249-250;
ei-BeHiğatu'I
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - --
- --
- --
-
343
har mevsiminde tabiatı tasvir ederken, şakik denilen ortası siyah kırmızı gülleri, yeşil renkli zebercedden yapılmış mızrak üzerine işlenmiş kırmızı yakut süslemelere benzetmiştir . Başka bir ifadeyle, gülün yeşil sap ını, yeşil zebercedden yapılmış bir mızrağa ; kırmızı yapraklarını da bu yeşil mızrağın üzerine serpiştirilmiş kırmızı yakut süslemelere benzetmiştir. Böyle bir mızrak tama·men hayalt olmasına rağmen maddi şeylerden mürekkep olduğu için , bu teşbih de, hem müşebbeh hem de müşebbehün-bih'in hissi olduğu kısımdan sayılmıştır: "" o
~_r.j if
cL.-! Js-
J.
) ,.
o ,.
,:~ 0~ ~}4 ~~\
· Sanki kzpkırmzzı şakik gülleri (rüzgarın esmesiyle) yukanya ya da aşağıya doğru meylettikler i zaman, zebercedden yapılmış mızraklar üzerine yayılmış (işlenmiş) yakut süslerneler gibidirler.
b . Her İkisinin de Aklı Olması Beş duyu ile hissedilmeye n, başka bir ifadeyle mahsus olan şeylerin değil de makul ve mücerred olan şeylerin birbirlerine benzetildiği durumlarda , hem müşebbeh hem de müşebbehün-bih aklı olur. İl min ha-:yata ( ölJ.-\5' ~~), cehaletin ölüme ( ~}lS J+*-1) benzetilmesi bu kabildendir. c. Müşebbehin Akll, Müşebbehün-bihin Hissi Olması
~~ ı:r ~ ~f ~ r--JI \.Cl
Ömür, örümceğin ördüğü {ağ) gibi evden başka bir şey değildir.
344 ------- ------- ------- ------Oj_?
iY.....; ~:~ ı]JJS' ~
C:.J
r
o~l : .!..\
ı..f')
J
BELAGAT TERiMLERi
1)\
,:~ ;\A.J_ .1}\.9 ~
Benim zevkim (yahut maldan bana düşen pay), bir çeşit un gibidir. Rüzgarlı bir günde onu savurdula r. Sonra, yalın ayaklı adamlara , dikenli ~ir arcızide, o unu toplayın" dediler.
d.
Müşebbehin
Hissi,
Müşebbehün-bihin
Akl-i O l-
ması:
4W1 ~Y\>\S c_l~l ~~ )a.JI \lı
nin yüksek
ahiakın ... o
... o ""
Bu yayılan güzel koku, se-
gibidir . ,
~ ~
Jlj;l ~~\S J .Jj ~_,.:...-) ...
.J.
~
,o
,.
,~ ~L.;v ~_r.\) ~\ - ""
-
"
.
(ya da Yemen) diyarında yapılan kılıç ile Gülyaban i/erin azı dişleri gibi ucu keskin, parlak, mavi ok/ar (veya mızrak/ar) devamlı yanıbaşımda iken O. (düşman) beni öldürür mü? (Yani o, beni asla öldüreme z. ) Şam
2. Müşebbeh ve Mürekkeb Olmaları
Müşebbehün-bihin
Müfred veya
ve Müşebbehün-bih, müfred veya mürek910 keb olmaları cihetinde n de çeşitlilik arzederler: Müşebbeh
a. Her İkisinin de Mutlak Müfrçd Olması Önce şunu ifade edelim ki burada olduğu gibi Belağat ilminin bütün konularında "mü fred" lafzından maksat, nahiv ilmindeki tesniye ve cem'in zıddı olan müfred değildir. Bu· müfred "mürekk eb" kelimesin in zıddıdır. Yani birkaç kelimenin birleşmesinden meydana 910)
Cevahiru' l-BeHiğa.
s.250-252;
Ulfımu ' I-Belağa,
s.l97-200;
ei-BeHiğatu' I-Arabiyye,
1!.22-24.
ANSİKLOPEDİSİ -
-
- --
-
-
- - 345
-
- -- --
müstakil halde bulunan bir tek kelimedir. Bu kelime, bir varlığa . (müfred), iki (tesniye) veya daha fazla (cemi) varlığa delalet edebilir. Mutlak ise izafet, sıfat , hal , meful, zarf ve benzeri şeylerle tahdit edilmemiş lafızdır. Bunun zıddına (yukarıda zikredilen şeylerden birisiyle tahdit edilen kelimeye) mukayyed adı verilir. Ancak zikredilen bu kayıtların lafzı mukayyed yapması için veeh-i şebehe tesirlerinin bulunması şarttır. Bu kısa açıklamadan sonra, hem müşebbehi, hem de müşebbehün-bihi mutlak müfred olan teşbih (ki buna "müfredin müfred e teşbihi" de denir) · örneklerini görelim: gelmeye::ı,
~s~
Onun bakışı ok gibidir.
ı.:rlJ 1.1'~ ~~J ~ '--"'~ ı:r-
O
hanımlarznız sizin
örtülerinizdir, siz de onların örtülerisiniz 911 .
b. Her İkisinin de Mukayyed Müfred Olması ~uı ? rii.)LS' J1t1 ~ ifL.JI Faydasız yere çalışan , su üstüne yazı yazan gibidir. c . ~llüşebbehin Mukayyed . Müfred, Müşebbe hün bihin Mutlak Müfred Olması: ~) 0\.S' ~\ ~)~\ ı.:ıı)
* L.....!. 0t.s' ~1 ~J~\ ı.:,ı)
Yeryüzü karardığı zaman, o güneş oldu. Toprak susuz kaldığı zaman, o bol taneli yağmur oldu.
d. Müşebbehin Mutlak Müfred, Mukayyed Müfred Olması 6-
_,
-
"'
Müşebehün-bihin ....
~
,.
~'YI JS' ı) öi)LS' ~) ~F ~ U ~\.; ~ ~ Güneş (batmağa yaklaştığında, ış ınlarının 9 1I)
el-Bakara, 21187.
titrem e sin-
346 - - - --
-
- - - -- -- - BELAGAT TERİMLERİ
den dolayı sanki) çolak adamın elindeki ayna gibi iken, bir avcı (yaban öküzünün) üzerine, onun habersiz olduğu bir anda (av köpekleri ni) salıverdi. e. Her İkisinin de Mürekkeb Olması müşebbehin
hem de müŞebbehün-bihin mürekkeb olduğu teşbihlere "mürekkebin mürekkebe teşbihi " de denilmektedir. Bu teşbihler iki çeşittir: Hem
Şekilde
1) Terkibin Parçalanmayacak line Geldiği T eşbihler:
Bir Bütün Ha-
teşbihlerdeki
Bu
mürekkeb ibareler, birbirleriyle öyle kaynaşmışlardır ki, şayet parçalarından birisi çıkarılacak olsa, teşbihin varlığı veya gayesi ortadan kalkar: _, .. ~\...1 4J rli ö~ J ~ ~~ oç.l_;) r~l) ~ t)lS" '
Süheyl
yıldızıyla arkasındaki diğer yıldızların
ti, imamlannın Iarz gibidir. 2)
ayağa kalkıp
Parçaların
(önde
Her Biriyle
durduğu)
vaziyenamaz saf-
Maksadın Hasıl Olduğu
Teşbihler:
Bu çeşit teşbihlerde müşebbeh ve r(lüşebbehün bihin cüzleri arasında da teşbih meydana gelmektedir: "
, o .J., , )
J_;JI.1l; ~ 0~ j_)~
,,
•
,:~ ~~) i~ı rl_r:.-10\.:)
Yıldız saçzlmzş
kütle/eri, parlak iken, sanki mavi sergi üzerine inci tane/eridir.
Bu beyitteki teşbih, J _;jl .1L-ı ç.\.....-J\ 0\s' - ).)·~ i~~ 0ts' ibareleriyle de ifade edilebilirdi. Ancak bu ibareler, beyitteki ifadeden çıkan durumu (incilerin saçılma keyfiyeti) ortadan
ANSİKLOPEDİSİ ----~----------- 347 kaldırdıkları
f.
için
teşbihin güzelliği
Müşebbehin
Müfred,
de kaybolurdu.
Müşebbehün-bihin
Mürekkeb
Olması
Bu şekildeki rükünlerden meydana gelen teşbihe "müfredin mürekkebe teşbihi" (~)Lı .:>_;ll ~) denmektedir: }.i ~i) .ı.i ~ .ı,jts' ~f ~ öl~l (lj ~1 j.ı
() parlaktır, aydınlzktzr. Doğru yolu bulanlar Onu önder olarak kabul eder. (Onun rehberliğinde doğru yolu bulurlar.) Sanki O, başında ateş bulunan bir dağdır. g. Müşebbehin Müfred Olması. Böyle bir da
teşbih
Mürekkeb,
Müşebbehün-bihin
"mürekkebin müfrede
teşbihi" adıyla
anılmaktadır:
)~ ~ Jt1J '1\ Oy>:-) 4} ~:f ~)iı.J ~ :r~ 4 J
~
J
~ y. til5:; ~)I.;A j
J
* ~\..!ı .;.,; 1 .. • ~... \).~ 4}
·Ey iki arkadaşım! Bakzşlarınzzı uzaklara çevirin iz! Yeryüzünün nasıl şekillendiğini görürsünüz. Tepelerdeki çiçekler/e karışmış güneşli bir gündüzü, sanki mehtaplı bir geceymiş gibi görürsünüz. (Bu mısralarla çiçeklerin yemyeşil
ve çok olmasından, renkleri siyaha yakın gibi göründüğü için, gündüzün aydınlığından ziyade gecenin kararılığını andırdıkları kast edilmektedir.)
''ech-i Şebehin Çeşitleri
~~ A:~;J ~W\
\lech-i şebehin kısımları, Belağat kitaplarında çok tafsilatlı bir şekilde ele alınıp incelenmiştir. Ancak bu kadar
348 ------------~.- BELAGAT TERİMLERİ
fazla tafsilat, okuyue uyu bezdirm ekte ve çoğu gereksi z olan teferrua t içerisinde onu boğmaktadır. Dolayısıyla biz burada veeh-i şebehin meşhur ve gerekli olan çeşitlerini özetle arzetmeğe çalışacağız: 9 12
1. Tahkiki Veeh-i
Şebeh
~~~~~_,
Veeh-i şebehin hem müşebbeh, hen1 müşebbehün bihte hakiki olarak var olmasıdır. Mesela , "denizd e 913 yürüyen dağlar gibi gemiler O'nund ur" . (i~~ıs _r-:Jı ,j wL!. ı _,ı_,.+. ı J _,) mealincieki ayette yer alan teşbihteki veeh-i şebeh "büyükl ük" vasfıdır ki bu vasıf hem müşebbehte (gemiler), hem de müşebbehün-bihte (dağlar) gerçekt en mevcut tur. Veeh-i şebehi tahkiki olan teşbihlere "tahkiki teşbih" de denmek tedir. 2. Tahyili Veeh-i Şebeh ~~ ~~~~_, Veeh-i şebehin ya müşebbehde ya da müşebbehün bihteki mevcud iyetinin hayali olmasıdır. ;(Benim hacarn ilirnde deniz gibidir" ( r i J ~\S <:?~L::.......I) cümlesi ndeki teşbihte veeh-i şe be h olan "genişlik, derinlik, bolluk" gibi vasıfların varlığı, müşebbehün-bihte (deniz - ~~ ) hakiki, müşebbehte (Hocam - <:?~G......ı ) hayaltdir. beyitte ise, veeh-i bihteki mevcudiyeti hayalidir: Aşağıdaki
..-.J.
tu.::~ ı ~ c:.'i ı:.;-
,..
şebehin müşebbehün
J.
* ~~~ 0:1 r~ıı}s_,
Gecenin karanlıkları arasındaki yzldızl~r, aralarında bid'at zahir olan sünnetl er gibidir. 912) 9 13)
e l-Izah. Il.336-355; Ulfımu ' l - Bel fığa, s.20 1-207; e l- Be lfiğatu' I-Arabiyye, 11.3 1-39. er-Rahman. 55/24.
ANSİKLOPEDİSİ - -- - - - - - --
-
-
-
-
-
349
Bu teşbihteki veeh-i şebeh, siyah karanlık içerisinde, beyaz ve parlak nesnelerin parıltısından ortaya çıkan durumdur ki bu keyfiyetin müşebbehün-bihteki (Hz. Peygamberimizin - S.A.V. - sünnetleri) varlığı, ancak hayal yoluyla tasawur edilebilir. Veeh-i "tahayyüli"
şebehi teşbih
hayalt olan de denir.
3. Müfred Veeh-i
Şebeh
teşbihlere
"tahyili" veya
.).}11~1~_,
Müfredin müfrede, bir tek yönden benzetildiği teşbihlerde, veeh-i şebeh de müfred olur. "Ahmed Aslan gibidir" ( ..l..v~ıs .J-.>.1) cümlesindek i teşbihte veeh-i şebeh, müfreddir yani tektir o da "cesaret" vasfıdır . 4. Müteaddit Veeh-i
Şebeh
.).M::il ~-~ ~_,
Müfredin müfrede bir cihetten değil de birçok yönden benzetildiği teşbihlerde veeh-i şebeh müteaddit olur: \,;')\.>\_, ~., ~~., ~_,1 ~ts~)\~
Abdurrahm an uzun boylu olmak, ses, ilim ve ahlak yönünden babası gibidir.
Bu çeşit veeh-i şebehin mürekkeb olandan farkı , veeh-i şebehlerden birisinin kaldırılmasıyla teşbihin bozulmamasıdır . Yukarıdaki örnekte mevcut olan uzun boylu olmak, ses, ilim ve ahlak vasfından herhangi birisinin zikredilmemesi sebebiyle teşbih ortadan kalkmaz. Mürekkeb olan veeh-i şebehte ise böyle bir durum söz konusu değildir.
5. Mürekkeb Veeh-i T eşbihin iki
tarafı
Şebeh
da
~)\ ~~ ~.,
(müşebbeh
ve
müşebbehün-bih)
350 ------------- ------------- -
BEL~..GAT TERİMLERİ
mürekkeb olursa, veeh-i şebeh de mürekkeb olur. Mürekkeb veeh-i şebeh birçok şeyin birleşmesinden meydana gelmiş bir durumdur ki , yukanda belirtildiği gibi parçalanması ve bölünmesi mümkün değildir Örnekler: '
.ı.:l-> oÜ_,.9 o~ Jıl ~JJ
İnkar edenlerin arnelleri engin çöllerdek i serap gibi-
dir. Susayan kimse onu su zanneder, fakcıt oraya geldiğinde hiçbir şey bulamaz. Orada Allah 'ı bulur ve O da onun hesabını görür. 914 teşbihin
veeh-i şebehi., faydalı olacağı zannıyla yapılan bir işin sonunda, ümit edilen fayda · yerine beklenmeyen bir kötülükle karşılaşılmôsıdır. Ayet-i kerimedeki
l).i... l h
J L..J-1 ~ \.ıb~ ~ ~ ö\J~II_,.l.....> u:)J\ j:..
Kendilerine Teurat öğretildiği halde, orıun gereğini yapmayaniann misali, kitap yüklenmiş merkebin durumu gibidir. 9 15 ·
Veeh-i şebeh : Beraber ve yakın olup ıneşakkatinin çekilmesine rağmen , en faydalı olan bir şeyden istifade · edilernemesi. ~ ...
~
:ı
)
.
l)y Li?-~')\..~~~:~~; w 4)1 ~~ ~ L ' / ..uJ ,
-
Süreyya takım yıldzzlarz, sen de görüyorsun ki, çiçek açmış uzunca ak üzüm salkımı gibi, sabahleyin orta10 çıktılar. 9 ı 4)
en-Nur, 24/39.
91 5)
e l-Cuma. 62/5.
ANSİKLOPEDİSİ - - - --
- - --
-
-
,J ~
'""' .,.o -
.,; .,. ,
~1§' <.SJ4J J:l La~\)~~
t;..,., )J
-
- --
- 351
....
Jj ~\}!:.o ı:;ts-
üzerinde, (yerden) kalkmış tozlarla sanki yıldızlanpeşpeşe düşen gece gibidir.
Bcrşımızın kılıçlanmız,
Mürekkeb olan veeh-i şebeh, bazen içinde hareket eereyan eden durumlardan, bazen de hareketsiz keyfiyetIerden ibaret olabilir. · Birinci
kısmı oluşturan
şebehler
veeh-i
a. Hareketle birlikte eismin vasıflannın da bulunması:
de iki
şekil
çeşittir:
ve renk gibi
~
~b-
4J ~ 4.;_r..
~f c.:..ı--4 _ı.; 4i~ if u--=JIJ
~~) ~~ ~ J~ ~f
.,.
~
.-.>1 W y. t
L-
@
;l__s-
hiçbir engel olmadan, ortalığı aydın/atarak doğduğu yerden gözüktü. Sanki o içinde erimiş alt ının hareket ettiği ateşte kızdırılmış bir potadır. Gılneş, karşısında
b. Veeh-i
şebehin
içinde sadece hareketin yer ~
alması
,
o ""'
,
l>-\::.Q;IJ ö/ \,;LJ:u~j ~:E- J\,; ~ J.)\ 0ts'J ,
~
Sonki şimşek, okuyucunun panır oir kere açılır.
Mushafıdır.
Bir kere ka-
İkinci kısma örnek:
JJi.. ~ ~)~ t!J~ ~f ~1 f.S)~\J'~ ~ (O köpek, ateşle ısınmak için iki dizini kaldırıp iki sağrıs ı üzerine oturmuş) ısınan bedevinin oturuşu gibi, güçten kesilmemiş dört kuvvetli (destek yani ayak) ile oturur. Teşbih Edatları
~~ c.:..ııJ~ı
Arapçacia benzerlik ve
ortaklık
ifade eden her
lafız,
352------~~------------------ BELAGAT TERİMLERİ
teşbih edatı
yerine geçebilmektedir ki bunlar harf, isim veya fiil cinsinden olabilirler. T eşbih vasıtası olan fiiller pek çoktur. En çok kullanılanlar şunlardır: ı.?)~ - JLc~ - 4-.!w...; - u~
- ~~ - ~~~
T eşbih vas ıtası olan isimler de· pek çoktur.
