Γενική ιστορία της Ευρώπης. Tόμος Β: Η Ευρώπη από το Μεσαίωνα μέχρι το 1300

ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΕΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ:

GEORGES LIVET ROLAND MOUSNIER

ΤΟΜΟΣ Β'

Η Ευρώπη από το Μεσαίωνα μέχρι το 1300 Marcel Pacant

Μετάφραση:

Φ. ΚΙΚΙΛΙΑ Ι. ΒΑΖΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ι. ΒΛΑΧΟΣ

ΑΘΗΝΑ

Digitized by 10uk1s

Το βιβλίο αυτό φωτοστοιχειοθετήθηκε στη ΒΙΒΛΙΟΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΗ ΣΥΝΠΕ Φειδίου 18, Αθήνα, τηλ.: 3644332 τυπώθηκε στη Χ. Ζαχαρόπουλος - Δ. Σιταράς - Γ. Ζαχαρόπουλος ΟΕ Ύδρας - Κύπρου 9, Μοσχάτο, τηλ.: 4817381 για τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ Νικηταρά 2, Αθήνα, τηλ.: 3622496-3609150 και κυκλοφόρησε το Σεπτέμβριο του 1990 © Presses Universitaires de France, 1980 108, Bd Saint-Germain, 75006 Paris © Εκδόσεις Παπαζήση ΑΕΒΕ Νικηταρά 2, Αθήνα

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ III

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι' Η εξουθενωμένη Ευρώπη ή η περίοδος της ανομοιότητας ΤΕΛΗ 5ου — ΜΕΣΑ 8ου ΑΙΩΝΑ

Στη διάρκεια του 5ου αιώνα, η ρωμαϊκή Αυτοκρατορία καταρρέει στη Δύση. Φυλές γερμανικής καταγωγής, εξαιτίας της εισβολής των Ούννων στην ανατολική Ευρώπη, καταλαμβάνουν την Ιταλία, την Ισπανία και το μεγαλύτερο μέρος των Βρετανικών νησιών. Εντούτοις, αυτή η αναστάτωση δε συμβαίνει σαν κάτι αναπάντεχο. Πραγματοποιείται, αντίθετα, επί πολλές δεκαετίες. Επιπλέον, δεν πλήττει ένα κράτος σε πλήρη ακμή, αλλά έναν οργανισμό από καιρό ασθενή. Εξάλλου, δεν επιφέρει το θάνατο αυτού του οργανισμού, δεδομένου ότι, κατά την ιστορική εξέλιξη, τίποτα δεν πεθαίνει ολοκληρωτικά, τίποτα δεν σπάει σε σημείο που να εξαναγκάζεται κανείς να αρχίσει από το μηδέν. Κι αυτή τη φορά ακόμα η ζωή παραμένει, τουλάχιστον σε ορισμένους τομείς, έστω κι αν το σθένος ελαττώνεται. Οι σύγχρονοι το αισθάνονται καλά, κι οι πιο δραστήριοι από αυτούς προσπαθούν καμιά φορά να αναζωογονήσουν το εξασθενημένο σώμα. Δυστυχώς, είτε επειδή ονειρεύονται μια πλήρη ανάσταση για πάντα αδύνατη, είτε επειδή δεν έχουν τα μέσα να θεραπεύσουν πραγματικά την αποτελμάτωση, είτε ίσως ακόμα επειδή η τύχη δε θέλει να τους χαμογελάσει, οι προσπάθειές τους, τις πιο πολλές φορές, μένουν μάταιες απέναντι στην εκπληκτική απάθεια των οικονομικών, κοινωνικών, πνευματικών, πολιτικών δομών μέσα στις οποίες κινούνται. Και όταν, κατά τύχη, ή χάρη σε πρωτοβουλίες που δεν αναφέρονται μόνο στη ρωμαϊκότητα, αυτές οι δομές αρχίζουν να αναζωογονούνται, όταν, σε κάποιους τομείς, αμυδρές καινοτομίες εμφανίζονται, όταν διαπιστώνουμε ότι, αν τίποτα δεν πεθαίνει ολοκληρωτικά, όλα άλλαξαν και όλα αλλάζουν, οι νεωτερισμοί και οι μεταβολές δεν καταφέρνουν να ξαναδημιουργήσουν έναν πραγματικό δυναμισμό, να προκαλέσουν τη γέννηση ενός καινούργιου κόσμου, να ξεπεράσουν τις διαφορές και να εξαλείψουν τις δυσαναλογίες.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Οικονομική ατονία και κοινωνική αποτελμάτωση Οι γερμανικές κατακτήσεις δεν αλλάζουν καθόλου την κατάσταση, που παραμένει όπως ήταν αμέσως μετά την πολύ σοβαρή κρίση του 3ου αιώνα. Ο μαρασμός, αν μπορούμε να πούμε, δυναμώνει και αποτελεί περισσότερο από ποτέ ένα πολύ σημαντικό εμπόδιο για κάθε αποκατάσταση. Από αυτή την κρίση του 3ου αιώνα, πρωταρχικό γεγονός της ιστορίας της παρακμάζουσας ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που προσδιορίζει την οργάνωση των επόμενων αιώνων, το δυτικό τμήμα της Romania υπέφερε ιδιαίτερα, σε σημείο που δεν είναι καθόλου υπερβολικό να θεωρήσει κανείς ότι σε αυτόν τον τομέα ο ρωμαϊκός πολιτισμός πραγματικά κατάρρευσε. Το πιο εμφανές σύμπτωμα, η πόλη, που ήταν το ουσιώδες κοινό «επιχείρημα» σε όλους τους πολιτισμούς της Ανατολής και της Μεσογείου, βλέπει το ρόλο της να αλλοιώνεται βαθιά. Η σπουδαιότερη αιτία, αλλά όχι η μοναδική, γιατί πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη μας την αποδιοργάνωση των θεσμών, είναι η ατονία του εμπορίου, που οφείλεται στη μετριότητα της κυκλοφορίας των μεταλλικών νομισμάτων, στην όλο και περισσότερο αβάσταχτη ελάττωση της περιεκτικότητάς τους, που συμβαίνει σε μια εποχή όπου, υπό την επήρεια αυτής της πτώχευσης και εξαιτίας πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων, η πελατεία διασκορπίζεται και μειώνεται, χωρίς καμιά δημογραφική ζωτικότητα να επιτρέπει την αναπλήρωση αυτών των κενών. Παράλληλα, η βιομηχανία, τόσο ανθηρή προηγουμένως σε όλες τις Digitized by 10uk1s

