1908 Devrimi

t. !

AYKUT KANSU 19551te Münih'te doğdu. 1973te ODTCrde başladığı siyaset bilimi eğitimini 1977de Boğaziçi Üniveısitesi'nde tamamladı. Doktora eğitimini ABD'de MİTCambridge'de yaptı. 1987"de New Perspeciives on 1urkey delgisinin kurucu editörlüğünü yaptı. 1991'den beri ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü'nde öğretim üyesidir. Yakın dönem Türk siyasal hayatı üzerinde çalışmalarını sürdürüyor. 1908 Devrimi, İngilizce olarak Hollanda'da J.Brill (Leiden) Yayınevi'nce yayınlanacaktır.

İletişim Yayınları 2 7 8 • A r a ş t ı r m a - I n c e l e m e Dizisi 5 2 ISBN 9 7 5 - 4 7 0 - 5 0 9 - 7 © 1 9 9 5 İletişim Yayıncılık A. Ş. 1. BASKI 1 9 9 5 , İstanbul

KAPAK Ü m i t Kıvanç DtZGl Haluk Karabatak UYGULAMA H ü s n ü Abbas - Suat Aysu ; DÜZELTİ Ayda Erbal KAPAK BASKISI Sena Ofset İÇ BASKI ve CİLT Şefik Matbaası

iletişim Yayınları Klodfarer Cad. İletişim H a n No. 7 Cağaloğlu 3 4 4 0 0 İstanbul Tel: 2 1 2 . 5 1 6 2 2 6 0 - 6 1 - 6 2 • F a x : 2 1 2 . 5 1 6 1 2 5 8

AYKUT KANSU

1908 Devrimi Elusive Transformation: The Revolution of 1908 in Turkey ÇEVİREN Ayda

Erbal

IÇINDEKILER

Önsöz

.'.

ıx

BİRİNCİ BÖLÜM Türk Tarihçiliğinde 1908 Devrimi Üzerine Birkaç Söz

1

İKİNCİ BÖLÜM

1906-1907 Vergi Ayaklanmaları: 1908 Devrimi'ne Giriş.......

35 '

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

97

23 Temmuz 1908 Devrimi DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Eski Rejimin Düşüşü ve Yeni Rejimin Kuruluşu

155

BEŞİNCİ BÖLÜM

Yeni Rejime Muhalif Güçler

217

ALTINCI BÖLÜM

1908 Genel Seçimleri

271

EK 1

1908 Genel Seçimleri

357

EK2

Meclis-i A y a n Üyeleri

429

Bibliyografya

443

Dizin

;

465 \ \

i

"Bugün 23 Temmuz - eski 10 Temmuz. Meşrutiyet bayramı, yavrum. Onyedi sene evvelki bugün Basra körfezinden Adriyatik denizine kadar bütün bir büyük vatan bu sihirkâr kelimenin tesir-i füsunu ile titremişti. Meşrutiyet, Sultan Hamid'in korku bilmeyen istibdadını yıkabilen İttihat ve Terakki'nin memlekete bahş ve ihda ettiği bu yeni idare ne emellerle, ne ümitlerle tev'em olarak doğmuştu! Dahilde nihayetsiz buhranlar, vatandaşların ve kardeşlerin vücuda getirdikleri buhranlar, haricin nihayetsiz entrikaları bu emelleri birer birer söndürdü. Memleketin asırlardan beri görmediği bir namuskâr idareyi tesis etmek için gece gündüz çalışan bizler her dakika karşımızda ne mâniler, ne engeller gördük! Her mağlubiyet, her ümidin sukutu kalbimizin, benliğimizin bir parçasını beraber götürdü. Fakat bu memleket efradına insan gibi yaşamak hakkını ve hattâ hissini biz verdik. Türk milletini, Türk mefkûresini İttihat ve Terakki doğurdu. Bununla, ve başımızı arkamıza çevirdiğimiz zaman e f al ve harekâtımızda namustan, istikametten, hubb-u vatandan başka bir saik görmemekle iftihar ediyoruz. Bu bizim en büyük zevkimizdir. Bugün memleketi idare edenler âtiyen şöyle dursun, hâlen bile bunu söyleyemezler! Bu hususta insanı ürpertecek bir rücu var. Dünün ve bugünün tarihini yazacak olan senin bîtaraf neslin, ümit ederim ki, hâdisatı hakikat aynasıyla görecek ve bu devrin çok muğlak ve müşevveş olan tarihini bihakkın yazacaktır." 23 Temmuz 1925, Perşembe MEHMED CAVİD BEY 1

]. Mehmed Cavid, Şiar'ın Defteri şim Yayınlan, 199"5), s.126.

[Yayma hazırlayan Şiar Yalçın] (İstanbul: İleti-

ÖNSÖZ

Her ünlü ressam gibi, 1901 yılında yoksulluk içinde ölecek olan Paul Gauguin, her şeyi geride bırakarak 1895 yılında -ikinci ve son defa- Tahiti'ye gittiğinde, orada yaptığı resimlerden birine çok manidar bir isim verdi: "D'oü venonsnous? Que sommes-nous? Oü alloııs-nous?" ["Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?"] 1897 yılında yaptığı bu resmin bçnim üzerimde oldukça derin bir etkisi var. Başka sanat dallarında ve resimde başka dönemlerde olduğu gibi, İzlenimcilik akımı koleksiyonu açısından da çok zengin olan Boston Museum of Fine Arts'da Paul Cezannelar, Edgar Degaslar, Vincent Van Goghlar, Claude Moneller, Camille Pisarrolar, Pierre Auguste Renoirlar, Alfred Sisleylcr ve diğerleri arasında tüm bir duvarı kaplayan bu büyük tablo on küsur yıl boyunca sık sık ziyaret edip karşısında uzun dakikalar geçirdiğim bir eser. Renklerinin zenginliği ve yapılışındaki ustalığın yanısıra, beni müzeyi her gezişimde kendine çeken en temel özelliği Gauguin'uı sorduğu bu soru olmuştu. Bu soru beni de son derece yakından ilgilendiriyordu; çünkü ben de o sıralar, başka bir bağlamda, aynı soruyu modern Türkiye tarihini incelerken sormaktaydım: "Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?" Bu sorulara o zamana kadar

verilmiş olan alışılagelmiş yanıtlar beni tatmin etmekten uzaktı. Edward H. Carr'ın söylediği gibi, verdiğimiz yanıtların sorduğumuz sorulara bağlı olarak şekillendiğini kabul edersek, bu soruların yanıtının da o zamana kadar verilmiş olan yanıtlardan farklı olması gerektiğini düşünmekteydim. Modern Türkiye tarihi üzerine sorduğum sorulara yanıt bulmam yıllarımı aldı. En masum ve yanıtlanması kolay gibi gözüken soruların yanıtlarının hiç de kolaylıkla verilemediğini bana yaşadığım tecrübeler gösterdi. Akademik -ya da başka bir deyimle, 'bilimsel'- bakış açılarının şekillendirdiği açıklama tarzları ile benim sorularım arasında bir uyum tutturmak çoğu zaman mümkün değildi. Benim açımdan son derece önemli ve sorulması gerekli olan sorulara akademik çevrelerce verilen yanıtlar merakımı gidermekten uzaktı. Akademik yaşamının yarısını düzenli olarak State University of New York at Binghamton'da geçiren Çağlar Keyder ve University of Massachusetts at Boston'da tarih profesörlüğü yapan Feroz Ahmad ile yıllar süren görüşmelerimiz sonunda vardığımız nokta, tezlerimin ilginç' olduğu, fakat kabul edilmesi için yeterli kanıt olmadığı yönündeydi. Kütüphanelerdeki araştırmalarım sonucu bulduğum kanıtlar resmî tarih anlayışı ile onun çeşitlemelerine uygun düşmediği oranda 'kamt' sayılmıyordu. Olguların kanıt sayılabilmesi için gereken kıstas acaba neydi? Önce kendimi, sonra da başkalarını bu olguların anlamlı olduğuna inandırabilmem ve tezimi desteklemek—ya da karşıt tezi çürütebilmek—için yeterli ve kabul edilebilir hale getirebilmem için belki olabildiğince fazla kanıt toplamam gerekiyordu. Bu konuma düşürülmüş olmam sonucu neredeyse bir 'olgu fetişisti' haline geldim! Kaldırıp altına bakmadığım taş neredeyse kalmadı. Bakamadıklarım ise beni bugün bile rahatsız ediyor.

i

Olguları en rahat bir biçimde - n e yazık ki- yurtdışında toplayabildim. Dünyanın en büyük birkaç kütüphanesinden birine sahip olan Harvard University ile organik bağımın olması ve doktora eğitimimi yaptığım Massachusetts Institute of Technology'de istediğim her imkâna sahip olabilmem sonucu isteyip de göremediğim çok az belge, gazete, kitap, broşür, harita, vesaire kaldı. Bana bu ayrıcalığı son derece doğal bir şekilde sağlayan Harvard University'de The Harry Elkins Memorial Library ve Lamont Library, Harvard Business School'da Baker Library, Massachusetts Institute of Technology'de Charles Hayden Memorial Library ve Dewey Library ile Boston'da Boston Public Library çalışanlarına teşekkür borçluyum. Bu kütüphanelerdeki kaynaklar olmasaydı yaptığım çalışma çok verimsiz kalabilecekti. Bu kütüphanelere ek olarak, Washington'daki Library of Congress bulamadığım kaynakları en kısa sürede bana sağladı. Friedrich Ebert Vakfı'nm verdiği bir bursla 1991/1992 Kışı'm Almanya'nın değişik şehirlerindeki kütüphane ve arşivlerde geçirdim. Bonn'daki Bundesarchiv'de Alman Dışişleri Bakanlığı'nın arşivlerini taradım ve PTT'nin dikkatsizliği yüzünden Ankara'da kaybedilecek olan oldukça çok ye önemli belge buldum. Bunların ne yazık ki çok az bir kısmı kitaba girebildi. Potsdam'daki konsolosluk raporlarında Türkiye'nin ekonomik durumuna ilişkin -daha önce Şevket Pamuk'un da görmüş olduğu- epeyce belgeye baktım. Fakat bu kitap açısından en yararlı bilgileri Berlin'deki Amerika-Gedenkbibliothek'den sağladım. Bu kütüphanedeki Berlin gazeteleri koleksiyonundan merakımı tatmin edecek miktarda gazeteye bakabildim. Yine Berlin'deki Staatsbibliothek PreuBischer Kulturbesitz ve Humboldt-Universitât kütüphanelerinde eksiklerimi tamamlayan kaynaklar buldum. Ankara'daki Amerikan Kütüphanesi'nde bulunan Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığı arşiv belgele.

I

.

I

li ı j | •

'

xı

rini kullanmamda bana çok yardımları dokunan kütüphanecileri anmadan geçemeyeceğim. Keza, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve Bilkent Üniversitesi kütüphanelerinde gördüğüm hüsnükabule teşekkür ederim. Ankara'daki Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi, Milli Kütüphane ve Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi de kullanabildiğim -kütüphaneler arasında yer aldı. Freie Universitât Berlin ve Münih'te Ludwig-Maxımilian Universitât bana fikirlerimi Türkiye üzerine çalışmalar yapan öğrencilerine anlatma ve tartışma olanağı sağladı. Akademik tartışma ortamının oldukça kısıtlı olduğu gözönüne alınırsa, bu fırsatların batıa sağlanmasında çok önemli rolleri olan Freie Universitât Berlin profesörlerinden Barbara Kcllner-Heinkele ve Ludwig-Maximilian Universitât profesörlerinden Suraiya Faroqhi'ye teşekkür etmeyi özellikle . bo.rç bilirim. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü'ndeki öğrencilerim, gösterdikleri ilgi ve merakla, bu kitabın bir an önce basılması için beni her fırsatta sıkıştırdılar. Eğer Gauguin'in "Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?" sorusunu öğrencilerim de aynı merakla sormaşalardı, bu kitabın basılmasının pek de önemi olmayacaktı. Bu soru çok önemli; çünkü eğer bu soruları sormuyor olsaydık, 1908 Devrimi'nin ne olduğunu belki hâlâ an-. tayabilmiş olmayacaktık. Birçoğumuz, tıpkı Amerikalıların 4 Temmuz'u, Fransızların 14 Temmuz'u gibi, bizim de bir 23 Temmuzumuzun olduğunu ve biı günün bir zamanlar 'Hürriyet Bayramı' olarak kutlandığını bilmiyor. 'Bir zamanlar' bugün bize sanki çok uzakmış ve gerçek değilmiş gibi geliyor. Oysa ki, Türkiye'de 1908 Devrimi'ni gerçekleştirenler, 8 Temmuz 1909 günü kabul ettikleri bir yasa ile 10 Temmuz'u -yani, 23 Temmuz'u- bayram olarak ilân etnıişxıı

ler ve 'Hürriyet Bayramı' olarak kutlanmasını gelenek haline getirmişlerdi.2 Fakat gelenekler yıkılmak içindir. 'Hürriyet Bayramı' geleneğini yıkmak da 1908 Devrimi ile kurulan liberal demokratik rejimin yerine 29 Ekim 1923 tarihinde başka bir siyasal rejimi yerleştiren Kemalistlere nasib oldu. Başvekil İsmet İnönü Türkiye Cüriıhuriyet Başvekâlet Muamelât Müdürlüğü Sayı 6 / 1 4 3 3 ve 13 Mayıs 1935 tarihli yazısı ile 'Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun Layihası'm Meclis'e sunduğunda gelenek sona ermişti. Bu layiha gerekçesinde şunları okuyoruz: "Bütün Türk vatandaşlarının müştereken en derin sevinç heyecanı duydukları gün şübhesizdir ki Cümhüriyetin ilân edildiği gündür. Çünkü Türk milleti benliğine o gün kavuşmuş ve Türkiyenin terakki ve yükselme devri o gün başlamıştır. Hususî düşüncesi ve akidesi ne olursa olsun her vatandaşın beraberce bayram ellikleri ulusal gün o gündür. Onun için kanunun maddesile fsicj yalnız 29 birinci teşrin [Ekim] günü ulusal. bayram günü olmak üzere kabul edilmiştir."3 18 Mayıs'ta Dahiliye Encümeni'ne havale edilen layiha, 25 Mayıs'ta Dahiliye Encümeni'nin mazbatası ile birlikte Meclis'e geldi ve 27 Mayıs'taki Otuzbirinci İnikad'ta tasan kısa bir görüşmeden sonra ikiyüzellibir oyla kabul edildi.4 Bu yasanın Dördüncü Maddesi ile "25 Haziran 1324 [8 Temmuz 1909] tarihli, 23 Nisan 1337 [1921] tarih ve 112 numaralı, 24 llk-

2

2 5 Haziran 1 3 2 4 / 8 Temmuz 1909 tarihli, "Her Sene On Temmuz" [23 Temmuz I Tarihinin Âyacl-ı Rcsmtyc-i Osmaniye'den Addine Dair Kaııün," Döstuı; İkinci Tertip, Cilt 1: 10 Temmuz 1 3 2 4 - 2 9 Teşrin-i Evvel 1 3 2 5 (İstanbul: Matbaa-i Amire, 1 3 2 9 11913]), s.351.

3

S. Sayısı: 130, "Ulusal Bayram vc Genel Tatiller Hakkında Kanun Layihası ve Dahiliye Encümeni Mazbatası ( 1 / 1 8 4 ) , " Türkiye Büyük Millet Mecİtsi Zabıt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 3 [2 Mayıs-30 Mayıs 1 9 3 5 ] (Ankara, 1 9 3 5 ) içinde.

4

Kanun hakkındaki görüşme için bkz., "27 Mayıs 1 9 3 5 , Otuzbirinci lnikad,", Türkiye Büyük Mileı Midisi Zabıt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 3, ss.302-304.

teşrin [Ekimi 1339 [1923] tarih ve 362 numaralı, 19 Nisan 1341 [1925] tarih ve 628 numaralı, 1 Nisan 1926 tarih ve 795 numaralı kanunlarla, 2 Ikincikânun [Ocak] 1340 [1924] tarih ve 394 numaralı Hafta Tatili Kanunu'nun birinci maddesinin son fıkrası kaldırılmıştır."5 Oysa ki, Ittihad ve Terakki Çemiyeti'nin hayatta kalabilen kadrosunun Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından liberallikle suçlanarak asıldığı 1926 yılından sonra bile 'Hürriyet Bayramı' aynı coşkuyla olmasa bile hâlâ kutlana gelmekteydi. 1929 yılında M illiyet gazetesi bayram hakkında şunları yazıyordu: "23 Temmuz Bayramı münasebetiyle Ankara fevkalâde bir surette donanmıştır. Tenvir edilen binalar arasında bilhassa Hukuk Mektebi, yeni Ziraat Bankası binası çok göze çarpıyordu. Hilâliahmer tarafından gece Marmara Parkı'nda verilen garden-parti çok muntazam olmuş, Ankara'nın ileri gelen mahafiline mensup bir çok aileler iştirak etmişlerdir. ... Gazi Hazretleri de garden-partiye iştirak etmişler ve eğlenceye şeref vermişlerdir. ... Sabaha kadar devam eden garden-partide atılan havai fişenkleri şehrin her tarafından görülmektedir. Şehirde halk sokaklarda dolaşmaktadır. Eğlence mahalleri doludur."6 1930 yılındaki kutlamaları veren Akşam gazetesi bir bakıma gelecek günlerin habercisiydi: "Yirmiiki sene evvel bugün meşrutiyet ilan edilmiş ve hürriyet yoluna doğru ilk adım atılmıştı. 10-23 Temmuz bir inkılâbın başlangıcı olmakla beraber bu inkılâp tam değildir. Hakiki hürriyet ve inkılâp adımlar ancak büyük Gazi'nin rehberliği altında atılmıştır. Bununla beraber 10-23 Temmuz daima hatırda

5 Kanun No.2739, 2 7 Mayıs 1 9 3 5 tarihli "Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun," Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 16, s . 1 1 7 1 . 6

"Son Haberler," 2 4 Temmuz 1 9 2 9 , Çarşamba, Milliyet,

xiv

s.l.

tutulacak bir tarihtir. Bugün bu münasebetle resmî daireler kapalıdır ve her taraf bayraklarla donanmıştır."7 Milliyet gazetesi 1932 yılında 23 Temmuz'un yirmibeşinci yılına girmesini coşkuyla anıyordu: "Bugün uzun seneler devam eden mukadder ızdırap ve mücadelelere rağmen, milletin kendisine selamet yolunu açmağa muvaffak olduğu günün yıldönümüdür. 10-23 Temmuzun Türk tarihindeki yeri, milletin sözünü ilk defa yükselttiği ve dinlettiği gün olmasındadır. Hepimiz yirmibeş sene evveli ve o günkü sevinci hatırlarız. Şu var ki, memleket bu yirmibeş sene içinde başka hiçbir memleketin görüp geçirmediği en müthiş badireleri, en kanlı maceraları gördü, geçirdi. Emsalsiz canlılığı ve kahramanlığı ile yaşadığı en kara günlerde bile ümidini kaybetmedi ve azmi onun asil varlığının yükseleceği yolun başına getirdi. Her gün bizden ne kadar uzaklaşsa da, biz 10-23 Temmuz'un hamlesini daima tebcil edeceğiz."8 24 Temmuz tarihli Milliyet ise bayramın nasıl kutlandığını anlatıyordu: "Türkiye'de istibdada nihayet veren millî hareketin ilk adımı fiilen atıldığı günün, 10-23 Temmuz gününün, yirmibeşinci yıldönümü dün istanbul'da ve memleketin her tarafında tesit edilmiştir. Bu münasebetle, şehrin her tarafı, binalar, vapurlar, tramvaylar, vesair nakil vasıtaları bayraklarla donatılmış, gece resmî binalarda tenvirat yapılmıştır. Devair ve müessesatı resmiye ile millî bankalar ve müessesatı maliye de dün tatil yapmışlardır."9 Cumhuriyet Halk Fırkası'nın yarı-resmî yayın organı Cumhuriyet 1933 yılındaki 23 Temmuz Hürriyet Bâyramı'nı okurlarına şöyle duyuruyordu: "Bugün Hürriyet inkılâbının yirmibeşinci yıldönümü. Bir çeyrek asır evvel hürriyetine

7

" 1 0 - 2 3 Temmuz," 2 4 Temmuz 1 9 3 0 , Perşembe, Aksam, s . l .

8

"10-23 Temmuz," 2 3 Temmuz 1932, Cumartesi, Milliyet, s . l .

9

"Dünkü Bayram," 2 4 Temmuz 1932, Pazar, Milliyet., s.6.

ve istiklâline eşeren {sic, erişen] Türk milleti, Avrupa'da çalışan münevverlerin ilhamile [sic], Saray ve saltanat istibdatına ilk darbeyi o gün vurmuştur. O gün: 10 Temmuz [l]324-23 Temmuz 1908. O gün bugün, millî hakimiyet ve millî istiklâl, zaman zaman, içeriden ve dışarıdan sinsi veya açık tehditlere, hücumlara uğradı. Fakat Gazi Mustafa Kemal haricî düşmanlara karşı millî istiklâli, dahilî düşmanlara karşı da millî hürriyet ve hakimiyeti temin ederek milletin iradesini sarsılmaz temeller üzerine kurdu, inkılâbımıza en geniş hudutları içinde yepyeni bir yol açtı. ... Milletin hürriyetine bipâyan olmaktan başka hudut tanımayan Gazile [sic] birlikte, bugün 1908'de tohumu atılan bir inkılâbı yetiştirmek, büyütmek, kocaman bir çmar gibi yükselterek dallarının gölgesinde halka rahat ve huzur vermek, geniş nefes aldırmak için çalışıyoruz. Siyasi rüştümüzün en büyük hedeflerinden biri de budur." 10 1934 yılında artık Hürriyet Bayramı'njn kutlanması haberi Milliyet gazetesinde eski günlerdeki gibi coşkuyla ve birinci sayfadan verilmiyordu: "Bugün 23 Temmuz millî bayramıdır. Bu münasebetle bugün resmî daire ve müesseseler kapalı bulunacak, şehir donatılacak, küçük mektepliler Himayeietfal rozeti dağıtacaklardır."11 24 Temmuz tarihli Milliyet, bayramın artık heyecanını yitirdiğine kanıt oluşturacak şu gözlemi yapıyordu: "Hava sıcak olduğu için halk tatilden istifade ederek sayfiye ve gezme yerlerine gitmiştir."12 1935 yılında 23 Temrrçuz artık 'Hürriyet Bayramı' değildi. Artık yetişecek kuşaklar o günden sonra 23 Temmuz'uıı Türkiye'de kutlanılan bir gün olduğunun farkına bile varmayacaktı. Yarı-resmî Cumhuriyet gazetesi son fırsatı kaçıı10 "23 Temmuz: Hürriyet Bayramı.'' 2 3 Temmuz 1 9 3 3 , Pazar, Cumhuriyet, s. 1. I i "Müteferrik Haberler," 2 3 Temmuz 1934, Pazartesi, Milliyet, s..5, 12 "Şehir Haberleri," 24 Temmuz 1934, Salı, Milliyet, s.3.

mayarak timsdh gözyaşlarını esirgemedi: "23 Temmuz, bu yıla gelinceye kadar, ulusal bayram günlerinden biri idi, fakat tatil ve bayram günlerini tayin eden yeni kanunda, 23 Temmuz ulusal bayramlar arasından çıkarılmıştır. Onun için, bugün, her sene yapılması mutad olan bayram töreni ve kutlaması yapılmayacaktır. Bayram yapılmamakla beraber, 23 Temmuz ulusun saltanata karşı ayaklandığı, kuvvetini gösterdiği ve hakkını kurtardığı bir gün olduğu için. Türkün hatırlanmağa değer tarihî günlerinden biridir."13 Bu kitabın ortaya çıkmasında çok kimsenin emeği geçti. İlk .sırada İletişim Yaymevi'nin Ankara temsilcisi Tanıl Bora'nııı adını anmam gerekiyor. Beni profesyonel bir yayımcı olarak sürekli sıkıştıran, tanıdığı mühletleri aşınca'gerekli önlemleri alarak işin tavsamasına izin vermeyen ve zorunlu olarak tatsız olan bu işi hiçbir tatsızlığa meydan vermeden gerçekleştiren oydu. Geçen yaklaşık bir yıllık süre bana sağlam bir dost kazandırdı. Orta Doğu Teknik Üniversitesi'ndeki lisans eğitimim sırasında hocam olan Selim İlkin bu çalışmanın bir bakıma 'fikir babası' sayılabilir. Kendisinin ve İlhan Tekeli'nin modern Türkiye tarihi üzerine yaptıkları ortaklaşa çalışmalar benim için erişilmesi zor, ama gerekli birer hedef olarak her zaman karşımda durdu. Benim çalışmalarıma gösterdikleri ilgi ve sürekli teşvik en sonunda onları bıktırmadan sonuca ulaştı. Böylelikle, büyük bir sorumluluktan kendimi kurtarmış oluyorum. Yaptığım işin hemen hemen her aşamasında benden eleştirilerini esirgemediler. Eğer bu eleştirilerin bir kısmım dinlemediysem ve onların yorumlarına katılmadıysam -yani, 'akl-ı selim'e uymadıysam- bu benim dik başlılığımdan kaynaklanıyor.

13 " 2 3 Temmuz," 23 Teııııııuz 1935, Salı, Cumhuriyet,

s.l.

Bana bu çalışmayı ortaya çıkarma azmini veren ve beni etkileyen iki isim daha vermem gerekirse, hiç kuşkusuz bu iki isim University of Massachusetts at Boston profesörlerinden Feroz Ahmad ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi profesörlerinden Sina Akşin olacak. Her ikisi de yaptığım çalışmaya destek vermekle beraber, sonuçlarından hoşnut olmadılar. Eğer Sina Akşin, Feroz Ahmad'in Arlington'daki evinde bana yıllar önce yarı şaka, yarı ciddi, "şu tezini bitir de bir görelim" demeseydi belki de bu işe azimle sarılmayacak ve bir 'olgu fetişisti' olmayacaktım. Her ikisini de anlattığım hikayeye inândırabilmek uğruna epeyce cefa çektim. Dolayısıyla, onlarsız bu noktada olamazdım. Beni maddî ve manevî olarak destekleyen hocalarım arasında Massachusetts Institute of Technology profesörlerinden Suzânne Berger ve Philip S. Khoury ile Harvard University profesörlerinden David S. Landes'i anmadan geçemeyeceğim. Başa çıkılmaz boyutlara ulaşan tezi yazarken bana destek olmasalardı belki de umutsuzluğa kapılıp yan yolda projeden vazgeçerdim. 1908'den başlayarak 1950 yılına kadar getirmek istediğim hikayeyi Suzanne Berger ağırlığını kullanarak 1930 yılında kestirmeseydi hâlâ tez yazıyor olabilirdim ! Ve eğer, kelimenin gerçek anlamıyla bir bilim adamı olan Fatma Mansur Coşar ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ekonomi Bölümü öğretim üyelerinden Huricihan Islamoğlü-lnan beni zorlamasalardı, bu tez Massachusetts Institute of Technology'nin tozlu raflarında bitkisel hayata geçmiş olabilirdi. . Bu çalışma, 1990 yılında Massachusetts Institute of Technology, Department of Political Science tarafından kabul edilen doktora tezinin yaklaşık beşte birinin genişletilmiş kısmıdır. Bu beşte birlik bölümü İngilizceden çeviren öğrencim Ayda Erbal çok titiz davranarak düzgün bir Türkçeyle metni şimdiki durumuna getirdi. Kendisinin profes-

yonel çalışması olmasaydı okunabilir bir metni benim basılabilir bir duruma getirmem epeyce zamanımı alabilirdi. Bu arada, özgün metinde yapılan değişiklik ve eklemeler için neredeyse bir gönüllü ordusu oluşturan öğrencilerim bana yardım etti. Mezun olan öğrencilerimden Ali Durhaiı ve Levent Tekinbaş 1908 yılının Türkçe gazetelerini tarayarak seçimler hakkında daha kapsamlı bilgiler elde etmemi sağladılar. Mezun olan başka bir öğrencim -Mesut SoydanBahaeddin Şakir'in Milliyet gazetesinde 1934 yılında çıkmış olan anılarını topladı. Lisans öğrencilerim Albora Aydm ve Alev Patlak ile Yüksek Lisans öğrencilerim Volkan Aytar, Seçil Deren, Özgür Gökmen ve Kemal tlikçi büyük bir özveriyle Ankara'daki kütüphanelerde olağan karşılanması gereken 'işkence'yi göze alarak eksik bilgileri tamamladılar. Yine Yüksek Lisans öğrencim E Hasan Arol beni şaşırtarak, yalnızca bu bölümü değil, bütün tezi baştan sona dikkatle okudu ve benim için son derece faydalı saptamalarda bulundu. Fakat, bana yardım eden öğrencilerim arasında Ayda Erbal ile birlikte en büyük sorumluluğu taşıyan Haluk Û. Karabatak oldu. Projenin başlangıcından bitişine kadar benimle birlikte -ve kendi başına- gezmediği kütüphane, okumadığı kitap, görmediği gazete ve dergi kalmadı. Benim gözümden kaçanlar hep onun dikkatli ve affetmez gözüne takıldı, ileride meslektaşım olmasından gurur duyacağımdan hiçbir kuşkum yok.

BİRİNCİ BÖLÜM

Türk Tarihçiliğinde 1908 Devrimi Üzerine Birkaç S ö z

Bu kitapta 1908 Devrimi ve bu Devrim'e giden yolun hikâyesi anlatılmaktadır. Modern Türkiye tarihinde 1908 yılı ilk defa olarak meşrutî monarşinin kurulduğu, hükümetin yalnızca halk tarafından seçilmiş bir meclise karşı sorumlu olduğu ve, dolayısıyla, mutlakiyetçi monarşinin ve mutlakiyetçi monarşiye hizmet eden bir sivil ve askerî bürokrasinin gücünün siyasal süreçten dışlanmaya çalışıldığı bir dönemin başlangıç noktası olması bakımından son derece önemlidir. Belleğimizi zorlarsak, Türkiye siyasal tarihinde 1908'den önce böyle bir dönemin olmadığını görürüz. 1876'daki anayasal hareket yalnızca mutlakiyetçi monarşiye çeki-düzen veren bit hareketten başka bir şey değildi; çünkü, amaç buydü ve daha fazlası istenmiyordu. 1876 yılında Padişah tarafından kabul edilen Kanun-u Esasi, Avrupa'nın en tutucu anayasaları örnek alınarak hazırlanmıştı ve hazırlanışmdaki kurumların görüşleri doğrultusunda, siyasal gücü monarşi ile bürokrasi arasında paylaştırmaktan . ibaretti.1 Meclis-i Mebusan'm rolü oldukça kısıtlıydı ve hal1

Coşkun Üçok, " 1 8 7 6 Anayasasının Kaynakları," ss.1-25; ve Tarık Zafer Tuııaya, " 1 8 7 6 Kanun-ı Esasisi ve Türkiye'de Anayasa Geleneği," ss. 27-29. Aynen

\

km istemlerini bir nebze temsil etse bile, anayasal düzenleme içindeki yeri monarşi ve bürokrasiden sonra gelmekteydi. Meclis'in feshi de Padişah'a tanınmış bir hak olduğundan, çalışmaları üzerinde her zaman bir üst makamın ağırlığı ve baskısı bulunmaktaydı, Heyet-i Vükela -yani, Bakanlar Kurulu- Meclis-i Mebusan'a değil, doğrudan doğruya Padişah'a karşı sorumluydu. Zaten, kabine üyeleri atanırken, seçim Meclis-i Mebusan'a değil, Padişah'a bırakılmıştı. İki meclisli bu anayasal düzende, tüm üyeleri Padişah tarafından atanan bir Meclis-i Âyan -yani, Senato- bulunmaktaydı ki, bu meclisin yetkileri seçimle işbaşına gelen Meclis1 Mebusan'dan daha fazlaydı. Kanun-u Esasi'yi yorumlamak da dahil olmak üzere yönetim üzerinde baskı oluşturabilecek bir çok yetki ile donatılmıştı.2 Amaçlan ve yapısı itibarıyla liberal demokratik olmak bir yana, liberal bile olmaktan çok uzak olan bu anayasal rejim yine de Sultan Abdülhamid ve bürokrasisinin hoşuna gitmemiş olacak ki, Türkiye'nin olağanüstü bir durum içinde -yani, Ruslarla yapılmakta olan savaşla meşgul- olması, kısıtlı yetkilerini aşma çabasında olan Meclis-i Mebusan'ı 'tatil' etmek için yeterli neden olarak görülmüş ve Kanun-u EsaSi, 14 Şubat 1878'de, tozunun silkelenerek tekrar yürürlüğe konulmak üzere 24 Temmuz 1908'e kadar güvenlik içinde korunacağı bir rafa kaldırılmıştı. İşte, Türk siyasal hayatında 1908'den önce yaşanmış olan tek deney buydu ve liberal bir devrim olmaktan çok uzaktı.

bkz., Tarık Zafer Tunaya, "Midhat Paşa'nın Anayasa Tasarısı: Kanun-ı Cedid," ss.30-31. 1876'daki siyasal durum ve anayasal hareketle ilgili en önemli kaynaklardan biri şudur: Robert Devereu*, The First Ottoman Constitutional od: A Study of the Midhat Constitution and 2

Peri-

ParUament

Coşkun Üçok, " 1 8 7 6 Anayasasının Kaynaklan," ss.1-25; Bülent Tanör, "Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış," ss.17-21; idem, "Birinci Meşrutiyet." Osmanh-Türk

Anayasal

Gelişmeleri,

1 7 8 9 - 1 9 8 0 içinde, ss.101-138: ve Tarık Zafer

l'unaya, " 1 8 7 6 Kanun-ı Esasisi ve Türkiye'de Anayasa Geleneği," ss.29-34.

Mutlak padişah ile emrindeki bürokrasi arasındaki çekişme sonucu ortaya çıkmıştı ve 1878'den 1908'e kadar-her ne kadar Kanun-u Esasi rafa kaldırılmış olsa d a - aynı kavga devam etmişti. Otuz yıllık süre içinde değişen şey bürokrasinin göreli ağırlığının azalarak bunu Sultan Âbdülhamid in emrindeki Yıldız Sarayı yönetimine -Mabeyn'ekaptırmış olmasıydı. *Birinci Meşrutiyet' olarak adlandınlagelen ve kısıtlı yet- • kilerle de olsa halkın seçimiyle oluşan Meclis-i Mebusan, Saray ile bürokrasi arasındaki güç çekişmesinde herşeyini kaybeden taraf olmuştu. Fakat, kamuoyunda, bürokrasi ve Saray karşısında üçüncü bir gücün de olabileceğini, kısa bir süre için de olsa, kanıtlamıştı. 1908 yılına yaklaşıldığında da kamuoyunun hatırladığı ve istediği buydu: Halkın özgür iradesiyle oy vereceği bir seçim sonucu oluşacak bir meclisin, milletin mukadderatına hakim olması. 1908 yılına yaklaşıldığında artık halkın istediği, yetkileri kısıtlı ve denetim altında tutulan bir meclis ve Padişah'a bağımlı bir hükümet değil, tam tersine, her türlü yetkiyle donatılmış ve Padişah'la bürokrasinin üstünde olan bir meclis tarafından yönetilmekti. Bu nedenle, 1908 Temmuzunda başlayan yeni döneme, sanki otuz yıllık 'tatil'den sonra kalındığı yerden tekrar başlanıyormuş gibi, 'İkinci Meşrutiyet' adı konularak Devrim'in küçültülmesi son derece yanlıştır. Artık Türkiye otuz yıl öncesinin Türkiyesi değildi. 1876'da 'tepeden' yapılan bir reform hareketi, 1908 yılma yaklaşıldığında geniş halk kitlelerinin özlemlerine yanıt yermekten uzaktı. Özellikle, 1905'te kuzey komşu Rusya'da ve 1906'da doğu komşu İran'da meydana gelen sınırlı devrimler ve bu devrimler sonucu oluşan meclislerin Türkiye'deki kamuoyunu oldukça etkilediğini, Devrim'i gerçekleştirmek için çalışanların halka dağıttıkları yeraltı bildirilerinden anlamaktayız. Dolayısıyla, 1908'de istenen, artık bürokrasinin

rolünün garanti altına alındığı bir 1876 Kanun-u Esasisi değil, halkın gerçek anlamda siyasal sürece katılacağı ve hükümetlerin yalnızca doğrudan seçimle işbaşına gelen Meclis-i Mebusan'a karşı sorumlu olacağı ve bürokrasi ile Saray'ın yetkilerinin sınırlarının çizileceği yeni bir '1876 Kanuncu Esasisi' idi. 1908 Devrimi'ne İkinci Meşrutiyet' adını koymak ve tarih kitaplarında, sanki monarşist düzen, tamamiyle yıkılacağı ve ortadan kaldırılacağı 1 Kaslîn 1922 tarihine kadar kesintisiz devam etmişmiş gibi bir tarih dışı anlatım sürdürmek -her ne kadar siyasal amaçlara hizmet amacıyla bir propaganda malzemesi olarak zamanında kullanılmışsa dabugün bilimsel değil, ideolojik bir konumu belirlemektedir. Anayasa hukuku açısından, monarşist rejim -yani, anciett regime- 1908 yılı Temmuzunda 'tarih' oldu. Yerine kurulan rejim bir meşrutî monarşi idi ve liberal demokratik bir yönetim geleneğini yerleştirme çabasmdaydı.3 Monarşistlerin 1909 ve 1912 yıllarındaki karşı-devrim ve askerî darbe çabaları hep bu eski rejimi geri getirme isteğinden kaynaklanmaktaydı ve amaçlarına ancak Türkiye'nin savaşı kaybedip, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iktidardan düştüğü 1918 yılı sonunda erişebileceklerdi. , Türk tarih yazımındaki en ateşli tartışmalardan biri, Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrası olarak ayrılabilecek iki dönem arasında sürekliliğin mi, yoksa kopukluğun mu olduğudur. Baskın söylemde bu dönemler 'Osmanlı imparatorluğu' ve 'Türkiye Cumhuriyeti' olarak kesin çizgilerle ayrıl-

i

liu konuda oldukça derli-toplu bir anlatım için bkz., Bülent Tanör, "İkinci • Meşrutiyet," Oşmanlt-Türk

Anayasal Gelişmeleri,

1 7 8 9 - 1 9 8 0 içinde, ss.139-

) 8 3 . Ayrıca bkz., Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzun

Anahatları,

ye'nin Siyasi Gelismesi, Cilt 1: Osmanlı Devletinin Kuruluşundan

Türki-

Yıkılışına Ka-

maktadır. Bu: çalışmada, her ne kadar 1908 yılıyla başlayan dönem ile 1923 yılıyla başlayan dönem arasında doğrudan bir karşılaştırma yapılmasa da, arka planda her zaman varolan anlayış bu iki dönem arasında kopukluğun olduğudur; ancak, baskın tarih söylemininin iddia ettiği anlamda değil. Baskın tarihçilik anlayışına Kemalist ideoloji egemendir. İster 'bilimsel,1 ister 'resmî' olsun, Türk tarih yazımı bu ideolojik çerçeve ile sınırlıdır. Bazı örnekleri ne kadar yaratıcı ve göz kamaştırıcı olsa da, Türk toplumsal, siyasal ve ekonomik târih araştırmaları Kemalist ideoloji çerçevesinin dışına çıkamamıştır. Târih araştırmalarının genel çerçevesini -yani, sorunsalını- oluşturması açısından, Kemalist ideoloji sımsıkı yerinde durmaktadır. Kısacası, araştırmacının yaklaşımından bağımsız olarak, yapılan hemen hemen tüm çalışmalar Kemalist ideolojinin kalıpları tarafından şekillendirilmektedir. İşin ilginç yanı, bunun yalnızca 'Modernleşme Kuramı' ya da 'Bağımlılık Kuramı' gibi açık-seçik kuramları bilinçli Olarak kullananlar tarafından değil, aynı zamanda belirgin ve 'tutarlı' bir kuramsal çerçevesi olmayan kişiler tarafından d^ aynı heyecanla ve sorgulanmadan kullanılmasıdır. Sonuçta, bazı sorular akademik çalışmaların inceleme alanına bile girmemektedir; Bu çalışmada, şimdiye kadar sorulmamış bazı sorulara yanıt aranmaya çalışılmıştır. Baskın Türk tarih yazımında vurgu her zaman Atatürk'ün 1923 yılında kurduğu cumhuriyet rejimi ile çizgisi belirlenmiş bir kesin kopukluğun olduğu yönündedir. Kısaca anlatmak gerekirse, Türk tarihçiliğinin genel kabul görmüş şekline göre, 1923 yılının önemi yalnızca siyasal değil, aynı zamanda ekonomik ve toplumsaldır da. Siyasal anlamda vurgulanan, yeni rejimle beraber kökten bir değişikliğin meydana geldiğidir. Yeni rejimin eskisinden ör-

gütlenme ve yapı açısından temelden farklı olduğu söylenmektedir. Buradaki esas vurgu, monarşinin -saltanatmkaldırılmış olmasıdır. Ekonomik alanda ise, vurgu, yabancı müdahalenin ortadan kaldırılması ve 'bağımsız' gelişmenin gerçekleşmesi yönündedir. Baskm olan bu Türk tarih söyleminde, 1908 yılı önemli bir dönüm noktası olmaktan çok uzaktır. Hiç de önemsenmeyen bu tarih, bir devrim olarak nitelendirilmez. Ve, doğal olarak, ortaya çıkan olay '1908 Devrimi' olarak anılmaz da, İkinci Meşrutiyet'in İlâm' olarak adlandırılır. 1908'den sonra siyasal ve ekonomik yapıda - v e toplumsal yapıda- gerçekleşen değişiklikler küçümsenirken, bu dönemde bürokrasinin modernleşmesi -hem askerî, hem de sivil, ama, özellikle, askerî bürokrasinin yenileşmesi- göklere çıkarılır. Alışılagelmiş tarihçilikte 1908 Devrimi, bir bakıma, 'modernleşme' ya da 'batılılaşma' yolunda yalnızca cılız bir başlangıç olarak görülür. • . ' İddiaya göre, gerçek değişiklik 1923 yılında 'Kemalist < Devrim' ile geldi. Yanlışlıkla 'devrim' olarak nitelenen 'Cumhuriyet'in ilânı' ile beraber Türkiye'nin önünde açılan yeni dönemde Kemalist reformların ülkeyi modernleştirdiği ve yepyeni -modern ve batılı- bir Türk devleti ve toplumu yarattığı söylenmektedir; sanki, daha önce batılı bir toplum yaratılmamış ve/veya buna teşebbüs edilmemiş gibi. Kemalizmin ideolojik damgası o derece belirgindir ki, tarihçiler 1908 değil de, 1923 yılım çağdaş Türkiye'nin siyasal ve ekonomik tarihine başlangıç olarak kabul ederler. Eğer geçmişle bir karşılaştırma yapılırsa -ki bu pek alışılmış değildir- bu yalnızca 1908-öncesi Ondokuzuncu Yüzyıl monarşist/mutlakiyetçi düzenle 1923-sonrası Kemalist cumhuriyet düzeni arasında yapılmaktadır. Çoğunlukla, 1908 ile 1923 yılları arasındaki dönem inceleme kapsamı dışında bırakılmaktadır. Bir bakıma, çağdaş Türkiye'nin ta-

rihi 1923 yılı ile birlikte başlatılmaktadır. Basmakalıp tarihçilikte, yaşanmamış sayılan Yirminci Yüzyıl'm ilk onyılları tamamiyle ihmâl edilmiştir. Yirminci Yüzyıl'm ilk yirmi yılını görmezden gelen yerleşik tarih anlayışı, çağdaş Türkiye'nin 1920'li yıllardan başlayarak oluşturulduğu efsanesini bugüne kadar tekrarlayagelmiştir. İdeolojik koşullanmanın yanısıra, cehaletin de verdiği katkıyla yüzyıllarca süregiden mutlakiyetçi Osmanlı İmparatorluğu'nun sonunun nihaî olarak Birinci Dünya Savaşı ertesinde geldiği sanılmaktadır. Böylece de, Birinci Dünya Savaşı'mn Türkiye açısından, İtilâf Devletleri ve onların müttefiki Yunanistan tarafından işgal edilmesi nedeniyle ortaya çıkan özel şartlar sonucu, 1918'de değil de 1922. yılı sonunda bitmesi, Türkiye tarihinin dönemleştirilmesinde işlevsel bir dönüm noktası olmaktadır. Türkiye tarihinde 'normal' bir dönüm noktası plan 1923 yılı, böylece hem süreklilik hem de kopukluk tezlerini savunanlarca kolaylıkla kabul gören bir tarih olmaktadır. Süreklilik tezini savunanlar, savaş öncesi ve sonrası dönem arasında modernleşmeci eğilimi olduğu iddia edilen bürokrasi gibi bazı önemli kurumların 1840'lârdaki Tanzimat döneminden beri sürekliliğini koruduğunu iddia etmektedir. Kopukluk tezini savunanlar ise savaş-öncesi varolan Ondokuzuncu Yüzyıl geleneksel ve monarşist yapısıyla 1923'ten sonra kurulan modern ve cumhuriyetçi yapı arasındaki gözlemlendiği iddia edilen 'kökten' faklılıkları gözler önüne sermektedir. Her ne kadar çelişkili gibi gözükse de, 1923 yılını 'eski' ile 'yeni' arasındaki temel ayrışma noktası olarak kabul etmek, yalnızca kopukluk tezini savunanlarca değil, aynı zamanda süreklilik tezini savunanlarca da vurgulanan bir konudur. Burada Kemalist ideolojinin Türk tarihçiliği üzerindeki baskın etkisini görmekteyiz. Türk tarihinin yerleşik

yorumlarına katılmayan ve bunları 'eleştiren' araştırmacıların bile Kemalist ideolojinin kalıplarından kurtulamadıklarını ve bu kalıpların dışına çıkamadıklarını gözlemlemekteyiz.4 Kemalist ideolojinin 1923 öncesi Türkiye'yi tasviri oldukça olumsuzdur. Bu ideolojide, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Türkiye'de 'çürümüş' ve 'aşağılık' bir monarşist yönetimin olduğu ve toplumdaki tüm kötülüklerden bu yönetimin sorumlu tutulması gerektiği görüşü egemendir. Kemalist ideolojiye göre, bu monarşist hükümet, en büyük hatasını Türkiye'yi savaşa sokmakla yapmıştır. Burada, eleştiri, aralarında hiçbir ayrım yapılmaksızın, yalnızca 1918 sonrasında itilâf Devletleri ile işbirliği yapan Padişah'a değil, aynı zamanda 1918 yılma kadar işbaşında kalan Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli liberal ve sivil hükümete de yöneltilmektedir.5 Doğrudan ya da dolaylı olarak, sivil hükümetler ve liberalizm ilkeleri Türkiye'nin Savaş'ta başına gelen belâların tek sorumlusuymuş gibi gösterilmektedir. Birinci Dünya Savaşı ve bunu takip eden 'bağımsızlık mücadelesi' öyle bir dille anlatılmaktadır ki, düşmanlarla işbirliği ve ihanet içinde olanların kol gezdiği bir ortamda, yalnızca askerî bürokrasi, tek başına toplumun

A

Burada örnek olarak şu açıkta eleştirel çalışmalar sayılabilir: Çağlar Keydcr, State and Class iriTurkey: A Slııdy in Ccıpifalist DevelopmcıU; Korkut Boraıav, ; 100 Soruda Türkiye iktisat Tarihi, 1908-1985; Mete Tuııçay, Türkiye yeti'nde lefe-Pctrti Yönetiminin Kurulması, 1923-1931;

Cıtmlııtri-'

ve Bereli Bcrhcroglu, Tur-

key in Crisis: From State Capitalism to Neo-Colonialism. 5

1 9 2 6 yılında Ankara İstiklâl Malıkemesi'ııde Atatürk'e suikast iddiasıyla yapılanan Ittihad vç Terakki Cemiyetinin hayattaki üyeleri aslında 1 9 1 8 yılı öncesi, iktidarda oldukları zaman, uyguladıkları politikalar ıiedeniylc suçlanmaktaydılar. Suçiamalaı, uyguladıkları liberal siyasal ve ekonomik politikalar ile Türkiye'yi Birinci Dünya Savası na sokmaları üzerinde odaklaşmıştı (Bkz., Erik J. Zürcher, The (/monist Facfoı": The Role of tlıe Commilıoc o) Union <W Prpgress in the Turkish National Movement, 1905-1926).

namusunu koruyan ve gerçekten vatansever olan biricik kurummuş gibi tanıtılmaktadır. Kökenlerine sadvk kalan Kemalist ideoloji, böylelikle, bürokrasiden -özellikle de, askeri bürokrasiden— bahsederken son derece saygıli bir tutum takınmakta, ülkeyi hem iç düşmanlara, hem de siyasal ve ekonomik açıdan dışa bağımlı bir şekilde tutan yabancı düşmanlara karşı savunmada beceriksizce davranan ve Türk devletinin haklannı savunmaktan aciz olan monarşist rejimi yermekte ve Türkiye'yi bu içler acısı durumdan bürokrasinin kurtardığını iddia etmektedir. Böylesi bir anlatımda, bürokrasi, Türkiye'nin haklarını ve çıkarlarını en iyi savunan grup olarak ön plana çıkarılmaktadır. 'Devlet' bir varlık olarak ele alınarak, bu varlığın en iyi Atatürk ve partisi Cumhuriyet Halk Fırkası tarafından korunduğu vurgulanmaktadır. Kemalist ideolojinin bilinçli bir şekilde geliştirildiği ve yaygınlaştırıldığı 1930'lu yıllardan 1950'li yıllara kadar, tarih yazımı hep bu ideolojinin hizmetinde olmuştur. Yakın tarihin önemli dönüm noktalarının belirlenerek vurgulanması gereken konuların sıralanması ise 1927 yılında Mustafa Kemal. Atatürk'ün Cumhuriyet Halk Fırkası'nm Ankara'da toplanan parti kongresinde okuduğu nutukla kesin şeklini almıştı.6 Kemalistlerin, 1950 yılındaki genel seçimleri kaybederek iktidardan düşmesine rağmen, bu 'resmî' ideoloji ve onun çeşitlemeleri bugün yalnızca siyasal çevrelerde değil, aynı zamanda akademik çevrelerde de geçer akçe olma niteliğini -günden güne zayıflayarak da olsa- sürdürmektedir.

6

Mustafa Kemal Atatürk, Nııtıılı, 3 Cilt ve sonraki yıllarda çıkan 'dztürkçeleştirilmiS' baskılarla, kısaltılmış ve özetlenmiş 'halk' baskılan (Örneğin bkz., Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Söylev, 3 Cilt, Yirminhıncı Bası [Basıma hatırlayan Hıfzı Veldet.Veİicledeoğlu)).

Düşünülecek olursa, Kemalist ideolojinin akademik çevrelerde yeniden hayat bulmasının en verimli yolu, Modernleşme Kuramı ve onun Türkiye'ye özgü yorumlarından geçmiştir. 19601ı yıllardan başlayarak, Türkiye'nin siyasal ve ekonomik gelişmesi üzerine yapılan akademik tartışmalarda, Modernleşme Kuramı'nm Türk tarihini yorumlaması baskın rol oynadı. Bilim adamları, Türkiye dışında, özellikle Amerika Birleşik Devletleri'rıde, Türkiye'yi tartışırken, Modernleşme Kuramı'nm ana hatları sıkı sıkıya belirlenmiş sınırları çerçevesi dışına çıkmadılar. Türkiye tarihini Modernleşme Kuramı çerçevesinde yorumlayan yabancı akademisyenlerin başında -alfabetik sırayla sayacak olursak- Frederick T. Bent, Richard L. Çhâmbers, Roderic H. Davison, S. N. Eisenstadt, Lloyd A. Fallers, Frederick W. Frey, William Hale, Zvi Yehuda Herslag, Jacob M. Landau, Bernard Lewis, Dankwart A. Rustow, Stanford J. Shaw, Peter F Sugar, Joseph S. Szyliowicz, Frank Tachau ve Walter F. Weiker gelmektedir.7 Her

7

Frederick T. Bent, "The "Iurkish Bureaucracy as an Agent of Chaııge," ss.4764; Richard L. Chambers, "The Civil Buıeaucracy: Turkey," s s . 3 0 1 - 3 2 7 ; Roderic H. Davison, "Hnvironmental and Foreign Contributions: Turkey," ss.91116; S. N. Eisenstadt, "The Kemalist Revolution in Comparative Perspective," ss. 127-142; Lloyd A. Fallers, "Turkey; Nation-State out of Polyglot Empiıe," ss.71-115; Frederick W. Frey, TheTurkish litical and Economic

Political Site; William Hale, The Po-

Deve!öpmeni of Modem Turkey; idem, "The Traditional and

the M o d e m iıı tlıe E c o n o m y of Kemalist Turkey: The Experience of the 1920s," ss.153-1.70; Zvi Yehuda Hershlag, "Turkey. Achievements and Failures in the Policy of E c o n o m i c Development during the Inter-War Peviod, 1 9 1 9 - 1 9 3 9 , " ss.323-350; idem, Turkey: An Economy The Challenge

in TransitUm; idem, Turkey:

of Grov/th; idem, "Atatürk's Etatism," ss. 171-1'80; Jacob M. Lan-

dau (Der.), Atatürk and the Modernization gence of Modern

Turkey;

of Turkey, Benıard Lewis, The

Emer-

Dankwart A. Rustow, "Atatürk as State Founder,"

ss.517-573; "The Army and the Founding of the Turkish Republic," ss.513552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss.107-133; i dem,

"The

Milıtary: Turkey," ss.352-388; idem, " T h e Modernization of Turkey in Historical and Comparative Perspective," ss.93-120; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Stanford j . Shaw ve Ezel Kural 5haw, tilstory of the Oltoman Empire and Modern Turkey, 2 Cilt; Peter H Sügar, "Econonüc and Political Modernization: Turkey," ss.146-175; Joseph S. Szyliowi£z, "Elites and Mo-

ne kadar ilgi alanları her zaman örtüşmese de, tüm bu araştırmacıların ortak özelliği Türkiye'nin geleneksellikten modernliğe geçiş yaparken toplumda ciddî bir sarsıntıya neden olmadan bunu başarmış olduğunu vurgulamalarıdır. Kısaca, tüm bu araştırmacılar modernliğe geçerken Türkiye'nin bir devrim sonucu değil de bir evrim sonucu Yirminci Yüzyıl ortasındaki noktaya gelmiş olduğunu iddia etmektedirler. Doğal olarak bu vurgu hepsi de tutucu - v e örneğin Shaw gibi, monarşist düzen hayranı aşırı tutucu- olan bu yabancıların kuramsal tercihlerinin 'bilimsel' bir dışavurumundan başka birşey değildir. Bu tutucu akademisyenlerin yorumları, kendilerinden tutuculukta hiç de geri kalmayan Türk akademisyenler tarafından 1970'li yıllarda kabul görmüş ve aynı doğrultudaki yorumlar, yabancı meslektaşlarını imrendirecek ölçüde Türk ve yabancı akademik çevrelerde dolaşım olanağı bulmuştur. Bu örneklerin en başarılı çeşitlemeleri N ermin Abadan-Unat, Metin Heper, Kettıal H. Karpat, Ali Kazancigil, Suna Kili, Emre Kongar, Osman Okyar, Ersin Onulduran, Ergun Ûzbudun ve İlkay Sufıar gibi akademisyenler tarafından yerli ve yabancı pazara tanıtılmış ve 1970'li yıllarda Modernleşme Kuramı ve bu kuramın yorumlan Türkiye'de Kemalist ideolojiyle Modernleşme Kuramı'nı birleştiren çalışmalar olarak baskın görüş açısının 'bilimsel' kalite damgasıyla perçinlenmesini sağlamıştır.8 dernization in Turkey," ss.23-66; Frank Tachau, "The Political Cuiture of Ke• malist Turkey," ss.57-76; Walcer E Weiker, Political

Tutelage and Democracy

in

Turkey: The Free Party and İl s Aftermatl ı; ve idem, The Modernization of Turkey: From Atatürk to the Preseni Day. 8

Nemıin Abadan-Unat, "Patterns of Political Modernization and.Turkish Democracy," ss.L-26; Metin Heper, "Center and Periphery in the Ottomaıı Empiı-e with Special Reference to the Nineteenth Century," s s . 8 1 - 1 0 5 ; idem, Modernleşme

ve Bürokrasi:

Karşılaştırmalı Kamu Yönetimine Giriş; idem, "Osman-

h-Türk Devletinde Bürokrasinin Siyasal Rolii: Kamu Yönetimi Kuramı Açı-, sıtidan Bazı Gözlemler," ss.29-40; idem, "Political Modernization as Reflected

Görünen odur ki, Modernleşme Kuramı'mn Kemalist ideolojiyle tamı tamına örtüşen bir özelliği vardır. Bu özellik, toplu olarak 'modemleştirici seçkinler1 olarak tanımlanan karizmatik liderlik ve bürokrasinin geleneksel bir toplumu dönüştürerek geliştirmesinde oynadığı önemli roldür. Azgelişmiş bir toplumsal oluşum bağlamında, Türkiye, bu konuda başarılı bir ülke olduğu için, tebrik edilmeye değer bir örnek olarak dünyaya tanıtılmaktadır. Burada son derece önemli olan nokta, başarının ölçütünün, Türkiye'nin bu dönüşümü, Atatürk'ün karizmatik önderliğinde ve emrindeki seçkin bürokrasi ile parti aygıtının denetiminde, bir devrim geçirmeden -yani toplumdaki güç ve mülkiyet ilişki-

in Bureaucratic Change: The Ttırkish Bureaucracy and a 'Historical Burcaucratic Empire' Tradition," ss.507-521; idem, "The Mode of Legitimizing a Moderniziııg State: The Case of Turkey"; idem, "Tıansformation of Charism'a itıto ıı Political Paradigm: Atatürkism in Turkey," ss.65-82; Kemal II. Karpat, "Slructural Chatıge, Historical Stages of Modernization, and the Role of Social (Vroups in Tıırkislı Politics," •ss.11-92; idem, "The Transformation ol the Ottoman State, 1 7 8 9 - 1 9 0 8 , " ss 2 4 3 - 2 8 1 ; Ali Kazaııeıgil, "Paradigms of the Modern State Formatioıı iıı the Periphery"; Ali Kazaııcıgil ve Ergıın Özbuduıt (Der.), Atatürk: Fouııder of a Modern State; Suna Kili, Atatürk Devrimi;

idem.

Kemalisin; idem, "The Impact of State Povver Changes on the Stııtcturc of Political Educatioıı in Turkey"; idem, Turkey: A Case Study oj Political Development; Emre Kongar, Atatürk vc Devrim Kuramları; idem, Devrim Tarihi ve lo/ılıtmbilim Açısından Atatürk; idem, İmparatorluktan Günümüze

Türkiye'nin Top-

lumsal Yapısı; idem, Toplumsal Değişme Kuramları vc Türkiye Gerçeği; Osman Okyar, "The Concept of Etatism," ss.98-111; idem, "The Role of the State iıı the Economic Life of the Nineteenth-Century Otıoman Empire," s s . 1 4 3 - 1 6 4 ; • Ersin Onulduran, Political Development and Political PaıCics iıı Turfccy; Ergun Özbuduıı, "Establislred Revolution versus Unfinished Revolııtio.ıı: Coııtrasting Pattenıs of Democratization in Mexico and lürkcy," s s . 3 8 0 - 4 0 5 ; idem, "The Nature of the Kemalist Political Regimc": ve İlkay Suııar, Stflte and Societv in the Politics of Turkeyi Development. İlkay Sunar"ın çalışması özellikle şıı . açıdan son derece ilginçtir: Modernleşme Kuramı'mn yetersizliklerini ve idc. olojik çarpıklıklarını bile bile kendini bu kuramsal çerçevenin dışına çıkaramamış ve sonuçta, eleştirmeye çalıştığı bakış açısından hiç de farklı olmayan bir 'Türkiye gelişme tarihi' yazmıştır. İlkay Sunar'm "pozitivist teorinin yeter. sizliklerinden yola çıktıktan sonra sembolik yaklaşımın geçerliliğini kabullenmek zorunda" kaldığım Düsıin ve Toplum adlı kitabının önsözünden atılıyoruz.

lerinde bir el değiştirme olayı yaşanmadan- gerçekleştirmiş olmasıdır. Birinci Dünya Savaşı sonunda Türkiye'nin kurtuluşunu sağlayan askerî bürokrasinin 'reformcü' gündemini ön plana çıkaran Modernleşme Kuramı çerçevesinde yapılan çalışmalar, 1970'li yıllarda Türk siyasal ve ekonomik tarihini inceleyen eserlerde egemen olan bir özelliktir. Bu konuda, özellikle Suna Kili'nin Atatürk Devrimi, Kemalisin ve Turkey: A Case Study of Political Development kitapları - v c Emre Kongar'm Atatürk ve Devrim Kuramları, Atatürk Üzerine, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Açısından Atatürk, imparatorluktan Günümüze Türkiye'nin Toplumsal Yapısı ye Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği adlı çalışmaları- kalıplarını mot â mot tutucu Amerikan siyaset bilimcilerinin bağımsızlıklarını İkinci Dünya Savaşı sonu kazanan Afrika ülkeleri için geliştirdikleri modeller örnek alınarak yazılmış ve özgünlüğü olmayan birer uyarlamadan öteye geçememektedir. Yabancıların, 'Türk Devrimi' olarak niteledikleri Atatürk dönemini inceleyen çalışmaları da Kili'ninkinden -ya da Kongar'ınkinden- içerik açısından pek farklı ve doyurucu değildir.9 Burada,Modernleşme Kuramı'mn sınırlılığı, ideolojik tercihleri, ya da yetersizlikleri üzerine bir tartışma yapmanın gereği yok. Büi tartışma özellikle 1970'li yıllarda Amerika Birleşik Devletlerindeki akademisyenler tarafından başarıyla yapıldı ve Modernleşme Kuramı, hakettiği yer olan kü'9

S. N:. Eisenstadt, " T h e Kemalist Revoluticm in Comparative Perspectivc," ss.127-142; Lloyd A. Falters, "Turkey: Natioii-State öul of Polyglot Empire," ss.71-115; Fredeıick W. Frey, The TurklsH Political E İlle; Dankvvart Â. Rustow, "Atatürkjıs State Founder," ss.517-573; idem, "Politics and Develöpracıu'Po : liey," ss.5-31; idem, "The Army and the Founding of the Turkish Republie," ss.513-552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss. 107-133; idem, "The Modernization of Turkey in Historical atid Comparative Perspectivc," ss 9 3 - 1 2 0 ; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Joseplı .S. . Szyliowicz, "Elites and Modernization i>ı turkey," ss.23-66; Frank. Tachttu, "The Political Culfure of Kemalist Tufkey." ss.57-76.

tüphaııelerin tozlu raflarına terkefdildi.-0 Burada vurgulamak istediğim hokta, Modernleşme Kuramı'mn -belki de Aydınlanma Çağı'ndan beri sosyal bilimlerde .egemen olansürekli ve kesintisiz 'ilerleme' ve 'gelişme' çizgisini hiçbir şüphe kırıntısı taşımadan tartışmasız' kabul etmesi. Bu kur ram çerçevesinde, ülkeler, yalnızca iki kutuplu bir gelenekseli ik-modernlik, ekseni üzerinde sıraya dizilmekle kalmıyor, aynı zamanda, hepsinin zaman içinde bu eksen üzerinde bir üst noktaya geleceği -dolayısıyla, her ülkenin aynı yollardan geçerek azgelişmişlikten gelişmişliğe doğru yol alacağı- gibi sotı derece tartışmaya açık bir tek-boyutlu gelişme modeli, dünya tarihini 'açıklamakta' kullanılıyor. Bu model aslında her yönüyle kuramsal tepkiler çeken ve son derece heyecanlı tartışmalara neden olan bir ideolojik konumu özetliyor. Bu modeldeki en önemli vurgu, başarılı modernleşmenin ancak ufak adımlarla ve yavaş-yavâş gerçekleşeceği inancı. En iyi olasılıkla 'kesinti,' en kötü olasılıkla da 'devrim,' bu modernleşme sürecinde yaşanılması arzulanmayan tatsız olaylardan sayılmaktadır; ve bu süreçteki başarısızlığı simgelerler. Özet olarak, başarılı modernleşme süreci devrim yalanmadan olanıdır. Başarılı modernleşme -ya da, batılılaşma- geleneksel bir toptumun yumuşak bir şekilde dönüşümünü varsaydığı için, çağdaş Türkiye'nin tarihi, bu şiddetten uzak ve kesintisiz gelişme sürecine kuramsal kaygılarla uydurulma çabası içinde, gerçeklerden

10 Kuramsal eleştirilere örnek olarak şu (alışmalara bkz., Joyce Applchy, "Modernization Tlıeory aııd the Foruıatioıı of Modem Social Theories in England and America." ss.259-285; Ivar Oxaal, Totıy Barnett, David Booth vediğerleri, l?cyond the Sociology of Development,: Economy apd Society in Latin America and A/rica; Alejandro Portes, "Modernity aııd Development: A Critique," ss.2472 7 9 ; Rohcrt I. Rhodes, "The Disguised Conservatism of livolutionary Development Tlıeory." Science and Society, 3 2 ( 1 9 6 8 ) , s s . 3 8 3 - 4 1 2 ; John G. Taylor, brom Modernization lo Modes of Production, ve Dean C. Tipps; "Modernization Tlıeory and the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective," ss. i 9 9 - 2 2 6 .

saptırılmaktadır. Bu nedenle, basmakalıp Modernleşme Kuramı, Türkiye'yi, şiddet ve devrim yaşamadan batılılaşmasını gerçekleştirmiş örnek azgelişmiş bir kaç ülkeden biri -belki de biriciği- olarak kamuoyuna tanıtmayı tercih etmektedir. Modernleşme Kuramı'mn en büyük eksiği -ya da, hatasıevrimci olmayan değişimlere ve toplumsal hayattaki kesintilere karşı kuramsal yaklaşımdan kaynaklanan akademik körlüktür.11 Ayrıca, değişimin otomatik olarak her zaman daha fazla ya da daha yüksek düzeylerde 'modernleşme' getirmeyeceği, Modernleşme Kuramı'nîn sadık takipçileri tarafından nedense pek görülmek istenmez. Mantıksal olarak, bu tip bir 'bilimsel' çözümleme Türkiye tarihinin yorumlanmasında ister istemez süreklilik tezinin kabul edil, meşini gerektirmektedir. Bu tıp çözümlemelere en belirgin örneği, 'Princeton Projesi' olarak adlandırılan çalışmalar bütünü oluşturmaktadır. 12 Görünürde daha tarihsel bir çaba ise Bernard Levvis'in The Emergence of Modern Turkey adlı yapıtında göze çarpmaktadır. Türkiye'yi dünya kamu-

11 Modernleşme Kuramı çerçevesinde, çalışmasının tümünde 'devrimci değişim' olgusunu inceleyip de devrimden bahsetmeyen şu ilginç kitaba bkz., Chalmers Johnson, Revolutionary

Change.

12 Bu çalışmalar Princeton University Press tarafından 19601ı yıllarda bir serinin ayrı ayrı kitapları olarak yayınlanmıştır: JohlıJ. Johnson (Der.), The Role of the Mili/taryin Undenievitoped .Countries; joseph LaPalombara (Der.), Burtaıusracy and Political Development; Joseph LaPalombara ve Myroıı Weiner (Der.), Political Parties and Political Development; ve Robert E. Ward ve Dankwart A. Rustow (Der.), Political Modernization in Japan and Turkey. Princeton Projesinin, yine hemen hemen aynı yıllara tesadüf eden ve Latin Amerika ülkelerim komünizme karşı koruyarak, bu ülkelerin devrimci değil de evrimci bir şekilde gelişmelerinin garanti altına alınmasını sağlamak amacıyla önerilerin geliştirildiği ve gerekli önlemlerin alındığı 'Clamelot Projesi'ndcn ne derece bağımsız olduğu bugüne kadar su yüzüne çıkmamıştır. 'Caıııelot Projesi'nin ortaya çıkısı ve bunun Amerika Birleşik Devletleri'ııdeki bilinçli akademisyenler taralından ateşli bir eleştirisi için bkz., Irving Louis Horovvitz (Der), Hıe Rise and Fail of Project

Caıneht.

öyunda;özellikle Ermeni ithamlarına karşı hayatı ve meslek şerefi pahasına savunan Lewis, bu eserinde Birinci Dünya Savaşı öncesi ile sonrasında Türkiye'de bir kesinti değil, tam tersine bir süreklilik olduğu sayını vurgulamaktadır. Bu konum, kuramsal bir iç tutarlılığın sonucudur. Modernleşme Kuramı'mn bazı çeşitleri -özellikle de Türk akademisyenler tarafından geliştirilenleri- tüm, mo•• dernleşme çabalarından yalnızca Atatürk ve yakın çevresinin sorumlu olduğunu iddia etme eğilimi içindedir. Atatürk'ün siyasal öngörüşü ve kişisel iradesi tarihsel çözümlemede ön plana çıkarılarak, bü, neredeyse kişiye tapınma derecesine vardırılmaktadır. Karizmatik bir önder olarak tanıtılan Atatürk-, bir 'kült sembolü' mertebesine yükseltilmektedir, Böyle bir kahramana 'tapınma' psikolojisi, sonuçta, Türkiye'nin bugünkü varlığının tümüyle Ata'ya bağlı olduğu savım ister istemez gündeme getirmektedir.13 Akademik çalışmalarda görülmesi ender olan bu tip aşırılıklar, ya açıkça ideolojik bir amaçla yazılmış olan 'Türk Devrim Tarihi' kitaplarında, ya da bu dönemi Modernleşme Kuramı çerçevesinde inceleyen yarı-bilimsel çözümlemelerde görülmektedir.14 Tarihin akışım değiştiren bir kahramanı ön plana çıkarım Bu tip çalışmalara örnek olarak öncelikle Suna Kili ve. Hıııre Kongar'ın kitapla,

n sayılabilir (Suna Kili, Atatürk Devrimi ve Kemalism; ve Emre Koııgar, Atatürk ve Devrim Kuramları, Atatürk Üzerine ve Devrim Tarihi ye Toplumbilim Aç ısından Atatürk). Metin Heper, Dankwart A. Rustow vc Walter E Weiker da bu kapsamda çalışmalar yapmışlardır (Metin Heper, "Transfonnatiorı of Charisma iiıto a Political Paradigm: Atatürkişm in Turkey," ss.65-82; Daııkvvart A. Rustovv, "Atatürk as State Founder," ss.517-573; ve Wa]ter E Weiker, The Mo dernızatıon of Turkey: l-rom Atatürk to (İte Preseni P a y ) .

14 "Devrim Tarihi'—ya da 1980'ılen sonra

ismi daha yaygın

olarak,'tıikılâp Tari-

lıi'—ders kitapları başlı başına inceleme konusu olabilecek zenginlikte ideolo: jik malzeme ile doludur. Şu anda üniversitelerde okutulmakta olan bü kitaplaıdan en göze çarpanları—-yazarlarının soyadı sırasına göre—şunlardır: Bcdia Akarsu, Atatürk Devrimi ve Temellerim İlhan Akın, Tûrfe Devrim Târihi; Yılmaz Altuğ, Türk inkılâp. Tarihi, 1 9 1 9 - 1 9 3 8 : Toktamış Ateş, Türk Devrim

. 16

•

Tarihi;

•'

ma çabaları, kaçınılmaz olarak araştırmacıları kopukluk tezine yakınlaştırmaktadır. Bu araştırmacılara göre, modern Türk tarihi 1923 yılında başladığı için, 1908 Devrimi Türkiye'nin modernleşmesi ve batılılaşması yolunda atılmış ufak bir adımdan öte bir anlam taşımamaktadır. Herşey, Atatürk'ün 1923'te Cumhuriyet'i ilân etmesiyle başlamıştır. Atatürk'ün kişisel çabalarıyla kurulan yeni devletin 'Osmanlı Mirası'm reddettiği ve dolayısıyla geçmişle aramızda kesin hatlarla çizilmiş bir kopukluk olduğu iddia edilmektedir. Böylece, Modernleşme Kuramı'nın Kemalist ideolojiyle bütünleşmiş" çeşidi toplumsal sistemde Birinci Dünya Savaşı sonucu tam bir çöküntünün olduğunu kanıtlama çabası içine girmektedir. Burada, savaşın 1918'de İttihadcı hükümet tarafından kaybedilmiş ve ülkenin itilâf Kuvvetleri tarafından işgal edilmiş olması, Türkiye'nin bağımsızlığının Haıııza Eroğlıı, Türk inkılâp Tarihi; Âyferi Göze, Türk Kurtuluş Savaşı ve Devrimi Tarihi; Enver Ziya Kara), Türkiye Cumhuriyeti

Tarihi, 1918-1953;

Sum Kili,

Türk Devrim Tarihi; Ahmet Mumcu, Tarih Açısından Türk Devrimi'n'm Temelleri ye Gelişimi; Refik Turan, Mustafa Safran, Muhammed Şahin ve E. Semih Yalçın,y\tatlİr/î tikeleri

ve inkılâp

Tarihi; ve Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 2

Cilt. 'Türk Devrim Tarihi' kitaplarının bizzat Yükseköğretim Kurulu'nun ısmarlamaşıyla yazılıp YÖK'çe basılan çeşitleri de piyasada bulunmaktadır: Yalıya Akyûz, .Utkan Kocatürk, Gûlnihâl Bozkutt, İhsan Güneş, Ergün Aybars, Naıi)i Çağan, Mustafa Ergun ve Cahit Bilim, Atatürk

İlkeleri

VI; T ürk İnkılabının Hazırlık

Savaşı;

D önemi ve Türk tstiklâl

ve inkılâp

lari/ıi,

Ömer Kûrkçüoğ-

lu',Nami Cağaıı, Gûlnihâl Bozkuıt, Mustafa Ergun, İhsan Güneş, Nevin Genç • ve Ersoy Taşdeınirci, Atatürk

İlkeleri

ve İnkılâp

Tarihi, 1/2: Atatürk

İnkılâpları;

ve Ahmet Mumcu, Ergun Ûzbudun, Turhan Feyzioğlu, Yüksel Ülken vc 1. Agâh Çubukçu, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp

Tarihi: Atatürkçülük.

Bu kitap listesi-

ne bir de adı doğrudan 'Türk Devrim [İnkılâp] Tarihi' olmayıp da'.içerik açısından diğerlerinden farkı olmayan şu kitaplar eklenebilir: Ergün Aybars, Atatürk, Çağdaşlaşma şat Kaynar

ve Laik Demokrasi;

Anıl Çeçen, Atatürk

ve Necdet Sakaoğlu, Ulusal Egemenliğin

ve Cumhuriyet;

75. Yılında Atatürk

Re-

Düşün-

cesi ve Gençlerin Soruları; Ahmet Taner Kışlalı, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi; Ergun Özbudun, Türk Anayasa

Hukuku;

ve Taner Timur, Türk Devrimi

ve

Sonrası; Ahmet Taner Kıslalı'nm şu anda sekizinci basımını yapmış olan Atatürk'e Saldırmanın

Dayanılmaz

Hafifliği

gibi bu bol ve kolay kazançlı pazarda

kendine yer edinmeye çalışan daha birçok kitabın olduğunu ayrıca belirtmeye tabii gerek yok.

tümüyle ortadan kaldırıldığı şeklinde yorumlanmaktadır. Böylece, olay bütünüyle saptırılarak, Modernleşme Kuramı'nda çok tutulan bir konu olan 'devlet yaratma' bahsine geçilmektedir. Modernleşme Kuramı'mn eski sömürgeler için geliştirmiş olduğu 'devlet yaratma' modeli tüm hamlığıyla Türkiye'nin durumuna uydurulmaya çalışılmaktadır. İster Stanford J. Shaw gibi eski monarşist günleri özlemle anan bir aşırı tutucu, ister Suna Kili gibi ateşli bir Kemalist, - isterse de Emre Kongar gibi kendi tanımıyla bir 'ilerici' olsun, olaya Modernleşme Kuramı çerçevesinde bakan tüm kopukluk tezi taraftarlarının buluştuğu ortak nokta, 1923'te uzun yüzyıllardır süregiden bir devlet yapısının ta-, mamiyle çöktüğü, bağımsızlığın kaybedildiği ve ancak yüce bir dehanın önderliğinde 'milletin makûs .talihi'nin tersine çevrilebildiğidir. Eski Yunan efsaneleri de yardıma çağrılarak, neredeyse şiirsel bir ifadeyle, son nefesini vermekte ya da ölmüş olan bir imparatorluğun külleri arasından yepyeni bir devletin çıktığı savunulmaktadır. Bu anlatımın aşırı milliyetçi olan çeşidinde ise, Türkiye, Batı'dan bağımsızlığını kazanan ilk azgelişmiş , ülke olarak diğer azgelişmiş ülkelere örnek teşkil eden bir devlet konumuna yükseltilmekte ve bu, azgelişmiş ülkelerde çok sık rastlanan bastırılmış aşağılık duygusunun dışavurumuyla, bir övünç vesilesi sayılmaktadır. Normal olarak eski sömürgelerdeki durumu 'açıklamak' için geliştirilen 'siyasal gelişme aşamaları' kategorileri, örneğin Suna Kili tarafından, modern Türkiye'nin Atatürk önderliğindeki seçkinler grubu tarafından kurulması yorumunda hiç bir akademik kaygı duyulmadan aynen kullanılmıştır.15 Kongar da Atatürk ve Türk Devrimi kitabıyla Türkiye'de değişme konusuna değindiği diğer kitaplarında, hep Modernleşme Kuramı'mn

15 S u m Kili, Kemalism.

vazgeçilmez unsuru olan seçkinci bakış açısıyla, Türk toplumunda 1923 yılıyla birlikte başladığı iddia edilen dönüşümün hikâyesini anlatmaktadır. Konuların çarpıtılarak sunulması sonucu yapılan bu yorumlayıcı tarih çözümlemesi, geleneksel toplumdan modern topluma kökten bir müdahaleyle-doğal olarak, seçkinci ve 'tepeden inme' yöntemlerle- geçildiği varsayımı üzerine kurgulanmaktadır. Modernleşme Kuramı'rim kopukluk tezi taraftarları, siyasal ve toplumsal yapıda 1 9 0 8 ile 1918 yıllan arasındaki Türkiye'yle 1923 sonrası Türkiye arasında ciddî bir karşılaştırma yaptıklarında arada kökten farklılıklar göremeyeceklerini bildikleri ya da sezdikleri için, tüm çabalarını 'Kemalist Devrimler' üzerinde yoğunlaştırırlar. Kopukluk tezi taraftarları, 1920'li ve 1930'lu yıllarda siyasal ve toplumsal yapıyı etkilemede hiç de önemi olmayan hafta tatilinin Cuma gününden Pazar gününe alınmasını, metrik ölçüm sisteminin kabulünü, Arâp alfabesi yerine Latin alfabesi kullanılmasını ve buna benzer düzenlemeler ve kararları birer büyük devrim olarak saymak zorunda kalırlar. Bugün, ideolojik bir tutum dışında, bu gibi düzenlemelerin olsa olsa ancak birer reform okluklarını söylemenin dışında, bunların, toplumu temelinden değiştiren birer devrim olduğunu iddia etmek mümkün değildir. İ923 sonrasının 'devrimci' karakterini göstermek amacıyla bu kanıtları kullanmak, 'Yeni Türkiye'nin 1923-öncesi Türkiye ile farklılığım göstermek için çekilen sıkıntının boyutlarını gösterme dışında bir anlam taşımaz. Bütün bu boş çaba içerisinde, son derece il-, ginç bir biçimde üzerinde hiç kafa yorulmayan sorun, ekonomik gelişmenin ne şekilde gerçekleştiğidir. Modernleşme kuramcılarının aksine, ekonomik sorunlar, Bağımlılık kuramcılarının Türkiye'nin gelişimini anlattıkları zamian ilgilendikleri önemli konulardan biridir. Hatta, de-

nebilir ki, Bağımlılık kuramcılarının dikkatlerini odaklaştırdıkları tek nokta, Türkiye'nin ekonomik gelişmesi-ya da azgelişmişliği- ve bu azgelişmişliğin nedenleridir. Bağımlılık kuramcıları arasında da tıpkı Modernleşme kuramcıları arasında olduğu gibi hem süreklilik, hem de kopukluk tezini savunanlar vardır. Hemen söylenmesi gereken, süreklilik/kopukluk konusundaki tartışmanın, yine 1908 Devrimi ile değil de 1923 yılında kurulan cumhuriyetçi rejimle birlikte bir kopukluğun yaşanıp yaşanmadığı üzerinde döndüğüdür. Fakat, ekonomik politikaların ve yapının birincil derecede önem kazandığı Bağımlılık Kuramı çerçevesinde düşünülecek olursa, 1923 yılının seçilmiş olması tamamen gelişigüzel bir tercihtir ve hiçbir kuramsal temele dayanmamaktadır. . Aynı Modernleşme Kuramı'nda olduğu gibi, Bağımlılık Kuramı'nda da sürekliliği savunanlarla kopukluk üzerinde ısrar edenler arasındaki bölünme araştırıcıların milliyetçilik ve Kemalist ideolojiye bağlılık derecesine göre belirlenmektedir. Bu kuram çerçevesinde çalışan araştırmacılar, Kemalist ideolojiden uzaklaştıkları ölçüde tartışmanın süreklilik tarafında kalmaktadır.16 Dahası, süreklilik tezi. Bağımlılık Küramı'nın temel yaklaşımı açısından da claha tutarlıdır; dolayısıyla, Türkiye'nin ekonomik -ve siyasal- gelişiminde sürekliliği savunanların kopukluk tezini savunmaya çalışanlardan daha tutarh olduğunu söylemek mümkündür. . ".. Bağımlılık Küramı'nın 'milliyetçi' kanadını oluşturan ve dolayısıyla Kemalist ideolojinin bakış açısından yazılan Türkiye tarihim sorgulamaksızm kabul edenler, kopukluk tezini savunmaktadır. Özetle söylemek, gerekirse, kopukluk

16 Bu konuda en iyi örnek için bkz., Çağlar Keyder, State and Class in Turkey: A. Study iıı CapitaliU

Development

[Tiirkçesi, Türkiye'de

Devlet vc

Sınıflar].

tezini savunanlar, Ondokuzuricu Yüzyıl sonunda Türkiye'nin koloni statüsüne düşmüş bağımlı bir devlet haline geldiğini iddia etmektedirler. Bu tezi savunanlara göre, ekonominin gidişatı ile ilgili temel kararların ülke dışında alındığı ve bu karara ülkedeki siyasal yapıyı oluşturan grupların - n e kadar buna karşı koymaya çalışsalar da—İtiraz edemedikleri söylenegelir. Dahası, bu durumun Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam ettiği ve bu durumdan ancak 1923 yılında Cumhuriyet'in kurulmasıyla kurtulunduğu anlatılır.17 Bu 'açıklama'nın aşırı milliyetçi anlatımlarında, 1918 ile 1922 arasındaki direniş hareketinin emperyalist güçlere karşı verilmiş bir bağımsızlık savaşı olduğu iddia edilerek, itilâf Kuvvetleri'nden aldıkları destekle Türkiye'yi işgal eden Yunan güçlerinin ülkeden atılması ve ardından Cumhuriyet'in kurulması kopukluk tezini destekleyen olaylar olarak anlatılır, inançlı bir anlatımla, Türkiye'nin ekonomik politikasını kendi istediği gibi düzenlemesinin ancak emperyalist düşmanın Atatürk tarafından denize döküldükten sonra gerçekleşebildiği savunulur. Böylece, Bağımlılık Kuramı'nın kopukluk tezi kanadında yer alanlar, Birinci Dünya Savaşı öncesi ile sonrası arasında Türkiye'nin, ekonomik politika tercihlerinde çok önemli farklılıklar gözlediklerini -ortaya kanıt koymaya gereksinim duymadahiddia ederler: Bu yaklaşımın, örneğin İsmail Cem [İpekçi] ve Doğan Avcıoğlu gibi aşırı milliyetçi temsilcileri, Ata17 Perry Anderson, " T h e End o f tlıe Ancietı Reginıe iıı Comparative Perspective"; Dogu Ei'gil, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi; Stephanos Gerasimos, lişmişlik Sürecinde Developpement: veloppement;

3 Cilt; Ahmet İnsel, ta

Türkiye,

Elementi

d'Analyse

sur le Role de l'Etdt dans le Processus

Hakkı Keskin, Die Tfirkei:

taat: Werdegang

zum Problem

Sosyolojisi: Gelişmesi

ve Kurt Steinhaus, Soziologie

der Entfaltung

sozloöfconomisch sdıwat;/ı entwickelten

der bûrgerlichen

Laendern

[Törkçesj,

der

Tür-

Geselhckaft

tıı

Atatürk'Devrimi

Yünden Az Gelişmiş Ülkelerde, Burjuva

Sosyo-Ekonömik Sorunu Üzerine

bir

de De-

Vom Osmanisclıen Reich zum Natioııals-

einer Unterentviicklung;

kisdien Revolution:

Azge-

Tun/uie Entre l'Onlre el le

Araştirma],

Toplumunun

türk'ün, askerî ve siyasal dehasıyla, Türkiye'yi yok olmaktan tek başma kurtaran yeri doldurulmaz bir önder olduğunu tekrarlarlar.18 Bu yaklaşımla yapılan çözümleme; bizi çok garip bir şekilde 'Tepeden Devrim' kuramına bağlamaktadır. 'Tepeden Devrim' kuramım kullanarak Türkiye'nin geçirdiği değişimi irdeleyenler arasında Ellen Kay Trimberger ve Sungur Savran'ı sayabiliriz.19 Bu eğilimdeki araştırmacılar tarafından,. 1923 yılında kurulan devletin, Atatürk tarafından gerçekleştirilen bir tepeden devrim sonucu ortaya çıktığı savunulur. Yine buradaki çözümlemede de, kapitalist sınıfın çıkarlarını koruyup geliştirmeyi amaçlayan yepyeni bir devletin -yani, kapitalist devletin- 1908'de değil de, 1923't.e Türkiye'ye yerleştirildiği anlatılır. Tartışmanın bu kısmında, Türkiye'de, tarihin bu önemli dönemecinde, bir burjuva sınıfının olup olmadığı gündeme gelir. 1908 Devrimi için 'tartışılagelen' konu burada da söz konusudur: "Acaba Devrim isteyen bir burjuva sınıfı var mıydı?" ya da, "Buıjuvazi vardı da, acaba bu sınıf isminden söz edilemeyecek kadar güçsüz müydü?" ve tabii, en önemli soru: "Acaba bu devrimler -ama, özellikle de 1923'teki- o zamana kadar Türkiye'de varolmayan bir burjuvazi yaratmayı mı amaçlamaktaydı?" Görünen odur ki, 'Tepeden Devrim' tezini savunanlar, bürokratik devlet aygıtının lıem kapitalist gelişme için gerekli koşullan, hem de bu gelişmeden faydalanacak bir burjuva sınıfını yoktan yarattığını iddi;i etmek zorunda kalmışlardır.

18 İsmail Cem [İpekçi], Türkiye'de lü,Türkiye'nin

Düzeni:

Geri Kalmışlığın

Tarihi; ve Doğan Avcıoğ-

Dün-Bugün-Yarm.

19 Ellen Kay Trimberger, "A Theory of flite Revolutıons," s s . 1 9 1 - 2 0 7 ; idem. Revolulion from Above: Militaıy Bureaucrats and Development

in Japan,

Turkey,

Egypt, anct Peru; ve Sungur Savran, "Osmanlı'dan Cumhuriyete: Türkiye'de Burjuva Devrimi Sorunu," ss. 172-214.

Kabul etmîk gerekir ki, 'Tepeden Devrim' tezinin bir çok kuramsal sorunu vardır.'İlk önce, eğer bu tez hakkıyla kullanılacaksa, 'Tepeden Devrim'in hangi koşullarda gerçekleştiğini bilmemiz gerekiyor: Öncelikli olarak Almanya'nın dönüşümünü açıklamak için geliştirilen bu teze göre, 'Tepeden Devrim,' burjuva sınıfının varolduğu ama yönetimi doğrudan ele alacak güçte olamadığı için siyasal liderliği az veya çok özerk olan bir devlet aygıtına terk ettiği durumun adıdır. Siyasal açıdan güçsüz olan bu sınıf, doğrudan yönetimden vazgeçerken^ kapitalist üretim ilişkilerinin uzun vadeli çıkarları için geçici bir süre bu duruma katlanmaktadır. Türkiye'nin durumunu tartışırken, hem burjuva sınıfının olmadığını iddia etmek, hem de 'Tepeden Devrim' modelini savurımak bir kavram kargaşasından başka birşey değildir ve hem kuramsal tutarlılıktan, hem de tarihsel gerçeklikten uzaktır. Üstelik, böylesi tutarsız bir tartışma, 'Tepeden Devrim' tezinin, geliştirildiği Almanya örneğini bile açıklamaktan uzak olduğunun David Blackbourn ve Geoff Eley tarafından inandırıcı bir şekilde çürütüldüğü bir ortamda yapılmaktadır.20 Bağımlılık Kuramı'nıh hiç olmazsa kendi içinde daha tutarlı bir anlatımı, Türkiye tarihinde süreklilik tezini savunanlar tarafından yapılmaktadır. Bu çözümlemelerde yine de 1908 Devrimi yerine 1923'te Cumhuriyet'in İlânı siyasal yapıdaki dönüşüm açısından öncelikli olarak yer almaktadır. Bu araştırıcılar da, Kemalist ideolojinin ısrarla üzerinde durduğu gibi, monarşisi rejimin Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam ettiğini ve çağdaş anlamda modern -ya da, kapitalist- bir devletin ancak 1923'te ortaya çıktığını savün-

2 0 David Blackbourn ve Cîeoff Eley, The Peculiarities of Gcrman History: Boıırgeois Society and Politics in Nineteenih-Century

Germany. Bu kitabın Türkiye'deki ta-

nıtımı için bkz.. Zafer Yenal ve Deniz Yenal, "Alman Tarihinin'Özgünlükleri Üzerine," ss.103-115.

maktadırlar. Bu tezin en önde gelen temsilcileri olarak Çağlar Keyder, Perry Ânderson ye diğerleri sayılabilir. Bu akademisyenler siyasal düzlemde bir nebze kopukluk olduğunu kabul etseler de, çözümlemeleri tamamiyle ekonomik temellere dayandığı için, ekonomi konusunda sürekliliğin gözlemlendiğini iddia etmektedirler*21 Çağlar Keyder, özellikle The Definition of a Peripheral Economy: Turjıey, 19231929 adlı kitabında savaş öncesi Türkiye ile erken Cumhuriyet döneminde ekonomik politikalara bakıldığında, temelde farklılık olmadığım söylemektedir Bu konum, aslında Gündüz Ökçün'ün çalışmalarında da ortaya çıkan önemli bir saptamadır.22 Keyder'e göre, hem Osmanlı İmparatorluğu, hem de genç Türkiye Cumhuriyeti kapitalist dünyaekonomışi karşısında güçsüzdür ve ekonomik açıdan baskın olan, Batı güçleri karşısında hiçbir özerklikleri yoktur. Bu durumda, Türkiye'nin baskm dünya sisteminden bağımsız bir ekonomik politika uygulayabilmesi söz konusu değildir. Keyder'e göre, Türkiye'yi ekonomik bağımlılıktan kurtaran olay, 1929 yılında dünya ölçeğinde başlayan ve adına 'Büyük Çöküntü' denilen ekonomik bunalımdır. İddiaya göre, çevrede yer alan diğer üçüncü dünya ülkeleri gibi Türkiye de, ancak 1929'dan sonra, ithal-ikâmeci sanayileşmeyi ön plana çıkaran özerk bir ekonomik gelişme modelini yürürlüğe koyabilmiştir. Böylece, Türkiye'de - v e diğer azgelişmiş ülkelerde- gözlemlenen değişimin tamamen dış koşullara bağlı olduğu iddia edilmektedir.23 Bağımlılık Küramı'nın Türkiye'nin durumunu açıklama-

21 Perry Ânderson, "The End of the Anden Rt'giıne in Comparative Perspcctive"; ve Cağlar Keyder, The Definition of a Peripheral Economy:

Turkey, 192.3-1.92.9

ITürkçesi, Dönya Ekonomisi İçinde Türkiye, .1923-19?9]. 22•' Gündüz Ökçiin, 1920-1930 Yılları Arasında Yabancı

Zİ Cağlar Keyder, The Dc/initiori of a Peripheral 24

Kurulan Türk Anonim

Şirketlerinde

Sermaye. Economy:

Turkey, 1923-3929. •'

ya çalışan bu çeşidinde, itiraf edildiği gibi, toplumsal ve ekonomik yapıda Ondokuzuncu Yüzyıl boyunca sürekli, ama yavaşça gerçekleşen bir modernleşme ya da rasyonelleşme olduğu kabul edilmektedir. Fakat, gözlemlenen odur ki, Avrupalı alacaklıların baskısıyla 1881 yılında kurulan Duyun-u Umumiye İdaresi örneğinde tüm çıplaklığıyla görüldüğü gibi, Türkiye emperyalist kontrolden kurtulamamıştır. Böylece, yalnızca ekonomik duruma bakıldığında bile, 1880'ler ile 1920'ler arasında temelde pek fazla bir değişikliğin olmadığı iddia edilmektedir.24 Kesinti, ya da geçmişle kopukluk, Çağlar Keyder'e göre Büyük Çöküntü ile olmuştur. Çözümlemesine göre, Türk ekonomisinde ve ardından, siyasal yapısında görülen kökten değişiklik 1923'de değil de 1930'da gerçekleşmiştir. Ekonomik yorumuna koşut olarak, siyasal alanda da vurgu 1923 yılı üzerinde değildir: 1923'te görüntüde gerçekleşen değişiklik, özde, kuralları değiştirmemiştir. Keyder, Ondokuzuncu Yüzyıl'dan 1930 yılına kadar, siyasette sürekliliğin olduğunu vurgulamaktadır. Bu uzun dönemi bürokrasinin Türkiye'yi modernleştirmeye çalıştığı ve kapitalizmi geliştirmeye çalıştığı dönem olarak betimler.25 Hem Modernleşme, hem de Bağımlılık kuramlarının çıkmazı 'sürekli evrim' olarak tanımlanabilecek bir kesintisiz gelişme çizgisinin varlığı üzerinde ısrarla durmalarıdır. Bu, Modernleşme Kuramı'nda geleneksiellikten modernleşmeye doğru tek yol üzerinde yavaş, ama emin adımlarla ilerleme 2 4 Korkut Boratav, 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi, 1908-1985; 100 Soruda Osman/ı-Türkiye iktisadî Tarihi, 1500-1914; pire and European Capitalism,

1820-1913:

Şevket Pamuk,

idem, The Ottoman Bm-

Trade, lnvestment

and Produc.tion

[Türkçesi, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, }820-1913);

ve Cağlar

Keyder, The Definition af a Pertpheral Econömy: Turkey, 1923-1929

(Türkçesi,

Dünya Ekonomisi kinde Türkiye,

1923-1929].

•25 Çağlar Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist

Development.

şeklinde kendini gösterir. 'Siyasal Modernleşme' edebiyatının klasikleşmiş ders kitaplarında ifadesini bulan bu anlatıma göre, ülkeler, siyasal gelişme evrelerinden geçerek, düzenli bir şekilde modernleşme yolunda, tercihan, Amerika'nın ayak izlerini takip ederler.26 Çerçevesini Immanuel Wallerstein'in çizdiği Bağımlılık Kuramı'nda ise, bu tek boyutlu model kendini bir gereklilik şeklinde gösterir. Dünya ekonomisinin yapısı öyle şekillenmiştir ki, merkezdeki kapitalist ülkeler, çevredeki kapitalist gelişimi belirlerler. Bu gelişmenin Onaltmcı Yüzyıl'da başladığı iddia edilen kritik döneminde, bazı ülkeler kapitalist gelişmede öne geçmişler ve uluslararası iş bölümünde çevreleştirdikleri ülkeleri sömürdükleri bir dünya ekonomisinin temellerini atmıştır. Bu kurama göre, Yirminci Yüzyıl'da gördüğümüz azgelişmiş, ya da azgehştirilmiş, üçüncü dünya ülkeleri böylece meydana çıkmıştır. Bu senaryoda, Türkiye kendini çevre ülkeleri arasında bulmuş ve önceden yazılmış olan rolüne uygun bir şekilde tarih sahnesindeki yerini almıştır. Merkezdeki ülkelerin baskısıyla, kendine özerk bir bağımsız gelişme yolu çizememiş ve dünya kapitalist sisteminin önüne geçilemez çarkları altında ezilmiştir,27 Bağımlılık Kuramı'mn Türk tarihçiliğindeki başarılı '26 David E. Apter, Politics ojModernization; test and Clıange;

L ü d a n W Pye, Aspects

Weiner|(Der,), Modernization:

S. N. Eisenstadt, Modernization: of Political

The Dynamics

of

Development;

Pri>-

vc Myron

Groıvth.

27 Doğu Ergil, f rom Empire to Dependence: T h e Evolution of Tuı'kish Undc):•':'

development; Doğu Ergil ve R o b e n l. Rhodes, "Westenı Capitalism ancl the . DisirUegration of the Ottoman Empire; The lmpact of the World Capitalist System on Ottoman Society," s s . 4 1 - 6 0 ; Huri îslamoglu ve Cağlar Keyder, "Ageııda for Ottoman History," ss.31-55; Hakkı Keskin, Die Tûrkei: maniseheti

Reich zum Nationalstaat:

Keyder, Empeıyalizm,

Azgelişmişlik

Werdegang ve Türkiye;

tiner Unterentv/icklung;

Vom OsÇağlar

Iııımanuel Wallcrstein, "The

Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Qııestions for Research," ss.389-398; ve Immanuel Wailerstein, Hale Decleli ve Reşat Kasaba, "Osmanlı Imparatorluğu'nun Dünya Ekonomisi ile Bütünleşme S û r c a , " ss.41-54':

örnekleri Berch Berberoglu, Stephanos Gerasimos, İsmail Cem [İpekçi], Doğan Avcıoğlu, Tevfik Çavdar, Özgür Özlem ve Şievket Pamuk'un çalışmalarında görülebilir.28 Her iki kuramsal yaklaşım da Türkiye'de varolan ekonomik ve siyasal sisteme içten gelen direnişi tamamiyle yadsımaktadır. Bunun nedenini, Türkiye'yi açıklamakta kullanılan her iki kuramın da içteki çatışmaya kuramsal düzlemde yer vermemiş olmasında arayabiliriz. Modernleşme Kuramı zaten başından beri işlevselcilik ya da yapısal-işlevselcilikten gelen bir şekillenmeyle çatışmayla ilgilenmez. Bu kuramsal yaklaşım, daha baştan, çatışmanın, bir toplumun açıklanmasında yeri olmadığını savunur. 'Genel muvafakat,', ya da uyuşma, kavramı üzerine kurulu bir kuramda, gerçek tarihteki çatışmaların gözardı edilmesi iç tutarlılık açısından gereklidir. Bu durumda, Modernleşme Kuramı'ndan, Türkiye'nin Ondokuzuncu Yüzyıl sonu ve Yirminci Yüzyıl başı siyasal ve ekonomik tarihini incelerken, çatışma boyutunu ön plana çıkarmasını beklemek şöyle dursun, bundan bahis bile edebileceğini beklemek saflık olurdu. Bu kuram, çerçevesinde, Türk toplumunda, 1908 Devrimi gibi çatışmanın son derece ciddî boyutlara vardığı bir dönemin anlatılmasından özellikle kaçınılması - h e r ne kadar tarihsel gerçekliğe uygun düşmese de^- normal görülmelidir. Modernleşme Kuramı'nda özellikle çözümleme dışı bırakılan

2 8 Doğan Avcıoğlu, Türkiye'nin Düzaıi:

Dün-Bıiğün-Yarıh;

Berch Berberoglu, "Sta-

te Capitalism and National İndustrialization in Turkey," ss.97-121; i dem, Tıırkey in Crisis: from State Capitalism

to Neo-Colonialism;

idem, "Turkey: The Cri-

sis of the Neo-Çolonial System"; Tevfik Çavdar, Osmanlıların

Yarı-Sömürge

Olusu; Stephanos Gerasimos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye; İsmail C e m [İpekçi], Türkiye'de ye'de Kapitalizmin

Geri Kalmışlığın Tarihi; Özgür Özlem, 100 Soruda Gelişmesi;

Şevket Pamuk, 100 Soruda

sadî Tarihi; idem, The Otfomaıı Empire and European Trade, lnvestment talizmi,

Osmanlı-Türkiye

Capitalism,

and Production (Türkçesi, Osmanlı Ekonomisi

1820-1913;

ğımlılık ve Siiyûme,

ve aynı kitabın ikinci baskısı: Osmanlı 1820-1913}.

Türkiikti-

.1820-1913:

ve Dtîtıya Kapi-

Ekonomisinde

Ba-

bir başka konunun da 'sınıf çatışması' olduğunu bilirsek, bu kuramın gereklerine harfiyen bağlı 'tarihsel' çözümlemelerde, Türk tarihindeki sınıf çatışmalarından bahsedilmesini beklemek haksızlık olur. Bağımlılık Kuramı'nda bu eksikliğin giderilebildiği düşünülür; özellikle de, bu kurartun çok yoğun bir şekilde Marxist kuramdan etkilendiğini hatırlarsak. Fakat, Bağı mhlık Kuramı tüm dikkatini merkezdeki ülkelerle dünya ekonomisinin çevresinde yer alan ülkeler arasındaki çatışmaya odaklamıştır. Bunu yaparken de, çevre ülkeler içindeki çatışmaları tamamen gözardı etmiştir. Son derece basite indirgenen bir çözümlemeyle, tüm dikkatler çevre ülkelerinin emperyalist ülkelerin nüfuzuna karşı koyma çabaları üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu kavgada, azgelişmiş çevre ülkelerinin aynı zamanda, ülke içinde ^tarihsel gerçeklik açısından her ne kadar pek bir anlam ifade etmese de- 'comprador bourgeoisie' olarak tanımlanan bir sınıfa karşı da savaş vermeleri gereği üzerinde durulmaktadır. Fakat, kuramsal çözümlemede toplumsal oluşumun ayrılmaz bir parçası olması gereken 'comprador bourgeoisie', nedense bir toplumsal smıf olarak, açıklamanın bir parçasını oluşturmamakta ve sanki kökleri tamamiyle dışarıda olan bir grupmuş gibi değerlendirilmektedir. Kısacası, bu grubun, 'emperyalistlerin uşağı' olarak tanımlanması dışında, ülke içindeki sınıf çatışmasında üzerlerine yüklenen bir işlev yoktur. Ülke içindeki sınıf çatışmasına değinilmemesi, azgelişmiş ülkelerin tarihsel gerçekliklerini irdelerken, doğal olarak eksik ve hatalı anlatımlara yol açmaktadır.29 Modernleşme Kurany'nnı olduğu gibi, Bağımlılık Kura2 9 Bağımlılık Kuramı'ndaki 'comprador

bourgeoisie'

kavramının eleştirisi için

bkz., Fernando Henrfcpıe Cardoso ve Enzo Faletto, Dependency and

Develop-

ment iti Latin America; ve Çelso Furtado, "The Concept of Extcrn ; al Dependeııce.in the Study of Utıclerdevelopment," ss.118-123.

mı'mn da kapsamlı eleştirileri yapılmıştır.30 Bu yüzden, burada, tıpkı Modernleşme Kuramından bahsederken yapıldığı gibi, bu kuram değerlendirilirken de ayrıntılı bir eleştiri yapmaya gerek yok. Bu kuramın ideolojik açıdan ne kadar milliyetçi bir konumu sergilediğini, Bili Warren, Imperialısm: Pioneer of Capitalism adlı çalışmasında kuşkuya yer bırakmayacak şekilde gösterdi. 31 Tamamiyle dış baskıya odaklanan ve diğer tüm baskıları gözardı eden bir çözümleme, çevredeki toplumsal oluşum içinde meydana gelen herşeyi dışarının baskısına bağlayarak bir bakıma hoşgörür. Bir başka düzlemde, Robert Brenner'in New Left Revievv dergisinde eleştirdiği gibi, Bağımlılık Kuramı 'Neo-Smithian' olarak adlandırılabilecek bir 'Marxism' örneği oluşturur. Burada, sınıf savaşı ya da sınıf çatışması, yerini, tamamiyle sınıf çözümlemesini yadsıyan bir mekanik ekonomik rasyonelliğe terkeder.32 Türk tarihinin çözümlemesine şimdiye kadar ' yansıdığı kadarıyla, Bağımlılık Kuramı, ekonomik ve siyasal düzlemde, değişik sınıflar, ya da bir sınıfla devlet arasındaki çatışmayı bütünüyle yadsımıştır.33 30 Bu konuda örnek olarak şu çalışmalara bakılabilir: Frank Bonilla ve Robert. Girlitıg (Der.), StructUres of Dcpencîeııcy; Robert Brenner, "The Origins of Ca-' pitalist Development: A Gritlqüe of Neo-Smithian Maraisın," ss.2.5-92; idem, "Workl System Theory and the TranSition to Capitalism: Historiçal and Theoretical l'erspectives"; Anthony Brcwer, Mancist. Theories

of lmperialism:

A Cri-

tical Survey; Fernando Henriq,ue Cardosp, "lmperialism and Depeııdency in Latin America," ss.7-16; idem. "The Consumption of Depeııdency Theory in the United States," ss.7-24; Martin Carnoy, The State and Political Theory, Riçhard R. Fagen, "Studying Latin American Pölitics: Some İmplicatioııs of a Dependencia

Approach," ss,3-26; Tulio Halperm-Dönghi, "'Dependency Theory"

and Latin American HistOripgraphy," ss.113-130; Malori J . Poıtıpermayer. ve Williaııı C. Smith, "The State in Dependent Societics: Preliminary Notes," ss,102-128; ve Theda Skocpol, "Wallersteinfe World Capitalist System: A Tlıeoretiçal and Historiçal, Critiquc," ss.1075-1090. 31 Bili Warren, fmpcriaîtsm; Pioneer o/Capitailşm. 32 Robert Brcnner, "The Origins of Capitalist Development: A Critique ol NeoSmithian Mandsm," ss.25-92, 33 Örneğin bkz., Haldun Gülalp, Gelişme Stratejileri

ve Gelişme

ideolojileri

1908 Devrimi konuşurla dönersek, hem Modernleşme, hem de Bağımlılık Kuramı temsilcilerinin olayı devrim olarak nitelemek istemediklerini görmekteyiz. Belki küçük, ama bağlı oldukları kuramların konumlarını hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak şekilde belirlemeleri açısıridan, önemli örnekler olmaları dolayısıyla 9-11 Nisan 1976'da Kanun-u Esasi'riin Yüzüncü- Yılı Sempozyumu sırasında Modernleşme kuramıyla çalışan araştırmacıların şu iddiaları anılmaya değer. Olayı Modernleşme Kuramı çerçevesinde açıklamaya çalışan Emre Kongar, Tank Zafer Tunaya'mn ikinci Meşrutiyetin siyasal hayatımızdaki yeri üzerine yaptığı konuşmadan sonra, fikrini şöyle özetliyor. "Ben diyorum ki, bu hareketler Osmanlı-Türk. toplum çizgisi içerisindeki sınıfsal değişmelerin, yani yeni bir sınıfın ortaya çıkışının sonuçlan değildir. Yönetici seçkinlerin kendi içlerindeki kavgadır. Amaç İmparatorluğu kurtarmaktır. Görünen amaç tabii, bu arada önemli ölçüde de post kavgası. Dolayısiyle hürriyet, bürokratların, yönetici seçkin sınıfın en önemli öğesini oluşturan padişahın yetkilerini sınırlama savaşıdır. Hürriyet böyle algılanmıştır. Yeni bir sınıf çıkmıyor ki -burjuvazi veya işçi- hürriyet onun hürriyeti olsun ve İttihatçı iktidarı ele aldıktan sonra onunla bütünleşsin ve hürriyeti yaysın. Yok ki öyle bir tabanı. Kendisi için istiyor, r alıyor ve çok da güzel kullanıyor. Meclislerin kapı gibi sık sık açılıp kapanmasının sebebi de bu. Abdülhamit'in kafası kızıyor, "Kapattım," diyor; İttihatçıların kafası kızıyor, "Kapattım," diyor, iki telgraf geliyor, Abdülhamit meclisi açıyor, yani çok gayri ciddî bir biçimde.-'34 Türkiye tarihini Bağımlılık Kuramı çerçevesinde yorumlamaya çalışan Çağlar Keyder, aslında hiç de Modernleşme Kurarriı'mn söylediklerinden farklı olrnayan bir biçimde,

3 4 Türk Parlamentoculuğumın 30

İlk Yüzyılı, 1876-1976,

s.130.

-

1908 Devrimi'tıi gerçekleştirenleri 'toplumu yukarıdan değiştirme' yanlısı 'modernleştirici seçkinler' olarak ele almakta ve sorunsalı 'devleti kurtarmak' - y a da başka bir deyişle, devlet aygıtını modernleştirmek/batılılaştırmak- olarak tanımlamaktadır.35 îttihadcıların nasıl bir süreç sonucu iktidara geldiklerini açıklamaktan özellikle kaçman keyder, basmakalıp anlatımlara dayanarak hiç de özgün olmayan şu 'çözümleme'yi yapmaktadır: "ittihat ve Terakki önderleri bürokrat olmalarına ve eğitimli ve aydm bir kadroyu temsil etmelerine karşın, birdenbire ele geçirdikleri iktidar için hazır değillerdi. Uygulayacakları özel bir program olmadığı gibi müşterilerinin hangi toplumsal gruptan olacağı da henüz kesinleşmemişti. Bü nedenle, olaylar karşısında epeyce hızlı bir değişme ve evrim gösterdiler. İktidara geldiklerinde esas çabaları devlet otoritesini güçlendirmeye yönelmişti. Bu kaygı, uyguladıkları politikaların başlıca kaynağını oluşturdu. Fakat bu politikaların formülasyonunu ideolojik bir'tutarlılık değil, ısrarla üzerinde durulan hedef biçimlendiriyordu. Bu devleti kurtarma hedefini destekleyecek ideoloji ise İmparatorluğun içinde bulunduğu maddî şartların etkileşiminden doğ-1 duğundan, önemli bir ölçüde tesadüfiydi. Nitekim 'devleti kurtarma' fikri 1908 ile 19İ8 arasında çeşitli birleştirici ideolojilerin ardına gizlenmişti:"36 Bağımlılık Kuramı çerçevesinde Ittihad ve Terakki dönemini inceleyen Doğu Ergil de Çağlar Keyder'in çözümlemesini ondan on yıl kadar önce, neredeyse aynı terimlerle, yapmış ve aynı sonuçlara varmıştı: "İlk başta, Genç Türklerin, devletin temel yapısını değiş-, tirme gibi bir'niyetleri yoktu. Onlar yalnızca, ülkenin mutlak bir padişahın kişisel keyfi yerine yetenekli hükümetler. 3 5 Çağlar Keyder. Türkiye'de

Devlet ve Sınıflar,

ss.108-109.

36 Cağlar Keyder, Türkiye'de Devlet ve Sınıjlar, s.85.

tarafından yönetilmesini garanti altına alacak bir anayasanın yürürlüğe konmasını istiyorlardı." "Hareketleri, millî bir ekonomi geliştirecek ve sonradan birleşecekleri millî bir burjuva sınıfı yaratacak radikal bir programı ancak devlet gücü küllanarak uygulayabileceklerini anladıklarında, bir seçkin devrimi {tepeden devrim] haline geldi.", 'Felsefeleri 'tepeden reform' idi. Siyasal programlan şeçkinciydi ve geri kalmış bir İmparatorluğun moderhleştirilmesini öııcü bir kadronun ya da bir (orta) sınıfın gerçekleştirebileceğini düşünüyorlardı."37 Ne Emre Kongar ne de Çağlar Keyder ve Doğu Ergil tarihçi olmadıkları için Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyelerinin hangi sınıftan geldiklerim, hangi amaç için çalıştıklarını, devleti yıkmak için nasıl propaganda yaptıklarını -ve en önemlisi, bürokrat olmadıklarını- bilmeyebilir ve kullandıkları genel kaynaklar bunlardan bahsetmeyebilir. Bu nedenle de, Kongar'ın, Keyder'in ve Ergirin 'çözümlemeleri' ı eksik bilgilere dayanan gözden kaçmış birer hata olarak kabul edilebilir. Ancak, bu dönemin daha etraflı tarihini bilmesi beklenen araştırmacılar da bazen 1908 Devrimi'nin niteliği üzerine çok sıradan hükümler vermekten kendilerini alıkoyamıyor^ lar. Örneğin Türkiye'deki siyasal partiler üzerine şimdiye kadarki en kapsamlı çalışmayı, yapan Tarık Zafer Tunaya, "1906'da başlayan ve 1908'de patlak veren harekettin], Rumeli'deki İkinci ve Üçüncü Ordular subayların tın] ve onlara katılmış olan sivil memurların ürünü' olduğunu söyleyebilmektedir. Dahası, Tunâya'ya göre, "'Kültürü zayıf, kini çok' [Ittihad ve Terakki kuşağı] Abdûlhamit rejimini yıkmıştır. Yıktığının yerine ne koyacağını bilemeyen, buğürile yarın arasındaki şoktan Şaşalamış insanlar, geleceği yaratma 37 Dogu Ergil, "A Reassessment: The Young Turks, heir Politics and Anli-Colonial Struggle," s s . 3 4 , 3 6 ye 4 8 .

programına. sahip değillerdi. Bu bilgisizliğe, devleti ve toplumu dışa bağlayan baskılar da eklenince, değişiklik, bir özlem olmaktan öteye gidememiş ve düzen, pek az rötuşla aynı kalmıştır." 38 Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin 1908 öncesi yurtdışı örgütlenmesini en ince ayrıntısına kadar inceleyen M. Şükrü Hanıöğlu da son derece ilginç bir şekilde, "Genç Türkler'in tek ortak noktası Abdülhamid'i devirmekti. Bu amaç gerçekleştikten sonra rie yapılacağına dair hiçbir kapsamlı programları yoktu" diyebilmektedir.39 Belki bu örnekler çoğaltılabilir. Burada vurgulamak istediğim nokta, yalnızca amatör tarihçilerin değil, akademik tarihçilerin de 1908 öncesi ve sonrası Türk toplumunu ve Ittihad ve Terakki Çemiyeti'ni incelerken, baskın ideolojiden ne derili etkilenmiş olduklarını göstermek. Şimdi, daha fazla sözü uzatmadan, 1908 Devrimi'nin nasıl gerçekleştiğinin hikâyesini anlatmaya başlayabiliriz. Devrimi, Donald Quataert'in iki kısa makalesinde bahsettiği şekilde basit bir ekonomik bunalım ve arkasından gelen olaylar dizini olarak görmek çok kolaya kaçan, bir yol olduğu için, aynı zamanda indirgemeci olan bu yaklaşımı benimsememe -her ne kadar Türk tarihi araştırmalarına yeni bir bakış açısı getiriyor gibi gözükse d e - olanak yok. 4 0 1908 Devrimi tek. bir nedene bağlanamayacak kadar karmaşık bir olay. Bu hikâye bizi, Devrimle doğrudan bağlantısı olan vergi ayaklanmalarının başladığı 1906 yılından 1908 yılı Aralık ayına -yani, Meclis-i Mebusan'm açıldığı tarihe-

3 8 Tarık Zafer Tuııaya, "İkinci Meşrutiyet'in Siyasa! Hayatımızdaki Yeri," s.85 vc 88.

'

3 9 M. Şükrü Hanioğlu, "Genesis of the Young Turk Revolution of 1 9 0 8 , " s.300. 4 0 Donald Quataert, "The 1 9 0 8 Young Turk Revolution: Old and New Apprmıches," ss.22-29; ve idem, "The Etonomic Climate of the 'Young Turk- Revolution' fa 1 9 0 8 , " SS.Dİ147-D1161.

kadar getirecek. Bu da, Ittihad ve Terakki Gemiyeti'nin son : derece kapsamlı olarak 1909 yılından başlayarak siyasette, ekonomide ve toplumsal hayatta gerçekleştireceği düzenlemeleri ve değişiklikleri içermfeyeceği anlamına geliyor. Dev-; rim'in gerçekleşmesiyle herşey düzene girmiyor. Dolayısıyla, 1908'den I918'e kadar -ve daha sonra- yeni rejimle eskisi arasındaki mücadelenin hikâyesi sonraki çalışmaların konusunu teşkil edeceğinden, şu anda bunlardan da söz edilmeyecek. Tarihsel bir perspektiften bakıldığında çok kısa, ama içinde yaşayanlara çok uzun gelen, bu-iki yılın olaylarına artık bakabiliriz.

İKİNCİ BÖLÜM

1906-1907 Vergi Ayaklanmaları: 1908 Devrimi'ne Giriş

üzerinden neredeyse doksan yıl geçmiş olmasına Nağmen, 1908 Devrimi hâlâ bir esrar perdesi arkasındadır. Özellikle, Türkiye'de güçlü ojan yaygın bir görüşe göre 1908 Devrimi, Osmanlı İmparatorluğu'nu tümüyle çöküşten umutsuzca kurtarmaya yönelik yenileştirme eylemleri zincirinde en son halkayı oluşturan bürokratik bir reform hareketinden başka birşey değildir. Gerek Modernleşme gerekse Bağımlılık kuramlarını savunuyor olsunlar, gerek tarihte devamlılık gerekse kesinti savlarına inanıyor olsunlar, Türk tarihçileri hiç istisnasız, reform savına sarılmakta ve 1908'le birlikte gerçekleşen olaylar zincirini 'Meşrutiyetin İlanı' ya da .'anayasal rejimin kuruluşu' olarak adlandırmaktadırlar. Bü dönemdeki olaylar, beraberlerinde öyle derin toplumsal, siyasal ve ekonomik değişimler getirmiştir ki, olayı, kelimenin tam anlamıyla'devrim' olarak nitelendirmek ve 1908'in hemen öncesiyle sonrasını anlatır ve yorumlarken konuya bu açıdan yaklaşmak en doğrusu olacaktır. Türkiye'de yerleşmiş geleneksel tarih anlatımı çerçevesinde 1908 olayları yukarıdan aşağı gerçekleştirilen bürok-

ratik bir reform hareketi olarak görüldüğünden, 'meşrutiyetin ilânı' ya da 'anayasal rejimin kuruluşu'nun, hem devletin hassas durumunun hem de modernleşmenin kaçınılmazlığının farkında olan bir sivil ve askerî bürokrasi tarafından bilinçli olarak yürütülmüş bir planın sonucu olduğu fazla sorgulanmadan kabul edilmektedir. Üstelik, daha da ileri gidilerek, olayın, devletin çıkarlarına zarar veren bir yönetimi devirmek için gizlilik içinde çalışan ordu üyesi 'ilgili' subaylar tarafından gerçekleştirilmiş olduğu da varsayılmaktadır. Yerleşik Türk tarih söyleminde 1908 Devrimi'ni 'devleti iç düşmanlardan ve onların dışarıdaki müttefiklerinden kurtarmak' hedefine yönelik ve bürokrasi içinden gelen bir eylem olarak tanımlamak oldukça yaygın bir alışkanlıktır. Bu söylemle varsayılan, gidişin kötü olduğunu gören asker - v e sivil- bürokratların devleti kurtarma amacıyla hareket ettiği ve amaçlarının batmakta olduğu söylenen bu devleti yok olmaktan kurtarmaktan başka birşey olmadığıdır. Böylelikle, 1908'de asker-ve sivil-modernleşme yanlısı bürokratların örgütleyip uygulamaya koyduğu hareketin, 'geleneksel' ve 'çağdışı kalmış' bir Saray bürokrasisi tarafından ayakta tutulan, zayıflamış ve köhnemiş bir hükümetin çökmesine neden olduğu, onun yerine çağdaş bir Türkiye görünümünü benimsemiş 'aydınlanmış' bir rejim getirdiği öne sürülmektedir. Böylesi bir görüşte, değişimin, hiçbir halk desteği olmaksızın gerçekleştiği sonucu da ortaya çıkmaktadır. Bürokratik yozlaşmanın ve Sultan Abdülhamid'in gizli polisinin aydınlar üzerinde kurmuş olduğu amansız denetimin neden olduğu genel huzursuzluğun betimlenmesi dışında, gerçek anlamda kapsamlı devrimci etkililiklere yol açmış olabilecek nedenler hakkımda hiçbir belirti sunu İmama ktadır. Üstelik bu görüş, 19Ö8 öncesi iki yıllık devrede meydana gelen yaygın, kitlesel huzursuzluklar ile mütlâkiyetçi reji-

min çöküşü arasındaki bağlantıyı, şaşırtıcı bir biçimde görmezden gelmektedir. Devrim öncesi Türkiye'deki kitlesel huzursuzlukların tarihi hâlâ yazılmayı beklemektedir. Töplümsaİ, siyasal ve ekonomik huzursuzluğun tarihine karşı ilgisizlikle bağlantılı olarak, devrim öncesinde oldukça tehlikeli bir boyuta ulaşan îttihad ve Terakki Cemiyeti'nin rejim aleyhtarı kışkırtma hareketleri hakkında hiçbir çözümleme yapılmamış olması da ilginçtir. Tüm bunların sonucu olarak, devrim öncesi dönemde Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin çözümlemesi yapılırken, alışılagelmiş -sorgulanmayan- tarih stratejilerinden birisi kullanılır: Ya Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin önemi bütünüyle inkâr edilir ya da Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri siyasi sahnenin dışında tutularak ey lemlerdeki rolleri azımsanır. Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyelerinin eylemlerdeki rollerinin azımsanmasında bu üyelerin bir kısmının Türkiye dışında bulunmaları ve devrimci propagandayı yurt dışından yönetmiş olmalarının payı büyüktür. Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri, Türkiye İçinde ya da dışında eylemlerini sürdürmüş olsalar da geleneksel tarih yazımı tarafından, özne değil de, aksesuar gibi betimlenmekte, yasadışı etkinliklerde bulunan 'modernleşmeci' subayların emri altındaymışlar gibi gösterilmektedir. Oysa durum tam tersidir. 1904 Baharına gelindiğinde, vergi yükü,, kırsal kesimde köylüler, kasabalarda zanaatkarlar ve esnaf, şehirlerde ise tüccarlar için dayanılmaz bir hal almış bulunuyordu. Buna bir de vergi toplamakla yükümlü mültezimlerin keyfî açgözlülükleri eklenince durum vergi mükellefleri açısından iyiden iyiye zorlaşıyordu.1 Bu dönemde, bir çeşit gelir ver1

Özellikle Anadolu'nun doğusunda yaşayan halktn mültezimlerden çektikleri konusunda etraflı bir rapor için bkz., N o . 1 3 6 , Konsolos Tbomas H. Norton'dan Dışişleri Bakan Yardımcısı Francis B. Loomis'e, Harput, 13 Ekim 1904, T-579, Despatchcs fivm United States Consuh in liarput, 1895-1906,

Mik-

37

gisi olan -temettü'nün, örneğin İzmir'de toplanması bir takım sorunlar doğurmuş, verginin toplanması süresiz askıya alınmıştı.2 Benzer olaylar -bu kez tepki adanın yerel "Yunan halkından gelse de- 1905 yılının Şubatında Midilli'de de görüldü.3 Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nun kaldırılması isteğiyle -başka birçok yere ek olarak- 25 Mart 1905'de Işkodra'dan, 13 Nisan 1905'de Basra'dan ve 28 Haziran 1905'de Trablusgarb'den İstanbul'a telgraflar gelmişti. Şahsi Vergi'nin kaldırılması isteğiyle de -örneğin, 14 Ocak 1906'da Kastamonu'dan ve 13 Eylül 1906'da Necid'den- Bab-ı Âli'ye telgraflar çekilmişti.4 Hem toprak ağalarına hem de mültezimlere ağır bir biçimde borçlanmış olan köylü tam anlamıyla dar boğazdaydı. Doğu vilâyetlerindeki durum öylesi bir yoksulluk ve sefilliğe nede,n olmuştu ki, çok sayıda köylü, şehir ve kasabalıların yardımıyla geçinebilmek ümidiyle köylerini terk etmeye başlamıştı.5 Gelecek hasatta evinde kalıp kalmayacağı bile belli olmayan köylü toprağım ekip ekmeme konusunda

rofilın 1, Cilt 1 ( 2 7 Eylül 1 8 9 5 - 4 Ocak 1 9 0 5 ) içinde. Raporun devamı için bkz., No.154, Thomas H. Norton'dan Dışişleri Bakan Yardımcısı Francis B. Löömis'e, Harput, 2 3 Mayıs 1905, T-579, Despatches from United States Consuls in Harput, 1895-1906, içinde. 2

'

/

Mikrofilm 1, Cilt 2 ( 5 Ocak 1 9 0 5 - 2 Ağustos 1 9 0 6 ) '

KO. 4 2 4 / 2 0 8 , Başkonsolos Cumberbatch'den Sır Nicholas O'Coııor'a, İzmir, 2 6 Mart 1 9 0 5 , Further

Cotrespondence

Respecting

Asiatic

Turkey,

N o . 8 6 6 4 , s.40 içinde; ve Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi

1905, Erzu-

rum'da Halk Hareketleri, s.10. 3

EO. 4 2 4 / 2 0 8 , Başkonsolos Cumberbatch'den Sir Nicholas O'Conor'a, izmir, 2 8 Mart 1 9 0 5 , Further Correşpondence Respecting

Asiatic

Turkey, 1 9 0 5 ,

No.8664, s.40 içinde. 4

Muammer Demirel, ikinci Meşrutiyet

Öncesi Erzurum'da

Halk

Hareketleı'i,

s.ll. 5

EO. 4 2 4 / 2 0 8 , Konsolos Muavini Tyrrell'den Sir Nicholas O'Conor'a. Van, 2 0 Mart 1 9 0 5 , Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, 1905,

No.8664,

s.43 içinde; ve Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Hareketleri,

s.9.

Halk

karara varamıyor, bu belirsizliğin yarattığı huzursuzluktan tarlasını bırakıp gitme düşüncesi doğuyordu. Gelecek yılın borçlan için ipotek altına girmiş olan insanlar yarınlarından kuşku duyuyorlardı. Hasat zamanı geldiğinde, ürün köylüyü beslemek yerine toprak ağası ve mültezimlere gidiyordu. Sürekli artan vergiler, durumu iyice çekilmez bir hale getirmişti.6 Görgü tanıklarının anlatımıyla, şehirler kıtlık ve parasızlıktan çöküyordu. Tieariet durmuş, açlık başgöstermişti. 1906'da başlayan büyük çaplı ayaklanmaların arifesinde "şehir aç, köy aç, ordu aç ve çıplaktı."7 Vergi ayaklanmaları olarak bilinen ve 1906 yılının başlarında patlak veren olayların en önemli nedeni, Hükümet'in, biri kişilerden alınacak 'Şahsi Vergi,' diğeri de hayvanlar üzerine konulan 'Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu' adında iki yeni vergi toplama kararıydı.8 Hükümetin yeni vergileri töpla-

6

EO. 424/208, Konsolos Muavini Tyrrell'den Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 2 0 Malt 1905, Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, 1903,

No.8664,

s.43 içinde.Ayrıca bkz., No.136, Konsolos Thomas H. Norton'dan Dışişleri Ba, kaıı Yardımcısı Francis B. Loomis'e, Harput, 13 Ekim 1904, T-579, Despalches frcrh United States Consuhin

Harput, 1895-1906,

Mikrofilm 1, Cilt 1 (27 Eylül

1 8 9 5 - 4 Ocak 1 9 0 5 ) içinde. 7

Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [sic] Erzurum İsyanı Hatıraları," s.27.. Çekilen kıtlı, ğ«v boyutlarını ciddi bir biçimde arttıran bir başka neden de 1 9 0 5 - 1 9 0 6 kışının alışılagelmişten çok daha soğuk geçmesiydi. Musul'da 1 9 0 6 Ocak ayında Dicle nehri donmuş, ısı Sivas'ta -32°C'ye kadar düşmüş, soğuktan Başkale, Van, Mamuret-el-Aziz, Bağdad, Sivas, Amasya, Darende, Konya ve Erbaa'da insanlar donmuştu ("tlhiver & Van," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 23 Ocak 1906, s.2; "Morts de froid," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 2 5 Ocak 1906, s.2; "llhiver en province," The Levant Herald

and Eastern

26 Ocak 1906, s.2; "Uhiver," The Levant Herald and Eastern 1906, s.2;, ve "Uhiver," The Levant Herald and Eastern Expnss,

Expttss,

Express, 5 Şubat.

10 Şubat 1906,.

s,2). Kış Makedonya'da da çok şiddetli geçmekteydi. Üskûb'te yakacak'sıkıntısı başgöstermiş, kömürün okkası oııiki Paraya; odununki ise sekiz Kurusa kadar yükselmişti ("Les Proviıtces: Iihiver," The Levant Herald

and Eastern Exp-

. mu, 2 9 Ocak 1906, s.2). 8,

Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [slç,l Erzurum İsyanı Hatıraları," s.27. Yalnızca koyundan alınmakta olan 'Ağnam Vergisi' 4 Ağustos 1903 tarihinde kaldırılarak, yerine tüm ehli hayvanları içine alan 'Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu' ve yine 4 -

ma girişimiyle birlikte, ülkenin her yerinde sivil itaatsizlik eylemleri düzenlenmeye başlandı. Bü hareketlerin ilki, Anadolu'nun diğer kasabalarından Abdülhamid rejimi tarafından sürgüne gönderilmiş kimselerin yoğun olması dışında hiçbir farkı olmayan Kastamonu'da başladı. 1906 Ocak ayı sonlarında Kastamonu'da yapılan belediye seçimleri, düzene karşı duyulan hoşnutsuzluğun dışavurumu için önemli bir fırsat oluşturdu. Vilâyet her zaman öldüğü gibi halka açık yerlere, belediye meclisi üyelerinin seçimi için ilânlar astı. Ama şehir halkı, vergilendirme ve harcamalar üzerine- hiçbir denetimleri olmadığı, bu nedenle de seçimin anlamını yitirdiği gerekçesiyle ilânları dikkâte almayarak seçimi boykot etti. Seçimleri protesto etmelerinin nedenlerini açıklamak üzere yerel askeri komutana delege yollayan Kastamonulular, askeriyeden belediyenin harcamalarını kontrol etmesini istediler. Ayrıca, paranın nasıl ve nereye harcandığını bilmeleri için, kendilerinin seçeceği güvenilir kişilerin belediye meclisine seçilmesini talep ettiler. Halk öncelikle, Şahsi Vergi'den şikayetçiydi. Özellikle, vilâyetteki tüm yüksek rütbeli devlet memurlarının vergiden muaf olması dolayısıyla, kendileri de vergi ödemeyi reddediyorlardı. Herşeydert çok, oldukça varlıklı olan Kastamonu Valisi Enis Paşa'nın tek kuruş bile vergi ödemiyor, olması şehirde rahatsızlık yaratıyordu. Kastamonu halkının temsilcileri, en varlıklı kişi olarak, şehrin tüm şahsî vergilerinin toplamını Enis Paşa'nın ödemesini istiyorlardı. Askerî

Ağustos 1 9 0 3 tarihinden başlayarak, şehir ve kdy halk» ayırt edilmeksizin, herkesin gelir düzeyine göre alınmak üzere 'Şahsi Vergi' konulmuştu (Başbakanlık Arşivi, YM, Nr.11-440 ve N r . l l - 4 3 8 ' d e n nakleden. Muammer Demirel; ikinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da, Halk Hareketleri, s.lOıı). 'Hayvanat-! Ehliye Rüsumu' hakkında daha etraflı bilgi için bkz., "Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu," Mehmed Zeki PakAİm, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, ss. 7 8 3 - 7 8 4 .

1,

komutan bu sorunların kendi görev alanına girmediğini ve sivil bürokrasiyle ilgili olduğunu söyleyerek meseleye karışmayı reddediyordu. Kastamonu'daki tüm ticarî fâaliyetleri temsil eden ötuziki esnaf ve zanaatkarın imzasını taşıyan bir dilekçe/telgraf bir hafta önce merkezî hükümete -İstanbul'a^ gönderilmiş, fakat her zaman olduğu gibi, Saray dilekçeyi dikkate almamıştı.9 Talepleri cevapsız bırakılınca, 21 Ocak'ta, yaklaşık beş yüz kişilik bir topluluk Vilâyet Konağı'nın önünde gösteri düzenlemiş, sonra da Telgrafhane'ye doğru yürüyüşe geçerek binayı ele geçirmişti. Saray'a, vergilerin kaldırılması taleplerini yineleyen telgraflar çeken kalabalığın sayısı akşama doğru dört bin kişiyi bulmuştu. Bu kitle gösterisinde, hem Müslümanlar hem de Ermeniler birlik içinde hareket ediyorlardı. Halk, sabahın ilk saatlerine kadar Saray'dan taleplerine bir cevap gelmesi için umutsuzca bekledi. Vali Enis Paşa olaylardan öylesine korkmuştu ki, gün boyunca bulünduğu yeri terle edemedi. Ertesi gün iki polis memuru Telgrafhane'ye girmeye çahştılarsa da, biri yakalanarak esir alındı, diğeri de kaçmayı zor da olsa başardı.10 Şehrin ileri gelenlerinin de desteği ile, halkın Telgrafhanç'yi işgali tam • on giın sürdü. Bu on gün boyunca, isteklerinin kabul edilmesi için merkezî hükümetle sürekli bağlantı kurmaya çalıştılar. 31 Ocak günü, Müslüman, Ermeni ve Rumlar'dan oluşan büyük bir kalabalık, tekrar Telgrafhane önünde toplanarak, konan ek vergilerin kaldırılması ve Vali ile Defterdar'ın görevden alınması için yeniden gösterilere başladı. Kalabalığa destek vermek amacıyla, dükkân ve işyerleri de gün boyu kapalı kaldı.11

9

"Kastamonu'da Hareket-i ihtilâlkârane," ss.64-66.

10 "Kastamonu'da Hareket-i îhtilâlkârane," ss.65-67; 11 "Kastamonu'da Hareket-i İhtilâlkârane," s.69; vc Ziya Demittiüğlu, nu Valileri, 1 8 8 1 - 1 9 0 8 , s.87.

Kastamo-, •

\

Ayaklanmanın önderlerinden biri saygınlığıyla Kastamonuluların güvenini kazanmış olan Hakim Esad Efendi idi. Esad Efendi ve onun gibi Kastamonu'ya, sürülmüş bir kaç aydın hareketi dikkatle planlamış ve Kastamonu Askerî Kumandanı Ali Rıza Paşa ile önceden görüşerek* hem hareket için onay hem de kendilerine karşı kuvvet kullanılmayacağına dair söz almıştı. Vali Enis Paşa, yeni oluşan bu hareketi öğrenir öğrenmez askerî komutanı ve polis şefini çağırarak, kalabalığı dağıtmalarım, sonra da olayın nedeni ve olayı düzenleyenler hakkında bilgi toplamalarını istedj^Her ikisi de ellerindeki kuvvetlerin zayıflığım ve bir askerî bastırma hareketinin sorumluluğunu üzerlerine alamayacaklarını gerekçe göstererek Vali'ye itiraz ettiler.12 Soruna askeri bir çözüm bulamayacağını anlayan Enis Paşa, bu sefer şehrin ileri gelenlerini toplayarak, olayları bastırmada nüfuzlarını kullanmalarını söyledi. Bu ileri gelenler arasında Belediye Meclisi üyelerinden Namık Efendi, Şeyh Ataullah Efendi, Şeyh Ziyâeddin Efendi, Said Hemdem Dede, Merdane Efendi ve Kastamonu Müftüsü Mehmed Emin Efendi vardı. 13 Enis Paşa'nın kalabalıkla konuşmalarını istemesi üzerine, durumu normale döndürmeye çalışarak, ayaklanmanın temsilcileriyle görüşmeyi başaran şehrin ileri gelenlerine, halen sürmekte olan gösterilerin yalnızca vergilerin kaldırılması için değil, aynı zamanda Vali ve birtakım yüksek rütbeli memurların görevden alınmaları için yapıldığı söylendi. İsyancılar, kendileriyle görüşmeye gelen heyeti, Vali'nin görevden alınmasına ilişkin Sultan'a gönderdikleri dilekçeye imza atana kadar rehin aldılar.14 Telgrafhane'nin işgali halkın sabahtan akşama kadar Vali'nin görevden alındığına

12 Ziya Demircioğlu, Kastamonu Valileri, 1 8 8 1 1 9 0 8 , s.87-88. 13 Ziya Demiıcioğlu, Kastamonu Valileri, 1 8 8 1 - 1 9 0 8 , s.87; ve "Kastamonu'da Hareket-i îhtilâlkârane," ss.68-69.

.

14 "Kastamonu'da Hareket-i Îhtilâlkârane," ss.68-69; ve Zîya Demircioğlu, Kastamonu Valileri, 1881-1908,

s.89:

ilişkin emrin gelmesini beklediği bir gün daha sürdü. Sonunda Vali ve Defterdar'm görevden almmalanna ilişkin istekleri gerçekleşti: I Şubat akşamı, Ali Rıza Paşa Saray tarafından Telgrafhane'ye çağrıldı ve kendisiyle yapılan görüşmeden sonra, Saray Vali Enis Paşa'nın azline karar verdi.15 Hükümet Ali Rıza Paşa'yı vekâleten Valiliğe atadı. Halk, haberin yayılmasını alkışlarla karşıladı ve gecenin geç saatlerine kadar elde ettiği başarıyı kutladı. 16 ) 2 Şubat'ta göreve başlamasıyla birlikte Ali Rıza Paşa, hakkında söylenti çıkmış rüşvetçi memurları görevden almaya başladı. Hükümet, Paşa'dan ayaklanmayı çıkaranlar hakkında bilgi toplaması ve soruşturma açmasını istediyse de, Ali Rıza Paşa meselenin üzerine gitmeyi reddederek görevinden istifa etti; çünkü, Ali Rıza Paşa Âbdülhamid'in mutlakiyetçi rejiminin şiddetle karşısında yer alıyor ve baskıcı yönetime daha fazla alet olmak istemiyordu.17 Hükümet çevreleri Kastamonu'nun vergilerden hoşnut olmayan diğer illere de örnek olacağının farkındaydı. Gerçekten de ülkenin diğer bölgelerinde de benzer olaylar başgöstermeyç başlamıştı. Sinop'ta birkaç bin kişilik bir grup, Kaymakamlık'a yürümüş, Telgrafhane'yi işgal etmiş ve Sinop Kaymakamı'nı istanbul'a gitmekte olan bir gemiye zorla bindirmişti.18 Musul'da da Ocak ayı sonuna doğru, yine

15 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'daıı Sir Edward Grey'e, İstanbul, 13 Şubat . 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.8 içinde;

"Kastamonu'da Hareket-i ihtilâlkârane," s.69; ve Ziya Demircioğlu, Kastamonu Valileri, 1881-1908, s.90. 16 "Kastamonu'da Hareket-i İhtilâlkârane," s.69; ve Ziya Demircioğlu, Kastaıru)nu Valileri, 1881-1908,

s.90. Aynca bkz., "A Kerâzonde," Pro Armenia, 5 Hazi-

ran 1906, s.910.' 17 Ziya Demircioğlu, Kastamonu Valileri, 1881-1908,

ss.91-93.

18 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 13 Şubat 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.8, içinde;

"Kastamonu'da Hareket-i İhtilâlkârane," s.68; ve Iurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Jön Türkler, s.236.

vergi toplanması yüzünden bir ayaklanma patlak verdi.19 Ancak, Kastamonu olaylarından sonra en önemli ayaklanma Şubat 1 9 0 6 ' d a E r z u r u m ' d a oldu. Halk zaten 1902'den beri Vali Nâzım Paşa'nm acımasız yönetimi altında eziliyordu. Topladığı vergileri vilâyetin gereksinimleri için kullanacağına, toplamın %25'ine yakın bir bölümünü İstanbul'a gönderiyor, karşılığında da mutlakiyetçi rejimden kişisel çıkarlar sağlıyordu.20 Şahsî Vergi ve Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nun açıklanması Erzurum'da da bardağı taşıran sûn damla oldu. Vergilere en şiddetli tepki şehrin varlıklı kesimini temsil eden tacirlerden geliyordu. Bunlar, "Büyük baş hayvanlar için de, insanlar için de koyun gibi vergi Verelim, ama bu paralar nereye gidiyor? İşte; askerin ayağında don yok, kıçı görünüyor. İşte; memur aç, sefil ve parasızlık yüzünden hırsızlık yapıyor. İşte; asayiş yok. Ticaret durdu. Rahat yok. işte; bıçak kemiğe dayandı. Evet; verelim, verelim ama, bunun nereye; gittiğini hiç sormayalım mı?" diyordu.21 Örgütlenen Erzurumlular 'dededen kalma' bir yönteme başvurdular: Bir 'Mazhar-ı Umumi' yapılması fikri ortaya çıktı. Mazhar-ı Umumi iki-üç satırlık bir arzuhalden başka bir şey değildi. Mahalle mahalle bütün şehrin yaşı onsekiz ile yetmiş arasındaki tüm erkekleri, hazırlanan defterleri ayn ayrı imzalayacaklar ve iki 'satırlık' arzuhal ile bu defterleri Vali'ye sunacaklardı. Arzuhalde şu iki madde vardı: "(1) Erzurumdan her ne suretle olursa olsun bundan sonra İs19 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'ConoT'dan Siı Edward Grey'e, tstanbul, 13 Şubat 1906, Fürther Correspondence Respecting Asiatic Turkey, No.8984, s.8 içinde; ve "Les everıcments d'Erzeroüm," Pro Armetua, 20 Kasım 1906, s.997. 20 Mehraed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan, s.38. "taşradaki valiler, mutasarrıflar, kaymakamlar, defterdarlar, muhasebeciler, tnal'müdûrleri, jandarmalar, hatta orduya mensup müfrezeler, hep para ile meşguldüler" (Mûnip Yıldırgan, "1904 [sic] Erzurum İsyanı Hatıraları," s.27). 21 Mûnip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [sicj Erzurum tsyam Hatıraları," s.28.

44

tanbul'a para gönderilmeyecek; bütün mahalli ihtiyaçlara ve ordunun ihtiyaçlarına sarf olunacaktır. (2) Hayvanat-ı Ehliye ve Şahsi Vergi kanunlarından bu hudut mıntıkası istisna edilecektir." Toplanan defterler ve iki maddelik arzuhal, Erzurum esnafından onüç temsilci aracılığıyla Vaİi'ye sunuldu ve yeni vergilerle Hicaz Demiryolu için alınan ek verginin kaldırılması istendi.22 Vali Nâzım Paşa halkın isteklerini dikkate alacağını söylediyse de bunun tam tersini yaptı: 2 Mart'ta istanbul'a bir telgraf göndererek, bir kaç kışkırtıcının yeni vergiler aleyhine halkı ayaklandırdığını, fakat gereken bütün önlemin alındığını bildirdi.23 Alınan önlemleri bütünüyle desteklediğini vurgulayan Hükümet Nâzım Paşa'ya 12 Mart 1906'da gönderdiği telgrafla her iki verginin de toplanması için gerekenin yapılmasını emretti. 24 İstanbul'dan istekleri doğrultusunda cevap alamayan Erzurum'un belli-başlı celepleri ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yerel üyeleri, 'Can Veren' adı altında örgütlenip, merkezî hükümetin yerel temsilcilerine karşı radikal bir hareket başlatma kararı aldılar,25 Erzurum'daki vergi ayaklanması başından beri diğer şehirlerdeki ayaklanmalara göre hem daha iyi örgütlenmiş, hem de daha geniş bir kitleye yayılmıştı. Halk, Vali'nin görevden alınmasını istemekteydi. Esnaf, halka destek olmak

22 Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [sic] Erzurum İsyanı Hatıraları," s.28; Barutçuzade Sevkı, "Erzurum Valisi Nâzım. Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," ss.268-269; Mehnıed Nusret, Tarilıce-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan, s.58; ve "A Kerazonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1 9 0 6 , s.910. 2 3 Mehnıed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan, s.58. 2 4 Başbakanlık Arşivi, BEO, Erzurum Gelen, İ7 Şubat 1 3 2 1 / 1 2 Mart 1 9 0 6 tarih ve Nn208456'dan nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halfc Hareketleri, s.22. 25 Mehnıed Nusret, Tariitcc-i Erçmım Yahut Hemşehrilere

Armağıln, s.59. Ayrıca

bkz., "Les tvenemeıits d'Erzeroum," Pm Armenia, 2 0 Kasını 1 9 0 6 , s.998. Bazı kaynaklarda bu isim 'Can Verir' olarak geçmektedir.

için dükkân kapatma eylemi başlattı. Şehir halkı Saray ile doğrudan iletişim kurabilmek için 13 Mart'ta Telgrafhanemi işgal etti.26 Vali, Erzurum Müftüsünden halkı yatıştırmasını istediyse de, Müftü buna yanaşmayarak, vergilerin zaten islâm'a da aykırı olduğunu ve ayaklanmanın meşru olduğunu belirterek, siyasal otoriteyi çiğnedi ve halka katıldı.27 Olaylar süresince, Erzurum'daki askerî birlikler, üstlerinin ve Vali'nin emirlerine uymadılar ve dolayısıyla, isyanı bastırmak için hiçbir girişimde bulunmadılar.28 18 Mart dolaylarında yine protesto gösterileri yapıldı ve vergilerin kaldırılması için Saray'a çok sayıda telgraf çekildi.29 Nüfusun genelinde en çok rahatsızlık yaratan vergi IŞahsı Vergi' idi. Bu verginin herkes tarafından reddedilmesinin başlıca nedeni, verginin toplanmasında eşitlik -ve hakkaniyet- prensibinin gözetilmemesiydi. Vergi mükellefleri üç gruba ayrılıp, ödeyecekleri vergi miktarı da dört yüz, iki yüz ve otuzbeş kuruş olarak belirlenmişti. Buna göre, vergi yükünün çoğunun yoksullara düşeceği ve zenginlerin, kendi olanaklarıyla kıyaslandığında, çok düşük oranda vergi ödeyeceği ortadaydı. 30 Bü verginin yarattığı gergin; hava 2 6 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Cönor'a, Erzurum, 2 9 Mart 1 9 0 6 , Further Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 16

içinde. 2 7 Mehmed Nusret, Târihçe-t Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.60; Yusuf

Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, 1/1, s.338; ve Mechveret, N o . 1 8 2 (1 Arahk 1 9 0 6 ) , s.4'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde

Anadolu, s.27. 2 8 Mehmed Nusret, Tarihçe-i E rzerum Yaltut Hemşehrilere Armağan, s.60. 2 9 . EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Cönor'a, Erzurum, 3 Nisan 1 9 0 6 , Further Corresponâence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.19 içinde; ve F.O 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Ftırtfıer Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.34

içinde. 3 0 E O . 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 0 Mart 1 9 0 6 , Further Corresponâence 1

içinde.

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 17

şehrin Müslüman nüfusu ile Ermenileri bir araya getirdi. İstanbul'dan hâlâ olumlu bir cevap alınmadığından, Vilâyet Konağı önünde büyük bir gösteriyi birlikte örgütlediler. Halk Vilâyet Konağı'na giderken, hükümetin duvarlara astırdığı yeni vergiler hakkındaki afişleri de yırtıyordu.31 25 Mart'ta Erzurum'da vergilerin kaldırılması ile yakından ilgilenen onbeş kadar tüccar ve celep, Kapalıçarşı kuyumcularından Hacı Akif Ağa başkanlığında Tebriz kapısı yakınlarındaki Tophaneli Hanı'nda bir toplantı yaptı. Toplantıda, halkın yoksul durumunun gözönüne alınarak Şahsî Vergi ve Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nden affedilmesini Hükûmet'ten isteyen bir telgrafın çekilmesi kabul edildi. Saray'ı hayli endişelendiren bu telgraf sonucu Vali'ye olayın bastırılması için emir verildi.32 28 Mart'ta Vali'nin görevden alınması isteği yinelendi ve Erzurum'un tüm dükkânları kepenk indirdi; ne esnaf, ne tüccar, ne de iş sahipleri dükkânlarını, tezgahlarını açmadı. Okulların da kapıları kilitli kaldı. Memurlar bile görevleri başına gitmediler. Protesto gösterilerinin sürdüğü on gün boyunca şehrin kontrolü bütünüyle halkın eline geçti ve devlet otoritesi fiilî olarak ortadan kalktı.33

31 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 0 Mart 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 17 içinde.

2 0 Mart 1 9 0 6 tarihinde İstanbul'dan gelen telgrafta hâlâ vergilerin toplanması için Vali'ye emir verilmekte idi (Başbakanlık Arşivi, îrade-i Hususi, 2 4 Muharrem 1 3 2 4 / 2 0 Mart 1 9 0 6 ve Nr.103, Başbakanlık Arşivi, BHO, Erzurum Giden, Nr.2090)8'deıı nakleden Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.25). 3 2 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan,

ss.59-60.

3 3 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 3 Nisan 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.19 içinde;

EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1906, Further Correşpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , ss.34-35 içinde; Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 Isicj Erzurum isyanı Hatıraları," s.29; ve Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşa'nm Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.270.

Bu sırada, Telgraf ve Posta Başmüdürü ve aynı zamanda yasadışı 'Can Veren' örgütünün üyesi olan Subhi Bey, Vali'nin Hükûmet'le haberleşmeyi sürdürürken gerçekleri saptırdığını, olayları olduğundan küçük gösterdiğini ve Erzurum halkının kendisinin görevden alınmasına ilişkin isteklerinin yerine getirilmemesini istediğini, çünkü bunun yönetime karşı yeni hareketlere neden olacağı yolunda Hükümet'e baskıda bulunduğunu tesbit edince, Nâzım Paşa'nın özel telgraf hattını keserek, Vali'nin İstanbul ile görüşmesini engelledi. Vali'nin bu tutumu kamuoyuna yansıyınca Nâzım Paşa göz hapsine alındı ve bulunduğu yerden ayrılmasına izin verilmedi.34 Verginin kaldırılmasına ilişkin sayısız dilekçenin, şehrin nüfusunu temsil eden tüm gruplar ve sözü geçen tüccarlarca imzalanmış olması ve İstanbul'a gönderilen telgrafların hiç de azımsanmayacak maliyetinin hemen bu tüccarlarca karşılanmış olması, merkezî hükümetin durumun ciddiyetini kavramasını sağladı.35 İstanbul'da durumun vahameti üzerine yapılan Heyet-i Vükela özel toplantısında ayaklanmalara karşı sert önlemler alınması kararına varıldı. Hükümet Erzincan'daki Dördüncü Ordu Kumandanı Müşir Çerkeş Mehmed Zeki Paşa'ya becerikli ve güvenilir bir komutanın emri altında Erzurum'a birlik göndermesini, gerekirse kuvvet kullanılarak ayaklanmanın bastırılmasını ve elebaşlarmm tutuklanması-

14 Münip Yıldırgan, "1904 /sic/ Erzurum İsyanı Hatıraları," s.30, ve Mehmed Nusret, Tarihce-i F.rzcrüm

Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s . 6 1 . Ayrıca bkz..

No. 198, Konsolos Milo A. JevVitı'den Dışişleri Bakan Yardımcısı na, Sivas, 13 Nisan 1906, T-681, Despatches [rom United States Consıd."; m Sivas,

1886-1906,

Mikrofilm 2, Cilt 2 ( 1 6 Mart 1895-7 Ağustos 1 9 0 6 ) içinde. 35 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further içinde.

Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5

m emretti. 36 Ancak, mutlakiyetçi hükümetin göz önünde bulundurmadığı, askerî birliklerde kısmen subayların, fakat büyük çoğunlukla erlerin, rejimden duyduğu hoşnutsuzluktu.37 Mehmed Zeki Paşa durumu değerlendirerek Erzurum'a gitmeyi reddetti.38 Çaresiz kalan Hükümet, halkı yatıştırmak için Nâzım Paşa'yı görevden alarak Diyarbakır Valiliği'ne, Diyarbakır Valisi Mehmed Ata Bey'i de Erzurum Valiliği'ne atadı.39 Hükümet'in bundan başka çaresi yoktu: Erzurum halkı isyan hareketine ılımlı bakan askerlere o kadar güveniyordu ki askerlerin kendilerine hiçbir surette ateş açmayacaklarına inanmıştı.40 Rahatsızlığın derecesi, halkın hükümet politikalarını eleştirmeyi sürdürmesi ile gittikçe artıyordu. Şikâyetler, bazı memurların yüksek maaşlarından, halkın parasının çar-çur edilmesine ve genelde yerleşik düzenin temelden

•36 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'clan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 9 Nisan 1 9 0 6 , Further

Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey; N o . 8 9 8 4 , s s . 2 3 - 2 4

içinde; ve "A Kerazonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1 9 0 6 , s.910. Ayrıca hkz., Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan,

s.61..

•37 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 15 Haziran 1 9 0 6 , Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turfccy, N o . 8 9 8 4 , ss.61-

6 2 içinde. 3S Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzeı um Yahut Hemşehrilere Armağan,

s.61.

.39 EO. + 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'datı Sir Edward Grey'e, İstanbul, 9 Nisan 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.24 içinde;

Mahmud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde Türk Ulusunun İlk Hareketi: Erzurum ihtilâli, s. 17; Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 fsicj Erzurum İsyanı Hatıraları,'' s.31; Mehmed Nusret, larihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan, s . 6 l ; lu-

rii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Jöıı Türkler, s.238, vc No. 198, Konsolos Milo A. Jewitt'deıı Dışişleri Bakan Yardımcışı'na, Sivas, 13 Nisaıı .1.906, T6 8 1 , Despatches from United States Coıısuls in Sivas, 1886-1906,

Mikrofilm 2,

Cilt 2 ( 1 6 Mart 1 8 9 5 - 7 Ağustos 1 9 0 6 ) içinde. Ayrıca bkz., "Le Mouvemcnt Turç â Erzeroum," Pro Armenia, 5Şubat 1 9 0 8 . S . 1 2 3 0 . 4 0 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further

Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5

içinde; ve Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum s. 60.

Ycı)ıut Hemşehrilere

Armağan,

eleştirisine kadar varan bir çeşitlilik gösteriyordu. 1905'te Rusya'da meydana gelen olaylara göndermeler yapılırken, Makedonya'da Batılı devletlerce kurulan ekonomik denetimin Erzurum'da da kurulması yönünde istekler de ifade zemini buluyordu. 41 Daha özel olarak, Erzurumluların bu günlerde imzaladığı bir dilekçede, halkın çeşitli vergilerden muaf tutulması isteğinin yaraşıra, Ermenilerden alman Bedel-i Askeriye Vergisi'nin azaltılması, Hamidiye Kürd birliklerinin lağvedilmesi, Hükümet tarafından müteahhitlere ve askerlere maaş yerine verilen senet ve kuponların ödenmesi ve son olarak, yerel memurların hareketlerinin ve Vilâyet Bütçesi'nin sıkı denetim altına alınması isteniyordu.42 Mehmed Ata Bey gelinceye kadar Valilik görevini Nâzım Paşa'dan devralan Dördüncü Ordu Topçu Müfettişi Ferik Şevket Paşa'nın vergilerin 'şimdilik' kaldırıldığını ilan etmesine rağmen olaylar devam etti. 43 İstanbul Hükümeti'nin bütün bu eleştirilere yanıtı, huzursuzluğun nedenlerini incelemek üzere Erzurum'a Şura-yı Devlet üyelerinden Mustafa Bey ve eski Muş Mutasarrıfı Hüsnü Bey'den oluşan bir heyet yollamak oldu. Heyetin en önemli görevi Şahsî Vergi'yi ödemeyi reddeden halkı yatıştırmaktı. Ancak, olayları yerinde incelemek üzere İstanbul'dan gelen heyete Bayburt'tan Erzurum'a kadar geçtikleri her köy ve kasabadan Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu ve Şahsî Vergi'nin kaldırılması yolunda verilen dilekçelerden anlaşılıyordu ki, bu olay öyle kolayca yatıştırılacak gibi değildi ve heyetin İstanbul'a gön41 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further C'orrespoıidence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5 içinde. 4 2 A. M. Valuyskiy, "jön Türk Hareketi Öncesinde—Moskova Arşivi Belgelerine Göre—Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 138. 4 3 Muammer Demire], İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri,

s.27;

ve Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşanın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.271.

derdiği rapora göre kesinlikle tek bir merkezden yönetiliyordu.44 Daha önce Diyarbakır Valisi olan Mehmed Ata Bey 3 Mayıs'ta Erzurum'a geldi.45 Vali görevine, vilâyet memurlarının ve askerlerin maaşlarını ödeyerek ve rüşvet yiyen memurları görevden alarak başladı. Daha sonra, halkın ödemeyi reddettiği vergileri toplama emrini verdi. 46 Tüm bunlara ek olarak, devrimci ayaklanmayı bastırmak için elebaşları hakkında kovuşturma başlattı.47 istanbul'dan verilen kovuşturma emrinde ayaklanmanın tek bir merkezden -Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkezinden- yönetilmekte olduğuna dikkat çekilerek, soruşturmanın bu yönüne özel-

4 4 "Nouvelles d'Orient," Pro.Armenia, Tarihçe-i Erzeruni Yahut Hemşehrilere

2 0 Mayıs 1 9 0 6 , s . 9 0 8 ; Mehmed Nusret, Armağan,

s.62;

ve Başbakanlık Arşivi,

BEO, Erzurum Giden, Nr.208456'dan nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.28. 4 5 "Lettre ıV Erzeroum," The Levaııt Herald and Eastern Express,-17.