Bunların
en önemlileri şöyle sıralanabilir 916 : j=... Teşbih edatı
~
-
y~
-
4-.!L..;.,.
olan harfiere gelince, bunlar sadece iki
tanedir 917 : olan edattır. Aşağıdaki beyitte görüldüğü gibi, teşbih ifade eden cürrılede bu harften sonra müşebbehün-bih yer alır:
1-
JLS:Jı ( ~): Teşbihte asıl
Y
..:-:S~ 1... ı~ıJ ~~ ~~ ~j 01 ~u. IS' uı
şayet hoşnut
olursam, temiz ve duru su gibiyim. Ofkelendiğim zaman ise ateş olurum. Ancak, müşebbehün-bih mürekkeb o lduğu zaman, bu edattan sonra gelen kelime, müşebbehün-bihi ifade etmekten çok uzaktır. Örnek: Ben,
JP_)':1\ ~w 4..! ..b..l.:.;..\j ~~\if ol:.ljl ~w- t):01 ôl;-1 y .. ~ y .r"IJ
c 4)1 o))Jj ~ ~\,; Onlara dünya hayatının misalinin şöyle olduğunu anlat: Gökten indirdiğimiz su ile yeryüzünde yetişen bitkiler birbirine karışır, ama sonunda rüzgarın savuracağı çer çöpe döner ... 918 916) 917) 91 8)
II.355;Cevahiru 'l -Be!Uğa. s.267: e l-Belağatu'I-Arabiyye, II.28. el-lzah. 11.355-359: Cevahiru'l - B e lağa . s.267-269; Ulumu'l- Belağa. s.212-2l3: elBelağatu '1-Arabiyye. 11.27-28. el-Kehf. 18/45.
el-Izah.
ANSİKLOPEDİSİ ~--------------- 353
Yukand aki ayet-i kerim ed e dünya hayatı suya ( ~\...) benzeti lm ektedir . Dünya hayatının benzetildiği şey (müşebbehün-bih), yeşerip büyüye n , sonra kuruy~p savrulan ve sanki daha önce hiç yokmuş gibi olan bitkinin halidir. 2 - 0ti: Bu edatın fiile benzey en harflerd en olan "0ı " ile kaf ( .!l ) . harfinin birleşmesinden meydan a geldiği belirtilmektedir. Teşbih ifade eden cümled e 0ts' müşebbehden önce zikredilir. Nahiv alimlerinin ekseriyetine göre "0ts'", haberi ister . camid, ister müştak, isterse zarf olsun, her zaman teşbih ifade eder. Ancak bir kısım alimiere göre ise bu edat, sadece haberi camid isim olduğu zaman teşbih ifade eder. Haberi müştak olduğu zaman şüphe manasını bildirir. Bu görüşe göre aşağıdaki cümlel erden sadece birincis i teşbihtir: ~
~
?-! 1--L::j 0\.5"
Zeyd sanki deniz gibidir.
~ı_; 1--L::j 0ts'
Sanki Zeyd ayaktadır.
)..U\ '-rf; l~j .:>ts' !\..ı.;s. 1-4j 0ts' i~ l..ı.!J 0\.s"
Sanki Zeyd eudedir .
Sanki Zeyd senin yanındadır. Sanki Zeyd ayakta duruyor .
yeni ve eski teşbih edatlarını 919 Gibi, tek, nitekim şu şekilde, sıralamak mümkü ndür: (niteki) , sanki, - veş , - asa, çün - var (vari), manend , gOya, gune (güna), sıfat, misal ve misl. Türkçemizde
9 19)
kullanılan
Edebiyat Bilgi ve Teorileri. s.l 38-l41.
BELAGAT TERİMLERİ
354-----------------------Teşbihin
Gayeleri
~~
vPI.fl
T eşbihin gayelerinden büyük bir kısmı müşebbehle, az bir kısmı da müşebbehün-bihle ilgilidir. Bu gayelerden en önemlilerini şöyle sıralamak mümkündür920 :
1- Garip ve
imkansız
zannedilen bazı şeyleri mümkün olan şeylere benzetrnek suretiyle onların da (müşebbeh olan şeylerin) varlığının mümkün olduğunu beyan etmek: jljJI i~~~\ 0\j ~:~ ~ ı..:...iiJ it.;\'1 JZ ı)\.;
Onlardan biri olmana rağmen halktan üstün (ve ayrı insan) o/san bile (bunda yadırganacak bir şey yoktur.) Zira, mis k ge yiğin kanı n ın bir parçasıdır. (Halbuki kana hiç benzemez ve onda olmayan güzel vasıflara sahiptir.) 2-
Müşebbehin
1 6 .. 4; Jl
başkasını
3-
halini beyan etmek:
~~~w- _)ULS '-:-- .a.;.ll ()fke a teş gibidir, ya
ya da kendisini yer.
Müşebbehin
bazı vasıflarının
kuwetli, zayıf veya eksik derecesini beyan etmek:
olması
gibi
~l-...JI J\}}"' U'1.1}J ~:~ ~~~ ~\.>- ~ ,\.M
Kargonın
kanat tüyü (kadar) siyah bir mürekkep ve bulut inceliğinde bir kağıt ... 4-
Müşebbehin
halini zihne iyice
J
~'j ~..r-5" ~~)1 ._P
Kalp/e rin se vg isi Camın kınğı (kırılması) 920)
Miftahu'l-Ullım . Behlğa,
gi tt iği
nakşetmek:
,
* ~~) )8 1~1 ~_;.ili j\
zaman telafi edilmez.
ca nı
gibi olurlar.
s.340-346: el-izuh. I1.356-364: Cevfıhiru'l-Be l uğa. s.270-274; s.215-2 18; e i-Bel ağatu ' 1-Arabiyye. 11.59-60; e l-Cami, s. ll l -115.
Ul lımu'l
ANSİKLOPEDİSİ - - - - -- -- - --
5-
Müşebbehi
güneş
355
güzel göstermek ve övmek:
. . ..SÇ ~ ..l:-: r-l ı..:...,J11~1 ~~
Sen
- - -~--
gibisin,
Güneş doğduğu
diğer
~1__,5' .!l}ll)~ ~IS'
krallar birer yıldız,
zaman, gözükmez hiçbir yıldız.
6- Müşebbehden nefret ettirmek için onu çirkin göstermek: ~ j~ Jl ~ ~} * .ı,.;K; t;~ .JUII~IJ Konuşarak işaret ettiği
zaman (el-kol hareketleriyle pervasızca konuştuğunda) O, sanki kahkaha atan bir maymundur. Ya da., (karşısındakini) tokatiayan ihtiyar bir kadındır.
7- Müşebbehin daha önce hiç duyulmamış, yeni, güzel ve enterasan bir şey olduğunü göstermek : Müşebbehün-bihi, yeni ve güzel bir şey olan bu teşbihler de iki çeşittir: a. Müşebbehin normal bir şey olmadığını ve neredeyse imkan dahilinde olmayan bir halde bulunduğunu vurgulayan teşbihler: Kor halinde yanan kömürlerin, zine benzetilmesi bu kabildendir .· b.
Müşebbehün-bihin
pek az
4\_y.JI ~ ~ ~4)1 ıJ.x
altın dalgalı
mis k deni-
hatıra geldiği teşbihler:
* lfa
Jf. Y.)
~~JJj ")J
,~_?.' J~l ıj )..:JI JIJI ~~ 4-ı ~ ~l.L; J j
\+ts'
Lazeverdiyye (rengi menekşeye benzeyen kıymetli mavi bir taştır ki burada kast edilen menekşedir) bahçeler arasında kırmızı yakut/ara (şakayık-ı numan de-
TERİMLERİ 356-------------------~-------- BELAGAT
ni/en kırmızı gü/ler) karşı mavi rengi ile üstünlük taslar. Sanki o menekşe kendisi sebebiyle zayıf düşen sapları üzeri.nde, kibritin (ateş yakılan bir cins taşın) etrafındaki ateşin uç/andır. (Yani menekşenin ince sapı üzerinde ki hı li, çakmak taşına bitişik ateş kıvılcımları gibidir.) Bu teşbihte müşebbehün-bih olan "çakmak taşının etrafına ateşin bitişmesi" , menekşenin şekliyle beraber akla gelebilec ek pek nadir bir durun1dur. Başka bir deyişle , menekşenin görüntüs ünün, bu durumu hatıra getirmesi çok uzak bir ihtimaldir. 8- Müşebbehün-bihin, veeh-i şebehde müşebbehten daha üstün olduğunu vehmettir mek: T eşbihin bu gayesi, teşbih-i maklubda mevcuttu r. Mesela , faizi helal sayanların sözünü nakleden "zaten alışveriş de faiz gibi bir muameleden başka bir şey değildir 9 2 1 c~)1 ~.. e:JI LCI) mealindeki ayet-i kerimeni n, zahirin muktezasına göre takdiri şöyledir: cc:)l j.:.. ~)ı Liı) (Zaten faiz de alışveriş gibi bir muameleden başka bir şey değildir.) Çünkü bu ayette söz konusu edilen mevzu alışveriş değil , faizdir. Ayet-i kerimedeki maklub teşbihten maksat, bu sözü söyleyen kişilerin, helallık noktasında (ki bu veeh-i şebehtir) faizi, alışverişten daha evla gördükler ine .işaret etmektir. Aşağıdaki beyitte de aynı gaye söz konusudu r: - r ....ı..::..ç, 0:>- ~ 1 4.:>:-) ?:~ ~_;. 0is' c~~ 1 ~J Sabah zahir oldu. Sanki o sabahın aydınlığı, Ha lifenin (Me'mun b. Reşid'in) övüldüğü andaki yüzü~ün parlaklığıdır. 921)
e l-Bakara. 21275.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - --
- - --
-
---
357
10
Teşbih Çeşitleri ~~ tljl
T eşbih kendisini meydana getiren dört unsurun durumuna ve gayelerine göre pek çok kısma ayrılır. "Teşbihin Rükünlerr' başlığı altında verilen sıraya göre ·(Müşebbeh, müşebbehün-bih; veeh-i şebeh, teşbih vasıtası), bu öğelerin çeşitli durumlan sebebiyle ortaya çıkan teşbih çeşitlerini şu şekilde sıralamak mümkündür: 1.
Müşebbeh
Oluşuna
ve
Göre T eşbih
"Tarafan" denilen
Müşebbehün-bihlerin Çeşitleri teşbihin
takdirele bunların teşbih meydana gelir 922 : olduğu
Teşbih-i
MelfOf
rüknü (müşebbeh (birden fazla sayıda) yerlere göre dört çeşit
iki
ve müşebbehün-bih) mü~eaddit
a.
Birden Fazla
alacağı
asıl
Jyilll ~ı
Önce müşebbehlerin, sonra da müşebbehün-bihlerin müşebbehlerin sırasına göre zikredildiği teşbihe melfCıf teşbih denir. Örnek:
JWI ~1_, ylJI ~.fJ
ı..> ..ıJ ~~ ~4_, ~J __JJI y _,1; 01)
(O ka rtalın) yuvasının yanındaki kuş yürekleri, yaş ve taze iken sanki unnab (kırmızı renkli bir meyve); kuru iken eski ve çürümüş adi hurma gibidir. (Yani kartal, kuşları avlayıp yuvasına götürüp yer. Kuşların yüreklerinin unnab gibi taze iken, bazısını- da kuru hurma gibi, bekle. tip çürüttükten sonra yuvasının dışına atar.) 922)
el-Izah, 11.370-37 ı; Cevahiru ' l- Belağa, s.252-255; Arabiyye, 11.25-26; el-Cami, s.l l8-ll9.
Ulfımu ' 1 -Belağa,
s.200-20 ı ;
el-Belağatu ' 1-
358 - - - -- - -- -- - - - - BELAGAT TERİMLERİ
b. T eşbih-i Mefruk J J_;ıı ~~
·
Her müşebbehin, hemen ardından gelen behün-bihi ile beraber zikredilmesiyle oluşan mefruk teşbih denir. ~ $'}1J l_,kl) ftı ~:f \.j~ ~~)\) ..!.,L.. ?
müşeb
teşbihe
1
Onun kokusu misktir, yüzleri (parlak ve yuvarlak olma cihetiyle) dinarlar (altın paralar) gibidir. Elierin uçları {parmak/arz) anem (kırmızı, yu rnuşak bir ağaç) gibidir. c. T eşbih-i Tesviye
~_,_.dı ~
çok, müşebbehün-bihi tek olan tesviye" adı verilir:
Müşebbehi " teşbih-i
o
J\JliS w~ ~~ JL>J ,-
teşbihe
~
~; t~
. J~ts' ~~\) 7~ ~~ J ~_,.-;)
Sevgilinin zülfü ve be nim durumum , bunların her ikisi de {siyahlrkta) geceler gibidir. Onun dişleri ve benim gözyaşiarım berrak/ıkta inciler gibidir. d.
Teşbih-i
Cem'
~~ ~
Müşebbehün-bihi teşbihe . " teşbih-i
birden fazla , cem" denir. ~
~,
C\,;\ Jı ~f. Jl
~~
...L.,a..:...
ınüşebbehi
tek olan
~
~f _;.1_;.1 ıY' ı-~ I..ClS"
Sanki o şahıs, diziimiş inciye veya dolu tanesine ya da papatyalara {benezeyen dişleriyle) gülümser. 2. Veeh-i Çeşitleri
Şebehin
Hususiyederine Göre T eşbih
359
ANSİKLOPEDİSİ
Veeh-i
durum una göre ortay a
Şebehin
çıkan teşbih
923 : çeşitleri şunl,ardır
a.
Teşbih-i
Temsil
Veeh-i şebeh iki veya daha fazla vasıftan meyd ana gelen bir şekil arz ediyorsa, böyle teşbihlere teşbih-i temsil adı verilir. "Temsilt teşbih" ya da sadec e "temsil" de denilen bu teşbih , başka bir ifadeyle bir heyet in bir heyet e benzetilmesi dir. Örnekler:
-
'
.
~J~ Jll ~1 ~_»-l. ~~W,I L..ü IJu ..U_,::.....1 ~..UI
j!.S ~
0)~':1 ~l..lliJ~JJ
O münafıklann misal i bir ateş yakan kişinin misal i gibid ir ki o cıteş, etrafını aydınlattığı zama n Allah onun nurun u gider di ve onları karanlıklarda bıraktı. Onla r görm ezler 924 . .ı.bli .!lfl"" ı)t; ~f ~_,.J-1 ~
~\j \.. ~ ~ 0ı
Js- ~ı
* 4---A-i J(ü ).:Jt;
Kzska nç kişinin işkencesine sabre t! Zira senin sabrın onu öldür ü r. Ateş, yiyec ek bir şey bulamayınca kend i kendi ni yer. .
J
•
~_;.ı} ç.Ul ~ ~_,JlS' 7!f ~1 ı} ~~ı ı:.r ıJIJ
.
-
-
. Çocu klukt a {küçü k iken) terbiy e ettiğin kimse , ·dikili p (yeşerdiği zama nlard a) sulan an ağaç gibidir. Kuruduğunu 923) 924)
el-Izah, II.37 ı -387; Cevahiru '1-Belağa, s.260-267; Ulumu '1- BeHlğa, s.207-212; Arabiyye, II.35-40. el-Bak ara, 2/ : 7.
ei-Belağaıu ' 1-
BELAGAT TERİMLERİ
360 ----·
gördükten sonra onu,. nihayet güzel, canlı {ve taze yapraklı bir ağaç olarak) müşahede edersin.
Temsili
teşbih,
yeşil
teşbihin
en önemli ve en tesirli kısımlarından biridir. Söze .kuwet veren, fikri harekete geçiren ve gönlü ihtizaza getiren bu teşbih çeşidi önemine bina en pek çok maksatlar için kullanılmaktadır. Bu gayelerden sadece iki tanesini ziketmekle yetineceğiz:
1- Bir iddiaya delil getirmek: ili-)1 ~..iJI 0 .MA l.r(jJ ~:~ ~ ~lt ~ 1..;1 ~J Onların
Ama
altının
içinde yaşamakla ben onlardan biri olmam. yeri de topraktır.
2- Sabit bir
manayı
kuwetlendirmek:
~\ ~ (.$_}.'1 ~~ 01 ~:~ ~L- dW ~) ;~\ ~;
Yol/anna girmediğİn (gereğini yapmadığzn) ha/cJe kurtuluşu ümit ediyorsun. Gemi kuru yerde (karada) yurumez.
b. T eşbih-i Gayr-i Temsil (Temsilsiz T eşbi h) ~~/.-~1
Bu şebehi
teşbih,
temsili teşbihin zıddıdır. Yani veeh-i birçok vasıftan te şekkül etmiş bir hey' et olmayan
teşbihtir.
Örnek: L...> J..WI ~J ~~ W~~ ı.,P ul
Sen yumuşak olma yönüyle ağaç dalı gibisin. Güzellikte dalunayın benzerisin.
-----ANSİKLOPEDİS !. - - - - - - - - -
Mufassal J..a.All ~~ Veeh-i şebehi zik red ilen teşbihe "mu fas sal den ir. c.
Teşbih-i
Örnek: o J
J')l)1 ~u.~ ;;~1 ~
..w ~
361
teşbih "
J
Jl.:ll .M.ı J) .:r-J-1 J _)~\ ~4
una y· Ey, ken dis ine ulaşılmasında ve güz elli kte dol al {tatlı ve gibi ola n kişi! Cö me rt ol! Bü yük kay a, ma-i zül ala rda n ber rak su) ile yarı [ır. (Ya ni tatlı su, büy ük kay · fışkırır.) d. Teşbih-i Mücmel J-.$.-1 ~~ ih" Veeh-i şebehi zikredilmeyen teşbihe "mü cm el teşb adı
verilir. Örnek: ~.b.r' ~ ~\ JS' ~:~ o~ J JL;.. ı:_r-· \~')' .
ben ini hay ret/ e karşılamayınız! Her kırmızı gül de, siya h bir nok ta bul unu r. eh, ba. Mücmel teşbihte zikredilmemiş ola n veeh-i şeb kad ar çok zen çok gizli, baz en de her kes in anlayabileceği de, müşebbeh ve açık ola bili r. Yin e bu çeşit teşbihler da aşağıdaki beyitmüşebbehün-bih'ten biri nin vasfı ya şebehe lerde olduğu gibi, her ikisinin de vasıfları , veeh-i . ber abe rce işaret edebilir: On un
yanağındaki
J
~ ~? o.))~) ..;? .~~ ~\_y J...l.,a.j ~)
A.:..Y
ı.:....;~
~\ J ~ A.:..Y ~; 0\J * ~~ .!}~\~ ~ 01 ~~ am a, O öyl e bir delikanlıdır ki, ben ond an vaz geç tim (on un onu n bağışları ben den vaz geç me di. Ben im hut onu n ihsanına) hakkındaki hüs n-ü zannım) ona (ya
362 - -
- - - - - --
- - - - - BELAGAT TERİMLERİ
döndü · ve mahrum da olmadı. (Yani benim onun hakkındaki hüsn-ü zannzm doğru çıktı, ·o genç beni yanı/tmadı ve ihsanına devam etti.) O delikanlı öyle bir yağmur gibidir ki sen ona geldiğin tokdirde onun ilk damlaları (yahut en değerli dam/aları) sana gelir. Şayet ondan vazgeçip gitsen, o seni arayıp bulmak hususunda ısrarlı olur. Müşebbehin (delikanlı) vasfı:
gidilmesin,
ihsanının
Kendisine gidilsin veya devam etmesL
Müşebbehün-bihin (yağmur) vasfı:
Hem kendisine geleni, hem de kendisinden kaçmak isteyeni yakalayıp ıslatması.