περιοχές, παρακμάζει. Μεμιάς, το αστικό δίκτυο καταστρέφεται, ο αστικός ιστός αποσυντίθεται, οι πόλεις αδειάζουν· κλείνονται στον εαυτό τους· κινδυνεύουν να μην είναι πια ο προνομιακός χώρος των σχέσεων, η πλουσιότερη πολιτιστική εστία. Τίποτα δεν έρχεται εξάλλου, στη Δύση, ανάμεσα στον 5ο και τον 8ο αιώνα, να την αναζωογονήσει. Οι «βάρβαροι», στην πραγματικότητα, εγκαθίστανται εκεί, εκτός εξαιρέσεων, με κάποια αποστροφή, επειδή ο αστικός πολιτισμός, με τα «κοσμικά» του ήθη, τον εκλεπτυσμό του και την πνευματική του φιλαρέσκεια, την αίσθησή του της οργανωμένης ψυχαγωγίας, τους αποπροσανατολίζει· είτε επειδή στην αρχή φοβούνται την εξέγερση των υπόδουλων πληθυσμών, σε αυτούς τους κλειστούς τόπους οι οποίοι, συχνά άλλοτε για να προστατευθούν από αυτούς, περιβλήθηκαν από προτειχίσματα. Διατηρούν λοιπόν εκεί παραδοσιακές δομές διοίκησης, κυρίως τα δικαστήρια και, σε ορισμένες πολιτείες, την επισκοπική δικαιοδοσία. Ίσως επίσης, καταλαμβάνοντας παλιά ρωμαϊκά κάστρα ή κτίζοντας καινούργια για τις στρατιωτικές ανάγκες, επιτρέπουν σε ορισμένες περιοχές να αναδυθούν σε επίπεδο άστεως (Γάνδη, Βόννη, Στρασβούργο), όπως θα κάνουν τους επόμενους αιώνες, μοναχοί με βάση τα μοναστήρια τους. Αλλά, γενικά, δε δίνουν στις πόλεις κανένα πολιτικό ρόλο. Οι ηγήτορες, οι βασιλείς δεν εγκαθίστανται στις παλιές μητροπόλεις, που ήταν γενικά πιο εκτεταμένες και πολυάνθρωπες. Στις πολιτείες στις οποίες, για διάφορους λόγους, κατοικούν και δεν επιφέρουν, εκτός του Θεοδόριχου, καμιά ιδιαίτερη ανάπτυξη: η έκταση του Παρισιού, του Σουασόν, του Σαλόν, του Τολέδου, κ.λπ. δεν ξεπερνά τα δέκα περίπου εκτάρια. Ο αστικός πληθυσμός αποτελείται λοιπόν από μορφωμένους λαϊκούς και πολιτικούς διοικητές, αυτοί οι τελευταίοι λιγοστοί, από τεχνίτες και μερικούς εμπόρους, χωρικούς που ήρθαν να βρουν καταφύγιο, στους οποίους ανακατεύονται άεργοι στρατιώτες και σκλάβοι φυγάδες. Πληθυσμός παράταιρος, στους κόλπους του οποίου οι παραγωγοί δεν έχουν παρά μια δευτερεύουσα θέση και όπου το προσωπικό, το πραγματικά ικανό να δράσει αποτελεσματικά στη διαχείριση των πολιτικών και των οικονομικών, λείπει σε ανησυχητικό βαθμό. Σχετικά με τους λίγους εμπόρους που παραμένουν και επιδίδονται στο τοπικό εμπόριο και στην αργυραμοιβία, έχοντας παραιτηθεί από το εμπόριο σε μακρινές αποστάσεις, είναι όλο και περισσότερο ξένοι προς το κοινωνικό σώμα, κατά τα άλλα άμορφο, μέσα στο οποίο ζουν, με τον ίδιο τρόπο που τοποθετούνται όλο και περισσότερο