Mayıs 1906,

s,2; "A Erzeroum," .Pro Armenia, 5 Ağustos 1906, s.942; H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu, s.29; ve Barutçuzade Şevki, "Erzuruuı Valisi Nâzım Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s . 2 7 1 . 9 Ocak 1 9 0 6 ' d a Diyarbakır Vâlisi atanmadan önce, Mehmed Ata Bey—Nurullah Ataç'tn babası—.Mekteb-i Suîtanî'de—Galatasaray Lisesi—Edebiyat Öğretmenliği yapmış ve, daha sonra, Maliye Nezareti'ııde Mektupçu olarak çalışmıştı. 1 8 8 2 yılına kadar Dar-ûl-Fünun'da Türk Edebiyatı Tarihi Müderrisliğinde bulunmuş, sonra'da Mekteb-i Mülkiye'ye geçerek burada Fransızca .Okutmanlığı yapmıştı (Pro Armenia, 5 Kasım 1 9 0 6 , s.991; "La.ville faits clivers," The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Ocak 1 9 0 6 , s.2; ve Ali Çankaya, Yeni MCiî/iiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

2, s s . 1 0 3 3 - 1 0 3 4 ) . Mehmed Ata Bey üze-

riııe ek bilgi için bkz., ibrahim Ahrettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s.49; ve Btlyfth Larousse Süzîüh ve Ansiklopedisi, 2, s.943. 4 6 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yalıut Hemşehrilere Armağan, s.62; ve "l.es gvgnements d'Erzcroum," Pro Armenia, 20 Kasım 1906, s.997. 4 7 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum

Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.62.

Meh-

med Ata Bey, yürüttüğü kovuşturmanın sonucunu, suçlu gördüğü kimselerin isimlerini de eklediği bir raporla, 13 Eylül 1906'da İstanbul'a yolladı (Başbakanlık Arşivi, İrade Dahiliye, 2 5 Şaban 1 3 2 4 [ 1 4 Ekim 1 9 0 6 ) , Numara 1 8 içinde Mehmed Ata Bey'iıı31 Ağustos 1 3 2 2 / 1 4 Eylül 1 9 0 6 tarihli telgrafından nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, ss.31-33).

likle önem verilmesi isteniyordu.48 Nisan ayı başında ayaklanma Erzurum'a yakın Bayburt, Narman ve Hasankale'ye de yayıldıysa da, Erzurum'daki dükkân kapama eylemleri yalnızca Hasankale'de görüldü.49 Daha sonra vergi ayaklanmaları Trabzon, Sivas, Giresun, Kayseri ve Anadolu'nun diğer ticaret merkezlerine de yayıldı.50 Şahsî Vergi ve Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu imparatorluğun Makedonyalı tebası içiıı de büyük yükler getiriyordu. Nitekim, Nisan ayında Kastamonu, Musul, Erzurum, Sivas ve diğer yerleşim yerlerinde yaşananlara benzer ayaklanma-, lar Makedonya'da da başgöstermeye başladı. Haziran ayında yine Anadolu'da -Zeytun'da- yeni vergilerin yaııısıra eski vergilerin toplanmak istenmesi nedeniyle büyük bir huzursuzluk yaşandı.51 Trabzon'da da yeni vergiler nedeniyle ancak askeri destek ile bastırılabilen ciddi bir halk ayaklanması patlak verdi. Birlikler ayaklanmayı bastırabildilerse de, vergilerin toplanmasını sağlayamadılar. Halk tarafından yapılan gösteriler sonucu Vali Reşad Bey şehri terk etmek zorunda bırakıldı.52 4 8 Başbakanlık Arşivi,"BEO, Erzurum Gelen, 13 Nisan 1 3 2 2 / 2 6 Nisaıı 1 9 0 6 tarih ve Nr.214142'dcı\ nakleden, Muammer Demirel, ikinci Meşrutiyi! Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s. 16. 4 9 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further

Correspondence

Respecting Asiatic,Turkey,

No,8984,.s.36

içmde. 3 0 Terakki,

Nr.lO'dan nakleden, Tank Zafer Tuııaya, Türkiye'de

1859-1952, s.l42ıı; H. Zafer Kars, Belgelerle s.21;

ve "A Kerazoncle," Pro Armenia,

1908 Devrimi

Siyasi

Öncesinde

Partileı; Anadolu,

5 Haziran 1 9 0 6 , s . 9 1 0 . Ayrıca bkz.,

Mehmed Reşıd, "Erzurum İsyanı bir Meşrutiyet İnkılâbı Olabilirdi,"

Hürriyet;

29 Kasım 1950'den nakleden,Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Pcırtüeı;

Siyasi

1859-1952, s,142n. 51 "Eimpöt sur le betail," Pro Armenia, &r£s," Pro Armenia,

5 Mayıs 1906, s.894; ve "Les impöts arri-

2 0 Haziran 1 9 0 6 , s.917.

5(2 iurii Aslıotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Jön Türkler ss.2.34-238; II Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu, s.21; "A Trebizonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1906, s.910; ve "Le ıııouvement tuıc," Pro Armenia, 5 Kasını 1906, s.991.

Bütün bu baskılara dayanamayan Hükümet, 1903'dan beri Trabzon Valiliği yapmakta olan Reşad Bey'i yetersizlik nedeniyle görevden almak ve yerine vekâleten Hacı Arif Paşa'yı atamak zorunda kaldı.53 Haziran sonunda Bitlis'te patlak veren ayaklanmadaysa bir polis komiseri ölmüş ve Vali de yaralanmıştı. Daha önceki olaylarda olduğu gibi halk Postahane'yi ele geçirmiş ve Vali'nin görevden alınması için İstanbul'a telgraflar çekmişti. Halk, Hükûmet'in şiddet kullanma tehdidine, şiddetle karşılık verince, çaresiz kalan Hükümet Vaji'yi görevden aldı. 54 „ Temmuz ortalarında yeni vergiyi protesto eden halk, Samsun'da da ayaklandı. Samsun'da halktan kimselerin, ölümünü de kapsayan ciddi olayların meydana gelmediği tek bir gün yoktu. Olayları gizli tutmak için yerel yönetim, balkı -özellikle de Ermenileri- Telgrafhane'den uzak tutuyordu.55 : Vergi ayaklanmalarının boyutu mutlakiyetçi rejimi halkı memnun edecek bir takım önlemler almaya zorladı. Hükümet Mayıs ayında Van, Bitlis ve Trabzon Valilerine birer talimatname yollayarak Valilerin teftiş gezilerine çıkarak halktaki hoşnutsuzluğun nedenlerini tesbit etmelerini isledi. Hükümet valilerden ayrıca halka adilâne davranmayan ve görevini suistimal eden tüm memurları da görevden al-

53 Mahmut Goloğlu, Trabzon Tarihi: Fetihten Kurtuluşa Kadar, ss.232-234; ve EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'daıı Sir Edvvard Grey'e, İstanbul. 2 9 Mayıs 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 8 içinde.

Saray'la ilişkileri iyi olaıı Reşad Bey bir süre sonra terfi ederek bu sefer Edirne'ye Vali olarak atandı ("News Items: Court aııd Diplonıatic," Levant ilcmlrl and Eastern Express, Weekly Commercial Budget, 2 7 / 9 ( 2 Mart 1 9 0 7 ) , s. 115). 5 4 Fransız Dışişleri Bakanlığı belgelerinden aktaran, Ûmer Sami Coşar, "Çakııcalı Mehmet Efe: 7," Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. 55

İ.es impöts â Santsoun," Pro Armenia, 2 0 Kasım 1906, s.997.

maları konusunda uyardı. Bu direktiflerin bir sonucu olarak Hınıs Kaymakamı yetersizlik nedeniyle görevinden alındı, Bitlis Valisi Ferid Bey ise Eylül ayı başında bir teftiş turuna çıkarak sorunları yerinde tesbit etmeye çalıştı.56 Bu arada, sorunların kaynağı olan yeni vergilerin toplanmasına ilişkin hiçbir girişimde bulunulmuyordu. Elde etmiş olduğu başarıdan cesaret alan Erzurum halkı, rejime getirdikleri eleştiri dozunu daha da arttırarak, yönetimin yerel gereksinimler dışında herhangi bir vergilendirmeye gitme hakkı olup olmadığını sorgulamaya başladı. Halkın temsil hakkı olmaksızın vergilendirilmesi karşısında özellikle şehrin ileri gelenlerinin yüksek sesle muhalefet yapmaya başlamış olması, devlet otoritesine karşı saygının ne kadar azalmış olduğunun açık bir kanıtıydı.57 • Yeni vergilerirı halkta yarattığı huzursuzluk ve hoşnutsuzluk Ankara'da da sivil itaatsizlik ve ayaklanma hareketlerine neden oldu. Burada da Telgrafhane ele geçirilerek, vergilerin kaldırılması ve Vali'nin görevden alınması için Saray'a telgraflar çekildi. Hükümet, diğer'vilâyetlerde olduğu gibi, burada da halkın isteğine boyun.eğdi ve Ankara Valisi'ni görevden aldı.58 Eylül ayı boyunca ve Ekim ayının başlarında Hükümet İzmir'de, yurt dışındaki devrimci hareketle bağlantıları olduğu gerekçesiyle yedi Ermeni devrimciyi tutukladı. Hükümet, ayrıca Saray casusları sayesinde çok sayıda Türk, Rum, Musevi ve Ermeni'yi de devrimci etkinliklerde bulundukla5 6 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas Ö'Conor'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 9 Mayıs 1906, Furtlıer Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.38 içinde:

' ve "A Bitlis," Pro Armenia, 2 0 Aralık 1906, s.1013. 57 FO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'â, •Erzurum,' 15 Haziran 1906,, Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o : 8 9 8 4 , s.61 innde. 58 Mechveret, No. 1 7 8 (1 Ağustos 19.06), s.8'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu,

s.19.

rı iddiasıyla tutuklayarak hapse attı. Ayrıca, Manisa'da da devrimci hareketle ilgili bir soruşturma yürütülmeye başlandı.59 Yeni vergiler yüzünden Ekim başlarında Trabzon'da ciddi olaylar patlak verdi. Yeni konulan vergileri ödemeyi reddeden halkın ayaklanması ancak askeri birliklerin müdahalesiyle kontrol altma alınabildi. Vali, ayaklanmanın daha ileri boyutlara ulaşabileceği endişesiyle bu vergilerin toplanmasını ertelemek zorunda kaldı.60 Erzurum'daki huzursuzluk 1906 Sonbaharında yeniden alevlendi. 21 Ekim'de şehrin Müslüman ve Hıristiyan halkı, artık daha fazla vergi ödemeye halleri kalmadığını söyleyerek, yeni vergilerin kaldırılması isteğiyle, birlikte hareket ettiler. Müftü halkın huzursuzluğunu Erzurum Valisi Mehmed Ata Bey'e ilettiyse de, Vali halkın isteklerine kulak asmadı ve vergilerin kaldırılmasının mümkün olmadığını, kendisinin de vergileri toplamaya kararlı olduğunu söyledi. İsteklerinin reddedilişi üzerine halk, kurulu düzeni hedefleyen şiddetli bir gösteri düzenledi. Yerel polis örgütü ve jandarma, halkın üzerine ateş açarak birçok kişinin ölümüne neden oldu. Bu şiddet hareketiyle iyiden iyiye dehşete kapılan halk, şiddete şiddetle karşılık vererek pek çok jandarma ve polisin yanı sıra, Jandarma Kumandanını da öldürdü.61 Mehmed Ata Bey, Mart'ta meydana gelen olayların sorumlularının bulunması için İstinaf Mahkemesi Reisi Tahir Efendi ile Serkomiser Şabri Efendi'den oluşan bir araştırma komisyonu kurmuştu. Komisyon, topladığı bilgileri Eylül ayında Vali'ye sundu. Vali de kendisine sunulan listeyi İstan-

5 9 "A Smyrne," Pro Armenia, 5 Kasım 1 9 0 6 , s.990. 6 0 "l_e mouvement turc," Pro Armenia,

5 Kasım 1 9 0 6 , s.991.

61 "Les evenemeııts d'Erzeroum," Pro Armenia,

20 Kasım 1906, ss.997-99S.

bul'a göndererek emir beklemeye başladı. Hareketin önde gelen liderleri olarak yirmiiki kişinin ismi verilmişti. Bu yirmiiki kişilik listede Erzurum Müftüsü Hacı Lütfullah Efendi, önde gelen tüccar ve avukatlar ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile bağlantısı bulunan, yasadışı 'Can Veren' devrimci örgütünün lideri Durak Bey'in de isimleri bükmüyordu.62 22 Ekim'de İstanbul'dan gelen cevapta, Hükümet, Vali Mehmed Ata Bey'e, Müftü ve Mart olaylarında rolü olan çok sayıda Müslümamn hemen tutuklanarak sürgüne gönderilmesi emrini verdi.63 Aynı gece, tutuklananların sayısı altmışı buldu,64 Müftü ve diğerleri -Tahsin Bey, Kirlizade Yusuf Efendi ve Hoca Şevket Efendi- tutuklanmalarından hemen sonra Dördüncü Ordu merkezi olan Erzincan'a doğru yola çıkarıldı.65 Erzurum'un önemli isimlerinden ve is-

62 Başbakanlık Arşivi, İrade Dahiliye, 25 Çaban 1 3 2 4 [ 1 4 Ekini 19061, Numara 18 içinde Mehmed Ata Bey in 31 Ağustos 1 3 2 2 [ 1 3 Eylül 19061 tarihli telgrafından nakleden, Muammer Demire), ikinci Meşrutiyet Hareketleri, re Armağan,

ss.3Ir33; ve Mehmed Nusret, Tarihçe-i

Önce si Erzurum'da

Erzeruın

Yalıut

Hatlı

Hemşehrile-

ss,63-64. 1 9 0 8 Dcvrimi'ııden sonra, 1 9 1 2 Genel Seçimleri'ııde

Hacı Lütfullah Efendi Meclis-i Mebusan'a bağımsız Erzurum Mebusu olarak girdi. Avukat Seyfullah Efendi ise Devrim'detı soııra, heııı 1908, hem de 1 9 1 4 Genel Seçimleri sonucu Meclis-i Mebusan'da Erzurum'u temsil etti (Feroz Alımad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 19081918," s.278).

-

6 3 F.O 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1 9 0 6 , Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 içinde; Muammer Demire!, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.33; Mehmed Nusret, tarihçe-i

Fidenim Yahut Hemşehrilere Armağan,

s.64; Barutçuzadc

Şevki, "Erzurum Valisi Nâzını Paşa'mıı Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s . 2 7 2 ; ve "Le Mouvemeııt Turc a Erzeroum," Pro Armenia,

5 Şubat 1 9 0 8 ,

5.1231. 6 4 "Les eveıiements d'Erzeroum,' Pro Armenia, evenements d'Erzeroum," Pro Armenia,

5 Aralık 1 9 0 6 , s; 1 0 0 5 ; ve "l.es

2 0 Aralık 1 9 0 6 , s.1013.

65 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir F.dwarcl Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1906, Further Correspondence Respecting Asiatic

Turkey, No.8984, s.135 içinde; Malımud Ne-

dim Ulusaîkul, Istibdad Aleyhinde

Türk Ulusunun İlk Hareketi:

Eızurum

İhtilâli,

s.21; Münip Yıldırgan, "1904 [sicj Erzurum İsyanı Hatıraları," s.32; ve Mehmed Nusıeı, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.65.

yanıtı önderlerinden Hacı Akif Ağa, kendisini tutuklamaya gelen jandarmalara karşi ciddi bir direniş gösterince olaylar şehre yayıldı ve halk, tutukluların salıverilmeleri için hemen örgütlendi.66 Tutuklanmaların yapıldığı gecenin sabahı, öfkeli Müslümanlardan oluşan büyük bir kalabalık Pastırmacı Hanı'nm önünde topladıktan sonra Vilâyet Konağı'm kuşatarak sürgüne gönderilenlerin Erzurum'a geri getirilmelerini istedi.67 Vali, Hükümet Konağı'ndan kaçarak başka bir eve sığınmak zorunda kaldı, fakat yakalanarak İbrahim Paşa Camii'ne hapsedildi.68 Aynı gün, ilerleyen saatlerde, çığrından çıkmış topluluk, Gürcü Kapısı Karakolu'na sığınmış olmalarına rağmen, Serkomiser Tevfik Bey, oğlu İkinci Komiser Tahir Efendi ve Polis Abdülgani'yi Karakol'dan çıkarıp, çarşı ortasında önce döve döve öldürdü, sonra, da cesetlerin ayaklarına ip takarak sokaklarda sürüttü. Her iki olayda da jandarma, galeyana gelmiş halka müdahale etmedi. 69 Daha sonra, Jandarma Komutanını arariıa-

6 6 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum

Yahut Hemşehrilere

Armağan,

ss.65-66.

6 7 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1906, Further Correşpondence

Respecting

Asialic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 1 3 5 içinde; vc "Lcs

fivfinemerits d'ErZerouın," Pro Arınenia,

5 Aralık 1 9 0 6 , s.1005.

6 8 F.Ö. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1906, Further Correşpondence

Respecting

Asialic

Turkey,

N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 içinde; F.O.

4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den G. Barclay'e, Erzurum, 27 Ekim 1906, Fıırflıcr Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.173 içinde; Miinip Yıldır-

gan, " 1 9 0 4 (siej Erzurum İsyanı Hatıraları," s;33; Mehmed Nusıet, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.66; Barutçuzade Şevki, "Erzurum Vali-

si Nâzım Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.272; M. Sabri, "Anadolu Kıyamları," s.71; ve "Les evenements d'Erzerouııı", Pro Armenia, 5 Aralık 1906,5.1005. 6 9 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Echvard Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1906, Further Correşpondence

Respecting

Asiatic

Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 içinde; Başba-

kanlık Arşivi, İrade Maliye, 2 9 Şevval 1 3 2 5 [5 Aralık 19071, Nr.31'deı\ nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da llalk s.34: Mahnıud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde

Hareketleri,

Türk Ulusunun tik

Harcke-

ti: Erzurum İhtilâli, s.22; Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 i sic} Erzurum İsyanı Hatıra-, iarı." s.33: Barjutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşa'nııı Zamanında \

ya.giden topluluk, komutanın ve polis komiserinin evine zarar verdi ve bir başka polis memurunu öldürdü. Tüm bunlar olurken, sivillere ve sivillerin mallarına zarar verilmemesine özellikle dikkat edildi.70 Elli kişiden oluşan silahlı bir grup Erzurumlu, sürgüne gönderilen önderlerini bulmak için şehirden ayrıldı. Hapisteki Vali ölüm tehdidiyle sürgündekilerin geri dönmeleri için yeni bir emir vermeye zorlandı. Erzurum Müftüsü ile onunla birlikte tutuklananlar o gün Erzurum'a geri getirildi ve gece yarısı şehre girişlerinde büyük bir merasimle karşılandı.71 Ertesi gün Müftü'nün emriyle dükkânlar açıldı ve Vali'nin, konağına dönmesine izin verildi. Sivil otorite tam anlamıyla çökmüş, hükümet binaları, halka sempati duydukları gözlenen askerler tarafından gün boyunca koruma altına alınmıştı.72 Ertesi gün hayat yine eskisi gibi sürmeye devam etti: "Gene dükkânlar açıldı; gene alışveriş başladı; Olan Vukuat Hatırası," $.273; A. M> Vâduyskiy, "Jön Türk Hareketi Öncesinde—Moskova Arşivi Belgelerine Göre—Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s.140; Mehmed Nusret, Tarihçe,-i Eızenım Yahut Hemşehrilere Armağan,

s.66;

ve "Bahaedditl Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre tuihad ye Terakki:152~" Milliyet, 2 7 Eylül 1934, s.2. 70 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sıv Edvrard Grey'e, Beyoğlu, 2 3 Elcim 1 9 0 6 , Further Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 içinde; M. Sabri,

"Anadolu Kıyamları," s.71; ve Miınip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [sicl

Erzurum isyanı.

Hatıraları," s.33. 71 Mahmud Nedim Ulusaîkul, Istibdad Aleyhinde zurum İhtilâli,

Türk Ulusunun tik Hareketi:

Er-

s.22; Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşa'nıu Za-

manında Olan Vukuat Hatırası," s.272; Iurii Ashotovich Petrosian, züyle Jön Türkler,

Sovyet'Gü-

s.236; EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Be-

yoğlu, 2 5 Ekim 1 9 0 6 , Furîher

Correspondence

Respecting

Asiatic

Turkey,

No.8984, s.135 içinde; EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den G. Barclay'e, Erzurum, 2 7 Ekim 1 9 0 6 , Further

Correspondence

Respecting

Asiatic Turljey,

No.8984, s.173 içinde; "Les evenements d'Erzeroum," Pro Armenia, 2 0 Aralık 1906, s.1013; "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre tuihad ve Terakki:152," Milliyet, 2 7 Eylül 1934, s.2; ve Mehmed Nusret, Tctrihçe-t Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.&6.

72 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G: Barclay'den Sir Edvvard Grey'e, Beyoğlu, 25 Ekim 1 9 0 6 , Further Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, No.8984, ss. 1 3 5 - 1 3 6 içinde.

memurlar vazifelerinin başlarına gittiler; alaylar, taburlar aynı saatte talime çıktılar; Mahpushane nöbetçileri gene yerlerinde beklediler; ezanlar gene tam zamanında okundu; çanlar gene tam saatlerini çaldı." 73 Bu arada, 29 Ekim 1906 tarihli, bir irade ile Mehmed Ata Bey görevden alındı ve yerine Harput Valisi Mustafa Nuri Bey atandı. 74 Mustafâ Nuri Bey, Mayıs 1906'ya kadar Musul Valiliği görevinde bulunmuş, sonrasında da Diyarbakır ve Harput Valiliklerine atanmıştı.7® Yeni Vali Erzurum'a geldiği ilk günden itibaren uzlaşmacı bir tavır takındı. Söylentiye göre, Mustafa Nuri Bey 'hürriyet taraftan' idi. Kötümserlerin, devlet şiddetinin daha da artacağına ilişkin endişeleri gerçekleşmedi. Dürumun görece sakin olduğu ve devlet baskısının azaldığı bu ortamda, Ittihad ve Terakki Cemiyetinin propaganda ve örgütlenmesi hızla sürmeye devam etti. 76 Ayaklanma süresince askerler olaylara karışmamışlardı. Daha önce Mart ayaklanmasını bastırmayı reddeden Dör-

73 Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 fsic/ Erzurum İsyanı Hatıraları," s.33; ve Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.274.

'

. ; ••

7 4 Başbakanlık Arşivi, İrade Dahiliye, 11 Ramazan 1 3 2 4 { 2 9 E k i m 1 9 0 6 ] , Nr,24'den nakleden, Muammer Demirel, tkinci Meşrutiyet Halli Hareketleri,

s.37; H. Zafer Kars, Belgelerle

lu, s.34; "Leş evenements d'Erzeroum," Pro Armenia, Mahmud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde zurum ihtilâli,

Önceni

Erzurum'da

1908 Devrimi Öncesinde Anado20 Kasım 1906, s.998;

Türk Ulusunun İlk Hareketi:

Er-

s.26; ve EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Eclvvard Grey'e, Beyoğ-

lu, 3 0 Ekim 1906, Further Correşpondence

Respecting

Asiatic

Turkey, No.8984,

s.139 içinde. 73 ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

"Mustafa Nuri Bey,"

s.288; ve F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edvrard Grey'e, Beyoğlu, 3 0 Ekim 1906, Further •.'.•• de. •.

Correşpondence

'•'.'•

Respecting

Asiatic

Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.139 için-

"

7 6 "Le Mouvement Turc â Erzeroum," Pro Armenia, Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

5 Şubat 1 9 0 8 , s . 1 2 3 1 ; ve Armağan,

s.67. Mustafa

Nuri Bey, eski düzenin ateşli savunucularından olmadığı için, 1 9 0 8 Devrimi'nin hemen sonrasında Hazine-i Hassa Nazırlığı ve ardından da Meclis-i Âyaü üyeliğine atandı (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

14, s.8406).

düncü Ordu Kumandanı Müşir Mehmed Zeki Paşa, bu sefer de Vali'nin emirlerini yerine getirmeyi reddetmiş ve tepkisiz kalmayı seçmişti. Kurulu düzene karşı çıkmada olağanüstü bir başarı gösteren Erzurumluları destekleyen Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki liderlik kadrosu, Çerkeş Mehmed Zeki Paşa'ya olaylar sırasında göstermiş olduğu tarafsız tutumuyla haklı ve zayıfları korumuş olmasından dolayı kendisini kutlayan bir mektup göndermekte gecikmedi.77 Erzurum'daki Ekim ayaklanması, yalnızca adaletsiz vergilendirmeye karşı bir isyan olmaktan çıkmış, kurulu düzenin şiddetle reddedildiği -tam anlamıyla devrimci- bir harekete dönüşmüştü. Özellikle Vali ve Polis Komiserlerinin huzursuzluğun ve şiddetin boy hedefi haline gelmeleri de Abdülhamid'in mutlakiyetçi rejimine duyulan öfkeden kaynaklanıyordu. Yeni konan vergilerin halk tarafından ödenmemesi ve protesto karşısında Valilerin görevden alınmak . zorunda kalınması Türkiye tarihinde eşsiz bir olay olarak yorumlanarak İstanbul'daki merkezî hükümette büyük endişe yaratmıştı,78 Kurulu düzene karşı gerçekleştirilen Erzurum'daki başarılı direnişin haberleri hemen etrafa yayıldı. Direniş, Vandaki Müslümanların günlük konuşmalarının bir parçası olmuştu artık. Meydana gelen isyanlardan, tepkisiz davranışlarıyla olayların büyümesine neden olan mutlakiyetçi rejim sorumlu tutuluyordu,79 77 Numarasız Mektup, Dr. Nâzım ve Dr. Bahaeddin'detı i Mehmed! Zeki Paşa'ya, Paris, Kasım 1906 (Mektubun tam metni için,bkz., [Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dairi Defter İçlen nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz

ve Ittihad ve Terakki,

ss.213-214). Ayrıca bkz., "Bahaeddin.Şa-

kir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki:152," Milliyet, 1934,s.2.

'

/ .

•

78 "Les evenemerusd'Erzeroum," Pro Armenia, 79 "Le mouvement turc," Pro Armenia,

60

.

2 0 Aralık 1906, s.1013,

2 0 Ocak 1907, ş.1029.

2 7 Eyliil ' ...

Trabzon'daki devrimci etkinlikler de Erzurum olaylarından cesaret alarak ivme kazandı. Hükümet yetkilileri Kasım ayı sonlarında, Trabzon'daki Müslümanlar arasında yeni bir devrimci hareket oluştuğunun farkına varmışlardı. Devrimciler yine lıalk arasında büyük huzursuzluk yaratan vergi konusunu işliyorlardı. Devrimci etkinliklerde bulunduğu için İstanbul'dan Trabzon'a sürülmüş birçok kimseden biri olan Ishak Bey, buradaki devrimci hareketi örgütleme suçuyla tutuklandı. Polis, Ishak Bey'in üzerinde merkezi Paris'te bulunan Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne ait bazı belgeler bulmuştu. Bu belgeler yadsınamaz bir biçimde Ishak Bey'in Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile bağlantıda olduğu kuşkularını doğruluyordu. 80 Ishak Bey, aralarında Erzurumlu bir mollanın da bulunduğu pek çok Ittihadçv devrimciyle ilişki içindeydi. Trabzon'daki askerî komutan Hamdi Paşa'nın baskısıyla Vali Reşad Bey, durumu İstanbul'a, bildirdi. Ishak Bey Hükümetin emriyle tutuklanarak Erzincan'a sürüldü:81 Erzurumlu Molla, Trabzon'daki devrimci hareketin içindeki en önemli kişilerden biriydi. Şehirde yürüttüğü etkin devrimci propagandaya ek olarak, Hamdi Paşa'ya da açıkça saldırıyordu.82 Hükümet, Vali Reşad Bey'i Trabzon halkının aşırı hoşnutsuzluğu yüzünden görevden almak zorunda kalarak onu önce Konya Valiliği'ne atadı. Ama, Mabeynci Tahsin Paşa'nın himayesinde olan Reşad Bey, Konya Valiliği yerine, daha itibarlı olan Edirne Valiliği'ne atandı. 83 Trabzon Vaiili.80 "Lc mouvement turc," Pro Armenia,

5 Ocak 1907, s. 102.1.

81 "Le mouvement tıırc," Pro Armenia,

20 Ocak 1907, s. 1029.

82 "Le mouvement turc," Pro Armenia,'20 Ocak 1907, s.1029; ve "Bahaecldin 3akit Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki; 1.27," Milliyet, 29 Ağustos 1934, s. 2. .83 "A Trebizonde", Pro Armenia, 5 Mayıs 1 9 0 7 ; s . 1 0 8 6 ; vc "Bahaeddin Şaki'r.'. Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 128 ve 129," Milliyet, 30 ye x 31 Ağustos 19.34, s.2.

:

. sı

ği'ne de Adliye Nezareti Din işleri Müdürü Ziver Bey atandı ve 19 Şubat'ta Trabzon'a vardı.84 Yeni Vali de konmuş olan yeni vergilere dair kanunu tatbike ve Şahsî Vergi'nin tahsiline devam emri verdi.85 / 1907 yılı başlarına gelindiğinde Ittihad ve Terakki Cemiyeti yurt içinde ve dışında toplam onyedi şube açmayı başarmıştı.86 Bu başarı, Mart 1906'da yeniden örgütlenmiş olan Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin geniş çaplı örgüt kurma etkinliklerinin sonucuydu. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin amacı, yalnızca yurtdışında etkinlik göstererek Sultan Abdülhamid'in Avrupa kamuoyundaki itibarını zedelemektense Türkiye içindeki devrimci propagandayı hızlandırmaktı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti Paris merkezi 25 Mart 1906'da yurt içinde halen fâaliyette olan şubelere gönderdiği genelgede, Türkiye dahilinde devrimci propaganda için çalışacak yeni üyelerin bulunmasını istiyordu. Paris'teki merkez ile Türkiye içinde etkinlik gösteren şubeler arasında yapılacak haberleşme için gizliliği korumak amacıyla yeni şifreler geliştirildi. Merkez eskiden olduğu gibi yine Paris'te kalacak ve Türkiye'deki duruma ilişkin çeşitli kaynaklardan topla8 4 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili H. E. Wilkie Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes on the General Condition of the Vilayet of Trebizond," Further respondence

Respecting

The Levant Herald

theAffairs

and Eastern

Express, Weekly

Commercial

Şubat 1 9 0 7 ) , s.89; "News ltems: Personal," The Levant Eşpress, Weefely Commercial zonde," Pro Armenia,

Cor-

of Asiatic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s. 12; "Personal,"

Budget,

Budget, Herald

2 7 / 7 (16

and Eastern

27/8 ( 2 3 Şubat 1 9 0 7 ) , s.103; "A Trebi-

5 Mayıs 1 9 0 7 , s.1086; ve "Bahaeddin $akir Bey'in Bı-

raktığı Vesikalara Göre tttihad ve Terakki: 128," Milliyet, 3 0 Ağustos 1 9 3 4 , s.2. 8 5 "A Trfebizonde," Pro Armenia, 5 Mayıs 1907, s.1086; ve "Lettre de Trebizonde," Pro Armenia, 5 Kasım 1907, s.1185. 8 6 2 5 5 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den İzmir'deki Fırka-i Ahrar tcm. silcilerine, 3 Şubat 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.245-248'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı 2 / 4 , s.56).

Tarihi,

nan bilgiler Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin çıkarttığı Türkçe Sura-yı Ümmet ve Fransızca M eçhveret adlı dergilerde yayınlayacaktı.87 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin ilk yerel ilişkileri İmparatorluğun sınırlarında kurulmuştu: Kafkasya Şubesi, Kızanlıkla Bulgaristan Şubesi, Girit Şubesi, Kahire'de Mısır Şubesi ve Kırım Şubesi.88 Ancak, 1906 yılı Ağustos ayından itibaren ââıl Türkiye'de şube kurma çabaları başladı, ilk girişimlerden biri Selanik'te yapıldı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin PariSteki merkezinden gönderileri 6 Ağustos 1906 tarihli bir mektupta kurulu düzeni yıkma amacıyla Selânik'te resmen bir şubenin kurulması arzusu ifade edilmekteydi.89 Paris'teki merkez Ekim ayında da Bosna'ya bir şube kurul-

' 8 7 1 Numaralı Mektup, Dr. B. Server'den Ittihad ve Terakki'nin yerel şubelerine, Paris, 2 5 Mart 1 9 0 6 ([tttıhad ve Terakki Cenıiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I'den nakleden, Ahrned Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

ve ktihad

ve

Terak-

, ki, ss. 196-199). 8 8 2 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Kafkasya Şubesi'ııe, Paris, 2 6 Mart 1906 ([Ittihad ve Terakki Cenıiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter 1, ss.56'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, inkılâp

Tarihimiz

ve ktihad

ve

Terakki,

ss.199-200); 7 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Bulgaristan Subesi'ne, Paris, 2 Nisan 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cenıiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss,12-13'den nakleden,Yusuf Hikmet Bayur, Türk inkılabı

Tarihi, 2 / 4 ,

ss.47-48); Numarasız Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Girit Şubesi'ne, Paris, 2 0 Nisan 1906 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz ve Ittihad ve

Terakki,

ss.200-201); 4 8 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Ittihad ve Terakki Kahire Şubesi Başkam Ahmed Ferid Tek'e, Paris, 2 7 Temmuz 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.74-75'den nakleden, Yusuf Hikmet Bay ur, Türk inkılabı

Tarihi, 2 / 4 , s.52); 53 Numaralı Mektup,.Dr. Ba-

haeddin Şakır ve Dr. Nâzım'dan Tercüman

gazetesi sahibi İsmail Gaspirens-

ki'ye, Paris, 6 Ağustos 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, s.Sl'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, tnkılâp tihad ve Terakki,

Tarihimiz ve It-

s.205).

8 9 55 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir ve Dr. Nâzım'dan Hatib Naci (veya Hüşrev Bey'e ?)>, Paris, 6 Ağustos 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.84-87'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, Tarihimiz ve Ittihad ve terakki, İnkılâbı

Tarihi, 2 / 4 , s.54.

İnkılâp

s.207). Ayrıca bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Türk .'

ması için bir mektup gönderdi.90 Ittihad ve Terakki Cemiyeti 1907 yılının Ocak ayında Erzincan'da bazı şahıslarla temas kurarak devrimci propagandanın o civarda yaygınlaştırılması için teşebbüse geçti.91 1907 yılı Şubat ayında kurulmuş olan onyedi şubeye ek olarak İzmir'de de bir şube kuruldu. Burada, vatandaşlar daha 1906 yılı Şubat ayında Fırka-i Ahrar adlı yasadışı bir örgüt kurmuş ve Paris'teki Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkeziyle ilişki kurarak Cemiyet'e katılma arzularını bildirmişlerdi. Bu arzuya Paris merkezince verilen yanıtta İzmir'deki girişime destek verilirken, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin amacının yalnızca Sultan Abdülhamid'i tahttan indirip yerine Veliahd Mehmed Reşad Efendi'nin getirilmesi olmadığı, esas amacın ülkeyi özgürlükçü bir siyasal düzene kavuşturmak olduğu vurgulanıyordu. 92 "Üsküb'te ise, yine ayni yılın Ağustos ayında Mehmed Necib [Draga], Galib [Pasinler] ve Mazhar Bey liderliğinde bir şube kurulmuştu.93 Mitroviçeli tanınmış bir ailenin oğlu olap Mehmed Necib [Draga] İstanbul'da Mekteb-i Mülkiye'de okuyarak buradan 1893 yılında mezun olmuştu. Mezuniyetinden sonra 1902 yılına kaçlar devlet memuriyetinde çalışmış, ondan sonra memuriyetten istifa ede-

9 0 Numarasız Mektup, Dr. Nâzım ve Dr. Bahaeddin Şakir'den Bosna'da birine, Paris, 18 Ekiııı 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter l'deıı nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, lııhılap

Tarihimiz

ve İttihad vc 7e-

ı alılıi, s.211). 91 2 5 4 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Erzincan'da birine, Paris, Ocak 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair) Defter l'den nakleden^ Ahmed Bedevi Kuran, tnkılüp Tarihimiz

ve İttihad ve Terakki,

s.222).

9 2 2 5 5 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den İzmir'deki Fırka-i Ahrar temsilcilerine, Paris, 3 Şubat 1907 ([İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.245-248'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Türk

İnkılabı

Tarihi, 2/4, ss.56-57). 9 3 Galip Pasinler,'"Galip Paşa'mıı Hatıraları", Hayat Tarih Mecmuası,. 2 / 6 (Temmuz' 1 9 6 6 ) , s.5", ve Halil Menteşe, "Eski Meclisi Mebusan Reisi Halil Merite. şe'nin Hatıraları, 4: Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ve İttihad ve Terakki," riyet, 16 Ekim 1946, s.2.

Cumhu-

rek Üsküb'te avukatlık yapmağa başlamıştı. Memuriyetten istifasını müteakip Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik Şubesi'ne kaydolmuş ve bu örgütte etkin olarak devrimci propaganda çalışmalarına katıltr^şti-94 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Manastır Şubesi de Enver ve Hasan Tosun Beylerin başkanlığında kurulmuş bulunuyordu.95 Bu arada, Erzurum'daki olaylar görünüşte yatışmış gibi gözükse de mutlakiyetçi rejim aleyhindeki propaganda faaliyeti gizliden gizliye tüm hızıyla devam ediyordu. Önceleri yalnızca devlet işlerindeki kötü yönetimden ve vergilerden şikayette bulunan halk artık hoşnutsuzluğun boyutlarını rejim aleyhtarlığına götürmüştü. Başlangıçta, halkın genel gidişat karşısında duyduğu memnuniyetsizliğin patlak vermesinden ibaretmiş gibi görünen hareket, zamanla hükümet muhalifi bir örgütün kurulmasına yol açtı. 1907 yılına gelindiğinde Erzurum'da şehrin tüm Müslüman mahallelerinden gelen temsilciler aracılığıyla etkinlikte bulunan devrimci örgüt, düzenli olarak toplantılar yapıp yalnızca halkla Valilik arasında zaman zaman çıkan sorunları konuşmuyor, aynı zamanda 1906 yılının Ekim ayında patlak veren Vergi Ayaklanması üzerine devletin alması muhtemel kararlarına karşı nasıl bir tavır takınılacağım da tartışıyordu. Sızan haberlere göre, Erzurum halkı şu anda yeni bir ayaklanma planlamıyor, ancak çıkması kuvvetle muhtemel olaylara karşı şehrin gayr-i Müslim nüfusuyla da ilişkiye geçip takınılacak tavır hakkında Ermenilerle görüşmeler yapıyordu. 1907 yılının Ocak ayında Erzurumlular yine Saray'a telgraflar çekerek Vali'nin uzaklaştırılması için propagandaya başladılar.96 Mart ve Ekim aylarındaki ayaklanmalar sırasında, Ittihad 9 4 Ali Çankaya, Yeri i Mülkiye

Tarihi vc Mülkiyeliler, 3 , s.51-2.

95 Halil Menteşe, "Eski Meclisi Mebusan Reisi Halil Mentese'nin Hatıraları. 4: Osmanlı llûrriyet Cemiyeti ve Ittihad ve Terakki," Cumhıinyct,

16 Ekini 1946. s.2

9 6 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor a. Erzurum, 15 Şubat 1907 ls.441; ve "A Erzeroum," Pro Armenia,

5 Mart 1907. s.1053.

ve Terakki Cemiyeti'nin Avrupa'da bastığı devrimci broşürler Erzurum'a da ulaşmıştı. Bunlar sürekli okunup tartışılmaktaydı; ülkenin diğer bölgelerinde durumdan memnun olmayanlarla da aktif bir devrimci haberleşmenin sürdürülmekte olduğu şüphesizdi. Eğitim görmüş vatandaşlar arasında Rusya ve İran'da meydana gelmiş olan olaylar da tartışılmaktaydı; bu ülkelerdeki devrimci olaylara giderek daha fazla atıfta bulunulması, bazı vatandaşların gidişatı durdurmak için bir devrime ihtiyaç olduğunu göz önünde bulundurmakta olduklarına işaret ediyordu.97 Yaygın propaganda çalışmalarına daha 1905 yılında başlamış olan İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yurtdışında bastığı gazeteler ülkeye kaçak olarak sokulmakta, şehir ve kasabalarda yaygın olarak dağıtılmaktaydı. Bu tür yayınlardan özellikle ikisi -Mechveret ve Şura-yı Ümmet- yaptığı dev- " rimci propaganda ile kurulu düzenin itibarını halkın gözünde düşürmekteydi.98 Yurtdışından gizli olarak yurda sokulan gazete ve broşürler şehirden şehire taşınmakta ve dağıtılmaktaydı.99 Bunlar yalnızca İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'te bastığı yayınlar değildi; ayrıca, Türkiye'nin içinde bulunduğu ekonomik ve siyasal çıkmaza sütunlarında geniş yer ayıran ve Rusya'da -özellikle, Kafkasya ve

97 EO, 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 1 5 Şubat 1907 ls.44); ve "Bahaeddin Sakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre, İttihad ve Terakki:152," Milliyet, 2 7 Eylül 1 9 3 4 , s.2. 9 8 Çevri [Abdullah Cevdet Kariıdağ?], İnkılâp Niçin ve Nasıl Oldu?, s.34'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde Anadolu , s.44; ve Meh-

med Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.59.

9 9 Mehmed Reşid, "Erzurum İsyanı bir Meşrutiyet İnkılabı Olabilirdi," Hürriyet, 2 9 Kasım 1950'den nakleden. Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri,

s. 14; ve Hüsamettin Ertürk, ffei Devrin Perde Arfea-

sı, s.62. İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafından görevlendirilerek gizli olarak Doğu Anadolu'ya giden Ömer Naci Bey, posta ile yurtdışından gelen $ura-yı Ümınet gazetesini ve diğer yıkıcı propaganda malzemesini bu bölgedeki diğer yerel Ittihadcılar yardımıyla dağıtıyordu ("Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 108 " Milliyet, 9 Ağustos 1 9 3 4 , s.2).

1

Azerbaycan'da- çıkan bazı Müslüman ve Ermeni gazete ve dergileri de tüm Doğu Anadolu'da bulunabiliyordu.100 Bu bölgede devrimci gazete/dergi dağıtımı ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezi ile olan haberleşme büyük ölçüde, Kars Postahanesi Müdürü ve aynı zamanda Rusya'da kuryelik görevini yürüten Ermeni Çarpan aracılığıyla gerçekleştiriliyordu. Çarpan aracılığıyla gelen mektuplar, belgeler ve gazeteler sınırdan geçmek suretiyle Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile bağlantısı olan Erzurum Postahanesi Müdürü'ne veriliyordu. Erzurum'a gelen bu yayınlar da -örneğin, Hüsamettin [Ertürk] ve Hüseyin Tosun tarafından- Postahane Müdürü'nden alınıp Van, Bitlis, Diyarbakır, Muş ve Erzincan gibi şehirlere dağıtılıyordu.101 Taşımacılık yapanlardan tüccar Serdarzade Sıtkı Bey, Van Valisi'nin Erzurum'daki yetkililere yaptığı ihbar sonucu 27 Şubat'ta Erzurum'da tutuklandı; Sıtkı Bey'in naklettiği balyaların arasında devrimci yayma rastlanmıştı.102 Serdarzade Sıtkı Bey Erzurum'da Hüseyin Tosun, Durak Bey ve Hoca Seyfeddin Efendi ile birlikte Ittihad ve Terakki Cemiyeti Erzurum Şubesi'nin önde gelen üyelerinden biriydi.103 Tutuk-

100 Bu gazete ve dergiler, Bakû'de yayınlanan Hayat, Nasreddin,

Progress; Baku, Baku Haberleri

Yergri Tsaynı, Mşak, Tiflis Haberleri

Taze Hayat,

lrşad,

Molla

ile Tiflis'de yayınlanan Vozrojdcnie,

ve Kafkasya'nın

Sesi idi (H. M. Tsovikyaıı,

"1905 Rus Devrimi'nin Türkiye'deki Devrim Hareketine Etkisi," ss.96-126). 101 Hüsamettin Ertürk, llîi Devrin Perde Arkası, s.62. Ayrıca bkz., Oıhan Türkdoğan, "Hüseyin Tosun: Bir İhtilâlcinin Portresi," ss.74-75. 102 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 5 Mart 1907 [s.47]; ve A. M. Valuyskiy, "Jön Türk Hareketi Öncesinde—Moskova Arşivi Belgelerine Göre—Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 142. 1 0 3 Orhan Türkdoğan, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hürriyet Ayaklanması: 1." s . 4 6 5 ; Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz Ve Jön Türkler, s.221; ve Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s.142. 1 9 0 8 Devrimi sonrasında Hüseyin Tosun Bey 1912 ve 1 9 1 4 Genel Seçimlerinde Erzurum'dan Mebus seçildi (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Uustow, "İkinci Meşrutiyet Döne. mihde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 " , s . 2 7 8 )

,

lanmasından hemen sonra Erzurum'daki devrimci örgülün talimatıyla hareket ettikleri anlaşılan bir grup gösterici, Vilâyet: Konağı önüne yürüyerek Sıtkı Bey'in tutuklanma nedenini sordular. Şehirde olay çıkması olasılığına karşı Vali bir önlem olarak Erzurum Müftüsü ile şehrin diğer önde gelen Müslümanlarını makamına çağırarak Sıtkı Bey'in tutuklanmasının gerekçesini açıklamış, ancak Vali'nin bu açıklamaları vatandaşlarca doyurucu bulunmamıştı. Erzurumlular, Sıtkı Bey'in şehir dışına sürülmesine engel olmak için şehrin kapılarını tutarken, tevkifhane gardiyanlarına eğer tutuklunun başına birşey gelirse çıkacak olaylardan kendilerinin sorumlu olacağı konusunda ayrıca uyanda bulundular. 104 Serdarzade Sıtkı Bey'in tutuklanması üzerine başlayan gösteriler 5 Mart'tan 22 Marl'a kadar aralıksız devam etti. İstek aynıydı: adaletsiz vergilerin kaldırılması. Erzurum'daki devrimci örgüt, 8 ve 11 Mart'ta istanbul'a iki telgraf göndererek isteklerini bildirdi. Altşılageldiği şekilde bu telgraflara Saray'ın cevap vermemesi üzerine, yaklaşık yirmi biri

kişilik bir kalabalık, 15 Mart'ta Telgrafhane'yi kuşattı. Saray ile doğrudan yapılan haberleşme sonucunda, istanbul'daki yetkililer durumun vehametini kavradı ve ödün vermeye razı oldu. 1 0 5 Vaîi Mustafa Nuri Bey'in 10 Mart'ta İstanbul'a çektiği telgrafta önerdiği şekilde Hükümet, hemen bir irade çıkartarak 1906 yılının Mart ve Ekim aylarında ortaya çıkan olaylarla ilgili görülerek sürgüne gönderilen tüm devrimcilerin.Erzurum'a geri dönmelerini sağlayacak bir genel af ilan etti. iki polis komiserinin öldürülmesi ve Mehmed Ata Bey'in yaralanması ile ilgili davalar dâ düşecekti. Ama,

104

KO. 4 2 4 / 2 1 2 , Sir Nicholas O'Conor'ıiaıı Sir E d w a r d Gıcy'c, istanbul, 3 M a n 1 9 0 7 f s . 4 5 j : ve HO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shinİcjr''den Sir Niciıolas O ' C o n o r ' a ; Erzurıuh, 5 Mart 1 9 0 7 (s.47|.

105 h . 2a fer Kare, Belgektİc

İİI08 Devrimi

Öncesinde

Anadolu,

ss.34-35.

vergi konusunda bir ödün söz konusu değildi: geçmiş iki yılın bakiyeleri affedilmekle beraber, Şahsî Vergi Ödenecekti. Erzurum halkı için ayrıcalıklı bir uygulama düşünülemezdi. 106 Erzurumlular ise konan vergilerin kaldırılması konusunda ısrarlıydı. Doğal olarak, açıklanan bu kararlar halkı yatıştırmaya yetmedi. Olayların yatışması şöyle dursun, tam tersine, ertesi gün Müslümanları temsilen kalabalık fakat düzenli dört yüz kişilik bir grup, Vali'yi ziyaret ederek Padişah'm affını gerektirecek hiçbir suçun mevcut olmadığım ve hiç kimsenin ne Şahsî Vergi'yi ne de HayVanat-ı Ehliye Rüsumu'nu ödeyeceğini söyledi. Ek olarak, halkın, yükümlülüklerini yerine getiremeyecek kadar yoksul olduğundan bu vergilerin tümden kaldırılması isteklerinin Hükümet'e iletilmesini rica etti. 107 Vali, bu istekler doğrultusunda, İstanbul'a gönderdiği telgrafda ağır bir yük oluşturan Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nun toplanmasının ertelenmesi ve Şahsî Vergi'nin herkesten değil de yalnızca zenginlerden alınması yönünde görüş bildirdi.108 Durumu 106 Başbakanlık Arşivi, İrade Hususi, 2 5 Muharrem 1325, Nr.76'daıı nakleden, Muammer Demirel, İkinci

Meşrutiyet

Sİ41;.H; Zafer Kars, Belgelerle

Erzurum'da Halli Hareketleri,

Öncesi

1908 Devrimi

Öncesinde

Anadolu,

s.35; EO.

. 424/2-12, Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edwarcl Grey'e, İstanbul, 25 Mail 1907 !s,54l; ve "Eimpöt personnel et le mouvement turc," Pro Anııeıtia, 5 Kısan i 907, s. 1069.

-

• 1.07 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edwaıxî Grey'e, İstanbul, 2 5 Man 1907 [s.54i; "Lettre d'Erzeroum." The Levant Herald and Eastern Evpress, VVcelıly Commercial

Budget,,27/15

(13 Nisan 1 9 0 7 ) , s.206; Başbakanlık Arşivi,

irade Hususi, 5 Safcr 1 3 2 5 [20 Mart 1907], Nr.lö'den nakleden, Muammer .Demirel, /kinci Meşrutiyet. Öncesi Erzurum'da Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde

Halk Hareketleri,

Anadolu,

s.42; H. Zafer

p.35; vc "Eiıııpöt persomıcl

et le mouvement turc," Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s. 1069. Vali ile görüşen şehrin ileri gelenleri arasında Hacı Akif Ağa, Dava Vekili Scyfullah Efendi, Fariık Bey ve Âlyanakzade Tevlık Efendi vardı ("Leıtıe d'Erzeroum," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, Weekly Commercial

Budğet, 27/15

(13 Nisan

1907), s.206). 108 Başbakanlık Arşivi, İrade Hususi, 5 Safer 1 3 2 5 İ20 Mart 19071, Nr.ltVdcıı nakleden. Muammer Demirel, tkinci Meşrutiyet reketleri,

s.43.

Öncesi Erzurum'da

Halli Ha-

atlatmayı planlayan Hükümet ilk önce, Hayvanat-ı Ehliye Rüsunıu'na göre eşek başına verilecek vergiyi beş Kuruş'tan üç Kuruş'a, eşekler dışındaki bütün diğer ehli hayvanlardan alınacak olan vergiyi de on Kuruş'tan üç Kuruş'a indirdi.109 Hükümet bu ilk ödüne ek olarak, 20 Mart'ta çıkardığı iki irade ile vergilerde halkın lehine tekrar değişiklik yaptı. Buna göre, Şahsî Vergi köy halkı ile silah altında bulunanlardan alınmayacaktı. Vergi, zanaatkar, ticaret erbabı ve sair geliri olanlardan onar Kuruş, sıralanan işleri seyyar olarak yapanlardan beşer Kuruş olarak toplanacaktı. Memurlardan ise daha önce maaşlarının üç günlük kısmı üzerinden hesaplanan vergi, bir günlüğe indirilerek alınacaktı^ Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nun ise Erzurumdan bir süre için toplanmaması karara bağlandı. 110 Ancak, halk hiçbir surette vergi ödemeyi kabul etmediği için bu ödünlerin bir faydası olmadı. Halk verdiği verginin nasıl harcandığını bilmek istiyordu. 111 22 Mart tarihinde halkın her iki vergiye karşı sürdürdüğü direniş/Hükümeti halkm isteklerini kabule mecbur etti. Erzurum Valisi önce vilâyetin Gümrük Nazırı Mazlum Efendi'yi görevden aldı. Nihayet, 2 5 Mart'ta tüm gazetelerde yayınlanan ve ilgili tüm dairelere iletilen bir irade ile yeni vergiler bütünüyle kaldırıldı. Böylelikle, verdikleri mücadele sonucu isteklerini kabul ettiren Erzurum halkı normal hayata döndü. 1 1 2

109 K o n s o l o s A. P e r a l d i ' d e n Dışişleri B a k a n ı P i c h o ı v â , E r z u r u m , 1 7 M a r t 1907'den nakleden, Ömer Sami Coşar, "Çakırcalı Mehmet E f e : 7 , " Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. 1 1 0 Başbakanlık Arşivi, İrade Maliye, 5 Safer 1 3 2 5 ( 2 0 Mart 1 9 0 7 ] , Nr. 6 ve 18'den nakleden, Muanımer Demire!, İkinci Meşrutiyet Halk Hareketleri, 111

Öncesi

Erzurum'da

ss.43-44.

K o n s o l o s A. P e r a l d i ' d e n Dışişleri Bakanı P i ç h o n ' a , E r z u r u m , 2 6 M a r t 1907'den nakleden, Ö m e r Sami Coşar, "Çakırcalı M e h m e t Efe:7," Milliyet, 2

-

Haziran 1 9 7 3 , s.5.

•

1 1 2 E O . 4 2 4 / 2 1 2 , Sir N i c h o l a s O ' C o n o r ' d a n Sir E d w a r d Grey'e, İstanbul, 2 5 Mart 1907

( s . 5 4 j ; "Lettre d ' E r z e r o u m , " Levanı Herald

and Eastern

Express,

Muş'ta ise, Şubat ayı ortasında yeni vergileri toplama girişimi, zaten ağalara büyük borçları olan ve açlık çeken halk için tam bir felaket oldu. 113 Borçluluğun ve kıtlığın had safhaya vardığı koşullarda yeni vergileri toplama girişimi halkta büyük çapta hoşnutsuzluk yarattı. Çıkan ayaklanmalar sonucu tutuklananların sayısı ve bunlara yapılan işkenceler, tanımı güç boyutlara vardı.114 Van'a atanan yeni Vali Ali Bey Şubat ayında göreve başladı. Hayli acımasız bir kişi olan AH Bey, derhal baskı politikalarına başvururken yeni vergilerin toplanması konusunda da emir verdi. Şehrin Ermeni, Türk ve Kürd halkı, zaten büyük çaplı bir mali sıkıntı içindeydi; yeni vergilerin toplanması, Vanlıların -yatağından kap-kacağma kadar, ellerinde ne var, ne yoksa- tüm mallarına elkonulması demekti. 115 Nisan ayında, Van'daki Rus ve Fransız Konsoloslukları ağırlıklarım halktan yana koyup vergilerin askıya alınmasını sağlayınca olaylar tırmandı. Vali, müdahele karşısında Konsolosluklara karşı kuvvet kullandı. Jandarmalar Fransız Konsolosluğu'na girmeye kalkıştılarsa da, karşılarında Konsolosluğu cansiperane koruyan Ermeni devrimcileri buldular. Jandarmalar Rus Konsolosluğu'na saldırdıklarıridaysa silahlı çatışmalar çıktı. Her iki ülkenin Konsolosu , da bu olayları Vali nezdinde protesto etti. Vali ise, olaylara dev-

V/tekly Commercial

Eudget, 2 7 / 1 8 (4 Mayıs 1 9 0 7 ) ; Başbakanlık Arşivi, İrade

Hususi, 10 Safer 1 3 2 5 [25 Mart 1 9 0 7 ) , Nr.34'den nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet

Öncesi Erzurum'da

Halk Hareketleri,

s.44; ve Konso-

los A. Peraldi'den Dışişleri Bakanı Pichon'a, Erzurum, 2 6 Mart 1907'den nakleden, Ömer Sami Coşar, "Çakırcalı Mehmet Efe:7," Milliyet,

2 Haziran

1973, s.5. 113 "A Moush," Pro Armenia, 5 Nisan 1 9 0 7 , s.1070. 114 "La faıııine," Pro Armenia,

5 Nisan 1907, s.1071.

1 1 5 "The New Vali of Van," The Levant Herald and Eastern Express, mercial

Weekly

Com-

Budget, ( 1 2 Ocak 1 9 0 7 ) , s.16; ye "Lettres de Van," Pro Armenia, ,5

Temmuz 1907, s.l 120.

rimci grupların neden olduğunu ve hükümet güçlerinin çatışmada bir rolü olmadığım söylediyse de, Konsolosluklara yapılan saldırıya katılan bazı vergi tahsildarları ile emrindeki diğer mernurlan hapsettirdi- Daha sonra -olaylar yatışınca- devrimcilerin peşine düştü. Van Valisi'nin devrimci avına Bitlis Valisi Ferid Paşa da askeri yardım sağladı. Kırsal arazide devrimcileri aramakta olan askeri birlikler, bu bahaneyle köylerde geniş çaplı şiddet ve talana giriştiler. Mali açıdan zaten harap olmuş olan köyler, böylelikle daha da zor bir duruma düştüler.116 Hükümet, bu terör eylemlerinden sonra vergilerin tahsiline devam etti. Ermenilerden alınan Bedelat-ı Nakdiye ve Şahsî Vergi mükellefiyeti -gerekli ön çalışma ve inceleme yapılmadan- göçmüş, ölmüş veya henüz çocuk yaştaki kimseler için de konmuştu; aile fertleri, konan bu vergileri onların yerine ödemek zorunda bırakılıyordu.117 Anadolu'daki huzursuzluk Doğu'da meydana gelenlerle sınırlı değildi. Trabzon'daki olaylar, 15 Mart'ta Askeri Garnizon Kumandanı Hamdi Paşa'ya karşı yapılan suikaslle birlikte zirveye ulaştı.118 Rediflerin XIV Fırkası'nın kumandanı ve Trabzon Garnizon Kumandanı Hamdi Paşa, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon Şubesi üyelerinden Naci Bey adlı Trabzon Deposu memuru bir mülazım tarafından öldürüldü. 119 Suikastin görünürdeki nedeni, dört aydır

116 "A Van," Pro Armenia, 2 0 Temmuz 1907, s.1125. 117 "Massacres, • Fantine, Misere, fimigration',"' Pıp Armenia, s: 11.33.

5 Ağustos 1907,

118 "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakld.T27," Milliyet, 29 Ağustos 1934, s.2; ve EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili I I. E. Wilkic Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes on the General Gondition of the Vilayet o f Trebizond," Further Correspondence Respecting tlıe Affairs of Astatk Turkey, No.9303, s.12. 119 "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Teıakki:126," Milliyet, 28 Ağustos 1934, s.2.

ödenmeyen zabit maaşları ve erat tayınlarıydı,120 Gerçekte ise, Naci Bey'e suikast emrini veren, Hamdi Paşa'yı Trabzon halkına karşı despotça davrandığı için ölüme mahkum etmiş olan Ittihad ve Terakki Cemiyeti idi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon Şubesi üyeleri yapmış oldukları gizli toplantıda yalnızca Hamdi Paşa'yı değil, şehrin diğer bazı üst düzey mülkî ve askeri erkânını da öldürmeyi planlamıştı.121 Suikastçi yakalanarak ölüme mahkum edildi. Ancak, Hamdi Paşa'nın öldürülmesi halk arasında o kadar destek ve sempati ile karşılanmıştı ki, Hükümet infazı ertelemek zorunda kaldı.122 Nihayet, 28 Haziran günü Naci Bey, halka hitap etmesine mani olmak için normal olarak infazların yapıldığından farklı bir saatte -sabah saat dörtte- idam edildi.123 Lakin, yenilgiyi kabul eden Hükümet halka bir ödün vererek Trabzon'un en zengin işadamlarından ve toprak sahiplerinden Nemlizade Cemal Bey'i Belediye Reisliği. ne tayin etti. 124 Nemlizade Cemal Bey yalnızca Trabzon'ııun 'yarısına' sahip değil aynı zamanda Samsun, Erzurum ve İstanbul'da da mülkleri olan bir ailenin ferdiydi. Nemlizade Cemal Bey ayrıca -Sancakbeyizade Mehmed ve Hasan Beylerle birlikte Lazistan Şubesi'nin liderliğini yürüten akrabası 120 "Assasiııats,"Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s.'1072. 121 ."Bahaeddin Şakir.Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad vc Terakki:!27," Milliyet, 29 Ağustos 1.934, s.2, vc K.-J. Basmadjiaıı, "Le Mouvement rcvoluıionııaire eıı Asie Mineure," s.821. 122 "Bahaeddin. Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Tcrakl
.

123 K.-J. Basmadjiaıı, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s.821; ve "Lettres du Caucase, de Diarbckir et de Trebizonde," Fıo Armenict, 5 Kasım 1907, s.1185. 124 F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili H. E. V/ilkie Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes ön the General Condition of the Vilayet of Trebizoııd," Fttrther Cor- x rcşpondtnce

Respecting

the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s.X2.

Nemlizade Salim Bey gibi- İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon'daki yeraltı örgütünün etkin üyelerinden biriydi. 125 . • İttihad ve Terakki'nin Trabzon'daki devrimci etkinlikleri Naci Bey'in idamıyla hızından hiçbir şey kaybetmeksizin devam etti. Rusya ve İran'daki devrimci hareketlerden ilham alan İttihad ve Terakki Cemiyeti, Mayıs ayında, yeni Vali'nin evinin duvarına meşrutiyet taleplerini ilan ettiği afişler astı. 126 Yeni Vali Trabzon'daki Ittihadçllara sıkı bir baskı uygulamaya başladı.'Paris'teki İttihad ve Terakki Cemiyeti merkezine gönderilen bir mektupta, Trabzon'un İstanbul'dan daha berbat bir hale geldiği, mutlakiyetçi yönetimin yirmibeş casusunun şehirde kol gezdiği ve kimseye göz açtırtmadiğı yazıyordu. Vali, yurtdışıyla Trabzonlu devrimcilerin haberleşmesini engellemek amacıyla Postahane ve Konsolosluklara yeni memurlar atadı. Artık Postahane'den gelen mektup ve paketler açılmış oldukları saklanmaya bile lüzum görülmeden sahiplerine iletiyordu. Fransız Postahanesi'nde görevli Hükpurnet yanlısı Fransız bir memur ise şüphelendiği paketleri hemen Sultan Abdülha125 Tank Zafer Tuııaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s. 143. Dr. Bahaed-

din Şakir'e o günlerde gönderilen bir mektuba göre, İttihad ve Terakki Cemiyeti Trabzon Şubesi'nin diğer üyeleri şehrin şu ileri gelenlerinden oluşuyordu: Vali Zıver Bey, Hakim Bahaeddin Efendi, Mektupçu Süreyya Bey, Defterdar Abdurrahman Efendi ile şehir eşrafından Nemlizade Hacı Osman, Şükrü, Belediye Başkam Nemlizade Cemal Beyler, Mehmed Salih ve Şevki Efendiler, Kethüdazade Gaiib Bey, tüccardan Samancızade Ziya Efendi, Barutçuzade Ahmed ve Arif Efendiler, Kırzade Şevki Efendi^ Kozinzade Fevzi Efendi, Eyübzade Ali Efendi, Arnavutoğlu Hasan Efendi, Hacı Bilal oğlu Osman Efendi, Hanıamcıoğlü İhsan Bey, Rize'de Tuzcuzade Rıfat Efendi ("Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad vei Terakki: 130," Milliyet, 1 Eylül 1 9 3 4 , s.2). Nemlizade Cemal Bey'in bir diğer akrabası—Nemlizade Hacı O s m a n — 1 9 1 2 Genel' Seçimlerinde Trabzon'dan Meclis-i Mebusan'a Mebus olarak girdi (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277). 126 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Mayıs-5 Haziran 1 9 0 7 , s.1095.

mid'in Trabzon'da görevli casuslarına teslim ediyordu.127 Postada karşılaşılan güçlüklere rağmen, Trabzon'daki devrimciler yine de Paris ile mektuplaşmayı sürdürmeyi başardılar, Devrimci propaganda yine eskiden olduğu gibi Trabzon'a ulaşıyordu.128 Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezinin Lazistan Şubesi'ne gönderdiği uzun bir mektupta, altmış bin Osmanlı vatandaşının Rusya'ya iltica etmesiyle sonuçlanan mevcut felaket ve baskı havasından faydalanılması yönünde uyarıda bulunmaktaydı. Cemiyet, mülteciler arasından ülkenin kurtuluşu için mutlakiyete karşı mücadele edecek yeni üyeler kazanılabileceğini ummaktaydı. 129 Ittihad ve Terakki Cemiyeti, Lazistan Şubesi'ne hitaben yazılmış 23 Ağustos 1907 tarihli diğer bir mektup ta ise, Türkiye'de parlamenter bir rejimin kurulması yönünde propaganda faaliyetinin arttırılmasını istedi.130

127 "Bahaeddin' Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: .128 ve 129," Milliyet, 3 0 Ağustos 1 9 3 4 ve 31 Ağustos 1934, s.2. 128 Paris merkezinin Trabzon'a sokaklarda dağıtılmak üzere yolladığı ilânlar, aşağıdaki' yazı eklenerek, devrimciler tarafından, Vali ve Kumandana yollandı: "Ey kendinizi birşeyler zanneden hayvanlar! Artık boynunuzda takılı duran saman torbalarını çıkarınız. Arsız çocuklar gibi bir-iki cicili-bicili nişana aidatııp milleti itilaya çalışan gayyurları mahva kalkışmayınız. Yanlış zehablarınızla zannettiğiniz işlerde dahli olmayan kimseleri zorbalığınızla zalimane ezmeyiniz. İktidarınız varsa takdim ettiğim Şu istidanın: sahibini arayıp bulunuz. Anlayınız ne kadar iktidarsız olduğunuzu ki, sizin birkaç, para için hayvanlar gibi aradığınız ve muzır evrak dediğiniz şeyleri işte ben size rabten gönderdim. Bunların hepsim yapan benim. Gücünüz yetiyorsa beni bulunuz!" ("Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 128," Milliyet, 3 0 Ağustos 1934, s.2). 129 296 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Lazistan Şubesi temsilcilerine, Patis, Haziran 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter l'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, inkılâp ve Terakki,

Tarihimiz

ve

ktihad

S.225).

. 130 3 4 0 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den geçici olarak Kafkasya'da bulunan Lazistan Şubesi'ne, Paris, 2 3 Ağustos 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, s.382'den nakleden, Yiısuf Hikmet Bayur, Türk tnkilâbı

Tarihi, 2 / 4 , s.124).

(

Haziran ayında, Bitlis'te ciddi bir olay meydana geldi. Halkın galeyana gelmesine sebep, Vali Ferid Paşa'nm Bitlis Belediye Reisi'ni sürgüne göndermesi oldu. Belediye Reisi, devrimcilere karşı yürütülen soruşturmalarda kendisiyle işbirliği yapmayan memurlara maaşlarını ödemeyen ve hakimleri, yasal sürece dikkat etmeksizin belli şahısları suçlü bulmaya zorlayan Ferid Paşa'yı sürekli eleştirmekteydi. Halk, şehirdeki devrimci liderlerin önderliğinde Vali Ferid Paşa'ya karşı bir gösteri yaparak Vali'yi, şehrin Ermeni ve Müslüman halkı arasında ayrılık yaratarak mutlakiyetçilik aleyhtarı devrimci hareketi bölmeye çalışmakla suçladı. Hükümet Konağı önünde gösteri yapan beş bine yakın Müslüman Vali'yi istifaya çağırdı. Vali, burada çıkan çatışmada bir gösterici tarafından yaralandı. Vali de o.arada .göstericilerden birini öldürdü. Bunun üzerine halk Vali'yi yakalamaya çalıştıysa da, o, mutlakiyetçi rejim destekçisi subayların yardımıyla kaçmayı başardı ve askerî garnizona sığındı. Askerlerin olaylara müdahele etmemesinden cesaret alan kalabalık, Polis Komiserini linç etti. Polis Komiserinin ve kurulu düzen destekçisi daha birkaç kişinin cesedi Bitlis sokaklarında' sürütüldü. 131 Bitlis ayaklanması, İttihad ve Terakki Cemiyeti ile temas halinde olan bir grup şeyh tarafından örgütlenmişti. Şeyhler, ayaklanmanın başlamasıyla Telgrafhane'yi işgal eltiler ve İstanbul'a telgraf çekerek Vali'nin azlini istediler. Saray, askerî kuvvet kullanmakla tehdit edince, şeyhler kontrolleri altında elli bin silahlı Kürd olduğu cevabını verdi. Bunun üzerine Saray, Vali'nin görevden alınmasına ve Erzincan'a nakline karar verdi. 132 Şehrin idaresi Garnizon Kumandanı Celal Paşa'ya bırakıldı ve

1.31 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvemem rtvolûtionnaire ciı Asie Mineure," 's.824; ve "Cexpulsion du vali de Bitlis," Pro Armenia, 5 Temmuz 1 9 0 7 , ss.1'117:

iıı.8.

•

132 ' ! t!expuIsion du vali dc Bitlis," Pro Armenia, 76

5 Temmuz 1907, s. 1118.

Trabzon Valisi, soruşturma yapmak üzere Bitlis'e gönderildi.133 Tanınmış bir Saray casusu olan Vali Ferid Paşa, Trabzon'a Vali Vekili olarak atanırken yeni Bitlis Valiliği'ne de Van Valisi Tahir Paşa atandı:134 Bitlisli şeyhler ve eşraf, Vali'ye karşı gerçekleştirmiş oldukları darbenin başarısıyla kudretlerinin arttığını fark ettiler. Gündelik tartışmalarında, eğer Hükümet reformlar -Avrupa devletleri tarafından dayatılan reformlar değil, kendilerince tatmin edici bulunan reformlar- yapmayacak olursa kendi reformlarını kendileri yaparak uygulayacaklarını açıkça söylemeye başladılar. Söylentilere göre, Bitlis eşrafı, Erzurum ve Van eşrafı ile yakın işbirliği halinde çalışmaktaydı.135 Van ve Bitlis'in Müslüman ve Ermeni halkları, zalim mutlakiyetçi rejimi devirme faaliyetlerinde birlikte hareket etmekteydiler.136 Paris'teki Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezi, Bitlis'te meydana gelen olayları yakından izlemekteydi. Paris'ten Şam Şubesi'ne yazılan bir mektupta, Şam halkının Erzincan ve Bitlis'teki vergi ayaklanmaları hakkında bilgilendirilmesi ve Şam'da da benzer ayaklanmalar çıkartmak için devrimci propagandanın arttırılması istenmekteydi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin ümidi, Suriye de dahil olmak üzere, Türkiye'de güçlü bir örgüt kurulabilirse, İran ve Rusya örneklerine benzer bir meşruti devrimin Türkiye'de de gerçekleştiri133 "L!expulsion du vali de Bitlis," Pro Armenia, 5 Temmuz 1907, s.1117; "l.es Musulmans eotıtre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Mayıs-5 Temmuz 1907, $.1096; ve F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Temmuz 1907, Further Correşpondence

Respecting

lîey, No.9305, s.19 içinde.

'

134 "Faveur hamidienne," Pro Armenia, Trebizonde," Pro Armenia,

the Affairs

of Asiatic

Tıır-

'

5 Ağustos 1907, s. 1135; ve "tetire de

5 Kasmı 1907, s.1185.

135 EQ. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini W. B. Heard'den Sir Nicholas O'Conor'a, Bitlis, 2 5 Ağustos 1907, Further

Correşpondence

Respecting

the Affairs of Asi-

atic Turkey, No.9305, s.146 içinde. 136 "Soliclarite entre Armenieııs et Turcs," Pro Armenia,

20 Kasım 1907, s! 1189.

lebileceği yönündeydi.137 Erzurum görünüşte sakindi; fakat devrimci örgüt heyecanından hiçbir şey kaybetmemişti. Devrimci örgüt o denli tanınmış ve sevilmişti ki taraftarları açıkça Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesi olduklarını söyleyebilmekteydi. Bu, devrimci hareketin Erzurum'da ne kadar kurumsallaşmış olduğuna işaret eden önemli bir noktaydı. Ayaklanmalar sonucu vergilerin kaldırılması, halkın kendi rızası olmadan konulan vergilere itiraz edebileceğine emin olmasını sağlamıştı. Artık rızaları alınmadan vergilendirilemeyecekleri hakkında oldukça özgürlükçü sayılabilecek bir söylem içindeydiler. Meslek ve ticaret erbabı için getirilen yeni temettü vergisi hakkında da iyi konuşulmuyordu. Erzurum'daki genel kanı, verginin tahsil edilmek istenmesi durumunda, bunun yeni bir ayaklanmaya neden olacağı ve hükümetin başına bela olacağı yönündeydi.138 1907 yazında Saray casuslarının da saklanmak zorunda kalmasıyla birlikte Erzurum'da Sabah-ül-Hayr adında hayli revaçta olan aylık bir devrimci dergi yayınlanmaya başladı.139 Çok sayıda Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesi, 1907 Baharı'nda Erzurum'dan Van'a giderek burada devrimci etkinliklerde bulunmaya başladılar. Hatta burada, yayınladıkları birkaç taşbaskı gazete ve broşürü dağıttılar; ancak Müslümanlar Van'da küçük bir azınlık oluşturduğu için, o zaman resmî makamlar bu konuyla fazla ilgilenmediler. Nisan ayında, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Van'daki 137 3 1 3 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Şam Şubesi temsilcisine, Paris, [Haziran veya Temmuz 1907] ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp ve Ittihad ve Terakki,

Tarihimiz

s.236.

138 HO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 1 Temmuz 1907, Further

Correşpondence

Respecting

the Affairs

of Asiatic Tur-

key, No.9305, s.30 içinde. 139 "Entre Armeniens et Turcs," Pro Armenia, 5 Ekim 1907, s.1165.

78

üyeleri, mutlakiyetçi rejime karşı güçbirliği yapma olasılığını tartışmak üzere Ermeni Devrimci Federasyonu üyeleriyle ortak bir toplantı yaptılar. İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne mensup fedailer, Müslümanlar arasında taraftar bulmak ve birliği tesis etmek için ellerinden geleni yapıyorlardı. Başlarında komutanları olmadığı zamanlarda bu yokluktan faydalanarak, erler arasında da aktif bir îttihadcı propaganda kampanyasına giriştiler. Hiç kuşku yoktu ki bu propaganda faaliyetinin bir sonucu olarak halk artık İttihad ve Terakki Cemiyeti fedailerine az-çok sempati duyduğunu ifade etmeye ve hükümet politikalarını açıkça eleştirmeye başlamış, fedailerin propagandası halk arasında bir hayli etkili olmuştu. 140 Van'daki hükümet temsilcileri, Haziran ayı başlarında yaptıkları bir aramada silah ve cephane buldu. Ermenilerin eylerinde yapılan daha sonraki aramalar ise bir sonuç vermedi. Arama sırasında bir İttihad ve Terakki Cemiyeti fedaisi ele geçirildi. Vân Valisi, Îttihadcı fedailere karşı derhal hareketer'geçti ve devrimcilerin takip edilip yakalanması için bir askerî birliği görevlendirdi. İttihad ve Terakki Cemiyeti destekçisi devrimcilerin yolu hükümet kuvvetleri tarafından kesildi ve silahlı çatışma çıktı. Bin kadar Türk devrimcinin elmde iki top vardı; bütün gün boyunca hükümet kuvvetleri ile aralarında süren çarpışma sonucunda, hükümet kuvvetleri geçici olarak çekilmek zorunda kaldılar.' Askerler, aylardır tayın almamış olmalarının getirdiği isteksizliğin yanısıra, Müslüman ve Ermeni devrimcilerin birleşik gücü karşısında yetersiz kalmaktaydılar. Sırtını artık askeri birliklere dayayamayacağmı anlayan Vali, Ermeni devrimciler ve İttihad ve Terakki Cemiyeti fedaileri kar140 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini Dickson'dan Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 4 Ağustos 1907, Further Correspondence No.9305, s. 113 içinde.

Respecting

the Affairs of Asiatic

Turkey,

şısmda güçsüz kalmıştı.141 Müslüman devrimcilerle işbirliği yapmakta olan Ermeni Devrimci Federasyonu üyeleri, Vali'ye gönderdikleri tehdit mektuplarında, müttefikleri olan Türk devrimcilere karşı yürütmekte olduğu askeri harekâtı durdurmazsa öldürüleceğini, diğer tercihinin istifa olduğunu yazmaktaydılar. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin fedaileri de Vali'ye gönderdikleri benzeri mektuplarda Bitlis Valisi'nin başına gelenleri hatırlatmaktaydılar.142 Van'daki İngiliz Konsolosu'nun 4 Ağustos'ta elde ettiği bilgiye göre, Vali'ye karşı on gün içinde bir suikast girişimi yapılacaktı. Nitekim, Van Valisi Ali Bey, kısa süre sonra Ermeni devrimciler tarafından İstanbul yolunda pusuya düşürülerek öldürüldü. 143 Van'daki çeşitli devrimci gruplar, Ağustos ayında bir toplantı yaparak, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile birlikte ortak hareket ederek Hükûmet'e karşı silahlı bir ayaklanma olasılığını tartıştılar. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin fedaileri geniş çaplı bir propaganda faaliyeti yürütmekteydiler. Söylentiye göre, kendi halk mahkemelerini kurmuşlardı bile. Ga-

141 "Pres de Van," Pro Armenia,

5 Eylül, 1907, s. 1 1 4 9 ; ve EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nic-

holas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 0 Ağustos 1 9 0 7 , Correşpondence

Respecting

Further

the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s.112 içinde.

142 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini Dickson'dan Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 4 Ağustos 1907, Vur (her Correşpondence

Respecting

the Affairs of Asiatic

Turkey,

No.9305, s.114 içinde. 143 F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini Dickson'dan Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 4 Ağustos 1907, Further Correşpondence

Respecting

the Affairs of Asiatic

key, N o . 9 3 0 5 , s . 1 1 4 içinde; ve "Execulioıı," Pro Armenia,

Tur-

5 Ekim 1 9 0 7 ,

s . 1 1 6 6 . Ali Bey'in öldürülmesi üzerine, Hükümet, yerine Bağdad Valisi Abdül Vehab Paşa'yı yeni Van valisi olarak atadı ("The Vilayet of Van," Herald

and Eastern

Express,

Weekly

Commercial

Budget,

27/41

Levant

( 1 2 Ekiiıı

1 9 0 7 ) , s.494). Ancak atamanın hemen ardından Abdül Vehab Paşa'nın görev yeri değiştirildi ve kendisi Erzurum Valiliği'ne atandı ("Personal," Levant Herald and Ecisfern Express, SVeekly Commercial 1 9 0 7 ) , s.546).

Budget, 27/43

( 2 6 Ekiiıı

zete yayınlıyorlardı ve Paris'teki İttihad ve Terakki Cemiyeti merkezi ile sürekli haberleşme içindeydiler. 144 Türk devrimciler, Erzurum'da Sabah-ül-Hayr taralından yayınlanan ve kaçak olarak Van'a getirilmiş olan siyasal programları Van'da dağıttılar. Ülkedeki genel durumu eleştiren ve isteklerini tekrarlayan devrimcilerin temel dayanak noktası Şahsî Vergi'nin kaldırılması isteğiydi. Ancak dağıtılan bu çok önemli siyasal programda, adaletsiz vergilendirmeden daha geniş çaplı meselelere de değinilmekteydi. Kanun-u Esasi'nin ilânı, ırk ve din ayrımı gözetmeksizin kurulacak bir Meclis'in bulunacağı meşruti bir rejimin ve adil bir biçimde halkın çıkarları doğrultusunda çalışacak temsili bir hükümetin kurulması istenmekteydi. Programda ayrıca, Hükümet müdahelesinden masun bir yargı sisteminin kurulması da belirtilmişti. Vilâyet Şuralarının oluşturulması, üyelerinin din veya ırk farkı gözetilmeksizin seçilmesi ve bu Şuraların vilâyet bütçelerini denetlemesi de teklif ediliyordu. 145 Paris'teki İttihad ve Terakki Cemiyeti merkezi ile temas halindeki bu devrimci grupların propaganda faaliyetleri oldukça başarılıydı. Ekim ayı sonuna gelindiğinde, Van'ın Müslüman halkı devrimci saflara geçmiş bulunuyordu.'146 • 1907 yılının yaz ayları boyunca, Erzurum'daki devrimci faaliyet yeni bir ivme kazanmıştı. Devrimcilerin yayınladığı Sabah-ül-Hayr gazetesi bir an önce meşruti rejiminin kurul144 F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini W, B. Heavd'den Sir Nicholas O'Conor'a, Bitlis, 25.Ağustos 1907, Further Correspondence Respecting tlıe Affairs-of Ast. atic Turkey, No.9305, s. 147 içinde. 145 Bu gazete ve yurtdışında basılan diğer gazetelerin dağıtımı, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin bölgede görevlendirdiği Ömer Naci Bey tarafından gerçekleştiriliyordu ("Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 108," Milliyet, 9 Ağustos 1934, s.2). Sabalı-ftl-Hayr'da yayınlanmış olan bu bildirinin tam metni için bkz., "La FedSration ıevoluuonnaire turque," Pro Annenia,

5 Aralık 1907, s.l 197.

146 "Le Mouvement revolutionnaire turc," Pro Armenia,

5 Ocak 1908, s.1217.

masını savunuyordu. Binlerce devrimci broşür ve el ilanı sokaklarda dağıtılıyordu. Dağıtılan bildirilerde Abdülhamid yönetiminin despotizminden, yüksek rütbeli memurların satılmışlığından söz edilerek şöyle deniliyordu: "Onlar ülkenin zenginliklerini yabancılara -demiryolu inşaası hakkı, kömür ve maden yataklarını işletme hakkı gibi isimler altmda- açıkça satıyorlar." Saray'da söz sahibi Arab İzzet Paşa, Tahsin Paşa gibi yüksek rütbeli paşaların yağmacılığı vc rüşvetçiliğinden dem vuruluyor; fakir halktan, zorla -amansız jandarmaların kamçısıyla- alman paralardan bahsediliyordu. Bildiride, "rejimi yıkalım ... {ülkeyi} alçak zalimlerden kurtaralım," deniliyor ve "bu despot rejimden ancak Müslüman ve Hıristiyanlar arasındaki dostluk ve kardeşliğin güçlenmesiyle kurtulunabileceği" savunuluyordu. Rusya'daki olaylardan ve İran halkının başarısından söz edilerek, devletin güçlü ve halkın mutlu olabilmesi için Kanun-u Esasi ve. Millet Meclisi'nin gerekli olduğu belirtiliyordu.147 Devrimciler, Vali Mustafa Nuri Bey'in azledilmesi için de kamuoyu oluşturmaya çalışıyorlardı. Eylül ayma denk gelen Ramazan'da halk, geceleri kahvehanelerde, kurulu düzene karşı girişecekleri faaliyetleri tartışırken, Vali'nin casusları bu konuşmaları dinleyip kaydetmekteydiler. Mustafa Nuri Bey İstanbul'a gönderdiği raporlarda şehirdeki cami 147 "Le Mouvement Iurc â Erzeroum," Pro Armenia,

5 Şubat 1908, s. 1231; ve A.

M. Valuyskiy, "Jön Türk Hareketi Öncesinde—Moskova Arşivi Belgelerine Göre—Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s.148. Abdullah Cevdet (Karhdağj, yayınladığı bir broşürde, Müslüman olan ve olmayan tüm halka seslenerek Rusya ve İran'da anayasal düzenin değiştirilmesiyle ilgili olayların Türkiye'ye de örnek olmasını dilemekteydi. "Birleşin; yoksul-varlıklı, güçsüz-giıçlü, kadın-erkek, genç-yaşlı, hepiniz birleşin. Trabzon halkı, Erzurum halkı, Kastambnu halkları—bu illerin kahraman halkları, yiğit halkları, bizim yiğit kardeşlerimiz—ilk adımı atmış bulunuyorlar. Rusya'ya, iran'a bir göz atmız." (Abdullah Cevdet [Karlıdağ], Uyanın, Uyanın (Cenevre, 1 9 0 8 ) , s.l5'den nakleden, Orhan Türkdoğan, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hürriyet Ayaklanması: 2," s.497).

ve kahvehanelerde yürütülen devrimci faaliyetlerle ilgili bilgi veriyor, şehirdeki devrimcilerin merkezi Paris'te olan İttihad ve Terakki Cemiyeti ile sürekli ilişki içinde bulunduğunu ve şehirde İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin onayıyla gösteriler düzenlemekte olduğunu, devrimcilerin askerleri de saflarına kazanmaya çalıştıklarını bildiriyordu. 148 Gerçekten de, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkez örgütü Erzurum'a yazdığı mektuplarda devrimci faaliyetin örgütlenmesi ve gerekirse silahlı direnişe girişilmesi yönünde talimat vermekteydi.149 Devrimciler, yaptıkları sürekli baskı sonucu Eylül ayı sonunda Mustafa Nuri Bey'in istifa etmesini ve Erzurum'u terk etmesini sağladılar.150 Ancak, Valilik makamına Abdül Vehab Paşa'nm tayinine muhalefet ettilerse de, bu konuda başarı sağlayamadılar.151 Tek niteliği Saray'a olan koşulsuz bağlılığı olan Abdül Vehab Paşa, söylendiğine göre adını bile doğıu-dürüst yazamayan birisiydi. 1 5 2 İstanbul'dan 19 Ekim'de ayrılan yeni Erzurum Valisi, 30 Ekim'de göreve başladı. Şehir halkı yeni Vali henüz Erzurum'a gelmeden Saray'a telgraf çekerek Vali Vekili Ali Bey'in vergileri tahsil et148 "Le Mouvemeııt Turc â Erzeroum," Pro Armenia,

5 Şubat 1908, s.1231; ve A.

M. Valuyskiy, "Jön Türk Hareketi Öncesinde—Moskova Arşivi Belgelerine Göre—Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 148. 149 3 5 4 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Erzurum Şubesi temsilcisine, Paris, İ 5 Ekim-1907 ([İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.463-464'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı

Ta-

rihi, 2 / 4 , ss.81-82). 150 "Le Mouvement Turc â Erzeroum," Pro Armenia, 151 "Çontre Hamid," Pro Armenia, Herald

5 Şubat 1908, s.1231.

2 0 Ekim 1907, s. 1 1 7 3 ; "Personal," The

Levanı

and Eastern Express, Weefely Commercial Budget, 2 7 / 4 3 ( 2 6 Ekim

1907), s.546. Abdül Vehab Paşa 10 Ekim 1907 tarihli bir irade ile Vali atandı (Başbakanlık Arşivi, trade Dahiliye, 2 7 Ramazan 1 3 2 5 [3 Kasım 19071, Nr.24'den nakleden, Muammer Demirel, ikinci Meşrutiyet Halk Hareketleri,

Öncesi

Erzurum'da

s.49).

152 Mahmud Nedim Ulusaîkul, tstibdad Erzurum İhtilali, s.37.

Aleyhinde

Türk Ulusunun İlk

Hareketi:

inekte ısrarı ile adaletsiz tutumunu ve memurların zalimane hareketlerini protesto etmişler, ayrıca, Müftü'nün Erzurum'dan sürülmesine de sert tepki göstermişlerdi.153 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Erzurum Şubesi Kasım ayında şehir sokaklarında bir bildiri dağıtarak mevcut "baskıcı ve mutlakiyetçi hükümet şeklini" devirmek için her dine mensup Osmanlı vatandaşlarını birleşmeye davet etti. Bildiride.halk,; kurulu düzene -artık başka çare kalmadığı için- zor kullanarak karşı çıkmaya çağrılıyordu. Devrimcilerin amacı 'yeni bir anayasa, özgürlük, adalet ve bir temsili meclis' idi. Benzeri bildiriler Anadolu'nun diğer kasaba ve şehirlerinde de daha önce dağıtılmıştı. 154 Dağıtılan bildirinin bir diğer önemli özelliği de halkın ırk ve din ayrımı gözetmeden kurulu düzene karşı birlik içinde hareket etmesinin yeni bir kanıtını oluşturmasıydı. Aslında bu bildiri, Anadolu'nun diğer yerlerinde de görülmeye başlanmış olan örgütlü bir başkaldırının gözle görülen önemli belirtilerinden biriydi.155 Abdül Vehab Paşa'nın daha önce meydana gelmiş olaylar ve son olarak da dağıtılan bu bildiri üzerine yoğun bir soruşturmaya başlamasıyla, 25 Kasım günü elli-altmış kişi devrimci propaganda faaliyetinde bulunmakla suçlanarak tutuklandı. Tutuklananlar arasında Erzurum'un önde gelen, tanınmış ve zengin, dava vekillerinden Seyfullah Efendi,

1.5.3 "Contre Hamid," Pro Armenia, Armenia,

5 Kasım 1907, s. 1 1 8 1 ; "Contre Hamid," Pro

2 0 Ekim 1 9 0 7 , s . 1 1 7 3 ; "Eettre d'Erzeroum," The Levanı

and Eastern Express, YVeefcly Commercial Budget,

Herald

2 7 / 4 6 ( 1 6 Kasım 1 9 0 7 ) ,

s.550. 154 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 19 Kasım 1907, Further

Correşpondence

Respecting

the Affairs

of Asiatic Tıırfccv,

N o . 9 3 0 5 , s . 1 8 6 içinde; lurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Türkler,

5.238; ve H. Zafer Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde

Jön Anado-

lu, s.36. 155 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edvvard Grey'e, Beyoğlu, 19 Kilsim 1907, Further Correşpondence Respecting the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s. 186 içinde.

ulemadan liberal fikirleriyle bilinen Hacı Şevket Efendi, eski bir ordu müteahhidi olan Faruk Bey, Erzurum Belediyesinde görevli Durak Bey, Ziraat Bankası Erzurum Şubesi'nin eski müdürlerinden Uzun Osman Efendi, Erzurum Müftüsü Hacı Akif Efendi, şehrin tanınmış celeplerinden Şeyh Ahmed Efendi, araba tekerleği imalatçısı Marancı Tevfik ve Marancı Abdullah kardeşler, babası Erzurum'un en zengin kişisi olduğu söylenen tacir izzet Efendi ile devrimci harekete katılmak için Avrupa'ya kaçmadan önce Harbiye'de Fransızca öğretmenliği yapan ve sonra Türkiye'ye gizlice girerek Erzurum'da faaliyette bulunan Hüseyin Tosun Bey de vardı. Bütün bu tutuklular yasadışı İttihad ve Terakki Cemiyeti üyesi olmakla suçlanmaktaydı.156 Tutuklananlar arasında bulunan Seyfullah Efendi'nin üzerinde yeni bir anayasanın ilânından ve bir Meclis kurulması gereğinden bahseden çeşitli devrinici belgeler ele geçmişti. 157 .156 F.O. 42.4/213, Konsolos Muavini Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 Aralık 1907, Further

Correspondence

Respecting

the Affairs

of

Asiatic

Turkey, No.9305, s.245 içinde; Başbakanlık Arşivi, trade Hususi, 2 0 Şevval 1325 [26 Kasım 1907], Nr.59'dan nakleden, Muammer Demirci, İkinci rutiyet Öncesi Erzurum'da mid," Pro Armenia,

Halk Hareketleri,

20 Aralık 1907, s.1205; Mehmed Nusret, Tarihçe-i

rum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

Meş-

s.51; "Les Musuhnans contre HaE rze-

s.70; Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi

Nâzmı Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s s . 2 7 5 - 2 7 6 ; ve Alımed Bedevi Kuran, Osmanlı İmparatorluğu'nda Hareketleri

ve Türkiye

Cumhuriyeti'nde

(İstanbul, 1 9 5 9 ) , s..39.3'den nakleden, H. Zafer Kars,

1908 Devrimi

Öncesinde

Anadolu,

inkılâp Belgelerle

s.39. Bu kimseleri şahsen tanıyan biri, tu-

tuklananların büyük çoğunluğunun koyu Îttihadcı olduğunu ve o günlerde Erzurum'da devrim için yoğun bir şekilde çalıştıklarını söylemiştir (Önder Göçgün, "11. Meşrutiyet'e Öncülük Eden Bir Hareket: Erzurum İhtilâli ve Ona Dair Bazı Belgeler," ss.277-278). Tutuklanan sivillere ek olarak, Abclûl Vehab Paşa, Erzurum'daki Kolordu Kumandam Erkân-ı Haıb Mirlivası Ahmed Abuk Paşa ve Rus Hudut Kumandam Erkân-ı Harb Miralayı Fahri Bey'in tebdilini, Hüsamettin Ertürk ve tüm zabıtanın tutuklanmasını istemişti. Fakat, Erzincan'daki Dördüncü Ordu Müşiri Zeki Paşa buna izin vermemişti (Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası,

s.63).

157 "Le Mouvement rivolutionnaire turc," Pro Armenia, Mahmud Nedim Ulusaîkul, îstibdad Erzurum İhtilâli,

s.38.

Aleyhinde

5 Ocak 1908, s.1218; ve

Türk Ulusunun tik

Hareketi:

Erzurum'daki arama ve tutuklamalar büyük bir hızla devam etti ve kısa sürede toplam tutuklu sayısı doksan ikiyi buldu. Tutuklananlardan seksen tanesi Erzurum'un tanınmış eşrafından büyük celep ve tacirlerdi.158 Erzurum'daki ayaklanma ile ilgili olarak yakalananlann toplam sayısı yapılan yeni tutuklamalarla yüz yetmişe vardı. 159 Ayaklanma, ancak hareketin tüm liderlerinin tutuklanması ye Hükûmet'in Erzurum'a takviye birlikler sevketmesiyle bastırılabildi. 160 Polisin tutuklulara işkence yaptığı ve gözaltında bulunan iki kişinin bu yüzden öldüğü haberlerinin yayılması üzerine, yüz kadar Erzurumlu kadın ellerinde sopa, balta ve satırla sokağa döküldü ve bir protesto gösterisi yaparak yabancı devletlerin Erzurum'daki Konsoloslarıyla görüştü. Erzurumlu kadınların bu girişimi sonucunda seksen tutuklu salıverildi ve polisin gözaltmdakilere yaptığı işkence durduruldu.161 Tutuklamaların ardından Hükümet devrimciler aleyhine düzeni yıkmaya teşebbüsten dava açtı. Erzurum'da, Hakim Salim Bey'in başkanlık ettiği olağanüstü mahkeme Erzurum Vilâyeti'nde devlete karşı işlenen suçlar davasına 28 Ocak 1908'de başladı. Açılan davada, sanıklar, polisleri öldürmek, Vali Mehmed Ata Bey'ı yaralamak, Şahsî Vergi ve Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nu kaldırmaya çalışmak, devlet dü1 5 8 lurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Zafer Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde

Jön

Türkler,

Anadolu,

ş s . 2 3 8 - 2 3 9 ; vc H.

s.37.

159 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s.822; "Le MoUvement revolutionnaire turc," Pro Armenia, ve "Dans les prisons," Pro Armenia,

5 Ocak 1 9 0 8 , s . 1 2 1 8 ;

2 0 Ocak 1 9 0 8 , s . 1 2 2 2 .

160. "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Aralık 1 9 0 7 , s . 1 2 0 5 ; ve Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum

Yahut Hemşehrilere

161 "Le Mouvement turc," Pro Armenia,

Armağan,

s.70.

5 Şubat 1 9 0 8 , s . 1 2 2 9 ; Münip Yıldır-

gan, " 1 9 0 4 Isic] Erzurum İsyanı Hâtıraları," s . 3 2 ; K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie MineUre," s . 8 2 2 ; ve "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki:131," Milliyet, 1 9 3 4 , s.2.

2 Eylül

zerimi yıkmaya yönelik hareketlerde bulunarak parlamenter rejim lehinde propaganda yapmak, bu amaçla halk arasında yasadışı yayın, devrimci gazete ve bildiri dağıtmakla suçlanıyordu. 162 Sanıklardan Mezararkalı Mevlûd Ağa'nın savunması durumu tüm çıplaklığıyla gözler önüne seriyordu: "... Madem ki adaletin huzurundayım, o halde günahı, vebali bana ait qlmak üzere olanı-biteni söyleyeyim. Fakat, neresinden başlayayım? Şimdi de onu kestiremiyorum. İki sene, belki de yirmi sene çekilen dertleri, acıları bir araya getirip de bir saat, nihayet iki saat içerisinde onları nasıl anlatayım? Bu memlekette konuşacak şey mi yok? İşte bunları konuşuyorduk, Hakim Efendi: Bu rezaletlere son verilmesi çarelerini konuşurduk... Fakat rica ederim, Hakim Efendi; bu bahsi burada kapayayım, çünkü çok ayıp. Evet; bu memlekette konuşulacak şey mi yok ki? Meselâ: Bunların, Hakim Efendi, bunların hangisi bu memleketin namusunu satarak casusluk yapmıştır? Bunların hangisi milletin hazinesini soymuştur? Bunların hangisi milletin çömleğine, tenceresine, çuluna, yorganına, sırtındaki yırtık gömleğine göz koyup sattırmıştır? Orduyu aç, memuru muhtaç, hasta askeri alakasız, ölen askeri kefensiz bırakıp, cariyelerle saraylarda vur patlasın, çal oynasın diye cümbüş yapanlar bunlar mıdır? Şunlar ki, daha düne kadar hududlarm en kahraman bekçileriydiler. O mübarek Erzurum'un ki, her ailesinin mutlaka birkaç şehidi vardır. O mübarek Erzurum'un ki, icab ettiği zaman gene her ailesi birkaç kurban vermekten çekinmeyecektir. Bunlara böyle zulümler, böyle hakaretler yapmak yakışık alır mı? Bunlar birdenbire dinlerini mi değiştirdiler, bunlar birdenbire deli mi oldular? Bunlar ne yaptı? Hangi haksızlığı yaptılar ki, böyle zincirlere vurulup, zin162 A. M. Valuyskiy, "Jön Türk Hareketi Öncesinde -Moskova Arşivi-Belgelerine Göre- Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 150.

danlara atıldılar? Bu şehitler ocağı niçin söndürülüyor? Bu zincirler, bu laleler, bu mahkemeler, bu hakimler, bunlar niçin? Bunlar ayıp değil mi, Hakim Efendi? Nihayet hakimlere şeref, mahkemelere adalet, orduya kuvvet, memlekete selamet -hulâsa, huzur ve istirahat- lazım olduğunu, bunlarsız hiçbir memleketin ve hiçbir milletin yaşayamayacağını ve farz-ı muhal yaşasalar da, bu kelepçeli, bu zincirli, neslin, bunları birgün k'np batıracağını konuşuyprduk. Ayıp bel Günahsızlığımızı, masumluğumuzu bir tarafa atın; insan hayvan olsa, köpek olsa bile böyle yapılmaz."163 ^10 Şubat 1908'de sona eren davalarda, sanıklardan doksan kişi mahkeme önüne çıkarıldı; sekiz kişiye idam, onsekiz kişiye müebbed hapis cezası verildi. Diğer sanıklar daha küçük cezalara çarptırıldılar.164 İdamla cezalandırılanlar Ser Komiser ve oğlu ile diğer polis memurlarını linç ederek öldüren zanaatkârlardı. Hüseyin Tosun Bey Hükümet'in emri ile cezasını çekmek üzere İstanbul'daki Umumi Hapishane'ye gönderildi. Müebbed kalebendlikle Sinop'a sürgün cezasına çarptırılan yirmi üç kişi arasında ise şehrin tanınmış simaları -Seyfüllah Efendi, Faruk Bey, Hacı Akif Ağa, Hacı Şevket Efendi, Durak Bey ve Tahsin Efendi ile Mezararkalı Mevlud Ağa-vardı. 165 Paris'teki Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezi 1907 yılı Ekim ayında, bir yıl önce Erzurum'da meydana gelen olaylarda 'tarafsız' kalan ve böylece devrimcilere 'dolaylı destek' veren Çerkeş Mehmed Zeki Paşa'ya bir mektup göndererek 163 Münip Yıldırgan, "1904 [sic] Erzurum İsyanı Hatıraları," ss.37'38. 164 lurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Jön Türkler, ret, Tarihçe-i > :

Erzerum

Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.239; Mehmed Nus-

s.70; K.-J. Basmadjian,

"Le Mouvement revolutionnaire en Asie Miııeure," s.822; ve "Le proces d'Erzeroum," Pro Armenia,

20 Mart 1908, s.1254.

165 "Le procfes d'Erzeroum," Pro Armenia,

20 Mart 1908, s.1254; Barutçuzade

Şevki, "Erzurum Valisi Nâzmı Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.34; ve Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası,

s.63n.

Dördüncü Ordu'da bir Ittihad ve Terakki Cemiyeti Şubesi kurulması ve Cemiyet yayınlarının bölgede düzenli olarak dağıtımı için yardımlarını rica etti.166 1906 yılı Ekim ayında olduğu gibi Zeki Paşa, Kasım'daki ayaklanmayı bastırmakta da yine Hükûmet'le işbirliğine yanaşmamıştı. Zeki Paşa komutasındaki askerî kuvvete güvenemeyeceğini anlayan Hükümet, bunun üzerine ayaklanmayı bastırmakta başarısız olan birlikleri Bağdad'a sevketmeye ve Trabzon'daki güvenilir birlikleri Erzurum Garnizonu'na göndermeye karar verdi.167 izmir'de ise, yetkililer, Hükümet hesabına çalışan casusların topladığı bilgiler sayesinde Ekim ayında pek çok kimseyi devrimci etkinliklere katıldıkları gerekçesiyle tutukladı. Tutuklamalardan az sonra ihbar üzerine yapılan bir aramada, İzmir limanına yanaşan bir gemide otuz kilo dinamit ile yüz elli kilo barut ve mühimmat ele geçirildi.168 Anlaşılan, İzmir'de de durum sakin değildi. Diğer bölgelerde olduğu gibi burada da yeni vergilerin tahsilinde zorluklar vardı. Yeni vergiler halkın -özellikle de İzmirli Ermenilerin- ekonomik durumunu güçleştirmekte ve bu nedenle izmir bölgesinde sürekli bir huzursuzluk havası hüküm sürmekteydi. Sultan Abdülhamid'in tahta çıkışının yıldönümünün kutlanacağı günlerde devrimci propagandanın artması üzerine, Ekim ayı ortalarında geniş çaplı operasyonlar başlatılarak, İzmir ve civarında özellikle Ermenilerin evlerinde aramalar yapıldı; pek çok kişi tutuklandı.169

166 3 9 8 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Dördüncü Ordu'da bir subaya, Paris, Ekim 1907 ((İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair) Defter l'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

ve İttihad

ve

Terakki, ss.239-240). , 167 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revohıtionnaire en Asie Mineure," s.822. 1 6 8 "Explosibles," Pro Armenia,

2 0 Ekim 1 9 0 7 , s s . 1 1 7 3 - 1 1 7 4 .

./

169 "ASmyme," Pro Armenia, 5 Aralık 1 9 0 7 , s . l l 9 9 . Ayrıca bkz., "Bahaeddin §akir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki:!59," Milliyet, 8 Ekim 1934, s.2.

Kasım ayında, Batı Anadolu'nun ekonomik açıdan en önemli vilâyeti olan Aydm'm pek çok yöresinde, halkın Doğu Anadolu'dakilere benzer istek ve tepkilerle vergi ödemeyi reddetmekte olduğu haberleri istanbul'a ulaştı. Batı Ana-, dolu'da da vergi ayaklanmalarının yayılması haberi, Hükûmet'i alarma geçirdi: 10 Kaslm 1907 tarihli Heyet-i Vükela toplantısının gündemi buydu. 170 Vergi ayaklanmaları, Aralık ayında Muğla'ya kadar yayıldı. Muğla'nın çoğunluğu Müslüman olan halkı, vergi ödemeyi reddederek kitle halinde Hükümet Konağı'na yürüdü. Kalabalık ancak polis müdahalesiyle kontrol altına alınabildi. Gösteriyi düzenleyen liderlerin tutuklanması ise olayı yatıştıracağına tırmanmasına neden oldu. Halk, hem isteklerinin yerine getirilmesi hem de tutukluların hemen serbest bırakılmaları için gösteriye devam etti. Muğla'daki ayaklanma, açık bir şekilde, Aydın, Konya ve Ankara ayaklanmalarından ilham almaktaydı.171 Haleb'te ise, Ekim ayı sonlarında yiyecek maddelerinin kıtlığı yüzünden ciddi bir ayaklanma patlak verdi. Müslüman erkek ve kadınlardan oluşan aç kalabalık, fırınlara ve tahıl depolarına saldırdı ye talana girişti. Tüm dükkanlar, hanlar, kahvehaneler ve lokantalar derhal kapandı. İki yüz kişilik bir kalabalık, Beyrut limanına tahıl taşımak üzere hareket edecek bir trene saldırdı. Yaklaşık üç yüz kadından oluşan başka bir kalabalık da Vali Nâzım Paşa'nın konağına yürüdü. Ne polis ne de jandarma yürüyüş yapan kadınların üzerine saldırmaya cesaret edebildi. Daha sonra, kanun ve nizamı tesis etmek üzere Şam ve Antep'den asker çağrıldı. ' Çıkan silahlı çatışmada pek çok kişi yaralandı, bir o kadarı da tutuklandı. Tutuklananlara yapılan işkenceler sonucu

170 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 171 "Violences et pillages," Pro Armenia,

90

2 0 Kasım 1 9 0 7 , s.l 189.

2 0 Ocak 1 9 0 8 , s.1222.

ölenler oldu. 172 Haleb'de meydana gelen olay, Beyrut'ta da yankı buldu. Burada da, kalabalık bir kitle tahıl taşıyan bir yük trenine saldırarak talan etti. Kamu düzeni, ancak kaba kuvvete başvurularak -ve bu arada halktan birçok kişi yaralanarak- sağlanabildi.173 Meydana gelen her ayaklanma ve sivil itaatsizlik olayında olduğu gibi, İttihad ve Terakki Cemiyeti merkezi Beyrut'taki devrimci liderlerle de sürekli ilişki içindeydi. Paris'ten Cemiyet'in Beyrut Şubesi'ne gönderilen bir mektupta, Makedonya ve Anadolu'da -özellikle Erzurum, Bitlis, Van ve Trabzon'da- yaygın şekilde örgütlenen İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin birçok şubesi olduğu anlatılıyordu. Bu hatırlatmalar yapılarak ve mutlakiyetçi rejimi devirmek için silahlı ayaklanmanın gerekli olduğu ifade edilerek, Beyrutlu devrimcilere cesaret verilmekteydi.174 Daha ciddi olaylar yine Kasım ayında, Diyarbakır'da meydana geldi. Diyarbakırlı vatandaşlar, ibrahim Paşa kumandasındaki birliklerin taciz ve talanlarına karşı ayaklandılar. Bir Kürd aşiret reisi ve kötü şöhretli Hamidiye alaylarının kumandanı olan İbrahim Paşa, halkın Paşa'nın azli için İstanbul'a ardı ardına yolladığı heyetlere rağmen, mutlakiyetçi rejim tarafindan açıkça desteklenmekteydi] ibrahim Paşa'nın on altı bin kişiden oluşan birlikleri, Kasım ayında Diyarbakır'ı kuşattı. Şehrin yağmalanacağından korkan halk, işyerlerini ve dükkanlarını kapatarak önlem aldı. 175 Hükû-

172 "La famine," Pro Armenia, Armenia,

20 Kasım 1907, s.1189; "LEmeute de Halep," Pro

2 0 Aralık 1907, s.1206; ve "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesi-

kalara Göre İttihad ve Terakki:131," Milliyet, 2 Eylül 1934, s.2. 173 "La famine," Pro Armenia,

20 Kasım 1907, s.1189.

174 4 4 3 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Beyrut'taki İttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcisine,. Paris, 8 (veya 9 ) Aralık 1907 ([İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dairi Defter I, ss.30-31'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Türk inkılâbı

Tarihi, 2 / 4 , s. 143).

175 K.-J. Basmadjian, "Le M o u v e m e n t r i v o l u t i o n n a i r e en Asie M i n e u r e , " ss.822-823; EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Be-

mete muhalif hareketin liderleri, Cemilpaşazade Mustafa Bey, Faik Bey, Nessi [Nesih?] Efendi; Pirinççizade. Arif Efendi gibi eşraftan tanınmış kimselerdi.176 Halk, Hükümet Konağı'nı ve Telgrafhane'yi işgal ederek, Vali'nin azli ve İbrahim Paşa'nın bastırılması için Saray'a telgraflar çekti. 177 Bu arada, Diyarbakır Valisi Fehmi Bey, yabancı bir Konsolosluğa iltica ederek halkın eline, geçmekten zor kurtuldu. 178 Diyarbakır halkı, Telgrafhane'yi on bir gün boyunca işgal etti. Dört yüz kişilik bir milis kuvveti Telgrafhane'nin Hükümet kuvvetlerinin eline geçmesine engel oldu. Hükümet, nihayet halkın isteklerini kabul ederek İbrahim Paşa hakkında soruşturmaya başlanacağını ve Vali'yi azledeceğini vaad etti. Halk ayaklanması ancak bu vaadlerclen sonra yatıştı.179 Musul Valisi Mustafa Bey, Diyarbakır Valiliği'ne tayin edildi. Mustafa Bey gelene kadar da Erzincan Valisi Mahmud Arif Paşa Valilik görevini vekaleten yürüttü. Böylelikle, sükunet sağlanabildi.180 yoğlu, 2 6 Kasını 1 9 0 7 , Furtlıer Conespondence

Respeciing the Affairs

of Asi-

atic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s . 2 1 9 içinde; ve "Les troubles," Pro Armenia, 5 Aralık 1 9 0 7 , s. 1198. 176 "Les Evenements de Diarbekır," Pro Armenia,

5 Şubat 1 9 0 8 , S . İ 2 3 1 . Pirtuççi-

zade Arif Efendi 1 9 0 8 Genel Seçimleriyle Meclis-i Mebusan'a girdi (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.276). 177 K.-J. Basmadjian, " L e M o u v e m e n t revolutionnaire en Asie M i n e u r e , " s s . 8 2 2 - 8 2 3 ; F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Be-' yoğlu, 2 6 Kasım 1 9 0 7 , Further

Correşpondence

Respecting

the Affairs

of Asi-

atic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s . 2 1 9 içinde; vc "Les troubles," Pro Armenia; 5 Aralık 1 9 0 7 , ş 1198. 1 7 8 "Les troubles," Pro Armenia,

5 Arahk 1907, s.1198.

1 7 9 K;-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," ss.8228 2 3 ve EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 6 Kasını . 1 9 0 7 , Further

Correşpondence

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Tur-

key, N o . 9 3 0 5 , s . 1 9 0 içinde. Ayrıca bkz., EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nichoİas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 2 6 Kasını 1 9 0 7 , Further Respccling the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s . 2 1 9 içinde 1 8 0 "Les troubles," Pro Armenia, 5 Aralık 1 9 0 7 , s.1198.

92

Correşpondence

Görünürde İbrahim Paşa'nm yaptıklarını soruşturmak üzere İstanbul'dan gönderilen General Talat Paşa, bunun yerine ayaklanmanın elebaşlarını kovuşturmaya başladı.181 Mehmed Abdül Fazıl adlı bir derviş yakalandı ve üzerinde devrimci hareketle ilgisi olduğunu kanıtlayan belgeler bulundu. Derviş, Talat Paşa'ya bilgi vermeyi reddetmesi üzerine İstanbul'a gönderildi ve burada işkence altında -başka devrimcileri ele vermeden- öldü. Şüpheli birçok kimse ise Trablus Garb'a sürgün edildi.1?2 Talat Paşa'nm elde ettiği bilgilere dayanan Hükümet, eşraftan Pirinççizade Arif, Cezirelioğlu Aziz ve kardeşi, HaCı İbrahim ve Hacı Circisoğlu [?:] Gani'yi suçlu buldu. Buna rağmen, Hükümet, 30 Mart 1908'de gönderdiği bir telgrafta yenilgiyi kabul etti. Bu kimseler, suçlu bulunmalarına rağmen Sultan'm merhametine mazhar oldular; özellikle aleyhindeki bütün suçlamalara rağmen İbrahim Paşa'nm daha önce affedilmiş olduğu düşünülürse, bu gerekliydi de. 183 1908 yılının ilk aylarına gelindiğinde, kurulu düzene karşı duyulan memnuniyetsizlik o kadar büyük boyutlara ulaşmıştı ki, yalnızca Anadolu ve Makedonya'da değil, İmparatorluğun en ücra köşelerinde bile, her şehir ve kasabada çeşitli sivil itaatsizlik olayları meydana gelmekteydi. Devlet otoritesinin temsilcilerine karşı girişilen sürekli devrimci kışkırtma ve gösteriler sonucu idari otorite ciddi bir şekilde sarsılmıştı. Gösteriler görünürde mahalli olarak örgütlenmiş olmakla birlikte, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin iyi ör-

181

"Les troubles," Pro Armenia,

5 Aralık 1 9 0 7 . s . 1 1 9 8 ; ve K.-J. Basmadjîan, "Le

Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s.822. 182 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s:8Î>2. 183 EO. 4 2 4 / 2 1 5 , Konsolos Muavini Heard'den G. Barclay'e, Diyarbakır, 8 Nisan 1 9 0 8 , Further

Correspondence

No.9433, S.109AJ.

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Turkey,

gütlenmiş haberleşme ağı sayesinde diğer bölgelerle yaygın bir koordinasyon ve işbirliği yapılmakta olduğu su götürmezdi; Ittihad ve Terakki Cemiyeti, merkezi Paris'te olmakla birlikte, imparatorluğun bütün önemli şehirlerinde örgütlenmeyi başarmıştı. Çıkan bazı olaylarda işin alevlenmesine mahalli huzursuzluklar neden olmuşsa da gösterilerin düzenlenmesinde veya merkezî hükümete yapılan isteklerde bir gelişigüzelliğe rastlamak mümkün değildir. 1906 yılı başlarında adil olmayan vergilendirmenin kaldırılması veya istismarcı memurların azledilmesi isteklerinden yola çıkan halk gösterileri ve ayaklanmalar, kurulu düzene karşı duyulan ğenel hoşnutsuzluğun dışavurumu haline geldiler. İlk önceleri bu genel isteklerle ortaya çıkan gösteri ve ayaklanmalarda, 1907 yılı sonları ile 1908 yılı başlarına doğru, seçimler yolu ile oluşturulacak temsili bir Meclis kurulması ve ülke yönetiminin kökten değiştirilmesi yoluyla anayasal bir düzenin kurulması yolunda istekler ileri sürülmeye başlandı. imparatorluğun hemen her şehrinde kurulu düzene karşı yapılan yaygın ayaklanma hareketleriyle kuvvet kazanan ve cesaretlenen Ittihad ve Terakki Cemiyeti, Sultan Abdülhamid'in mutlakiyetçi rejimini yıkma çabalarını hızlandırdı. 1907 yılının son günlerinde, Ittihadcılar ve Ermeni devrimcilerinin Türkiye'deki kurulu düzenin devrimci bir şekilde değiştirilmesi isteği çerçevesinde resmi bir işbirliğine gitmeleri, böyle bir durumda ve bu şartlarda gerçekleşmişti. Ittihadcılar, artık kurulu düzeni silahlı direniş yoluyla ye gerekirse kan dökerek yıkmaları ve yeni bir siyasal düzen kurmaları gerektiğinden ve bunu yapmaya muktedir olduklarından emin bir hale gelmişlerdi. 1908 yılı, baharına gelindiğinde, liberal demokratik rejim istekleri her zamankinden daha güçlü bir biçimde seslendiriliyordu. Eski rejimin son aylarında, devrimcilerin işini kolaylaştı-

ran, orduda askerler arasında yayılan hoşnutsuzluk ve askerî itaatsizlik olaylarının gittikçe artması olmuştu; bu durum, Hükümet otoritesinin vilâyetlerde daha da zayıflamasına yol açmaktaydı. Mutlakiyetçi rejiminin baskı yapma gücü, 1908 Temmuzuna doğru -haftadan haftaya, aydan aya- gittikçe zayıflamaktaydı. Bir sonraki bölümde, istibdat rejimine öldürücü darbenin vurulmasında önemli bir rol oynamış olan ordu alt kademelerindeki hoşnutsuzluktan söz edilecektir. Askeri itaatsizlik -ve nihayet askeri ayaklanma- rejimin geniş halk kesimlerini baskı altında tutma gücünü neredeyse bütünüyle ortadan kaldırmıştı. Böyle bir ortamda ise devrimcilerin artık devlet gücünden korkması ve gizlenmesi için bir neden kalmamıştı. Her şey daha açık bir biçimde gelişmeye başlamıştı. İşte 1908 yılının Temmuz ayma yaklaşıldığında Türkiye'de durüm bu merkezdeydi.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

23 Temmuz 1908 Devrimi

1908 Devrimi, yalnızca kurulu düzeni temelden değiştirmeyi isteyen halkın önemli bir çoğunluğunun değil, aynı zamanda İttihad ve. Terakki Cemiyeti'nin propagandasından etkilenmiş olan askerlerin de katıldığı bir halk hareketiydi. Önceki bölümde, 1908 yılının yaz ayları öncesinde, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin desteğiyle özellikle vergi ayaklanmaları şeklinde baş gösteren örgütlü halk direnişlerinden söz edilmişti. Bu vergi ayaklanmaları varolan mutlakiyetçi düzeni neredeyse temelinden sarsmış, 1908 yılına gelindiğinde artık taşrada 'kanun ve düzen'in sağlanması iyice zorlaşmıştı. 1908 yılının Temmuzunda Devrim'le sona eren olaylar ve bu olaylara halkın göstermiş olduğu yoğun destek bu bölümün oldukça büyük bir kısmını oluşturuyor. Tıpkı taşrada meydana gelen vergi ayaklanmalan gibi, Devrim öncesi yıllarda İmparatorluğun başkenti istanbul'da ne gibi yıkıcı eylemler olduğu hakkında elimizde hemen hemen hiçbir bilgi yok. Başkentteki koşullar ve devrimci hareket hakkındaki bilgi yetersizliği, mutlakiyetçi yönetimin uyguladığı sıkı

' sansür politikası nedeniyle 1908-öncesi gazete ve dergilerde yönetimin başını ağrıtan -veya ağrıtabilecek- konuların yasaklanmış ve bu nedenle de kayıtlara geçmemiş olmasının yanısıra, Türk tarihçilerinin şimdiye kadar halk hareketlerine karşı ilgisizlikleri ile açıklanabilir. Dolayısıyla, bu bölümün ilk kısmında, toplumsal belleğin tümüyle boş olduğu bir durumda, geçmişin -bir ölçüde- yeniden kurulabileceğiyle ilintili olarak, 1907 yılı ve 1908 yılının yaz ayları boyunca başkentteki durumun ne olduğu hakkında bilgi verildi. Erat arasındaki huzursuzluk ve rahatsızlık da Türk tarih yazımında hâlâ 'el atılmamış' bir konudur. 1908 Devrimi'yle son bulan olaylara bağlı olarak, askerlerin rolü tartışıldığında, askerler arasındaki huzursuzluğun coğrafi bölge olarak yalnızca Makedonya ile sınırlı kaldığı ve bu huzursuzluğun da sanki yalnızca küçük ve orta rütbeli subaylar arasında olduğu varsayılmıştır. Devrimin de sanki yalnızca 'devletin geleceğini düşünen' bu subaylar tarafından gerçekleştirilmiş olduğu gibi bir söylem tarih anlatımımızda yine egemen olan görüştür. Ama bu varsayımların hiçbiri gerçeği yansıtmamaktadır. 1906 yılından başlayarak -Anadolu ya da Makedonya olsun- hettıen hemen bütün kıtalardaki erat arasında huzursuzluk başgöstermişti. îttihad ve Terakki Cemiyeti'nin devrimci propaganda etkinlikleri ile 1906, 1907 ve 1908 yılları - boyunca yönetime karşı gerçekleşen askerî başkaldırılar arasında sıkı bağıntılar kurulması belgesel kanıtların eksik-: liği nedeniyle zor olsa da, 1908'den başlayarak, erat arasındaki devrimci hareketin îttihadçılar tarafından sürdürüldüğü bir gerçektir. Devrimci propagandanın bir bölümü Doktor Nâzım Bey gibi ordu dışından olan Îttihadçılar tarafından yapılmıştır. Ama, erat arasındaki propaganda etkinliklerinin en önemli bölümü, kıtalarda görev yapan küçük

rütbeli subaylarca gerçekleştirilmiştir. Devrim yanlısı subayların varlığı ve bu 'subayların Devrim'de oynadıkları rol, şimdiye kadar, hareketin askerlerce yönetildiğine kanıt olarak sunulmuştur/Halbuki, ordu içindeki tüm devrimci propaganda etkinliklerinde kontrol bütünüyle İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin elindeydi ve Ittihadçı subaylar, emirleri hareketin stratejilerinin belirlendiği Cemiyet merkezlerinden alıyorlardı. Yine bu bölümün üçüncü ve son kesiminde, Makedonya'daki halk ayaklanması anlatılmıştır. Ayaklanmanın askerî yönü stratejik bakımdan oldukça önemli görülse de, harekete devrimci kimliğini kazandıran aslında sivil yönü olmuştur. 1908 yılı Temmuzundaki ayaklanmalar sırasında, Ittihadçılar tarafından yönetilen devrimci halk komiteleri, Makedonya'nın bütün yerleşim birimlerinde dizginleri ele alarak, mutlakiyetçi yönetim altındaki yerleri kurtardılar ve İstanbul'daki Hükümet Ittihadçılarm isteklerine henüz boyun eğmemişken bu bölgelerde anayasal yönetimin kurulmuş olduğunu ilan ettiler. Hem Anadolu ve merkezî Makedonya'daki kasaba ve şehirlerde, hem de İstanbul'da kendiliğinden gelişen halk şenlikleri ve kutlamaları, Devrimin tabandan gelen halk baskısıyla gerçekleşmiş olduğuna verilebilecek diğer bir kanıttır. Taşradaki sivil halk arasında devrimcilerin görevi görece daha kolaydı. Kuşkusuz, taşrada da devrimci hareketi sürekli izleyen Saray casusları ve Hükümet ajanları vardı; ama İstanbul kadar .sıkı denetim altında tutulan başka hiçbir yer yoktu. Dolayısıyla, İstanbul'daki devrimcilerin 1906 yılı boyunca Paris'teki ya da ülkenin diğer kesimlerindeki devrimcilerle bağlantıyı sürdürmeleri oldukça zordu. Sonuç olarak, İmparatorluğun başkentinde fazla bir olay olmadı. Ama, Anadolu ve Makedonya'daki bütün vilâyetlerde süre-

gelen rahatsızlıklar yıl sonuna kadar devletin halk üzerindeki baskıcı gücünü kırdı. Bu nedenle, 1907 yılı başından itibaren, devlet artık istanbul'da bile halk protestolarını kontrol altına almakta güçlük çekmeye başladı. İstanbul, 1907 yılı boyunca, mutlakiyetçi yönetime karşı duyulan hoşnutsuzluklardan doğan olaylarla çalkalandı. Buna bağlı olarak, Ittihad ve Terakki Cemiyeti de başkentteki devrimci propaganda kampanyasını arttırdı. 1907 yılı Ocak ayının ilk haftası boyunca kimi kamu kuruluşlarının ve Beyoğlu'ndaki binaların duvarlarında devrimci afişler görüldü. Bu afişler kurulu düzeni -yani, mutlakiyetçi yönetim biçimini- şiddetle eleştiriyor ve anayasal düzende temelden değişim istiyordu. Afişler, polisin bölgede yaptığı sürekli denetime rağmen, Beyoğlu ve Pangaltı'da görülmeye devam ediyordu. Hükümet, İstanbul'daki yabancı postahanelere gelen mektupları denetleyip önleyemediği için, devrimci propaganda malzemesi Cenevre, Paris ve Londradan bu yolla başkente gönderiliyordu.1 Siyasi polis, artan devrimci hareketle başedebilmek için güçlendirilmişti. Ocak ayı sonlarına doğru polis, Beyoğlu ve Pangaltı'daki binaların duvarlarına rejim-aleyhtarı afişler asmakla suçladığı otuziki îttihadçı devrimciyi tutukladı.2 Bu tutuklamalardan kısa bir süre önce - 1 0 Ocak'ta- jandarma, Londra Büyükelçiliğv'nden gelen bir ihbarı değerlendirerek, istanbul'un bir banliyösü olan Ortaköy'e baskın düzenlemiş ve Ermeni devrimcileri aramıştı. Büyükelçiliğin verdiği istihbarata göre, bu devrimciler istanbul'a gitmek üzere Londra'dan bir süre önce ayrılmıştı.3 1

"Le mouveuıent. turc," Pro Armemcı, 2 0 Ocak 1 9 0 7 , s.1029; ve "Bahaeddin •• Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre îttihad ve Terakki:137," Milliyet, 8 Eylül 1934, s.2.

2

"Le nıouvement turc," Piv Annenin,

ı 20 Ocak 1907. s. 1029 ve "be mouve-

ment tıırc," Pro Armenia, 5 Şubat 1907, s. 1038. 3

100

"Le nıouvement turc." Pro Armenia, 2 0 Ocak 1907, s. 1029.

24 Ocak'ta İngiltere ve Almanya Büyükelçileri Saray'a bağlı hafiyelerin başı olan Fehim Paşa'nm davranışlarını resmî olarak protesto ettiler. Sadr-ı Âzam Avkmyalı Ferid Paşa'ya ilettikleri muhtırada, Hamburg'a" gidecek mallara keyfî olarak elkoyduğu için Fehim Paşa'nm cezalandırılmasını istediler. Fehim Paşa, Padişah'a olan yakınlığından istifade ederek, Türkiye ile ticaret yapan Alman tacirlerden rüşvet de istemişti. Rüşveti ödemeyi reddeden bir tacir durumu istanbul'daki Almanya Büyükelçisi'ne bildirmiş ve Baron Marschall von Bieberstein bu konuda Berlin'le yazışıp gerekli onayı aldıktan sonra Hükümet nezdinde şikayette bulunmuştu. Alman basını da Fehim Paşa'nm dillere düşmüş ahlâksızlıklarını ve 'Ser Hafiye' olarak devrimcilere yaptıklarını yazıyorlardı. Sultan Abdülhamid Büyükelçilerin ortak muhtırasını önce kabul etmek istememiş ve Hariciye Nazırı Tevfik Paşa'yı Almanya Büyükelçisi Baron Marschall von Biebersteîn'a göndererek durumu yumuşatmaya çalışmıştı. Fakat, Baron Marschall von Bieberstein Fehim Paşa'nın görevden alınmasında diretiyordu.4 Sonunda, Fehim Paşa hakkında bir soruşturma açıklı ve 8 Şubat'ta suçlu bulunarak görevinden hemen alındı. Hariciye Nazırı Tevfik Paşa ve Almanya Büyükelçisi arasında 15 Şubat'ta yapılan uzun görüşmede, Tevfik Paşa, Fehim Paşa'nm suçlu olduğuna Padişah'ın da kişisel olarak ikna olduğunu söyledi ve ertesi gün Hükümet, Fehim Paşa'nm Bursa'ya sürüldüğünü açıkladı. 5 Fehim Paşa büyük bir

4

"Reclainations allemsjndc," Pro Armenia,

5 Şubat 1907, s.1039; ve "Bahaed-

din Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki:180," Milliyet, 6 Kasım 1934, s.2. Ayrıca bkz., "The Career of Fehim Pasha," Tlıe Times,

10

Ağustos 1908; s.6. Mabeyn Başkatibi Tahsin Paşa'nm 4 Muharrem 1325/4 Şubat 1 3 2 2 [17 Şubat 1907] tarihli ve Fehim Paşa'nm hangi nedenle sürgüne gönderildiğini açıklayan telgrafın metni için, bkz,, Mehmed Tevfik Biren, II. Abdülhamid, 5

Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları,

1, ss.402-403.

"Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihacl ve Terakki: 1 8 0 , "

d e b d e b e ve törenle 28 Şubat'ta Bursa'ya gelerek, İstanbul'da kötü ünlenmesine neden olan yasadışı ve acımasız davranışlarını aynen sürdürmeye devam etti. 6 Mart ayının başında, İtalyan pasaportu taşıyan ve Tütün Rejisi müfettişi olan bir Ermeni'nin evine girdi. Bursa'daki italyanları Fransız Konsolosluğu temsil ettiği için, Fransız Konsolosu Fehim Paşa'nın sorumsuz davranışını ağır bir dille protesto etti.7 Bu sırada istanbul'da 'gizli serviste' persenel değişiklikleri oluyordu: Halkı çok sevindiren bir olay dâ, yüz otuzsekiz hafiyenin görevden alınıp, sürgüne gönderilmeleri oldu. 8

Herşeye karşın başkentteki huzursuzluk sürüyordu. 20 Şubat'ta Abdülhamid'in keyfi yönetimine karşı mücadele veren ve Paris'te kurulmuş Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet grubunun lideri Prens Sabahaddin tarafından yayımlanan oldukça ağır dille kaleme alınmış bir bildiri İstanbul camilerinde dağıtıldı. 30 Mart akşamında, şehrin en hareketli caddelerinden biri olan Beyoğlu'ndaki Cadde-i Kebir'de [Grand Rue de Pera - ya da bugünkü adıyla, istiklâl Caddesi] iki kişinin ölümüne, birçok kişinin de ağır yaralanmasına neden olan bir bomba patladı. Bomba aslında bir başkasını -casusluktan zengin olmuş ünlü Saray hafiyesi Anton Bey Keutchesglou'nu- hedef almıştı.10

Milliyet, 6 Kasım 1 9 3 4 , s.2; ve "Fehim Pacha," Pro Armenia, 2 0 Şubat 1 9 0 7 , ss.1045-1046. Bursa Valisi Mehmed Tevfik [Birenj'e gönderilen 3 Muharrem 1 3 2 5 / 3 Şubat 1 3 2 2 [ 1 6 Şubat 1 9 0 7 ] tarihli, Fehim Paşa'nm Bursa'ya sürgüne gönderildiğini bildiren telgrafın metni için, bkz., Mehmed Tevfik Bireri, II. Abdülhamid, 6

Meşrutiyet ve Mütareke

"Fehim Pacha," Pro Armenia,

Devri Hatıraları,

l, s.40V.

5 Mart 1907, s. 1 0 5 5 ve "Fehim Pacha," Pro Ar-

menia, 2 0 Mart 1 9 0 7 , s.1062. 7

"Fehim Pacha" Pro Armenia,

20 Mart 1907, s.1062.

8

"Fehim Pacha" Pro Armenia,

20 Şubat 1907, ss.1045-1046.

9

"Le mouvement turc" Pro Armenia,

10 "La bombe de Pera," Pro Armenia,

102

5 Mart 5 9 0 7 , s. 1055. 5 Nisan 1907, ss.1071-1072.

Mayıs ayı ortasında, Bulgaristan'ın Üsküp'teki Ticâret Dâiresi çevirmenlerinden Halil Zeki Bey İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin devrimci propaganda malzemesini taşıdığı gerekçesiyle İstanbul'da tutuklandı.11 Bu aralarda artık devrimci risaleler İstanbul'da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin buradaki yeraltı örgütü tarafından basılır ve buradan hem İstanbul'a hem de Türkiye'nin diğer yerlerine dağıtılır olmuştu. Bu risalelerden bir tanesinde yakın bir zamanda İstanbul'da Kanun-u Esasi'nin ilân edileceğinden bahsolunuyordu. Bu risalenin birçok kopyası İstanbul sokaklarına atılmıştı. Bu dağıtımı yapanlar, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin, sayıları gittikçe büyüyen, İstanbul'daki yeni üyeleriydi. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkez örgütünün ileri gelenlerinden Doktor Bahaeddin Şakir Bey'in gizlice İstanbul'a girmesinden, burada arkadaşlarıyla görüşmesinden ve yeni kararlar alınmasından sonra kentten ayrılmasını takip eden günlerde istanbul'daki lttihadcıların faaliyeti oldukça artmıştı. Sokaklarda dağıtılan bildiri ve duvarlara yapıştırılan afişlerin ardı, arkası gelmiyordu. Hatta bir defasında, Beyoğlu'nda Cadde-i Kebir üzerinde ve bu caddeye çıkan sokaklarda duvarlara yapıştırılan afişleri ertesi günü saat ona kadar binlerce kişi okumaya muvaffak olmuştu. Zabıtanın durumu haber alması üzerine saat ona doğru yapıştırılan afişlerin bir kısmı toplattırılmıştı; ancak, iç sokaklardaki yaftalar ancak akşamüstü zabtiyelerce görülüp kaldırılmıştı. Abdülhamid'in hafiyeleri ve zabtiyeleri bu gibi olaylara engel olamadıkları için Sultan Zabtiye Nazırı'nı azletmiş ti. 12 Temmuz ayı başlarmdaysa, bir Kahireliden bilgi alan hafiyeler, devrimci etkinliklere katıldıkları gerekçesiy11 "Les Musulmans cotıtre Hamid," Pro Armenia,

2 0 Mayıs-5 Haziran 1907,

s. 1096. 12 "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 137 ve 142," Milliyet, 8 ve 13 Eylül 1934, s.2.

.. ... 103

le, istanbul'da çok sayıda Ermeni'yi tutukladı. 13 Temmuz ayı sonlarında, Midhat Paşa'nın sürgündeki oğlu Ali Haydar Midhat Bey, anayasal yönetim biçimini başarıyla kuran Rusya, Iran ve Japonya gibi örneklerin dikkatle izlenmesi ve bu olaylardan gereken dersin çıkarılması gibi konuları işleyen bir bildiri yayınladı. Bu bildiri istanbul'da da yasadışı yollarla dağıtıldı. Adalet ve özgürlük için çağrılar yinelendi.14 istanbullular Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bu etkinliklerinden ötürü epeyce sıkıntı çekiyorlardı; çünkü, hafiyeler denetimi arttırıyorlar ve halkı gittikçe daha fazla sıkıştırıyorlardı. Artık, 'politika,' 'vatan' gibi sözcükler sayıları şehirde gün geçtikçe artan hafiyelere yakalanma korkusuyla ağıza alınamaz olmuştu. 15 Alınan bütün bu sıkı önlemlere rağmen, 15 Temmuz'da Yeniköy'deki Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçisi'nin yazlık ikametgâhı yakınında bir bomba daha patladı. Bir pakette bırakılan bomba, aslında ikametgâhın yakınında oturan Padişah'ın yakın çevresinden Necib Melhame'yi hedefliyordu. Necib Melhame'yi hedef alan bombalı saldırı başarılı olmadı, ama halk bu olayı fırsat bilerek Saray'daki ilişkileri sayesinde haksız zenginlik edinen Melhame aleyhinde gösteri yapmaktan geri kalmad,î6 : Eylül ayı, istanbul'da, yüksek un ve ekmek fiyatlarına karşı halkın yaptığı ayaklanmalara tanık oldu. Un ve ekmek fiyatlarının yüksekliği Şehremanet'in vergileri arttırmasından kaynaklanıyordu. Fırıncılar da grev ilânına girişerek 13 "Les Musulmaııs contre Haıııicl," Pro Armenia, 2 0 M a y ı s - 5 Haziran 1 9 0 7 , s.1096; ve "Complot policier," Pro Armenia, 2 0 Temmuz 1 9 0 7 , s.1125. 14 "Les musulmans contre Hamid," Pro Armenia,

20 Temmuz 1 9 0 7 , s s . 1 1 2 5 -

1126. 15 "Bahaeddin Şakir Bey'iıı Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki:137," Milliyet, 8 Eylül 1934, s.2. 16 "La bombe de Yenikeuy," Pro Armenia, "La bombe de Yenikuey," Pro Armenia,

2 0 Temmuz 1907, s. 1126. Ayrıca bkz., 5 Ağustos 1 9 0 7 , s.1135.

ayaklanmayı desteklediler. Protestolar gitgide Hükümet karşıtı bir hal aidi ye 10 Eylül'de, Heyet-i Vükela, bunalımı az da olsa hafifletmek için ekmeğin fiyatını düşürmeye karar verdi. Oysa, bu girişim ne fırıncıları, ne de halkı memnun etti.17 Eylül'ü izleyen ayda, Hükümet karşıtı hareketlerinden kuşkulanılan iki paşa İstanbul'dan sürüldü. Paşalar İttihad ve Terakki Cemiyeti ile bağlantıları olmakla suçlanıyorlardı. Paşalardan biri -Aziz Paşa- Harbiye Nezareti'nde yüksek düzeyde bir görevdeydi; öteki paşa -Hayreddin Paşa- ise Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane'de öğretim üyesiydi.18 Hükümet, Aralık ayı ortasında, istanbul'da anayasal düzenin kurulması için çalışan bir gizli örgüt buldu. Yetkililerin yaptığı açıklamaya göre, örgüt İmparatorluğun Anadolu ve Makedonya'daki vilâyetlerinde devrimci propaganda malzemesi da. 19 gitmişti. Abdülhamid'in mutlakiyetçi yönetimini yıkmaya çalışan en önemli gruplar Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Dashnaktsuthiun -Ermeni Devrimci Federasyonu- idi. Ama 1907 yılına kadar bu gruplar eylemlerini büyük ölçüde birbirlerinden bağımsız olarak sürdürüyorlardı. Kökten bir siyasal dönüşüm sağlamak amacıyla Türkiye'nin doğusundaki Ermeni nüfusa maddi destek sağlayarak bölgedeki Ermenile17 "Le pain cher," Pro Armenia,

2 0 Eylül 1 9 0 7 , s . 1 1 5 8 ; ve "Bahaeddin Şakir

Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki:137," Milliyet,

8 Eylül

1934, s.2. 18 "Nouvelles d'Orient: Deportatioıı," Pro Armenia,

5 Ekim 1 9 0 7 , s. 1172. Mek-

teb-i Tıbbiye-i Şahane Ondokuzuncu Yüzyıl sonlanyla Yirminci Yüzyıl başlarında 'yenilikçi' düşüncelerin merkezi durumuna gelmişti. "Örneğin, Ittilıad ve Terakki Cemiyeti'nin kurucuları İbrahim Temo, Abdullah Cevdet [Karlıdağ], Mehmed Reşid [Hüseyin Tosun'un ağabeyi] ve İshak Sukuti bu okulun öğrencileriydi" ("Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane," AnaBritannica siklopedisi,

Genel Kültiir An-

1. Baskı, 15, ss.527-528).

19 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia,

2 0 Aralık 1 9 0 7 , s.1205.

\

rin örgütlemesine önayak olan Ermeni Devrimci Federasyonu 1907 yılının sonlarına doğru Abdülhamid'in mutlakiyetçı rejimine karşı tek başına savaşmanın yararsız olduğunu görmeye başladı. 1907 yılı sonlarına doğru yapılan Ermeni Devrimci Federasyonu genel kurulunda, Ermeni ve Türk devrimcilerin ortak hedefler için çalıştıkları göz önünde tutularak, yönetime karşı birlikte mücadele-verebilecekleri kararı alındı. Bu karara bağlı olarak, Türk devrimcilerle ortak bir hareket programı üzerinde anlaşabilmek için ortak bir genel kurul yapılması kararlaştırıldı.20 Böylece, Kasım ayında, Ermeni Devrimci Federasyonu, hem Ahmed Rıza Bey başkanlığındaki İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne, hem de Prens Sabahaddin başkanlığındaki Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ne bir çağrıda bulund u . 1 İttihad ve Terakki Cemiyeti Ermeni devrimcilerle beraber hareket etme konusunu kendi cephesinde tartıştı ve gücünü Ermeni Devrimci Federasyonu ile birleştirme kararı aldı. 30 Kasım'da, Cemiyet'in Paris'teki merkezi, Selanik'teki Şube'ye bir rapor göndererek Ermenilerle böylesi bir birleşmenin doğası ve amacı hakkında bilgi verdi. 22 ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nden ikişer temsilcinin katıldığı ön toplantılar Paris'te yapıldı. Uzun görüşmelerden sonra, ortak hareket programının ayrıntılarını tartışmak üzere ortak bir genel kurul yapılmasına karar verildi.23 Bununla bera2 0 "RSsolutions de la Federation Revolutionnaire AnnSnienne," Pro Armenia; Aralık 1907, ss.1207-1208. 21 Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

20

. Tarihimiz ve Jön Türkler, s.234.

22 4 4 2 - 4 4 4 Numaralı Mektuplar, Doktor Bahaeddin Şakir'den Selanik Şubesi'ne, Paris, 3 0 Kasım 1907, İttihad ve Terakki Cemiyeti yazışmalarının 2 Numaralı Kopya Defteri'nden nakleden, Yusuf Hikmet Bayuı; Türk İnkılâbı

Tarihi,

2/4,

, ss.128-129. 23 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin temsilcileri Dr. Bahaeddin Şâkir ve Hüsrev Sami Bey, Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet. Cermyeti'nm temsilcileri ise

ber, İttihad ve Terakki Cerniyeti'nde, Prens Sabahaddin'in örgütüyle beraber hareket etme konusunda ciddi itirazlar görüldü.24 Aradan geçen yıllarla birlikte, İttihad ve Terakki Cemiyeti Prens Sabahaddin'e olan güvenini yitirmişti. Bu güvensizlik yalnızca Prens Sabahaddin grubunun siyasal gücü gerçek bir devrim yaparak değil de bir 'saray darbesi' yoluyla ele geçirme? yanlısı olmasından kaynaklanmıyordu; aynı zamanda, Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-ü Şahsî Cemiyeti üyelerinden bir kısmı geçmişte İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin eylem planlarını Abdülhamid'in siyasî polisine vererek Ittihadcılara ihanet etmiş, böylece Ittihadcıların örgütüne büyük zarar vermişti. Fakat, 1907 yılı sonuna doğru siyasal durum devrimci gruplar açısından öylesine uygun bir hâl almıştı ki, birleşik bir cephe kurarak mutlakiyetçi rejimle mücadele etmek daha önemli görülmeye başlanmıştı. Böylesi bir Ortamda İttihad ve Terakki Cemiyeti Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-ü Şahsî Cemiyeti ile arasındaki farklılıkları bir yafta bıraktı. Diğer birkaç küçük grupla birlikte bu üç örgüt -Ittihad ve Terakki. Cemiyeti, Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-ü Şahsî Cemiyeti ve Ermeni Devrimci Federasyonu- 27-29 Aralık tarihleri arasında Paris'te 25

bir kongre gerçekleştirdi. Uç gün süren tartışmalardan 26 sonra, kongrenin kararları kamuoyuna açıklandı.

Nihad Reşad Belger ve Ahmed Fazlı Tung idi (Ahmed Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, s.234). 24 Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Turfeleı; s.235. 25 Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

ve Jön

Türkler;

s s . 2 3 6 - 2 3 8 ve H. F

Knight, The Avvakening of Turkey, ss.93-94. 26 Beyannamenin Fransızca metni için bkz., "Dfeclaration du Congrfes des Partıs d'opposition de l'Empire Ottoınan, Kuni en Europe," Pro Armenia, 5 Oeak 1908, s s . 1 2 1 3 - 1 2 1 5 . Türkçe, metin için bkz., "Osmanlı Muhalifin Fırkaları Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

Türkler, ss.238-242. Ayrıca bkz., Yusuf Hikmet Bayıır, Türk İnkılâbı ss.T36-139.

ve Jön

Tarihi, 2 / 4 ,

Devrimciler yaptıkları ortak açıklamada Abdülhamid'in otuz yıllık yönetiminin yalnızca Hıristiyanlara değil, aynı zamanda Müslüman halka da büyük zarar verdiğini söylediler. Sultan Abdülhamid'in mutlakiyetçi yönetimi, uyguladığı zorbalık ve baskı politikası, siyasal özgürlükleri kısıtlaması ve bu kısıtlamaların ticarete, eğitime ve verimli çalışması gereken kamu yönetime verdiği zararlar dolayısıyla da sert bir dille eleştiriliyordu.27 Kurulu düzen, özellikle rüşvet, vergilerin yalnızca Saray'ın çıkarları doğrultusunda toplanıp harcanması ve mutlakiyetçi yönetimin sürmesiyle suçlanıyordu. Tüccarlara pasaport verilmemesi de eleştiriliyordu; yönetimin bu davranışı yalnızca kişilerin seyahat etme özgürlüğünü kısıtlamakla kalmıyor, aynı zamanda, ticaret ve sanayiin gelişmesi için de bir engel oluşturuyordu. Zirai gelişmelere Hükûmet'in gösterdiği ilgisizlik gitgide azalan zirai üretimin en önemli nedeniydi. Üstelik köylünün içinde bulunduğu durum içler açışıydı. Ormancılık ve madencilik alanındaki yatırımlarda ise sermaye sahibi özel girişimciler yerine Saray'da görevli ya da Saray'a yakınlığı olan kişilere ayrıcalık tanınması şiddetle eleştiriliyordu. Liberal muhalefetin ileri sürdüğüne göre, mutlakiyetçi yönetim altında ekonomik koşullar o kadar kötüleşmişti ki, çok sayıda insan soh derece basit tüketim mallarından bile mahrum oldukları için son seçenek olarak Avrupa'ya ya da Amerika'ya göç etmeye mecbur kalmışlardı.28

27 "Deciaration du Congres des Partis d'oppositioıı de l'Empire Ottoman, rCuni en liurope," Pro Armenia,

5 Ocak 1908, s.1213; ve "Osmanlı Muhalifin Fırka-

ları Kongresinin Beyannamesi," Alııned Bedevi Kuran, inkılâp

Tarih imiz ve Jön

Türkler, ss.238-239. 2 8 "Deciaration du Congres des Paıtis d'opposilion de l'Empire Ottoman, rcuni en Europe," Pro Armenia,

5 Ocak 1908, s. 1214, ve "Osmanlı Muhalifin Fırka-

ları Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp Türkler; ss.239-240.

Tarihimiz

ve Jön

Bütün bu şikayetleri dile getiren devrimciler daha fazla zaman kayb,etmeden, mutlakiyetçi rejimi, her ne şekilde olursa olsun, bir an önce sona erdirme konusunda anlaştılar: Sultan Abdülhamıd'i istifaya zorlayacaklar, var olan yönetim şeklini kökten değiştirecekler ve meclis üstünlüğüne ' 29 •

dayanan liberal demokratik bir yönetim kuracaklardı. Irk ve din ayrımı gözetmeksizin, haksız vergiler ve baskıcı yöneticiler altında ezilen topraksız köylülere, yasaklar ve engellemeler yüzünden işlerini geliştiremeyen toprak sahipleri ve tüccarlara, kendi istekleri dışında zorla, kendi halklarına karşı savaştırılan, aç ve parasız askerlere bir bildiri ile çağrıda bulunuldu.30 Bildiride, tüm bu grupların sorunlarına, Abdülhamid rejiminin katılığı yüzünden, artık barışçıl bir çözüm getirme olanağının kalmadığı anlatılıyordu. Kökten bir hareketle gerçekleşecek devrimci değişim tek çözüm yoluydu. Mutlakiyetçi yönetimi devirmek için kongre silahlı direniş, grevler biçiminde silahsız direniş, vergileri ödemeyi reddetmek gibi sivil itaatsizlik hareketleri, devrimcilere ve baskı altındaki halka-feâlŞ! savaşmalarını engellemek için askerlere < devrimci propaganda yapılması 31 ve genel ayaklanmayı da kapsayan birçok yol öneriyordu. 26 Ocak 1908'de aslen istanbullu olan Osman Hulusi Bey, izmir'de Fransız Postahenesi'nden çıkarken tutuklandı. 2 9 "Declaration du Congıes des Partis d'opposition de l'Empire Ottomau, re um en Europe," Pro Armenia,

5 Ocak 1908, s.1214; ve "Osmanlı Muhalifin Fırka-

ları Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

ve Jön

Türkler, ss.240-241. 3 0 "Declaration du Congıes des Partis d'opposition de l'Empire Oltoman, ıctmi en Europe," Pro Armenia, 5 Ocak 1 9 0 8 , s s . 1 2 1 4 - 1 2 1 5 ; ve "Osmanlı Muhalifin Fırkaları Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuıan, İnkılâp Tin illimi? ve Jön Türkler, ss.240-241. 31 "Declaration du Cöngres des Partis d'opposition de l'Empire Ottoman, reurıi en Europe," Pro Armenia, 5 Ocak 1908, s.1215; ve "Osmanlı Muhalifin Fırkaları Kongresinin Beyannamesi," içinde, Alımed Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, ss.241-242.

Hulusi Bey, ittihad ve Terakki Cemiyeti adma devrimci propaganda etkinliklerinde bulunmakla suçlanıyordu. Hulusi Bey'le birlikte Aydın Vilâyeti Siyasî Büro Şefi Mehmed Mecid Bey, İzmir'de çıkan Yunanca gazeteleri sansürlemekle görevli Cemil Mithad Bey ve Tapu Dairesi'nde memur olan Abdurrahman Bey de aynı nedenle tutuklandılar.32 Fakat, İttihad ve Terakki'nin izmir'deki çalışmaları kesintisiz olarak devam ediyordu. Cemiyet'in ileri gelenlerinden Doktor Nâzım Bey, Yakub Ağa takma adıyla ve Rumeli köylüsü kıyafetinde geldiği izmir'de, yerel örgütten Hüseyin Lütfi Bey'in müdürlük yaptığı Hadika-i Maarif Hususi Ticaret Mektebi'nde diğer Ittihadcılarla geçe toplantıları yapıyordu. Kentin ortasındaki bir okulda devrimcilerin toplantı yapabileceği hiç kimsenin aklının alamayacağı bir iş olduğundan, îttihadçılar kentin diğer yerlerinde hafiyelerden bir an bile nefes alamazken, burada rahatça çalışabiliyorlardı. Îttihadçılar izmir'de o kadar başarilı olmuşlardı ki yeraltı örgütünden Kuşçubaşıöğlu Eşref Sencer ve Selim Sami Beyler'in üstün çabalarıyla poiis kadrosundan bazı memurlar bile Cemiyet'e kazanılmıştı.33 .32 "Le Mouvement turc," Pro Armenia, 5 Şubat 1908, s. 1229. 33 Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

16, ss.9304-

9305. Her iki kardeş de İttihad ve Terakki Cemiyeti'nde Devrim'den önce ve sonra çalışmışlardı. Eşref Sami Kuşçubaşı Kuleli Askeri Lisesi'nde okurken devrimci bir örgüte girdiği için Edirne'ye sürgün edilmişti. Üç yıl sonra Lise'ye tekrar dönen Kuşçubaşı bu sefer de Harbiye'de okurken babası Mustafa Nuri Bey ve kardeşiyle birlikte 1899'da Hicaz'a sürüldü. Kıbrıs üzerinden Avrupa'ya kaçtı ve Paris'te Jön Türklerle ilişki kurdu. Bir süre Selânik ve Rumeli'de gizli çalışmalar yapan Eşref Sencer Kuşçubaşı 1907'de İttihad ve Terakki Cemiyeti'ııe girdi ("Kuşçubaşı, Eşref Sencer," Büyük Larousse. Sözlük ve AnsiklSpedisi, 12, s.7211). Kuşçubaşı Sami Bey de ağabeyi gibi Devrim'den önce yaraltı örgütünde, Devrim'clen sonra vc Birinci Dünya Savaşı'nda da Teşkilât-ı Mahsusa'da istihbaratçı olarak çalıştı. Çerkez Edhem'le işbirliği yaptığı ve Enver Paşa taraftarı olduğu için ağabeyi ile birlikte 1924'de Yüzdükler Listeşi'ne alındı ve yurtdışına sürüldü. Atatürk'e suikast düzenlemek için Sisam Adası'ndan bir grup adamiyla 17 Ağustos 1927 günü gizlice Karaburun'a çıkmış, buradan dağlarda gizlice yürüyerek 19 Ağustos'da Menderes nehrini geçip Söke Ova-

li*

Ülkedeki askerî huzursuzluk ise sivil itaatsizlikten çok daha ciddi boyutlardaydı.34 İttihad ve Terakki Cemiyeti erler arasında, geciken maaş ödemelerinden kaynaklanan huzursuzluğu da kullanarak, yaygın ve sürekli bir propaganda etkinliğinde bulunuyordu. Olanca tehlikeyi göze alarak, İmparatorluğun dört bir yanma dağılmış büyük bir propagandacı ordusu sivil halkı, vergilerini ödemeyerek Hükûmet'in başını sıkıştırmaları gerektiği konusunda ikna ediyorlar ve genel ayaklanma için hazırlıyorlar; erleri de direniş hareketinin haklılığına inandırıyorlar ve direnişi bastırmak için emir verildiğinde halklarına karşı direnmeyecekleri konusunda kendilerinden söz alıyorlardı.35 Erler tüm ülkeye küçük birlikler halinde dağılmış bulunuyordu. Bu durum ise askerler arasına yavaş ve dikkatli bir biçimde huzursuzluk ve ümit tohumlan ekilmesi yönünde devrimcilere büyük fırsatlar sağlıyordu. Halka ve askerlere kolaylıkla ulaşabilmek için devrimciler kılıktan kılığa giriyor, kimi zaman ucuz mücevher ve kurdele satıcısı, kimi zaman da şerbetçi ya da işportacıymış gibi ülkeyi baştan başa geziyorlardı. Çantalarında hep propaganda yapmak amacıyla devrimci bildiriler ve kitaplar saklıyorlardı. Çok ünlü İttihada bir subay uzun bir süre Bağdat'ta bir berber dükkânı çalıştırıyor ve müşterilerine devrimciliği aşılıyordu. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin önderlerinden Doktor Nâzım Bey ise 1907 Baharı ile birlikte kimi zaman bir hoca kılığına gire-

sı'na ilerlemiş, 2 9 Ağustos'da Madran Yaylasında karşılaştığı jandarmalarla çatışma sonucunda yaralanarak ölmüştür ("Hacı Sami, Kuşçubaşı Samı," Büyült Lurotısse Sözlük ve-Ansiklopedisi,

8, s.4908; ve Firuz Kesim, •'Yunanistan'dan

Anadolu'ya Geçerek Atatürk'ü Öldürmek İstemişlerdi!" ss.11-12). Her iki kardeşle ilgili olarak ayrıca bkz , Hüsamettin Ertürk, İki Devrin

Perde

Arkan,

ss.189-193. 3 4 Bu konu hakkında bkz., Mehmet Sehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.247-285. 35 E. E Knight, The Avvakening of Turkey, s.122.

rek Anadolu'yu geziyor ve askerler arasında devrimci propaganda yaparak ordudaki erleri devrime kazanmak için zemin hazırlıyordu.36 9 Şubat 1907'de yaklaşık yirmidört bin asker Yemenden İskenderun'a geri getirildi ve burada terhis edildi. 12 Şubat günü topluca Kaymakama çıktılar; yiyecek ve iki yıllık birikmiş maaşlarını isteyerek, taleplerinin kısa bir süre içinde karşılanmaması durumunda şehri yağmalayacakları tehdidinde bulundular. Yüksek rütbeli devlet memurlarından ikisi Telgrafhane'de rehin alındı, Rehineler, ancak istanbul'dan Haleb Valisi'ne askerlerin maaşlarının ödenmesi konusunda talimat verildiğine ilişkin bir telgraf gelince serbest bırakıldı.37 Mayıs sonlarında çoğunluğu Arnavut olan dokuzyüz asker Üsküb'ün en büyük camiinde toplanarak maaşlarının ödenmemesini protesto ettiler. Yetkililer, isyancı askerlere aylıklarınm kısa sürede ödeneceği konusunda söz verdi. Bu ayaklanmanın haberi istanbul'a eriştiğinde Hükümet başkentte de olaylar çıkacağından şüphelenerek bütün önemli noktalara askeri birimler yerleştirdi. Üsküb'ten gelen bir heyet, Sultan Abdülhamid ile görüşmesine izin verilmeyince Padişah yeri-

3 6 Halil Menteşe, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteşe'nin Hatıraları, 3: Doktor Nâzım İzmir'de," Cumhuriyet, 15 Ekim 1 9 4 6 , s.2; Charles Rodeıı Buxtoıı, Turkey in Revoluiion, ss.51-52; ve E. E Kniglıt, The Awakening ofTurkey, ss.122-123. 37 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Muavini Catoni'den Sir Nicholas O'Conor'a, İskenderun, 13 Şubat 1 9 0 7 , Further Coırespondence

Respçcting tfıe Ajfa'ırs of

Asiatic

Turkey, N o . 9 0 5 0 , s.42 içinde; "Trpupes mutinees," Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s.1071; ve Mehmet Şehmus Güzel, "Prelude it la 'Revolution' Jeune 7 Turque:'La grogne des. casernes," ss.259.-260. 38 Mehmet Şehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolutioıı'Jeune-Türque: La grogne • des casernes," s.258; ve "Les Musulmans contrıS Hamid," Pro Armenia,

2 0 Ma-

yis-5 Haziran 1907, s. 1096. Üsküb'tekine benzer olaylar yine aşagı-yukarı ayııı tarihlerde Köprülü ve Iştib'te de meydana geldi (Mehmet Şehmus Gtizel, "Prelude â la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.258-259).