Veeh-i şebeh: istek olsun veya olmasın, her iki halde de ihsanın devam etmesi. e.
Teşbih-i
Veeh-i
Karib-i Mübtezel
şebehi
kolayca
J~ıl.:-!.;ill ~~
anlaşıldığı
için,
müşebbehten
müşebbehün-bihe geçişi, düşünüp araştırınayı
:gerektirmeyen teşbihe "karib-i mübtezel" (anlaşılması kolay, basit teşbih) adı verilir. Bu geçişin kolaylığı ise, tafsilatın ya hiç olmamasından veya çok az bulunmasından kaynaklanma ktadır.
Mesela " ->.J}ts' A..p.-/ ' (o n un yüzü gül gibidir) ve " "-f>."y .J~ıs" (onun yüzü ay gibidir) cümlelerind e yer alan teşbihlerde zikredilmeye n veeh-i şebehler, ilk bakışta kolaylıkla anlaşılmaktadır:
ikinci
teşbihte Jl_r,'l'ı
Birinci teşbihte ö..,J-1 (kırmızılık); (parlaklık) veya ö)x-':ll (yuvarlaklık).
ANSİKLOPEDİSİ
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 363
f. T eşbih-i Bald-i Garib şebehi
Veehe-i
kapalı
~_;Jl ..Wl ~~ olduğu
için,
müşebbehten
müşebbehün
bihe geçişi, düşünüp araştırınayı gerektiren teşbihe baid-i garip (anlaşılması zor, garip teşbih) denir ki karib-i mübtezelin zıddıdır. Bu çeşit teşbihlerde vech:.i şebehin kolayca anlaşılınasına mani olan kapalılık ise, tafsilatın çok fazla olmasından ileri gelmektedir. Örnek: di.:;.. ..Lı ~ ıJ ~ ı..:...... ~f .ı,j~
•
J
0\S ~~) c..Lo.>-
Rudeyne {düzgün mızrak yapmakla meşhur olmuş bir kadın) yapınıı bir mızrak yüklendim ki o mızrağın. ucundaki demir, sanki (kendisine) duman bulaşmamış ateşin zşığıdır.
Veeh-i g.
şebeh:
Renk,
ışıldama
ve parlama.
Teşbih-i Meşrut .1J_r.11 ~~
Teşbihin tamamlanması
için, bir vasfın varlığını veya yokluğunu şart koşmak suretiyle, mübtezel olan bir ~eşbihin garib makamına çıkarılmış haline "meşrCıt teşbih" denir. · Örnekler: ~\..:.,..
.y ~ ~y. 'lı
* w)~~ ~)ı ı.u Jb ıJ
Gündüztimüzün güneşi, bu yüzle {övülen kişinin yüzü ile) ancak utanmaz bir yüzle karşılaşır. (Yani şayet güneşin
yüzünde utanma olsaydı· onun yüzüyle karşr karşıya gelmezdi. Güneş utanmadığı için onun yüzü dünyada mevcut iken doğuyor aksi takdirde doğmazdı.)
364-- - - - - - - - - - - - -
BELAGAT TERİMLERİ
Ebu't-T ayyib el-Müte nebbi (ö.354/ 95.5), bu beytind e güzel yüzü önce güneşe benzetmiştir ki bu mübtez el bir teşbihtir. Ancak, şairin daha sonra "güneşin u tanmasından" bahsetm esi onu garib teşbih sınıfına dahil etmiştir.
J;ı ~w w.:.r~ ~i ~.f wı; r~~ ~ .ıJL..?
parlak yıldızların batma hususiy etleri olmasaydı, "onun görüş ve kararları, parlak halde buluna n (ya da yüksekl erde olan) yıldızlar .gibidir" (den i/irdi). Şayet
Vatvat (ö .573/l 177) övdüğü kişinin fikirlerini "başkalarına yol gösterm ek" cihebnd en yıldızlara benzetm ektedir . Bu mübtez el bir teşbihtir . Fakat buna "batma niak şartını" ilave ederek mübtez el teşbihi, garib Reşidüddin
teşbih
haline
3.
getirmiştir.
Teşbih Edatı
Teşbih edatı
Cihetin den
ölçü
Teşbih Çeşitleri
alındığında
iki
çeşit teşbihten
söz
· edilmektedir 925 : a.
Teşbih-i
Müekke d
~Jl.l ~~
Teşbih edatının zikredilmediği teşbihlere teşbih"
"müekk ed
denir.
Örnekle r: •;
y
1..:.-.JI ./' .J. if) ö..ı...~ ~ J V.:..l ı.>))
yerinde donmuş gibi durur görürsü n, halbuki 926 onlar, bulütla r gibi geçip giderle r . Dağlan
925) 926)
el-izah. 11.387-389; Cevahiru' 1- BeHl.ğa. s.269-270; Arabiyye. 11.29-30. en-Nemi, 27/88.
U lfımu ' 1-Be lağa,
s.2 14;
e l - Belağatu '1-
ANSİKLOPEDİSİ - - - - -- - -- - -~LU ~
Js- ~'il~~
- -- 365
-
~t- (.5_,>.- -'.iJ 0~~ ~ ~)IJ
oynar. (Onları sağa -sola yavaşça oynatır.) Güneşin, batma vaktine yakın zamandaki altın (gibi ışınları) gümüş su üzerinde akıp gzder. Rüzgar
ağaç dallarıyla
bu beytinde, gurub vaktindeki güneş ışınlarını "sarı renkli olma" cihetinden altına; suyu da "beyazlık ve berraklıkta" gümüşe benzetmiştir. Bu beyitte, hem teşbih edatı, hem de veeh-i şebeh zikredilmediği için, bu teşbih . hem müekked, hem mücmel, hem beliğdir. (Bkz. Teşbih-i Şair
Bellğ)
İkinci mısranın takdiri şöyledir: ö_;...a.JI ,) ~.l!LS" ~'ll :~'ll ~~ "'
-
~
J
., "
J o,...
J.
.. ~ıJ J:'l::.:Jı J ~IS ..uı :..uı ~ Müekked teşbih, isminin de işaret ettiği gibi , edatın zikredildiği mürsel teşbihden daha veciz ve belağatlı sayılmıştır.
b. Teşbih-i Mürsel J-)1~1 Ed atı zikredilen teşbihe "mürsel Örnek: ,
~.. \ ~Jt_.. Jl ~ t:ı.JL..I
..
teşbih" adı
verilir.
o ..
* .ı..i\5" ~ _r.P va>.r. _,.6.-üJ
Sert oln1ayan yumuşak (parmak/arı) elle tutup alırsın (yakalarsın) . Sanki (o parmak/ar) Zaby vadisinin krrmızı kurtçukları ya da (kendisinden en güzel misvak/ann elde edildiği) is hit ağacının misvaklandır. 4 . Gayesine Göre T eşbih Çeşitleri Teşbihiı~ maksadı cihetinden, teşbihler makbul ve merdCıd olmak üzere iki kısma ayrılır: 927 927)
ei-Umde, 1.287; el-Izah, H.389; Ulumu ' I-Belağa, 21 8-219.
366 - -- - -- - - -- - - - - BELAGAT TERİMLERİ
a. T eşbih-i Makbul
Jy.Alı ~~
Maksadı
tam olarak ifade edebilen teşbihe "makbul" veya "hasen" teşbih adı verilir. Bir teşbihin makbul olabilmesi için müşebbehün bihin müşebbehten daha -iyi ·bilinmesi; veeh-i şebehin de ondan daha üstün, daha kuwetli ve çok daha fazla kabul edilebilir olması gerekir. Örnek: J
J)l,bdl ~ -~ldl ~ . ~f ,
"
,
Lk.;..._,; ~t; ~:~1 ~ ~ 0\J
J
~
,;
>~J ""'
J
~lyS' ~J 0l..,.:ü;JI 4)_;--4) ~:~ ~I...?>J 1_,.aA.jl JJ~I..}_; .-
-
..
Şayet
(mutlu bir hayat) yaşamağı arzu edersen orta yolu ara (ve bul!) Zirve noktasında uzun (büyük ve kamil) gözüken, eksik ve yetersiz kalır. (Eksi/ip kzsalmağa, küçülmeğe başlar. )"Dolunaylar, hilal iken noksanlıktan kurtulur. Kam_il (dolunay) halinde iken, onları noksanlık yakalayzverir. b. T eşbih-i Merdud
)1 ~~
:>J:>
Makbul olan teşbihin zıddına, yani maksadı tam olarak ifade etmeğe yetmeyen teşbihe "merdud" veya; "kabih" teşbih adı verilir. Örnek: 0W \ll t.) t_}.JI .ı..;L<.; ~:f ~LA.! ı ~~ J _;)1 \JL:. !..S.r:-
Taze ve kıpkırmızz olan kan, yaprak üzerine aktı. Sanki (o kan) dallardaki narenciye (turunç, portakal) gibidir. Şair
bu beytinde ölmüş insanların ağaç yaprakları üzerine dökülen kanlarını , dallardaki turunca benzetmiştir. Ancak kan ile turunç rengi arasında tam bir ben~
ANSİKLOPEDİSİ ;__·- --
zerlik
olmadığı
5.
için bu
- - - -- -- --
teşbih, merdCıd
bir
-
367
--
teşbihtir.
·
Teşbih-i Beliğ t_zWı~ı
Veeh-i müşebbeh
şebehin
ve
ve
teşbih edatının kaldınlıp
müşebbehün-bihin
zikredildiği
sadece teşbihe ,
verilir. T eşbihin en kuvvetli ve en güzel kısmıdır. Veeh-i şebeh , . bu çeşit teşbihlerde kapalı 928 olduğu için, bunlar ba'id teşbih cinsinden sayılmıştır. Hatta bazı edipler "teşbih-i bellğ" yerine "teşbih-i bfüd-i garib bi'l-beltğ" ismini kullanmışlardır. 929 Ayrıca teşbihi beliğde veeh-i şebeh zikredilmediği i~in bu teşbih aynı zamanda rnücmel; teşbih edatı zikredilmediği için de müekked bir teşbihtir. Başka bir ifadeyle teşbih-i bellğ, hem baid-i gar!b, hem mücmel, hem de müekked olan bir "beliğ teşbih" adı
teşbihtir. 930
temel rükünleri n dışındaki (müşebbeh ve müşebbehün bih) öğelerin (teşbih edatı ve veeh-i şebeh) zikredilmeyişiyle müşebbeh ve müşebbehün .bihin arasındaki farkın kaldırılıp onları eşit bir seviyede birleştirilrrıesinden kaynaklanmaktadır. Daha doğrusu bu kuvvet, rrıüşebbehin müşebbehün-bihin seviyesin e yükseltilmesi nden ileri · gelmekte dir. Mesela "Ahmed aslan gibidir" cümlesiyle "Ahmed aslandır" ifadesi arasındaki farkı düşünelim: İkinci cümleden "benzem ek şöyle dursun, Ahrrıed aslanın bizzat kendisidir" tarzında bir mana anlaşıldığ:tndan, bu cümle birincisin den daha vecız ve daha kuwetlidir. 931 Bu
teşbihin
güzelliği
Ulfımu ' l-Belağa,
928) 929) 930)
s.2 12. s.21 4 (4. Dipnot). el-Izah, 11.383-385: Cevfıhiru ' 1-BeHiğa. s.270;
931)
el-Belağatu'l-Arabiyye,
Ullımu ' I-Belağa.
Ulfımu'l-Belağa.
11.43-44; Edebiyat Lügatı , s. l69.
s.214-2 ı 5; el-Cami. s. ı 08. ·.
BELAGAT TERİMLERİ
368 Şu
üç durumda meydana gelen beliğ cinsinden sayılmıştır: 932
teşbih
de
teşbih-i
1- Müşebbehün-bihin nevi bildiren mef'ulü mutlak (masdar) olması: ~~ 0~~~ ~.lll~_; Borçlu tilkinin szuışması gibi sıuıştı.
2-
Müşebbehün-bihin müşebbehe
4W1
3-
y; ..UG- u-:3 Halid
Müşebbehün-bihin
sıhhat
hal
muzaf
olması:
elbisesini giydi.
olması:
l...l.-.1 ~~~~ ~ ...u~ı ~Komutan düşmaniarına
ziyetinde
aslan va-
saldırdı.
T eşbih-i Bellğ Örnekleri ç.~\ ~1 ~1 J. ~ ~~ ~f il.\ 1..':.-i\ ç.Jiı,J\ ~.... 1..':.-il
(Ey öğretmen!) Sen şeref ve yüceliğin sırrısın, sen öndersin, sen yıldızsın. Hatta sen, sen zşık.sın. ~f rJ Ll'uı ~J 1 ~ ~ ~~ ~~u" uı f~
,_ ;; __r.i-)
Kendisi müttakf olmadığı halde, insanlara takvayz emreden kişi, hasta iken insanları tedavi eden doktordur. 6.
Teşbih-i MaklCıb
Veeh-i
şebehin
y_}iU.~..:H
müşebbehte
daha kuvvetli olarak bulunduğu iddiasıyla müşebbehin, müşebbehün-bihin yerine kullanılması sonucunda ortaya çıkan teşbihe "maklCıb" veya "makCıs" teşbih adı verilir. 933 (Bkz. Teşbihin Gayeleri, 8 . madde) 932) 933)
Cevahiru'J-Belağa. s.270. el-Izah. If.36 ı -364; Cevahiru' 1-Belağa. s.275-276; Ul lımu '1-Behlğa. s.2 ı 7-2 ı 8; el-Bel ağatu '1Arabiyye. Il.47-52: el-Glmi . s. ı 30-13 ı .
ANSİKLOPEDİSİ -
-
-
-
-
-
-
- - -- --
-
-
-
369
Örnek: . J. .,. ,..
J..-: y.J ~1 c:~ yW *
,
"
.ı.;\.s' ~I_,A.ll ~1_,..1 ~\JJ_,
sanki (sel gibi) akan
Fıratın sularının akışı,
birbirini takip etmesid ir.
gözyaşının
(Gözyaşlarznın peş peşe
ak-
masıdır.)
7. T eşb ih-i Müşebbeh
Zımn1 ~ı ~ı müşebbehün -bihin
ve
açıkça
belli ol-
ancak işaretle tayin edilebildiği teşbihe " zı mn1 teşbih" denir. Bu teşbihlerden maksat , genellik le müşebbehe isnat edilen hükmün . mümkü n olduğunu isbat etmesidir934 . madığı ,
Örnek:
r~~ ~ r_)-~
.J.
o
J. "
* ~ 01~1 ~ ~ ı:r
Kim ki (izzet-i nefis sahibi olmayan) hakir birisi olursa, artık oncı zillet basit gelir. (Ona aldınş edip önem vermez.) Ölüyü yaralamak, ona hiçbir acı vermez. Teşbihin
Dereceleri
Dört rüknün , Belağat alimleri
~~ ~Ir
içinde yer alıp almamasına göre, teşbihi genel olarak üç merteb eye
teşbih
ayırınışiardır : 935
Derece de Olan T eşbihler : Dört rüknün hepsini de kendi içinde bulundu ran teşbihler bu kısma girer.
1- En
Zayıf
934)
Cevahiru' 1 -Belağa, s.274; Ulu mu '1 -B e lağa. s.2 15; el- Be lağaıu ' I-Arabiyye, II.53-57; el-Cami;
935)
Miftahu ' 1-Uifım, s.355; el-Izah, 11.390-391; Cevahiru '1- Belağa, s.277.
s. 127-128.
370----------~---------------- BELAGAT TERİMLERİ
Örnek: AY~I ıj ..ı_.,':115 .l..-..>-1
Ahmed, cesarette aslan gibidir.
2- Orta Derecede Olan Teşbihler: Edatı veya veeh-i şebehi zikredilmeyen teşbihler bu kabildendir. Örnekler: ~~~ ~
..L..I -4>-1
'lts" _.4>-1
.,l....
Ahmed cesaret yönay/e
as/andır.
Ahmed aslan gibidir.
3- En yüksek derecede olan teşbihler: Edatın ve veeh-i şebehi her ikisinin de kaldırılıp sadece müşebbeh ve müşebbehün-bihin zikredildiği teşbihler (ki bunlara teşbih-i beliğ adı verilir) bu sınıfa dahild~r. Örnek:
..L.rl ..L..>-1
Ahmed as/andır.
TEŞRI' C!~ı Teşri'
bir beytin ayrı ayrı iki kafiye üzerine bina edilmesidir ki bunlardan hangisi üzerinde durulursa durulsun mana doğru olur. Buna "zü'l-kafiyeteyr_" veya tevşih adı da verilmektedir. 936 Örnek: )~\
--
ö}}J 1.5~)1.!.1~ ~~ 4-il4i...UI ~..u~ ~\.>.~
Ey alçak dünya ile nişanlanıp (evlenmek isteyen) kim_se! O dünya, ölüm tuzağı ve bulanık şeylerin mesken tuttuğu mekandır. Bazı
ediplere gore bu "mütelewin" dir. 937 936) 937)
el-Izah. Il.553:
Cevahiru'l-Belfığa.
Keş~aafu Istılahati ' 1-Fünfın.
I.761.
sanatın diğer
s.406-407.
bir ismi de
ANSİKLOPEDİSİ - - - -- - - -- - - - - - - - 371
TEŞTİR ~~'Bkz. SECİ' ••
•
•
A
A
A
TETA.BU-I lZAFAT ~.:Ail..P'::/1 ~1.::3 Bkz. FESAHAT TETABUK Joı\k:ll Bkz. TIBAK A
•
A
TETMIM ~~ Bkz. ITNAB TEVAFUK Jil.r'l Bkz. MURA'AT-INAZIR TEVCIH ~_rll Bkz. IHAM ~'
A
~
A
A
~
TEVF'İK J:i.r'l Bkz. MURA'AT-1 NAZİR . TEVH.IYE ~J_,::ıı Tevriye, "<.S.;J" fiilinin tefll babındaki masdan olup, lugatta "bir sözü veya haberi gizleyip, bunların yerine başka bır söz ya da haber ortaya atmak" manasına gelir 938 . Bed! ilmi ıstılahında ise tevriye " yakın ve uzak olmak üzere iki manası bulunan bir lafzın, ilk anda anlaşılan yakın manasını değil de uzak manasını kastetmek" şeklinde tarif edilen edebi bir sanattır 939 . Belağat kitaplarında bu edebi sanata pek çok isim verilmiştir. Bunları şöyle sıralamak mümkündür: ibham, !ham, tahyll, muğalata ve tevcih.
Tevriyenin Rükünleri ~J.r'l ~lS) Tevriuenin iki tane· rüknü vardır940 : J
.
1- Müverra bih ( "-! <.>-')' ): Kendisiyle tevriye· yapılan kelimenin yakın manasıdır ki lafzın bu manaya delaleti açıktır. Dolayısıyla akla gelen ilk mana da budur. 2- Müverra anh ( .ı..;.p ı.>-')ı): Kendisiyle tevriye yapılan kelimenin uzak manasıdır ki lafzın bu manaya delaleti gizlidir. 938) 939) 940)
Lisanu 'I-Arab,XV.389-390. el-izah, 1!.499; ei-Mutavvel, s.384; Cevahiru'l-Belağa, s.362-363; 305; ei-Belağatu'I-Arabiyye, III.86; el-Cami, s.l87. Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.J92-193.
Ulumu'I - Belağa.
s.304-
372---------------------------- BELACAT TERİMLERİ
Tevriye
Çeşitleri ~Jpl t_lj\
T evriye, ediplerin büyük çoğunluğuna göre mücerred ve müraşşah olmak üzere iki kısma ayrılır. Ancak bu yaygın görüşe muhalif olarak bazı edipler, bunlara "mübeyyen ve müheyye" denilen iki çeşit daha eklemek suretiyle tevriye çeşitlerini dörde çıkarmışlardır. 1. T evriye-i Mücerrede
;;~fil ~J_,:JI
ne de uzak mananın lazımının yer almadığı tevriyeye "mücerred tevriye" adı verilir. Hz. Peygamberimiz (s.a. v.) ile beraber Medine 'ye hicret ederken, kendilerini yolda gören bir kişi, Hz. Ebu Bekir' e (r.a.) Resulullah'ın (s.a.v.) kim olduğunu sormuştu: Hz. Ebu Bekir'in (r.a.) ona verdiği şu cevap güz~l b:x mücerred tevriye örneğidir: ~~ ~~ Bana yol gösteren bir rehber. Hz. Ebu Bekir (r.a.} bu sözüyle, kendisine hidayet yolunu gösteren ve Peygamberlerin Sultanı olan Rehber-i Ekmeli (s.a.v.) tarif ederken, muhatabı bu sözden "seferde yol gösteren bir rehber" manasını anlamıştı 941 . Ne
yakın mananın,
2. Tevriye-i
Müraşşaha ~)1 ~Jp\
Kendisiyle tevriye yapılan sözden önce veya sonra yakın manaya (müverra bih) ait bir lazımın zikredilmesiyle müraşşah tevriye meydana gelir. Örnekler: 0.Y'-"'} \_;\) --4~ ~~ >-L.......J\J Göğü
gücümüzle biz kurduk, ret sahibiyiz. 942 941)
942)
Ulumu 'l-Belfiğa. s.305. ez-Zariyat. 5 1/47.
şüph esiz
Biz
geniş
kud-
ANSİKLOPEDİSİ -
-
- - - - -- 373
- - -- -- - --
Ayet-i kerimede geçen "-4\ " kelimesi, " ~ " kelimesinin çoğuludur . Bu kelimenin akla ilk gelen yakın manası bir uzuv olan "el" dir. Ayet-i kerimede ise onun uzak manası olan "kuwet ve kudret" kastedilmektedir. Yakın mananın (el) lazırnı olan " ~4/' lafzı tevriye yapılan kelimeden önce yer almaktadır94 3 . ~..U\~ J
_r--JI \;..ilb..; G>r_j\ J.
-
;~.? 0_,.J-1 ~~ ~'1)
~f LJs' ör-JI ~ :.:.ıt l...ü
* ~.f r~ ~ l:...Lı w
Aşi retin
bütün fertleri bizden uzaklaşıp alakalarını kesince , biz de kendi başımıza oturup, bütün zaman kılzçlarımızla beraber olduk. (Dost/ara ihtiyaç duymadık.) Kılıçlarımız kötü günde (harbin şiddetlendiği anda) biz i yardımsız bırakıp (mahcup etmedi. ) B iz intikam ın üzerine kılıç kınlarını kapatmış da değiliz. mısradaki
J. J.
o ,.
.
J. o ...
o,
'' 0~1" kelimesi " ~ı" kelimesinin çoğuludur. Yakın manası "göz", burada kastedilen uzak manası " kılıç kınıdır. " Yakın manasının (göz) lazımı olan o , " ~~ '' lafzı , bu örnekte de tevriye yapılan kelimeden önce Sor.
,.o,
gelmiştir 944 . Müraşşah
tevriye örneklerine, harap eden bir şairin beytiyle son verelim: ~1)1 ~~ ~ .-;
;'rf
wl}\ i_;; 0~ ~
olmuş
evini tasvir
ö")\.,.JI rJI 01 ~ ~IJ
*
~)j \~\ ui)L. 1~1
O e vde namaz kılmağa korkuyorum ki zaten rüku halinde o ian duvarları secde ediue rir. Ben uİza Zülzilet " 943) 944)
Ulumu' I-Be lağa,
el-izah. ll.500.
s.306.
374 - -- - -- - - - -- -- - - - BELAGAT TERİMLERİ okuduğum
suresini masından
zaman, onun da
Vakıa'yz
oku-
korktum.
Müverra bih:
Vakıa
süresi
Wl)! ;J_,....
Müverra anh: Düşmek ve yıkılmak .k_;....JI- U )1 Müverra bi h' in lazımı: O kum ak i_;:: ~1.: Şair, şiirin sonundaki "vakıa" kelimesinci en, yakın manası olan H Vakıa sCıresini " değH de . uzak manası olan 945 . "yıkılmak" manasını kast etmektedir }
3. T evriye-i Mübeyyene
Ul4..ı .. -Jr-ll
sözden önce veya sonra uzak manaya (müverra anh) ait bir lazı mın zikredilmesiyle "mübeyyen tevriye" meydana gelir. Kendisiyle tevriye
yapılan
Örnek: Lf.-1Lı21~ u~ Lo ~~ ~..ıJI ıj ~J_,....:: uj_r.)
uW
~
#
l;Jy if~~) ~:~ ~! ~} ı..i '~lS'
~':"' ~ J L. : ..:..J.A.; ~:~ ~t+- L. J!.; ~
Jl.,;)
babam, ihtiyar bir kadınlc! evlendi. O ihtiyar hanımın ne aklı, ne de anlayışı var! Şayet onun silüeti, zifiri karanlıkta beliriverse, cinler ona (çirkinliğinden dolayı) bakmağa cesaret edemez. Sanki() (eve yayılan dokuma) yaygı içinde çürümüş bir iptir. (Başının) etrafındaki saç/an da, sanki pamuk gibidir. Birisi şöyle dedi: "Onun yaşı nedir?" Ben de dedim ki: ((On un ağzında hiç diş yok!" İhtiyar
945)
el-Belağatu' l- A rabiyye .
111.94.
ANSİKLO PEDİSİ -
-
-
~ <J
-
-
... ~
- - - --
-
-
-
-
-
375
,
kelimesinin yakın manası geçen ~~ ( 4:"ağızdaki diş ", uzak manası "ömür ve yaştır. " Burada kastedilen ikinci manaya , tevriye yapılan kelimeden sonra zikredilen "~ ~ ~ ı..." (onun ağzında hiç diş yok) ifadesi 946 . işaret ettiği için, bu tevriye, mübeyyen bir tevriyedir 4. Tevriye-i Müheyye' e ö~l ~.J_,.:Jı Kendisiyle .tevriye yapılan kelimeden önce veya sonra, onu her iki manaya da muhtem el hale getirece k bir şeyin zikredilrnesi "müheyye' tevriyeyi" ortaya çıkarır. ' Başka .bir ifadeyle müheyye' tevriyede, tevriyenin mevcudiyetine kesin olarak delalet eden bir lafız bulunmalıdır. Bu lafız , tevriyeli kelimeden önce veya sonra zikredilebilir. Hz. Ali'nin (r.a.) Eş'as b. Kays için söylediği şu söz müheyye' tevriye örneklerindendir: ~~ J~ı ~ lh ~~ 01 Bunun babası, sağ eliyle ih ram: Şiird e
~)
lar dokuyor . Bu cümledeki " JW" kelimesinin iki manasından yakın olanı "sol el"; uzak olanı ise "~" kelimesinin çoğul u olarak " başa ya da omuza atılan bir çeşit örtü .·veya ihramdır. " Şayet " Jw" kelimes inden sonra " ~~ " lafzı zik947 redilmeseydi tevriye meydan a gelmezdi. İzze t Molla'nın aşağıdaki sadece iki mısrasını zikre-
"sönen ocaktan ", uzak manası olan "Yeniçeri Ocağı" kast edilmektedir. Bu tevriyenin varlığına . "kazan devrildi " ifadesi delalet ettiği için, bu 948 · şiirde de müheyye' bir tevriye mevcuttur:
deceğirrüz meşhur şiirinde ,
946) 947) 948)
III.94. 111.93-94; el-Cami, s.I92-193. Edebiyat Uigatı, s.l60; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. l94-J95.
el-Beh1ğatu'l-Arab iyye,
ei-Bel ağatu'I-Arabiyye,
376----- ------- ------- --------
Koyup
kaldırmadan
BELAGAT TERİMLERİ
ikide, birde
Kazan devrildi, söndürdü
ocağı
TEVŞI' ~.rJ ı Bkz. İTNAB TEVŞIH ~_r!l Bkz. İRSAD; Bkz. TEŞRI' TEVŞIH ~_,:ll Tevşih,
lugatta "elbise giydirme k. kadına kemer veya gerdanlık takmak" gibi ma11alara gelir 949 . Bir Bedi terimi olan teşvih ıstılahta ise "bir manzume nin mısralarının baş veya ortalarından bir ya da birkaç harf alınarak bir ·isim, lakap, mesel ve benzeri şeylerin ortaya çıkarılmasıdır." Buna "müveşşah" adı da verilir 950 . Ayrıca tevşih,
"kadim müelliflerin yaptığı gibi, büyük bir zat namına eser yazıp, o zatın adını, kitabın baş tarafında zikretmek suretiyle eseri süsleme" manasında da kullanılmaktadır ki buna "ithaf" da denir 951 . TEZAD .)\..A::l\ Bkz. TIBAK A
A
A
TEZYIL TIBAK
~.l:Jt
o
A
Bkz. ITNAB
"\.J:Jl ıJ.
Bedi tabirlerin den olan tıbak, ~ kökünden gelen müfaale babındaki ;u, fiilinin mastarıdır. Bu mastar, lugatta "iki şeyi birbirine eşit hale getirmek veya aynı hizaya getirip yapıştırmak; bir şeyi diğerine uygun kılmak; dört ayaklı hayvanların, yürürken arka ayaklarının, ön ayaklarının izine basmaları" gibi manala ra gelmekted ir. 952 949) 950) 951) 952)
Lisanu '1-Arab, 11.632. Keş~afu lstılahati ' 1-Fünfın,
Edebiyat Lügatı, s.173. Lisanu' l-Arab, X.209-21 l.
11.1450-145 J.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - --
"Bed! kat olsun, . , t ır.
- - - - - 377
ise, meşhur tarife göre tıbak, hakiolsun iki zıt manayı bir arada ,._zikretmek-
ıstılahında rrıecaz
953
manad an her ikisinin de mecaz olmasını "tıbak'' saymayıp, onu "tekafü" c_;.;t.s:::.ıl) diye 954 Yine bazı Belağat alimleri tıbakın meyadlandırmışlardır . dana gelmesi için "iki mananın birbirine zıt olması şartını '' getirir ken diğer bir kısım ediple r tıbak sanatını "berab er zikredilen iki mananın zıtlık, (siyah-beyaz); olumlu ve olums uz _(bilmek-bilmemek), nisbetlik (baba-oğul) ve ben"' zeri şeylerden birisi sebebi yle birbirl erine mukabil olma955 ları" ·diye tarif ederek onun kapsamİnı genişletmişlerdir. Kısacası, çoğunluğun kabul ettiği görüşe göre "tıbak, birbiri ne zıt iki manayı bir ifaded e toplamaktır" ki bu sanata aynı zaman da "muta bakat, tatbik, tetabu k, tezad, tekafü '" adları da verilir. Tıbakı oluşturan kelimeler 956 aynı cinsten olabileceği gibi farklı cinsten de olabilir. Aynı cinste n kelime lerin oluşturduğu tıbak örnek957 lerini üç kısımda toplam ak mümk ündür: 1- Her iki kelimenin de isim olması: Bazı Belağat
alimleri, iki
zıt
~_;.J ~JU;~I ~ f. 1. 958 Onlar uykud a iken, sen onları uyanık zanned erdin. 2- Her iki kelimenin de fiil olması:
~\'J~~y..~~ 953) 954) 955) 956) 957) 958)
ei-Umde, II.5; Ulfımu'l-BeHiğa, s.297. Mutereku' I-Akran. L414; el-Belağatu '1-Arabiyye, III.43-44. ei-Mutavvel. s.377; Ullımu'l-Belağa, s.297. Miftahu'I-Uli'lm, s.423; el-Izah, Il.477;et-Tiraz, Il.377, ei-Belağatu ' l-Arabiyye, IIL42-43; elCami, s.I78; Edebiyat Lügatı. s.l73; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.184. el-Izah, II.477-479 ; Cevahiru'l-BeHiğa, s.366-367 ; Ulumu'l-Be l ağa. s.297-298; el-Cami, s.l79. el-Kehf, 18/ L8.
378 ------- ------- ------- --------
BELAGAT TERİMLERİ
O, orada ne ölecektir , ne de dirilece ktir. 959 C~ ~L....,., ,_) JI_,..JI \_j.- ~~ IJJ.iJ\J .J4JI ı.r_;. IJA.kl ..l.iJ Gündüzü n güneş ini söndürd üler (ama) tozdan oluşan gökyüzü nde mızrakların uçlarındaki yıldızları yakıp ışıklandırdılar . .JU- 0~ '1) 0).J.AA.ı'l ~f ~\ ~ ~ •J'll ~ );jJ '11us=-~~
\wJ ~~ ~.)~->- ~ Jı
;))2.4_- ..!
Allah Küleyb Oğullarına lanet etsin! Onlar (aciz/ik/erinden dolayı) bir komşuya ne vefasızirk ederler, ne de vefa gösterebi lirler. Merkep/e rinin anınna sesin~- (duyup) ona kulak verir (itina gösterip gereğini yaparlar, fakat) onların gözleri intikamla ra yumulur. (İntikam atmağa yanaşmazlar ve kendileri ne reva görüle n zulümler e· göz yumarlar.) 3- Her iki kelimenin de harf olması: ı.:,;
•
. -5'\
Kişinin kazandığı
L.
1 • L- • ~ \.... 1 • t ~J'
'+'
•
iyilik lehine,
yaptığı
kötülük ise
aleyhined ir. 960 Farklı
.cinsten kelimeler in oluşturdu ğu lerini şu ayetlerde görmek mümkündür: 961
tıbak
örnek-
~W,W\ ~ ~ ı:_rS' J'\J\ ~ .ı-ı ~ I.Jj J ~J o;~\,;~ 0ts' i f ) \
Lg;.. c.)~ u-:l
Ölü iken kalbini diriltip, insanlar a .~asznda yürürken önünü aydınlatacak bir nur verdiğimiz kimsenin durumu, karanlıklarda kalıp ç ıkamayan
midir? 96 2 959) 960)
ei-A'la. 87/1 3. el-Bakara, 2/286.
961 ) 962)
el-Izah. II.478; Cevah iru'I-Be lağa. s.367. el-En-am, 6/ ı 22.
kimsenin durumu gibi
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - -.>lA ı:.r J
- --
- - -- - 379
w J.ıl' ~ ıJ)
Allah, kimi dalôlete düşürürse, onu hidayete erdirecek hiçbir kimse bulunma z 963 . Tıbak Çeşitleri J~l t.I.Jıil
Belli başlı tıbak çeşitleri şunlardır: 964 ı. AçıkTıbak ftWı JWJı
görülüp idrak edilebilen tıbaktır ki yukarıda geçen bütün örnekler bu kabildendir. 2. Gizli T ı bak ~ı JWJI Varlığı açıkça görülmey en ve herkes tarafından , ilk anda kolayca idrak edilemey en tıbak çeşidine "gizli tıbak" adı verilir. Örnek: Varlığı açıkça
l..ı\.j
1_,1>-.>ti \j.J-1 ~~ll
yüzünden suda boğuldular, cehennem ateşine sokuldula r 965 . · Ayet-i :~erimede geçen "boğulma " (l}.fl ) fiili, "cehenneme sokulma" c ı).; 1.}>-,)ü) fiilinin . zıddı değildir. Ancak, cehenneme atılma fiili, arkasından "yanma fiilinin" meydana gelmesin i gerektirm ektedir. Böylece birbirine zıt iki fiil (yanmak ve boğulmak) beraberce tek bir ifadede toplanmış oluyor. Zira bunlarda n birisi su, diğeri ateşle ilgili olan vasıflardandır . Su ile ateş ise birbirine zıt unsurlardır . Onlar
günahları
3. Olurnlu Biri 963) 964)
965)
Tıbak
diğerinin
~~'i . . .. l
Jlk .
olumsuz hali olmamak
şartıyla,
birbirine
ez-Zümer, :?.9/23. el-Izah, ll.480-481; el-ltkan, II.I21-l22; ei-BeHiğatu'I-Arab iyye, IIl.45-46; el-Cami, s.l 79181. Nuh, 7 1/25 .