112

ne Rus Elçisi ile görüştü ve askerlerin yakınmalarından söz etti.39 Heyet sonunda amacına erişti: askerlerin gecikmiş maaşları ödendi ve 2 Haziran'da Üsküb'teki ayaklanmanın sona erdiğine ilişkin haberler başkente ulaştı. Yine Mayıs ayı sonlarında, İzmir'deki askerler gecikmiş maaşlarının ödenmesi isteği ile şehrin postahanesirii işgal ettiler. Durumun ciddiyetinin farkına varan Hükümet, tzmir'e hemen onbin lira gönderdi ve durum sakinleşti.41 Fakat, Haziran ayı başlarında İzmir'de başka bir ayaklanma daha başgösterdi. Bu kez de, Trablus'dan görevden dönen askerler maaşlarını istediler. Durumun ciddiyetini bir önceki olay dolayısıyla kavramış olan Aydın Valisi askerlerin gecikmiş paralarını ödemek için hemen Osmanlı Bankası ile görüştü ve bankayla anlaşmaya vararak ödemeyi yaptı.42 O yaz Yemen'in Hudeyde şehrindeki Türk birlikleri garnizondaki kötü şartlardan yakınarak ayaklandılar.43 Beyrut'ta da askerler arasında huzursuzluk çıktı. 44 Eylül ayında, Anadolu'nun doğu illerinde de birçok askerî huzursuzluk başgösterdi: Bitlis, Erzurum, Trabzon, Mamuret-ül-Aziz [şimdiki Elazığ] ve Diyarbakır'da birlikler açıkça ayaklandılar. Hükümet bu defa isyancı erleri şiddet kullanarak sindirmeye çalıştı ve Erzincan'daki Dördüncü 39 "Les Musulmans contrfi Hamid," Pro Armenia,

2 0 Mayıs-5 Haziran 1 9 0 7 ,

s. 1096. 4 0 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Haziran 1 9 0 7 , s. 1109. 41 "Les Musulmans contr£ Hamid," Pro Armenia,

2 0 Mayıs-5 Haziran 1 9 0 7 ,

s. 1096. 42 Le Temps, 6 Haziran, 1907'den nakleden, "Les Musulmans contrc Hamid," Pro Amenia, 2 0 Haziran 1907, ss.1109-1110; ve Mehmet Şehmus Güzel,'"Prelude â la 'Revolution' Jeune-Turque: La grogne des casernes," s.260. 4 3 Corriere de la. Sena, 14 Ağustos 1907'den nakleden, "Soldats en revolle," Pro Armenia, 2 0 Ağustos 1907, s. 1144; ve Mehmet Sehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," s.259. 4 4 P Quillard, "Anniversaire," Pro Armenia, 5 Eylül 1 9 0 7 , s . 1 1 5 2 ; ve Mehmet Sehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolution' jeune-Turque: l.a grogne des caser- , nes," s.260.

Ordu'ya bağlı birliklerin ayaklanmaları bastırması esnasında çok sayıda isyancı hayatını kaybetti. Erzurum ve Diyarbakır'daki ayaklanmaların temel nedeni yine aylıkların ödenmemeğiydi45 Eylül ayı sonlarında Manastır Vilâveti'ndeki Florina şehrinde de aynı nedenden dolayı askerî bir ayaklanma patlak verdi. Askerler Telgrafhane'yi ele geçirerek Selanik'teki Üçüncü Ordu Komutam'na ve istanbul'daki yetkililere telgraf çektiler.46 Kasım ayı ortalarında, askerî huzursuzluk İstanbul'a da sıçradı. Harbiye Nezareti'nde görevli askerler ayaklandılar ve istekleri karşılanana kadar barakalarına dönmeyeceklerini bildirdiler47 Birkaç gün sonra ayaklanma Harbiye Mek48

tebi'ne de sıçradı. 1908 yılı Ocak ayı ortalarında, başkentteki huzursuzluk Bahriye'ye de sıçradı: Askeri tersanelerdeki onbeş bin denizci gecikmiş maaşlarının hemen ödenmesi isteğiyle ayaklandılar.49 Ocak ayından itibaren Edirne'de askerler arasında başlayan huzursuzluk giderek arttı ve Mart ayma gelindiğinde huzursuzluk ayaklanma boyutlarına vardı. Mart ayında Maliye Nezareti İkinci Ordu'ya bağlı iki süvari alayı ayaklandığı için Edirne'ye ve Anadolu'daki bazı yerlere bir miktar para gönderdi. Yükümlülüklerini tamamen yerine getiremeyen Hükümet, Edirne'de ayaklanan süvarilere ödenmek üzere acilen önbin liralık kredi açması için 26 Mart'ta Osmanlı Bankası'na başvurdu.50 , 4 5 "l es Musıılmans contre Hamid," Pro Armenia, 5 Ekim 1907, s 1166. 4 6 "Contre Hamid," Pro Armenia,20

Ekim İ 9 0 7 , s. I I 7 3 .

4 7 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Kasım 1907, s.1189. 4 8 "Contre Hamid," Pro Armenia, 5 Aralık 1907, s.1198. 4 9 "Soldats mecöntents," Pto Armenia, 2 0 Ocak 1908, s, 1222. 50 "Contre Hamid," Pro Armenia, 5 Nisan 1908, ş.1263; ve Mehmet Şehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.262-263.

Bu arada, Ittihadcılar devrimci yayınları Yunanistan, üzerinden ve imparatorluğun sınırları içindeki yabancı postahaneler aracılığıyla gizlice ülkeye sokmaya devam etmekteydi. Makedonya'da görevli İtalyan Jandarma Komutanı bu hareket konusunda bilgi verirken, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin eylemlerinin Yunan ve Makedonyalı Bulgar devrimci 51

komitelerinin hareketlerine benzediğini söylüyordu. Rapor, Yunan ve Türk devrimcileri arasındaki dayanışmayı abartmaktaysa da, Yunan Makedonya Komitesi'nin Doktor Nâzım Bey'in Paristen Selânik'e gitmesi için yardım" ettiği ve Selanik'te yasadışı çalışmalar sürdüren Yunan devrimcisi Doktor Zannas'm, Rahmi [Aslan], Talat ve Cavid Beyler gibi Ittihadcılara güven içinde toplantı yapabilmeleri için evini açtığı doğruydu.52 1908 yılının Şubat ayına gelindiğinde Selânik'teki eylemlerden hemen hemen herkes haberdardı. Resmî hükümet belgelerinden birinde liberal görüşlü subayların doğrudan İttihad ve Terakki Cemiyeti içinde yer aldığı belirtilmekteydi.53 Selanik'teki postahanede çok önemli bir başarı elde edilmişti. Tüm çalışanlar İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafına çekilmiş, buna ek olarak Posta Umumi Müfettişi'nin maiyetinin de harekete katılması sağlanmıştı. Yurtdışında basılan devrimci gazete ve dergiler ile diğer propaganda malze51 F.O. 3 7 1 / 5 4 4 / 2 5 3 0 3 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, nakleden, A. J . Panayotopouloş, "Early Relations Between the Greeks aııd the Yoıang Türks," ss.88.89. 52 A. D. Zannas, O Makedonikos The Greek Struggle

Agon: Anamniseis,

in Macedımia,

1897-1913,

s.36, ve s.53; Douglas Dakin, s.377; ve A. J. Paııayotopoulos,

"Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.89. 53 No. 1 2 2 / 1 4 , Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dışişleri Bakanlığı'na, Selanik, 14 Şubat 1908'deıı .nakleden, A. j. Paııayotopoulos,' "Early Relations Betweeıı the Greeks and the Young Turks," s.89. Duru'nun anılarında elediğine göre, Olympus Meydanı ve Rıhtım'daki kahvehanelerden bazıları alenen lttihadciların toplanma yeri olarak bilinmekteydi (Kazını Nami Duru, "İttihat ve ki" Hatıralarım,

ss.19-20).

Terak-

meleri posta yoluyla 'Abdülhamid' adına gönderiliyor ve Selanik'te gerçek alıcılarına teslim ediliyordu.54 îttihadçılar 1908 Baharında hem Selanik'teki Yunanistan Konsolosluğu aracılığıyla Yunan Hükümeti ile hem de Makedonya Vilâyeti'ııdeki yerel Yunan halkıyla yakınlaşmaya karar verdi, ittihad ve Terakki Cemiyeti bu yakınlaşma ile daha önce Ermenilerle yapılan dayanışma ve işbirliğinden sağlanan yarar gibi fayda ummaktaydı. Nisan ayında Cemiyetin Selânik'teki yeraltı önderlerinden Rahmi [Aslan] Bey, Selanik'teki Yunanistan Konsolosu Kanellopoulos ile ilişki kurdu ve devrimci bir siyasal değişimin gerekliliğinden bahsederek Yunanlılarla işbirliği içinde hareket edilmesini 55

istediğini belirtti. Mayıs ayında, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selânik Şubesi işbirliği teklifini bu kez yerel Yunan cemaatinin önderlerine tekrarladı.55 Benzer bağlantılar ve mutlakiyetçi rejime karşı birleşik harekete çağrı İttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcileri tarafından Elassona, Kozan, 57 Manastır ve Siroz'da da yinelendi. 27 Haziran'da, Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltazzis Makedonya'daki tüm konsolosluklara İttihad ve Terakki Cemiyeti'nilı Türkiye'de yaşayan Yunan azınlığa yalnızca felâket getireceğini bildiren bir genelge gönderdi. Bakan, ayrıca, mutlak monarşinin düşüşünün Yunan ulusal çıkarlarına za54 Charles Roden Buxtoa, Turkey in Revolution,

ss.52-53.

55 No.619, Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dışişleri Bakanhğı'na, Selânik, 6 Temmuz 1908'deıı nakleden A. j . Panayotopoulos, "Early Relations Betvveen the Greeks and the Young Turks," s.89. 56 No.425, Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dışişleri Bakanlığına, Selânik, 12 Mayıs 1908'den nakleden A. J. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.90. 57 No.İ48, Konsolos Enyâlis'den Yunan Dışişleri Bakanlığt'na, Elassona, 18 Nisan 1908; No.575, Konsolos Dimaras'dan Yunan Dışişleri Bakanhğı'na, Manastır, 2 7 Mayıs 1908; ve No,237, Konsolos SaÇhtouris'ten Yunan Dışişleri Bakanhğı'na, Siroz, 1 Haziran 1908'den nakleden A. J : Panayotopoulos, "Early Relations.Betvveeıı the Greeks and the Young Turks," s.90:

rarlı olabilecek tehlikeli karışıklıklara neden olabileceğini de söylüyordu. Bakan, genelgesinin sonunda, Makedonya'daki Yunanlıları Türkiye'de kurulu düzene sadık olmaları konusunda uyardı. Diğer bir deyişle, Makedonya'da ya da Anadolu'da Türk yönetimi altında yaşayan Yunanlılar İttihad ve Terakki Cemiyeti önderliğindeki devrimci harekete 58

katılmamalıydı. Yunan güvensizliği temelde herhangi bir siyasal değişimin Fener Rum Patrikhanesinin ayrıcalıklı konumuna ve buna bağlı olarak da Türkiye'de yaşayan Yunan azınlığın yaşam şartlarına zarar vereceği korkusundan kaynaklanmaktaydı. Dolayısıyla, Türkiye'deki mutlakiyetçi yönetimin devamlılığını isteyen Yunan tercihi bir ilke meselesinden değil, pratik bir gereksinimden kaynaklanmaktaydı.59 Arnavutlarla olan durum ise farklıydı. Arnavut milliyetçileri, Îttihadcı hareketi açıkça kendi yararlarına gördükleri için İttihad ve Terakki Cemiyeti ile işbirliğini hemen kabul ettiler. Ayrıca, her iki grubun da Makedonya'nın yabancılar tarafından bölünmesine neden olabilecek bir taslağa karşı olmaları işbirliğini kolaylaştıran bir unsurdu. Hatırlarda olduğu gibi, daha önce -Haziran ayında- Rus Çarı ve İngiltere Kralinın Reval'de yaptıkları görüşme sonrasında kabul edilen Makedonya reform programı, ülke topraklarının bütünlüğü için acil bir tehlike olduğu işaretini vermişti. Padişah eğer Reval Planinı kabul ederse, devrimciler kendisine karşı güçlü bir silah elde edeceklerdi; reddettiği takdirde ise, hiç kuşkusuz, Avrupa devletleri hemen araya gireceklerdi. Her iki durumda da reform programı sonrasında Ma-

58 3 0 0 6 Numaralı Genelge, Baltazzis'den Konsolosluk yetkililerine, Atina, 27 Haziran 1908, A. j. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.93 içinde. 59 A. J. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.94.

kedonya önce özerk bir duruma gelecek, daha sonra da bütünüyle elden çıkacaktı. Özerk bir Makedonya, Arnavut milli birliğini tehlikeye sokacağı için, Arnavutlar bu yönde herhangi bir öneriyi doğal olarak reddedeceklerdi. Öte yandan, anayasal bir rejimi -yani, Türkiye'de kurulacak liberal demokratik bir yönetimi- kendileri için yararlı bulacaklardı. Ittihadcıların, 'ulusal' çıkarları monarşistlerden daha iyi koruyacaklarına inanıyorlardı. Bunun yanısıra, bağımsız bir . Arnavutluk kurma ideali gerçekleştirmek için liberal demokratik bir rejimde, mutlak monarşi de olduğundan daha rahat örgütlenip, çalışabileceklerdi. Bu nedenle, olayların iyice kötüleştiği .1908 Yazı başında Makedonya'nın parçalanması için Avrupa Devletleri ile görüşmelerde bulunan mutlakiyetçi rejime karşı, Ittihadcıları var güçleri ile desteklediler.60 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin önündeki ilk ve en önemli görev merkezi Selanik'te olan Üçüncü Ordu'yu da devrimci hareketin içine çekebilmekti. Üçüncü Ordu içindeki hoşnutsuzluk kimi yerlerde açık ayaklanmalar biçiminde kendini göstermiş ve yalnızca Saray'ın kayırmacılığı sayesinde yer edinmiş olan kimi yüksek rütbeli subayların beceriksizlikleri genç subaylar ve erler arasında gitgide artan bir huzursuzluk yaratmıştı.61 Bu nedenle, zaman içinde sayıları gittikçe artan bir grup genç subay İttihad ve Terakki Cemiyeti saflarına geçmiş ve Cemiyet'in talimatları doğrultusunda hem erler hem de kendileri arasında propaganda faaliyetine başlamışlardı. Askerlerin kırsal bölgelerde küçük gruplar halinde iz sürmesi Ittihadcı genç subayların propaganda 6 0 Stavıo Skencli, The Alhaniaıı National Awakening, Kondis, Greece and Albania, 1908-1914, ss,3ö-38. 61 Ahmed Niyazi, Balkanlarda

Bir Gerillacı:

Hürriyet

1878-1912,

s . 3 4 0 ; vc Basil

Kahramanı

Resneli-Niyazi

Bey'in Anıları, ss:45-47; ve E. E Knight, The Awakening 118

of Tûrlsey,' ss.124-125.

işini kolaylaştıran bir öğeydi; çünkü, böylece üstlerinin sürekli denetiminden çıkmış genç subaylar bir yandan görevlerini yaparlarken, diğer yandan casusların dikkatini çek62

meden kendi aralarında toplantılar düzenleyebiliyorlardı. 1908 yılı Temmuz ayı başından itibaren, merkezi Selanik'te olan Üçüncü Ordu'da ve yaygın olarak da tüm Makedonya'da askerler arasındaki hoşnutsuzluk ve isyan haberleri gündelik hale gelmişti. Genç subaylar arasında devrimci propagandanın yayılması ve meydana gelen sürekli isyanlar daha fazla itaatsizliğe neden olmuştu. İşte tam bu sırada, İngiltere Kralı ve Rus Çarı arasında 9-11 Haziran tarihlerinde Reval'de yapılmış olan Makedonya'nın geleceğine ilişkin görüşmeler kamuoyunda duyulmuş, bu haberler özellikle Makedonya'daki halk ve ordu mensupları arasında heyecan yaratmış ve ülkenin yabancı çıkarlar doğrultusunda yönetilmesine öteden beri karşı çıkan İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin mutlakiyetçi yönetimi yıkabilmesi için ek ve güçlü bir neden oluşturmuştu.63 1907 yılı sonuna gelindiğinde Avrupa devletlerinin Makedonya vilâyetlerinin geleceğine ilişkin 'reform' planları belli bir biçim almıştı. İngiliz Hükümeti 3 Mart 1908'de Makedonya'daki 'Vilâyât-ı selâse' olarak adlandırılan üç vilâyetin -yani, Kosova, Manastır ve Selânik vilâyetlerininnasıl yönetileceğine ilişkin bir plan sundu: Söz konusu vilâyetler görev süresi önceden belirlenmiş ve ancak Avrupa devletleri onaylarsa görevden alınabilecek tek bir Genel Va62 E. E Knight, The Avvakening of Turkey, ss.124-125; ve Charles Roden 13uxtoıı. Turkey in Revolution, ss.50-51. 63 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

16, ss.9293-

9294. Kralla Car arasındaki görüşme için bkz., "Visit to the Emperor of Russia at Reva! in June, 1 9 0 8 , Charles Hardinge, 12 Haziran 1 9 0 8 , " G R Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 18981914, 5: The Near East: The Macedonian 1903-9, ss.237-245 içinde.

Problem

and the Annexatioh

of

Bosnia,

li tarafından yönetilecekti. Genel Vali, yabancı subaylar ve Avrupalılardan oluşan jandarma birlikleri ile desteklenecekti. Genel Vali'nin maaşı 'Saray'ın etkisinde kalmaması' için Avrupa devletlerinin denetiminde olacak bir Makedonya bütçesinden ödenecekti. Kamu görevlileri de yerli hıristiyanlar arasından ve Genel Vali tarafından atanacaktı. Anlaşılacağı üzere, bu planın asıl amacı Makedonya ile merkezî hükümet arasındaki bağları koparmak ve bu vilâyetleri 64

özerk -belki de özgür- kılmaktı. <Jîus Hükümeti, İngilizlerin ortaya attığı Makedonya'ya 'özerk' bir Genel Vali atanması konusundaki teklifin Abdülhamid rejimince koşulsuz kabul görmesinin şüpheli olduğunu bildirmekle beraber bu planın ayrıntıları üzerinde ingilizler ve diğer Avrupa devletleriyle görüşmede bulunma isteğini dile getirdi^5 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkezi bu gelişmeler üzerine hemen harekete geçti. Cemiyet, yaptığı tartışmalardan sonra, 16 Mart'ta örgütün Selânik Şubesi'ne hem Avrupa devletlerince Türkiye'ye teklif edilen plan hem de ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bu plan karşısındaki tavrı hakkında bilgi veren bir rapor gönderdi. Paris'teki merkez, raporunda Selânik Şubesi'nin bu bölgedeki Müslüman halk arasında propaganda yapmasını, Makedonya'ya özerk bir Genel Vali atanmasını içeren planın yaygın bir şekilde protesto edilmesi için kasaba ve şehirlerde telgrafhanelerin işgal edilerek istanbul'daki merkezî hükümete telgraf çekilmesinin sağlamasını istiyordu. Bu çabalara ek olarak, Avrupa devletlerinin Selanik'teki konsolosluklarına heyetler ha-

6 4 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı rüşmesi," AtıaBritannica

Tarihi, 1, s.215, ve 2 / 4 , s.151; ve "Reval Gö-

Genel Kültür Ansiklopedisi,

1. Baskı, 18, s:372.

6 5 Sir A. Nicolson'dali Sir Edward Grey'e, St. Petersbuig, 4 Mart 1 9 0 8 , G. R Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Docunients on the Origins of the Waı; 1898-1914,

5: The Ne
Bosnia, 1903-9, s.233 içinde.

Problem

and the Arinexatioıı

of

liııde gidilerek, yabancı müdahalesine karşı İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin İmparatorluğun toprak bütünlüğünü korumaktaki ısrarlı tavrının gösterilmesi de isteniyordu 66 Ittihadcılar Mayıs ayında İngiltere'nin Makedonya'daki reformlar konusunda başarısızlığa uğramış Avrupa Uyumu'ndan çekilmeye karar verdiğini, bunun yerine ingiltere ve Rusya'nın ortaklaşa olarak Makedonya'daki tüm çetelerin ortadan kaldırılması amacıyla Avrupalılardan oluşan jandarma birlikleri kurulmasına yönelik katı bir plan hazırladıklarını öğrenmişlerdi. İngiltere ve Rusya'nın birlikte hareket edecek olmaları olasılığının ciddi bir biçimde ortaya çıkması Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni alarma geçirdi. Ittihadcıların görüşüne göre, Makedonya'nın dış güçlerce yönetimi anlamına gelen bir müdahale, hem İmparatorluğun bütünlüğünü tehlikeye atacak hem de Makedonya'yı kontrol altına alması dolayısıyla Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin devrimci hareketi bu bölgede sürdürmesine önemli derece67

de engel olacaktı. Bu nedenle, İttihad ve Terakki Cemiyeti Mayış ayında Selanik'te bir dizi gizli toplantı yaptı. Toplantılarda Cemiyet'in Avrupa devletlerine varlığını ve gücünü göstermesi zamanının geldiğine, dolayısıyla Makedonya'ya barış ve huzuru yalnızca İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin getirebileceğinin Selanik'teki Avrupa devletlerinin konsolosluk yetkililerine anlatılmasına karar verildi. Avrupa devletlerinin çeşitli ne-' denlerden dolayı sonuçsuz kalmaya mahkum bu reform planından vazgeçip, kurtuluşu için Makedonya'yı kendi haline bırakmaları daha iyi olacaktı. Bu amaçla bir bildirge 66 5 5 7 / 1 2 Numaralı Mektup, Paris Merkezi'nden Selânik Stıbesi'ne, Paris, 16 Mart 1908, İttihad ve Terakki Cemiyeti yazışmalarının 2 Numaralı Kopya Defteri, ss.225-229'dan nakleden,.Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı pp 152-156. • 67

E. K Knight, 7'îıe Awakening

of Turkey, ss.129-130.

Tarihi, 2/4,

hazırlanarak tüm Avrupa hükümetlerinin temsilcilerine gönderildi.68 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin bildirgeyi yayınlamasından yaklaşık bir hafta kadar sonra-10 Haziran'da- ingiltere Kralı .VII. Edward Reval'de, Rus Çarı Nikola'i ile görüştü ve görüşmeden bir kaç gün sonra da Makedonya'nın 'barışa kavuşması' ve daha iyi yönetilmesi üzerine hazırlanan Ingiliz-Rus ortak önerisinin ayrıntıları, diğer Avrupa ülkelerine bildirildi. Bu olay Ittihadciları bir anlamda acil harekete zorladı; Özgürlük rüzgarı ortalığı bir an önce kasıp kavurmalıydı, yoksa çok geç kalınmış olunabilirdi.69 Kelimenin tam anlamıyla bir devrime dönüşecek olaylar, Kolağası Niyazi Bey'in Resne'de ayaklanması ile başladı. Bir Arnavut olan Niyazi Bey, Manastır ve Ohrida arasında küçük bir kasaba olan Resne'de toprak sahibi Müslüman bir aileden geliyordu. Niyazi Bey orduya çok küçük yaşta katılmış ve 1897'deki Yunan Savaşı'nda büyük yararlıklar göstermişti. Savaş sonrasında ülkesine gönderilmiş ve devrime kadarki beş yılda, emrindeki avcı kıtasıyla dağlardaki eşkiya çetelerini kovalamıştı. Yeraltı bağlantılarını iyi kullanan İttihad ve Terakki Cemiyeti, Niyazi Bey'e Kolağası ünvanı verilmesini ve onun devrimci harekete en yararlı olabileceği yer olan Resne'ye atanmasını sağlamıştı.70 Niyazi Bey yeraltında faaliyet gösteren İttihad ve Terakki Cemiyeti'nc arkadaşı Enver Bey tarafından kazandırıldığı için çetelerle olan ilişkilerinde mutlakiyetçi hükümete hizmet 6 8 Bu bildirgeden alıntılar için bkz., E. F. Knight, The Amakening of Tıırkcy, ss. 131-133. Manastırdaki Rus Konsolosu'na gönderilen bildirge için bkz.. Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, 2 / 4 , ss.156-159. Bildirgenin tam metni için bkz., Ahmed Niyazi, Balkanlarda Niyazi Bey'in Anıları,

6 9 E. E Knight, The Awakening 70 Ahıned Niyazi, Balkanlarda Bey'in Anılan,

Bir Gerillacı:

Hürriyet Kahramanı

Remeli

ss.64-76. of Turkey, s. 134 Bir Gerillacı:

Hürriyet

Kahramanı

Resneli

Niyazi

s.55; ve E. F. Knight. The Avvaltening of Turfeey, ss.147-148.

etmek yerine'İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne hizmet ediyordu. 71 Niyazi Bey'in önerisi ve girişimi üzerine bölgede yaşayan Müslümanlar İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yönetimi altında bir çete oluşturmuşlardı.72 Resne'deki birliklerin başında bulunan Binbaşı Niyazi Bey, 3 Temmuz'da eşkiya çetelerini izleme bahanesiyle yüz kadar askeri ve bir grup yerel yöneticiyi daha önce örgütlenmiş olan bu sekiz yüz kişilik silahlı sivil halkla buluşmaları için dağlara gönderdi. Yerel yöneticiler arasında Resne'nin Belediye Reisi Hoca Cemal Efendi, Defterdar Tahsin Efendi, Polis Serkomiseri Tahir Efendi ve Resne'deki Sırb Mektebi'nin Müdürü vardı. Beraberlerinde orduya ait altı yüz Lira, yetmiş tüfek ve elli kutu cephane götürmüşlerdi.75 Kısa bir süre sonra Presba

71 E. E Ktıiğht, TheAvnakening

of Turkey, s s . 1 4 7 - 1 4 8 ; ve ismail Hakkı Uzunçarşı-

lı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," S.107n.

;

72 E. F Knight, The Awakeniııg

;

of Turkey, s. 149.

73 • G.: Barclay'den Sir' Edward Grey'e, Tarabya, 7 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence t Respecting the ConStitutional Movemettt in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary '

pers, 1909, 105,"s. 1 içinde; E. K Knight, The Av/akening

of Turkey,

Pcı-

:

ss.159-165;

Charles Roden Buxton, îitrfeey in Revolution, s . 5 7 ; İsmail Hakkı Uzunçarşılı,/ : " 1 9 0 8 Yılında,İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," î ; s.108; ve Cemal Kutay, 'Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet

Tarihi, 16,

Mücadeleleri

j

ss.9307-9309. Ayrıca bkz., Halil Menteşe, "Eski Meclis-i Mebusaıı Reisi Halil Menteşe'nin Hatıraları, 5: İhtilâl Arifesinde," Cumhuriyet, 17 Ekim 1946, s.2. Olayın gelişimi ve ayaklanma için yapılan hazırlıklar hakkında bkz., Ahıııed: ,; Niyazi, Balkanlarda Anıları,

Bir Gerillacı:

Hürriyet

Kahramanı

Resneli

Niyazi

Bey'in ::/

ss.79-94.

74 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlah; ::: Edildiğine Dair Vesikalar," s. 1 0 8 ; Ahmed Niyazi, Balkanlarda Hürriyet Kahramanı

bir

Gerillacı:

Resneli Niyazi Bey'in Anıları, ss.79-83.

75 G. Barclay'den Sir Edwarcl Grey'e, Tarabya, 7 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence; Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary pers, 1909, 105, s . l içinde; E. E Knight, The Awakening

of Turkey,

faV.;:.:

ss.159-165;:;

ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle llatv: :y Edildiğine Dair Vesikalar," s. 108.

\

bölgesinden iki subayla bazı memurlar ve halk da bu gruba katıldı.76 Niyazi Bey'in önderliğindeki grubu etkisiz hale getirmek için iki taburla Mitroviçe'den Manastır'a gönderilen Kosova Vilâyeti Komutam General Şemsi Paşa, 7 Temmuz'da Manastırdan ayrılmak üzereyken, İttihada bir subay olan Atıf [Kamçıll Bey tarafından öldürüldü.77 Niyazi Bey emrinde çeteyle beraber hemen Arnavutluk 'sınırına' gitti. Manastır Vilâyeti'ne bağlı birer sancak merkezi olan Debre, îlbasan, Görice ve Ohri'yi ziyaret etti. Amacı mutlakiyetçi yönetime bağlı subayları bölgeden uzaklaştırmak ve kurtarılmış bölgelerde düzenin sağlanması için bir Arnavutluk milis gücü oluşturmaktı. Görice'deki Arnavut komitesi en baştan itibaren bu girişime destek verdi. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin isteği üzerine Arnavut komitesi Görice çevresindeki dağlarda bulunan gerillalara ayaklanmış Türk birliklerine katılmaları için çağrıda bulun7 6 Konsolos W. J . Heathcote'daıı G. B a r d a / e , Manastır, 5 Temmuz ] 908, ve Albay H. Conyers Suıtees, İstanbul,- 9 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspoıtdence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamcntary

Papcrs,

1 9 0 9 , 105, s.2 içinde. Ayrıca bkz., Albay H. Conyers Surtees, İstanbul, 15 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Par'üanteıuary 77 Ahmed Niyazi, Balkanlarda .Bey'in Anıları,

Pûpers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.4-5 içinde. Bir Gerillacı:

Hürriyet

Kahramani

s s . 1 4 3 - 1 4 5 ; Yusuf Hikmet Bayur, Türk

Resneli Nivciîi

İnkılâbı

Tarihi, 2 / 4 ,

ss.179-185; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," s s . 1 0 9 - 1 1 1 ; Charles Rodeıı BuX!oıı, Turfeey in Revolution, s.61; E. E Knight, The Awakening

of Turkey, s.183; G.

Barclay'den Sir Edward Grcy'c, Tarabya, 7 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ tlıe Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamcntary

Pa-

per!,, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s. 1 içinde; Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, ss.13-15; Kâzım Nami Duru, "İttihat ve Terakki"

Hatıralarım,

ss.27-28; Halil Menteşe, "Eski

Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteşenin Hatıraları, 5: İhtilâl Arifesinde," Cumhuriyet, 17 Ekim 1946, s.2; ve Cemal Kutay, Türkiye Mücadeleleri

İstiklâl

ve

Hürriyet

Tarihi, 16, ss.9310-9311. Suikastin ayrıntıları için bkz., Konsolos

W. J. Heâtchcote'dan G. Barclay'e, Manastır, 8 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Papers,

1 9 0 9 , 105, ss.3-4 içinde; ve Süleyman Külçe, Firzovik

Meşrutiyet,

ss.37-47.

Parliamcntary Toplantısı

ve

du. Ohri'deki Arnavut komitesi de aynı yolu izledi. Arnavutların çoğunluğunun İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni desteklemesine karşın, Ittihadcıların işi bitmiş sayılmazdı: Kosova Vilâyeti'nin kuzeydoğusunda yaşayan Padişah-yanlısı Müslüman halkı da devrimci harekete kazanmak zorundaydılar. Temmuz ayı başlarında Ittihadcıiarm dağıttığı bir bildiride dayanılmaz vergilerden ve adilâne çalışmayan mahkemelerden şikayetçi olan bölge halkının anayasal rejimin kurulması ve parlamentonun açılması konusunda İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni desteklemesi isteniyordu. Bildiriye göre, yerleşik düzenin yıkılmasıyla tüm bu adaletsizlikler ortadan kalkacaktı. Halkı mutlakiyetçi yönetime karşı kışkırtmayı amaçlayan bildiri, valileri, hilebaz ve çürümüş diye nitelendirirken, nazırları ve paşaları da ihanetle suçluyordu. Bildiri ayrıca, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve İtalya'yı da hedefliyordu. Bildiride Arnavutluk'a gizlice sızan güçlerin yerel halkı hıristiyanlaştırmak için kiliseler açtığından sözediliyordu. Oysa bu güçlerin tek isteği Arnavutluk'u parçalamaktı. Halkı daha da kışkırtmak için bildiride Makedonya'da Avrupa devletlerinin egemenliği sağlamayı amaçladığı ve bu durumdan da tepkisizligiyle Abdülhamid ve mutlakiyetçi yönetiminin sorumlu olduğu söyleniyordu.79 1908 Baharında, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Manastır Vilâyeti'nde demiryolu inşa etmek için çalışmalara başlamıştı. Halk arasında yaygın söylentilere göre mutlakiyetçi hükümet projenin gerçekleşebilmesi için köylülerin tasarrufunda bulunan toprakları Avusturya-Macaristan Hükumeti'ne satacaktı. Tam bu söylentilerin ortalıkta dolaştığı sırada Reval Anlaşması'nm açıklanması gerilimi iyice arttır78 E. E Knight, The Awakenmg nian National Awakening,

of Turkey, ss.170-184; ve Stavro Skendi, Tlıe Alha-

1878-1912,

79 Stavro Skendi, 77ıe Albanian

s.341.

National Awakening,

1 8 7 8 - 1 9 1 2 , ss.341-342.

•di.'Temmuz aymıtı ilk günlerinde, Prizren, Gjakore, Priştine ve Volçetrin bölgelerinden, silahlı binlerce köylü Firzovik'de toplandı ve protesto gösterileri düzenledi. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yerel şubelerindeki genç subaylar Firzovik'deki olayları kendi kontrolları altına almaya çalıştı, 80 lar. 7 Temmuz'da Üsküb'deki jandarma birliğinin başında bulunan Galib [Pasinler] Bey Kosova Valisi Mahmud Şevket Paşa'nın toplantıyı dağıtmasını isteyen emriyle Firzovik'e geldi 81 Ama Galib [Pasinler] Bey, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Üsküb Şubesi'nin bir üyesiydi ve Üsküb'den ayrılmadan önce Selânik'teki Ittihadcı liderleri görevinden haberdar etmişti.82 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki liderleri Pasinler'den Firzovik'deki Arnavutları Cemiyetin liberal demokratik bir düzen isteyen bildirisini desteklemeleri için ikna etmesini istedi. Galib [Pasinler] Bey Firzovik'e gelir gelmez, Kosova Vilâyeti'nin birçok kasabasına telgraf ve haberci göndererek Firzöyik'teki gösterinin daha da büyük boyutlara ulaşmasını sağlamaya çalıştı. Bu çabaların sonucu olarak birkaç gün içinde Firzovik'te toplanan silahlı Arnavut sayısı otuz bine ulaştı. 83 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Üsküb Şubesi'nin bir Arnavut üyesi olan Mehmed Necib [Draga] da Firzovik'e gelerek, mutlakiyetçi yönetimi kötülemek ve Arnavutları da İttihada davaya ka-

8 0 Stavro Skendi, The Albanian

National

Av/akening,

m a n Külçe, Firzovife Toplantısı ve Meşrutiyet,

1878-1912/SM1\

81 Galib Pasinler, "Galip Paşa'nın Hatıraları," Hayat

Tarih Mecmuası, 2/6 (Tem-

. imiz 1 9 6 6 ) , s s . 8 - 9 ; ve Süleyman Külçe, Firşovik ş.53. 82 Süleyman Külçe, Firzovife Toplantısı ve Meşrutiyet, 83 Galib Pasinler, "Galip Paşa'nın Hatıraları," Hayat

Toplantısı

ve

Meşrutiyet,

Tarih Mecmuası,

2 / 6 (Tem-

s.15,

muz 1 9 6 6 ) , s. 10; Yusuf Hikmet Bayur, Türk lnlfilûbı man Külçe, Firzovife Toplantısı Albanian National

Amakenmg,

ve Meşrutiyet.,

ve Süley-

ss.lÖ-15.

Tarihi, 2 / 4 , s.187; Süley-

ss.53-55; ve Stavro Skeııdi,.The

1 8 7 8 - 1 9 1 2 , s.343.

zandırmak için elinden geleni yaptı. Hepsi Usküb'ün seçkin simalarından olan İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin temsilcileri de Firzovik'teki toplantıya katıldılar ve Reval Planı'nın uygulanmaması ve Avrupalıların Türkiye ile ilgili sorunlara karıştırılmaması için tek çözümün yerii bir anayasal düzen olduğunu bildirdiler. Sonunda Firzovik'teki ayaklanma Ittihadcıları destekleyen bir gösteriye dönüştü. Temsilciler daha sonra Sultan Abdülhamid'e 1876 Kanun-u Esasi'sini yeniden yürürlüğe koyması ve Meclis'i açması yönünde bir telgraf yolladılar.85 12 Temmuz'da Manastır'daki İngiltere Konsolosu W, J. Heathcote, yeraltı örgütüne bağlı bir vatandaş tarafından, hareketin hiçbir şekilde Hıristiyanlara karşı olmadığı yönünde ikna edildi. İttihad ve Terakki Cemiyeti üyesi ve Cemiyet'te' özel bir konumu olan bu vatandaş, Cemiyet'in gücünün ve arkasındaki halk desteğinin Avrupa kamuoyunda yeterince anlaşılmamış olabileceği korkusunu da dile getirdi 8 6 Daha sonra, Konsolosa üzerinde İttihad ve Terakki Ce-. miyeti damgası bulunan bir bildiri vererek, amaçlarının 1876 Kanun-u Esasisi'nin yeniden yürürlüğe girmesini sağlamak olduğunu söyledi. Bildiri, varolan rejimi despotluk, kayırmacılık ve çürümüşlükle suçluyor ve kökten bir değişimin ancak anayasal bir rejim kurmakla mümkün olabileceğini ekliyordu. 8 4 Süleyman Külçe, Firzov'ık Toplantısı

ve Meşrutiyet,

s.57; ve Müfid Şemsi,-al-'

Hafefe-u Ya'lu ve la Yu'Ia Aleyh (İstanbul: Bahriye Matbaası, 1 9 1 9 ) , s.27'deıv nakleden Yusuf Hikmet Bayur, Türk fnfeılâk Tarihi, 2 / 4 , s.199. 8 5 Galib Pasinler, "Galip Paşa'nm Hatıraları," Hayat Tarih Mecmuası, 2 / 6 (Temmuz 1966), ss. 10-11; Yusuf Hikmet Bayur, Tiîrh Infcılahı Tarihi, 2 / 4 , ss.197200, Süleyman Külçe, Firzovife Toplantısı Skendi, The Albanian

National Avvakening,

ve Meşrutiyet, s s . 5 9 - 6 0 ; ve Stavro 1 8 7 8 - 1 9 1 2 , s.343.

8 6 Konsolos W. J. Heatheote'den G. Barclay'e, Manastır, 13 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.9 içinde.

87 Bildirinin ana noktaları için bkz., Konsolos W. J. Heathcote'dan G. Barclay'e,

14 Temmuz'da İstanbul'dan gelen ve Saray yaverlerinden olan Birinci Ferik Şükrü Paşa Üsküb garnizonundaki subaylarla görüşerek, bu subayların Hükûmet'e bağlı olup olmadıklarım anlamaya çalıştı. Padişah'm halkı için gösterdi- \ gi sürekli çabanın altını çizerek, kendisini dinleyenlere Padişâh'a sadık kalmaları yönünde telkinde bulundu. Subay • arkadaşları adına konuşan bir kolağası, kendi amaçlarının da ülkenin refahı olduğunu söyleyerek ülkenin çıkarlarını gerçekten gözetmeye çalışanlara hiçbir zaman karşı olmadıklarını bildirdi. Üsküb'ün ileri gelenleri de Şükrü Paşa tarafından çağrılmış ve onların da son durum hakkındaki görüşleri sorulmuştu. Onlar da İttihad ve Terakki Cemiyetine bağlı genç subaylar gibi aynı cevabı verdiler., Eski Belediye Reisi Salih Bey, kendilerinin milletin iyiliği için çalıştığına göre, Padişah'm da amaçlarını hiç kuşkusuz onaylayacağını söyledi. Elle tutulur hiçbir şey bulamayan Şükrü Paşa aynı 88 gün İstanbul'a dönmek üzere Usküb'ten ayrıldı. Şükrü Paşa'nın ayrılmasından birkaç gün sonra - 1 7 Temmuz'da- Hüseyin Remzi Paşa Üsküb askerî bölgesinin yeni kumandanı olarak şehre geldi. Garnizonun İttihada subayları daha Selânik'ten yeni gelmiş olan Hüseyin Remzi Pa~ şa'ya İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne katılmasını teklif ettiler. Reddetmesi üzerine de, Paşa'yı makamından attılar. İttihada subaylar tarafından Paşa'ya iki seçenek sunuldu: Ya Üsküb'te ev hapsinde tutulacaktı, ya da Üsküb'ü bir an önce terk edecekti. Hüseyin Remzi Paşa ikinci yolu seçtiği için tren istasyonuna korumalar eşliğinde götürüldü. Pa-

Manastır, 13 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers, 1 9 0 9 , 105, s.10 içinde. Ay-

rıca bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı

Tarihi, 1, ss.219-220.

8 8 Konsolos Muavini H. E. Satovv'dan Başkonsolos Harry Lanıb'e, Oskûb, 16 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers,

1909, .105, ss.12-13 içinde.

şa'nm Üsküb'ü terk edişini sokaklara dökülen büyük bir halk kitlesi seyretti. Trenin hareketiyle birlikte geleneksel uğurlama başladı. Fakat bu kez 'Padişahım çok yaşa!' nidaları perondaki genç subaylar ve halk tarafından 'Hürriyet!' 89

ve'İttihad!'haykınşlanyla süslenmişti. Devrimci hareketle bağlantılı olarak 19 Temmuz'da Makedonya'da üç suikast daha yapıldı: Manastır'da bir binbaşı ile bir yüzbaşı öldürülmüş ve subay oldukları 90 söylenen dört kişi de Siroz'da bir albayı kurşunlamışlardı. Tüm bu zaman boyunca Saray boş durmuyordu. Askerî ayaklanmayı bastırmak üzere Manastır'a gönderilen Şemsi Paşa'nın öldürülmesinden sonra, Hükümet yumuşak hareket etme kararı alarak ayaklanan genç subayları terfi, paye ve hediye verme sözleriyle etkisiz duruma getirmeye çalıştı. Ayaklanma Temmuz ortasında merkezi Selanik'teki Üçüncü Ordu'yu bütünüyle etkisi altına almış ve Edirne'de bulunan İkinci Ordu'ya ve İzmir'de bulunan birliklere sıçramıştı. 10 Temmuz'da Üçüncü Ordu'ya bağlı otuzsekiz subay itaatsizlikle suçlanarak tutuklanmış, İstanbul'a götürülmüş ve hapse atılmıştı. Fakat, tutuklamaların bir sonuç vermediğini gören Hükümet 16 Temmuz'da Makedonya'daki tüm Îttihadcı subaylar için bir genel af çıkarmak zorunda kaldı. Bu arada, İzmir'den Selânik'e nakledilen ilci tümen asker karaya ayak basar basmaz Makedonya'daki ayaklanmayı bastırmak için Manastır'a gitmek üzere trene bindirildi. Ancak, daha önceden askerî birliklerin içine sızmış ve bu tümenlerle birlikte karaya çıkmış olan İttihad ve Terakki Cemiye-

8 9 Konsolos Muavini H. E. Satow'dan Başkonsolos Harıy Lamb'e, Üsküb, 25 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movemetıt in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, ss.26-27 içinde.

9 0 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e', İstanbul, 21 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Papers, 1909, 105, s.7 içinde.

Parliamentary

ti'nin casuslarının aylar boyunca süren propaganda hareketi tümenler Manastır'a giderken meyvasmı verdi. Erler ateş etmeyi reddettiler ve komutanlarına, devrimcilere karşı savaşmayacaklarını, ancak despotlara karşı savaşacaklarını bildirdiler.91 Bu arada, Makedonya'da başlamış olan devrimi durdurmâk ve olayları daha fazla büyümeden bastırmak niyetinde olan mutlakiyetçi Hükümet her yolu denemeye devam ediyordu. Paris Büyükelçisi Salih Münir Paşa Hüküm erten aldığı talimat üzerine Atina ve Belgrad'a gönderildi. Görevi Yunan ve Sırb Hükümetlerini Türkiye'deki mutlakiyetçi rejimin yanına çekmek ve bu ülke askerlerinin devrimcilerle 92

savaşması için harekete geçirilmesini sağlamaktı. Ayrıca, Hükümet Makedonya'daki idari makamlara yabancı konsolosların ayaklanmalar hakkında haber almalarım engellemeleri yolunda emirler veriyordu. Bütün bu çabaların sonuçsuz kalması ve kaba güç kullanmanın faydasızlığının anlaşılması üzerine bu sefer son çare olarak büyük çaplı bir uzlaşma girişimi başlatıldı: Beşyüz elli subay bir gün içinde terfi ettirildi. Ayaklanmalarla ilgili olarak tutuklanmış 93olan otuzsekiz subay da affedilerek hemen serbest bırakıldı. Son olarak da, özellikle ordu içindeki hareketi kontrol altına alabilmek amacıyla, Padişah hem Sadr-ı Âzam'ı hem de Serasker'i görevden aldı. Avlonyalı Ferid Paşa'nın 'istifası' 23 Temmuz'da kabul edildi ve Sadr-ı Âzamlık hemen Kâmil Paşa'ya teklif edildi. Kâmil Paşa ise anCak Padişah'm kabul etmeyeceğini bildiği bir takım şartlar ileri sürerek bu göreyi üstlenebileceğini bildirince Sultan Abdülhamid Sadr-ı 91 Charles Reden Buxton, Turkey in Revolution, 92 Ahnıed Niyazi, Balkanlarda Bey'in Anıları,

ss.62-63.

Bir Gerillacı: Hürriyet Kahramanı Resneli

s s . 2 1 9 - 2 2 0 ; vc, Charles Roden Büxton, Turkey

ss.62-63.' 93' Charles Roden Buxton, Turkey in Revolution, 130

ss.62-63.

in

Niyazi

Revolution,

Âzamlığa Mehmed Said Paşa'yı atadı. Harbiye Nazırlığına da Rıza Paşa'nm yerine Erkân-ı Harb Reisi Ömer Rüşdü Paşa atandı.94 Yalnız, resmî gazete Takvim-i Vekayi'de Ömer Rüşdü Paşa'nm ünvanın 'Serasker' değil 'Harbiye Nazırı' olacağı ilân edildi. Ünvandaki bu değişikliğin görünürdeki nedeni, bizzat Sultan Abdülhamid'in yönettiği merkezî mutlak monarşinin, nazırların sorumluluk aldığı bir sis95 temle değiştirildiği izlenimini, uyandırmaktı. İstanbul'da tüm bu olaylar olurken, İttihad ve Terakki Cemiyeti kontrolü ele geçirerek, Makedonya'nın kurtarılmış kasabalarında anayasal rejimi ilân etti. 96 23 Temmuz günü 'Makedonya'da meşrutiyeti ilân etme düşüncesi, Ittihadcıların 22 Temmuz gecesi Selânik'te Manyasizade Refik Bey 97

başkanlığında toplandıkları sırada kararlaştırıldı. 23 Temmuz sabahı Manastırdaki İngiltere Konsolosluğu'na İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin birkaç saat içinde meşrutiyeti ilân edeceği ve Ittihadçılarm nedensiz kan dökülmesini önlemek amacıyla kamu düzenini sağlamaya kararlı oldukları bildirildi. Manastır Garnizon Kumandanı Müşir Osman Pa9 4 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 23 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Papers,

1909, 105, s.8 içinde; E. E Knight, The Awakening

Parliamentary

of Turkey, ss.222'-

223; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," ss.136-137; ve Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl Hürriyet Mücadeleleri

ve

Tarihi, 16, ss.9314-9315.

9 5 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 3 Temmuz 1908 v "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908,"

Parliamentary

Papers, 1909, 105, s.8 içinde. 9 6 İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafından 2 3 Temmuz 1908'de Manasiır'dan Sultan Abdûlhamid'e çekilen ve Sultan'a Kanun-u Esasi'niıı ilân edildiğini bildiren telgrafın metni için bkz., İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," s. 122. 97 Cemal Kutay, Fethi Okyar:

Üç Devirde Bir Adam,

ss.16-17; ve Halil Menteşe,.

"Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteşe'nin Hatıraları, 5: İhtilâl Arifesinde," Cumhuriyet,

17 Ekim 1946, s.2.

şa esir alınarak şiddet kullanılmaksızın şehirden uzaklaştırıldı ve öğle saatlerine doğru askerî barakaların önündeki tören alanında meşrutiyet ilân edildi.98 Kolağası Niyazi Bey, Vali ve diğer mülkî erkâna, devlet memurlarına, garnizondaki tüm askerlerle birlikte ayaklanmayı bastırmak üzere izmir'den Manastır'a sevkedilen taburlara ve onbinlerce Hıristiyan ve Müslümandan oluşan kalabalığa yeni bir anayasal düzen içinde özgürlük ve kardeşliğin hayata geçirildiğini ilân etti. Mollalar dua etti; ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcileri ile şehrin Rum Metropoliti konuşmalar yaptı ve 99

tören top atışlarıyla sona erdi. Öğleden sonra, hapishanelerin kapısı açıldı ve siyasî-adî, Hıristiyan-Müslüman ayrımı yapılmaksızın, tüm mahkûmlar serbest bırakıldı. 100 Dostluk ve kardeşlik gösterileriyle bezenmiş törenler üç gün, üç gece sürdü. Gösteriler sırasında, ülkenin gelecekteki güzel 98

Ahmed Niyazi, Balkanlarda '

Bcy'iıı Anıları,

Bir Gerillacı:

Kahramanı Resneli Niyazi

Hürriyet

ss.200-203; E.H Knight, The Awahening

of Turkey,

ss.207-214;

ismail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," ss. 1 1 6 - 1 1 7 ; Konsolos W J . Heathcote'dan G. Barclay'e, Manastır, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909,105,

ss.30-31 içinde; ve, Cemal Kutay,,Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 16, s s . 9 3 1 8 - 9 3 2 6 . Ayrıca bkz., Süleyman Külçe, Firzovife Toplantısı

ve

Meşrutiyet, ss.62-67. 99

Ahmed Niyazi, Balkanlarda Bey'in Anılan,

Bir Gerillacı:

Hürriyet

Kahraınant

Resneli

Niyazi

ss.224-225; Konsolos W. J. Heathcote'dan G. Barclay'e, Manas-

' tır, 23 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, Ss.30-31 içinde; G.

Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 24 TemmUz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey 1 9 0 8 , " Papers,

1.909, 105, ss.10-11 içinde; ve E. E Knight, The Awakeiıing

Parliamentary of

Turkey,

s.2.19. Manastır Merkez Kumandanı Mirliva Cemal Bey'in Harbiye Nezareti'ne çektiği 10 Temmuz 1 3 2 4 / 2 3 Temmuz 1 9 0 8 tarihli telgrafın tam metni için bkz., İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," s s . l 2 0 r l 2 1 .

.

100 Konsolos W. J. Heathcote'dan G. Barclay'e, Manastır, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey 1908," Parliamentary

Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.30-31 içinde.

'

günleri için sloganlar atılırken, eskiden çok sık duyulan 101

'Padişahım çok yaşa!' haykırışlarına pek rastlanmıyordu.. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin ileri gelenlerinden Midhat Şükrü [Bleda] Bey, Selanik Şubesi'nin almış olduğu karar üzerine, 23 Temmuz'da meşrutiyeti ilân etmek için Siroz'a gelmişti.102 Pek çok İttihad ve Terakki Cemiyeti üyesinin yanı sıra, İttihadcılar safına geçmiş olan Siroz Kaymakamı Reşid Paşa da, Saray'a telgraf çekerek, Sultan meşrutiyeti ilân etmedikçe, kendilerinin Abdülhamid'i Padişah olarak tanımayacaklarım bildirdiler.103 Denetimi ellerine fiilen geçirmiş olan.İttihadcılar, Saray'dan haber beklemesizin, Siroz'da da Manastır'dakine benzer bir ilân töreni düzendiler. Bu törende şehrin ileri gelenleri ile Siroz Müftüsü, birer konuşma yaparak yeni anayasal düzeni kutladılar.104 Siroz'dan yola çıkan yirmi kadar subay ve yüz askerden oluşan bir grup da Drama'da meşrutiyeti ilân etti. Her iki olayda da Sultan'a en geç iki gün içinde meşrutiyeti ta105 nıması gerektiğini bildirilen telgraflar çekildi. Resne,

101 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Fapers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , s.41 içinde.

102 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

16, s s . 9 3 3 4 -

9336;ve Halil Menteşe, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteşe nin Hatıraları, 5: İhtilâl Arifesinde," Cumhuriyet,

17 Ekim 1946, s.2.

103 Halil Menteşe, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteşe'nin Hatıraları, 5: İhtilâl Arifesinde," Cumhuriyet,

17 Ekim 1946, s.2.

104 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 4 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tary Papers,

Parliamen-

1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.10-11 içinde; ve Konsolos Muavini C. A. Greig'den

G. Barclay'e, Serez, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers,

1909, 105,

ss.20-21 içinde. Ayrıca bkz., İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında ikinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," ss.129-132. 105 Cı. Barclay'den Şir Edward Grey'e, İstanbul, 2 4 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," tary Papers,

Parliamen-

1909, 105, ss.10-11 içinde. Drama'da meydana gelen olayların

Debre ve Makedonya ile Arnavutluk'taki diğer kasabalarda 106 da Manastır'dakiyle aynı saatlerde meşrutiyet ilân edildi. Niyazi Bey'in Manastır'daki isyanına ilişkin haberler 23 Temmuz sabahı erken saatlerde Selânik'e erişerek oradan da İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin telgraf haberleşmesi üzerindeki denetimi sayesinde tüm Makedonya'ya yayıldı.107 Meşrutiyetin ilân edildiği haberi, 23 Temmuz'da Binbaşı Enver Bey108tarafından çekilen bir telgrafla Avrupa basınına bildirildi. Selânik'te özgürlük ve anayasal yönetim yanlısı pankartlar asılıyor, cadde ve dükkânlarda bildiriler dağıtılıyor, tüm bunlar olurken polis ciddi bir müdahalede bulunmuyordu. Aralarında Türk, Musevi, Rum ve hatta bir Bulgar'ın da bulunduğu bir grup subay ve sivil, otellerin balkonlarında, Hükümet Konağı'nm, Belediye binasının ve Jandarma karakollarının merdivenlerinde ve Osmanlı Bankası'nm önünde meşrutiyet yanlısı konuşmalar yaptılar.109 Düyun u ayrıntılı bir anlatımı için bkz., Yarbay G. Lionel Bonham'dan

G. Barclay'e,

Drama, 2 3 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1 9 0 9 , .105, ss.23-24 için-

de. Ayrıca bkz.,, Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

26, pp.9335-9336. 106 H. E Knight, The Awakening da Bir Gerillacı:

of Turkey, ss.219-220; Ahmed Niyazi,

Hürriyet Kahramanı

Resneli Niyazi

Bey'in Anılan,

Balkanlars.225; ve

• .İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle llâıı Edildiğine Dair Vesikalar," s.118. 107 Başkonsolos Harry H. Lamb'den G. Barclay'e, Selânik, 2 6 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

Terakki" Hatıralarım,

1909, 105, s.42 içinde;" Kâzım Nami Duru, s.30; ve E. E Knight, The Awakening

lttUicıt ve

of Turkey, s.220.

108 Nette Freie Presse, 25 Temmuz 1908'den nakleden, L. Bouvat, "Etnpire Ottoman: La Revolution en Turquie," Revue du Monde musulman, tos 1.908), s.718.

5 (Mayıs-Agus-

•

109 Başkonsolos Haıry H. Lamb'den G. Barclay'c, Selânik, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respeiting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

.1909, 105, ss.28-29 içinde; G. Barclay'den Sir EcHvaal

Grey'e, İstanbul, 2 4 Temmuz 190,8, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 11 içinde; ve E Risal, La Ville Convoitie:

Sahmique,

Papers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.10-

ss.306-308.

Umumiye Idaresi'nin Selânik'teki memurlarından Nesini Russo, Olympus Meydanindaki büyük bir kahvede konuşma yaptı.110 Konuşmalar her milletten cemaatin oluşturduğu büyük kalabalıkların heyecanlı alkışlarıyla desteklenmekteydi. Konuşmacılar arasında, Belediye Reisi, Ticaret Mahkemesi Reisi, Sanayi Mektebi Müdürü ve iki yerel gazetenin başyazarları da bulunuyordu. Gecenin ilerleyen saatlerinde ve hatta günün ilk ışıklarına kadar, subaylar ve siviller bazen yürüyerek, bazen de atlı arabalarda İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin bayraklarını ve afişlerini sallayarak gezdiler. Bu gezintiler de kitlelerin alkışlarıyla kutlanıyordu. 111 Edirne'deki asker ve sivil memurlar, olaylardan 24 Temmuz günü haberdar olduklarında pek memnun olmadılar. Ertesi gün Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iki temsilcisi, Vali, diğer yüksek rütbeli sivil idareciler, ikinci Ordu Başkumandanı ve diğer kumandanlarla görüşerek arzuları hilafına İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne ve meşrutiyete sadakat yemini etmelerini sağladı, idari işler görevdeki memurlara bırakılırken, denetim, Ittihadcıların kontroluna geçiyordu. 112 • Bu sırada, Selanik'te bulunan "Umumî Müfettiş Hüseyin

110 Başkonsolos Harry H. Lamb'den G. Barclay'e, Selânik, 2 6 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Makedonikos

Papers,

1 9 0 9 , 105, s.42 içinde. Ayrıca bkz., A. D. Zannas, O

Agon: Anamniseis,

s.53.

111 Başkonsolos Harry H. Lamb'den G. Barclay'e, Selânik, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement iıı Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers,

1909. 105, ss.28-29 içinde; ye Kâzım Nami Duru, "İtti-

hat ve Terakki" Hrttıraiarıtn, ss.30-32. Ayrıca bkz., Afi Canip Yöntem, "Selanik'te 10 Temmuz Sabahı," ss.257-259. 112 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 9 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , "

Parliamen-

tary Papers, 1909, 105, s . 2 8 içinde.Ayrıca bkz., Aziz Akmcan, "tkinci Meşrutiyet Nastl Uân Edildi? " ss.1563-1565.

Hilmi Paşa, Hükûmet'ten Sultan'ın halkın isteklerine uyarak Meclis-i Mebusan'ın yeniden açılmasını kabul ettiğine dair bir telgraf aldı. Telgraf metni üzerindeki söylentiler hızla yayıldı ve yaklaşık onbeş bin kişiden oluşan bir topluluk, haberi bizzat doğrulaması için Paşa'nın konağı önünde toplandı. 24 Temmuz sabahı saat dokuz buçukda Hilmi Paşa İstanbul'dan gelen telgrafı okudu. Telgraf şöyle bitmekteydi: Sultan halkın isteklerini kabul ettiğine göre artık İttihad ve Terakki Cemiyeti'ııe gerek yoktu. Kalabalığı temsilen konuşan bir şahıs, Sultan'ın bir lütufta bulunmadığını, tam tersine, halkın kendi iradesiyle haklarını almış olduğunu ve dolayısıyla Meclis-i Mebusan açılmadığı sürece İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne gereksinimleri olduğunu söyledi. Ardından şehrin tümünde heyecanlı gösteriler yapıldı. Selânik bayrak ve pankartlarla donanmıştı. Tüm meydanlarda konuşmalar yapılıyor ve alkış sesleri kesilmiyordu.113 Şehirde Avrupalı gözlemcileri şaşkınlığa uğratan kutlama törenleri yapılıyordu. 24, 25 ve 26 Temmuz günleri dağlardan Selânik'e inen ve mutlakiyetçi yönetim tarafından kelleleri için ödüller konmuş olan Bulgar, Rum ve Ulah çeteleriyle Arnavut haydut ve eşkiyalar -daha düne kadar birbirlerinin köylerini basıp, kadınlarını öldüren değişik ırklardan insanlar- İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yönetimi altında birleşiyor, birbirlerine sarılıyor ve Türklerle dost olmak istiyorlardı. Bulgar çetelerinin başı, 'Dağların Kralı' Sandansky özgürlük, kardeşlik ve adalet üzerine nutuk veriyor, halk tarafından heyecanla karşılanıyordu.114

113 Başkonsolos Harry H. Lamb'den G. Barclay'e, Selânik, 24, Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamcntary Papers, 1909, 105, ss.29-30 içinde; ve Kâzım Narni Duru, "İttihat ve Terakki" Hatıralarım,

s.33.

114 E. E Knight, The Awakening of Turkey, s.230; Charles Roden Buxton, Turkey in Revolution, ss.70-71; ve P Risal, La Viile Convoıtee:

Saloııiqııe,

Ayrıca bkz., Kâzım Narni Duru. "İttihat ve Terakki" Hatıralarım,

ss.313-315. ss.33-34.

Makedonya'da olup-bitenler karşısında başka şansının kalmadığını anlayan Sultan Abdülhamid, 24 Temmuz günü Kanun-u Esasi uyarınca Meclis-i Mebusan'm açılmasını ve hemen seçime gidilmesini emreden bir duyuru yayımlamak 115 zorunda kaldı. Böylece Türkiye'de mutlak monarşi sona ermiş bulunuyordu. Mutlak monarşinin başarılı bir biçimde devrilmesi ve yerine meşruti monarşinin kurulması ülkenin tüm kesimleri tarafından kutlandı. 25 Temmuz günü İstanbul'un belli başlı caddeleri bayraklarla donatıldı. Halk caddelerde yürüyor ve gösteriler yapıyordu. Yeni yönetimi kutlayan, aralarında Türk, Rum, Ermeni ve Musevilerin de bulunduğu elli bin kişiden oluşan bir topluluk iki bando eşliğinde, Bâb-ı Âli'ye yürüdü. Sadr-ı Âzam Said Paşa, topluluğun başında bulunan ve sözcü olarak seçilen İstanbul'un tanınmış ve saygın avukatlarından Talat Bey'i kabul etti. Talat Bey, Said Paşa'ya Sultan'a yerilmek üzere bir mektup verdi. Talat Bey başkanlığındaki heyet daha sonra Hariciye Nezareti'ne giderek Tevfik Paşa tarafından kabul edildiler. Heyet Hariciye Nazırı'na yaptığı ziyaretten sonra Bâb-ı Âli'den aynldı ve toplulukla beraber diğer nezaretlerin önünden geçerken 'Hürriyet!,' 'Müsavat!,' 'Adalet!,' ve 'Uhuvvet!' -yani, 'özgürlük,' 'eşitlik,' 'adalet' vec 'kardeşlik'- sloganları atarak, Beyazıt'taki Harbiye Nezareti'ne vardı. Kalabalık Nezarete vardığında, yeni Harbiye Nazırı Müşir Ömer Rüşdü Paşa, beraberinde yüksek rütbeli subaylarla birlikte Nezaret binasının basamaklarında belirdi. Topluluktan Kolağası Selim Sırrı [Tarcan] Bey ve avukat Kemal Efendi, orduda görev almanın, Sultan ve özgürlük 115 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 5 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," tary Papers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , s.15 içinde.

Parlmmen-,

için kendini feda etmenin tüm vatandaşların görevi olduğunu belirten konuşmalar yaptılar. Konuşmaların ardından Harbiye Nazırı ve beraberindeki yüksek rütbeli subayları, ülkeye sadakatle hizmet edeceklerine dair içtenlikle yemin etmeğe çağırdılar. Nazır ve yüksek rütbeli subaylar yemin ettikten sonra, kalabalık, Meşihat-ı îslamiye'ye -yani, Şeyhül Islâmlık'a- doğru yöneldi. Şeyh-ül İslâm Mehmed Cemaleddin Efendi, topluluğu Sultan için duaya çağırdıktan sonra, kalabalık Maliye Nezareti'ne doğru yürüyüşe geçti. Maliye Nazırı da tıpkı Harbiye Nazırı gibi görevini sadakatle ya116

pacağına yemin etti. , İstanbul'daki kutlamalar 26 Temmuz'da da ilk günkü çoşkuyla sürdü. 26 Temmuz günü öğleden sonra Türk, Rum, Ermeni, Bulgar ve Musevilerdeıı oluşan yaklaşık yüz bin kişilik bir topluluk Harbiye Nezareti önündeki Beyazıt Meydanı'nda toplandı. Burada yapılan konuşmalarda yeni anayasal yönetime bağlılık yemini eden topluluk 1 1 7 ' daha sonra Yıldız Sarayı'na kadar coşkuyla yürüdü. Tüm gün boyunca Boğaz'm her iki yakasında da heyecanlı gösteriler yapıldı. Yeni anayasal yönetimi kutlayanlarla dolu, bayrak ve pankartlarla süslenmiş vapur, sandal ve kayıklar kıyılardan bir yukarı, bir aşağı geçerken Boğaz'm her yanından neşeli kutlama sesleri yükseliyordu. Tüm bunlara ek olarak, vapurlar düdükleriyle hem birbirlerini, hem de kıyıdaki halkı selamlıyordu.118 116 Selim Sırrı Tarcan, Hatıralarım, vam Herald and Eastern Expıess,

ss.29-33; "Loyal Demcmstrations," The

Le-

2 7 Temmuz 1908, s . l ; vc "La Turquie Coııs-

titutioıınclle," Le Temps, 28 temmuz 1908, s.l. 117 "Loyal Demonstrations," The Lmrnt Herald and Eastern 1908, s . l ; Selim Sırrı Tarcan, Hatıralarım,

Erpress, 2 7 Temmuz

ss.34-35; ve G. Barclay'clen Sir Ed-

ward Grely'e, İstanbul, 2 6 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105,

s. 13 içinde. Ayrıca bkz., L. Böuvat, "Empire pttomaıı: La Revolution en Turquie," Revue du Monde musulman,

5 (Mayıs-Ağustos'1908), ss.722-723.

118 "Loyal Demonstrations," The Levant Herald and Eastern Express, 1908, s . l ; ve Mary A. Poyııter, V/heıi Turkey was Turkey, s.52.

2 7 Temmuz

Aynı gün akşama doğru, Sultan Abdülhamid'i tüm siyasal mahkûm ve sürgünlerin affına zorlamakta başarılı olmanın heyecanım yaşayan bir grup devrimci, aralarında eski Ziraat, Orman ve Maadin Nazırı Selim Melhame Paşa, ikinci Kâtib İzzet Paşa ve Baş Mabeynci Tahsin Paşa'nm da bulunduğu bir grup yüksek rütbeli Saray görevlisinin işten hemen el çektirilmesi için Yıldız'a yürüdü.' 19 Devrimciler bu isteklerini Şeyh-ül İslâm aracılığıyla Sultan'a iletmek istedi. Uzun süren ısrarlardan sonra nihayet Sultan grubu kabul etmek zorunda kaldı; ancak, topluluğun bazı Saray görevlilerinin işten el çektirilmesi isteğini kabul etmedi. 26 Temmuz gecesi Beyoğlu'nda Cadde-i Kebir'de toplanan halk büyük bir coşkuyla yeni anayasal düzen lehinde gösteriler yaptı. Tepebaşı'nda ise adım atacak yer yoktu. Bando, gecenin geç saatlerine kadar parkta kutlamalara ka121

tılan halkı eğlendirdi. 27 Temmuz günü Aya Sofya Camii'nde büyük bir toplantı yapıldı. Toplantı sonrasında başka bir heyet, Sultan'm maiyetindeki kadroda bulunan ve halk tarafından istenmeyen bir takım görevlilerin işlerine son verilmesi isteklerini yinelemek üzere tekrar Yıldız Sarayı'na gitti.122 Halkın tepkisine 119 "İmperial Clenıency," The Levant

Herald

and Eastern

Express,

25 Temmuz

1908, s . l ; ve G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 27 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting tlie Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , s. 14 içinde.

120 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 7 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting tlıe Constitutional Movement in Turkey, 1908," tary Papers,

1909, 105,

Parliamen-

s.içkide.

121 "Loyal Demoırstrations," The Levant Herald and Eastern Exprtss,

27 Temmuz

1908, s.l. 122 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 7 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary P a p m , 1909, 105, s.15 içinde; ve L. Bouvat, "Empire Ottomaıı: La Revolution en Turquie," Revue du Monde musulınan, s.723.

5 (Mayıs-Ağustos 1 9 0 8 ) ,

boyun eğmek zorunda kalan Sultan, İzzet Paşa ve diğerlerini görevden alarak Şam'a sürdü. 123 Benzer bir biçimde, yine halktan gelen yoğun baskı sonucu ilân edilen genel af hemen uygulamaya konularak İstanbul'daki tüm siyasal tutuklular hemen serbest bırakıldı.124 Genel af, İstanbul'daki evlerine artık serbestçe geri dönebilecek tüm siyasal mülteci ve sürgünleri de kapsıyordu. İstatistiklere göre, yurt dışındaki Ermeni mültecilerin sayısı seksen bine ulaşırken, 125 sürgündeki Müslümanların sayısı altmış bini buluyordu. 27 ve 29 Temmuz günlerinde, İttihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri ve kimi subaylar şehrin değişik yerlerinde toplanan kalabalıklara hitab ederek Meşrutiyeti canları pahasına korumaya and içtiler.126 Ağustos ayında ise, yine İstanbul'da Ermeni Devrimci Federasyonu ve Türk devrimcileri arasında dayanışma gösterileri yapıldı, 13 Ağustos'ta Balık Pazarı Üç Horan Ermeni Kilisesi'nde özgürlük ve adalet uğruna canlarını vermiş Müslümanlar anısına Âyin-i Ruhanî yapıldı. Âyinin sonunda Ermeni Patrikhanesi Vekili Gatoğigos Tourian alkışlarla karşılanan, vatanperver bir konuşma yaptı. İçinde çok sayı-

.123 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 9 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tary Papers,

Parliamen-

1909, 105, s.15 içinde. "İzzet Holo Paşa," ve "Ragıp Paşa," İbra-

him Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.198, ve s.311.

124 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, İstanbul, 27 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tary Papers,

Parliamen-

1909, 105, s.15 içinde; ve "The Amnesty," The Lh'aııt Herald

and

Eastern Express, 27 Temmuz 1908, s . l . Siyasal suçlular hakkında çıkardan affın metni için bkz., Adrien Biliotti ve Ahmed Sedad (Der.), Ligislation ınane depuis de Retablissement

de la Constitution,

Otto-

1, ss.3-4.

125 "The Political Refugees," The Levant Herald and Eastern Express, 2 9 Temmuz 1908, s.l.

.

•

126 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Istanbule, 2 9 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , s.16 içinde.

da Müslümanın da bulunduğu topluluk, buradan çıkarak Taksim'e yürüdü ve burada toplanmış kalabalığa katılarak yeni kurulan anayasal düzeni ve Türk-Ermeni kardeşliğini kutladılar.12"7 27 Temmuz günü, Edirne, yeni başlayan meşruti monarşi dönemini kutlamak üzere süslendi ve gece de fener alayları düzenlendi. Gün boyunca, Garnizon Kumandanlığı ve Vilâ128 yet Konağı önünde konuşmalar yapıldı. Selanik'teki Üçüncü Ordu'yu temsil eden altı subay özel bir trenle 28 Temmuz'da Edirne'ye geldi. Subaylar, istasyona korumasız gelmeye zorlanmış Vali ve İkinci Ordu kumandanıyla birlikte, sivil ve askerî memurlar tarafından karşılandılar. Askerler ve siviller, gelenleri büyük bir heyecanla karşıladılar. Üçüncü Ordu'ya bağlı Îttihadcı subaylar, Vali ve İkinci Ordu Kumandanı'na İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafından görevden alındıklarını bildirdiler. Halk, 'Padişahım çok yaşa!' şeklinde bağırınca, Selânikli subaylar Padişah lehine slogan atılmasının sona ermesini, çünkü Meşrutiyet'in Padişah'ın çabalarıyla değil, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin çabalarıyla olduğunu hatırlattı. Subaylar daha sonra istasyon duvarlarında bulunan, Padişah yanlısı tüm afişleri indirmeye başladılar. Çok sayıda subay mutlak monarşiyi yeren ateşli konuşmalar yaptıktan sonra, istasyondan yola çıkan kalabalık Belediye'ye kadar yürüyerek, binanın önünde büyük bir gösteri yaptı. Burada da yeni anayasal düzen lehinde coşkulu konuşmalar yapıldı. Bu sırada Vali ve ikinci Ordu Kumandanı'ndan Kanun-u Esasi'ye bağlılık yemini etmeleri istendi. Yeminden sonra, kendilerinin görevlerinde kalabilecekleri, ancak maaşlarında azalma olacağı bildirildi; 127 "The Armeııians," The Levant. Herald and'Eastern s.l; ve H. K Knight,The Awakening

Express,

"The Festivities at Adrianople," The Levant Herald Temmuz 1908, s.l.

14 Ağustos 1908,

of Turkey, s.229. and Easterrı

Express,

28

tabii ki, asıl yetki ve sorumluluk İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin atayacağı görevliler elinde olacaktı. 29 Temmuz'da Drama'da civar köylerden gelen yaklaşık onbeş bin kişilik kalabalık bir Yunan topluluğu, Hükümet Konağı önünde ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni destekleyen, büyük ve coşkulu bir gösteri yaptı. 130 Konya'da ise, Vali, çeşitli kamu görevlileri Ve ittihad ,ve Terakki Cemiyeti'nin temsilcileri olan sürgünler, Selânik ve İzmir'e devrimden önceki ayaklanmaları bastırmaları için gönderilen, fakat emre uymayarak kendileri de ayaklanan askerleri kahramanlar gibi karşıladılar. Atılan sloganlar arasında, 'Hürriyet!' sözcüğünü içerenler çoğunluktaydı. İttihad ve Terakki Cemiyeti, Selanik'te bu askerlere üzerinde 'Hürriyet ve Terakki' ve 'Millet ve Hürriyet' yazılı bayraklar dağıtmıştı. Bu bayraklar, şimdi tüfeklerin namlularım süslüyordu.131 Görünüşe göre, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 129 "La Constitution â Andrinople," The Levant Herald

ahâ Eastern

Express,

3

Ağustos 1908, s.3; ve Konsolos L. L. R. Samson'dan G. Barclay'e, Edirne, 2 9 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement m Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, ss.33-35 içinde. 1 Ağus-

tos'ta 2 8 Temmuz gününün heyecanına tepkinin sergilendiği olaylar yaşandı. Askerler, başlarındaki zabitlerin Sultan Abdülhamid'i öldürmeyi düşündüklerini sanarak, ayaklandı. Edirne'de, zabitlerin ne yapacaklarını şaşırdıkları bir ortamda, panik yaşandı. Edirne'de her ne kadar daha tatsız olaylar yaşanmadıysa da, şehirdeki kargaşa nedeniyle, İttihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri selâmeti saklanmakta buldular. Ayaklanan askerlerden üçyüzelli kadarı İstanbul'a giderek Sultan Abdülhamid'in huzuruna çıktılar. Kabulden sonra yatışan askerler, Kanun-u Eşasi'ye karşı olmayıp, Sultan Abdülhamid'e bağlı olduklarını söylediler. Bu arada, İttihad ve Terakki Cemiyeti de bir bildiri yayınlamak zorunda kalarak, kendilerinin de aynı duygulan paylaştıklarını ifade ettiler. Kamuoyuna yapılan bu açıklama ile huzur sağlandı (Sir Gerard Lowther'daıı Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Papers,

Parliamentary

1 9 0 9 , 1 0 5 , s.43 içinde).

130 Yarbay G. Lionel Bonham'dan G. Barclay'e, Drama, 31 Temmuz 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , s.37 içinde.

131 EO, 4 2 4 / 2 1 6 , Konsolos Muavini Doughty-Wylie'den Sir Gerard Lovvther'a,

142

Konya Şubesi şehrin tek hakimi durumuna gelmişti ve zaten zayıf bir durumda olan Vali, görevini ancak Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin tavsiye ve desteğiyle yapabiliyordu.132 25 Temmuz günü Bursa'daki Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin liderleri Vali Mehmed Tevfik [Biren] Bey'i ziyaret ederek Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezinin yolladığı telgraf doğrultusunda ülkede meşrutiyetin ilân edilmiş olduğunu Vali'ye bildirdiler. Bursa'daki Ittihadcılann başında Ittihad ve Terakki devrinin Maarif Nazırı ve 1926 yılında 'izmir Suikasti' davasında İstiklâl Mahkemesi tarafından suçlanarak Kemalist rejimce asılacak olan Bursa idadisi İkinci Müdürü Şükrü Bey vardı. O gece Bursa'nın en büyük otelinde Kanun-u Esasi'nin ilânı ile gelen yeni anayasal düzen şerefine görkemli bir ziyafet düzenlendi. Bursa'nın Müslüman olan, olmayan tüm ileri gelenlerinin ve bazı devlet memurlarının katıldığı bu ziyafet sırasında özgürlüğü kutlayan konuşmalar yapıldı ve sarıklı hocalarla papaz ve hahamların birbirleriyle kucaklaşıp öpüştükleri gözlendi. 133 Ertesi gün, Müslüman, Hıristiyan ve Musevi tüm halkın katıldığı gösterilerdeki coşkunun tarifi mümkün değildi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Bursa Şubesi tarafından düzenlenen gösterilerde 'Yaşasın Hürriyet!,' 'Kahrolsun Istibdad!' sesleri güçlü bir şekilde işitiliyordu. İngiltere Konsolosluğu önünde toplanan yaklaşık yirmibeş bin kişilik bir topluluk Gar-

Konya, 1 Ağustos 1 9 0 8 , Furt her Correspondence atic Turkey andArabia,

Respecting

the Affairs of Asi-

No.9480, s.92 içinde.

132 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard l.owther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, Further Arabia,

Correspondence

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Turkey

and

No.9480, s . l l l içinde. Ayrıca bkz., Sir Gerard Lovrther'dan Sir Ed-

ward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105,

s.44 içinde. 133 Mehmed Tevfik Biren, II. Abdülhamid, rı, 1,

ss.447-448.

Meşrutiyet

ve Mütareke

Devri Hat ırala-

nizon Kumandanı Yardımcısı'nın İngiltere'yi, İngiliz Anayasasını ve Hükümdarını öven konuşmasını dinledi. Daha sonra Vali Konağı'nm önünde toplanan kalabalık, Vali Mehmed Tevfik [Biren] Bey'den de bir konuşma yaparak yeni düzene bağlılığını belirtmesini istedi. Vali, açıkça böyle bir yemin etmedi. Bunun üzerine, Kanun-u Esasi'ye bağlılık yemini etmeyen Vali'ye düşüncesini değiştirmesi için iki gün süre tanındığı, ancak yine reddederse, görevden alınıp, İstanbul'a gönderileceği bildirildi. 134 Alman Büyükelçiliği'nin girişimiyle yaklaşık bir yıl önce Bursa'ya sürülmüş, adı yolsuzluklara karışmış Fehim Paşa, Bursa'dan kaçmaya çalışırken linç edildi.135 Ayrıca, Bursa'da Saray hesabına casusluk yaptıkları öteden beri bilinen Kaymakam Cevad Bey ile Miralay Rıza Bey ve Yüzbaşı Enver Bey gibi birkaç subay halkın lanetleri arasında Kumandanlık'a götürülerek tutuklandı.136 İttihad ve Terakki Cemiyeti, Kayseri, Mersin ve Adana'da da 23 Temmuz'un hemen sonrasında kontrolü ele geçirdi. Adana'da, devrimcilerin düzenlediği ve yeni anayasal düzeni destekleyen heyecanlı gösterilerden sonra İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Adana temsilcileri Vali Bahri Paşa'yı görevden uzaklaştırdılar.137 Mersin'de meşrutiyet büyük bir

134 "Lettre de Brousse," The Levant Herald and Eastern s.3; "Lettre de Brousse," The Levant Herald

Express,

and Eastern

1 Ağustos 1908,

Express,

6 Ağustos

1908, s.3; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

1 9 0 9 , 1 0 5 , s.44 içinde; ve Mehmed Tevfik

Papers,

Biren, II. Abdülhamid, Meşrutiyet

ve Mütareke

Devri Hatıraları,

1, ss.451-

452. 135 Mehmed Tevfik Biren, II. Abdülhamid, rı, 1, sS.453-455.

Meşrutiyet ve Mütareke

Devri

136 Mehmed Tevfik Biren, II, Abdülhamid,

Meşrutiyet

Devri Hat ırala-

ve Mütareke

Hatırala-

rı, .'. s.453. 137 "Lettre d'Adana," The Levant

Herald

and Eastern

Express,-13

Ağustos

1908,s.3; ve EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarab-

coşkuyla karşılandı. Burada da Mutasarrıf görevden alın139 dı. Meşruti monarşinin ilânına ilişkin haberler İskenderun ve çevresinde de coşkuyla karşılandı-. Halk Kanun-u Esasi'nin ilânının ticarete, sanayie ve tüm iktisadî faaliyetlere canlılık getireceği düşünüyordu.140 Samsun'da da diğer şehirlerde olduğu gibi gösteriler yapıldı. Merkezî hükümetin tüm temsilcileri Kanun-u Esasi'ye bağlılık yemini etmeye zorlandılar. Yemin töreninden yalnızca tarafsızlığı, hakkaniyetli davranışı ve lekesiz sicili nedeniyle bir hakim hariç tutuldu. Diğer yandan, kötü bir 141

şöhreti olan Belediye Reisi tam üç kez yemin ettirildi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bazı üyeleri Samsun'a gelerek, ilân edilen Kanun-u Esasi'nin Padişah'm bir lütfü olmadığını ve Padişah'a zorla kabul ettirildiğini açıklayan konuşmalar yaptılar.142 ' Trabzon'da, 24 Temmuz'u takip eden birkaç günlük kısa bir belirsizlik döneminden sonra şehirde halk büyük sevinç gösterileri yapmasa da genel bir memnuniyet ortamı doğdu. Monarşist Hükümetin memurları ise yeni durumdan hiç de

ya, 18 Ağustos 1908, Further Correspondence Turkey andArabia,

Respecting

the Affairs

of Asiatic

No.9480, s . l l l içinde.

138 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Konsolos Muavini Dou'ghty-Wylie'den Sir Gerard Lowther'a, Konya, 1 Ağustos 1 9 0 8 , Further Correspondence

Respecting the Affairs of Asi-

atic Turkey and Ârabia, No.9480, s.92 içinde. 139 "Lettre de Mersine," The Levant 1908, s.3.

:

Herald, and Eastern

Eicpress,

27 Ağustos

.

140 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Konsolos Vekili Catoni'den Konsolos Longworth'a, İskenderun, 18 Ağustos 1908, Further Correspondence

Respecting

the Affairs of Asiatic

Turkey and Arabia, No.9480, s.124 içinde. 141 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edwarcl Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, Further

Correspondmce

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Turkey

and

Arabia, No.9480, s . l l l içinde. 142 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 6 Ağustos 1 9 0 8 , Further Correspondence Respecting the Affairs of Asiatic Turfcey and Arabia, No.9480, s. 122 içinde.

memnun değillerdi. 1907'de Bitlis halkı tarafından kovulduktan sonra Trabzon'a atanan ve kötülüğüyle ünlü Vali Ferid Paşa İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon'daki temsilcileri tarafından istifaya zorlandı. 143 Harput'ta devrime ilişkin haberler ilk anda şüpheyle karşılandı; halk duyduğu söylentilere inanamıyordu. Bu nedenle halkın gerçekten ne düşündüğünü anlamak mümkün değildi. Ama, devrim haberinin postayla şehre ulaşmasının ardından, 7 Ağustos'ta yarı resmî bir kutlama yapıldı. Şehrin Müslüman ve Hıristiyan halkı, her tarafı süsleyip, aydınlatılmış sokaklarda sevinç gösterileri yaptı. 144 Harput'ta bulunan tüm siyasal tutuklular hemen serbest bırakıldı. Ermeni Devrimci Federasyonu üyesi olan tüm Ermeni siyasal tutuklular da böylece özgürlüklerine kavuştular. Mutlakiyetçi monarşinin yıkıldığına ilişkin haberler şehirde tam bir sevinç sarhoşluğu havası yarattı. 145 İzmir'de de haberlerin doğruluğu anlaşıldıktan sonra şehre büyük bir heyecan dalgası yayıldı. Tüm cemaatler aralarındaki inanç ayrılıklarını bir an için unutup beraberce gösteriler yaptılar. Şehrin en büyük camiinde halkla beraber Vali ve tüm devlet memurlarının da katıldığı büyük bir toplantı yapıldı.146 26 Temmuz günü İzmir sokakları, yeni ana-

1 4 3 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " amentary

Papers, 1909,105,

s A5

Parli-

içinde.

144 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, Further Arabia,

Correspondence

Respectinğ

the Affairs of Asiatic

Turkey

and

No.9480, s.101 içinde. Harput'taki kutlamalar için bkz., lshak Sun-

gutoğlu, Harpın Yollarında, 4, ss.327-329. 145 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Par-. liamentary

Papers,

1909, 105, s.45 içinde; ve lshak Sunguroğlu, Harput

rında, 4, ss,329-331.

Yolla-

146 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Löwther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, Further

Correspondence

Respectinğ the Affairs

of Asiatic

Turkey

and

yasal düzenin heyecanlı destekçileri tarafından öylesine dolmuştu ki, adım atacak yer yoktu. Şehrin her yanındaki bandolar, Hamidiye Marşı ile birlikte değişmeli olarak Fransız, İngiliz ve Yunan millî marşlarını da çalmaktaydı. Dört bir yanı süslenmiş İzmir'de bir bayram havası esmekteydi. 147 İzmir Garnizon Kumandanı ile İdare-i Umumiye Meclisi'nden bir kişi Saray casusu olduklarından şüphelenilen iki kişiyle birlikte göz altına alındılar. Devrimden hemen sonra Koriya istikâmetine kaçan ve zimmetine para geçirmekle suçlanmış olan Garnizon Kumandanı İzmir'e geti148

rilerek diğer tutuklananlarla birlikte Selânik'e gönderildi. İttihad ve Terakki Cemiyeti İzmir Şubesi'nce tutuklanarak Selânik'e gönderilen yüksek rütbeli devlet memurları arasında halkın nefret ettiği İzmir ve Aydın Polis Müdürleri, İzmir Jandarma Komutanı, Telgrafhane Müdürü ve Belediye Reisi de vardı. Ittihadcılarca görevine son verilen Vali ise çareyi İngiltere Konsolosluğu'na sığınmakta buldu. Fakat, tutuklanıp İstanbul'a gönderilmesi için emir çıktığını öğrenince, Kıbrıs üzerinden Beyrut'a gidecek olan bir gemiye 149 binip kaçmak üzereyken yakalandı. Vali'nin yakalanmasına rağmen gemiyle Atina'ya kaçarak sığınma hakkı iste-

Arabia,

No.9480, s.101 içitıde; ve 1 : 0 . 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir

Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1 9 0 8 , Further Correspondence the Affltirs of Asiatic Turkey and Arabia, 147 "The Constitution," The Levant

Respecting

No!9480, s. 1 1 0 içinde.

Herald

and Eastern

Express,

2 7 Temmuz

1908, s . l . 1 4 8 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, l l A ğ u s tos 1 9 0 8 , Further Correspondence Arabia,

Respecting the Affairs

of Asiatic

Turkey

and

No.9480, s.101 içinde; ve EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir

Edward Grey, Tarabya, 1 8 Ağustos 1908, Further

Correspondence

Respecting

the Affairs of Asiatic Turkey and Arabia, N o . 9 4 8 0 , s . 1 1 0 içinde. 149 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lovvther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, Further

Correspondence

Arabia, No.9480, s.l 10 içinde.

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Turkey

and

yen eski düzen yanlısı devlet memurlarının sayısının oldukça çok olduğu söyleniyordu.150 İzmir Hapishanesi'nden siyasal tutuklularun serbest bırakılması sırasında bir takım zorluklarla karşılaşıldı; kendilerinin de siyasal suçlularla birlikte serbest bırakılmasını isteyen adi suçlular, aksi takdirde ellerindeki rehineleri öldüreceklerini söyleyerek zorluk çıkardılar. Görevi eski düzen temsilcilerinin elinden alan yeni yetkililer, ancak adi tutukluların durumlarını ye- • niden gözden geçireceklerine söz verince rehineler serbest bırakıldı.151 Erzurum'da hapishanedeki siyasal tutuklular devrim haberi üzerine hemen serbest bırakıldılar. Serbest bırakılan doksaniki tutuklunun altmışı Ermeni, otuzikisi Türk'tü. Türklerin onsekizi, 1906 ve 1907 Vergi Ayaklanmaları'na katıldıkları için ömür boyu hapse mahkûm edilmişlerdi.152 6 Ağustos'ta halk, bayrak ve pankartlarla bezenmiş görkemli bir kutlama töreni düzenledi. Törene katılanlar, Ermeni Metropolithanesi önünde durdular. Burada Metropolit Saadetyan ve İttihada bir subay kardeşlik, adalet, eşitlik, özgürlük ve Kanun-u Esasi'yi yücelten konuşmalar yaptılar. Konuşmalar alkışlarla karşılandı. Kalabalık, konuşmaların ardından, Katolik ve Rum kiliselerine doğru yöneldi. Hükümet Konağı önüne gelindiğinde kalabalık yirmi bin kişi-

150 "Echos de la Ville," The Levant Herald and Eastern

Express,

4 Ağustos 1908,

s.2. 151 E O . 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, Further. Correspondence key and Arabia,

Respectinğ

the Affairs

of Asiatic

Tur-

No.9480, s. 101 içinde.

152 E O . 4 2 4 / 2 1 6 , K o n s o l o s Shipley'den Sir Gerard Lowther'a, E r z u r u m , 3 Ağustos 1 9 0 8 , Further key and Arabia,

Correspondence

Respectinğ

the Affairs

of Asiatic

Tur-

No.9480, 1 s.109 içinde; Ayrıca bkz., Sir Gerard Lowther'dan

Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1908,' "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.44 içinde.

Papers,

ye ulaşmıştı. Tüm bu şükran gösterilerine rağmen Erzurum halkı tam anlamıyla sevinçli değildi, çünkü Vergi Ayaklanmalarını örgütlemekten 1908 Şubatında mahkûm edilmiş yetmişbir tutuklunun çoğu hâlâ serbest bırakılmamıştı. 154 10 Ağustos'ta onlar da özgürlüklerine kavuştular ve ancak bundan sonra Erzurum'da görkemli kutlamalar yapıldı. 155 Ağustos ayı ortasında şehrin her yerinde genel hoşnutluk havası esiyor, Müslüman ve Hıristiyan halk, özgürlük ve adalet sloganları atarak şehirde geziyorlardı. 156 20 Ağustos'ta, Erzurum'daki Vergi Ayaklanmaları olaylarının en önemli liderlerinden ve 1907 Kasımı'nda Sinop'a sürülmüş olan, Dava Vekili Seyfullah Efendi, Hacı Şevket Hoca Ve Hacı Âkif Efendi şehre dönerek kahramanlar gibi karşılandılar.157 Kanun-u Esasi'nin ilânıyla şaşkınlığa düşen Van Valisi, Adliye Nezareti'nden daha fazla bilgi gelmeden Ermeni si-

1 5 3 "The Constitution at Erzeroum," The Levant Herald

and Eastern

Express,

7

Ağustos 1908, s . l . 1 5 4 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Konsolos Shipley'den Sir Gerard Lowther'a, Erzurum, 3 Ağustos 1 9 0 8 , Further key and Arabia,

No.9480,

Correspandence s.109

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Tur-

içinde.

155 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lovvther'a Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, Further Arabia,

Correspondence

Respecting

of Asiatic Turkey

the Affairs

and

N o . 9 4 8 0 , s. 102 içinde; ve F.O. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir

Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1 9 0 8 , Further ting the Ajfoırs of Asiatic Turkey andArabia,

Correspondence

Respec-

N o . 9 4 8 0 , s . l l l içinde.

156 E O . 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerarcl l_owther'dan Sir E d v / a r d Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1 9 0 8 , Further Correspondence Respecting key and Arabia,

the Affairs

of Asiatic

her'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 6 Ağustos 1 9 0 8 , Further dence Respecting

Tur-

N o , 9 4 8 0 , s . 1 0 2 içinde; ve EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard l.owtthe Affairs

of Asiatic Turkey

and Arabia,

Correspon-

N o . 9 4 8 0 , s.121

içinde. Aynı rapor için bkz., "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 157 "Tetire d'Erzeroum," The Levant 1 9 0 8 , s.3.

Herald

Papers,

and Eastern

1 9 0 9 , 105, s.72. Express,

2 8 Ağustos

yasal tutukluları serbest bırakmada tereddüt gösterdi. 158 Bu tutumu üzerine, halkın da büyük desteğiyle, Vali görevden uzaklaştırıldı.153 ^ Meşrutiyet Diyarbakır'da da sevinç dolu bir şaşkınlıkla karşılandı. Diğer meslektaşları gibi yeni düzeni kabüllenmekte tereddüt gösteren Vali'yi bu davranışı yüzünden suçlayan İttihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri Vali'nin hemen görevden alınmasını istediler. Birkaç monarşist ve rüşvet yiyen yüksek rütbeli devlet memuru dışında, Diyarbakır'da halk, meşrutiyeti içtenlikle ve kuvvetle desteklemekteydi.160) Memleketin birçok yöresindeki meşrutiyet yanlısı coşkun gösterilere rağmen, halkın meşrutiyet yanlısı ve meşrutiyet karşıtı olmak üzere ikiye bölündüğü yerler de vardı. Bu bölgelerde halk, tepkisini, değişikliklere aldırış etmeyerek gösteriyordu. Bu bölgelerin biri, Arnavutluk'tu. Arnavutluk'ta iki çeşit tepkiyle karşılaşılıyordu. Örneğin Avlonya'da Kanun-u Esasi'nin ilânı büyük sevinçle karşılanmıştı. Yeni anayasal düzeni kutlayan gösteri ve toplantılar yapılıyor, Müslüman ve Hıristiyanlar sokaklarda birbirlerini kucaklıyorlardı.161 Oysa Işkodra'da Müslüman Arnavutlar haberleri tepkisizlikle karşıladılar. Kanun-u Esasi'nin ilanıyla birlikte, Hıristiyan-

158 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.45 içinde.

159 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 6 Ağustos 1908, Further Correspondence Respectinğ the Affairs of Asiatic Turkey and. Arabia, No.9480, s.121 içinde. 1 6 0 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 1 Eylül 1908, Further Correspondence bia, No.9480, s. 126 içinde.

Respectinğ

the Affairs of Asiatic lurfcey and Ara,

161 Yunan Dışişleri Bakanlığı Arşivi, 1908, KB, Avlonya Koıısolosu'ndan Dışişleri Bakanhğı'na, Avlonya, 2 6 Temmuz 1908'den nakleden, Basil Kondis, Greece and Albania,

1908-1914,

s.38.

lar karşısındaki kimi ayrıcalıklarım yitirmekten korkuyorlardı. Sonraları, İttihad ve Terakki Cemiyeti yanlısı askerlerin zoruyla, yeni anayasal düzenin kuruluşunu kutladı162 lar. Yakova ve İpek'teki Arnavutlar Hıristiyan ve Müslümanların eşitliği düşüncesini nefretle karşılıyor ve şeriata uymayan maddelerin uygulanması durumunda adlî memurları kovacaklarını bildiriyorlardı.163 Mutlakiyetçi rejimin iyi karşılanmadığı bölgelerden birisi de Arap vilâyetleriydi. Musul Vilâyeti gibi bölgelerde, halk, başlangıçta olup-biten siyasal değişimin anlamının farkına pek varamadı. Bunun en önemli nedenlerinden biri de, halkın adalet, eşitlik ve kardeşlik düşünceleri üzerinde temellenmiş birleşmiş bir ülke fikrine yabancı olmasıydı. Bu nedenden belki de daha önemli bir başka neden de Sultan Abdülhamid'in yakın çevresinden kötü şöhretiyle tanırimış izzet Paşa'nm kardeşi olan Musul Valisi'nin bu uzak bölgelerde İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin etkin propaganda yapmasını engellemiş olmasıydı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti, bu durumun üstesinden gelebilmek için, büyük merkezlere istanbul'dan telgraflar çekip heyetler göndererek, halka anayasal hareketin gerçek anlamının anlatılmasını sağladı".164 Musul Valisi, Hıristiyan ve Müslüman halk arasında huzursuzluk yaratmaya çalışınca, İttihad ve Terakki Cemi-

162 Yunan Dışişleri Bakanlığı Arşivi, 1908, KT, Dıraç Konsolosu'ndan Dışişleri Bakanlığı'na, Dıraç, 3 Ağustos 1908'den nakleden, Basil Kondis, Greece Albania,

1908-1914,

and

s.38.

1 6 3 EO. 3 7 1 / 5 8 5 / 3 0 9 6 8 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 1 Eylül 1908'den nakleden, Basil Kondis, Greece and Albania,

1908-1914,

s.38. 164 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, Further Arabia,

Correspondence

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Turkey

and

No.9480, s.112 içinde. Bu rapor için ayrıca bkz., "Correspondence

Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.68 içinde.

Parliamentary

yeti üyeleri, Vali'yi hemen görevden atmakla tehdit etti,

165

ler, Beyrut'ta Hükümet temsilcisi olan yüksek rütbeli devlet memurları olaya soğuk bakarken, Hıristiyan ve Müslüman halk, askerlerle birlikte haberleri sevinçle karşıladı. Her yerde olduğu gibi, burada da şehir süslenmiş ve aydmlatıl_ 166 mıştı. Şam'da küçük rütbeli subaylar özgürlüğün ve anayasal düzenin gelişini coşkuyla kutladılar.167 Kutlamalar kesintisiz olarak 31 Temmuz'dan 11 Ağustos'a kadar sürdü. Şehirde biri askerî biri sivil olmak üzere iki dernek kuruldu ve hemen genel seçim hazırlıklarına başlandı. Şehrin idarî işlerinin yürütülmesi İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin denetimine geçti ve Cemiyet çok sayıda rüşvetçi ve ehliyetsiz memurun görevine hemen son verdi.

168

Temmuz ayının son günleri ve Ağustos ayının başlarında, yeni anayasal düzen için yapılan kutlamalar, gündelik hayatın bir parçası olmuştu. Doğuda bazı Arap vilâyetleri ve batıda Arnavutluk dışındaki tüm vilâyetlerde, özgürlükçü düzenin kuruluşu coşkuyla kutlandı. Monarşist yönetimin son yıllarında, mutlakiyetçi düzen karşısında halkın hoş-

165 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1909, 105, s.56 içinde. 166 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.44-45 içinde. 167 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos. 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , s.45 içinde.

1 6 8 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edwaıd Grey'e, Tarabya, 2 6 Ağustos, 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers, 1909, 105, s.73 içinde.

nutsuzluğu en son safhaya varmış bulunuyordu. Dolayısıyla, mutlakiyetçi düzenin çöküşü, adaletsizlikten bıkmış olan halka, haklı bir rahatlama sağladı. Mutlakiyetçi düzenle birlikte bu düzenin ayrılmaz parçası olan baskıcı kurum ve yasakların çöküşü karşısında halkın göstermiş olduğu büyük seyinç 1908 Devrimi'ncleki halk unsurunu göstermesi bakımından son derece önemlidir. Sosyal bilimci ve tarihçilerin 1908 Devrimi'nin halk tarafından benimsenm ediği, halkın olaylara ilgisiz kaldığı yönündeki temelsiz iddiaları, devrim öncesi ve sonrası olaylara ilişkin veriler karşısında bütünüyle çürümektedir. Halil durumun tamamıyla bilincindeydi ve devrimi ve içerdikle-' rini anlamıştı. Alışılagelmiş -sıradan- tarih yazımının iddia ettiği gibi, halkın büyük çaptaki değişikliklere bilinçsizce alet olduğunu ve ne olup bittiğinin farkında bile olmadığını söylemek, özgürlükleri için yıllarca mücadele vermiş halka karşı yapılmış en büyük saygısızlıktır.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Eski Rejimin D ü ş ü ş ü ve Yeni Rejimin Kuruluşu

23 Temmuz ve sonrasında Türkiye'nin siyasal yapısındaki değişikliği meydana getiren olayların alışılagelmiş değerlendirmelerinde, dönüşümün devrimci karakteri ya hepten unutuldu, ya da dönüşümün bu yönüne gereken önem verilmedi. Bugüne kadar 1908 Devrimi üzerine yapılmış akademik çalışmalarda, 23 Temmuz sonrasında devlet aygıtında meydana gelen değişikliklerin -eğer olmuşsa- herhangi bir tepki sonucu olmadan, sarsıntısızca gerçekleştiği ve bu değişikliklerin kurulu devlet düzeninde hiçbir aksamaya yol açmadan yapıldığı düşüncesi egemendir. Bu olayların, kelimenin tam anlamıyla bir devrim olduğu olgusunu görmezden gelen tarihçiler, doğal olarak anayasal düzenin ilânından hemen sonra bürokraside ne gibi değişiklikler olduğuyla hiç ilgilenmemişlerdir. Devlet aygıtında meydana gelen büyük değişikliği önemsememe -ve hatta, yadsıma- dolaylı olarak tüm sürecin 'tepeden inme' bürokratik bir 'reform hareketi' olduğu savını doğrulamaya yaramıştır. Bu bölümde, çok sayıda kanıtla, Devrim'den sonra devlet aygıtının bütünüyle çöktüğü ve sivil ve askerî bürokrasinin

yüksek kademelerinde İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin ısra- : rı ve denetimiyle yoğun bir 'temizlik' harekâtına girişildiği görülecektir. Kuşkusuz, eski rejimin önde gelen ve mutlakiyetçi rejim altında ülke işlerini hiç hesap vermeksizin kendi bildikleri ve istedikleri gibi yürüten paşalarının görevlerine topluca son verilmesine karşı direniş vardı. Aynı zamanda sayıları yüzlerle ve binlerle ifade edilen ve bürokrasi içinde işgal ettikleri yeri yeteneklerinden çok akraba ilişkilerine borçlu daha alt düzey memurlar da yeni rejime karşıydılar. Devrim'in ilk başlarında - 2 3 Temmuz'u izleyen ilk aylardaIttihadcılar devlet aygıtında bu büyük değişiklikleri yapacak kadar güçlüydüler. Eski monarşist bürokrasinin bütünüyle gözden geçirildiği ve tamamiyle farklı bir bürokrasiyle yer değiştirdiği -ki bu değişiklik İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yapabildiğince olmuştur; çünkü, hükümetin tamamının denetimi Cemiyet'in elinde değildi- kanıtlarla doğrulanabiliyorsa, 'hareketin' "tepeden inme" olduğu ve hele hele sivil ve askeri bürokrasinin üst kademelerinde yer alanların bu reformların uygulayıcısı oldukları safsatasını savunmak pek mümkün değildir. Anayasal düzenin kurulması aşamasında, bürokrasinin önderliğinden ya da yüklendiği olumlu bir rolden söz edilemez. Harekete önderlik etmeleri bir yana, ne askerî ne de sivil bürokrasinin harekete katkısı olduğu söylenebilir. Hiçbir üst düzey bürokrat teklif edilen değişikliklere karşı heyecan duymazken, bazıları Anayasa'nm ilânının tamamıyla karşısında yer aldılar. Mutlakiyetçi düzenin güvenilir devlet adamları olan sivil ve askerî paşalar yeni düzenin gadrine uğrayan ilk bürokratlar oldular: Devrimin eski düzene, eski düzenin temel dayanağı olan monarşist bürokratik yapıya ve bu yapının temsilcileri olan paşalara hoşgörüsü hiç yoktu. Bu paşaların yönetimden ve siyaset sahnesinden geçmişte yaptıkları yüz

kızartıcı işler nedeniyle haklı olarak uzaklaştırılmaları eğer şimdiye kadar hikaye edilmediyse, bu yine geleneksel tarihçilerin 1908'deki düzen değişikliği ve bu değişikliğin meydana getirdiği toplumsal düzeni temeline kadar sarsan ve sonraki olaylarda etkisi görülen son derece önemli olguları gözardı etmesinin bir sonucudur. 1 9 0 9 Baharında - 3 1 Mart'ta- ve daha sonra mutlakiyetçi eski düzeni geri getirmeyi amaçlayan karşı devrim teşebbüslerini ve bu karşıdevrim hareketlerinin neyi amaçladığını daha iyi anlayabilmek için Devrim'den hemen sonra neler olduğunu bilmemiz son derece önemlidir. Abdülhamid rejimi çeşitli ayaklanmaları askeri güçle bastırabildiği sürece, kitlelerde gitgide büyüyen hoşnutsuzluğu görmezlikten gelmeye çalışti. Fakat, Temmuz ayı başında artan başkaldırma hereketleri ve gerek sivil, gerekse askerî otoritelerin olaylarla artık başa çıkamaması, Sultan ve mutlakiyetçi hükümeti yeni politikalar üretmeye zorladı. Makedonya'daki ayaklanmalar başkentteki hükümet çevrelerinde kaygı yaratınca, Abdülhamid kendisine karşı olduklarını bildiği Kâmil ve Said Paşaları 1.1 Temmuz 1908'de Yıldız Sarayı'na çağırıp onlarla uzun uzadıya görüşerek, bunalıma bir çözüm aramaya başladı. Her ikisi de geçmişte uzun süreler bürokrasinin değişik kademelerinde sorumluluk almış ve Sadr-ı Âzamlık yapmış olan bu paşalar devlet yönetiminde deneyim sahibiydiler. Ancak, mutlakiyetçi çevrelerce 'liberal' fikirlere sahip oldukları varsayılan Kâmil ve Said Paşalar bu yüzden, uzun süredir etkin siyasetten uzak tutuluyorlardı. Devletin içine düştüğü bu kritik anda ise bu paşaların görünürdeki 'liberal' şöhretleri, mutlakiyetçi rejimin işin içinden en az zararla çıkabilmesi için olumlu olarak kabul edilmekteydi. 11 Temmuz'da Saray'da yapılan toplantıda Abdülhamid,

paşalardan siyasal durumu ve alınması gereken tedbirleri içeren ortak bir rapor hazırlamalarını istedi. Abdülhamid, ortak raporu okuduktan sonra, paşaları 22 Temmuz'da -ayrı ayrı- tekrar Saray'a davet ederek, her ikisini de, yapılması düşünülen değişiklikleri gerçekleştirmek üzere yeni kurulacak bir hükümette Sadr-ı Âzam olarak görev almaya çağırdı.1 Kâmil Paşa'nın Sadr-ı Âzamlığı reddedip ancak Meclis-i Vükela Memuru -bugünkü deyimiyle, 'Devlet Bakam'olarak hükümete girmeyi kabul etmesi üzerine Abdülhamid, aynı gün yeni kabineyi kurması için yerine Said Paşa'yı atadı.2 Kabinedeki bu değişiklik halkı yatıştırmak ye kamuoyundaki hoşnutsuzluğu gidermek içindi; hükümetin işleyiş biçimini değiştirmek gibi bir amacı yoktu. Yeni kabine, aşağı yukarı, eskisiyle aynıydı. Yerine Ömer Rüşdü Paşa'nın geldiği eski Harbiye Nazırı Serasker Mehmed Rıza Paşa dışında, onsekiz yıldan beri, Şeyh-ül İslâm olarak hükümette bulunan ve aşın monarşist fikirleri olduğu bilinen Cemaleddin Efendi ile diğer kabine üyeleri makamlarını koruyorlardı. Kâmil Paşa yeni kabinede Meclis-i Vükela Memuriyeti ile görevlendiriliyordu.3

1

lbnülemin M a h m u d Kemal İnal, Osmanlı

Devrinde Son

Sadrıazamlar,

Devrinde

Sadrıazamlar,

s. 1060. 2

lbnülemin M a h m u d Kemal İnal, Osmanlı ss.1060-1061; Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet

Son

Mücadeleleri

Tarihi,

16, s s . 9 3 4 3 - 9 3 4 4 ; "Die Wiedereinführung der Verfassunğ in der Türkei," Vossische Zeitung, 2 5 Temmuz 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.2. 3

lbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar,

s.1061;

"Die Wiederemführuttg der Verfassunğ in der Türkei," Vossische Zeitung,

25

Temmuz 1908, Sabah Baskısı, s.2. Said Paşa Kabinesi'nde Hasan. Fehmi Paşa Şura-yı Devlet Riyaseti'ne, Tevfik Paşa Hariciye Nezareti'ne, Memduh Paşa Dahiliye Nezareti'ne, Zeki Paşa Tophane-i Âmire Mûşirliği'ne, Mehmed Ziya Paşa Maliye Nezareti'ne, Zihni Paşa Ticaret ve Nafia Nezareti'ne ve Haşini Paşa Maarif-i Umumiye Nezareti'ne getirilmişlerdi (Cemal Kütay, Türkiye tiklâl ve Hürriyet

Mücadeleleri

İs-

Tarihi, 16, s s . 9 3 4 4 - 9 3 4 5 ) . Londra'da yaymla-

Saray'a gelen sayısız telgraftan da anlaşılacağı üzere, Kabine'nin önündeki en önemli konu Kanun-u Esasi'nin uygulanması ve parlamenter rejimin kurulmasıydı.4 Kabinenin 24 Temmuz'da Saray'da yaptığı toplantıda durumun eskisi gibi gidemeyeceğinin farkında olan Said Paşa ve diğer kabine üyeleri, istemeyerek de olsa, halka, hükümetin gelecekteki biçimiyle ilgili birtakım -muğlak- sözler verilmesinde birleştiler.5 Kanun-u Esasi'nin otuz yıldan sonra tekrar yürürlüğe girmesini kabul etmelerindeki en büyük etken, 23 Temmuz'da Makedonya'nın kurtarılmış çok sayıda şehir ve kasabasında halkın bir oldu-bittiyle Kanun-u Esasi'yi -ve dolayısıyla yeni anayasal düzeni- fiilen ilân etmiş olmasıydı. Kamin-u Esasi'nin uzun bir aradan sonra tekrar yürürlüğe konması ve yeni bir anayasal düzenin kurulmasına rağmen, eski inoharşist hükümet hâlâ görevdeydi. Bu durum İttihadcılar ve halk arasında büyük huzursuzluğa neden oldu.

nan Daily News gazetesinin Türkiye'deki değişiklik ve yeni kabinede Said ve Kâmil Paşaların bulunmasıyla ilgili yorumu ilginçti: "Bu sefer bütünüyle iç durumun zaruretiyle meydana gelen değişikliklerin ortaya çıkmasında yabancı etkisinin rol oynamadığına inanılmaktadır. Fakat, tabiatıyla, değişiklikler İstanbul'daki yabancı güçlerin nüfuzunu etkilemektedir. Ferid Paşa'nm görevden alınması Almanya'nın Türkiye üzerinde {şimdiye kadar süregelen) •olağanüstü nüfuzuna vurulmuş ciddi bir darbedir. Kabine'ye Said ve Kâmil Paşaların girmesi İngiliz nüfuz ve prestijinin yeniden Türkiye'de egemen olması anlamına gelmektedir" (Daily News, 25 Temmuz 1908). 4

Mehmed Salahaddin, Bildiklerim:

İttihad ve Terakki

Cemiyeti'nin

sis ve Suret-i Teşkili ve Devlet-i Âliye-i Osmaniye'nin

Sebeb-i

Maksad-ı

Felâket

mt, s . l l . Ayrıca bkz., Mehmed Zeki Pakahn, Son. Sadrazamlar

ve

ve

Te-

tnkisa-

Başvekiller;

5, ss.151-152 ve Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

16, ss.9345-9349. 5

Said Paşa, Hatırât; Kâmil Paşa, Said Paşa'ya Cevabları vir-i Ahval,

Tenvir-i tstikbâl'den

ve Memcluh Paşa, Tas-

nakleden, İbnülernin Mahmud Kemal İnal,

Osmanlı Devrinde Son Sadnazamlar,

ss.1061-1063. Aynca bkz., Cemal Kutay,

Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 16, s s . 9 3 4 9 - 9 3 5 2 .

Said Paşa'nın, nefret edilen bir Saray hafiyesi olan Beyoğlu Mutasarrıfı Hamdi Bey'i 27 Temmuz'da Zabtiye Nezareti'ne ataması, paşanın gerçek niyetlerinden zaten kuşku duyan halkı iyice huzursuzluğa itti. 6 2 8 Temmuz tarihli 5erve£-i Fünurida, Şeyh-ül islâm Cemaleddin Efendi'nin damadı Cemil [Topuzlu] Bey'in bu atamaya şiddetle karşı çıkan açık mektubu yayınlanırken, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin önde gelen üyelerinden Hüseyin Cahid [Yalçın] da aynı gazetedeki başyazısında atamayı son derece sert bir dille eleştiriyordu. 7 Hüseyin Cahid [Yalçm]'m Servet-i

Fünun'daki

başyazısı halktaki eski rejime karşı nefreti alevlendirmekte son derece başarılı oldu. 8 Basında kendisine karşı yürütülen kampanyaya dayanamayıp istifa eden Hamdi Bey, 3 0 Temmuz günü öğleden sonra, bazı belgeler almak için geri döndüğü Bab-ı Âli'de, Kürd hamallar tarafından saldırıya uğradı ve tartaklandı. 9 Eski rejimin nazırlarının azlini isteyen halk gösterileri bu olayla bitmeyip devam etti. 1 Ağustos'ta meydana gelen olayların en büyüğü, Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa'nın görevden alınmasını isteyen düşük rütbeli Bahriye zabitleri tarafından gerçekleştirildi. Erkân-ı Harbiye Reisi Mehmed Rıfat Paşa ve Şura-yı Bahriye Reisi Mehmet Paşa'yı ziyaret eden bir grup delege, Hasan Rami Paşa

6

Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım,

1 8 8 8 - 1 9 2 3 , 2, ss.8-9; Cemal Ku-

tay, Türkiye

Tarihi, 16, s.9408; "Die Wieder-

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

herstellung der türkisehen Verfassunğ," Vossische Zeitung, 27 Temmuz 1908, Akşam Baskısı, s.l. 7

:

Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat. Hatıralarım,

1888-1923,

2, sS.11-12; "Ansp-

rache des Sultans an das Volk: Stimmung in Konstantinopel," Berliner geblatt

und Handels-Zeitung,

bkz., Cemal Kutay, Türkiye

Ta-

2 9 Temmuz 1 9 0 8 , Sabah Basktst, s.3. Ayrıca İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

16,

s.9409. 8

Ahnıed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım,

9

"The Sultan and the New Movement," The Times, 1 Ağustos 1 9 0 8 , s.7; ve

1888-1923,

2, ss.12-13.

"Die Wıederherstellung der türkisehen Verfassunğ," Vossische Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.2.

Zeitung,

2

gibi bir dolandırıcının âdil ve anayasal bir rejim kurulmasından sonra görevde nasıl kalabildiğini sordular. Bu sert tepki sonucu Hasan Rami Paşa için istifa etmekten başka çıkar yol kalmadı. İstifasını sunmak için Bab-ı Âli'ye gelen Hasan Rami Paşa, kapı önünde bekleyen kalabalık tarafından yuhalandı.10 2 Ağustos tarihli Tanın, Bahriye Nezareti ile ticarî ilişkileri olan ünlü tüccar Yazıcızade Hakkı Bey tarafından yazılmış ve Hasan Rami Paşa'yı yedi bin Lirayı zimmetine geçirmek ve 'mübayaat-ı resmiyeye fesad karıştırmakla suçlayan bir yazı yayınladı.11 Diğer nazırların durumları da pek farklı değildi. İttihad ve Terakki Cemiyeti yanlısı Tanın gazetesi sayfalarında Dahiliye Nazırı Memduh Paşaya yirmi bin Kuruş tutan maaşını almaya hâlâ hakkı olup olmadığı sert bir dille soruluyordu.12 1 Ağustos'ta nazırların birer birer çekileceğine dair söylentiler dolaşıyordu. Nitekim bu söylentilerden biri o gün doğrulandı: Ticaret ve Nafia Nazırı Zihni Paşa istifa edeceğini açıkladı. Şeyh-ül İslâm Cemaleddin Efendi'nin de istifa etmeyi düşündüğü söylentiler arasındaydı.13 Halkın protestosuyla birlikte, Tatıin'in tek tek nazırlar üzerine yaptığı baskı istenilen sonuca ulaştı ve Said Paşa Kabinesi 1 Ağustos günü toplu olarak istifa etti. Said Paşa, hükümeti kurmakla yeniden görevlendirildi. Sadr-ı Âzamlığı kabul eden Paşa, yeni kabine ile birlikte hükümet programını içeren Hatt-ı Hümayûn'u hazırladı. 1 Ağustos'taki yeni Hatt-ı Hümayûn'da Sultan'ın Kanun-u Esasi'yi yürürlüğe koyma kararlılığı ve parlamentoyu top-

10

"Bahriye Nazırı," Tanin, 2 0 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Ağustos 1908, s.4.

11

"Bahriye Nazırının Ihtilâsları," Tanin,.20 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Ağustos 1908, s.4.

.12

"Dahiliye Nazırı Gidiyor," Tanin, 20 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Ağustos 1 9 0 8 , 5 . 4 .

13

"Hepsi Gidiyor!," Tanin, 2 0 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Ağustos 1908, s.4.

lantıya çağıracağı niyeti olduğu yer alıyordu. Hatt-ı Hümayûn'da ayrıca, ırk ve din ayrımı olmaksızın, tüm vatandaşların yasalar önünde eşit sayılacağı, suçu kanıtlanmadan ve yargılanmadan hiç kimsenin tutuklanıp hapsedilmeyeceği, hafiyeliğin ortadan kaldırılacağı, tüm vatandaşlara hükümet engeli olmaksızın yurtiçi ve yurtdışına seyahat hakkı verileceği, herkese serbest toplanma hakkı tanınacağı, basın sansürünün kaldırılacağı ve herkesin özgür eğitim hakkı olduğu yer alıyordu.14 Hatt-ı Hümayün'da yer alan bu maddeler, kamuoyunun, özgürlükleri tanıyan yeni Kanun-u Esasi'ııin resmen ilânından hemen sonra uygulanmasını görmek istediği değişikliklerdi. Mutlakiyetçi düzendeki kısıtlamaları, kaldıran tüm bu maddelere karşın, Hatt-ı Hümayün'da Sultan'ın Harbiye ve Bahriye Nazırlarını atamadaki mutlak hakkını koruyan bir madde varlığını koruyordu. 15 Bu madde Kanun-u Esasi'nin özüne ve ruhuna tamamen aykırıydı.15

14 4 Receb 1 3 2 6 / 1 Ağustos 1 9 0 8 tarihli "Hatt-ı Hümâyûn" (lbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar, yûn'ün 3 Ağustos 1908'de The Levant

Herald

s s . 1 0 6 9 - 1 0 7 1 ) . Hatt-ı Hûmaand Eastern

çıkan

Express'de

Fransızca çevirisinin metni için bkz., "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement İn Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.119-

1 2 0 ; ve "Hatt Imperial relatif â la mise en vigueur de la Constitution," Aılrien Biliotti ve Ahmed Sedad' (Der ), Legislation de la Constitulion,

Ottomane


1, ss.9-10. Ayrıca bkz., "An Imperial Rescript," The

Times,

August 3, 1908, s.5. Hafiyeliğin kaldırıldığına dair 17 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Receb 1326 130 Temmuz 1 9 0 8 ) tarihli İrade metni için bkz., Adrien Biliotti ve Ahmed Sedad (Der.), IJgislation tion, 1, ss.4-8. •

Ottomane

depuis de Rdtablissement

de la

Constitu-

. . • . . .

15 "Hatt-ı Hümâyûn," Madde 10 (lbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı rinde Son Sadnazamlar,

Dev-

s.1070).

1 6 Said Paşa'nın sekreterliğini yapan Mahmud Kemal İnal'm ifadesine göre, Hau-ı Hümayûn'u Paşa'nın talimatları doğrultusunda yazarken bu maddeyi anayasaya aykm bulduğunu söylemiş, ancak Said Paşa bu maddede bir değişiklik yapmayarak maddenin Hatt-ı Hümayûn'a aynen geçirilmesini emretmişti (lbnülemin Mahmud Kemal lııal, Osmanlı Devrinde 1067).

Son Sadrıazamlar,

ss.1066-

Abdülhamid'in yeni Kabineyi onaylamasından sonra, Hatt-ı Hümâyûn halka duyurulmak üzere 1 Ağustos gecesi Bab-ı Âli'ye gönderildi. Hatt-ı Hümayûn'u Bab-ı Âli'ye getiren İkinci Mabeynci Nuri Paşa, Mabeyn Başkatibi Tahsin Paşa sanılıp halk tarafından yuhalandı; daha sonra, Hatt-ı Hümayûn'u getirenin Nuri Paşa olduğunu anlayan halk, Paşayı alkışlayarak, Hatt-ı Hümayûn'u dinlemek üzere Babı Âli'nin ana avlusuna doğru yürüyüşe geçti.17 Bab-ı Âli'deki topluluk, Hatt-ı Hümayûn'u ilk başlarda heyecanla karşıladıysa da, Harbiye ve Bahriye Nazırı'nın atanma yetkisini Sultan Abdülhamid'e veren Hatt-ı Hümayûn'un 10. Maddesi halk arasında huzursuzluk yarattı. 1876 Kanun-u Esasi'sinin 7. ve 27. Maddelerine göre, Sultan yalnızca Sadr-ı Âzam. ve Şeyh-ül İslâm'ı atayabiliyor, kabinenin diğer üyeleri Sadr-ı Âzam tarafından seçilip, Hatt-ı Hümayûn'la onaylanıyordu.18 Halk, Sadr-ı Âzam Said Paşa ve Sultan Abdülhamid'in yaptığını ihanet olarak görüyor, olayı basınla birlikte protesto ediyordu. 19 1 Ağustos gecesi Hatt-ı Hümayûn'un okunmasında Bab-ı Âli'de hazır bulunan Şeyh-ül İslâm Cemaleddin Efendi bile, 10. Maddeye tepki gösteriyor ve daha hükümetteki ilk icraatında Kanun-u Esasi'yi ihlâl eden Sadr-ı Âzam ile birlikte siyasal sorumluluğu paylaşmayı kabul etmeyeceğini söylüyordu. 20 Halkın kendisini, yoğun olarak merkezileşmiş, mutlakiyetçi monarşiden kurtulmuş

17 Tan in, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Ağustos 1908, s.3 ve İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar,

s. 1067.

18 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1908, "Corresr: pondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," amentary

Papers,

1909,105,

Parli-:

5.45 içinde.

19. Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım,

1 8 8 8 - 1 9 2 3 , 2, s.30.

2 0 Mehmed Cemaleddin, Siyasi Hatıralar, 1908-1913, ss.39-40 ve Ahmed İhsan x Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, 1888-1923, 2, s.31.

sandığı sırada, monarşistlerin askeriye üzerindeki denetimi elde tutma istekleri açıkça anlaşılıyordu.21 Said Paşa Kabinesi 1 Ağustos gecesi açıklanmış ve ertesi gün Saray'da yemin töreni yapılmıştı.22 Çemaleddin Efendi Şeyh-ül tslâm olarak göreve devam ediyordu. Bir önceki Said Paşa Kabinesi'nde Adliye Nazırı olan Abdurrahman Paşa ve Kâmil Paşa Meclis-i Vükela Memuriyetlerine atanmışlardı. Harbiye Nazırı Ömer Rüşdü Paşa ve Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa, kamuoyunun göstermiş olduğu tepkiye rağmen görevlerine yeniden atandılar. Hariciye Nazırı Tevfik Paşa ve Maarif-i Umumiye Nazırı Hakkı Bey yeni kabinede de makamlarını korumuşlardı. Eski Şura-yı Devlet Reisi Hasan Fehmi Paşa Adalet Nezareti'ne, Techizat-ı Askeriye Nazırı Hacı Akif Paşa Dahiliye Nezareti'ne, Hariciye Nezareti Müsteşarı Naum Paşa Nafia Nezareti'ne, Ticaret ve Sanayi Nezareti Defter-i Hakani Nazırı Ziya Paşa Ticaret Nezareti'ne, Memurin-i Mülkiye Komisyonu Reisi Tevfik Paşa Ziraat, Maadin ve Orman Nezareti'ne, Sadaret Müsteşarı Mehmed Ali Paşa Evkaf-ı Hümâyûn Nezareti'ne, Maliye Nezareti Müsteşarı Ragıb Bey Maliye Nezareti'ne, Rumeli Vilayatı Maliyesi Komisyonu üyesi Ata Bey, Telgraf ve Posta Nezareti'ne, Evkaf-ı Hümâyûn Nazırı Turhan Paşa Şura-yı Devlet Riyaseti'ne, Divan-ı Hümâyûn'da yüksek rütbeli bir bürokrat olan Ziya Bey Sadaret Müsteşarlığına atandılar.23 21 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentary

Papers,

1909, 105, s.45 içinde ve Cemal Kutay, 0( Paşalar

ParliaKavgası,

s.23. 22 Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, s.23; ve "Yeni Heyet-i Vükela," Tanin, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Ağustos 1908, s.l. 2 3 "Yeni Heyet-i Vükela," Tanin, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Ağustos 1908, s . l ; "Die Wiederherstellung der rürkischen Verfassunğ," Vossische

Zeitung,

3 Ağustos

1908, Akşam Baskısı, s.2; ve "The Ministry" The Times, 3 Ağustos 1908, s.5. Ayrıca bkz., Cemal Kutay, Türkiye ss.9362-9363.

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

16,

Genel kanı Kabinenin geçici olduğu yönündeydi. Kimi atamalar, eleştirilere yol açarken, 31 Temmuz'da Bahriye zabitlerinin aleyhinde gösteri yaptığı Hasan Rami Paşa'hın, yeni kabinede yine Bahriye Nazırı olarak görev alması hayretle karşılandı.24 Yeni kabinedeki nazırların hemen hemen hepsinin yüksek düzey monarşist bürokratlar arasından seçilmiş olması kamuoyu ve İttihadcılar tarafından iyi karşılanmamıştı.25 Hüseyin Cahid [Yalçın]'m başyazarlığını yaptığı, yeni kurulan ve İttihad ve Terakki Cemiyeti yanlısı günlük gazete, Tanin, atamanın yetenek ve beceri yerine, yine bürokraside rütbeyi esas alan eski yollarla yapıldığını yazdı. Başyazıdaki başlıca alay konusu, Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa idi. Yalçın başyazısında, daha birkaç gün önce, Bahriye zabitleri ve halkın, aleyhinde gösteri yaptığı Hasan Rami Paşa'mn, eski Harbiye Nazırı Serasker Mehmed Rıza Paşa'dan da dolandırıcı olduğunu ve böylesine ağır suçlanan ve bu suçlamaları da temizlemek üzere yargı önüne çıkmaya cesareti olmayan bir askerin yeni kabinede yeri olamayacağını belirtti. Yalçm'a göre, "hiçbir zaman arkasından "Yuha" çağrıldığı halde istifasını vermeyen bir asker, kendisine irtişa isnad edildiği halde namusunu temizlemeyen bir Nazır, Heyet-i Vükela arasında bulunamaz." Hasan Rami Paşa'yı kabinede tutmak, kabinenin tamamına karşı güvensizlik yaratıyordu. Diğer nazırların hiçbiri yolsuzlukla suçlanmıyordu; sadece gereken reformları yapmak için gereken güce sahip olmadıkları yönünde görüşler vardı. Tanin'deki başyazıda bu yüzden alay konusu olan nazırlar arasında, Maliye Nazırı Ragıb Bey, Ziraat, Maadin ve Orman Nazırı Tevfik Paşa, Şura-yı Devlet Reisi Turhan Paşa bulunuyordu. Yalçın bu nazırlardan, "artık bir işe yaramaz, la-

2 4 "The Ministry," The Times, 3 Ağustos 1908, s.5. 2 5 "Turkey," The Times, 4 Ağustos 1 9 0 8 , s.5.

\

kırdı edilemez hale gelmiş, kanlan kurumuş kimseler" olarak bahsetmekteydi. Tanin'deki başyazıda kendisinden övgüyle söz edilen tek nazır, Maarif Nazırı Hakkı Bey idi. Yalçın, Hakkı Bey'in, kabinede "milletin itimad edebileceği yegâne zat" olduğuna dikkat çekiyordu.26 Tanin yalnızca kabineyi değil, kabinenin kuruluş biçimini de eleştiriyordu. Yeni kabinenin kuruluşundaki eh. önemli sorun, Bahriye ve Harbiye Nazırlarının bizzat Sultan Abdülhamid tarafından atanmasıydı. Kanun-u Esasi'nin 7. ve 27. Maddeleri son derece açıktı; Sultan yalnızca Şeyh-ül İslâm ve Sadr-ı Âzam'ı atayabilirdi, diğer nazırları atama yetkisi yoktu. 3 Ağustos tarihli Tanin'deki imzasız başyazıda, bu durumun halkın güvenini daha en baştan sarstığı belirtiliyor ve halkın parasını zimmetine geçirmekle suçlanan Hasan Rami Paşa'nın, doğrudan Abdülhamid tarafından nazır olarak atanması kınanıyordu.27 Tanin'in 4 Ağustos tarihli sayısındaki imzasız başyazı ise, Bahriye ve Harbiye Nazırlarının atanmalarının Kanun-u Esasi'ye aykırılığını tekrarlayarak yeni kabineyi eleştirmeye devam ediyordu.28 Yeni kabineye karşı olan yalnızca basın değildi; nazırlardan halk da hiç memnun değildi. 3 Ağustos'ta Bab-ı Âli'ye gelen Maliye Nazırı Ragıb Bey, binanın önünde toplanmış kalabalık tarafından yuhalandı.29 Dahiliye Nazjrı Hacı Akif Paşa, kabine listesine ismi yazılmadan önce kendisine danışılıp, onayının alınmadığını neden göstererek 3 Ağustos'ta 2 6 Hüseyin Gahid (Yalçml, "Biz Heyet-i Vükelâ'ya Bakalım," Tanin, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Ağustos 1908, ss.1-2. Bu uzun başyazının özet metni için bkz., Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

3 (25

Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) , s.375. 27 "Kanun-u Esasi ve Yeni Hatt-ı Hümâyûn," Tanin, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Ağustos 1908, s.l. 2 8 "Kanun-u Esasi ve Yeni Hatt-ı Hümâyûn Meselesi," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Ağustos 1 9 0 8 , s . l 2 9 "Yuha!," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Ağustos 1908, s.4.

166

;

istifasını sundu. 30 Basından gelen yoğun eleştiriler ve Ittihadcılar'm gösterileri sonunda Hasan Rami Paşa görevden alınarak yerine Commodore Arif Paşa vekâleten âtanclı.31 Tüm kabinenin, istifasını sunacağına dair söylentiler etrafta dolaşmaya başlamıştı.32 İttihadcılar, hükümetteki icraatı yüzünden Said Paşa'yı da sıkıştırmaya başlamışlardı. 4 Ağustos tarihli Tanin gazetesinde, Mabeyn Başkatibi Tahsin Paşa'nın, İzzet Paşa'nm kaçışından bizzat sorumlu olduğu ve Abdülhamid'in önceki hafta Cuma günü Selamlığa çıkmasına mani olmak istediği biliniyorken, nasıl hâlâ görevinde tutulduğu soruluyordu. 33 Servet-i Fünun dolaysız bir yol seçmişti: 4 Ağustos tarihli sayısındaki başyazı Said Paşa'nm istifasını istiyordu. 34 5 Ağustos tarihli Tanin'de, Said Paşa'ya, "11 Temmuz [24 Temmuz] tarihinden sonra devletin vereceği maaşlar sizin eser-i tertibiniz olan Tensik-i Maaşat Kararnamesi'ne tevfikan mı verilecek, yoksa iltimas, rüşvet, hafiyelik devrinde kolayını bulup da hakkının beş-on misli derecede maaşa geçmiş kimseler bu eski tertibte mi Hazine-i Devlet'i soyacaklar?" diye soruluyor ve o güne kadar ki hükümet icraatına bakılarak bunun böyle olacağına hükmetmenin gerekli olduğu belirtiliyordu. Çok yüksek maaşlarla yapılan yeni atamalar, halkın zararına olacak bu yağmayı sorgulamak üzere Ittihadcıları harekete geçirmişti. Tanin, işlerin böyle gitmesinden, Sadr-ı Âzam olarak tek başına Said Paşa'nm

3 0 "Namuslu Bir Nazır," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Ağustos 1908, s.4. 31 "Bahriye Nazın'nm Azli," Tanin, 2 3 Temmuz 1 3 2 4 / 5 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; ve Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, s.27. 32 "Heyet-i Vükelâ," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Ağustos 1 9 0 8 , s.4. 3 3 "Sadr-ı Âzam Said Paşa Hazretlerine," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Ağustos 1908, s.3. 3 4 Servet-i Fünun, 22 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Ağustos 1908'den nakleden Cemal Kutay, Türkiye istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 16, s.9412.

sorumlu olacağım yazıyordu. 35 Bu baskıların sonucunda, Mabeyn Başkatibi Tahsin Paşa, 4 Ağustos'ta görevden alınarak, yerine, olumlu eleştiriler alan Ali Cevad Bey atanıyor, eski rejim sayesinde büyük servet sahibi olmuş ve adı bu yüzden kötüye çıkmış Mabeynci Ragıb Paşa da azlediliyordu. Nasıl elde ettiği belli olmayan servetinden yüz elli bin İngiliz Sterlinini Hazine-i Âmire'ye bırakıyor, geri kalan ikiyüz bin İngiliz Sterlinin de kendisine babadan kalma miras olduğunu söylüyordu.36 5 Ağustos tarihli Tanin her iki azil haberinin büyük bir memnuniyetle karşılandığını kamuoyuna hemen duyuruyordu.37 , Bu arada ittihad ve Terakki Cemiyeti liderleri de Said Paşa'ya kabinede kökten değişiklik yapması için baskı yapıyorlardı, Devrimden hemen sonra, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki liderleri Hüseyin Hilmi Paşa aracılığıyla, Sultan Abdülhamid'e haber göndermiş ve Said Paşa Kabinesi'yle ilgili meseleleri tartışmak için bir heyet gönderilmesine izin istemişti.38 îttihadcılardan gelen baskılara dayanamayan Kabine, 29 Temmuz'da yaptığı bir açıklama ile, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin hükümet ve kabine değişikliği meseleleri hakkında yapılacak müzakerelere katılmasını

3 5 "Sadr-ı Azam Said Paşa Hazretlerine," Tanın, 2 3 Temmuz 1324/5 Ağustos 1908,s.3. 3 6 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 5 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey 1 9 0 8 , " mentary

Papers,

1 9 0 9 , 105, s.46 içinde; ve Cemal Kutay, Türkiye

Hürriyet Mücadeleleri

Parlia-

İstiklâl

ve

Tarihi, 16, s.9412.

37 "Başkatib ve Ragıb Paşa"," Tanin; 23 Temmuz 1324/5 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. Yine aynı günkü Taıün'de görenlerinden azledilen Mabeyn Başkatibi Tahsili Paşa ve Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa'nın yurtdışına kaçmalarının önlenmesi için Zaptiye Nezareti'nden Üsküdar ve Beyoğlu Mutasarrıflıklarına emir verildiği bildiriliyordu (Teinin, 2 3 Temmuz 1324/5 Ağustos 1908, s.4). 3 8 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," s.148; ve Cemal Kutay, Türkiye Mücadeleleri

Tarihi, 16, ss.9361-9362.

İstiklâl

ve

Hürriyet

kabul ettiğini bildiriyordu. 39 İttihad ve Terakki Cemiyeti' ıün Selânik Şubesi'nden Edirne'ye gitmiş olan ve askeriyeden Cemal ve Hafız Hakkı Beylerle birlikte, Rahmi [Aslan] , Talât, Necib, Hüseyin ve Cavid Beylerden oluşan heyet, yoluna devam ederek 3 Ağustos'ta İstanbul'a vardı. 40 Aynı gün Sadr-ı Âzam ile yapılan uzun görüşme sırasında heyet, kabine değişikliği ile ilgili çeşitli görüşler ileri sürdü; öncelikle Said Paşa'nm görevden çekilerek yerini Kâmil Paşa'ya bırakmasını ve başarılı bir asker olan Trablus Garb Valisi Receb Paşa'nm da Harbiye Nezareti'ne atanmasını içeren bir takım isteklerde bulundu.41 Görüşmeler sırasında Said Paşa'nm heyete karşı davranışı Dahiliye Nazırı Hacı Akif Paşa'yı bile şaşırtacak kadar kötüydü. 42 Görüşmeden kesin bir sonuç alamayan İttihad ve Terakki Cemiyeti heyeti aynı gün Sultan Abdülhamid'i ziyaret ederek Said Paşa'nm Kâmil Paşa ile değiştirilmesi, Bahriye Nezareti'nde değişiklik yapılması ve Receb Paşa'nm da Harbiye Nezareti'ne atanması isteğini Saray'a iletti.43 Receb Paşa'nm Harbiye Nezareti'ne atanması ve Harbiye Nazırı'mn değiştirilmesi, Sultan'm, Sadr-ı Âzam'a danışmadan Harbiye ve Bahriye

39 1 Receb 1 3 2 6 / 2 9 Temmuz 1 9 0 8 tarihli "Meclis-i Vükelâ Mazbatası," (Tam metin için bkz., İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," p p . 1 7 3 - 1 7 4 . 4 0 Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, Hürriyet Mücadeleleri

ss.25-26; ve Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve

Tarihi, 16, s.9411 ve 9 4 5 2 .

41 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Ağustos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentary

Papers,

1 9 0 9 . 105, s.43 içinde; ve Cemal Kutay, Türkiye

Hürriyet Mücadeleleri

Parlia-

İstiklâl

ve

Tarihi, 16, s.9411.

4 2 Ali Fuad Türkgeldi, Görüp İşittiklerim,

s.5.

43 "Türkei: Systemwechsel," Vossische Zeitung, 6 Ağustos 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.5; Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, p.27; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 16, p.9411; ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlân Edildiğine Dair Vesikalar," sş.148-

Nazırlarını tek başına atama ayrıcalığını fiilen ortadan kaldıracaktı. Ortalıkta dolaşan söylentiye göre, Said Paşa kendi istifası da dahil olmak üzere, istenilenlerin çoğunu kabul etmeye hazırdı.44 Bu görüşmeden sonra, Said Paşa, Bahriye Nazırı'nm azledilmesini kabul etti ve Hasan Rami Paşa 4 Ağustos'ta azledildi. Kabinedeki tek değişikliğin Bahriye Nezareti'nde olmasından memnun olmayan İttihad ve Terakki Cemiyeti, 4 Ağustos'ta Said Paşa ile yeniden görüştü. 45 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin isteklerini padişahın nazırları olarak yapamayacaklarım anlayan Hariciye Nazırı, Tevfik Paşa, Dahiliye Nazın Hacı Akif Paşa, Adliye Nazırı Hasan Fehmi Paşa, Şura-yı Devlet Reisi Turhan Paşa ve Şeyh-ül İslâm Cemaleddin Efendi görüşme donrasında istifa ettiler.46 Bu olay, Said Paşa Kabinesi'nin deşmesine neden oldu. İstifalara ilişkin haberler, Kâmil Paşa'iıın yeni kabinede Sadr-ı Âzamlığa atandığı haberiyle birlikte 5 Ağustos'ta halka duyuruldu.47 Kabinenin 5 Ağustoş'ta çöküşünün nedeni, yalnızca ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Said Paşa üzerindeki baskısı

4 4 Sir Gerard Lo\vther to Sir Edward Grey, Therapia, August 4, 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentary Papers,

Parlia-

1909, 105, ss.43-44 içinde.

4 5 Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, s.27; Cemal Kutay, Türkiye yet Mücadeleleri Tarihi, 16, s.9412.

İstiklâl

ve Hürri-

4 6 Cemal Kutay, Ûç Paşalar Kavgası, s.28; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 5 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1909, 105, s.46 içinde. 4 7 "Sadr-ı Azam Paşa'nın İstifası," Tanin, 2 4 Temmuz 1 3 2 4 / 6 Agüstos 1 9 0 8 , s.3; "Resignation of the Ministry," The Times, 6 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; "Verschârlung der Lage in Konstantinopel," Berliner

Tageblattund

Handels-Zeitımg,

6 Ağustos

1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s . l ; "Türkei; Zum 5ystemwechsel," Vossische Zeitung, 6 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2. Ayrıca bkz.. Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, s.28; ve "The Young Turkish R-evolution," G. P. Gooch ve H. Temperley (Der.), BritisJı Documehts on the Origins of the War, 1898-1914, 5: Eosf, s.273 içinde.

TheNear

değil, aynı zamanda basının ve halkın yoğun tepkisiydi.48 Ancak, İttihad Ve Terakki Cemiyeti'nin girişimleri kesin sonucun alınmasında son derece etkili olmuştu. 49 Yeni kabinenin kamuoyuna açıklanmasından hemen sonra Selânik'ten gelen İttihad ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleri ile İstanbul'daki yerel Cemiyet liderlerinin Sultan Abdülhamid'le yaptıkları görüşmede Kâmil Paşa Kabinesi'nin bir önceki kabineye göre kendi içinde daha tutarlı ve daha 'liberal' olduğunun Sultan'a iletilmesi, Cemiyet'in siyasal değişimde ne derece etkin olduğunun bir diğer kanıtıydı.50 6 Ağustos tarihli gazeteler, Sadr-ı Âzamlığa Kâmil Paşa'nm atandığını bildiren Hatt-ı Hümayûn'u yayınladılar. 51 7 Ağustos tarihinde ise, yeni kabine listesi yayınlandı. Listede, eski kabineden görevde kalan, Hariciye Nazırı Tevfik Paşa, Adliye Nazın Hasan Fehmi Paşa, Maarif Nazırı Hakkı Bey ve Şeyh-ül İslâm Cemaleddin Efendi vardı. Eski kabinede Ziraat, Maadin ve Orman Nazırı olan Tevfik Paşa Şura-yı Devlet Riyaseti'ne atanmıştı. Ittihadcılarm adayı olan Receb Paşa Harbiye Nezareti'ne getirilirken Bahriye Nezareti'ne vekalet eden Zırhlı Donanma-yı Hümâyûn Commodo-

4 8 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

3

(25 Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan, 1 9 3 5 ) , s.390; "Sadr-ı Azâm Paşa'nm İstifası," Tanin, 2 4 Temmuz 1 3 2 4 / 6 Ağustos 1908, s.3; ve "Verschârlung der Lage in Konstantınopel," Berliner

TageblaU und Handels-Zeitung,

6 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Bas-

kısı, s.2. 4 9 Telgraf No.238, Kiderlen'den Dışişleri Bakanlığı'na, Tarabya, 6 Ağustos 1908, R 14168, Verfassung und Parlâment der Türkei, Klasör 2 (1-9 Ağustos 1 9 0 8 ) içinde.

_

5 0 "Die Stimmung gegenüber der neuen Regierung," Berliner Tageblatt

und Han-

.7 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2.

dels-Zeitung,

51 "Sadr-ı Âzam Paşa'nm İstifası," Tanih, 2 4 Temmuz 1 3 2 4 / 6 Ağustos 1908, s.3. Ayrıca bkz., Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Hareketleri,

Fikir

3 (25 Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) , s.390; ve Cemal Kutay, Üç Pa-

şalar Kavgası,

s.28.

re'u Arif Paşa asaleten bu makama atandı.52 Her iki -Harbiye ve Bahriye- Nezarete yapılan atamalar hem İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin istekleri, hem de Kanun-u Esasi'nin bu nazırların Sultan tarafından değil de Sadr-ı Âzam tarafından atanacağına dair açıkça ifade edilmiş 7. ve 27. Maddeleri doğrultusunda idi. Receb Paşa'nın Harbiye Nezareti'ne atanmasına başlangıçta şiddetle karşı çıkan Abdülhamid, Ittihadcılann baskısı, Kâmil Paşa'nın onayı ve Şeyh-ül İslâm Cemaleddin Efendi'nin kişisel aracılığı ve Sultan'ın huzuruna Ittihadcıların temsilcisi olarak çıkmasıyla, bu atamayı kabul etmekten başka çaresi olmadığını anladı.53 Yeni kabinede Dahiliye Nezareti'ne Reşid Akif Paşa, Maliye Nezareti'ne eskiden de Maliye Nazırlığı yapmış olan Ziya Paşa, Evkaf-ı Hümâyûn Nezareti'ne Şura-yı Devlet üyesi olan ve daha çok şair ve yazarlığıyla tanınan Recaizade Mahmud Ekrem Bey atandı. Ticaret ve Nafia Nezareti'ne önce Bab-ı Âli'nin Hukuk Müsteşarı Köprülü Efendi atandıysa da bu göreve daha sonra Gabriel Nouradunghian getirildi. Şura-yı Devlet üyelerinden Prens Dimitraki Mavrocordato Efendi ise Ziraat, Maadin ve Orman Nezareti'ne atandı. 54 Yeni kabinede, taktik hata olarak değerlendirilen, Hariciye Nazırı Tevfik Paşa ve Ticaret ve Nafia Nazırı Gabriel Nouradunghian gibi kimi monarşistler de vardı. 55 Ahmed Tev52 "Yeni Kabine," Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Ağustos 1908, s . l ; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 12 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.59 içinde. 53 Mehmed Cemaleddin, Siyasi Hatıralar, 1908-1913, ss.43-44; ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Ne Suretle İlâh Edildiğine Dair Vesikalar," s.151. 5 4 "Yeni Kabine," Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Ağustos 1 9 0 8 , s . l ; "New Ministry Formed," The Times, 7 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 12 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.59 içinde. 55 "Kiamil Pasha's Cabinet," The Times, 10 Ağustos 1908, s.5.

172

fik Paşa bir diplomat olarak 1872'den itibaren hayatının büyük bir bölümünü yurtdışında geçirmiş, Roma; Viyana ve Berlin'de Büyükelçilik Katipliği, Atina ve Şt. Petersburg Büyükelçilik Başkatipliği, St. Petersburg'da Maslahatgüzarlık, Atina ve Berlin'de Büyükelçilik yapmış, 1895 Kasımında Şura-yı Devlet Reisliğine atanarak İstanbul'a gelmiş ve daha sonra vezir pay esiyle Hariciye Nazırlığına getirilmişti.56 Paşa, diplomaside pek yetenekli olmayan, devlet işlerinden de çok anlamayan, yaşlı ve sevimli bir beyefendi olarak bilinirdi.57 Gabriel Nouradunghian Hariciye Nezareti'ne on dokuz yaşında girmiş ve o günden itibaren Nezarette çalışmıştı. Hariciye Nezareti'ndeki görevi İkinci Hukuk Müşavirliği idi. Nezaretin diğer hukuk danışmanına göre daha dar görüşlü olmasına rağmen; zeki bir hukukçu olan Nouradinghian, Türkiye'deki imtiyazlı şirketlerle de iyi ilişkilere sahipti. Osmanlı Umum Sigorta Şirketi'nin başkanlığı ve ayrıcalıklı konumda olan tekellerden en başarılı ve en iyi yönetileni olan Şirket-i Hayriye'nin idare Heyeti üyeliği görevlerini yürütüyordu.58 Kabinede liberal düşünceli nazırlar da yok değildi.59 Bunların arasında, özgürlükçü fikirlere açık ve ilerici olarak bilinen ve 1877'de kurulan Meclis-i Mebusan'm başkanlığım yapan Adliye Nazırı Hasan Fehmi Paşa da vardı.60 1902 yılı 56 "Tevfik Paşa, Ahmed" Büyük Larousse

Sözlük ve Ansiklopedisi,

18; s.l 1473.

57 Hairry H. Lamb, "Offieials of the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. P. Goûch ve Harold Temperley (Der.), Brifish Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s . H içinde). 58 Harry Fİ. Lamb, "Offieials of the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. E Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Doeuments on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s.13 içinde). 5 9 "The Young Turkish Revolution," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s,274 içinde. ' . \ 6 0 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 31 Ağustos 190P şpondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 190f mentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.76 içinde.

Mart ayından 1904 yılı Ekim ayına kadar Valiliğini yaptığı Selanik'te askerlerin taşkınlık yapmasını cesaretle önlemiş-, ti. Bu önlem Selanik'teki birliklerin kumandanı Hayri Paşa'yı öfkelendirmiş ve fanatik askerlerle Hayri Paşa'nın çabaları sonunda Hasan Fehmi Paşa'nın görevden uzaklaştırılması sağlanmıştı. Görevden alındıktan sonra, Selanik'ten ayrılışı hüzünlü bir halk gösterisine dönüşmüştü.61 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin en etkin üyelerinden biri Olan Manyasizade Refik Bey'in 10 Ağustos'ta Zabtiye Nezareti'ne atanması da kamuoyunca çok iyi karşılanmıştı.62 Yeni Harbiye Nazırı Receb Paşa'nın, liberal görüşleri yüzünden Vali olarak sürgüne gönderildiği Trablus'taki devrimciler arasında itibarı çok yüksekti.63 Trablus'tan 15 Ağustos'ta dönen Receb Paşa, İstanbul limanında büyük bir coşkuyla karşılandı. Paşa, Sarayburnu'na İttihad ve Terakki Cemiyeti flamalarıyla donanmış bir kayıkla çıktı ve Bab-ı Âli'ye gidene kadar, halk tarafından sürekli alkışlandı.64 Ne yazık ki Nezaret'te fazla kalamadı: 16 Ağustos'ta Harbiye Nezareti'nde

61 Harry H. Lanıb, "Mirıisters ııot having Offices at the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. P. Gooch ve Harold Temperley (Der ), Britisk Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near E ast, s.16 içinde). 62 "The New Era in Turkey: Ministers and Reform," The Times,

i l Ağustos

1908, s.5. 6 3 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

3

( 2 5 Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) , s . 4 0 7 . Receb Paşa Manastır Valisi iken 8 Ağustos 1903'de Rus Konsolosu'nun Manastır'da bir suikaste kurban gitmesinden sorumlu tutularak haksız bir şekilde Trablus Garb'a sürülmüştü ("Türkei: Zum Systeıuwechsel," Vossische Zeitung, 7 Ağustos 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.5). 6 4 Ahmed Ilışan Tokgöz, Matbuat

Hatıralarım,

1888-1923,

2, ss.47-49; Hüseyin

Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

4 ( 2 5 Ni-

san-19 Ekim 1935), s.5; "Beendigung der Konstantinopeler Ausstâııde," Berliner Tageblatt

und Handels-Zeitung,

15 Ağustos 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.2; ve

"Das Programm der türkischen Regierung," Vossische 1908, Akşam Baskısı, s.2.

/

Zeitung,

17 Ağustos

yapılan bir toplantı sırasında kalp krizi geçirdi ve öldü.6S Paşa'nm ani ölümü, hükümete, orduya ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne indirilmiş ağır bir darbeydi. İmparatorluktaki en iyi asker olmasıyla, tecrübesi ve karakteriyle emri altındaki kuvvetleri örgütlemedeki etkin rolüyle ve yine emri altındaki askerlerin saygı ve güvenini kazanmış olmasıyla Paşa, ordu için büyük bir kayıptı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti için ise yalnızca Trablus'a sürülen ve Vilâyetin toprak ve yönetim bütünlüğünü korumak için elinden geleni yapan yurtsever bir yönetici değil, aynı zamanda ödün vermez bir özgürlükçü düşünce yanlısıydı. Trablus Garb Vilâyetindeki sürgünlerin hayatını olabildiğince kolaylaştırmaya ve hatta Saray'ın şüphesini çekme pahasına hafiyeliği engellemeye çalışırdı. 17 Ağustos'ta yapılan resmî cenaze töreni Receb Paşa'nm kaybından milletçe duyulan acıyı apaçık gösterdi. Kapalıçarşı ve civarındaki tüm dükkânlarla, Beyoğlu ve Galata'daki yabancılara ait dükkânların büyük ço-, ğunîuğu kepenklerini indirmişlerdi. Cenaze alayının geçtiği her yerde bayraklar yarıya çekilmişti. Receb Paşa'nm naaşı her tabakadan halkın omuzlarında Sultan Mahnıud Türbesi'ne götürüldü. Cenaze törenine yüz bini aşkın istanbullu katılmıştı.66 Receb Paşa'nm yerine Harbiye Nezareti'ne atanan Müşir Ali Rıza Paşa 27 Ağustos'ta Suriye'den döndü ve göreve başladı.67

65 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir ri, t ( 2 5 Nisan-19 Ekim 1 9 3 5 ) , s.5; "Neue E m e n n u n g e n , Berliner

HareketleTageblatt.

und Handels-Zeitung, 17 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; ve " T ü r k c i : Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung,

18 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı,

s.3. 6 6 "The D e a t h . o f the Minister of War," The Times;

1 8 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; ve

"Honor Dead Minister: 1 0 0 , 0 0 0 People in Constaııtinople Turn Out at Funeral of Redjeb Pasha," The Nevv York Times, 18 Ağustos 1908, s.5. 67 "Kriegsminister Ali Risa Pascha," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeiümg,

Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; ve Cemal Kutay, (7c Paşalar p.34.

' .

28

Kavgast,

Yeni kabine genellikle iyi karşılandı.68 Daha önceleri durumu belirgin bir tedirginlikle izleyen ticarî çevrelerden gözle görülür bir güven kazanıldı.69 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin 7 Ağustos'ta yayınladığı bildiri, yeni kabineden duyulan memnuniyeti belirtiyor, halkın, gösterileri kesmesini ve hükümeti emanet almış olanların işlerini yapmalarına izin vermesini istiyordu. Bildiride artık padişah' ile millet arasında hiçbir hain kuvvetin kalmadığı ve milletin muhtaç olduğu namuslu bir kabinenin işbaşına geçtiği ifade ediliyordu. İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne göre, yeni kabinede sicili kötü olan tek bir üye bile yoktu. 70 7 Ağustos tarihli Tanin'deki başyazısında Hüseyin Cahid {Yalçın], Kâmil Paşa Kabinesi'nin kurulmasıyla birlikte, 24 Temmuz'dan beri varolan hükümet bunalımının nihayet sona erdiğini yazıyordu. Oxford'da gördüğü öğrenim dolayısıyla liberal görüşlere yakın olduğu varsayılan Kâmil Paşa ' bir önceki görevi olan Aydın Valiliği ile de övülürken, bu durum Paşa'nın adil bir hükümet oluşturmasınclaki kararlılığına yeterli bir kanıt sayılıyordu. Başyazıda Abdülhamid de anayasal rejimin gerekliliğinin bilincinde olan Kâmil Paşa gibi birini Sadr-ı Âzam ve Cemaleddin Efendi gibi birini Şeyh-ül İslâm olarak ataması nedeniyle övülüyordu. Ayrıca, Said Paşa Kabinesi'ni görevlendirdiği 1 Ağustos tarihli Hattı Hümayûn'un aksine Abdülhamid'in Kâmil Paşa'yı görevlendirdiği Hatt-ı Hümayûn'da, Kanun-u Esasi'nin 27. Maddesinde açıkça belirtildiği gibi, Bahriye ve Harbiye Nâzırla68 Özellikle 8 Ağustos tarihli ikdam

gazetesi Kâmil Paşa'yı çok övmektendi ("Ki-

arnil Pasha's Cabitıet," The Times, 10 Ağustos 1 9 0 8 , s.5). 6 9 "Die Stimmung gegenüber der neueıı Regierung," Berliner

Tageblatt

uhd Han-

deîs-Zritıım», 7 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; ve "Reception of the Ne w Ministıy," The Times, 8 Ağustos 1908, s.5. 7 0 "Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti'nin Dün Gazetelere Tebliğ Ettiği Beyanname," Tanin, 2 6 Temmuz 1 3 2 4 / 8 Ağustos 1 9 0 8 , s.4; ve The New York Times, 8 Ağustos 1908, s.3.

rınm atanmasına karışmaması takdire layık görülüyordu. Yalçın, Kanun-u Esasi'nin 27. Maddesini ihlâl eden ve Harbiye ve Bahriye Nazırlarım atama yetkisini Sultan'a veren 1 Ağustos Hatt-ı Hümayûn'unu düzenleyenin Said Paşa olduğunu iddia ederek bu tutumu nedeniyle Paşayı eleştiriyordu. Yalçın, başyazısında Kanun-u Esasi'nin ihlâline karşı direnen, Said Paşa'nm yasadışı hareketini, Kâmil Paşa ve kabinesinin Kanun-u Esasi'de belirtildiği biçimde atanmasıyla tersyüz ederek, vatandaşların anayasal haklarını sonuna kadar savunanları da kutluyordu.71 Halk ve İttihad ve Terakki Cemiyeti Kâmil Paşa Kabinesi'ne güveniyor görünüyordu. Daha doğrusu halk ve basın, Sultan karşıtı olan Kâmil Paşa'mn Sadr-ı Âzamlığa atanmasıyla, artık Abdülhamid'in mutlakiyetçi isteklerinden pek korkmuyordu.72 Vossische Zeitung'a göre, Kâmil Paşa Kabinesi anayasanın ruhuna uygun şekilde kurulmuş ilk hükümetti ve İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin istekleri doğrultusunda oluşturulmuştu.73 , Kâmil Paşa, 1895'te -Doğu'da Ermeni katliamları sürerkenSadr-ı Âzamlığa atanmıştı. Aldığı sıkı önlemlerle karışık durumu hemen rahatlatmış, ama ülke çapındaki reform hareketlerine direnmesi nedeniyle bir ay içinde görevden alınmıştı. Daha sonra 1907'ye kadar yarı sürgünde ve Saray ha-

71 Hüseyin Cahid [Yalçın], "Yeni Heyet-i Vükelâ," Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Ağustos 1908, s . l . Ayrıca bkz., "Reception of the New Ministry," The Times, 8 Ağustos 1908, s.5. 72 Sir G. Lowther'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 7 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tary Papers,

Parliamen-

1909, 105, s.32 içinde; ve Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Ha-

tıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir

Hareketleri,

3 ( 2 5 Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) ,

s.390. 7 3 "Türkei: Zum Systermvechsel," Vossische Zeitung, 7 Ağustos 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.5.

fiyeleriııin yakın gözetiminde bulunacağı Aydın Valiliği görevi için İzmir'e gönderilmişti. 1907 yılında, Sâdr-ı Âzam Avlonyalı Ferid Paşa, Kâmil Paşa'yı İngiliz hükümetiyle işbirliği yaparak Sultan'ın Aydın Vilâyeti'ndeki doğrudan otoritesini yıkmak ve Aydın Vilâyeti'ni Mısır gibi özerk bir bölge yapmak istemekle suçladı. 74 Kâmil Paşa ve Ferid Paşa arasındaki düşmanlık, Ferid Paşa'nın Kâmil Paşa'yı Aydın Valiliği görevinden alıp Midilli ya dâ Rodos adalarından birinde sürgün hayatı yaşamaya zorladığı 1905 Martına kadar uzanıyordu. 75 Bu fırtınayı kazasız atlatan Kâmil Paşa, bu kez Eylül 1906'da yine Ferid Paşa tarafından Aydın Vilâyeti içindeki eşkiyalığı bastıramamakla suçlandı. 76 11 Ocak 1907'de Valilikten ani bir kararla alman Kâmil Paşa, Hükümetten, derhal Rodos'a hareket etmek üzere emir aldıysa da, istanbul'a hemen çektiği bir telgrafla, bu karan kınadı.77 Rodos'a varmadan bir suikaste kurban, gideceğinden kuşkulanan Paşa, Sultan Abdülhamid'den güvenlik içinde İstanbul'da yaşayabileceğine ve herhangi bir resmi sıfatla taşrada görev alması için zorlanmayacağına dair söz alıncaya kadar İzmir'deki İngiliz Konsolosluğu'na sığındı. 24 Temmuz'da anayasal düzenin ilânından hemen önce, Makedonya'da meydana gelen devrimci gösteriler sonucunda Sadr-ı Âzam Ferid Paşa'nın görevden azledilmesiyle Said Paşa Kabinesi'nde Hbyet-i Vükela Memuriyeti görevi alan Kâmil Paşa, ne tür entrikaların kurbanı olduğunu Sultan 7 4 "The Young Turkislı Revolution," G. P Gooclı ve H. Temperley (Der.), British Documetıts on the Origins

of the War, 1898-1914,

5: The Near East,

s.274

içinde. 75 Ferid Paşa, 2 8 Mart 1 9 0 5 tarihli "Hususi Tezkire-i Maruza" (lbnülemin Mahmud Kemal tnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar, s . 1 3 8 3 içinde). 7 6 Ferid Paşa, 1 6 Eylül 1 9 0 6 tarihli "Hususi Tezkire-i Maruza" (lbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı

Oevrinde

Son Sadrıazamlar,

s-S.1385-j.386 içinde).

77 Kâmil Paşa'nın 12 Ocak 1 9 0 7 tarihli telgrafı (lbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı

Devrinde

Son Sadrıazamlar,

s s . 1 3 8 6 - 1 3 8 7 içinde).

Abdülhamid'e anlatma imkânım daha sonra bulmuştu. Said Paşa Kabinesi'ndeki görevine başlamasından oniki gün sonra ~5 Ağustos'ta- kanun ve düzeni sağlayamayan Said Paşa istifaya zorlanınca yerine Kâmil Paşa getirilmişti.78 İttihad ve Terakki Cemiyeti, Devrimden hemen sonra -Ağustos'un ilk haftasında- yabancı elçiliklerin yardımlarıyla yurtdışına kaçmayı başaran eski Ziraat, Maadin ve Orman Nazırı Selim Melhame ve İkinci Mabeynci İzzet Paşa gibi görevlerinden azledilen diğer eski rejim paşalarının da -Mabeyn Başkâtibi Tahsin Paşa, Mabeynci Ragıb Paşa, Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa, Dahiliye Nazırı Memduh Paşa ve Şehremini Reşid Paşa gibi paşaların d a - aynı şekilde yurtdışına kaçışlarını önlemek için eski rejimde görev almış nazırların ve Saray erkânının tutuklanması konusunu gündeme getirdi.79 Sultan Abdülhamid'in en gözde paşalarından biri olan eski Ziraat, Maadin ve Ortrian Nazırı Selim Melhame, italyan. • Büyükelçiliği'nin yardımıyla, haksızlıkla elde ettiği bütün servetini de yanma alarak 28 Temmuz'da bir italyan gemisine binmiş ve İstanbul'dan yurtdışına kaçmıştı. 80 Beyrut'taki Marunî bir sarrafın oğlu olan Selim Melhame, gençken geldiği İstanbul'da birçok devlet kuruluşunun alt kademele7 8 "Tlıe Young Tuıkish Revolution," G. P. Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on tlıe Origins of the War, 1 8 9 8 - 1 9 1 4 , 5: Tlıe Near East, s.274 İCİnde. 79 Sir Gerard LowtherMan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 6 Ağustos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement iı\ Turkey, 1908," Parliamentary

Papers, 1 9 0 9 , 105, s.32 içinde; ve "The Young Turkish Revolution,"

G. P Gooch ve H. Temperley (Der.), Britişlı Documents on the Origins of the Waı; 1898-1914,

5: The Near East, s.254 içinde.

8 0 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, 1888-1923, 2, s.41; "Die Wiederheıstellung der türkisehen Verfassung," Vossische Zeitung, 2 9 Temmuz 1908, Akşam Baskısı, s.2; "Die Wiederherstellung der türkisehen Verfassung," Vos- \ sisehe Zeitung, 31 Temmuz 1908, Akşam Baskısı, s.2; ve "The Sultan and the

rinde çalışmıştı. Akıllı, hırslı ve vicdansız olan Melhame, yükselmenin en emin yolunun Saray'dan geçtiğini çok geçmeden keşfetmiş ve kendini Saray hafiyeleri kadrosuna aldırmakta zaman kaybetmemişti. Üstün zekâsıyla, Ziraat, Maadin ve Orman Nazırlığı görevinde onbeş yıl kalmış ve bu sürede Türkiye'nin tüm maden zenginliğini neredeyse bütünüyle kendi kontrolü altına almıştı. 'Ülkenin doğal kaynaklarını korumak' bahanesiyle, ülkenin madenî zenginliklerinin gelişmesini durdurmuş, bu sırada hatırı sayılır bir serveti kendisinin ve kendisiyle çıkar birliği içinde hareket eden az sayıdaki insanın hesabına aktarmıştı. Yabancı şirketlere tanınmasına aracı olduğu ayrıcalıklardan aldığı komisyonların toplamının otuz milyon Frank'tan fazla olduğu sanılıyordu.81 Saray'daki en etkili paşalardan biri olan İkinci Mabeynci İzzet Paşa, Devrim'den sonra, 30 Temmuz'dâ, Tarabya'daki Alman Büyükelçiliği'nin Yazlık Ikâmetgahı'na giderek Alman Büyükelçiliği'nin kendisinin gemiyle yurtdışına kaçmasına yardım etmesini istemiş, fakat bu isteği Büyükelçilik makamlarınca reddedilmişti. Paşa bunun üzerine Fransız Büyükelçiliği'ne de başvurmuş, oradan da olumsuz sonuç almca evine dönmüştü.82 1 Ağustos'ta ise beraberinde New Movement," The Times,, 1 Ağustos 1908, s.7. Cemal Kutay, Türkiye (31 ve Hürriyet Mücadeleleri

lstik-

Tarihi, 16, s.9409'da günü 2 9 Temmuz olarak ver-

mektedir. İstanbul'daki, İtalyan cemaati 31 Temmuz'dâ toplanarak italyan Elçiliği'nin Melhame'nin kaçışına yardım etmiş olmasını protesto etti ("Die Wiederherstellung der türkischen Verfassunğ," Vossische 1908, Sabah Baskısı, s.2).

Zeitung,

1 Ağustos

/

81 "Die Wiederherstellung der türkischen Verfassunğ," Vossische

Zeitung,

.31

Temmuz 1908, Akşam Baskısı, s.2; ve Harry H. Lamb, "Ministeıs not haviııg Offices at the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. E Gooclı ve Harold Temperley (Der.), British Documents

on the Origins of the War, 1898-

1914, 5: The Near East, s.17 içinde). 82 Telgraf N o . 2 2 9 , Kiderlen'den Dışişleri Bakanhğı'na, Tarabya, 3 0 Temmuz 1 9 0 8 , R 1 4 1 6 7 , Verfassunğ und Parlament der Türkei, Klasör 1 (Temmuz 1 9 0 8 ) içinde; "Die VViederherstellung der türkischen Verfassunğ," Vossische

Saray Başkâtibi Tahsin Paşa tarafından imzalanmış ve resmî görevde olduğunu belirten - v e dolayısıyla tutuklanıp gemiden indirilmesini engelleyen- bir belgeyle İngiliz bayrağı taşıyan bir Mısır gemisine binmiş ve yanında milyonlarca Franlık nakit parayla Türkiye'den kaçmayı başarmıştı.83 İzzet Paşa, eğer kaçamamış olsaydı hafiyelikten ve Hicaz Demiryolu inşaatı sırasında yapmış olduğu yolsuzluklardan hakkında muhakkak dava açılacak ve kesinlikle hüküm giyecekti.84 Oğlu Mehmed Ali Bey Washington'daki Türkiye temsilciliğinde Elçi olarak görev yaptığı için önceleri Amerika'ya yerleşmeyi planlayan İzzet Paşa, 4 Ağustos'ta Çenova'da bir hükümet ajanı tarafından yakalanmaktan kıl payı kurtulunca, Paris üzerinden Londra'ya geçerek, oraya sığınmıştı. 85 Hükümet İzzet Paşa'ya karşı

Zeitung, 1 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s . l ; 'The Sultan and the New Movement," Tlıe Times, 1 Ağustos 1 9 0 8 , s.7; ve Cemal Kutay, Türkiye Hürriyet Mücadeleleri

istiklâl

ve

Tarihi, 16, s.9410.

83 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, 1888-1923, 2, ss.41-42; "Die Wiederherstellung der türkisehen Verfassung," Vossische Zeitung, 1 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2; "Die Wiederherstellung der türkisehen Verfassung," Vossische Zeitung, 2 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.2; "İzzet Paschas Flucht," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 2 Ağustos 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s . l ; "The Palace Favourites," and "İzzet Pasha on Board a British Ship," The Times, 3 Ağustos 1908, s.5; "Zu izzet Paschas Flucht," Berliner Tageblatt und HandelsZeitung, 3 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s . l ; "Der Fail İzzet Paschas," Berliner Tageblatt und Handeli-Zeitung, 4 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.l. Ayrıca bkz., Telgraf No.232, Kiderlen'den Dışişleri Bakanlığı'na, Tarabya, 2 Ağustos 1908 [Telgraf No.l33'e yanıt], R 14168, Verfassung und Parlament der Türkei, Klasör 2 (1-9 Ağustos 1 9 0 8 ) içinde, izzet Paşa'nm Londra'ya vardıktan sonra kaçışıyla ilgili olarak basına verdiği demeç için, bkz., "izzet Pascha über die türkisehe Revolution," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 22 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, ss. 1-2. 8 4 "izzet Paschas Flucht," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 4.Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2. * ' 8 5 "izzet Pascha in Amerika," Berliner Tageblatt und Handels-Zeituıtg, 12 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.3; "izzet Pasha in London," The New York Times, 18 Ağustos 1908, s.5; "izzet Pasha is Fouııd," The New York Times, 22 Ağustos; 1908, s.4; ve "İzzet Pascha über die türkisehe Revolution," Berliner Tageblatt: ımd Handels-Zeitung, 22 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, ss. 1-2.

iddianame hazırlıyor ve Adliye Nezareti de kendisine isnad edilen suçların Paşa'nın iadesine neden olabileceğini belirtiyordu. İddianamede Saray'da gizli cinayetler, halkın dolandırılması, gümrük rüşvetçiliği ve diğer suçlar yer alıyordu. 86 İzzet Paşa, zimmetine geçirdiği yedibuçuk milyon Amerikan Dolarını Amerika'da işletmesiyle tanınıyordu87 Eski rejimde görevi Ser Hafiye olan Ziya Paşa da Devrim'den hemen sonra Türkiye'den kaçınış ve İngiltere'ye sığınmıştı. Paşa, Avrupa basınına verdiği demeçlere göre, nazırların, yüksek rütbeli zabitlerin, hükümet memurlarının ve çoğu önemli ailelerden yüzyetmiş Türk'ün öldürülmesinden sorumluydu. Bu insanların hepsi Ziya Paşa'nın görevde bulunduğu sırada ortadan kaybolmuşlardı. Sultan Abdülhamid tarafından kaçması için uyarılan Paşa sön olarak da İstanbul'dan kaçarken, kılık değiştirmesine rağmen kendisini tanıyan ve gemiye binmesine engel olmaya çalışan birisini vuracak öldürmüştü.88 5 Ağustos tarihli Tanin, eski Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa, eski Dahiliye Nazırı Memduh Paşa, onüç yıldır Sultan'ın Başkatibliğini yapan Tahsin Paşa, Abdülhamid'in Pan-lslâmcı danışmam ve daha çok 1895 ve 1896 Ermeni katliamlarını kışkırtmasıyla bilinen Şeyh Abu-1 Hûda ve İstanbul'un eski Şehremini Reşid Paşa'nın kaçmak için fırsat kolladıklarını ve bu kimselerin kaçmalannı engellemek amacıyla haklarında tutuklama kararı verildiğiîtlyazıyor-

' 8 6 "izzet Paslıa in London," The New York Times, 18 Ağustos 1 9 0 8 , 8 7 "Secretly Mürdered 170 for the Sultan: Zsa Bey, Ex-Head of Turl lice, Explams Methods of Camarilla," The New York Times,

26

s.3. 8 8 "Secretly Mürdered 1 7 0 for the Sultan: Zia Bey, Ex-Head of Turkish'Secret Poliçe, Explains Methods of Camarilla," The New York Times, 26-Âğustos 1908, s.3.

du. 89 Aynı gün, Tahsin Paşa ve Abu-1 Hûda dışındaki, bu ve benzeri düzenbaz, monarşist nazırlar ve üst düzey bürokratlar tutuklanıyor ve Zabtiye Nezareti'ne gönderiliyorlardı. Eski Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa ise rıhtımda vapura binip kaçmak üzereyken zabıta ve etrafta bulunan, halk tarafından yakalanarak Zabtiye Nezareti'ne teslim, edilmişti: O gün, Nezaretin önünde toplanmış kalabalık, tutuklananlar aleyhinde saatlerce gösteri yaptı.90 Halkın aleyhdeki gösterileri 5 Ağustos gecesinde Başkatib Tahsin Paşa ve Tophane-i Âmire Müşiri Zeki Paşa'nın konaklarının önünde de sürdürülüyordu. Daha sonra gösteri yapan topluluğun ele başları, paşaları tutuklayıp, Zabtiye Nezareti'ne götürüyor ve orada 6 Ağustos sabahı gösteri sonunda alıkonulmaktansa, kendi iradesiyle Nezaret'e. teslim olan Abu-1 Huda ile karşılaşıyorlardı.91

8 9 Tanın, 2 3 Temreniz 1324/5 Ağustos 1 9 0 8 , s.4; "Türkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 5 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.3; "Tevkifler," Tanın, 2 4 • Temmuz 1 3 2 4 / 6 Ağustos 1908, 5.3; "Verschârlung der Lage in Konstantinopel: Verhaftungen der gestürzten Würdentrâger," Berliner Tageblatt

und Han-

dels-Zeitung, 6 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2; "Türkei; Zum Syste.mwechsel," Vossische Zeitung, 6 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir EcUvard Grey'e, tstanbul, 6 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Pa-

pers, 1909, 105, s.32 içinde. 9 0 Tanin, 2 3 Temmuz 1324/5 Ağustos 1 9 0 8 , s.4; "Atrests of Offieials," Tlıe Times, 6 Ağustos 1908, s.3; "Absetzung des Grosswesirs Said Pascha," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 6 Ağustos 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.3; "Türkei: Zum Systemwechsei," Vossische Zeitung; 6 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.5; Cemal Kutay, Üç Paşalar

Kavgası,

s.28; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e,

Tarabya, 11 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, s . 5 2 içinde. Ay-

rıca bkz., Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Harelıetleri, 3 (25 Ekim 1934-18 Nisatı 1 9 3 5 ) , s.391.. 91 Sir Gerard l.owther'dan Sir Edw,ard Grey'e, İstanbul, 6 Ağustos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parîiamentary

Papers,

1909, 105, s.32 içinde; "More Arrests of Palace Offieials,"

Tlıe Times, 7 Ağustos 1908, s.5; ve "Türkei: Zum Systemwechscl," Vossische , Zeitung, 8 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, ş.4.

Tutuklananlar arasında büyük servet sahibi ve adları kötüye çıkmış iki mabeynci Mehmed Ragıb Paşa ve Faik Bey de bulunuyordu. Mehmed Ragıb Paşa Mekteb-i Mülkiye'den 1879 yılında pekiyi derece ile mezun olduktan sonra Mabeyn kâtipliğine atanmıştı. Abdülhamid yönetiminin ilk, yıllarında Midhat Paşa'nın yargılanmasında da görev almıştı.92 Tüm dikkatini Saray'dan kaynaklanan nüfuzunu kullandığı ticarî ve sınai girişimler yoluyla servet sahibi olmaya vermiş olan Ragıb Paşa, o zamana kadarki mâbeynciler arasında en becerikli ve başarılısıydı. Saray'da sözü en çok geçenlerden biriydi. Sadr-ı Âzamlarm, vezirlerin ve yüksek düzeydeki devlet görevlilerinin atanmalarında etkin rol oynamakla tanınmıştı. Görevinin dışında ticaret ve madencilik işleriyle de uğraşarak büyük servet sahibi olmuştu. Kendisine ait olan bir rakı fabrikasından başka imparatorluğun çeşitli kentlerinde ve istanbul'da birçok hanı vardı. Paşa'nın, istanbul'daki ingiliz topluluğu ile de yakın ticari ilişkileri bulunmaktaydı.?3 Ragıb Paşa ancak çetin bir direnişten sonra tutuklanabildi. Köşküne barikat kurmuş ve üst 92 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, istanbul, 6 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " amentary

Papers,

Mülkiyeliler,

1909, 105, s.32 içinde; Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Parli-

Tarihi ve

3, s.75; "Türkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeituııg, 6 Ağus-

tos 1908, Aksam Baskısı, s.2; "Turkey," The Ttmes, 10 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; Cemal Kutay, Uç Paşalar

Kavgası, s.28; ve Sir Gerard Lowther'daıı Sir Edward

Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, s. 52 için-

de. Ayrıca bkz., Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

3 ( 2 5 Ekini 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) , s . 3 9 1 ; ve Cemal Kutay, Tür-

kiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 16, s.9413.

9 3 Harry H. Lamb, "Officials of the Palace" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. R Gooch ve Harold Temperley (Der.), Gritisfı Documeııts on the Origins of the War, 1898-1914,

5: The Near East, s.9 içinde); "Sarıcazade Meh-

med Râgıb Paşa," Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler; 3, ss. 75-76; ve "Ragıb Paşa Eğribozlu, Sarıca," Büyük Larousse

Sözlük

ve Ansiklopedisi, 16,

s.9685. Ragıb Paşa'nın her üçü de Beyoğlu'nda, Cadde-i Kebir'de bulunun pasajları ve iş hanları İmparatorluğun yayıldığı kıtaların adını taşımaktaydı: Af-.

kattaki pencerelerin birinden polis üzerine ateş açmıştı. 94 Tutuklanan diğer mabeynci Faik Bey mütevazi ve Ragıb Paşa'ya göre daha az 'becerikliydi.' Yine de, hem İngiliz tüccarlarıyla hatırı sayılır iş ilişkileri vardı, hem de Türkiye'de sanayi yatırımlarına sahipti.95 Bahriye Nezareti'nde yüksek rütbeli bir subay olan Ahmed Paşa da, Devrim'den sonra emrindeki silahlı kişileri Kapalıçarşı'da kargaşa çıkartmaya azmettirmekten ve çarşıda çıkan olaylar sırasında iki kişinin yaralanmasından sorumlu tutularak tutuklanmıştı. Çarşıda olay yaratma teşebbüsü başarısızlıkla sonuçlanmıştı; halk hemen polisi çağırmış, yakalananlar da Ahmed Paşa'dan emir aldıklarını itiraf edip onu ele vermişlerdi. 96 Eski Harbiye Nazırı Serasker Mehmed Rıza Paşa, Vaniköy'deki yalısında tutuklanmış ve 6 Ağustos'ta Harbiye Nezareti'ne götürülmüştü. 97 Selim Melhameînin kardeşi Necib Melhame trenle yurtdışına kaçmak üzereyken üzerinde nakit olarak altmişüç bin Altın Lira ve birçok gizli evrakla Edirne'de sınırdaki Mustafa Paşa Istasyonu'nda yakalanarak 31 Temmuz'da İstanbul'a getirilmişti.98 O tarihten beri de ev hapsinde tuturika,' 'Anadolu' ve 'Rumeli.' Bu pasaj ve iş hanları bugün hâlâ Beyoğlu'nda, İstiklâl Caddesi'nde asıllarına uygun olarak—tüm ihtişamlanyla—ayakta durmaktadır (Pelin Aykut, "Afrika Pasajı," ve Pelin Aykut, "Anadolu Pasajı," Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi,

1, s.89 ve 2 5 6 ; ve Banu Kutun, "Rumeli Ha-

nı," Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 6, s.355). 9 4 "Turkish Officers Arrested," The New York Times, 8 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 9 5 Harry H. Lamb, "Offieials of the Palace" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. E Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Origins of the War, 1898-1914,

Documents

on the

5: The Near East, s.9 içinde); ve Cemal Kutay,

Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 16, s.9413. 9 6 "Arrests of Offieials," The Times, 6 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 97 Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, p.29; "Verschârlung der Lage in Konstantinopel: Verhaftungen der gestürzten Würdentrâger," Berliner Handels-Zeitung,

Tageblatt

und

6.Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2.

9 8 "Die Wiederherstellung der türkisehen Verfassung," Vossische Zeitung,

31

Temmuz 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; ve "Das neue türkisehe Kabinett," Berliner

luyordu." Eski rejimdeki resmî görevi yalnızca Nafia Nezareti Müsteşarlığı olan Necib Melhame, daha çok Saray hafiyelerin gayr-ı resmî başkanı ve Sultan'ın özel siyasal danışmanı olarak biliniyordu, işadamı olarak bulunduğu Tunus'ta sayısız defa yargı önüne çıkarılmış, üç kez fiilî tecavüzle suçlanmış ve ticarete hile karıştırmak suçundan hapse düşmekten zorlukla kurtulmuştu. Tunus'u terketmeye mecbur bırakılan Necib Melhame, Temmuz 1897'de istanbul'a, kardeşi Selim Melhame'nin yanına gelmiş ve Sultan Abdülhamid'le görüşerek. Fransa'daki Jön Türk direnişiyle başa çıkmakta kendisinin Büyükelçi Sali'h Münir [Esenbel] Paşa'dan daha başarılı olacağı yönünde Sultan'ı ikna etmiş ve kendisinin Paris'e Maslahatgüzar olarak atanmasını sağlamıştı, Ama Fransız makamları Salih Münir [Esenbel] Paşa'nın geçici olarak Fransa dışına çıktığı bir anda, atanmasının üzerinden daha henüz bir yıl bile geçmeden Necib Melhame'yi persona non grata -istenmeyen kişi- ilân ederek smırdışma çıkartmış ve Necib Melhame Saray tarafından Sofya'ya Komiser olarak atanmıştı. Davranışları orada da pek hoş karşılanmayan Necib Melhame Bulgar Hükümeti tarafından da persona non grata -istenmeyen kişi- ilân edilmiş ve 1902 yılı Ocak ayında Bulgaristan'ı terk etmeye zorlanmıştı. 100 7 Ağustos tarihli Tanin, Necib Melhame'nin Bulgaristan'da bulunduğu süre içinde İstanbul'daki Bulgar Kilisesi'nin açılması için Başkâtib Tahsin

Tageblatt und Handels-Zeitung, 99

3 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s . l .

"The Palace Favourites," The Times, 3 Ağustos 1 9 0 8 , s.5.

100 Harry H. Lanıb, "Ministers not having Öffices at the Porte" ("The Turkislı Ehıpire on the Eve of its Fail," G. P. Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Documents

on the Origins of the Var, 1898-1914,

5: The Near East, ss.17-

18 içinde). Ayrıca bkz., "Diraıı Kelekyan'ın Necib Melhame Paşa'dan da Söz Açan bir Jurnali," Paris, 19 Haziran 1 3 1 4 [2 Temmuz 1 8 9 8 i , Turgut Çeviker . (Der ), İbret Albümü, 1908, ss. 1 3 9 - 1 4 0 içinde.

Paşa ve İzzet Paşa ile birlikte rüşvet almış olduğunu, Arif Paşa'nm Edirne Valiliği'nde bulunduğu sırada bir Bulgar komitesinden alınan kırk bin Fransız Frangından yine Tahsin ve izzet Paşalarla birlikte usulsüz olarak kendisine hisse çıkartmış olduğunu, her yıl Bulgaristan'ın Müslüman halkından kişi başına toplanan ikişer-üçer Frank tutarındaki paraları,zimmetine geçirdiğini iddia ediyor, Bulgaristan Komiserliği'nde bulunduğu sırada yaptığı kötülüklerin ayrıntılarının yakında resmen açıklanacağını bildiriyor ve kardeşi Selim Melhame gibi kaçmadan tutuklanmasını istiyordu.101 Tutuklamalar sürüyordu. 7 Ağustos tarihli Tanın, "taşrada bulunan mevkufin-i siyasiye-yi askeriyeden iş başında olanların oldukları yerlerde kalmaları, açıkta olanların da Dersaadet'e gelmeleri için telgrafla emir verilmiş" olduğunu bildiriyordu.102 Mekâtib-i Askeriye Müfettişi İsmail Paşa ile Saray yaverlerinden ismail Mahir Paşa 9 Ağustos tarihinde istanbul'da tutuklandı.103 Tutuklanan nazırların köşklerinde yüksek miktarda para, kıymetli evrak ve ziynet eşyası bulunuyordu. Örneğin, eski Bahriye Nazın Hasan Rami Paşa'nm köşkünde, Paşa'nm kasasından değişik kimseler adına Credit Lyönnais, Osmanlı Bankası ve Midilli Bankası tarafından düzenlenmiş ikiyüz bin Liralık oniki adet çek, bin küsur nakit al tın Lira, çeşitli şirketlere ait hisse senetleri, gayrimenkul tapuları ve yetmiş bin Lira değerinde mücevherat çıkmıştı. Kasada bulunanların. toplam değeri dört milyon Frank'tan fazlaydı. Paşa, yalnızca bir buçuk yıl görevde kalmıştı. Kasadan çıkan Servet,!

101* "Hırsız Çetesi," Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Ağustos 1908, s.3. 102 "Mevkufin-i Siyasiye-i Askeriye," Tanin, 2 5 T e m m u z / 1 3 2 4 / 7 Agustçıs 1908, s.4. i 03 Cemal Kutay, Üc Paşalar riyet Mücadeleleri 1909), s.63.

Tarihi,

Kavgası,"5:30,;

Cemal Kutay, Türkiye

16, s.9414; ve\Resimli Kitah, \

i

İstiklâl ve Hür-

1 (Eylül 19T)8-Mart

zimmete geçirilmiş ve haksız yere elde edilmiş sayılarak, Zabtiye Nezareti tarafından haczedildi.104 Bu arada Tanin, 9 Ağustos'ta eski rejimin kokuşmuş paşalarına yasadışı yollardan, Sultan'ın 'hediyesi' olarak 'satılan' -verilen- tüm gayrımenkullerin listesini yayınlamaya başladı. Devrim sonrası görevden azledilen Tophane-i Âmire Müşiri Zeki Paşa, yalnızca İstanbul'da toplam olarak yirmiyedi bin Lira değerinde gösterilen çok sayıda apartman, konak, dükkan, han, mağazanın ve arsanın mülkiyetini ele geçirmekle kalmamış, aynı zamanda biri Bursa'da -onaltı bin Lira 'değerinde'- diğeriyse Aydm'da -yirmibeş bin Lira 'değerinde'- iki çiftliğin de sahibi olmuştu. Zeki Paşa'nın yolsuzlukla elde ettiği mülkü kağıt üzerinde yetmiş bin Lira'dan fazlaydı.105 Oysa bu gayrımenkullerin piyasa değeri kağıt üzerinde gösterilenin çok üstündeydi: Gayrımenkullere biçilen gerçek değer yüzelli bin Lira'ydı. Zeki Paşa'nın bu malları Hazine'den 'satın almak' için ödemiş olduğu para ise yalnızca dört bin üçyüz kırk Lira idi! 106 Başkatib Tahsin Paşa da yolsuzlukla dört bin Lira'ya elde ettiği gayrımenkullerin yanısıra, fiyatı bildirilmeyen bir hamama da sahipti.107 Saray'ın gözdesi çok sayıda paşa -eski istanbul • . |. •••• , 104 "Verschârlung der Lage in Konstantinopel: Verhaftungeıı der gestürzten Würdentrâger," BerVmcr Tageblatt

und Handels-Zeitung,

6 Ağustos 1908, Ak-

şam Baskısı, s.2; "Unter dem Kabinett Kiamil," Berliner Tageblatt dels-Zeitung,

und Haıı-

7 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2; "Türkei: Zum Systemwech-

sel," Vossische Zeitung, 7 Ağustos 1908, .Sabah Baskısı, s.5; Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Ağustos 1908, s.4; "Rami Paşa," Tanin, 26 Temmuz 1 3 2 4 / 8 Ağustos 1908, s.3; ve Sir Gerard Lowther'dari Sir Hdward Grey'e, Tarabya, 1 1 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, s.53 içinde.

105 "Eski Yağmalar," Tanın, 27 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; "Zeki Paşa'ya Verilenler," Tanin, 2 8 Temmuz 1 3 2 4 / 1 0 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; ve "Zeki Paşa," Tanin, 2 9 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Ağustos 1908, s.3. 106 "Zeki Paşa," Tanin, 29 t e m m u z 1 3 2 4 / 1 1 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 107 "Eski Yağmalar," Tanin, 2 7 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Ağustos 1 9 0 8 , s.3.

Şehremini Reşid Paşa ve eski Merkez Kumandanı Şaadeddiıı Paşa da dahil olmak üzere- benzeri yollardan servet sahibi olmuştu. 108 Paşalar, daha önce yolsuzlukla elde ettiklerinin bir bölümünü geri ödeyerek, özgürlüklerini satın almayı denediler. Zeki Paşa, İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafından imzalanacak ve hakkında kanuni hiçbir işlem yapılmayacağını taah-. hüt eden bir belge karşılığında beş bin Lira ödeyeceğini belirtmişti. Şartı tartışmaya bile gerek görülmeden reddedildi. Tanin, "Paşa anlamıyor; fakat bugün rızasıyla vermediği paraları yarın Mahkeme kararıyla iade edeceğini galiba unutuyor," diyordu. 109 Daha sonra, yolsuzlukla elde ettiği tüm mülkünü geri vermeye razı oldu ve yapılan yasal düzenlemelerle gayrımenkuller 11 Ağustos'ta Hazine-i Evkaf'a geri döndü. 110 12 Ağustos tarihli Tanin, eski Harbiye Nazırı Serasker Mehmed Rıza Paşa'nm yüz bin Liralık bir Osmanlı. Bankası çeki imzalamaya razı olduğunu, böylece yolsuzlukla elde ettiği malın oldukça büyük bir bölümünün Maliye Hazinesi'ne geri döndüğünü yazıyordu.111 Paşa bu çekle beraber yine yüz bin Lira değerindeki gaynmenkulünü İstanbul Şehremaneti'ne geri verdi. Tutuklu bulunan Mehmed Rıza Paşa, yolsuzlukla ve yasaları ihlalle ele\geçirdiği ve bu

1 0 8 "Eski Yağmalar," 2 7 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; "Şehremin Sabığı , . Reşid Paşa," Tanin, 27 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Ağustos, T908, s.4; "Eski Yağmalar!," Tanin, 2 8 Temmuz 1 3 2 4 / 1 0 Ağustos 1908, ss.'2-3; ve "Eski Yağmalar," Tanin, 29 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Ağustos 1908, s.3. 109 "Zeki Paşa Anlatıyor," Tanin, 2 8 Temmuz 1 3 2 4 / 1 0 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 110 "Zeki Paşa," Tanin, 2 9 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; "Türkei," Vossische Zeitung, 11 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.3; "Zeki Paşa'nın Emlâki," Tanin, 3 0 Temmuz 1 3 2 4 / 1 2 Ağustos 1908, s.3; "Restitution by Ex-Ministers," The Times, 1 4 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; "Money Restored to the Treasury," The Times, 18 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; ve "Türkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 18 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.5. 111 "Türkei," Vossische Zeitung, 11 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.3; ve Tanin, 30 Temmuz 1 3 2 4 / 1 2 Ağustos 1908, s.4.

uğurda yargılanmaktan kılpayı kurtulduğu malların yasal teslim etme işleri bittikten sonra 13 Ağustos'ta serbest bırakıldı. 112 15 Ağustos'ta Ragıb Paşa'nın dava vekili Servet-i Fünun yöneticilerine başvurarak, müvekkili ve diğerleri hakkındaki basın kampanyasının kesilmesi için oldukça büyük miktarda rüşvet teklif etti. Tabii bu derhal reddedildi ve 16 Ağustos tarihli Servet-i Fünun'da çirkin teklif kamuoyuna açıklandı.113 22 Ağustos'ta eski Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa, Hazine'ye yüz bin Lira geri ödedi. 114 Rami Paşa hakkında açılan soruşturma, Paşa'nın, eski rejimdeki suistimalleri bilen kişileri bile şaşırtacak miktarlarda, kamu fonlarını kendi hesabına geçirdiğine ve sanılandan daha çok yolsuzluk yapmış olduğuna şüphe bırakmıyordu.115 Yolsuzlukla edinilmiş mallarm Hazine'ye geri verilmesi işlemi bittikten sonra, Zabtiye Nezareti'nde tutuklu bulunan eski rejimin önde gelen temsilcileri sürekli Büyükada'da ikâmet etmeleri şartıyla 4 Eylül'de serbest bırakıldılar.116 Devrim'den sonra Hariciye Nezareti bünyesinde de bir temizlik operasyonu başlatıldı. Hariciye Nazırı, 10 Ağustos'ta verdiği demeçte Avrupa gazetelerine eskiden beri yapılagel-

112 "Rıza Paşa," Tanin, 31 Temmuz 1 3 2 4 / 1 3 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; "Restitutioıı by Ex-Ministers," The Times, 14 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, s.32; ve Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 16, s.9415. 113 Servet-i Fünun, 3 Ağustos 1 3 2 4 / 1 6 Ağustos 1 9 0 8 (Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, 1888-1923, 2, s.47). 114 "The New Era in Turkey," The Times, 2 4 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; "Demission Akil Paschas," Berüner Tageblatt mal Kutay, Üç Paşalar Hürriyet Mücadeleleri

und Handels-Zeitımg,

Kavgası,

2 4 Ağustos 1908, s.3; Ce-

ss.33-34; ve Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve

Tarihi, 16, p.9416.

1 1 5 T h e New Era in Turkey," The Times, 2 4 Ağustos 1908, s.3. 116 Cemal Kutay, Üç Paşalar

Kavgası,s.35;

"Türkei," Vossische Zeitung,

1908, Akşam Baskısı, s.3; ve "Turkey," llıe Times, 5 Eylül 1 9 0 8 , s.5.

5 Eylüb

mekte olan para yardımlarına ve elçilikler emrine gönderi-, len örtülü ödeneklere son verildiğini açıkladı.117 Daha ön-' ce, 6 Ağustos'ta, Türkiye'nin yabancı ülkelerdeki Elçi, Maslahatgüzar ve diğer yüksek düzey diplomatlarının görevden alındıkları emri çıkmış ve karar hemen uygulamaya konmuştu. 118 Görevden alman diplomatlardan Paris Büyükelçisi Salih Münir [Esenbel] Paşa, Sultan Abdülhamid'in en sadık memurlarından biriydi. Avrupa'da J ö n Türkler'in başlattığı mutlakiyetçi rejim karşıtı faaliyetler ciddi bir boyut kazandığında, Sultan Abdülhamid tamamen güvenebileceği bir kişi aramış ve Ticaret ve Nafia Nazırı Mahmud Celaleddin Paşa'nm oğlu, Hariciye Nezareti Mektupçusu -bugünkü deyimiyle, 'Genel Sekreter' ya da 'Müsteşar'- Salih Münir [Esenbel] Paşa'yı Paris'e Büyükelçi olarak atamıştı, 119 Salih Münir [Esenbel] Paşa, göreve atandığı 1896 yılından itibaren on yıldan fazla bir süre Abdülhamid'e büyük bir sadakatle hizmet etmiş, Fransa ve ayrıca resmen kendisine bağlı Belçika ve İsviçre gibi çevre ülkelerdeki tüm anti-monarşist faaliyetleri çok sıkı bir şekilde takip etmişti. Paşa, birçok Îttihadcı devrimcinin yalnızca Fransa'dan değil, accredite olduğu İsviçre ve Belçika gibi ülkelerden de çıkartılmalarında önemli rol oynamıştı.120 Paris'teki İttihad ve Terakki Cemi-

117 The Washington

Post, 11 Ağustos 1908, s.2.

118 "Recall Turkish Ministers," The New York Times, 11 Ağustos 1 9 0 8 , s.l; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Pariiamentary Papers, 1909, 105, ss.52-53 içinde. Ayrıca bkz., "The Young Turkish Revolution," G. P Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s . 2 5 4 içinde. 119 Aziz Esenbel, "Kardeşinin Kalemiyle: Paris Sefiri Salih Münir Paşa," ss.639640. 120 Ahmed Bedevi Kuran, Osmanlı Mücadele,

İ

imparatorluğunda

ss.161-172; 2 7 5 - 2 7 6 ; ve 3 4 7 - 3 5 2 .

İnkılap

Hareketleri

ve Milli

yeti ileri gelenleri Paris ve Brüksel'de sürgünde yaşayan vatandaşlar adına, Salih Münir [Esenbel] Paşa'nın yalnızca inanmış bir monarşist olmasından değil, aynı zamanda Elçilik fonlarını kendi lüksü ve harcamaları için kullanmış olmasından dolayı acilen görevden alınmasını isteyen bir telgrafı 5 Ağustos'ta İstanbul'a çektiler. Telgrafta Paşa'nın yerine Paris'e "namuslu, şan ve haysiyet ve menafi-i Hükûmet-i Seniye-yi muhafazaya muktedir bir Sefir" tayin edilmesi isteniyordu.121 Paşa, 6 Ağustos'ta görevden alındı ve hemen istanbul'a dönmesi istendi,122 Ancak Paşa, sıhhi nedenlerle Avrupa'da kaplıca tedavisi göreceğini bahane ederek İstanbul'a dönme isteksizliğini Fransız basınına açıkladı. Salih Münir [Esenbel] Paşa'nın 10 Ağustos'ta Paris'te yayınlanan Le Matın- gazetesine verdiği demeç çok ibret vericiydi: Şimdiye kadar en azimli savunucusu olduğu eski rejimi ve bu rejimin temsil ettiği herşeyi, artık zaman değişmiş olduğu ve mutlakiyetçi rejim bir devrimle kesin olarak yıkılmış bulunduğu için, en ağır sözlerle kötülüyordu! Avrupa ve Amerikan basını bunu Salih Münir [Esenbel] Paşa'nın kendi canını kurtarmak için Devrim'le uzlaşmak zorunda hissetmesine kanıt olarak değerlendirdi. Le Matın muhabiriyle yaptığı konuşmada, Paşa, eski rejimin devamının mümkün olmadığını söylemişti. Paşa'nın ifadesine göre, ekonomi dar boğazdaydı; memurlar yetersiz ve beceriksizdi; yasalar uygulanmıyordu; ordu iyi donatılmamıştı; ve herşeyden.önemlisi, Hükümet yönetiminde entrika ve yolsuzluk egemendi. Üstelik ülkenin doğal kaynaklarının kul-

121 Selanik'te çıkan 6 veya. 7 Ağustos 1908 tarihli İttihad ve Terakki

gazetesinden

nakleden, Tanin, 27 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Ağustos 1908, s.4. 122 "Unter dem Kabinett Kiamil," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeitung, 7

Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2; "Türkei: Zum Systemwechsel,"

Vossische

Zeitung, 8 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.4; ve "Türkei: Zuırt Systemwechsel," Vossische Zeitung, 10 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.9.

lanım ve gelişimi ile ilgili hiçbir ciddî girişimde bulunulmamıştı. Devrimci komitelerin kurulmasını engellemek bahanesiyle özel girişimin gelişmesine izin Verilmemişti.123 Şalin: Münir [Esenbel] Paşa, Îttihadcı liderlerin güvenini kazanmak amacıyla henüz İstanbul'a dönmek üzere Paris'ten ayrılmamış olan Ahmed Rıza Bey'i Eylül ayında ziyaret etmiş, ayrıca Servet-i Fünun başyazarı Ahmed İhsan [Tokgöz] ile de devrimci davanın karşısında çalışmadığını belirttiği bir röportaj yapmıştı. 124 Yıllar sonra, geçmişte olanları unutturmak için kardeşi Aziz Esenbel de bu dayanaksız iddiaları tekrarlayacak ve ağabeyinin Paris'te Büyükelçi iken devrimcileri takip ettirmediğini, onları Fransa, Belçika ve İsviçre makamlarına ihbar etmediğini, tam tersine onlara elinden gelen desteği sağladığını ve hatta Ittihadcılara 'yataklık' yaptığını iddia edecekti! 125 Paris Büyükelçiliği görevinin Hariciye Nezareti Müsteşarı Naum Paşa'ya teklif edileceği sanılıyordu. 126 Nitekim, 12 Ağustos'ta, görevden azledilen Salih Münir [Esenbel] Paşa'nm yerine Paris Büyükelçiliği'ne Devrim'den sonraki Saicl Paşa Kabinesi'ne kısa bir süre için Nafia Nazırı olarak girmiş olan Naum Paşa'nm atanacağı haberi doğrulandı. Hariciye Nezareti'nde çeşitli görevlerde bulunduktan sonra, 1892'de 'Vezir' rütbesiyle Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığına atanmış, beş yıllık iki dönem boyunca Beyrut'ta görev yaptıktan sonra Hariciye Nezareti Müsteşarlığına getirilmiş 123 "Der Vertrauen der Mâchte," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeitung,

10

Ağustos İ 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; "The Recall of Münir Pasha," The Times, 11 Ağustos 1908, s.5; ve "Diplomat Praises New Regime," Tlıe Washington Post, 11 Ağustos 1908, s.2. 124 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım,

1888-1923,

2, ss.60-61,

125 Aziz Esenbel, "Kardeşinin Kalemiyle: Paris Sefiri Salih Münir Paşa," ss.64.l642. 126 Tanin, 29 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Ağustos 1908, s.4; ve "Abdul Hamid aıid the Committee," The Times, 12 Ağustos 1908, s.5.

olan Naurn Paşa'nın doğruluğu ve sağlam karakterli oluşu dolayısıyla saygı gördüğü belirtiliyordu.127 Washington Elçisi Mehmed Ali Bey, Devrim'den hemen sonra Saray ve İstanbul'daki İngiliz Elçiliği'nin yardımıyla İngiltere'ye kaçmayı başaran İzzet Paşa'nın oğluydu. Mehmed Ali Bey'in görevden alınması 7 Ağustos tarihinde gündeme geldi.128 Bu, Washington'daki diplomatik-çevrelerde zaten günlerdir beklenmekteydi. Mehmed Ali Bey'in Amerikan girişimcilerinin İstanbul'da bir telefon santrali kurması işinde kendilerine yardımcı olması karşılığında komisyon almış olduğu Washington'daki söylentiler arasındaydı. 129 Mehmed Ali Bey 11 Ağustos'ta Elçilik'teki görevinden azledildi. Eski rejime sıkı sıkıya bağlılığıyla tanındığı için görevden alınması Washington'daki diplomatik çevrelerce yadırganmadı. Yerine yeni Elçi atanana kadar New York Konsolosu Münci Bey Maslahatgüzar olarak Washington'da görevlendirildi.130 Münci Bey, bir an önce Washington'a gitmesi ve Elçilikdeki görevine başlaması

127 "Tlıe Paris Embassy" The Times, 13 Ağustos 1 9 0 8 , s.3; "Türkei: Zum Systeıruveclısel," Vossische Zeitung, 13 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.5; "Osıııaııısche Streitfragen," Berlincr Tageblatt und Handels-Zeitung,

1 3 Ağustos

1908, Sabah Baskısı, s.2; "Türkei: Zuııı Systemwechsel," Vossische

Zeitung,

14 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, S.3. Ayrıca, bkz., "Naum Paşa," Büyük rousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

La-

14, s.8558.

1 2 8 "Unter deııı Kabinett Kiamil," Berliner Tageblatt

und Handels-Zeitung,

7

Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2. 129 "Die Absetzung Mehemed Alis," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.2.

8

130 "Die Absetzung Mehemed Alis," Berlfner Tageblatt

8

uııd Handels-Zeitung,

Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.2; Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers, 1909, 105, ss.52-53 içinde;

"Mehmed Ali Retiıed: Recall ol Turkish Minister to United States Assured," The Washington Post, 11 Ağustos 1908, s.2; ve."Recall Turkish Ministcrs," The New York Times, 11 Ağustos 1908, s.l. Ayrıca şu başyazıya bkz., "The Recall of the Turkish Minister," The New York Times, 13 Ağustos 1908, s.6.

için Hariciye Nezareti'nden emir aldı.131 Mehmed Ali Bey makamını bırakmamakta direndiyse de, Münci Bey sonunda Elçiliği kendi kontrolü altına aldı."132 Münci Bey, New York'taki Türkleri Mehmed Ali Bey'e karşı kışkırtmış ateşli bir Ittihadcıydı.133 Mehmed Ali Bey, New York, Boston ve Philadelphia'da bulunan Ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftarları tarafından yazılmış tehdit mektupları alarak paniğe kapıldı ve İngiltere'ye gitmek ü^ere, 19 Ağustos gecesi Amerika'yı ter ketti.134 Hükümet 15 Ağustos'ta, Bükreş Elçisi Hüseyin Kâzım Bey'i Mehmed Ali Bey yerine Washington Elçisi olarak atadığını Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığı'na bildirdi.135 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin önde gelen üyelerinden olan Hüseyin Kâzım Bey'in Washington Elçiliği'ne atanması, The New York Times gazetıesi tarafından Sultan Abdülhamid ve Kâmil Paşa Kabinesi'nin İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne hoş görünme çabasının bir sonucu olarak yorumlanıyordu.136

131 "Turkish Minister Adnıits RecalI," The New York Times, 12 Ağustos 1908, s.4; "Mundji Bey m Charge," The Washington Post, 12 Ağustos 1908, s . l ; ve "The Turkish Legation in Washington," The Times, 17 Ağustos 1 9 0 8 , s.5. 132 "Turkish MinSter Achnits Recall," The New York Times,

12 Ağustos 1908,

s.4. 133 "Mundji Bey Makes Denial: Did not İnstigate Threatening Letters to Deposed Turkish Minister," The New York Times, 16 Ağustos 1908, ikinci Bölüıu, s.7; ve "The Turkish Legation in Washington," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5. 134 "Mehmed Âli is in Flight," TheNew

York Times, 2 0 Ağustos 1 9 0 8 , s.l.

135 "Appointment of Hussein Kiazim Bey, With Fievation of Washington Missiori, Confirmed by Inquiry to State Department," Tlıe Washington Post., 1.6 Ağustos 1 9 0 8 , s.2; "The Turkish Legation in Washington," The Times, 17 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; "Türkei: Zum Systemvvechsel," Vossische Zeitung, 21 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.4; ve "May Be Turkish Ambassador: Said Stıltan's Government Wiil Give That Rank to Hussein Kiazim Bey," The New York Times, 24 Ağustos 1908, s.2. 1.36 "Sultan Selects Hussein Kiazim Bey," The New York Times, 16 Ağustos 1908, ikinci Bölüm, s.7.

Çok sayıda kâtib ve konsolosa ek olarak, St. Petersburg Büyükelçisi Hüseyin Hüsnü Paşa, Berlin Büyükelçisi Tevfik Paşa, Madrid Büyükelçisi Şerif Paşa ve Belgrad Büyükelçisi de görevden alındı.137 Romanya'da Kalas Başkonsolosu olan Azarian Efendi, Belgrad Elçiliği'ne atandı. 138 Arif Paşa'nın oğlu olan Şekib Bey ise Sofya'ya Yüksek Komiser olarak atandı.139 ( St. Petersburg Elçiliği Arnavut asıllı Turhan Paşa'ya verildi. 140 Paşa, hayatının önemli bir bölümünü diplomatik görevlerde geçirmişti. Kâtib olarak başladığı görevine, sırasıyla, St. Petersburg, Berlin, Atina, Viyana ve Roma'da devam eden Paşa, 1879'da Roma Maslahatgüzârı olmuş, fakat bir Ârılavut milliyetçisi olan kardeşinin faaliyetleri yüzünden gözden düşmüştü.141 Atanmış olduğu St. Petersburg'da Berlin'in günlük gazetelerinden Berliner Lokal-Anzeigcr'e verdiği röportajda yeni Büyükelçi Turhan Paşa, yakm geçmişteki olayların yalnızca askerî bir ayaklanma olarak nitelendirilemeyeceğini, Devrim'in Türk halkmuı doğal ve önüne 137 "Türkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung,

10 Ağustos 1908, Akşam

Baskısı,, s.9; "The New Era in Turkey," The Times, 10 Ağustos 1908, s.5; Sir Gerard Lowther'dan Sir Edwaıd Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers,

1909, 105, ss.52-53 içinde; "Sultan Selects Hussein Ki-

aziııı Bey," The Nevv York Times, 16 Ağustos 1 9 0 8 , İkinci Bölüm, s.7; Ve "Recall of Ambassadors," The Times, 2 4 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 138 "Turkey," The Times, 1 EyKU 1908, s.3. 139 "Turkey," The Times, 2 6 Ağustos 1908, s.5. 140 Tanin, 2 9 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Ağustos 1908, s.4; "Abdul Hamid and the Committee," The Times, 12 Ağustos 1908, s.5; "Osnıaııische Streitfragen," ner Tageblatt und Handels-Zeitung,

Bedi-

13 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.2; "Tür-

kei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 13 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.5; ve "Turkhan Pascha," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung,

17 Ağustos

1908, Akşam Baskısı, s.4. 141 Harry H. Lamb, "Ministers ııot having Offices at the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. P Gooch ve Harold Temperley (Der ), Brittsh Documeııts 16 içinde).

on the Origins of the Waı; 1898-1914,

5: The Near East, ss.15-

geçilmez isteklerinin gerçekleşmesini hızlandırdığını söylüyordu. Eski rejime dönüşün mümkün olmadığım ve korkulduğu gibi Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında çatışma çıkması için hiçbir neden olmadığını söyleyen Paşa'ya göre, Sultan da ülkenin anayasal rejim için yeterince olgunlaştığına inanıyordu ve olası bir tepkiye imkân yoktu. 142 Ağustos'ün son günlerinde Berlin Büyükelçiliğine Tevfik Paşa yerine Osman Nizami Paşa atanmıştı. Osman Nizami Paşa'nm, Tevfik Paşa'nın okuldan yakın arkadaşı olması, Türk-Alman ilişkilerinin devamını sağlamak için hesaplandığı yönünde algılanmıştı; 143 Annesi Avusturyalı olduğu için akıcı bir Almanca konuşan Osman Nizami Paşa Berliner Tageblatt'a İstanbul'da verdiği demeçte ordunun Alman ordusu örnek alınarak tekrar düzenleneceğini, birçok yüksek rütbeli subayın açığa alınacağını, yaşlı subayların ise emekliye sevkedileceğini söyledikten sonra artık yeni rejime geçişle birlikte kapitülasyonların kalkabileceğini düşündüğünü belirtti.144 Dahiliye Nezareti bünyesinde de büyük değişiklikler yapıldı. Devrimi izleyen günlerde aralarında Erzurum Valisi Abdül Vehab Paşa, Hicaz Valisi Amiral Ahmed Ratib Paşa, Kastamonu Valisi Fuad Paşa, Trabzon Valisi Ferid Paşa, Beyrut Valisi Mehmed Ali Bey ve Adana Valisi Bahri Pa-

142 "lurkhan-Pascha über die Umwâltzung in der Türkei," Berliner

Lokal-Aııze-

igeı; August 31, 1908, İkinci Baskı, s . l ; "Türkei: Zur Lage," Vossische Zeitung, 31 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.3; ve "The New Ambassadors to Russia and Germany," The Times, 2 Eylül 1908, s.5. 143 "Demission Akif Paschas," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeitung,

2 4 Ağus-

. tos 1 9 0 8 , s . 3 ; ve "Türkei: Zur Lage," Vossische Zeitung, 31 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2. Ayrıca bkz., "The New Ambassadors to Russia and Germany," The Times, 2 Eylül 1908, s.5. 144 "Eine Utıterredung mit Osman Nisami," Berliner itung, 2 5 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.l.

Tageblatt

und

Handels-Ze-

şa'nın da bulunduğu birçok vali görevden azledildi. Azil işlemlerine 6 Ağustos'ta başlandı.145 Özellikle Erzürum halkının Devrim'den önce sayısız gösteriyle istifa ettirmeye çalıştığı Erzurum Valisi Abdül Vehab Paşa'nın görevden alınması çok anlamlıydı. Paşa'nın azli 7 Ağustos'ta gerçekleşti. 146 Hicaz Valisi Amiral Ahmed Ratib Paşa da 7 Ağustos'ta görevden alındı.147 Paşa, 1893'ten beri Hicaz Valiliği yapmış \ ve görevi süresince yasadışı yollardan hatırı sayılır bir servete sahip olmuştu. 148 Ahmed Ratib Paşa, yeni rejime karşı olan valilerden biriydi ve Kanun-u Esasi'nin ilânını bilinçli olarak geciktirmişti. 149 Görevden alınmasıyla birlikte, tutuklanarak mallarına kanunî yollardan el konulması için de

145, "Valilerin Azli," Tanin, 25 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Ağustos 1908, s.4; "Türkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 8 Ağustos 1 9 0 8 , Sabalı Baskısı, s.4; Sir Gerard l_owther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers,

1909, 105, ss.52-53 içinde; "The Young Turkish Revoluti-

on," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins the War, 1898-1914,

of

5: The Near East, s.254 içinde; ve Cemal Kutay, Üç Paşa-

lar Kavgası, ss.28-2 9. 146 "Unter dem Kabinett Kiamiî," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeitung,

7

Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; Sir Gerard l_owther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 5 3 içinde; ve Cemal Kutay,

Paşalar

Kavgası,

147 "Unter dem Kabinett Kiamil," Berliner

Papers,1909,

105, ss.52-

ss.28-29.

Tageblatt

und Handels-Zeitung,

7

Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; Sir Gerard Lowther'daıı Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 53 içinde; ve Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası,

Papers,

1 9 0 9 , 105, ss.52-

ss.28-29.

148 Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in tlıe Secoııd Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.83n. 149 "Türkei: Zum Systemvvechsel," Vossische Zeitung,

21 Ağustos 1 9 0 8 , Sabah

Baskısı, s.4; ve EO. 1 9 5 / 2 2 8 6 , Konsolos Vekili Mohammad Husaiıı'den Sir Gerard Lowther'a, Cidde, 2 5 Ağustos 1908'den nakleden Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations ih the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.199.

emir çıkmıştı. Kaçmaya çalışan Ahmed Ratib Paşa Cidde'de yakalandı.150 Paşa tutuklanır tutuklanmaz bir gemiye bindirilip İstanbul'a gönderildi.151 Hicaz Demiryolları Genel Müdürü Mareşal Kâzım Paşa, Ahmed Ratib Paşa'nm yerine Hicaz Valisi ve Askerî Kumandanı olarak atandı. 152 Kâzım Paşa'nm naniuslu bir yöneticilik ve askerlik geçmişi, artık gelecekteki hac ziyaretlerinin hacı adaylarından ahnagelmekte olan 'resmî' rüşvetlerle gölgelenmeyeceğine ve hac kafilelerinin Bedevî saldırılarına karşı ciddi bir şekilde korunacağına kanıttı.153 Aydın Valisi Mehmed Ali Paşa İzmir'de Kanun-u Esasi'nin ilânından sonra görevden azledildi.154 izmir'deki askerî birliklerin monarşist komutanı Tevfik Paşa ile birlikte eski rejimin yüksek rütbeli subay ve memurları ve özellikle de Aydın Polis Serkomiseri 29 Temmuz'da tutuklanmış, rütbeleri ellerinden alınmış ve kaçmalarına fırsat vermemek için İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin güçlü olduğu Selânik'e gönderilmişlerdi. 155 Azledilen Vali İngiliz Konsolosluğumun İzmir'deki yazlık ikâmetgahma sığınmaya çalıştıysa da, yakalanarak İstanbul'a götürülmesi hakkındaki emri

150 "Türkei: Zum Systemweehsel," Vossischc Zeitung, 25 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2; İkdam,

2 5 Ağustos 1908'den nakleden "Turkey," Tlıe Times, 26

Ağustos 1 9 0 8 , s.5; ve EO. 1 9 5 / 2 2 8 6 , Konsolos Vekili Mohammad Husaiıı'den Sir Gerard Lowther'a, Cidde, 2 3 Ağustos 1908'den nakleden Hasan Kayalı, Arabs arıd Young Turks: Turkish-Aıab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s. 199. 151 "Turkey: The Hedjaz and the Yemeu," The Times, 2 7 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 152 "Turkey," The Times, 1 Eylül 1 9 0 8 , s.3. 1 5 3 "Kiazim Pasha," The Times, 1 Eylül 1908, s.5. 154 Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.838. 155 "Die V/iederherstellung der türkisehen Verfassung," Vossische

Zeitung, 30

Temmuz 1 9 0 8 , Akşam baskısı, s.2; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Echvard Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary içinde'.

Papers,

1909, 105, 5.62 -

duyunca Beyrut yönüne giden bir gemiye binip kaçtı. Fakat Beyrut'tan Kıbrıs'a gitmek üzere küçük bir tekneye binerken limanda yakalandı.156 Saray'ın adamlarından olan Beyrut Valisi Mehmed Ali Bey, daha önce İstanbul'da Gümrük Müfettişliği yapmış ve eski rejimin son günlerinde Beyrut Valiliği'ne atanmıştı. Tıpkı Aydın Valisi gibi o da, görevden alındıktan sonra yurtdışına kaçmaya çalıştı. 15 Ağustos'ta ingiliz Başkonsolosluğuna sığındıysa da orayı terketmek zorunda kaldı.157 Mehmed Ali Bey'in yerine, Beyrut Valiliği'ne Nâzım Paşa atandı.158 Hudeyde'deıı gelen telgraflar Yemen Valisi ve Sahra Kuvvetleri Kumandanı Mareşal Ahmed Feyzi Paşa'yı Kanun-u Esasi'ye bağlılığını açıklamayı reddetmesi nedeniyle suçluyor ve hemen görevden alınmasını istiyordu. 159 Hükümet, Hicaz'dan Mekke Şerifi Ali Paşa'nın görevden alınıp, yerine Şerif Abdullah'ın atanmasını isteyen temenni mektupları da almaktaydı. 160 .Medine Mutasarrıfı Muhafız Osman Paşa Kanun-u Esasi'nin ilânına karşı çıktığı için görevden almıyor ve görev Müşir Abdullah Paşa'ya devrediliyordu.161 Şam Valisi Şükrü Paşa Devrim'den hemen sonra görevden almı-

1 5 6 Sir Gerard l.owther 1 dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1 9 0 8 , "Cor-, respondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.63. 157 "Turkish Reforms," The Times, 17 Ağustos 19.08, s.5. 1 5 8 "Turkey," The Times, 1 Eylül 1 9 0 8 , s 3 . 159 "Turkey: The Hedjaz and the Yemen," The Times, 2 7 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 1 6 0 "Turkey: The Hedjaz and the Yemen," The Times, 2 7 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. Ayrıca bkz., Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period of the O t t o m a n Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s. 1 9 9 161 EO. 6 1 8 / 3 , Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, Şam, 2 5 Ağustos 1908'den nakleden Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.199.

yordu. 162 Musul Valisi de görevden uzaklaştırılanlar arasındaydı. Daha önceki Vali yerine, Bağdad'da bulunan Ferik Zeki Paşa, Musul'un yeni valisi olarak atanıyordu.163 Kâmil Paşa Kabinesinin programı 16 Ağustos'ta kamuoyuna duyuruldu.164 Hükümet programının en başında, şimdiki hükümetin geçici olduğu ve ömrünün parlamento açılana ve parlamento tarafından seçilmiş bir kabine göreve başlayana kadar olacağı belirtiliyordu.165 Hükümet programına göre, en önemli sorun, devletin malî durumuydu. Kâmil Paşa, Harbiye ve Bahriye Nezaretlerinde, ordu ve donanmanın savaş gücünü eksiltmeden, ' bütün gereksiz harcamaların kesileceğini belirtti: Nezaretlerdeki memur sayısı düşürülecek ve memurların alageldikleri yüksek maaşlar azaltılacaktı. Kadroları kaldırılarak emekliye sevk edilecekler geçici bir süre için maaşlarının bir bölümünü almaya devam edecekler ve becerilerine göre yeniden başka bir devlet kurumunda hizmete alınabileceklerdi.166 Hazine-i Âmire 'tamtakırdı'; fakat borçlanmaya gi-

162 Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s . 3 5 7 . 163 "Tevcihat," Tan in, 31 Temmuz 1 3 2 4 / 1 3 Ağustos 1908, s.4. 164 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; "Das Programm der türkisehen Regierung," Vossische Zeitung, 17 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, ss.1-2; "Die Finanzplâne des Kabitıetts Kiamil," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 17 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s . l ; ve Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası, p.33. Hükümet programının Fransızca çevirisi için bkz., "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , .105, ss.128-129 içinde. 165 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5. ' 166 "Turkish Reforms: Programme of the( Ministry," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5; "Die Finanzplâne des Kabınetts Kiamil," Berliner Tageblatt und HandelsZeitung, 17 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s . l ; ve Sir Gerard Lowther'dah Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18.Ağustos 1908, "Correspondence Respecting tlıe Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909,105, p.64 içinde.

dilerek ve harcamalarda bir miktar tasarruf yapılarak, malî durum hakkında rapor sunulacak bir parlamento kurulana kadar, yönetim giderlerine yetecek kadar para bulunabileceği ümit ediliyordu. Suistimallerin ortadan kaldırılmasıyla devlet gelirleri artacak, bu artışlar bütçede dengeyi sağlayacaktı. Hükümet programı, parlamentoya sunulacak çeşitli tasarılarla -devlet gelirlerini toplamada gelişmiş yöntemlerin uygulamaya konulması, kimi ticarî antlaşmaların yeniden gözden geçirilmesi, tarım ve ticaretin geliştirilmesiyleekonomik ve malı durumun sağlam bir temele oturacağına dair umut taşıyordu.167 Yürürlükteki yasalar -özellikle de ticaret ve toprak tasarrufu ile ilgili olanlar- uygulamada görülen aksaklıklar gözönünde tutularak elden geçirilecek ve yasalarda gerekli değişiklikler yapılacaktı. Ekonomik gelişmenin önünde büyük bir engel oluşturan toprak tasarrufu ile ilgili belirsizlikleri ortadan kaldırmak için teşebbüste bulunulacaktı.168 Programda kapitülasyonlar konusuna değinen Kâmil Paşa, kapitülasyonlarla yabancı şirketlere tanınmış olan ayrıcalıklar ve önceliklerin kaldırılması için çalışmalar yapılacağını açıklıyordu. Kâmil Paşa bayındırlık işleri için de gündem belirliyor ve özel mülkiyetin, bir milletin refahının temel kaynaklarından biri olduğunu belirterek, korunacağına ve önündeki engellerin kaldırılacağım ilişkin açıkça güvence veriyordu.169

167 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5. 168 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5; "Das Programın der türkischen Regierung," Vossische Zeitung,

17 Ağus-

tos 1908, Akşam Baskısı, s.2. 169 "Das Programın der türkischen Regierung,", Vossische Zeitung,

17 Ağustos

1908, Akşam Baskısı, ss.1-2; "Die Finanzplâne deş Kabiııetts Kiamil," Berliner Tageblatt

und Handels-Zeitung,

17 Ağustos 1 9 0 8 , Aksam Baskısı, s.2; ve

Sir Gerard Lovvtfıer'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.64 içinde.

Hükümet programı, eğitim sisteminin de geliştirileceğini söylüyor ve devlet okullarının tüm ırk ve inançlara açık olacağını belirtiyordu.170 Kâmil Paşa'nm programı, adlî meselelerde de reformlar içeriyor ve Müslüman olan ya da olmayan tüm erkek vatandaşların askere çağrılacağını bildiriyordu.171 İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni destekleyen gazeteler Hükümet programının tüm ayrıntılarıyla ilgileniyorlardı. Onlara göre herşey, ama özellikle ekonomi, toptan ve ivedi reformlara ihtiyaç duyuyordu. 172 Daha yeni Hükûmet'in programının açıklanmasından önce, 10 Ağustos'ta, gazeteler Nezaretlerde çok sayıda monarşist memurun görevden alındığını ve kamu bürokrasisinde geniş kapsamlı bir temizliğe başlanılmış olduğunu kamuoyuna bildiriyordu.173 Yeni Hükümet, yönetimin çeşitli kademelerini ve özellikle de Şura-yı Devlet'i yeniden örgütlemekle işe başladı. 174

170 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5. 171 "Das Pıogramm der türkisehen Regierung," Vossische Zeitung, 17 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2; "Die Finanzplâne des Kabinetts Kiamil,"

Berliner

Tageblatt und Handels-Zeitung, 17 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; ve Sir Gerard Lowtlıer'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 1 8 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.64 içinde. 172 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers, 1909,105,

s.64 içinde.

173 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, s.53 içinde; ve "Abdul Hamid and the Com-

mittee," The Tîmes, 12 Ağustos 1 9 0 8 , s.5. 174 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 1 8 Ağustos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, s.64 içinde. Şpra-yı Devlet'in yeniden düzen-

Şura-yı Devlet'in yüzkırk üyesinden yalnızca altmışı görevde kalacaktı. Üyelerin aldıkları aylıkların çok yüksek olduğu gözönüne alındığında, Şura-yı Devlet üye sayısındaki bu indirimle maaşlardan elde edilecek tasarruf çok büyük olacaktı. 175 Dolaylı vergileri denetleyen kurul da ortadan kaldırılacak-ve yerine, söylentiye göre, başka bir meclis kurulacaktı. Bu arada ortadan kaldırılan kurulların eski üyelerine yeni görevler bulunana kadar maaşlarının yarısı ödenecekti.176 Evkaf-ı Hümâyûn Nezareti'nde de kökten reformlar yapılacaktı. Bu arada, Maarif-i Umumiye Nezareti'ne de okullarda uygulamaya konulacak yeni bir 'millî eğitim' programı hazırlaması görevi verilmişti.177 Türkiye'deki yüksek öğrenim kurumlarında reformlar yapmak için, Ağuslos ayı sonlarına doğru Kâmil Paşa Hükümeti Prusya Eğitim Bakanhğı'na başvurarak, Türkiye'deki değişikliğe rehber olması için Prusyadaki yüksek öğrenim sisteminin planı, tüzük ve ders kitaplarının tam bir listesini istiyordu.178 Maliye Nezareti'ndeki değişiklikler 10 Ağustos'ta Mahmud Esad Efendi'nin Maliye Nezareti Müsteşarlığına atanmasıyla başladı.179 Bu yeni atama sonrasında yeni Maliye

lemnesi hakkındaki 6 Şaban 1 3 2 6 / 2 0 Ağustos 1 3 2 4 [2 Eylül 19081 taıihli lrade'nin metni için bkz., "irade Imperial relatif â l'epuration et â la reorgaııisation du Conseil d'Etat," Adrien Biliotti ve Ahmed Sedad (Der.), Legislation mane depııis de Ritablissement

de la Constitution,

Otlo-

1, ss.49-50.

175 The Washington Post, 14 Ağustos 1908, s.3. 176 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement. in Turkey, 1908,"

Parlia-

mentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.64-65 içinde. 177 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1908, "Correspondence. Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908,"

Parlia-

mentaıy Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.64-65 içinde. 178 "The New Era in Turkey: Gemıan Sympathy," The Times, 2 4 Ağustos 1908, s.3. 179 "Abdul Hamid and the Comnıittee," The Times, 12 Ağustos 1908, s.5; ve "Osmanische Streitfragen," Berliner Tageblatt 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.2.

und Handels-Zeitung,

13 Ağustos

Nazırı Ziya Paşa, Nezaretin her bölümünde çalışanların sayısının gereğinden çok fazla olduğunu söyleyerek, aralarında daha onbeş yaşında olmasına rağmen gümrük müfettişliği makamına erişmiş olan Abu-1 Hûda'nın torununun da bulunduğu çok sayıda memuru işten attı ve diğerlerini de maaşlarını indirmekle tehdit etti. Ama hareketin aniliği neredeyse bir ayaklanmaya neden oldu. Memurların çoğu direnişe geçerek çalışmayı durdurdu. Saray hafiyelerinin ve Saray'da nüfuzlu kişilerin yardımıyla işe alınmış olanların görevden azledilmelerini kabul ediyorlardı; ne var ki -iddia ettiklerine göre- işten atılan memurlarla bakmakla sorumlu oldukları yakınlarının toplamı onbeş bini buluyordu ve Na- , zınri hareketiyle hepsi birdenbire yoksullaşaçaktı.' 80 Maliye Nezareti'ndeki direnişi örgütleyenler İttihad ve Terakki Cemiyeti üyelerinin de yardımıyla polis tarafından gözaltına alındı.181 " Kâmil Paşa, Paris'te yayınlanan Le Journal'c verdiği bir demeçte, gereksiz personel harcamaların kısılması ve kimi kadroların lağvedilmesiyle devlet bütçesinde yüz milyon Franklık bir tasarruf sağlanmasının beklendiğini söylüyordu. 182 Buna karşılık, görevinden azledilmiş olan eski Paris Büyükelçisi Salih Münir [Esenbel] Paşa, hâlâ ayrılmadığı Fransa'dan Türkiye içindeki karşı-devrimci monarşist duyguları ayaklandırmaya çalışıyor ve Le M a t i n ' t verdiği demeçte, toptan işten çıkarmaların yeni rejime saldıracak ve ayaklanmalara neden olacak bir yoksullar ordusu yaratacağını belirterek, endişelerini dile getiriyordu. Avrupa'daki malî çevreleri karşı-devrimci cepheye çekebilmek amacıyla çaba harcadığı belli olan Paşa'ya göre, Hükûmet'in toplu iş-

180 "Tlıe New Era in Tiırkey," The Times, 13 Ağustos 1908, s.3. 181 "Maliye'de," Tanin, 31 Temmuz 1 3 2 4 / 1 3 Ağustos 1908, s.4. 182 "Turkish Reforms: ProspecVıve Loans," The Tiınes, 17 Ağustos 1908, s.5.

ten çıkartma eylemi İstanbul'da huzursuzluk yaratacak, bu da istanbul'da faaliyette bulunan yabancı ticarî ve malî yatırımcıları tedirginliğe sevkedecekti. Sonuç olarak, Avrupalıların Türkiye'deki çıkarları yeni rejimin tavrı nedeniyle zedelenecekti.'83 Çok sayıda memurun görevden alınmasının yarattığı huzursuzluk, Hükûmet'i yeniden bir durum değerlendirmesi yapmaya ve sonra daha farklı bir çözüm bulmaya zorladı . 1 8 4 İşten çıkarmalar yerine maaşlarda kısıntıya gidilecekti. Sonuçta, ayda elli Lıra'dan yüksek maaşların yarıya indirilmesine karar verildi.185 Yeni rejimle birlikte çalışkan ve etkili bir Harbiye Nazırı ve Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi göreve geldi. Yeni Harbi183 Le Malin, 16 Ağustos 1908'den nakleden "Turkish Reforms: Prospective Loans," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5. Salih Münir [Esenbel) Paşa Fransız kamuoyunun Türkiye'deki yeni rejim aleyhine oluşması için hiçbir fırsatı kaçınılıyordu: Gaulois'nm başyazarına verdiği bir demeçte, soıı derece 'diplomatik' bir dille, "Türkiye'deki yeni rejimin, zeki ve becerikli kimseler elinde olduğu sürece, Almanya'ya düşmanlık besleyeceğini sanmadığını" söylüyordu. Fransa ile Almanya arasındaki tarihsel düşmanlığı monarşist amaçları için İttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine kullanmaktan çekinmeyen Paşa, orduda İttihadeıları destekleyen ve doğrudan ya da dolaylı bir biçimde Alman subaylarının etkisi altında kalan küçük rütbeli subayların Almanya hayranı olduğunu ve hepsinin Fransa ve İngiltere'ye düşmanlık beslediğini ayrıca belirtiyordu. Bununla da yetinmeyen Salih Münir [Esenbel 1 Paşa, Kâmil Paşa Kabinesi'nin kapitülasyonları gözden geçirme niyetini açıkladığı bir anda verdiği demeçte, Türkiye'nin ekonomik gelişmesinde ve Anadolu'nun refah düzeyinin artmasında Alman sermayesinin oynamakta olduğu rolü bildiğini ekliyordu. Paşa bütün bu nedenlerden ötürü "yeni rejimin Almanya gibi bir süpergücün yanında yeralmasının geçici olmadığını" söyleyerek İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin itibarını Fraıısız kamuoyunda yoketmeyi düşünüyordu ("Das Programın der türkischen Regierung," Vossische

Zeitung,

17

Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2). 184 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Ağustos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.64-65 içinde.

185 "May Take Sultan's Palace From Hini," The New Vorfe Times, 1 4 Ağustos 1908, s.6.

ye Nazırı Vekili Rıza Paşa, 9 Ağustos'ta tüm ordulara yayımladığı emirle eski rejimde siyasal suçlardan dolayı hapsedilmiş tüm subay ve erlerin serbest bırakılmasını istedi. Ayrıca, subayların maaşlarıyla erlerin tayınlarının gecikmeden ödenmesini de emretti. Yalnız, kapsamlı incelemeler tamamlanıncaya kadar, şimdiye kadar ödenmekte olan ama yasada belirtilen miktarları aşan maaş ödemeleri durdurula-. çaktı. Paşa ayrıca silahlı kuvvetlerin asker ihtiyacını belirlemek fcere bir komisyon kurulacağını ve bu komisyonun asker sayısında kökten bir azaltmaya gitmek için yasa ve tüzükler düzenleyeceğini bildiriyordu. Ordu kadrolarında yapılacak azaltmayla, yetersiz olan subayların emekliye sevkedilmesi ve yerlerine yeteneklilerin alınması da emrediliyordu. 186 Yeni Harbiye Nazırı Vekili, 9 Ağustos'ta yaptığı açıklamayla verdiği söz doğrultusunda, eski çürümüş monarşist kadroda sıkı bir temizlik yaptı.187 Ordu Kumandanlıklarına yeni komutanlar atandı; ama genel ve daha önemli bir değişiklik Harbiye Nezareti'nin merkez teşkilatında ve Ordunun üst yönetim kademelerinde yapılıyordu.188 Ordudaki geniş çaplı atamalar 15 Ağustos'ta kamuoyuna açıklandı. Gerek Türk gerekse yabancı, askerî çevrelerdeki görüş, varolan koşullar altında yapabileceklerinin en iyisini gerçekleştiren Hükümet ve Harbiye Nezareti'nin bu başarı nedeniyle kutlanması gerektiği yönündeydi. 189 Büyük öı-

186 "Harbiye Nazırı Vekili Rıza Paşa Hazretlerinin İcraati," Tanin, 28 Temmuz 1 3 2 4 / 1 0 Ağustos 1908, s.4. 187 "The Young Turkish Revolution," G. P. Gooch ve H. Temperley (Der.); Britisîı Documents on the Origins of the War, 1898-1914, , içinde.

5: The Near East, s.28'1

•

188 "The Young Turkish Revolution," G. P. Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-19.14, 5: The Near East, s.282 içinde. İ89 "NevvMılitary Appointmeııts," The Times, 17 Ağustos 1 9 0 8 , s.5.

gütleme gücüne sahip ve gerçekten yetenekli bir asker olarak tanınan FeriJk Pertev Paşa, Harbiye Nezareti Müsteşarhğı'na atanmıştı. Başka bir özelliği de Alman eğitimi almış olması olan yeni E.rkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Ferik İzzet Paşa ise, Suriye ve sonra Yemen'de XIV Fırka Kumandanı olarak görevini başarıyla yapmıştı ve mükemmel bir subay olarak biliniyordu. Yeni Erkân-ı Harbiye-i Umumiye İkinci Reisi eski rejimce Sivas'a sürgüne gönderilmiş olan Mirliva Salih Paşa'ydı. Harbiye Nezareti merkez örgütünde topçu birliklerinden sorumlu dairenin başkanlığına Hurşid Paşa, süvari birliklerinden sorumlu dairenin başkanlığına İsmail Paşa ve piyade birliklerinden sorumlu daire başkanlığına da Osman Nazmi Paşa atandı. Nezarette son derece önemli konuma gelen ve yetenekleri ve yenilikçi eğilimleriyle tanınan bu üç paşa da mutlakiyetçi rejimin hafiyelik kurumuyla kirlenmiş ortamında rıe kadar yükselinebilir ve hizmet verilebilinirse o kadar yükselmiş ve şerefleriyle orduya hizmet etmişlerdi.190 Merkezi istanbul'da bulunan Birinci Ordu Kumandanlığı'na yeni atanan Birinci Ferik Mahmud Muhtar Paşa, Almanya'da eğitim görmüş ve yeteneklerine orduda çok güvenilen bir askerdi. Askerî bilimlerdeki bilgisi ve askerlere komuta yeteneği üstün olarak değerlendiriliyordu. Son görevi Hicaz Demiryolu İşletme Nazırlığı olan Mareşal Ali Rıza Paşa, Edirne'deki İkinci Ordu Kumandanlığı'na atanıyordu, imparatorluğun çeşitli bölgelerinde başarıyla görev yapmış olan Ali Rıza Paşa'nın profesyonel yaşamını gölgeleyen tek olay, 1905 yılı Nisan ayında komuta ettiği birliklerin Meııakha'da Yemenli asilere karşı uğradığı yenilgiydi. Yalnız,

190 "New Military Appointments," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5; "Die neuen türkischen Generâie," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeitung,

1908, Akşam Baskısı, s.2; ve "Türkei: Neue Mânner," Vossische Ağustos 1908, Sabah Baskısı, ss.4-5.

18 Ağustos Zeitung, 23 '

kabahat kendisinde değildi: Emrindeki subayların hemfikir olduğu nokta, Sana'yı kurtarmak için Paşa'nın emrine verilen birliklerin kötü donanmış ve disiplinsiz olduğu ve Mareşal'in Harbiye Nezareti'nin kötü yönetimi ve Saray'ın orduya danışmadan isyana müdahale etmesi nedeniyle bu sonucun alınmış olmasıydı. Maiyet-i Seniyye Erkân-ı Harbiye Müşiri Abdullah Paşa Erzincan'daki Dördüncü Ordu Kumandanlığına, Ferik Nâzım Paşa ise merkezi Şam'da bulunan Beşinci Ordu Kumandanlığına atanıyordu. Onlar da kusursuz askerlerdi. Nâzım Paşa, ilk beş yılını Erzincan'da hücre hapsinde geçirdiği yedi yıllık sürgünden yeni dönmüştü. Paşa, Türk ordusunu yakından tanıyan Alman general Baron Colmar von der Goltz Paşa tarafından imparatorluğun en iyi beyinlerinden biri olarak görülüyordu. 191 Merkezi Bağdad'ta olan Altıncı Ordu Kumandanlığına Manastır ve çevresi olağanüstü yetkili kumandanı Mareşal Osman Paşa atanmıştı. 192 İstanbul'daki Birinci Avcı Taburu'nun yeni kumandanı Ferid Paşa idi. Bu yeni paşalar, alenen İttihad ve Terakki Cemiyeti sempatizanıydılar.193 16 Ağustos'ta açıklanan bir kararla, Askerî Teftiş Komisyonu lâğvedildi ve Sultan'ın Yıldız'daki Saray yaverleri arasında geniş kapsamlı bir temizlik yapıldı. Askerî Teftiş Komisyonu eski rejim döneminde yapılmış olan düzenleme191 "Erneuerung der türkischen Generalitât," Berliner

Tageblatt

und

Handels-Ze-

itung, 15 Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.4; "New Military Appointnıents," The Times, 17 Ağustos 1908, s.5; ve "Die netten türkischen Generale," Berliner Tageblatt

und Handels-Zeitung,

18 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2; ve

"Türkei: Neue Mânner," Vossische Zeitung, 2 3 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, . ss.4-5. Nâzım Paşa'nın eski rejimce alınmış rütbeleri 3 Eylül 1908'de yapılan bir törenle tekrar kendisine iade edildi (Cemal Kutay, 31 Mart İhtilâlinde Sultan Hamit, s.22). 192 Cemal Kutay, 31 Mart İhtilâlinde İ93

Sultan Hamit, s.17.

"Emeuerung der türkischen Generalitât," Berliner

Tageblatt

und

Handels-Ze-

itung, .15 Ağustos 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.4; ve "New Military Appointments," The Times, 17 Ağustos 1 9 0 8 , s.5.

İerle Harbiye Nezareti'nin görevlerine neredeyse el koymuştu. Hem Komisyon üyelerine verilen maaşlar hem de Hâssa Ordusu'nun gereğinden fazla kalabalık oluşu nedeniyle masraflar oldukça kabanktı. Saray'da görevli üçyüz doksan yaverden yalnızca otuzunun yerinde kalacağı 19 Ağustos'ta kamuoyunun-bilgisine sunuldu. Komisyonun lâğvedilmesi ve Saray yaverlerinin sayısındaki indirim dolayısıyla sekiz mareşal, yirmidört müşir, on mirliva ve diğer otuz yüksek rütbeli subay Harbiye Nezareti emrine alınmış oldu. 194 1 Ekim'de de Saray'da görevli MüsiıvFerik. Liva. Miralay. Kaymakam, Binbaşı ve Kolağasi rütbelerindeki seksenüç askerî doktorun lüzumu kadarı Saray'da alıkonularak fazlası Harbiye Nezareti emrine iade edildi.195 Harbiye Nezareti'nde uzun vadede yapılması düşünülen değişiklikler ve askerî kadrolarda yapılacak indirimler konusunda çalışmalar yapmak üzere 13 Eylül'de Müşir Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Edhem Paşa, Tophane-i Âmire Müşiri Birinci Ferik Rıza Paşa, Birinci Ordu Kumandanı Birinci Ferik Mahmud Muhtar Paşa ve Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi İzzet Paşa'dan oluşan 'Meclis-i Mehamm-ı Harbiye' isimli bir komisyon kuruldu. Komisyona Harbiye Nazırı başkanlık ediyordu. 196 Komisyonun çalışmaları 1909 Nisanındaki karşı-devrim teşebbüsünden sonra Meclis-i Mebusan'da fazla zaman geçirilmeden görüşüldü ve 2 Temmuz 19Ö9'da Tahdid-i Sinn, 7 Ağustos 1909'da Tasfiye-i Rüteb-i

1 9 4 "The Pıogress-of Reform," The Tımeş, 21 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; ve Cemal Kutay, 31 Mart İhtilâlinde Sıiltarı Hamit, s.19. 195 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri 196 Ceırıal Kutay, Üç Paşalar ve Hürriyet. Mücadeleleri

Kavgası,

Tarihi, 16, s.9424.

ss.36-37; ve Cemal Kutay Türkiye

İstiklâl

Tarihi, 16, ss.9422-9423. 12 Şaban 1 3 2 6 / 2 6 Ağustos.

1 3 2 4 18 Eylül 1908] tarihli İrade metni için.bkz., "Irad£ Iıııperial portant creation au Ministere de Ta Guerre, d'un Conseil Superieur de la Guerrc (Medjliss-Meham-i-Harbie)," Adrieıı Biliotti ve Ahmed Sedad (Der.), tion Ottomane

depuis de lletablissement

de la Constitution,

1, s.50.

Ugisla-

Askeriye Kanunu ve 24 Ağustos 1909'da da Askeri Tekaüd ve istifa Kanunu Meclis-i Mebusan'dan geçerek yasalaştı."97 , Hükümet, Bahriye'nin de yeniden düzenlenip daha verimli hale getirilmesi gerektiğine karar vermişti. Reformları başlatmak üzere ingiliz Bahriyesi'nde eğitim görmüş Amiral Halil Paşa, 10 Ağustos'ta Bahriye Nezareti'ne Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi olarak atandı. 198 Ancak, kısa bir süre sonra Halil Paşa görevden alınarak bu makama Alman General Ditfurth Paşa getirildi. 199 Mutlakiyetçi rejim döneminde Bahriye, küçük onarımlardan başka birşey yapamayan bir tershaneye ve modası geçmiş ve işe yaramaz bir donanmaya sahip ve subaylarının çoğunun deniz eğitimi eksik olan bir rüşvet ve irtikab yuvasıydı. Bahriye Nezareti'ndeki reformun önündeki en büyük engel, eldeki donanmaya göre orta ve yüksek rütbeli subay sayısının fazlalığıydı. Yüksek derecedeki altmışbeş kadrodan beşi lağvedilecekti. Orta rütbelerdeki subayların çoğunun ittihad ve Terakki Cemiyeti destekçisi olmaları dolayısıyla, işten çıkarılmaları ya da parayla açığa alınmaları durumu daha da zorlaştıracaktı.200 Donanmanın yeniden düzenlenmesinin bir ilk adımı olarak, Tersane'den sorumlu Eşref Paşa'nın görevine son veril-

197 Ahmet Turan Alkaıı, İkinci Meşrutiyet

Devrinde Ordu ve Siyaset, ss. 115-120.

198 "Abclul Hamid and the Couunittee," The Times, 12 Ağustos 199 "Von der türkischen Matine," Berliner

Tageblatt

1908, s.5.

und Handels-Zeitung,

24

Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.4; ve "Türkei: Zum Systelnwechsel," Vossische Zeitung, 27 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.4. 2 0 0 "Das Ende der Paschawirtschaft in der türkischen Mariı.ıeverwaltung," Berliner Tageblatt

und Handels-Zeitung,

2 0 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.3; ve

"The Young Turkish Revolution," G. fi Gooclı and H. Temperley (Der.), British Documents 2 8 3 içinde.

on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, ss.282-

nü

di.201 Eğitime önem verileceğinin bir kanıtı olarak da üç geminin -Hamidiye ve Abdülmecid kruvazörleri ile yabancı yapımı bir destroyerin- Türk deniz sularında mürettebatı ve araç-gereci tamamlanmış bir şekilde tatbikat yapmasına karar verildi. Haliç ve Çanakkale'deki diğer pas tutmuş eski savaş gemilerinin ancak hurda fiyatına elden çıkarılarak 'değerlendirilebileceğine' inanılıyordu.202 Aralarında Aziziye sınıfından dört eski zırhlı firkateyn —ki bunların toplam sayısı zaten yedi idi- iki-üç sahil koruma gemisi ve birkaç gambotun da bulunduğu topİam yirmiiki gemi envanterden çıkarılmış, satılmalarına karar verilmişti. 203 Donanmanın içine düşürülmüş olduğu bu vahim durum otuz küsur yıllık mutlakiyetçi rejimin tutumunun sonucuydu. 187.5'te -Sultan Abdülaziz'in saltanatının son yıllarına doğru- İngiltere ve Fransa'nın hemen ardından dünyada üçüncü gelen Türk donanması, Sultan Abdülhamid'in saltanatı boyunca otuz yıl Haliç'te hapsedilmekle, büyük kayıplara uğramış oldu. Bu donanma zırhlı olarak yedi firkateyn, sekiz korvet, üç dubaya ve zırhsız olarak da üç firkateyn, yedi korvet, iki kruvazör, yirmidokuz torpidobot ile yedi navi, beş gambot, üç korapozayt, bir kalyon, bir brik, sekiz tarak dubası, bir skana ve yetmişdokuz vapur gibi yardımcı gemilere sahip bulunuyordu.204 Bahriye Nezareti'nin, donanma subaylarını 201

"Das Ende der Pasehawirtschaft in der türkisehen Marinevenvaltung," Be tüner Tageblatt und Handels-Zeitung,

2 0 Ağustos 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.3.

2 0 2 "The Reorganization of the Navy," The Times, 2 0 Ağustos 1908, s.3. 203 "Turkey: Military and Naval Reforms," The Times, 27 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 2 0 4 Cemal Özkan, "Tanzimat'tan Cumhariyefe Ordu," Tanzimat'tan yet'e Türkiye

Cumhuri-

Ansiklopedisi, 5, s s . 1 2 6 6 - 1 2 6 7 ; ve Afif Büyüktugrul, "Sultan

i Abdülhamit Donanmamızı Neden Bağlamıştı?" ss.72-78. Donanmanın yeniden yapılanması ve yeni savaş gemileri alınması için yapılan çalışmalar 1 Nisan l 9 1 2 tarihinde tamamlanarak bir rapor halinde Hükûmet'e sunuldu. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz.. Afif Büyüktugrul, "II. Meşrutiyet Sonrasında Deniz.Kuvvetlerimizin Düzenlenmesi

Çabaları," ss.57-66; Afif Bü-

yüktugrul, "ikinci Meşrutiyet Donanması ve Meclis Görüşmeleri," ss.62-71;

(

eğitmek amacıyla yurtdışından -çoğunluğunun İngiliz olması beklenen- çok sayıda yabancı öğretmen getirtmek için yakında açılması beklenen Meclis-i Mebusandan izin alması gerekiyordu.205 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin liderlik kadrosunda Sultan Abdülhamid'e karşı ciddi bir güvensizlik hakimdi. Devrim'in ilk günlerinde, eski mutlakiyetçi rejimin ve beraberindeki tüm adaletsizliğin ayakta durmasında önemli bir etken olan 'Halife' lâkabının hiç duyulmaması da özellikle dikkat çekiciydi.206 Londra Büyükelçiliği'nde görevli ve ateşli bir ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftan bir Türk diplomat, The Ne w York Times gazetesine verdiği bir demeçte, anayasal hareketin, Abdülhamid'in yerine tam ondokuz yıldır görüşmediği kardeşi Mehmed Reşad gelinceye kadar tam bir başarıya ulaşmış sayılamayacağını savunuyordu. Devrim gerçekleşmeden önce Mehmed Reşad'ın tahta'çıkmasına, Türkiye'nin özgürlük günü olarak bakılıyordu. Devrim'den önceki günlerde Mehmed Reşad'ın anayasal rejimi kabul edeceği çok iyi bilmiyor ve İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin düşüncelerine sempati duyduğuna inanılıyordu.207 Cenevre'den gelen 18 Ağustos tarihli -doğrulanmamışbir habere göre, Ittihacl ve Terakki Cemiyeti liderleri Sultan Abdülhamid'in tahttan indirilmesi konusunu tartışmak ve ve Afif Büyüktuğrul, "Osmanlı Devleti'nin Yapmayı TasarladığTSon Donanma," ss.67-72. 2 0 5 "The Reorganization of ıhe-Navy," The Times, 2 0 Ağustos 1 9 0 8 , s.3. 2 0 6 'The Young Turkish Revolution," G. R Gooch ve H. Temperley (Der.), British Docu'ments on the Origins of the Wat; 1898-1914,

5: The Near East, s.253

içinde. 207 "Must Put Brother in Sultan's Place; Only Thus Can Constitution Be Assured, Says Turkish Diplomat in London," The Ne w York Times, 1908, Üçüncü Bölüm, s . l .

16 Ağustos

buna karar verildiği takdirde yerine seçilecek kişiyi belirlemek üzere Ağustos ayı sonunda bu şehirde toplanacaklardı) 0 8 . İttihad ve Terakki Cemiyeti liderlik kadrosu ile Îttihadcı subaylar, Abdülhamid'den kurtulmayı ciddi bir biçimde düşünüyorlardı, Abdülhâmid'i tahttan indirmek için haklı nedenleri Vaizdi: İttihadcılar, Abdülhamid'in tahtı kurtarmak Ve anayasal düzeni devirerek mutlakiyetçi eski rejimi geri getirmek için Rusya ve Bulgaristan'dan bile yardım isteyeceğinden korkuyorlardı. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin çabası sonucu, Ağustos ayı sonuna gelindiğinde, Sultan Abdülhamid ve eski rejim taraftan monarşistlerin gücü tükenmiş ve siyasal platformda yerlerini İttihad ve Terakki Ceıniyeti'ne terketinişlerdi.209 Ortalıkta dolaşan söylentilere göre, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin zerre kadar güvenmediği Sultajı, yaptıklarından ötürü, ya dalkavuklarıyla aynı sonu paylaşacaktı ya da daha ağır bir bedel ödeyecekti. Ama devrimci hareketin önderleri böylesine kökten bir tavır takınırlarsa yalnızca dış güçlerin değil, aynı zamanda, Halife'ye hâlâ tapınılacak bir güç olarak bakan dindar Müslümanlara! da tepkisini çekeceklerinin farkındaydılar. Böylesi bir tehlikeyi göze alamazlardı. . Ayrıca, şurası da bir gerçekti ki, İttihad ve Terakki Cemiyeti, Sultan'ın temsilî bir güç olarak hâlâ ülkede siyasal istikrarı sağlamada faydalı olabileceğini düşünmekteydiler. 210 Ancak, halk arasında Sultan'a duyulan öfke artmaya devam 2 0 8 "To Depose Sultan: Said Young Turks Will Meet in Geneva to Plan Överthrow," The New York Times, 19 Ağustos 1 9 0 8 , s.4. 209 G. H. Fitzmaurice'den Tyrrell'a, İstanbul, 2 5 Ağustos 1908 ("The Young Turkish Revolution," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.),British Documents the Origins of the War, 1898-1914,5:

on

The Near East, s.269 içinde).

2 1 0 "The Young Turkish Revolution," G. P Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s.254 içinde.

etmekteydi. Bıi da, özellikle, ülke dışında uzun yıllar geçirmiş ve bir çeşit intikam duygusuyla yüklü sürgünlerin dönüşünden kaynaklanıyordu.211 Devlet aygıtındaki geniş kapsamlı değişiklikler ve 1876 Kanun-u Esasisi'nin yeniden yürürlüğe girmesiyle -her ne kadar anayasada özgürlükleri tam olarak güvence altına alan maddeler eksikse de- mutlakiyetçi rejime geri dönüş tehlikesi, hiç değilse kısa vadede, ortadan kalkmıştı. Resmen iktidarı elinde bulundurmasa da, İttihad ve Terakki Cemiyeti, hem örgüt olarak güçlüydü, hem de halktan yoğun destek görüyordu. Genel seçimler için hazırlık yapılıyor ve İttihadcıların seçimlerden ülke çapında bir zaferle çıkarak Meclis-i Mebusan'da çok sayıda sandalye elde etmesi bekleniyordu. Tüm Ittihadcılarm dikkati seçimde ve gelecek hükümette yer almak isteyen gruplarla yapılan pazarlıklarda toplanmıştı. Sultan'ın tüm mutlak güçleri elinden alınmıştı; o, artık, gelecekte ülke içinde siyasal konularda çok az söz sahibi olabilecek anayasal bir padişahtı. Anayasal özgürlükçü' düzenin kurulmasıyla artık Abdülhamid tarafından gelebilecek karşı-devrimci teşebbüslerden korkmak gerekmiyordu. Sultan zararsız bir hale getirilmişti; ya da, daha doğru söylemek gerekirse, çoğunluk buna inanıyordu.

211 Sir Gerard .Lowther'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 5 Ağustos 1908 ("Tlıe Young Turkish Revolution," in G. R Gooch ve H.'Temperley (Der.), British

Documents

s.267 içinde).

on the Origins

of the War, 1898-1914,

5: The Near

East,

BEŞİNGİ BÖLÜM

Yeni Rejime Muhalif Güçler

Şimdiye kadar 1908 Devrimi üzerine yapılan tarih çalışmalarında, yeni rejimin ideolojisine ve yalnızca hükümet şekliyle değil, aynı zamanda siyasal söylemin yeniden yapılanmasıyla ilgili olarak ortaya çıkan ve bu konular üzerinde yoğunlaşan siyasal çatışmalara çok az önem verildi. Eski rejim, ideolojik olarak, kelimenin tam anlamıyla geleneksel bir siyasal yapılanmanın kendine has bütün özelliklerini taşıyordu. İmparatorluk, tıpkı Avusturya-Macaristan İmparatorluğu gibi çok-uluslu bir toplumsal ve Siyasal yapıya sahipti. 1908 Devrimi'ne kadar değişik etnik, dinsel ve ulusal cemaatler, kendi içlerinde önemli ölçüde özerkliğe sahip oldukları gevşek bir devlet yapısı içinde bir arada tutulmaktaydılar. Siyasal ve yönetsel açıdan merkezî hükümete bağımlı olsalar da, farklı kimliklerle birbirinden ayrışmış ve coğrafi yerellikleri -büyük ölçüde- kesin hatlarla çizilip soyutlanmış topluluklar halinde varolmaktaydılar. Kısaca, 1908 öncesi varolan siyasal sistem, merkezin kendi toprakları üzerinde denetim uygulayan yerel yöneticilerle ittifak içinde olduğu feodal sistemden pek de farklı olmayan bir

ilişkiler ağma benzemekteydi. Ittihadcılar, devrini tamamlamış bu yapıp -siyasal, sosyal ve ekonomik yönleri ile birlikte- yok etmeye kesin olarak karar vermişlerdi. Devrim, diğer şeylerin yamsıra, yeni bir 'devlet' kavramıyla birlikte yeni bir 'vatandaşlık' kavramını da temsil ediyordu. Devlet, 'tebaa' anlayışını geride bırakarak, yarı-Feodal yapıdaki bir mutlakiyetçi monarşiden, 'vatandaşlarına' karşı sorumlu olacağı modern bir liberal demokrasiye dönüşmüş olacaktı. Devrimle birlikte, yalnızca mutlakiyetçi rejimin temel direkleri olan monarşi ve köhnemiş bürokrasinin ayrıcalıkları değil, aynı zamanda, birçok etnik ve dinsel cemaatin ayrıcalıkları da ortadan kaldırılmıştı. 1908 öncesi rejimde varolan ayrıcalıklar, genelde eski rejimin belirgin bir özelliği idi ve eşitliğe karşı, engel oluşturuyordu. Bu cemaatler, mutlakiyetçi rejimde, devlet yönetiminin dışında bırakılmışiarsa da, ayrı haklar ve ayrıcalıklarla belirli muafiyetlere sahiplerdi. Özellikle dinsel yönden belirginleşmiş olan bu ayncalıklar, çeşitli kiliselerin kendi cemaatlerinin günlük işlerini ve toplumsal yaşantısının büyük bir bölümünü kendi içinde yürütmesine ve eğitim vermesine kadar varıyordu. Kilise hiyerarşisi, özellikle de Fener Rum Patrikhanesi ve Ermeni Patrikhanesi, kendi cemaatlerini devlet otoritesine karşı temsil etme -koruma- konusunda geniş yetkilere sahipti. Bu yüzden, eski rejim altında devlet otoritesi ne tekel durumundaydı ne de diğer otorite merkezlerinden birtakım konularda daha üstündü. ! * içişlerini ilgilendiren konularda yabancı güçlerin gözetim -ve denetimi- başlayınca, işler daha da karmaşık bir hale geldi, Ondokuzuncu Yüzyılın ortalarından sonra, mutlakiyetçi monarşik düzenin Avrupa Güçleriyle ittifakı -daha doğrusu, içerde yeşeren değişim isteklerine direnebilmes'ı ve dönüşmeden hayatta kalabilmesi için yabancı desteğe olan

mutlak gereksinimi- çeşitli dinsel ve etnik cemaatlerin bu yabancı güçler tarafından 'uluslararası' koruma altına alınması beklentisine dönüştü. Dahası, bu dinsel ve etnik cemaatlerin birtakım seçkin üyeleri bu güçlerin vatandaşlığına geçmişlerdi ve bu yüzden, ticarî alanda yabancılara tanınan birçok vergi muafiyetinden yararlanma ve kişisel korunmanın yanısıra, Osmanlı yasaları karşısında dokunulmazlıkları da vardı. Şu halde, ülkenin zaten fazlasıyla hiyerarşik ve dışlayıcı olan yapısı içinde bir de bütün bunların üstünde ve dışında birtakım ayrıcalıklı gruplar ve bireyler vardı. Diğer taraftan, gayr-i müslümlerin aynı zamanda Osmanlı hukukuna göre ikinci sınıf tebaa olarak görülmesi onların yalnızca bazı ayrıcalıkları olması anlamına gelmiyor, aynı zamanda Müslümanlara tanınmış olan hak ve ayrıcalıklardan kendilerinin yararlanamaması anlamına da geliyordu. Örneğin, en belirgini, askerî bürokrasi gibi bazı devlet bürokrasilerinde çalışmalarına izin verilmemişti. Ordu, yalnız Müslümanlar içindi. Bü o kadar dışlayıcı bir uygulamaydı ki, gayr-i müslümler Müslümanlar için zorunlu olan askerlik hizmetinden bile uzak tutulmuşlardı. Müslüman olmayan her cemaatin erkek nüfus sayısına göre hesaplanan bir vergiyi, bu askerî görevden 'muafiyet' -aslında, uzak tutulma- için ödemesi gerekiyordu. Gayr-ı müslümler belirli askerî yükümlülüklerden 'muaflarsa,' belirli haklardan da kesin hatlarla ayrılmış bir şekilde mahrumdular. 'Özgürlüğe,' 'Eşitliğe,' 'Adalete' ve 'Kardeşliğe' inanmış îttihadcılarm vatandaşlık anlayışı, bir ülke içinde yaşayan insanların ırk, din ve emik kimliklerine göre ayrı ayri sınıflandırılmasını kaldıramıyordu. Îttihadçılar Devrim'i gerçekleştirdiklerinde yalnızca siyasal düzeni liberal yönde değiştirmekle kalmamışlar, aynı zamanda herkesin yasalar önünde eşit sayılacağı yeni bir toplumsal düzeni yerleştirmeyi de

amaçlamışlardı: Artık herkes birinci sınıf vatandaş olacaktı. r îttihadcılarm kurdukları modern devlet yapısında yeni vatandaşlık anlayışının etkilerini ilk hissedecek olan kurum doğal olarak dindi. Devlet, daha önce kiliseler, havralar ve camilerce üstlenilmiş olan eğitim gibi birçok işlevi kencli üzerine almaya çalıştığından, dinsel otoritelerin, Müslümanlar kadar Musevi ve Hıristiyanların da kendi toplumları' üzerindeki kontrolleri ellerinden almıyordu. Hıristiyanlar. arasında rahiplerce, Museviler arasında hahamlarca, Müslümanlar arasında ulemalarca temsil edilen ve eskiden beri mutlakiyetçi monarşik rejime destek vermiş olan geleneksel otorite, bilerek -ve isteyerek- sarsıntıya uğratılmıştı; ne de olsa geleneksel dinsel otorite eski rejimle en fazla işbirliği içinde olan, çıkarları eski rejimle özdeşleşmiş ve Bu yüzden de eski rejimin süregitmesi için elinden geleni yapması beklenen bir kurumdu. Dinsel kurumların din farkı gözetmeksizin -Müslüman, Musevi, Ortodoks veya Katolik Hıristiyan olsun- hepsinin genel olarak ve ayrı ayrı değişmekte olan durum karşısında kaybedecek çok şeyi v£ dolayısıyla, kendi çıkarları açısından yeni özgürlükçü rejimden çekinmeleri için epeyce nedenleri vardı. Fakat, mutlakiyetçi monarşik rejim altında uzun zamandır ezilmiş olan bir nüfusun özgürleşmesi ve geleneksel dinsel otoritenin yıkılması, ne yazık ki, eşit vatandaşlığın değerinin toplum katmanlarında hemen anlaşıldığı ve tartışmasız kabul gördüğü bir toplum yaratmakta başarısız oldu. Yeni vatandaşlık, tüm bireylere, parlamentodaki kendi seçtikleri temsilcilerce denetlenen bir devlet yapısı altında ve bireysel hak ve hukuklarının güvence altına alındığı bir sistem içinde yaşayacakları, onurlu bir kimlik verdi, ancak, aynı zamanda, bireyleri eski yerel ve dinsel bağlılıklanyla tammlanagelen kimliklerinden de ayırdı. Bu koşullarda karşı-devrimd terimlerle ifade edilmiş din-

sel ve milliyetçi tepkilerin oluşma olasılığı çok yüksekti. Mutlakiyetçi monarşist rejimin yerel ve merkezi yönetiminde söz sahibi olan ilerigelenleri ve ruhban sınıfı, eski rejimde sahip oldukları ayrıcalıkları ve üstün konumu korumak için, kendi cemaatlerinin haklarım korumak maskesi altında, yeni rejime karşı düşmanlık tohumlarının atılmasına önayak oldular. Bu demagojinin başarısı ancak trajik olarak nitelendirilebilir. Etnik ve ulusal cemaatler, bireysel eşitsizlik koşulları altında onursuzca varlıklarını sürdürme pahasına özerkliklerini kazanmak ve sonunda tam ulusal bağımsızlık için daha sonraki yıllarda yapacakları girişimlerde monarşist güçlerce yönlendirilme şansızlığını ve onlara, kendi kişisel çıkarları aleyhine, destek olma trajedisini yaşamışlardır. 1911/1912 yılından başlayarak, Arnavutluk'ta ve Arap vilâyetlerinde -Yemen, Arabistan, Irak ve Suriye'de- olduğu gibi; bu ulusal bağımsızlık hareketlerinin başında, çoğu kez, monarşist ve gerici güçlerin olması, bağımsızlık kazanıldıktan sonra da oralarda yoksulluk, eşitsizlik ve haksızlıkların devam etmesinin garantisi oldu. Bu yörelerdeki insanlar, bağımsızlıktan sonra, artık kendi etnik ve dinsel kökenlerinden gelen monarşist ve gerici güçlerin baskısı altında yaşama 'ayrıcalığına' sahiplerdi.1 Modernliği temsil eden ittihad ve Terakki Cemiyeti ile

1

Balkanlarda ve Orta Doğu'da bugüne kadar süregelen trajedilerin kaynağını, bir bakıma, Itrihadcılann İmparatorluk toprakları üzerinde çağdaş anlamda modern bir devlet kurma çabalarında aramak herhalde çok büyük bir çarpıtm a olmasa gerek. Türkiye'deki tutucu çevrelerin yüzyıllarca 'toprak bütünlüğünü' koruyan İmparatorluğun dağılmasında tttihadcıları sorumlu göstererek onları kötülemesini -tabii, tutucuların lttihadcılarııı devlet yönetimindeki deneyimsizliği ve beceriksizliği suçlamalarını kesinlikle reddederek- pek de yadırgamamak gerekiyor. Îttihadçılar kelimenin tanı anlamıyla 'modern' bir devlet kurmaktaydılar ve derece derece içerde gelişen milliyetçi duyguların İmparatorluğun çevre bölgelerinde de etkisini göstermesi doğaldı: 'Modern devlet' kurma projesi uzun vadede bu sonucu -kaçınılmaz olarak?- yaratacağa benziyordu.

gelenekselliği temsil eden etnik, ulusal ve dinsel güçler arasındaki mücadele, eski rejimin düşmesi ve yeni rejimin 1908 yazında kurulmasıyla başladı. Siyasal güçlerin karşıdevrim ve devrim ekseninde aldığı yer ile, ayrılıkçılık ve birlik ekseninde aldığı yer, hemen hemen tam olarak örtüştü. Ittihadcılarm dönüşüm programı, ortaya çıkması kaçınılmaz olan bu çatışma sürecini, liberal demokratik bir toplum içinde bütün vatandaşlar için özgürlük, eşitlik ve adalet istemekle, zamanından önce hızlandırdı. Kamuoyuna, Devrim'in gerçekleşmesinden çok kısa sayılabilecek bir süre sonra —18 Ağustos'ta— yansıdığına göre, Selanik'teki lttihad ve Terakki Cemiyeti liderlik kadrosu, yaklaşan genel seçimler için bir siyasal program hazırlamak üzere bir komite seçmişti. Programın, ayrıntıların düzenlenmesinin kısa bir süre sonra açılacak Meclis-i Mebusan'a bırakıldığı Makedonya'nın idarî yapısının yeniden düzenlenmesi yönünde bir teklifi içerdiği söyleniyordu. Program ayrıca, hem ilk hem de orta öğretim düzeyinde devlet gözetimi ve denetimi altında bir eğitim yapısı oluşturmayı hedefliyordu. Bu eğitim reformu, aynı zamanda, şimdiye kadar değişik cemaatlerin yetkili kurumlarının denetiminde olan okulların kapatılarak ortadan kaldırılmasını kapsıyordu. Ekonomik yaşamda koşulların değiştirilmesi ile birlikte yeni düzende gereken bilgileri aktaracak ve çağdaş metodlarla hizmet verecek ticaret okulları da kurulacaktı. Dinsel ayrıcalıklara saygı gösterilecekti. Din kurumlarının dinsel eğitim veren okullarına tanınmış olan haklar korurlacaktı. Orduda çağdaş düzenlemelere gidilecek ve zorunlu askerlik hizmeti tüm. vatandaşları kapsayacak şekilde yeniden düzenlenecekti.2 The Times gazetesinde yayınlanan bir röpor-

2

222

"The Young Turk Programme," The Times, 19 Ağustos 1 9 0 8 , s . 5 .

tajında ittihad ve Terakki Cemiyeti liderlerinden -sonradan 'Paşa' rütbesiyle Türkiye'nin yönetiminde son derece sorumlu bir konuma gelecek olan-Enver Bey, bütün Osmanlı vatandaşlarının dinî inançları ne olursa olsun, askerlik konusunda paylarına düşen görevi yerine getireceklerini söylüyordu.3 Ağustos ayı sonlarına doğru, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin önerdiği eğitim reformunun Makedonya'daki bütün Hıristiyan cemaatler -Rumlar, Bulgarlar, Ulahlar, Arnavutlar, vs - tarafından ısrarlı ve kararlı bir muhalefetle karşılanacağı anlaşıldı. Çeşitli azınlıkların hiçbiri - e n ateşli olarak da Rumlar- geçmişte bu kadar kıskançça korudukları eğitimdeki ayrıcalıklarını bırakmaya niyetli gözükmüyordu. Özellikle, orta öğretim düzeyindeki tüm okullarda derslerin Türkçe yapılmasını zorunlu hale getirme girişimi önemli karışıklıklara yol açacak gibi gözüküyordu.4 Makedonya'daki Rum cemaati isteklerini biçimlendirerek resmî bir hale gelirdi ve ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki merkezine teslim etti.5 Ittihadcılarm düşüncelerine uygun olarak, düşünce ve vicdan özgürlüğü ve insan hakları ile 'daha önceden kazanılmış haklara' -yani, ayrıcalıklara- saygı temel prensipler olarak kabul ediliyordu. Ne var ki, dinî ve laik eğitim konularındaki ayrıcalıkların korunması, istekler listesinde en önemli yeri tutuyordu. Fener Rum Patrikhanesi'ne tanınmış olan tüm ayrıcalıkların bir bütün olarak korunmasının güvence altına alınması ve kaldırılmış olan ayrıcalıkların da geri verilmesi konularının üzerinde ısrarla duruluyordu. Rum cemaati, ayrıca, zorunlu askerlik konusunda da şunu öneriyordu: askerî birlikler, kendi içlerinde bütünsellik gösterecek bir şekilde,, aynı 3

"Enver Bey on Young Turkish Aims," The Times, 1 Eylül 1908, s.3.

4

"Difficulties in Macedonia," The Times, 26 Ağustos 1908, s.5.

5

"Difficulties in Macedonia," The Times, 2 6 Ağustos 1908, s.5.

inançtan ve aynı bölgeden gelen erkeklerden oluşmalıydı. Yerel yönetimle ilgili olarak, varolan, birer danışma organı durumundaki, Meclis-i Liva, Vilâyet Meclisi gibi kurumların genişletilmesi ve bu meclislere devlet tarafından atanan memurların sayısının meclis üye sayısının üçte birini geçmeyecek şekilde sınırlandırılarak ve diğer üyelerin de doğ; rudaft halk oyuyla seçilmesi prensibi getirilerek, bu meclislerin merkezî hükümetten daha bağımsız hale getirilmesi öneriliyordu. Ayrıca, bu yerel meclislerin görev yaptıkları sınırların gözden geçirilmesi ve -nüfusun dinî ve etnik kompozisyonuna dikkat edilerek- yeniden düzenlenmesi isteniyordu. Yerel yönetimlere daha fazla malî özerklik sağlayacak düzenlemelere gidilmesi de öneriler arasındaydı. Bütün bunlara ek olarak, resmî yazışmalarda ve mahkemelerde kullanılacak resmi dilin o bölgedeki nüfusun çoğunluğu tarafından konuşulan dilde olması, yerel milis kuvvetlerinin oluşturulması, dinsel kurumlara, cemaatlerine belli bir takım vergileri koyma ve bunları onlardan toplama yetkisi verilmesi ve bütün Osmanh vatandaişlarmm her türlü devlet dairesinde çalışabilmesi şartlarının kabul edilmesi de sıralanan istekler arasındaydı,6 Bu öneriler toplu olarak ele alınarak yorumlandığında^ Rum cemaatinin isteğinin dinî ve etnik temele dayalı tam özerklikten başka bir şey olmadığı ve eski rejimin yeni bir kılıf altında süregitmesi anlamı taşıdığı açıktı. Makedonya'daki Bulgar ve Ulah cemaatlerinin seçim propagandalarının temelini oluşturan siyasal programlan da geniş ölçüde yerinden yönetim ve özerklik konularını vurguluyordu. Bütün Hıristiyan cemaatlerince dile getirilen özerk kurumların oluşturulması dileği ve eğitim sorununa yaklaşımlarında fikir birliği içinde hareket etmeleri, Ittihad6

"Difficulties iıı Macedonia," Tlıc Times, 2 6 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; ve "Greeks and Young Turks," The Times, 2 8 Ağustos 1908, s.5.

cilan görünürde etkileyerek, onlan yeni bir reform programı hazırlamaya ya da ilk önerilerini yeniden gözden geçirmeye itti.7 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin liderlik tadrosu henüz yeni rejimin tüm kurumlarıyla oturmadığı bir göreli belirsizlik ortamında etnik azınlıkları tamamiyîe kendilerinden uzaklaştırmattıak için belli uzlaşma yolları arıyorlardı. Ağustos ayı sonlarında, Makedonya'daki Hıristiyan cemaatler tarafından kamuoyuna açıklanmış olan isteklerin vazgeçilmez istekler olmayıp tartışmaya açık olduğu 'anlaşıldı.' Hıristiyan cemaatlerin istekleri, Ittihadcıların kendi siyasal programlannı hazırlarken gözönüne almaları istenen noktaları içeren genel bir çerçeve olüşturmak amacıyla geliştirilmişti. Aynı şekilde Ittihadcıların programı da son şeklini almış olarak düşünülemezdi; daha çok, programın önsözünde de ortaya konulduğu gibi, Ittihadcıların yakında açılacak Meclis-i Mebüsan'm çalışmalarına yardımcı olmak amacıyla hazırlanmış ve tartışmaya açık bir metin olarak ele alınmalıydı. Aslında, Hıristiyan cemaatlerin temsilcileri tarafından yapılan bir takım öneriler, Ittihaclcılann programında yer alıyordu: Örneğin, Bulgarların Meclis-i Âyan'ın lağvedilmesi önerisi Ittihadcılarm programına girmişti. Meclis-i Âyan üyeleri yaşam boyu atanıyorlardı ve Meclis-i Ayan otuz yıldan beri kapalı olmasına rağmen hayatta olan üyeleri hâlâ âyan sıfatını taşıyorlardı ve parlamento çalışmaya başladığında yasama görevlerine başlayacaklardı. Bu üyelerin Padişah tarafından atanmış kişiler olduğu düşünülürse, Meclis-i Âyan'ın ağırlıklı olarak monarşiye yakın, muhafazakâr kimselerden oluştuğu söylenebilirdi. Bu bakımdan, İttihad ve Terakki'ııin, muhafazakârlardan oluşan ve -özellikle de- seçimle iş başına gelmemiş bir yasama or-

7

"Greeks and Young Tuvks," t h e Times, 2 8 Ağustos 1908, s.5.

ganına pek de olumlu gözle bakması beklenemezdi, Itıihadcıların programındaki dördüncü madde yerel yönetimde otoritenin genişletilmesi konusunu kabul ediyordu. Yalnız bu, bilinçli bir şekilde muğlak olarak ifade edilen bir maddeydi: sanki yerel yönetimlere daha fazla özerklik getirileceği anlamı çıkar gibi gözükse de, değişik bir şekilde yorumlandığında, valilere daha fazla yetki verileceği -ve dolayısıyla, Hıristiyan cemaatlerin isteklerinin tam ters ine, merkezî otoritenin gücünün arttırılacağı- anlamı da çıkabilirdi. Ittihadcılarm seçim programında, eğitim konusu üzerinde herhangi bir uzlaşma belirtisi yoktu: ilkokul düzeyinde bile, derslerin öğrencilerin anadilinde verilmesi önerisi kabul edilmiş olmasına rağmen, Türkçenin öğretilmesi zorunlu olacaktı. Orta dereceli okullar ise karışık olacak -yani, Müslümanlarla birlikte gayr-ı müslümler de aynı okullarda birlikte okuyacaklar- ve bu okullarda dersler yalnızca Türkçe yapılacaktı.8 Güçlü bir Hıristiyan muhalefeti, İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni durumu tekrar ele almaya ve eğitim konusunu yeniden düşünmeye itti. Sonuç olarak, Eylül ayının ilk haftasında, Ittihadcılar, Hıristiyanların orta dereceli okullarına karışmayacaklarını taahhüt ettikleri nihaî seçim programlarını hazırladılar.9 Ittihad ve Terakki Cemiyeti, 6 Ekim'de seçim programını kamuoyuna sundu. 10 Ittihadcılar için en önemli konu, doğal olarak^ liberal demokratik prensiplerin ülke yönetimin-

8 9

."Racial Aspirations in Macedonia," The Times, Tl Ağustos 1908, s.3v. "Die Jungtürken .und die Sehule," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeitung,

Eylül 1908, Akşam baskısı, s.2; "Turkey: The Schools Qııestion," The

8

Times,

15 Eylül 1908, s 3 ; ve "Nouvelles d'Orient: La Question des ficöles," Pro Ar. 10

menia, 2 0 Eylül 1908, s. 1361. $ura-yı

Ümmet, 2 3 Eylül 1 3 2 4 / 6 Ekim 1908'den nakleden, Tarık Zafer Tuna-

ya, Türkiye'de

Siyasal Partner, 1: İkinci Meşrutiyet

Dönemi, s.65.

de egemen olmasıydı. Milletin oyunun bağlayıcı olduğu Kanun-u Esasi'de açıkça belirtilecek ve hükümet yalnızca milletin oylarıyla seçilmiş olan Meclis-i Mebusan'a karşı sorumlu olacaktı. Meclis'te güvenoyu alamayan hükümet düşecekti. Meclis-i Âyan'ın üye sayısı Meclis-i Mebusan üye tam sayısının üçte birini geçmeyecek, Heyet-i Âyan'ın üçte biri Padişah tarafından atanacak, üçte ikisi de halk tarafından seçilecekti. Halbuki, Kanun-u Esasi'nin Meclis-i Âyan'ın atanmasını düzenleyen 60. Madde'si tüm üyelerin padişahça seçilmesini öngörüyordu. Kanun-u Esasi'de yapılması düşünülen bir değişiklikle ayanların görev süresi kısıtlanarak, eskiden olduğu gibi -yani, 62. Madde'de belirtildiği gibi- yaşaim boyu olmayacaktı. Siyasal partilerin kuruluş ve işleyişi Kanun-u Esasi'nin 1. Maddesi'ne -ülkenin bölünmez bütünlüğü prensibine- uymaları şartıyla güvence altına alınacak ve bu hüküm, yapılacak bir anayasa değişikliğiyle, açık hir şekilde Kanun-u Esasi'ye ayrı bir madde olarak konulacaktı. Mebus seçilebilme şartlarım taşıyan herkes dilediği seçim çevresinden adaylığını koyabilecekti. Meclis'e yasa teklifi yapma hakkı genişletilerek en az on mebusun imzasıyla yasa teklifi yapılabilmesine olanak sağlanacaktı. Kanun-u Esasi'de yapılması düşünülen -ve liberal demokratik rejimin doğal özelliklerinden olanbir diğer önemli değişiklik de 113. Madde'nin kişi özgürlüklerini kısıtlayan son fıkrasının ilgası idi. Ve tabii, liberal demokratik rejimlerdeki en önemli konulardan biri -seçimlerin serbest bir şekilde yapılmasının güvence altına alınması- İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin programında ayrı bir madde olarak vurgulanıyordu. Seçimlerde serbestiyetin sağlanmasının yanısıra, seçmen olma şartları hakkında da yürürlüğe giren mevzuatta değişiklik yapılması öneriliyordu. Yürürlüğe konan seçim yasası uyarınca seçmen olabilmek için gereken malvarlığı ve servet sahibi olma şartı ortadan kaldırılarak, yirmi yaşını doldurmuş tüm vatan-

daşlarm seçme hakkına kavuşturulmaları sağlanacaktı. 11 Siyasal düzenle ilgili olan bu program maddeleri açıkça gösteriyordu ki, Ittihad ve Terakki Cemiyeti 1876 Kanun-u ' Esasisi'nin tekrar yürürlüğe konulması ile yetinmiyor, tam tersine, bu anayasanın liberal demokratik anlayışa aykırı madde ve fıkralarını acilen değiştirmeyi birincil amaç olarak kamuoyuna sunuyordu. Siyasal programdaki öteki maddelere gelince; Resmî dil Türkçe olacaktı ve bütün resmî yazışmalar Türkçe yapılacaktı. Vatandaşlar arasında hiçbir ırksal, etnik veya dinsel farklılık gözetilmeksizin herkes eşit haklara ve sorumluluklara sahip olacaktı. Tüm Osmanlılar yasalar önünde eşit muamele görecekti. Gereken yetenekleri ve nitelikleri taşıyan tüm vatandaşların ayrım gözetilmeksizin kamu kuruluşlarında çalışma hakkı olacaktı. Bütün erkekler -Hıristiyan, Musevi veya Müslüman olsun-yine ayrım gözetilmeksizin, zorunlu askerlik hizmetiyle yükümlü olacaklardı. Ancak, askerlik süresi, ordunun eğitim ve yetiştirilmesini aksatmayacak ölçüde, indirilecekti.12 Programdaki bu maddelerle modern anlamda yeni bir devlet anlayışından bahsedilmekteydi, Hiçbir kimseye üyesi olduğu cemaat, sınıf ya da grup nedeniyle farklı muamele yapılmayacak ve, liberal bir toplumda olması gerektiği gibi, herkes yasalar önünde eşit sayılacaktı. Mutlakiyetçi devlette varlığını sürdüren tüm ayrıcalıklar kurulan modern devlet yapısı içinde tamamen ortadan kaldırılacaktı. Bü, mutlakiyetçi devletten liberal devlete geçişte son derece önemli bir kilometre taşıydı ve kendi başına bir devrimdi.

11

"Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti'niıı 1 3 2 4 [ 1 9 0 8 ! Senesinde Kabul Edilen Siyasal Programı," Tarik Zafer Tunaya., Türkiye'de

Siyasal Partiler, l: ffcinci

Meşrutiyet Dönemi, ss.65-67 "içinde. 12

"Osmanlı îtt.il\al ve Terakki Cemiyetinin 1 3 2 4 [19081 Senesinde Kabul Edilen Siyasal Programı," Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Meşrutiyet

Dönemi, ss.65-67 içinde.

Siyasal Partiler, l:

ikinci

Liberal bir devletin vatandaşlarına ekonomik alanda sağlaması gereken hizmetler ve kolaylıklarla ilgili yasal düzenlemeler yapılacaktı. Çalışma hayatıyla ilgili olarak, işverenlerle işçiler arasındaki karşılıklı ilişkileri düzenleyen yasalar çıkarılacaktı. Ülkenin ekonomik açıdan gelişme ve ilerlemesini sağlayarak genel refah düzeyim arttıracak het türlü kolaylık sağlanacak ve özellikle, tarımsal alanda her türlü gelişmenin sağlanması için çaba gösterilecekti. Tarım konusunda yapılan iki somut öneri şuydu: (1) Toprak sahiplerinin yürürlükte bulunan yasalarca korunan haklarının çiğnenmemesi ve sahibi oldukları topraklardaki tasarruf haklarının korunması şartıyla, köylülerin toprak sahibi olmalarını kolaylaştırıcı düzenlemelerin yapılması ve bu iş için düşük faizli kredi verilmesinin yollarının aranması - yani, 'tarım reformu'; (2) Kapitalist ilişkilerin ekonomik yaşama egemen olması istenen bir düzende hiç yeri olmayan âşarm kaldırılmasına yönelik kadastro çalışmalarının derhal başlatılarak, uygulamaya geçilebilecek yörelerde, vergi mükelleflerinin bireysel olarak sorumlu olacakları, yeni tip bir tarımsal vergi toplama düzeninin hemen kurulması. Devlet, kendi denetimi altındaki ilk ve orta dereceli genel amaçlı okullarda serbest ve çağdaş bir eğitim verilmesinin sağlanmasının yanısıra, ülkenin ekonomik gelişmesine katkıda bulunacak ticaret, tarım ve sanayi okulları da açacaktı. Tüm bu okullardaki eğitim dili Türkçe olacak, ancak din eğitimi vermek amacıyla açılan özel okullar -ki bunların çoğunluğu Hıristiyan cemaatlerin din adamı yetiştirmeye yönelik okullarıydı- bu genel hükmün dışında tutulacaktı. Devlet,: vatandaşlarına eğitim olanakları sağlamak için her tedbiri alacaktı.13 13

"Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1 3 2 4 (19081 Senesinde Kabul Edilen Siyasal Programı," Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Meşrutiyet Dönemi, ss.65-67 işinde.

Siyasal Partiler, 1:

İkinci,

Bulgar azınlığı, Ittihadcılarla görüşmelerinde, kışa adıyla 'Dahili Teşkilât' diye tanınan Bulgar devrimci örgütü Viteşna Makedonska i Odrinska Revolütsionna Organizatsiya -ya da Türkçe adıyla, Makedonya ve Edirne İhtilâlci Dahilî Teşkilâtı- tarafından temsil edilecekti.14 Bu örgüt hem Bulgar Kilisesi'ne hem de özerk Bulgaristan'ın tutucu hükümetine karşı olduğu için, Ittihadcılar ve Dahilî Teşkilât'm liderleri görüşmelerde birbirlerine karşı iyi niyetli davranacağa benziyorlardı. Birlikte nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan Makedonyadaki Türklerle Bulgarlar arasında eğer tam bir anlaşmaya varılırsa, bu şimdiye kadar orada süregiden çete savaşları nedeniyle varolan kötü yaşam koşullarına köklü bir değişim getirecekti.15 Ağustos ayı başında, Dahilî Teşkilât'm lideri Yane Sandansky, Selânik'e geldi. Amacı, Ittihad ve Terakki Cem i yeti'ni, örgütünün mücâdelesine -Bulgaristan'daki tutucu hükümeti devirme eylemine- ortak etmekti. Bu yüzden, Bulgar Ekzarhı'nı, Bulgar Hükûmeti'nin maşası olarak nitelendiriyor ve Mâkedonya'daki okulların denetiminin Bulgar Ekzarhlığı elinden alınıp, Türk makamlarının -Maarif Nezareti'nin- denetimine verilmesi konusunda ısrar ediyordu. 16 Ittihad ve Terakki Cemiyeti ise Sandansky ile masaya oturmakla, yaklaşan seçim kampanyasında Dahilî Teşkilât'ı kendi saflarına çekmeyi ve böylece, Makedonya'da 1903'de patlak veren ve Dahilî Teşkilât'm örgütlediği illinden Ayaklanmasından beri süregelen 'iç savaş' niteliğindeki çarpış-

14

Bu örgüt hakkında Türk kaynakları içinde en kapsamlı bilgiler Tarık Zafer ' Tunaya'nın Türkiye'de

Siyasal

Partiler, 1; İkinci Meşrutiyet Dönemi adlı kita-

bında ss.509-534 arasında bulunmaktadır. 15

"Sandansky and the Young Turks," The Times, İ l Ağustos 1 9 0 8 , s.5.

16

"Sandansky and the Young Turks," The Times, 11 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; ve "Sandansky and the Young Turks," The Levarit Herald Ağustos 1908, s.l.

and Eastern

Bcpress, 15

maların kesilmesini sağlamayı umuyordu. Sandansky, kendi örgütünün, yerel yönetimlere geniş çaplı özerklik sağlanması fikri Ittihadcılarca kabul edilip seçim programına konulduğu takdirde, silah bırakmaya hazır olduğunu bildirdi. İttihad ve Terakki Cemiyeti, bu konuda herhangi bir itirazı olmamasına rağmen, bu göreli belirsizlik döneminde Sandansky ile bağlayıcı bir anlaşmaya girmekten kaçındı.17 Ağustos ayının ortasına doğru, müzakereler henüz kesin bir sonuca ulaşmasa da, Sandansky Ittihadcıları diğer milliyetçi ve monarşist eğilimli Bulgar liderleriyle görüşmekten caydırmayı başarmıştı. Zaten İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin de tutucu görüşlere sahip olduklarını bildiği bu gibi Bulgar gruplarına karşı önyargılı olacağı doğaldı. Dahilî Teşkilaf İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne yeni öneriler sundu. Bu öneriler arasında Türkiye ile Bulgaristan arasında çıkabilecek bir çatışmada, Sandansky ve emrindeki devrimcilerin Bulgaristan Hükümeti aleyhine çarpışması *da vardı. Sandansky'nin destek sağlamak amacıyla ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne yaptığı teklifler zaten ilişkileri hiç de dostane olmayan Türkiye ile Bulgaristan arasında yeni bir soğukluğa neden olacağa benziyordu. Bulgar Hükümeti bu sıralarda Sandansky'nin Ittihadcılarla iyi ilişkiler içinde olması nedeniyle, Dahilî Teşkilât'a gitgide soğuk bakmaya başlamıştı.18 Ağustos ortalarında, Enver Bey, Dahilî Teşkilâtın adayları lehine seçim propagandası yapmak üzere Manâstır'daydı. Türklerle eski ilişkileri, Türklerle Yunanlılar arasındaki ilişkilerden çok daha gergin olan Manâstır Bulgarları, ancak

17

"Turkey: Difficulties of the Situation," The Times, 1 2 Ağustos 1908, s.5. 1903'deki ayaklanmayı Makedonya'daki sosyo-ekonomik durumla bağlantılı olarak inceleyen ve ayaklanma öncesi ve sonrası—iç ve dış—gelişmeleri anlatan şu yapıta bakılabilir: Draganoff, Macedonia

18

and the Reforms.

,

"Sandansky and the Young Turks," The Times, 18 Ağustos 1908, s.3.

v : \

231

kırk tanesi mutlakiyetçi rejim tarafından ölüme mahkûm edilmiş dokuzyüz Bulgar tutuklunun Manastır'daki yetkililer tarafından serbest bırakılmasından sonra, Ittihadcılara kuşkuyla bakmaz olmuşlardı.19 Panitza, Deliradeff ve diğer Sandansky taraftarları da seçim kampanyası için Selanik'ten ayrılmışlardı. Sandansky'nin örgütü bu arada Bulgar Meşrutiyet Kulübü adıyla, tedhişçi Dahilî Teşkilât'm yerini almak üzere, Selânik'te bir kulüp kurmuştu. 20 Dahilî Teşkilât hemen arkasından Üsküb'te de, Selânik'te faaliyete geçmiş olanla aynı çizgide, bir kulüp açtı.21 Üsküb'ün Sandansky'yi destekleyen Bulgar Patriği, Sandansky'nin adamlarından Tchernopeeff'in Bulgar Hükûmeti'ne saldıran bir konuşma yaptığı kulüp açılışına katılanlar arasındaydı.22 ! Ne var ki, Ağustos sonuna doğru îttihadcılarla Sandansky arasındaki ilişkiler oldukça soğudu. Başlarda, bütün gruplarla uzlaşmada istekli olan.ve Sandansky'nin takip ettiği politikadan etkilenen Ittihadcılar, kısa zamanda Sandansky'nin etkisinin sınırlı olduğunu farkettiler. Bulgar cemaatinin büyük çoğunluğu, seçim kampanyası boyunca, Sandansky'nin metodlarına ve fikirlerine karşı olduklarını belli etmişti. Sandansky'nin adamları seçim kampanyasında oldukça kötü sonuçlar almışlardı.23 Sandansky'nin Makedonya Sorunu'nu ön plana çıkarmayıp bunu daha geniş çerçeveli bir federal çözüm içinde ele almasını ilkönceleri olumlu karşılayan Ittihad ve Terakki Cemiyeti liderleri, Sandansky'nin seçimlerdeki güçsüzlüğünü görünce, Dahilî

19

"Bulgarians and Young Turks," The Times, 21 Ağustos 1908, s.5.

20

Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de •

21

s.518.'

Siyasal

Partiler, I: İkinci Meşrutiyet

Donemi,

'

"The Electioııs," The Levant Herald and Easlem

Express, 10 Eylül 1908, s . l ;

ve "Sandansky and the Young Turks," Uıe Times, 18 Ağustos 1908, s.3. 22

"Sandansky and tlıe Youiıg Turks," The Times, 18 Ağustos-1908, s.3.

23

"Difficulties in Macedoiıia," The Times, 2 6 Ağustos 1 9 0 8 , s.5.

Teşkilât'ın Bulgarları temsil etme yetenekleri konusunda ciddi kuşkuya düştüler.24 Karşılıklı görüşmeler yine de devam etti. Bulgarlar, ordunun yeniden düzenlenmesini ve askerlik süresinin, ülkenin ekonomik yapısına ve uluslararası durumuna uygun bir biçimde, kısaltılmasını talep ettiler. Sandansky aynı zamanda devlet memurlarının maaşlarının azaltılmasını da kapsayan bir takım malî reformların yapılmasını ve halkın maddî ve kültürel gelişimine yönelik çalışmalara başlanılmasını önermişti. İlkokullarda Türkçe eğitimin zorunlu olmasına razı olan Sandansky, orta dereceli devlet okullarının ise yerel bölgelerde çoğunluk tarafından konuşulan dilde eğitim vermesini istemişti. Sandansky, şartsız olarak ilân edilecek bir genel aftan yanaydı ve ayrıca, Sultan'ın tahttan indirilmesini de istiyordu.25 Sandansky'nin önerileri, Lübnan ya da Sisam Adası'na verilenlere benzer bir yerel özerklik talebi içermiyordu. Tam tersine, Dahilî Teşkilât'ın hazırladığı programın önsözünde -İttihad ve Terakki Cemiyeti destekli, İmparatorluğun bütünlüğünü koruma ilkesi lehine- kapsayıcı özerklik tasarısından vazgeçildiği belirtiliyordu. Bu durumda, yalnızca taşra düzeyinde yerel özyönetimden bahsedilmiş olunuyordu. Bulgarların tasarısında, Rumların önerdiği gibi, dinsel cemaatler temel alınarak düzenlenmiş milis kuvvetleri oluşturulması talebi yoktu. 26 Îttihadçılar Sandansky'nin programını reddettiler. Sandansky, bunu taraftarlarına bir genelge yayınlayarak yanıtladı. Genelgede, İttihad ve Terakki Çemiyeti'ni kararsızlıkla suçluyor ve Dahilî Teşkilât'ın bundan sonra karar değiştir24 "Racial Aspirations in Macedonia," The Times, 11 Ağustos 1908, s.3. 25 "Bulgarians and Young Türks," The Times, 4 Eylül 1908, s.5; ve "Türkei," Vossische Zeitung, 4 Eylttl 1908, Sabah Baskısı, s.3. 2 6 "Bulgârians and Young-Turks," The Times, 4. Eylül 1 9 0 8 , s.5.

meyeceğini belirtiyordu. Ek olarak, Türk yetkililerini ve toprak sahiplerini köylüye baskı yapmakla suçluyordu. Bu durum, görünüşe göre, iki grup arasındaki ilişkilerin bozulacağına işaret ediyordu.27 Fakat, Sandansky'nin söyledikleriyle yaptığı birbirini tutmadı: 3 ve 4 Eylül günü, Selânik'te her iki grup arasında görüşmeler sâkiri ve kavgasız bir biçimde devam etti. İki taraf da, kesin bir tavır almakta ya da ültimatom niteliği taşıyan bir bildiri sunmakta isteksiz görünüyordu. Dahilî Teşkilât, önerilerinin aciliyet taşımadığını söyleyerek, bu önerilerin, İmparatorluk sınırlan içindeki bütün cemaatlerin temsil edildiği bir, genel kongre için faydalı olabilecek prensipler olarak düşünülmesinin daha doğru olacağını söylüyordu. Dahası, Dahilî Teşkilât, Müslümanların hissiyatına hürmeten, Sultan'ın tahttan indirilmesi önerisini geri çekti. Sandansky, halkın yeni rejime duyduğu ilgiyi sıcak tutmak için, mutlakiyetçi rejimin yürürlükten kaldırmış olduğu 1869 tarihli Vilâyat Kanunu'nun tekrar uygulamaya geçirilerek bu yasaya uygun bir şekilde bir an önce belediye ve yerel meclis seçimlerinin yapılmasını önerdi. Dahilî Teşkilât aynca, karşı-devrimci bir tepki olasılığına karşı, Kanun-u Esasi ile kurulmuş yeni düzene bağlılıklanyla tanınan halkın tüm üyelerinden oluşan, millî bir milis kuvveti.kurulmasını önerdi.28 20 Eylül'de Selânik'te toplanacak Bulgar Kongresi için Makedonya vilayetleriyle Edirne Vilâyeti'nde kurulmuş olan Bulgar kulüplerinin himayesi altında yapılacak seçimler 13 Eylül'de olacaktı. Bu seçim sonucu Selânik'e gelecek yüz üyeden oluşacak Kongre, kurulacak Bulgar Meşrutiyet Kulüpleri Ittihadı'nın parti programını hazırlayacaktı.29

2 7 "Difficulties in Macedonia," The Times, 2 6 Ağustos 1 9 0 8 , s.5. 2 8 "Bulgarians and Young Turks," 77te Times, 5 Eylül 1908, s.5. 29 "A Bulgarian Congress," The Times, 10 Eylül 1908, s.3; "Türkei,". VosSische Ze234

•

Bulgar cemaatinin yaklaşan genel seçimler için aday belirlemesinde, değişik Bulgar gruplarının Bulgar Meşrutiyet Kulüpleri İttihadı ile çatışması için fazla neden yoktu; çünkü, Bulgarlar arasında vatandaşlık hakkına sahip - v e dolayısıyla mebus adayı olabilecek- yalnızca yedi veya sekiz lider vardı.30 Ermeniler Ittihadcılarm en önemli destekçileriydiler ve Ittihadcılarla Ermeni Devrimci Federasyonu'nun, sürgünde, mutlakiyetçi rejimi yıkmak için birlikte çalışmış olmaları, ileride iki parti arasında yapılacak görüşmeler için iyi bir işaretti. Bu iki grup arasındaki işbirliği ve ilişkiler, çok sağlam ve çok içtendi.31 6 Ağustos'ta Ermeni Devrimci Federasyonu -Dashnaktsuthiun- istanbul'da bir bildiri yayinladı. Bildiri, Ermenilerin yoğun olarak bulunduğu vilâyetlerde serbest dolaşımın sağlanmasını, 1895 yılındaki Ermeni Katliamı sonrasında, özellikle Doğu Anadolu'daki Ermeni köylülerin, gayr-ı meşru bir şekilde işgal edilen topraklarının kendilerine geri verilmesini, baskı ve zulmün kaldırılmasını, 1896 yılındaki ve sonraki olaylarda yakalanan ve hüküm giyen bütün Ermeni siyasal tutukluların hemen serbest bırakılmasını ve siyasal düşüncelerinden ötürü sürgünde bulunan Ermenilerin memleketlerine geri dönmelerine izin verilmesini talep ediyordu.32 Ermeni Devrimci Federasyonu Ağusitung, 10 Eylül'1908, Sabah Baskısı, s.4; ve "A Bulgarian Congress," The Levant Herald and Eastern Express,

15 Eylül 1908, s . l . Bu partinin programı için

bkz., Hüseyin Cahid [Yalçın!, "Bulgar Meşrutiyet Klüpleri Ittihadı'nııı Programı," Tanin, 7 Teşrin-iSani 1 3 2 4 / 2 0 Kasım 1908. 30 "Racial Aspirations in Macedonia," The Times, 2 7 Ağustosl908, s.3. 31 Yeni rejimle.Ermeniler arasındaki ilişkiler hakkında ilginç bir yorum için bkz., Maıtiros Harutjunianz, "Die tüıkische Verfassunğ und die Annenler," Vossische Zeitung, 15 Ağustos 1908, s.2-3: 32 "Deciaration de la Federatioıı Revolutionnaire Armeııienne," Pro Armenia,

20

tos ayı sonlarında da Anadolu vilâyetlerine, Devrim'in başarısını kutlayan ve özgürlük, eşitlik ve adalet prensiplerine bağlı yeni rejimi yücelten bir duyuru dağıttı.33 Ne var ki, Ermenileri temsil eden tek kuruluş Ermeni Devrimci Federasyonu değildi. Eski rejimin Ermeni cemaatinin resmî temsilcisi olarak tanıdığı Ermeni Patrikhanesi de kendinin hâlâ Ermenileri temsil ettiğini iddia ediyordu. Aslında, Patrikhane, siyasal olarak, tüm Ermenileri değil, yalnızca mutlakiyetçi rejimden yararlanmış ve onun müttefiki olan varlıklı Ermenileri temsil ediyordu.34 Devrim'den önceki yıllarda yeraltında faaliyet göstermiş olan Ermeni Devrimci Federasyonu, Devrim'den sonra yasal konuma geçti. Ermeni Patriği'nin, otoritesini Federasyon üzerine de genişletmeye çalışmasına rağmen, eski rejimle mücadelesi sayesinde Ermeni cemaati arasında dikkate değer destek ve prestij kazanan bu örgüt, Patrik'i ve destekçilerini yalnızca para aşkıyla yanıp-tutuşan sözde-vatanseverler olarak suçlayıp, Patrikhanc'yc boyun eğmeyi reddetti.35 Ermeni Devrimci Federasyonu, i Ekim'dc, yeniden, gözden geçirilmiş ve Ittihadcılannkinden biraz farklılaşmış bir program yayınladı.36 Ittihadcılar gibi, onlar da özgürlük ve

Ağustos 1908, s. 1341; ye fTürkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeilung,

25

Ağustos 1908, Akşam Baskısı, s.2. 3 3 "Proclamation de la Federation Revolutionnaire Armenienne Distribuee dans lesProvinçes d'Asie," ProArmenia,5

Eylül 1 9 0 8 , s.1349.

3 4 Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armeniaıı, and Jevvish Communities of the Öttoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.418. 3 5 Sarkis Atamian, The Armenian cial and IdeologicaTConflid,

Commumty:

The Historicdl

Vevelopmetıl

of a So-

ss,159-165. Ayrıca bkz., Feroz Ahmad, "Unionist

Relations with tlie Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottonjşh Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.418. 3 6 "Programme de la Federation Revolutionnaire ArmŞnienne Dasehııakzoutioün: Plateform electorale et programme pour la premifere legislature du Parlement Ottoman." Pro Armenia,

10 Ekim 1908, s s . 1 3 6 5 - 1 3 6 6 ; ve "Armenians

and Turkısh Reform," The Times, 6 Ekim 1908, s.5.

eşitliği her birteyin vazgeçilmez hakkı olarak alıyor Ve eski rejimin cemaatlere tanımış olduğu dinsel ayrıcalıkların ortadan kaldırılmasını istiyorlardı. Ayrıca, halkın temsil edilmesi esasına dayanan liberal demokratik ve anayasal rejimin ateşli destekleyicileriydiler ve ülkenin siyasal, idarî, malî ve ekonomik sorunlarına yabancıların müdahale etmesini kesinlikle reddediyorlardı. Ittihadcılardan farklı olarak, Ermeni Devrimci Federasyonu sosyalist eğilimliydi ve kendisini, herkesin, ürettiği oranda kazandığı bir ekonomik sistemin destekçisi olarak ilân ediyordu. En önemlisi, farklı etnik kökenlerden gelen çeşitli cemaatlerden oluşmuş bir topluma uygun düşmediğini önesürdükleri merkezî yönetim sistemine karşı geliyorlardı. En geniş düzeyde -yasama ve yönetimi kapsayan- yerel özerklik istiyorlardı.37 Ermeni Devrimci Federasyonu, daha çok genel olan bu noktalara ek olarak, bir takım somut öneriler de geliştirmişti. Örneğin, merkezî hükümetin taşrada topladığı vergi gelirinin en azından yüzde yirmi-yirmibeşinin, toplandığı yerde kullanılmasını öneriyordu. Dahiliye Nezareti'nin taşradaki temsilcileri olan Vali ve benzeri kimseler dışında, merkezî hükümetin taşra örgütünde çalışanların hepsinin yerel meclisler tarafından aday gösterilmesini talep ediyordu. Her vilâyette daha fazla etnik ve ulusal bütünlük sağlamak amacıyla, vilâyet sınırlarının yeniden çizilmesini istemekteydi. Ermeni Devrimci Federasyonu, anayasal konularla ilgili olarak da, yerinden yönetim politikası için gerekli değişikliklerin yapılmasını, ülke yönetiminde kabine sorumluluğu sisteminin kurulmasını, Meclis-i Âyan'ın kaldırılarak tek meclisli bir parlamenter düzen kurulmasını ve iki dereceli seçim sisteminin yerine herkesin katılacağı tek 37 "Programme de la Fcderatiotı Revolutionnaire Armenienne Dasclıriakzoııtioun: Platcform electorale et programme pour la premiere legislatuıe du Parlement Ottoman," ProAı-mema,

10 Ekim 1908, 5.1365.

dereceli bir seçim sisteminin yerleştirilmesini talep etmekteydi.38 Eğitim sorunuyla ilgili olarak, ilk öğretimin zorunlu olmasını öneriyorlar; okullardaki eğitim dilinin öğrencilerin anadili olmasını ve eğitime ayrılan bütçenin, cemaatlerin toplam nüfusa oranına göre, cemaatler arasında bölünmesini talep ediyorlardı. Ermeni Devrimci Federasyonu, Türkçeyi resmî dil olarak tanımakla beraber, başka dillerin konuşulduğu illere atanan devlet memurlarının yerel dili bilip bilmediklerini ölçecek bir yeterlik sınavından geçirilmeleri gerektiğini savunuyordu. Ayrıca, devlet memurlarının sayısında da indirim yapılmasını öneriyordu.39 Ekonomik ve malî konularda, Ermeni Devrimci Federasyonu, devletin, elindeki Hazine toprağını topraksız köylülere dağıtmasını ve böylece her köylünün kendine yetecek kadar toprağı olmasının sağlanmasını istiyordu. Tarım işçi-, lerini koruyacak ve ellerinde geçimleri için yeterli ürün kalmasını sağlayacak yasaların çıkarılmasını talep ediyorlardı. Ermeni Devrimci Federasyonu'na göre, ormanlar ve otlaklar gibi köylülerce ortaklaşa kullanılan topraklardan elde edilen gelirin yerel eğitim harcamaları için kullanılması sağlanmalıydı. Madenler ve diğer doğal kaynaklar kamu yararı gözetilerek işletilmeliydi. Tarım ürünlerinden alman yaklaşık yüzde otuz oranındaki verginin yüzde yediye indirilmesini, geçmiş vergi borçlarının affedilmesini, köylülere tarımsal üretimde kullanılmak üzere kredi verilmesini ve tarım ürünlerinin doğal felâketlere karşı sigortalanmasını 3 8 "Progrartıme de la Federation Revolutionnaire Armenienne Daschnakzoutiouıı: Plateform electorale et prograriıme pour la premiere legislature du Parlement Ottoman," Prn Armenia, 10 Ekini 1908, ss.1365-1366. 39 "Pıogramme de la Federation Revolutiortnaire Armenienne Daschııakzoutioun: Plateform clectorale et programıne pour la premiere legislature du Parlcıııent Ottoman," ProArmenia,

10 Ekim 1908, s . 1 3 6 6 ; ve "Armetıians and Tur-

Idslı Reform," The Times, 6 Ekini 1908, s.5.

önerdiler. Ayrıca, vergi dilimlerinin adilâne bir şekilde düzenlendiği yeni bir veraset ve intikâl vergisi ile gelir vergisi yasa tasarılarını destekleyeceklerini belirtiyorlardı.40 Sanayide çalışan işgücü konusunda, Ermeni Devrimci Federasyonu, işçi ve işveren sorunlarıyla ilgilenecek bir 'Çalışma Bakanlığı' kurulmasını ve işçileri sermayenin sömürüsünden korumak için de bir iş yasasının çıkarılmasını öneriyordu. Yasa, azamî çalışma saatlerini belirleyecek, onbeş yaşın altındaki çocukların çalışmasını yasaklayacak ve kadın ve çocuk işçilerin çalışma koşullarını düzenleyecekti. Devlet, ayrıca, işçileri, iş kazası ve hastalığa karşı sigortalayacaktı.41 fi 7 Ekim'de Ahmed Rıza Bey, Talat Bey ve Erkân-ı Harb Binbaşısı Hakkı Bey, bir gün sonra açılacak ve 8 Kasım'da sona erecek olan İttihad ve Terakki Cemiyeti Kongresi'ne katılmak üzere istanbul'dan Selânik'e gittiler.42 Cemiyet'in Merkez Komitesi üyeleri ve Makedonya ve Anadolu'daki şubelerin ileri gelenlerinin çoğu Koııgre'ye gelmişti. Hepsi de İstanbul ve büyük vilâyet merkezleriyle sürekli bağlantı halindeydiler.43 j Kongre, Ittihadcılarm parti programını, parti içi örgütlenme konusunu -ağırlıklı olarak, Merkez Komitesi'nin siyasal rolünü ve yerel örgütlerin parti içindeki yerlerini- ve bun-

4 0 "Programme de la Fediration Revolutionnaire Armenienne Daschnakzoutioun: Plateform Ğİectorale et programme pour la premiere legislaturc du Parleınent Ottoman," Pro Armenia,

İÖ Ekim 1908, s.1366.

41 "Programme de la F£d6ratioıı Revolutionnaire Armenienne Dasehııakzoutioun: Plateform electorâle et programme pour la premiere legislaturc çiti Parlcment Ottoman," Pro Armenia, l'O Ekim 1908, s. 1366. 42 Cemal Kutay, Türk iye istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 16, s.9426.

4 3 "The Turkish Constitution," The Times, 2 8 Ekim 1908, s.9; ve "Turkish interneti AEfairs: Programme of the Committee," The Times, s. 10.

2 0 Kasim 1908,

lara ek olarak da, iç ve dış politika sorunlarım tartıştı. 44 Genelde, Merkez Komitesi'nce sunulan ve kabul gören önerilerde Cemiyet'in iç politikada daha faal olması gerektiği vurgulanıyorsa da, Ittihad ve Terakki Cemiyeti, monarşi yanlılarım yatıştırmak için, Kongre'de aldığı kararlardan biriyle, "Zât-ı Hazret-i Padişahı Kanun-u Esasi'nin muhafazasına yemin etmiş olduklarından, usûl-u meşrutiyete, payetleri bâki kaldıkça hayat ve hukuk-u hümayunları Osmanlı Ittihad ve Terakki Cemiyetince her türlü taarruzdan masundur," diye bir bildiri yayınlıyor ve kamuoyu huzurunda bu karara aykırı olarak Cemiyet'e atfedilen yayınları tekzip ettiğini söylüyordu.45 Bu, Ittihadcılarm programının hazırlanıp Kongre tarafından onaylandığını doğruluyordu. Program, propaganda malzemesinin kitlelere anlaşılır gelen bir dilde yayınlanarak seçmenlerin eğitilmesinin önemini vurguluyordu. Bu tür yayınlar, vatandaşların haklarını ve görevlerini ana hatlarıyla çizecek, eğitim reformlarını savunacak ve toplumda özel girişimin özendirilmesini -ve böylece, gelişmesini- sağlayacaktı. Ayrıca, Hükümet, idarede daha fazla adem-i merkeziyet sağlanması amacıyla, valilerin yetkilerini arttırması yönünde değişiklikler yapmaya zorlanacaktı. Bu değişiklikle vilâyetlerdeki kaynakların ve yerel ekonominin daha çabuk gelişmesi bekleniyordu. 46

4 4 "The Turkish Constitution," The Times, 28 Ekim 1908, s.9; ve Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 16, s.9426. 4 5 "The Turkish Constitution," The Times, 28 Ekim 1 9 0 8 , s.9; Cemal Kutay, Üç Paşalar

Kavgası,

5.45; ve Cemal Kutay, Türkiye istiklâl

ve Hürriyet

Mücadelele-

ri Tarihi, 16, s.9426. 46 "Turkish Iıuernal Affairs: Programme of the Committee," The Times, 2 0 Kasım 1908, s.10; ve "Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1 3 2 4 [ 1 9 0 8 ] Senesinde Kabul Edilen Siyasal Programı," Şura-yı

Ümmet,

31 Teşrin-i Evvel

1 3 2 4 / 1 3 Kasım 1908'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, ss.65-67 içinde.

Siyasal

Son olarak, Kongre, seçimler sonunda Meclis-i Mebusan'a girecek olan İttihad ve Terakki Cemiyeti üyelerinin Meclis çatısı altında bir siyasal parti oluşturmasına karar verdi. Bu, monarşistlerin, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin gizlilik perdesi altında çalışan bir yeraltı örgütü olduğu ve Cemiyet üyelerinin isimlerinin kamuoyuna açıklanmadığı suçlamalarına bir yanıttı. Cemiyet'in ordu mensuplarıyla ilişkilerini düzenleyen kurallar kabul edilerek yeni Merkez Komitesi seçildi.47 Azınlık sorunu, günlük basında hararetli tartışmalara konu olmaktaydı. Ittihadcılarm yan-resmî yayın organı Tanin, eski rejimin adem-i merkeziyetçilik yaklaşımının tersine, merkeziyetçi bir sistemi destekliyordu. Îttihadçılar, herkesin eşit hak ve yükümlülüklerinin olacağı yeni bir vatandaşlık kavramı yerleştirerek, dinsel ve etnik ayrıcalıkları ortadan kaldırmayı istiyorlardı. Bu da, monarşistlerin ve, özellikle de, mutlakiyetçi rejim altında mevcut olan durumdan eıı fazla yararlanan, Rum cemaatinin şiddetle karşı çıktığı bir hareketti, istanbul'da çıkan Proodos ve Neologos adlı Rumca gazeteler, ısrarlı bir şekilde, monarşist muhalefeti destekliyordu.48 Monarşist eğilimli İkdam gazetesinin sahibi Ahmed Cevdet Bey, aynı zamanda Proodos gazetesini de denetimi altında tutuyordu ve 16 Kasım'da yaym hayatına başlayan haftalık Serbesti gazetesi ile birlikte ittihad ve. Terakki Cemiyeti'ne karşı saldırıya geçmişti.49 Kongre'nin ba-

4 7 "Hırkish Internal Affairs: Programme of the Cornmittee," The Times, 2 0 Kasım 1908, s. 10; ve Tarık Zafer.Tunaya, Türkiye'de rakki: Sir Çağırt, bir Kuşağın, bir Partinin Tarihi,

Siyasal

Partiler, 3: İttihat vc Te-

s.228.

4 8 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

4

(25 Nisan-19 Ekiııı 1 9 3 5 ) , ss.150-151. 4 9 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, 4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), s.151; Cemal Kutay, Üç Paşalar Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Kavgası,

s:47; ve

Tarihi, 16, 5.9428. Ser-

besti gazetesi Mevlanzade Rıfat Bey tarafından kurulmuştu ve açıkça mutlaki-

sına kapalı olarak yapılması ve Merkez Komitesi'nin kimlerden oluştuğunun henüz açıklanmamış olması, monarşisL basın tarafından kasten örgütün çöküşünün işareti olarak yorumlandı. Tanın bu iddiaları yalanlayarak, yeni seçilen Merkez Komitesi'nin üyelerini Aralık ayı başında kamuoyuna duyurdu. 50 Bunlar, Hüseyin Kadri Bey, Midhat Şükrü [Bleda] Bey, Hayri Bey. Talât Bey, Ahmed Rıza Bey, Enver Bey, Habib Bey ve İpekli Hafız İbrahim Efendi idi,51 Rum cemaati, lttihadcıların en güçlü ve en iyi örgütlenmiş rakibiydi. Bunun nedeni, Ermeni Kilisesi'nden farklı, olarak, Fener Rum Patrikhanesi'nin Rum cemaatine tamamiyle hakim olması ve Yunan Hükûmeti'rice desteklenmesiydi. Fener Rum Patriği Joachim Efendi, yeni rejimin, kendi cemaatinin ayrıcalıklarına karşı bir tehdit oluşturduğunu anlamakta gecikmemişti. Ağustos aymın sonlarında, Hükümetten bireylerin vicdan özgürlüğünü güvence altına almasını, Rum cemaatinin geleneksel haklarını temel prensipler olarak kabul etmesini, din ve eğitimle ilgili olarak tanınmış ayrıcalıkları onaylamasını, daha önce kaldırılmış olan ayrıcalıkların Patrikhane'ye ve Rum cemaatine iadesini, farklı cemaatlerin dinleri ve gelenekleri temelinde gelişmelerine izin verilmesini ve askere alınacak azınlıkların askerlik hiz-

yctçi rejimi savunuyordu. Bu amaçla dini de siyasete alet eden gazete 1909 Nisan'mdaki 31 Mart karşı-devrinv hareketinde önemli bir rol oynayacaktı ("Serbesti," Büyük Larousse

Sözlük

ve Ansiklopedisi,

17, s . 1 0 3 6 1 ) . Gazetenin ve

Mevlanzade Rılat Bey'in 31 Mart Olayı'ndaki rolü için bkz., Sina Aksin, .3J Mart Olayı, İkinci Baskı. 50 Temin, 2 6 Kasım 1324/9 Aralık 1908'den nakleden, Tarık Zafer,Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: ikinci Meşrutiyet Türkiye'de

Dönemi, s.28n; ve Tank Zafer Tunaya,

Siyasal Partiler, .3: İttihat ve Terakki:

Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Par-

tinin Tarihi, s.228ıı. 51 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de bir Kuşağın, bir Partinin Tarihi,

242

Siyasal

s.240.