380 ·------------~------------- BELAGAT TERİMLERİ
zıt manayı
ifade eden iki lafzın bir arada zikredilmesine "olumlu tıbak" (tıbak-ı icab) adı verilir. Ornek:
1~<" 1y u.. ) '_r--;
~ 1 c_ ·-ı~ - ~
Onlar az gülsün, çok ağlasın/ar. 966 4. Olumsuz
Tıbak
~~ J~
Aynı
cinsten iki kelimenin, bir . defasında olumlu, bir defasında olumsuz · olarak, bir ibared e beraberce zikredilmesine "olumsuz tıbak " (tıbak-ı selb) denir. Örnekler: 0~\J <.J"UI 1~
'>ü
İnsanlardan korkmayın, benden korkun! 967
J.,Z 1..r::>- J_,AJI 0 J~ '1J ~:f .~_,; <.J"U\ ,}>· ~.:.!.;. 01 .r(;j Şayet
biz istersek insaniann sözünü reddederiz. Biz konuştuğumuz zaman, onlar bizim sözümüzü reddetmezler. (Yani biz insanlara hak.imiz, sadece bizim sözümüz geçerlidir.) Ayrıca iham-ı
tezad, tedbic ve mukabele de tıbak sanatının çeşitleri arasında sayılmaktadır. (Bkz . İham, Tedbic; Mukabele)
966) 967)
et-Tevbe. 9/82. el-Maide. 5/44.
ANSİKLOPEDİSİ -
- - - - - - - - - --
- - --
381
-U-
UMDE
ö~l
UMMAK UN.VAN
" Bkz. KELAM
.
"
ı.r.rl' Bkz. INŞA ~~~~
Bir Bed! deyimi olarak tınvan şöyle tarif ; edilmiştir: "Unvan belli . bir maksat için söz sarfeden kişinin sözünü tamamlamak için getirdiği misallerin, önce geçmiş haberlere, kıssalara veya bazı ilim ve fenlere başlık teşkil edecek mahiyette olmasıdır." Mesela "Biz Hz. lbrahim 'e, işte böyle arz ın ve göklerin melekutunu gösterdik .... 968 " mealincieki ayet-i kerime ~elam ilmine, Cedel ilmine ve Hey' et (ı~stronomi) ilmine unvan olarak gösterilmiştir969 . UZAK KİNAYE ö.,WI ~loSJI Bkz. KiNAYE
..
-U-
ÜSLÜB-İ HAKIM ~~ y ~~~
Meanf tabirlerinden olan üslub-i hakim, bir ıstılah olarak "rrıuhatabın veya soru soran kimsenin beklenınediği bir söz ile karşılaşmasıdir" diye tarif edilir. Sözü söyleyen kişinin böyle bir üslCıbu tercih etmesinin sebebi, sarf ettiği sözün maksada daha uygun olduğunu veya verilen cevabın muhatabın haline daha muvafık ya da onun için daha önemli olduğunu vurgulamaktır. 970 968) 969) 970)
el-En'am, 6175. ei-Jtkan, 11.119; Mu'teraku'l-Akran, 1.407. el-izah, 11.162-164; Cevahiru ' I-Belfiğa, s.3.88; el-Cami, s.206-207.
382---- ------- ------- ------- --
BELAGAT TERİMLERİ
Mesela bir patronun işten . ; kovmak maksadıyla işçilerden birisine, "işi bırak. ve git"' demesine o işçinin şöyle karşılık vermesi üslub-1 hakimdir: "Bana izin verdiğiniz için size çok teşekkür ederim efendiJn. Gerçekte n · eve gidip dinlenmeğe ihtiyacım vardı. " Bu örnekte işçinin vurgulam ak istediği husus, "patrond an ·beklenen davranışın, kendisi gibi çalışkan bir işçiyi kovmak değil, onu izinle ödüllendirmektir. " Bir öğrencinin~ "Hocam, imtihancia kaç gözcü bulunacak?" sorusuna · hocanın vereceği şu cevap da üslub-i hakimdir: "Ders i dinleyen ve çalışan öğrenciler, imtihani mutlaka başaracaklardır . " Hoca bu sözüyle öğrencilerin haline uygun ve onlar için önemli olan htisusu bildirmekle beraber böyle bir sorunun da gereksiz olduğuna iŞaret etmektedir ..· Hilallerin· mahiyetine ve ne infak edileceğine dair sorulan sorulara verilen cevaplan ihtiva eden şu iki ayet-i kerimede de üslub-i hakim mevcuttur: ~1_, J'lill 4\_y ı./' Ji ili~~ i f ~~
Sana hilal halindeki ayiarz sorar/ar. De ki: ((Onlar insanlar ve hac için zaman ölçü/eridir". 971 ~\ u,IJ ~LI.I_, ifl:::JIJ 0:1)'iiJ ı.:r- ..Uifo _,:> cr ~\ L.
J
~~ I~L. ~~
Sana ne sarfedec eklerini sorar/ar. De ki: ."Sarfedeceğiniz · mal, ana-baba , yakın akrabalcır, yetimler , 972 düşkünler ve yolcular içindir. 97 1) 972)
ei-Bakara. 2/ J89. ei-Bakara, 2/2 15.
ANSİKLOPEDİSİ ------~---------- 38~
-V-
VAS L ~)1 "Va.sl" lugat ta " ulaşmak, ulaştırmak" gibi mana lara gelm ekted ir 97 3 . Mean1 tabir lerin den olan vaslın zıddı ise "fasl "dı r . Bu her . iki ıstılah bera berc e Mean1 ilmin in önem li konularından birini (fasl ve vasl) teşkil etme ktedi rler. Bir Mean t ıstılahı olara k vasl, "sözü meyd ana getir en 974 cümlelerin vav (J) harfiyle birbi rlerin e bağlanmasıdır . V aslın Yerleri j...P)1 ~\y 975 : İki cüml e arasında üç yerd e vas! gerek lidir 1. :t ' rab la ilgili bir h ükümd e ortaklık: Mese la, " iA ..L;j e ~J" (Zeyd okuy ar ve yazıyor) sözü nde . birin ci .cüml ( ifi) , rrıübtedanın ( ~j) habe ridir. Sözü söyle yen kişi ikinci cüml enin ( ~) de, bu i' rab hükm ünde (Zeyd kelimesine h aber olması husu sund a) birin ci cüml eye ortak olmasını istemiştir ve böyle ce vav cJ) harfi yle atıf yapm ak gerekli olmuştur . 2 . İki cüml enin her ikisi de habe r veya inşa (cüm le-i habe riyye ya da cümle-i inşaiyye) olur ve aralarında n1ana yönü nden cihet-i cami ' a (birleştirme yönü ) bulun ursa yine vasl gerekli olur. Cihet-i Cam i' a ( wiJ..-1 ~~) , iki cüml e arasındaki ilgi ve -i yakınlıktır . Bu ilgini n zihin deki tezah ürün e göre , cihet cami 'a l akli, vehm i ve haya li olma k üzer e üç kısma ayrılır: 9 76 973)
Lisanu' l-A rab, Xl.826.
9'?.4)
Cevahir u ' !-BeHiğa ,
975) 976)
s. l96.
ıso; ei- Be lfığatu '1el-Izah. 1.620-62 l ; Cevahir u' l-BeHiğa, s. l99-20 ı: Ulumu ' 1-Be l ağa. s. l49Anıbiyye, I. ı 88- 190. s. 106-108. el-Izah, 1.263~26 5; Ulumu ' 1- Be lağa, s.l50-152; Edebiyat Bilgi ve Teoriler i.
384------- ---------- ---------- - BELAGAT TERİMLERİ
a. Cihet-i
Cami'a-yı
Akliyye
y.A.J\ ~\.:1--l ~~
Aklın
iki eşya arasında kurduğu gerçek bağdır. Bu da temasül, tezad ve tezayüf adıyla üç grupta incelenmiştir. Temasül, aynı türden olan iki şeyi zihinde birleştirmektir. · Bu aynilik ya mana yönüyle (ilim-irfan, ziya-nur benzeri eş anlamlı kelimeler gibi) ya da aynı fertlerin mensup olduğu nevi (tür) yönüyle olur. (Ali ve Hasan' ın insan türünde, gül ile lalenin çiçek türünde birleşmesi gibi.) Tezad, aralarında zıtlık bulunan iki şeyi zihinde birleştirmektir. (Soğuk-sıcak, acı-tatlı gibi.) Tezayüf ise, birbirlerine nisbet edilmek suretiyle varlığı kabul edilebilen iki şey arasındaki ilgidir. (Baba ile oğul, tavuk ile yumurta arasındaki ilgi gibi.) b. Cihet-i
Cami'a-yı
Vehmiyye
~)\ ~U.--1 ~~
Eşyanın
zihinde vehim yoluyla birleştirilmesidir. Şibh-i temasül, şibh-i tezat, şibh-i tezayüf diye üçe ayrılmıştır. Şibh-i temasül, gerçekte aralarında tezad bulunan iki şeyi vehmin benzerlik ilgisiyle birleştirmesidir. (Beyaz ve açık sarı arasındaki ilgi gibi.) Şibh-i tezad, gerçekte aralarında benzerlik bulunan iki şeyi , vehmin tezad ·ilgisiyle zihinde birleştirmesidir. (Kitap ile defter, birinci ile ikinci kelimeleri gibi.) Şibh-i tezayüf ise, hakikatta aralarında tezad bulunan iki şeyi , vehmin nisbet ilgisiyle zihinde birleş tirmesidir. (Güzel ile çirkinin çağrışım yoluyla birbirlerine kıyaslaoarak aralarında ilgi kurulması gibi. Halbuki bu iki kelime arasında gerçekte tezad vardır.) c. Cihet-i
Cami'a-yı
Hayaliyye
4..)~\ ~.. t;..ı ~~
insanların, çevrelerine, adetlerine, mesleklerine göre,
ANSİKLOPEDİSİ - - -- --
-
- - - -- - - - - 385
gördüklerinde hayallerinde onunla başka şeylerin arasında kurdukları ilgidir. Mesela "çay" kelimesi, onu yetiştiren bir ziraatçıya, tarla, çay bitkisi, çay yaprağı, onun kurutulması ve satılması gibi şeyleri hatırlatır. İyi bir çay tiryakisine ise, içilen çayın rengini, kokusunu, lezzetini, içildiği yer ve zamanları hatırlatır. bir
şeyi
İşte iki cümleden her ikisi de haber cümlesi (sıdka ve
yalana muhtemel olan cümle-i haberiyye) veya inşa cümlesi (sıdka ve yalana ihtimali olmayan cümle-i inşaiyye) olursa ve aralarında da yukarıda tafsilen izah edilen münasebetlerden birisi bulunursa, bu iki cümle vav (J) harfiyle birbirler~ ne bağlan malıdırlar.
Örnekler: ~ ~ J~\ i.ıl) ~ ı.jl J!.r.~\ 0 1
Mu hakkak ki iyi insanlar Naim cennetindedir/er. Facirler ise cehennemdedir!. 977 · · c- ·- 1 ~ c 1 ~ 1~ 1 ..<" 1~) '.)':.'-'
-
Az gülsünler, çok ağlasın/ar. 978
3. İki cümleden biri haber, biri inşa cümlesi olur, ancak bu cümlelerin ayrılması kasdedilen manayı değiştirirse yine vasl yapılması gerekir. Mesela, kendisine " babanız iyileşti n1i?" sorusu yöneltilen kişi cevap olarak " ~ı oW.'J" derse vav (J) ile vasl yapmamış olur ve bu kaideye uygun"':/" mahzOf bir haber cümlesinin yerini tutdur. Çünkü , makta, '' Jıı o~;.ç." ibaresi ise inşa cümlesidir. Fakat bu du977) 978)
el-lnfıtar. 821 ı 3- ı 4. et-Tevbe, 9/82.
386 - - - --
- - - - --
-
-
BELAGAT TERİMLERİ
rum yanlış anlaşılır ve " ':1" harfinin dua cümlesinin başına gelip onu olumsuz yaptığı vehmini verebilir. Bu takdirde bu cümle "Allah ona afiyet vermesin!'' şeklinde beddua manası kazanır. Halbuki kast edilen mana "hayır, iyileşmeciL Allah ona afiyet versin" şeklindedir. Dolayısıyla yukarıdaki yanlış aniaşılmaya riıani olmak için vasl ' yapılması gereklidir. Bu takdirde cümle, " Jıl o~J '1" şeklinde ifade edilir. "Yardıma ihtiyacın var mı?" sorusuna verilen ~ 2uı ~.JJ ':1 (hayır, ihtiyacım yok. Allah senden razı olsun !) cevabı da bu kabildendir. "' V AZ'I"' DELALET
~}1 4l~..Uı
"' Bkz. DELALET
VECH-İ ŞEBEH ~~ J.?.-J Bkz. TEŞBIH A
•"
•
•
A
VIFAKI ISTIARE VUCUH·I ERBA'A ••
•
"
.
~a)1 öJ'~-ı~l ~J~Io_r.)l
•
•Jl4..
Bkz. ISTIARE •
A
Bkz, CINAS
.
"'
YAKINKINAYB ~_;!~~~~Bkz. KINAYB YERMEGE BENZER OVME ~..uı ~ Lç c_..Uı4u " . . Bkz. ISTIDRAK w
••
ANSİKLOPEDİSİ - -- - -- - - -- - - - -- - 387
..z.. A
ZA'F-I TE'LIF
~81 ~
A
Bkz. FESAHAT
ZAHİRİN ZAMİR YERİNDE KULLANILMASI .
,..
Meani ilminin konuları içinde yer alan bu mev.zu, "İz mar Makamında izhar" başlığı altında da incelenmiştir. Zamirin kullanılması gere'ken yerde, özel isim, sıfat veya işaret ismi gibi zahir isimlerden birinin kullanılmasının pek çok sebep · ve gayeleri mevcuttur. B un- · ların en mühim olanlarını iki başlık altında , şu şekilde özetlemek mümkündür979 :
1. İsm-i İşaretin Zamir Yerinde Kullanılmasındaki Gayeler a . İsm-i işaret ile işaret edilen hususa, hayret ve dehşet veren bir hükmü ihtiva ettiği için, çok fazla önem vermek: ~
Jils- Jils-
~ IJ_U/ OL.Q.lj ~~ ~~) i'~ ~I..L. ~1 • Li; ..l.i j fi~\ ıJWI p41J f.f ö)l> i~J ~~ .!!} r.? ..U\\~
Nice ke8kin zekalı insanlar uardır ki geçim (yolları) zor ve meşakkatli olmuştur. Nice kara cahil uardır ki, sen onu rızka boğulmuş halde bu/ursun . İşte bu (sır), akılları hayrete düşiirüf, derin alimi zındık yapar.
b. Dinleven ile alay etmek: Görmeyen bir kimseye bir şeyi işaret ederek konuşmak bu kabildendir. 979)
Miftahu'l-Uifım,
s.l30.
s. 197-198; el-izah, 1.155-156;
Cevahiru'J-Belağa,
s.242;
Ulumu'I- Belağa,
388------------------------~- BEL.AGAT TERİMLERİ
c. Muhatabın, bir şeyi gözüyle görmedikçe idrak ederneyecek kadar son derece aptal olduğuna işaret etmek: Zamir kullanıldığında anlamayacak veya zor aniayacak birisine "işte bu şudur" tarzında açık konuşmak, dalaylı olarak o şahsın id rak noksanlığına delalet eder. d. Muhatabın son derece zeki olduğuna işaret etmek: "Arife işaret yeter" ( ö) •.; ~ı ~<:i J;WI) sözünden de anlaşılacağı gibi, bir şeyi bir işaretle kavrayabilen kimseye göre, gözle görülmeyip kendisinden işaretle bahsedilen şey, sanki diğer insanların görüp hissettikleri ve kolayca idrak edebildikleri şey gibidir. e. Bir şeyin sanki gözle -ortaya çıktığını iddia etmek: ~~ .:.ı_;ı,
görülüyormuş
.;; ~ ~ ~; ,;~
gibi tam olarak
~ ~ LoJ r.?-r.::.ı ı_}" ~w
-
-
~
Herhangi bir hastalığın olmadığı halde, beni üzmek için hasta göründün. Beni öldü rmek istiyorsun. Gerçekten bunu da başardın. Şair, beytin sonunda "~" yerine "~~" kullanınakla ~
~
"öldürme hadisesinin" gözle görülür Bi bi iddia etmektedir.
;
açık olduğunu
2. İsm-i İşaretin Dışındaki İsimlerin Zamir Yerinde Kullanılmasındaki Gayeler Alem (özel isim) ve diğer İsimlerin zamir yerinde kullanılmasında pek çok gayeler gözetilmektedir. Bunların en mühimlerini şu şekilde sıralamak mümkündür: a.
Manayı muhatabın aklına
iyice
yerleştirmek:
ANSİKLOPEDİSİ --------------~ 389 '
i...\.>llj.r.!}~1 'i J ljJ Jıl
Allah benim Rabbimdir. Ben Rabbime hiçbir ortak koşnıam.
kişiyi
b. Muhatabın kalbine korku salmak: Halifenin "bent'
Mü'minlerin Emiri, sana
emrediyor.
merhametin i celbetmek: Aşağıdaki beyitte " t,j\ (ben) zamiri yerine " .!l~ " isminin zikredilmesi bu konudaki güzel örneklerden biridir. Muhatabın
c.
,
~
o,
tl
ts'ts.~
.uJ y
y..i.l~ ı;.. ~~ \S'uı ~w ı .!l~ ~~
lS"I_,.... ~.r. ~ .)p 0\J
* ~1 .!lUJ ı..:,._j\j fo ıJ\j
Ey Allah 'ım! İsyankar kulun Sana geldi Günahları itiraf ede ede, o Sana dua etti . Şayet Sen onu affedersen, Sen zaten buna ehilsin Ya Sen onu kouarsan , Senden başka kim merhamet etsin? ZAMİRİN MERCiiND EN ÖNCE ZİKREDİLMESİ ~f~~\f-.l.i.i
Bkz. ZAMİRİN ZAHİR YERİNDE KULLANILMASI ZAMİRİN ZAHİR YERİNDE KULLANILMASI ~~~~~~~J
Bu konu, Meani ilminde "izhar Makamında İzmart' veya "Zamirin Merciinden Önce Zikredilmesi n başlığı
.