Partiler, 3: İttihat ve Terakki:

Bir

Çağın,

metini kendi yaşadıkları bölgede yapmalarını isteyen bir bildiri yayınladı.52 Fener Rum Patriği, Pâtrikhane'nin, özellikle, Onbeşinci Yüzyıldan beri sahip olduğu ayrıcalıkların korunmasında ısrar ediyordu. Buna karşılık, îttihadçılar, kendi açılarından küçük bir ödünle, evlenme ve miras hukuku konusunda Rum Patriği'ne yasal yetki vermeyi öneriyorlardı. Patrikhane ise sert ve katı bir tutum içine girmişti: Patrik'in, Büyük Devletlere başvuracağı ve bütün Rumların yaklaşan genel seçimlere katılmalarını yasaklayacağı söyleniyordu.53 Bu konuda Îttihadçılar kamuoyunda sessizliklerini korurken, durum, Rum cemaatinin oylarını kazanmak için, monarşistlere fırsat verdi. 29 Ağustos'ta, Prens Sabahaddin'in yakın çevresinden Ahmed Fazıl [Tung], tartışma konusu olan özel hak ve ayrıcalıkların korunması için Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin kendilerini destekleyeceklerini söylemek üzere Joachim Efendi'yi görmeye gitti.54 Birkaç gün sonra - 8 Eylül'de- Prens Sabahadclin de bizzat Rum Patriği Joachim Efendi'yi ziyaret etti ve kendi grubunun Rumlara verdiği teminatı yeniden dile getirdi.55 Bu olay zaten araları gergin olan İttihad ve Terakki

52 Tanin, 14 Ağustos 1 3 2 4 / 2 7 Ağustos 1 9 0 8 ve 15 Ağustos 1 3 2 4 / 2 8 Ağustos 1908'ckn nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenian,.aııdjewish Covmmmities of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.407. 53 "Dcnıands of the Greeks," The Times, 4 Eylül 1908, s.5. 54 "The Ecumenical Patrıarchate," The Levant Herald and Eastern Express, 31 Ağustos 1908, s . l . Ayrıca bkz., Tanin, 16 Ağustos 1324/29 Ağustos 1908 ve 17 Ağustos 1324/30 Ağustos 1 9 0 8 ; ve F.O, 371/546/30971, Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 1 Eylül 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armcnian, and JcwisU Conıımmities of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.407. 55 "Le pritıce Sabaheddine," The Levant Herald and Eastern Expre$s, 9 Eylül 1908, S:2. Ayrıca bkz., F.O. 3 7 1 / 5 5 9 / 3 4 3 0 8 , Sir Gerard Lowther'datı Sir Ed.ward Grey'e, Tarabya; 2 8 Eylül 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Amıenian, and jewish Communitics of tlıc Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.407. '

Cemiyeti ile monarşistlerin davalarını üstlenen Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti arasındaki köprüleri bütünüyle yıkıyordu. Ağustos ayının son haftası boyunca, Rum basınının aşırı tutucu ve milliyetçi kesimi, gitgide etkin hale geldi. Selanik'ten gelen bir habere göre, oradaki Rum gazeteleri, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni Bulgarları desteklemekle suçlamıştı. Ayrıca, Ittihadcıları Rum piskoposların işlerine karışmamaları konusunda uyarıyorlardı. Rum basınına göre, piskoposlar, İzzet Paşa ve Necib Melhame gibi, tehditlerden korkup kaçacak, gözdağtndan yılacak kimseler değildi. İstanbul'da yayınlanan tutucu Rum gazetesi Proodos, benzer bir dille, eğer Patrik'in ayrıcalıklarına saygı gösterilmezse, Rum cemaatinin yeni rejimle her türlü işbirliğinden kaçınacağı tehdidinde bulundu.56 Ittihadcılar, aşırı tutucu ve milliyetçi Rum basınının sert saldırısını göğüslemeye çalışıyorlardı. îttihadcıların iddiasına göre, aşırı tutucu Rum saldırıları, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin samimi olarak istediği, farklı cemaatlerin kardeşlik içinde bir arada yaşamaları fikrini baltalamaya yönelikti.57 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yumuşak tavrına rağmen saldırılar devam etti. Patrikhane'nin yayın organı olan Ekklesiastiki Alithela nın 13 Eylül tarihli sayısı, Îttihadcıların eğitim politikasını -yani, devlet denetimindeki ilkokullarda ortak bir eğitim programının benimsenmesini, bu okullarda eğitim dili olarak bölgede oturanların çoğunluğunun dilinin kullanılmasının yanısıra Türkçe'nin de zorunlu olmasını, orta ve yüksek dereceli okullarda ise Türkçe'nin tek dil olarak kullanılmasını- bütün cemaatlerin ulusal bilincini yok etmek için tasarlanmış, Pan-Türkizm'in bir ürünü ola-

56 "Turkcy," ITıe Times, 2 Eylül 1908, s.5. 57 "Bulgarians in Constantinople," The Times, 9 Eylül 1 9 0 8 , s.7. 244

rak değerlendirdi. Gazetedeki makale, bu tür bir politikanın derhal terk edilmesini talep ediyor, bu politikanın benimsenmesi durumunda Rumlarla Türkler'in işbirliği yapmasının imkansızlaşacağını bildiriyordu. 58 joachim Efendi, Türkiye'deki genel seçimlerle fazlasıyla ilgilenen Yunan Hükümeti ile sürekli ve çok yakın bir ilişki içindeydi. 20 Ekim tarihli bir telgrafta, Yunan Dışişleri Bakam Baltatzis, Patrik'e seçim sürecine nasıl müdahale edeceği konusunda akıl veriyor, monarşist davayı destekleyen daha fazla Rum gazetesi kurmaktansa, rüşvet vererek Türk gazeteleriyle ilişkilerini geliştirmesi tavsiyesini de kapsayan öneriler ortaya atıyordu. Baltatzis, Joachim Efendi'ye, istanbul'daki Rum Patrikhanesi'ne verilmiş bu ve buna benzer görevler için Yunan Hükûmeti'nin para göndermeye devam edeceğine güvenebileceğini söylüyordu. Patrik, Yunan Dışişleri Bakam tarafından, seçimleri monarşistler lehine etkilemeye çalışan ayrılıkçı Arnavut monarşisti İsmail Kemal Bey'e parasal destek vermekle de görevlendirilmişti. 59 Rum cemaati, oldukça büyük bir azınlığı temsil ettiği bölgelerde, seçim sürecini protesto ediyordu. Azınlığın temsil payının hesaplanmasına dayanak olan nüfus sayımı sonuçlarını kabul etmeyerek, Rum cemaatinin Meclis-i Mebusan'da daha fazla mebusla temsil edilmesini istiyordu. Joachim Efendi, Yunan Hükûmeti'nden bilgi aldıktan birkaç gün sonra, Rum cemaatinin şikâyetlerini Sadr-ı Âzam Kâmil Paşa'ya aktardı. Kâmil Paşa, Patrik'e verdiği yanıtta, seçimlere

58 Ekklesiastiki

Alitheia,

13 Eylül 1908'den nakleden, "Turkey: The Diverse Ra-

ces," The Times, 14 Eylül 1908, s,5. 59 Yunan Dışişleri Bakam G. Baltatzis'den Fener .Rıım Patriği Joachim Efendi'ye, Atina, 2 0 Ekim 1908'den nakleden, Eduard Driault and Michel Lheritier, Histoire Diplomatique

de la Grece de 1821 a nos Jours, 5, s.8. Bu telgrafın bir eşi de

İstanbul'daki Yunan Büyiikelçisi'ne gönderilmişti (Yunan Dışişleri Bakanı G. Baltatzis'teıı Büyükelçi Griparis'e, Atiııa, 20 Ekim 1908'den nakleden, Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 16, p.9457).

hile karıştırılmasının hiçbir kanıtını göremediğini bildirdi vc Rum iddialarınin yanlış bilgilere dayanmış olabileceğini belirtti. Bu yanıt üzerine, Joachim Efendi; ciddi bir adaletsizlik olarak düşündüğü bu olayları düzeltmek için Hükümet çaba harcamazsa, seçimleri boykot etme ve seçimlerden çekilme tehdidinde bulundu.60 İstanbul'daki ortam gerginleşmişti. Ittihadcılar, Hükümet ile Patrik arasındaki sürtüşmeyi sona erdirmek umudu ile arabuluculuk yapmaya karar verdiler. 23 Ekim'de, iki Türk -Muhtar Bey ve Hasan Bey- ve bir Rumdan -Orphanides- oluşan bir heyet, Joachim Efendi'yi ziyaret etti ve. Rum cemaatinin Meclis-i Mebusan'da nüfusu ile orantılı bir şekilde temsil edilmesini önerdi. Joachim Efendi, öneriyi kabul etti ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile ayrıntıları halletmek üzere iki temsilcisini görevlendirdi.61 Ne var ki, İstanbul'daki Rum basını, îttihadcıların Meclis-i Mebusan'da Rumlara nüfusları oranında mebusluk verileceği sözüne kuşkuyla bakmaya devam ediyordu.62 Kasım basma doğru, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Rum cemaatinin yaptığı görüşmeler yeniden çıkmaza girdi ve Patrik, tekrar Hükümetle görüştü. Kendisi bu defa Dahiliye Nazırı Hakkı Bey tarafından kabul edildi.63 Joachim Efendi

6 0 "Les electioııs et l'element grec," The Levant Herald

aıul Eastern Expıxss,

17

Ekini 1908, s.2; "S.S. le Patriarche Ecumeııique a la Subliıııe Poıtc,". The Levanı Herald

and Eastern

Express,

22 Ekim 1908, s.2; ve Stamboul,

23 ve 2 4

Ekim 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jevvish Communities of the Ottoman Empirc, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " ss.407-408. 6 1 "The Ottoman Committee and the Greeks," The Levant

Herald

cırnl Ecıstmı

Ejcpness, 2 4 Ekim 1908, s . l ; vc Tanin, 11 Ekini 1 3 2 4 / 2 4 Ekim 1908, 12 Ekim 1 3 2 4 / 2 5 Ekim 1 9 0 8 , ve 13 Ekim 1 3 2 4 / 2 6 Ekim 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations vvitlı the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottonıaıı Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.408. 62 "La presse gıeque," The Levant Herald

and Eastern

Expresi,

2 7 Ekim 1908,

s.2. • 6 3 "The Electioııs," The Levant Herald and Eastern Express, 5 Kasım 1908, s. 1. 246

şikayetlerini tekrar etti ve Hükûmet'i, seçimlerde Rum cemaati aleyhine tavır almakla suçladı. Yartya Vilâyeti'nde bulunan bazı Rum köylülerin seçime katılma hakkı konusundaki soruya, Hakkı Bey, onların vatandaş olmadıkları ve bu yüzden oy kullanmalarına izin verilmeyeceği yanıtım vermişti. Her ne kadar köylülerden bazıları vatandaş olmadıkları için oy veremeyecekse de, bu bölgeyi temsil eden Rum mebusları Meclis-i Mebusan'a seçilecekti. 64 Nitekim, yapılan seçimler sonunda, Yanya seçim çevresinden çıkan iki mebus da -Dimitraki Kingos ve Konstantin Sourlas- Rumdu. 65 Birkaç gün sonra, Rum ve Ermeni Kiliseleri liderleri, İstanbul seçimlerinde ortak bir cephe oluşturmaya karar verdi ve seçimle ilgili şikayetlerinin bir listesini sunmak üzere Hükûmet'e bir heyet gönderdiler, iki cemaat de Meclis-i Mebusan'da cemaatlerinin nüfuslarına orantılı bir biçimde temsil edilemeyeceklerinden duydukları kaygıyı dile getirdiler. Kiliselerin temsilcileriyle görüşen Hakkı Bey, bu cemaatlerin öne sürdüğü birçok talebi reddetmesine rağmen, yetkililerin cemaat haklarına saygı göstermek için ellerinden geleni yaptıkları konusunda kendilerine bir kez daha güvence verdi.66 11 Kasım'da, Prens Sabahaddin'in girişimiyle 14 EylüFde resmen kurulmuş olan Fırka-i Ahrar'dan bir heyet, yaklaşan genel seçimlerde işbirliği yapmanın olanaklarını konuş-

6 4 Tanin, 22 Ekim 1 3 2 4 / 4 Kasmı 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.408. 65 "A la Chambre ottoıııane," The Levant Herald

and Eastern

Express,

22 Aralık

1908, s.2. Rıtm mebuslar Türk adaylara verilen dokuz oya karşı otuzsekiz oyla seçilmişlerdi ("The Turkish Eleetions," Tlıe Times, 14 Aralık 1908, s.7). 66 Stamboııl, 11 Kasını 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greçk, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1908-1914," s.408.

mak üzere Patrik'i ziyaret etti. Joachim Efendi, prensipte öneriyi kabul ettiyse de, danışmanlarıyla görüştükten sonra, kendi durumunun, partilerüstü kalmasını gerektirdiğini ve bu yüzden, bir siyasal partiyle açıkça işbirliği yapmayı kabul edemeyeceğini bildirdi. Ancak, Rum mebuslarla Fırka-i Ahrar mebuslarının Meclis-i Mebusan'da birbirlerini desteklememeleri için bir neden görmediğini söyledi.67 Devrim sonrasında mutlakiyetçi rejimde yapamadıkları şeyin -kendilerini ifade etmenin- yollarını bulan Arnavutlar, kuzey-batı Makedonya'da yaşayan oldukça güçlü bir azınlıktılar. Birçok Arnavut, Kanun-u Esasi'nin ilânının ulusal bir hareketin gelişmesi için ideal bir ortam yarattığını düşünüyordu. 23 Temmuz'da, Ittihadcılar'm Selânik'te denetimi ele geçirdikleri ve yeni rejimin kuruluşunu ilân ettikleri gün, Arnavutların ulusal kimliğini vurgulayan ilk konuşma, şehrin en önemli meydanı olan Olympus Meydanı'nda Arnavutça olarak yapılmıştı. 68 Devrim'in heyecan dolu ilk günlerinde Makedonya'nın başka şehir ve kasabalarında da yapılan konuşmalarda, Arnavut vatanseverliği işleniyor ve

6 7 "News Items," The Levaııt Herald and Eastern Express,

12 Kasım 1908, s.l ; vc

Stamboul, 12, 13, and 14 Kasım. 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.409. Îttihadcıların, Prens Sabalıaddin ve arkasında olduğu Teşebbüs-ü Şahsi ve Adenı-i Merkeziyet Cemiyeti ile Fırka-i Ahrar'm Feııev Rum Patrikhanesi ile ilişkileri hakkındaki görüşleri Hüseyin Cahid [Yalçm]'ın Tanin'deki bir başyazısında söyle açıklanmıştı: "Sabahaddin Bey'in fırkası, Fırka-i Ahrar, demek, Patrikhane nazarında adem-i merkeziyet demektir. Adem-i merkeziyet ise, Midilli'nin, Sakız'ın, vesair adaların lıep birer Girit olması, hep Yunan aguşuııa [kucağına] atılması için bir hazırlık demektir" (Hüseyin Cahid [Yalçın], "Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Hakkında," Tanin, 2 4 Şubat 1 3 2 4 / 9 Mart 1909'daıı nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Meşrutiyet. Dönemi,

Siyasal

Partiler,

6 8 Lirija, 27 Temmuz 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian Av/ahening,

1:

İkinci

s,145n).

1878-1912,

ss.344-345.

National

konuşmalar hep, "Yaşasın Özgürlük! Yaşasın Arnavutluk!" nağmeleriyle bitiyordu.69 Olası bir uzlaşmazlığın diğer bir işareti de, Kanun-u Esasi'yi kabul ederken aldatıldıklarını düşünen birçok Ârnavutun hayal kırıklığıydı. Kanun-u Esasi yürürlüğe girdiğinde ve vatandaşlar arasında eşitliğin yerleştiği yeni liberal demokratik rejim işlerlik kazandığında, askerlikten ve bir takım vergilerden muafiyet gibi birçok ayrıcalıkların kalkacağını hiç düşünmemişlerdi. İçlerinde daha iyi bilgilendirilmiş olanlar, örneğin îşkodra'da oturanlar, bu konuda herhangi bir yanılgıya kapılmamış ve Kanun-u Esasi'nin ilânı ile başlayan yeni yönetimi desteklemeyi reddetmişlerdi.70 Işkodra'daki Müslüman nüfus, Kanun-u Esasi'yle kurulan liberal demokratik düzenin yerleşmesi için. hiçbir ilgi ve çaba göstermiyordu. Îttihadçılar, bu nedenle, başka yerlerde olduğu gibi, Îşkodra'da da olası bir lcarşı-devrimci harekete karşı önlem aldılar. Bu amaçla, Arnavutluk milliyetçilerinin İttihad ve Terakki Cemiyeti ile uyum içinde çalıştığı Berat ve kuzeydeki başka yerlerde, halk yeni anayasal düzene bağlılık yemini etmeğe çağrılıyordu. Bunun, yöredeki Arnavutlar açısından ne derece1 bağlayıcı olduğu tabii ki şüpheliydi. Ancak İttihad ve Terakki Cemiyeti çabasından vazgeçmiyordu: Kanun-u Esasi ile ilân edilmiş bulunan genel

6 9 1. G. Senkevich, Osvoboditel

'noe dvizhenie

albanshogo naroda

(Moscow, 1959), ss.103-104, ve M. E. Durham, High Albania ss.225-228'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian 1878-1912,

s.345. Ayrıca bkz., Basil Kondis, Greece

v 1905-1912

gg

(l.ondon, 1 9 0 9 ) ,

National

Aıvakening,

and Albania,

1908-1914,

s.38. 7 0 "Turkey. Difficulties of the Situation," The Times, 12 Ağustos 1 9 0 8 , s.5. Mutlakiyetçi rejim döneminde Sultan Abdülhamid'in Arnavutlara sağladığı ayrıcalıklardan biri de devlete asar vergisinden başka veıgi vermekle yükümlü olmamalarıydı. Yeni rejiniîle bu ayrıcalıklar kaldırılıp, Arnavutlar diğer vergileri de vermeye zorlanınca direnişe geçmişlerdi (Tanin, 5 Ağustos 1 3 2 5 / 1 8 Ağustos 1909'daıı nakleden, Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: lfcinci. Meşrutiyet Dönemi, s.537).

afla hapishanelerden salıverilen Arnavut tutuklulara da yeni kurulmuş olan anayasal düzene bağlılık yemini ettirilmekteydi.71 Çabalar çoğunlukla boşunaydı. Yakova ve Ipek'teki Müslüman Arnavutlara, Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında eşitlik esasına dayanan bir düzenin kurulması çok garip bir fikir olarak görünüyordu. Bağnaz Müslümanlar olarak, yalnızca şeriat ilkelerine göre yönetilmek istediklerini bildiriyorlardı.72 Hıristiyan Arnavutlar ile Müslüman Arnavutlar aynı sosyal ve ekonomik şartlar içinde değillerdi ve birçok konuda farklı düşünüyorlardı. Örneğin, güneydeki Hıristiyan Arnavutlar latin alfabesi kullanma eğilimindeykerı kuzeyde, Işkodra civarındaki Müslüman Arnavutlar arap alfabesine sıkı sıkıya bağlıydılar.73 Ancak, birçok Arnavut'un nasıl davranacağı tam olarak belli değildi.7'' Arnavut beylerinin çoğu, Ittihad ve Terakki Cemiyeti tarafına geçmiş görünüyordu; fakat, nüfusun büyük çoğunluğu, açıkçâ Kanun-u Esasi hakkında hiçbir şey bilmiyordu. Devrim'den önce, Firzovik'de bir toplantı yapan ve Kanun-u Esasi'nin yürürlüğe konmasını istediklerini bildiren telgrafı istanbul'a gönderen beyler, adamlarını, bu toplantının Avrupa'nın Makedonya'ya karışmasını -Reval Görüşmesi'ni- protesto etmek amacıyla yapıldığını söyleyerek, kandırabilmişlerdi. Toplantıda, Sultan Abdülhamid'in, kendisine vermiş olduğu maden ocağı işletme ruhsatları ile zenginliğini pekiştirmiş olan ünlü Arnavut dere-

71 "Situatlon in Albania," The TÖnes, 17 Ağustos 1 9 0 8 , s.5. 72 EO. 3 7 1 / 5 8 5 / 3 0 9 6 8 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 1 Eylül 1908'den nakleden, Basil Konclis, Greece and Albania,

1908-1914,

s.38.

73 Konsolos Ferte'deıı Fransız Dışişleri Bakanlığına, Üsküb', 11 Kasını 1 9 0 3 , AFE, 114/ard, Europe, Yeni Seri, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , Turquie, 6'dan nakleden, Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet

Dönemi,

s.536.

74 "Les Albanais," The Levant Herald and Eastern Express, 4 Eylül 1908, s.3. 250

beyi Issa Boletinatz, anayasal rejimin kurulmasına karşı çıkmış ve mutlakiyetçiliğin korunmasını savunmuştu. 75 Ayrıca, Devrim'in ilk günlerinde, Mitroviçe-Uzice demiryolu hattı üzerine bir rapor hazırlamakta olan askerî komisyonun başkanı monarşist eğilimli Muzaffer Paşa, karşı-devrimci bir komplo için destek aramak üzere Issa Boletinatz'la haberleşmişti. İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne sadık zabitler, bu komployu haber alıp planları ele geçirince Muzaffer Paşa'yı yakalamış ve Selânik'e göndermişlerdi.76 Kanun-u Esasi'nin ilânından hemen sonra, Arnavut vilâyetlerinin belli başlı kasabalarında ve Arnavutların yoğun olduğu diğer bazı merkezlerde, Arnavut kulüpleri kuruldu. Bu kulüplerin görünüşteki amaçları, Arnavut halkının kültürel gelişmesiydi.77 Bu kulüplerden, istanbul, Manastır ve Selanik'te açılanlar en önemlileriydi. İstanbul'daki kulüp Ağustos ayının sonunda kurulmuştu. Kurucular arasında ünlü Merdite beyinin de bulunduğu her meslekten birçok seçkin Arnavut vardı.78 21 Eylül'de, Arnavut Başkim Kulübü'nün tüzüğü tamamlanmış ve Sultan Mahmud Han Türbesi'nin karşısında büyük bir konak kiralanarak kulübün resmen açılışı yapılmıştı.79 Kulüp, etkinliklerine 24 Eylül

75 "TUrkeyv lncidents in Macedonia," The Times, 12 Ağustos 1 9 0 8 , s.5. Devrim'den sonra, usulsüz olarak verilmiş olan ruhsatlar Issa Bolatinatz'm elinden alınmış, Bolatinatz mallarının elinden alınması karşılığı İttihad ve Terakki Cemiyeti ağırlıklı Hükümetken tazminat da alamamıştı (Taniıı, 19 Ağustos 1 3 2 7 / 1 Eylül 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de ikinci Meşrutiyet Dönemi,

Siyasal Partiler,

1:

s.536n).

76 "Turkey: lncidents in Macedonia," The Times, 12 Ağustos 1908, s.5. 77 Stavro Skendi, The Albanian National key," The Times, 9 Eylül 1908, s.7.

Aıvakening,

1878-1912,

s.346; ve "Tur-

78 "EUnion Albanaise," The Levant Herald and Eastern Express, 31 Ağustos 1908, s.2; ve "Turkey," The Times, 1 Eylül 1908, s.3. 79 "NewsTtems," The Levant Herald and Eastern Express, 21 Eylül 1908, s.l. Ayrıca bkz., Hukuk-u Umumiye, 18 Eylül 1 3 2 4 / 1 Ekim 1908'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: ikinci Meşrutiyet Dönemi,

s.539n.

günü başladı. 80 Manastır'daki Arnavut Başkim Kulübü Ağustos ayı sonunda kurulmuştu, ancak, etkinliklerine, 14 Eylül'de George Kyrias'm önderliğinde başladı. Kyrias, kulübün kuruluş masrafları için Sultan Abdülhamid'ten yardım istemiş, o da hemen, yüz altın lira yollamıştı.81 Selânik'te ise, kurulan Shoqeri e Shqiptarevet adlı Arnavut kulübünün başkanı, Midhat Frasheri adında Ittihad ve Terakki Cemiyeti yanlısı bir Arnavut aydınıydı. Eylül ayında, kulübün açılışında yaptığı konuşmada, başkanlığını yaptığı kulübün siyasal amaçlan olmadığını, yalnızca insanî ve eğitime yönelik amaçları olduğunu vurguladı.82 Bu tür açıklamalara rağmen, kulüplerin büyük çoğunluğu Arnavut milliyetçileri için siyasal örgütlenmenin merkezi duruma gelmekte gecikmedi.83 Kasım ayında toplanan Manastır Kongresi'nde, Manastır'daki Arnavut kulübünün, sayısı oniki olan diğer kulüplerin etrafında toplanacakları, merkezî bir konumunun olması kararlaştırıldı.84 Arnavut milliyetçileri, Prens Sabahaddin'in -Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile Fırkai Ahrar aracılığıyla propagandasını yaptığı- adem-i merkeziyetçilik programını destekliyorlardı.85 Herşeye rağmen, Arnavut milliyetçileri, Arnavutlar arasında çalışmalarını 'rahatça' sürdürebilmek için, yeni rejime -hiç olmazsa şimdilik- yapmacık bir destek vermeleri ge-

8 0 Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 16, 5.9423.

81 "Albanian Club at Monastir," The Levant Herald and Eastern Express, 31 Ağustos 1 9 0 8 , s . l . Ayrıca bkz., Stavro Skendi, The Albanian 1878-1912,

National

Awakening,

s.350.

82 HHStA, PA XIV/15, Arnavutluk X l / 6 , No.201, KoıısolosPara'dan Aehrenthal, Selanik, 7 Eylül 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian Awakening,

1878-1912,

p.346.

8 3 Stavro Skendi, The Albanian National Awakening,

1878-1912,

p.346.

8 4 Stavro Skendi, The Albanian

1878-1912,

p.350.

National

Awakening,

8 5 "Turkey", The Times. September 9, 1908, p.7.

252

National

rektiğini biliyorlardı. Bu da, Arnavutların ulusal davasının takibinde, az ya da çok, Ittihadcılarla ortak hareket eder gibi görünmeyi gerektiriyordu, Arnavut milliyetçilerinin^ yeni rejimin devamlılığına ya da kalıcılığına güvenleri kesinlikle yoktu. Onlar, yeni rejimi ve bu rejimin getirmiş olduğu özgürlük ortamını, yalnızca, nihaî amaçlarına ulaşmada bir araç olarak görüyorlardı. 86 Ne var ki, Ittihadcılarm kulüpleri denetim altında tutması, Arnavut milliyetçilerinin etkinliklerini açıkça yapmalarını engellemekteydi. Bu nedenle, onlar da, çok kısa bir süre sonra, gizli gruplar kurarak yeraltına girdiler.87 Araplar -özellikle de, içlerinde en iyi örgütlenmiş ve mutlakiyetçi rejim döneminde İstanbul'daki siyasal çevrelerde epeyce etkin olan Suriyeliler- yeni rejime karşı, başından beri, açıkça, düşmanca davrandılar. Sultan Abdülhamid'in yakın çevresinden olup Devrim'den sonra servetiyle birlikte İngiltere'ye kaçmayı başaran İzzet Paşa ve Saray hizmetinde çalışan diğer nüfuzlu Suriyeli Araplar sayesinde, eski rejimden en fazla faydalananlar onlar olmuştu. 10 Ağustos gecesi, Washington Elçisi ve İzzet Paşa'nın oğlu olan Mehmed Ali Bey, babasının New York Başkonsolosu Münci Bey tarafından eleştirilmesini protesto etmek için, Washington'da, Amerika'da yaşayan Suriyelilerin düzenlediği bir toplantıya katıldı. Toplantıdaki Suriyeliler, İzzet Paşa'nın, 1895 Ermeni Katliamı'na katıldığı ve hiçbir yetkisi olmadan, devletin malını sattığı iddialarını reddediyorlar, İzzet Paşa'nın masum olduğunu söylüyorlardı. Suriyeliler, daha da ileri giderek, izzet Paşa'nın aslında bir rüşvet düşmanı olduğunu id8 6 HHStA, PA X1V/15, Albanien X l / 6 , No.77, Posfai to Dışişleri Bakam Aehreııthal'e, Manastır, 7 Aralık 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian tional Awakening,

1878-1912,

87 Stavro Skendi, The Albanian

ss.351-352. National Awakening,

1878-1912,

ss.351-352.

Na-

dia ediyorlardı. İzzet Paşa'nın göz kamaştıncı malvarlığının hesabını vermeye çalışırken, onun, Sultan Abdülhamid'in gözde adamlarından biri olduğunu ve Sultan'dan sık sık hediyeler aldığını kabul ediyorlar; ancak, servetinin çoğunun babasından miras kaldığını söylüyorlardı!88 Kuşkusuz, Amerika'da yaşayan tüm Suriyeliler, izzet Paşa'yı desteklemiyorlardı ve yıkılan mutlakiyetçi rejimden yana değillerdi. New York'ta Arapların düzenlediği başka bir toplantı, Suriyeliler arasında düşünce farklılıkları olduğunu kanıtlıyordu. Toplantı, Amerika'da yayınlanan mutlakiyetçi rejim muhalifi günlük bir Suriye gazetesi olan alHoda tarafından, yıllarca sürgünde -Paris'te-Jön Türklerle birlikte çalışmış ve şimdi de Amerika'da bir ziyaret amacıyla bulunan Lübnanlı Nakle Mutran Paşa'nın şerefine yapılıyordu. Al-Hoda'nm başyazarı Salim Mokarzel, dinleyicilerine, Jön Türk devrimcilerinin, sürgünde çok cefa çekmiş olduğunu ve yeni rejimin madden ve manen çok pahalıya mâl olduğunu hatırlattı. Bazı Suriyelilerin Kanun-u Esasi'ye ve yeıji liberal demokratik rejime açık destek vermemelerini eleştirerek, Suriyelilerin Devrim'den önce göstermiş olduğu çabaların şimdi ileriye dönük olarak devam etmesi gerektiğini söyledi.89 Her ne kadar Sultan Abdülhamid Kanun-u Esasi'yi tekrar yürürlüğe koyduğu için övülse de, New York'ta yapılan toplantı ve gece verilen şölen, Mutran Paşa'nın başkanlığında Suriyelilerle beraber tüm Arapları bir araya getirmek için 1

I

'

1

8 8 "Syrians Express Indignatiom Deny İzzet Pa'sha Planned Outrages," The Washington Post, İ l Ağustos 1908, s.2. 8 9 "Syrians Meet in New York: One Speaker Says This is not Time for Caution, but for Advance," The Washington Post, 1 4 Ağustos 1 9 0 8 , ss.2-3. Nakle Mutran Paşa 8 Eylül günü New York'ta yaptığı bir başka konuşmada mutlakiyetçi Sultan Abdülhamid'in günlerinin sayılı olduğunu ve en geç bir ay içinde tahttan indirileceğini söylüyordu ("Radikale Juııgtürken in Amerika," Berfiııer Tageblatl und Hcmdds-Zeiltmg, 9 Eylül 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, s.3).

örgütlenen ve merkezi Paris'te olan Suriye-Osmanh ittihadı Cemiyeti'nin kuruluşunu kutlamak içindi. Cemiyet, İmparatorluğun Arap nüfusunu reform idealleri etrafında toplayacaktı. Sultan artık özgürlük yanlısı bir yönetimle çalışmak zorunda olduğundan, Suriyeliler, örgütlenerek, kendi ülkelerine de Türkiye'de kurulan liberal rejim çatisı altında mümkün olduğu kadar çok şey kazanmak için çaba göstermeliydi.90 Kanun-u Esasi'yle birlikte yeşeren yeni liberal demokrasi düşüncesi yavaş yavaş kabul görmeye başladıysa da, birçok Arap üzerinde fazla bir etki bırakmadı. Araplar, reformlara kuşkuyla bakıyorlardı. Türk yönetimine, yalnızca 'Müslüman' olduğu için boyun eğiyorlar, Sultan'a da dini bir lider olarak hürmet gösteriyorlardı; hepsi buydu. Yeni rejime karşı tepki söylentileri vardı; ancak, çoğu durumda bu söylentiler, hareketin başarısına inanmamış, bu yüzden de ona, coşkun desteklerini vermemiş kesimlerin kararsızlığı olarak açıklanabilirdi.91 Bağdad'ta Meclis-i' Mebusan'm otuz yıllık bir kesintiden sonra yeniden toplanacağı ve seçimlerin hemen yapılacağı açıklaması biraz ilgi topladı, ancak hiçbir coşku belirtisi yoktu. 92 Türkiye'nin diğer bölgelerinde Devrimle birlikte halkın neler yaptığını, nelerin değiştirildiğini bilmediklerinden, Musul'dakiler sessiz kalmayı tercih ederek, olaylar açıklığa kavuşana kadar yeni rejim lehinde veya

9 0 "To Ünite Ali Syrians," The New York Times, .14 Ağustos 1908, s.6; vc "Syriarıs Meet in New York: One Speaker Says This is not Time for Caution, but for Advance," The Washington

Post, 14 Ağustos 1908, ss.2-3.

91 "The Young Turkish Revolution," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.), Bri/isİı Documents

on the Origins of the War, 1898-1914,

5: The Near East, ss.256-257

içinde. 92 EO. 1 9 5 / 2 2 7 5 / 2 5 0 , Bağdad Teıusilciliği'nin 3 Ağustos 1908'de biten haftaya ait Siyasal Günlük, Ramsay'ın No. 7 0 4 / 7 4 ve 3 Ağustos 1908'li raporundan nakleden, Elle Kedourie, "The Impact of the Young Turk Revolution on the Arabicspeakitıg Provinces of the Ottoman Empire," s. 129.

aleyhinde bir gösteri yapmadılar.93 Haleb'de, insanlar hâlâ şaşkınlık içindeydi: bir Devrim gerçekleşmiş olabileceğine bir türlü inanamıyorlardı.94 Beyrut, Hayfa ve Kudüs'de de. benzeri tepkiler gözleniyordu.95 Devrim, eski siyasal kurumlan yıkmış, geleneksel toplum yapısını sarsmıştı. Eski rejimin ya taraftarı ya da doğrudan işbirlikçisi olan yerel yöneticiler ve eşraf, devlet hizmetinden alındılar ve bazı yerlerde de tutuklanarak hapse atıldılar. Eski rejimi desteklemiş olan seçkin Araplar, birçok kasaba ve şehirde, halkın önünde küçük düşürüldü. Geleneksel seçkinlere yapılan bu saldırılar, bir taraftan toplumsal yapının sarsılmasına neden olurken, diğer taraftan da milliyetçi bir tepkiyi doğurdu. Eski rejimden maddî olarak yararlanmış olan ve şimdi yöneticilik görevlerinden alınan Arap liderleri, birçok yerde, toplum üzerindeki nüfuzlarını yeniden kazanma amacıyla, halkın 'milliyetçi' duygularını sömürerek, karşı-devrimci bir tepki oluşturmaya çalışıyorlardı. Arap liderlerin bu davranışları, Îttihadcıların, geleneksel siyasette etkin olan etnik ve ulusal değerleri aşarak, siyaseti çağdaşlaştırarak onu liberalizm-muhafazakârlık eksenine dönüştürme çabasını baltalamaktaydı. Ittihadcılar siyaseti cemaat temeline değil, sınıf temeline oturtma amaçındaydılar. Fakat -istemeyerek de olsa- uyguladıkları poli-

9 3 EO. 1 9 5 / 2 2 7 5 , Ramsay'm Raporu, N o . 7 5 7 / 8 1 , Bağdad, 17 Ağustos 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," s. 129. 9 4 EO. 1 9 5 / 2 2 7 2 / 7 0 , ve U.S., Department of State Recoıds, Konsolos J . S. Jackson, Haleb, 5 Ağustos 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," s.129. 9 5 U.S., Department of State Recotds, Konsolos G. B. Ravndal, Beyrut, 4 Ağustos 1 9 0 8 ; E O , 1 9 5 / 2 2 7 7 / 1 3 8 , Başkonsolos Cumberbatch, Beyrut, 2 0 Ağustos 1908; ve EÖ. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 5 9 , Konsolos Blech, Kudüs, 6 Ağustos 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact of the Young Turk Revolution on tlıe Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss.129-130.

tika ile tam tersine, monarşist Arap ileri gelenlerinin, konuyu saptırarak, 'yeni rejimin Arap çıkarları aleyhine davrandığını' iddia edebildikleri bir ortam yaratmış oldular.96 İstanbul'da oturan Arapların, cemaatlerinin çıkarlarını korumak için kendi kulüplerini oluşturan Arnavut örneği ni izlemesi bekleniyordu.97 Gerçekten de, 2 Eylül günü, lttihadcıların hiç de hoşuna gitmeyen milliyetçi bir Arap örgütü, Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti -Jam'iyat alIkha'al-'Arabi al-'Uthmani- kuruldu. 98 Cemiyetin kurucuları Osmanlı ya da Araplardan çok Suriyelilerden oluşmaktaydı. Üyelerin çoğu -örneğin, Cemiyetin lideri ve eski Sadr-ı Âzam Cevad Paşa'nın uzak akrabası Shafiq al-Mu'ayyad al-'Azm, Shafiq al-Mu'ayyad al-'Azm'm yakın arkadaşı Nadra Mutran ve mutlakiyetçi rejim döneminde Maarif Nezareti'nde çalışan Shakir al-Husayni gibi kişiler- aynı zamanda, eski rejime yakınlığıyla tanınmıştı.99 Dahası, tüzüğünün ilk maddesinin, Cemiyet'in hangi Arap cemaatinden olursa olsun -Arap olarak doğan veya Arap ailesini kendi ailesi olarak kabul eden- her bireye açık okluğunu

9 6 Elie Keclourie, "The Impact of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss. 135-139. 97 "Turkey," The Times, 1 Eylül 1908, s.3. 9 8 George Antonius, The Arab Awakening, Arab Federalists

of the Ottoman Empire,

s,102'dert nakleden, Hassan Sa'b, The s.226; Taj al-Sir Ahmad Harran, "The

Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkislı-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " ss.184-185; ve Cemal Kutay, Türkiye tiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

İs-

Tarihi, 16, s.9420.

9 9 Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Periocl 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " ss.185-186. Cemiyet kurucularının ve üyelerinin tam bir listesi için bkz., Ahmad 'izzet al'Azami, al-Qadiyya

al-'Arabiyya,

Asbabuha,

Muqadimatha,

ijaha (Bağdad, 1.932), 2, ss.99-100, ve al-Muqattam,

Tatwurha

Nata-

9 Eylül 1908'den nakle-

den, Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " ss.185-186,

bildirmesine rağmen, yalnızca Suriyeli Araplar bu örgütün saflarına katıldı ve örgütün etkinlikleri, İstanbul'dan Suriye'nin çeşitli bölgelerine yayıldı. 100 Örgütün görünürdeki amacı, Arapların refahını yükseltmek için okullar açmak, . yollar ve fabrikalar yapmak, göçebeleri yerleşik yaşama geçirmek ve Arap haklarını olası saldırılardan korumaktı. 101 Uhuvvet-i Arabiye-î Osmaniye Cemiyeti'nin, kendini Osmanlılığı yükseltmek için bir araç olarak tanıtmasına rağriıen, asıl amacının, kurucularının, yeni rejimin 'Arap karşıtı' tavrı olarak tanımladıkları tavra karşı, monarşist Arapların tutucu çıkarlarını korumak olduğunu İstanbul'daki Arap cemaati ve Mısır'daki Suriyeli göçmenlerin liderleri kadar Ittihadcılar da biliyordu.102 Çoğu eski rejimle yakın ilişkiler içinde! olan Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti'nin kurucularını harekete geçiren neden, yeni rejimin kendileri ve kendileri gibi diğer monarşist Araplar için neler getirebileceği korkusuydu. 103 Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti'nin Nisan 1909'da monarşistler tarafından gerçekleştirilecek olan karşı-devrimci darbe - 3 1 Mart

100 Amin Sa'id, al-Tlıawra Sa'b, TheArah

Federalists

al-'Arahiyya

al-Kubra,

of the Ottoman Empire,

1, s.7'deıı nakleden, Hassan s.226.

Cemıyet'in Haleb'te açılan şubesine Müslüman ve Hıristiyan Araplardan yaklaşık doküzyüz üye kaydolmuştu (al-Muqatlam,

17 Şubat 1909'dan nak-

leden, Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.187). 101 Amiıı Sa'id, al-Thawra

al-'Arahiyya,

1, s.7'den nakleden, Taj al-Sir Ahmad

Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Socicties in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s . 1 8 5 . 102 Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.185. 103 Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks aııd the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s. 186.

Olayı- girişiminde önemli bir rol oynaması, bu bakımdan, hiç de şaşırtıcı olmayacaktır.104 Fırka-i Ahrar'm kurulmasıyla, muhalif etnik ve dinsel grupların hepsinin İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne karşı örgütlü bir biçimde ve bir parti çatısı altında birleşmesi gerçekleşti. Fırka-i Ahrar'ın lideri olan Prens Sabahaddin, 1906 yılında, Arnavut milliyetçisi İsmail Kemal Bey ile birlikte sürgünde yaşadığı Paris'te, Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni kurmuştu. Cemiyet'in, programında açıkça belirttiği şekilde, amacı İmparatorluğun etnik ve dinsel olarak birbirinden bölünmüş vilâyetlerinde adem-i merkeziyet ilkesine göre yeniden düzenlenmiş bir devlet düzenini yerleştirmeye çalışmaktı.105 Devrim'in ilk günlerinde, Prens Sabahaddin ve grubu tarafından yayılan söylentiye göre, İttihad ve Terakki Cemiyeti ile Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti birleşecekti. Prens Sabahaddin ve grubu, yeni rejimin kurul-

104 Nisan 1909'daki karşı-devrimci darbe girişiminden sonra, İttihad ve Terakki Cemiyeti Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti'ne olan güvenini bütünüyle yitirecekti. Îttihadçılar Cemiyet'in, gizli programlarıyla, Arapların İmparatorluktan bağımsızlıklarını elde etmek üzere kurulmuş bir monarşist komplosu olduğunu iddia edeceklerdi (Tanin, 1 8 Mayıs 1 9 0 9 , ye 2 0 Mayıs 1909'dan nakleden, Taj al-Sir Ahmad Harran, "Tlıe Young Turks and the Arabs: The Role öf Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1908-1914," s.187). Îttihadçılar kuşkularında yalnız değillerdi. Rafiq ai-'Azm ve Rashid Rida gibi tanınmış Suriyelilerle al-Muqattam

gazetesinin başyazarı

da böyle bir cemiyetin varlığını zararlı bularak kapatılmasın! isleyeceklerdi (al-Muqattam,

25 Mayıs 1909'dan nakleden, Taj al-Sir Ahmad Haıraıı, "The

Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.187). Cemiyet kısa bir süre soııra Hükümet kararıyla kapatıldı. 105 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s. 142. 2 7 Temmuz

1906'da Paris'teki toplantıda kabul edilen Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin programının tam metni için bkz.,"Tesebbüs-û Şahsi, Meşrutiyet ve Adeııı-i Merkeziyet Cemiyeti'nin Programı," Nezahat Nurettin Ege, Prens Sabahaddin:

Hayatı ve İlmi Müdafaaları,

ss.71-72 içinde.

masıyla sonuçlanmış olaylardan kendilerine de pay çıkartma derdine düşmüşlerdi. 2 Ağüstos'ta Ittihad ve Terakki Cemiyeti adına Ahmed Rıza Bey ve Prens Mehmed Ali ve Teşebbüs-ü Şahsı ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti adına da Prens Sabahaddin, The Times gazetesi muhabiriyle yaptıkları röportajda, Devrimci Ermeni Federasyonu'nun da desteklediği hareketle gerçekleştirdikleri Devrim'in modernleşmeye yönelik olduğunu ve hiçbir şekilde yabancı düşmanlığı içermediğini Avrupa kamuoyuna anlattılar.105 Devrim'in ilk günlerinde kamuoyunda Ittihad ve. Terakki Cemiyeti yöneticileriyle birlikte görülmeye özel bir özen gösteren Prens Sabahaddin, kendisinin ve grubunun siyasal iktidar mücadelesinde Ittihadcılarla ortak olduğu görüntüsünü vermeye çalışıyordu. iyi örgütlenmiş ve arkasında büyük halk desteği olan Ittihadcılar sayesinde olayları etkilemenin daha kolay olacağını düşünen Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, 22 Ağüstos'ta Paris'te genel siyaset konularında Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile yakın uyum içinde olduklarını ve kısa zamanda Cemiyetle birleşmek istediklerini bildiren bir açıklama yayınladı.107 Îttihadcıların da, içinde bulunulan koşullarda, Prens Sabahaddin'in karşı kampa geç106 "Statements by Prominent Young Turks," The Times, 3 Ağustos 1908, s.6. 107 Le Matın, 2 3 Ağustos 1908'den nakleden "Bahaeddin Şakir Beyin Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 4," Milliyet, 1 3 Kasım 1 9 3 4 , s.3; ve Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tariîıi, 16, s . 9 4 1 6 . Bu

açıklama Ittihad ve Terakki Cemiyeti liderleri arasında hiç de hoş karşılanmadı. Ittilıadciları özellikle kızdıran olay, Prens Sabahaddin'in Devrim'den sonra siyasetle uğraşmayacağını Paris'teki Ittihad ve Terakki lideri Ahnıed Rıza Bey'e söyledikten sonra bu gerçek dışı açıklamayı yapmasıydı. Ahmed Rıza Bey 7, 10 ve 2 4 Ağustos tarihlerinde Selânik'e gönderdiği mektuplarda Prens Sabahaddin'in İstanbul'a gidip propaganda faaliyetlerine başlayacağını bildiriyor ve Prens'in Cemiyet aleyhine yapacağı faaliyetleri engellemesi için Ittihad ve Terakki Cemiyetine uyarıda bulunuyordu ("Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 3 ve 4 , " Milliyet, 13 Kasım 1 9 3 4 , s.3).

12 ve

meşini istemediklerinden, kendi yanlarında tutabilmek için, ertesi günü Cemiyet'in İstanbul Şubesi iki örgütün olası bir birleşme konusunda görüştüğünü açıklamak zorunda kaldı.108 Prens Sabahaddin, Ittihadcı liderlerle Paris'teki ilk görüşmelerini tamamladıktan sonra, Ağustos sonunda Fransa'dan ayrıldı.109 1 Eylül sabahı, Prens Sabahaddin'le, 1903 yılında sürgünde ölen ve Paris'te yakılan babası ve Sultan Abdülhamid'in kayın biraderi Damad Mahmud Paşa'nın küllerini getiren Senegal Vapuru'nu karşılamak için, bir heyet, İstanbul'dan Çanakkale'ye doğru hareket etti. 110 Vapur, 2 Eylül günü İstanbul'a vardı.111 Kendisi İstanbul'da coşkun gösterilerle karşılandı. Galata Köprüsü ile Karaköy ve Tophane Rıhtımları Prens'i karşılamaya gelen halkla hıncahınç doluydu. Prens, karaya çıkıp bir Saray arabasıyla annesinin Kuruçeşme'deki yalısına giderken, yollara, onu alkışlayan binlerce insan dizilmişti.112 Adem-i merkeziyetçiliğin ateşli taraftarı olan Makedon-

108 Tanın, 10 Ağustos 1 3 2 4 / 2 3 Ağustos 1 9 0 8 ve Sabah,

1 0 Ağustos 1 3 2 4 / 2 3

Ağustos 1908'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de 1859-1952,

Siyasi

Partiler,

s,177n

109 "Prince Sabahheddine," The Levant Herald

and Eastern

Express,

27 Ağustos

1908, s.l. 110 "Prince Sabaheddine," and "llaırivee des restes de Damad Mahmoud pacha," The Levant Herald and Eastern

Express, 1 Eylül 1 9 0 8 , ss.1-2; ve "La Turquie

Constitutionnelle," Le Temps, 3 Eylül 1 9 0 8 , ss.1-2. 111 "Turkey. The Sultan and His People," The Times, 2 Eylül 1 9 0 8 , s.5; "Le voyage du Prince Sabaheddine," The Levant Herald 1908, s.2; Cemal Kutay, Ûç Paşalar lâl ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

Kavgası,

and Eastern

Express, 3 Eylül

s.35; Cemal Kutay, Türkiye

16, s.9420;

İstik-

ve Hüseyin Cahid Yalçın,

"Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

4 ( 2 5 Nisan-19 Ekim

1935), s.118. Kuran, yanlışlıkla, Prens Sabahaddin'in İstanbul'a 3 Eylül'de geldiğini yazmaktadır (Ahmed Bedevi Kuran, İnkilap ler, s.265).

Tarihimiz

ve Jön

Türk-

.

112 "Prince Sabaheddine," The Levant Herald and Eastern

Express,

3 Eylül 1908,

s.l; ve "La Turquie Constitutionnelle," Le Temps, 4 Eylül 1908, s.2.

yalı Hıristiyan cemaatler, Prens Sabahaddin'in İstanbul'a gelmiş olmasından büyük çıkar sağlayacaklarını umuyorlardı. Îttihadcıların Prens'i kendi yânlarına çektiği söylentilerinin dolaşmasına rağmen, başkentteki coşkulu karşılanış, Hıristiyan cemaatlere, Prens'in Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne karşı kendini güçlü hissedeceği ve böylece daha bağımsız hareket ederek Hıristiyanlara yaklaşabileceği- inancını verdi. Özellikle Rumlar, onu kahraman olarak kabul ediyor ve desteğini kaybetmemek için çaba harcıyorlardı.113 4 Eylül'de -yani, ülkeye dönüşünden yalnızca iki gün sonraPrens Sabahaddin'i, Fener Rum Patrikhanesi'nin iki temsilcisi ziyaret etti ve Prens'e Patrik Joachim Efendi'nin iyi dileklerini iletti.114 7 Eylül günü, bir Rum heyeti, ortak siyasal konuları tartışmak ve Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile ortak eylem yollarını aramak için Prens Sabahaddin ile görüştü. Prens de, Türkiye'deki Rumların siyasal ve toplumsal hayattaki önemini vurgulayarak, adem-i merkeziyet programını ayrıntılı bir şekilde Rum heyetine anlattı.115 Özellikle îttihadcıları tedirgin eden bir davranışla, Prens Sabahaddin Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin birleştiğini, bir oldubittiye getirerek, 8 Eylül günü ilân etti. 116 Her iki grup tarafından bu konu hakkında resmî bir bildiri yayınlanmadığından, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin birleşmesi konusunda ger-

113 "Prmce Sabah-ed-Din," The Times, 5 Eylül 19.08, s.5^ 114 "Prmce Sabaheddiııe," The Levant Herald and Eastern Express, s.l. 115 "News 1 tenis," The Levant Herald and Eastern Express,

5 Eylül 1908,

7 Eylül 1908, s . l ; ve

"Turcs et Grecs," The Levant Herald and Eastern Express, 8-Eylül 1 9 0 8 , s.2. 116 "Fusioıı of Liberal Committees," The Times, 9 Eylül 1908, s.7; ve Le Temps, 9 Eylül 1908, s.4.

çekten de bir anlaşmaya varıldığı duygusuna kapılmak oldukça zordu. 117 Îttihadçılar, kendi liderlikleri altında yapılacak böyle bir birleşmeye tamamıyla karşı olmamalarına rağmen, böyle bir birleşme gerçekleşmeden önce, Prens'in devlet yönetiminde adem-i merkeziyetçilik ilkesinden vazgeçmesi gerektiğini belirttiler. Ittihadcılara muhalif olan basın ise, Prens'in birleşme haberini büyük bir coşkuyla karşılayarak, adem-i merkeziyetçilik ilkesini son derece olumlu bulduğunu ve bu ilkenin zaten Kanun-u Esasi'nin 108. Maddesi'nde de belirtilmiş olduğunu iddia ediyordu. 118 Tabii, Kanun-u Esasi'nin 108. Maddesi'nin böyle bir hükmü açıkça içeren bir yanı yoktu ve Ittihadcılara muhalif basın, yaptığı demagojiyle, kamuoyunu kandırma çabası içindeydi.119 Tutucu eğilimli İkdam gazetesinde 10 Eylül'de yayınlanan bir başyazı, Prens Sabahaddin'in adem-i merkeziyetçi programını, İngiliz anayasal kurumlarının bu programın hazırlanmasında model oluşturduğunu ileri sürerek, destekledi. Tabii, aslında bunun da gerçekle bir ilgisi yoktu. İngiliz ideallerinden ve siyasal sisteminden söz edilmesi ve varolduğu iddia edilen bu sistemin Prens Sabahaddin tarafından kabul edilmiş olmasının özellikle belirtilmesi, Eİevrim'in ilk günlerinde İngiltere'ye karşı çok büyük coşku gösteren halkın gözünde daha fazla meşruiyet kazanılması amacıyla yapılmaktaydı. İkdam, ayrıca, Prens Sabahaddin'in gerçek amaçları ile ilgili halkın kuşkusunu gidermek için, adem-i mer-

117 "The Fusion of the Committees," Tlıe Times, 1 0 Eylül 1 9 0 8 , s.3. 1 1 8 "Fusioıı of Liberal Committees," The Times, 9 Eylül 1908, s.7. 119

Kanun-u Esasi'nin Yüzsekizinci Maddesi aynen şöyleydi: "Vilâyatın usul-u idaresi tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezayif kaidesi üzerine müesses olup, derecatı nizam-ı mahsus ile tayin kılınacaktır." ("Kanun-u Esasi [1876J," Tarhaıı Erdem, Anayasalar

ve Secim Kanunları,

1876-1982,

s. 13)

keziyetçiliğin aslında özerklik anlamına gelmediğini vurgulamaktaydı.120 İstanbul'daki tutucu Rum basını, Prens Sabahaddin'in -Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile birleştiğini açıkladığı günFener Rum Patriği Joachim Efendi ile buluşmasına çok önem verdi. Prens, görüşmede yaptığı açıklamayla, yeni rejim altında Patrikharie'nin ayrıcalıklarının korunmakla kalmayıp, aynı zamanda daha da genişletileceği sözünü vermişti.121 9 Eylül tarihli, Temin de dahil olmak üzere, tüm İttihada basın, ziyareti olduğu kadar verilen sözü de eleştiren başyazılarla Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile birlik ve beraberlik içinde olmadıklarım tüm çıplaklığıyla kamuoyuna açıkladılar.122 10 Eylül'de, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin temsilcileri ortaya çıkan sorunları görüşmek üzere buluştular. Ertesi gün, buluşmanın sonuçlan hâlâ bilinmiyordu.123 Birleşme konusunda nihaî bir kararın alınmadığı tahmin ediliyordu. 124 Prens'in adem-i merkeziyet ilkesi îttihadcıların programıyla taban tabana zıttı. Bu n'edenle, Ittihadcılar, Prens Sabahaddin'e, Cemiyet'te yalnızca onursal sayılabilecek bir görev önermişlerdi ve kendisinin, Cemiyet'in politikasını belirlemede söz sahibi olmasını hiç istemiyorlardı. Prens Saba--

120 İkdam,

2 8 Ağustos 1 3 2 4 / 1 0 Eylül 1908'den nakleden, Le Temps,

1908. Ayrıca bkz., ProArmenia,

11 Eylül

20 Eylül 1 9 0 8 , s. 1362.

121 "Le prince Sabaheddine," The Levant

Herald

and Eastern

Express,

9 Eylül

.1908, s.2; ve "Fusion of tbe Committees," The Times, 10 Eylül 1908, s.3. 122 "Le programme des: Grecs," The Levant Herald and Eastern Express, 1908; ve Ahmed Bedevi Kuran, İnkılap

Tarihimiz ve Jön Türkler,

11 Eylül

s.266.

123 Le Temps, 11 Eylül 1908; ve "The Young Turk Committees," The Times, Eylül 1908, s.5.

12 '

124 "The Young Turk Committees," The Times, 12 Eylül 1908, s.5. Ayrıca bkz., "Fusion of the Ottoman Committees," The Levant Herald and Eastern Express, 14 Eylül 1908, s.l.

haddin ve grubu bu öneriyi reddetti ve iki örgüt arasında daha fazla görüşme yapılmadı.125 16 Eylül'de, Prens Sabahaddin düşüncelerini Beyoğlu'nda Haleb Çarşısı'ndaki Theatre des Varietes'de -Varyete Tiyatrosu, ya da bugünkü adıyla, Ferhan Şensoy Tiyatrosu- yaptığı bir konuşmayla ateşli taraftarlarına duyurdu. 126 Âdem-i merkeziyetçilik ilkesini vurgulamasına rağmen, hâlâ, görüşlerine yatkın olan dinleyicilere, Ittihadcılarla ittifak içinde olduğunu ve kendi grubunun İttihad ve Terakki Cemiyeti ile birleşeceğini ileri sürüyordu. 127 18 Eylül'de, Bebek Bahçesi'nde düzenlenen ve corps diplomatique ile varlıklı azınlıklar ve Türklerin de katıldığı bir şölende, Prens Sabahaddin adem-i merkeziyetçilik üzerine düşüncelerini yine tekrarladı.128 Prens Sabahaddin'in, ayrı bütçeleri ve seçilmiş yöneticileri olan yarı-özerk bölge yönetimleri kurulması anlamına gelen adem-i merkeziyetçilik üzerine açıkladığı düşünceler, özellikle Rumlar, Araplar ve Ermenilerce memnunlukla karşılandı. 129 Her ne kadar yeni sözcüklerle ve yumuşak bir dille ifade ediliyorsa da, Prens Sabahaddin'in fikirleri mutlakiyetçi rejimde varolan sistemin devam etmesi için yapılan bir propagandadan başka birşey değildi; bu yüzden de düşünceleri tamamen karşı-devrimciydi. 125 Ahmecl Bedevi Kuran, İnkılap

Tarihimiz ve Jön Türkler,

s.267.

126 "Prince Sabaheddine," The Levant Herald and Eastern Express, 15 Eylül 1908, s . l ; "La situation en Turquie," Le Temps, 18 Eylül 1908, s.2; ve Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1908-191,8," Fikir Hareketleri, 4 (25 Nısan-19 Ekim 1935), s.133. Tunaya yanlışlıkla konferansın Ağustos ayında yapıldığını yazmaktadır (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 18591952, s.240). 127 "La conference du prince Sabaheddine," The Levant Herald and Eastern Express, s.2; "La situation en Turquie," Le Temps, 18 Eylül 1908, s.2; ve Pro Armenia, 2 0 Eylül 1908, s.1363. 128 "La Fete de Bebek," The Levant Herald and Eastern

Express,

19 Eylül 1908,

ss.1-2. 129 "La situation en Turquie," Le Temps, 19 Eylül 1 9 0 8 , s.2; ve Pro Armenia, 20 Eylül 1908, s.1363.

Ittihadcılar ise, kamuoyuna yaptıkları açıklamalar ile, Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile hiçbir ilgileri ve ortak noktaları olmadığını söylemekteydiler. Ittihadcılara göre, sürekli olarak adem-i merkeziyet ve özerklikten bahsetmek, Avrupa devletlerinin Balkanlara müdahale etme olasılığının çok yüksek olduğu bir ortamda, İmparatorluğun birliği ve güvenliği açısından önemli bir tehdit oluşturmaktaydı.130 Hüseyin Cahid [Yalçın], 19 Eylül tarihli Tan'm'deki başyazısında, özerkliğin, adem-i merkeziyetçiliği takip edebileceği tehlikesini tekrarladı.131 İki örgütü birleştirmek için Ittihadcılarla yapılan görüşmeler başarısızlıkla sonuçlanınca, Prens Sabahaddin, Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne rakip bir siyasal partiye dönüştürme kararı aldı. Prens'in yakın çevresinden Nureddin Ferruh [Alkend] ve ikdam gazetesi yazarlarından Ahmed Samim Bey, gerçekte Prens Sabahaddin tarafından yönetilecek bir muhalefet partisinin kuruluş çalışmalarını tamamlamak için buluştular. Kâğıt üzerinde Prens Sabahaddin'in adı bulunmayacak ve sanki partinin kuruluşunda rolü yokmuş gibi gözükecek, fakat kendisi, partinin kurucularına gereken tüm malî desteği sağlayacaktı.132 Fırka-i Ahrar'm resmen kurulmuş olduğu 14 Eylül'de ilân edildi.133 Resmî kurucuları, Nureddin Ferruh [Alkend], Ahmed Fazlı [Tung], Kıbrıslı Tevfik Bey, Nâzım Bey, Şevket Bey, Celaleddin Arif Bey

130 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir

Hareketleri,

4 (25 Nisaıı-19 Ekim 1 9 3 5 ) , s.133. 131 Hüseyin Cahid lYalçm], "Adem-i Merkeziyet," Tanin, 6 Eylül 1 3 2 4 / 1 9 Eylül 1908'den nakleden, Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859-1952,

s. 184n. 132 Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya'dan 91; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasal

Orta Asya'ya

Enver Pasa, 2. .<$.90-

Partiler, 1: ikinci Meşrutiyet

mi, s.143. 133 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

266

Tarihi, 16, s.9423.

Döne-

ve Mahir SaidBey idi.134 Mabeyn kâtiplerinden Ahmed Reşid [Rey], Doktor Nihad Reşad [Belger], Tahir Hayreddin Bey, İkdam gazetesi yazarlarından Ahmed Samim Bey ve Tahir Hayreddin Bey'in kardeşi Damad Salih Paşa dâ partinin kurucuları arasındaydı. 135 Partiye kuruluşundan hemen sonra katılanlar arasında, Stokholm eski Büyükelçisi Şerif Paşa, Serbesti gazetesi yazarı Hasan Fehmi Efendi, Serbesti'nin sahibi Mevlanzade Rıfat Bey, İkdam gazetesinin başyazarı Ali Kemal Bey, İstanbul'un seçkin Ermeni avukatlarından Krikor Zohrab ve Doktor Rıza Nur vardı. 136 Ne var ki, partinin ardındaki en önemli kişiler, monarşist muhalefetin önde gelen isimlerinden Prens Sabahaddin ve Kâmil Paşa'ydı.137 . . Arnavut milliyetçisi İsmail Kemal Bey, Kâmil Paşa'nın isteği üzerine, 18 Aralık'ta Paris'ten İstanbul'a döndü. Kâmil Paşa, İsmail Kemal Bey'e yurda dönme ve Fırka-i Ahrar'da siyasete atılma teklifini Devrim'den sonra görevinden azledilen eski Paris Büyükelçisi Salih Münir Paşa aracılığıyla yapmıştı.138 Ali Kemal Bey'le birlikte, İsmail Kemal Bey'in de Fırka-i Ahrar'a girmesi parti içinde oldukça büyük bir tepkiyle karşılandı; çünkü, açıkça mutlakiyetçi rejim taraftarı olmalarıyla tanınan her ikisi de, irtikab ve rüşvet almakla suçlanıyor ve monarşist eğilimlerinin yanısıra, Sultan Abdülhamid'in güvenilir hafiyeleri olarak çalışan, eski rejimin işbirlikçileri diye biliniyordu. Sonuç olarak, şöhretleri çok kötüydü. Ali Kemal Bey'le ismail Kemal Bey'in par134 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasal

Partiler,

1: ikinci

Meşrutiyet

Dönemi,

s. 142. 135 "Ahrar Fırkası," inönü Ansiklopedisi, 1, ss.275-2^6. 1 3 6 Tarık Zaier Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1839-1952,

s.244.

137 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " l'ikir

Hareketleri,

4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), s.151. 138 İsmail Kemal, The Memoirs Kutay, Üç Paşalar

Kavgası,

of ismail s.49.

Kemal

Bey, s.316. Ayrıca bkz.. Cemal

tiden çıkartılmalarını isteyen Doktor Rıza Nur, Ahmed Fazlı [Tung], Mahir Saıd Bey ve Celaleddin Arif Bey, bu istekleri yerine getirilmeyince, parti liderlerinin yeterliliklerini sorgulayarak,^hep birlikte partiden ayrıldılar.139 Ne var ki, Meclis-i Mebusan'ın açılmasıyla, Amasya Mebusu İsmail Hakkı [Mumcu] Paşa, Cidde Mebusu Kasım Zeynel ve İstanbul Mebusu Pantaleoıı Cosmidis Fırka-i Ahrar'a katıldılar. Partiden ayrılmasından önce Meclis-i Mebusan'a Ankara Mebusu olarak girmeyi başaran tek Fırka-i Ahrar adayı Mahir Said Bey, kararını değiştirerek, tekrar Fırka-i Ahrar saflarına katıldı.140 Prens Sabahaddin,. Fırka-i Ahrar'ın hem kurucusu, hem de perde arkasındaki gerçek lideri olduğu konusundaki haberleri başından beri inkâr etti.141 18 ve 19 Ekim tarihli İkdam gazetesinde adem-i merkeziyetçilik üzerine görüşlerini yayınladı. Bu yazılarında, adem-i merkeziyetçiliğin özerklik, sonunda da etnik ve ulusal azınlıklara bağımsızlık verme anlamına geldiği eleştirisini yapan Ittihadcılara karşı çıkıyor ve kendini savunuyordu.142 Yine 18 Ekim tarihinde yayınladığı bir broşürde, adem-i merkeziyetçilikle ilgili düşüncelerini şiddetle savundu ve bunun, yerel özerklikle hiçbir ilgisi bulunmadığını iddia etti. 143

139 Ahmed Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, s.271, 1 4 0 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.244.

141 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.245. Ayrıca bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, 2/1, s . 2 6 5 . Prens Sabahaddin'in partideki rolünü inkâr etmesi hakkında bkz., Sabahaddin, Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Hakkında İkinci Bir İzah (İstanbul: Safvet Lütfi, 1908), ss,19-20'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859$ 1952, s.245n. 142 İkdam,

5 Elcim 1 3 2 4 / 1 8 Ekim 1908 ve 6 Ekim 1 3 2 4 / 1 9 Ekini 1908'den nak-

leden, Ahmed Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, s.267. 143 Sabahaddin, Teşebbüs-ü

Şahsi ve Tevsi i Mezuniyet

Hakkında

Bir İzah

(istan-

bul, 1908), s.160 (Bu risalenin tam metni için bkz., Nezahet Nurettin Ege, Prens Sabahaddin:

Hayatı ve İlmi Müdafaaları,

ss.159-169).

Ekim ayı ortalarında iyice kızışan seçim ortamında, Prens Sabahaddin ve Fırka-i Ahrar'ın mebus adayları, ülkenin ekonomik olarak gelişmiş bölgelerinde, İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne verilen büyük destek karşısında, hiçbir varlık gösteremediler. Fırka-i Ahrar, kazanma şansının çok küçük olmasına rağmen, yine de seçimlerde İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin karşısına örgütlü olarak çıkan tek muhalefet partisi oldu. Fırka-i Ahrar taraftarı olmalarına rağmen, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin diğer muhalifleri -Arap, Rum ve Arnavut azınlık grupları- ne Fırka-i Ahrar'a katıldılar, ne de ayrı parti kurdular. Ancak, kendi cemaatlerinin adayları olarak İttihad ve Terakki Cemiyeti adaylarına karşı bireysel olarak seçim savaşı verdiler. Ağustos'tan Ekim'e kadar geçen bu kritik dönemde, bir tarafta çeşitli monarşist ve milliyetçi/ayrılıkçı gruplar ile diğer tarafta Îttihadçılar arasında kesin çizgilerle çizilen bir gruplaşmanın olduğu açık bir şekilde ortaya çıktı. Seçimler başladığı zaman, Ittihadcılarm, ekonomik olarak gelişmiş bölgelerde, Türk seçmenler kadar Musevi ve Ermeni seçmenlerin de ezici desteğini alabileceği gözüktü. Makedonya'da küçük bir azınlık olan Bulgarlar da Ittihadcıiann tarafında sayılabilirdi. Bu cemaatler dışında, diğer etnik cemaatlerin oy tercihleri İttihad ve Terakki Cemiyeti adayları ile kendi milliyetçi adayları arasında bölünmüştü. İttihad ve Terakki Cemiyeti seçimlerde her ne kadar bazı Arnavutların desteğini sağlayacağına güvenebilirse de Arnavutların büyük bir kısmı ile Arap ve Rumların ezici çoğunluğu Ittihadcılarm karşısındaydı. İmparatorluğun birtakım yörelerinde Devrim'e karşı yadsınamaz bir direniş varolmasına rağmen, siyasal bir parti olarak Fırka-i Ahrar'ın seçimlerde başarılı olması çok düşük bir olasılıktı. Ittihadcılara karşı en örgütlü ve başarılı

muhalefet, resmi olarak Fırka-i Ahrar ile ittifak yapmamaya ve onun yönetimi altında olmamaya özen gösteren ve adaylarını cemaat olarak destekleyen etnik azınlıklardan gelmekteydi. Bu nedenle, eski mutlakiyetçi rejimi destekleyen etnik ve dinsel cemaatlerin, partinin ilkelerine ve siyasal görüşlerine katılmalarına rağmen, Fırka-i Ahrar'a katılmama kararlan ile, Fırka en başından beri 'kötürüm' kalmıştı. Bu duruma ek olarak, Fırka-i Ahrar'm vilâyetlerde yeterli derecede örgütlenememe gibi son. derece önemli bir eksiği de vardı. Türk nüfusu arasında, Fırka-i Ahrar'm, eğer iyi örgütlenebilmiş olsaydı, kolayca seferber edebileceği ve kendi tarafına çekebileceği -özellikle de Anadolu'nun ekonomik olarak az gelişmiş bölgelerinde- eski rejime destek verecek ve hiç de azımsanmayaeak bir kaynak vardı.

ALTİNCİ B Ö L Ü M

1908 Genel Seçimleri

Türk tarihi araştırmalarında -ya da genel olarak sosyal bilimlerde- Birinci Dünya Savaşı öncesi dönemde yapılan meclis seçimleri şimdiye kadar hiç ciddi bir çalışmaya konu olmamıştır. Ne kadar ilginçtir ki -yalnızca İstanbul'da yapılan seçimlerle ilgili olarak, bir kaç görgü şahidinin anıların- . dan ya da konudan dolaylı olarak bahseden ve ancak 'vakanüvis' olarak adlandırılabilecek kimselerin yazdıklarından başka- modern Türk siyasal tarihi için son derece önemli olan 1908 Genel Seçimleri üzerine yapılmış bir tane bile ciddi araştırma yapılmamıştır.1 Akademik araştırmalar arasında tek çalışma olan. ve'Feroz Ahmad ve Dartkwart A. Rustow'un derlemiş oldukları bilgiler her ne kadar 1908, 1912 ve 1914 Genel Seçimleri sonucu Meclis-i Mebusan'a giren mebusların listesini vermesi açısından oldukça fayda/'

1

Reşad Ekrem Koçu, "Türkiye'de Seçimin Tarihi, 1877-1950,". ss. 1 7 9 - 1 8 3 ve ss,256-260; Kemal Zeki Gelıcosman, "Birinci Meşrutiyet'ten Günümüze Yiımiüç Seçim ve Siyasi Partiler: 7 " Dünya, 16 Kasım 1980, s.6. Hem adı geçcıı bu yazı dirilerinde, hem de Tevfik Çavdar'ın Türkiye'deki seçimler üzerine' yaptığı bir araştırmada, 1 9 0 8 Genel Seçimleri çok.yüzeysel bir biçimde ele alınmıştır (Bkz., Tevfik Çavdar, "Müntehib-i Sani"den Seçmene,

ss.5-8).

.

lıysa da, seçimler hakkında derinlemesine hiç bir yorumun ve hatta, seçimlere giren ve kazanamayan adayların hiç birinin isminin dahi olmaması nedeniyle bize seçimler hakkında doyurucu bilgi sunmaktan uzaktır. Ek olarak, bu çalışma, temel sayılması gereken -örneğin, seçimlerin hangi yasal sürece dayanarak yapıldığı, hangi seçim çevresinin kesin olarak kaç mebus çıkardığı, vs. gibi- bilgileri vermemektedir. 1908 seçimlerinde mebus adaylarının hangi konularda propaganda yaptıkları ve hangi grupların ya da adayların kimlerle seçim ittifakına girdikleri üzerine ise hiç bir bilgi bulmak mümkün değildir.2 1908 Genel Seçimleri üzerine güvenilir kaynaklann yokluğu, çoğu tarihçiyi, bu seçimlerin, hiçbir muhalefetle karşılaşmayan, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin büyük zaferiyle • sonuçlanmış olduğu gibi bir yanılgıya itmiştir. Tarihçiler., hiçbir sağlam veriye dayanmadan, seçimlerin eşit koşullar altında yapılmadığını, muhalefete şans tanınmadığım ve bu nedenlerle de Meclis-i Mebusan'ın Ittihad ve Terakki Cemiyeti adaylarıyla doldurulmuş olduğunu iddia etmektedirler. Türk siyasal tarihi, üzerine 'geliştirilen' bu yüzeysel yorumlar sonuçta Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni kötülemek ve karalamak için kullanılmış ve bu partinin, siyasal alandaki ihtiras! dolayısıyla, söyleminde bulunan liberal rejim ilkelerine bağlı olmadığı gibi gerçekle uzaktan-yakindan ilgisi..olmayan sözde-çözümlemelerle, partinin itibarının gözden düşürülmesine çalışılmıştır. Verilere dayanmadan yaratılan bu çözümleme, sonradan, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile partinin kurmuş olduğu liberal rejim aleyhtarı olan tarihçiler tarafından parti ve yöneticileri aleyhine kullanılarak, 1908 Devrimi'nin aslında gerçek anlamda liberal bir başkaldırı olmadığı noktasına varan ve 1908 Devrimi'nin itibarını

2:

Feroz Ahıııad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " ss.245-284.

yoketmeye yönelik suçlamalar haline getirilmiştir. Böylece, liberal rejime muhalif monarşistlerin bakış açısı karşımıza., bugün pozitivist anlamda 'objektif tarih' gibi çıkartılmakta ve bu, gerçeklerden uzak bakış açısı kabullenilmiş gözükmektedir. 1908 Genel Seçimleri'ne katılan tüm adaylar ve her seçim çevresinde adayların aldıkları oylar üzerine resmî veriler elde olmasa da, günlük basında -gerek İstanbul basınında olsun, gerekse yerel basında olsun- çıkan haberlerden seçimler hakkında oldukça geniş bilgiye sahip olmak mümkündür. Basında çıkan haberlere dayanarak yapılan ve bu bölümde anlatılan olaylardan edinilen izlenim, şimdiye kadar varsayılanlardan çok değişiktir. Basında çıkmış olan .haberler yalnızca çok canlı ve hareketli geçen bir seçim kampanyasına değil, aynı zamanda kampanyanın eski ve yeni rejim taraftarları arasında nasıl ateşli bir çekişmeye neden olduğuna da ışık tutmaktadır. Ayrıca, seçim sonuçları da göstermektedir ki, ne yeni rejim taraftarı olan İttihad ve Terakki Cemiyeti ne de eski monarşist rejimi savunan çeşitli güçler seçim sonuçlannı bütünüyle kendileri lehine çevirebilecek kadar ezici güce sahipti. 'Devrim'in ertesi günü - 2 4 Temmuz'dâ- Hükûmet'in yaptığı bir açıklamayla, seçimlerin bir an önce yapılacağı ve. otuz küsur yıldır resmen 'tatilde' olan parlamentonun toplanacağı duyurulmuştu.3 Bu, 1877 yılından beri yapılacak ilk Meclis-i Mebusan seçimi olacaktı.4 2 Ağustos günlü bir İrade ile çıkan Intihab-ı Meb'usan Kanun-u Muvakkati ve yine aynı günkü başka bir irade -lntihab-ı Mebusan Kanunnamesi'nin

3

"Convocation of Parliament," The Levant

Herald

and Eastern

Temmuz 1 9 0 8 , s.l. 4

Tarhan Erdeni, Anayasalar

ve Seçim Kanunları,

1876-1982,

s.xvi.

Express, 2 4

Suver-i İCraiyesine Dair Talimat- seçimlerin nasıl yapılacağı hakkında hem kamuoyuna bilgi veriyor hem de yetkili makamlara düşen görevleri sıralıyordu.5 Yeni seçim yasasına göre normalde her elli bin erkek nüfus için bir mebus seçilecekti. Bu rakamın yarı yarıya altında veya üstünde olan seçim çevrelerinde de bir mebus seçilecekti - yani, erkek nüfusu yirmibeş binden yetmişbeş bine kadar olan seçim çevreleri yalnızca birer mebus çıkarabilecekti. Erkek nüfusu yüzyirmibeş bine kadar olan seçim çevreleri iki, yüzyctmişbeş bine kadar olanlar üç, ikiyüzyirmi bine kadar olanlar da dört mebus çıkaracaktı. Daha kalabalık olan yerler bu oran çerçevesinde daha fazla mebus seçecekti.6 Seçimler iki dereceli olacaktı. Seçmenlere gelince; seçmen listeleri her Mayıs ay minin sonuna doğru hazırlanmaya başlanacak Ve listeler tamamlanarak Ekim ayı sonuna kadar İstanbul'a ulaşmış bulunacaktı. Seçmen listelerini hazırlamakla görevli imam, papaz, haham ve muhtarlar listeye yalnızca yirmibeş yaşını geçmiş erkek vatandaşları kaydedecekti. Listeye kısıtlılar, yabancı uyruğunda ya da özel düzenleme gereğince geçici olarak yabancıların hizmetinde olanlar, iflâs edip henüz ticari itibarını kazanmayanlar, bir kimsenin hizmetkârlığında bulunanlar ve "doğrudan doğruya devlete az çok vergi vermeyenler" yazılmayacak ve bu gibi kimseler seçmenlik hakkından yararlanamayacaklardı,7

5

Bu geçici yasarun ve yönergenin tam metinleri için bkz., "lntihab-ı Meb'usan Kânun-u Muvakkati" ve "lntihab-ı Mebusan Kanunnamesi'nin Suver-i İcraiyesine dair Talimat," Tarhan Erdem, Anayasalar

ve Seçim Kanunları,

1982, ss.138-152. 6

Madde 2, "lntihab-ı Meb'usan Kanun-u Muvakkati," Tarhan Erdem, salar ve Seçim Kanunları,

7

1876-

' 1876-1982,

Anaya-

s.138.

Madde 8 vc Madde 1 1 , "İnühab-ı Meb'usan Kanuiı-u Muvakkati," Tarhan Erdem, Anayasalar

ve Seçim Kanunları,

1876-1982,

ss.139-140. Ayrıca bkz.,

"The Young Turkish Revolution,", G. R GooCfa and H. Temperley (Der.), British Documentş içinde.

on the Orİgîns of the. War, 1898-1914,

5: The Near East, s.279

Bu şartlar o zamanki liberal demokratik rejimlerdeki seçmenlik şartlarına benzer hükümler taşımaktaydı - yani, liberaldi ama demokratik değildi: Seçimler, kadınlara olduğu kadar, başkalarının hizmetinde çalışanlar ve devlete vergi veremeyecek kadar yoksul olanlara da kapalıydı. Bu listelerle belirlenen kimseler birinci derece seçmenler idi. Her nahiyedeki esas defterlerde kayıtlı olan her beşyüz birinci derece seçmen -müntehib- için bir ikinci derece seçmen -müntehib-i sâni- seçilecekti. İkinci derece seçmenleri seçmeye, birinci derece seçmenler yetkiliydi.8 İkinci derece seçmen olmaya hak kazanmak için birinci derece seçmen olma şartlarının üzerine, kötü şöhret sahibi olmamak ve yabancı devlet uyrukluğunu öne sürmemek gerekmekteydi.9 Bir nahiye dairesinde beşyüzden fazla ve yediyüzelliden az birinci derece seçmen olduğunda bir, yediyüzelliden binikiyüzelliye kadar iki ve binikiyüzelliden ikibinikiyüzelliye kadar dört kişi ikinci derece seçmen olacak ve eğer bir nahiyede bu miktardan fazla birinci derece seçmen olursa bu oran üzerinden daha fazla ikinci derece seçmen. seçilecekti.10 „ Ittihadcıların Devrim'in gerçekleştiği 23 Temmuz'a kadar yeraltında çalışmak zorunda kaldıkları düşünülürse, İttihad ve Terakki Cemiyeti, yapılması İrade ile ilân edilen genel seçimlerde kendi adaylarının seçilmesini güvence altına alabilmek için yerel örgütler kurmada ve bu yönde hareke-

8

Madde 21, "lııtihab-ı Meb'usan Kanun-u Muvakkati," Tarhan Erdem, Anaya-

9

Madde 22, "lntihab-ı Meb'usan Kanun-u Muvakkati," Tarhan Erdem, Anaya-

salar ve Seçim Kanunları; salar ve Seçim Kanunları, 10

1876-1982, 1876-1982,

s. 142. s. 142.

Madde 23, "lııtihab-ı Meb'usan Kanun-u Muvakkati," Taıhaıı Erdem, Anayasalar ve Seçim Kanunları,

1876-1982,

s.142. Ayrıca bkz., "The Young Turkish

Revolution," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents Origins of the: Waı;1898-1914,

5: The Near East, s.280 içinde. •

on the

tin amacını ve programını anlatan bildiriler göndermede, örgütlenme yeteneğinin tartışılmaz olduğunu çok kısa sürede kanıtladı.11 Ağustos ayı ortalarına doğru, Ittihad. ve Terakki Cemiyeti Anadolu ve Makedonya'nın hemen hemen bütün büyük şehirlerinde şube kurmuş durumdaydı ve örgütünü diğer bölgelerdeki vilâyetlere yaymak için hızla çalışıyordu. Cemiyetin merkezi Selanik'teydi ve en azından parlamento kurulana kadar orada kalacaktı. İstanbul Şubesi temsilcilerine göre Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin üç yıl önce ciddi bir şekilde başlayan örgütlenmesindeki ilk basamak her biri beşer kişiden oluşan ve bu beş kişiden birinin diğer hücrelerle bağlantıyı sağladığı hücreler kurmak olmuştu. 12 Bilindiği kadarıyla tek bir başkan yoktu ve her toplantıda işlerin yürütülmesini kolaylaştırmak amacıyla toplantı başkanı seçiliyordu. Devrimden sonra örgütlenmede bir takım değişiklikler yapılmıştı. Hücreler yine beş kişiden oluşuyorsa da, artık her hücre yerel Cemiyet şubesine bir delege gönderiyor, yerel şubeler de Selânik'te biı delegeler tarafından temsil ediliyorlardı.13 Ittihadcılar, Anadolu ve Makedonya'nın birçok yöresinde seçim kampanyaları yürüttüler. Bu kampanyalar, halka, Kanun-u Esasi ile gelen özgürlük ortamının faydalarının ve anayasa tarafından güvence altına alınan kişi haklarının anlatıldığı eğitim çalışmaları gibi gösteriliyordu. Ittihadcılar, örneğin, Rum azınlığın hoşnutsuzluğuna rağmen, yeni ka-

11

"The Young Turkish Revolution," G. E Gooeh ve H. Temperley (Der.), BritisJı , Documents

on the Origins of the Wa.r, 1898-1914,

5: The Near East,

ss.256-257

içinde. 12

Galip Vardar, Ittihad ve Terakki İçinde Dönenler.; ss.48-51; ve "The New Era in Turkey: Young Turk Organization," The Times, 2 4 Ağustos 1908, s.3.

13

"The New Era in Turkey: Young Turk Organization," The Times, 2 4 Ağustos, 1908, s.3.

.

' • . ' • .

zandıkları haklardan ve eğitim olanaklarından son. derece memnun bir kitlenin bulunduğu Arnavutlumun güney bölgelerinde oldukça başarılıydılar. Arnavutluk'un kuzey bölgelerinde ise zorluklarla karşılaşıyorlardı.14 Cemiyet'in mebus adaylarını seçme ve destekleme konusundaki genel siyasetine göre, Selânik'teki parti merkezi, ahlâk! ve siyasî bakımdan Cemiyet'in güvenebileceği tüm olası adayları, Ittihadcı adayların olmadığı bölgelerde de Cemiyet tarafından belirlenen önşartlara uyanların adaylıklarını destekleyecekti. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Bulgar, Rum ve Ermeni siyasal örgütlerine karşı tavrı da yine bu örgütlerin programına bağlı olacaktı. Bu örgütlerin programları Cemiyet'inkiyle ters düşmediği takdirde, îttihadçılar onların da adaylarını başka muhalif adaylara karşı destekleyecekti. Ayrıca, İttihad ve Terakki Cemiyeti, seçimlerin güvenlikli ve düzenli bir ortam içinde geçmesini sağlamak için, Hükûmet'e yardım sözü verirken, seçilecek mebusların yetenekli ve namuslu olmaları konusunda ısrarlı olacağını söylemekteydi.15 Ittihadcı adayların çoğu Müslüman Türklerden oluşuyorsa da, ittihad ve Terakki Cemiyeti, aday seçimlerinin öncelikle yetenek ve karakteri dikkate alarak yapılması konusunda hiçbir ödün vermiyordu. Buna kanıt da Cemiyet'in Musevilerin yoğun olarak bulunduğu Selânik ve İzmir gibi seçim çevrelerinde kendi adayları arasında Musevilerin bulunmaSıydı. Ittihadcı adayların her seçim çevresinde seçime katılmaları konusunda tam bir karara varılmamışsa da,, örgütün güç aldığı İstanbul ile Rumeli'ndeki vilâyetlerden çıkacak mebusların çoğunun Ittihadcı olacağına inanılıyordu. Anadolu'da, Kastamonu, Bursa ve İzmir gibi kimi şehir-

14

"The Young Turks: A Campaign of Educatkm," The Times, 4 Eylül 1908, s.5.

15

"Electoral Programme of the Commsttee," THe Times, 8 Eylül 1 9 0 8 , s.3.

lerde, Ittihad ve Terakki Cemiyeti adaylarının rahatça Meclis-i Mebüsan'a girebileceği düşünülse' de, Cemiyet'in Anadolu'nun iç bölgelerinde çok başarılı olamayacağı sanılmaktaydı. Ama yine de, halkı, Ittihadcı programın niteliği ve yeni rejimle herkese tanmari vatandaşlık haklan konusunda eğitmek ve Cemiyet adaylarının genel seçimde başarılı olabilmelerini sağlamak amacıyla her seçim .çevresine ' temsilciler gönderilmişti.16 Eylül ayı sonuna gelindiğinde Anadolu'daki Ittihadcı seçim kampanyası doruk noktasına ulaşmıştı. Konya'nın tutucu halkı Ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcilerini memnuniyetle karşıladıysa da, Cemiyet .temsilcilerinin Erzurum ve Trabzon vilâyetlerindeki karşılanışları daha heyecansız olmuştu.17 iadcılar taşrada sürdürdükleri seçim kampanyasıyla gülken, özellikle Prens Sabahaddin'in etrafında toplan; mış olan muhalefet de başkent ve diğer vilâyetlerde propaganda etkinliklerini sürdürüyordu. Prens Sabahaddin, Selanik ve Manastır'a gidip sözde Üçüncü Ordu'ya bağlı subaylara teşekkür etmek için, 12 Ekim'de İstanbul'dan ayrıldı.18 Oysa gerçek amacı, Fırka-i Ahrar adına seçime katılan kendi adayları ile Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin adayları arasında fikir ayrılığı olmadığı konusunda kamuoyunu inandırmak ve böylece kendi adaylarına destek sağlamaktı. 19 Prens, ayrıca, Selânik'de 18 Ekim'de başlayacak olan Ittihad

16

"Die Wahlbewegung in der Tüıkei," Berlincr Tageblatt und Handeh-Zeitııng,

S

Eylül 1908, Akşam Baskısı, s.2; ve "Electoıal Programnıe ol the Comıııittec," 71le Times, 8 Eylül 1908, s.3. 17

"Asiatic Turkey: Improved Outlook," The Times, 2 8 Eylül 1.908, s.5.

18

Cemal Kutay. Türkiye

19

Ahmed Bedevi Kuran. İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türlîleı; s.266.

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 16, s.9425.

ve Terakki Cemiyeti kongresine de katılmayı umut ediyordu. Kongre'ye katılması kendisine ek bir meşruiyet sağlamış olacaktı. Îttihadçılar Prens Sabahaddin'in Kongre'ye katılmasını kabul etmeyerek kamuoyunda bir kez daha Prens'in Cemiyetle ilgisi olmadığını vurgulamış oldular.20 Prens Sabahaddiı^Ekim ayının sonunâ doğru, taraftarlarının gelişini, coşkulu bir şekilde kutladıkları Arnavutluk'u da gezdi.21 Manastır'daki ordu mensuplarına anayasal rejimin güçlenmesi için geniş çaplı askerî eğitimin ivedilikle şart olduğu üzerine uzunca bir konuşma yaptı.22 İstanbul'a dönerken yol üzerinde Selânik'de durdu. Burada şehrin Rum Metropoliti ve Rum cemaatinin üyeleri ile tanıştı ve kendilerine partisinin programı hakkında bilgi vererek görüş alışverişinde bulundu. 23 Selanik'ten ayrılmadan önce, İttihad ve Terakki Cemiyeti karşıtı olan ve Prens Sabahaddin'in partisine destek toplamak için Selânik'te bulunan Ali Haydar Midhat Bey'le de takip edilecek seçim stratejisi üzerine bir görüşme yaptı. 24 Ali Haydar Midhat Bey'in planı Manastır'a kadar gitmek idiyse de, Prens Sabahaddin, İtti-" hadcılarm, kendisinin Makedonya vilâyetlerinde gezmesinden hoşnut olmadıklarını ve Fırka-i Ahrar'ın seçim kampanyasını bir karşı-kampanya ile etkisiz duruma getirdiklerini söyledi. Cesareti kırılmış olan Ali Haydar Midhat Bey, Manastır ve diğer şehirlere gitmekten vazgeçip İstanbul'a

20

"Le prince Sabaheddine," The Levant Herald

and Eastern

Ex[ıress,

2 0 Ekim

1908, s.2. 21

"Empire O u o ı n a n , " Rcvut du monde s.520. '

22

Musulman,

.

"Prince Sabaheddine," The Levaııt

,; Herald

6 (Eyliıl-Arahk 1 9 0 8 ) , .

and Eastern

Express.

2 4 Ekini

1908,5.1. 23

"Le programme du prince Sabaheddine," The Levant Herald and Easteın Express, 24 Ekim 1908, s.2.

24

"Echos de la ville," The Levant Herald

and Eastern

s.2; ve Ali Haydar Midhat, Hatıralarım,

1872-1946,

Express, s.201.

27 Ekim 1908, \

279

dönmeye karar verdiyse de, gitmeden önce, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki liderleriyle görüştü. Ali Haydar Midhat Bey Cemiyet'te soğuk karşılandı ve kendisine muhalif gruplardan uzak durması tavsiye edildi.25 Başka bir önemli muhalefet lideri de Mizancı Murad Bey'di. Murad Bey, mutlakiyetçi rejime olan yakınlığı ve eski rejimin işbirlikçisi olması nedeniyle, Devrim'in hemen sonrasında Şüra-yı Devlet'teki görevinden azledilmiş tanınmış bir aydındı. Devrim'le birlikte basın üzerindeki tüm yasakların 25 Temmuz'da kaldırılmasından birkaç gün sonra - 3 0 Temmuz'da- Mizan gazetesini yayınlamaya başlamış ve îttihadcıların liderlik kadrosuna yönelik açık bir mektupta kendisini hâlâ Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bir üyesi saydığını yazmıştı. Ittihad ve Terakki Çemiyeti'ne vermiş olduğu istifasını geri çektiğini söylerek, kendisini Ittihad ve Terakki Cemiyeti istanbul Şubesi Reisi olarak ilân etmiş ve Ittihadcılar liderliğini kabul etmediği takdirde muhalefete katılacağını bildirmişti.26 Ittihad ve Terakki Cemiyeti ise 1 Ağüstos'ta Tanin'de yayınladığı basın bildirisinde sert bir dille Murad Bey'in, istanbul Şubesi Reisi olmak bir yana, Cemiyet'in üyesi bile olmadığını ve Cemiyet adına demeç veremeyeceğini açıkladı.27 Murad Bey ise gözünde durarak Ittihadcılar aleyhine çalışmalar yapmaya başladı, Monarşistlef adına sürekli propaganda yapması, bu amaçla bağnaz dincilere yaranmaya ça25

Ali Haydar Midhat, Hatıralarım,

26

"Açık Muhabere," Mizan, 17 Temmuz 1 3 2 4 / 3 0 Temmuz 1908, s.3'den ıiakle'

den, Birol Emil, Mizana

1872-1946,

s.201.

Murad Bey: Hayatı

ve Eserleri,

ss.205-206. Ayrıca

bkz., Cemal Kutay,'Türkiye istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

16,

5.9410. 27

Tanin, 19 Temmuz 1 3 2 4 / 1 Ağustos 1908, s.3'den nakleden, Birol Emil," Mizana İstiklâl

Murad Bey: Hayatı ve Eserleri, ve Hürriyet Mücadeleleri

s;206. Ayrıca bkz., Cemal Kutay,

Tarihi, 16, ss.9410-9411.

Türkiye

lışması ve Ittihadcıları açıktan ve son derece çirkin ifadelerle kamuoyunda kötülemesi sonucu İttihad ve Terakki Cemiyeti Ağustos ayı sonlarında, partinin Selanik'teki yayın organı İttihad ve Terakki aracılığıyla Murad Bey'e karşı açıktan cephe âldı ve kendisini kamuoyu önünde suçladı.28 Fakat, Murad Bey, önayak olduğu gerici propaganda ve karşıdevrimci kışkırtma ile, İstanbul'da, yeni kurulmuş olan anayasal düzene karşı dinci bir ayaklanma çıkartmayı başardı. 23 Ağustos'ta, İstanbul Saraçhanebaşı'nda çok büyük bir yangın çıktı. Yetkililer yangmzedelerin zararlarının karşılanması için büyük çaba gösterdiler. İstanbul'un Devrim'den sonra, 28 Temmuz'dâ, atanan yeni Şehremini Ziver Bey'in başkanlığında bir yardım komitesi kurularak herkesin cömertçe katıldığı bir bağış kampanyası açıldı. Yalnızca yedi kişi ölmesine rağmen hasar çok fazlaydı. Yangında yıkılmış evlerin sayısı iki ile üç bin arasındaydı. Ayrıca, sayısız dükkân ve han ile cami, medrese ve çarşı da yanmıştı.29 Halk arasında gittikçe güçlenen kanıya göre yangın karşıdevrimci kışkırtıcıların işiydi. Eski rejimde hafiyelik yaptıkları bilinen ve daha önce çıkan küçük çaplı bir-iki yangının sorumlusu olan iki-üç kişinin tutuklanmış olması ve eski rejim yanlısı kışkırtıcı ajanlar tarafından halkın görece cahil tabakaları arasında yayılan -yangının Kanun-u Esasi'nin kabulü üzerine Allah tarafından verilmiş bir ceza olduğu şeklindeki- söylenti, kundaklama olayının siyasal bir boyu-

28

"Murad Bey'e İhtar," îtti had ve Terakki,

(Tercüman-i

Hakikat, 1 2 Ağustos

1 3 2 4 / 2 5 Ağustos 1 9 0 8 , s.2'den nakleden, Birol Emil, Mizancı yatı ve Eserleri, 29

Murad Bey: Ha-

s.207).

"turkey," The Times, 2 6 Ağustos 1 9 0 8 , s.5; ve Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet.Mücadeleleri

Tarihi,

16, S . 9 4 İ 6 (Kutay bu yangında harap olan

toplam bina sayısını altı bin olarak vermektedir). Ayrıca bkz., "Yangınlar,'' Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi,

7, s . 4 3 0 (Bu kaynakta ise yanan top-

lam bina sayısı binbeşyüz olarak verilmektedir).

tu olduğuna işaret ediyorsa da, kolaylıkla kanıtlanamıyordu. 30 5 Eylül'de, Saraçhanebaşı'ndaki Çırçır Yangmı'na ilişkin kundakçılık yaptıkları şüphesiyle on kişinin tutuklandığı resmen açıklandı ve aralarından beşinin suçlu olduklarına dair yeterli kanıtın olduğu bildirildi.31 İstanbul'daki karşı-devrimci hareketler yangınla kalmadı. Halıcılar Camii Müezzini Kör Ali'nin Ramazan ayında, 6 Ekim günü Fatih Camii'nde verdiği vaazda cemaati Kanunu Esasi ye parlamenter rejimi reddetmeye yöneltmesi üzerine ciddi boyutta gerici bir ayaklanma oldu. Özgürlük ve eşitlik karşıtı konuşmalar yapan ve böyle kavramların önemini küçümseyen Kör Ali başkentin caddelerinde silahlı bir yürüyüş de örgütledi. Galata Köprüsü'nden geçip Beşiktaş ve. Yıldız Sarayı'na doğru yürüyüşe geçen kalabalık, anayasal rejimin yıkılmasını istedi ve Sultan'a olan bağlılıklarını bildirdi. Kalabalık daha sonra Sadrazam. Kâmil Paişa ve Şeyh-ül İslâm Cemaleddin Efendi aleyhinde de sloganlar atarak Saray'dan çekildi.32 Aynı gün erken saatlerde, Sultan Abdülhamid bir komplo yapılması olasılığından bahsetmişti ve bu durum, siyasal gözlemcilerin, Abdülhamid ve. monarşistlerin de olaya destek vermiş olmalarından şüphelenmelerine yol açmıştı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti yanlısı basın, Sultan Abdülhamid'in göstermelik 'endişesi' ile polis ve askerin olaylar karşısındaki kayıtsız tutumunun pek birbirini tutmadığım söylüyordu.33 30

"The Fire in Cönstantinople," The Times, 2 8 Ağustos 1 9 0 8 , s.5.

31

"Turkey," Tfıe Times, 7 Eylül 1908, s.5.

32

İkdam,

2 4 Eylül 1 3 2 4 / 7 Ekim 1 9 0 8 , and 25 Eylül 1 3 2 4 / 8 Ekim 1908'den

nakleden, "Enıpire Ottoman," Revue du mimde Musul man, 6 (Eylül-Aıalık . 1 9 0 8 ) , ss.518-519. 33

Sultan Abdülhamid'in yayınladığı bildiriyi Tanin, 3 0 Eylül 1.324/13 Ekim 1908 tarihli sayısında basmıştı (Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

4 (25 Nisan-1.9 Ekim 1935), s.70). Ayı'ıca

bkz:, Cemal Kutay, Üç Paşalar Kavgası,

s.42.

Olayı büyük: bir dikkatle izleyen basın, polis teşkilatının yeniden örgütlenmesinin gerekliliği üzerinde duruyor, hem ayaklanmanın önderlerinin ve hem de kayıtsızlıklarıyla ayaklananlara cesaret vermiş olan askerlerin bir an önce cezalandırılmalarını istiyordu. Saray'daki askeri birliklere güvenemeyeceğini anlayan Hükümet, Makedonya'daki askerî okullarda eğitim görmüş yirmi subayla üç tabur güvenilir piyade askerini asayişi sağlamaları için başkente getirmeye karar verdi. Çoğunluk ya Saray'daki beşbin kişilik ordunun sayısının azaltılması ya da bu ordunun kimi taburlarının Makedonya'dan gelen taburlarla değiştirilmesi gerektiği fikrini paylaşıyordu. Saray ordusunun disiplini eski rejim altında iyice gevşemiş ve bu askerlerin Yıldız Sarayı etrafında asayişi sağlamak üzere kullanılmaları durumu iyiden iyiye kötüleştirmişti. Yapılan müdahale ile, Beşiktaş ve çevresindeki polisler ayaklanma sonrasında sokaklarda kontrolü sağlamış görünüyorlardı.34 Kör Ali onbeş kişi ile birlikte 7 Ekim tarihinde tutuklandı, 35 Üç gün sonra - 1 0 Ekim sabahı- Mizan'm sahibi ve başyazarı Murad Bey ile birlikte Mizcm'm yayın kurulundan Uryanizade Cemil Molla ve Nazif Sururi Beyler karşıdevrime! propaganda yapmak ve halkı ayaklanmaya sevketmek suçuyla tutuklandılar. 36 Daha önce, 22 Eylül'de,

34 "Thç. Constantinople Riot: Macedonian Troops for the Capital," The, Times, 17 Ekim 1908, s ti 35 "The Constantinople Riot: Macedonian Troops for the Capital," The Times, 17 Ekim 1908, s.8; ve Cemal Kutay, Üç Paşalar

Kavgası,

s.42.

3 6 "Aırest of Mourad Bey" The Levant Herald and Eastern Expness, 10 Ekim 1908, s . l ; ikdam,

2 7 Eylül 1 3 2 4 / 1 0 Ekim 1908'den nakleden, "Empire Ottoman,"

Revııe du monde Musulman,

6 (Eylül-Aralık 1 9 0 8 ) , s.519; "Murad Bey'in Tevki-

fi," Tanin, 27 Eylül 1 3 2 4 / 1 0 Ekim 1908'den nakleden, Birol Emil, Mizancı rad Bey: Hayatı ve Eserleri, Mücadeleleri

s.209; ve CemalKutay, Türkiye

İstiklal

Mu-

ve Hürriyet

Tarihi, 16, s.9425. Ayrıca bkz., "La Turquie Constitutionnelle," Le

' Figana, 11 Eldm 1908, s.l'den nakleden, Birol Emil, Mizana tı ve Eserleri, s.210n; ve Le Temps, 11 Ekim 1908, s . l .

Murad Bey: Haya-

Sadr-ı Âzam Kâmil Paşa, Murad Bey ve diğer iki gazeteciyle, görüşmüş ve kendilerini gazetede kışkırtıcı yayma devam etmemeleri koriusunda uyarmıştı. 37 Tutucu eğilimli İkdam gazetesi bile Murad Bey'in faaliyetlerinden rahatsız oluyor ve gazetenin başyazarı, halkı, birliğin en gerekli olduğu anda, Murad Bey'in halk arasına ayrılık tohumları ekme amaçlı haince kaleme alınmış yazılarım dikkate almama yönünde uyarıyordu.38 Murad Bey ise 10 Ekim ta.rihli Mizan'da hâlâ, halkı ayaklanması için kışkırtmaya çalışmıştı.39 Mizan'm yayını yasaklanarak Hükümet tarafından kapatıldı. Murad Bey 17 Ekim'de Tiflis'e sürülürken. Uryanizade Cemil Molla Işkodra'ya, Nazif Sururi Bey de Antalya'da İbradı -bugünkü Aydmkent- bucak merkezine gönderildi.40 Kör Ali ve işbirlikçilerinin yargılanması sırasında sanıklar tersini iddia ettiyse de, savunma avukatı sanıkların aklî dengelerinin yerinde olmadığı için cezaî ehliyetli sayılamayacaklarım öne sürdü. Tıbbî muayeneden sonra sanıkların aklî dengelerinin yerinde olduğuna karar verilerek avukatın

3 7 "News Items," The Levant Herald and Eastern Express, Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

2 3 Eyİûi 1908, s . l ; ve Tarihi, 16, s.9423.

3 8 İkdam, 28 Eylül 1 3 2 4 / 1 1 Ekim 1908'den nakleden, Bitol Emil, Mizana Murad Bey: Hayatı ve Eserleri,

s.207.

\

3 9 "MouradBey," The Levant Herald and Eastern Express, cüman-ı Hakikat,

14 Ekim 1 9 0 8 , s : i ; Ter-

28 Eylül 1 3 2 4 / 1 1 Ekim 1908'den nakleden, Birol Emil, Mi-

zancı Murad Bey: Hayatı ve Eserleri, ss.207-208. 4 0 "Mourad Bey," The Levant Herald and Eastern Express, 19 Ekim İ 9 0 8 , s . l ; Tanin, 17 Teşrin-i Evvel 1 3 2 4 / 3 0 Ekim 1908'den nakleden, Birol Emil, Murad Bey: Hayatı ve Eserleri, riyet Mücadeleleri

Mizancı

s.211n; ve Cemal Kutay, Törteye istiklal ve Hür-

Tarihi, 16, s.9425. Şeyh-ül-lslam Uryanizade Ahmed Esad

. Eİendi'mn torunu olan Uryanizade Cemal Molla 1909'daki 3 1 Mart Olayı sonrasında, yine karşı-devrimci olaylara karıştığı gerekçesiyle bu sefer Midilli'ye sürüldü. 1918'de Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iktidardan düşmesiyle birlikte kurulan işbirlikçi monarşist hükümetlerde bir süre Adliye Nazırı olarak çalıştı ve Şura-yı Devlet üyeliğine getirildi ("Uryanizade Cemil Molla," Lamusse

Sözlük ve Ansiklopedisi,

19, s.l 1965).

Büyük

savunması reddedildi. Devam eden mahkeme sırasında, tanıklar, sanıkların anayasal rejimi yıkmaya kararlı olduğunu ve Yıldız Sarayı'na yürüyen kalabalığa önderlik etmeden önce Müslümanları Rumlara karşı kışkırttıklarını söyledi-, ler.41 Muhakemesinde Kör Ali açıkça kendisinin yeni rejime düşman olduğunu belirtti. 26 Ekim'de Kör Ali ve suç ortaklarından İsmail Hakkı kurulu düzeni anayasa dışı metodlarla değiştirmeye çalışmakla suçlandı ve mahkeme heyetindeki beş hakimin oy birliğiyle verdiği kararla her ikisi de idama mahkûm edildi. Davayı izleyenler verilen kararı "Yaşasın Meşrutiyet!" sloganlarıyla desteklediler.42 Kamuoyunun karşı-devrimci hareketlere gösterdiği tepkiye rağmen, ne Murad Bey'in sürgün hayatı ne de 'Mizan'm kapalı kalması uzun sürecekti: Bir ay sonra, Murad Bey'in İstanbul'a dönüp faaliyetlerine devam etmesine izin verildi. İstanbul'da, Murad Bey'in eski rejimi geri getirmeye yönelik bir komplo hazırlığı içinde olduğuna ve kendisinin de bu konuda Sultan'ın Başkâtibi'ne bilgi verdiğine dair söylentiler dolaşıyordu.43 İstanbul'a dönüşünden sonra bastırdığı bir risalede Murad Bey, yine İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni, mutlakiyetçi eski rejimi yıkmakta ve siyasal hayatta oynamakta olduğu aşırı rolden dolayı, çok ağır bir dille .suçlu-

41 "Les reactioımaires," The Levant Herald

and Eastern

s.2; "Linciderit de BechiUtach," The Levant

Herald

Express, 15 Ekim 1908, and Eastern

Ekim 1 9 0 8 , s.2; "The Beshiktash Incident," The Levant

Herald

Express, and

17

Eastern

Express, 19 Ekim 1908, s . l ; "The Beshiktash Incident," The Levant Heıald

and

Eastern Express, 2 0 Ekim 1 9 0 8 , s, 1. 42 "The Turkish Coııstitution: Death Sentences at Constantinople," The

Trmes,

2 8 Ekim 1908, s.9; ve "Reactionaries Sentenced to Death," The Levant

Herald

and Eastern Express, 27 Ekim 1908, s.l. Ayrıca bkz., Cemal Kutay, Kavgası,

Ü('Paşalar

s.42 (Kutay yanlışlıkla Kör Ali'nin 2 9 Ekiıiı'de yargılandığım yaz-

' maktadır).

<

4 3 Mehmed Murad, Hürriyet Vadisinde Bir Pençe-i istibdat

(İstanbul; Mahıııud

Bey Matbaası, 1908), s.62'deıı nakleden, Birol Emil, Mizana tı ve Eserleri, s.21 in.

Murad Bey:

Haya-

yordu. 44 Kamuoyunca asılması istenen Murad Bey, siyaset yapmaya kararlıydı. Genel seçimlere İstanbul'dan Fırka-i Ahrar adayı olarak katıldıysa da, tıpkı partinin diğer adayları Kâmil Paşa ve Prens Sabahaddin gibi o da ikinci seçmenlerden çok az oy toplayabildi.45 Bir başka karşı-devrimci örgüt de Muhammed Avnullah el Kâzımı tarafından Ağustos ayında kurulmuş olan Fedakâran-ı Millet Cemiyeti idi,46 Muhammed Avnullah el Kâzımî'nin gerçek adı Mehmed Selim idi. 1889'da İstanbul'dan yurtdışına kaçmış ve İstanbul'a yeni kimliğiyle dönmüştü. 1901'de tutuklanan el Kâzımı önce Sivas'a sürülmüş, sonra da Devrim'e kadar Sinob Kalesi'ne hapsedilmişti.47 Fedakâran-ı Millet Cemiyeti'nin üyeleri arasında düşük rütbeli Bahriye zabitleri olan Cemal ve Sami Beyler, örgütün yayın organı Hukuk-u Umumiye gazetesinin sorumlu yayın müdürü Doktor Ali Saib Bey, sonradan Hukuk-u Umumiye ve Serbesti gazetelerinin başyazarı olacak Mevlanzâde Rıfat Bey, Serbesti gazetesi yazarlarından Hasan Fehmi Bey, Hukuk-u l/mumiye'de gazeteci olarak çalışan îbn-al-Mahmud Asım ve Mazlûm Beyler, Asitâneli Kevork, Milkön Gürciyan ve Arşak Dardaganyan adlı üç Ermeni ve kiralık katil olarak bilinen oniki kişi vardı.48 Örgütün iddialarına göre. Eylül ayının ilk haftasında üye sayısı dört bine ulaşmıştı; liderle-

4 4 Mehmed Murad, Hürriyet

Vadisinde

Bir Pençe-i

istibdat

(İstanbul: Mahmud

Bey Matbaası, 1 9 0 8 ) , s.27, and ss.73-80'den nakleden, Birol Emil. Murad Bey: Hayatı ve Eserleri,

Mizancı

ss.211-212.

4 5 Biıol Emil, Mizancı Murad Bey: Hayatı ve Eserleri, s.212. 4 6 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasal

Partiler.

1: İkinci

Meşrutiyet

Dönemi,

s. 1 3 1 , Fedakâran-ı Millet Cemiyeti ile ilgili olarak ayrıca bkz., Sina Aksin, "Fedakâran-ı Millet Cemiyeti," ss.125-136. 4 7 İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s.212. 4 8 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de s. 134.

Siyasa! Partiler,

1: İkinci

Meşrutiyet Dönemi,

rinin öne sürdüğüne inanılacak olursa, "üye sayısı yakında onsekiz bini bulacaktı." 49 Örgütün, görünüşteki amacı mutlakiyetçi rejimin hışmına uğramış siyasi mağdurlara yardım etmekti; ama, Sultan Abdülhamid'den önemli bir miktar olan bin lirayı istemesi ve alması örgütün gerçek amaçları hakkında kamuoyunda kuşku uyandırıyordu, llukuk-u Umumiye'de Eylül ayı sonlarında yapılan yalanlamaların örgütü temize çıkarmada fazla bir başarısı olmadı.50 Örgüt; yayın organı Hukuk-u Umumiye adlı gazetesi için yayın iznini Dahiliye Nezareti İdare-i Matbuat Şubesi'nden 28 Ağustos'ta almış ve gazeteyi 7 Eylül'de çıkarmaya başlamıştı.51 Gazete yayına başlar başlamaz, sütunlarını yeni rejimin memurlarını asılsız iddialarla karalamak için kullandı. Şantaj tertipleri Fedakarân-ı Millet Cemiyeti adını kullanan kişilerce de sürdürüldü. İftira etmekten dolayı, gazete aleyhine dava açıldığında ise, Hukuk-u Umumiye bu sefer Kanun-u Esasi'nin kendilerine basın özgürlüğü güvencesi vermiş olduğunu öne sürdü. 52 Cemiyet ise, yıldırımları üzerine çekince, bu gibi eylemlerle ilgisi olmadığını savundu.53 Açılan davalara rağmen, gazete, memurlar hakkındaki

4 9 "Die Neue Türkei," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, bah Baskısı, s,3.

11 Eylül 1908, Sa-

,

50 Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de

Siyasal

Partiler,

1: İkinci

Meşrutiye!

Dönemi,

s.132; ve Abdüİkadir Kaclri, "Hükûmet.-i Meşrutaya Hitab," Hukuk-u ye, 13 Eylül 1 3 2 4 / 2 6 Eylül 1908'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet 51 "Die Neue Türkei," Berliner

Türkiye'de

Dönemi, s.132.

Tageblatt und Handels-Zeitung,

bah Baskısı, s.3. Ayrıca bkz., Cemal Kutay, Türkiye

11 Eylül 1.908, Sa-

İstiklâl ve Hürriyet

leleri Tarihi, 16", s.9423; ve Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de İkinci Meşrutiyet

Umumi-

Siyasal

Mücade-

Partiler, 1:

Dönemi, s.l.33n. Kutay ve Tunaya yanlışlıkla gazetenin 16 Ey-

lül'de yayın hayatına başladığını yazmaktadırlar. 52 Hukuk-u

Umumiye,

15 Eylül 1 3 2 4 / 2 8 Eylül 1908'den nakleden, Tarık Zafer

Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 53 Hukuk-u Umumiye, ııaya, Türkiye'de

s.234.

29 Eylül 1 3 2 4 / 2 Ekim 1908'den nakleden, Tarık Zafer Tu-

Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet

Dönemi, s. 133.

iddialarını sürdürmekteydi. 16 Ekim tarihli Hukuk-u Umumiye, "bilumum memurların cemaziyülevvellerini" bildiğini ve en ufak kanunsuzluklarım kamuoyuna açıklayacağını ilân ediyordu.54 Örgüt, genel seçimlerde îttihadcılara karşı koalisyon kurmak için çok çalıştı. Örgüt üyeleri, aralarında Proodos'un da bulunduğu İstanbul'da Rumca yayımlanan gazete idarehanelerini ziyaret ederek, muhalif adaylar için Rumlardan destek almaya çalıştılar. Hukuk-u Umumiye, "Rumların dahi Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Hükûmet-i Osmaniye aleyhine ilân-ı harb edercesine teşebbüsatta" bulunmasını istemekteydi. 55 Meclis-i Mebusan açıldığında da, örgüt tüm eleştirilerini Ittihad ve Terakki Cemiyeti üzerinde yoğunlaştırarak, Mecliste Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden başka siyasal parti olmadığım ve Hükûmet'in tek-parti diktatörlüğüne dayalı olduğunu iddia etti. Hukuk-u Umumiye, "Osmanlı Parlamentosu yalnız bir fırkanın mürevvic-i âmâli olarak kaldıktan sonra, bunun eski Şura-yı Devlet'ten ne farkı kalır?" diye soruyordu. 56 Gazete, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne sürekli iftira atarak saldırıyor ve iktidar için "gayr-ı meşru Şeref Sokağı Hükümeti" diyerek, partinin yasadışı olduğunu iddia ediyordu.57 Propagandasında başarısız kalan ve halk desteği sağlayamayan örgüt, faaliyetlerine yeraltında devam etmeye başla54

u Vaid-i

Mahsus," Hukuk-u

Umumiye,

3Teşrin-ı Evvel 1 3 2 4 / 1 6 Ekim 1908'den

nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasal

Partiler,

1: İkinci

Meşrutiyet

Dönemi, s.133. 55 Hukuk-u Umumiye, 15 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 8 Kasım 1908'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.236n. 56 "Meclis-i Mebusan'da Fırkalar," Hukuk-u Umumiye, 2 9 K â n u n - u Evvel 1 3 2 4 / 1 1 Ocak 1909'dan nakleden, Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Paıîileı; 1: ffeınci Meşrutiyet Dönemi, s . l 3 3 n . 57 "Şeref Sokağı Hükümeti " Hukuk-u Umumiye, 9 Kânun-u Sani 1 3 2 4 / 2 2 Ocak 1909'dan nakleden, Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de •

s.235.

Siyasi Partiler,

1859-1952,

dı. Sonunda istanbul İstinaf Müdde-i Umumiliği, 12 Ocak 1909'da, örgütü, iktidara karşı komplo düzenleme iddiasıyla kapattı. 58 Tutuklanan örgüt üyeleri silah kaçakçılığına bulaşma, siyaSî liderlere suikast düzenleme amacıyla kiralık katil tutma, elçileri tehdit etme ve eski Adana Valisi Bahri Paşa'dan beşbin lira almak amacıyla şantaj yapma gibi eylemlerle suçlanıyorlardı. Fakat suçlamaların en önemlisi, Hükûmet'e örgütün isteklerini kabul ettirmek amacıyla, Bâb-ı Âli'ye yapılması planlanan baskın iddiasıydı. Bu iddiaya göre, eğer istekleri kabul edilmezse, örgüt İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Şeref Sokağı'ndalci parti genel merkezini basacaktı.59 Dava 24 Mart I909'da başladı ve uzun süren duruşma sonucu sanıklar 'delil yetersizliğinden' serbest bırakıldılar.60 Seçim kampanyası, Ekim ayında, tüm Türkiye'de son hızına ulaşmış ve İttihad ve Terakki Cemiyeti Kanun-u Esasi'nin ve partinin amaçlarını yaymak için her yere temsilciler göndermişti.61 Yalnız, seçimlerin tamamlanması kısa sürede biteceğe benzemiyordu. Makedonya'da yaklaşan seçimler için gerekli düzenlemeler yavaş ilerliyordu ve Meclis-i Mebusan'm, tüm üyeler seçilmeden açılacağından korkuluyordu.62 Sorun yalnızca Makedonya ile sınırlı değildi. Ekim ayı ortasına kadar, tüm ülke çapında henüz yalnızca

58 Yevmi Servet-i

Fünun, 31 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 1 3 Ocak 1909'dan nakleden,

Tarık Zafer Tuııaya^ Türkiye'de Siyasal Partiler, 1; İkinci Meşrutiyet Dönemi, s.135. Tuııaya, Türkiye'de

Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet

59 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

Dönemi, s. 133'.

ss.236-237.

6 0 Tanin, 12 Mart 1 3 2 5 / 2 5 Mart 1909'dan nakleden, Tarık Zafer Tunaya,

Türki-

ye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.237n. 61 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 9 Ekim 1 9 0 8 , "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentary Papers, 1909, 105, s.93 içinde. 62 "lürkey," The Times, 15 Eylül 1908, s.3.

Parlia-

dokuz mebus seçilmişti ve genel seçimin, Meclis-i Mebusan'ın açılış tarihi olarak plânlanan 14 Kasım'a kadar sona ermesi hemen hemen imkânsızdı.63 8 Kasım'a gelindiğinde mebuslardan ellisi seçilmişti. Beklenildiği gibi, imparatorluğun Rumeli ve Batı Anadolu Vilâyetlerinde seçilen Türk mebusların büyük çoğunluğu ya doğrudan Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesi ya da Cemiyet'in desteklediği adaylardılar. Rumlar seçimlerde oldukça iyi sonuçlar alırken, Ermeniler, bu bölgelerde dağınık topluluklar halinde yaşadıkları için, Meclis-i Mebusan'da nü-

fuslarına oranla daha az temsil edileceğe benziyordu. 54 Kasım âymın sonlarına gelindiği halde, seçimler hâlâ sürmekteydi. 6 5 İstanbul ve izmir'de Rumlar tarafından çıkarı-

lanlar dışında, her hangi bir olay meydana gelmemişti. Görünüşe göre, Ittihad ve Terakki Cemiyeti Rumeli vilâyetlerinin birçok bölgesinde zafer elde etmişti ve tahminlere göre, Batı Anadolu'dan seçilecek mebuslar arasında da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin temsil payı oldukça yüksek olacaktı: Ama, Orta Anadolu'dan seçilen mebusların çoğu ulema sımfındandı. Arnavut mebusların ağırlıklı bir bölümünü ise daha çok aşiret reisleri veya onların akrabaları oluşturuyordu. 66 Orta Anadolu ve Arap vilâyetlerinde seçim mücadelesi —biri dinî, öteki siyasî— iki temel eksen üzerinde yürüyor-

6 3 "Turkey: Some Election Resıılls," The Times, 17 Ekim 1 9 0 8 , s.7. 6 4 "Die türkisehen Wahlen," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeitung,

9 Kasım

1908, Akşam Baskısı, s.2; ve "Progress of tlıe Elections," The Times, 9 Kasını • 1908, s.7. 65

10 Kasmı'a kadar otuzbir seçim çevresinden toplam altıııışdokuz mebus seçilmişti ("Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express,

11 Kasııiı 1908,

s.2). 16 Kasım'a gelindiğinde, altmış seçim çevresinden doksanaltı mebus seçilmişti ("Die Entfernung der sultantrcuen Truppeıı aus dem Jildis," Tageblatt und Handels-Zeitung,

Berliner

1 6 Kasını 1908, s.3.

6 6 "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 2 3 Kasını 1 9 0 8 , s.6 290

du. Dinî eksende, Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasında eskiden beri süregelen çatışma, siyasi eksende de, Müslümanların eski rejim yanlısı olanlarıyla Devrim taraftarları arasındaki çatışma, seçimleri etkilemekteydi. Bu'sorunlardan ilki Hıristiyanların safdışı bırakılmasıyla 'çözüldü.' Dinin siyasete alet edilmesi çoğunlukla yadırganmasa- da, iki tarafta da bu anlayışın siyasete bir şey katmadığına inanan ve dinî etkilerden uzak yeni siyasal gruplaşmaların filizlenmesini görmeyi arzu edenler vardı. Fakat çoğunluk baskın çıkıyordu: seçimde yenilgiye uğramalarıyla öfkelenen Hıristiyanlar tüm süçu Türklerin üstüne atmaya ve Kanun-u Esasi'yi reddetmeye hazırdılar. İddialarına göre,. Hükümet seçim çevrelerini bir Hıristiyan çoğunluğu imkânsız kılacak şekilde düzenlemişti. Örneğin, ikinci derece seçmenlerden bir temsilci çıkarabilmek için gerekli sayı olan beşyüz Hıristiyan nerede varsa, o seçim çevresi üç ya da dörde bölünmüş ve her çevre Müslümanların çoğunlukta bulunduğu başka seçim çevrelerine bağlanmıştı. Hıristiyanlar, ayrıca, şiddet ve katliam tehditlerinin birçok bölgede seçmenlerin toplu bir şekilde oy sandıklarından uzak kalmasına neden olduğunu da söylüyorlardı. İddialarda az da olsa doğruluk payı olmasına rağmen, yine de bu söylentiler Hıristiyanların seçimlerde bozguna uğramasının gerçek nedenini ortaya koymuyordu. İşin gerçeği şuydu ki, Müslüman olmayan cemaatler herkesin ortak çıkarını ilgilendiren en önemli kotlularda bile işbirliği yapmak istemiyorlardı. Rumlar Ermenileri, Ermeniler Suriyelileri, Suriyeliler Marunîleri, Maruniler Musevileri çekemiyor ve birbirlerinin davasına destek olmuyorlardı. Cemaatler kendi aralarında bile bölünmüşlerdi: ne bir Katolik Rum, Ortodoks Rum Kilisesinin adayına oy veriyordu, ne de bir Protestan Ermeni bir Gregoryan Ermeniyi destekliyordu. Ama bu durumun soruml u s u Hıristiyan cemaat değil, onların dar kafalı ve yalnızca

kendi çıkarlarını düşünen liderleriydi. Köy ve kasabalarda yaşayan Hıristiyanlar çoğunlukla liderlerinin sözünden çıkmıyor ve onların istedikleri adayları destekliyorlardı. Müslümanlar arasında ise Hıristiyanlarda olduğu gibi tam bir dayanışma gözlenmiyordu. Kayseri'deki Belediye Meclisi seçimleri bu duruma iyi bir örnekti: Kayseri'de bulunan yüzseksen Hıristiyan aile topluca aynı adaylara oy vererek sekiz sandalye elde ederken,, oylarını değişik adaylar arasında bölen dörtyüz Müslüman aile ancak iki sandalye alabilmişti. Seçim sonuçları karışıklığa neden olmuş ve olayların büyümesi ancak beş Hıristiyan üyenin 'anlayışlı' davranıp istifa etmesiyle önlenebilmişti.67 Böylesi dayanışma örneklerinin yalnızca Kayseri gibi yerel düzeyde başarıya ulaşıp, Hıristiyan cemaatlerin aynı sonucu ülke genelinde elde edememesinin nedeni Hıristiyan önderlerin yaptıkları hatalardı. Hıristiyanların seçim yenilgisinin başka bir nedeni de nüfus sayımlarındaki hatalardan kaynaklanıyordu. Mutlakiyetçi rejimde, askerlik yalnızca Müslümanlar için zorunluydu; Hıristiyanlar bunun yerine adı 1856 İslahat Fermanı'na kadar 'cizye,' ondan sonra da 'bedel-i askerî' olan bir vergi ödüyorlardı. Askere almak ve vergi toplamak için devlet her yıl sayım yapıyordu; ancak, tek tek evlere gidip sayım yapmak imkânsız olduğundan, sayım memurları cemaat liderleri tarafından sağlanan listeleri dikkate almak zorundaydılar. Bu listeleri Hıristiyanlar için kilise yetkilileri ya da cemaat meclisleri, Müslümanlar içinse muhtarlar hazırlıyordu. Verginin tek tek kişilerden toplanması öngörülüyorsa da, genelde cemaat toptan vergilendiriliyordu. Bu yüzden, cemaatlerin erkek nüfusunun mümkün oİd'uğunca az gösterilmesi, daha az vergi verilmesi anlamına geldiğinden, Hıristiyanların yararına oluyordu. Her ne kadar askere git-

6 7 Tlıc Turkish Elections," The Times, 2 7 Kasım 1 9 0 8 , s. 12.

292

inek istemeyenlerin ya da annelerinin verdikleri rüşvetlerle beslenen muhtarların da Hıristiyanlarla ayni yolu izlediği doğruysa da, ödenecek vergiyi gizlemek yetişkin bir insanı gizlemekten daha kolay olduğu için, Hiristiyanlartn sayım sonuçları Müslümanlarmkine oranla daha fazla hata payı içermekteydi. Seçmen kütükleri de bu hatalı sayım sonuçlarına göre düzenlendiğinden, seçimlerde bu durumdan en çok Hıristiyanların zararlı çıkmış olduğunu söylemek pek de yanlış sayılmazdı.68 * Müslümanlar arasındaki anlaşmazlığı tartışırken, tutucu ve liberalleri monarşist karşı-devrimcilerden ayırmak gerekir. Mutlakiyetçi eski rejimin geri gelmesini isteyen karşıdevrimciler, Sultan Abdülhamid döneminde çıkar sağlamış ve eski düzen yeniden kurulursa yine bu durumdan fayda görecek olanlardı, iktidardan düşürülen bu karşı-devrimci grup sayıca kalabalık ve güçlü olmasına rağmen, oyunu -geçici olarak da olsa- kaybettiğinin farkındaydı ve açıkça karşı-devrimci bir seçim propagandası yapmaya cesaret edemiydrdu. Öyleyse, gerçek çatışma sayıca az, ama iyi örgütlü îttihadçılarla hurafelere inanan cahil ve bağnaz Müslüman halk arasında olacaktı. Îttihadçılar kendi mebus adaylarına destek bulmak bir yana, ilk seçim hazırlıkları başladığında partiye yakışan uygun adaylar bulmakta bile güçlük çekmişlerdi. Anadolu içlerinde aydın ve eğitim görmüş kişiler çoğunlukla ya kendi istekleriyle ya da mutlakiyetçi rejimin zoruyla sürgüne gitmişlerdi. Diğer bir deyişle, uzun bir süre memleketlerinden uzak bulundukları için bölgelerindeki nüfuzlu konumlarını yitirmişlerdi. Anadolu ve diğer azgelişmiş bölgelerde, ilköğretim -Hıristiyanlarda olduğu gibi Müslümanlarda da- dinî kurumların elinde olduğundan, din adamları halkın görüşünü etkiliyordu. Ayn-

6 8 "The Turkish Elections," The Times, 11 Kasım 1 9 0 8 , s. 12.

ca, Müslüman halkın toplanarak, durumu tartışıp günlük siyasal olaylar hakkında fikir sahibi olabildiği tek yer camilerdi.69 istanbul'da, Fırka-i Ahrar, Ittihadcılara karşı Rumlarla seçim ittifakına gitmeye karar vermişti. Fırka-i Ahrar'm önde gelen isimlerinden Ahmed Fazlı [Tung], Nureddin Ferruh [Alkend] ve Celaleddin Arif Bey 11 Kasım'da Fener Rum Patrilchanesi'ni ziyaret ederek Patrik Joachim Efendi'ye, partilerinin Müslüman olmayan cemaatle de uyumlu bir biçimde çalışmak istediğini ve siyasal programlan itibariyle Rumlarla her türlü işbirliğine hazır olduğunu söylediler. Patrik de Fırka-i Ahrar'm görüşlerine katıldığını söyledi.70 Başkentte ikinci derece seçmenlerin seçimi 18 Kasım'da başladı.71 Beyoğlu'ndaki seçimler yoğun kutlama törenleriyle iki gün sonra başladı.72 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin üzlaşma teklifini reddetmeleri, Rumlara İstanbul'da bir sandalyeye mal olacak gibi görünüyordu; üstelik uyumsuz tutumları Ermenileri de tedirgin etmiş ve onlardan alabilecekleri desteği de yitirmişlerdi. Beyoğlu'ndaki ikinci derece seçimler Rumları daha da öfkelendirmişti. Dört gün olarak ilân edilmiş olan seçim süresinin on güne uzatılmasını istiyorlar ve seçimlerden sorumlu yetkilileri lntihab-ı Mebusan Kanun-u Muvakkatı'nı -seçim yasasını- sayısız kez ihlâl etmekle suçluyorlardı, ihlâllerin olduğu yadsınamazdı; ancak, asıl sorun seçim yasasındaki boşluklardan

6 9 "The Turkish Elccıions," The Times, 2 7 Kasım 1908, s.12. 7 0 "News Items," The Levant Herald and Eastern Express, 12 Kasım 1 9 0 8 , s. 1. 71 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 16, s.9428.

7 2 "Tlıe Elections," The Levant Herald and Eastern Expresj,

21 Kasını 1908, s . l ;

ve Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Taı ilıi, 16, s.9428.

kaynaklanıyordu. Yalnız, bu da o derece büyütülecek bir sorun değildi. Musevi ve Ermenilerden bu tip şikayetlerin gelmemesi ihlâllerin önemli boyutlarda olmadığını gösteriyordu. Ama Rumlar böyle düşünmüyordu ki, 21 Kasım'da Beyoğlu ve Galata'da gösteriler düzenlediler. Rum kiliselerinin çabalarıyla cemaat kiliselerde toplanmış, dükkân ve mağazaların kapatılması için girişimde bulunulmuştu. Askeri birlikler ve polis devriye gezerek kapatılan dükkanları öğleden sonra açtırdı. Beyoğlu Mutasarrıflığı önünde toplanan Rumları temsilen Rum Patrikhanesi Kapı Kethüdası, Mutasarrıflık Dairesi'nde Şehremini Ziver Bey ve Bab-ı Âli'de de Dahiliye Nazırı ile görüşmeler yaptı, 73 22 Kasım'da yirmi binden fazla Rum bu sefer Bab-ı Âli'ye yürüyerek Beyoğlu'ndaki seçimlerin iptal edilmesini istedi. Burada Kabine'den Ziraat, Maadin ve Orman Nazırı* Dimitraki Mavrocördato ile görüşen Rumlar isteklerini kabul ettiremeyince etrafa saldırmış, Mavrocordato ancak askerî kordon altına alınarak, güruhun elinden kurtarılabilmişti. Daha sonra, Mavrocordato ile Dahiliye Nazırı Hakkı Bey, Beyoğlu Kilısesi'ne gidip Rum heyetiyle görüşerek, seçime devam edilmesi konusunda Rum cemaati ile anlaşmaya vardı.74 Oy veçme süresi toplam sekiz güne uzatıldıysa da, Rumların iptal isteği reddedilmişti. Dolayısıyla, göstericiler amaçlarına ulaşamadılar.75 Türk yetkililer seçimlerdeki ihlâllerden Rumları sorumlu tutarken, Türk basınının çoğunluğu da gösteriyi şiddet73 "hıtihab Gürültüleri," ikdam, 9 Teşrin-i Sani 1.324/22 f a s ı n ı 1 9 0 8 , s.3. 74 "Rum Vatandaşlarımızın Şikâyetleri ve Meselenin Ledünniyatı," İkdam,

10

Teşrin-i Sani 1324/23 Kasım 1908, s. 1. 75 "The1 Elections: Yesterday's Demonstrations at the Porte," The Levant and Eastern Expms,

Herald

2 3 Kasım 1908, s . l ; "The Turkish Elections: Some of the

Results," The Times, 23 Kasım 1 9 0 8 , s'.(y, "Die Nationalitâten ini türkischen Wahlkanıpf," Berliner

Tageblatt

und Handels-Zeitung,

24 Kasım J 908, Akşam

Baskısı, s.4; ve "The Turkish Elections," Tlıc Times, 2 5 Kasım 3908, s.7.

le eleştiriyordu. Öte yandan, İstanbul'daki Rumca gazeteler yasadışı olan herşeyden Türk ve Ermenileri sorumlu tutuyor ve ancak iç savaş sırasında kullanılabilecek bir dille Rumları, haklarını korumaya çağırıyordu. 76 İşte bu şartlar altında, İstanbul'da, Fener Rum Patrikhanesi'nin onayı ve desteğiyle Nikolaides'in liderliğinde bir Rum örgütü kuruldu. Örgütün -kamuoyuna açıkladığı-amacı, Makedonya vilâyetlerinin derhal Türkiye'den ayrılması ve bu bölgelerin Yunanistan'a bağlanması için çalışmak yerine, Rumların imparatorluk sınırları içinde kalmalarını destekleyerek Türkiye'nin 'helenleştirilmesi' için çaba harcamaktı. 77 24 Kasım'da ortam biraz sakinleşmiş ve Rum seçmenler sandık başına geri dönmüştü. Bu arada Patrikhane de, Türk basını da kışkırtıcı dil kullanmaktan ve eylemlerden kaçınarak, seçim ihlâllerinden yakınanların şikayetlerini yakında açılacak olan Meclis-i Mebusan'a iletmeleri yönünde ' baskıda bulunuyordu. Diğer yandan, Ermeni ve Museviler İstanbul'un tüm seçim çevrelerinde Türklerle birlikte oy vermekteydiler. 78 İstanbul'daki ikinci derece seçimler 26 Kasım'da tamamlandı.79 İstanbul'un değişik mahallelerinden gelen seçim sandıkları, 3 Aralık'ta, liberal demokrasi lehine gösteri yapan iyi örgütlenmiş bir kalabalığın eşliğinde Şehremaneti'ne bırakıldı.80

7 6 "The Turkish Elections," The Times, 2 5 Kasım 1908, s.7. 77 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia,

1897-1913,

78 "Die Nationalitâten im türkischen Wahlkampf," Berliner dels-Zeitung,

ss.382-383. Tageblatt

und Han-

2 4 Kasım 1908, Akşam Baskısı, s.4; "The Elections," The Levant

Herald and Eastern Express, 2 5 Kasım 1908, s.l; "Ministerkrisis in der Türkei," Berliner

Tageblatt und Handels-Zeitung,

2 5 Kasım 1908, Akşam Baskısı, s.3; ve

"The Turkish Elections," The Times, 2 5 Kasım 1 9 0 8 , s.7. 79 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 16, s.9428.

8 0 "Turkey: The Sultan and the Opening of Parliaınent," The Times, 4 Aralık 1908, s.8.

İkinci derece seçmenlerin belirlendiği bu günlerde, Fırka-i Ahrar mebus seçimlerinde İstanbul'da - v e diğer seçim çevrelerinde- kendilerinin aday göstermeyip, Rum adayları destekleyeceğini kamuoyuna duyurdu.81 Tanin'in 9 Aralık sayısındaki başyazısında, Hüseyin Cahid [Yalçın], Prens Sabahaddin'i Patrik Joachim Efendi'yle birlikte Ittihâdcılara karşı işbirliği yapmakla suçluyor, Prens'in adem-i merkeziyetçi tavrının ülkenin toprak bütünlüğünü tehdit ettiğini iddia ediyor ve böyle adem-i merkeziyetçi bir propagandanın azınlıkların bulunduğu yerlere bütünüyle özerklik verilmesine neden olacağını söylüyordu. Hüseyin Cahid [Yalçm]'m en sert dille eleştirdiği olaysa, Prens Sabahaddin'in Fener Rum Patrikhanesi'ne tanınmış olan özel hak ve imtiyazların korunacağına dair söz vermesi oluyordu. 82 Bunun üzerine, Prens Sabahaddin îttihadçıların iddialarına yanıt vermek amacıyla bir risale yayınlayarak, Fırka-i Ahrar'ın adem-i merkeziyetçi programı savunmaya devam edeceğini söyledi.83 Bu arada, Ermeniler ile İttihad ve Terakki Cemiyeti arasında beklenmedik ve ciddi bir sorun başgösterdi. îttihadçılar, başkentteki iki Ermeni adaydan biri olan Kriko r Zohrab'ın adaylığına karşı çıkıyorlardı. Ermeni Komitesiyse seçimlerden desteğini çekeceği tehdidinde bulunarak durumu protesto ediyordu. Zohrab eski rejim taraftarlarıyla ilişki içinde olmasına rağmen, görünüşte, Îttihadçıların bu olası

"I.e parti liberal ottoman," The Levant Herald

and Eastern

Express,.24

Kasım

1908, s.2. 8 2 Hüseyin Cahid (Yalçın]-, "İntihabat Entrikaları," Tanin, 2 6 Teşriıı-i Saııi 1 3 2 4 / 9 Aralık 1908'den nakleden, Sabahaddin, Tesebbüs-ü Hakkında

Şahsi ve Adem-i

Merkeziyet

İkinci Bir İzah (İstanbul, 1908),

83 Sabahaddin, Tesebbüs-ü

Şahsi ve Adem-i

Merkeziyet

Hakkında

İkinci

Bir

İzah

(İstanbul, 1 9 0 8 ) . Bu risalenin tam metni için bkz., Nezahat Nurettin Ege, Prens Sabahaddin:

Hayatı ve llmt Müdafaaları,

ss.173-189,

yı çok fazla büyütmesi için fazla bir neden yoktu; çünkü, Anadolu ve Kürdistan'daki seçimlerde hiç kuşkusuz ihlâllere maruz kalmış olan Ermeniler, Rumların aksine, protestodan kaçınmış ve ne Hükümet'e ne de îttihad ve Terakki Cemiyeti'ne şikayette bulunmuşlardı. Çoğunluk, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin, seçim ittifakı yaptığı en ilerici ve siyasal açıdan en yararlı ortağıyla -Ermeni cemaatiyle- iyi ilişkilerini sürdürebilmek için Krikor Zohrab'm adaylığı konusundaki tavrını değiştireceğini umuyordu. Sonunda, Ittihadcılar tutumlarını değiştirerek, Krikor Zohrab'ın adaylığını kabul etmek zorunda kaldılar ve 11 Aralık'ta istanbul seçimleri yapıldı.84 Sonuçlar merakla bekleniyordu. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne oldukça önemli bir. muhalefet vardı ve istanbul'da bir Fırka-i Ahrar zaferi Ittihad ve Terakki' Cemiyeti'nin gücünü ve saygınlığını yitirmesine neden olacaktı. Prens Sabahaddin, Kâmil Paşa'nın emrinde olan Yeni Gazete

ve ik-

dam'm başyazarı. Ali Kemal Bey'in desteğiyle muhalefetin başını çekiyordu. 85 < Fakat, muhalefetin beklentisi gerçekleşmedi ve İstanbul seçimleri Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin kesin ve. göz kamaştırıcı zaferiyle sonuçlandı. 85 Beşyüzonyedi ikinci derece seçmenden beşyüzönikisi seçime katılmıştı. Ittihadçı mebuslar ve /aldıkları oylar şunlardı: Beşyüzüç oyla seçilen Manyasizade Refik Bey, dörtyüzyetmişbeş oyla seçilen Mus-

8 4 "Turkislı Politics:' The Coııstantinople Electioııs," The Times, 11 Aralık 1908, s.7.

'

8 5 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri.

4

(25 Nisan-19 Ekim 1 9 3 5 ) , s s . l 8 1 - l 8 2 . 8 6 Cemal Kutay, Türkiye istiklâl Zafer Tunaya, Türkiye'de

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 16, s.9430; Tarık

Siyasi Partiler;

1859-1952,

s.241ıı; ve Sir Geıard

Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Beyoğlu, 15 Aralık 1908, "Correspondeııcc Respecting the Coııstitutional Moveıııent in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary pers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.107 içinde.

Pa-

tafa Asım Bey,;dörtyüzyetmişiki oyla seçilen Ahmed Rıza Bey, dörtyüzellibeş oyla seçilen Bedros Hallaçyan, dörtyüzyirmibeş oyla seçilen Ahmed Nesimi Bey ve üçyüzellidört oyla seçilen Hüseyin Cahid [Yalçın].87 Seçim sonuçları İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne verilmiş bir güvenoyu olarak düşünülse de, İttihadcılar tarafından adaylığı üzerinde ısrar edilen Tanin başyazarı Hüseyin Cahid [Yalçın]'ın, seçilen Rum mebuslarından biri dışında, seçimi kazananlar içinde en az oy alan aday olarak Meclis-i Mebusan'a girmesi dikkat çekmekteydi. îttihadçılar ve monarşistler arasındaki çekişmeye rağmen, İstanbul'daki seçimler başka yerlere örnek olacak bir güvenlik ortamı içinde geçmişti.88 Ikdam'm seçiıH günü çıkan sayısında 'Fırka-i Ahrar Adayları' olarak şu isimler yer almaktaydı: Sadr-ı Âzam Kâmil Paşa, tkdam başyazarı Ali Kemal Bey, Celaleddin Arif Bey, Ahmed Fazlı [Tung], Nureddin Ferruh [Alkend], Pantoleon Cosmidis, Constantin Constantinidis, Krikor Zohrab ve Albert Vitali Fraggi.89 istanbul seçimlerinde Ittihadcı olmayıp da başarılı olan adaylar, dörtyüzaltmışbir oyla seçilen Albert Vitali Fraggi, Kâmil Paşa ve Fırka-i Ahrar'a yakınlığıyla bilinen ve üçyüzdoksaniki oyla seçilen tanınmış Ermeni avukat Krikor Zohrab, seçimlerde bağımsız aday olan ve üçyüzaltmışdokuz oy alan avukat Constantine Constantinidis ve üçyüzkırk oy alan ve daha sonra Fırka-i Ahrar'a katılacak olan Pantoleon Cosmidis'di.90 Cosmidis de avu87 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Filıir Hareketleri, 4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), s.182; Reşad Ekrem Koçu, "Türkiye'de Seçimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " s.l.81;"ve Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1952, 5.188u. Ayrıca bkz., "Die Wahlen in Konsıantiııopel," Berliner und Handels-Zeitung,

1859-

Tageblatt

13 Aralık 1908, s.2.

8 8 "Tlıe Turkish Elections," The Times, 14 Aralık 1908, s.7. 89 "Fırka-İ Ahrar'ın Namzedleri," tkdam,

2 8 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralık 1908,

s.2. 90 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketlen, .

4 299

kattı ve Tütün Rejisi'nin hukuk danışmanlığını yapmaktaydı.91 Diğer bütün muhalifler ve Fırka-i Ahrar üyesi adaylar seçimi büyük farkla kaybetmişlerdi. İkdarrCm başyazarı Ali Kemal Bey altmışdört, Fırka-i Ahrar kurucularından Ahmet Fazlı [Tung] otuzbir, Sadr-ı Âzam Kâmil Paşa onsekiz ve Celaleddin Arif Bey dört oy alabildiler.92 Fırka-i Ahrar'ın perde arkasındaki lideri Prens Sabahaddin de resmen aday gösterilmediği halde onsekiz oy aldı.93 Fırka-i Ahrar'm bir diğer önemli üyesi olan Nureddin Ferruh [Alkend] tekbir oy bile alamadı.94 Seçimlere bağımsız aday olarak katılan diğer muhalif adaylar da pek bir varlık gösteremedi. Ali Haydar Midhat Bey altmışyedi, Yağcı Şefik Bey otüziki, Hâlis Efendi yirmisekiz, Hoca Hayret Efendi yirmiüç, eski rejim döneminde Saray'la işbirliği içinde olan hafiye ve gazeteci Mizana Murad Bey onaltı, Kemalpaşazade Said Bey onbir, Hüseyin Hilmi Paşa sekiz ve Ahmed Rasim Bey altı oy alırken, Nâzım Paşa hiç oy alamadı.95

( 2 5 Nisan-19 Ekim 1 9 3 5 ) , s.182; Reşad Ekrem Koçu, "Türkiye'de Seçimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " s.181; ve Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Parlileı; 18591952, s,188n.

,

91 "Zur Eröffnung des tûrkischen Parlaments: Die Jungtürken," Berliner blatt undHnadels-Zeitung,

Tage-

1 8 Aralık 1908, Akşam Baskısı, s.2.

9 2 Reşad Ekrem Koçu, "Türkiye'de Seçimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " s.181; ve "Zur . Eröffnung des tûrkischen Parlaments: Die Jungtürken," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung,

18 Aralık 1 9 0 8 , Akşam Baskısı, s.2. 1 9 0 9 yılındaki ara seçim-

de monarşistlerin adayı Ali Kemal Bey tekrar seçime katılacak, fakat İttihadcılann adayı Rıfat Paşa karşısında seçimi yine kaybedecekti (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.241). 9 3 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de 94 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.241n.

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.241n; ve Hüseyin

Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

4 (25 Ni-

saıı-19 Ekim 1935), s.182. 9 5 Reşad Ekrem Koçu, "Türkiye'de Seçimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " s.181; ve Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.241n.

Anadolu vilâyetlerindeki seçim sonuçlan İttihada adayların her seçim çevresinde başarılı olamadığını belgeliyordu. Her ne kadar İttihad ve Terakki Cemiyeti Batı Anadolu'da İzmir ve onun gibi ekonomik olarak gelişmiş şehir ve kasabalarda ve Karadeniz kıyısındaki şehirlerle Anadolu'nun iç bölgelerindeki ticaret merkezlerinde güçlü olsa da, Anadolu'nun azgelişmiş bölgelerinde tutucu ya da monarşistler, tümüyle baskın olmasa da, pldukça güçlüydü. Anadolu'nun en önemli şehri olan İzmir'de Müslüman, Ermeni ve Musevi cemaatinin büyük çoğunluğu İttihad ve Terakki Cemiyeti yanlısıydı. İzmir'in Rum cemaati ve İttihad ve Terakki Cemiyeti arasında varılan anlaşmaya göre, İzmir Sancağı'nı temsil etmek üzere iki Türk, iki Rum, bir Ermeni ve bir- Musevi -toplam altı mebus- seçilecekti. 96 Ancak, Bergama'dakı seçimlerde, Beyazıd Camii hocası Cevdet Efendinin yalnızca bir oy farkla Rum adayın yerine seçilmesi, Rum cemaati tarafından anlaşmanın bozulmuş olduğu şeklinde, algılandı.97 Kendi adaylarının yenilgiye uğraması, zaten bu olaydan çok önce de yeni rejimden memnuniyetsizliklerini dile getirmiş olan kasabalı Rumları galeyana getirdi.98 Rum cemaati, İzmir'de büyük bir miting düzenledi. 14 Kasım günü, neredeyse tamamına yakını silahlı, sayısı otuz bini bulan bir kalabalık Metropolithane'ye doğru yürüyüşe geçti. Askerler kalabalığı dağıtmaya çalıştıysa da,, kan dökülmesi, Vali'nin Metropolithane'ye giderek as-

96 "Turkey; Some Election Results," Tlıe Times, 17 Ekim 1908, s.7; ve "Tlıe Sıııyma Elections," Tlıe Levanı Herald and Ilaslern Express, 16 Kasım 1908, s. l. 97 "izmir'de İntihabat Gürültüleri," İkdam,

3 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasım 1908,

s.3; "Empire Ottoman," Revue. du moiıde Masulman, 6 (Eylûl-Arahk 1 9 0 8 ) , s.517; "The Smyrııa Elections," The Levant. Herald and Eastern E\press, 16 Kasını 1908, s,1; ve "Turkish Iııterııal Affairs: Election Riots at Sıııynıa," The Times, 17 Kasını 1908, s.7. 9 8 İlk huzursuzluklar Eylül ayı ortalarında çıkmıştı (Nene Freie Presse, 20 Eylül 1908'deıı nakleden. "Tlıe Asiatic Provinces," The Times, 22 Eylül İ908, s.3).

301

kerleri, Metropolitle varılan anlaşma sonucu, geri çekmesi ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin izmir Şubesi temsilcisinin seçim sonuçlarına sadık kalınarak iki Rum mebusu daha seçileceğini söylemesiyle engellenmiş oldu. Olaydan kısa bir süre sonra, daha önce Bergama'da seçimi kaybetmiş olan ikinci Rum adayının seçildiği,açıklandı." Neticede, seçimler iki Türk, iki Rum, bir Ermeni ve bir. Musevi..mebusun seçilmesiyle sonuçlandı. Türk mebuslar, dava vekili ve ünlü bir Ittihadcı olan Mehmed Seyyid Bey ile izmir Müftüsü Mehmed Said Efendi idi. Âristidis Paşa Yorgandjioglu ve Pavlis Carolidis İzmir'in Rum mebuslarıydı. Bu mebuslardan Âristidis Paşa Îttihadcıların listesinde yer alırken, Carolidis seçime bağımsız olarak girmişti. Bir başka bağımsız aday, Stephan Ispartalıyan'sa, Ermeni listesinden mebus seçilmişti. Musevi mebus Nesim Masliah ise tanınmış bir Ittihadcıydı.100 izmir'deki seçimde Müftü Mehmed Said Efendi ikiyüzüç, Âristidis Paşa Yorgandjioglu ikiyüziki, Mehmed Seyyid Bey yüzdoksandokuz, Pavlis Carolidis yüzonbeş, Nesim Masliah yüzoniki ve Stephan Ispartâlıyan [Isparlaiızade] yüzaltı oyla mebus olmuşlardı. Doktor Edhem Bey doksandört, Aristodolo Efendi de seksenaltt oy alarak seçimi kaybeden adaylardı.101 Bursa, yeni rejimi heyecanla karşılamasına rağmen, 24 Ağüstos'ta çıkan gerici bir ayaklanma yaşamıştı. 192 O sabah,

99 Neologos, 15 Kasım 1908'den nakleden, "İzmir'de İntihabat Gürültüleri," İkdam, 3 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasım 1908, s.3; "The Sıııyma Elections," The Levant Herald

and Eastern

Express,

16 Kasım 1908, s . l ; ve "Turkish lııternal

Affaiıs: Electioıı Riots at Snıyrna," The Times, 17 Kasım 1908, s.7. 100 "Les dıiputes," The Levant Herald and Eastern Express,

11 Kasım 1908, s.2; ve

Feroz Ahmad ve Dankwaıt A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918," ss.270-271. •

*

*

101 "Mebusan Şenlikleri," İhdc/ln?4 Tesrin-i Sanı 1 3 2 4 / 1 7 Kasım 1908, s.3. 102 "Turkey," The Times, 26'Ağustûs 1908, s.5; ve "Türkei: Zum Systemwechsel," ' Vossische Zeitung, 26 Ağustos 1908, Sabah Baskısı, s.4.

bir kaç asi hapishaneyi basarak ikiyüz tutukluyu silahlandırıp serbest bıraktılar. Serbest bırakılanlar daha sonra 'kurtarıcılarının' liderliğinde Vali ve diğer memurlar aleyhinde gösteri yaptılar. Caddelerde dolaşarak, vergi ödememe ve hükümeti işlemez hale getirme konusundaki kararlılıklarını duyurdular. En sonunda, Mahkeme Reisi'ni makamından atarak yerine adı ünlü bir kaçakçıya çıkan ulemalardan birini getirdiler. Bursa içindeki bir avuç polis ve asker, erkekliği, ortada görünmemekte buldular. Kamu düzeni, ancak 25 Ağustos sabahı Muhafız Alayı'ndan gelen bir tabur askerin ayaklanmanın elebaşlarını tutuklayarak güvenliği sağlamasıyla kurulabildi.103 Bursa'dan seçilen mebuslar Ömer Fevzi Hoca, Hafız Ahmed Hamdi Efendi, Abdullah Sabri [Karter] ve-Bursalı Mehmed Tahir BeylerdiJ 04 Seçilenlerden yalnızca Binbaşı Bursalı Mehmed Tahir Bey İttihad ve Terakki Cemiyeti üyesiydi.105 Tahir Bey 1881 yılında Harbiye Mektebi'ni bitirdikten sonra Manastır ve Üsküb askerî rüşdiyelerinde öğretmenlik yapmış, 1897 ile 1904 yılları arasında da Selânik Askerî Rüşdiy esi Müdürü olarak görevlendirilmişti. 1905 yılında Binbaşı olan Tahir Bey, gizli ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesi olduğu gerekçesiyle açığa alınmış ve Alaşehir'e Tabur Komutanı atanarak Selânik'ten sürülmüştü. Gerçekten de, Selânik Askerî Rüşdiyesi'nde. müdürlük yaptığı sıralarda, 1906 yılında İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selânik Şubesi'ni kuran ilk on devrimci arasındaydı. 106 Diğer me103 "Turkey: The Disturbances at Brusa," The Times, 27 Ağustos 1908, s.3. 104 "Turkey: Sonte Election Results," The Times, 17 Ekim 1 9 0 8 , s.7; ve Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclislcr, 19081918," s.269. 105 "Lettre de Brousse," The Levant Herald and Eastern Express,.2S Ekim 1908, s.3; ve "Empire Ottoman," Revuc du monde Musulman, 6 (Eylül-Arahk 1908). s.517. 106 "Mehmet Tahir Bursalı," Büyük Laıöusse

Sözlük

ve Ansiklopedisi,

ve Galip Vardar, İttihad ve Terakki İçinde Dönenler, s.48.

13, s.7943;

buslar bağımsızdı, Aralarından Hafız Ahmed Hamdi Efendi sonradan Fırka-i Ahrar'a katılacaktı.107 Hüdavendigâr Vilâyeti'ne bağlı Kütahya Sancağı'nda Kasım ayı ortasında ikinci derece seçmenlerin seçimi tamamlanmıştı. Merkezde altmışüç Müslüman, üç Rum, iki Ermeni, bir Katolik, Uşak kazasında otuzaltı Müslüman, iki Rum, Eskişehir kazasında otuzyedi Müslüman, Simav kazasında onyedİ Müslüman ve Gediz kazasında da onyedi Müslüman ikinci derece seçmen, olmuştu. Kütahya Sancağı toplam ikinci derece seçmen sayısı böylece yüzyetmişsekizdi ve bunlardan yüzyetmişi Müslümandı.108 Kütahya Sancağı'ndan seçilen dört mebustan yalnızca ikisi -Abdullah Azmi [Torun] ve Hatibzade Ahmed Cemal Bey- Ittihadcıydı; din ve hukuk eğitimi gören .Abdullah Azmi [Torun] dava vekili olarak çalışmaktaydı.109 Hatibzade Ahmed Cemal Bey ise Mekteb-i Mülkiye'den 1897'de mezun olduktan sonra idadilerde öğretmenlik yapmıştı.110 Üçüncü sırada seçilen Hocazade Rasih Efendi ise çevresinde hiç de iyi tanınan biri değildi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Eskişehir Şubesi tarafından Cemiyet'in Bursa Heyet-i Merkeziyesi'ne gönderilen bir raporda "bu zâlim ve müthiş müstebidin mutlakiyetçi rejim döneminde edindiği servet ve malî gücünü yalnız Kütahya'da değil, aynı zamanda Eskişehir'de de halkın aleyhinde kullandığı" ve "menhus Istibclacl Devri'nde kanlı elleri, zehirli tırnaklarıyla yapmadığı fenalığın kalmadığı" bildiriliyordu. Mutlakiyetçi rejim sırasında aleyhine açılan bir davadan mahkum olduğu halde, ilâm hükmünü Mabeyn'e müracaatla çıkarttığı 107 Feroz Ahnıad ve .Dankvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1.918," s.269. 108 "İntihabat," ikdam,

3 Teşrin-i.Şanı 1 3 2 4 / 1 6 Kasım 1908, s.3.

109 "Abdullah Azmi.Elendi," Büyük l.arousse Sözlük ve Ansiklopedisi, l, s.1.8; ve Feroz Ahıııâd ve Daııkwaıt A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908.-1918," s 2 6 9 , 110 "Hatipzade Cemal Hey, Ahmet," liüytik Laıoıısse S.5089.

Sözlük

ve Ansiklopedisi,

8,

P

s

bir İrade ile feshettirebilmeyi başarmış ve bu suretle. Saray;a olan yakınlığını tescil ettirmişti.111 Batı Anadolu'nun iç bölgelerinde küçük bir kasaba olan Burdur'da gericiler Kasım ayında Hükümet Konağı'nı basa• rak memurları tartakladılar. Dahiliye Nezareti daha fazla bilgi elde edemediyse de, ayaklanan eski rejim yanlılarının siyası şantaj yaptıkları söylentisi dolaşıyordu.112 Tütucu bir aday olan Ömer Lütfi Efendi Burdur'da seçim yarışını kazandı.113 Ömer Lütfi Efendi her ne kadar seçime Ittihad ve Terakki Cemiyeti adına girmiş ve kazanmışsa da, 1910 yılının Şubat ayında diğer beş arkadaşıyla birlikte -Gümülcine Mebusu İsmail Hakkı Bey, Karesi Mebusu İbrahim Vasfi Efendi, Trablus Garb Mebusu Ferhad Efendi, Bayezid Me : busu Süleyman Sudî [Acarbay] ve Erzurum Mebusu Hacı Şevket Efendi- Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden resmen ayrılacak ve hemen, tutucu ve monarşist güçleri destekleyecek olan Ahali Fırkası'ni kuracaktı. 114 Bolu'da ise seçilen dört mebustan yalnızca biri Ittihad vc Terakki Cemiyeti adayı olarak seçime girmişti. Bolu Müftü- • sü Hacı Abdül Vehab Ömer Efendi, Ahmed Şerafettin Bey ve Mustafa Zeki Efendi Meclis-i Mebusan'da bağımsız kalırken, bir zabit olan Habib Bey Ittihadcı' olarak seçilmesine ; rağmen, sonradan Fırka-i Ahrar'a geçecekti. 115

I

111 "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 29 ve

6 i ' ; ; .

ı •

30," Milliyet, 1 3 ve 14 Aralık 1 9 3 4 , s.3. 112 İkdam,

31 Teşrin-i Evvel 1 3 2 4 / 1 3 Kasım 1908'den nakleden, "Turkish Iııtcr-

nalAffairs," The Times, 14 Kasını 1908, s. 10.

>

:

113 Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.272. 114 Yeni Gazete, !' _

1910, İkdam,

8 Şubat 1 3 2 5 / 2 1 Şubat 1910, Sabah,

Partiler, 1859-1952, [' f

9 Şubat 1 3 2 5 / 2 2 Şubat.

9 Şubat 1 3 2 5 / 2 2 Şubat 1910'dan nakleden, Türkiye'de

Siyasi

s . 2 9 4 v e 301.

115 Feroz Alımad ve Dankvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde MccÜsler 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 9 ; Resimli

Kitab,

2 (Nisaıı-Eylül 1.909), s.1028, \ •"... \ 305

Sinob halkı, şehrin önde gelen ailelerinden ve sonradan Fırka-i Ahrar'a girip İttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhinde komplo girişimlerinde de bulunacak olan Doktor Rıza Nur'a büyük destek verdi. Rıza Nur'un kendi anlatımına göre, seçim yarışma girmesinin nedeni Belediye Reisi ve şehrin diğer eşrafıyla birlikte halktan gelen yoğun baskıysa da, son kertede, asil neden muhalefetin Sinob'da Ittihadcılara karşı güçlü bir aday gösterme isteğiydi. îttihadcılarsa, yöre halkıyla hiç de iyi ilişkileri olmadığı iddia edilen Mekteb-i Hukuk mezunu Yusuf Kemal [Tengirşenk]'i desteklemeye karar verdiler. Îttihadçıların engelleme çabalarına rağmen Rıza Nur seçime katılmaya karar verdi ve bu kararı ikinci derece seçmenler tarafından büyük bir heyecanla desteklendi. Yine îttihadçıların yanş dışı bırakmak için çaba gösterdikleri, dinî kesimin pek de hararetle desteklemediği, Sinob Müftüsü Hasan Fehmi [Tümerkan] seçimlere bağımsız aday olarak katıldı.116 Sinob'daki seçim propagandası sırasında İttihad ve Terakki Cemiyeti adına istanbul'dan bir temsilci gelip partiye taraftar toplamak amacıyla konuşmalar yaptıysa da, Yusuf Kemal [Tengirşenk] , Kanun-u Esasi aleyhinde ayaklanan ve Ittihadcı zabitleri tehdit eden Ayancıklı Müslüman halktan tek bir oy bile alamadı.117 Boyabat'ı Yusuf Kemal [Tengirşenk] almasına rağmen, Sinob, Gerze ve Ayancıklı seçmenler topluca Rıza Nur ve Hasan Fehmi [Tümerkan]'a oy verdi ve böylece Rıza Nur ve Hasan Fehmi [Tümerkan] Sinob

s.1097; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s . 8 2 3 ; "Empiıe Ottoman," Rivue du monde Musulman, 6 (Eylül-Aralık 1 9 0 8 ) , s . 5 1 7 ; v c "Turkey. Soroe Election Results," The Times. 17 Ekim 1908, s.7.' 116 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım,

1, ss.249-250.

117 Neue Freie Presse, 20 Eylül 1908'den nakleden, "The Asiatic Proviııces," The Times, s.251.

22 Eylül 1 9 0 8 , s.3.Ayrıca bkz., Rıza Nur, Haya[

ve Hatıratım,

1,

mebusları olarak Meclis-i Mebusan'a girdiler.118 Rıza Nur inançlı bir monarşist olarak Ittihad ve Terakki Cemiyeti ve yeni kurulan anayasal düzeni Meclis içi ve dışı yöntemlerle yıkmaya çalışırken, Hasan Fehmi [Tümerkan] siyaseti çıkarları için kullanan başarılı bir fırsat düşkünüydü ve 1912 seçimlerinde Meclis-i Mebusan'daki .yerini korumak için Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yanında yer almaktan kaçınmayacaktı.119 Oysa, Devrim'den önceki yıllarda aydınların sürgüne gönderildiği vilâyet olarak ünlenmiş Kastamonu'da Ittihadcı adaylar -Hacı Ahmed Mahir Efendi, Yusuf Kemal [Tengirşenk], İsmail Mâhir Efendi ve Ahmed Şükrü Bey- mebuslukların tümünü kazandılar.120 Sinob'ta seçimi kaybetmiş olan Yusuf Kemal [Tengirşenk] şansını bir defa da Kastamonu'da denemeye karar vermiş ve aday olmuştu. Aslen Kastamonulu olan İsmail Mahir Efendi bir eğitimciydi. Kastamonu Muallim Mektebi'nde ve Sanayi Mektebi'nde. müdürlük yapmış, Devrim'den önce Selanik'de öğretmenlik yaptığı sıralarda Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne. katılmıştı.121 Yine Kastamonulu olan Ahmed Şükrü Bey ise Ittihad ve Terakki'Cemiyeti'nin önemli bir üyesiydi, istanbul Yük-

118 Rıza Nur, Hayal ve Hatıratım,

1, s.251; ve Feroz Ahmad ye Dankvvart A. Rus-

tow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274. 119 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım,

1, ss.258-259. Feroz Ahmad ve'Dankvvart A.

Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274. Tümerkan 1914 yılındaki genel seçimlerde yine Îttihadcıların listesinden mebus seçilmişti. 1918 yılında îttihadcıların düşüşünden sonra Ittihad ve Terakki Cemiyetine bağlılığım terkeclerek, Cumhuriyet Halk Fırkası'na geçmiş ve, ölümüne kadar ( 1 9 3 3 ) , Kastamonu milletvekili kalabilmeyi başarmıştı (Kazım Öztürk (Der,), Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü, s.93). 120 Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.272. 121 İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşkurları

v

Ansiklopedisi,

bkz., "İsmail Mahir Hlendi," Büyüfc L a r o u s s e Sözlük ş.5812.

s s : 2 3 1 - 2 3 2 . Ayrıca ve Ansiklopedisi,

10,

7ı

sek Muallim Mektebi'ni bitirdikten sonra çeşitli okullarda görev almış bir eğitimciydi, 1913 yılında Maarif Nazırı olarak, kız okullarının yaygınlaştırılması, Dar-ül-Fünun ve öğretmen okullarının daha iyi bir düzeye getirilmesi için çalışacaktı. 1923 seçimlerinde Kemalistlerin engellemesine rağmen Kocaeli'hden mebus seçilecek, Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki liberal muhalefette, kendisine önemli bir yer edinecek, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kuruluşunda etkin olacak ve liberal, anti-.Kemalist tutumu dolayısıyla 1926'da İstiklâl Mahkemesi tarafından hayatta kalmış diğer İttihad ve Terakki Cemiyeti liderleriyle birlikte idama mahkum edilecekti.122 Mutlakiyetçi rejimin son günlerinde Devrim'i heyecanla ' bekleyen birçok sürgüne gönderilmiş aydının bulunduğu bir başka Orta Anadolu şehri de Konya'ydı. Devrim'den sonra burada da kutlamalar yapılmıştı. Ne var ki Eylül ortalarında Konya'nın eskiye bağlı halkının ve din adamlarının, yeni rejime ilk günlerde, duydukları heyecanı kaybettikleri görülüyordu.123 ittihad ve Terakki Cemiyeti Selânik Şubesi'nin önde gelenlerinden olan ve kendisi de Bursa'dan İttihad ve Terakki Cemiyeti adına seçimlere katılan Bursalı Mehmed Tahir Bey'in Konya'da Ekim ayında yürüttüğü seçim kampanyası da halkın Cemiyet hakkındaki görüşlerini d eğişti remiyordu.124 Hatta, karşı-devrimciler yeni anayasal rejimi ve İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni gözden düşürmek için katliam söylentileri yayıyordu. Dinin tehlikede olduğu söylentileriyle Müslümanların monarşist hareketi- destekleyecekleri hesaplanmaktaydı. Söylentiler çıkmadan önce, yet 122 "Şükrü Bey," Büyük Latvusse Sözlfil; ve Ansiklopedisi, 18; s. 11.111 123 Neue Freie Presse, 20 Eylül 1908'den nakleden, "The Asiatic Provinces," Tlıe Times. 22 Eylül 1908, s.3. 124 "Lettre dc Brousse," The Levant Herald s.3.

and Eastern

Express, 28 Ekini 1908.

ni rejimi destekleyen gruplar kendi aralarında seçimlere yönelik bir koalisyon kurmuştu. Konya'daki Türkler, Rumlar ve Ermeniler birbirlerinin ilerici adaylarını destekleme kararı almışlardı. Oysa, katliam söylentileri bu koalisyona önemli bir darbe indirmişti. Bu ortamda, artık ne Müslümanın Hıristiyan adaya, ne de Hıristiyanm Müslüman adaya oy vermesi bekleniyordu.125 Nitekim, Kasım ayı ortalarında neticelenen seçimde, Ittihadcı adayların hiç biri mebus olamadı. Mehmed Emin Efendi hariç, başarılı beş adaydan dördü -Müftüzade Hoca Salim Efendi, Hoca Mehmed Vehbi [Çelik], Şeyhzade Zeynelabidin Efendi ve Akşehirli Kürdzade Hacı Mustafa Efendi- bağımsız olarak seçilmele- J rine rağmen, aralarından Müftüzade Hoca Salim Efendi ile Şeyhzade Zeynelabidin Efendi sonradan Fırka-i Ahrar'a katılacaktı.126 Konya Vilâyeti'ne bağlı Antalya'da Devrim'in üzerinden iki ay geçmiş olmasına rağmen, eski rejim taraftarları şehirde hâlâ güçlüydü. Devrim öncesi Antalya Belediye Reisi olan Ömer Lütfi Efendi şehrin güçlü monarşistlerindendi. Gerçi, Devrim sonrası yeni atanan Mutasarrıf tarafından görevinden azledilmişti, ama yine de Devrim öncesi günlerde olduğu gibi postaya verilen mektup ve paketler onun elinden geçmeye devam etmekteydi. Ayrıca, ilişkilerini kullanarak Antalya Ticaret Odası Reisliğini elde etmişti. Nüfuzunu kullanarak kendini Belediye Reisliğinden azlettiren Mutasarrıf aleyhinde kampanya başlattı. Ömer Lütfi Efendi şayı-

125 F.O. 4 2 4 / 2 1 7 , Konsolos Vekili Wylie'deıı Sir Gerard Lovvther'a, Konya, 31 Ekim T 9 0 8 , Fuıther

Correspondenee

Respecting

the Affaırs

oj Asiatic Turkey

and Arabia, No.9482, s.88 içinde. 126 "Les diputes," The Levant Herald and Eastern Express,

18 Kasını 1908, s.2; ve

Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918,™ s.273. B^ş Konya mebusundan adları geçen bu dört mebusun İstanbul'a birlikte gelmeleri herhalde bir tesadüf değildi ("İntihabat: Konya Mebusları," İkdam,

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1908, s.3).

lan elliye yaklaşan kayıkçı ve hamalı örgütleyerek Mutasarrıfı suçlayan şikâyetlerle mahkemeye başvurdu. Halk ve memurlar, baskısından korktuklarından birşey yapamıyordu. Telgrafhane memurları da Ömer Lütfi Efendi'nin talimatıyla güya dört bin kişinin Telgrafhane'yi abluka altına aldığından ve kendilerinin binada mahsur kaldıklarından bahisle Konya Valisi'ne şiddetli bir telgraf çektiler. Vali, bunun üzerine, Antalya'da gerçekten bir karışıklık çıktığını sanarak, durumu istanbul'da Hükümet ve Dahiliye Nezareti'ne bildirdi ve görevini ihmâl etme gerekçesiyle Mutasarrıfı azletti, Emeline ulaşan Ömer Lütfi Efendi, cahil halkın eline bayraklar vererek Mutasarrıf aleyhinde çarşıda ve Hükümet Konağı önünde gösteriler düzenledi. Azledilen Mutasarrıf yerine de vekâleten kendi adamı olan Halim Paşa'yı tayin ettirdi/Ömer Lütfi Efendi'nin bu başarısı karşısında halk ve • memurlar bir kat daha onun emrine itaat etmeye mecbur kalmışlardı. Öyle anlaşılıyordu ki, Ömer Lütfi Efendi seçimlere de hile karıştırıp, istediği adayları seçtirebilecek güce 127 Nitekim, Antalya'dan seçilen iki mebusdan biri a sahipti. olan Mehmed Hamdi [Yazır] ulemadan bir monarşistti. 1895 yılında istanbul'a gelip dinî eğitim görmüş ve kadı yetiştiren Mekteb-i Nüvvab'ı bitirmişti. 1905 yılında Bayezid Gamii'nde ders yermeye başlamış, bu görevi yürütürken Meşihat Dairesi Mektubî Kalemi'ne atanmıştı. Devrim'den önce bu görevlerine ek olarak Mekteb-i Nüvvab, Mekteb-i Mülkiye, Medreset-ül-Vaizin ve Medrese-i Süleymaniye'de de dersler vermekteydi. 1910 Şubatı'rida kurulmasından birkaç gün sonra Ahali Fırkası'na girecek ve İttihad ve Terakki Cemiyeti üyelerinden sert tepkiler alacaktı.128 J

127 "Bahaecldin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 18 ve 19," Milliyet, 3 0 Kasını ve 1 Aralık 1934, s.3. 128 Yeni Tasvir-i Efltâr, 27 Şubat 1910"dan nakleden, Tarık Zafer Tuııaya, ye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

Türki-

s . 3 0 1 ; ve "Yazır, Mehmed Hamdi,' AnaBri-

Antalya'dan seçilen ikinci mebus Ebuzziya Tevfik Bey ise, Mehmed Hamdi [Yazır]'m tersine, ileri fikirli bir aydındı. 1872'de Namık Kemal ile birlikte İbret gazetesini çıkartmış, Vatan Yahut Silistre oyununun oynatılışından sonra sürgüne gönderilenler arasında yer almıştı. 1876 yılma kadar Rodos'ta Ahmed Midhat Efendi ile birlikte sürgünde kalan Ebuzziya Tevfik Bey, İstanbul'a birlikte dönüşlerinde batı yöntemleriyle eğitim veren Medrese-i Süleymaniye'yi kurmuştu. 1876 Kanun-u Esasisi'ni hazırlayan kurulda görev yapmış ve Şüra-yı Devlet üyeliğine seçilmişti. Bu arada, 1880 yılından başlayarak ölümüne kadar Mecmua-ı Ebuzziya adlı fikir ve sanat dergisini yayımladı ve aralarında Namık Kemal ve Şinasi gibi yazarların da yapıtlarının bulunduğu kitapları Kitabhane-i Ebüzziya adıyla kurduğu yayınevinde bastırttı. Ancak, 1900'de hakkındaki jurnaller üzerine mutlakiyetçi rejim tarafından Konya'ya sürülmüş ve Devrim'e kadar orada kalmıştı.129 Ankara Vilâyeti'ndeki Hıristiyan [Rum ve Ermeni] ve Musevi cemaatlerini temsil eden bir heyet İstanbul'daki Protestan Vekâlethanesi'ne bir telgraf çekerek, mebus seçimlerinde usûlsüzlük olduğunu, vilâyet sınırları içinde yüzelli bin kadar gayr-i müslim olduğu halde seçilecek oniki mebustan bir tanesinin bile gayr-i müslim olmadığını bildirmişti.130 Gerçekten de, Ankara Vilâyeti'nde yaşayan top-

tarmica Genel Kültür Ansiklopedisi,

22, s.336. Mehmed Hamdi Yazır Mütare-

ke'den hemen sonra Dar ül-Hıkmeti'l lslânıiye üyeliğine, ertesi yıl da başkanlığına atandı. işbirlikçi Damad Ferid Paşa'nın birinci ve ikinci kabinelerine Evkaf Nazın olarak girdi. 1919'da Meclis-i Ayan üyeliğine getirildi. Cumhuriyetin ilânından sonra Damad Ferid Paşa kabinelerinde görev alması nedeniyle önce gıyabında idama mahkum edildiyse de, Ankara İstiklâl Mahkemesinde görülen davada aklandı ("Yazır, Mehmed Hamdi," AnaBritanniea Kültür Ansiklopedisi,

22, s.336; ve "Hamdi Hoca Elmalılı, Yazır," Büyük

üsse Sözlük ve Ansiklopedisi,

8, s.4992).

129 "Ebüzziya Tevfik," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

6, s.3505.

130 "Mebusan Şenlikleri," İkdam, 4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasım 1 9 0 8 , s.3.

Genel Laro-

lam bir milyon yüzelliyedi bin kişiden yüziki bini Ermeni, kır ki ki bini Rum ve bin ikiyüzü de Museviydi.131 Gayr-i müslimlerin itirazları dikkate alınmayarak yapılan seçimler 24 Kasım'da tamamlandı. Ankara'dan seçilen mebuslar, Ittihadcı bir ulema olan Hacı Mustafa [Beyman], Fırka-i Ahrar'ın tanınmış üyelerinden Mahir Said Efendi, Meklub! Kalemi Mümeyyizi Kasını Nuri Efendi ve İttihad vc Terakki Cemiyeti üyelerinden Tonus [bugünkü Şarkışla] Kaymakamı Mehmed Talât [Sönrtıez]'di.132 Ankara Vilâyeti'nin seçim çevrelerinden biri olan Kırşehir'de seçimler 11 Kasım'da bitmişti. Başarılı adaylar, Selanik'teki Temyiz Mahkemesi üyelerinden Benliağazade Ali Rıza Efendi ve İstanbul'da dava vekilliği yapan Mahmud Mahir Efendilerdi ve ikisi de bağımsızdı.133 Ağustos ayı sonlarında, yine Ankara Vilâyeti'ne bağlı başka bir seçim çevresi olan Kayseri'de gerici bir ayaklanmaya dair söylentiler istanbul'da dolaştıysa da, İttihad ve Terakki Cemiyeti bunları yeni kurulmakta olan rejimi sarsacağı korkusuyla yalanlamıştı.134 Ancak, bu söylentilerde gerçek payı olduğu kesindi. Nitekim, Eylül ayı sonunda gerici hareketler ivme kazandı. Gelen haberlere göre, hocalar toplantılar düzenliyor ve yeni rejimi İslâm karşıtı olmakla suçlayan karşı-devrimci bildiriler dağıtıyorlardı. 135 Sonuçta, 131

"Memalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss.162-163 içinde.

132 "Intihab Gürültüleri," İkdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1 9 0 8 , s.3; "Les elections en province," The Levant Hettld and Eastern Express, 2 4 Kasım 1908, s.2; ve Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.273. 133 "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 11 Kasını 1908, s.2; ve Feroz Ahmad ve Daııkvrarı A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274. 134 "The Nevv Era in Turkey," The Times, 2 4 Ağustos 1908, s.3. 135 FO. 4 2 4 / 2 1 7 , Konsolos Vekili Wylie'den Sir Gerard Lovvther'a, Konya, 3 0 Eylül 1908, Further Correspondence Respectinğ the Affairs of Asiatic Turkey and Arabia, No.9482, s.92 içinde.

karşı-devrimci propaganda Kırşehir'de başarılı oldu: İttihad ve Terakki Cemiyeti lıer iki mebusluğu ela sonradan Fırka-i Ahrar'a katılacak olan tutucu adaylara -Hacı Kâsırn Efendi ve Ömer Mümtaz Bey'e- kaptırdı.136 Karadeniz'de önemli bir ticaret merkezi, olan Trabzon'da Devrim öncesinde, eski rejim karşıtı geniş çaplı olaylar olmuştu. Dolayısıyla, seçimleri doğrudan Ittihadcı olmasa da ilerici adayların alması bekleniyordu. Ama, monarşist basın İttihad ve Terakki Cemiyetini gözden düşürmek için söylentiler yayıyordu. İkdam, 8 Eylül tarihli sayısında,,kendilerini Cemiyet üyesi olarak tanıtan bazı kimselerin şantaj yaparak Trabzon'daki memurları görevden aldıklarını iddia ediyordu.137 Monarşist basındaki aleyhte propaganda Trabzon'da etkisini gösterdi: 15 Kasım'da sona eren seçimlerde kazanan yedi adaydan bir tanesi bile İttihad ve Terakki Cemiyeti üyesi değildi. Trabzon Müftüsü Mehmed Emin Efendi aldığı yüzkırkbir oyla bağımsız adayların en üst sırasındaydı, yüzotuzyedi oyla Saraçzade Ali Nâki Efendi ikinci olurken, Dava Vekili Eyübzade İzzet Bey yüzonüç oy, Haznedarzade. Mahmud Mazhar Bey yüzyedi oy, Matheos Cofidis yüzaltı oy, eski Müftü Mahmucl İmameddin Efendi doksanaltı oy ve Nemlizade Hacı Osman Efendi doksan oy alıyordu. 138 Haznedarzade Mahmud Mazhar Bey 21 Kasım 19ll'de kurulacak olan monarşist Hürriyet ve İtilâf Fırkası'ııa katılacak ve 23 Kasım'da Fırka'hın ilk Mebusan İdare

136 Feroz Ahmad vc Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, '1908*1918," s.274. 137 "Young Turks and the Executive,"Tfıc Times, 9 Eylül 1908, s. 7. 138 "Les deetions â Trebizönde." Ilıt Levant Iieralcl and Eastern Express, 2 3 Kasını 1908, s.2; ve Feroz Ahmad ve Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277. Ayrıca bkz.. Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909). s.1008, Resimli Kifab, 3 (Ekim 1909-Maıt 1910), ss.36-37. Ahmad ve Rustow yanlışlıkla Nemlizade Hacı Osman Efendi'nin 1912 geııcl seçimlerinde mebus seçildiğini yazmaktadırlar.

Heyeti'nde yer alacaktı.139 Trabzon Vilâyeti'nin seçim bölgelerinden Samsun'da seçimler 27 Kasım'da sona erdi. Canik [Samsun] Sancağı sınırları içinde yaşayan toplam üçyüzyetmiş bin kişiden yaklaşık doksan bini Rum ve yirmiiki bini Ermeni olmasına rağmen, seçilenlerden hiçbirinin Hıristiyan olmaması şaşırtıcıydı. Seçimi kazanan adaylar Maarif Şurası Reisi Mustafa N â i l Bey, Kosova Temyiz Mahkemesi Reisi Abdullah Bey, Samsun Ceza Mahkemesi Reisi Mehmed Ali Bey ve ulemadan Hacı Ahmed Efendi'ydi. Yalnızca Mustafa Nâil ve Mehmed Ali Beyler Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesiydiler; diğerleri bağımsızdı.140 Mehmed Ali Bey Mart 1910'da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden istifa edecekti.141 Sivas vilâyet merkezinde, seçimlerin olduğu sıralarda, bir takım karışıklıklar çıkmıştı. Sivas'ı Çerkeş Emir Paşa isimli biri 'altüst' ediyordu. Bu paşa kendisine Ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcisi süsü vermiş, birkaç yüz kişiyi başına toplamış, Hükümet'e müdahale etmiş, gece Vali Konağı önünde bağırmak ve silah atmak gibi taşkınlıklar yapmıştı, izmir merkezini idare eden Doktor Nâzım Bey'den aldığı bir güven mektubu ile Sivas'a gelen ve Aziziye Kaymakamı Muammer Bey'le birlikte Ittihad ve Terakki Cemiyeti örgütünü kuran Kürd ismail Bey bu taşkınlıkların önüne geçmeye ve Emir Paşa'yı itaate mecbur etmeye muvaffak ol-

139 Tesisat, 11 Teşrin-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasım 1911 ve Yeni İkdam,

11 Teşrin-i Sani

1 3 2 7 / 2 4 Kasım 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Partiler, 1859-1952,

Siyasi

s.315.

140 "Lettre de Samsoun," The Levant Herald and Eastern

Express,

8 Aralık İ90S,

s.3; ve Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274. Canik Sancagı'nın 1 9 0 6 / 1 9 0 7 yılı sayılmadaki nüfusu için bkz., "Memalik-i Osmaniye'de Dehıl-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Populaîion, 1830-1914, ss.164-165 içinde. 141 "Un bruit qui circule," The Levant Herald and Eastern Express, 1 Nisan 1910, "s.2.

" ' . ' ' .

muştu. Kürd İsmail Bey, Doktor Nâzım Bey'in İzmir'de Devrim'den önce kurduğu İttihad ve Terakki Cemiyeti şubesinde çalışıyordu.142 Sivas'ta toplam beş mebus seçildi. Bunlardan bir tanesi Ermeni, gerisi Müslümandı. Bu sayılar Sivas Sancağı'ndaki nüfus oranını göstermekteydi: 1 9 0 6 / 1 9 0 7 nüfus sayımına göre toplam dörtyüzseksensekiz bin kişinin yaklaşık dörtyüz bini Müslüman, geri kalanının büyük çoğunluğu Ermeni idi. Resmî kayıtlarda altı bine yakın Rum gözüküyordu. 143 Seçilen Ermeni aday Nazareth Daghavarian doktordu ve tutucu eğilimliydi. Nitekim, Meclis-i Mebusan'da İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne sürekli muhalefet edecek ve 1911 yılı Kasım ayında kurulacak olan monarşist Hürriyet ve İtilâf Fırkaşı'nm ilk Mebusan idare Heyeti'nde yer alacaktı. 144 Türk mebuslardan Mustafa Ziya Efendi, Hüsnü Bey ve Ömer Şevki Bey bağımsızdı. Dördüncü Müslüman mebus olan Ahmed Şükrü Efendi de Daghavarian gibi tutucuydu: 1910'da Ahali Fırkası'nin kurucuları arasına katılmış, 1911'de de Hürriyet ve itilâf Fırkaşı'nm ilk Mebusan idare fleyeti'nde yer almıştı. 145 Sivas Vilâyeti'ne bağlı Tokad Sancağı'nda seçilen üç mebustan hiçbiri ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesi değildi.146 142 "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre ittihad ve Terakki: 19," Milliyet, 1 Aralık 1934, s.3. 143 "Memalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Populatum,

1830-1914,

ss.164-165 içinde.

144 Tesisat, 11 Teşrin-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasım 1 9 1 1 ve Yeni İkdam, İ l Teşrin-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasım 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315. 145 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.294; ve Tesisat, I I Teşriıı-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasım 1 9 1 1 ve Yeni ikdam, 11 Teşrin-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasmı 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315. 146 "Intihab Gürültüleri," tkdam,

9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1908, s.3; "Les

election en province," The Levant 1908,5.2.

Herald

and Eastern

Express,

24 Kasım

Şeyh Hacı Mustafa Hâki Efendi ve eski Meclis-i ldare-i Evkaf üyelerinden Hattatzade ismail Paşa bağımsızdılar.147 Hoca Mustafa Sabri Efendi ise 1910 yılı Şubat ayında faaliyete geçecek olan Ahali Fırkası'nın kurucuları arasında yer alacak, daha sonra, 1911 yılı Kasım ayında da Hürriyet ve itilâf Fırkası kurucusu olarak monarşist faaliyetlerine devam edecekti.148 Tokad'da döğan Mustafa Sabri Efendi rüus sınavını kazanıp müderris olduktan'sonra 1889 yılından itibaren İstanbul'da Fatih Camii'nde ders vermeye başlamıştı.149 Tokad'da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bir varlık gösterememiş olmasında Tokad Mutasarrıfı Celâl Bey'in büyük rolü vardı. Şiddetli bir mutlakiyetçi rejim taraftarı olan Celâl Bey, bir hafta gizledikten sonra, ancak yapılan baskı üzerine Kanun-u Esasi'yi ilân etmeye mecbur kalmıştı. Tokad'daki seçimlerden az bir süre sonra, Mutasarrıfın yakınlığından faydalanan Sısalı Mehmed Efendi adında bir hoca şehirde neredeyse bir ayaklanma çıkaracaktı. Her işini mutlakiyetçi rejimden gördüğü destekle yoksul halka zorla yaptırarak servet sahibi olan birtakım eşraf, hocayla beraber hareket ediyordu. Hoca, camilerde yaptığı konuşmalarda özgürlüğün şeriate aykırı olduğunu, 1896'daki Ermeni Katliamı sırasında çıkan karışıklıklarda Müslümanları öldüren Erriıenilerle şimdi kardeşlik yapılamayacağını ve özellikle

147 "Meclis-i Mebusaiı Azası," Salna.me.-i Servef-i Fümtn,

1324-1325,

s.4 1; ve

"Meclis-i Mebusaı\ Azası," Salname-i Servel-i Ffimm, 1.326, s.40. 1 4 8 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partileı; 1859-1952,

s . 2 9 4 ve 315.

1 4 9 Malımud Şevket Paşaya 1913'te düzenlenen suikastın ardından yurtdışına kaçan Mustafa Sabri Efendi, ancak Mütarekeden sonra İstanbul'a dönebilmiş ve İngiliz casusu Said Molla ile birlikte İngiliz Muhibleri Cemiyeti ne girmişti. Daha sonra, işbirlikçi Damad Ferid Paşa Kabinesinde Şeyh ül-İslanı olarak görev aldı ve 1 9 2 0 yılma kadar bu görevde kaldı. Savaşın sona ermesi üzerine İngiliz Elçiliği ne sığınarak diğer işbirlikçilerle birlikte İngiltere Hiikûıııeti'nin sağladığı bir gemi ile Yunanistan'a kaçtı. 1 9 2 4 yılında Yüzellilikler Listesine alındı; 1927 yılında ise vatandaşlıktan çıkarıldı ("Mustafa Sabri Efendi, Tokatlı," Büyük Larousse Sözlük vc Ansiklopedisi, !4, s.8410).

H ı ris t i yanlarla eşitliği n şeran caiz olmadığını söylüyordu. İttihad ve Terakki Cemiyeti Tokad Şubesi'nin gönderdiği rapora göre, "pek çoğu hürriyetin, meşrutiyet idaresinin neden ibaret olduğunu henüz anlamayan ve maariften pek mahrum bulunan cahil halkta bu yüzden şimdiki idare aleyhine cereyanlar" başlamıştı. Yeni rejimi kuran îttihadçıların dinsiz olduklarını, onun için şeriat hükümlerine aykırı davranacaklarını söyleyen Hoca Mehmed Efendi sonunda bağnaz halkı galeyana getirdi. Şehirde oynatılacak tiyatroya engel olmak için şehirdeki Ermenileri de tehdit ederek korkutan hocanın bu davranışlarına Mutasarrıf kayıtsız kalmıştı. Hatta, tiyatroyu yasaklayarak hocaya cesaret bile verdi. Bundan yüz bulan hoca, Tokad Müftüsü'nü sokaklarda tahkir etmiş, galeyanı arttırmak için kalabalık yerlerde bağırıp-çağırmış, seçilen Tokad mebusları hakkında ağıza alınmayacak sözler söylemiş, seçimin iptal edilerek öteden beri zulümle servet edinmiş Ümmî Mehmed Bey isminde birisinin seçil-, meşini istemişti. Bin kişiye yaklaşan topluluğu Hükûmet'e karşı ayaklanmaya teşvik ederken ne zabıta, ne de Hükümet memurları olaya müdahale etmişti. Ancak Cemiyet'in Tokad Şubesi'nin zorlamasıyla, polis ve jandarmalardan bazıları hocayı Ermeni Gazinosu'ııda tutmuşlardı. Fakat, hapishaneye götürülürken eski hafiyelerden ve mutlakiyetçi rejim dönemindeki komiser ve polislerden bazıları koşarak hocayı kurtarmış ve onü yakalayan polisi tahkir etmişlerdi. Sonradan tutuklanan hocayı, ertesi gün Müdde-i Umumî Vekili yalnızca zabıtaya direnme suçuyla mahkemeye çıkarmış, böylece kendisinin de dahil olduğu bir 'fesat komitesini' Adliye'ce yapılacak soruşturmaya karşı gizlemişti. Mutasarrıf Celâl Bey, şehirdeki îttihadçıların duruma müdahale etmesi için yaptığı uyarıları hiç dikkate almamıştı.150

150 "Bahaeddin §akir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 26," Milliyet, 9 Aralık 19_34\ s.3.

Erzurum, mutlakiyetçi rejimin son yıllarında Doğu Anadolu'daki devrimci hareketin en önemli merkezlerinden biri olmuştu. Türk devrimcileri, burada, anayasal rejimi geri getirmek amacıyla Ermeni Devrimci Federasyonu üyeleriyle işbirliği yapmışlardı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti, 5 Eylül'de Binbaşı Vehib Bey başkanlığında Cemiyet'in Erzurum Şubesı'ni resmen kurmuştu. Cemiyet üyesi olmamasına rağmen, Karekin Pasturmadjian da seçimi îttihadcıların kazanması için yoğun bir biçimde faaliyet gösteriyordu.151 E r zurum. Sancağının toplam dörtyüzotuz bin olan nüfusunun, resmî kayıtlara göre, yetmiş bini Ermeni'ydi; ancak, Ermeni Patrikhanesi kayıtlarına göre, Ermeni nüfus bunun yaklaşık iki katıydı.152 Sonuç olarak, Erzurum'da üç Müslüman ve iki Ermeni mebus seçildi. 153 Başarılı Müslüman adaylar arasındaki Dava Vekili Seyfullah Efendi liberal görüşleri ve mutlakiyetçi rejim politikalarına karşı yürüttüğü mücadelelerle tanınmaktaydı. Hem 1896'daki Ermeni Katliamı sırasında Ermenileri cesaretle savunup korumuş, hem de 1906 ve 1907'deki Vergi Ayaklanmalarında örgütleyici rol oynamış, bu yüzden de eski rejimin son günlerini mahkeme kararıyla Sinob'da sürgünde geçirmişti. 154 Diğer iki

151 "Lettre d'Erzeroum," The Levant Herald and Eastern S.3.

Express,

:

17 Eylül 1908, .•'•••:••••."

152 "Memâlik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun icmali," Kemal II. Karpat, Ottoman Populafion, 1830-1914, ss.162-163 içinde. Ermeni Patrikhanesi'nin rakamları için bkz., Justin McCartlıy, Muslims and Minorities,

ss.70-

71. Bu kaynakta Erzurum Vilayeti'niıı dört sancağındaki nülus toplam olarak verilmektedir. Bu vilayetteki toplam Müslüman nüfus McCaıthy tarafından • 1 9 0 8 yılı için yediyüzellialtı bin olarak hesaplanmıştır. Bu rakamın resmî istatistiklerden fazla olduğunu belirtmemiz gerekiyor. 153 Püzantion,

18 Kasını 1908'den nakleden, "İntihabat," ikdam,

6 Teşriıı-i Sanı

1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1 9 0 8 , s.3. 154 "The Turkish Elections: Some of the Resuhş," The Ti.mşs, 2 3 Kasım 1908, s.6; ve Püzantion,

18 Kasım 1908'den nakleden,' "İntihabat," İkdam,

ni 1324/19 Kasım 1908, s.3.

6 Teşrin-i Sa-

Müslüman mebus Hacı Şevket Efendi ve Kürd kökenli Hafız Âhmed Ziya Efendi'ydi. Müslüman adayların üçü de seçime bağımsız aday olarak katılmalarına rağmen, Hacı Şevket Efendi sonradan monarşist muhalefete katılacaktı. 155 Erzurum mebusu olarak seçilen her iki Ermeni de Ermeni Devrimci Federasyonu üyesiydiler. Vartkes Serengülyan Van'daki devrimci faaliyetleri nedeniyle yakalanarak ölüme mahkûm edilmiş, ingiliz Hükûmeti'nin müdahelesiyle cezası ömür boyu hapse çevrilmiş ve Kanun-u Esasi'nin ilanıyla serbest bırakılmıştı. Dava arkadaşı Karekin Pasturmadjian ise istanbul'da 24 Ağustos ile 3 Eylül 1896 tarihleri arasında gerçekleştirilen Osmanlı Bankası'nın basılması ve başkentteki diğer olaylarda lider olarak yer almış bir devrimciydi.156 Erzincan'daysa yeni rejim için çok fazla bir destek yoktu. Ağustos ayı sonlarında, merkezi Erzincan'da bulunan Dördüncü Ordu'dan bir alayın Kanun-u Esasi ile yerleşen rejime karşı silâhlandığı söylentileri dolaşıyordu. İttihad ve Terakki Cemiyeti ise, yeni rejimle birlikte kendilerine de zarar gelmemesi amacıyla, bu söylentileri basın aracılığıyla yalanlıyordu.157 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selânik merkezinden aldıkları emir üzerine Erzincan'a gelen Cemiyet 155. Feroz Ahmad.ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci, Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.278. 156 Piizantion, 18 Kasım 1908'den nakleden, "İntihabat,'' tkdam, 6 Teşrin-i Sani .1324/19 Kasım 1908, s.3; ve "The Turkish Elections: Some o f the Rcsults," The Times, 2 3 Kasını 1 9 0 8 , s.6. Ermeni Devrimci Federasyonu'nun İstanbul'da Osmanlı Bankası ye diğer devlet dairelerine karşı bombalı saldırısının kısa bir hikâyesi içiıı bkz., Necdet Sakaoğlu, "Osmanlı Bankası Olayı," Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 6, ss. 1 6 6 - 1 6 8 ; ve l.oııise Nalbandiaıı, The Armenian Revolutionary Movement, ss.176-178. Osmanlı Bankası Olayı için ayrıca bkz., Esat Uras, The Arınenians inTlistory and the Armenian Question, ss.763-776. Pastıırmadjiaıı'm anılarının Osmanlı Bankası Ölayı'na ilişkin bölümleri için bkz.. Annen Garo [Karekin PasturniacljianI, Aprevadz Örer (Boston, 1948), ss.101-141. 157 "The New Era in Turkey," Tlıe Times, 2 4 Ağustos .1908, s.3.

temsilcileri burada şehrin ileri gelenlerini kazanmak için ellerinden geleni yapıyorlardı. Temsilcilerin çabasıyla Erzincan Mutasarrıfı'yla Müftüsü Gemiye t1 e üye olarak yazılmışlardı.1,58 Burada seçimi, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin adayı Erzincan Müftüsü Osman Fevzi [Topçu] kazandı. 159 Diğer yandan, yoğun bir Ermeni nüfusu barındıran Vaıı yeni rejimi destekliyordu. Van'daki nüfusun, 1906/1907 sayım sonucu kayıtlarına göre, yarıdan az fazlası Ermeni, kalanı Müslümandı. 160 '25 Ağustos'ta, İstanbul'da Ermenice yayınlanan Piizantion gazetesi İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Van Şubesi'nin Binbaşı Tayyar Bey başkanlığında kurulduğunu bildiren bir mektuba yer verdi. Mektupta, Müslüman ve Ermeni halkın yeni partiyi heyecanla desteklediği bildiriliyordu.161 Seçimi bağımsız adaylar Tevfik [Demiroğlu] ve Vahan Papaziaıı kazandı.162 Türkiye'nin Rumeli'ndeki vilâyetleri, mutlakiyetçi rejime karşı halk ve asker ayaklanmalarıyla, Devrim'in başladığı bölge olma özelliğini koruyordu. Bu anlamda, özellikle Selanik ve Manastır vilâyetlerinden olduğu kadar Edirne vilâ-

158 "Bahaeddin Sakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 16," Milliyet, 2 8 Kasını 1934, s. 5. 159 Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet.Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277; ve Kazını Öztürk (Der:), Türkiye lisi Albümü,

Büyük Millet Mec-

s.26.

160 , "Memalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population;

1830-1914,

ss. 1 6 6 - 1 6 7 içinde. Anadolu'daki Er-

meni nüfusunun Birinci Dünya Savaşı'ndan önce söylendiğinden daha az olduğunu savunma çabası içinde olan McCarthy bile, Van'daki Ermeni nüfusun Müslüman nüfustan daha fazla olduğunu kaydetmek zorunda kalmıştır (lustiıı McCarthy, Muslims <ınd Minoritics, ss.74-75. 161

l'ıUcmlion, 2 5 Ağustos 1908'deıı nakleden, Revııe du monde Musulman,

(i (Ey-

lül-Aralık 1908), s.243. 162 Feroz Alunad ve' Dankıvart A. llustoıv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.278.

yetinden de-Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne yoğuit destek bekleniyordu. Bu vilâyetlerde, Devrim'den önce, Ittihadcı-. ların güçlü yeraltı örgütleri kurulmuştu ve şimdi oldukça güçlüydüler. Zaten, mutlakiyetçi rejimden ilk kurtulan vilâyetler Manastır ve Selânik olmuştu ve daha İstanbul'daki monarşist rejim düşmeden önce buralarda anayasal' rejimin kurulduğu ilân edilmişti. Dolayısıyla, Ittihadcılar bu vilâyetlerdeki seçimlerde yoğun bir şekilde destekleneceklerine güvenebilirlerdi. Ama, nüfusun .çoğunluğunu Arnavutların oluşturduğu Kosova ve Yanya vilâyetleri gibi bölgelerle, Manastır Vilâyeti'nin kimi bölgelerinde Arnavut, Sırp ve Bulgar azınlıklar Müslüman Türk nüfusla bir arada yaşamaktan memnun değillerdi. Ülkenin bu bölgelerinde, yeni rejim, özerklik -ve-belki bağımsızlık- için bir umut demekti ve buralardaki seçim çevrelerinde Îttihadcıların karşısında milliyetçi ve ayrılıkçı adaylar yer alıyordu. Selânik Vilâyet merkezi olan Selânik Sancağı seçim bölgesi yirmialtı bin birinci derece seçmen ve altmış ikinci derece seçmenden oluşuyordu. 163 Siroz ve Drama'yt da içinde bulunduran Selânik Vilâyeti'nin tamamında ise beşyüzyirmiüç ikinci derece seçmen vardı; bunlardan ikiyüzalımışı Müslüman, kalan ikiyüzaltmışüçü ise Müslüman değildi. Vilâyet'ten yedisi Müslüman olmak üzere toplam onüç mebus seçilecekti.164 1906-1907 resmî nüfus sayımı sonuçlarına göre, bu vilâyetteki toplam nüfus dokuzyüzyirmiiki bine yakındı. Bu nüfusun yaklaşık ikiyüzaltmışbeş bini Rum, ikiyüzyirmi bini Müslüman, yüzelli bini Bulgar, elliiki bini Musevi, yirmi bini Ulah y e bin kadarı da Ermeni idi.' Selanik Sancağı'nda toplam beşyüzaltmışbeş bin, Siroz Sanca163 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia,

1897-191.i,

s.391n.

164 "The. Elections al Salonika," The Levant Herald aııd Eastern Ex/)ress, 11 Kasını 1908,s.l.

ğı'nda yüzdoksan bin, Drama Sancağı'ııda da yüzaltmışbeş bin kişi yaşamaktaydı.165 Yapılan pazarlıklar sonucu, Selanik'ten altı, Siroz'dan dört ve Drama'dan da iki mebus seçilecekti. Bunların, altısı Türk, üçü Rum, ikisi Bulgar, biri de Musevi olacaktı. Resmî nüfus sayımı sonuçlarına bakarsak, bu vilâyette Rumlar nüfuslarına oranla almaları gerekenden daha az mebusluk elde etmişlerdi. Eylül ayı sonlarında, Siroz ve Drama seçim bölgelerini de kapsayan Selânik Vilâyeti'nde ağırlıklı olarak Ittihadcılardan oluşan aday listesi hazırlanmıştı: Adaylar, Selanik'ten Mehmed Cavid Bey, Mustafa Rahmi [Aslan], Doktor Nâzım Bey ve Emmanuei Carasso, Siroz'dan Midhat Şükrü [Bleda] ve Drama'dan Rıza Bey'di. Adaylardan Mustafa Rahmi [Aslan], Midhat Şükrü [Bleda] ve Rıza Beyler toprak sahibi ve kurulduğu günden beri İttihad ve Terakki Cemiyeti üyesiydi. Devrim'in ilk günlerinde, Rahmi [Aslan] Bey'e gayr-ı resmî başkan olarak bakılıyordu. Midhat Şükrü [Bleda] ise Cemiyet'in veznedarıydı. 1902 yılından beri Selânik'te Mekteb-i Feyziye'nin müdürlüğünü yapan Mehmed Cavid Bey kıvrak ve keskin zekâsı ve üstün konuşma yeteneğiyle tanınmaktaydı.155 Doktor Nâzım Bey ise 1889'da İstanbul'da . Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne'de okurken gizli Ittihad-ı Osmani Cemiyeti'ne girmiş ve Cemiyet'in yurtdışı ile ilişkilerini sağlamıştı. Hakkında soruşturma açılınca, Paris'e kaçarak hem tıp eğitimini orada tamamlamış, hem de Ahmed Rıza Bey ile İttihad ve Terakki Cemiyeti'nde sorumlu bir konumda çalışmıştı. 1906 yılında, devrimci propagandayı yurt içinde daha iyi yayabilmek amacıyla, 'Hoca Mehmed

165 "Memalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss.166-167 içinde. 166 Başkonsolos Harry H. Lamb'den Sir Gerard Lowtheı'a, Selânik, 2 2 Eylül 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909,105.-S.95 içinde.

Efendi' adıyla-gizlice Selânik'e gelmiş, merkezi Manastır'da bulunan Üçüncü Ordu'ya bağlı erleri ! ttihadcılara kazandırmada üstün başarı sağlamış, sonra da izmir'e geçerek Ittihad ve Terakki Cemiyetfni örgütlemişti.167 Doktor Nâzım Bey prensiplerine bağlı, çok başarılı bir devrimciydi. Ege ve Anadolu'daki erler arasında yaptığı propaganda çalışmaları özellikle etkili olmuş ve İzmir civarında 1908 yılında çıkan askerî ayaklanmalar buradaki birliklerin Makedonya'ya şevkini ve oradaki devrimci olaylara müdahalesini imkânsız kılmıştı.168 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selânik adaylarından Emmanuel Carasso da Cemiyet içinde çok önemli bir konumdaydı. Hukuk Mektebi'ni bitirdikten sonra Selânik'te avukat olarak çalışan Carasso, aynı zamanda Macedonia Risorta adlı mason locasının Üstad-ı Âzam'ı idi. Cemiyetle mason locaları arasındaki ilişkileri sağlayan oydu. 169 Selânik seçimlerini Ittihadcı adayların kazanacağına muhakkak gözüyle bakılmaktaydı. Çoğunluk, Müslüman olmayan adaylardan yalnızca Musevi avukat ve inanmış bir Ittihadcı olan Emmanuel CarasSo'nun başarılı olabileceğine inanıyordu.170 Siroz ve Drama Sancağı'ndaki Rumların seçimler hakkında şikayetleri vardı. Öncelikle, nüfuslarına oranla hak ettiklerinden daha az sayıda mebus çıkaracakları kararlaştırıldı-

167 Başkonsolos Harry H. Lamb'den Sir Gerard Lovvther'a, Selânik, 22 Eylül 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamenfary Papers,

1909, .105, s.95 içinde; ve "Nâzım Bey," Büyük

Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 14, s.8567. 168 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

16, ss.9303-

9306. 169 "Karasu Efendi, Emmanuel," Büyült Larousse

Sözlük

ve Ansiklopedisi,

11,

s.6404. .170 Baskonsolos Harry H. Lamb'den Sir Gerard Lovvther'a, Selânik, .22 Eylül 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movcment in Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1 9 0 9 , 1 0 5 , s.95 içinde.

ğı için öfkeliydiler. Ayrıca, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Drama Metropoliti Hrizöştomos'un bölgedeki propaganda faaliyetlerini kısıtlaması nedeniyle huzursuzdular.171 Drama Metropoliti Hrizostomos eski rejim günlerinden beri bölgede Yunanistan lehinde propaganda faaliyeti yürütmekle itham edilmekteydi. Hatta, Rum çetelerine yardım ettiği gerekçesiyle mutlakiyetçi rejim döneminde. Drama'dan sürülmüştü. Fakat, Devrim'in hemen sonrasında, siyasal suçlulara tanınan aftan yararlanarak yeniden Drama'ya dönmüş ve kiliselerde Rum cemaatini yüceltici milliyetçi ko-, nuşmalar yapmaya başlamıştı. Artık yakında Rumeli'nde yalnızca Rumca konuşulacağını ve Bulgarlara katiyen okul açtırılmayacağım söylemekteydi. Metropolit özellikle Bulgarlar aleyhine Rum cemaati kışkırtmaya çabalıyor ve bölgedeki Bulgar köylerini silahlradamlarıyla tehdit ediyordu. 172 Duruma müdahale eden İttihad ve Terakki Cemiyeti, Hüseyin Hilmi Paşa'yı görevlendirmiş ve Paşa, Fener Rum Patriği Joachim Efendi ile yaptığı görüşmede, eğer bölgede sorun çıkartmaya devam ederse, Drama Metropoliti .Hrizostomos'un tekrar sürgüne gönderilebileceğini söylemişti. Bunun duyulması Rumlar arasındaki huzursuzluğu arttırmış, durum iyice kötüleşmişti.173 ; Eylül ve Ekim aylarında yapılan birinci derece seçimler sırasında, Yunan Konsolosluğu ajanları tarafından desteklenen Rum cemaati, Türklere karşı yoğun protesto eylemlerinde bulundu. Hatta bir ara, Rumlar, seçimle ilgili düzenlemelerin ittihad ve Terakki Cemiyeti'ndeh yana ve kehdi-

171 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia, 1897-1913,

s,390.

172 "'Bahaeddin Şakiv Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad Ve Terakki: 16 vc 17," Milliyet, 2 8 ve 29 Kasuıı 1934, s.3.

''

173 Douglas Dakin, 11u: Greek Struggle in Macedonia, 1897-1913, s . 3 9 0 ; ve "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 17," Milliyet, 2 9 Kasım 1934, s.3.

terine karşı olduğu gerekçesiyle, seçimlere katılmayacaklarını söyledilerse de, sonunda, yine de, sandık başına gitmeye karar verdiler.174 . , Selânik Vilâyeti'ndeki seçimler 8 Kasım'da sona erdi. Seçimi kazanan mebuslar arasında altı Müslüman -Selânik için Mıistafa Rahmi [Aslan] ve Mehmed Cavid Bey; Siroz için Yusuf Naşid Bey ve Midhat Şükrü [Bleda], Drama için Rıza Bey - ü ç Rum- Selânik için Gheorghi Ârtas ve Gheorghi Khoneos ve Siroz için Dimitri Dinkas -iki Bulgar- Selânik için Dimitri Vlachoff ve Siroz için Haristo Dalthceff -ve bir Musevi- Selânik için Emmanuel Carasso- vardı. 175 Yusuf Naşid ve Agâh Beyler seçimden sonra Fırka-i Ahrar'a katıldılar.176 Bulgar mebuslardan Selânik Bulgar Lisesi öğretmeni olan Dimitri Vlachoff ye avukat Haristo Dalthceff sosyalistti. Dimitri Vlachoff mutlakiyetçi rejim döneminde güçlenen Makedonya ulusal kurtuluş hareketine genç yaşta katılmış, 1903'teki illinden Ayaklanmasından sonra, ayaklanmayı örgütleyen Makedonya-Edirne ihtilâlci Dahilî Teşkilâtı'ndaki bölünmeler iyice açığa çıkınca, örgütün sol kanadında yer, almıştı.177 Selânik'in Rum mebusları Gheorghi

174 Douglas Dakin, The Greek Strugglıî in Macedonio, 1897-1913, s . 3 9 l . 175 Başkonsolos Harry H. Lamb'den Sir Gerard Lovvther'a, Selânik, 9 Kasıttı 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movemeııt iıı Turkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, s. 102 içinde; ve "Tlıe Turkish Electi-

oııs: Some-of the Results," Tlıe; Times, 2 3 Kasım 1 9 0 8 , s.6. Ayrıca bkı., Feroz Alıinad ve Dankvvart A. Rustovv, "tkiııci Meşrutiyet Döneminde Meclislcr, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 7 ; ve Douglas Dakin, The Greek 1897-1913,

Struğgle

in Macedpnia,

s.391n.

176 "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 1.77 Douglas Dakiıı, The Greek Struggle in Macedonia,

16 Kasım 1908, s.2.

1897-1913,,s.392n;

ve "l,es

deputes," The Levant Heıald. and Eastern Express, 16 Kasını 1 9 0 8 , s.2. Dimitri Vlachoff un sosyalist bir devrime! olarak faaliyetleri için yazdığı şu kitaplara bakılabilir: İz Istorije Macedonskog Narada (Belgıad, 1950); Makedmija: menti od htorijata

na Macedonskioi

Narod

(Üsküb, 1 9 5 0 ) ; ve Memoari

Mo(Üs*/

küb, 1970). Ayrıca bkz., Fikret Adanır, "Makedonya Sorunu ve Diniitar Vla.. hof'un Anılarında II. Meşrutiyet," ss.14-26.

Artas ve Gheorghi Khoneos monarşist Fırka-i Ahrar'ı destekliyorlardı. Üçüncü Rum mebus olan Dimitri Dinkas ise bağımsızdı. 178 Edirne Vilâyeti'nin Edirne merkez sancağını kapsayan seçim bölgesi, Edirne şehri ile etrafındaki altı idarî birimden oluşuyordu. Edirne Sancağı'nın 1906/1907 genel nüfus sayımına göre nüfusu yaklaşık üçyüzonyedi bin idi. Bunun yüzellidört bini Müslüman, yüzüç bini Rum, otuzaltı bini Bulgar, onbeş bini Musevi ve beşbini Ermeni idi. 179 Vilâyet merkezinden kırksekiz tane ikinci derece seçmen çıkarken, diğer idarî birimlerden gelen seksensekiz kişiyle bu sayı yüzotuzaltıya ulaşıyordu.180 Edirne Sancağı üç mebus çıkaracaktı. Nüfus oranlarına göre, bu mebuslardan birinin Rum olması gerekmekteydi. • Edirne Sancağı seçimleri olaylı geçti. Edirne Belediye Reisi Dilâver Bey'in seçim sonuçlarında tahrifat yapmaya çalışmasının farkına varılması üzerine Dilâver Bey Kasım ayında istifaya zorlandı. Eğer Belediye Reisi'nin oyunu ortaya çıkarılmasaydı, hiçbir İttihad ve Terakki Cemiyeti adayı seçimi kazanamazken, kendisi ve iki Rum aday mebus seçilmiş sayılacaktı.181 Seçimler tamamlandığında hiçbir Rum adayın başarılı olmadığı görüldü. Başarısız adaylar arasındaki Belediye Reisi Dilâver Bey ve İstanbul'da avukatlık yapan Philippe Efendi kırkdörder oy, Edirne'de doktor olarak

178 Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "ikinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918," s.267. 179 "Memafik-i. Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal H. . Karpat," Ottoman Population, 1830-1914, ss. 166-167 içinde. 180 "Lettre d'Andrinople," The Levant 1908, s.3. • '• •

Herald

and Eastern

Express, 21 Kasım

181 "Die türkischen. Wahlen,'' Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 9 Kasım 1908, Akşam Baskısı, s.2; ve "Progress of the Elections," The Times, 9 Kasım 1908, s.7.

çalışan T. Calivoulos otuzycdi, Panayoti beş ve Grocho Tchorbadji iki oy almıştı.182 Kazananlar ise, doksanar oyla Âsim Bey ve Mehmed Talât Bey ile doksanüç oyla Rıza Tevfik [Bölükbaşı] idi,' Dava Vekili olan Âsim Bey bağımsızdı.183 Rıza Tevfik [Bölükbaşı] ise 1911 yılı Mayıs ayında Hizb-i Terakki oluşumu içinde yer alarak Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni siyasal arenada epeyce sarsacaktı. Bolu Mebusu Habib Bey'e göre, bu işin içinde 'yabancı parmağı' vardı.' 84 Rıza Tevfik [Bölükbaşı] daha sonra 1911 yılı Kasım ayında kurulan monarşist Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nın ilk Meclis-i İdare üyeleri arasında yer alacaktı.185 Edirne Mebusu Mehmed Talât Bey ise Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin liderlerinden biriydi ve hem Makedonya'da hem de İstanbul'da Devrim öncesi ve sonrası faaliyet göstermişti.186 Edirne doğumlu olan Mehmed Talât Bey, Edirne Askerî Rüşdiyesi'ni bitirdikten sonra, aynı yerde Posta ve Telgraf İdaresi'ne girmişti. Bu sıralarda siyasete atılarak Sultan Abdülhamid'in mutlakiyetçi yönetimine karşı yürütülen gizli faaliyetler içinde yer alması nedeniyle 1895't.e tutuklanmış ve 1898'de Selânik'e sürgüne gönderilmişti. 1906'da Selânik'teki Ittihadcı gizli örgütün kurucuları arasında yer almış ve şehirdeki mason locasına girmişti.

182 "Lettre d'Andriııople," The Levant

21 Kasım

Herald

and Eastern

Express,

Herald

and Eastern

Expiess, 21 Kasım

1908, s,3. 1 8 3 "Lettre d'Andrinople," The Levant

1908, s.3; ve "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 23 Kasım 1908, s.6 184 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.187. 185 Tesisat) 10 Teşrin-i Sani 1 3 2 7 / 2 3 Kasım 1911 ve Yeni İkdam,

10 Teşrin-i Sani

1 3 2 7 / 2 3 Kasım 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Dönemi,

s.264.

186 "Lettre cl'AııcVinople," The Levant

Herald

Partiler, l: ikinci Meşrutiyet

and Eastern

Express,

Siyasal

21 Kasını

1.908, s.3; "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times>, 2 3 Kasını 1908, s.6.

Gizli çalışmaları Saray tarafından öğrenilince Selânik Posta İdaresi'ndeki işine son verilmiş, Anadolu'ya sürgün cezasına çarptırılmış, ancak Hüseyin Hilmi Paşa'nm araya girmesiyle Selanik'te kalmasına izin verilmişti. Devrim olduğunda Selanik'teki özel bir okulda müdürlük yapmaktaydı.187 Edirne Vilâyeti'ııe bağlı Kırk Kilise'de seçim sonuçlarının açıklanmasıyla birlikte Türklerle Rumlar arasında anlaşmazlık çıktı. Rumlar seçime itiraz ediyorlardı. Kasım ayı başında çıkan tartışmalar sonucu Hükümet seçimi iptal etti ve seçimlerin yenilenmesi emrini verdi. 188 Sorun Rumların nasıl temsil edileceğiydi. Kırk Kilise Sancağı'nda 1906/1907 sayım sonuçlarına göre toplam yüzseksenbir bin kişiden yetmişsekiz bini; Müslüman, yetmişbini Rum ve otuz bini Bulgar'dı. Yani, Müslümanlar -Türkler- toplam nüfusun ancak yarışma yakınını oluşturmaktaydı.189 Ancak, iki mebusun ikisi de Müslüman adaylara ayrılmıştı ve bu durum sorun yaratmaktaydı. Seçimler yenilendiğinde iki mebusun ikisi de yine Müslümanlardan seçildi. Kazanan adaylar -Emrullah Efendi ve Mustafa Arif [Kocabaş]- İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin desteklediği kimselerdi. 190 Emrullah Efendi özgürlükçü düşüncelere sahip bir aydındı. 1 9 1

187 "Talat Paşa, Mehmet," Büyük Larousse

Sözlük ve Ansiklopedisi,

18, s.l 1184.

188 "Progress of the Elections," The Times, 9 Kasım 1908, s.7. 189 "Meuıalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Population,

1830-1914,

ss.166-167 içinde. İkdam Kırk Kilise

Sancağı'nda yüzdöıt bin beşyüz Müslüman, kırkyedi bin Rum, otuzbeş biıı Bulgar ve bin beşyüzyirmi Musevi olduğunu yazmaktaydı ("intihabat," Ikdam, 5 Teşrin-i Semi 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1908, s.3). 190 Feroz Ahıııad ve Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.268. Seçime katılan adaylar şunlardı; Emrullah Efendi, Mahkeme Reisi Mustafa [Kocabaş], Mustafa Bey, Avukat Melanyoıı Efendi, Tosuiızade, Avukat Şükrü Efendi ve Tınıova Kaymakam Muavini ("İntihabat," Mam-, 5 Teşriıı-i Saııi 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1908, s.3). 191 "intihabat: Emrullah Efendi," ikdam, s.2. 328

11'Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 2 4 Kasım 1908,

f

1882'çle Mekteb-i Mülkiye'den mezun olduktan sonra Yanya, Selânik ve Haleb'te Maarif.Müdürü olarak görev yapmıştı, 1891'de Aydın Vilâyeti Maarif Müdürü olarak İzmir'e atandı. Liberal fikirlerinden dolayı mutlakiyetçi rejime karşı çıktığı için isviçre'ye kaçmak zorunda kaldı. Ancak, Hükümet, Emrullah Efendi'yi adî bir suçlu gibi göstererek, iadesini sağladı, Affedilerek Meclis-i Maarif üyeliğine getirildiyse de siyasal faaliyetleri dolayısıyla 1906 yılında Konya'ya Hukuk Mektebi Müdürü göreviyle sürüldü ve Devrim'e kadar orada kaldı. Emrullah Efendi Devrim'den sonra İstanbul'a dönmüş ve Mekteb-i Sultanî -Galatasaray Lisesi. müdürlüğüne atanmıştı.192 İpek, Işkodra, Prizren, Taşlıca, Debre, Draç, llbasan, Berat, Görice, Ergiri, Senice, Serfiçe, Yanya, Preveze ve Priştine seçim çevrelerinden oluşan Arnavutluk'taki seçim kampanyası gergin bir ortamda yapıldı. Arnavut Başkim Kulüpleri, Arnavut milliyetçisi adaylar öne sürerek etkin bir seçim propagandası yürütürken, Ittihad ve Terakki Cemiyeti de kendi adaylarının seçimi kazanması için elinden geleni yapmaktaydı.193 llbasan Sancağı'nda Ittihadcı aday başarılı olamazken, seçimi bağımsız aday Abdullah Mâhir Efendi aldı. 194 llbasan eşrafından olan Abdullah Mâhir Efendi, dokuz yıl önce Di-

192 Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, s s . 9 6 - 1 0 2 ; "Emrullah Efendi," AncıBritmınica Genel Kültiir Ansiklopedisi, 8, s . 1 6 9 ; ve "Emrullah Efendi," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

6, s.3685.

193 E. b. Vloıa, Die Wulırheit über das Vargelleri der Jungtürken iıı Albatık'n (Viyana ve Leipzig, 1 9 1 1 ) , 5.8'den nakleden, Stavro Skendi, Tlıe Albanian

National

Awakenmj>, 1878-1912, ss.359-360. 194 1. G. Senkevich, Osvoboditel 'noe dvizhenie albanskogo uaroda v 1 9 0 5 - 1 9 1 2 gg (Moskova, 1 9 5 9 ) , as/125-126 , den nakleden, Stavro Skendi, The National Aıvafcening, 1878-1912,

Albanian

s.360; ve Feroz Ahmad ve Datıkwart A. Rus-

tow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.265.

yarbakır'a sürülmüş ve Devrim'den sonra istanbul'a geri dönmüştü. 195 Berat'ta, Arnavut adaylardan en önemlisi İsmail Kemal Bey'di. ismail Kemal Bey bir Arnavut milliyetçisiydi ve ayrılıkçı faaliyetlerinden dolayı sürgünde yaşamak zorunda kalmıştı. Devrim'le birlikte çıkan aftan o da yararlanarak Londra'dan Atina'ya, oradan da yurdu Avlonya'ya gelmişti. Atina'dayken basma verdiği demeçle Yunanlıların Arnavutların doğal kardeşi öldüğünü söylemesi şiddetli tepkiyle karşılanmıştı. 196 Avlonya'ya varışında büyük gösterilerle karşılanmasına rağmen, bir Ittihadcı ve Lirija adlı Arnavutça bir gazeteniiı başyazarı olan Midhat Frasheri, gazetesinde Ekim ayı başında çıkan yazısında ismail Kemal Bey'in Yunanistan'la dostluk politikasını sert bir dille eleştiriyor ve kendisini Yunanistan'ın maşası ve fırsat düşkünü bir siyasetçi olmakla suçluyordu. 197 Bir yandan îttihadçıların, bir yandan da, basının aday olmaması için yaptıkları baskıya rağmen, İsmail Kemal Bey, Berat seçim çevresinde aday olacağını ilân etti. Berat'taki ikinci mebusluk için Ömer Paşa ile kuzeni Aziz Paşa Vrione arasında çetin bir yarış vardı. îttihadçılar, ismail Kemal Bey'in bir arkadaşının verdiği istihbarata göre, seçimde başarılı olamaması için 'gereken tüm önlemleri almak üzere' Avlonya'ya bir zâbit göndermişlerdi.198 Fakat, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin girişimleri ve propagandası başarılı ol195 "İntihabat," tkdam, 6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasını 1 9 0 8 , s.3 196 HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.37, Kıaus'dan Aehrenthal'e, Avloııya/Beraı, 3 Eylül 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian Awakening,

1878-1912,

National

s.360.

197 "Returıı of an Albanian Refugee," The Times, 2 2 Eylül 1 9 0 8 , s.3. Lirija,

4

Ekim 1908; ve HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.61, Kraus'dan Aehrenthal'e, Avlonya, 2 Kasım 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The National Aviakerimg,

1878-1912, s.360.

1 9 8 İsmail Kemal, TlıeMenıoirş of İsmail Kemal,

s.319.

Albanian

madı ve İsmail Kemal Bey'le Aziz Paşa Vrione Berat seçimlerini kazandı. Bir başka Arnavut milliyetçisi, Müfid Bey ise Ergiri'den seçildi. Seçilenlerin üçü de tutucuydu ve Fırka-i Ahrar'ı destekliyordu. 1 " Ergiri'den seçilen diğer mebus Yannakis Mammapoulos adında bir Rum'du ve o da Fırka-i Ahrar destekçisiydi.200 Serfice'de Kocho Drizis ve Yorgos Boussios adlı iki Rum aday seçimi kazanmıştı.201 Yorgos Boussios, Makedonya'nın Türk egemenliğinden çıkıp Yunanistan'a bağlanması için çalışan Philike Hetaireia adlı cumhuriyetçi eğilimleri olan bir örgütün üyesi olduğu iddiasıyla, 1906 yılında yakalanıp üç yıl hapis cezasına çarptırılmış, Devrim'den sonra salıverilmişti.202 Meclis-i Mebusan'da Yunanistan lehine çalışacak, Otuzbir Mart Olayı'nda eski rejimin geri gelmesi için çalışan ismail Kemal Beyi destekleyerek Otuzbir Mart'ın bir karşı-devrim olmadığını savunacak, 1909 yılı Kasım ayında azınlık mebuslarının kuracağı Mutedil Hürriyetperverân Fnkasi'mn önde gelen isimleri arasında yer alacak, Hürriyet ve İtilâf Fırkası kurulunca da bu partiyi destekleyecekti. Türk siyasal tarihinde ise, Mecliste söylediği, "Ben ancak Osmanlı Bankası kadar Osmanlı'yım" sözüyle tanınacaktı.203

199 HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.74, Kraus'datı Aeİıreııthal'e, Avlonya, 2 ] Kastın 1908'deıı nakleden, Stavro Skendi, Tlıe Albanian

National

Âwake-

ningt 1 8 7 8 - 1 9 1 2 , s . 3 6 0 ; "Turkey: Some Hlection Results," The Times, 17 Hkiııı 1908, s.7; ve Feroz Ahmad ve Dankwart Â. Rustow, "İkinci Meşrutiyet •

Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266.

2 0 0 "A la Chambre pttomane," The Levant .Herald and Eastern Ejcpress, 22 Aralık 1908, s.2. 201

"Les deputes," The Levant Herald

and Eastern

"News Items,"Tlıe Levant Herald and Eastern

Express,

11 Kasım 1908, s.2;

Express, 3 Aralık 1908, s . l ; ve

Feroz Ahnıad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266. 2 0 2 "Busios, Georgios," Büyült Laroılsse Sözlük ve Ansiklopedisi, 4, s.2036. 2 0 3 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, I: İkinci Meşrutiyet S. 186, 213; ve "Busios, Georgios," Büyük Larousse

Dönemi,

Sözlük ve Ansiklopedisi,

4,

Yanya Vilâyetindeki seçim kampanyasında, çekişme Arnavutlarla Rumlar arasında geçeceğe benziyordu. Fakat, Rumların ilk önce Hükûmet'le olan sorunlarını çözmeleri gerekiyordu. Rumlar kendi cemaatlerinden birçok kimsenin seçmen kütüğüne yazılmadığından şikayetçiydiler. Yaptıkları baskı sonucu, Hükümet yetkilileri: Yanya'da daha önce kütüklere yazılmayan yirmi bin kadar Rum köylüsüne de oy hakkı tanınacağını açıklamak zorunda kaldı. 204 Rumlar zaten bu seçim çevresinde Arnavutlara göre sayıca daha üstündü; vatandaşlığı kuşkulu bu yirmi bin köylü- de seçimlerde Rum adayları destekleyeceklerine göre Yanya'dan seçilecek toplam iki mebusun ikisinin de Rum olma olasılığı çok yükselmişti. 205 Arnavut cephesine gelince; eski rejimin son Sadr-ı Âzami Avlonyalı Ferid Paşa'nın kardeşi eski Rüsumat Emini Süreyya Vlora, adaylığını koyduğu Yanya'da İttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine ateşli bir seçim karftpanyası yurütüyordu. Fakat, hem ailesinin yakın zamana kadar son derece nüfuzlu olduğu Avlonya'da, hem de vilâyet merkezi Yanya'da, özellikle bölgedeki Rumlardan gelen önemli bir muhalefetle karşı karşıyaydı, 206 Sonuçta, 12

s.2036. Boussios 1912 yılında başlayan Balkan Savaşı öncesinde Yunanistan'a gidip Yunan uyruğuna geçti. Arnavutluk-Yuııanistan sınırında Arnavutlara karşı Görice Direnişi'ni örgûtlecli ve 1914'te buraya vali atandı. 1 9 1 5 yılında niilletvekili seçilerek Yuııaıı Millî Meclisi'ne girdi ve Yunan Dışişleri Bakam oldu. Yunanistan'da cumhuriyet orgios," Büyük Laıousse

ilam üzerine siyasetten çekildi

("Busios, Gc-

Sözlük ve Ansiklopedisi, 4, s.2036).

2 0 4 "Progress ol the Elections,'' The Times, 9 Kasım 1908, s.7; ve "İntihabat," İkdam, 5 Teşrin-i Sani İ-324ft8 Kasım 1908, s.3. 205

1 9 0 6 / 1 9 0 7 resmî nüfus sayımı sonuçlarına göre, Yanya Sancağı'ııda toplam . yüzaltmışdöı t bin kişi yaşamaktaydı. Bunun yirnıibeşbini Müslüman-—yani, Arnavut—yüzotuzaltı bin gibi büyük çoğunluğu da Rum idi ("Meıııalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Populatipn,

1830-1914, ss.166-167 içinde).

2 0 6 Başkonsolos Harry 11. Lamb'den Sir Gerard Lowther'a, Selanik, 2 2 Eylül 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional.Movement in Türkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, s.95 içinde.

Aralık'ta yapılan seçimi Süreyya Vlora kaybetti ve Rııın adaylar -Dimitraki Kingos ve Constântine Sourlas- mebus oldular. Her iki Rum aday da ikinci derece seçmenlerden otuzsekizer oy almıştı. Süreyya Vlora'nm aldığı oy ise yalnızca dokuzdu.207 Işkodra Sancağı mebuslarının Meclis-i Mebusan'da hangi oranda temsil edileceği tartışma konusuydu. Işkodra'nın Katolik Arnavutları, kendi seçim çevrelerinden seçilecek iki Arnavut mebusdan birinin Katolik olması gerektiğini söylüyorlardı. Eğer yetkililer isteklerini kabul etmezse, bölgede ciddi karışıklıklar çıkaracaklarını iddia etmekteydiler.208 Bu tehditler faydalı olmadı ve sonuçta her iki mebus da Müslüman Arnavutlar arasından seçildi.209 Manastır Vilâyeti'ne bağlı Debre'de de seçimler, sürgünden clönen Hasan Sabri Efendi adlı birinin kazanması üzerine, olaylı geçmişti. 210 Debreliler Hasan Sabri Efendi'nin Mutasarrıfın özel girişimiyle seçimi kazandığını iddia ediyorlar ve seçimin iptal edilerek yenilenmesini istiyorlardı. Fakat, Hükümet kararından dönmedi ve Hasan Sabri Efendi mebus olarak İstanbul'a gitti. Ancak, Arnavutlar mücadelelerine devam ettiler. Debreli seçmenlere arka çıkan Manastır Başkim Kulübü, diğer Arnavut örgütlerine de çağrıda bulunarak, bu seçimin iptali için 1909 yılı başlarında Mec-

207 "The Turkish Ekctions," The Times,

14 Aralık 1 9 0 8 , s.7; f e r o z Ahmad ve

Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Mcclislcr, 1908-1918," s.266; ve Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylûl 1 9 1 0 ) , s.849. 2 0 8 Stavro Skendi, The Albanian

National Awakening,

1878-1912,

s.361.

209 Feroz Ahmad ve Daıikvvaıt A. Rustovv, "İkiıici Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918," s.265. 2 1 0 HHStA, PA X1V/15, Arnavutluk X l / 6 , No.10, Pösfai'den Aehrehtlıal'e, Manastır, 7 Mart 1909'dan nakleden, Stavro Skendi, Tlıe Albanian National Aıvafeening, 1878-1912,

ss.361-362. Ahmad ve Rustow mebusun adını 'Musıafa Bas-

ri Bey olarak vermektedir (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv; "ikinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.265).

lis-i Mebusan'a müracaat etti.211 Bu sefer sonuç almdı ve yapılan yeni seçimle İsmail Bey mebusluğu aldı.212 Yalnız, ismail Bey'in mebusluğu da uzun sürmeyecekti: En sonunda, bir Arnavut milliyetçisi olan Dukacınzade Mustafa Basri Bey Debre'yi temsil etmek üzere Meclis-i Mebusan'a girecek ve ayrılıkçı çalışmalarına 1911 yılı Kasım ayında kurulan Hürriyet ve itilâf Fırkaşı'nm ilk Meclis-i İdare üyeleri arasına girerek devam edecekti.213 Manastır Vilâyetine bağlı Görice S'ancağı'ndan iki mebus seçilecekti. Rumlar burada çoğunlukta olduklarını iddia ederek iki mebustan lıiç olmazsa birinin mutlaka kendi adayları arasından seçilmesini istiyorlardı. Kasım ayı ortalarında, iki mebusluk için, üç Müslüman, bir Rum ve bir Ulah adaylığını ilân etmişti 2 1 4 Görice, Meclis-i Mebusan'a giren tek Ulah mebus olan Philip Mishi'yi seçti. Philip Mislıi eğitimini Bükreş ve Paris'te yapmış bir doktordu ve çevresinde iyiliksever biri olarak tanınmaktaydı; seçime bağımsız aday olarak girmişti.215 Görice'nin iki mebusundan öteki ise bir Arnavut milliyetçisi olan Şahin Taki idi. Şahin Taki yüksek öğrenimini Mekteb-i Mülkiye'de tamamlayanı

HHStA, PA XIV/15, Arnavutluk XI/6, No.10, Pösfai'den Achreııtlıal'e, Manastır, 7 Mart 1909'dan nakleden, Stavro Skendi, Tlıe Albanian National ning, 1878-1912,

İYİ 213

Awakc-

ss.361-362.

Resimli K'itah, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.28. feisat,

11 "Leşvin-i Saıvi 1 3 2 7 / 2 4 Kasım 1911 ve Yeni İkdam,

11 Teşriıı-i Saııi

1 3 2 7 / 2 4 Kasını 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Partiler; 1: İkinci Meşrutiyet

Dönemi,

Siyasal

5.264. Dukacızade Mustafa Basri Bey'in

Arııavutluk'un bağımsızlığı için yaptığı çalışmalar için keııdi yazdığı şu kitaba bkz., Dukagjin-Zadeh Basri-Bey, Le Monde Onenkıl et l'Avenir de la

Pais

(Paris: Librairie Acadeıııique, 1920), 214 "İntihabat," tkdam, 5 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1908, s.3. 2 1 5 "İntihabat." İkdam,

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1908, s.3. Ayrıca bkz..

"Tlıe Turkish Elections: Sonic of the Resultş," The tim.es, 23 Kasını 1908, s.6: ve "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i s.39.

Servet i Fı'inun, 1.324-1325,

rak, 1891 yılında mezun olmuştu. Avlonya Kaymakamı'yken, "devr-i istibdadın mezalimine karşı tahammül edemiyerek" 1901 yılı Mart ayında Avrupa'ya kaçmış, sonra Sofya'ya giderek Arnavut milliyetçiliğinin gelişmesi için. yayın faaliyetlerinde bulunmuştu. Dersaadet Cinayet Mahkemesi'nce gıyabında müebbed hapse mahkûm edilmiş olduğu için, aneak Devrim'den sonra Türkiye'ye dönebilmişti. Şahin Taki Meclis-i Mebusan'da ayrılıkçı mebuslarla ortak çalışacak, 1909 yılı Mart ayı sonunda kurulan Fırka-i îbad -ya da bir yıl sonraki resmî adıyla, Osmanlı Demokrat Fırkası- adlı partide yer alacak ve 1911 yılındaki Arnavutluk Ayaklanmasında önemli rol oynayacaktı.216 Manastır'daki ikinci derece seçmenlerin seçimi 14 Kasım'da tamamlandı. İkinci seçmenlerin cemaatlere göre dağılımı şöyleydi: Altmışdört Müslüman, ellidört Bulgar, ondokuz Rum, altı Sırb ve iki Musevi. 2 1 7 Bu oranlar 1906/1907 genel nüfus sayımı resmî sonuçlarını yansıtmıyordu. Sayıma göre, Manastır Sancağı'nda büyük çoğunluğu Arnavut olan doksanbeş bin Müslüman, seksenaltı bin Rum, yüzyetmişbir bin Bulgar [ve Sırb?] Ve beş bin Musevi yaşamaktaydı.218 Fakat, seçilen dört mebus, Manastır'ın nüfus yapısına uygundu: her cemaat -Arnavutlar, Bulgarlar, Sırblar ve Bulgarlar- birer mebus çıkardı. 219 Manastır'dan 2 1 6 Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyelileı;

3, s.459, ve "İntihabat," ik-

dam, 5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1908, s.3. Ayrıca bkz., Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

ye'de Siyasa! Partiler; 1: İkinci

s.256; ve Tarık Zafer Tunaya, Türki-

Meşrutiyet Dönemi, s.173 ve 541. Şahin Taki

Balkan Savaşı'ndan solıra Sırb vatandaşlığına geçti (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mûlliiyelileı; 3, s.459). 2 1 7 "Lettre de Monastir," The Levant Herald and Eastern Brpress, 2 4 Kasını 1908, s.3. 2 1 8 "Menıalik-i Osmaniye'de Delıil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population,

1830-1914,

ss. 166-167 içinde.

219 "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 16 Kasım 1908, s.2; vc "The Turkish Elections: Some of tlıe Results," The Times, 23 Kasım 1908, s.6.

seçilen Rum mebus Traianos Nallis'ti ve Meclis'te Fırka-i Ahrar'ı destekleyecekti. Sırb mebus Doktor Janaki Dimitrijevich bağımsızdı.220 Arnavut mebus Mehmed Vasıf Bey ise Meclis-i Mebusan'da diğer Arnavutlarla ortak hareket edecek ve genel seçimlerin erken yapılabilmesi için Hükümet tarafından'1912 yılı başında verilen anayasa değişikliği teklifine monarşist muhalefetle birlikte karşı çıkacaktı.221. Bulgar Mebus sosyalist eğilimli Pantche Doreff, Devrim'den sonra Selânik'te kurulan Bulgar Meşrutiyet Kulübü üyesiydi ve Eylül ayı başında Bulgarların aynı yerde yaptığı kongrede delege olarak hazır bulunmuştu. 222 Kosova Vilâyet merkezi olan Üsküb'te Hıristiyan nüfus -Bulgarlar ve Sırblar- Müslümanlardan -yani, Arnavutlardan- fazlaydı. 1906/1907 resmî nüfus sayımı sonuçlarına göre, toplam ikiyüzaltmışsekiz bin kişiden yüzoııdört bini Müslüman [Arnavut], yüzkırkbeş bini Bulgar [ve Sırb?] ve sekiz bin altıyüzü Rum'du. 223 Bu seçim çevresinde, clört mebusluktan ikisi Arnavutlara giderken, Bulgar ve Sırblar birer mebusluk aldılar.224 Arnavut mebuslar Mehmed Necib Draga ve Floca Said Efendi'ydi.225 Mekteb-i Mülkiye'nin

2 2 0 " L e t u e de Monastir," Tlıe Levant

Herald

and Eastern

Express,

2 4 Kasını •

1908, s.3. 221

"Lettre de Monastir," Tlıe Levanı Herald and Eastern Ilxpress, 2 4 Kasını 1 9 0 8 , s . 3 s ve Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , v 525li.

222 "Lettre de Monastir," The Levant Herald and Eastern Ejcpress, 24 Kasını 1908, s.3; ve Fransız Konsolosu Zarzeckı'den Dışişleri Bakanlığına, Selânik, 5 Eylül 1909 [sic, 19081 (AFE, Avrupa, Yeni Seri, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , Türkiye. 6'daıı nakleden, Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, s. 518. 2 2 3 "Meıııalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olaıı Nüfusun icmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss. 1 6 6 - 1 6 7 içinde. 2 2 4 "Tlıe Turkish Elections: Sonıe of the Results," The Times, 2 3 Kasım 1 9 0 8 . s.6. 2 2 5 "Les elections en provinec." The Levant Herald and Eastern Eicpress, 25 Kasını 1908, s.2

1893 yılı mezunlarından olan Mehmed Necib [DragnU 1902 yılına kadar devlet memuriyetinde çalışmış, ondan sonra memuriyetten istifa ederek Üsküb'de avukatlık yapmağa başlamıştı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Üsküb ve Selânik şubelerinde faal olarak devrimci propaganda çalışmalarına katılmıştı.226 Hoca Said Efendi ise 1912 yılına kadar Meclis-i Mebusan'da görece bağımsız çalışacak, ancak genel seçimlerin erken .yapılabilmesi için Hükümet tarafından verilen anayasa değişikliği teklifine ayrılıkçı mebuslar ve Hürriyet ve İtilâf Fırkası üyeleriyle birlikte karşı çıkacaktı. 227 Bulgar mebus, bir sosyalist olan Theodore Pavloff'tu. Pavloff da Pantche Doreff gibi Eylül ayı başında Bulgarların Selânik'te yaptığı.kongrede delege olarak hazır bulunanlar arasındaydı.228 Üsküb Bulgar adayı olarak ilk önce Karayovoff düşünülmekteydi. Karayovoff, aslında, Söfya'claki Bulgar Hükümeti'nin desteklediği biriydi ve Selânik'te toplanan kongrede Bulgar Meşrutiyet Kulüpleri'nin federatif bir yapı içinde örgütlenmesinden sonra genel başkanlığa getirilmişti. Fakat, Ekim ayı başında Bulgaristan Türkiye'den tam bağımsızlığını kazandıktan sonra, Sandansky İttihadcıları Karayovoff'un Bulgar ajanı olduğuna inandırmış ve onun aday olmasını engellemişti. Ittihad ve Terakki Cemiyeti, bunun üzerine, Karayovoff yerine Sandansky'nin önerdiği isimleri seçimlerde destekleme kararı almıştı. Böylece de, Theodore Pavloff'un seçilmesi kesinleşmişti.229

2 2 6 Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

2 2 7 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

3, s.512.

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.333; ve Tank Za-

fer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, s.282. 2 2 8 Fransız Konsolosu Zarzecki'den Dışişleri Bakanlığı na, Selânik,. 5 Eylül ) » l » [sic, 19081 (AFE, Avrupa, Yeni Seri, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , Türkiye, 6'dan nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler,

1: İkinci Meşrutiyet

s.518. 229 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia,

1897-1913,

s.392.

Dönemi.

İmparatorluğun Arap vilâyetlerinde, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin adaylarına çok az destek vardı, Ittihadcı ya da İttihad ve Terakki Cemiyeti taraftarı adayların seçime katılıp başarılı olduğu birkaç seçim çevresi dışında, Araplar tutucu ya da açıkça monarşist olan yerel Arap eşrafı desteklemekteydi. Beyrut Vilâyeti toplam beş idarî bölgeden -ve dolayısıyla, seçim çevresinden- oluşmaktaydı. Bunlar, Beyrut, Trablus Şam, Lazkiye, Akka ve Nablus sancaklarıydı. İkisi Beyrut'tan olmak üzere, Beyrut Vilâyetinden toplam altı mebus seçilmesi kararlaştırılmıştı.230 Beyrut'ta, seçimleri İttihad ve Terakki Cemiyeti taraftarı adayların kazanması için, Cemiyet, Ekim ayında, buraya temsilcilerini yollamış ve yerel parti örgütünün kurulması çabalarına başlamıştı. 231 Beyrut'tan gelen haberlere göre, 'Beyrut Sancağı'nm Hıristiyan halkı büyük bir tartışma içindeydi: Bir kısmı, Vilâyet'in 1861 yılında imzalanan Beyoğlu Protokolü - v e bu protokolde 1864'de yapılan ufak-tefek değişiklikler- ile tanınmış olan ayrıcalıklı konumunun kaldırılmasını, bir kısmı bu ayrıcalıkların devam etmesini, bir üçüncü grup ise hem bu ayrıcalıkların devamını hem de Meclis-i Mebusan'cla temsil edilme olanağı yaratılmasını istiyordu. 232 Seçim sonuçları halkın bu bölünmüşlüğünü

230 "Les Elections legislatives dans le Vilayet deBeyrouth," Revııe du mende salman,

Mu-

6 (Eylül-Aralık 1908), s.525.

231 EO. 3 7 1 / 5 6 0 / 3 7 6 8 9 , Sil' Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 24 Ekim 1908'deıı nakleden, Hasan Kayalı, Aıabs and Young Tuıks: TurkishArab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoıııan Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.91ii. 2 3 2 "Asiatic Turkey: lmproved Outlook," The Times, 2 8 Eylül 1908, s.5; ve "Tlıe Turkislı Elections," The Times, 2 7 Kasım 1908, s.12. Türkiye, Fransa, İngiltere, Avusturya,. Prusya ve Rusya arasında imzalanan Beyoğlu Protokolü'ııc göre, C.ebel-i Lübnan Vilayeti, Bab-ı Âli tarafından atanan Hıristiyan bir mutasarrıf aracılığıyla yöııetilccek ve çeşitli cemaatlerin temsil edildiği 011 kişilik bir meclisi bulunacaktı. Güvenliğin kendi jandarması tarafından sağlanacağı ve özel bir vergi sisteminin uygulanacağı Vilayet, 1864 yılında yapılan degi-

yansıtmaktaydı: Beyrut'un iki mebusundan biri Arap dili ve edebiyatına yararları dokunmuş Marunî kökenli bir sülâlenin ferdi olan Suleiman al-Bustani'ydi.233 Öğrenimini Beyrut'ta tamamladıktan sonra, bir süre kuzeni Boutrös al-Bustani'nin çıkardığı al-Cinan dergisinde, 1871 ile 1875 yılları arasında da aVCunaina gazetesinde çalışmıştı. Bir okul ve gazete kurmak üzere Basra'ya gitmiş, burada Ticaret Mahkemesi üyesi olmuştu. Beyrut'ta dedesinin başlayıp da bitiremediği Dairet al-Maarif adlı ansiklopedinin tamamlanmasını sağlamış ve bu ansiklopedinin Türkçe çevirisinin yayınlanması için istanbul'dan izin aldıysa da, yerel yönetimin sansürü yüzünden bu işten vazgeçip Mısır'a, daha sonra da İran'a gitmişti. Suleiman al-Bustani, Chicago'da 1893'te açılan Dünya Sergisi'nde Türk Pavyonu'nun Sergi Komiserliği'ni yapmıştı. 234 Diğer Beyrut mebusu Rida alSulh ise, al-Bustani'nin tam tersine, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne muhalifti ve tutucu güçleri temsil etmekteydi- İs-. tanbul'da kurulan çeşitli ayrılıkçı Arap örgütlerinde çalışacak, Fırka-i Ahrar'ın karşı-devrimci Otuzbir Mart Olayı'na karıştığı gerekçesiyle kapatılmasından sonra aynı grubun 1909 yılı Kasım ayında kuracağı Mutedil Hürriyetperveran Fırkası'na girecek ve bu partinin organı Islahat gazetesinin sorumlu yayın müdürlüğü görevini üstlenecekti. 235 şiklikle Sayda ve Trablusşam sancaklarını da kapsayacak şekilde genişletilmişti ("Lübnan," Büyük Larousse

Sözlük ve Ansiklopedisi, J, s . 7 5 8 7 ; ve Philip

K. Hitti, Lebanon in History, ss.442-443). 2 3 3 "The Tıırkish Elections: Some of the Results," Tlıe Times, 2 3 Kasım 1908, s.6; "Les Elections legislatives dans le Vilayet de Beyrouth," Revue du ınondc Musulman, 6 (Eylül-Aralık 1 9 0 8 ) , s.525. Beyrut seçimleri için, ayrıca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Başkonsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasım 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalidi, Brilİsh Syria and Palestine,

1906-1914,

Policy

Towards

s.258.

2 3 4 "Bustani, Süleyman," Büyük Larousse

Sözlük ve Ansiklopedisi,

2 3 5 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal s.601; ve Tarık Zafer Tunaya. Türkiye'de

Partiler,

4, s.2037.

1: İkinci Meşrutiyet

Siyasi Partiler, 1859-1952,

Dönemi,

s.280.

Trablus Şam Sancağı'ndan seçilen mebus Fııad Hulusi [Demirelli] adlı bir Türk'tü. 236 Bir hukukçu olan Fuad Hulusi [Demirelli] ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesiydi ve Beyrut'ta bir şube açarak bölgede propaganda çalışmaları yapması amacıyla Selanik'teki merkez tarafından görevlendirilmişti,237 Mason locasına kayıtlı olan Fuad Hulusi [Demirelli], bölgeyi bilen biriydi. İlk ve orta öğrenimini Trablus Şam ve Beyrut'ta tamamlamıştı. Daha sonra, İstanbul'da Hukuk Mektebi'nde okumuştu. Mezuniyetinden sonra, Gelibolu ve Manastır'da müdde-i umumî -yani, savcı- olarak çalışmıştı.238 Lazkiye'den seçilen mebus Emir Mohammad Efendi Arsdan'dı.239 Kendisi Dürzîlerîn lideri olan Emir Mustafa Arslan'm oğluydu. Lübnan'ın önemli feodal ailelerinden biri olan Arslanlar, onsekizinci yüzyıl boyunca Shihabi sülâlesi tarafından gölgelenmiş, Shihabilerin 1841 yılı sonunda düşüşüyle başlayan dönemde siyasal etkinlikleri artmıştı. 240 Büyük bir nüfuz ve servet sahibi olan Mohammad Arslan, Devrim'in hemen ertesinde servetiyle birlikte Türkiye'den kaçan eski İkinci Mabeynci İzzet Paşa'nın arkadaşıydı. Fakat, rejimin değişmesiyle, Mohammad Arslan liberal düşünceler sahibi olmuşa benziyordu.241 236

"Imihab Gürültüleri,'' İkdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1908, s.3.

2 3 7 "Les Elections legislatives dans le Vilayet de Bcyroutlı," Revııe du monde Musulman, 6 (Eylül-Aıalık 1908), ss.525-526; "Les elections en province," Tlıe Levanı Herald and Eastern Express, 24 Kasını 1908, s.2; and Feroz Alımatl ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , ' s.280.

.

2 3 8 "Demircili, Fuat Hulusi," Büyü!; Larousse

Sözlük

ve Ansiklopedisi,

5, 2 9 9 8

Ayrıca bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Tûrfc Meşhur! cırı Ansiklopedisi,

ss.100-

101. 239 "Iııtihab Gürültüleri," î/idcım, 9 Teşvin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1 9 0 8 , s.3. 240 Albert. 1-1. Hourani, Svria and Lebaııon, ss.25-32; Kanıal S. Salibi, Tlıe llistoıy

of Lehanoıı, s.9; ve'Philip K. Hitti, Lebanon

241 "Les cltîctioııs en province," Tlıe Levant Herald aıul Eastern Expıess. 340

Modern

in History, s.435. 24 Kasını

Akka Sancağı, mebus olarak Şeyh As'ad Efendi Shuqair'i seçti. Şeyh eski rejimin şüpheli gördüğü kimselerdendi vc Devrim'Ie birlikte özgürlüğüne kavuşabilmişti. Nablus Sancağı'ndan seçilen Şeyh Ahmad Khammash ise aşırı dinci olarak tanınan bir şahsiyetti. Böylece, Beyrut Vilâyeti'nden toplam olark dört Müslüman, bir Hıristiyan ve. bir. Dürzî, mebus olarak Meclis-i Mebusan'a girmişti. Bu mebusların siyasal eğilimlerine gelince, dördü liberal, biri ılımlı tutucu ve biri de koyu tutucuydu, 242 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin gücünün çok az olduğu Şam'da, Eylül ayı sonlarına doğru birinin adı Hürriyet, ötekinin de Hür Osmanlı olan iki siyasal örgüt faaliyete geçmişti. Bu örgütler aslında İstanbul'da faaliyete geçen Fırka-i Ahrar'm Şam'daki yerel şubeleriydi ve üyelerinin hepsi Prens Sabahaddin'i destekliyordu.243 Ittihad ve Terakki Cemiyeti ise, Sonbahar başlangıcında, Şam'da şube açmak amacıyla buraya iki parti temsilcisi yollamıştı. Temsilciler Şam'da altı hafta kadar kalmışlar ve şube açma işlemlerine ek olarak, seçim propagandası da yapmışlardı.244 Ünü epeyce yaygın bir şeyh olan Rashid Rida, koyu bir Ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftarıydı. Ekim ayı ortalarına 1908, s.2; ve "Les Electioııs legisiatives dans le Vilayet de Bcyrouth," Revur dıı monde

Musulmah,

fi

( E y l ü l - A ı a l ı k 1 9 0 8 ) , s . 5 2 6 . Ayrıca bkz., F.O.

1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Başkonsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, .12 Kasım -1908'den nakleden, Rashid İsmail Klıalidi, Britislı Policy Tomarda Syria ani Palestine, 242

I 9 0 6 - İ 9 1 4 , s.249.

"Lcs Elections legisiatives dans le Vilayet dc Beyrouıh," Revue du monde Mıısıılman, 6 (Eylül-Aralık 1 9 0 8 ) , s.526.

243 EO. 3 7 1 / 5 6 0 / 3 7 9 3 0 , Konsolos G. V. Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, Şam, 1 Ekim 1908'den nakleden, Hasan Kayalı, Aıahs and Young Tuvks1. TurkishArab Relations in tlıe Sccond Constitutional Period of the Ottoıııan Empire. 1908-1918, s.89. 244 EO. 61.8/3, Konsolos G. P Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, Şaııı, 2 Ocak 1909'dan nakleden, Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Kolatioııs iıı the Sccond Constitutional Period of the Ottoman Eıııpire, 19081918. s.91.n.

doğru, İttihadcılara destek vermek amacıyla Şam'a gelmişti. 16 Ekim'de, şehrin en görkemli câmii olan Ümeyye Camii'nde verdiği vaazda, cemaatı Kurân'la bilim ve çağdaş uygarlığı bağdaştırmaya çağırdı. Her ne kadar bu propaganda dinleyenler tarafından iyi kârşılandıysa da, ertesi Cuma - 2 3 Ekim'de- Sultan Abdülhamid'in yakın çevresinden Şeyh Abu-1 Hûda'nın taraftan ve koyu bir monarşist olan Salih Sharif al-Tunusi, Rashid Rida'yı dinsizlikle suçlayarak cemaati Rida aleyhine kışkırttı. Rashid Rida galeyana gelen bağnaz halkın elinden canını zor kurtardı. Durumu haber alan İttihad ve .Terakki Cemiyeti'nin Şam Şubesi üyelerinden Şam Serkomiseri As'ad Bey, Şeyh Salih'i, kamu düzenini bozmakla suçlayarak, tutukladı. Bu, olayları büsbütün alevlendirdi. Binlerce kişiden oluşan bir gürûh As'ad Bey ve İttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine sloganlar atarak, Hapishane'ye yürüdü. Hapishane önünde gösteriye devam eden kalabalık, vaizin hemen serbest bırakılmasını istedi. As'ad Bey'in Şeylii serbest bırakmak için verdiği emre rağmen, göstericiler bununla yetinmedi ve Serkomiseri linç etmek üzere aramaya koyuldu. As'ad Bey, ancak gizlenerek canını kurtarabildi; sonunda askerler düzeni sağlayabildi. Olaylar Rashid Rida'nın şehirden ayrılması ve bu arada, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin konumunun zayıflaması ile sonuçlandı.245 Şam'da, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin adayları -İstanbul'da 2 Eylül günü eski rejimin önde gelenleri tarafından kurulan Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti (Jam'iyat al-lkha'al-'Arabi al-'Uthmani] tarafından yapılan monarşist propaganda karşısında- başarılı olamadılar. Bu örgütün li-

2 4 5 EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 1 9 7 , Konsolos G. P. Devey'in 5 8 Numaralı Raporu, Sam, 27 Ekim 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "Tire İmpact of tlıe Young Tuvk Revolution on the Aıabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss.144145; ve "The Turkish Elections," The Times. 27 Kastın 1908, s.12.

deri ve eski Sadr-ı Âzam Cevad Paşa'nın uzak akrabası, olan Shafiq Mu'ayyad al-'Azm, Ittihadcı adaylara karşı yarıştı ve seçimi kazandı.246 Diğer Şam mebusları Şeyh Çuhadârzade Süleyman Efendi, 'Abd al-Rahtnan Bey Yusuf, Şeyh Moharnmad al-'Ajani Efendi gibi bağımsızlarla, sonradan Fırka-i Ahrar'a girecek olan Rushdi al-Sham'a Bey'di.'İttihada adaylardan hiçbiri başarılı olamamıştı.247 Şam'dan seçilen bütün mebuslar Ittihad ve Terakki Çemiyeti'nden hoşnut olmasalar da, propaganda yaparlarken, içlerinden yalnızca Shafiq Mu'ayyad al-'Azm kendini Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin düşmanı.olarak ilân etmişti,248 Ittihadcılar onun mebusluğunu düşürmek için Meclis-i Mebusan'da çaba harcadılar. Kendisini eski rejimle bağlantıları çok sıkı olduğu için suçlayan Hüseyin Cahid [Yalçın], Sultan Abdülhamicl'e hafiyelik yaptığını, ayrıca seçimlere hile karıştırdığını da iddia ediyordu. Bu konuda bir.de şikâyet dilekçesi vardı: Nedre [Nakle?] Mutran, 22 Kasım'da Hükûmet'e gönderdiği bir telgrafta, Shafiq Mu'ayyad al'Azm'm nüfuzunu kullanarak kendisinin seçimde aday olmasını engellediğini söylüyordu. Doğal olarak, bu iddianın somut bir belgesi olamazdı. İddialar arasında, bir cinayet olayına karışmış olduğu da vardı. Hüseyin Cahid [Yalçın] cinayete ait otopsi raporunun Meclis-i Tıbbiye-i Osmaniye'de bulunduğunu ve Shafiq Mu'ayyad al-'Azm hakkındaki

2 4 6 al-Muqattam,

25 Kasım 1908, ve al-Ahıam,

2 6 Kasıml908'deıı nakleden, Taj

al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s. 188. 2 4 7 Philip S. Khoııry, Urban Notables and Arab Nationalism, s.57; ve Feroz Abıııad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 19081918," s.280. Ayrıca bkz., FO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard lovvther'a, Şam, 2 4 Kasım 1908'den nakleden, Rashid İsmail Klıalidi, Britislı Policy Towards Syria and Palestine, 1906-1914, s.249. 2 4 8 Taj E. A. M. Hatran, Turkish-Syrian Relations in the Ottoman Constitutional Period, 1908-1914 (Londra Üniversitesi'ne Sunulan Doktora Tezi, 1969). s.57'dcıı nakleden, Philip S. Khoury. Urban Notables and Arab Nationalism, s.57.

kararın Sultan Abdülhamid'in bir iradesi ile iptal edilmiş olduğunu açıklıyordu.249 Bütün bu ağır suçlamalara rağmen, Meclis-i Mebusan'm 28 Aralık tarihindeki oturumunda Shafiq Mu'ayyad al-'Azm'm mebusluğu onaylandı.250 Arap vilâyetlerinin diğer seçim çevrelerinde olduğu gibi, Haleb'de de seçimi doğrudan eski rejim yanlılarının kazanma, olasılığı, İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni endişelendirmekteydi. Bir önlem olarak, Haleb Valisi'ne ilettiği ricayla, seçime katılacak adaylardan eski rejim taraftarı monarşistlerin elenmesini istedi. Fakat, Vali Ahmed Reşid [Rey] mutlakiyetçi rejimi destekleyen biriydi ve Îttihadçıların talimatına uymamıştı.251 Dolayısıyla, Haleb için seçilen altı mebustan yalnızca biri -Ermeni cemaatinin adayı Artin Boşgezenyan- İttihad ve Terakki Cemiyeti taraftarıydı. Seçimi kazanan diğer beş aday -Emrizade Mehmed Bahaeddin Bey, Bereketoğlu Mehmed Rıfat Bey, Ali C.enani Bey, Cabrizade 'Abd al-Nafi Paşa ve Mesud Efendi- 'bağımsızdı.'252 Rıfat

249 Meclis-i Mebusan

Zabıt Ceridesi, Üçüncü İnikat, 9 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 2

Aralık 1908, ss.27-28; "The TUrklsh Pavliameıu," Tlıe Times, 2 4 Aralık 1908, s.3; "A la Chambre Ottoınaııe," The Levant Herald and Eastern Evpıess, 24 Aralık 1908, s.2; ve "The turkish Parliament," Tlıe Times, 2 5 Aralık 1 9 0 8 , s.5. Rıza Tevfik [Bölükbaşı], Meclis'te 28 Aralık'ra Shafiq Mu'ayyad al-'Azm'ı savunurken, aslında olayın ciddiyeti ortaya çıkıyordu: Karısı doğum yaparken ölmüştü. Bebeğin anneden öııce ıııi öldüğü yoksa sonra ıııı öldürüldüğü açık değildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi,

Altıncı İnikat, 15 Kânun-u Ev-

vel 1 3 2 4 / 2 8 Aralık 1908, s.73). 2 5 0 "The Tuıkish Parliament," Tlıe Times, 2 9 Aralık 1908, s,4; "A la Chaıııbre Ottomaııc," The Levant Herald and Easlcrn Evpıess, 2 9 Aralık 1 9 0 8 , s.2; Mebusan

Meclis-i

Zabıt Ceridesi, Altıncı İnikat, 15 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 8 Aralık

1 9 0 8 , s s . 7 2 - 7 4 ; ve Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the' Arabs: The Role of Arab Socicties in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s. 188. 251 Ahmed Reşid Rey, Gördüklerim,

Yaptıklarım,

1890-1922,

ss.104-105.

2 5 2 Eeroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 . " s.279; ve Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Maıt 1 9 0 9 ) , s.440, Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , ss.998-999, s . 1 0 2 6 , and Resimli Kitab, 4 . (Nisan-Eylül 1910), s.825.

Bey, Ötuzbir Mart Olayı'ndan sonra kapatılan Fırka-i Ahrar'm devamı olmak üzere 1909 yılı Kasım ayında kurulan Mutedil Hürriyetperverân Fırkası'na katılacaktı.253 'Abd alNafi Paşa ise Mutedil Hürriyetperverân Fırkası'mh kurucuları arasındaydı ve 1910 yılında İdare Heyeti üyeleri arasında yer alacalat. 254 'Abd al-Nafi Paşa, aynı zamanda,-mutlakiyetçi rejim döneminde Zabtiye Nazırlığı yapmış olan Şefik Paşa'nın amcası, Mesud Efendi de Şefik Paşa'nın yeğeniydi.255 Başra Sancağı, ne Îttihadcıların ne de yeni rejim taraftan Arapların, genel seçimlerde başarılı olmayı umdukları bir seçim çevresiydi. Seçimlerde aşırı tutucu adayların başarılı olmasından korkuluyordu,255 Basra'da Seyyid Talib ibn' Receb Bey'in, Îttihadcıların politikasına açıkça karşı çıkarak seçimi kazanması, bazı çevrelerce, Fırka-i Ahrar'ın başkentle ve ülkenin diğer seçim çevrelerinde de başarı şansının olabileceği gibi bir umut yarattı.257 Seyyid Talib ibn Receb Bey'in mazbatası üzerine Meclis-i Mebusan'da tartışma açıldı. Ittihadcılara yakınlığıyla tanınan Rashid Rida'nın ileri sürdüğüne göre, Seyyid Talib ibn Receb Bey mutlakiyetçi rejimi geri getirme amacıyla kendi gibi karşı-devrimcilerle bir komplo hazırlığı içerisindeydi. Seyyid Talib ibn Receb Bey'in faaliyetleri, en iyimser bakışla, kuşkulu olmasına rağmen, Araplar arasında nüfuzunun çok büyük olması do-

2 5 3 "News ltems," The Levanl'Heratcf and Eastern £xpress,.23 Şubat 1910, s . l . 2 5 4 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasal

Partiler,

i: ikinci

Meşrutiyet

Dönemi,

s 208. 255 "Ncws ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 3 Aralık 1908, s.l. 2 5 6 "The Turkish Electioııs," The Times, 14 Aralık 1908, s.7. Aralık ayı başında İstanbul'a, ulaşan haberlere göre, Basra'da huzursuzluk ve karışıklık vardı ("Ein politischçr Mord in Konstantiııopel," Berliner

Tageblatt

und HancIels-

Zeitung, 3 Aralık 1908, s.4). 257 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, 4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), ss.181-182.

layısıyla mazbatası onaylandı.258 ikinci Basra mebusu, seçime bağımsız olarak katılan Zuhayrzade Ahmad Paşa idi.259 Bağdad'da da seçmenlerin aşırı tutucu adaylara oy vermesinden korkuluyordu.250 Seçimlere hazırlık olmak üzere, İttihad ve Terakki Cemiyeti, bölgeye iki temsilciyle partinin önemli isimlerinden Babanzade ismail Hakkı Bey'i göndermişti, Bağdad doğumlu İsmail Hakkı Bey'in şehirdeki nüfuzlu kişilerle iyi ilişkileri vardı. 10 Ekim'de aralarında Bağdadlı Musevilerin de olduğu büyük bir grup, kendisiyle diğer partili temsilcilere gösterişli bir karşılama töreni hazırlamıştı. Îttihadçıların seçim propagandası Arap eşraftan birçok kimsenin birleşmelerine neden oldu. Monarşist geçmişlerinden ve Sultan Abdülhamid'e yakınlıklarından dolayı, Devrim'in hemen ertesinde, görevlerinden azledilen Nakib ül-Eşraf Seyyid 'Abd al-Rahman ve 'Isa al-Jamil Bağdad'ta muhalifleri örgütlemişti. Babanzade İsmail Hakkı Bey şehre gelince, bu muhalifler. Vilâyet Konağı önünde bir karşı-gösteri düzenleyerek, yeni rejimle vatandaşlara tanınan özgürlüklerin kısıtlanmasını, Vilâyet'teki yüksek rütbeli memurların azlini ve bazı Îttihadçıların tutuklanmasını istediler. 14 Ekim sabahı, Vali'nin birkaç Ittihadcıyı gözaltına almasından cesaretlenen muhalifler, Ittihadcı adaylara destek veren Musevilere saldırmaya başladı. Gelişen olaylar sırasında, yerel kolluk kuvvetleri gürûhun Musevilere ait işyerlerini talan ederek yakıp-yıkmasına seyirci kaldı.261

2 5 8 Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkislı-Arab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.98. 2 5 9 Feroz Ahmad ye Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.282. . 2 6 0 "The Turkish Elections," The Times, 1 4 Aralık 1908, s. 7. 2 6 1 Revue du nümde-musulman, 7 ( 1 9 0 9 ) , s.316; ve E 0 . 1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 4 0 , Ramsay'ın 9 4 3 - 1 0 5 Numaralı Raporu, Bağdad, 19 Ekim 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The Impact of the Young Tuık Revolution on the Arabic-speakitıg Provinces of the Ottoman Empire," ss. 140-142.

Bağdad'da Kasım ayı ortalarına gelindiğinde erkek nüfusun toplamı hâlâ kesinlik kazanmamıştı; fakat, yapılan tahminlere göre buradan üç mebus seçilecekti. 262 Bütün zorluklara ve engellemelere rağmen, Ittihad ve Terakki Cemiyeti seçimlerde başarılı oldu: Kürd kökenli Babanzade. İsmail Hakkı Bey ve Musevi bir işadamı olan Sasun Eski Efendi Cemiyet adayları olarak mebus seçildiler.263 Babanzade İsmail Hakkı Bey, Mekteb-i Mülkiye'de son sınıf öğrencisiyken, Sultan Abdülhamid aleyhtarı gösterilere katıldığı için birkaç arkadaşıyla beraber okuldan kovulmuş, sonra Hukuk Mektebi'ni bitirerek İkdam gazetesinde çalışmaya başlamıştı:264 Bağdad'dan seçilen üçüncü mebus Hacı Ali Efendi bağımsız olarak girdiği Meclis-i Mebusan'da Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nın 'belli-başlı üyeleri arasında yer alacaktı.265 Musul, Iraklıların Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne gösterdikleri nefretin çarpıcı bir örneği idi. Musul mebuslarının hepsinin aşırı tutucu ve karşı-devrimci olacağı kuvvetle tahmin edilmekteydi.266 Ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcileri propaganda gezilerinin bir durağı olarak Ekim ayı ortalarında Musul'a geldiler. Fakat, şehirde bulunmaları Ittihadcı aleyhtarı faaliyetleri körükledi ve ulema ile diğer dinci kesimin açık muhalefetiyle, halkın dinî duyguları kışkırtılmış oldu.267 Halkın Musevi ve Hıristiyan aleyhtarı duyguları, kı2 6 2 "tııtihabat," tkdam, 3 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasım 1908, s.3. 2 6 3 Feroz Ahmacl ve Dankwart A. Rustow, "ikinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.283. Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.992, Resim/i Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.25. 2 6 4 İbrahim Alaettin Gövsa, Turk Meşhurları

Ansiklopedisi,

ss. 5 7 - 5 8 ; vc "Baban-

zade ismail Hakkı," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 2, s.1162. 2 6 5 Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de Siyasal Partiler; 1.' İkinci. Meşrutiyet Dönemi, s.282. 266' "The Turkish Elections," Tlıe Times, 14 Aralık 1908, s.7. 267 F.O. 1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 3 3 , Wilkie Young'ın Musul Günlüğü, 1 4 Ekim 1908, ve EO., 347

sa sürede, İttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcilerinin hiçbir başarı elde edemeden şehirden ayrılmasına neden oldu. 268 Musul Valisi de İttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine çalışarak, şehirdeki Cemiyet şubesini kapattı.269 Bu ters koşullar altında, Îttihadçılar hiçbir varlık gösteremedi ve bağımsız listeden aday olan Mohammad Ali Fazıl Efendi'yle Davud Yusfânî seçimi kazandılar.270 Davud Yusfânî 1909. yılı Kasım ayında kurulan Mutedil Hürriyetperverân Fırkasinı destekleyen monarşist Tanzimat gazetesinin sorumlu müdürlüğünü yapacak, Hürriyet ve İtilâf Fırkaşı'nm Meclis-i Mebusan'daki ilk İdare Heyeti içinde bulunacaktı.271 Bingazi'de de yeni rejime karşı kuvvetli bir hoşnutsuzluk vardı. Halk, Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında hukukî ve siyasal eşitlik fikrine özellikle tepki göstermekteydi. 272 Trablus Garb'daki halk da Ittihadcı destekli Hükûmet'in uygulamaya koyduğu reformları -özellikle de, resmî dilin Türkçe olması, kararım- itici bulmaktaydı.273 Mutlakiyetçi

1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 6 3 , Wilkie Yoüııg'm Güıılügü, 20 Ekim 1908'deıı nakleden, Elie Kedouric, "The impaet of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," s. 142. 26S " E x « a c t (rom Annual Repoıt for Turkey for the Year 1908," Sir Gerard l.owther'ın 105 Numaralı Raporuna Ek, 17 Şubat 1 9 0 9 , G. P. Gooch ve V). Temperley (Der ), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: Tlıe Near East, s.302 içinde. 269 "Bahaeddin Şakir Bey in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 12," Milliyet, 22 Kasım 1 9 3 4 , s.3. 2 7 0 Eeröz Ahmad ve Daııkvvaıt A. Rustovv, "ikinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.284. 271 Tarık Zafer tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, fer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, }: İkinci Meşrutiyet

s.280: ve Tarık ZaDonemi, s.264.

2 7 2 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvarez'in 61 Numaralı Raporu, Trablus Gaıb, 3 0 Eylül 1908. ve F.O. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphael A. Foııtana'nııı 17 Numaralı Raporu, Bingazi, 7 Eylül 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "Tlıe lıııpact of the Young Turk Revolution on tlıe Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss.145-146. 2 7 3 N. Slousch, "EEnseignement de la langue turque â Tripoli," s.153.

348

rejim zamanında nüfuz sahibi olan Arap eşraf, Kanun-u Esasi'nin kalıcılığından şüphe ediyor, geriye dönüşün her an için olabileceğini düşünüyor ve halkın, bu özgürlük orunumda. eskisi gibi itaatkâr olmamalarından yakınıyordu. 274 , Ittihad ve Terakki Cemiyeti her ne kadar Bingazi'cle bir şube açmışsa da, yerel halkı davasına kazanmakta güçlük çekiyordu. Bu nedenle, üyelerden çoğu, sancakta çalışan ve Devrim'i halka sevdirmek için yeni rejimi yücelten gösteriler düzenleyerek genel seçimlerde Cemiyet için oy toplamaya çalışan, memurlardan oluşmaktaydı.275 Fakat, Îttihadcıların propaganda çabalan sonuç vermediği gibi, Ekim ayında şehri ziyarete gelen Ittihad ve Terakki Cemiyeti yetkilisi gerici bir tepkiyle karşılaştı. Yetkilinin düzenlediği propaganda toplantısında, dinleyiciler yalnızca Allah'a, Peygamber'e ve onun temsilcisi Halife Sultan Abdülhamid'e biad edeceklerini söylemişlerdi. Düzenlenen toplantının başardığı bir şey varsa, o da Îttihadcıların ılımlı taraftarlarını tamami'yle Cemiyet'ten soğutmaktı. Böylece, meydan Trablus. Garb'ta baskın güç olan Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cc-

2 7 4 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvarez'in 61 Numaralı Raporu, Trablus Garb, 30 Eylül 1908, ve EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphaci A. Fontana'nm 17 Numaralı Raporu, Bingazi, 7 Eylül 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact ol the Young Turk Revolution oıı tlıe Arabic-spcaking Provinces of the Ottomaıı Eıııpire," ss.145-146. Ayrıca bkz., N. Slousch, "Le nouvcau reginıe tuıt et Tripoli," sş.52-57. 275 1:0. .371/760/325, Konsolos Raphaci A. Foııtana'dan Sir Echvard Grey'c. Biııgazi, 21 Aralık 1908'den nakleden. Hasan Kayalı, Arabs,and Youııg Turks: l'urkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period of tlıe Ottonıaıı Eıııpire, 1.908-1.918, s.87. Bingazi'deki şubede bölgenin Arap cemaatinden h'içbir kimscniiı olmaması dikkat çckiciydi. Bingazi'ye geleıı Ittihad ve Terakki Cemiyeti yetkilisi bu durumu düzeltmek için şubeye birkaç Arap temsilcinin alınmasını tavsiye etmişti (FO. 371/760/325, Konsolos Raplıael A. Foıılana'daıı Sir fidvvard Grey'c, Bingazi, 21 Aralık 1908'den nakleden. Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period öf the Ottoman Eıııpire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , ss.91-92).

miyeti'ne kaldı.276 Bingazide'ki genel seçimi Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti kurucularından Yusuf Shatwan kazandı. 277 Bingazi'de seçimi kazanan öbür aday /-Ömer Mansur Paşa- da aşırı tutucu bir monarşistti. 278 ittihad ve Terakki Cemiyeti, Shafiq Mu'ayyad al-'Azm'm Şam mebusluğu gibi, Shatwan ve Ömer Mansur Paşa'nın mebusluklarını da iptal etmek için Meclis-i Mebusan'da teşebbüse geçti. Shatwan'm mutlakiyetçi rejimle bağları olduğu ve seçimlere hile karıştırdığı iddia ediliyordu. Shatwan Meclis'te Sultan Abdülhamid'in hafiyesi olmakla suçlandı. İkinci derece seçmenleri ve seçim görevlilerini tehdit ederek seçimi kazandığı sabit görüldüğünden, 23 Aralık'taki oturumda mebusluğu düşürüldü ve Bingazi'de seçimlerin yenileneceği duyuruldu.279 Yenilenen seçimlerde yine Shatwan kazanacak ve Meclis'teki sandalyesini koruyacaktı. 280 Ömer Mansur Paşa'nın mebusluğu ise, Meclis tartışmalarından sonra kabul edildi.281 2 7 6 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvaıez'in63 vc 6 5 Numaralı Raporları, Trablus Garb, 9 ve 17 Ekim 1908, ve F.O. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphael A. Fontana'ııın 2 5 Numaralı Raporu, Bingazi, 21 Aralık 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lınpacı of the Young Turk Revolution on tlıe Arabic-speaking Provinces of tlıe Otıoman Empire," s.146. 2 7 7 Taj al-Sir Ahmad Harran, "Tlıe Youııg Turks and the Arabs: Tlıe Role of Arab Societies in the Turkislı-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.188. 2 7 8 Feroz Ahmad ve Daııkwart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.284. 2 7 9 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Dördüncü İnikat, 10 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1 9 0 8 , ss.34-38; "A la Clıaıııbre Ottomane," The Levant Herald and Eastern ibcpress, 2 4 Aralık 1908, s.2; "The Turkish Parliament," The Times, 2 4 Aralık 1908, s.3; ve Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in tlıe Secoııd Constitutional Period of the Ottoman Enıpiıc, 19081918, s 98. 2 8 0 Yeni Tasvir-i Efkar.; 3 0 Haziran 1 3 2 5 / 1 3 Temimiz 1909'dan nakleden, Hasan Kayalı. Arabs and Youııg Turks: Tıııkish-Arab Relations in tlıe Second Constitutional Period of tlıe Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.98. 281 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Dördüncü İnikat, 10 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1908, s..34; ve "A la Clıaıııbre Ottomane," The. Levanı Herald cıııd Eusteı-n Ejcpress, 2 4 Aralık 1908, s.2.

Tüm karşı-propagandalara ve İmparatorluğun geri kalmış bölgeleriyle sınır vilâyetlerindeki direnişe rağmen, Ittihad ve Terakki Cemiyeti birçok seçim çevresinde başarılı olmuştu. Meclis-i Mebusan'da çoğunluğu sağlayacağı beklenmekteydi. Türklerin yaklaşık yüzde altmışının desteğini kazanırken, Kürdler, Arnavutlar ve Araplardan da bir miktar oy almışlardı. Musevi mebusların tamamına yakını Ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftan yakınıydı. Ermeni mebusların bir bölümü de Îttihadcıların safındaydı.282 Yalnız, îttihadcıların Meclis'te çoğunluğu elde etmesi mutlak anlamda ve her zaman güvenilebilir bir çoğunluk değildi - daha doğrusu, olması mümkün değildi. Meclis-i Mebusan'ın büyük törenlerle açıldığı 17 Aralık günkü The Times gazetesinin yaptığı yoruma göre, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin taşradaki şubelerinin üye yapısı ve bu şubelerin Selanik'teki Merkez-i Umumî'nin politikasından farklı olarak yaptıkları bazı işlerle, Ittihadcı basındaki bir takım görüş ayrılıkları açıkça gösteriyordu ki, partinin genel felsefe ve politikası üzerindeki değişik bakış açıları Meclis'teki Ittihad ve Terakki üyesi mebuslarla Ittihadcı-yanlısı mebuslar arasında birliğin sağlanmasını güçleştirecekti. Daha Meclis-i Mebusan açılmadan anlaşılmıştı ki, Ittihadcı 'blok,' er veya geç, Devrim'e ve anayasal düzene bağlılık derecelerine göre, iki ya da üç muhalif gruba bölünecekti.283 Seçim sonuçlarına güvenmenin sağlıksız olduğu, Meclis çalışmaya başlayınca anlaşıldı. Birçok seçim çevresinde, değişik nedenlerle Ittihad ve Terakki Cemiyeti adına adaylıklarım koyup seçimi kazanan mebusların îttihadcıların prensiplerini bütünüyle benimsedikleri söylenemezdi. Gerçekten de, siyasal gözlemcilerin tahminleri doğrultusunda,

282 "The Turkish Chaınber of Deputies," The Times, 17 Aralık 1908, s. 12. 283 "The Turkish Chaınber of Deputies," The Times, 17 Aralık 1908, s.12.

Meclis'e İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin desteğiyle girmiş -ve bu yüzden, yüzeysel çözümleme yapan tarihçilerin gerçekten 'Ittihadcı' sandığı- birçok mebus ilk fırsatta Fırka-i Ahrar, Mutedil HürriyetperveTân Fırkası, Ahali Fırkası ve Hürriyet ve İtilâf Fırkası, gibi Devrim'e ve Cemiyet'e muhalif gruplar oluşturacak ve yeni kurulan liberal demokratik rejim için ciddi tehlike yaratacaktı. Bu mebuslardan görünürde İttihad ve Terakki Cemiyeti içinde kalanlar da önemli oylamalarda monarşist muhalefetle ortak olacak ve Cemiyet liderlerini zor durumda bırakacaklardı. Hatta, Cemiyet'in güçlükle 'koalisyon' kabinelerine sokmayı başardığı bazı Ittihadcı Nazırları düşürmek için ellerinden geleni yapacaklardı. Geleneksel tarihçiliğe bağlı araştırmacıların olguları çarpıtarak, ilk Meclis-i Mebusaıı'daki güç dengesini, şimdiye kadar yapageldikleri gibi yanlış göstermeleri, ancak seçim sonuçları ve görünürdeki Ittihadcı mebusların Meclis içindeki oy verme davranışları dikkatle incelenerek ortaya çıkarılabilir. Her ne kadar 1908 Meclis-i Mebusaninm toplam mebus sayısını hâlâ kesin olarak tespit edememiş olsak da, en güvenilir olgular bize ikiyüzseksenbir rakamını vermektedir. Bu sayının partilere göre bölünmesi durumunda, İttihad ve Terakki Cemiyeti liderlik kadrosunun kritik oylamalarda kesinlikle güvenebileceği mebus sayısı yalnızca ellidört civarındaydı.284 Bu sayının Meclis salt çoğunluğunun çok altında olduğu gözönüne alınırsa, "İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Meclis-i Mebusan'da ezici bir çoğunluğu olduğu" gibi dayanaktan yoksun 'bilimsel' iddiaları rahatlıkla reddedebiliriz. Bazı oylamalarda güç dengesini Îttihadçılar lehine 284 Yabancı siyasal gözlemcilerin iyimser tahminine göre Meclis açıldığı gün inançlı Îttihadçıların sayısı seksen dolayındaydı ("Das Wahlergebnis," ner Tageblatt und Iiandels-Zeitııng, 17 Aralık 1908, Sabah Baskısı, s.2).

Berli-

çeviren ve sayısı yaklaşık yüzkırkyediyi bulan 'bağımsız' mebuslar Meclis'teki en büyük grubu oluşturmaktaydı. Ittihadcı liderler, 1908 Meclisi'ııin dört yıllık ömrü boyunca, bu 'bağımsız' grubun oylarına dayanacaktı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli kabinelere verilen güvenoyunun ve îttihadcıların hazırladıkları yasa tasarılarının kabulünün en fazla ikiyüz oyla gerçekleştiği hatırlanırsa, 'bağımsızların' büyük bir kısmının, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile birlikte hareket ettiği görülür. Fakat bu mebusların desteği koşulsuz değildi ve bu yüzden, Ittihad ve Terakki Cemiyeti 'bağımsız' mebusların bazı isteklerine boyun eğmek zorundaydı. Monarşist muhalefet Meclis'te Ittihadcılar kadar iyi örgütlenmiş değildi. 1908 ile 1912 yılları arasında kurulan ve amaçları, azınlıkların Türkiye'den ayrılarak bağımsızlıklarını sağlamayı hedef edinen monarşist partilerin çoğu, kayıtlı üye olarak, otuzbeş-kırk mebustan fazlasını biraraya getiremiyordu. Fakat, aşırı tutucu ya da monarşist eğilimli diğer mebusların toplamı yetmişdördü bulmaktaydı. Bu da,' inançlı monarşistlerin Meclis'teki sayısının inançlı Ittihadcıl ardan fazla olduğunu göstermekteydi. Siyasal yelpazede Ittihad ve Terakki grubu, 'bağımsız' ve monarşist grup olarak üçe bölebileceğimiz mebusların etnik kökenlerine ve dinî maçlarına göre yapılan bir ayrım, genel seçimlerdeki bölünmeleri daha da açık bir şekilde gözler önüne sermektedir. Türkler yüzelliüçe yakın mebusla çoğunluktaydı. Bunların kırküçü inançlı Ittihadcı, seksenüçü 'bağımsız,' yirmiyedisi de monarşistti. Meclis-i Mebusan'daki inançlı Itttihadcıların toplam sayısının ellidört olduğu hatırlanırsa, Türklerin Ittihadcı mebusların neredeyse tamamını oluşturduğu anlaşılacaktır. Geriye kalan birkaç Ittihadcı mebus, Musevi ve Ermeni idi ve sonuna kadar Ittihadcılarla birlikte mücadele edeceklerdi.

Kendi aralarında hiçbir şekilde türdeş sayılamayacak Araplar, Meclis'te elliüç mebusla temsil ediliyordu. Toplumsal, ekonomik ve idarî yapıları ele alındığında, ticarî açıdan oldukça gelişmiş Suriye ve Lübnan gibi bölgelerdeki Araplarla, Yemen ve Libya gibi azgelişmiş yörelerdeki Arapların hemen hemen hiçbir ortak paydasının olmadığı kolayca anlaşılır. Fakat, siyasal gözlemcilere göre, eğer Ittihadcı Türkler, Arap vilâyetlerindeki resmî dairelerde Arapçanm kullanılmasına karşı çıkacak kadar düşüncesiz davranırlarsa, Arap mebusların kolaylıkla karşı-devrimci safa geçeceklerinden ya da Türk aleyhtarlığı temelinde diğer azınlıklarla birlikte hareket edeceklerinden hiç kimsenin kuşkusu yoktu. 285 3 Aralık'ta istanbul'a toplu olarak gelen Arap mebusların, Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti tarafından düzenlenen görkemli bir törenle karşılanışı Arapların birlikte hareket etme isteklerine bir kanıttı. 286 Bu elliüç Arap mebustan yalnızca biri Ittihadcıydı. Yirmüki Arap mebus, dört yıl boyunca Meclis'te, değişik monarşist partilerin örgütlenişinde faal rol oynayacaktı. Otuz 'bağımsız' Arap mebusunun liberal demokratik rejimi her zaman desteklediği söylenemeyeceğine göre, îttihadçılar 'bağımsız' Arap mebusların tümüne güvenemiyorlardı. Arnavutlar, yeni rejime sadakatleri iki görüş arasında bölünmüş bir başka Müslüman etnik azınlıktı. Toplam yirmiyedi Arnavut mebustan yalnızca ikisi inançlı Ittihadcıydı. On mebus 'bağımsız' grupta yer alırken, onbeş monarşist Arnavut mebustan çoğu kurulan çeşitli muhalefet partilerinin liderlik kadrolarını oluşturmaktaydı.

2 8 5 "Zur Eröffnunğ des türkischen Parlaments," Berliner Tageblatt und HandelsZeitung, 17 Aralık 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, ss.1-2; ve "The Turkish Clıamber of Deputies," The Times, 17 Aralık 1 9 0 8 , s.12. 2 8 6 "İntihabat—Mebusan: Arab Mebusları Alayı," tkdam, 21 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralık 1908, s.3.

Hıristiyan mebusların sayısı kırkı geçmiyordu. Aralarındaki bazı Ermeni mebuslar ilerici bir program etrafında toplanmışlardı ve birçok konuda Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyeleriyle aynı doğrultuda oy kullanmaları beklenmekteydi. Rum mebuslar ise, suçun büyüğü kendilerinde olmasına rağmen, seçim sonuçlarından memnun değildi. Kısa süren bir heyecan döneminden hemen sonra, Rum cemaati Devrim'i, öteki Hıristiyan cemaatlerden daha fazla şüpheyle karşılar olmuştu. Bunun sonucu olarak da, seçimden, Devrim'i destekleyen diğer Hıristiyanlardan -örneğin, Ermenilerden- daha az kazançlı çıkmışlardı. Temelde tutucu olan ve aleyhlerine sonuçlanan seçimlerden Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni sorumlu tutan Rum cemaatinin, doğal olarak, Meclis'te Ittihadcıları desteklemesi beklenemezdi. Toplam yirmiiki mebusları vardı. Meclis-i Mebusan açıldığında hâlâ ortak bir program hazırlamamışlardı; ancak, siyasal konulardaki tutumlarının liberal olmayacağı, Rum cemaatinin ayrıcalıklı konumunu ilgilendiren dinî konularda ise tutucu ya da karşı-devrimci bir tutum içine gireceklerinden hiç şüphe yoktu. 287 Meclis-i Mebusan'm açıldığı günün ertesi, Berliner

Tageblatt

gazetesinde çıkan bir habere göre, Rum

mebuslar Ittihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine Prens Sabahaddin'in partisiyle ortaklaşa hareket edeceklerini açıklamışlardı. 288 Meclis'te partilerin üye dağılımına göre yapılan bir hesapta, Türklerin Ittihadcı grubun büyük çoğunluğunu oluşturduğu gözleniyordu. Îttihadcıların yanında olan etnik ve dinî azınlıklar yalnızca Museviler ve Ermenilerdi. Buna karşılık, monarşist 'blok' çoğunlukla Türk olmayanlardan meydana gelmekteydi. Toplam yetmişdört monarşist mebustan 2 8 7 "The Turkish Clıamber of Deputies," Tlıe Times, 17 Aralık 1908, s.12. 2 8 8 "Zur Eröffnung des tûrkischen Parlaments: Die Jungtürken," Berliner latt und Handels-Zeitung, 18 Aralık 1908, Akşam Baskısı, s.2.

Tageb-

ancak yirmiyedisi Türk'tü. Monarşist grubun desteği yirmiiki mebusla Araplar ve onbeş mebusla Arnavutlardan gelmekteydi. Rum mebuslar görünürde 'bağımsız' olmalarına rağmen, Meclis'te her zaman monarşistlerle birlikte hareket edecek ve onlarla birlikte oy vereceklerdi.

^

EK 1

1 9 0 8 Genel Seçimleri

Seçim sonuçlan Makedoııya'daki vilâyetlerden başlanarak verilmiştir. Her vilâyetin çıkardığı toplam mebus sayısı o vilâyetin isminin yanında parantez içinde belirtilmiştir. Vilâyetler-

deki idari , bölgeler ve çıkardıkları mebus sayılan yine aynca verilmiştir. Mebusların isimleri mümkün olduğu kadar kendi dillerindeki yazımlara uygun şekilde verilmeye çalışılmış, . hangi etnik kökenden olduklan ve Meclis-i Mebusan'da hangi siyasal partiye bağlı oldukları ya da hangi parti yönünde çalışmalar yaparak, hangi parti doğrultusunda oy kullandıkları belirtilmiştir. Eğer siyasal tercihlerinde değişiklik olmuş ve sonradan parti değiştirmişlerse, bu da parantez içinde kaydedilmiştir. ^Bu ek büyük ölçüde Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow'un ortaklaşa yapmış oldukları "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918" araştırması örnek alıııarak hazırlanmışsa da, içerdiği bilgiler farklılıklar göstermektedir. Anılan kaynaktan aynlan yerlerde, farklılıklar sağlam temellere oturtularak olabildiğince eksiksiz ve doğru bilgiye ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu amaçla The Levant Herald and Edstern Express ve İkdam gazeteleriyle, The Orient ve Resimli Kitah dergileri taranmış, ayrıca Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Salname-i Servet-i Fünun, 1326 ve Salname-i Umumi, 1328 kul-

lanılmıştır. Bu kaynaklardan derlenen liste ayrıca İhsan Ezherci'nin Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1920-1992 Meclis-i Mebusan'ı, 1877-1920

ve Osmanlı

kitabındaki isimlerle de karşı-

laştınlmıştır. Bütün çabalara rağmen, bazı durumlarda birtakım merkezlerde çıkarılan toplam mebus sayısı ve mebusların isimleri ne yazık ki tam olarak tespit edilememişti!*) Vilâyetler ve bunlara bağlı sancaklar ile bağımsız sancaklar Memalik-i Mahruse-i Şahaneye

Mahsus Mükemmel ve Mufassal

Atlas ile Sâlnâme-i Devlet-i Âliye4 Osmaniye, 1326'dan faydalanılarak sıralanmıştır. Bazı isimlerin yanında bulunan işaretlerin anlamı şudur: Ölüm nedeniyle sandalyenin boşalması (§) istifa nedeniyle sandalyenin boşalması (*) Seçim mazbatasının Meclis'te reddedilmesi ( ) Sandalyenin ara seçimle doldurulması En sağ sütunda 'Bağımsız' ya da 'Monarşisi' olarak nitelenen mebuslar dışında, İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne üye olanlar ya da Cemiyet adayı olarak seçilenler (İTC); Fırka-i Ahrar üyesi olanlar (FA); Osmanlı Demokrat Fırkası üyesi olanlar (ODF); Mutedil Hürriyetperveran Fırkası üyesi olanlar (MHF); Ahali Fırkası üyesi olanlar (AF); Osmanlı Sosyalist^ Fırkası üyesi olanlar (OSF); ve Hürriyet ve İtilâf Fırkası"üyesi olanlar (HİF) kısaltmalanyla belirtilmiştir.

Kosova [Üsküb] Vilâyeti (17) Ü s k ü b (4)

Alexandre Paritz Mehmed Necib Draga Theodore Pavloff Hoca Said Efendi

Sırb Arnavut Bulgar Arnavut

Bağımsız 2 (İTC) 3' HİF~ FA4

İpek (4) Bedri Bey ,

Arnavut

Bağımsız5

1

"Les elections en province," Tlıe tevünl Herald and Eastern E)tpress, 25 Kasını 1908, s.2; "lntihabat-Mebusaıı," İkdam, 28 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralık 1908, s.3; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), 5.840; "Meclis-i Mebusaıi Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325., s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.94.

2

Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "l.es election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 2 5 Kasmı 1 9 0 8 , . s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. Mekteb-i Mülkiye'den 1893'te mezun oldu (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, s s . 5 1 2 - 5 1 4 ) . Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden istifa ettiği haberleri çıktı ("Ne\vs ltems," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 11 Nisan 1910, s.l). Necib Draga bu iddiaları yalanladı ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 1.3 Nisan 19.10, s . l ) . '

3

Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri• Tarihi, 17, s.9602; "Les elcctiöıı en province," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Kasım 1.908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.988; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.37; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s:94. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn önde gelen üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333).

4

"Les election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Kasını 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325. s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.94. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn önde gelen üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333).

5

Meclis-i Maliye eski üyelerinden ("Intilıabat-Mebusan," İkdam, 2 8 Teşrin-i Sani 1324/11 Aralık 1908, s.3). Mazbatası 1 Kânun-u Sanı 1 3 2 4 / 1 4 Ocak 1909

Ahmed Hamdi Efendi Ali Haydar Bey Hafız ibrahim Efendi

Arnavut Arnavut Arnavut

HİF6 Bağımsız7 İTCBağımsız ;

Arnavut

FA HİF9

Seniçe [Yeni Pazar/Novi Bazar] (1) Hasan Muhiddin Bey I

Priştine (4)

günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1, Onikinci inikat, s. 199). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

s,9606; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Mücadeleleri

17,

Tarihi,

s.38;

Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.37; "Mcclis-i Me-

busan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.94; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül ! 9 0 9 ) , s.990. 6

Ceıual Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet

Mücadeleleri

i Mebusan Azası," Salname-i Salname-i

Umumi,

1328

Servet-i

17, s . 9 6 0 2 ;

Tarihi,

"Meclis-i Mebusan Azası," Salııaıne-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-

Fünun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan,"

[19101, s.94; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart

1910), s.37. Hürriyet ve İtilâf Fırkaşı'nm ilk Meclis-iTdare üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315). 7

Cemal Kutay, Tftrliiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9609; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.849; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salnaıne-i

Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 8

Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9603; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.822; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusatı Azası," Salname-i Fûmtn, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

1.328 [ 1 9 1 0 ] ,

Umumi,

s.94. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresinde seçilen Merkez-i Umumi üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de 1859-1952, 9

Siyasi

Partiler,

s.199).

Draç Sancağı Müdde-i Umumi Muavini ("tntihab Gürültüleri," tkdam, Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

İstiklâl

9 ve

17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül

1 9 0 9 ) , s . 1 0 9 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-

Servet-i

Fünun,

1326,

s.38;

Umumi, 1328 [19101, s.94. 1 9 1 2 Ocağın-

da Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve itilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de s.325tı),

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

Hasan Fuad Paşa Mustafa Hamdi Efendir Voiçetrinii Hasan Bey Sava Stoyanovich Şaban Paşa*

Arnavut Arnavut Arnavut Sırb Arnavut

FAHİF 10 . 11 İTC•11 ;12 FA MHF HİF12 3 FA' Bağımsız "EL",. 14

Arnavut

Bağımsız

Prezrin [Prizren] (3) Mehmed Emin Efendi§

10 Cemal Kutay, Türkiye simli Kitab,

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tariki,

17, s.9602; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.428; Resimli Kil ab, 2

1 9 0 9 ) , s.994, "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

(Nisan-Eylül

Tünün,

1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Scrvet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (19101, s . 9 4 . 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.325ıı) ;

11 Pıiştine Müftüsü (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

vc

Tarihi, 17, s.9605.

Hürriyet Mücadeleleri 12 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ;

"Ncvvs ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 2 8 Aralık 1908, s . l ; Re- . simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.993; "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325, Fünıın, 1326, s.38;

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

Salname-i Servet-i (1910),

s.94. 1909 Kasımında Mutedil Hürriyetperverân Fırkası kurucuları arasında yer aldı (Tarık Zaler Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s.277). Hürriyet ve İtilâf Fırkası kurucusu oklu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s . 3 1 5 ) . 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması içiıı Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tank Zafer Tiınaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.325n). 13 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Ke-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1098; "Meciıs-i Mebusan Azası,"

Salnanıe-

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

i Servet-i Fünun, 1324-1325,

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1.328 |1910|,

s.94. 1 4 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94; "Meclis-i Mebusan

Azası," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, sı," Salname-i

Servet-i

s.39; ve "Meclis-i Mebusan Aza-

Fünmı, 1326, s.38 İstifa eden Hacı Mustafa F.fcndi'niıı

yerine seçildi. 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet vc İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Pyrtiieı; 1859-1952, s.325n). 15 Prezrin Miiftüsii ("Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Servel-i Fıınuıı, 1.5241325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fıinuıı, 1326, s.38, \

Arnavut Bağımsız16 Arnavut FA HİF17 ? ? 18 '

Süleyman Şeref Efendi Prezlinli Yahya Bey Vehbi Efendi*

Taşlıca (1) Ali Vasfi Bey

FA HİF' 9

Arnavut * * *

işkodra Vilâyeti (3) işkodra [Scutari] (2) Murtaza Bey

"HİF" 2 0

Arnavut

Feroz Ahmad ve Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918," s.265); ve Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603). İstila etti ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38). 16 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.993; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Fünun,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1326, s.38; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

1328

Servet-i [1910],

s.94. 17 Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.993; "Meclis-i Mebusan Azası," mc-i Servet-i Fünun, 1324-1325, vetri Fünun, 1326,

Salna-

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Ser-

s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebüsan," Salname-i

Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 1912 Ocağında Meclis-i Mebusan'm dağılması içiıı Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Par-

tiler, 1859-1952, s.325ıı). 18 İstifa eden Melımcd Emin Efendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Aza sı," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38). 19 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i i Mebusan Azası," Salname-i san," Salname-i

Umumi,

Servet-i

Mücadeleleri

Tarihi,

Servet-i Fünun, 1324-1325,

17, s . 9 6 0 3 ; s.39; "Meclis-

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebu-

1328 11910], s.94. 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebu-

saıı'm dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952, s.325n).

2 0 Ceıual Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; "Mec-

lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.39; "Mcclis-i Mc-

Arnavut Bağımsız' 22 Arnavut "HİF" 22

Şakir Bey* Rıza Bey*

Drac [Durazzo] (1) Arnavut

Esad Paşa Toptani *

*

,23

İTC Bağımsız"

*

Yanya Vilâyeti (7) Yanya [Janina] (2)

busaıı Azası," Salname-i

Seıvet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Sal-

name-i Umumi, 1328 [1910], s.90. 1912 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması içtıı Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 21 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

s.325n).

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ("News ltems," The Levant

Herald

Mücadeleleri

Servet-i• Fünun, Servet-i

Fiinun,

17, s . 9 6 0 3 ;

Tarihi,

s . 3 9 ; ve

1324-1325,

s . 3 8 . Öldü

1326,

and Easterıı Express, 2 0 Ağustos 1 9 0 9 ,

s.l). 22 Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.821; "Meclis-i Mebusan Azası," ıne-i Servet-i Fûttun,-1324-1325, vet-i Fünun,

1326,

Salna-

s.39; "Meclis-i Mebusan Azaşı," Salncıme-i

s..38; ve "Meclis-i Ivlebusan," Salname-i

Ser1328

Umumi,

[19101, s.90. İ 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de tiler, 1859-1952,

23 Ferik ("İntihabat," İkdam, Kutay, Türkiye

Siyasi

Par-

s.325n). İstiklâl

7 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 0 Kasını 1908, s.3). Cemal

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Resimli Ki-

tab, 2 (Nisan-Eylül .1909), s. 1002; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Servet- i Filmin, 1324-1325,

s.39; "Me.clis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

nun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Fü-

Umumi, 1328 [1910], s.90.

Ittihad ve Terakki Cemiycti'ndeıı istifa ettiğini yalanladı ("Ne\vs ltems," TJıc Levant Herald and Eastern Express, 13 Nisan 1910, s . l ) . 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.325ıı). Daha sonra

Arnavutluk'tu! bağımsızlığı için savaştı (tbrahim Alaettin Govsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s.1.23). Ayrıca bkz., "Esat Paşa Toptani," Büyük 'Sözlük ve Ansiklopedisi,

û, s,.3804.

lxıımsse

.

Dimitraki Kingos Konstantin Sourlas

Rum Rum

Bağımsız24 Bağımsız25

Rum Arnavut

FA 26 FA HİF27

Ergiri [Argyrocastro] (2) Yannakis Mammapoulos Müfid Bey

24 Cemal Kutay, Türkiye

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "A la

İstiklâl

Clıaıııbre ottomane," Tlıe Levant Iierald

and Eastern Express, 22 Aralık 1.908,

s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meçlis-i Mebusan Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i

Fı'imın, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39:

Servet-i

Servet-i

Ffinun, 1326, s.38; vc "Meclis-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95. Mazbatası 1 8 Kânuıı-u Evvel

1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1908 günlü oturumda kabul edileli (Mec!i's-i Mebusan Zubıı Ceridesi, .!, Sekizinci inikat, s.103). Türk adayların aldıkları dokuz oya karşı otuzsekiz oyla seçildi ("Tlıe Turkish Elections," The Times,

14 Aralık .1908,

s.7). 25 , Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; "A la .

Clıaıııbre ottomane," Tlıe Levant Herald and Eastern Exjness, 22 Aralık 1908. s.2; Kesimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.849; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Şervet-i Fünun, 1324-1323, Servet-i

s.39; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i

Fünun, 132fi, s.38; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

(/irinini, 1328

11910], s.95. Mazbatası 18 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1908 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i

Mebusan

Zabıt

1. Sekizinci İnikat,

Ceridesi,

s.103). Türk adayların aldıkları dokuz oya karşı otuzsekiz oyla seçildi ("Tlıe Turkish Elections," Tlıe Times, 14 Aralık .1908, s.7). 26 İstanbul'da Dava Vekili ("hıtihabat-Mebusan,"/fcdam, 24 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3). [C.enıal Kutay, Türkiye İstiklâl

Mflcadeklcri Tari-

ve Hürriyet

hi. 17, s.9602; "A la Clıaıııbre ottomane," The Levant Herald and Eastern Ex/>ress, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 19.10), s.47; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i busaıı Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i

s.39; "Meclis-i Me-

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95. 27 "İMi!ıabat-Mebusan,"Îİ!dam, 24 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

vc Hürriyet

Mebusaıı Azası," Salname-i saıı Azası," Salname-i name-i

Servet-i

Servet-i

Mücadeleleri

Tarihi,

Fünun, 1324-1325,

17, s . 9 6 0 6 ; "Meclis-i s.39; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1326, s.38; ve "Medis-i Mebusan," Sal-

Umumi, 1328 11910), s.95. Noga Paşa'nın oğluydu ("Turkey: Sonic

Election Results," Tlıe Times, 17 Ekim 1908, s.7). 1912 Ocağında Meclis-i Mebusan'm dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.325n).

Berat (2) Aziz Paşa Vrione İsmail Kemal Bey

Arnavut Arnavut

FA HİF 28 FA MHF 2

Türk Arnavut

İTC30 İTC Bağımsız 31

Preveze [Prevesa] (1) Azmi Ömer [Akalın]§ Hamdi Bey* * * *

Manastır Vilâyeti (10) Manastır [MonastirJ (4)

2 8 (Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 6 ; '

"Turkey: Some Election Results," The Times, 17 Ekim 1908, s. 7; Resimli 2 (Nisan-Eylül 1909), s.990; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nun, 1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Kitab,

Servet-i

Serveti

Fü-

Fiinun,

1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 İ 1 9 İ 0 İ , s.95. 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s.325ıı). 2 9 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Mebusan Azası," Salname-i Salname-i

s.39; "Meclis-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan,"

Umumi, 1328 (1910), s.95. 1909 Kasımında Mutedil Hürriyetperve-

rân Fırkası kurucuları arasında yer ajdı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler, 1859-1952, s.277). 3 0 / l n t i h a b Gürültüleri,™ İkdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1908, s.3; Resimli y
and

Eastern Express, 2 8 Aralık 1908, s . l . Mekteb-i Mülkiye'den 1 8 8 3 yılında mezun-oldu. Doktor Besim Ömer Akalın'ın ağabeyi idi. Hüdaveııdigâr Valiliğine atandığından Meclis-i Mebusan açılmadan mebusluktan istifa etti (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, ss.159-160). 31 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

V* Tarihi,

17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.28; ve "Meclis-i Mebusan," Umumi, 1328

Salname-i

[19101,. s.95. Azmi Ömer [Akalınl'ın yerine seçildi ("Meclis-i

Mebusan Azası," Salnaınc-i busan Azası," Salname-i

Servet-i

Fiinun, 1324-1325,

s.39; ve "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1326, s.38). Ittihad ve Terakki Ceıııi-

yeti'nden istifa ettiği söylendi ("Le parti Union et Progres," The and Eastern Express, 12 Nisan 1 9 1 0 , s.2).

Levanı-Herald

Janaki Dimitrijevich Traianos Nallis Pantche Doreff Mehmed Vasif Bey Ali Vasfi Bey*?

Sırb Rum Bulgar Arnavut Arnavut

Bağımsız32 FA33 Sosyalist34 FA HİF35 Bağımsız

Arnavut Arnavut

Bağımsız36 FA HİF37

Debre [Dibre] (1) İsmail Bey* Dukacınzade Mustafa Basri Bey*

32 Doktor ("Lettre de Monastir" [16 Kasım], The Levani Herald and Eastern ress, 24 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Exp-

Mücadele-

leri Tarihi, i T, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 9 8 ; "Meclis-ı Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i saıı Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1326, s,38; ve "Meclis-i Mebusan," Scıl-

name-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. 33 "Lettre de Monastir" [16 Kasuıı], The Levant Herald

and Eastern

Express,

24

Kasım 1 9 0 8 , s.3'cle ismi 'Trayanos Dimitriou' o l a r a k ' g e ç m e k t e d i r . ' " A la Clıaıııbre ottomane," The Levant Herald

and Easterıi

s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i:

Servet-i

2 2 Aralık 1908,

Express, Fünun,

1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; .

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38; "Meclis-i Me• bıtsaıı," Salname-i

Umumi,

1328 [ 1 9 1 0 [ , s.94; ve Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

1909), s.1018. 34 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; "Lett-

re de Monastir" [16 Kasını], The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Kasını. 1 9 0 8 , s.3; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 1 8 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1326, s . 3 8 ; tfe "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umu-

mi, 1328 [19101, s . 9 4 . , 3 5 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; "Lett-

re de Monastir" [16 Kasını], The Levant Herald and Eastern .1908, s.3; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Express, Fünun,

24 Kasını 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.38; "Meclis-i

Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 U 9 1 0 İ , s.94; ve Resimli Kitab,

4 (Nisaıı-

Eylül 1910), s.849. 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusaıı'lıı dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile-birlikte öy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de yasi Partiler, 1859-1952,

Si-

s.325n).

36 Öldü (Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.28).

•

37 Ölen İsmail Bey'in yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.39). Cemal Kutay Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadelele-

ri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , S . J 0 0 2 ; "Meclis-i

? 38 FA39

Arnavut? Arnavut

Hasan Sabri Efendi Fisatzade Şevket Efendi

İtbasan (1) Bağımsız,40 (İTC) "HİF" 41

Arnavut > Arnavut

Hoca Abdullah Mahir Efendi* Hacı Ali Efendi

Görice [Goritza] (2) fil

Bağımsız Arnavut

philıp Mishi Ulah Şâhin Taki

Mebusan Azası," Salname-i Salname-i

ODF'•43

Servet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-ı Mebusan,"

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. Mazbatası 2 6 Kânun-u Sani 1324/8 Su- ;

bat 1909 günlü oturumda kabuledildi (.Meclis-i Mebusan Zahit Ceridesi,

I, Yiı-

midördüneü İnikat, s.520). Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nm ilk Meclis-i idare üyeleri arasında yer aldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-

1952, s.315). . 3 8 Dçbreİi seçmenler Hasan Sabri Efendi'niıı mebusluğuna, seçimleri hile ile kazandığı iddiasıyla karşı çıktılar C'News ltems," The Levant Herald and Tastan Ejcpress, 29 Temmuz 1909, s.l). 39 İstifa eden İsmail Bey'in yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s,38). 4 0 "İntihabat," İkdam,

6 Teşriri-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1.908, .s.3; Cemal Kutay,

Türkiye İstiklâl, ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, $.9.602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-.1.325, s.39; Abdullah Mahir Hİ'cııdi'niu

ölüm haberi 3 Elcini 1909'da açıklandı (News Iteııış," Tlıe Levant Herald and Eastern Ex/>ress, 4 Ekim 1909, s.l). 41 "Meclis-i Mebıısaıı Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i

Mebusan,",Salname-i Umumi, 1328 [19101, s v 94. 1912 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya,.Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.325n).

42 Doktor ("Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i.Servet-i s.39). Cemal Kutay, Türkiye istiklâl

Fünıın,

ve Hürriyet Mücadeleleri

1324-1325,

Tarihi, 17, s.9602;

Resimli Kitab, 2 (NisaıvEylül 1 9 0 9 ) , s.lQ13; "Meclis-i. Mebusan,"'Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.94; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Fiimh'i; 1326, s.38). 43 Cemal Kutay, Türkiye

Scrvel-i

, İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1.910), s.848; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salnaıve-ı

.

Serfiçe (2) Yorgos Boussı'os Kocho Drizis (Doriza?]§ Harissos Vamvakas

MHF HİF44 Bağımsız45 FA46

Rum Rum Rum

Selânik Vilâyeti (12) Selânik (6) Yorgaki Artas

FA47

Rum

Servet-i Fünun, 1324-1323,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

[19101,

1328

s.94. Mekteb-i Mülkiye'deıı 1891 yılında mezuıı oldu. 1 0 Mart 1901'de Avrupa'ya kaçtı. Gıyabında Dersaadet Cinayet Mahkenıesi'nce müebbed kalebendliğe mahkûiıı edildi. Devrim'den sonra İstanbul'a döndü. 1911'deki Arnavut Ayaklanamsrnda phcnıli rol oynadı. Balkan Savası'ndan sonra Sırb vatandaşı oldu (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 4 4 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal

ve Hürriyet Mücadeleleri

3, s.459). Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 ; "A la

Clıaıııbre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express,

22 Aralık 1908,

s.2; Resimli Kitab, 3 (Ekiııı 1909-Mart 1910), s.29; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Şervel-i

Fünun, 1324-1323,

s.39; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salntı-

me-i ServeN Filmin, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi,

1328 [19101, s.94. Hayat hikâyesi için bkz., "Busıos, Georgios," Büyük se. Sözlük ve Ansiklopedisi,

Larous-

4, Sı2036.

4 5 "A la Clıaıııbre Ottomane," Tlıe Levant Herald and Eastern

Express,

22 Aralık

1908, s.2. Mebusluktan istifa etti ("lnformations Parlementaires," The Levant. Herald and Eastern Express, 5 Ocak 1910, s.2). 4 6 istanbul'da avukatlık yapan Harissos Vamvakas, mebusluktan istifa eden Drizis'iıı yerine seçildi ("lnformations Parlementaires," Tlıe Levant Herald anıl Eastern ExpKss,

5 Ocak 1910, s.2; ve "Chambıe des DeptUes," The Levant

He-

rald and Eastern. Bcpress, 10 Şubat 1910, s.2). Resimli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1.910), s.828; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94.

47- Cemal Kutay, Törfelye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 1,7. s.9605; "A la Clıaıııbre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 2 7 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Servel-i

Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Satname-i

Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan,"'Salname-i Umumi,

[19101, s.92.

1328

Mehmed Cavid Bey Yorgos Honaios Emmanuel Carasso Mustafa Rahmi (Aslan] Dimitri Vlachoff

4 8 Cemal Kutay, Türkiye

İTC48 FA 49 İTCS0 İTC5-1 Sosyalist52

Türk Rum Musevi Türk Bulgar

istiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

"The Turkish Elections: Some of the Results," The Times,

17, s . 9 6 0 2 ; ;

2 3 Kasım 1 9 0 8 ,

s.6; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Kleclisi Mebusan," Salname-i Umum i, 1328 [ 1 9 1 0 1 , s.92. Mekteb-i Mülkiye'deıl 1 8 9 6 yılında mezun oldu. Selânik'te özel bir okul olan Mekteb-i Feyziye'ııin müdürüydü (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye s s . 6 7 8 - 7 1 7 ; ve ibrahim Alaettin Gövsa, Türk

Tarihi

ve Mülkiyeliler,

Meşkurları

.),.

Ansiklopedisi,

s. 78). 4 9 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; "A la

Chambre ottomane," Tlıe Levant Herald and Eastern £>cpress, 22. Aralık 1.908, s.2; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.827; "Meclis-i Mebusan Azası," .Salname-i Servet-i Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1.326, s,37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salnamc-i

Umumi,

1318

. [1910], s.92. 50 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.828; "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 2 3 Kasım 1908, s.6; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünıın, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

s.92. Hayat hikâyesi için bkz., "Karasu Efendi, Emnianuel," Biiyiik

Servet-i [1910], Larousse

Sö?hik ve Ansiklopedisi, 11, s.6404. 51 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9603; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.827; "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 2 3 Kasım 1 9 0 8 , s.6; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Serve(-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

(.19101,

s.92. 5 2 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Târihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1 9 0 9 - M a r t l 9 1 0 ) , . s . 2 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, vet-i Fünun,

1326,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 3 7 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Ser1328

[1910), s 92. Hayatı hakkında kısa bilgi ve Makedonya siyasal tarihindeki yeri içiıı bkz., Fikret Adanır, "Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahof'un Anilarmda il. Meşrutiyet," ss. 1.4-26.