390 --------------------------- BELAGAT TERİMLERİ altında
incelenmekte ve "müsnedün-ileyhin zahirin muktezasından (durumun ·gereğinden) çıktığı yerler" arasında sayılmaktadır . . Zamirin zahir yerinde kullanılmasında ya da merciinden önce . zikredilmesincieki pek çok gayelerden en önemlileri şunlardır 980 : 1. Zamirden Sonra Gelen Hususu
Muhatabın
Zih-
nine İyice Yerleştirmek Daha önce isim ve merci geçmeden zamiri duyan kişi, zamirden bir şey anlamayacağı için, sözün devamını dikkatle dini eyecektir. Bu dikkat ve n1erak, onun kendisine yöneltilen hitabı daha iyi anlamasına sebep olacaktır. İşte zamir-i şan' ın ( 0W1 ~) zikredilmesincieki sır da budur: 0J}LSJI ~ :1 .ı.;\
Şurası
muhakkak ki, kafirler asla
kurtuluşa
eremez-
ler. 981 Medih ve zem .fiillerinden olan, ı.r~- ~ fiillerinin, ~ ~)1 ~ - ~)1 şeklinde değil de gizli faiilerinden, - r ~) cy. ~ temyiz c'Y.:>:-J ) yap ılarak c..l..:.j ')L_~J ~ - J..:.j ~J ~) tarzında kullanılmalarında da aynı durum söz konusudur. 2. Zamirin Ait Olduğu Zahir İsmi n Meşhur Olduğunu Vurgulamak Zahir isim çok meşhur ve herkes tarafından bilinen bir şey ise, o zikredilmeden yerine zamir getirilir. Örnek:
980) 981)
el-Izah, I.I 54; ei-MutavveL s. 113- 114; Ulümu ' l-Belağa. 129- 130. ei-M ü'min, 23/1 17.
ANSİKLOPEDİSİ - - - - --
Doğrusu
biz Onu
- - - - - - --
(Kur'an-ı
- - 391
Kerimi) Kadir Gecesi'nde
indirmişizdir. 982
3. Zamirin Merciinin Zihinde Olduğunu İddia etmek
Devamlı
Mevcut
Zamirin merciinin muhatap tarafından her zaman bilindiği iddia ve faraziyesiyle, hiçbir zahir isim zikredilmeden, doğrudan o is me delalet eden zam ir kullanılır. Örnek: .)li_,JI_, ~l.ı.:lı-_, ~li O, heybetli ve vakariz bir şekilde ayağa kalktı. A
A
ZIMNI TEŞBIH
. 982)
el-Kadr 981 I
~~ ~\
A
Bkz.
TEŞBIH
.
.
BIBLIYOGRAFYA Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1982 . Aliel-Carim-Mustafa Emin, el-Belağatü ' l-Vazıha, Kahr aman Yayınları, İstanbul, 1984 . Asım Efendi, Ebu'l Kemal es-Seyyid Ahm ed Asım ; Kamus Tercümesi (Okyanusu' l Basit fi Tercemeti'l-Kamusi'l-Muhit), İstanbul, 1304 /130 5. el- Askeri', EbCı Hilal el-Hasan b. Abdullah b. Sehl, Kitabu's-Sına'ateyn el-Kitabe ve'ş- Şi'r, Tahkik: Dr. Müfid Kamiha, İkinci Baskı, Daru'l-Kütübi'l-ilmiyye, Beyrut, 1404 /
1984. Tahir Muhammed b. Haydar, Kanunu' I-Belağa fi Nakdi'n-Nesr ve'ş-Şi 'r Tahkik: Dr. Muhsin Gayyaz Acil, İkinci Baskı , Müessesetü'r-Risale, Beyrut, 1409 /198 9. el-Bakıllanı, el-Kadı Ebu Bekr, İ'cazu 'l-Kur'an, Birinci Baskı , Alemü'l-Kütüb, Beyru t, 1408 /
el-Bağdad1, EbCı
1988 . Bedevi, Ahmed Ahmed, min Be1ağati'l-Kur'an, Kahire, 1370 /195 0. Dr. Bekr! Şeyh Emın , el-Belağatü'l-Arabiyye fi Sevbi ha'l-C edtd, Beyrut, 1990 . Bilgegil, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belağat), İkinci Baskı, Ende run Kitabevi, İstanbul, 1989 . Buhar!, Muha mmed b. İsmail , el-Camiu's-Sahih (Sahihu'l-Buhart) Çağrı Yay. İst. 1981 .
394 -------~~----- BELAGAT TERİMLERİ el-Cahız,
Ebu Usman Amr b.Bahr, el-Beyan ve't-Tebyin, Tahkik: Fevzi Atv!, Beyrut , ı 968. el-Cürcant, Abdülkahir, Delailu ' l-İ 'caz, Tahkik: Dr. Muham med Rıdvan ed-Daye Dr.Fayiz ed-Daye, Üçüncü Baskı, Mekteb etü Sa'düddin , Dımeşk, 1407/ 1987. -Esraru ' l-Belağa , Şerh ve Ta'lik: Muham med Abdülmün'im Hafad , Üçüncü Baskı, Mektebetü'l-Kahire, Kahire ,1399/ 1989. Çöğenli, M. Sadi-Şafak, Yakup-Toparlı Recep, Edebi Sanatl ar (Bed!), Erzurum, ı 991. Darimt, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman, Sünen , (Sünenü'd-Darimi) Çağrı Yayınları, İstanbul, 198ı. DİA (Diyanet İslam Ansiklopedisi) İstanbul , 1988-1 996. Ebu Davud , Süleyman b. el-Eş'as es-Sicistani, Sünen (Sünen ü Ebi Davud) Çağrı Yayın. İstanbul, ı981. el-Firuzabadt, Mecdüddin Muhammed b. Yakub , el-Kamusu'l-Muhit, Beyrut-Mısır, 1.37ı;ı 952. el-Hafad, Ebu Muhammed Abdullah b.Iviuhammed Said b. Sinan, Sırru ' l Fesaha , ı . Baskı , Daru' l-Kütübri-İlmiyye , ·Beyrut, ı402/1982.
Hasan Ziyaüddin Itr, el-Mu' cizetü' l-Halide, İkinci Baskı , Beyrut, ı 409 ;ı 989. el-Haşim!, Ahmed, Cevahiru 'l-Belağa fi 'l-MeanT ve'l-Beyan ve'l-Bedl' Kahraman Yayınları , İstanbul ı ı 98 4. İbnu'l-Cevzi , Cemalüddin Ebu'l-Ferec Abdurr ahman b.Ebi'l-Hasan Acaibu Ulumi'l-Kur'an, Tahkik: Dr. Abdülfettah Aşur, 1. · Baskı , Kahire , 1407 ;ı 986. İbn Mace, Muhammed b. Yezid, Sünen (Sünen ü İbni Mace), Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981.
ANSİKLOPEDİSİ -------------~-- 395
i: bnü'l-Manzur, Ebu'l-Fadl, Cemalüddin Muhamn1ed b. Celaluddin el-Ensari , Lisanü'l-Arab, Beyrut, t.y. · İbn Raşik, Ebu Ali el-Hasan el-Kayravani el-Ezdt, el-'Umde fi Mehasini'ş-Şi ' r ve Adabih ve Nakdih, Tahkik: Iv1uhammed Muhyiddin Abdulhamid Beşinci Baskı, Daru'lCtl, Beyrut, ı4oı;ı981. İrfan Matrad, el-Cami'li FünCıni' l-Lugati'l-Arabiyye ve'l-Aruz, Beyrut, ı 987 el-Kazvint, el-Hatib Muhammed b. Abdurrahman , el-izah fi Ulumi'l-Belağa , Şerh ve Ta'lik: Dr. Abdü1mün'im I-Iafaci, y.y. 1400/1980. Kocakaplan, İsa, Açıklamalı Edebi Sanatlar, Milli Eğitim Basımevi İst. 1992 . Kutub, Seyyid, Kur'an'da Edebi Tasvir, Çev: Süleyman Ateş, Hilal Yayın. Ankara, 1969. Malik b. Enes, el-Muvatta, Çağrı Yayınları, İstanbul , 198 ı. el-Merağt, Ahmed Mustafa, Ulumü'l-Belağa; Beyrut, 1984. el-Meydan!, EbCı ' l-Fazl Ahmed b. Muhammed b . Ahmed b. İbrahim Mecma'u'l-Emsal, Tahkik: Muhammed EbCı'l-Fazl, Kahire 1979. Muallim Naci, Istılahat-ı Edebiyye, Hazırlayanlar: Dr. Alemdar Yalçın Abdülkadir Hayber, Akabe Yayınları, Ankara, t.y. Dr. Ivtuhammed Cabir Feyyaz, el-Belağa ve'l-Fesaha Luğaten ve Istılahen, Birinci Baskı, · Daru'l Minare, Cidde, 1409/1989.
396----------- -------------- -
BELAGAT TERİMLERİ
Mustafa İsamüddin, Şerhu Ebyatrt-Telhfs ve'l-Muhtasar, İstanbul,ı304. Mustafa Müslim, Mebahis fi İ'cazi 'l Kur'an, Birinci Baskı, Daru'l Minare, Cidde, ı408/ı 988. Müslim İbnü'l-Haccac, el-Camiu's -Sahih, (Sahihu Müslim) Çağrı Yayın. İst. ı 981. en-Nesa!, Ebu Abdurrahm an Ahmed b. Şuayb, Sünen (Sünenü'n-Nesai), Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981. er-Rafit, Mustafa Sadık, · Tarihu Adabi 1l-Arab, Kahire, ı 954. -İ' cazu'l-Kur 'an ve 'l-Belağatu ' n-Nebeviyye, 9 .Baskı, Daru'lBeyrut, 1393/ı973. er-Razi, Fahruddin Ebu Abdullah Muhamrr ed b. Umer b. Huseyn el-Kureşi et-Taberis tani, Nihayetü' l-İ 'caz fi Dirayeti'l-İ ' caz, Tabkik: Dr. Ahmed Hicazi es-Sekka, Beyrut, Kahire,ı4ı2/1992. -et-Tefsirü 'l-Kebir (Mefatihu' l-Gayb} Üçüncü Baskı, Daru İhyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut, t.y. · es-Sekkakı, Ebu Yakub Yusuf b. Ebi Bekr Muhammed b. Ali, Miftahu'l-Ulum, Ta'lik: Naim Zerzur, Birinci Baskı, Daru'lKütübi'l-Ilmiyye, Beyrut, ı403/1983 . Dr. ·Sub hı es-Salih, Mebahis fi Ulumi'I-Kur'an ~ 3. Baskı, Daru'l-İim li'l-Melayin, Lübnan, 1964. es-Suyuti, Celalüddin Abdurrahm an b. Ebi Bekr, el-İtkan fi Ulumi'l-Kur'an, 4. Baskı, Kahraman Yayınları, İstanbul , ı398/1 978. -Mu'tereku'l-Akran fi İ' cazi ' l-Kur'an, Tahkik: Ali Muhammed el-Becaviı Daru'l-Fikri'l-Arabi, y.y. 1973 . Kitabi'l-Arabı,
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - " - - - - - - - - - - - - 397 Şemseddin
Sami, Kamus-i Türki, Naşir: Ahmed Cevdet, 2. Baskı, Çağrı Yay. İstanbul 1987. Tahiru'l-Mevlevi, Edebiyat Lügatı, Neşre Hazırlayan: Kemal Edip Kürkçüoğlu, İkinci Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1989. et-Teftazani, Sa'düddin, el-Ivtutawel ala't-Telhis, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1286. -Muhtasaru'l-Meant, Üçler Matbaası, İstanbul, ı 97 4. et-Tehanev1 Muhammed b. Ali, Keşşafu Istılahati'I-Fünun, İstanbul, 1982. Tirmizi~ Ebu İsa, Sünen (Sünenü't-Tirmizi), Çağrı yayınları, İstanbul, 1981. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergah Yay. İst. ı 977. el-Yemeni, Yahya b. Hamza b. Ali b. İbrahim el-Alevi, Kitabu't-Tıraz el-Mutazammın li'l-Esrari'l-Belağa ve Ulumi Hakaiki'l-İ'caz, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1402/1982. ez-Zemahşeri, Carullah Mahmud b. Umer, Esasu'l-Belağa, Daru Sadır-Daru Beyrut, Beyrut, 1366/
1965. -el-Keşşaf
an Hakaiki't-Tenzil ve UyCıni'l-Ekavil fi Vucuhi'tTe'vil, Tahkik: Muhammed Mürsi Amir, İkinci Baskı, Daru'lMushaf, Kahire, ı397 /1977 ez-Zerkani, Muhammed Abdulazim, Menahilu'l-İrfan fi Ulumi'l-Kur'an, Kahire, t.y. ez-Zerkeşi, Bedrüddin Muhammed b. Abdullah, el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'an, Tahkik : Muhammed Ebu'l-Fazl İbrahim, 1. Baskı, Daru'l-İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, Kahire, 1377/1957.
İNDEKS A'şa,
262 Abbas b. Ahnef, 59 Abdullah b. Tahir, 99 Abdurrahman en-Nahlavi, 45 AbduiTahman Fehmi, 11 Abdüddin el-İci, 11 Abdülğani, 14 Abdülhak Hamid, 115 Abdülhakim es Siyalkutt, 11 Abdülkadir el-Cürcani, 10, 228 Abdüllatif Çelebi, 15 AbdüJTahman Süreya, 11 Adem Hz., 188 Adiy bin Zeyd, 192 Ahmed el-Haşim, 11 Ahmed Mustafa el-Merağt 11 Ahmed Paşa, 29, 119 Ahmet Cevdet Paşa, ll Ali Hz., 4, 9, 375 Ali Nazit 11 Ali N azım, 11 Ammüriyye, 317 Amr b. Haris, 335 Arif Nihad Asya, 46 Benu Matar, 294 Beytü'l-Makdis, 291 Cahız, 8, 10, 15, 228 Celacü ile N eka, 328 Cenab Şehabeddin, 109 Cerir, 285 Ceztme, 192 Dimeşk, 45 Diyarbekirli Said Paşa, 11 Ebu Bekir Rz., 62,372 Ebu Hilal el-Askeri, 1O, 259 Ebu İshak (Mu'tasim Billah), 271 Ebu Kabus, 259 Ebu Mansur es-Sealibi, 15 Ebu Nuvas, 248
Ebu Sahr, 82 Ebu Temrnam, 27, 56, 95, 99, 122, 123,330,335 Ebu Ubeyde, lO Ebu Yakub es-Sekkaki, 10 Ebu'I-Ala el-Ma'arri, 73, 300 Ebu'l-Ferec, 13 Ebu' s-Sakr, 284 El-Cüveyni, 14 El-Ma'arri, 100 El-Münşi, 13 Eş' ab b. Kays, 375 Evs, 41 Fahreddin er-Razi, 9, 10 Fahru'd-Devle, 13 Ferazdak, 58,225 Fuzuli, 15, 100, 140, 254, 338 Hacer, 41 Hacı İbrahim Efendi_, 11 Haffan, 295 Han sa, 199, 267 Hariri, 30, 118, 331 Harun-i Reşid, 97 Hassan b. Sabit, 35, 123, 269 Hatib el-Kazvini, 9, 11, 16, 103, 299,318,322,332 Havva Hz., 188 Hicaz, 197 Hifzi_, 109 Hişam b. Abdülnıelik, 58 Hüreyre, 329 Hüseyin b. Ahmed el-:W1ersafl, 11 Irak, 197 İbn Ebu'l-İsba, 326 İbnü Tarif, 327 İbnü'l-Haşrec, 219 İbnü'l-Mu'tez, 8 İbradalı Mehmed Şükrü, ll İmran, 291
400---------------~mriu'l-Kays, 150
Isa b. Umer en-Nahvi, 54 İsmail Hakkı, 11 İsmail Safa, 30 İzzet Molla, 24, 375 Keçecizade Fuad Paşa, 28 Kisra, 289 Ku dam e b. Ca' fer, 228 Kudfrri, 14 Küfe, 295 Kufetii'l-cünd, 289 Lamii Çelebi, 324 Lebid, 123 M. b. Hami d et-Tu si, 330 Mahmud b. Hamza, 253 Mahmut II./ 11 Me'mun b. Reşid, 356 Mehmed Akif, 11, 95, 168 Mehmed Celal, 11 Mehmed Rifat, 11 Mehre b. Haydan, 99 M. Kaya Bilgegil, l l Menemenli Mehmet Tahir, 11 Meydani, 14 Mu'tasım Billah, 317 Muallim Naci, 11, 37, 189, 246, 318 Muhadremun, 123 Muhyiddin Raif Bey, 191 Mut'ım b. Adiy, 57 Müberred, 228 Mütenebbi, 53, 56, 61, 86, 101, 113, 130,131,220,326,364 Na'manü'l-Erak, 156 Nabi, 18 Nabiğa,200,244,245,258
Naci, 314 Namık Kemat 109 Nasreddin Hoca, 12, 337 Necati, 6
BELAGAT TERİMLERİ
Necd, 197 Nef'i, 24, 60, 220 Nu'man b. Münzir, 259, 244 Ömer b. Abdülaziz, 158 Ömer el-Hayyam, 122 Recaizade Mahmut Ekrem Bey, 11,40 Reşidüddin Vatvat/ 364 Rıza Nail· Ak, 337 Rusçuklu M. Hayri, ll Sabit, 109 Sahr, 199,267 Sanevberi, 342 Sekkaki, 9, 10, 16,246,259,300 Seyfüddevle, 187, 220 Seyyid Şerif Cürcani, 11 Seyyid Vehbi, 117 Suyuti, 129, 315, 333, 337 Süleyman Celebi, 318 Sünbülzade Vehbi, 26 Sün:'ıri, 251 Şam,244,253 Şeyh
Galip, 15, 327 224, 245 Tahiru'l-MevlevL ll, 96 Taif, 156 Tank b. Ziyad, 202 Teftazan1, 1 t 12, 16, 97, 336 Uzeyb ve Barik, 325 Ümmü Salim, 328 Üsküp, 127 Yahya Kemal, 6, 27, 33, 127, 189 Yusuf Ziya Ortaç, 212 Zebba, 192 Zemahşeri, 10, 16,127, 188 Ziya Paşa, 7, 119,321 Şinasi,
BELAGAT İLİM DALLARIN IN TASNİFiNE GÖRE KONU VE MADDE FİHRİSTİ
BELAGAT VE FESAHAT BElAGAT .............................. ... .. .... ....... .............. ...........9 FESAHAT................... ................................ ...._............ ... 52 Kelimenin Fesahatı .................... ........... ;.......... ................. 5 2 ı. Terıafuru'l-Huruf ..... ...... ................. ................... ...... 52 2. Kıyasa Muhalefet ........... .. ................... ................... . 53 3. Garabet ............ ............... ............ .......................... 54 4. Kelimelerin Kulağa Hoş Gelmemesi ................ ~ ......... 55 Kelamın Fesahatı ....... ................... ... .... ... ........ ... ............. 56 ı . Kelimelerin Tenafürü. . .................. .... ~ ................ ..... 56 2. Za'f-ı Te'ltf .......... ............ .......................... ............. 57 ·3. Ta'hld .... ........................................................-....... .58
4. Tekrarın Çokluğu ... ...................... ....... ...... ............. 60 5. lzafetlerin Peşpeşe Olması. ...................................... 61 Mütekellimin Fesahatı ... .... ...... ........... ... .. .... .......... ... ...... ..62
4 0 2 - - - - - - - - - - - - - - ' - - - - BELAGAT TERİMLERİ
MEANI ILMi MEANI İLMİ .... ....... .. .... ..... ... .. ······ ....................... .... .... 227 HABER ............ ......... ........ ... ................... ........... ........... 72 Çeşitleri
... ........... ........................ ..... .. ... ...... ......... 7 3 ı . İbtida1 Haber ....... .... ........ ... ..... ................... ............ 73 2. Taleb! Haber..... .... .. ............ ..... .... .. .. ......... .. ........... 74 3. İnkar! Haber ....... ..... .............._...................... .......... 74 T e'ktd Edatları ... ........... .... .. ..... .............. ........ .. .. ........... .. 75 Haberin Gayeleri .............. ..... ..................... ........ ............ 83 Haberin Fiil Cümlesi Olması ............... ......... .. .................. 86 Haberin İsim Cümlesi Olması ................... ....... ................. 87 Haberin Zahirin Muktezasından Çıkması ........... ... ...... ...... . 88 Haber
İNŞA ....... ........ ................ ..... .. ... .. ....... ..... .......... ....... ... ı3o İnşa Çeşitleri ..................... ·.... .... ........................ ........... ı32 ı. İnşa-yı Gayr-i Talebi. ........ .... ........ .. .. ..................... 132
Övme ve Yerıne ÜslCıpları .......................... .... ...... ı32 Akid (Sözleşme) Üslupları ................ ........ .. .......... 132 Kasem (Yemin) ÜslCıpları .......... ..... ...................... 132 Taaccüb Sigaları ........................ !.... ........... ......... ı33 Reca (Ümit) ÜslCıpları .......................................... 133 . 2. İnşa-yı Talebi ...... .... ..................................... ........ 134 a . Temenni ..... .. ....... .............................................. ı34 b. İstifham .. .. ... ... ........ ..... ..... ...... ............. ... ...... .. .. ; 136 İstitharn Edatları .................... .. .... ...... ... .......... ... ... ı38 İstilliamın Manaları ....... ....-. . . . . .. . . .. . .. .. . . .. .. . . . . . . . . . .. . . 145 c. Emir ............... .... ... ... .... .. ............. ............. .... .. ... ı49 a. b. c. d. e.