Drama (2) Agâh Bey Rıza Bey

Türk Türk

FA 53 İTC5*

Bulgar Türk Rum Türk

Sosyalistss FA 56 Bağımsız57 İTC58

Siroz tSerres] (4) Haristo Daltcheff Yusuf Naşid Bey § Dimitris Dingas Midhat Şükrü [Bleda]

53 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül T910), s.826; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s.92. 54 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.826; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, ,1326,. s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910), s.92. 55 Sandansky taraftarı olarak tanınmaktaydı ("Les d£püt£s," The Levant Herald . and Eastern.Express, 16 Kasım 1908, s.2). Cemal Kutay, Türlüye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1005; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 3326, s.37; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92. 16 Kasım tarihli îktam'cla Rumca bir gazeteye dayanarak, Daltcheff'in istifa ettiği ve yerine Sandansky'nin seçileceği haberi verilmişti ("İntihabat.," İkdam, 3 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasım. 1908, s.3). 56 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarilıi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s. 1006; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamei Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s.92. İstifa etti ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37). . : , 1 57 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "A la Chambre ottomane," llıe Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Mcclis-i Mebusaıı Azaşı," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, .s.37; ve "Meclis-i Mebusun," Salname-i: Umumi, 1328 11910], s.92. , 58 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

Derviş Ragıb Bey*

Türk

İTC59

Türk Türk Türk

Bağımsız 60 İTC61 (İTC) FA HİF62

Edirne (3) Asım Bey d Mehmed Talât Bey [Paşa] Rıza Tevfik [Bölükbaşı]

simli Kitab,

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab,

1 9 0 9 ) , s.1005; "Meçlis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325, s.38; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

2 (Nisan-Eylül

Servet-i

Fünun,

1324-

Fünun, 1326, s.37; vc

Umumi, 1328 [19101, s.92. İttihad ve Terakki

Cemiyeti'nin 1908. Kongresinde seçilen Merkez-i Umumî üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952, s.199). Hayat hika-

yesi için bkz., "Bleda, Mithat Şükrü," Büyük Larousse

Sözlük

ve

Ansiklopedisi,

3, s. 17.32. 59 İstila eden Naşid Bey'in yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1326, s.37).

Salname-i

'

6 0 Dava Vekili (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustovv, "İkinci' Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 8 ) . . Ö l d ü (Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

1909), s.984). 61 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.984; "The Turkish Elections: Sonıe of the Results," The Times, 2 3 Kasını 1908, s : 6 ; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

Salname-i

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Servet-i

1328

[1910],

s.90. lttilıad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresinde seçilen Merkez-i Umumî üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de .1859-1952, ş 199). ,

62 Doktor (İbrahim Alaettiıı Gövsa, Türk Meşhurları Kutay, Türkiye

İstiklâl

Siyasi

Partiler,

' ve Hürriyet-Mücadeleleri

Ansiklopedisi,

s.75). Cemal

Tarihi, 17, s.9603; Resimli

Ki-

tab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) . s.321; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyltvl 1 9 0 9 ) , s.984; "The Turkislı Elections: Sonıe of the Results," The Times, 1908, s.6; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

23 Kasım 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," 5ulname-i Servel-i Fımun, 1326, s.37; ve "Mcclis-i Mebusan,"

Salname-i

Umumi, 1328 [1910], s.90. 1911 Mayısında llizb-i

Terakki'yi oluşturan yedi İttihad ve Terakki Cemiyeti mebusundan -biriydi (/<>n Türk, 1 Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs 1911'deıı nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Turlıi-

Faik [Kaltakkıran]*

Türk

Dedeağaç (1)

,

Süleyman Bey

Türk

İTC64

Rum

Bağımsız65

Türk

İTC66

Gelibolu (1) Stephan Narli

.

•

Gümülcine (3) Mehmed Arif Bey

ye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.l87n). Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mıı ilk Meclis-i İdare üyeleri arasında yer aldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315).' Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s.75; ve "Bölükbaşı, Rıza Tevfik," Büyük Larousse 'Sözlük ve Ansiklopedisi, 3, s. 1884. 63 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.820; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i i/m«nıi, 1328 ( 1 9 1 0 ) , s.90. Ölen Asım Bey'in yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37). 64 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.433; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s. 1002; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90. Yiiîbasi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salııame-ı Servet-i Fünun, 1326, s.37). 6 5 Maydoslu-bugünkü Eceabat. Doktor ("İntihabat," İkdam, 6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1908, s.3; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fümııı, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaıne-i Servet-i Fünun, 1326, s.37). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "A la Chambre ottoıııane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.840; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.90. Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv yanlışlıkla Stephan Narlı'nin Ermeni olduğunu yazmaktadırlar (Feıoz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv. "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler; 1 9 0 8 1918," s.268). Mazbatası 18 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1908 günlü oturumda kabul edildi (Meıiis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1, Sekizinci İnikat, s.103). • 6 6 Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi,T7,

s.9605; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910). s.841; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Bağımsız67 FA AF HİF68

Türk Türk

Hasan Fehmi Bey İsmail Hakkı Bey Kırk Kilise (2)

Servet-i Fünun, 1324-1325,

İTC Bağımsız69 İTC70 ;

Türk . Türk

Mustafa Arif [Kocabaş] Emrullah Efendi

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fftııım, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90. 67 Cemal Kutay, Türkiye sim/i Kitab,

İstiklâl

ve Hürriyet

Tarihi, 17, s.9602; Re-

Mücadeleleri

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448; Resimli

Kitab,

2• (Nisan-Eylül

1 9 0 9 ) , s . 1 0 1 3 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Sçrvet-i Füıutıı, 13241325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.37; ve

Servetti Fünun,1326,

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 } , s.90.

.

6 8 Dava Vekili (Feroz Alımacl ve Dâııkvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 8 ) . Cemal Kutay, Türkiye Hürriyet Mücadeleleri i Servet-i

İstiklal

Tarihi, .17, s . 9 6 0 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası,"

ve

Salname-

Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Ser-

vet-i Fünun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 119101, s.90; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 1 3 . 21 Şubat 1910'da kurulan Ahali Fırkaşı'nm yöneticilerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Partiler,

Siyasi

s . 2 9 4 ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn ilk-Meclis-i İdare

1859-1952,

üyelerinden oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859-1952,

s.315). 6 9 Cetnal Kutay, Türkiye simli Kitab,

Tarihi,

17, s.9603; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

istiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

1 9 0 9 ) , s . 1 0 0 8 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Füııun, 3324-

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve

Umumi, 1328 (19101, s.90. İttihad ve Terakki

Cemiyeti'nden istifa etti ("Un bruit qui circule," The Levant Herald and Eypıess,

Eastern•.

1 Nisan 1910, s.2). 1911 Mayısında Hizb-i Terakki'yi kuıaıı yedi İtti-

had ve Terakki Cemiyeti mebusundan biriydi ( J ö n Türk, 1 Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs .1911'dett nakkdeıı, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-

1952, s. 187n). 70 Müderris (Ali Çankaya, Yeııi Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, ss.96-102). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "Mcclis-ı Mebusan Azası," Salname-i Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

Umumi, 1328 [1910], s.90. Hayat hikâyesi için bkz., Ali Çankaya, Yeni Mülkiye. Tarilıi ve Mülkiyeliler, Ansiklopedisi, disi, 6, s.3685.

3, ss.96-102; İbrahim Alaettin Gövsa, Türk

Meşhurları

s.115; ve "Emrullah Efendi," Büyük Larousse Sözlük ve AnsiklopeV

Tekfurdağı {Tekirdağ} [Rodosto] (2) Hacı Mehmed Adil Hagop Babiguian* Hagop Boyadjian

Türk Ermeni Ermeni

İTC71 İTC72 İTC73

İstanbul Vilâyeti (10) istanbul (10) Manyasizade Refik Bey*

İTC74

Türk

71 "İntihabat," İkdam,. 6 Teşrin-i Sani 1324/19 Kasım 1908İ s.3; Cemal Kutay Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; Resimli

(Nisan-Eylül 1909), s,1003; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaıne-i nun, 1324-1325,

Kitab,

Servet-i

s.38;, "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Sahıame-i

2 Fü-

Fünun,'

Umumi, 1328 [19101, s.90. Edir-

ne Valiliğine atanıncâ mebusluktan istifa etti ("Declarations du comite Central Uııion et progriş," Tlıe Levant Herald

and Eastern

Btpress, 19 Kasını 1910,

s.2), Devrim'den hemen önce Selânik'te Gümrük Müdürû'ydü (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi, s . 1 5 8 ) . Ayrıca bkz., "Arda, Hacı

Adil," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 72 Avukat ("Ne\vs ltems," The Levant

Herald

2, s.769. and Eastern

Express,

2 Ağustos

1909, s . l ) . Kırkaltı oyla seçildi (Rlı. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953,

s . ? 3 7 ) . "İntihabat," İkdam,

6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım

1908, s.3; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.994. TAgustos 1909'cla San Stefano'daki —Yeşilköy- evinde aniden öldü ("News İteıııs," The Levant

Herald

and Eastern Express, 2 Ağustos 1909, s.l). Hayat hikâyesi için bkz., Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde

Ermeniler,

1453-1953,

ss.236-237.

• 7 3 Babigüian'ın yerine seçilen Boyadjian matematik hocasıydı ve birçok lttihadcının hocası olmuştu ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Ağustos 1 9 0 9 , s . l ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325,

Servet-i

Express,

Fünun,

6

1324-

s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1 3 2 6 ,

s . 3 7 ) . Dar-ül-Fünun Emin Vekili olan Boyadjian 1 Ekim'de mebus seçildi ("Ncws ltems," The Levant Herald and Eastern Express, simli Kitab,

2 Ekim 1 9 0 9 , s . l ) . Re-

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.824; ve "Meçlis-i Mebusan,"

Şalname-i

Urnumt, 1328 [1910], s.90: Ayrıca bkz , Krikor Kömürcüyan, Makaleler si?, s.26'dan nakleden, Rh. Y. G, Çark, Türk Devleti •

Hizmetinde

Seri-

Ermeniler,

1453-1953, s.211.

74 Önce Kavala, sonra da Selânik'de avukatlık yapıyordu (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları s.987.

.

Ansiklopedisi,

s.238). Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) ,

75 Cemal Kutay, Türkiye

İTC75: İTC76 Bağımsız İTC78 İTC79 FA 80

Türk Türk Musevi Ermeni Türk Ermeni

Mustafa Asım Efendi Ahmed Rıza Bey Albert [Vitali] Fraggi Bedros Haladjian Ahmed Nesimi Bey Krikor Zohrab

İstiklâl

ve Hürriyet

Tarihi, 17, s.9602; Re-

Mücadeleleri

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.24; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun,1324-1325, vet-i Fünun, 119.10], s.90.

1326,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 3 7 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Ser1328

-

76 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl busan Azası," Salname-i

Tarihi, 17, s.9603; "Mec-

ve Hürriyet Mücadeleleri

lis-i Mebusan Azası," Salname-i name-i

Umumi,

s.38; "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Sal-

l/mumi, 1328 [1910], s.90. Ayrıca bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk

Meşhurları Ansiklopedisi,

s.26. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresin-

de seçilen Merkez-i; Umumî üyelerinden biriydi (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de s. 199).

Siyasi Partiler, 1859-1952,

,

77 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet simli Kitab,

Tarihi,

17, s.9602; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.320; Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

Mücadeleleri

1909), s.986; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusaıı," Salname-i

Servet-i Fünun,

1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Mec-

Umumi, 1328 [1910], s.90,

78 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankwaıt A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.268). Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.320; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.986; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, vet-i Fünun, ...

1326,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Ser-

ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.37;

Umumi,

[1910], s.90. Ayrıca bkz., Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde : 1453-1953,

1328

Ermeniler,

ss.235-236.

79 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri lis-i Mebusan Azası," Salname-i busan Azası," Salname-i

Tarihi, 17, s.9603; "Mec-

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis i Mebusan," Sal-

name-i Umumi, 1.328 [1910], s.90. Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliğine atanınca mebusluğu düştü ("News İtems," The Levant Herald and Eastern Exprcşs„ 9 Eylül 1909, s.l). 8 0 Avukat (Feroz Ahmad ve Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisleri 1 9 0 8 - 1 9 İ 8 , " s.269). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl deleleri

ve Hürriyet

Müca-

Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.320; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.987; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

Servet-i [1910],

Constantin Constantinidis Hüseyin Cahid [Yalçın] Pantoleon Cosmidis Mehmed Rıfat Paşa*§ Tahir Hayreddin Bey*

Rum Türk Rum Türk Türk

s.90. Ayrıca bkz., Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti

Bağımsız İTC®2 FA 83 İTC84 FA HİF85

Hizmetinde

Ermeniler,

14,53-

1953, ss.234-235, Hürriyet ve İtilaf Fırkası üyesi oldu (Tarık Zafer Tunaya, .

Türkiye'de

Siyasi. Partiler, 1859-1952, s.244),

81 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918," s.269). Cemal Kutay, Türkiye deleleri

istiklâl

ve Hürriyet

lârihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1324-2,325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Müca-

Servet-i Fünun,

Servet-i

Fünun,

1326,

s'.90; "A İa Chaıub-

Umumi, 132811910],

re ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 2 2 Aralık 1 9 0 8 , s.2; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Maıt 1 9 1 0 ) , s.25. 82 Cemal Kutay,. Tür/tiye istiklâl simli. Kitab,:4

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9605; Re-

(Nisan-Eylül 1910), s.SZÖ; "Meclis-i Mebusan Azası," .Salname-i

Servet-i Fünun, i 324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Filmin, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

Servet-i

1328 (1910],

s.90. Mekteb-i Müllüye'detı 1896 yılında mezun olmuştu. Vefa'daki Mercan İdadisi Müdürü idi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye.

Tarihi

vc Mülkiyeliler,

3,

ss.648-678). 8 3 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1.918," s.269). "A la Chambre ottomane," The Levant

Herald

and Eastern Ex/>ress, 22 Aralık 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve HürTarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

riyet Mücadeleleri

vet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salndme-i nun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i simli Kitab,

Servet-i

SerFü-

Umumi, 1328 [1910], s.90; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.321; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül

1909), s.1096. Ftrka-i Ahrar üyesi oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Partiler, 1859-1952,

s.244).

8 4 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

"Mcclis-i Mebusan," Salname-i

•

•,

ve. Hürriyet

Siyasi ~

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9605; ve

Umumi, 1328 { 1 9 1 0 ) , s.90. Öleıı Manyasizade

Refik Iİey'iıı yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salriame-i Servet-i Ftinun, 1324-1325,

s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun,

1326, s.37). Balkapam'nda bir tüccarın oğluydu. Mekteb-i Mülkiye'deıı 1883 yılında mezun olmuştu. Devrim'den önce Atina Elçisi olarak görev yapmaktaydı. Yağcı Şefik Bey'in küçük kardeşiydi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi,

s.326).

'85, Tunuslu Hayreddin Paşa'nın oğlu ve Salih Paşa'nın kardeşi. Hürriyet've İtilaf Fırkası kurucukrındandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 18591952. s.315).

* * *

Çatalca Mutasarrıflığı (1) FA 86

Rum

Dimitris Zaphiröpoulos

izmit Mutasarrıflığı (3) Anastas Mihailidis Ahmed Müfid [SanerJ Hafız Rüşdü Efendi 86

'Cemi

Bağımsız,8? HİF88 FA 89

Rum Türk Türk

Kutay, Türkiye istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17,s.9603;

Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern

Express,

"A la

22 Aralık 190S,

s.2; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.28; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i

me-i Servet-i

Fünun,

1326,

s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

1328 11910), s.95.

,

'

8 7 Adapazarı Belediye Meclisi üyelerindendi ("Les deputfe," The Levant and Eastern .

SalnaUmumi,

Express, 16 Kasım 1 9 0 8 , s.2). Cemal Kutay, Türkiye

Herald

İstiklâl

ve

Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.985; "Meclis-i Mebusaıı "Azası," Salname-i

. s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Filmin, 1324-1325,

Servet-i Fûttun, 1326, s.41; ve "Mec-

lis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, ,1328 11910), s.95. 8 8 Muallim (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, deputfe," The Levant Herald and Eastern Express, Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mebusaıı Azasi," Salname-i san Azası,". Salname-i name-i

Umumi,

Servet-i

Servet-i

3, ss.417-418). "Les

16 Kasım 1908, s.2; Cemal

Mücadeleleri Tarihi,

17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i

Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebu-

Fı'inün, 1326, s,41; ye "Meclis-i Mebusan," Sal-

1.328 11910), s.95; ve Resimli Kitçib, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) ,

s.985. Mekteb-i Mülkiye'den 1 8 9 0 yılında mezun oldu. 5 Ocak 1.908'de getirildiği Ankara Vilâyeti Maarif Müdürtüğü'ııdeykcn 18 Kasını 1908'de mebus seçildi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

3, ss.417-418). Hürri-

yet ve İtilâf Fırkaşı'nm önde gelenlerinden oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333). 8 9 "Les deputfis," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 16 Kasını 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Mebusan Azası," Salname-i

Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusaıı

Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Umumi, 1328 [19101, s.95.

Salname-i

Hüdavendigâr Vilâyeti (18) Bursa (4) Ömer Fevzi Hoca Hafız Ahmed Hamdı Ef—11 Abdullah Sabri [Karteı Bursalı Tabir Bey

Türk Türk Türk Türk.

Bağımsız FA 91 Bağımsız1 İTC93

Türk

İTC94

Karahîşar-ı Sahib {Afyon} (3) Rıza Paşa

90 Cemal •Kutay, Türkiye İstiklâl ve -Hürriyet Mücadeleleri Tarifli, 17, s.9603; Resi inli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclıs-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve ''Meclis-i Mebusah," Salname-i Umumi; 1328 ( 1 9 İ 0 İ , s.92. 9 1 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s,39; ve "Meclis-i Mebusan," Sal, name-i Umumi, 1328 (19101, s.92. 92 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17;ıs.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.990; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 5ervef-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, İ 3 2 8 [ 1 9 1 0 [ , s.92. Mekteb-i Mülkiye'deıı 1889 yılında mezun oldu. 7 Nisan 1906'da İstanbul Adalar Kazaları Kaymakamlığına atandı. 2 Ağustos 1908'de llbasan Mutasarrıflığına atandıysa da 8 Kasım 1908'de mebus seçildi (Ali Çankaya, yeni Mülkiye Tarifli ve Mülkiyeliler, 3, ss.394-397). 9 3 Binbaşı ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-3325, s.40). Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.991; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101. s.92; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servetti Fünun, 1326, s.39). Hayat hikâyesi için bkz., ibrahim .Alaettin Gövsa, Tıirl; Meşhurları Ansiklopedisi, ss.75-76. 94 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihî, 17, s.9605; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.43.3; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.25. '

Hoca Mehmed Kamil [Mitas] Kethüdazade Salim Bey

Türk Türk

Bağımsız95 Bağımsız96

Türk Türk

İTC97 Bağırrısız98

Türk Türk

9 İTCC 99

Ertuğrul {Bilecik} (2) Mehmed Sıdkı Bey Mehmed Sadık Bey Kütahya (4) Abdullah Azmi [Torun] Hatibzade Ahmed Cemal Bey

95

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

> • 1mn

ve Hürriyet Mücadeleleri.Tarihi,

17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azası," Şalnarne-i Servet-i

Fünun,

1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salndme-i

Servet-i Fünun, 1326, s.39; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umuıni,

1328

[1910.], s.92. 96

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i.

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92. 97

Resimli Kitab, Salname-i

1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.441; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fünun, .1.324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salna-

me-i Servet-i

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328 [1910], s.92. 98

Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül İ 9 0 9 ) , s.1023; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaıne-ı Servet-i Fünun, 1324-1325,

ş.40; "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan,".-Salname-i Umumi,

1328

' 1 9 1 0 ] , s.92. 99.

Avukat (Feroz Ahıııad ve Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.271). Cemal Kutay Türkiye

İstiklâl

ve

Hürriyet

Mücadeleleri Tarihi, 17, s^9602; Resimli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.841; """

"Meclfe-i Mebusan Azası." Salname-i lis-i Mebusan Azası," Salname-i busan," Salname-i

Servft-i

Servet-i.Fünun,

Fünun, 1324-1325, s.40; "Mcc1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 2 .

100 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, ş.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 i s. 1012; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i

Fünun. 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Sabtâme-i'Vtnumi.

Salname-i 1328

1 1 9 1 0 ) , s,92. Mekteb-i Mülkiye'den 1 8 9 7 yılında mezun oldu. 17 Eylül 1908'de ataılchğı Ayııaroz Kazası Kaymakamı iken mebus seçildi (Ali Çanka-,

Hasan Efendi , Mustafa Safvet Paşa r ? Hocazade Rasih Efendi Ahmed ferid fTek]* Karesi {Balıkesir} (5)

ya, Yeni Mülkiye

,105

Türk

Hacı Ali Galib Efendi

Tariki ve Mülkiyeliler,

Bağımsız

3, ss. 723-724; ve "Hatipzade Cemal

Bey, Ahmet," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

8, s . 5 0 8 9 ) .

101 Cemal Kutay, Türkiye istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.44; "Meçliş-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, S.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 İ 0 ] , s.92. 102 Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.44. 103 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-3325, s.40; "Mec-

SerVet-i Fünun, 1326, s.39. Hocazade Rasih

Efendi Kütahya seçimlerini üçüncü olarak kazanınıştı ("Bahaeddin Şafcir . Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 2 9 , " Milliyet, 12 Aralık 1 9 3 4 , s.3). Mazbatası 1 0 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1 9 0 8 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi,

1, Dördüncü İnikat,

s.33). 104 T Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92; "Meclis-i Mebus a n Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39. Meclis-i Mebusan'da Başkâtib olarak çalışırken boşalan mebusluk için adaylığını koydu ("News ltems," The Levant Herald ani Eastern

Express,

22 Eylül 1 9 0 9 , s. 1). 1 9 Kasım

1909'daki ara seçimi kazandı ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Express„20

Kasım 1909, s . l ) . 1911 Mayısında Hizb-i Terakki'yi kuran yedi

Ittihad ve Terakki Cemiyeti mebusundan biriydi (Jön Türk, 1 Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de 1859-1952,

Siyasi Partiler,

s . l 8 7 n ) . 1895'te Harb Akademisi'nden mezun oldu. Ancak siya-

setle uğraşması nedeniyle ordudan çıkarılarak Trablus Garb'a sürüldü. 1900'de Paris'e kaçtı ve burada siyasal bilimler öğrenimi gördü. Ahmed Rıza ile birlikte Sura-yı Ümmet gazetesini çıkarttı. Devrim'den sonra İstanbul'a döndü ("Tek, Ahmet Ferit," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, s s . 1 1 3 5 1 - 1 1 3 5 2 ; ve İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

18,

Ansiklopedisi,

s.377| 105 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.96; "Meclis-i Mebu-

san Azası," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, s.40; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, s.39.

Türk Türk Türk . Türk ' Rum

Muharrem Hasbi Efendi Abdülaziz Mecdi [Tolun] Şefik Efendir İbrahim Vasfı Efendi Konstantin Savapoulos * *

Bağımsız106 107 Bağımsız107 Bağımsız108 FAAFHİF 1 0 5 Bağımsız110

*

Biga Mutasarrıflığı (2) Arif İsmet Beyr1d

• Türk

106 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

1328 11910), s.96; "Meçlis-i Mebu-

Umumi,

san Azası," Salname-i Servet-i Funun, 1324-1325, s.40; ve "MecliS-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39. 107 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 5 ;

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

Servet-i

busan," Srt!ııame-i Umumi, 1328 ( 1 9 1 0 ) , s.96. Balıkesir ldadisi'ncle ve Girit'te Mekteb-i Kebiı-i Islamî'de edebiyat öğretmenliği yaptı. Girit'in elden çıkmasıyla bir süre ticaretle uğraştı ("Tolun, Abdülaziz Mecdi," Büyük

Larousse

Sözlük ve Ansiklopedisi, 19, s.11591). 108 Dava Vekili (Feroz Alınıad ve Dankwart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.271). 2 4 Aralık 1908'de Meclis-i Mebusan Reis Vekilliği için yapılan oylamada yüz oy aldı ("A la Chambre Ottomane," 2 6 Aralık 1908, s.2). Resimli Iiitab,

Tlıe Levant Herald and Eastern Express,

4

(Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 3 5 . Devlet görevine atatnınca mebusluğu düştü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

109 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

s.40).

Tarihi, 17, s.9605]; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s. 1100; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.96. 1910 Şubatında Ahali Fırkası kurucuları arasına katıldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.294). Hürriyet ve İtilâf

Fırkaşı'nm ilk Meclis-i İdare üyeleri .arasında yer aldı (Tarık Zafer. Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 110 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.315).

Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.96. Şefik Efendi'nin

yerine seçildi ("Meclis-i Mebusaıı Azası," Şalname-i

Servet-i

Fünun,

1326,

s.39). 111 Doktor (Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart İ 9 0 9 ) , s.440). Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan- Eylül 1910), s.823; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Füııım,

Seyyid Alî Rıza Efendi"1" Demircizade Mustafa Bey* Atıf [Kamçıll*

D -

Türk Türk Türk *

*

112

Bağımsız Bağımsız113 İTC

*

Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti (5) Rodos [Rhodes](D Theodore Constantinidis

Rum

Bağımsız114

Rum

?115

Limni [Lymnos] (1) Mihaliki Coufis Midilli [Mytilene] (2)

1324-1325,

s,-42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Fünıın,

1326,

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.96. 18 Ocak,

191 l'de Meclis-i Mebusan'da öldü. Öldüğünde kırk yaşlarındaydı. Ölmeden kısa bir süre önce Mutam ve Sabah gazeteleriyle bağlantıları nedeniyle Ittihad ve Terakki Cemiyetinden atılmak üzereydi ("The Ottoman Parliamem," The Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.2). 1 1 2 Öldü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 113 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42). 1328

[ 1 9 1 0 ] , s.96. Ölen Ali Rıza

Efendinin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nun, 1326,

Servet-i

Fü-

sAl).

114 "A la Chambre ottomane," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye

Istiklâl

ve Hürriyet

s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salııame-i.Servet-i

Mücadeleleri

Tarihi,

Fünun, 1324-1325,

17, s.42;

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salhame-i

Umumi, 1328 (19101, s.92; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-

Eylül 1909), s. 1023. 115 "A la Chambre ottomane," The Levanı Herald and Eastern 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Express, 22 Aralık Fünun,

1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , . s . 9 2 ; Resimli Kitab,

3

(Ekim 1909-Mart 1910), s.45. Mazbatası 18 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1908 günlü oturumda tartışıldı ve kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt desi , 1, Sekizinci İnikat, s. 102)."

Ceri-

Mihaliki Saltas Panayotis Bottan is

Rum Rum

Bağımsız116 „ r • 117 Bağımsız

Rum

Bağımsız118

Sakız İChio] (1) Mihaliki Tchelebidis * *

*

Aydın Vilâyeti (16) izmir

(6)

Aristidis Paşa Yorgandjioglu

İTC119

Rum

116 Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; "A

la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern

Express,

22 Aralık

1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun,

1324-1325,

Servet-i

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Fünun, 1326, s.41; vc

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ) , s . 9 2 .

117 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9603; "Ala Chambre ottomane," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s.1014; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42 [Stephaıi Panayot); '"Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92. 118 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17,.s.9605; "Les ciSputeş," Tlıe Levant Herald and Eastern. Express, 16 Kasım 1908, s.2; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i' Fünun, 1326, s.41; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1.026); ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umunu, 1328 [1910], s.92. 119 lkiyüziki oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," İkdam, 4 Teşrin-i Sani 1324/17 Kasım 1908, s.3),.Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9603; "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express'. 11 Kasını 1908, s.2; "A la Chambre ottomane,". The Levant Herald and Eastern E.xpıtss, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.985; "Meclisi Mebusan Azası," Scilname-i S.ervet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," 'Şalname-i Servet-i Fünun, 1.326, s.40; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.91. Ocak 1911'de Meclis-i Ayan üyeliğine atanınca mebusluğu düştü ("Empire News: The Capital," The Ortan, 1/4i (25 Ocak 1911), s.5).

Stephan Ispartaliyan Pavlis Carolidis Nesim Masliah Çelebizade Seyyid Bey Mehmed Said Efendi

Bağımsız 120 Bağımsız121 İTC 123 İTC Bağımsız124

Ermeni Rum Musevi Türk Türk

120 Yüzaltı oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," İkdam, Kasını 1908, s.3). "Les deputes," The Levanı Herald Kasım 1908, s.2; Ceııial Kutay, Türkiye

İstiklâl

4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 and Eastern

hi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

11

lixpress,

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

Fünun,

1324-

Fünun, 1326, s.40;

ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,'1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91. 121 Atina Üniversitesi'nde Tarih Müderrisi (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Kustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.273). Yüzoııbcs oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," ikdam,

4 Teşrih-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasım

1908, s.3). "Les deputes," Tlıe Levant Herald and Eastern Express,

11 Kasım

1908, s.2; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern 22 Aralık 1908, s.2; Cenıal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325, s.41; "Meciis-i Mebusan Azası," Salname-i

Expıvss,

Mücadeleleri

Servet-i Fünun,

Servet-i

1324s.40;

Fünun, 1326,

"Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, İ 3 2 8 [ 1 9 1 0 ] , s.91; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.986. 122 Yüzoniki oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," İkdam,

4 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 1 7

Kasım 1908, s.3). "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Kasım 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye

Express, 11

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

hi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.986; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Fünun, 1324-1325,

s . 4 l ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 123 Avukat ("Les deputes," The Levant

Herald

Servet-i

Servet-i

Fünun,

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91. and Eastern Exprcss, 11 Kasını

1 9 0 8 , s.2), Yitzdoksaııdokuz oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," İkdam, Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl riyet Mücadeleleri Tarihi, 1 7 , s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Âzası,"

4

ve HürSalname-i

Servet-i Fünun, 1 3 2 4 r l 3 2 5 , s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

•'• Fünun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 J 1 9 1 0 Î , s.91; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.24. Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.353).

124 İzmir Müftüsü ("Les deputes," The Levant Herald and Eastern Expıvss, 11 Kasım 1908, s.2; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun,

1324-

1325, s.41). ikiyüzüç oyla seçimi kazandı ("Mebusan Şenlikleri," İkdam, Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasım 1908, s.3). Cemal Kutay, ^Türkiye İstiklâl riyet Mücadeleleri

4

ve Hür-

Tarihi, 17, s.9603; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umu-

mi, 1 3 2 8 11910], ş.91.

Aydın (2). Hocazade Süleyman (Bilgen]§ Mehmed Ubeydullah [Hatiboğlu] ismail Sıdkı Bey*

Türk Türk Türk

Bağımsız" 5 İTC126 M UF HİF U7

Arnavut

İTC128

Denizli (2) Gani Bey

125 "İntihabat," İkdam,

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1 9 0 8 , s 3 . 13 Mayıs

1909'da mebusluktan istifa etti ("News Items," The Levant Herald and Eastern Express, 1 4 Mayıs 1909, s . l ) . 126 "tntihabat," İkdam, Türkiye İstiklâl

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet Mücadeleleri

saıı Azası," Salname-i

Servet-i

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusaıı

Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 İ1910], s.91. Resimli Kitab'ta al-Arab adlı derginin sahibi olarak gösterilmektedir (Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.583). İzmir'in köklü Hatipoğla ailesinden olan Ubeydullah Efendi Medresc'yi bilirdikteıı Sonra Mekteb-i Tıbbiye'ye girdi. Ancak özgürlükçü düşünceleri ve eylemleri nedeniyle tutuklanıp Bekirağa Bölüğü'ne kapatıldı. Yurtdışına kaçtı ve bir süre Avrupa'da kaldıktan sonra Amerika Birleşik Devletlerine gitti. Sultan Abdülltaıııid aleyhine çeşitli gazetelerde yazılar yazdı. Devrim'den sonra Türkiye'ye döndü ("UbeyclullahEfendi, Mehmet,". Bûyıife Larousse lopedisi,

Sözlük ve Ansik-

19, s. 11901; ve İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklope-

disi, s.388). Anıları için bkz., Ahmet Turan Alkan (Der.), Sıradfşı Türk: Ubeydullah

Efendi'nin Amerika

bir jöıı

Hatıraları.

127 Şarap tüccarı (Feroz Ahıııad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.270). Cemal Kutay, Türkiye riyet Mücadeleleri

İstiklâl ve Hür-

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi,

1328 119101, s.91; ve Resimli Kitah, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.821. İstife eden Hacı Süleyman Efendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Salna-

s.41; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i

me-i Servet-'ı Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.40). Mutedil Huriyetperveran Fıraksı'mıı 1911 yılı İdare Meclisi üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de ler, 1859-1952,

Siyasi

Parti-

s.277). Hürriyet ve itilâf Fırkası'tan ilk idare Meclisi üyelerin-

den biri oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s.315). 128 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet. Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1099; "Meclis-i Mebusan Azası,". Salnamc-i Servet-i

Füının, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Sahıame-i\

Ahmed Muhib Efendi

Türk

Bağımsız129

Türk Türk

İTC130 İTC131

Türk Türk

İTÇ132 Bağımsız 133

Menteşe {Muğla} (2) Halil [Menteşe] Hamza Hayati [Öztürk]

Saruhan {Manisa} (4) [Ali] Haydar Bey ilhami Bey

.

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Şalname-i Umumi, 1328 [19101,s.91. 129 Hakkak ("İntihabat," İkdam, mal Kutay, Türkiye İstiklâl

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Ce-

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Resimli

Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.448; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 0 3 ; "Meclis-i Mebusan Ması," Salname-i Servet-i Etimin, 1324-1325, "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Mebusan." Salihline 130 "İntihabat," llulam, Türkiye

İstiklâl

Servet-i

i Umumi, 1328 11910|, s . 9 l . 5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay,

vc Hürriyet

Mücadeleleri'

Tarihi, 17, s.9603; Resimli

(Nisan-Eylül 1910), s.848; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i nıııı, 1324-1325,

4

Umumi, 1328 (19101., s.91. Ha-

yat hikayesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları '

Kitab,

Servet-i T'ü-

s.41; "Meclis-i Mebusan Âz^sı," Salnamc-i Servet-i Fünun,

1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s/253.

s.41;

Fünun, İ 3 2 6 , s.40; ve "Meclis-i

. •

:

Ansiklopedisi,

'

131 "intihabat!" 11ulam, 5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım \1908, s:3; Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl ye Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebu-

'sari .'Azası," 'Salname-i Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,s.41;

"Meclis-i Mebusan

Seıvetvi Fünıın, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 11910], s.91. 132 Daya Vekili ("İntihabat," İkdam,

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını .1.908, s.3)..

Ceokl Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9605; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.33; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Servet-i

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

11.910],s.91:

;

133 Ceza Mahkemesi Reisi ("İntihabat," İkdam, 1908, s.3). Cemal Kutay, Türkiye

Salname-i

Umunif,

1328

•.••.''

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tâıilıi, .17,

s,9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.l 101; "Meclis-i Mebusan Azası," Salhanie-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan.Azası,"

Mansurizade Mehmed Said Bey Tokadizade Şekib Bey

* *

İTC134 Bağımsız

Türk Türk

*

Konya Vilâyeti (13) K o n y a (5)

Mehmed Emin Efendi Kürdzade Hacı Mustafa Efendi

,136

Türk Türk

Bağımsız .137 Bağımsız

Salname-i Servet-i fiumın, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salnanve-i mi, 1328 [19101, s.91. 114 'intihabat," İkdam, Türkiye

İstiklâl

Umu-

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Resimli

Kitab, 1

(Eylül 1908-Mart 1909), s.433; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1015; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Tünün, 1324-1325, s.41; "Mec-

lis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 11.910],s.91.

135 "İfttihabat," İkdam, Türkiye

İstiklâl

5 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1908, s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet Mücadeleleri

saıı Azası," Salname-i

Servet-i

Azası," Salname-i Servet-i

Fünun,

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebu1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusaıı

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,'' Salna-

me-i Umumi, 1328 [19101, s.91. Özgürlükçü düşüncelerinden ötürü mutlakiyetçi rejim tarafından Bitlis'e sürülmüştü (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi,

s.367). Ayrıca bkz., "Tokadizade, Şekip," Yurt

Ansiklo-

pedisi, 6, 4452. 136, Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9600! Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası,": Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Umum i, 1328

[1910], s.94. 137 17 Kasım'da İstanbul'a geldi (İntihabat: Konya Mebusları," İkdam, Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasmı 1908, s.3). Cemal Kutay Türkiye cadeleleri

5 Teşrin-i

Istlkİal ve Hürriyet Mü-

Tarihi, 17, s.9603; "Les deputes," Tlıe Levant Herald and Faşta n

Express, 18 Kasım 1 9 0 8 , s.2; Resimli Kitab, "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusaıı Azası," Saİname-i

Servet-i

'Servet-i'Fünun,

busan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94.

4 (Nisaıı-Eylül 1 9 1 0 ) , s.840; FCİnıın, 1324-1325,

s.40; "Mec-

1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

Müftüzade Hoca Salim Efendi Mehmed Vehbi [Çelik] Şeyhzade Zeynelabidin Efendi

Türk Türk Türk

FA HİF Bağımsız' 39 AF HİF140

Türk

(İTC) A F W

Burdur (1) Ömer Lütfi Efendi

1 3 8 17 Kasım'da İstanbul'a geldi (İntihabat: Konya Mebusları,'' İkdam, rin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye yet Mücadeleleri Eastern

istiklâl

Tariiıi, 17, s . 9 6 0 5 ; "Les deputes," The Levant

Express, 1 8 Kasım 1 9 0 8 . S . 2 ; Resimli

Kitab,

s . 8 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i s . 4 0 , "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i M e b u s a n , " Sâlname-i

Umumi,

Herald

Servet-i

1324-1.325,

Fünun,

Fünun, 1 3 2 6 , s . 3 9 ; v c

Servet-i

1 3 2 8 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 4 . Hürriyet ve İtilâf Partiler,1859-1952,

s.328).

-

:

17 Kasmj'da istanbul'a geleli (İntihabat: Konya Mebusları," İkdam, Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye cadeleleri Tarihi, Express,

and

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) ,

Fırkası üyesiydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi 139

5 Tes-

ve Hürri-

5 Teşrin-i

istiklâl ve Hürriyet Mü-

17, s . 9 6 0 2 ; "Les deputfis," The Levaııt Herald

and

Eastern

18 Kasım 1908, s.2; Rcsimli Kitclb, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s . 4 l ;

"Meclis-i Mebusan Azası," Şalname-i Servet-i Fimun, lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünuıı,

s.40; "Mec-

1324-1325,

1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

busan," Salname-i Umumi, 1328 i>1910),<s,94. 1 4 0 . 17 Kasım'da İstanbul'a geldi (İntihabat: Konya Mebusları," İkdam, Saııi 1324/18 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye cadeleleri Express,

Tarihi,

istiklâl

17, s . 9 6 0 2 ; "Les deputes," The Levant

5 Teşıin-i

ve Hürriyet

Herald

and

18 Kasım 1 9 0 8 , s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Mü-

Eastern Servet-i Fünun,

1328 [ 1 9 1 0 1 , s.94. Itti-

Umumi,

had ve Terakki Cemiyetinden istifa ederek Şubat 1910'da Ahali Fırkası'mn kurucuları arasında yer aldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partileı; s . 2 9 4 ve s . 2 9 8 ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn ilk Meclis-i İdare

1859-1952,

üyeleri arasındaydı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partileı; 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , 5.315). 141

•

Cemal Kutay, Türkiye istiklâl

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i busan," Salnaıne-i

Umumi,

Mücadeleleri Fünun,

Tarihi,

17, s . 9 6 0 0 ;

1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.40; "Mec-

Fünun, 1 3 2 6 , s.39; ve "Mcclis-i Me-

1328 [19101, s.94; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Ey-

liil 1 9 0 9 ) , s. 1 0 1 2 ) . Şubat 1910'da kurulan Ahali Fırkası içinde yer alclı (Tank Zafer Tuııaya. Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 9 4 ) .

Hamid-i Âbad {İsparta} (2) Hacı Eşref Bey Süleyman Sami Bey

Türk Türk

Bağımsız 143 Bağımsız

Türk Türk Türk Türk Rum

Bağımsız

Niğde (3) Fahrettin Efendi? Sadık Bey§? Ü r a ü D İ ü Mustafa Havti Muhiddin Efendi Yorgaki Kurtoglu

,143

İTC145 Bağımsız146 147 Bağımsız

1 4 2 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mficaüeicferi Tarihi,^7,

s.9605; Ke-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 9 8 7 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Fiinün,

1326,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i l/muini, 1 3 2 8 [ 1910],

s.94. 1 4 3 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 3 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 9 8 7 ; "Meclis-i Mebusan Azası," SalnameI Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , 5:40; "Meclis-ı Mebusan Azası," Salname-i Servei-i

Fünun,

1326,

s . 3 9 ; ve "Meclis-i M e b u s a n , " Salname-i

Umumi,

1328.

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 1 4 4 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.40. .145 . Selânik Cinayet Mahkemesi Reisi (İbrahim Alaettin Cîövsa, T ürk Ansiklopedisi,

s. 1 7 4 ) . Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

•Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325,

s,40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi,

1328

Servet-i

Servet-i

Meşhurları Mücadeleleri

Fünun,

Fünun,

1326,

1324s.39;.,

( 1 9 1 0 1 , s.94. İttihad ve Te-

rakki Cemiyeti'ne Selanik'te iken katılmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s . 1 7 4 ) . 1 4 6 "hıtihabat-Mebusaıı," İkdam, mal Kutay Türkiye

İstiklâl

2 2 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 5 Aralık 1 9 0 8 , s.2; Ce-

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ;

.'Kitab, 2 ( N i s a ı ı - E y l ü l . 1 9 0 9 ) , s. 1 0 2 2 ; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i

Fünun, 1326,

Resimli

Salııçtme-i

s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

İ.1910J, s.94. .147 "Intihabat-Mebusan," tkdam, mal Kutay,.Türkiye İstiklâl

2 2 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 5 Aralık 1 9 0 8 , s.2; Ce-

ve Hürriyet

Mücadeleleri

tarihi,

17, s.9602;Resimli

Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 2 2 ; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i Fünun, (.324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Fünun, s.94.

1326,

s.39; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i Servet-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i ,

Teke {Antalya} (2) Mehmed Hamdi [Yazır] Ebuzziya Tevfik Bey

(İTC) AF 148 (İTC)'49

Türk Türk *

*

*

Ankara Vilâyeti (12) Ankara (4) Mahir Said Bey

148 Ulema (İbrahim Alaettin Gövsa,- Türk Meşhurları "Meclis-i Mebusan," Salname-i san Azası," Salname-i Azası," Salname-i

FA HİF150

Türk

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i

Ansiklopedisi,'ssA02-4^n).

Umumi, 1328 [1910], s.94; "Meclis-i Mebu-

Fünun,

1326,

s.40; ve "Meclis-i Mebusan

s.39. Ittihad ve Terakki Cemiye-

ti'ııden istifa ederek Ahali Fırkası'na katıldı (Tarık Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, 1859-1952, Gövsa, Türk Meşhurları

Türkiye'de

s.301). Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Ansiklopedisi, ss.402-403; ve "Hamdi Hoca Elmalılı,

Yazır," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 8, s.4992.. 149 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, İt, s.9603; llc-

. simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.İ096; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i Servet-i

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünün, 1324-1325,

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salna-

Salıuıme-i

Umumi,

1328

[1910], s.94. İlk önce Rodos'a, oradan da Konya'ya sürülmüştü. Devrim olduğunda Konya'da idi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları si, 150

Ansiklopedi-

s.109).

Eşraftan ("İııtihab Gürültüleri," İkdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1908, s 3 ; ve "Les election en province," The Levant Herald and Eastern Expnss,

24

Kasım 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, İT, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve."Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Fünıın, 1324-

Fünun, 1326, s.39;

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90; Resimli Kifab, I

(Eylül 1 9 0 8 - M a r f 1 9 0 9 ) , s.433;-.ve. Resimli

Kitab,

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) ,

s,989; Fırka-i Ahrar'm kurucuları arasında yer aklı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.239). 1911 Mayısında ortaya çıkan Hizb-i

TerakkFııiıı-yedi kurucusundan biriydi (Jön Türk, 191.1'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

1 Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs Siyasi Partileı;

1859-1952,

s.l87ıı). Hürriyet ve İtilhaf Fırkası'mıı ilk Meclis-i İdare üyelerinden biriydi (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partileı; 1859-1952,

s.315).

Hacı Mustafa fBeyman] Mehmed Talât [Sönmez] Kasım Nuri Efendi

Türk Türk Türk

İTC15İTC152 Bağımsız153

Türk Türk

İTC154' İTC155

Çorum (2) [Ali] Münir [Çağıl] Ali Osman Bey Kayseriye {Kayseri} (2)

151 Ulema ("Les election en province," The Levant Herald 24 Kasım 1908, s.2) "lntihab Gürültüleri," İkdam,

and Eastern Expıess,

9 Teşrin-i, Sani 1324/22

Kasını 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fiinun, 1324-

Servet-i

1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1326, s.39;

ve "Meclis-iMebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 0 . 152 Toııus [Sarkışla] Kaymakamı ("lntihab Gürültüleri," İkdam,

9 Teşrin-i Saııi

1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1908, s.3). "Les election en province," The Levant Herald and Eastern

Express,

24 Kastın 1 9 0 8 , s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909),

s.989; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i . "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i

Servet-i

s.40;

Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i •

Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90. Mekteb-i Mülkiye'den 1899 yılında mezun oldu (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi

ve Mülkiyeliler,

3,

s.808). 153 Mektubi-Kalemi Mümeyyizi ("lntihab Gürültüleri," ikdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1908, s.3; vc "Les election en province," The Levant aıul Eastern

İxpress,

2 4 Kasını 1908, s!2). Ccıııal Kutay, Türkiye

Herald

İstiklal

Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i ve Hürriyet Mücadeleleri

simli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.441; Resimli

' Tarihi, 17, s.9602; ReKitab, 2 (Nisan-Eylül

1 9 0 9 ) , s , 9 9 8 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 155 Cemal Kutay, Türkiye

Fünun,

Umumi, 1328 11910] , s.91.

istiklâl ve Hürriyet. Mücadeleleri

.

s.39;

•

Tarihi, 17, s.9602; ReSalname-i

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fiimın, 1326, s.39; vc "Mcclis-i Mebusaıı," Salname-i s.91.

1324-

Servet-i. Fünun, 1326,

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.998; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i

Umumi, 1328 [ İ 9 1 0 ] ,

s.90; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.IQ23. 154 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve

Salname-i

Umumi, 1328

[1910],

Hacı Kasım Efendi Jmamzade Ömer Mümtaz Efendi

Türk Türk

FA HİF156 FA 157

Türk Türk

Bağımsız15^ Bağımsız159

Türk Türk

Bağımsız 160 "İTC" 161

Kırşehir (2) Benliağazade Ali Rıza Mahmud Mahir Efendi Yozgad (2) EdibBey Hayrullah Efendi

156 "İntihabat," İkdam, Türkiye

İstiklâl

6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet

san Azasi," Salname-i Azası," Salname-i

Mücadeleleri

Servet-i

Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.41; "Mcciis-i M e b u s a n

Servit-i

Tunun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salna-

me.-ı Umumi, 1328 11910) , s.91. Hürriyet ve İtilâf Fırkası ileri gelenleriııdeııdi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333). 157 "İntihabat;" Mam,

6 Teşıin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay,

Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Şalname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s . 4 1 ; "Meclis-i Mebusan

Azası," Salname-i, Servet-i

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91. 158 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.836; "Meclis-i Mebusan Azası," i Servet-i Fünun, 1324-1325, vet-i Fünun,

1326,

Salname-

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Ser-

s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

[1910], s.91. 159 İstanbul'da avukatlık yapmaktaydı ("Les deputes," The Levant Herald Eastern Express,

11 Kasım 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

yet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salhame-i vet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

and

ve HürriSerServet-i

Umum i, 1328 [ 1 9 1 0 ] ,

s.91. 160 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1022; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umu-

mi, 1328 [1910], s.91. 161 Resimli Kitab, Salname-i

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1022; ve "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41.

Kastamonu Vilâyeti (12) •

>

•

Kastamonu (4) İTC 162 İTC163 İTC164 İTC 165 İTC' 66

Türk Türk Türk Türk Türk

Hacı Ahmed Mahir Efendi Yusuf Kemal [Tengirşenk]§ İsmail Mahir Efendi Ahmed Şükrü Bey Necmeddin [Kocataş]*

162 İstinaf Mahkemesi Reisi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları. disi, s.231). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

AnsiklopeTarihi,

17.

s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fftnun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnâme-i Mebusan," Salname-i

Servet-i Fünun, 1.326, s.40; ve "Mcclis-i'

Umumi, 1328 (1910], s.93.

163 Hukukçu (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde. Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 7 2 ) . Resimli

Kitab,

3 (Ekim 1909-Mart

1910), s.37. İstanbul Hukuk Mektebi'ndeh mezun olduktan sonra Paris'te eğitimine devam etmiş ve doktora derecesi almıştı. İstanbul Hukuk Mcktebi'nde hocalık yapmaktaydı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları lopedisi,

Ansik-

s.378).

1.64 Cemal. Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

17, s . 9 6 0 3 ;

Tarihi,

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-r Fünun, 1324-1325,

s.41; "Mec-

• lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mc. busan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s,93. Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları 165 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Ansiklopedisi,

ss.231-232.

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

. 17, s . 9 6 0 2 ;

Servet-i Fünun, 1,324-1325, s.41; "Mcc-

Servet-i Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Me-

busaıı," Salname-i Umumi, 1328 11910],'s.93. Hayat hikâyesi için bkz., İbra-hiııı Alaettin Gövsa, Türk Meşkurları

Ansiklopedisi,

ss.371-372.

166 'Hukukçu (Feroz Ahmad ve Dankıvart A, Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.272). "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41;'"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Salname-i Servet-i

Fünun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.93. 24 Eylül 1909'da Adliye Nazırı olan Necmeddin [Kocataş! Bey Yusuf Kemal İTengirşcnkl'teıı boşalan mebusluk için aday gösterildi ("News İteıus," Tlıe Levant Herald and Eastern

Express, 2 5 Eylül 1909, s.l). 24 Ekim 1909'daki

ara seçimde seçildi ("'Nevvs ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Ekim 1909, s.l). Şeyh-ûl-Islanı Turşücuzacle Ahmed Muhtar Efendinin oğlu

Kengırı {Çankırı} (2) İTC167 Bağımsız

Türk Türk

Mehmed Behçet [Kutlu] Mustafa Tevfik [Durlanık]

Sinob (2) Hasan Fehmi [Tümerkan] Rıza Nur

Türk Türk

olan Necmeddin [Kücataş l 1896 yılında Hukuk Mektebi'ndeıv mezun olmuştu. Devrim'den hemen sonra üağdad Valiliğine atanmış ve ovada dört ay kadar görev yapmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları s,219).,

Ansiklopedisi,

;

167 Avukat (Fçroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.273). Cemal Kutay, Türkiye

ve

Hürriyet

Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünıın, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fiinıın,

1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Kitab,

İstiklâl

Servet-i

Umumi, 1328 [1910], s.93. Resimli

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.841; ve Resimli

Kitab,

1 (Eylül 1908-Maıl

1909), s.44i:. 168 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.44; "Meçlis-i Mebusan Azası,"-Sal-name-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Servet-i

Fünun,

1326,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

[1910], s.93; ve Resimli. Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448. 169 Sinob Müftüsü: Cemal Kutay, Türkiye 17, s.9602; Resimli Kitab, Azası," Salname-i Salname-i

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.829; "Meclis-i Mebusan

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclisli Mebusan," Salname-i Umu-

mi, 1328 [1910], s.'93. 1 7 0 Doktor Binbaşı ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fıinun,: 1324-

1325, s.41). Cemal Kutay, Türkiye. İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17,

s.9605; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.432; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.8.51; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.93; ye "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40). Fırka-i Ahrar iiyesi oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de 1859-1952,

Siyasi

Partiler,

s.244). 1911 Mayısında kumlan Flizb-i Terakki'niıı yedi üyesin-

den biriydi (Jön. Türk, İ Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs 1911'den nakleden, Tank Zafer Tunaya, Siyasi Partileı; 1859-1952,

s . l 8 7 n ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası ku-

rucuları arasında yer aldı (Tank Zafer Tutıaya, Türkiye'de Siyasi Partileı; 1859-1952, Meşhurları

s.31-5). Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Ansiklopedisi,

s.327.

B o l u (4)

Hacı Abdül Vehab Efendi H a b i b Bey

Ahmed Şeref ettin Bey Taşhancızade Mustafa Zeki Bey

Türk Türk

Bağımsız (İTC) F A —

Türk Türk

Bağımsız 174 Bağımsız174

173

Trabzon Vilâyeti (15) Trabzon (7) Mehmed Emin Efendi

Türk

Bağımsız

175

171 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1028; "Meclis-i Mebusan Azası," .Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,".Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910), s.95. . . . 172 Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s. 1097; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-/ Umumi, 1.328 [1910), s.95. Kolagasi Habib Bey ("Meclis-i Mebusan Azası," Salnctme-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40). İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1908 , Kongresinde seçilen Merkez-i TJmumî üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, '1859-1952, s.199). 173 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ye Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1028» "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1.324-1325, S.41; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-ı Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.95. 174 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kıt ab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.823; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-ı Fünun, 1324-1325, s,41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1.326, s.40; ve "Meçlis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], "s.95. . 175 Trabzon Müftüsü'ydü. Yüzkırkbir oyla seçildi ("Les elections â Trebizoııde" [15 Kasım] , The Levant Herald and Eastern Fxpress, 23 Kasını 1908, s.2). "İntilıabat-Mebusan: Trabzon Mebusları," İkdaın, 2 4 Teşriıı-i Saııi 1324/7 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Vmumi, 1328 [1910), s.93.

Saraçzade Ali Naki Bey Eyübzade İzzet Bey

Türk Türk

Bağımsız176 177 Bağırnsiz

Haznedarzade Mahmud Mazhar Bey M'atheos Cofidis Mahmud İmameddin Efendi1"

Türk Rum Türk

FA HİF Bağımsız179 Bağımsız 180

178

,

176 Yâzotuzyedi oyla seçildi ("Les elections â Trebizoncle" (15 Kasım), The Levant Herald and Eastern Exprcss, 2 3 Kasım 1 9 0 8 , s.2). CeffiaVKııtay, İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

• Salname-i

Türlüye

Tariki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," s.42; "Meclis-i Mebusan Âzası,"

Servet-i Fünun, 1324-1325,

me-i Servet-i Fiinun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Salna1328

(19101, s.93; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.36. 177 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277). Yüzonüç oyla seçildi ("Les elections â Trebizoncle" 115 Kasım), The Levant Herald and Eastern Fjcpress, 2 3 Kasım 1908, s . 2 ) . "İntihabat-Mebusarı-. Trabzon Mebusları," İkdam,

2 4 Teşrin-i Sani

1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaınc-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328

kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.36.

'

Servet-i

Fünun,

1326,

(19101, s.93; vc Resimli .

178 Yüzyedi oyla seçildi ("Les elections â Trebizonde" ( 1 5 Kasım 1, Tlıe Levanı Herald and Eastern Express, zon Mebusları," İkdam,

2 3 Kasım 1908, s.2). "İntihabal-Mebusan: Trab-

2 4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralık 1 9 0 8 , s.3; Ceıual Ku-

tay, Türkiye.İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri busan Azası," Salname-i Azası," Salname-i Servet-i Umumi,

Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan

Fünun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

1328 11910], s.93; ve Resimli

Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1008.

Hürriyet ve İtilâf Fııkası'nın ilk Meclis-i İdare üyelerinden biriydi (Tarık Zafer lunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler; 1859-1952,

s.315).

179 Yüzaltı oyla seçildi ("Les elections â Trtbizonde" [15 Kasıml, The Levant rald and Eastern

Express,

The Levant Herald Türkiye

and Eastern Express,

İstiklâl ve Hürriyet

san Azası," Salname-i Azası," Salname-i

He-

23 Kasım 1908, s.2). "A la Chambre ottomane,"

Servet-i

22 Aralık İ9Ö8, s.2; Cemal Kutay, Tarihi', 17, s.9603; "Meclis-i Mebu-

Mücadeleleri Fünun,

1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan

Servet-i Fünun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

Umumi, 1328 [1910], s.93; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.37. 180 Nakib el-Eşraf Kaymakamı ("Intihabat-Mebusan: Trabzon Mebusları," İkdam, 2 4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3). Eski Trabzon Mûftüsü'ydü. Seçimi doksanaltı oyla kazandı ("Les electioııs d Trebizoncle" [15 Kasıml, Tlıe Levant Herald Türkiye

İstiklâl

and Eastern

ve Hürriyet

san Azası," Salname-i san," Salname-i

Express, 23 Kasım 1 9 0 8 , s.2). Cemal Kutay,

Mücadeleleri

Servet-i

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1324-1325,

Umumi, 1328 [1910],

Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.41).

s.42; ve "Meclis-i Mebu-

s.93. Öldü ("Meclis-i Mebusan Azası,"

' •] Q i

Türk Türk

Nemlizade Hacı Osman Bey Fâlcızade Mahmud

Bağımsız Bağımsız

Gümüşhane (2) Mısırlızade Hayri Efendi İbrahim Lütfi Paşa

Türk Türk

rı

Bağımsız 182 , ' 183 n Bağımsız

Türk Türk

Bağımsız Bağımsız 185

Lazistan {Rize} (2) Miralay Ahmed Bey (Paşa) İbrahim Ferid Efendi

184

181 Doksan oyla seçildi ("Les elections â Trebizonde" [15 Kasım), The Herald

'

and Eastern

Express,

Levant

23 Kasım 1 9 0 8 , s . 2 ) . "Intilıabat-Mebusan:

Trabzon Mebusları," tkdam,

2 4 Teşriıı-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralık 1 9 0 8 , s.3; Ce-

mal Kutay, Türkiye

ve Hürriyet

istiklâl

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Mücadeleleri

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Mebusan," 'Salname-i

Tarihi,

17, s . 9 6 0 3 ;

Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 2 ;

Servet-i

Fiinıın,

1326,

s.41; "Meclis-i

Umum i, 1328 {19101, s.93; ve Resim li Kitab,

3 (Ekim

. 1909-Maın i 9 1 0 : . s.36. . 182 "lmihabat-Mebusaıv.- Trabzon Mebusları," llıdum, 2 4 Teşrin-i Saııi 1.324/7 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye hi, 17, s.9600;

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 2 8 ; "Meclis-i Mebu-

saıı Azası," Salntıme-i Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i .

Servet-i

Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 [19101, s.93.

183 "lntihabat-Mebusan: Trabzon Mebusları," İkdam, Aralık. 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye hi,17,

İstiklâl

2 4 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 7

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tari-

s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.841; "Meclis-i Mebusan

Aziısı," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i Servei-i Fünun, İ 3 2 6 , s.41; ve "Meclis-i.Mebusan," Salname-i Uınıı-. ' mi, 1328 [ I 9 1 0 J , s.93. 184 Bclgrad ta askerî ataşe idi ("Les deputes," The Levant Herald and Eastern ress, 11 Kasım 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet

leri Tarilıi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan'" Salname-i

Resimli Kitab.

Umumi.

Exp-

Mücadele-

Scrvel-i fiimın,

1328

(1910), s.93;

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . l 0 1 4 ; ve "Meçlis-i Mebusaıı Azası."

Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41). 185 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi. 17. s.9603; Resimli ^Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 1 4 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Şahla-

3

97

Canik {Samsun} (4)

Abdullah Bey § Mehmed Ali Bey Hacı Ahmed Hamdi Efendi Mustafa, Nail Bey§ Süleyman Necmi [SelmenJ*

Türk Türk Türk Türk Türk

Bağımsız 186 İTC Bağımsız187 Bağımsız 188 189 İTC _190 İTC ır

me-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebıisaıı," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. 186 Kosova İstinaf Mahkemesi Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasını], The Levant Herald and Eastern Express, 8 Aralık 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Ey-

lül 1 9 0 9 ) , s . 1 1 0 0 . Bir devlet memuriyetine atanınca mebusluğu düştü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42).

187 Ceza Mahkemesi Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasım], The Levant and Eastern

Ekpress,

Hürriyet Mücadeleleri

8 Aralık 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye

Herald

İstiklâl

ve

Tarilıi, i 7, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salıiame-i

Servet-i

Servet-i Fiinun, 1324-1325,

Fiinun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.95; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.995. Ittihad ve Terakki Cemiyetinden istifa etti ("Uh bruit qui circule," The Levant Herald and Eastern

Exp-

ress. i Nisan 1910, s.2). 188 Ulema ("Lettre de Samsoun" [27 Kasım], Tlıe Levant Herald and Eastern ress, ,8 Aralık 1908, s.3). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

leri Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i' 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Sahame-i

Exp-

Mücadele-

Servet-i

Fünun,

Umumi, 1328. [ 1 9 1 0 ] , s.95.

189 Maarif Nezareti Meclis-i Maarif Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasım], The Levant Herald and Eastern Express, 8 Aralık 1908, s.3). Cemal Kutay, İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Türkiye

Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i Servet-i Fünun,'1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salna-

me-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi., 1328 [1910], s.95; Resimli Kitab,

1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.432; ve Resimli

Ki-

tab, 4 (Nisaıı-Eylül 19.10), s.824: Mekteb-i Mülkiyetten 1 8 8 4 yılında mczuıv olmuştu (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tariki ve Mülkiyeliler,

3, ss. 1 7 2 - 1 7 5 ) ;

Ocak 1911'de Meclis-i Ayan üyeliğine atandı ("Emptre News; The Capital," The. Orient, 1/41(25 Ocak 1911), s.5). 190 Bafralı bir toprak zengininin oğluydu Melcteb-i Mülkiyetten 1893 yılında mezun olmuştu. Ekim 1908'de Çorum, Ağustos 1909'da da Yozgat Sancağı Mutasarrıflığına atanmıştı. 1910 yılındaki ara seçimde mebus seçildi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

3, ss.532-533)"Meclis-i Mebusan," Sal-

Türk

Said Efendi*

İTC191

Sivas (5) Ermeni Türk Türk Türk

Nazareth Daghavarian Mustafa Ziya Efendi Hüsnü Bey Ömer Şevki Bey

FA HİF192 Bağımsız193 n Z 194 Bağımsız 195 Bağımsız

. name-i Umumi, 1328 [1910], s;95. Bir devlet görevine atatnan Abdullah Efendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1324-1325, s.42; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun,

Seıvet-i Fünun,

1326,

s.41). 191 Mustafa Nail,Bey'in yerine seçildi? (Feroz Ahmad ve Dankwart A: Rtıstovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274), 192 Doktor (Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 2 7 ) . Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet

sı," Salname-i Salname-i

Mücadeleleri

Servet-i

Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i Mebusaıı Aza-

Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fünun, 1 3 2 6 , s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

. Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i , s,93. Hürriyet ve İtilâf Fırkaşı'nm ilk Meclis-i İdare üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s.315). 193 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 19.09), s.1006; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.93. 194 Askeri Kaymakam emeklisi Doktor ("Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

Salname-i

ş.41'; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Ser-

vet-i Fünun, 1326, s.40). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet

Mücadelele-

ri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 19Ö9), s.100.6; ve "Mcclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 (19101, s.93. 195 Doktor Miralay ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1324-

1325, s.41; "Meclis-i Mebusaıı Azası"' Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s:40). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekiıiı 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.32; ve "Meclis-i Mebusaıı," Sahıame-i Umumi, 1328 11910], s.93.

Ahmed Şükrü Efendi

Türk

FA AF HİF196

Türk Türk Türk

FA MHF HİF197 Bağımsız 198 İTC?99 '

Türk

FA AF 200

Amasya (3) Miralay İsmail Hakkı {Mumcu] ibrahim Cudi Bey Arif Fazıl Efendi

Karahisar-ı Şarki {Şebinkarahisar} (2) Ömer Fevzi Efendi

196 Cemal Kutay, Tflrfeiye İstiklal

ve Hürriyet

Mücadeleleri

tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 0 6 ; "Meclis-i Mebusan Azası," ıne-i Servet-i Fı'inuıı, .1324-1.325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," .Serv'et-i Ft'iıutn, 1326, s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salna-

Salname-i

Umumi,

1328

119101, s.93 ; . Şubat 1910'da Ahali Fırkası'nm kuruluşunda rol aldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 9 4 ) . Hürriyet ve İtilâf

Fırkası'tun ilk Meclis-i klaıe üyeleri arasında yer aldı ( T a n k Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859-İ952, s 3 1 5 ) .

197 Miralay ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünuıı, 1 3 2 4 - 1 3 2 3 , s . 4 1 ) . C e m a l Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi,

17,

s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , S.988; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326,

s.40; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

Uınuıııi, 1 3 2 8 1 1 9 1 0 ] , s.93. Mutedil Hürriyetperverân Fırkası'ımı İdare lıcyeti'nde ver aldı (Tarık Zaler Tuiıaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s . 2 7 7 ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nin kurucuları arasındaydı (Tarık Zafer Tunaya; Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 3 1 5 ) .

1 9 8 Cemal Kutay, Türkiye

ve Hürriyet

İstiklâl

"Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Mücadeleleri

Tarihi,

-Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i

Fiinun,

17,

s.9602;

s . 4 1 ; "Mec-

1326, s.40;-ve "Meclis-i Me-

busan." Salname-i Umumi, 1328 ] 1 9 1 0 ] , s.93. Uzun yıllar Selanik'teki Terakki Mektebi ve İiladi'clc öğretmenlik yapmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa,

Türk

Meşhurları Ansiklopedisi, s . 8 8 ) . KW Cemal Kutay, Türkiye

Tarihi,

17, s . 9 6 0 5 ; Re-

simli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448; Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

1 9 0 9 ) , s . 9 8 8 ; "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünuiı, 1324-

1 3 2 5 , s.41: "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servcl-i Fiinnn; 1 3 2 6 , s . 4 0 , ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 2 0 0 "intihali Gürültüleri." İkdam,

Umumi,

1328 ( 1 9 1 0 ] , s . 9 3 .

9 Tcşriıı-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım M 0 8 , s,3; "Les

eİectiou eıı province." The Levant Herald

and Eastern Express. 2 4 Kasını

'

Serdafzade Mustafa [Atay] Tokad (3)

Kürd

Bağımsız

201

"

,

Şeyh Hacı Mustafa Haki Efendi Hattatzade İsmail Paşa Hoca Mustafa Sabri Efendi

1908, s.2; Cemal Kutay, Türldyc

202

Türk Türk Türk

İstiklâl

Ve Hürriyet

Bağımsız Bağımsız203 204 FA AF HİF

Mücadeleleri

Tarihi,

17,

s.9603; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.441; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s.1008; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s.40; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi,

Servet-i

Servet-i

Fünun.

FBnuıı,

1326,

1.328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. Şubat

1910'da Ahali Fırkaşı'nm kuruluşunda rol oynadı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.294). 201 Hamidiye Alaylarında görev aldı ("lntihab Gürültüleri," İkdam,

9 Teşrin-i Sa-

ııi 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1.908, s.3). 1896 Ermeni Katliamı sırasında Karahisar-ı Şarki Ermenilerinin öldürülmesinden sorumlu tutularak mebusluğunun iptali istendi ("A la Clıaıııbre Ottomane," The Levant Herald

cııul Eastern

Iixp-

rtss, 2 4 Aralık 1908, s.2). Mazbatası 10 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1908 güıılü oturumda görüşüldü (Meclis-i

Mebüsan

İnikat, ss.33-34). Cemal Kutay, Türkiye

ve Hürriyet Mücadeleleri

hi. 17, s.9603; "Les election eıı province," T/ı e Levaıit Express,

1, Dördüncü .

Zabıt Ceridesi,

İstiklâl

Herald

and

2 4 Kasım 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası,'!' Salname-i

Fiiıııın, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

TâriEastern Servet-i

Servet-i

Fünun,

1326, ş.40; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1009; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,!

328 [ 1 9 1 0 ] , s.93.

2 0 2 "lntihab Gürültüleri," İkdam,

9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1 9 0 8 , s.3; "Les

election en province," The Levant

Herald

1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i

and Eastern

ve Hürriyet

Servet-i

Express, 2 4 Kasını

Mücadeleleri

Tarihi, i 7, s.41;

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93.

2 0 3 Eski Meclis-i tdare-i Evkaf üyesi ("Meclis-i Mebusan Azası-," Salname-i .Servet-i Fünun, 1 3 2 6 , s . 4 0 ) . "lııtihab Gürültüleri," tkdam,

9 Teşıin-i Sani

1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1 9 0 8 , s.3; "Les election en province," Tfıe Levant Herald Eastern Ex;ıress, 24 Kasım 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl Mücadeleleri

Taiihi,

aıul

ve Hürriyet

17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) . s. 1098;

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325,

s.41; ve

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93.

2 0 4 Deısaaclet'te mukim ("lntihab Gürültüleri," İkdam, 9 Teşriıı-i Saııi 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1908, s.3). "Les elcctioıı en province," The Levant Herald aııd

Eastern

Express, 2 4 Kasım 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarifti, 17, s.9602; Resimli Kitab. 4 (Nisaıı-Eylül 1 9 1 0 ) , s.824; "Mcc-

Erzerum {Erzurum} (5) Karekin Pasturmadjian Vartkes Serengülyan Seyfullah Efendi Hacı Şevket Efendi

Bağımsız205 Sosyalist205 Bağımsız207 (İTC) AF 208

Ermeni Ermeni Türk Türk

lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325,

Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.40;

s.41; "Meclis-i

ve "Meclis-i Mebu-

san," Salnamc-i Umumi, 1328 [1910], s.93. Şubat 19İ0'da Ahali Fırkası kuruluşuna katıldı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859

1952,

s.294). Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn ilk Meclis-i tdaıe üyeleri arasında yer alch (Tank Zafer Turtaya, Türkiye'de 2 0 5 Püzantion,18

Siyasi Partiler, 1859-1952,

Kasım 1908'den nakleden, "İntihabat," İkdam,

s.315). 6 Teşrin-i Sani

1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1908, s.3; "The Turkish Elections: Some of the Results," Tlıe Times, 2 3 Kasım 1908, s.6; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet

Mücade-

leleri Tariki, 17, s.9603; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.24; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, Azası," Salname-i sı," Salndme-i 206 Püzantion,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.90; "Meclis-i Mebusan

Servet-i Fünun, 1324-1325, s,42; ve "Meclis-i Mebusan Aza-

Servet-i Fünun, 1$26, s;41.

18 Kasım 1908'den, nakleden, "İntihabat," İkdam,

6 Teşriıı-i Sani

1324/19 Kasım 1908, s.3; "Tlıe Turkish Elections: Some of the Results," Tlıe " . Times, 23 Kasını 1908, s.6; Cemal Kutay, Türhiyeİstiklâl

ve Hürriyet

Mücade-

leleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1028; "Meclisi Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324rl325, busan Azası," Salname-i Salname-i

s.41; "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,"

Umumi, 1328 [1910], s.90.

207 Dava Vekili. Püzantion, 18 Kasını 1908'den nakleden, "İntihabat," İkdam,

6'

Teşrin-i Sani 1324/19 Kasını 1908, s.3; "Tlıe Turkish Elections: Söıue of the Results," The Times, 23 Kasım 1908, s.6; Cemal Kutay, Türkiye Hürriyet Mücadeleleri

İstiklal

ve

Tarihi, 17. s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) ,

s.984; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.41;

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i, Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Sdname-i Umumi, 3328 [19101, s.90. 2 0 8 Püzantion, 18 Kasım 1908'den nakleden, "İntihabat," İkdam, 1324/19 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

6 Teşrin-i Sani

ve Hürriyet

Mücadele-

leri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.985; "Medis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünuıı, 1324-1325, san Azası," Salname-i

s.41; "Meclis-i Mebu-

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusmı." Sal-

Hafız Ahmed Ziya Efendi

Kürd

Bağımsız209

Türk

(İTC)AF 2, °

Türk

İTC211

BayezidO) Süleyman SUdî [Acarbay]

Erzincan (1) Osman Fevzi [Topçu]

Van Vilâyeti (3) Van (2)

ndim'-i Umumi, I 3 2 8 ' [ 1 9 1 0 [ , s.90. Şubat 1910'da Ahali Fırkaşı'nm kuruluşunda rol oynadı (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859-1952,

s.294). 209 Dava Vekili (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclislcr, 1908-19.18," s.278). Piizantion, den, "İntihabat," tkdam,

1 8 Kasım 1908'den nakle-

6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasını 1908, s.3; "Meclis-i

Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, saıı Azası," Sainame-i me-i Umumi,

s.41; "Meclis-i Mebu-

Servet-i Fünun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan,"

1328 [ 1 9 1 0 1 , s . 9 0 ; ve Resimli

Kitab,

Salna-

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) ,

s.820. 210 Mazbatası 18 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1 9 0 8 güıılü oturumda tartışıldı (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet

1, Sekizinci İnikat, s. 1 0 3 ) . Cemal Kutay,

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9603; Resimli Ki (ah, 4

(Nisan-Eylül 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azası," -'Salnamc-i.Servef-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,":Salname-i Servet-i 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Fiinuıı,

Umumi, 1328 [19101, s.90. Şu-

bat 1910'da kurulan Ahali Fırkası içinde yer aldı (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de Siyasi Partiler. 1859-1952, 211

s.294).

Erzincan Müftüsü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

.1324-1325, s.42; ve. "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1326, s.41). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17.

s.9602; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i , s.90. Ayrıca bkz., "Balıaeddiıı Şakir Bey'ilı Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: ? 16," Milliyet, 2 8 Kasmı 1934, s.3.

'

Tevfik [Demiroğlu] Vahan Papazian

Türk Ermeni

Bağımsız212 Bağımsız213

Arap

Bağımsız214

Hakkâri (1) Seyyid Taha Efendi * * *

Bitlis Vilâyeti (5) Bitlis (i)

;

Arif Efendi

Türk

Bağımsız 215

Türk

Bağımsız216

Gene {Bingöl} (1) Mehmed Emin Efendi

212 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab: 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1101; "Meclis-i' Mebusan Azası," me-i Servet-i Servet-i

Fünıın,

1:324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fılnuıı, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salnaıııe-i

Umumi,

119101,s.95.

2328 '

2 1 3 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, J 7, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1101; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i

Salna-

Salnamc-i

Fünıın, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Seıvet-i Füıtım, 1326, s.41; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i [19101, s.95.

Salna-

Salname-i

Umumi,

1328

•

2 1 4 "Intihabat-Mebuşan: Trabzon Mebusları," Midam, 2 4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

hi. 17i s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisatı-Eylül 1910), s.825; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Füımn, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i Servet-i Fünıın, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.95. 2 1 5 Cemal Kutay, Türkiye

' İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi. 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Şalname-i

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

l/mumi, 1328, [19101.

s.91. 2 1 6 Mehmed Emin Efendi Nahiye Müdürii'ydü ve yırmibir oyla seçilmişti ("hıti-

Muş (2)

Kegham Der Garabetian Hacı ilyas Sami Bey

Ermeni Türk

~

Türk

Bağımsız

"

ısız'

Siird (1) Abdürrezak Efendi *

*

*

Mamuret ül-Aziz Vilâyeti (6) Mamuret ül-Aziz {Harput} (3)

Katot," tkdam, kiye istiklâl

3 Teşriıvi Sani -1324/16 Kasını 1908,'s.3). Cemal Kutay; Tür-

ve Tlıjrriyet Mücadeleleri

Tarihi,17,

s.9603; Resimli Kitab, 2 (Ni-

saıı-Eylül 1909), s.1012; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i 1324-1325,

Servet-i

Fünun,

s.41 [Mehmed EL]; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Servet-i [1910],

1328

s.91. 217 "Les deputes," Tlıe Levant Herald Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

and Eastern

Express,

2 2 Aralık 1908, s.2; Tarihi, İ7,s.9603;

Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.l 101; "Meclis-ı Mebusan Azası,"

Salna-

me-i Servet-i Seıvet-i

ve Hürriyet Mücadeleleri

Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i

Umumi,

1328

[19101, s.91. 2 1 8 "Les deputes," The Levant Herald

and Eastern

Express,

22, Aralık 1908, s.2.

Mazbatası 21 Kânun-u Sani 1 3 2 4 / 3 Şubat 1 9 0 9 gûıılü oturumda kabul edildi (Mcclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi; tay, Türkiye İstiklâl

1, Yirmiikinci İnikat, s.457). Cemal Ku-

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Resimli

Kitab.

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s 1 0 1 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i l üııun, 1324-1325, nun, 1326,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Servet-i

Servet-i 1328

Fü-

[19101,

s.91. 2 1 9 Cemal Kutay Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9605; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1005; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Seıvet-i

s.41; "Meclis-i Mebüsan Azası,"

Fünun, 1.326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i

[1910], s.91.

Salııame-ı

Umumi,

1328

Asım Bey Hacı Mehmed Nuri Efendi Hacı Ziyaeddin Efendi

Türk Türk Türk

Bağımsız 220 Bağımsız 221 222 Bağımsız

Kürd

FA MHF 2 2 3

Türk

Bağımsız 224

Dersim {Tunceli} (1) Ömer Lütfi Fikri Bey Malatya (2) Ahmed Harnid Bey

2 2 0 Cemal Kutay, Türkiye .

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 6 ; Re-

simli Kitah, 2 (Nisaıı-Hylül 1909), s.1015; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i Servet-i

Fünun,

J 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salna-

Salnaıne7i

Umumi.

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 221

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal

ve Hürriyet

Mücadeleleri

17, s . 9 6 0 5 ;

Tarihi,

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94.

2 2 2 Cemal Kutay Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitah, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , S . 1 0 İ 5 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Serv'et-i Fiinıın, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Şalname-i

Salııame-i

Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 2 2 3 Avukat (Feroz Ahıııad vc Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277). Cemal Kutay, Türkiye Mücadeleleri

fstildül ve Hiirriyel

Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1324-1325, s.42; "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1326, s.41; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

Seı vel-i

Servet-i

Fünun,

1328 11910], s 94. Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1003. Mekteb-i Mülkiyc'den 1 8 9 0 yılında mezun olduktan sonra Paris'te eğitimine devam etti ve 1893'tc İstanbul'a döndü. Siyasal eylemlerinden ötürü 1 8 9 5 yılında oııdöıt ay hapis yattı. Soıua İsparta'ya Tahrirat Müdürü olarak sürüldü. Burdur ve Konya'da çalıştıktan sonra, Ekim 1901'de Avrupa'ya, kaçtı. Kahire'ye yerleşerek avukat ve gazeteci olarak çalıştı. Devrim'den so.ııra İstanbul'a döndü (Ali Çankaya, Veııi Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, hurları Ansiklopedisi,

3, ss.450-454; ve İbrahim Alaettin Gövsa, Türk

kasının İdare Hcyeti'nde bulundu (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de fileı; 1859-1952,

Meş-

s.230). 1911'de kurulan Mutedil Hürriyetperverân FırSiyasi l'ar-

s.277).

2 2 4 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; Rc-

Mehmed Tevfik Efendi Kessaf Efendi*!?]

Türk Türk *

ic

Bağımsız 225 Bağımsız

*

Diyar-ı Bekir Vilâyeti (4) Diyar ı Bekir {Diyarbakır} (1)2? Pirinççizade Arif Bey^ Pirinççizade Fevzi Bey Rıza Efendi?

Kürd Kürd

Bağımsız 226 Bağımsız 227

7

?22?

Argani Maden {Ergani} (1) Niyazi Bey* Türk

simli kitab,

Monarşist

229

2 (Nisan-Eylül 1909), s.1018; "Meclis-i Mebusan Âzası," Salna-

me-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42-; "Meclis-i Mebusan Azası,"

.Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salnamc-i

Umumi,

1328

[19101,5.94. 225

Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fûnıın, 1324-1325, s.42; "Mcclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.4.l; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 {.19101, s.94.

226 Mazbatası 10 Kânuıı-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1908 günki oturumda görüşüldü (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, .!, Dördüncü İnikat, s.33; vc "A la Chambre ottomane," the Levant Herald and Eastern Express, 24 Aralık 1908, s.2); fakat 2 8 Aralık'taki oturumda mebusluğu kabul edildi ("A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern fûcpress, 29 Aralık 1908, s.2). Kesimli Kitah, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s.1004. 227 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.92; ve Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.826. Ölen babası Pirinççizade Arif Efendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Mechs-i Mebusan Azası," Salname-i Seırvet-i Fünun, 1326, s.40. Bkz., "Fevzi Bey, Pirinççizade," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 7, s.4068. 228, "Meclis-i Mebü'san Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41.

\

229 Mazbatasının görüşülmesi 2,6 Kanun-u Sani 1 3 2 4 / 8 Şubat 1909 güıılü otu-

ibrahim Efendi

Türk

Bağımsız -

Türk

Bağımsız 231

Türk Türk

İTC Bağımsız232 İTC?

Mardin (1) . Said Bey

Siverek (1) Nureddin Bey§ . Diyarbekirli ismail Hakkı Bey*

ruroda ertelendi (Mcclis-i Mebusan

:

Zabıt Ceridesi,

1, Yirmidördühcü İnikat,

s.520). Mazbatası 2 7 Kâııun-u Sani 1 3 2 4 / 9 Snbat 1 9 0 9 günlü oturumda görüşüldü vc uzun tartışmalardan sonra reddedildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ce- . ıidesi,

i, Yirmibeşinci İnikat, ss.526-535; ve "A la Chambre ottomane," Tlıe

Levant Merale! and Eastern Express,

10 Şubat 1909, s . l ) . Divaıı-ı Harb tarafın-

dan gıyabında yargılanarak onbeş yıl kalebendliğe mahkûm edildi. Anayasal düzeni yıkmaya yönelik eylemlere girişmekle suçlanmaktaydı ("Nevvs ltems," Tlıe Levant Herald and Eastern Expness,9 Aralık 1 9 0 9 , s . l ) . 230 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; lle-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.820; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Seıvet-i Fünıın, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Srtlnaıne-i Scrvd-i Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328 [19101.

s.92. 2.31 Resimli Kitabi 4 (Nisan-Eylül 1910), s.848; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i

Fiinun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i

Umumi,

1328

İ1910), s.92. 232 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Re-

simli Kitab. 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.32; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası." Servet-i Fiinun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i

Umumi,

1328

[19101, s.92. lttilıad ve Terakki Cemiyeti'ıiden istifa etti ("Un bruit qui circule," Tlıe Levant Herald aııd Eastern Express, April 1 , 1 9 1 0 , s.2). 233 Diyarbakır eşrafından Müftüzade Ahmed Sabri Efencii'nin oğlu! Mcktcb-i MülUiye'deıı 1893'de mezun oldu. 1910 yılındaki ara seçimde mebus oldu (Âli Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler.

3, s.511).

fF*

Haleb (6) Ertırizade Mehmed Bahaeddin Bereketzade Mehmed Rıfat Bey + Artin Boşgezenian Ali Cenani Bey Cabrizade 'Abd al-Nafi Paşa Kevkibizade Mesud Efendi

. 2 3 4 Resimli

234

Bağımsiz ,235 FA MHF'"" .236 İTC 237 Bağımsız

Arap Türk? Ermeni Türk Arap Arap

FA

.238

MHF7'

239

Bağımsız'

Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 2 5 ; "Meclis-i Mebusan Azası,"

me-i Servet-i

Fünun,

s . 3 9 ; "Meclisli Mebusan Azası,"

1324-1325,

Salna-

Salname-i

Servet-i Fünun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; vc "Meclis-i Mebusan," Salııamc-i Umumi, 1 3 2 8 1 1 9 1 0 ] , s.92. 2 3 5 Intihabat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," llıdaın, s,

Aralık 1 9 0 8 , s . 3 ; Geıııal Kutay, Türkiye

I

hi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli

21 Teşıin-i Sani 1324/4

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tdri-

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , Sİ1026; "Meclis-i Mebu-

san Azası," Salname-i Seıvel-i Fıimın, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mcbu-

f |

Kitab,

İstiklâl

san," Salname-i Umumi. 1 3 2 8 1 1 9 1 0 ] , s . 9 2 . Rıfat Bey 2 2 Şubat'ta aııideıı öldü.

1

(

Mutedil Hüıriyetperveran Fırkası üyesiydi ("News İtems," The Levant and'Eastern

Herald

Express, 2 3 Şubat J 9 1 0 , s . 1 ) . •

2.36 ' Resimli Kitab,

4 (Nisan-Eylül. 1,910), s.825,; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salna-

me-i Servet-i Ftinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i. Fünun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 11910),s.92. 237

'

Cemal. Kutay, Türkiye

İstiklâl

'

ve Hürriyet

; . Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s , 9 9 8 ; "Meclis-'i Mebusan Azası,"

Salname-i

Se'rvet-i Fı'imüı, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i. • FCımın, ,1326, s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 ( 1 9 1 0 ) , s.92. Bkz., "Ali Ceııaııi," Büyük Larousse Sitelük ve Ansiklopedisi, 1, s . 3 8 0 . 2.38 "lntilnıbat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Türkiye hi, 17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Kitab,

İstiklâl

21 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tari-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s . 4 4 0 ; Resimli

Kitab,

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 9 9 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servcı-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38; vc "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 ( 1 9 1 0 } , s.92. Mutedil I Iiırriyetperveran Fırkası kurucularmdauclı (Tarık Zafer Tunaya, ye'de Siyasi Partiler;

1859-1952,

Türki-

s.277).

2 3 9 "Intihabat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," ikdam, 2 1 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralık 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fimtın, 1324-

Emrizade Beşir Efendi*?

Arap

HİF240

Türk Türk

Bağımsız 241 HİF 4 2 /

Türk Türk

243 Bağımsız gır -244 İTC

Maraş (2) Hacı Hasan Fehmi Efendi Mehmed Şükrü Efendi

U r f a (2)

Mahmud Nedim Bey Şeyh Safvet [Yetkin]

1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

s.38;

Fünun, 1326,

Umumi, 1328 (19101, s.92.

240 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38. Hürriyet ve İtilâf Fırkasının önemli üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler, 1859-1952, s.333). 2 4 1 "Meclis-i Mebusan," Salname-i san Azası," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92; "Meclis-i Mebus.40 [Maraşh Kadızade Hacı

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Hüseyin Fehmi Bey); ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fıinım,

1326,s.39. 242 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

17, s . 9 6 0 5 ; s.40; "Mec-

lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve~"Meclis-i,Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328 ( 1 9 1 0 ) , s.92. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'ıuıı

önemli üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler:

1859-

1952, s.333). 2 4 3 "İntihabat," İkdam, Türkiye

İstiklâl

3 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasım 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 , Resimli Kitab, 3

(Elcim 1909-Mart 1910), s.25; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nuıı, 1326, s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.95.

•

Umumi,

Seryet-i 1328

'

.

Fü-

[1910], ' .

2 4 4 "Îtıtilıabat," İkdam, 3 Teşrin-i Sani 1324/16 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Resimli. Kitah,

(Nisan-Eylül 1909), s.989; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nun, 1324-1.325,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

132.6, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

2

Servet-i. Fü-

Servet-i

Fünun,

Umu mi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95.

Adana (1) Ali Münif [Yeğena]§ * Abdullah Faik [Çopuroğlu]

Türk Türk

İTC Bağımsız'

Türk

Bağımsız'

Türk

Bağımsız'

Cebel-i Bereket {Dörtyol} (1) Mehmed Reşid Efendi

,247

iç ili {Silifke} (t) Mahmud Bayram Efendi

,248

2 4 5 Görice Sancağı Mutasarrıfı ("Les dgputfe," The Levant Herald Express, 11 Kasını 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye deleleri

and

tstiklâl ve Hürriyet

Tarihi, 17, s.9605; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1324-1325,

Eastern MücaServet-i

s.41. Mekteb-i Mülkiye'den 1 8 9 6 yılında mezun olmuştu.

Görice Mutasarrıflığına Eylül 1908'de atanmıştı. Kendi anlatımına göre-yanlış-Adana mebusluğuna Ocak 1909'da seçildi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, ss.628-629). Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s,24. Mekteb-i Mülkiye'cle öğrenciyken İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne girmiş, yakalanıp hapsedilmiş, ancak babasının Zabtiye Nazın Nâzım Paşa'yla olan yakınlığından dola5'i affedilmiş ve Gelibolu ldadisi'ne öğretmen olarak sürülmüştü. Köprülü Mutasarrıfı iken İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yeraltı eylemlerine katılmış, Devrim'den hemen sonra Görice Mutasaırıflığına atanmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.403). Kasım

1910'da Ankara valiliğine atanınca mebusluğu düştü ("The Ottoman Parliament," The Orient, 1/32 ( 2 3 Kasım 1 9 1 0 ) , s . l ) . 2 4 6 Adana Müftüsü. Ali Münif [Yegena] Bey'in Ankara Valiliğine atanması tızeri 7 ne, yerine mebus seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fü. nün, 1326, s.40).

.

•'

2 4 7 Müderris ("Les election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Kasım 1908, s,2; ve "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s,41). Cemal Kutay,.Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

hi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i.

1326,

s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Mebusan Azası," Salname-i

Umumi, 1328

Servet-i Fünun,

[19101, s.90; ve "Meclis-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41).

2 4 8 İç tli [Silifke! Müftüsü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, •

Kozan (1) Ermeni

Hamparsoum Boyadjian

Sosyalist

Mersin (1) Arif Hikmet Bey + Atjdülhaiim Bey*

Bağımsız 250 . Bağımsız ,

Türk Türk

Beyrut Vilâyeti (6) Beyrut (2) Suleiman al-Bustani§ Rida ai-Sulh ' 1324-1325,

s.41). Cemal Kutay,. Türkiye İstiklal

ve Hürriyet Mücadeleleri

hi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i .

s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salıfame-ı

249 Cemal Kutay, Türkiye

Bağımsız 251 FAMHF 2 5 2 ,

Marunî Arap

Tari-

Fünıın,

1326,

Umumi, 1328 [19101, s.90.

ve Hürriyet Mücadeleleri

İstiklâl

Servet-i

Tariki, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 9 7 ; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i Servet-i

Fıiıııın, 1324-1325,

Füııun,

1326,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

SalnaSalname-i

s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

[19101, s.90; ve Rh. Y. G. Çaık, Türk Devleti

Hizmetinde

Ermeniler,

1453-

1953, s.238. 250 Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1015; "Meclis-i Mebusan Azası,'"Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41; vc "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Umu-

mi, 1328 11910], s.90. Öldü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Servet-i Fiinun, 1326, s.40). 251

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Re-

simli Kitdb, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.992; "Meclis-i Mebusan Azası," i Servet-i Fiinun, 1324-1325, vet-i Fünun,

1326,

Salname-

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Scr-

s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

[19.10), s.91. Ayrıca bkz., EÖ. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasını 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalidi, Britislı Policy Towards

Syria

and Palestine,

1906-1914,

s . 2 4 9 . Ocak

1911'dc Meclis-i Ayan üyeliğine atandı ("Empire News: The Capital," The Orieııt, 1/41 (25 Ocak 1 9 1 1 ) , s.5). 252. Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Re-

Kamil al-As'ad*

Arap

-

(İTÇ?) HİF253

'Akkâ (1) Şeyh As'ad Efendi Shuqair

Arap

FA? 254

Dürzi Dürzi

-İTC FA ZS6

Lazkiye (1) Emir Mohammad Efendi Arslan1" Emir Amin Bey Arslan*

255

s imli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.823; "Mcclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

Salnamc-i

s.40; "Mcclis-i Mebusan Azası," 5a!rtame-i Servet-}

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [191.01, s.91. Ayrıca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Loıvther'a, Beyrut, 12 Kasım 1908'deıı nakleden, Rashid İsmail Klıalitli, lirifis/ı Policy ;lbwards

Syria aııd Palestine. 1906-1914,

s.249. Mutedil llürriycı-

perveraa Eırkası üyesiydi (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Paı tileı; Î85 1 ).1952, s.280). 253

•

]911'deki ara seçimde mebus oldu (Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy 7b' wards Syria and'Palestiııe,

1 9 0 6 - 1 9 1 4 , s.258). Hürriyet, vc İtilâf Fırkasının

önemli bir üyesiydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

1859-

Paıtileı;

1952, s.333). 2 5 4 "lntihabat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

21 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tari-

hi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.834; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1.326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i mi, 1328

Umu-

[1910J, s.91. Ayrıca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cıımbcr-

baıclı'teıı Sir Gerard Lo\ythcr'u, Beyrut, 12 Kasım 1908'deıı nakleden, Raslıicl ismail Khalidi, Britislı Policy Totvards Syria and Palestine, 1906-1914. s.249. 255 "lııtihab Gürültüleri," İkdam,

'

9 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1908, s.3; "Les

election en province," Tlıe Levant

Herald

and Eastern

Evpress, 24 Kasım'.

1908, s.2; Resimli Kil ab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1014; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi, 1328 [1910], s.91; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Scıl-

ınıme-i Servet-i Fünun, 1.326, s.39). Ayrıca bkz., EO. 195/2277/200, Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasını 1908'deıı nakleden, Rashid ismail Khalidi, Britislı, l'olity Toıvards Syria cimi Palestine, 190.61914, s:249. Nisan 1,909'da karşı-devrimciler tarafındanHüseyin Galıid [Yalçın | sanılarak yanlışlıkla . 256

Servet-i Fiımm, 1324-1325,

öldürüldü ("Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

s.40).

1909'daki ara seçimde mebus oldu (Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy /<>• ıvtırds Syria and Palestine, 1906-1914,

s.258). Kardeşi Emir Muhaııııncd Ars-

Nablus (1) Şeyh Ahmad Khammash

Arap

Bağımsız257

Türk

İTC258

Trablus Şam (1) Fuad Hulusi [Demirelli] *

*

*

Kudüs-ü Şerif Sancağı {Kudüs} (3) Ruhi al-Khalidi Bey

Bağımsız 259

Arap

laıı Bey'in yerine seçildi ("Mcclis-i Mebusan Azası," SaVıame-l s.40; ye "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1324-1323,

Servet-i Fiintın, Servet-i- Fünun, •

1326, s.39). Mebusluğu .kabili etmediğine clair bir haber için bkz., "News ltems," .The'Levant Herald and Eastern Ebcpress, 13 Ağustos 1 9 0 9 , s.l. 257 "İntihabât-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," İkdam, 21 Teşrin-i. Sani 1 3 2 4 / 4 Aralık .1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri Tari-

fli, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Sahıame-i Servet-i 1325, 's.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Fiiıııın,

1324-

Fünun, 1326, s.39;

1328 (19101, s.91. Ayrıca bkz.,

EÖ. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Geravcl Lovvther'a, Beyı uı, 12 Kasını 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalıdi, Britislı Policy Toıvaıds Syria and Palestine,

1906-1914,

s.249.

2 5 8 "İntihab Gürültüleri," İkdam, 9 Teşrin-i Sani.1324/22 Kasını 1908, s.3; "Les election en province," The Levant 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye

Herald

İstiklâl

and Eastern

Express,

ve Hürriyet Mücadeleleri

2 4 Kasını Tarihi,. 17,

s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1100, "Meclis-i Mebusan Azası," Şalname-i Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fiinun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salnamc-i Umu-

mi, 1328 [19101, S.91. Ayrıca bkz., EO, 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lowtlıer'a, Beyrut, 12 Kasım 1908'den nakleden, Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy Toıvaıds Syria and Palestine,

1906-1914. s.249.

Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşkurları disi, şs". 100-101; ve "Demirelli, Fuat Hulusi," Büyük Lafousse siklopedisi,

Ansiklope-

Sözlük

ve An-

5, s.2998.

2 5 9 " I n t i h a b a t - M e b u s a n : Arab Mebusları Alayı," İkdam, 1 3 2 4 / 4 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye leleri Tarihi,

İstiklâl

21 Teşrin-i Sani ve Hürriyet

Mücade-

17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 3 5 ; "Mcc-

lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325.

s.42; "Mcclis-i

Said al-Husseini Bey Hafız al-Said Bey '

,,

FA HİF260 FAMHF 2 Ş

Arap Arap *

;

*

*

Suriye [Şam] Vilâyeti (8) Şâm-ı Şerif {Şam} (4) Çuhadarzade Suleiman Efendi§ Mebusan Azası,'' Salname-i saıı," Salname-i

Umumi,

Bağımsız262

Arap

Servet-i Fiinıın, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebu-

1328 [1910J, s.96. Ayrıca bkz., F.O. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 ,

Konsolos Blech'teıı Sir Gerard Lowthcr'a, Kudüs, 2 6 Ekiııı 1908'den nakleden, 'Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy Towards Syria and Palestine,

1906-

1914, s.249. 2 6 0 "Intihabat-Mebusan; Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1908, s,3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl hi, 17, s.9603;

Mücadeleleri

Tari-

Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.836; "Meclis-i Mebusaıı

Azası," Salname-i Salname-i

21 Tesriıı-i Sani 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umu-

mi, 1328 [19101, s.96. Ayrıca bkz., İ=0. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 , Konsolos Blcclı'tcn Sir Gerard Lowthera, Kudüs, 2 6 Ekim 1908'deıı nakleden, Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy Toıvards Syria and Palestine,

s.249. Hürriyet ve

1906-1914,

İtilâf Fırkaşı'nm önemli üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315). 261

"Îııtihabat-Mebusaıı: Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye

21 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet Mücadeleleri

istiklâl

Tari-

hi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.835; "Meclıs-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fiinıııı, 1326, s.3; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.96. Ayrıca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 , Konsolos Blech'teıı Sir Gerard Lowther'a, Kudüs, 2 6 Ekim 1908'den nakleden, Rashid İsmail Khalidi, British Policy l<ıwalds Syria and Palestine,

1906-1914,

s.249. Mutedil Hür-

riyetperveraıı Fırkası üyesiydi (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952, s.280). 2 6 2 Resimli Kitab, 3 ( E k i m 1 9 0 9 - M a r t 1 9 1 0 ) , s . 2 9 . A y r ı c a bkz'., F.O: 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard I_öwther'a, Şanı, 2 4 Kasını 1908'den nakleden, Rashid Isıııail Khalidi, Britislı Policy lîrtvards Syria and Palestine, 1906-1914,

s.249. Bir devlet görevine atanınca mebusluğu düştü

("Meclis-i Mebusan Azası," Scdname-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325,

s.40). İs-

tanbul'a gelmeden istila ettiği anlaşılıyor: "lııtihabat-Mebusaıı: Arab Mebusları Alayı," tkdam, 21 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralık 1908, s.3

Şeyh Mohammad al-'Ajlani Efendi^ . Rushdi al-Sham'a Shafiq Mu'ayyad al-'Azm 'Abd al-Ftahman Bey Yusuf*

26.3

Arap Arap Arap Arap

Tnlilıabat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1 9 0 8 , s . 3 . Cemal Kutay, Türkiye lıi, 1 7 : s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab,

İstiklâl

Bağımsız 263 ffcMHF 2 6 4 FA MHF HİF265 Bağımsız 268

2 1 Teşriıı-i S a m 1 3 2 4 / 4

\

Mücadeleleri l a n -

1

ve Hürriyet

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 2 9 ; "Meclis-i Mebusaıı

\ A

Azası," Salname-i Servct-i Fünıın, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; v e " M e c l i s - i M e b u s a ı ı , " Umumi, 1 3 2 8 [ 1 9 1 0 1 , s . 9 3 . Öldü ( " M e c l i s - i M e b u s a n Azası," Sal-

Salnamc-i name-i Arab 264

Servet-i

• .' 4

Fünun, 1 3 2 6 , s . 3 9 ; y e Philip S. Khaııry, Urban Notables aııcl

Nationalism,

|

s.M).

\

" I n t i h a b a t - M e h u s a ı i : Arab M e b u s l a r ı Alayı," İkdam, 2 1 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 4

^

Aralık 1 9 0 8 , ş . 3 ; Resimli Kitab, 3 ( E k i m 1 9 0 9 - M a n 1 9 1 0 ) , s . 2 9 ; " M e c l i s - i M e b u s a n Azası," Salname-i saıı A z a s ı , " Salname-i

Servet-i Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; " M e c l i s - i M e b u -

Servet-i

Fünun,

1 3 2 6 , s . 3 9 ; v e " M e c l i s - i M e b u s a ı ı , " Sal-",

-ncıme-i Umumi, 1.328 [ 1 9 1 0 1 , s . 9 3 . Ayrıca b k z . , F.O. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , K o n s o l o s / Devey'den Sir G e r a r d Lovvther'a, S a m , 2 4 K a s ı m 1 9 0 8 ' d e n n a k l e d e r i , &a»tüd İsmail Khalidi, Britislı Policy Toıvartls S y r i a and .

Palestine,' 1 9 0 6 - 1 9 1 4 , s . 2 4 9 .

Mutedil Hürriyetperverân Fırkası kurucularındandı ( T a n k Zaler Tunaya, Türkiye'de Siyasi 'Partiler, ' 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 7 7 ) .

263

" I n t i h a b a t - M e b u s a n : . A r a b M e b u s l a r ı Alayı," İ k d a m , 2 1 T e ş r i n - i S a n i 1 3 2 4 / 4 A r a l ı k 1 9 0 8 , s.3.. M a z b a t a s ı 1 0 K â n u n - u E v v e l 1 3 2 4 / 2 3 A r a l ı k 1 9 0 8

günlü

o t u r u m d a g ö r ü ş ü l d ü ' ( M c c l i s - i Mebusaıı Z a b ı t C e r i d e s i , 1, D ö r d ü n c ü Inikıü, s s . 3 8 - 3 9 ) . C e m a l K u t a y , T ü r k i y e İstiklâl vc H ü r r i y e t M ü c a d e l e l e r i Tcırilıi, 1 7 , s . 9 6 0 3 ; Resimli Küu'b, .3 (Tikim \ 9 0 9 - M a t t 1 9 1 0 ) , s . 3 2 ; " M e c l i s - i M e b u s a ı ı A z a s ı , " Salname-l 'SalnameLi

Servet-i

S e r v e i - i Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; " M e d i s - i M e b u s a n A z a s ı , * Fünun,-1.526,

s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i U m u -

mi, 1 3 2 8 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 3 . A y r ı c a b k z . , 1 : 0 . 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , K o n s o l o s D e v e y ' d e n S i r G e r a r d L o w t h e r ' a , Ş a m , 2 4 K a s ı m 1 9 0 8 ' d e n n a k l e d e n , R a s l u d I s b b İ İ YAıal i d i , Dritislı

Policy

Tmvards

Syria

and

Palestine, 1 9 0 6 - 1 9 1 4 , s . 2 4 9 .

Hürriyetperverân Fırkası kurucularındandı (Tarık Zafer Tunaya,

Mulcdil

Türkiye'de

S i y a s i Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 7 7 ) . H ü r r i y e t v e i t i l â f V ı r k a s ı ' n m ö n d e üyelerindendi ( T a n k Zafer T u n a y a , Türkiye'de Siyasi Partiler,

gelen

1859-1952,

s.325n).

266 "lntihabaı-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," ikdam, 21 Teşritı-i Sani 1324/4 Aralık 1908, ,s.3; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.8.34; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 U 9 1 0 1 , s . 9 3 . Ayrıca b k z . . TF.O. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard Lovvther'a,.Sam, 24 Kasını 1908'den nakleden, Rashid İsmail Khalidi, British Policy Tovvards Svritı aml Palestine, ]906-J914, s.249'.-Bir devlet göreviıre atanan Çuhadarrade Süley-

man lElendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusaıı Azası," Salnatm*-i Sem»-i Fünıın, 1326. s.39).

Shukri a l - ' A s a l i *

Arap

FA MHF HİF267

Arap Arap

FA 268 FA HİF269

Arap

Bağımsız HİF'

Hama (2) Khalid al-Barazi 'Abd al-Hamid al-Zahrawi Havran (1) Sa'ad al-Din Efendi Khalil

267

.270

1911'deki ara seçimlerde mebus oldu (Rashid İsmail Khalidi,' British Tovtarâs-Syria

Policy

anıl Palestine, 1906-19.14, s . 2 5 8 ; ' v e Philip-S. Khoüry, Urban

Notables tınıl Arab Nationaîisın, ş.61). Mutedil llürriyetperveraıı Fırkası kurucularıtıdandı (Tank Zafer 'lUtıaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s.277). Hürriyet ve İtilâf Fırkaşı'nm önemli üyeleritıdeııdi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

s.315).

Siyasi Partiler, 1859-1952,

2 6 8 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusan Asası," Salname-i . b u s a n , " Salname-i

Servet-i

Umumi,

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ;

Fünun, 1324-1325, s.40; "Mec-

Servet-i

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mc[ 1 9 1 0 1 , s . 9 3 . A y r ı c a bkz;., F.O.

1328

1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard Lovvtlıer'a, Sanı, 24.Kasını 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalidi, British Palestine, 1906-1914, 2 6 9 Cemal Kutay, Türkiye

Policy

Toıvards Syria

and

s.249. İstiklâl

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Mücadeleleri

Servet-i

Tarihi,

Fiınun, 1324-1325,

17, s . 9 6 0 2 ; s.40; "Mec-

lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326. s.39; ve "Meclis-i Meb u s a n , " S a l n a m e - i Umumi, 1 3 2 8

( 1 9 1 0 1 , s . 9 3 . Ayrıca bkz.,

EO.

1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard Lowthcr'a, Saııi, 2 4 Kasını 1908'deıı nakleden, Rashid Isuıail Khalidi, British Palestine,

1906-1914,

Policy Tovuaıds Syria

and

s.249. Hürriyet ve İtilâf Fırkası kurucularıııdaııdı (Ta-

rık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 2 7 0 "lutilıabat-Mebusan: Arab Mebuskırı Alayı," İkdam, Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

s.315). 21 Tcşriıı-i Sani 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet Mücadeleleri

hi, 17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i" Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Tari1324s.39:

1328 [ 1 9 1 0 ) , s.93. Ayrıca bkz.,

EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den 5ir Gerard losvtlıcr'a, Şam, 2 4 Kasını 1908'deıı nakleden, Rashid.İsmail Khalidi, Britislı Policy Toıvards Svrıa and Palestine, 1906-1914, s.249. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nın üyesiydi (Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Parlileı; 1859-1952, s.333).

Kerak (1) Tewfiq Efendi ai-Maja|i

Arap

MHF271

Zor Sancağı (1) Hızır Lütfi Efendi

Türk *

*

FA MHF272

*

Musul Vilâyeti (5) Musul (2) Mehmed Ali Fazıl Efendi

Arap

Bağımsız 273

271. Mazbatası 21 Kanun-u Sani 1 3 2 4 / 3 Şubat 1 9 0 9 günlü .oturumda' görüşüldü (Mcclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1, Yirmiikinci İnikat, s . 4 5 6 ) vc 2 7 Kiinutı-u Sani 1 3 2 4 / 9 Şubat 1 9 0 9 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusun Zabıt Ceridesi,

i , Yirmibcşinci İnikat, s . 5 3 6 ) . Resimli Kitab, 2 (Ni-

san-Eyliil 1 9 0 9 ) , s. 1.027; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nıın, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1326, s.39; ve "Mcclis-ı Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

Servct-i

Şervet-i

Fü-

Füimn,

[ 1 9 1 0 ] , s.93.

Ayrıca bkz., F.O. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, Sanı, 2 4 Kasım 1908'den nakleden, Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy Tinvards Syria and Palestine,

1906-1911,

s!249. Mutedil Hürriyetperverân

Fırkası üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-

1952, s.280). 272 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisali-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1004; "Meclis-i Mebusan Azası," Scılııame-i Servci-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Scıvet-i Fiinun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Uııtuıni, 1328 1.1910|, s.95. Mutedil Hürriyetperverân Fırkası kurucularındandı (Tarık Zaler Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partileı; 1859-1952, 2 7 3 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

s 277).

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9602; Re-

simli Kitab. 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1019; "Meclis-i Mebusaıı Azası." Solııöme-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Servel-i Fünıın, 1326, s.38; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Umıımi, 1328 I1910İ, s.94.

Davud Yusfânî

Arap

FA MHF HİF274

Türk? Arap

Bağımsız Bağımsız

Arap

İTC

Kerkük (2) 275

Kırdarzade Hacı [Mehmed] Ali Bey Tüfekçizade Salih Paşa Süleymâniye (1) Hacı Said Efendi

2 7 4 Ccıııal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

?77

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyltil 1909), s.1019; "Meclis-i Mebusan Azası-/' SalnaFünun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası,"

me-i Servet-i Servet-i

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i

Umum i, 1328

(19101, s.94. Mutedil Hû rriyetperveran Fırkası üyesiydi (Tarık Zafer Tunaya. Türkiye'de

Siyasi

Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 8 0 ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası nın

öııemli üyelerindeııdi (Tarık Zalcr Tuııaya, Türkiye'de

Siyasi Paıtileı;

1859-

1952, s . 3 1 5 ) , 2 7 5 "intihabat-Mebusaıı," İkdam,

28 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralık 1 9 0 8 , s.3.

Mazbatası 21 Kânun-u Sani 1 3 2 4 / 3 Şubat 1909 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i

Mebusan Zabıt Ceridesi,

1, Yirmiikinci lııikat, s . 4 5 7 ) . Cemal Ku-

tay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , s.l i 0 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaroe-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i min, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

("ti-

119.101,

s.95. 276 "lutihabat-Mebusau," İkdam,

2 8 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralık 1908, s.3.

Mazbatası 21 Kânun-u Saııi 1 3 2 4 / 3 Şubat 1 9 0 9 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Türkiye

İstiklâl

1, Yirmiikinci İnikat, s.457). Ceiııal Kutay

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebu-

saıı'Azası," Salnamc-i Servet-i Fünıııt, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Seı vet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Mçclis-i Mebusan," me-i Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.95; Resimli

s.45.

Kitab,

Salna-

3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) ,

'

2 7 7 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s. 1099'; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun. 1324-1325,

Servet-i Fünuıı, 11910], s.94.

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1326, s . 3 8 : ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi,

1.328

Bağdad Vilâyeti (6) Bağdad (3) Hacı Ali Efendi Babanzade İsmail Hakkı Sasun Eski [Hasgayl]

Arap Kürd Musevi

Bağımsız HİF278 İTC279 İTC280

. Divâniye (2) Seyyid Mustafa Nuri Efendi

2 7 8 Cemal Kutay, Türkiye

,

İstiklâl

lis-i Mebusan Azası," Şalname-i 1328

Arap

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i saıı," Salname-i Umumi,

.

Mücadeleleri

Servet-i

Servet-i

Bağımsız 281

Tarihi,

s.9603;

17,

Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; "Mec-

Fünun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; "Meclis-i Mebu-

[ 1 9 1 0 1 , s . 9 1 ; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül

1 9 0 9 ) , s. 1 0 9 7 . Hürriyet ve İtilaf Fırkası üyesiydi (Tank Zafer Tunaya, ye'de Siyasi Partiler,

Türki-

s.333).

1859-1952,

2 7 9 Mazbatası 21 Kânuıı-u Sani İ 3 2 4 / 3 Şubat 1 9 0 9 günlü o t u r u m d a kabul edildi (Meclis-i Türkiye

Mebusan istiklâl

1, Yirmiikinci İnikat, s . 4 5 7 ) . Cemal Kutay,

Zabıt Ceridesi,

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 3 ; Resimli

Kitab,

(Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.25; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Fünun, 1326,

1324-1325,

s . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,.

1328

3

Servet-i Fünıın,

Servet-i

[ 1 9 1 0 i , s.91.

Mekteb-i Mülkiye'de okumuş, özgürlükçü eylemleri yüzünden okuldan atılmış, soııra Hukuk Mektebi'nden m e z u n olmuştu (İbrahim Alaettin

280

Gövsa.,

Türk Meşhurları

Ansiklopedisi, s s , 5 7 - 5 8 ; ve "Babanzade ismail Hakkı," Büyük

Larousse

ve Ansiklopedisi,

Sözlük

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

2,

.1162).

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9603;-Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 9 9 2 ; "Meclis-i Mebusan Azası," i Servet-i Fünun, 1324-1325,

Salname-•

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Ser-

vet-i Fiiıııın, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; ve "Meclis-i M e b u s a n , " Salname-i Umumi.,

1.328

[19101,5.91. 2 8 1 Mazbatası 2 1 Kânuıı-u Sani 1 3 2 4 / 3 Şubat 1909ıgüıılü oturumda kabul edildi (Meclis-i Türkiye

Mebusan istiklâl

saıı Azası," Salname-i Azası," Salname-i -

Umumi,

1,'Yirmiikinci İnikat, s . 4 5 7 ) . Cemal Kutay,

Zabıt Ceridesi,

ve Hürriyet. Mücadeleleri Servet-i

Servet-i

Tarihi.

Fünun, 1324-1325,

Fünun,

17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i Mebus . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan

1326, s.38; "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

1328 [ 1 9 1 0 1 , s.91; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 0 4 .

Bağımsız HİF282

Şevket Paşa Arap

Kerbeiâ (1) Abd al-Mahdi Efendi

Arap

MHF

Basra Vilâyeti (6) Basra (2) Zuhayrzade Ahmad Paşa1" Seyyid Talib ibn Receb

Arap Arap

Bağımsız 284 FA MHF285

2 8 2 Mazbatası 21 Kânun-u Sani 1 3 2 4 / 3 Şubat 1909 günlü oturumda kabul edileli (Meclis-i Mebusaıı Tflrfelyc İstiklâl

Zahit Ceridesi,

ve Hürriyet

san Azası," Salname-i

1, Yirmiikinci İnikat, s.457). Cemal Kutay,

Mücadeleleri

Servet-i

Tarihi,

17, s.9603'; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan

Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38; "Meclis-i Mebıtsatı,"

Salname-i

Umumi, 1328 [19101, s.91; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Maıt 1910), s.28. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'ıiın önemli üyelerindendi (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s333).

2 8 3 Mazbatası 21 Kânun-u Sani 1 3 2 4 / 3 Şubat 1 9 0 9 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Türkiye

İstiklâl

1, Yinııiikiııci İnikat, s.457). Cemal Kutay,

ve Hürriyet Mücâdeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Kilab, 4

(Nisaıı-Eylül 1 9 1 0 ) , s.840; "Meclis-i Mebusan Azası," Salııame-i nun, 1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Servet-i

Fü-

Fünun,

1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (19101, s.91. Mutedil Hürriyetperveran Fırkası kuruculanndandı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.277).

2S4 "Zuhayrzade Ahmed Paşa ve Talib Bey," İkdam, 2 4 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3. Mazbatası 2 6 Kânun-u Sani 1 3 2 4 / 8 Şubat İ 9 0 9 günlü oturum-" da kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1, Yirmidördûııcü İnikat, s . 5 2 1 ) . Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17,

s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , s.991; "Meclis-i Mebusan Azası,"' Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 [1910İ, s.91. Öldü ("Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fflmuı, 1326, s.38).

Salname-i '

.

2 8 5 "Zuhayrzade Ahmed Paşa ve Talib Bey," İkdam, 2 4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 7 • Aralık 1 9 0 8 , s.3. Mazbatası 2 6 Kânun-u Saııi 1 3 2 4 / 8 Şubat 1 9 0 9 günlü otu-

Karataşzade Abd al-Wahab Paşa*

Türk?

Bağımsız

Arap Arap

Bağımsız' 287 Bağımsız'

'Amare (2) Mehmed Selim Efendi Hussein al-Alvan

286

Müntefik (2) Arap ^Bağımsız Bağımsız Arap İTC

Refet Sunevi Efendi^ Hızır EfendiTürk Ferid Paşazade Abd al-Muhsin Bey

288

Hicaz Vilâyeti (4) Mekke (2)

ramda tartışıldı ve uzuıı tartışmalardan sonra kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1. "Yirmklördüncû İnikat, s ş . 5 1 1 - 5 2 0 ) . Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürri yet Mücadeleleri

san Azası," Salname-i Azası," Salname-i

Servct-i

Servet-i

Tarihi, 17i s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i Mebu-

Fünıın, 1324-1325,

s . 3 9 ; "Meclis-i Mebusaıı

Fünıın, 1326, s.38; "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

Umumi-, 1328 İ19101, s.91; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 6 6 2 ; vc Resimli

Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.991. Mutedil Hürriyetperverân Fır-

kası üyelerindendKTarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-

1952, s.280). 2 8 6 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Füıuın, 1326, s.38; ve "Meclis-i

Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 119101, s.91. 2 8 7 "Meclis-i Mebusan Azası," -Salname-i Servet-i Fünıın, İ 3 2 6 , s.38; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,1328

[1910], s.91.

2 8 8 Resimli Kitab, 4 (NiSail-Eylüi 1 9 1 0 ) , s.841; "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325,

s.39; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

mi, 1328 ( 1 9 1 0 ) , s.91. Öldü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

UmuServet-i

Fünun, 1326, s.38). 289 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, lis-i Mebusan Azası," Salname-i busaıı," Salname-i

Servet-i

s.39; "Mec-

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Me-

Umumi, 1328 11910], s.91.

Abdullah Saraç§ Şerif Abdullah Efendi* Şeyh Hasan Şeybi Efendi*

Arap Arap Arap

?290 FA291 292 HİF'

Arap

FA

Arap

Bağımsız

Cidde (1) Kasım Zeynel Efendi

293

Medine-i Münevvere {Medine} (1) Seyyid Abdülkadir Haşimi Efendi

294

2 9 0 Mekke Müftüsü ( F . O . 1 9 5 / 2 2 8 6 , Konsolos Monahaıı'dan Sir" Gerard Lowther'a, Cidde, 15 Aralık 1908'deıı nakleden, Hasan Kayalı, Arabs and Youııg Turks, s.209). "Echos de la Ville," The Levant Herald

and Eastern

Express,

1

Aralık 1908, s.2. 291 "Les deputgs de la Mecque," The Levant Herald and Eastern Express, 6 Nisan 1 9 1 0 , s.2; Mart 1 9 1 0 ' d a seçildi (Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks, s.210n). "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Servet-i

Fünun,

Fünun,

1326,

1324-1325, s.38; ve

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92.

292 Mart 1910'da seçildi (Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks, s.210n; vc "Les deputes de la Mecque," The Levant Herald and Eastern Express, 6 Nisan 1910, s.2); "Meclis-i Mebusan Azası," .Salhame-i-Servet-i

Fünun,

1326,

s.38; ve

"Meclis-i Mebusan,".Salname-i Umumi, 1328 11910], s.92. 2 9 3 Cemal Kutay, Türkiye simli Kitab,

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.433; Resimli Kitab,

1 9 0 9 ) , s . 9 9 8 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaıne-i 1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Servet-i

2 (Nisan-Eylül Fünun, 1324-

Fünun, 1326, s.38;

Umumi; 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92. 1 9 H ' d e Hizb-i-

Terakki'yi kuraıı.yedi mebustan biriydi (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler, 1859-1952, s. 187ıı). 294 "lntihab Gürültüleri," İkdam, 9 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1908, s.3. Mazbatası 21 Kanun-u Saııi 1 3 2 4 / 3 Şubat 1 9 0 9 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i

Mebusan

tay, Türkiye

İstiklâl

1, Yirmikiııci lııikat, s.456). Cemal Ku-

Zabıt Ceridesi, ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9606; Resimli Ki-

tab, 4 (Nisaıı-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 4 8 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.38; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.96.

'

Servet-i

Umumi, 1328 [1910],

Yemen Vilâyeti (12?) San'a (6)? Husseîn al-Hilali Efendi Seyyid Ahmad Cenan! Bey Seyyid Ali bin Hussein^ Hussein bin Ali Efendı§ Seyyid Ahmad Yahya al-Kaysi EfendiArap « Kadı Mehmed Makhafi Efendi tArap A Seyyid Ali Musa Efendi ;Arap

299

Bağımsız ^ 300 Bağımsız o - ' " 301 301 Bağımsız

Hudeyde [Hodeidah] (4) Seyyid Mehmed Abdurrahman§?

Arap -

Bağımsız

302

2 9 5 Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.33; ve "Meclis-i Mebusaıı Azası," 'Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, 2 9 6 "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i

s.39. Servet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i

Umumi, 1328 [1910], s.95.

297 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603.

2 9 8 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s , 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fanim, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1910], s.95. > • 299 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i. Fünun, 1326, s.38;- v c "Meclis-i ;

Mebusan," SabıameH Umumi, 1328 [19101, s.95.

300 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-'

; simli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s, 1007; /"Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i

Fünun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Seıvet-i, Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salna-

Salname-i

Umumi,

1328

[19101, s.95. .301 Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

." simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Maıt 1 9 1 0 ) , s,45; "Meclis-i Mebusan Âzası," Salname-i Şervet-i Fünun, 1324-1325, Servet-i

s.39; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i

Fünıın, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

[1910], s.95. 302 Seyyid Muhamn'ıad Elendi ("Les deputes du Yeıııeıı," Tİ le Levant Herald Eastern Expmss, 23 Aralık 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

and

ve Hürri-

Seyyid Hadi al-Rezak Efendi Tahir Receb Efendi§ Ali Suvayd Efendi Zühdü Efendi*? Mahmud Nedim Bey*?

Arap Turk Arap Turk? Turk

Bağımsız 304 r, * Bağımsız304 „ Z 305 Bağımsız _ ? 306 Bağımsız Bağımsız

T- ı

T-

ı

307

O

'Asir (2) » Arap A Arap

Şeyh Ahmad Efendi Şeyh Ali bin Hasan Efendi •

yel Mücadeleleri

r» —

Bağımsız308 * 309 Bağımsız

o

İ7, s.9602; ve "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Tarihi,

Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.39. 303 "Les deputes du Yemeıı," Tlıe Levant Herald

and Eastern

1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Expresş,

2 3 Aralık

Fünıın,

1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fiinun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.95. 3 0 4 "Les deputes du Yemen," The Levant Herald 1908, s.2; ve Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

and Eastern ve Hürriyet

Ejcprcss, 2 3 Aralık Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9605. 3 Ocak İ910'da Yemen'deki durumu protesto ederek istila elti ("News ltems," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 4 Ocak 1 9 İ 0 , s . l ; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salntımc-i Servet-i Fünıın,'1324-1325, s.39). 3 0 5 "Les deputes du Y6men," The Levant Herald and Eastern 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salnanıe-i Mebusaıı," Salname-i

Exprcss, 2 3 Aralık

Mücadeleleri

Tarihi,

Servet-i Fünun, 1324-1325,

17, s.39;

Servct-i Fünun, 1326, s.38; "Meclis-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95; ve Resimli Kitah, .3 (Ekim

1909-Mart 1910), s.46. 3 0 6 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i

307 "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i-Umumi, 3 0 8 Ceinal Kutay, Türkiye

Servet-i

Fünıın, 1326, s.38; 've "Meclis-i

Umumi, 1328 11910), s.95. Servet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i'

1.328 [1910], s.95.

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Express,

"Meclis-i. Mebusan Azası," Salname-i

Fünun,

"Meclis-i. Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

17, s.9602; "Ec-

.1 Aralık 1908, s.2; 1324-1325,

s.39; ve :

Servet-i Fünun, 1326, s.38.

309 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri '

Tarihi,

lıos de la Ville," The Levant Herald and Eastern

bos de la Ville," The Levant Herald and Eastern

Tarihi, 17, s.9603; "Ec-

Express,

1 Aralık 1908, s.2;

Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s:834; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s..39; "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Servet-i Füıuın, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 11910], s.95.

Salname-i

Umumi, 1328

Ferrac Said Bey*

Türk

HİF310

Arap

r,311

Ta'iz (1) Salih Sindar Efendi

Trablus Garb Vilâyeti (6) Trablus Garb (3) Ferhad Efendi Mahmud Naci Bey Sadık Bey

Arap Türk? Türk?

,312

(İTC) FA AF 313 Bağımsız 313 314 Bağımsız 3 "'

Cebel-Î Garbî(1)

.310 Hürriyet ve ttilâf Fırkaşı'nm önemli üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.333).

311 İhsan Ezherli, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1920-1992 Mebusanı,

1877-1920,

3 1 2 Cemal Kutay, Türkiye

ve Osmanlı

Meclis-i

s. 197. İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.33; "Meclis-i Mebusan Azası, " Salıtame-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.40; "Mcclis-i Mebusaıı Azası,"

SeıVef-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salıtame-i

[19101, s.93. Ahali Fırkası kurucularındandı (Tarık Zafer Tunaya, .

Siyasi Partiler, 1859-1952,

Salname-i

Umumi,

s.294).

3 1 3 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal vc Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1008; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i

1328

Türkiye'de

Fünun, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

SalnaSalname-i

Umumi,

1328

11910], s.93. 314 Ceıııal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri simli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül me-i Servet-i Servet-i

Tarihi, 17, s.9605; Re-

1909), s. 1007; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salııa-

Fünun, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

[19101, s.93.

Salnaıne-i

Umumi,

1328

Suleiman al-Barunı Efendi

Arap

Bağımsız '

Arap Türk

Bağımsız 315 (İTC)317

Arap

Bağımsız

Fizan [Fezzanl (1) Hacı Bey Cami [Baykut]*

Homs (1) Mustafa bin Kaddave Bey

318

315 Mazbatası 2 Şubat 1 3 2 4 / 1 5 Şubat 2 909 gönlü oturumda kabul edildi (Mec,lis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Türkiye İstiklâl

i , Yinnidokuzuncu İnikat, s.630). Cemal Kutay,

ve Hürriyet Mücadeleleri Târihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebu-

san Azası," Salnaıne-i

Servet-i

Fünıın, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusan

Azası," Salnamc-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salıuıme-i Umumi, 1328 J19101, s:93. 3 1 6 "Meclis-i Mebusan Azası," Sainame-i Servet-i Fünun, 1326, s.39. 3 1 7 Kolağası, Cemal Kutay,Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17,

s.9600;.Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 9 6 ; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i

Servet-i Fünuıı, 1324-1325,

s.40; ve "Meclis-i. Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 [1910], s.93. Ittihad ve Terakki Cemiyetinden istifa etti ("Un bruit qui circule," Tlıe Levant Herald and Eastern Express,

1 Nisan 1910,

s,2). Hizb-i'Terakld'yi kuran yedi Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s,187n). Hayat hikayesi için bkz., "Baykut, Cami," Bfiyüfc Larousse

Sözlük ve

Ansiklopedi-

si, 3, ss. 1.41.8-1419. 318 Kesimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.999; ve "Meclis-i Mebusaıı,'" Umumi, 1328 [191.0], s.93.

Salnamc-i

Bingazi Sancağı (2) Ömer Mansur Paşa Yusuf Shatvvan

Türk Arap

Bağımsız 319 FA

3 1 9 Mazbatası 10 Kânuıı-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1 9 0 8 günlü oturumda görüşüldü (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1, Dördüncü İnikat, ss.34-36). Mazbatası 1 Kânun-u Saııi 1 3 2 4 / 1 4 Ocak 1909 güıılü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi,

1, Onikinci inikat, s.199). Cemal Kutay, Türkiye

tiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

İs-

Tarihi, 17, s.9605; Kesimli Kitabi 2 (Nisan-Ey-

lül 1 9 0 9 ) , s.992; "Meclis-i Mebusan Azası," Salııame-i

Servet-i

1.32.5, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Füıntıı, /.324-

Tüıııın, 1326, s.41;

Umumi, 1328 [19101, s.95.

3 2 0 Mazbatası 10 Kânuıı-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1908 günlü oturumda görüşüldü ve reddedildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi. 38). Çemal Kutay, Türkiye

1. Dördüncü İnikat, ss.33-

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602.

Kesimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.823: "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1324-1325.

s.42; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Sa(name-i

Servel-i Fümırt, 1326, s.41; vc "Meclis-i Mebusaıı," Şalıuıme-i 11910), s.95.

Unııımi,

1328

CİN. i

•>.

Meclis-i A y a n Üyeleri

Meclis-i Âyan'ın toplam üye sayısı, 1 8 7 6 Kanun-u Esasisi gereğince Meclis-i Mebusan'ın toplam üye sayısının üçte birinden fazla olmamak üzere Padişah tarafından ömür boyu atanmaktaydı. Bu nedenle, 1877'de göreve atanıp ela her iki Meclis'in 14 Şubat 1878'de 'tatil' edilmesi sonucunda Meclis-i Mebusan üyelerinin düşmesine karşın, ayanların Meclis-i Âyan üyelikleri devam etmekteydi. Dolayısıyla, 1908 yılı Aralık ayında her iki Meclis de açıldığında eskiden âyan olanlar görevlerine devam ettiler. Bu arada yeni birkaç âyan da Meclis'in açıldığı ilk günlerde bu listeye katıldı. Aşağıda bulunan listede yalnızca Meclis-i Mebusan'ın ilk yasama süresi olan 1 9 0 8 - 1 9 1 2 yılları arasında Meclis-i Âyan'da bulunan üyelerin adları yer almakta, daha sonra bu Meclis'e atananların adları konulmamıştır. Meelis-i Mebusan'ın üye listesini oluşturmakta olduğu gibi Meclis-i Âyan'ın üye listesini oluşturmakta da benzer zorluklarla karşılaşılmıştır. Aşağıdaki listede öncelikli olarak 16 Aralık 1 9 0 8 tarihli The Levant Herald and Eastern Express'te çıkan çizelge kullanılmış, Salname-i Servet-i Fü-

nun, 1324-1325,

Umumi,- 1328 ve Salname-i

Salname-i

Ser-

vet-i Fünun, 1326'daki bilgilerle karşılaştırma yapılmış, ayrıca Ali Çankaya'nın Yeni Mülkiye

adlı

Tarihi ve Mülkiyeliler

çalışmasına da danışılmıştır. 1 9 0 8 sonrası atanan üyelerin isimleri ise The Levant Herald and Eastern Express gazetesiyle The Orient dergisi taranarak saptanmıştır. Tûm çabalara rağmen, bazı üyeler hakkında bilgi bulunamamıştır.

-

1876 yılından beri  y a n olanlar (1859-1933) 1 (1844-1909) 2 (1843-1922) 3 (1845-1936) 4

Müşir Ali Rıza Paşa Müşir Gazi İbrahim Edhem Paşa Müşir Ömer Rüşdü Paşa [Mekkelioğlu] A h m e d Tevfik [Okday] Paşa J

Harbiye Nazırı ("Les senateurs," The Levant Heraİd and Eastern Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Ayan," Salname-i

Servet-i

Eırpress, 16 -

Etimin,

1324-1325,.

s.37; "Meclis-iÂyan,"Salnaine-i Umumi, 1328, s.86; "Heyet-i Âyan," me- i Servet-i

Salna-

Fünun, 1.326 11911]; s.36; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi

ve Mülkiyeliler,

2, s.822ıı. Mckteb-i Fünun-u Harbiye'den 1 8 8 5 yılında ıııc-

zuıı oldu. Eğitimine devam etmesi için 1886'da iıÇ yıllığına Almanya'ya gönderildi. 1905'tc 'müşir' rütbesine yükseltildi. Devrim'den sonra Harbiye Nezareti'ne atandı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.39). 2

"Les seııateurs,'' Tlıe Levant Herald and Eastern Expıess, ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

16 Aralık 1.908, s . l ;

2, s.822ıı. 1 8 6 3 yılında

Mekıch-i. Fünun-u Harbiye'den mezun öldü. 1895'te 'müşir' rütbesine yükseltildi. Yunan Harbi'nde 'gazi' unvanı aldı. Nisan 1909'daki karşı-devıim hareketi sırasında Harbiye Nazırı oldu. Karşı-devrimiıı bastırılmasından soııra Mısır'a gitti vc orada öldü (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları pedisi, s.125). 3

•

"Les stnaıcurs,* The Levanı Heralcl and Eastern Express, "Meclis-i Âyaıı," Salname-i, Umumi,

Ansiklo-

• 16 Aralık 1908, s . l ;

.1328, s,86. Mekteb-i Fünun-u Harbi-

ye'den 1866'da mezun oldu. 1884'te liva' rütbesine yükseltildi. Yunan Harbi sırasında Askerî Şura Reisliğine atandı. 1901'de 'müşir' rütbesine yükseltildi. Devrim'den sonraki ilk Said Paşa kabinesi'nde Harbiye Nazırı-olarak görev yaptı (ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, 4 ."• "Les senateurs," The Levant Herald and Eçtstern tbcpress,

s.302).

16 Aralık .1908, s . l ;

"Heyet-i. Ayan," Salııanıe-i .Servef-i Fünun, .1324-1325, s.37; "Meyet-i Âyaıı," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1 3 2 6 1 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i Âyaıı,"

Unııımi, 1328. s.86; ve-Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Salname-i

Tarihi ve Mülkiyeliler,

2,

(1836-1910) 5 (1838-1911) 6 (1840-1917) 7

Hasan Fehmi Paşa Mustafa Zihni Paşa Mehmed Tevfik Paşa Mısırlı Mehmed Ali Fazıl Paşa 8 Ohannes Paşa 9

s.822n. 1895 yılında Hariciye Nazırı olarak atanmış ve bu görevde otıdört yıl kalmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşkurlan 5

"Les seııateurs," Tlıe Levant s . l ; "Heyet-i Âyaıı," Salname-i Âyan," Sahuıme-i

Servet-i

Herald

and Eastern

Servet-i

Fünun,

s.381).

Ansiklopedisi,

16 Aralık 1908,

Express,

Fünıın,

s.37; "Heyet-i

1324-1325,

1.326 [ 1 9 1 1 ) , s.36; vc Ali Çankaya, Yeni

Miilhiye Tarihi ve Mülkiydiler, 2, s.822ıı. 1 8 7 7 yılındaki ilk Meclis-i Mebusan'da İstanbul mebusu idi. "Yaşlı Geııc Türle" olarak tanınmaktaydı. Devrim'den sonra Adliye Nazırı olarak Hükûmet'e girmiş, soııra Sura-yı. Devlet Reisliğine atanmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları si, s.134). 6

- .

"Les sSnateurs," The Levant. Herald

and Eastern

name-i

Servet-i

.

16 Aralık 1908,

Evpress,

s . l ; "Heyet-i Âyan," Salnamc-i SerVet-i Fûtum, 1324-T325, Ayan," Salname-i

Ansiklopedi.

s.37; "Heyet-i

Fünıın: 1 3 2 6 ' [ 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i Âyan," Sal-

Umumi, 1.328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve

Mülkiye-

liler, 2, s.822n. Mekteb-i Maaıif-i Adliye'deh raezuıı oldu. 1884'de Maliye Nazırı oldu. Daha sonra -Evkaf Nazırı ve Ticaret Nazırı olarak da görev' yaptı. Eski Hicaz Demiryolu Nazırı olan Mustafa Zihni Pasa ayrıca Selanik, Haleb ve Hüdavendigâr Valiliklerinde de bulunmuştu. Namuslu bir • yüksek rütbeli bürokrat olarak tanındığı- için Devrim'den s o m a rütbesi, düşürülmemişti, Âyan olarak atanmadan önce Şura-yı Devlet Reisi olarak görev yapmaktaydı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türl; Meşhurları Ansildopedi• si, s . 4 1 3 ) . 7

' :

-.

"Les seııateurs," The Levan£ Herald and Eastern "Heyet-i Âyan," Salname-i Saliıaine-i Umumi,

Servet-i

Servet-i

.16 Aralık 1908, s.l;

Express,

Fünıın, 1324-1325,

s.37; "Ueyef-i Ayaıı."

Fünun, 1326 [ 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i Ayan,"

1328, s.87; ve Ali Çankaya, .Yeni Mülkiye

larihi

.Salname-i

vc Mülkiyeliler,

2,

s.822n. 1893'te_'vezir' rütbesine yükseltilmişti. Namuslu olması nedeniyle Devrim'den sonra rütbesi elinden alınmadı. Devrim'den sonra kurulan Hükûniet'te Orman, Maadin ve Ziraat Nazırı olarak göıcv yapmış, sonra da Şu-ra-yı Devlet. Reisliğine atanmıŞti- (İbrahim Alaettin Gövsa, Tiirk

Meşhurları

Ansildofieciisi,.s.381). 8

-"Les seııateurs," Tlıe. Levanı. Herald and Eastern 'ftcprcss, 16 Aralık 1908, s.l ' "Heyet-i Âyan," Salname-i Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.37; "Meclis-i Ayan."

Umumi, 1328, s.87; vc Ali Çankaya, Veııi Mülkiye

Tarihi ve Mülkiye-

liler, 2, s.823n 9

Eski Hazine-i Hassa Nazın ("Les sıSnateıırs," The Levant Herald and Express, 16 Aralık 1908, s.l).

Hastan

Ferik Arif Hikmet Paşa 10 Gabriel Nouradunghian Ali Rızâ Efendi 12 Saib Molla Bey Topçu Birinci Feriği Ali Rıza Paşa Ferik Muhiddin {Mehmed?]Paşa 1 5

10

(-1910)13 (1854-1921) 1 4

Bahriye Nazırı ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Aralık 19Q8, s . l ) . "Heyet-i Âyan," Salname-i "Meclis-i Âyan," Salname-i Tarihi ve Mülkiyeliler,

11

(1852-1941) 1 1

16

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

2, s.822tı.

Ticaret ve Nafia Nazırı ("Les senateurs," The Levant Express,

Express,

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.37;

Herald

16 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Âyaıı," Salname-i

1324-1.325, s.37; "Meclis-i Âyaıı," Salname-i Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ye. Mülkiyeliler,

and

Eastern

Servet-i

Fünun,

Umum i, 1 3 2 8 , s . 8 7 ; ve Ali 2, s.822tt. Hariciye Nezare-

ti'ne 1 8 7 0 t e girdi ve sonra eğitim amacıyla Paris'e gönderildi. ' 1 8 7 5 t e İstanbul'a clöndü ve 1 8 8 3 t e Hariciye Nezareti'ndeki iki Hukuk Müşavirliğinden birine atandı (Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde

1453-

Ermeniler,

1953, s s . 1 5 3 - 1 5 5 ) . 12

Reis-ul-Ukma ve Nakib-ül-Eşraf ("Les senateurs," The Levant

Herald

and

Eastern Express, 16 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

Fü-

nun, 1324-1325, s.37; "Meclis-i İÂyan," Salname-i Umumi, 1328, s . 8 6 ; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Târilıi ve Mülkiyeliler, 13

2, s.822n.

Şura-yı Devlet Dabiliye Dairesi Reisi ("Les senateurs," The Levant Herald

and

Eastern Express,

Servet-i

Fü-

s.37; Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

2,

nun, 1324-1325,

1 6 Aralık 1908, s . l ) . "Heyet-i Âyan," Salname-i

s . 8 2 1 n . Eski Şeyh-ül-lslam Saib Molla 1910'da İstanbul'da öldü ( " N e w s İteıııs," The Levant Herald and Eastern Express, 6 Temmuz 1 9 1 0 , s.l ; ve "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, 1326 ( 1 9 1 1 ) , s.36. 14

"Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, "Heyet-i Ayan," Salname-i Servet-i Salname-i

Fiinun, 1324-1325,

1 6 Aralık 1908, s . l ;

s.37; "Meclis-i Âyan,"

Umumi, 1328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve

Mülkiye-

liler, 2, s.822n. Mühendistiane-i BerrI-i Hümayûn'dan 1880'cle mezun oldu. 1881'de eğitini amacıyla dört yıllığına Almanya'ya gönderildi. Dönüşünde Topçu Mektebi'ne hoca olarak atandı. Devrim'den sonra Toplıane-i Âmire Müşiri oldu. Daha sonra Bahriye Nezareıi'ne getirildi (ibrahim Alaettin Gövsa, Türfe Meşhurları Ansiklopedisi, 15

s.328).

Cezayirli Emir Abd al-Kadir'in oğlu ("Les sönateurs," The Levant Herald Eastern Express,

1 6 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Mcclis-i Âyan," Salname-i

1328, s.88; "Heyet-i Âyan." Salnome-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

2, s.823ıı.

and

Umumi,'

s.37; ve Ali

Birinci Ferik Süleyman Paşa 16 Birinci Ferik Mehmed Paşa Ferik Şevket Paşa Şerif Ali Haydar Bey 19 Recaizade Mahmud Ekrem Bey

(-1911)18 (1846-1913) 2 0

21

Abdurrahman Efendi Galib Bey 22

16

"Les seııateurs," The Levant Herald and Eastern Express,

16 Aralık 1908, s . l ) .

Eski Taşlıca Mutasarrıfı ve Kumandanı ("Heyet-i Âyan," Salname-i Fiinun, 1324-1325,

s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i

Servet-i

1328, s.87; ve

Umumi,

Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarilıi ve Mülkiyeliler, 2, s.822n). 17

Eski Sura-yı Bahriye Reisi ("Les senateurs," Tlıe Levant Herald Express,

16 Aralık 1908, s . l ) . "Meclis-i Âyan," Salname-i

ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 18

16 Aralık 1908, s.l.

Fünun, 1324-1325,

Servet-i

s . 3 7 ; ve "Mcclis-i

Âyan," Salname-i Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Mülkiyeliler,

Eastern

2, s.823n.

"Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, "Heyet-i Âyan," Salname-i

and

Umumi, 1328, s.87;

Tarihi vc

2, s.823n. Mekteb-i Üluııı-u Harbiye'deıı 1 8 5 9 yılında mezuıı

olclu. Sultan Abdülaziz'itı Mabeyncisi oldu. Bu nedenle daha sonra Şam'a Beşinci Ordu Kumandam olarak sürüldü ve emekli edildi. Şam ve Beyrut'ta otuz yıl sürgün hayatı yaşadı ve ancak Devrim'den sonra istanbul'a dönebildi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları 19

s.369).

Ansiklopedisi,

Eski Şura-yı Devlet Reisi ("Les senateurs," The Levant

Herald

aııd

Eastern

Express, 16 Aralık 1908, s . l ; "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fiinun, 13241.325, s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya,

Yeni Maliliye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.822n). Ekim 1911'de Mcclis-i Ayan Vekili seçildi ("Eıııpire News: The Capital,". Tlıe Orient, 1911),s.4). 20

"Leş senateurs," The Levant Herald and Eastern "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i -Âyaıı," Salname-i Mülkiyeliler,

2/28

(25 Ekim

:

Fünun,

Aralık 1908, s . l ;

Express,'16

s . 3 7 ; ve "Meclis-i

1324-1325,

Umumi, 1328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

2, s.822n. Sııra-yı Devlet üyesi idi. Servet-i

Tarihi ve

Fömın'da yazıları

çıkmıştı. Devrim'den sonra Evkaf Nezareti ne ve daha sonra da Maarif Nezaretine getirilmişti (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.111). 21

Defter-i Hakaııi Nazırı ("Les seııateurs," The Levana Herald and Eastern ress, 16 Aralık 1908, s . l ) . "Meclis-i Âyan," Salname-i

22

Exp-

Umumi, 1328, s.87.

Posta ve TelgraftNazın ve eski. Aydın Valisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Ejcpress, 16'Aralık 1908, s . l ; vc "Heyet-i Âyan," Salııamc-i. Servet-i. Fünun, '

1324-1325,

s.37). "Meclis-i Âyan," Salname-i

s.88; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi vc Mülkiyeliler,

2,

Uınumi, s.822n.

1328,

Nasuhi Bey 2 3 Faik'Bey 2 4 Halim Bey 2 5 Dimitraki Mavrocordato Mavroyeni [Mavroditi?] Bey 2 7 Georgiadis Efendi 2 8 M u s t a f a Nuri Bey

(1858-1919)25

(1851-1923)29

23 ' Eski Tahran Elçisi ("Les senateurs," The Levant Herald 16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 24

Umumi,

and Eastern

Servet-i

Express,

Fünun, 1324-3325,

1328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni

2, s.822n.

Eski Aydın Valisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Expıess,

16

Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Ayan," SaMame-i Servet-i Füriun, .1.324-1325, s.37;"Meclis-i Âyan," Salname-i Tarihi ve Mülkiyeliler, 25

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

2, s.822n.

•Birinci Mahkeme-i Ticaret Reisi ("Leş senateurs," The Levant Herald and Eastern Expres$, 16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i kaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

26

Fünıın,

S.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i Umumi, 1328, s.86; ve Ali Çan-

1324-1325,

2, s.82.3n.

Orman, Maadin vc Ziraat Nazırı ("Les senateurs," Tlıe Levant Herald

and

Eastern Express, December 16, 1908, s . l ) . "Heyet-i Âyaıı," Salname-i Servet-i Fiinun, 1324-1325,

s.37; "Meclis-i Âyan," Sahıame-i Umumi,

Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Târihi ve Mülkiyeliler,

1328, s.87; vc

2, s.822ıı. Mekteb-i Mülki-

ye'den 1879'da mezun oldu. 1895'te Şura-yı Devlet üyeliğine atandı. Devrim'den sonraki Kâmil Paşa Kabinesi'nde Orman, Maadin vc Ziraat Nazırı olarak görev aldı (Ali Çankaya, Mülkiye Tarilıi ve Mülkiyeliler, 3, s.73). 27

Eski Şura-yı Devlet üyesi ("Les senateurs," The Levant Herald and Erpress,

16 Aralık 1 9 0 8 , s:l).

"Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i

1324-1325, s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i kaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 28

Eastern Fünun,

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çan-

2, s.823ıı.

Şura-yı Devlet üyesi ("Les senateurs;" The Levant Herald and Eastern 16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun,

Expresş, 1324-1325,

s 3'7; "Meclis-i Âyaıı," Salname-i Umumi, 1328, s.88; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 29

2, s.823ıı.

Hazine-i Hassa Nazın ("Les senateurs," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 16 Aralık 1908, s . l ) . "Heyet-i Âyan/' Salname-i 1325, s.37; "Meclis-i Âyaıı," Safname-i Umumi, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

Servet-i

Fünun,

1324-

1328, s.88; ve Ali Çankaya,

2, s.822n. 1876'claki ilk Mecliş-i Mebu-

san'da zabıt kâtibi olarak görev yaptı. Daha sonra Şura-yı Devlette görevlen- dirildi. Musul, Dıyar-ı Bekir, Maınuret-ül-Aziz, Erzurum, Ankara, İşkodra ve Sivas Valiliklerinde bulundu. Devrim'den sonra Hazine-i Hassa Nazın olarak atandı (ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s,288).

(1861-1911)

Faruki Sami Paşa Bohor Efendi Azarian Efendi Mısırlı Halil Hamada Paşa 33 Manastırlı İsmail Hakkı Efendi Ali [Mehmed?] Galib Bey Metropolit Avxentios

30

(1846-1912)_ 35 (1835-1914)"

Zabtiye Nazırı ("Les senateurs," The Levant Herald

and Eastern

Aralık 1 9 0 8 , 5 . 1 ) . "Heyet-i Âyan," Sfllname-i Servet-i

Fünıın, 1324-1325,

"Meclis-i Âyan," Salname-i

Express,

16 s.37;

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya, Yeni .Mülkiye

Tarifli ve Mülkiyeliler, 2, s.823ıı. Mekteb-i Fünun-u Harbiye'den 1887'dc mezun oldu. Berlin'de askerî ataşe olarak bulundu. Devrim'den sonra Zabtiye Nazın oldu (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları 31

Ansiklopedisi,

s.345).

Sura-yı Devlet üyesi ("Les senateurs," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i

s.86; ve Ali Çankaya, Yeni

Umumi,

1328,

Fünun,

1324-1325,

Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.823n. 32

Belgrad Elçisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, 16 Aralık 1908, s . l ) ; "Meclis-i Âyan," Salname-i

33

Umumi, 1328,

Eski Evkaf Nazırı ("Les senateurs," The Levant Herald

s.86.

and Eastern

16 Aralık 1908, s . l ) , "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, s.37; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 34

"Les senateurs," The Levant Herald and Eastern "Heyet-i Âyan," Salname-i

2, s.823n.

Express,

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Erpress,

1324-1325,

16 Aralık 1908, s . l ;

s.37; "Meclis-i Âyan,"

Salname-i Umumi, 1328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.823n. 1874'te Dolnıabahçe Camii'nde, daha sonra da Ayasofya Camiinde vaizlik yaptı. 1884'ten Meclis-i Âyan'a atanana kadar ela Hukuk Mektebinde şeriat üzerine dersler verdi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, 35

s.193).

Selânik Adliye Müfettişi ("Les senateurs," The Levant Express,

Herald

1 6 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Âyan," Salname-i

1324-1325, s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i kaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

and

Eastern

Servet-i

Fiinıııı,

Umumi, 1328, s.87; vc Ali Çan-

2, s.823n. Anadolu ve Rumeli'nde

müdde-i umumi olarak çalıştı. Selânik Adliye Müfettişi iken İttihad vc Terakki Cemıyeti'ne girdi. Paris'te çıkan Meehroutiette

ve Manaştır'da çıkan Nevir-i.

Hakikat gazetelerine yazılar yazdı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Ansiklopedisi, 36

Meşhurları

ss; 147-148).

.Manastır Bulgar Metropoliti ("Les senateurs," The Levant Herald and liıısfcrn EXpress, 1324-1325, s.82 iıı.

1 6 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i A y a n , " . S a l n a m e - i Servet-i s.37; ye Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi

Fünıın,

ve Mülkiyeliler;

2,

Bessaraya Efendi 37 Seyyid Abd al-Kadir Efendi

(1855-1925) 3 8

Meclis-i Mebusan'ın Açılışından Sonra Meclis-i Âyan Üyesi Olarak Atananlar 1908 Gazi Ahmed Muhtar Paşa Mehmed Said Paşa

37

(1839-1918) 3 9 (1838-1914) 4 0

Ulah ileri gelenlerinden ("Les seııaıeurs," The Levant Herald and Eastern rcss, 16 Atalık 1908, s . l } . "Heyet-i Âyan," Salname-i 1325, s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i Yeni M a l i l i y e ' Tarihi.ve Mülkiyeliler,

38

Umumi,

Servet-i

Expi.324-

Fünun,

1328i s.86; ve Ali Çankaya,

2, s.823ıl.

Şeylı Abdullah Efendi'nin oğlu ("Les senateurs," The Levant Herald and tern Express, 1324-1325,

16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i s.37; ve "Meclis-i Âyaıı," Salname-i

Umumi,

Eas-

Fünun',

1 3 2 8 , . s . 8 7 ; vc Ali

Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.823n. İttihad: ve Terakki Cemiyeti ile Hükümet birçok defalar Kürt aşiretleri ile ilişkilerinde Kür! Şeyhi Abdullah Efendi'ye başvurmuşlardı ("Öpening of tlıe Parliament by tlıe Sujıan; The Seııators," The Tinns, 18 Aralık 1908, s.5). Mütareke döneminde Kürdistaıı Teali Cemiyeti ni kuracak, Damad Ferid Paşa'nın işbirlikçi kabiııc. sinde Sura-yı Devlet Reisliği yapacak, İngiliz ajanlarıyla birlikte hareket ederek Sivas Kongresini dağıtmak isteyecek ve Şeyh Said Ayaklanması sırasında tutuklanarak Şark istiklâl Mahkemesi kararıyla idam edilecekti ("Abdıtlkadir 39

Elendi, Seyit," Büyük Lartmsse Sözlük ve Ansiklopedisi,

1, 3 0 ) .

«Heyet-i Âyaıı," Salname-i

s.37; "Meclis-i Ayan,"

Salnaıne-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

Umumi, 1328, s 86; "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, 1326

[19111, s.36; ve Ali Caııkaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

2, s.821ıi.

Mekteb-i Ulımı-u Harbiye'den 1860'da mezun oldu. Mısır Yüksek Komiseri olarak atandı ve bu görevinde yirmvüç yıl kaldı. Devrim'den sonra İstanbul'a döndü (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

ss. 150-1.51).

2 6 Aralık 1908'de Sadr-ı Âzaııı tarafından Meclis-i Âyan Reis Vekili adayı olarak gösterildi ve bu makama seçildi ("The Turkish Parlianıeııt," The Ti.

mes, 28 Aralık 1908, s.3). Ekini 1911'de Meclis-i Âyan Reisi seçildi ("Empire Ncws; The Capital," Tlıe Orienl, 2 / 2 8 ( 2 5 Ekim 1 9 1 1 ) , s.4).

40

"Heyet-i Âyaıı," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, name-i Umumi,

s.37; "Mcclis-i Âyaıı," Sal-

1328, s.86; "Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i Fünun, 1326

[19111, s.36; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.821n. İki yeni üyeden biri olarak Meclis-i ÂysUı'a girdi ("Le Seııat," The Levam Herald

and

Eastern Express, 18 Aralık 1908, s.2). 19 Aralık 1908'de Meclis-i Âyaıı Reisi se-

(1858-1918)' (1853-1925)'

Musa Kâzım Efendi Abdurrahman Şeref Efendi Legofet Aristaki Bey 43 Fethi Franko Bey 44 Raif Paşa 45 Abraham Pa|a Aram Efendi

46

(1833-1918)'

çildi ("The Turkish Parliament," The Times, 21 Aralık 1908, s.5; ve "Said Pasha," the Levant Herald and Eastern Express, 21 Aralık 1908). Ayrıca bkz., "Mehmet Sait Paşa, Küçük," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 41

13, s.7942.

"Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, s.37; "Meclis-i Âyaıı," Salname-i Umumi, 1328, s.88; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi vc Mülkiyeliler, 2, s.823n. İki yeni üyeden biri olarak Meclis-i Âyan'a girdi ("Le Senat," Tlıe Levant Herald and Eastern Tbcpress, 18 Aralık 1 9 0 8 , s.2). Meşihat Dairesi ve Maârif Nezareti'nde önemli görevlerde bulunduktan sonra Meclis-i Âyaiı . üyeliğine getirildi. 1 9 1 0 - 1 9 1 8 arasında çeşitli aralıklarla dört defa, toplam : beş yıldan fazla Şeylı-ül-İslam olarak görev yaptı, Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesi olduğundan Mondros Mütarekesi'ndetı sonra tutuklanarak Bekirağa Bölüğü'ııe hapsedildi. Sürüldüğü Edirne'de öldü ("Musa Kâzım Efeııdi," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

42

14, s . 8 3 9 4 ) .

"Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s . 3 7 ; vc Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.822n. Maarif Nazırı ve Vakanüvıs olaıı Abdurrahman Şeref . Efendi 1 6 Aralık 1908'de Padişah tarafından Meclis-i Âyan üyeliğine getirildi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeli-; ler, 2, s.821).

43

"Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

Fünun, 1324-1325,

s.37; ve Ali Çankaya,:

2, s.823n.

44

Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.823n.

45

Eski Sura-yı Devlet Reisi ("Heyet-i Âyan," Salname-i 1325, s.37; ve "Heyet-i Âyan," Salname-i Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

46

Servet-i

Tarihi ve Mülkiyeliler,

Servet-i

Fünun, 1324-

Fünun, 1326 [1911), s.36). 2, s.822n.

Eski Şura-yı Devlet üyesi ("Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i Füntin, 1324-

İ325, s.37; ve "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, 1326 [ 19111, s.36). Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.822n. Ermeni bir sarrafın oğlu olan Abraham Paşa Mısır Hidivi tsmail Paşa'nın İstanbul Kapıkâhyalığı görevinde bulunmuş ve Mısır'a ilişkin ayrıcalıkların genişletilmesinde Hidiv ile Bab-ı Âli arasında aracılık yapmıştı. 1877'de Meclis-i Âyan üyeliğine atanmıştı. Zenginliğiyle ünlüydü ve İstanbul'da gösterişli bir yaşam sürmekteydi ("Abralıanı Paşa," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 47

Eski Orman Heyet-i Fenniye Reisi ("Heyet-i Âyan," Salname-i 1 3 2 4 - 1 3 2 5 . s . 3 7 ; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

.

s.823ıı),

Tarihi

1, s.43).

Servet-i Fünun,

ve Mülkiyeliler,

2,

Mehmed Cemaleddin Efendi Avlonyalı Mehmed Ferid Paşa Damad Ferid Paşa Hüseyin Hilmi Paşa Müşir Fuad Paşa Şerif Nasser Bey 53 48

(1848-1917) 4 8 (1852-1914) 4 9 (1853-1923) 5 0 (1855-1922) 51 (1835-1931) 5 2

Şubat 1909'da Kâıııil Paşa Kabincsi'ııin güvensizlik oyu alarak düşürülmesinden sonra o kabinede Şeyh-ül-İslam olan Cemaleddin Elendi Meclis-i Âyan'a atandı ("Au Senat," Tlıe Levant Herald and Eastern

22 Şubat

Express,

1909, s.2). Ayrıca bkz., "Cemalettin Efendi, Mehmet," Büyük Larousse ve Ansiklopedisi, 49

'."Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-ı Fünun, 1324-1325,

s,37; "Meclis-i Âyan,"

Salname-i Umumi, 1328, s.87; ve "Heyet-i Âyan," Salname-i 1326

Sözlük

4, s.2256. Servet-i

Fünun,

11911], s.36. Dahiliye Nezaıeti'nden 1 9 0 9 Ağustosunda istifa etti vc

Meclis-i Âyan üyeliğine atandı (ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

An-

siklopedisi, s.136). 50

"Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

Fünun,' 1324-1325, s.37. Hariciye Nezare-

timde çalışmaktaydı. Paris, Berlin, St. Petersburg ve Londra Elçiliklerinde kâtip olarak görev yapmış,1886'da Sultan Abdülmecid'iıı dul kızı Medilıa Sultan ile evlenerek Saray'a damat olmuştu. Saray'a yakınlığının sağladığı olanaklarla Şura-yı Devlet üyeliğine getirilmişti (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları 51

ss.136-137; vc "Damat -Ferit Paşa," Büyük

Ansiklopedisi,

Sözlük ve Ansiklopedisi,

Tııformations Parlementaires," The Levant Herald Kasım 1909, s . l ; "Heyet-i Âyan," Salname-i ve "MeclisT Âyan," Salname-i tin Gövsa, Türk Meşhurları

and Eastern

hxpıvss,

15

Servet-i Fünıın, J 3 2 4 - 1 3 2 5 , s:38;

Umumi, 1328, s.86. Ayrıca bkz., İbrahim AlaetAnsiklopedisi,

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 52

Larousse

5, ss.2856-2857).

s. 180; ve "Hüseyin Hilmi Paşa,"

9, s.5452.