d. Nehiy ............. .. .... .... .. .. ............ ... .... ......... .... .. ..... 153 155 e. Nida. İnşa Makamında Haber Kullanılması .............. ...... ........... ı59 41 .
.
................................... .
. . . . ,. • • • • • • •
••• •
•
•
•
••••••••
ANSİKLOPEDİSİ
----------------------------- --403
MÜSNEDÜN İLEYH Müsnedün ileyh ........... ........ ... .. .. ..... .. ......................... ... 272 Müsnedün İleyhin Halleri ..... .. .... .... ..................... .......... . 2 7 4 ı. Müsnedün İleyhin Hazfi .............................. .' ...... ... . 2 7 4 2. Müsnedün lleyhin Zikredilmesi ................ :............ .. 279 3. Müsnedün İleyhin Marife Olması ................. .. ......... 28ı a. Müsnedün İleyhin Zamirle Marife Olması ..... .. .... .... 28ı . b. Müsnedün İleyhin Özel İsim Olmasıyla Marifelik Kazanması ....... .... ... ....................... ... ..... ....... ..... .283 c. Müsnedün İleyhin İşaret İsmi Olmasıyla Marifelik Kazanması ........... ...... .... ........................ .... .. ....... 284 d. Müsnedün İleyhin İsm-i MevsO.l Olmasıyla Marifelik Kazanması ...................... .................................... 286 e. Müsnedün İleyhin ·Harf-i Tarif ile Marifelik Kazanınası .. ....... ........ ....... ................. ..... .. .. ....... .290 f. Müsnedün İleyhin İzafetle Marifelik Kazanması ... ..... 294 4. Müsnedün İleyhin Nekre Olması. ............................ 295 5. Müsnedün İleyhin Sıfat Alması ............................... 297 6. Müsnedün lleyhe Atıf Yapılması .................. ........... 297 7. Müsnedün İleyhin Müsnedden Önce Zikredilmesi ..... 299 8 . Müsnedün İleyhin Müsnedden Sonra Zikredilmesi .... 303 MÜSNEO ....... ....... ...................... ........... ..................... .259 Müsnedin Halleri ......................... .·................... ;........ ... .. 2 6ı ı. Müsnedin Hazfi ............... :.................................... 26ı 2. Müsnedin Zikredilmesi. ............. .... ....... ............ .... .. 264 3. Müsnedin Marife Olması ..... ..... ....... .......... .......... .. 266 4 . Müsnedin Nekre Olması .... ....... .............. ..... .. ... ..... 268 5. Müsnedin Müsnedün İleyhten Önce Getirilmesi. ....... 2 6 9 6 . Müsnedin Müsnedün lleyhten Sonra Zikredilmesi ... .. 271 7. Müsnedin Cümle Olması ............................... ....... . 27ı 8. Müsnedin Zarf Olması veya Harf-i Cerle Mecrurundan Meydana Gelmesi ...................... :.... ..2 7 2
404 - - - - - - - - - - - - - - BELAGAT TERİMLERİ FİİLİN MÜTEALLIKLARININ HALLERİ ........ .. ... ..... ........ . 63 Fiile Fail ve Mef'Cıl İsnat Edilmesi .. ... .. ............. ................... 63 Mef'Cılün
Hazfeciilmesi ............................ .................... .... . 64 Mef'Cılün Fiilden Önce Zikredilmesi ........ :.......................... 66 Fiilin Şart Edatıyla Birlikte Zikredilmesi ..... .. ........ .. ;........... 67
KASR .................................. ................... .......... •.......... 204 Kasr Yolları ......... .......... ...... .. ........ ....................... .. .. .. .. 204 1. Nefiy ve Istisna .......... .. .............................. :.......... 205 2. İnnema Edatıyla Kasr Yapılması. ......... .... ..... .... ...... 205 3. La-Bel-Lakin Harflerinin Atfıyla Kasr Yapılması. ...... 207 4. Takdim Yoluyla Kasr Yapılması .......... .......... ......... 208 Kasr Çeşitleri. .......... .. .. ............... : .................... ............. 208 1. Tarafları (MaksCır-MaksCırun Aleyh} İtibanyla Kasr Çeşitleri ....................................................... ....... 208 a) Sıfatın MevsCıfa Tahsisi ........... .... ..... .. .. .. ... ... .. ... ... 209 b) Mevsufun Sıfata Tahsisi ....................................... 209 2. Hakikat ve Vakıaya Uygunluk Yönünden Kasr Çeşitleri. .. ............ .. ... .......... ... .... .. ..... ... ............... 209 a. Kasr-ı Hakiki ..... ....... ..... ..... ... ...... .. ..... ........ ...... .. 210 b. Kasr-ı İzafı......... .... ... ......... .................... ............. 211 1) Kasr-ı İfrad .... ........ .... ............... ....................... 211 2) Kasr-ı Kalb ...... .. .... .................. ~ ................... .... 212 3) Kasr-ı Tayin .................................................... 212 FASL ........ ..... ....... .. .. ... ......... ........... .... .. ..... .. ..... ........... 48 Faslın Yer leri ... .. ............................................ ................. 48 VASL .. ... ... ... ........ ........... ... ..................... .... ........... ..... 383 Vaslın Yerleri ........................................................ ....... 383 Cihet-i Cami'a . .......................... ..... ..... ..... ...................... 22 1cAz ........................................................................... ı os 1. lcaz-ı Kıser ............................... .... ..... ................... 106 2. Icaz-ı H a zf ................... ............... ............. ............ 109
ANSİK~OPEDİSİ - - - - - - - - - - - - - - - 4 0 5
a, Harfin Hazfi ................................... ......... 109 b. Muzaf ismin Hazfi ............................................... 110 c. Muzafun İleyhin Hazfi .......................................... 1 ı o d. Mevsufun Hazfi ...................... ......... ... .......... ... .... ll O e. Sıfatın Hazfi ..................... .................................. 110 f. Şart Cümlesinin Hazfi .......................................... ı 1O g. Cevap Cümlesinin Hazfi ...................................... ll O h. Müsnedin Hazfi ...................... ............................ l l l i. Müsnedün lleyhin Hazfi ................................ .. ...... l l l j. Bir Cümlenin Hazfi. ............................................. 111 k. Birden Fazla Cümlenin Hazfi ................... ..... .... .... 111 #- • • • • • • • • • •
İTNAB ............................................... ~ ......................... 192
Tatvfl ... ............ ................................. ........................... 192 Haşv ..................................... .... ... ....................... ........ . 193 ltnab Çeşitleri ......................... ... ............ ........... ............ 19 3 ı. ·umuma Delalet Eden Lafızdan Sonra Hususa Ait Lafzı Söylemek. ...... .................... ......................... 193 2. :Hususa Delalet Eden Lafızdan Sonra Umuma Delalet Eden Lafzı Söylemek ...... .................. ........ ............ 194 3. <Szü Söyledikten Sonra Açıklamak .................. , .... ·: .194 4. ·r evş1' .............................................................. .... 195
5. 'fekrir ......... ..... ................ .... ........................... ..... 195 :l'tiraz (Ara Söz)................ ... ....... ........... ....... .......... 198 Jğal ... .... ...... .......................................................... 199 ·r ezyil. .......... ..................................... ..... ........ ..... 200 :thtiras ............... ... ........ .... ....................... ........ ..... 200 10. Tetmim .............................. ........... ......... \ .......... 201
6. 7. 8. 9.
MÜSAVAT ................ ............................. ... .. ................ 258 DİGER BAZI MEANI KONU VE TERİMLERİ
Gelecek Zamanın Geçmiş Zamanla lfade Edilmesi. ........ ..... 69
406-------------------------
BELAGAT TERİMLERİ
Gelecek Zamanın İsm~i Fail ve İsm-i Mef'Gl ile ifade Edilmesi ................................................................. 69 HAL .............................................................................. 94
iLTiFAT ...................................................................... 124 lSNAD ........................................................................ 162 KELAM ....................................................................... 214 SEBK ........................................................................-.. 3ı5 TAGLİB ......................... .............................................. 320 ZAHİRİN ZAMİR YERİNDE KULLANILMASI. ................ 387
BEYAN İLMİ BEYAN ......................................................................... ı5 TEŞBlH ....................................................................... 340 T eşbihin Rükünleri ........................................................ 34 ı Müşebbeh ve MÜşebbehün-Bihin Çeşitleri ... .................... 342 ı. Müşebbeh
ve Müşebbehün-bihin Hissi veya Aklı Olmaları ............................................................. 342 2. Müşebbeh ve Müşebbehün-bihin Müfred veya Mürekkeb Olmaları .............................................. 344 Veeh-i Şebehin Çeşitleri ................................................ 347 1. Tahkikl Veeh-i Şebeh ........................................... 348 2: Tahyil! Veeh-i Şebe h ............................................ 348 3. Müfred Veeh-i Şebeh ............................................ 349 4. Müteaddit Veeh-i Şebeh ........................................ 349 5. Mürekkeb Veeh-i Şebe h ........................................ 349 T eşbih Edatları ....................... ·........................ .............. 35 ı T eşbihin Gayeleri .......................................................... 354 · . Teşbih Çeşitleri ............................................................. 357 ı. Müşebbeh ve Müşebbehün-bihlerin Birden Fazla Oluşuna Göre T eşbih Çeşitleri. .............................. 35 7 a. T eşbih-i Melfuf ................................ ................... 357 b. Teşbih-i Mefruk .................................................. 358 c. Teşbih-i Tesviye .................................................. 358 d. Teşbih-i Cem' ..................................................... 358
ANSİKLOPEDİSİ - - - - - - - - - - - - - - - 4 0 7
Hususiyetlerine Göre Teşbih Çeşitleri ........... ........... ........... ........... ... ·......... ...... 358 a. T eşbih-i Temsil. ...... ............ .... ........... ..... .... ... ..... 3 5 9 b. Teşbih-i Gayr-i Temsil ... ........... ........... ........ .-....... 360 ı: . Teşbih-i Mufassal .. ........... . ... ........... ........... .. ........ 36 ı d. Teşbih-i Mücmel ........... ........... ...... ........... ... ....... 36 ı .z. Teşbih-i Karib-i Mübtezel ........ ;.... .... ........... ......... 36 2 f. Teşbih-i Batd-i Garib ........... ........... .......... ~ .. ;... ... .. 362 g. T eşbih-i MeşrCıt .... .. ........... ........... .. ...... ............ ... .363 3. Teşbih Eelatı Cihetind en Teşbih Çeşitleri ........... ...... 364 a. Teşbih-i Müekked ........ ... ..... .... : ... ......... ...... ..... .. ..364 b. Teşbih-i MürseL .... .. .... ... ........... ........... ........... .... 365 4. Gayesine Göre Teşbih Çeşitleri ........... ........... ....... .365 a. T eşbih-i Makbill .......... ........... ........... ........... ....... 366 b. Teşbih-i MerdCıd ..... ...... ....... .... ........... ...... ..... ... ... 366 5 . Teşbih-i Beliğ .. .... ...... .. ... ..... ........ .... ...... ...... .. ... .... 367 6. Teşbih-i Mak1Cıb ........... .... ........ ......... ..... .... .... .. .. ... 368 7 . Teşbih-i Zımnt ........... ........... ....... .... .. ........ .......... 369 Teşbihin . Derecel eri .......... ... ..... ..... ........... ......... ........... . 369 2 . Veeh-i
Şebehin
HA'Kl:KAT .........-.............. ........ ................ ................ ........ 9 1 1. Lafzın Kullanılış Maksadına Göre Ortaya Çıkan Tasnif .......................... .. ............ ........ .. .·........ ..... 92 t ••
a. Lugavt Hakikat .... ........... ... ...... ..... ..... ...... .. ..... ... ...9 2
b. Örf'i Hakikat .. ... .... .. ..... ........... ..... ....... ..... .......... .. .92 c. Has Örfl Hakikat . .......... .. .... ... .... ... ...... .. ..... .. ..... .... 92 d. Şer'i' Hakikat ......... ·.... ; .. .·.... ........ : .... ........ ....... ..·...... 93 2. Lafzın Delalet Ettiği Mananın Az veya Çok Olmasına Göre Yapılan Tasnif ........... ... ...... ........ .. ........... ...... 93 · a. Müfred I_afız ........ .... .... .. ~ ...... .. ... .... .... ...... .... ·.. ...... . 93 b. Müşterek Lafız ........... ........... ........... .... .... ..... ........ 93 c. M·enkCıl l.afız .. ........ ... ........... .... ........ .. ... .... . ;.... .. ... . 9 3 d. Mürtecel Lafız ..... ..... .... ... ........... ..... ........... .... ~ ...... 94
4 0 8 - - - - - - - - - - - - - - BELAGAT TERİMLERİ
MECAZ ............................................ ~ ..... ............. .... .. .. 229 Mecaz Çeşitleri ........................................ ,................. ... 230 1. Mecaz-ı Müfred ............................... .. ................... 230 . 2. Mecaz-ı Şer'! ................................... ..................... 231 3. Mecaz-ı Örfl. ........................................................ 231 4. Mecaz-ı Aklı ........... ....... .......... ... ..... .. .. ............... .. 231 a. Zamana lsnat ............ .......... ......... ... ................... 232 b. Mekana İsnat. ............ .. .................. ..................... 232 c. Sebebe İ snat .............. .................... ..................... 233 d. Mastara lsnat .......... ............. ........... ..... .... ...... ....... 233 e. Fail İçin Bina Edilen Bir Vasfın Mefule lsnadı ........ 233 f. MefOl İcin . Bina Edilen Bir Vasfın Faile lsnadı ......... 234 S. Mecaz-ı Lugavl. .............................. .. ........... ......... 236 a. İstiare ............. .......... .................... ...... ............... 236 b. Mecaz-ı Mürsel .............................. ..... ..... ........... 236 6. Mecaz-ı Mürekkeb ............................................. ;.. 242 ı
IST ARE ................................................. ..................... ı62 İstiarenin Rükünleri .................................. ... ... ......... .... .. 165 İstiare Çeşitleri. ... .... .......... ....................... ..................... ı 66 ı. T eşbihin İki Rüknünün Durumuna Göre İstiare Çeşitleri ...... .... .. ...... .......... ............. ,.................... 166 a. İstiare-i Tasrihiyye ............... .......... .. .................... 166 b. lstiare-i Mekniyye ........ ......... .......-... ..................... 167 c. İstiare-i T ahyiliyye ...... .................... ..................... 168 d. İstiare-i Tahkikiyye ....................... .. .. ................... ı69 2. Müstear Lafzın Durumuna Göre lstiare Çeşitleri ...... ı 7 O a . İstiare-i Asliyye .. .. .. ........... .. ................................ ı 70 b. İstiare-i T ebeiyye ..................... ...... ..................... 1 7 ı 3. Müşebbeh ve Müşebbehün-bihin Aralarındaki Alakaya Göre lstiare Çeşitleri ...... ........ .. .. ..... .. ................... ı 7 2 a. İstiare-i Vifakiyye .. .. ............. ......... ., .................... ı 73 b. lstiare-i İnadiyye ......... ................... " .................... 17 4 o
A
ANSİKLOPEDİSİ
---------------409
4 . Cami'in Açık veya Gizli Olmasına Göre. İstiare Çeşitleri ...... ..... ...... ... .. ... ...... .... .. .. .... ... ..... ....... .... ı 7 4 a. lstiare-i Amiyye ...... ... ..... .. .. .. ... ....... . ... .... ..... ... ... .. ı7 4 b. lstiare-i Hasiyye ..... ....... ....... ....... ....... .. ..... ....... ... ı7 4 5. Müşebbeh ve Müşebbehün-bihin Mülayimlerinin Söylenip Söyle nmem esine Göre İstiare Çeşitleri ..... . 1 75 a. İsti~u·e-i Mutlaka ....... ....... .. .. ........ ....... ....... .... .. .. .. 175 b. İstiare-i Mücerrede .. ..... ..... ...... .. .... ... ....... ... ....... .. ı 76 c. lsti~re-i Müraşşaha ..... ....... ... ... ........ ....... ... .. ....... . . 177 6. İfrad ve Terkib Yönü nden İstiare Çeşitleri ....... ....... .. t 79 a. İstiare-i Müfrede ....... ....... . ....... ....... . ....... ..... ...... .. 179 b. lstiare-i Mürekkebe ....... .... ....... ....... ....... ....... ....... 179 KİNAYE ... ... ............... .... .... . ····· ······· ···· ... ........ ...... ........ . 216 .. le rı. ....... ....... ....... ..... ..... .... .... .... .. ... .. .. . . 217 · ...Ru.. kun "' ın Kinayen Kinaye Çeşitleri ....... ....... ...... ....... ........ ....... ..... ....... .. .... 217 1.· Mekn1-i Anh İtibariyle Kinaye Çeşitleri .... ..... ....... .... 21 7 a. Sıfattan Kinaye ...... .. .. .. .... .. .. .. ....... ....... _....... ....... . 218 1) Yakın Kinaye ... ....... ....... ........ ..... ..... ....... . ... ..... 218 2) Uzak Kinaye .... ........ ..... ....... ... ... .. ... ....... ..... ... .. . 2ı8 b. Mevsuftan Kinaye ....... ..... .... ..... ..... .... ....... .. ... ..... 2ı8 c. Nisbetten Kinaye .... .... ....... .. ....... ....... .. ... .. .......... . 2ı 9 2. Vasıtalara Göre Kinaye Çeşitleri ....... ....... ....... ....... . 2 19 a. Ta'riz ............ ....... ....... .. ......... ....... ...... ....... ....... . .. 220
beTelvih ..... .............................. ............ .... ...... ..... ..221 c. Ren12 ....... ....... .... .. ... ..... ...... ... ..... ..... .. ..... ...... ..... 222 d. İma veya Işaret .. ..... .... ..... .. ... ....... ....... ....... ....... .. 222
DlGER BAZI BEYAN KONU VE TERİMLERİ DElALET .................. ......... ...... .. ... .... .......... ..... ..... .. ... .. .43
1. Delalet-i Vaz'iyye ....... ....... ....... .... ....... ....... ....... ...... 43 2. Delalet-i Akliyye ....... . .. .... .. .. ... ........ ..... ....... ....... . .. .. 43 a. Delalet-i Taza mmu niyye ... ....... .. ..... .... ........ .. ....... ... 43
410- ------ ------ ------ ----
BELAGAT TERİMLERİ
b. Delalet-i İltizamiyye .... ...... .... ...... ....... .... ............ .... 43 TEŞABÜH ........... ..... ..... .. .. ..... .... ....... .............. .. ...... ... 338 "
.
.
BEDI ILMI
BEDI' .. ......... .. .... .................. ....... .. .......................·........... 8 MANAİLE İLGİLİ EDEBI SANATLAR
TEVRiYE ...... .. ... ... .... ......... ..... .. .... ..... ........ .... ... .. ....... .. 3 7 ı T evriyenin Rükünleri ............ ............ ... ............ ..... ......... 3 7 ı T evriye Çeşitleri .... ....... .... .. .. ... ...... ...... ~ ............ ...... .. .... 372 ı. Tevriye-i Mücerre de ............ ... ........ .. ...... ... ..... ..... .. 372 2. Tevriye-i Müraşşaha ...... .. ............ .. .... .... ............ ... 372 3. Tevriye-i Mübeyyene ............ ............ ..... ............ ... 374 4. Tevriye-i Müheyye'e ........ ... ........ .. ...... ........... ...... .. 375 İSTiHDAM ............ ............ ... .... ...... ...... ............ ....... ...... ı85 1ST1TRAD ............ ............ ............ ........ ....... ......... ...... .. 18.7 İITİNAN ............. .............. .. .. ............... ............ ......... ·.. ~ ı ı3 TIBAK .......................... .. .... .... ..... ........ ............. .... ........ 376 Tıbak Çeşitleri ........... ........... ........... ........... ........... ...... 379 ı . Açık Tıbak .. ... ...... ......... ............ ......... ............ ...... 379 2. Gizli Tıbak ............. .. ..... ....... ... .... ..... ..... ........ ....... 379 3. Olumlu Tıbak ........ ............ .......... .. ....... ............ .... 379 4. Olumsu z Tıbak ............ ............ ..... ............ ...... ...... 380 TED.BIC ..... ... ...... ......... ......... .. .... .. ...... ., .... ...... .... .·..... .. . 330 ı . Kinayeli T edbk ..... ... .. .... . : ........... .......... ...... ......... 330 2. Tevriyeli Tedbtc ............ ....... .. ..... ............ ............ 331
MUKABELE .. ..... ....... ........ ... .... ··· ····· .... ················ ··· ···· 246 MÜRAAT-INAZİR ................ ................. ............... ...... . 256
TEFVİF .... ...... ... .. .. ........ ... .. ... ....... ..... ..... ............ ....... .. . 332 İRSAD ............ ...... .. ...... .. ..... .. ...... ... ..... .. .... ........... ....... 161 İDMAC .. ........... .. ... .. .. .. ............ ... ... .................. .....·....... ıız
MEZHEB-i KELAM l ................. ................... .................. 243
HÜSN-i TA'LİL ............ .... .. ....... ... ............ ...... ........... ... 100
_...____ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _......__
ANSİKLOPEDİSİ
411
Şi bh-i ....Hüsn-i Ta'lil. ... ~ ........... .... ............. ... _- .... ,.·...... ı 03, 320
TECRIO .................. .................... ............... ... ............... 3·28 ı. Min Harf-iCeriyle Yapılan Tecrid ........................... 328 2. Ba Harf-i Ceriyle Yapılan Tecrtd ............. ... ......... ... 328 3. Harf-i Cer Olmadan Yapılan Tecna ............... ......... 329 4. Kinaye Yoluyla Yapılan Tecnd .................. ....... .. ..:.3 29 5. Kişinin Kendisine Hitap Etmesiyle Yapılan Tecrtd .... 329 .. ......... ............ .. .................................. .. ...304 MÜŞAKALE .. ... MUZAVECE ............ .. .. .. .. .... .... ..... ........ .... ...... ~ ...... . :..... 305 LEFF Ü NEŞR ........ ....... ....... .......................... .. ... .. ...-.. ; .223· ı. Müretteb Leff ü Neşr .................... .. ..... ........ .......... 223 2. Müşeweş Leff ü Neşr .... .. ............ ... .. ...... .... .. ......... 224 CEM' ... . , ...................... .. .. ............. .......... ... .-.... ....·.. .........·... 17 ı . Cem' Me'a't-Tefrik .............................. ......... .. ......... 17 2. Cem' Me'a't-Taksim ..... .................. .................. ..... .. ı 9 3. Cem' Me'a't-Tefrik ve't-Taksim .................... ...... .... ... 19 4. Cem'u'l-Mu'telif ve'l-Muhtelif ................ ..;........... ..... ..20 .......... ....... ....... .. .. ........ ..... ........ ..... ........... ... ... 32 ı TAKSIM ... 332 TEFRIK .. ... ........ ..... ..... ..... .... ...... SIFATU\RIN SIRALANMASI ... .... ........ ...... ... ...... .... .. .. .. 319 SAYilAHIN SlYAKATl .... ....... ............ ... ...... ...... :........ ..315 .202. •• İITIM[> .. MUBALAGA ..... ~ .... ..... ... ...... .............................. .- ... ..... .. 249 250 -1. Tebliğ ... 2. İğrak ...... ....... ....... ......... ... ........... .... ·..... ....... ........ 250 4
••••••••• •
•• •
•
•
•• ••• •••• •
•• •
•••••
a • • • • • • a • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • a • • a , ·, • • "a • • • • • • •
~
a ..... . .. . ... . .... . ... .. . . .......................... . ....... . . . . .
· 3. Gulüv ..... ......... ...... ............. .................. ................-251 253 te~ t. MÜGAY.rERE 1
.
t •• • t
<1
aa • • • • • • • • • t • • • • • • •
ta ••
1 •
•• •
t •
••• 1 a .
1 •• •
•
•
t
• •• 1 • •••
lSTlDRAK-........... .... ............. .... ...... .......... ... .... ...... .. ... ..182 1. Yerıne Yoluyla Övme .... .. .. .... ............. ........... ...... u183 2. Övme Yoluyla Yerme. ~ .. .. .............................. ..... ~ .. l84 · İSTlTBA' .... ....................... .... .......................... .. ..... ;... :... 186 .... 114 IHAM ......... _..... " 1. Iham-ı Tenasüb ...... .. .... ................................. .. ~ .. ... 115 ~
1 ••••••••• •• •
• •• • •
•
•• • ••••••••••••••• • ••• 1 •
• • • • • • • •··• • • • · • • • • •
'
412~--~------~~------~-
BELAGAT TERİMLERİ
2. İham-ı Tezad ........................................................ 116
RÜCÜ' ........................................................................ 314 l'Tlı..A.F .................. ~ .................... .- ................... ,. .. . . . . .. .. . ı 90 1. Lafzın Lafızla Uyumu.~ .. ~ ..... ;................................. ı 90 2. Lafzın Manayla Uyumu ........................ :- ................ 191 TEFRİ' ............................... ;..... ......................... •.• ..... ·-· .. .33 ı HEZL,.,.................. ~ ............._............... .- ............................... 96 TEHZIL ·········································~····························· 334 KAVL-i Bİ'L-MÜCİB ..................................................._.. 2 ı3 TECAHUL-t"Rt A F ...........................................-............. 326 1BDA' ............................................................. .- ............. 104 USLUB- HAKIM ........................ ,................................ 381 TEŞABüH-1 ETRAF ..................................................... 339 00
A
oo
A
ı
A
AKS .............................................................·... ~ ................. 5
LAFIZLA İLGiU EDEBI SANATLAR C!NAS .............•............................... ~ ............................. 22 A. Cinas-ı Tam ............................................................... 23 1. Mürnasil Cinas ........................................................ 23 2. Müstevfa Cinas .................... :......................... ~ ....... 25 Cinas-ı Tamm-ı
Basit....................... ................................. 26 Cinas-ı Tamm-ı Mürekkeb ........................................-....... 27 a. Cinas-ı Müteşabih ................................................... 28 b. Cinas-ı MefrCık ................ ............. ~ ............ -........ ~ ...... 28 -c. Cinas-ı Merfuv ............................. ................... -........ 29 B. Cinas-ı Gayr-ı Tam .................................. ,.................. 30 1. lhtilafın Harlin Cinsinde V akl Olması. .......... 30 a. Cinas-ı_ Muzari ........... ~ 30· b. Cinas-ı Lahtk ........................................................ 3 ı 2. İhtilafın Harflerin _Sayısında Vakl Olması. .................. 33 a. Cinas-ı MerdO.f .................................................... ;. 33 b. Cinas-ı Müktenif ..................... ,.. ........................... 33 c. Cinas-ı Mutarraf ......................... ........................... 34 A
'!' . . . . . . . . . . . . . . . . .
...........
• • • • • • • • • • • • • • • • • • ·• • • • • • • •
ANSİKLOPEDİSİ
--------------413
d . .C inas-ı MüzeyyeL ........ ................... ......... ... ...........34 3. lhtilafın Harflerin Hey'etinde Vakl Olması ........... ~ ..... 35 a. Cinas-ı Muharref ................... ................... ............. 35 b. Cinas-ı Musahhaf ............. ........... .............. ............ 36 4. lhtilafın Harflerin Tertibinde Vakl Olması ...... ..... ....... 36 a. Kalb-i Kül ............................................................. 36 . b. Kalb-i Ba'z ......... .............. ................... ............. .- .... 3 7 c. Kalb-i Mücennah .... ................... ............. : .............. 37 ·. d. Kalb-i Müstevi ..... .. ................... ........... ........... ;...... 38
.................. ............................ ....•....... .38 1. Cinas-ılştikak ...... .. ................... .................. ............ 39 ·
Cinasın Millhakları
2. Cinas-ı Müşabehe ..... .................. .................. ..... ..... 39 .3. Cinas-ı Müzdevic ................... ...... ... ~ ................... .. .. 39 4. Cinas-ı Müleffak .. ................... ..... .. ................... ...... 40 Manevi Cinas ...................................... ............................ 40 1. Cinas-ı lzmar ................... . ... ................... ............. .... 41 2. Cinas-ı Işaret .... ....... ..... .... ................... ..... .. ............ 41 308 REDDÜ'L-ACÜZ ALAS-SADR ............. S-ECl' .... .. .... .. ..... ... ............ ...... ...................... .. .. ............. 315 1. Mutarref Seci' ....... .... ...... .... ........... ............. .. ~ ..... ~ .316 · 2. Mütevaz1 Seci' ................... ........ ............... ; .... .. ~· .~ .317 3. Murassa' Seci' .. ........ ....... ............ .... ....................... 3·17 Sed' ............. ...... ....... ..... .... ..... :~ .. .•.... ~ .....317 4. Meşteır ... TASRI' .... .. .... ....... ... .... .. .................. .... ....... ....... .......... ..324 MUVAZENE ................................................................ 249 255 MÜMASELE ..... ............ ' ............ ·-·............... .. ... ... .........255 MULEWEl"'' ..... ..................._....... ...... ..... ...... _ L O ........................
&
.... .... .........
"
TEŞRI' .................... ........ .. ................... ............. ............ 3.7O
MA LA YELZEM ...........................................225 LÜZÜMU ..... .. ........_.... ............. ......... ... .... ..·................. ._.248 MUVAREBE ..... TES.MIT .......... _.................... ........................................... 338 lNSlCAM ..._. ....................... ...................................... ... ~ 128
4 1 4 - - - - - - - - - - - BELAGAT TERİMLERİ
. FA. . ....................................................::.................. 123 IKT AHZ VE SERlKA .:.. ~.-....'....................-.... .. . ~ .................. ..... 3 İKTİBAS ............. ... ............................ ....... ....... ..;....... .. ll 7 ... TAZMIN ............................. .................. .. ....... .............. 325 ı
AKD .... ............... ... ......... .... ... ;.. :..... :.... .. ... .- .. -~ .... :.-.......... .. 4
HAL ........................ ...... ............................... ......... '......... 94 TELMIH .......... ...... .......... .. ... ....... ........ .. ...................... 334 .. . . . . HUSN-I IBT DA ................... .. ................ ...... ~ ................. 97 BERAAT:-1 İSTiHLAL ................. .. ......... ..... .. ................ .. 12 HUSN-1 BEYAN .......... .......... .. .......... ........ ..................... -97 HUSN-1 MATLAB ... ......-..... ......... .......... ......................... 98 HUSN-1 NESAK ................. ........ ........... .. .......... ...... :...... 98 HÜSN-1 TAHALLUS .............. .. ..................................... 99 IKT DAB ............. .............................. ... .... .. ................. ı22 HÜSN-1 lNTlHA ............ ........................ ......... ... ...... .. .... . 98ı
o
ı
A
.
DlGER BAZI BEDİ KONU VE TERİMLERİ ASALET ............. ....................................... .................... ... 7 ;.. BELı u SUKUT .................................... -.. ..;....... ~ ..... .. -....'. .. ı2 . . CEZALET .....-.... .................................... .......................... 2 ı EBCED ... .... .... .......... ........ ...... .. .... ........ ... ... ................... 45 EBCED HESABI .................................... ......................... 45 _r,
FERAıD ....... :.... ... .......... ... ..................... ... ~ .... :.......... .-:~... . 5 ı A
GEOMETRIK ŞtiR ..... .. ... ................... -... ....-.. ;........ ~ .......... 70 HAYFA ..... ....................... ..... ................ ....................... ~-. 96 lFrtNAN .............................. .................. .............-.......... ı ı·31KT1DAR ..................................... ·......... ................. .' ... .. 123 IRAD-I MESEL ...................................... ....................... ı6o A
ıRDAF ......................................................................... -160 .
İŞTİKAK .............. ... .'. .............. .'. ..'. :·....-.... ........ .'. .... ~ ...-..... ı·88
KAT' .... .................... ............................ ..... .................. 212 LÜGAZ .... .'. ....... ....... .............. .. ............. .. ..................... 225 MU'CEM ................................................................. -;... 245
ANSİKLOPEDİSİ
-------------415
MUKATIA' .................................................................. 247 MUVASSAL ................................................................ 249 MÜHMEL .................. ... ..................................... .......... 253 MÜL.FMMA' .................................................................254 MÜRACA'AT .. ............................................................. 257 NEZAHET .. ...... ......... ............. .................. ............... .... 307 RAK~rA -....................................................................... 308 SEHL-t MÜMTENf' .. ................................................ ... .. 318 SIHR-ı HELAL ............................................................. 319 TERDİD ............... .... .... ...... .. ................ ... .................... .336 TEVŞİH ......... .. .................................. ..... .... ................. 376 UNVi\.N ............... .... ...................................... ....... ....... 381
•
A
~-;
Elinizdeki bu eser, Kur'an-ı Kerim 'in engin manalannın daha. kolay, daha doğru bir şe kilde aniaşılmasına yardımcı olmak üzere, Arap dilinin inceliklerini ortaya koymak sadedinde, Belağat ve Tefsir Usulü kaynaklanndan istifade edilerek hazırlanmıştır. . Ilahiyat ve Edebiyat Fakültesi öğrencilerinin yanı ~ıra, konuya ilgi duyan, her kesimden her seviyedeki insana hitap edecek tarz-da;- sade bir üslupla kaleme alınan bu eserde Belağat ilminin tüm konulan işlenmiş, ayet-i kerimelerden ve Arap şiirinden seçilmiş açık lamalı örneklere yer verilmiştir. Yayın evimiz, sahasında telif edilmiş ilk eser olması sebebiyle, önemli bir boşluğu dolduracağına inandığımız böyle bir ansiklopediyi okuyuculannın istifadesine sunmaktan kıvanç duyar!
V
ISBN 97 5 -315-015-6
9
tJ~IHIJl!lt