"lnformations Parlementaires," The Levant Herald aııd Eastern Express, 15 Kasım 1909, s . l ; "Heyet-i Âyan," Salname-i "Meclis-i Âyan," Salname-i

Servet-i Fünıuı, 1324-1325, s.37; ve

Umumi, 1328, s.87. 1 8 7 2 yılında Dâr-ı Şura-yı As-

kerî'de çalışırken Kült aşiretlerini bastırmakla görevlendirilerek Kerkük'e gönderildi. 1876'da Işkodra'daki ayaklanmaları bastırdı. Gösterdiği yararlıklar üzerine tümen komutanı olarak Tuııa Ordusu'na aktarıldı. 1902'dc Sultan Abdülhaıııid'e karşı bir komploya katıldığı iddiasıyla evini basaıı lıaliye Fehmi Paşa'nın adamlarıyla giriştiği çatışma bahane edilerek Divan-l Harb e verildi. Rütbe ve nişanları geri alınarak Şam'a sürüldü ve ancak Devrim'den sonra İstanbul'a dönebildi (İbrahim Alaettin Gövsa, Törfe Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.145; ve "Deli Fuat Paşa," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 5, s.2969). 53

Mekke Emiri'niıı kardeşi ("lnformations Parlementaires," The Levanı Meraki and Eastern Express, 15 Kasını 1909, s.l). "Heyet-i Âyaıı," Salname-i Fünun, 1324-1325,

s.38; ve "Meclis-i Âyan," Salname-i

Servet-ı

Umumi, 1328, s.87

D a m a d M e h m e d Şerif Paşa [Çavdaroğlu] [Mustafa Salih] Reşid Akif Paşa Salih Hulusi Paşa {Kezrak] • 57

(1873-1958) 5 4 (1863-1920) 5 5 (1864-1939) 5 6

. :

Temko Popovitch Efendi 1910 M a h m u d Esad Efendi 54

(1857-1917) 5 8

"İnformations Parlementaires," Tlıe Levan t IieraUl - Kasım 1909, s.l. "Mcclis-i Âyan," Salname-i

s

and Eastern

Expms,

15 .

-Umumi, 1328, s.87. Mekteb-i

Mülkiye'den 1894 yılında mczuıı oldu. 1901'de Sultan Abdülaziz'iıı cn .küçük kızı Emine Sultan ile evlendirilerek 'Daıııad-ı Sehriyârî,' 1904'te de 'vezirlik' payesi tevcihiyle 'Paşa' oldu. 1905'te Sura-yı Devlet Tanzimat Dairesi üyeliğine getirildi. Devrim'den sonra yapılan tensikatla bir sûıc açıkta kaldıktan sonra 17 Ağustos 1909'da İstanbul Valiliği'ııe atandı'(Ali Çankaya, Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

Türk Meşhurları 55

3, ss.608-61.0; ve İbrahim Alaettin Gövsa, s..369). •

Ansiklopedisi,

"İnforuıations Parlementaires," The Levant

Herald

and Eastern frjtpress, 15

Kasını 1909, s . l ; "Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

ve "Meclis-i Âyan," Salname-i Uttiumi,

s.38;

1328, s.86. 1902'de Sura-yı Devlet

üyeliğine, xlaha sonra da Sivas Valiliği'ne atandı. Devrim'den sonra İstanbul'a dönerek Dahiliye Nazırı oldu (İbrahim Alaettin Gövsa, Tiirli Meşhurları Ansiklopedisi, s.320). 56

' Müşir Gazi İbrahim Edlıenı Paşa nın ölümünden lıeuıen sonra, boşalan Mcclis-i Âyaıı üyeliğine Harbiye Nazırı Salih Paşa'nın getirileceği haberi için bkz., "News ltems," The Levant Herald and Eastern s.l. "Heyet-i Âyan," Salname-i  y a n , " Salname-i

Umumi,

Servet-i 1328,

s.87.

Express,

Fünun, 1324-1325,

2 8 Aralık 1909, s.38; ve "Meclis-i

Mekteb-i F ü n u ı ı - u Harbiye"clcıı

1888'de mezun oklu ve eğitim amacıyla Almanya'ya gönderildi. Üçbuçuk yıllık bir eğitimden sonra İstanbul'a döndüğünde General von der Goltz Paşa'nın enirinde çalıştı. Kayın pederi Müşir Fuad Paşa ile birlikte 1902'de önce Diyarbakır'a, soııra da Sivas'a sürüldü. İstanbul'a ancak Devrim den sonra dönebildi ve İkinci Ordu Kunıandanhğı'na atandı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

rousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

ss.342-34.3; vç "Salih Paşa, Hulusi," lîiiyiik La16,

s.10092).

57

"Heyet-i. Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, İ324r 1325, s.38.

58

Sadtı Âzam'ııı Defteri Hakani Nazının Mcclis-i Âyan üyeliğine atanmasını önermesi için bkz.,'"İnformations: nouveaux seııateurs,' Tlıe Levam and Eastern

Express,

IieraUl

21 Kasım 1910, s.2. Hukuk Mektebi nde okuyan Mah-

mud Esad Efendi 1896 yılında Maliye Nezareti Hukuk Müşavirliğine ataııdı. Dar-ül-Fünulı'da din tarihi, hukuk ve iktisat dersleri okuttu. Devrim'den sonra Defter-i Hakani Nezaıetı'ne getirildi ("Malımın Esat Efendi," Büyült Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

13. s.7672).

Davud Efendi Molko 59 1911 Suleiman al-Bustâni Zareh Efendi Dilber 61 Ziyaeddin Efendi Mustafa Nail Bey Şerif Cafer Efendi 64 Aristides Paşa Yorgandjioglu 65

(1856-1925) 6 0 (1837-?) 62 (186M921)63

1912 Ahmed Rıza Bey 66

59

Sadr-ı Âzaııı'ıtı Bab-ı Âli Birinci Tercümam'm Meclis-i Âyan üyeliğine aday göstermesi için bkz., "lnformations: noııveaux senateurs," Tlıe Levant Herald riHil iîctsteoı Espress, 21 Kasım 1910, s.2.

60

.

Meclis-i Ayan üyeliğine atanmadan önce Beyrut Mebusu olarak görev yapan Suleiman al-Bustani Mcclis-i Mebusan'm Reis Vekili idi ("Empire News: Tlıe

x

'

Capital," The Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.5). Ayrıca bkz., "Bustani, Süleyman," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

4, s.2037.

61'

Suıa-yı Devlet üyesi ("Empire Neyvs: The Capital," The Orient, Ocak 1 9 1 1 ) , ş.5).

62

Eski Şeyh-ül-lslaııı ("Empire News: The Capital," The Orient, 1/41 ( 2 5 Ocak 1911), s.5). Ayrıca bkz., "Ziyaettin Efendi," Bıiyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 20, s.12766. Burada, Ziyaeddin Efendi'nin ölüm yılı yanlışlıkla 1 9 0 9 olarak gösterilmektedir.

63

1/41

(25

Cahile Mebusu ve eski Maarif Nazırı Nail Bey Saclr-ı Âzaııı tarafından Meclisi Âyan üyeliğine aday gösterildi ("lnformations: nouveaux senateurs," Tlıe Levant

Herald and Eastern

Express,

21 Kasını 1 9 1 0 , ş.2). Mekteb-i Mülki-

ye'den 1 8 8 4 t e mezun olan Nail-Bey, Hüseyin Hilmi Paşa Kahinesi'ııde Maaril Nazırlığı yapmıştı (Ali Çankaya, Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, ss.172-

175). Meclis-i Âyan üyeliğine 1 9 1 1 Ocağında atandı ("Eıııpire Ncws: The Capital," The Orient, 1/41

(25Ocak

1 9 1 1 ) , s.5).

64

"Empire News: The Capital," The Orient, 1/41 ( 2 5 Ocak 1 9 1 1 ) , s.5.

65

İzmir Mebusu ve eski Orman, Maadin ve Ziraat Nazın ("Eıııpire News: Tlıe Capital," Tlıe Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.5).

66

Mcclis-i Âyaıı üyeliğine 1912, Ocağında atandı ("Ahuıed Riza Bey, Senatör," The Orient, 3 / 5 (31 Ocak 1912), s.l). Ayrıca bkz., "Ahmet Rıza," Büyük usse Sözlük ve Ansiklopedisi,

1, s.218.

Laro-

Şükrü Paşa 67 Mahmud Şevket Paşa

67

(1856-1913) 6 8

Eski Suriye Valisi olan Şükrü Paşa 1 9 1 2 Mayısında yemin ederek Meclis-i Âyan üyeliği görevine başladı C C h a m b e r of Deputies begins Work,"

The

Orient, 3/19 ( 8 Mayıs 1 9 1 2 ) , s . l ) . 68

Sadr-ı Âzam harbiye Nazırı Mahmud Şevket Pasa'yı Meclis-i Âyan üyeliğine aday göstermeyi kararlaştırdı ("informations: nouveaux senateurs," The vant Herald

ani Eastern

Express,

Le-

21 Kasım 1 9 1 0 , s.2). Kendisi, 9 Temmuz

1912'de Harbiye Nezareti'nden istifa eder etmez Meclis-i Âyan üyeliğine atandı ("Mahmoud Shevket Pasha," The Orient, 3/29 s. 7).

(17 Temmuz 1 9 1 2 ) ,

BİBLİYOGRAFYA

Birinci Bölüm Abadan-Uııat, Nerniin, "Pattertıs of Political Modernization and Turkish Detııocracy," Turkish Yearbook

of International

Relations,

18 ( 1 9 7 9 ) , ss.1-26.

-, "Siyasal Gelişine Teorileri ve Modeller," A. Û. Siyasal

Bilgiler

Der-

Fakültesi

gisi, 2 5 / 4 (Aralık 1 9 7 0 ) , ss.19-34 . : , "Siyasette Modernleşme," A. 0. Siyasal Bilgiler Fakültesi

Dergisi, 23/3 (Eylül

1968), ss.209-228. Akarsu, Bedia, Atatürk Devrimi ve Temelleri

(İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1 9 9 5 )

Akın, lllıan, Türk Devrim Tarihi, Dördüncü Baskı (İstanbul: Beta Basım Yayım Da• •.

ğıtmıA. Ş., 1 9 8 9 )

Akyiiz, Yahya, Utkan Kocatürk, Gülnihâl Bozkurt, İhsan Güneş, Ergim Aybars, Narni Çağaıı, Mustafa Ergun ve Cahit Bilim, Atatürk ilkeleri hi, 1/1: Türk İnkılâbının

Dönemi ve Türk istiklâl

Hazırlık

ve inkılâp

Tari-

Savaşı, Üçüncü Ba-

sım (Ankara: Yükseköğretim Kurulu Yayınları, 1 9 9 4 ) Altuğ, Yılmaz, Türk inkılâp

Tarihi, 1919-1938,

tabevi, 1992)

'

Yedinci Bası (İstanbul: Çağlayan Ki-

.

Andersoıı, Perry, "The End of the Anelen Rigime

in Comparative Perspective,"

Tebliğ, Cotlference on the Ottoman Empire and Woıld Capitalism, State University of New York at Binghamton, 9.-10 Kasım, 1984. Appleby, Joyce, "Modernization Theory aııd the Formation of Modern Social Theories in Englaııd and America," Comparative

Studies in Society

and

History,

and

Postmo-

20 ( 1 9 7 8 ) , ss.259-285. Apter, David E., Rethinking

Development:

Modernization,

Dependency

dem Politics (Newbury Park: Sage Publications, 1 9 8 7 ) , Tlıe Politics of Modernization

(Chicago: University of Chicago Press, 1 9 6 5 )

Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, 3 Cilt (Ankara: Devlet Matbaası 1 9 3 6 ) •, Söylev,,3

Cilt, Yirmialtmcı Bası [Basıma hazırlayan Hıfzı Veldet Velidedeoğ-

lu) (İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1 9 9 4 ) Ateş, Toktamış, Türk Devrim Tarihi, Beşinci Baskı (İstanbul: Der Yayınları, 1.993) Avcıöğlu, Doğan, Türkiye'nin 1968)

Düzeni:

Dün-Bııgün-Yann

(Ankara: Bilgi Yayınevi, '

, Türkiye'nin Düzeni: Dün-Bugün-Yarın,

2 Cilt, İkinci Baskı (tstanbul: Çeııı Ya-

yınevi, 1 9 7 3 ) Aybars, Ergün, Atatürk,

ve Laik Demokrasi [Yayına hazırlayan Erkan

Çağdaşlaşma

Serçe) (İzmir: Heri Kitabevi, 1 9 9 4 ) Bent, Frederick T., "The Turkish Bureaucracy as ah Agent of Chaııge," Journal Cömparative Administration, 1 ( 1 9 6 9 ) , ss.47-64.

of

Berberoglu, Berch, "Pre-Capitalist Modesof Productıon: Their Origin, Coııtradictions, and Transformatioıı," Journal

oj Historical

21 ( 1 9 7 8 ) , ss.62-

Research,

80. - — , "State Capitalism and National lndustrialization in Tuıkey," Deve?öpmeni andChange,

11 ( 1 9 8 0 ) , ss.97-121.

, "The Çlass Nature of tlıe State iıı Peripheral Social Formations," Journal Contemporary Asia, 13 ( 1 9 8 3 ) , ss.324-339. —t—,

Turkey in Crisis.' From State Capitalism Press, 1982)

(Londra: Zecl

to Neo-Colonialism

, "Turkey. The Crisis of the Neo-Colonial System," Race

of

and Class,

22

( 1 9 8 1 ) , ss.277-291 Berkes, Niyazi> Türkiye'de

Çağdaşlaşma

(Ankara: Bilgi Yayınevi, 1 9 7 3 )

Blackboum, David ve Geoff Eley, The Peculiarities Society ünd Politics in Nineteenth-Century

of German

History:

Bourgeok

Germany (Oxford: Oxford Univer-

sity Press, 1 9 8 4 )

'

Bonilla, Frank ve Robert Girling ( D e r ) , Structures of Dependency

(Stanford: İnsti-

tute of Political Studies, 1 9 7 3 ) Boratav, Korkut, 100 Soruda Yayınevi, 1 9 8 8 )

Türkiye

İktisat

Tarihi, 1908-1985

(istanbul: Gerçek

, "Kemalist Economic Policies and Etatism," Ali Kazancıgil ve Ergun Özbudun (Der.), Atatürk:

Founder of a Modern State (Londra: C. Hnrst and Co.,

1 9 8 1 ) içinde, ss.165-190. Brenner, Robert, "The Origins of Capitalist Developmenti A Critique of Neo-Smithian Maraisnı," New Left Review, N o . 1 0 4 (Temmuz-Agustos 1 9 7 7 ) , ss.2592. - , "World System Theory and the Transition to Capitalism: Historical and Theoretical Perspectives," Basılmamış Çalışına, 1 9 8 2 / 1 9 8 3 Brewer, Anthony, Marxist

Tkeories

of imperialism:

A Criticai Survey (Londra ve

Boston: Routledge, Kegan and Paul, 1 9 8 0 ) Cardoso, Fenıando Henrique, "İmperialism aııd Dependency in Latin America," Frank Bonilla ve Robert Girling (Der.), Structures

of Dependency

(Stanford:

İnstitute of Political Studies, 1 9 7 3 ) içinde, ss.7-16. — , "The Çonsumption of Dependency Theory i n the United States,"

Latin

American Research Review, 1 2 / 3 ( 1 9 7 7 ) , ss.7-24. Cardoso, Fernando Henrique ve Enzo Faletto, Dependency

and Development

in La-

tin America

(Çeviren Marjory Mattingly Urquidij (Berkeiey: University •of

California Press, 1.979) Canıoy, Martin, Tlıe State and Political

İheory

(Princeton: Princeton University

Press, 1 9 8 4 )

•

Charabers, Richard L „ "Tlıe Civil Sııreaucracy; Turkey," Robert E. Ward vc Dankwart A. Rustovv (Der.), Political

Modernization

injapan

and Turkey (Prince-

ton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) içinde, sş.301-327. Çavdar, Tevfik, Milli Mücadelenin

•

Ekonomik Kökenleri (İstanbul: Koz-Yayınları,

1974) , Osmanlıların Yarı-Stfmfiıge Olusu (İstanbul: Ant Yayınları, 1 9 7 0 ) Çeçen,, Anıl, Atatürk

ve Cumhuriyet,

Üçüncü Baskı (Ankara: imge Kitabcvi Yayın-

ları, 1 9 9 4 ) Davison, Roderic II,, 'Enviroiımeııtal and Eoreigıı Coııtribuıions: Turkey," Robcrl E. Ward ve Dankwart A. Rustovv (Der.), Political Modernization in Japcın and Tiırfeey (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) içinde, ss,91-l 16. Deveıeux, Robert, The First. Öttomart Constitutional Constitution

and Parliaınent

Period: A Study oj tlıe Midhat

(Baltimore: Thejohns Hopkins Press, 1963)

Eiscnstadt, S. N., Modernization: Protest aAd Change

(Englewood Cliffs: Prentice-"

Hali, 1 9 6 6 ) -, .'Post-Traditioııal Societies and tlıe Coııtinuity and Reconstruction of Tradi-' tion," Dccdalus, 102 ( 1 9 7 3 ) , ss.1-27. — — "Reflections oıı a Theory. of Modernization," Arnold Rivkiıı (Der.), Nalioııs hy Design: Institu.tion Builcling in Afrtca (Garden City: Anehor Books. 1968) içinde, ss.35-61. , "The Changitıg Vision of Modernization and Developıııeııt," Wilbur Sclıranım v.e Daııiel Leıner (Der.), Communication

and Cfıcıııgr (iloııolulu:

The University Press of Ilavvaii, 1 9 7 6 ) , ss.31-44. . "Tlıe Kemalist Revolution in Comparative Perspective," Alt Kazaııcıgil v e " Erguıı Özbudun. (Der.), Atatürk:

Founder

oj a Modern

State

(l.oııdra: C.

Hurst and Co„ 1 9 8 1 ) içinde, ss.127-142. Eigil, Doğu, "A Reassessıııeııt: The Young Turks, Their Politics and Aıui-Colonial Struggle," Balkan Studies, 16/2 ( 1 9 7 5 ) , ss.26-72. , "Birinci Düııya Savaşından Sonra Toplumsal Farklılaşma ve Siyasal Temsil Sorunu," Siyasî İlimler Türk Derneği, (Der.), Türk Parlamentocıduğımım YOzyîİt, 1876-1976

ilk

(Ankara: Ajans-Türk Gazetecilik Ve Matbaacılık Sanayii.

11976)) içinde, ss.449-525. —•—, From Eıııpire to Dependeııce: The Evolution of Turkish Undcrdevelppmcııt (Doktora Tezi, State University of New York at Binghamton, 1 9 7 5 ) , Milli Mücadelenin Sosyal Tarilıi (Ankara: Turhan Kitabevi, 1 9 8 1 ) Ergil, Doğu ve Robert 1. Rhodes, "Western Capitalism and the.Disintegratioıı ol the Ottoman Enıpire: Tlıe lmpacl of the World Capitalist System on Otlo-

• inan Şociety," Economyand

History, 18 ( 1 9 7 5 ) , s s . 4 l - 6 0 , .

Eroğlu, Haıııza, Türk İnkılâp Ta rıh i, Yeniden Düzenlenmiş, Genişletilmiş Yeın Baskı (Ankara: Savaş Kitap1 ve Yayınevi, 1 9 9 0 ) Fagen, Riehard R., "Stuçlyinğ Latin American Politics: Sonıe İmplicatioııs ol a Depeııdencia

Appıoaclı," Latin American

Research

Review, 12/2 ( 1 9 7 7 ) , ss.3-26.

Fallers, Lloyd A.. "Turkey: Nation-State out of Polyglot Empire," Lloyd A. Fallers, Tlıe Sotial Anthıvpology

of tlıe Nation State

(Chicago: Aidine Publislıing

Compaııy, 1 9 7 4 ) içinde, ss.71-115. Fıcy, Frcderick W., "Somc Stages of Political Development," Tlıe Turkish Political Elite (Cambridge: MİT Press, 1 9 6 5 ) içinde, ss.406-419. ——, The Turkish Political Bite (Cambridge: MIT Press, 1 9 6 5 ) l urtado, Celso, "The Çonccpt of Exıernal Dependence in the Stııdy of Uııderdevelopmeııt," Charles K. Wilbur (Der.), The Political ment and Underdevelppınent ss. 118-123.

Ecoııomy

of De.velop*

(New York: Randoııı House, 1 9 7 3 ) içinde, .

Gcrasimos, Stephanos, Azgelişmişlik' Sürecinde

Türkiye,

3 Cilt [Çeviren Babiir Ku-

zucu! (İstanbul: Gözlem Yayınları, 1 9 7 5 ) Göze, Ayfcri, Türk Kurtuluş Savaşı ve D'evrimi Tariki, Üçüncü Baskı (İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A. Ş,, 1989) Gülalp, Haldun, "Frank and Wallersteiiı Revisited: A Çontribution to Brenner's • Critique,'"Journal of Contemporary ——•, Gelişme Stratejileri

Asta, 11 ( 1 9 8 1 ) , ss. 169-188.

ve Gelişme İdeolojileri (Ankara: Yurt Yayınları, 1 9 8 3 )

, "Pattcrns of,Capital Acçıımulatioıı and State-Society Relations in Turkey," (cmrıtal of Contemporary Asia, 15 ( 1 9 8 5 ) , ss.329-348. , Yeni Emperyalizm Teorilerinin

Eleştirisi

(İstanbul: Birikim Yayınları, 1 9 7 9 )

Hale, Vv'illiaııı M., (Der.), Aspects of Modern Turkey (Londra ve Ne\v York: Bovvker Publislıing Co., 1976) ——,

Tlıe i'olitical

and Economic

Development

of Modem

Turkey (Londra: Croonı

Helııı, 1 9 8 1 ) , "The Traditioııal aııd ılıe Modem in the Econoıııy of Kemalist Turkey: Tlıe Expericııce of the 1920s," jacob M. Landau (Der.), Atatürk and tlıe

Modcrni-

zatıoıı of lUrfecy (Boukfcr. Westvicw Press/Leideıı: E. j . Brill, 1 9 8 4 ) içinde, ss. 153-170. Halpcriıı-Donglıi, Tulio, "'Dependency Theory' aııd Latin American Hisıoıiography," Latin American ResearchRevieıv,

17/1 ( 1 9 8 2 ) , ss.l 15-130.

Heper, Metin, "Center aııd Pet'iphery iıı the Ottoıııan Eıııpire witb Special Rcfcreııce to tlıe Niııetcetıtlı Centlıry," International

Political

Science

Revieıv, (

( 1 9 8 0 ) , ss.81-105. ——,

Modernleşme

ve Bürokrasi:

karşılaştırmalı

Kamu Yönetimine Giriş (Ankara:

Türk Sosyal Bilimler Derneği Yayınları, 1 9 7 3 ) — — , "Osıııanlı-Türk Devletinde Bürokrasinin Siyasal Rolü: Kaıııu Yönetimi Ku-

ramı Açısından Bazı Gözlemler," Amme idaresi Dergisi, 6 / 2 (Haziran 1973), , ss.29-40. — : — , "Political Modernization as Reflected in Bureaucratic Change: The Turkish Büreaucracy and a 'Historical Bureaucratic Empire' Tradition," joumal

ofMiddîe

Eaşt Studies, 7 ( 1 9 7 6 ) , ss.507-521.

International '

-

'•

"The Mode of Legitimiziııg a Möderniziug State: The Casc of Turkey;" Tebliğ, International Political Science World Congress, XIII, 15-20 Temmuz 1985, Paris.

''

.

———, "The State and Public Buıeaucracies: A Comparative and Historical Persr peetive," Comparative

Studies in Society and History, 27 ( 1 9 8 5 ) , ss.86-110.

, "Traıısformation ol Chaıisına into a Political Paradigm: Atatüıkismin l o r - ' key," joıımal

oj tlıe American

Institutefor

ihe.Study

of Middle Eastern Civili-

zation, 1/3-4 (Sonbahaı-Kış 1 9 8 1 ) , ss.65-82. l ierslılag, Zvi Yehuda, "Atatiirk's Etatism," Jacob M. Landau (Der.), Atatürk tlıe Modernization

oj Turkey

and

(Boülder: Westview Press/Leicleıı: E. J. Brill,

1984) içinde, ss'. 171-180.

•

'

, "Turkey: Achievements aııc! Failures in the Policy of Econönıic Development during the Inter-War Period, 1 9 1 9 - 1 9 3 9 , " Kyklos,

7 ( 1 9 5 4 ) , ss.323-

.350. — — , "lurliey: An Economy in Transition (The Hague: Uitgeverij vaıı Keuletı N. V., 1958)

;

' .

Turkey: The Challenge

of Grtmth

(Leideıv. E, J. Brill, 1 9 6 8 ) [Turtey: An Eco-

nomy in Transition adlı kitabının tamamiyle gözden geçirilmiş İkinci Baskısı]''. Hopkins, Terence K., lııımanuel Walkrsteiıı ve diğerleri, "Pattcrııs of Developtnent of tlıe Modern World-System," Revievv, 1/2 (Sonbahar 1 9 7 7 ) , s s . l l l Î45. Horovvitz, Irving Lotus (Der), The Rise and Fail of Project C.amclot: Studies in the Relationslüp

between Social Science and Practical

Politics,

Gözden geçirilmiş

yeni baskı (Cambıidge: MİT Press, 1 9 7 4 ) liısel, Ahıııet, La Tunfuie Enire l'Ordre et le Developpemcnt: Role de l'Etat dans le Processus de Developpeinent [İpekçi], Isııİail Cem, Türkiye'de

Geri Kalmışlığın

Element*

d'Analyse sur İt

(Paris: L'Harmattaıı. 1984)

Tarihi (İstanbul: Cem Yayınevi,

1970) , Türkiye'de Geri Kalmışlığın Torilıi, Oııikinci Basım (İstanbul: Cem Yayınevi, 1995) Islamoğlu-İnan, Huri ve Çağlar 'Reyden "Agcııda for Ottoman History,"

Review.

1/1 (Yaz 1977), ss.31-5.5. lolınsoıı, Chalmers, Kevolutionary

Change (Boston: I.ittle, lîrown and C.O..T-966)

Johnson, .johh J., (Der.), Tlıe Role of tlıe Military (Princeton: Princeton University Press, 1962)

iıı. Underdeveloped

Countrics

Karal, Enver, Ziya, Türkiye

Cumhuriyeti

Tarihi, 1918-1953

(İstanbul: Maarif Bası-

mevi, 1 9 5 7 )

'

:' •

Karpat, Kemal H., "Structural Change, Historical Stages of Moclenıizatiotı, aııd the Role of Social Groıtps in Turkish Politics," Kemal H. Karpat (Der.), Soeial Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analvsis (Leideıı: E . j . Brill, 1 9 7 3 ) içinde, ss. 11-92.

'. '

"The Transforıııatioıı of the Ottoıııaıı State, 1 7 8 9 - 1 9 0 8 , " Internationa!

Jour-

East Studies, 3 ( 1 9 7 2 ) , ss.243-281.

nal ofMiddle

Kaynar, Reşat ve Nccdet Sakaoğlu, Ulusal Egemenliğin 75. Yılında Atatürk cesi ve Gençlerin Soruları (istanbul: Açı Yayıncılık, 1995)

Düşün-

Kazaııcigil, Ali, "Paradigms of the Modern State Forıııaıion in the Periphery," Tebliğ, International Political Science World Congress, XIII, 1 5 - 2 0 Teııııııuz 1985, Paris. Kazaııcigil, Ali ve Erguıı Özbuduıı (Dcı.), Atatürk; Founder of a Modern State (London: C. Hurst aııd Co., 1 9 8 1 ) Keskin, Hakkı, Die Türkei: tiner Unterentwick]ung

Voın Osmanischen

Reich zum Natioııalstaat:

V/erdegang,

(Berlin: Verlag Olle und Wolter, 1 9 7 8 )

•Keydcr, Çağlar, "Credit and Periphcral Structuration: Turkey in the 1920's," Revieıv, .3 ( 1 9 7 9 - 1 9 8 0 ) , ss.579-597. ——,

The Definition

of a Pcripheral

Econoıııy:

(Cambridge:'

Turkey, 1923-1929

Cambridge University .Press/Paris: Editions de la Maison des Sciences de lTlomme, 1 9 8 1 ) , Dünya Ekonomisi

İçinde Türkiye, 1923-1929, İkinci Basım (İstanbul: Tarih

Vakfı Yurt Yayınları, 1 9 9 3 ) , Emperyalizm,

ve Türkiye (İstanbul: Birikim Yayınları, 1 9 7 6 )

Azgelişmişlik

, "Osmanlı Ekonomisi ve Osmanlı Maliyesi, 1 8 8 1 - 1 9 1 4 , " Toplum ve No.8 (Kış 1979), ss.35-43.

Bilini,

, "Proto-lndustrialization and the Periphery: A Maraist Perspective," The In10/3 (Kış 1981), ss.51-57.

suıgent Sociologist,

, State and Class iıı Turkey: A Study in Capitalist

Development

(Londra: Verso,

1987) , Türkiye'de Devlet, ve Sınıflar (Çeviren Sabri Tekay] Üçüncü Baskı (İstanbul: İletişim Yayınları, 1 9 9 3 ) Kışlalı, Ahmet Taııer, Atatürk'e Saldırmanın Dayanılmaz Hafifliği,'Sekizinci

Baskı

(Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 1 9 9 4 ) —.—, Kemalizm,

Laiklik

ları, 1 9 9 4 )

ve Demokrasi, .

'

ikinci Baskı (Ankara: lıııge Kitabevi Yayın•

'

Kili, Suna, Atatürk Devrimi (Ankara: Türkiye İş Bankası Yayım, 1 9 8 2 ) , Kemalisin

(Istaııbul: Robert College, School of Business Adıninistration aııd

Econoıııics, 1 9 6 9 ) — — , "The İmpact of State Power Changes on the Structure of Political Educatioıı

iıı Turkey," Tebliğ, International Political Science VVorkl Congrcşs,-Xtli, 1520 Temmuz 1985, Paris. , Turkey: A Case Study of Political

Development

(İstanbul: Robert Collegc Pub-

lications, 1 9 6 8 ) , Türk Devrim Tarihi (istanbul: Tekin Yayınevi, -1982) ' Kongar, Emre, Atatürk

(Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür

ve Devrim Kuramları

Yayınları, 1 9 8 1 ) ——,-Atatürk

'

-, Devrim Tarihi ve Toplumbilim 1983) ——,

.

Üzerine, ikinci Basmı (istanbul: Remzi Kitabevi, 1.994)

imparatorluktan

Günümüze

Atatürk

(İstanbul: Remzi Kitabevi,

Toplumsal

Yapısı (İstanbul: Ceııı Ya-

Açısından

Türkiye'nin

yınevi, 1 9 7 6 ) , Toplumsal Değişme

Kuramları

Gerçeği, Geliştirilmiş ve Genişletil-

ve Türkiye

miş. Yeni Basım (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 9 5 ) Kürkçiıoğlü, Ömer, Nami Çağan, Gülnihâl Bozkurt, Mustafa Ergun, İhsan Güneş, Nevin .Genç ve Eısoy Taşdemirci, Atatürk ilkeleri

ve tnkılâp

Tarihi, 1/2: Ata-

(Ankara: Yükseköğretim Kurulu Yayınları, 1 9 8 9 )

türk inkılâpları

Landan, Jacob M. (Der.), Atatürk and. tlıe Modernization

of Turkey (Boulder: West-

view Press/Leicleıı: E. J. Brill, 19840 LaPalombara, Joseplı, (Der.), Bureaucracy

and Political Development (Princeton:

Princeton University Press, 1.963) LaPalombara, Joseph ve Myron Weiner (Der.), Political Paıties aıtd Political Dcvelopnıent (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 6 ) Lewis, Bernard, Modern Türkiye'nin

Doğuşu [Çeviren Metin Kıratlı] (Ankara: Tüık

. Tarih Kurumu Yayını, 1 9 7 0 ) ——,

Tlıe Emergence

of Modern Turkey (Oxfbrd: Ûxford University Press, 1 9 6 1 )

, The Emergenee Press, 1968)

of Modem

Turkey, İkinci Baskı (Oxford: Oxford University

Mumcu, Ahmet, Ergun Özbudun, Turhan Feyzioğlu, Yüksel Ûlkcıı vc 1. Agâh Çubukçu, Atatürk İlkeleri

ve inkılâp

Tarihi: Atatürkçülük

(Ankara: Yükseköğre-

tim Kurulu Yayınları, 1 9 9 2 ) Mumcu, Ahmet, Tarih Açısından

Türk Devrimi'nin

Temelleri

ve Gelişimi,

Oııüçüncfı

Baskı (İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1 9 9 4 ) Okandan, Rccai G., Amme Hukukumuzun Cilt 1: Osmanlı

Devletinin

Anahatları,

Kuruluşundan

Türkiye'nin

Siyasi

Gelişmesi.

Yıkılışına Kadar (İstanbul: 1. Ü.

Hukuk Fakültesi Yayını, 1 9 7 1 ) Okyar, Osnıaıı, "The Coııcept of Etatisnı," The EamomicJournal,

75 ( 1 9 6 5 ) , ss.98-

111. , "The Development Background of the Turkish Econoıııy, 1923-1973," International Journal

of Middle Easi Studies,

10 (1979),

ss.

, "Tlıe Role of tlıe State iıı tlıe Eeonomic Life of.tlıe Nineteentlı-Ccntury Uıtonıaıı Eıııpire," Astan and A/rican Studies, 14 ( 1 9 8 0 ) , ss.143-164. Onulduraıı, Ersiıı, Political Development and Political Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 7 4 )

Parıies iıı Tıırkev (Ankara: A.

Oxaal, İvar, Toııy Barııett, David Bootlı ve diğerleri, Beyond lopmenf

Economy

and Society in Latin America

the Sociology

o/ Deve-

(Loııdıa: Roıuled-

andAfrica

ge and Kegan Paııl, 1 9 7 5 ) Ökçiıtı, Gündüz, 1920-1930 Yabancı Sermaye

Yılkın Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde

(Aııkaıa: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 7 1 )

Özbuduıı, Ergun, "Established Revolution versus Uııfinislıed Revolution: Coııtıasting Patterııs of Denıocratization iıı Mexico and Turkey," Saıııuel P Huııtiııgton ve Clemeııt 11. Moorc (Der.), Authoritarian

Politics in Modern

Soci-

One-Party Systems (New York: Basic Books,

ety: Tlıe Dynamics oj Establislıcd 1 9 7 0 ) içinde, ss.380-405.

, "Tlıe Natuıe of tlıe Kemalist Political Regime," Ali Kazaııcigil ve Erguıı Özbuduıı (Der.), Atatürk:

oj a Modern State (Londra: C. Hurst aııd

Founder

Co., 1 9 8 1 ) içinde, şs.79-102. — — , Türk Anayasa Hukuku, Üçüncü Baskı (Ankara: Yetkin Yayınları, 1 9 9 3 ) Özgür, Özlem, 100 Soruda Türkiye'de

Kapitalizmin

(İstanbul: Gerçek Ya-

Gelişmesi

yınevi, 1 9 7 2 ) Pamuk, Şevket, 100 Soruda

Osmanlı-Türkiye

İktisadî

Tarihi,

1500-1914,

Üçüncü

Baskı (istanbul: Gerçek Yayınevi, 1 9 9 3 ) , Osmanlı Ekonomisi

ve Diinya Kapitalizmi,

1820-1913

(Ankara: Yun Yayınla-

rı, 1984) , Osmanlı Ekonomisinde

Bağımlılık

ve Büyüme,

1820-1913,

Gözden geçirilmiş

İkinci Baskı (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayanları, 1 9 9 4 ) , Tlıe Ottoman Empire and Eulvpean

Capitalism,

1820-1913:

Trade, Investmeııt

aııd Prodüctiöıı (Canıbridğe ve New York: Cambridge Universiıy Press, 1987) Pompeımayer, Malori J. ve William C. Sınitb, "The State iıı Depeııdem Sociclics: Prclimiııary Noıcs," Frank BohiIIa ve Robert Girling (Der.), Strııclıires of . Dependency (Stanford: İnstitute of Political Studies, 1 9 7 3 ) içinde, ss.102128. Poııes, Alejaııdro, "Moderııity aııd Development: A Critiqüe," Studies in Conıparative International

Development,

Pyc, Luciaıı W., Aspects of Political

9 ( 1 9 7 4 ) , sş.247-279. Development

(Boston:

l.iltle, Bıosvn aııd Co.,

Quataerı, Doııald, "Machine Breaking and the Changhıg Carpet lııclustry of Westerıı Anatolia, 1 8 6 0 - 1 9 0 8 , " Journal

ofSocial

History, 19 ( 1 9 8 6 ) , ss.473-489.

— - - , "Tlıe 1908 Youııg Turk Revolution: Old and Ne'w Approachcs," Middle Studies Associafion liıılletin, 13/1 (Temmıiz 1 9 7 9 ) , ss.22-29

East

—:—, "The Economic Climate of ıhe 'Young Turk Revolution' in 1908," Joıırnal

oj

Modern History, 51 ( 1 9 7 9 ) , ss.D1147-D1161. Rlıodes, Röbert 1., "The Disguised Conservatisra of Evolutioııaıy Development '

Tlıeory," Science and Society, 32 ( 1 9 6 8 ) , ss.383-412.

.Rustow, Dankwart A., "Atatürk as State Founder," Prof. Dr. Yavuz Abadan'a Armağan (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 6 9 ) içinde, ss.5.17..

573.

•

"

'

, "Politics and Development Policy," Frederic C. Shorter (Der.), Eoür on tlıe Economic

Studies

oj Turkey (London: Frank Cass and Co., l.td.,

Development

1 9 6 7 ) içinde, ss.5-31. , "The Arıny and the Founding of the Turkish Republic," VVorhl Politics, (1959),ss.513-552.

11

— — " T h e Development of Parties in Tıtrkey," Joseph I-aPalombara ve Myron Wciııer (Der.), Political Parties and Political Development (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 6 ) içinde, ss.107-133. , "The Military: Turkey," Robert E. Ward ve Dankvvart A. Rustovv (Der.), Political Modernization

in japan

and Turkey

(Princeton: Princeton University

Press, 1 9 6 4 ) içinde, ss.352-388,

•

1

— — , "Tlıe Modernization ol Turkey iıı Histoıical and Comparative Perspcctive," Kemal H. Karpat (Der.), Social Change Historical Analysis

and Politics

in Turkey: A

Structııral-

(Leiden: E. J. Brill, 1 9 7 3 ) içinde, ss.93-120.

, "Turkey: The Modcrnity of Tradition," Luciaıı Pye ve Sidney Verba (Der.), Political Cultııre.and Political Development (Priticeton: Princeton University '• Press, 1 9 6 5 ) içinde, ss. 171-198. Savran, Sungur, "Osmaiılı'dan Cumhuriyete: Türkiye'de Burjuva Devrimi Soru- . nu," Onbirinci

Tez, No.l (Kasım 1985), ss.172-214.

Sha\v, Staııford ].. ve Ezel Kural Shaw, History of the Ol tornan Empire and

Modem

Turkey, 2 Cilt (New York: Cambridge University Press, 1 9 7 7 ) , Osmanlı

İmparatorluğu

ve Modern

Türkiye,

2 Cilt, İkinci Basım [Çeviren

Mehmet Harmancı) (İstanbul: E Yayınları, 1 9 9 4 ) Siyasî İlimler Türk Derneği, (Der.), Türk Parlamentoculugunun

İlk Yüzyılı,

1876-

.1976 (Ankara: Ajaııs-Türk Gazetecilik ve Matbaacılık Sanayii, 11976]) Skocpol, Thcda,'"Walleriteinls Workl Capitalist System: A Theoretical aııd'Histoıical Critique," American Journal ofSoeiology, 82 ( 1 9 7 7 ) , ss. 1075-1090. Steinhaus, Kurt, Atatürk Devrimi Ülkelerde

Sosyolojisi:

Burjuva Toplumunun

Sosyo-Ekonomik

Gelişmesi

Yönden Az

Sorunu Üzerine

Gelişmiş

bir Araştırına

[Çe-

viren M. Akkaş] (İstanbul: Sancler Yayınları, 1 9 7 3 ) ——, Soziologie liclıen

der Tûrkischen

Gesellschaft

Revolution:

in sozioökonomisck

zum Problem der Entfaltung schwach

entıvickelten

der

hiiıgerLaeııdern

(Frankfurt am Main: Eııropaeischc Verlagsanstalt, 1 9 6 9 ) Sugar, Peter E, "Economic and Political Modernization: Turkey," Robert E. Waıd vc Dankvvart A. Rustovv (Der.), Political Modernization in Japan and liırkev

(Princetoıv. Princetöh University Press, 1 9 6 4 ) içinde, ss.146-175. Sunar, İlkay, Düşün ve Toplum, İkinci Baskı (Ankara: Birey Ve Toplum Yayınları, 1986) , State and Society i» the Politics ofTurkey's

Develupıneıit (Ankara: A. Ü. Siyasal.

Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 7 4 ) Szyliowicz, Joseplı S., "Elites aııd Modernization in Turkey," Frank Tachau (Der.), Political Elites aııd Political

in the Middle Ecıst (Cambridge:

Development

Sclıeııkman Publislıiıığ Co., lııc,, 1 9 7 5 ) içinde, ss.23-66.

>

Tachau, Fıaıık, "The Political Culture of Kemalist Turkey," Jacob M. Laııdau (Der.), Atatürk

and the Modernization

of Tıtrkey

(Boulder: Westview.

, Press/Leideıı: E. j . Brill, 1 9 8 4 ) içiiıde, ss.57-76. (Der.), Political Elites and Political Development in tlıe Middle East (Cambricl.' ge; Schenkmaıı Publishing Co., Inc., 1 9 7 5 ) Tanöv, Bülent, "Anayasal Gelişmelere Toplu bir Bakış," Tanzimat'tan Türkiye Ansiklopedisi,

; Osmanh-Türk Anayasal Gelişmeleri, (istanbul: Der Yayınları, 1 9 9 5 ) Taylor, John G., From Modernization ı

ologies

Cumhuriyet'e

Cilt 1 (istanbul: İletişim Yayınları, (19851), ss.10-26.

of Development

1789-1980,

Genişletilmiş İkıııci Baskı

to Modes of Production:

A C.ritique of the Soci-

(Loııclra: The Macmillaıı

and Underdevelopment

Press, Ltd., 1 9 7 9 ) Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası (Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 1 9 9 3 ) , Tüı k Devrimi: Tarihî Anlamı ve Felsefesi (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 6 8 ) Tipps, Dean C , "Modernization Tlıcoıy aııd the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective," Comparative

Studies in Society

and History,

İS

( 1 9 7 3 ) , ss. 199-226. Trinıberger, Ellen Kay, "A Tlıeöıy of Elite Revolutions," Studies in Comparative fııterııational , Revolution

7 ( 1 9 7 2 ) , ss.191-207.

Development,

Frorn Ahove: Military Bureaucrats

and Development

in Japdn.

Tur-

key, Egypt, and Peni (New Brunsvvick: Transactioıı Books, 1 9 7 8 ) Tuııaya, Taıık Zafer, " 1 8 7 6 Kanun-ı Esasisi ve Türkiye'de Anayasa Geleneği," Tanzimat'tan Cumhuriyet'e

Türkiye Ansiklopedisi,

I (istanbul: İletişim Yayınları,,

119851), ss.27-39. — — , "İkinci Meşrutiyet'iıi Siyasal Hayatımızdaki Yeri," Siyası ilimler Türk Derneği, (Der.), Türk Parlamentocuhığııııun ilk Yüzyılı, 1 8 7 6 - 1 9 7 6 (Ankara: AjansTürk Gazetecilik ve Matbaacılık Sanayii, [ 1 9 7 6 ] ) içinde, ss.75-121. — — , "Midhat Paşa'nın Anayasa Tasalısı: Kaııun-ı Cedid," Tanzimat'tan yet'e Türkiye Ansiklopedisi,

Cumhuri-

1 (İstanbul: İletişim Yayınları, [ 1 9 8 5 ] ) , ss.30-31.

Tunçay, Mete, Türkiye Cumhııriyeli'nde Tel:-Parti 1931 (Ankara: Yurt Yayınları, 1 9 8 1 ) .

Yönetiminin

Kurulması,

Turan, Refik, Mustafa Safran, Muhaııımed Şahin ve E. Semih Yalçın, Atatürk

1923llkc-

leri ve inkılâp

tarihi,

İkinci Baskı (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1 9 9 4 )

Turan, Scraiettm, Türk Devrim Varilli, 2 Gilt (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1 9 9 1 - 1 9 9 2 ) Ü ç o k , Coşkun, " 1 8 7 6 Anayasasının Kaynakları," Siyasî ilimler T ü r k Derneği, (Der.), Türk

Parlamentoculuğunun

ilk Yüzyılı,

(Ankara: Ajans-

1876-1976

Türk Gazetecilik ve Matbaacılık Sanayii, [ 1 9 7 6 ] ) içinde, ss. 1 - 3 0 . Wallcrstein, Immanuel, " T h e O t t o m a n E m p i r e and the Capitalist W o r l d - E c o nomy: Some Questions for Research,'' Review, 2 ( 1 9 7 8 - 1 9 7 9 ) , s s . 3 8 9 - 3 9 8 . Wallerstein, Immanuel, Hale Decleli a n d Reşat Kasaba, "Osmanlı İmpaıatorluğu'tiun Dünya Ekonomisi ile Bütünleşme Süreci," Toplum

ve Bilim, N o . 2 3

(Sonbahar 1 9 8 3 ) , s s . 4 1 - 5 4 . Wallerstein, Immanuel ve Reşat Kasaba, "Incorporation Into the World-Econömy: Clıange in the Struçture of the Ottoman Eıııpir.e, 1 7 5 0 - 1 8 3 9 , " Jeaıı-Louis Bacque-Grammont ve Paul Duınont (Der.), Economic et Societes

dans

l'Em-

(Paris: Editions du Centre National de la Recherclıe Scientifi-

pire, Ottoman

que, 1 9 8 3 ) içinde, 5Ş.335-354. Ward, Robert E. ve Daııkwart A. Rustovv (Der.), Political

Modernization

in

Japan

and Turkey (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) Warren, Bili, Imperialism:

Pioneer

of Capitalisın

(Yayına hazırlayan Johıı Seneleri.

(Londra: Verso, 1 9 8 0 ) Wcıker, Walter E , Political Tutelage and Democraçy in Turfeey: The Free Party İt s Aftermath

and

(Leiclen: E . J . Brill, 1 9 7 3 )

, The Modernization

of Turkey:

From Atatürk

to the Presem

Day ( N e w York ve

Londra: Holmes aııd Meier Publishers, Inc., 1 9 8 1 ) . \Veuvr, M> ron, (Der.), Modernization:

The Dynamics of Growtlı

(New York: Basic

lVıoks, i 9 6 6 ) Yeuaî.. Zafer Ve Deniz Yeııal, "Alman Tarihinin Özgünlükleri Üzerine," Toplum

vc

iiıliın, N o . 5 4 / 5 5 (Yaz/Güz 1 9 9 1 ) , s s . 1 0 3 - 1 1 5 . Zürcher, Erik Jaıı, Tlıe Unionist Façtor: The Role of tlıe Committee of Union Progres's in the Turkish 1984)

National

Movement,

1905-1926

and

(Leiclen: E. J . Brill,

.

1908 Devrimi ile İlgili Kaynaklar Resmî Belgeler Great Britain, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers,

1 9 0 9 , 105.

, "The Young Turkish Revolution," G. P. G o o c h ve II. Temperley (Der.), Britislı Documents

on the Origins

of the War, 1898-1914,

(Londra: HMSO, 1 9 2 8 ) içinde, s s . 2 4 7 - 3 0 7 .

Cilt 5: The Near

East

, Further Correspondence

Respectinğ Asiatic

Turkey, 1905, No. 8 6 6 4 (Londra:

.HMSO, n.d.) I E O . 4 2 4 / 2 0 8 ] , Further Correspondence Respectinğ Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 (Londra: HMSO, n.d.) ( H 0 . 4 2 4 / 2 1 0 )

' of Asiatic

Turkey,

No.9050

of Asiatic

Turkey,

No.9305

, Further Correspondence Respectinğ ıhe Affairs (Londra: HMSO, Ekini 1 9 0 8 ) [EO.424/2.1.4]

of Asiatic '

Turkey,

No.9432

, Further

of Asiatic

Turkey,

No.9433

—, Further

Correspondence

Respectinğ

the Affairs

(Londra: HMSO, n.cl.) [ E O / 1 2 4 / 2 1 2 ] S Further Correspondence Respectinğ the Affairs (Londra: HMSO, Eylül 1 9 0 8 ) [HO.424/213]

Correspondence

Respectinğ

the Affairs

(Londra: HMSO, Aralık 1 9 0 8 ) 1 E 0 . 4 2 4 / 2 1 5 ] , Further

Correspondence

'

Respectinğ tlıe Affairs of Asiatic Turkey and Arabia;

No.9480 (Londra: HMSO, Haziran 1 9 0 9 ) [ F . 0 . 4 2 4 / 2 1 6 ] , Further

Correspondence

Respectinğ

the Affairs

of Asiatic

Turkey and

Arabia,

No.9482 (Londra: HMSO, Haziran 1 9 0 9 ) İEO.424/2.17] Uhiled States ol America, T-194, Despatches tinople,

fronı United States Conşuls in Conslan-'

Mikrofilm 2 4 [Cilt 2 4 ] ( 2 0 Ocak Î 9 0 4 - 1 1 Ağustos

1820-1906,

1906) , T-238, Despatches

f roın United States Consuls in Smyrna,

1802-1906,

Mikro-

1895-1906,

Mikro-

film 15 [Cilt 151 (3 Ocak 1 9 0 6 - 8 Ağustos 1 9 0 6 ) — — , T-579, Despatches

from United States Consuls

in Harput,

film 1 [Cilt 1 ve 21 (27 Eylül 1895-2 Ağustos 1 9 0 6 ) T-681, Despatches

. Mikrofilm

from United States Consuls in Sivas, 1886-1906,

2 1 Cilt 2 ] ( 1 6 Mart 1895-7 Ağustos 1 9 0 6 )

•

— — , T-700, Despatches from United States Consuls in Trebizond,

1904-1906, Mik-

rofilm 1 [Cilt 1] ( 2 5 Mayıs 1 9 0 4 - 9 Ağustos 1 9 0 6 )

Gazete ve Dergiler Berliner Lokal-Anze(ger

(Berlin)

Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung İkdam (İstanbul)

(Berlin) •..-.'

The Levant Herald and Eastern Expre\s (İstanbul) Tlıe Levant Herald and Eastern Express, Weekly Commercial The New York Times (New York) The Nineteenth

Century (Londra)

The Orient (İstanbul) Pro Armenia

(Paris)

Budğet (İstanbul) .

Resimli Kitah (İstanbul) '/tinin (İstanbul) Le Temps (Paris) The Times (Londra) Vorwâıts

•

. -

(Berlin)

Vossische Zeitung (Berlin) The Washington Post (Washington, D.C.)

Diğer Kaynaklar Abbott, George Frederick, The Tale oj a Toıır in Macedonia

(Londra: Edwarcl Ar-

ııold, 1 9 0 3 ) •

, Turkey in Transition (Londra: Edward Arııold, 1 9 0 9 )

Abu Manneh, Butrus, "Sultan Abdülhamid 11 and Shaikh Abulhuda Al-Sayyadi," Middîe Eastern Studies, İŞ ( 1 9 7 9 ) , ss.131-153. Adanır, Fikret, "Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahof'un Anılarında 11. McşrutL yet," Birikim, 2 / 9 (Kasım 1 9 7 5 ) , ss.14,26. , Die Mffhedonisclıe Frage: litre Enstehung und Entwicldung his 1908 (Wiesbaden: Franz Steiner Verlag G m b H , 1 9 7 9 ) Ahmad, Feroz, "Unionist Relations with the Greek, Armenian and Jevvish Communities of the Ottoman Eınpire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " Benjamin Br.uıdc vc Bcrnayd Lewis (Der.), Christians Lands

and Jews in the Ottoman Empire,

Cilt 1: Tlıe

Central

(New York ve Londra: Holıııes and Meier Publishers, Inc., 1 9 8 2 )

içinde, ss.40.1-434. The Young Turks: Tlıe Committee , 1908-1914

oj Union and Progress

in Turkish

Politics,

(Oxford: Oxforcl University Press, 1 9 6 9 )

, - İ t t i h a t ve Temliki, 1908-1914 [Çeviren Nuran Yavuz] (Ankara: Kaynak Yayınları, 1 9 8 4 ) • Ahmad, Feroz ve Dankvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Güney-Doğu

Avrupa Araştırmaları

Dergisi,

Sayı 4 - 5 ( > 9 7 6 ) ,

ss,245-284. Aknıcan, Aziz, "İkinci Meşrutiyet Nasıl İlân Edildi?" Tarih Dünyası,

4 (26 Eylül

1 9 5 2 - 2 6 Şubat 1953), ss.1563-1565. Aksin, Sina, "İttihat ve Terakki Üzerine," A. Ü. Siyasal

Bilgiler

Fakültesi

Dergisi,

26/1 (Mart 1971), ss.153-182. "Fedekâı-an-ı Millet Cemiyeti," A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi

Dergisi,

29/1-2

(Mart-Haziran 1 9 7 4 ) , ss.125-136. , 31 Mart Olayı, İkinci Baskı (İstanbul: Sinan Yayınları, 1.972) 100 Soruda Jön 1.980)

Türkler

ve Tttilıat ve Terakki

(İstanbul: Gerçek Yayınevi,

Jön

Türkler ve ittihat ve Terakki

Alkan, Ahmet Turan,- Iklnil

(İstanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 8 7 )

Meşrutiyet

Ordu ve Siyaset

(Ankara: Cedit

Efendi'nin Hatıraları

(İstanbul: İleti-

Devrinde

Neşriyat, 1 9 9 2 ) -——, (Der.), Sıradışi bir Jön Türk: Ubeydullah şim Yayınları, 1 9 8 9 )

'

•

A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi, Armağan.: Kanun-u Esasinin 100. Yılı (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 7 8 ) Aslan, Mustafa Rahmi, "Hatırat," lbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osntanh,Devrinde Sön Sadrıazamlar

(Ankara: T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, ıı.d.),

ss.1074-1075; 1 3 9 6 - 1 3 9 7 ; 1 4 0 5 - 1 4 0 7 ; 1442-1443. Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya'dan

Ortaasya'ya

Enver Paşa,

3 Cilt, İkinci

Baskı (istanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 7 2 - 1 9 7 8 ) Bartoıı, Jaıııes Levi, Daybreak

in Turkey (Boston: The Pilgriııı Press, 1 9 0 8 )

Basıııadjian, K.-j., "Le niouvement revolutionnaire eıı Asie Minciurc," Revue du 4 ( 1 9 0 8 ) , ss.819-825.

Monde Musulman,

Bayur, Yusuf Hikmet, "ikinci Meşrutiyet. Devri Üzerinde Bazı Düşünceler," Belleten, 2 3 (1959), ss 2 6 7 - 2 8 5 . ——,

Türk İnkılabı T a r i h i , 3 Cilt, 9 Bölüm (Ankara; Türk Tarih Kurumu Yayını, 1940-1967)

.

Biliotti, Adfieıı and Ahıııed Sedad (Der.), Legislation ment de la.Constituthm eil des Lois, Decrets,

Ottomane

depuis le

Retablisse-

24 Djcmati-ul-AhiV 1326-10 Juillet 1324-1908. ReciıReglemeııts,

Conventionş,

Actes lnternationaux,

l'Empire Ottoman, 1 (Paris: Jouve et Cie., 1 9 1 2 ) Bircıı, Mehmed Tevfik, II. Abdülhamid,

Meşrutiyet

ete. de

:

ve Mütareke

Devri Hatıraları,

2

Cilt (İstanbul: Arma Yayınları, 1 9 9 3 ) Bleda, Mithat Şükrü, "Bir Canlı Tarih Konuşuyor," Resimli Tarih Mecmuası,

No.40

(Nisan 1 9 5 3 ) , ss.2169-2174. , İmparatorluğun

Çöküşü (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 7 9 )

Bouvat, L , "Eıııpire Ottoman," Revue du Monde Musulman,

6 ( 1 9 0 8 ) , ss.514-525.

, "La Nouvelle Presse Ottomane," Revue du Monde Musulman, 6 ( 1 9 0 8 ) , ss.319-338.

'

, " L a Nouvelle Presse Ottomane," Revue du Monde

' Musulman,

7 (1909),

ss.167-175. , "La Revolution en Turquıe," Revue du Monde Musulman,

5 ( 1 9 0 8 ) , ss.718-

744. Bouvat, L. ve A, L. C , "Journaux Ottomans a Paris", Revue du Monde

Musulman,')

(1909), pp.505-5il. Bozkürf, Gülnihâl, Alman-tngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin İşığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, 1839-1914 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1 9 8 9 )

Buxtoıı, Charles Rodeıı, Turkey in Revolution

(Londra: T. Fisher U«w
Charles Scribner's Sons, 1 9 0 9 ) B»xton, Noel, "The Young Turks," Tlıe Nineteenth Ce'ntııry, 65 (Ocak-Haziran 1909), ss.16-24. Büyüktuğrul, Ahi, "11. Meşrutiyet Sonrasında Deniz Kuvvetlerimizin Düzenlenmesi Çabaları," Belgelerle

No.5 (Şubat .1968), ss.57-66.

Türk Tarihi Deıgisi,

, "İkinci Meşrutiyet Donanması ve Meclis Görüşmeleri," Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,No.6

(Mart

1968),ss.62-71.

; "Osmanlı Devletinin Yapmayı Tasarladığı Soıı Donanma," Belgelerle

Türk

Tarihi Dergisi, N o . l l (Ağustos 1968), ss.67-72. —r^-, "Sultan Abdülhamit Donanmamızı Neden Bağlamıştı?" Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, No.12 (Eylül 1968), ss.72-78. C , A. L„ "Turquie," Revue ıhı Monde Musuhnan, Ccmaledclin, Mehmed, Siyasi Hatıralar,

4 ( 1 9 0 8 ) , ss.585-586. ' (Yayma hazırlayan Ziyaeddin

1908-1913

Engin] (İstanbul: Tercüman Yayınları, 1 9 7 8 ) Cevad, Ali, ikinci Meşrutiyetin

İlânı ve Otuzbir

Mart Hâdisesi

[Yayına hazırlayan

Faik Reşit Unat] (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1 9 6 0 ) Coşar, Ömer Sami, "Çakııcalı Mehmet Efe: 7," Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. Çankaya, Ali, Yeni Mülkiye 1968-1971)

Târihi ve Mülkiyeliler,

Çark, Rh, Y. G., Türk Devleti Hizmetinde

Ermeniler,

8 Cilt (Ankara: Mars Matbaası, " , 1453-1953

(İstanbul: Ycııi Mat-

baa, 1 9 5 3 ) Çavdar, Tevfik, "Müiıtelıib-i Sani"den Secıncne

(Ankara: V Yayınlan, 1987) •

Dakin, Douglas, "The Diplomacy of the Great Povvers and tlıe Balkan States, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " Balkan Studies, 3 ( 1 9 6 2 ) , ss.327-374. Danişıuend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi,

4 Cilt (İstanbul: Türki-

ye; Yayınevi, 1 9 4 7 - 1 9 6 1 ) De Bilinski, Âlfred Rüstem, "The. Turkish Army," The Contcmporcıry Revievv, 92 . (Teınmuz-Aı-alık 1907), ss.403-409. , "Tlıe Turkişlı Revolution," Tlıe Nineteenth

Ccntııry,

6 4 (Temmuz-Aralık

1908), ss.353-372. Demircioğlu, Aziz, Yüz Yıllık Kastamonu 1973)

Basını (Kastamonu: Dogrusöz Matbaası,

.

Demircioğlu, Ziya, Kastamonu'da

Meşrutiyet Nasıl ilân Olundu (Kastamonu: Dog-

rusöz Matbaası, ıı.d.) , Kastamonu

Valileri, 1881-1908

(Kastamonu: Doğrusöz matbaası, 1973)

Demiıel, Muammer, İkinci Meşrûtiyet Öncesi Erzurum'da Hallt Hart liftleri, 1906.1907 (Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1 9 9 0 ) Denais, Joseph, La Turquie Nouvelle

et l'Ancien Rigime

ces Politicjues et Sociales, Marcel Rivifere, 1 9 0 9 )

(Paris: Lıbrairie des Scien-

Dillon, E. J „ "Macedonia and tlıe Powers," The Contemporary nıuz-Aralık .1907), ss.429-430. —

fievieıv,

."Macedonia's Friends and Eueıııies," The Contemporary

92 (Teııı.

Revievv, 92 (Teıtı-

ıııuz-Aralık 1907), ss.700-705. Dı •aganov, Petr Daniloviclı, La Macedonie et Is Reformes önsözüyle) (Paris: Ploıı-Nourrit ct cie., 1 9 0 6 ) -—,

[Eugeııc Victor Berard'm

Macedonia and the Reforms [Eugenc Victor Berard'm önsözüyle| (Londra: Mazcll, Watson and Viney, Ltd., 1 9 0 8 )

Ege, Nezahet Nurettin, Prens Sabahattin: neş Neşriyatı, 1977)

Hayatı ve İlmî Müdafaaları

(İstanbul: Gü-

Emil, Birol, Mizancı Murad Rey: Hayalı ve Eserleri (İstanbul: 1. Ü. Edebiyat Fakül' tesi Yayını, 1979) Ertürk, Hüsamettin, thi Devrin Perde Arkası [Yayma hazırlayan Samih Nafiz Tansu) (İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1 9 5 7 ) Eseııbel, Aziz, "Kardeşinin Kalemiyle: Paris Sefiri Salih Münir Paşa," Taijh Dünyası, 2 (I Eylül 1950-.1 Şubat 1951), ss.638-642. , "Abdülhamid ile Paris Sefiri Salih Münir Paşa Arasında Gizli Muhabere," Tarih Dünyası, 2 (1 Eylül 1950-1 Şubat 1951), ss.683-686; 7 1 5 - 7 1 7 ; 782784; ve 8 2 0 - 8 2 1 . ' Ezherli, Ilışan, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1920-1992 ve Osmanlı Meclis-i Melnı• sam, 1877-1920 (Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 1992) . • Fehmi, Yusuf, Histoire de la TuıcjKİe (Paris: Perrin et cie., 1 9 0 9 ) , La Revolution Ottomane,

1908-1910

(Paris: V. Giaıd et E. Briere, 1 9 1 1 )

Eidcl, C., Les premiers jours de la liırc/uie libre (Paris: Societc Generale d'Iıııpr. ct d'Editions Leve, 1 9 0 9 ) Gcncosman, Kemal Zeki, "Birinci Meşrutiyet'ten Günümüze Yirıııiüç Secim ve Siyasi Partiler," Dünya, 10 Kasmı-31 Aralık 1980. Goloğlu, Mahmut, Trabzon baası, 1975)

Tarihi: Fetihten

Kurtuluşa '

Kadar

(Ankara: Kalite Mat-

Göçgün, .Önder, "II. Meşrutiyet'e Öncülük Eden bir Hareket: Erzurum İhtilâli ve Oııa Dair Bazı Belgeler," Türk Kültürü Araştırmaları, 2 3 / 1 - 2 ( 1 9 8 5 ) , ss.253279. Gövsa, İbrahim Alaettin, Turk Meşhurları yat, rul;) •

Ansiklopedisi

(istanbul: Ycdigün. Neşri-

-

Gözübüyük, A. Şeref ve Suna Kili (Der.), Türk Anayasa

Metinleri:

Tanzimattaıı

Bu-

güne Kadar (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 5 7 ) Güzel, Mehmet Selııııus,'."Prelude a la 'Reyolutioıı' Jeuııe-TUrque: La grogne des casernes," Edheııı Eklem (Der ), Premiere Renconlre internationale pire Ottoman et la Turt{uie Moderne

sur /'Em-

(İstanbul: ISIS, 1 9 9 1 ) içinde, ss.247-285.

Halici, Halil, "The Origin of the Revolt in Turkey," 77te Ninetcentlr Ocııtııry, 6.5' (1909), ss.755-760.

'

Haııioğlu, M. .Şükrü, "Genesis of the Youııg Turk Revolution of 1 9 0 8 , "

Osmanlı

3 (1982), ss.277-300.

Araştırmaları,

, "The Young Turks oıı the Verge of the 1 9 0 8 Revolution," Edhcııı Eklem (Der.), Premiere Moderne

Rencontrc

sur l'Eınpire Ottoman

Internationale

et la

Tıııyuie

(İstanbul: ISIS, 1 9 9 1 ) içinde, s s . 2 8 7 - 3 0 3 .

Harran, Taj al-Sir Ahmad, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " Hacettepe 'Üniversitesi Türkiye ve Orta Doğu Araştırma Enstitüsü (Der.), Tür)'.-Anıp ilişkileri:

Geçmişte,

Bugün ve Gelecekte

Birinci

Koıt/ercmsı Bildi-

Uluslararası

rileri (Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını, 1 9 8 0 ) içinde, ss. 1 8 2 - 2 0 2 . Hittji, Philip K., Lchanon

in History:

Eroin the Earliest

Times to the Preseni

(Londra:

Macmillan/New York: St. Martin's Press, 1 9 6 7 ) Hourani, Albert H., Syria and Lchanon:

A Political

Essay

(Londra: Oxford Univer-

sity Press, 1 9 4 6 ) -, Arabic

Tlıouglıt

•

in the Liberal

Age, 1789-1939

(Caıııbridgc: Cambridgc Uni-

versity Press, 1 9 8 3 ) Karabekir, Kazım, ittihat ve Terakki

Cemiyeti,

(İstanbul: TÜRUAV Ofset

1896-1909

Tesisleri, 1 9 8 2 ) Karpat, Kemal E l , Otlaman rcıcteristics

Populalion,

1830-1914:

Demographic

and Social

Clıa-

(Madisoıı: University of Wisconsin Press, 1 9 8 5 )

Kars, II. Zafer, Belgelerle

1908 Devrimi

Öncesinde

Anadolu

(Ankara: Kaynak Yayın-

ları, 1 9 8 4 ) Kayalı, Hasan, Arabs and Young Turks: Turkislı-Arab Relations in tlıe Sccond Constitutional Peıiod of the Ottoman Eıııpire, 1 9 0 8 - 1 9 İ 8 (Doktora Tezi, Haıvard University, 1 9 8 8 ) Kedourie, Elie, "The lmpact of the Youııg Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoıııaıı Eıııpire," Elie Kedourie, Arabic and Otlıer Studies

Political

Memoin

(Londra: Eraıık Cass, 1 9 7 4 ) içinde, s s . 1 2 4 - 1 6 1 .

Kesim, Firuz, "Yunanistan'dan Anadolu'ya Geçerek Atatürk'ü Öldürmek İstemişlerdi!," Yakın Tarihimiz,

2 ( 3 1 Mayış-23 Ağustos 1 9 6 2 ) , s s . 1 1 - 1 2 .

Khalidi, Rashid ismail, Britislı Stııdy of the Aııteccdents Picot Agreement

Policy

Tınvards Syria

and Palestine,

1906-1914:

of the llusSein-McMalıon Correspondence,

and the Balfour

Khoury, Philip S., Urban Notables

Declaration

the

A

Sykes-

(Londra, 1 9 8 0 )

and Arab Nationalism:

The Politics

of

Damasaıs,

Revolution

(Londra:

1 8 6 0 - 1 9 2 0 (Cambridgc: Cambridgc University Press, 1 9 8 3 ) Kııighl, E. E, The Atvakcning

of Turkey: A Histoıy

of tlıe Turkish

. J o h n Milne, 1 9 0 9 ) Koçu, Reşad Ekrem, "Türkiye'de Secimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " Tarih Dünyası, 1 ( 1 5 Nisan-1.5 Ağustos 1 9 5 0 ) , s s . l 7 9 - 1 8 3 ; s s . 2 5 6 - 2 6 0 ; s s . 2 9 9 - 3 0 2 ; ve s.307.

Koııdis, Basil, Greeçe and Albania,

(Selanik: Institüte for Balkan Studi-

1908-1914

es, 1 9 7 6 ) Kuran, Ahmed Bedevi, Harbiye

Mektebinde

Hürriyet

(İstanbul: Celtüt

Mücadelesi

Matbaası, n.d.) ve lltihad ve Terakki (İstanbul: Tan Matbaası, 1 9 4 8 )

, tnkilâp Tarihimiz

——, tnkilâp Tarihimiz ve Jön Türkler (İstanbul: Tıiıı Matbaası, 1 9 4 5 ) S Osmanlı

İmparatorluğunda

tnkilâp

Hareketleri

(İstanbul:

ve Milli Mücadele

Baha Matbaası, 1 9 5 6 ) Kutay, Cemal, Prens Sabahaddin Bey, Sultan II. Abdülhamit, tanbul: Tarih Yayınları, 1 9 6 4 ) , Öç Paşalar Kavgası , 31 Mart İhtilalinde ——,

Türkiye

İstiklâl

İttihad've

(İs-

Terakki

(İstanbul: Tarih Yayınları, 1 9 6 4 ) Sultan Hamit (İstanbul: Cemal Kutay Kitaplığı. 1 9 7 7 )

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 2 0 Cilt (İstanbul: İstanbul

Matbaası, 1 9 5 7 - 1 9 6 2 ) Külçe, Süleyman, Firzbvifc Toplantısı ve Meşrutiyet (İzmir: ıı.p., 1 9 4 4 ) Küıkçüoğlu, Ömer, Osmanlı Devleti'ne Karşı Arap Bağımsızlık

Hareketi,

1908-1918

(Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 8 2 ) Mardin, Şerif, Jön Türklerin

Siyasî Fikirleri,

Dördüncü Baskı (İstanbul: .

1895-1908,

İletisini Yayınlan, 1 9 9 2 ) Menteşe, Halil, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteşe'nin Hatıraları," Cumhuriyet, 13 Ekinı-11 Aralık 1946. Midhat, Ali Haydar, Hatıralarım,

1872-1946

Moutsopotılos, N. K., Tlıessaloniki, 1980)

(İstanbul: Mithat Akşit Yayım, 1 9 4 6 ) (Selânik: M. Mollıo Publicatiotıs,

1900-1917

•

McCarthy, Justin, Muslims aııd Minorities: The Population of Ottoman Anatolia the En d oj the Empiıe

and

(Nçw York ve Londra: New York University Press,

1983) Nalbandian, Louise, The Armenian Armenian

Political

Revolutionary

Movement:

Partics Tlırough the Nineteentlı

The Development

oj

Century (Berkcley, Los An-

geles ve Londra: University of California Press, 1 9 6 3 ) Nasıullah, Mehmed, Mehmed Riişdü ve Melınıed Eşref (Der.), Memalik-i se-i Şahane'ye

Mahsus Mükemmel

Mahru-

ve Mufassal Atlas (İstanbul: Şirket-i Hayli-

ye Matbaası, 1 3 2 5 [ 1 9 0 9 ) ) Nicolaides, Nicolas, EEmpire 1908-11/24Juillet

Niyazi, Ahmed, Balkanlarda Bey'in Anıları

Ottoman:

Une Annee

de Constitution,

11/24

Jııillet

1909 (Bruxelles: Inıpriıııerie Th. Dewarichet, 1 9 0 9 ) Bir Gerillacı:

Hürriyet

Kahramanı

Resneli

Niyazi

[Yayına hazırlayan ihsan İlgar] (İstanbul: Çağdaş Yayınları,

1975) Nur, Rıza, Hayat ve Hatıratını, 4 Cilt (İstanbul: Altındağ Yayınları, 1 9 6 7 - 1 9 6 8 )

Nusret, Mehmed, Tarihçe-i

Erzurum

Yahııd Hemşehrilere

(İstanbul: Ali

Armağan

Şükrü Matbaası, 1338 [ 1 9 2 2 ] ) Ören, Nazını, "İki Hatipten Biri," Diinya, 5 Mayıs 1952. Özkan, Cemal, "Tanzimat'tan Cumhuıiyet'e Ordu," Türkiye Ansiklopedisi,

Tanzimat'tan.Cumhuriyete

5 (İstanbul: İletişim Yayınları, 1 9 8 5 ) , ss. 1259-.1268.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri

ve Terimleri Sözlüğü,

3 Cilt (Anka-

ra: T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, 1 9 9 3 )

•

Panayatopoulos, Alkiviades J., "Early Relations Between the Gıeeks and the Young Turks," Balfean Studies, 21 ( 1 9 8 0 ) , ss.87-95. Pasinler, Galib, "Galip Paşa'nın Hatıraları," Hayat Tarih Mecmuası,

2 / 6 (Teıhıııuz

1966), ss.4-11; 2 / 7 (Ağustos 1 9 6 6 ) , ss.20-26; 2 / 8 (Eylül 1 9 6 6 ) , ss.77-84; vc 2 / 9 (Ekim 1966), ss.80-88. Pears, Edwin, "Macedonia and the, Neutralisation o f Constantinople," The temporary

Con-

Revievv, 9.1 (Ocak-IIaziıan 1907), ss.153-172.

, "The Turkish Revolution," The Contemporary 1 9 0 8 ) , ss.286-300.

Revievv, 94 (Temmüz-Aralık

«

l'etrosian, lurii Ashotovich, Sovyet Gözüyle Jöntürkler

[Çevirenler Mazlum Beyhan

ve Ayşe Hacıhasaııoğlu] (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1 9 7 4 )

' '

"On the Motive Forces of the Reformist and Constitutionalist Movement in tlıe Ottoman Eıııpire," Jeaıı-Louis Bacque-Grammoııt ve Paul Duıııont (Der), Economie

et Sociites

dans l'Empire Ottoman (Paris: Editions du Ceııt-

re National de la Recherche Scientifiqııe, 1 9 8 3 ) içinde, ss.13-24. Ramsaur, E. E., The Young Turks: Prelude to the Revolution

of 1908 (Princeton: Pıin-

ceton University Press, 1 9 5 7 ) Reşid, Mehmed, "Erzurum İsyanı bir Meşrutiyet İnkılâbı Olabilirdi," Hürriyet,

29

Kasım 1950. Rey, Alımed Reşid, Gördüklerim-Yaptıklarım, vi, 1 9 4 5 )

1890-1922

(İstanbul: Türkiye Yayıne-

:

Rıza, Ahmed, Meclis-i Mebusan

ve Ayan Reisi Ahmed Rıza Bey'in Anıları

IDcrleyen

Bülent Demirbaş] (İstanbul: Arba Yayınları, 1 9 8 8 ) Said, Mehmed, Anılar [Yayıiıa hazırlayan Şemsettin Kutlu] (İstanbul: Hür Yayın ve Ticaret A. Ş„ 1 9 7 7 ) Salaheddin, Mehmed, Mağdur ve Mazlum İntibahına:

Bildiklerim—Ittihad

Osmanlı

ve Terakki

Milleti'nin

Nazar-ı

Cemiyeti'nin Maksada

ret-i Teşkili ve Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin

Sebeb-i

Felâket

Mütalaa

ve

Tesis ve 5u-

ve İnkısamı

(Ka-

hire: Emin Hindiye Matbaası, 1 3 3 4 [ 1 9 1 8 ] ) Salibi, Kaıııal S., The Modern History of Lebanon

(Londra: Weidenfcld aııtl Nicol-

son,1965) Sarrou, Auguste, LaJeune-Tpnfuie Sciaky, Leon, Fareıvell Inc., 1 9 4 6 )

to Salonica:

et la Revolution Portrait

(Paris: Berger-Levrault, 1.912)

of an Era (New York: Curreııt Books,

Skencli, Stavro,The Albanian National Aıvakening, 1878-1912 ton University Press, 1 9 6 7 )

(Priııcetoıı: Princc-

Slousch, N., "Le nouveau regiine turc et Tripoli," Revue da monde Musulman, (Eylül-Aralık İ 9 0 8 ) , ss.52-57. ' , "LEııseigııemerıt de la langue turque,â Tripoli," Revue du monde

b

Musulman,

6 (Hylül-Arahk 1908), s.153. Suııguroğlu, lshak, Harput Yollarında,

Cilt 4 (İstanbul: Özaychn Matbaası, 1 9 6 8 )

[Şakir, Bahaeddin!, "Bahaeddin 1 Şakir Bey'iıı Bıraktığı Vesikalara Göre İttihat ve Terakki," Milliyet, 3 Nisan-31 Kânun-u Evvel [Aralık] 1934. Tansel, Fcvziye Abdullah, "Mizancı Mehmed Murad Bey," /. 0. Edebiyat

Fakültesi

Tarih Dergisi, 2 ( 1 9 5 0 - 1 9 5 1 ) , ss.67-88. Tarcan, Seliıiı Sırrı, Hatıralarım

(İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1 9 4 6 )

Tokgöz, Ahmed İhsan, Matbuat Hatıralarım, dan Umumi Muharebeye

1888-1923,

Kadar, 1908-1914

Liıııited Şirketi, 1 9 3 1 )

9 Cumhuriyet

Topuzlu, Cemil, İstibdat, Meşrutiyet,

Cilt 2: Meşrutiyet

llaııuı-

(istanbul: Ahmet İhsan Matbaası 80 Yıllık Hatıralarım,

Devirlerinde

Ikiııci Baskı (İstanbul: 1. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayını, 1 9 8 2 ) Tsovikyan, H. M., " 1 9 0 5 Rus Devriıııi'niıı Türkiye'deki Devrini Hareketine Etki-, , si," H. Zafer Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde

Anadolu

içinde, ss.96-

126, Tunaya, Tarık Zafer, Hürriyetin

İlânı: ikinci Meşrutiyetin

Siyasî Hayatına Bakışlar

(İstanbul: Baha Matbaası, 1 9 5 9 ) , "Jön Türk ve Sosyal İnkılâp Lideri Preııs Sabahaddin," Sosyal Hıikuk ve İktisat Mecmuası-, 1/3 (Kasım 1948), ss.l 19-126. , Türkiye'de

Siyasi Paı tileı; 1859-1952

(İstanbul: Doğan Kardeş Yayınlan A.Ş.

Basımevi, 1 9 5 2 ) . - t — - . Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet

Dönemi,

1908-1918,

Genişle-

tilmiş İkinci Baskı (İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınlan, 1 9 8 4 ) -, Türkiye'de

Siyasal

Partiler, 3: İttihat ve Terakki:

Bir Çağın, bir Kuşağın, bir

Faı tinin Tarihi (İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınlan, 1 9 8 9 ) Türkdoğaıı, Orhan, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum'Hürriyet Ayaklanması: 1," Türk

Kültürü,

No.255 (Temmuz 1984), ss.453-466. ——-, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hürriyet Ayaklanması: it," Türk Kültürü, N o . 2 5 6 (Ağustos 1984), ss.497-509. ; -—,

" 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hürriyet Ayaklanması: 111," Türk Kültürü,

No.257

(Eylül 1984), ss.575-581. , " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hürriyet Ayaklanması ile İlgili Yeni Belgeler," Türk Dünyası Araştırmaları,

No.47 (Nisan 1 9 8 7 ) , ss.23-72.

"Hüseyin Tosun: Bir İhtilâlcinin Profili," Türk Dünyası Araştırmaları, (Şubat 1987), ss.69-83.

No.46

, Türkgeldi, Ali Fuad, Görüp

İşittiklerim

(Ankara: Türk Tarih Kuruinu Yayını,

1.949) Ulusalkul, Nedim, Jstibdad Aleyhinde Tiirk Ulusunun lîk Hareketi: Erzurum llılilali (Ankara: n.p„ 1 9 3 7 ) Uras, E,sat, The Armenians

in History and the Armenian

[tngilizceye çevi-

Question

ren Süheyla Artemel]. (İstanbul: Belge Yayınlan, 1 9 8 8 ) Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, " 1 9 0 8 Yılında İkinci Meşrutiyetin Nc Suretle Uâu Edildiğine Dair Vesikalar," Belleten, 2 0 ( 1 9 5 6 ) , ss-. 1 0 3 - 1 7 4 . Valuyskiy, A, M., " 1 9 0 5 - 1 9 0 7 Rus Devrimi Sırasında Küçük Asya'da Halk Ayaklanmaları ile İlgili Yeni Arşiv Belgeleri," H. Zafer Kars, Belgelerle

1908 Dev-

rimi Öncesinde Anadolu içinde, ss. 127-130. , "Moskova Arşivi Belgelerine Göre Jön Türk Hareketi Öncesinde Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu içinde, ss.131-151. Vamheıy, A., "Euıope and tlıe Turkish Constitution: Aıı Independeiıt View," The Nineteenth

Century, 64 (Temmuz-Aralık 1 9 0 8 ) , ss.724-729.

••

— — , "Tlıe Future of Constitutional Turkey," Tlıe Nineteenth Century, 6 5 (Ocak•• Haziran 1 9 0 9 ) , ss.361-374 Valflar, Galip, Ittihad ve Terakki

İçinde Dönenler

[Yayına hazırlayan Sanıilı Nafiz

Tansu] (İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1 9 6 0 ) Yalçın, Hüseyin Cahid, "Hüseyin Cahid Yalçın'ın Elli Yıllık Siyasî Hatıraları, Birinci Kısım: Meşrutiyet Devri ve Sonrası," Halkçı, , "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir 1,935) ve devamı

13 Kasmı-31 Aralık 1954.

Hareketleri,

No.71

( 2 8 Şubat

.'

Yöntem, Ali Canip, "Selânik'te 10 [23] Temmuz Sabahı," Yakın Kerihimi;, 2 (31 Mayış-23 Ağustos 1962), ss.257-259.

DİZİN

'Abd al-Rahman, Seyyid [Nakib ülEşraf] 3 4 6 Abdullah Bey (Kosova Temyiz Mahkemesi Reisi, Trabzon Mebusu] 314 Abdullah Paşa [Maiyet-i Seniyye Erkân-ı Harbiye Müşiri, Dördüncü Ordu Kumandanı] 2 0 9 Abdullah Paşa [Medine Mutasarrıfı] 200 Abdullah, Şerif 2 0 0 Abdurrahman Bey 110 Abdurrahman Paşa [Adliye Nazırı] 164

Ahmed, Şeyh, Efendi [Erzurum'da Celep] 85

'

:

al-'Ajani, Mohammad, Efendi, Şeyh [Şam Mebusu] 3 4 3 Akif, Hacı, Ağa [Kuyumcu, Erzurum'da isyanın önderlerinden ] 47,57,88 Akif, Hacı, Efendi [Erzurum Müftüsü) 85,149 Akif, Hacı, Paşa [Techizat-ı Askeriye Nazırı, Dahiliye Nazırı] 166, 169, 170 Akif, Reşid, Paşa [Dahiliye Nazırı) 172 Akka 3 3 8

Abdülaziz [Sultan] 2 1 2

Akka Sancağı 341

Abdülfazıl, Mehmed 9 3

Ali Bey [Erzurum Vali Vekili) 83*'*

Abdülgani [Erzurum'da Polis] 57

Ali Bey [Van Valisi] 7 1 , 8 0

Abdülhamid II [Sultan] 2, 3, 8, 30, 33,

Ali Paşa (Mekke Şerifi] 2 0 0

36, 42, 43, 60, 62, 64, 74, 89, 101,

Ali, Hacı, Efendi [Bağdad Mebusu] 347

1 0 2 , 1 0 3 , 1 0 4 , 1 0 7 , 108, 109, 112,

Ali, Mehmed, Bey [Beyrut Valisi] 1 9 7 ,

117,125,127,128,130,131,133, ,136,137,139,140,145,151,157, 158, 1 6 1 , 1 6 3 , 166', 167, 168, 169, , 171, 172, 176, 177, 178, 182, 191, 195,212,213,214,215,233,234, 250, 2 5 2 , 253, 2 5 4 , 255, 256, 267, 282, 287, 327, 342, 343, 344, 346, 347,349,350 Abdiilvehab Paşa [Erzurum Valisi] 83, 84 1 9 7 , 1 9 8

200 Ali, Mehmed, Bey [Samsun Ceza Mahkemesi Reisi, Trabzon Mebusu] .314 Ali, Mehmed, Bey [Washington. Büyükelçisi] 181, 194, 195, 2 5 3 Ali, Mehmed, Paşa [Aychn Valisil 199200 Ali, Mehmed, Paşa [Sadaret Müsteşarı, Evkaf-ı Hüniayün Nazırı] 164

Abu-1 Hûda, Şeyh İ 8 2 , 183, 205; 3 4 2

Ali, Mehmed, Prens 2 6 0

Acarbay, Süleyman Sudi [Bayezid

Alkend, Nureddin Ferruh 266, 294,

Mebusu [ 3 0 5

299,300

Adana 144

Almanya 2 3

Adem-i Merkeziyetçilik 241

Amerika Birleşik Devletleri 10, 13,

Agâh Bey [Selânik Mebusu) 3 2 5 Ahali Fırkası 305, 310, 315, 316, 3 5 2

108,195,253,254 Anadolu 4 0 , 52, 6 7 , 72, 84, 90, 91, 93,

Ahmed. Paşa 185

98,99,105,112,114,117,239,

Ahmed, Hacı, Efendi [Ulema, Trabzon

2 7 6 , 2 7 8 , 2 9 0 , 293, 2 9 8 , 301, 323,

Mebusu] 3 1 4

.

328

Y

Ankara 9, 54, 90, 3 1 2

Aslan, Mustafa Rahmi [İzmir Valisi]

Ankara istiklâl Mahkemesi ( 1 9 2 6 )

115,116,169,322,325

143, 3 0 8

Ata Bey [Rumeli Vilayeti Maliyesi

Ankara Vilâyeti 3 1 1 , 3 1 2

Komisyonu Üyesi, Telgraf ve Posta

Antalya 309, 310, 311

Nazırı] 1 6 4

Anteb 9 0

Ata, Mehnıed, Bey [Diyarbakır v e —

Arab İzzet Paşa (bkz. İzzet, 'Arab,'

sonra—Erzurum Valisi] 49, 50, 51, 55,56,59,68,86

Paşa [Mabeyiı İkinci Kâtibi)) Arab Kulüpleri 2 5 7 , 2 5 8

Atatürk Dönemi 13

Arab Vilâyetleri 1 5 1 , 1 5 2 , 2 2 1 , 290,

Atatürk, Mustafa Kemal 5, 9 , 1 2 , 1 3 ,

338,344,354.

16, 17, 18. 2 1 , 2 2

Arabistan 221 Arablar 2 5 3 , 2 5 4 , 2 5 5 , 2 5 6 , 2 5 7 , 2 5 8 ,

•

265,269.338,345,351,354,356 Arif Paşa [Commodore, Bahriye Nazırı] 167,171,196

Belediye Meclisi Üyesi] 4 2 Atıf Bey [bkz, Kamçıl, Atıf] Atina 1 3 0 , 1 4 7 , 3 3 0 Avlonya 150, 3 3 0 , 3 3 2 , 3 3 5

Arif Paşa [Edirne Valisi] 187

Avlonyalı Ferid Paşa i Satir-1 Âzam]

Arif, Celalettin, Bey 2 6 6 , 2 6 8 , 2 9 4 , 299,300

" ,

Ataullah, Şeyh, Efendi i Kastamonu

,

101,130,178,332 Avrupa 108, 2 5 0

Arif, Hacı, Paşa 5 3

Avrupa Uyumu 121

Arif, Malımud, Paşa (Erzincan Valisi] 92

Avusturya-Macaristan 125, 2 1 7 Aya Sofya Camii 139

Aristodolo Efendi [İzmir ıılebus adayı] 302

Ayancık 3 0 6 Aydın 90, 188, 3 2 9

Arnavut Başkim Kulübü 2 5 1 , 2 5 2 , 3 2 9

Aydınlanma Çağı 1 4

Arnavut Kulüpleri 2 5 1 , 2 5 2 , 2 5 3

Azarian Efencli [Kalas Başkonsolosu,

Arnavutlar 118, 126, 150, 151, 2 2 3 , 248,249,250,251,252,253,

257, '

Belgrad Büyükelçisi] 1 9 6 Azerbaycan 6 7

269, 290, 321, 329, 3 3 0 , 3 3 2 , 3 3 3 ,

Aziz Paşa 1 0 5

336,351,354,356

al-'Azm, Slıafiq al-Mu'ayyad [Uluıvvct-

Arnavutluk 124, 125, 134, 150, 152,, 221, 248. 249, 250, 277, 279, .329 Arnavutluk Ayaklanması.(1911) 3 3 5 Arslaıı, Mohauımad Efendi, Emir

i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti Lideri] 2 5 7 al-'Azm, Shafıq Mu'ayyad 34.3, 344, 350

[Lazkiye Mebusu] 3 4 0 Arslan, Mustafa, Emir [Dürzi Lider] 340 Artas, Gheorghi (Selânik Mcb\\sv\l 325,326

Bab-ı Âli 3 8 , 1 3 7 , 160, 161, 1 6 3 , 1 6 6 , 174,289,295 Babanzade İsmail Hakkı Bey [Bağdad Mebusu] 3 4 6 , 3 4 7

As'ad Bey [Şam Serkomiseri] 3 4 2

Bagdad 8 9 , 1 1 1 , '255, 3 4 6 , 3 4 7

Asını Bey [Edirne Mebusu] 3 2 7

Bagmılıhk Kuramı 5, 19, 20, 21, 23,

Asım, Mustafa, Bey [istanbul Mebusu] 298Asitaııeli Kevork 2 8 6

24,25,26,28,29,30,31,35 Bahri Paşa [Adana Valisi] 1 4 4 , 1 9 7 , 289

Askeri Teftiş Komisyonu 2 0 9 . 2 1 0 •

Bahriye'deki Yenileşme 211, 2 1 2 , 2 1 3

Askeri Tekaüd ve İstifa Kanunu 211

Balkanlar 2 6 6

Baltazzis [Yunan Dışişleri Bakam] 116, 245

Birinci Dünya Savaşı 4 , 7 , 8, 13, 16, 17,21,23,271

:

Banque de Credit Lyoıınais 187

Birinci Meşrutiyet ( 1 8 7 6 ) 3

Basra 38, 339

Bitlis 53, 67, 76, 77, 91, 113, 146

Basra Sancağı 3 4 5

Bleda, Midhat Şükrü 133, 2 4 2 , 3 2 2 , 325

Bayburt 50, 52 Bebek Bahçesi (İstanbul) 2 6 5

Boletinatz, Issa 2 5 1

Bedel-i Askeriye Vergisi 5 0

Bolu Seçimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 5

Bedelât-ı Nakdiye 72

Bosna 6 3

Belçika 191, 193

Boston 195

Belger, Nilıad Reşad [Doktor] 2 6 7

Boşgezenyan, Artin [Haleb Mebusu]

Belgrad 1 3 0

344

Kenliağazade Ali Rıza Efendi [Ankara

Boussios, Yorgûs (Ergiri MebusuJ 331

Mebusu, Selânik Temyiz

Boyabat 3 0 6

Mahkemesi Üyesi] 3 1 2

Bölükbaşı, Rıza Tevfik [Edirne

Berat 329, 3 3 0

Mebusu] 3 2 7

Bercketoğlu Mehmed Rıfat Bey (Haleb

Brüksel 192 Bulgar Ekzarhı 2 3 0

Mebuşu j 344, 3 4 5

Bulgar Kilisesi (İstanbul) 186, 2 3 0

Bergama 301

Bulgar kongresi ( Î 9 0 8 ) 2 3 4

Berlin 1.01 Berliner Lokal Anzeiger

(Berlin) 196

Berliner Tageblatt und

Handels-Zeitung

(Berlin) 197, 3 5 5 Beynıan! Hacı Mtıstafa (Ankara Mebusu] 3 1 2 Beyoğlu (İstanbul) 100, 102, 103, 113, 139, 1 7 5 , 2 6 5 , 2 9 4 , 2 9 5 Beyoğlu Protokolü ( 1 8 6 1 ) 3 3 8 Beyrut 9 0 , 1 1 3 , 1 4 7 , 1 5 2 , 1 9 3 , 2 0 0 , 256, 338, 339, 3 4 0

Bulgar Meşrutiyet Kulübleri İttihadı 234,235 Bulgar Meşrutiyet Kulübü. (Selânik) 232,336

,

337 Bulgar Patriği (Üsküb) 2 3 2 Bulgaristan 63, 186, 1 8 7 , ' 2 1 4 , 2 3 0 , 231,232,337 Bulgarlar 138, 2 2 3 , 2 2 4 , 2 2 5 , 229,

Beyrut Vilâyeti 338, 341

2 3 3 , 2 3 5 , 2 4 4 , 2 6 9 , 2 7 7 , 321, 324,

Bieberstein, Maıschall von, Baron

326, 328, 335, 336, 3 3 7

[Almanya'nın İstanbul Büyükelçisi)

Burdur 3 0 5

101

Bursa 1 0 1 , 1 0 2 , 1 4 3 , 1 4 4 , 1 8 8 , 277,

1908 Devrimi 1, 4, 6, 17, 20, 22, 23, 2 7 , 3 0 , 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, * 9 7 , 9 8 , 9 9 , 1 5 3 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 7 , 179, 182, 1 8 3 , 1 8 5 , 187, 192, 193, 196, 197, 207, 2 1 3 , 217, 2 1 8 , 219, 222,

302 Bursa Seçimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 3 al-Bustani, Boutros 3 3 9 al-Buştaııi, Suleiman iBcyruı Mebusu] 339

228, 229. 2 4 8 , 249. 251, 254, 259,

Bükreş 3 3 4

263, 272, 2 7 3 , 2 8 0 , 3 0 8

Büyük Buhran [bkz. Büyük Çöküntül

1908 Genel Seçimleri 2 7 1 , 272, 2 7 3 ,

.

Bulgar Meşrutiyet Kulüpleri 234, 336,

Büyük Çöküntü 24, 2 5

290, 2 9 1 , 292, 2 9 3 , 298, 301 Bingazi 3 4 8 , 3 4 9 , 3 5 0 Bireıı, Mehmed Tevfik IBursa Valisi) 143, 144

Cabrizade Abd al-Nafi Paşa (Mutedil Hürriyetperverân Fırkası Kurucusu, Haleb Mebusu] 3 4 4 , 3 4 5

CaVıid, Hüseyin, Bey ibkz., Yalçın, Hüseyin Cahicl). Calıvoulos, T. (Doktor, Edirne mebus adayı] 3 2 7 Can Veren [Can Verir] (Erzurum) 45, 48, 56, 78?

Cofidis, Matheos [Trabzon Mebusu] 313 Constantinidis, Constantine [Avukat, İstanbul Mebusu] 2 9 9 Cosmidis, Pantoleon [İstanbul Mebusu] 2 6 8 , 2 9 9

'

Canik [Samsun] Sancağı 314

Cumhuriyet Halk Fırkası [Partisi] 9 -

Carâsso, Emmanuel [Selânik. Mebusu]

Cumhuriyet Rejimi 4, 2 0

322,323,325 Carölidis, Pavlis [İzmir Mebusu] 3 0 2 Cavid, Mehmed, Bey 1 1 5 , 1 6 9 , 3 2 2 ,

Cumhuriyetin İlânı ( 1 9 2 3 ) 6, 17, 21, 23 al-Cundina

(Beyrut) 3 3 9

325 . Celaleddiıij, Damat Mahmud, Paşa 26:1

Çanakkale 2 1 2 , 261

Celaieddin, Mahmud, Paşa [Ticaret ve

Çelik, Hoca Mehmed Vehbi [Konya

Nafia Nazırı] 191 Celâl Bey [Tokad Mutasarrıfı] 3 1 6 ,

Mebusu] 3 0 9 Çerkeş Emir Paşa 3 1 4 Çuhaclarzade Süleyman Efencli, Seylı

317 Celâl Paşa [Bitlis Garnizon

[Şam Mebusu] 3 4 3

Kumandanı] 76 Cemal Bey [Bahriye Zabiti] 2 8 6 Cemal, Âhmed, Bey [sonra, Paşa] 169 Cemal, Hoca, Efendi [Resııe Belediye Reisi] 123 Cemaleddin, Mehmed, Efendi [Şeyhül İslâm] 138, 158, 1 6 0 , 1 6 1 , 1 6 3 , 164,170,171,172,176,282 Cemil Bey İbkz. Topuzlu,-Cemil] Cemilpaşazade Mustafa Bey [Diyarbakır] 92 Cenanı, Ali, Bey lllaleb Mebusu] 3 4 4

Daghavarian, Nazareth [Doktor, Sivas Mebusu] 3 1 5 Dahili Teşkilât [Viteşna Makedonska i Odrinska Revolutsionna OvgMiizatsiyaS 2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 3 , 234, 325 Dairet al-Maari/ 3 3 9 Dalthceff, Haıisto [Avukat, Sosyalist] 325 Damat Salih Paşa [bkz., Salih, Damat, Paşa] .

Cenevre 100

Dardaganyan, Arşak 2 8 6

Cenova 181

Dashnaktsuthiun ibkz., Ermeni

Ccvad Bey [Kaymakam] 144 Cevad Paşa [Sadr-ı Âzam] 3 4 3 Cevad, Ahmed, Paşa ] eski Sadr-ı Âzam] 257 Cevad, Ali, Bey [Mabeyin Başkâtibi 1 167

Devrimci Federasyonu] Debre 124, 134, 329, 3 3 3 Deliradeff 2 3 2 Demircili, Fuad Hulusi [Trablus Şanı Mebusu] 3 4 0 Demiroğlu Tevfik 3 2 0

Cevdet Efendi 3 0 1 ,

Dersaadet Cinayet Mahkemesi 3 3 5

Cevdet, Ahmed, Bey \tkiam gazetesi

D'ilâver Bey [Edirne Belediye Reisi]

sahibi] 241 Cezirelioğlu Aziz 93 Chicago 339 Chicago Dünya Sergisi ( 1 8 9 3 ) 3 3 9 al-Cinan

(Beyrut) 3 3 9

Circisoglu [?] Gani, Hacı 9 3

326 Dimitrijevich.Jariaki [Manastır Mebusu] 3 3 6 Dinkas, Dimitri [Selânik Mebusu] 325, 3 2 6 Ditfurth Paşa [General, Bahriye

Nezareti Erkân-ı Harbiye-i

Enver Bey [Yüzbaşı] 144

Umumiye Reisi] 2 1 1

Enver, İsmail, Bey [sonra, Paşal 6 5 ,

Diyarbakır 4 9 , 6 7 , 9 1 , 1 1 3 , 1 5 0 , 329

"

122,134,223,231,242

Doğu Anadolu 235, 3 1 8

Ergiri 3 2 9 , 331

Doktor Bahaeddin Şakir Bey [bkz.,

Ermeni Devrimci Federasyonu

Şakir, Doktor Bahaeddin, Bey] Doktor Nâzım Bey [bkz., Nâzım, Doktor, Bey] Doreff, Pantche [Manastır Mebusu] 336,337 Draç 329 Draga, Mehmed Necib [Kosova Mebusu[ 6 4 , 1 2 6 , 3 3 6 , 3 3 7 Drama 133, 142, 3 2 1 , 3 2 2 , 323, 3 2 4 Drizis, Kocho [Ergiri Mebusu] 3 3 1 Dukacııızade Mustafa Basri Bey [Debre Mebusu] 3 3 4 Durak Bey [Can Veren Örgütü Lideri] 56,67,85,88

'

İDashnaktsuthiun] 79, 8 0 , 1 0 5 , 1 0 6 , 1 0 7 , 140, 146, 2 3 5 , 236, 237, 238,239,260,318,3.19 Ermeni Devrimcileri 54, 71, 94, 100 Ermeni Katliâmları ( 1 8 9 5 / 1 8 9 6 ) 177, 182,235,253,316,318 Ermeni Metropolithanesi (Erzurum) 148 Ermeni Patrikhanesi 2 1 8 , 236, 2 4 2 , 247, 318 Ermeniler 4 1 , 47, 50, 53, 65, 67, 71, 72, 76, 77, 79, 89, 1 0 5 , 1 0 6 , 1 1 6 , 1 3 7 , 1 3 8 , 1 4 0 , 235, 2 3 6 , 265, 269, 2 7 7 , 2 9 0 , 2 9 1 , 2 9 4 , 2 9 5 , 296, 297,

Duyun-u Umumiye İdaresi 25, 134

2 9 8 , 3 0 1 , 3 0 9 , 3 1 1 , 3 1 2 , 314, 315,

Dürziler 341

3 1 6 , 3 1 7 , 3 2 0 , 321, 3 5 1 , 3'53, 3 5 5 Ertürk, Hüsamettin 6 7

Ebuzziya Tevfik Bey [Antalya Mebusu] 311 Edheni Paşa 2 1 0 Edhem, Doktor, Bey 302 Edirne 114, 129, 135, 141, 169, 185, 234, 320, 326, 3 2 8 Edirne Askeri Rüştiyesi 327 Echvard VII [İngiltere Kralı] 122 Ege 323 Ekksiastilıi Alitheia (İstanbul) 2 4 4 Elassoııa 1.1.6

Erzincan 4 8 , 56, 61, 6 4 , 67, 76, 77, 113,319 Erzurum 4 4 , 4 5 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 65, 6 6 , 67, 68, 6 9 , 70, 73, 77, 78, 8 1 , 8 3 , 8 4 , 8 5 , 86, 87, 88, 91, 113, 148,149,198,278,318 Esad Efendi [Kastamonu'da Hakim | 42 Esad, Mahmud, Efendi [Maliye Nezareti Müsteşarı] 2 0 4

Elâzığ (bkz., Maıııuret-ül-Aziz]

Eseııbel, Aziz 193

Emin, Mehmed, Efendi [Kastamonu

Esenbei, Salih Münir, Paşa [Paris

Müftüsü] 4 2 Emiıı, Mehmed, Efendi [Konya Mebusu) 3 0 9 Emiıı, Mehmed, Efendi [Trabzon Mebusu] 3 1 3 Enırizade Mehmed Bahaeddin Bey [Haleb Mebusu] 3 4 4 Emrullah Efendi [Edirne Mebusu]

Büyükelçisi] 130, 186, 191, 192, 193,205,267. Eskişehir 3 0 4 Eski, Sasun, Efendi [Bağdad Mebusu] 347 Eşref Paşa 211 Eyübzade İzzet Bey [Dava vekili, Trabzon Mebusu] 3 1 3

328, 3 2 9 Enis Paşa [Kastamonu Valisi) 40, 4 1 , 42, 43

Faik Bey 9 2 Faik Bey [Mabeyinci] 184, 185

Paı uk Bey [Erzurum'da Müteahhidi

Galata 175, 2 9 5 '

85, 8 8

Galata Köprüsü 261

Fatih Camii [İstanbul] 3 1 6

'

Galib Bey İbkz. Pasinler, Galib]

Fazıl, Ahıııed, Bey (bkz. lııng, Ahmed Fazıl)

Gayı-i Müslimler 65, 2 1 9 , 220, 2 2 1 ,

Fazıl, Mohaııımad Ali, Efendi (Musul Mebusu] 3 4 8

Gediz 3 0 4 Gelibolu 3 4 0

Fedakâran-ı Millet Cemiyeti 286, 2 8 7

Gelir Vergisi 3 7

FelıinvPaşa [Serhafiye] 101, 102, 144

Genç Türkler [bkz., j ö n Türkler]

Fehmi, Hasan, Efendi [Bey]

Gerze 3 0 6

İScrbesti

gazetesi yazarı] 267, 2 8 6

Giresun 52

Fehmi, Hasan, Paşa IŞura-yı Devlet

Girit 63

Reisi, Adliye Nazırı] 164, 170, 171,

Gjakore 126

173,174

Goltz, Golmar von der, Paşa [Gcneı'al]

Fener Rum Patrikhanesi 117, 218, •

\

222, 223, 2İ4, 226

209

22.3, 242, 243, 245., 246, 247, 262, 294,296,297

'

Görice 124, 3 2 9 Görice Sancağı 3.34

Ferhad Elendi [Trablus Gaıb Mebusu]

Gürciyatı, Milkon 2 8 6

305 Ferid Bey (sonra, Paşa] [Bitlis v e —

Habib Bey [Merkez Komitesi Üyesi, •

sonra—Trabzon Valisi] 54,.72, 76, 77, 146, 197 Ferid Paşa [Birinci Avcı Taburu

Mektebi (İzmir) 110 .

Kumandam] 209

Haki, Mustafa, Şeylı Hacı, Efendi

Fevzi, Ömer, Hoca [Bursa Mebusu] 303

Bolu Mebusu] 242, 305, 3 2 7 Hadika-i Maarif Hususi Ticaret

.

[Tokad Mebusu] 3 1 6 '

Feyzi, Ahmed, Paşa |Yemen Valisi, Sahra Kuvvetleri Kumandanı] 200

Flakkı Bey (Erkân-ı Harb Binbaşı] 2 3 9 ' Hakkı, Hafız; Bey 169 Hakkı, İbrahim, Bey [sonra, Paşa]

Fırka-i Alırar 64, 2 4 7 , 248, 252, 259,-

[Maaıif-i Umumiye v e — s o n r a —

266, 267, 268, 269, 2 7 0 , 278, 279,

Dahiliye Nazırı] 164. 166, 171, '

286, 2 9 4 , 297, 2 9 8 , 300, 304, 3 0 5 ,

246,247,295

306, 3 0 9 , 3 1 2 , 3 1 3 . 325, 326, 331,

Hakkı, İsmail [Karşı Devrimci I 2 8 5

336,339,341,343,345.352

Hakkı, İsmail, Bey [Güımllcine

Fırka-i tbad [bkz., Osmanlı Demokrat Fırkası]

Mebusu! 3 0 5 Haleb 90, 9 1 , 2 5 6 , 3 2 9 , 3 4 4

Firzovik 1 2 6 , 1 2 7 , 2 5 0

Haliç (İstanbul) 2 1 2

Flörina 114

Halil Paşa [Amiral, Bahriye Nezareti

Fraggi, Albert Vitali (İstanbul MebusuJ 2 9 9

Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi] 211

Fransa 1 9 1 , 1 9 3 , 205, 212, 261

Halim Paşa [Antalya Mtuasanıfı] 3 1 0

Fransız Postahanesi (Trabzon) 74

Halis Efendi l Bağımsız mebus adayı]

Frasheri, Midhat [Shoqeri c Shiqiptarevet adh Arnavut Kulübü Başkanı] 252, 3 3 0 Fuad Pasa [Kastamonu Valisi| 197

300 Hallaçyan, Bedros [İstanbul Mebusu] 299 Hamburg 101 HamdiBey [Beyoğlu Mutasarrıfı,

'

Nâzım Bey]

Zaptiye Nazın] 160

Hocazade Rasih Efendi [Kütahya .

I laıııdi Paşa [Trabzon'da Askerî

Mebusu] 3 0 4

Kumandan] 61, 72, 73 Hamdi, Hafız Ahmed, Efendi IBursa

al-Hoda

(New York) 2 5 4

Hrizostoırıos [Drama Metropoliti] 3 2 4

Mebusu] 3 0 3 , 3 0 4 Haıııidiye Kiırd Birlikleri 5 0

Hııdeyde 2 0 0

Harbiye Nezareti 1 3 8

Hukuk Mektebi (İstanbul) 3 2 3 , 3 4 0 , 347-

Harput 146 Hasan Bey 73

Hukuk-u

Hasan Bey 2 4 6

• Umumiye

(tembul) 286,

287,288

Hasankale 52

Hulûsi, Osman, Bey 1.09,110

Hassa Ordusu 2.10

Hurşid Paşa [Harbiye Nezareti Topçu

Hatipzade Ahmed Cemal Bey.

Birlikleri Daire Başkanı] 2 0 8

[Kütahya Mebusu] 3 0 4

al-Husayni, Shakir [Uhuvvet-i

Hatt-ı Hümâyûn [Kâmil Paşa Kabinesi] .171, 176, 177

Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti ,

Üyesi] 257

Hatt-ı Hümâyûn [Said Paşa Kabinesi]

Hüclavendigar Vilayeti 3 0 4 Hür Osmanlı [Siyasa! örgüt] 341

1 6 1 , 1 6 2 , 163

Hürriyet vc İtilâf Fırkası 3 1 3 , 315,

Hattatzade İsmail Paşa [Tökad

3 1 6 , 327, 33.1, 3 3 4 , 3 3 7 , .347, 348,

Mebusu] 3 1 6 Hayfa 256

•

352

Hayreddin Paşa 105

Hürriyet [Siyasal örgüt] 341

Hayreddin, Tahir, Bey 2 6 7

Hüsamettin Bey Ibkz., Ertürk,

Hayret,.Hoca, Efendi [Bağımsız ıııebUs adayı] 3 0 0

'

Hayri Bey 2 4 2 •' .

Hüsamettin] Hüseyin Bey 1 6 9

'

Hüsnü Bey [Muş Mutasarrıli] 50

Hayri Paşa 174

Hüsnü Bey [Sivas Mebusu] 3 1 5

Hayvaııat-ı Ehliye Rüsumu 38, 3 9 , 4 4 ,

Hüsnü, Hüseyin, Paşa |St. Petersbıırg

45,47,50,52,69,70,86

Büyükelçisi] 196

Hazine-i Âmire 2 0 1 ; 202 l lazııedarzade Mahmud Mazlıar Bey [Trabzon Mebusu | 3 1 3 lleatlıcotc, W. J. [İngiltere'nin Manastır Konsolosu] 1 2 7

lbn-al-Mahmud Asıııı [Gazeteci | 2 8 6 tbradı [bugünkü Aydınkent/Antalya] 284 İbrahim Paşa 92, 9 3

Hınıs 5 4

İbrahim Paşa Camii (Erzurum) 57

Hıristiyanlar 55, 82, 108, 127, 132,

İbrahim Paşa [Diyarbakır'da Haıııidiye

1 4 3 , 1 4 6 , 149, 150, 151, 152, 2 2 0 ,

Alayı Kumandanı | 91

223, 2 2 4 , 2 2 5 , 2 2 6 , 2 2 8 , 2 2 9 , 2 5 0 ,

tbrahim, Hacı 9 3

262, 291,.292, 293, 3 0 9 , 317, 3 4 1 ,

İbret (İstanbul) 311

348, 355

İhsan, Ahmed, Bey (bkz. Iokgöz,

Hicaz Demiryolu 4 5 , 181 Hilmi, Hüseyin, Paşa [Umumî. Müfettiş) 1 3 5 , 1 6 8 , 3 0 0 , 3 2 4 , 3 2 8

Ahmed İhsan) İkdam (İstanbul) 3 1 3 , 2 4 1 , 2 6 3 , 266, 267, 268, 284, 298, 299, 347

Ilizb-i Terakki 3 2 7

İkinci Dünya Savaşı 13

Hoca Mehmed Efendi [Doktor Nâzını

llbasan 124, 3 2 9

Bey'in taknıa adı] [bkz. Doktor

İllinden Ayaklanması ( 1 9 0 3 ) 230, 3 2 5

îmameddin, Mahmud, Efendi [eski

lttihad ve Terakki Cemiyeti 4 , 8 , 31,

Müftü, Trabzon Mebusu] 3 1 3

32, 33, 34, 37, 4 5 , 51, 56, 59, 60,

İngilizler 120

61, 6 2 , 6 3 , 64, 65, 6 6 , 67, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 8 0 , 8 1 , 83,

İngiltere 121, 144, 182, 212, 2 5 3 , 263,

84, 8 5 , 8 8 , 89, 9 1 , 9 3 , 94, 97, 98,

319

99, 1 0 0 , 1 0 3 , 1 0 4 , 1 0 5 , 106, 107,

İntihab-ı Meb'usan Kanun-u

1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 7 , 118, 120,

Muvakkati 273, 2 9 4

1 2 1 , 1 2 2 , 1 2 3 , 1 2 4 , 125, 1 2 6 , 1 2 7 ,

lntihab-ı Meb'usan Kanuıınamesi'nin

1 2 8 , 1 2 9 , 131, 132, 133, 134, 135,

Suveı-i Icraıyesine dair Talimat 2 7 3 İpek 151, 250, 3 2 9

136, 140, 141, 142, 143, 144, .145,

İpekli Hafız Ibrahipı Efencli [Merkez

1 4 6 , 1 4 7 , 150', 151, 152, 156, 160, 161,165,168,169,170,171,172,

Komitesi Üyesi] 242

1 7 4 , 1 7 5 , 176, 177, 179, 189, 191,

lı-ak 221 İran 3, 6 6 , 7 4 , 7 7 , 8 2 , 104, 339

195, 199, 203, 205, 209, 2 1 1 , 213,

İshale Bey 61

214, 215, 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 5 , 226, 2 2 8 , "

iskenderun 112

2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 2 , 233, 2 4 0 , 2 4 1 , 2 4 3 ,

Islahat (istanbul) 3 3 9

2 4 4 , 246, 249, 250, 251, 252, 259,

Islahat l-ermam ( 1 8 5 6 ) 2 9 2

2 6 0 , 2 6 1 , 2 6 2 , 264, 2 6 5 , 266, 269,

ismail Bey fDebre Mebusu] 3 3 4

2 7 2 , 275, 2 7 6 , 277, 278, 279, 280,

ismail Paga [Harbiye Nezareti Süvari

281, 2 8 2 , 2 8 5 , 288, 289, 290, 294,

Birlikleri Daire Başkanı] 2 0 8

2 9 7 , 2 9 8 , 3 0 1 , 302, 303, 304, 305,

İsmail Pasa [Mekâtib-i Askeriye

306, 3 0 7 , 3 0 8 , 310, 3 1 2 , .313, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321,

Müfettişi! 187

3 2 2 , 3 2 3 , 3 2 4 , 3 2 6 , 3 2 7 , 3 2 8 , 329,

ismail, 'Kiird,' Bey 314, 3 1 5

330, 3 3 2 , 3 3 7 , 338, 3 3 9 , 3 4 0 , 3 4 1 ,

Ispartalıyan, Stephan [İzmir Mebusu]

3 4 2 , 3 4 3 , 344, 346, 347, 348, 349,

302

350,351,352,353,355

tstanbul 38, 41, 43, 4 4 , 4 5 , 4 7 , 4 8 , 50,

lttihad ve Terakki Cemiyeti Kongresi

51, 53, 55, 56, 6 0 , 6 1 , 64, 68, 73, 76, 82, 83, 91, 93, 97, 99, 100, 101,

(1908)239

102, 1 0 3 , 1 0 4 , 1 0 5 , 1 1 2 , 114, 120,

lttihad-ı Osmaııi Cemiyeti 3 2 2

1 2 8 , 1 2 9 , 1 3 1 , 1 3 6 , 1 3 7 , 1 3 8 , 140,

Ittihadcılar 31, 9 4 , 9 8 . 9 9 . 110, 115,

144, 1 5 1 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 7 8 , 179, 182,

1 1 6 , 1 1 8 , 1 2 1 , 125, 127, 131, 133,

1 8 4 , 1 8 5 , 1 8 7 , 1 9 3 , 1 9 4 , 235, 2 3 9 ,

1 3 5 , 156, 159, 165, 167, 168, 172,

250, 251, 2 5 3 , 2 5 7 , 2 5 8 , 2 6 1 , 2 6 2 ,

191, 2 1 4 , 2 1 5 , 2 1 8 , 2 1 9 , 2 2 0 , 2 2 3 ,

2 7 7 , 279, 281, 285, 2 9 0 , 294, 296,

2 2 4 , 225, 2 2 6 , 2 2 9 , 2 3 1 , 232, 2 3 3 ,

2 9 7 , 2 9 9 , 3 0 6 , 3 1 1 , 3 1 2 , 3 1 6 , 319,

235, 236, 237, 239, 240, 241, 242,

3 2 0 , 3 2 1 , 3 2 7 , 3 2 9 , 3 3 0 , 333, 339,

244, 246, 248, 249, 250, 253, 256,

340,341,342,354 istanbul Seçimleri (1908) 247, 248, 271, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300

2 5 7 , 2 5 8 , 2 6 0 , 262, 2 6 3 , 264, 265, '

2 6 6 , 268, 2 6 9 , 2 7 5 , 2 7 7 , 278, 2 7 9 ; 280, 2 8 1 , 288, 293, 2 9 4 , 297, 3 0 6 ,

tsviçre 191, 1 9 3 , 3 2 9

3 1 7 f 3 1 : 8 , 3 2 1 , 322, 323, 3 2 7 , 3 2 9 ,

Işkodra 38, 150, 249, 250, 284, 3 2 9

330, 3 3 7 , 3 3 8 , 3 4 2 , 3 4 4 , 3 4 5 , 346,

Işkodra Sancağı 3 3 3 İtalya 125

3 4 7 , 3 4 8 , 349, 351, 3 5 2 , 353, .354 İzmir 38, 54, 64, 89, 110,11.3, 129,

İtilâf Devletleri 7, 8, 17. 21

132, 142, 146, 147, 148, 178, 199,

htihad ve Terakki (Selanik) 281

2 7 7 , 2 9 0 , 3 0 1 , 3 1 4 , 323

İzmir Seçimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 1 , 3 0 2

Kavaköy RıVıurm (İstanbul) 2 6 1

İzmir Suikasti ( 1 9 2 6 ) 1 4 3

Karayovoff (Bulgar, mebus adayı\ 3 3 7

İzzet Efendi [Erzurum'da tacir] 8 5

Karşı Devrimci Hareketler 4 , 2 4 9 , 2 8 2 ,

İzzet Paşa [Ferik, Erkân-ı Harbiye-i

283,284,285,286,287,289,305,

Umumiye Reisi] 2 0 8 , 2 1 0

308,312,331,359,345,347 Kartet, Abdullah Sabri IBursa M e b u s u V

İzzet, 'Arab,' Paşa [Mabeytı İkinci Katibi] 8 2 , 1 3 9 ,

303

140,151,167,179,

İSO, 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 7 , 2 4 4 , 2 5 3 , 2 5 4 ,

K a s ı m , H a c ı , E f e n d i lAnkara.-Mebusu\ 313

340

Kastamonu 3 8 , 4 0 , 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 4 , 5 2 , al-Jamil, İsa 3 4 6

277

Jam'iyat al Ikha'al-Arabi al-'UtVımani [bkz., Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti] Japonya 104

K a s t a m o n u Seçimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 7 Kayseri 5 2 , 1 4 4 , 2 9 2 , 3 1 2 K â z ı m P a ş a \Müşit, H i c a z ü e m İ T y o l l a n

Joachim Efendi [Fener Rum Patriği] 242, 243, 245, 246,247,248,262, 264,294,297,324 Jön Türkler 3 1 , 3 3 , 1 8 6 , 1 9 1 , 2 5 4 Le Journal (Paris) 205

Genel M ü d ü r ü ] 1 9 9 K â z ı m , H ü s e y i n , B e y VBükveş Büyükelçisi] 1 9 5

el-Kaz\mi, Mnharrımad AvmılYaVv Ibla., Selim, Mehmed] Kemal Efendi ] Avukat] 137 Kemal, Ali, Bey lîkdam Başyazarı] 267, '

Kadri, Hüseyin (Ittihad ve Terakki Cemiyeti Merkez Komitesi Üyesi]

298,299,300 Kemal, İsmail, Bey ]Bevat Mebusu]

242 '

245,259,267,330,331

Kafkasya 63, 66

Kemal, Namık 311

Kahire 63

Kemal, "Vusul, Bey \bkz., Tengırşenk,

Kanıçıl, Atıf 124

Yusuf Kemal]

Kâmil Paşa Kabinesi

171,172,176,.

Kemalist Devrim 6,19

177,195,201,202,203,204

Kâmil, Mehmed, Paşa lAydın Valisi, Sadr-ıAzam] 1 3 0 , 1 5 7

;

158,164,

169,170,171,172,173,174,176, '

177,178,179,201,202,205,245,

Kemalist İdeoloji 5 , 6 , 7 , 8 , 9 , 1 1 , 1 1 , 17,20,23 • Kemalist Rejim 143 Kemalistler 9 , 1 8 , 3 0 8 Kemalçaşaıade Said Bey m e b u s adaytl

246,267,282,284,286,298,299, 300

3 0 0

Kcutchesglou, A m o n B e y

Kanellopoulos [Yunanistan'ın Selânik Konsolosul

1 , 2 , 3 , 4 , 3 0 ,

8 1 , 8 2 , 1 0 3 , ' 1 2 7 , 1 3 7 , 1 4 1 , 1 4 3 , 1 4 4 , 1 4 5 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 9 , 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 6 , 1 7 2 , 1 7 6 , 1 7 7 , 2 2 7 , 2 2 8 , 2 5 0 , 2 5 4 ,

t

2 8 1 , 2 8 2

y

İ 5 5 , 2 6 3 , 2 7 6 ,

2 8 7 , 2 8 9 , 2 9 1 , 3 0 6 , 3 1 1 ,

3 1 6 , 3 1 9 , 3 4 9

\Saiay

M i y e s i \ 1 0 2 Khammaslı, Ahmad, Şeyh

116

Kanun-u Esasi ( 1 8 7 6 )

2 3 4 , 2 4 9

\Ba|vmsıı

.

Mebusu]

VHabhs

3 4 1

Khoııeos, G t a o r g h ı \Selâmk Me\msu\ 3 2 5 , 3 2 6 . Kırım 6 3

,

K ı r k "Kilise ( b u g ü n k ü K ı r k l a r d ı ) Kırşehir Kızanlık

3 1 2 , 3 1 3 6 3

3 2 $

Kirlizade Yusuf Efendi 56

Mahir, İsmail, Efendi [Kastamonu

Kitabhane-yi Ebuzziya 311

Mebusu] 3 0 7

Kocabaş, Mustafa Arif |Edirne

Mahir, İsmail, Paşa [Saray Yaveri) 187

Mebusu 1 3 2 8

Mahir, Mahmud, Efendi [Dava vekili,

Konya 9 0 , 1 4 2 , 147, 278, 3 0 8 , 309, 311

Ankara Mebusu] 3 1 2 Mâhir, Abdullah Efendi [Edirne

Koiıya Hukuk Mektebi 3 2 9

Mebusu] 3 2 9

Kosova 1 1 9 , 1 2 5 , 1 2 6 , 321

Makedonya 50, 52, 91, 93, 9 8 , 99,

Kosova Vilâyeti 3 3 6

1 0 5 , 1 1 5 , 1 1 6 , 117, 118, 119, 120,

Kozan 116

1 2 1 , 1 2 2 , 125, 129, 130, 131, 134,

Köprülü Efendi [Bab-ı Âli Hukuk

1 3 7 , 1 5 7 , 159, 178, 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 4 ,

Müsteşarı, Ticaret ve Nafia Nazırı]

225, 230, 234, 239, 248, 250, 269,

172

2 7 6 , 2 7 9 , 283, 289, 296, 323, 327,

,

Kör Ali [Halıcılar Camii Müezzini) 282,283,284,285 Kudüs 2 5 6 Kuruçeşme (İstanbul) 261 Kuşçubaşıoğlu Eşref Sencer 110 Kuşçubaşıoğlu Hacı Selim Sami 110 Kürdistan 2 9 8 Kürdler 351 Kûrdzade Hacı Mustafa Efendi [Konya Mebusu] 309 Kütahya Seçimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 4 Kyrias. George [Arnavut Başkim Kulübü Önderi] 2 5 2

331 Makedonya Sorunu 2 3 2 Makedonya ve Edirne İhtilâlci Dahili Teşkilâtı [bkz,, Dahili Teşkilât] Mammapoulos, Yanııakis [Ergiri Mebusu] 3 3 1 Mamuret-üi-Aziz [bugünkü Elâzığ] 113 Manastır 6 5 , 1 1 4 , 1 1 6 , 1 1 9 , 1 2 2 , 123, 1 2 5 , 1 2 9 , 130, 131, 132, 133, 134, 2 3 2 , 2 5 1 , 2 5 2 , 278, 2 7 9 , 3 2 0 , 3 2 1 , 323, 3 3 5 , 3 4 0 Manastır Başkim Kulübü 3 3 3 Manastır Kongresi ( 1 9 0 8 ) 2 5 2

Lazistaıı 75

Manastır Sancağı 3 3 5

Lazkiye 3 3 8 , 3 4 0

Manastır Vilâyeti 3 3 3 , 3 3 4

Liberal Demokrasi 4, 251, 254, 2 5 5

Manisa 55

Liberal Rejim 2 5 6

Mansur, Ömer, Paşa [Bingazi Mebusu]

Libya 3 5 4 Lirija [Arnavutça Gazete] 3 3 0 Londra 1 0 0 , 1 8 1 , 3 3 0 ' Lûtfullah, Hacı, Efendi [Erzurum Müftüsü] 56

,

350 Manyâsizade Refik Bey [İstanbul Mebusu, Zabtiye Nazırı] 1 3 1 , 1 7 4 , 298 Maraııcı Abdullah 8 5

Lübnan 233, 340, 3 5 4

Marancı Tevfik 8 5

Lütfü, Hüseyin, Beyllzmir] 110

Maruniler 291, 3 3 9

Lütfü, Ömer, Efendi [Antalya Belediye

Masliah, Nesim [İzmir Mebusu] 3 0 2

Reisi] 3 0 9 Lütfü, Ömer, Efendi [Burdur Mebusu] •305

I.e Matin (Paris) 192 Mavrocordato, Dimitraki, Prens (Şurayı Devlet Üyesi, Ziraat, Mâadin ve Orman Nazın] 172, 2 9 5

Macedoııia Risorta 3 2 3 Mahir, Hacı Ahmed, Efendi (Kastamonu Mebusu] 3 0 7

Mazhar Bey 6 4 Mazhar-ı Umumi 4 4 Mazlum Bey [Gazeteci] 2 8 6

Mazlum Efencli [Erzurum Gümrük

87,88 Mısır 63, 3 3 9

Nazırı] 70 Mechvcıvt (Paris) 63, 6 6

Midim! Paşa 104, 184

Mecid, Mehmed, Bey [Aydın Vilâyeti

Midhat, Ahmed, Efendi 3 1 1

:

Midhat, Ali Haydar, Bey 104, 279, 280,

Siyasi Büro Şefi] 110

300 1

Meclis-i Ayan 2, 2 2 5 , 2 2 7 , 2 3 7 Meclis-i Liva 2 2 4

Midhat, Cemil, Bey [İzmir] 110

Meclis-i Maarif 329

Midilli 3 8

. Meclis-i Mebusaıı 1, 2, 3, 4, 33, 82,

Midilli Bankası 187

1 2 7 , 1 3 6 , 137, 173, 210, 211, 2 1 2 ,

Milliyetçilik 2 0 , 21

215, 222, 225, 227, 241, 245, 246,

Mishi, Philip [Görice Mebusu] 3 3 4

247, 2 5 5 , 2 6 8 , 2 7 1 , 272, 273, 2 7 8 ,

Miiroviçe 123

2 8 9 , 290, 2 9 6 , 305, 307, 315, 3 3 1 ,

Mitroviçe-Uzice Demiryolu. 251

333, 334, 3 3 5 , 336, 337, 338, 341,

Mi zan (İstanbul) 2 8 0 , 2 8 3 , 2 8 4 , 2 8 5

- 3 4 3 , 344, 3 4 5 , 3 4 8 , 350, 352, 3 5 5

Mizancı Murad Bey 2 8 0 , 2 8 1 , 283, 284,285,286,300

Meclis-i Mehamm-ı Harbiye 2 1 0

Modernleşme Kuramı 5, 10, 1 1 , 1 2 ,

Meclis-i Tıbbiye-i Osmaniye 3 4 3 Mecmua-ı Ebuzziya (İstanbul) 311

1 3 , 1 4 , 1 5 , 16, 1 7 , 1 8 , 19, 20, 25,

Medıese-i Süleymaniye (İstanbul) 311

27, 2 8 , 29, 3 0 , 3 5

Mehmed Paşa [Şura-yı Bahriye Reisi]

160

Mokarzel, Salim [al-Hoda

Başyazarı]

254

Mehmed, Hoca, Efendi 3 1 7 Mekteb-i Feyziye (Selanik) 3 2 2

Modernleştirici Seçkinler 31

,

Mekteb-i Mülkiye (tstanbul) 64, 329, 334, 3 4 7 Mekteb-i Sultani [Galatasaray Lisesi] (İstanbul) 329 Mekteb-i Tıbbiye-yi Şahane (tstanbul) 322

MonarşistBasm313 Monarşist Rejim 4, 6, 7, 8, 11, 23, 152, 153,321 Monarşistler 4 , 1 1 8 , 164, 241, 243, 258, 2 8 0 , 3 4 4 , 3 5 3 Muammer Bey, [Aziziye Kaymakamı] 314

Melhame, Necib 1 0 4 , 1 8 5 , 186, 244

Muğla 9 0

Melhame, Selim, Paşa [Ziraat, Orman

Muhtar Bey 2 4 6

ve Maadin Nazın] 139, 179, 180, 185,186,187 Memdulı, Mehmed, Paşa [Dahiliye Nazırı] 161, 179, 182 Merdane Efendi [Kastamonu Belediye Meclisi Üyesi] 42 Mersin 144

,

,

Muhtar, Gazi Ahmed, Paşa [Müşir] 210 Muhtar, Mahmud, Paşa [Birinci Ferik, Birinci Qrdu Kumandam] 208, 210 Mumcu, İsmail Hakkı, Paşa [Amasya Mebusu] 2 6 8 Museviler 54, 137, 138, 143, 220, 228,

Mesud Efendi [Haleb Mebusu] 3 4 4

269, 2 7 7 , 2 9 5 , 296, 3 0 1 , 311, 3 1 2 ,

Meşrutiyet'in İlânı (1908). 3, 4, 6, 30,

321, 32.3, 3 3 5 , 346, 3 4 7 , 351, 353,

35,36,133,134.144,145,149, •

150,156,159,198,199,200,215, 248,249,251

Mevlânzade Rıfat Bey [Serbesti gazetesi. sahibi] 267, 286 Mezararkalı Mevlûd Ağa [Erzurum]

355 Mustafa Bey [Musul ve Diyarbakır Valisi] 92 Mustafa Bey [Şura-yı Devlet Üyesi] 50 Musul 43, 5 2 , 5 9 , 151, 2 5 5 , 347 Muş 67, 71

Mutedil Hürriyetperverân Fırkası 331, 339,345,348,352, Mutlakiyetçi Rejim 1, 6, 3 2 , 4 0 , 4 3 , 49, 53, 60, 65, 82, 94, 95, 97, 99, 100, 105, 106, 108, 109, 119, 122, • 124, 1 2 5 , 1 3 0 , 1 4 5 , 146, 151, 152,

Müsteşarı, Nafia Nazırı] 1 6 4 ; 193, 194 Nâzım Bey 2 6 6 Nâzım Bey [Doktor] 98, 110, 111, 115,314,315,322,323

/

Nâzım Paşa 3 0 0

153,, 156, 157, 162, 184, 191, 192,

Nâzım Paşa [Beyrut Valisi] 90, 2 0 0

211, 212, 215, 2.18, 220, 221, 228,

Nâzmı Paşa [Erzurum Valisi],44, 45,

232, 235, 241, 2 5 3 , 2 5 4 , 265, 270, 285, 2 9 2 , 293, 3 0 4 , 3 0 8 , 311, 316, 318,320,321,324,325,327,329, 344, 345, 3 5 0 Mutran, Nadrâ [Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti Üyesi] 257

46,48,49,50 Nâzmı Paşa [Ferik, Beşindi Ordu Kumandanı] 2 0 9 Nazmi, Osman, Paşa [Harbiye Nezareti Piyade Birlikleri Daire Başkanı] 2 0 8

Mutran, Nakle, Paşa 254

Necib Bey 1 6 9

Mutran, Nedre [Nahle?] 3 4 3

Necid 3 8

Muzaffer Paşa [Askerî Komisyon

Nemlizade Cemal Bey [Trabzon

Başkam] 2 5 ! Müfid Bey [Ergiri Mebusu] 331 Müftüzade Hoca Salim Efendi [Konya Mebusu] 3 0 9 Mümtaz, Ömer, Bey [Ankara Mebusu] 313 Miınci Bey [New York Konsolosu] 194, 195, 2 5 3 Münir, Salih, Paşa [Paris Büyükelçisi] [bkz., Esenbel, Salih Münir] Müslümanlar 4 1 , 4 7 , 55, 56, 5 7 , 6 0 , 6 1 , 6 5 , 6 7 , 69, 76, 150, 151, 152,

Belediye Reisi] 7 3 Nemlizade Hacı Osman Efendi [Trabzon Mebusu] 3 1 3 Nemlizade Salim Bey 74 Neologos

(İstanbul) 2 4 1

Nesimi, Ahmed, Bey [İstanbul Mebusu] 2 9 9 Nessi [Nesih?] Efendi 9 2 New York 2 5 4 The New York Times (New York) 195, 213 Nikolai [Rus Çarı] 122

2 3 4 , 2 5 0 , 255, 3 1 6 , 3 2 0 , 3 2 1 , 323,

Nikolaides [Rum örgüt lideri] 2 9 6

3 2 5 , 3 2 6 , 3 2 8 , 335, 3 4 1 , 3 4 8

Nizami, Osman, Paşa [Berlin Büyükelçisil 197

Nablus 3 3 8 Nablus Sancağı 341 Naci Bey [Trabzon'da İttihat ve

Nouradunghian, Gabriel [Ticaret ve Nafia Nazırı] 172 Nur, Rıza [Doktor] 2 6 7 , 2 6 8 , 3 0 6 , 3 0 7

Terkakki Cemiyeti Üyesi] 72, 73,

Nuri Paşa [İkinci Mabeyinci] 163

74

Nuri, Kasım, Efendi [Ankara Mebusu,

Nâil, Mustafa, Bey [Maarif Şurası Reisi, Trabzon Mebusu] 3 1 4 , Nallis, Traianos [Manastır Mebusu] 3 3 6 Namık Efendi [Kastamonu Belediye Meclisi Üyesi] 42

Mektubi Kalemi Mümeyyizi] 3 1 2 Nuri, Mustafa, Bey [Harput ve - s o n r a Erzurum Valisi] 59, 68, 82, 8 3 Nüfus Sayımı ( 1 0 9 6 / 1 9 0 7 ) 3 2 1 , 3 2 6 , 328, 335, 336

Narrnan 52 Naşid, Yusuf, Bey [Selânik Mebusu] 325 Nauııı Paşa [Hariciye Nezareti

Ohrida [Ohri] 122, 124, 125 Ordu'daki Yenileşme 2 0 7 , 208, 2 0 9 ,

210,211

Orphanides 246 Ortaköy (İstanbul) 100 Osman Paşa (Mareşal, Altıncı Ordu Kumandanı] 209

' Princeton Projesi 15 Priştine 126, 3 2 9 Prizren 126, 3 2 9 Pmodos

(İstanbul) 241, 2 4 4 . 2 8 8

Osman Paşa [Medine Mutasarrıfı] 2 0 0

Protestan Vekâletnamesi 311

Osman Paşa (Müşir, Manastır

Prusya 2 0 4

Garnizon Kumandam I 131

Pûzantion

(İstanbul) 3 2 0

Osmanlı Bankası 113, 114, 134, 187, 189,319 Osmanlı Demokrat Fırkası | Fırka-i İbad] 3 3 5 Osmanlı İmparatorluğu 4, 7, 24, 31,

Maliye Nazırı] ] 64, ! 65, 1 6 6 , 1 6 8 Ragıb, Melımed,' Paşa [Mabeyinci! 179,184,185,190 Rahmi, Mustafa, Bey [izmir Valisi |

35 Osmanlı Umum Sigorta Şirketi 173 31 Mart Olayı [1909] 258, 331, 3 3 9 , 345

Ragıb Bey [Maliye Nezaret i Müsteşarı,

•'•.'•':'

(bkz., Aslaıı, Mustafa Rahmi] Rami, Hasan, Paşa [Bahriye-Nazın! 160, 161, 164, 165, 166', 1 6 7 , 1 7 0 . • 179, 182, 183, 187, 188; 190

Ömer Paşa {Berat mebus adayı] 3 3 0

Rasim, Ahmed, Bey lYazaıi 3 0 0 .

Ömer, Hacı Abdillvehab, Efendi [Bolu

Ratib, Ahmed, Paşa [Amiral, Hicaz

Müftüsü ve Mebusu]'305

Valisi! 1.97, 198, Recaızadc Mahmud Ekrem Bey

Pafi-Tüı'kizıtı 244, 2 4 5 Paııayoti 327 Pangalıı (İstanbul) 1 0 0 Ranitza 232 PapazisHi, Vahan 3 2 0 Paris 51, 60, 61, 62, 63, 74, 75, 77, 81, 83, 91, 94, 99, 100, 102, 103, 106, 1 0 7 , 1 2 0 , 181, 186, 192, 193, 2 5 4 , 255, 259, 260, 2 6 1 , 3 2 2 , 3 3 4

[Evkaf-ı Hümayun Nazın] 172 Receb Paşa [Harbiye Nazın] 169. 171. 172,174,175. Remzi, Hüseyin, Paşa (IJski'ıb Askeri Bölgesi Koıııuraıııl 1 2 8 Resne 1 2 2 , 1 2 3 , 133 . Resneli Ahıııed Niyazi Bey 122. 123, 132,134 Reşat! Bey (Trabzon Valisi] 52, 5.3, 61

Parlamenter Rejim 159

"Reşacl, Mehmed [Vciialıd] 64, 213

Pasinler, Galib 64, 126

ReşidPaşa [Siroz Kaymakamı]. 1.33

Pastırmacı ilanı (Erzurum) 57

Reşid Paşa [Şehremini| .179, 182, 189

Pasturmadjian, Kaıekiıı (Erzurum

Reval 117, 122

Mebusu I 318, 319 Pavloll, Thedore (Üsküb Mebusu] 337 Pertev Paşa [Ferik, Harbiye Nezareti Müsteşarı | 2 0 8 Plıiladelphia 195 Philike Hetaireta 331 Philippe Efendi lAvukat, Edirne mebus adayı] 3 2 6 Pirinççizade A.rif Efendi [Diyarbakır Mebusu] 92, 93

Reval'Plânı ( 1 9 0 8 ) .1.17, 119, 125, 127, 250 Rey, Ahıııed Reşid [Malıcyıı Kâtibivc Haleb Valisi] 267, 344 Rıfat, Mehmed, Paşa lUrkân-ı Harfliye Reisi] 160 Rıza Bey [DraıııaMcbusut 3 2 2 , >2'i Rıza Bey İMiralay] 144 Rıza Paşa [Birinci Ferik, Tophane-i Amire Müşiri | ,210

Presba 123

Rıza Paşa [Harbiye Nazın] 131, 207

Prcveze 329

Rıza, Ahmed, JJey 106, 1 93, 239, 242.

Said Hemdeıiı Dede [Kastamonu

260; 299, 322 Rıza, Ali, Paşa (Kastamonu Askeri

Belediye Meclisi Üyesi] 42

•

Said Paşa Kabinesi 161, 164, 165, 166,

Kumandanı | 42, 4 3 Rıza, Ali, Paşa [Mareşal, İkinci Ordu Kumandam] 208, 2 0 9 Rıza, Ali, Paşa [Müşir, Harbiye Nazırı)

167, 168, 169, 170, 178, 179, 193 Said, Hoca, Efendi [Kosova Mebusu] 336,3,37 Said, Mahir, Bey ] Ankara Mebusu,

i 75

'

Hıza, Mehmed,'Paşa [eski Harbiye

Fırka-i Ahrar Üyesi] 267, 268, 3.12

Nazın] 158, 165, 185, 189, 190

Said, Mehmed, Elendi [İzmir Müftüsü

Rida, Rashid, Şeyh 341, 3 4 5 Rodos 311

ve İzmir Mebusu] 302 Said, Mehmed, Paşa [Sadr-ı Azanı]

Ruııı Basım 244, 264, 2 9 6

131, 137, 157, 1.58, 159, .160, 1.63, 167, 1.68, 1 6 9 , 1 7 0 , 177, 179

Rumeli 320, 3 2 4 Rumlar 41, 54, 138, 223, 233, 24.1, " 242, 243, 244, 245, 246, 2'62, 265, .269, 276, 277, 279, 2 8 5 , 2 9 0 , 291, 294, 2 9 5 , 296, 298, 301, ^02, 309,

Salih Bey [Üsküb eski Belediye Reisi] 128 •

Salih Paşâ [Mirliva, Krkâım Harhiyc-i Umumiye İkinci Reisi | 2 0 8

311, 312, 3 1 4 , 315, 3 2 2 , 3 2 3 , 324,

Salih, Damat, Paşa 267

326,328,332,334,355,356

Salim Bey | Erzurum'da Hakimi 8 6

Russo, Nesini [DOyun-u Umumiye idaresi Selânik Memuru) 1.35 Rusya 3, 50, 66, 67, 74, 75, 77, 82,

Sami Bey [Bahriye Zabiti) 286 Sami, Selini, Bey 110 Sanımı, Ahmed, Bey 266, 267 Samsun 53, 7 3 , 1 4 5 . 3 1 4

104,121,214' Rüştlü, Ömer, Paşa |Hrkân-ı Harb

Saııaa 2 0 9

Reisi, 1 larbıye Nazırı] 1.31, 137,

Sancakbeyizade Mehmed Bey 73

158, 164.

Sandansky, Yaııe [Dahilî Teşkilât Lideri] 136, 230, 23.1, 232,-233,

Saadeddin Paşa I Merkez Kumandanı |

Saraçhaııebaşı Yangını ( 1 9 0 8 ) 2 8 1 ,

i 89 Saaclcı yan fErzurum Ermeni Metropoliti] 148 Sclbah-üTtlayr

234,337 282 Saraçzade Ali Nâki Efendi | Trabzon

(Erzurum) 78, 81

Sabahaddin, Prens 1 0 2 , İ06, 1.07,

Mebusu] 3 1 3 Seçim Kampanyaları 276, 277, 278,

243, 2 4 7 , 2 5 2 , 2 5 9 , 2 6 0 , 261, 2 6 2 ,

2 7 9 , 288, 2 8 9 , 290, 291, 292, 298,

263, 264, 265, 266, 267, 268, 269,

306,308

278, 279, 286, 297, 298, 341, 3 5 5 Sabri Elcııdi |Erzurum Serkouıiseril 55

119, 120, 1 2 1 , 1 2 6 , 128, 129, 1.31,

Sabri. Ilasaıı, Elendi [Behre Mcbusul

Fırkası kurucusu, Tokad Mebusu]

2 3 9 , 2 5 1 , 2 5 2 , 276, 278, 2 7 9 , 2 8 0 , 281, 303, 3 2 0 , 321, 3 2 2 , 32.3. 325. 3 2 7 , 3 2 8 , 3 2 9 , .336, 337. 340, 351

.316 Hukuku

Umumiye gazetesi yayın müdürü | 286

. 1 3 3 , 1 3 4 , 1 3 5 , 1 3 6 , 141, 142, 1.47, 168,171., 174, 223, 230, 232, 234:

333 Sabri. Hoca Muştala, Efendi | Ahali

Saib, Ali, Bey [Doktor,

Seçim Sistemi 274, 2 7 5 Selânik 63, 6.5, 106, 115, 116, 118,

Selim, Mehmed [Fedakâran-ı Millet Cemiyeti Başkanı] 2 8 6 Senegal Vapuru 261

.

Seuice 329 Serbesti

(İstanbul) 2 4 i , 267, 2 8 6

Serdarzade Sıtkı Bey 67, 6 8 Serengülyan, Vartkes 3 i 9 Serflçe 331, 329

Suriye 2 2 1 , 2 5 8 , 3 5 4 Stıriye-Osmanlı İttihadı Cemiyeti 2 5 5 Suriyeliler 253, 2 5 4 , 2 5 5 , 2 5 6 , 257,' 258,291

•

Sunu i, Nazif, Bey 2 8 3 , 2 8 4

Servet-i Fünun (İstanbul) 160, 167, 190,193 Seyfettin, Hoca, Efencli |İttihat ve Terakki Erzurum Şubesi Üyesi | 67 '. Seyfullalı Efendi [Erzurum'da Dava Vekili) 84, 85, 88, 149, 3 1 8 Şcyyid, Mehmed, Bey [İzmir Mebusu) 302 al-Sham'a, Rtıshdi, Bey [Sam Mebusu) 343 Slıatwan, Yusuf |Uhuvvet-i Arabiyc-i Osmaniye Cemiyeti Kurucusu, Bingazi Mebusu] 3 5 0 Shihabi Sülâlesi 6 4 0 Shoqeri e Shiqiptaıevet '[Arnavut Kulübü] 2 5 2 Sbuqair, Şeyh As'ad Efendi [Akka Mebusu] 341

Şahsi Vergi 3 8 , 3 9 , 4 0 , 4 4 , 4 5 , - 4 6 , 4 7 , 50,52,62,69,70,72,81,86 Şakir, Bahaeddin, Bey [Doktor) 103 Şam 77, 90, 140, 152, 3 4 0 , 3 4 1 , 342 Şarkışla 3 1 2 Şefik Paşa [Zaptiye Nazırı 1 3 4 5 Şehrenıanet 1 0 4 Şekib Bey [Sofya Yüksek Komiseri| 196 Şemsi Paşa [Kosova Vilâyet Komutam | 124, 129 Şeralettin, Ahıııed, Bey [Bolu Mebusu] 305 Şeref Sokağı (İstanbul) 2 8 8 , 2 8 9 Şerif Paşa [Madrid Büyükelçisi 1 196 Şerif Paşa [Stockholm Büyükelçisi | 267

Sırblar 335; 336, 321

Şevket Bey 2 6 6

Sırrı, Selim, Bey [bkz., Tarcan, Selim

Şevket Paşa [Ferik, Dördüncü Ordu

Sırrı] Sısah Mehmed Efendi 316 Simav 3 0 4 Sinop 43, 88, 149, 3 1 8 Sinop Kalesi 2 8 6 Sinop Seçimleri ( 1 9 0 8 ) 306 Siroz 1 1 6 , 1 2 9 , 133, 3 2 1 , 322, 3 2 3 Sisam Adası 2 3 3

Topçu Müfettişi 1 50 Şevket, Hacı, Efendi [Erzurum Mebusu] 56,'85, 88, 149, 305, 319 Şevket, Mahmud, Paşa [Kosova Valisi| i Şeyhzade Zeynelabidiıı Efendi [Konya mebusu] 309 Şinasi311

Sivas 52, 286, 314, 315

Şirket-i Hayriye 173

Siyasal Modernleşme 26

Şuıa-yı Devlet 203, 204, 311

Sofya 186, 335, 3 3 7

Şııra-yı Ümmet (İstanbul) 63, 6 6

Souıias, Constantine [Yarıya Mebusu]

Şükrü Bey [Bursa İdadisi İkinci

247, 333 Sönmez, Mehmed Talât [Ankara . Mebusu, Şarkışla Kaymakamı] 3 1 2 . St. Petersburg 196 . Subhi Bey [Erzurum Posta ve Telgraf Müdürü] 4 8 al-S.ulh, Rida [Beyrut mebusu] 339 • Sultan Mahmud Han Türbesi. (İstanbul) 175, 251

Müdürü] 143 Şükrü Paşa [Birinci Fcvik] 128 Şükrü Paşa [Şam Valisi | 2 0 0 Şükrü, Ahmed, Boy [Kastamonu Mebusu] 307, 3 0 8 Şükrü, Ahmed, Efencli [Sivas MebusuI 315 Şükrü, Midhat, Bey İbkz., Bleda, Midhat Şükrü i

Tahdid-i Sitııı Kanunu 2 1 0

Cemiyeti 1 0 2 , 1 0 6 , 1 0 7 , 2 5 2 , 2 4 3 ,

Tahir Efendi [Erzurum İstinaf

244, 2 5 2 , 2 5 9 , 2 6 0 , 2 6 2 , 264, 2 6 6 Tevfik Bey [Erzurum'da Serkomiser]

Mahkemesi Reisi] 5 5 Tahir Efendi [Erzurum'da Komiser] 57

57

Talıir Efendi [Resne Serkoılıiseril. 123

Tevfik Bey, Kıbrıslı 2 6 6

Tahir Paşa [Van ve Bitlis Valisi] 77

Tevfik Paşa [İzmir kumandam! 199

Tahir, Mehmed, Bey [Bursa Mebusu]

Tevfik Paşa [Memurin-i Mülkiye Komisyonu Reisi, Ziraat, Maadiıı ve

303,308

Orman Nazırı, Şura-yı Devlet Reisil

Talisin Bey 56, 8 8 Tahsin Efendi [Resne Defterdarı] 123 Tahsin Paşa [Mabeyin Başkâtibi] 61,

164, 165, 171 Tevlik, Ahmed, Paşa [Berlin

82, 139, 1 6 3 , 1 6 7 , 1 6 8 , 1 7 9 , 180,

Büyükelçisi, Hariciye Nazırı] 101,

182, 1 S 3 , 1 8 6 , 1 8 7 , 1 8 8

137, 164, 170, 171, 172, 173, 196,

' •

'Taki,'-Şahin IGörice Mebusu] 3 3 4 , 3 3 5 Taksim (İstanbul) 141 Takvim-i Vekayi (İstanbul) 131 Talât Paşa [General] 9 3

197 . Tevfik, Mehıııcd, Bey [Bursa Valisi]

' '

Talât, Mehmed, Bey [bkz.. Sönmez, Mehmet, Talât]

[bkz., Biren, Mehmed Tevllkl Tiflis 284 Tlıe Times (Londra) 2 2 2 , 351 Tokad 3 1 6

Talât, Mehmed, Bey [sonra, Paşa,

Tokad Sancağı 3 1 5

Edirne Mebusu] 115, 137, 169,

Iokgöz, Ahmed İhsan 193

239, 2 4 2 , 3 2 7

Tonus [bugünkü Şaıkışlal 3 1 2

-

Talib ibn Receb Bey, Seyyid [Basra Mebusu) 3 4 5 Tanin (İstanbul) 161, 165, 166, 167,

Topçu, Osman FeVzi [Erzincan Müftüsü] 3 2 0 Tophane Rıhtımı (İstanbul) 261

168, 176, 1 8 2 , 1 8 6 , 1 8 7 , 188, 189,

Topuzlu, Cemil 160

241, 2 4 2 , 264, 266, 280, 294, 3 2 7

Torun, Abdullah Azmi [Kütahya

Tanzimat (İstanbul) 3 4 8

Mebusu] 3 0 4

Tanzimat 7

Tosun, Hasan, Bey 6 5

Tarcaıı, Selim Sırrı 137

Tosun, Hüseyin, Bey [Erzurum'da

Tanında Reform Önerileri 2 2 9 Tasfiye-i Rüteb-ı Askeriye Kanunu 2 1 0 Taşlıca 3 2 9

Devrimci] 67, 8 5 , 8 8 Touriaıı [Gatoğigos, Ermeni Patrikhanesi Vekili] 1 4 0

Tayyar Bey [Binbaşı] 3 2 0

Trablus 1 1 3

Tchemopeeff [Dahili Teşkilât üyesi]

Trablus Garb 38, 93, 174, 175, 3 4 8 ,

232 -

:

Tchorbadji, Grocho 3 2 7

349 Trablus Şaın 3 3 8

Tebriz Kapısı (Erzurum) 4 7

Trablus Saııı Sancağı 3 4 0

Temettü 3 8

Trabzon 52, 53, 55, 61, 62, 72, 73, 74,

Tengiışenk, Yıısuf Kemal [Kastamonu Mebusu] 306, 3 0 7

75, 77, 8 9 , 1 1 3 , 1 4 5 , 146, 2 7 8 ; 3 1 3 , 340

Teiısik-i Maaşat Kararnamesi 167

Trabzoıi Vilâyeti 3 1 4

Tepebaşı (İstanbul) 139 ,

Tung, Ahmed Fazlı 2 4 3 , 266, 2 6 8 ,

Tepeden Devrim 22, 23, 32, 155, 156

294, 2 9 9 , 3 0 0

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 3 0 8

Tunus 186

Teşebbüsü Şahsi ve Adeııı-i Merkeziyet

al-Tuııusi, Salih Slıarif 3 4 2

'

Turhan Paşa [Evkaf-ı Hümayun Nazırı, l Şura-yı Devlet Reisi] 164, 1 6 5 , 1 7 0 "lurlıan Paşa [St. Petersburg •

VehibBey, [Binbaşı] 3 1 8 Vergi Ayaklanmaları ( 1 9 0 6 - 1 9 0 7 ) 33, 3 9 , 4 5 , 5 2 , 53, 9 0 1 4 8 , 1 4 9 , 3 1 8

Büyükelçisi] 1 9 6

Veıgi-i Şahsi [bkz., Şahsi Vergi]

Tümerkan, Hasan Fehmi ISinop

Vilâyat Kanunu ( 1 8 6 9 ) 2 3 4

Müftüsü ve Mebusu] 3 0 6 , 3 0 7

Vilâyet Meclisi 2 2 4

Türk Tarihçiliği 7, 26, 9 8 . 1 5 3 , 1 5 5 , 157, 2 7 1 , 2 7 2 , 2 7 3

Viteşna Makedoııska i Odrinska Revolutsionna Oıganizatsiya [bkz.

Türk Tarihi, Modern 17, 28, 29, 3 0 , 33,36,271

Dahili Teşkilâtl .Vlachoff, Dimitı i (Selânik Mebusu]

Türkiye 3, 4 , 7, 8 , 9 , 10, 11, 1 2 , 1 3 , • 14, 15, 16, 17, 18, 1 9 , 2 0 , 2 1 , 2 2 , 2 3 , 2 4 , 25, 2 6 , 2 7 , 3 1 , 3 2 , 35, 3 6 , . 3 7 , 6 2 , 6 3 , 6 6 , 75, 77, 9 4 , 95, 101,

325 Vloıa, Süreyya [Rüsumat Emini] 3 3 2 , 333 Volçetriıı 1 2 6

•103,105, 1 1 7 , 1 2 7 , 191, 2 0 5 , 2 0 6 ,

Vassisclıe Zeitung

231, 255, 262, 2 8 9 , 2 9 6 , 320,

Vrione, Aziz Paşa [Berat m e b u s adayı]

•337,340

335,

•

(Berlin) 1 7 7

•

330,331

Türkiye Büyük Millet Meclisi 3 0 8 Türkler 3 2 8 , 3 5 1 , 3 5 4 , 3 5 6

Washington 2 5 3

Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye

Yağcı Şefik Bey [Bağımsız mebus

Cemiyeti [Jam'iyat al lkha'al-'Arabi

adayı] 3 0 0

al-'Utlmıani] 2 5 7 , 2 5 8 , 3 4 2 , 3 4 9 ,

Yakova 1 5 1 , 2 5 0

350, 354

Yakub Ağa [Doktor Nâzım Bey'iıı

Ulahlar 2 2 3 , 2 2 4 , 3 2 1 , 3 3 4 Uryanizade Cemil Molla 2 8 3 , 2 8 4 Uşak 3 0 4 Uzun Osman Efendi [Erzurum Ziraat Bankası eski Müdürü] 8 5

takma adı] [bkz. , Nâzım Bey] 1 1 0 Yalçın, Hüseyin Cahid (İstanbul Mebusul 1 6 0 , 1 6 5 , 1 6 6 , 1 7 6 , 2 6 6 , 297, 297, 343 Yanya 3 2 1 , 3 2 9 , 3 3 2 Yanya Vilâyeti 3 3 2

Ü ç Horan Ermeni Kilisesi 1 4 0

Yazıcızade Hakkı Bey 161

Üçüncü Dünya Ülkeleri 2 6

Yazır, Mehmed Hamdi [Antalya

Ümeyye Camii (Şam) 3 4 2

Mebusu] 3 1 0 , 3 1 1

Ümitli Mehmed Bey 3 1 7

Yemen 1 1 2 , 1 1 3 , 2 2 1 , 3 5 4

Üsküb 6 4 , 6 5 , 1 0 3 , 1 1 2 , 1 1 3 , 1 2 6 , 1 2 7 ,

Yeni Gazete

128,129,232,336,337

(İstanbul) 2 9 8

Yerel Yönetimde Değişiklikler 2 2 4 ,

226 Van 53, 6 0 , 6 7 , 7 0 , 7 1 , 7 7 , 7 8 , 7 9 , 8 0 , 8 1 , 91, 3 1 9 , 3 2 0 Varyete Tiyatrosu [Theatre deş Varietes) (İstanbul) 2 6 5 Vasfi, İbrahim, Efendi [Karesi Mebusu] 3 0 5 . Vasıf, Mehmed, Bey [Manastır Mebusu] 3 3 6 Vatan yahut Silisi re 311

Yıldız Sarayı 3, 1 3 8 , 1 3 9 , 2 0 9 , 2 8 2 , 283,285 Yorganjioglu, Aristidis, Paşa [İzmir Mebusu] 3 0 2 Yunan Makedonya Komitesi 1 1 5 Yunan Savaşı ( 1 8 9 7 ) 1 2 2 Yunanistan 7, 2 1 , 1 1 5 , 2 4 2 , 2 9 6 , 3 3 3 , 331,324 Yunanlılar 2 3 1 , 3 3 0

Yusfanî, Davud iMusul Mebusu] "348 al-Yusuf, 'Abd al-Rahmaıı ibn Muhammad Bey (Sam Mebusu] 3 4 3

Ziver Bey [Adliye Nezareti Dinişleri Müdürü] 6 2 Ziver Bey [Şehremini 1 2 8 1 , 2 9 5

/

Ziya Bey [Sadaret Müsteşarı] 164 Zannas, A. D. [Doktor, Yunanlı Devrimci) i I i Zeki Paşa [Ferik, Musul Valisi) 201 Zeki Paşa [Tophaııe-i Âmire Müşiri] 18 i. 188, 180 . Zeki, 'Çerkeş' Mehmed, Paşa [Müşir, Dördüncü Ordu Kumandanı] 48, 49,60,88,89 Zeki,Flalil, Bey 103 Zeki, Mustafa, Efendi [Bolu Mebusu]. 305 Zeynel, Kasım ] Cidde Mebusu] 2 6 8 Zeytuıı 52 Zihni Paşa [Ticaret vc Nafia Nazırı] 161

Ziya Paşa [Serlıafiye) .182 Ziya Paşa | Ticaret ve Sanayi Nezareti Defter-i Hakani Nazırı, Ticaret Nazırı, Maliye Nazırı] 164, 172, 205 Ziya, Hafız Ahmed, Efendi 3 1 9 Ziya, Mustafa,; Efendi [Sivas Mebusu] 315

•

Ziyaeddin, Şeyh, Efendi [Kastamonu Belediye Meclisi Üyesi] 4 2 Zohrab, Krikor [Avukat, İstanbul Mebusu] 2 6 7 , 2 9 7 , 2 9 8 , 2 9 9 Zuhayrzade Ahmad Paşa (Basra Mebusu] 3 4 6

•