στο περιθώριο των παραγωγικών τομέων της οικονομίας. Η ονοματολογία δείχνει ότι είναι πραγματικά ξένοι, Σύροι, Έλληνες, Λεβαντίνοι, Ιουδαίοι. Έτσι, η πόλη, στερημένη από αυτό που άλλοτε είχε αποτελέσει τις ζωντανές της δυνάμεις και την κατεστραμμένη κοινωνιολογική ισορροπία της, δεν επηρεάζει πια τη γειτονική ύπαιθρο και δεν είναι πλέον δεμένη με αυτή, κι όταν ακόμα, κατ' εξαίρεση, συνεχίζει να γνωρίζει μιαν ορισμένη ζωτικότητα. Κι αυτή επίσης, είναι απομονωμένη. Αυτές οι μεταβολές, που συμβαίνουν από τον 3ο αιώνα και γίνονται σοβαρότερες στους τέσσερις επόμενους αιώνες, αφορούν κυρίως τη Δύση. Στην Ανατολή, η κρίση δεν έχει τα ίδια αποτελέσματα και εν μέρει έχει ξεπεραστεί· οι αστικές δομές παραμένουν σίγουρα και επειδή είναι ένα σταθερό δεδομένο αυτών των πολιτισμών. Το εμπόριο αλλοιωμένο διατηρείται όπως και ο πολιτισμός, υποβιβασμένος. Από την αυγή λοιπόν του Μεσαίωνα, υπάρχουν, στον οικονομικό τομέα εξελίξεις και αποτελέσματα, τελείως διαφορετικά. Η Δύση, και μέσα σε αυτή τη Δύση, η Γαλατία περισσότερο από την Ισπανία και η Ισπανία περισσότερο από την Ιταλία, είναι βαθιά χωρισμένη από την Ανατολή. Πετυχαίνει να αποκτήσει μια ταυτότητα, αλλά αυτό γίνεται μέσα στην αναταραχή και στη χειρότερη μετριότητα. Σε αυτές τις δυτικές επαρχίες, η μόνη «αδιάψευστη πραγματικότητα» είναι η γη, η μόνη αξιόλογη δραστηριότητα είναι η «γεωργία». Οι γερμανικοί λαοί, ριζώνοντας, δεν άλλαξαν τίποτα σε αυτήν την κατάσταση. Σταθεροποιούμενοι σε πεδιάδες πρώτα, δημιουργώντας ή αναπτύσσοντας ή αναζωογονώντας χωριά, είχαν κύριο μέλημα να βρουν εκεί τα τρόφιμα και τα προϊόντα που τους Digitized by 10uk1s

ήταν απαραίτητα. Δεν επέφεραν λοιπόν καμμιά αναστάτωση, τόσο μάλλον που ήταν πολύ λιγότεροι από ότι πιστεύαμε για πολύ καιρό. Αν και ανάλογα με τις τοποθεσίες, η πυκνότητα των εγκαταστάσεών τους εποίκιλε, αν και ήταν άφθονη στις μεγάλες κοιλάδες (Σκάλδιος, Μόζας, Ρήνος, Σων), το σύνολο απείχε πολύ από του να είναι εντυπωσιακό. Χρησιμοποίησαν λοιπόν, όπως το εννοούσαν, αυτό που υπήρχε, καταχράστηκαν αυτό που τους προσφερόταν, επιδεινώνοντας έτσι, χωρίς να το θέλουν πράγματι, τα πρωτεία της γεωργίας και την κατάσταση των καλλιεργητών της γης. Η γη, από την εποχή της παρακμάζουσας ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, διαμοιράστηκε σε μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις που προμηθεύουν στους κατόχους τους, Ρωμαίους και Γερμανούς, αφότου αυτοί δήμευσαν τα δημόσια κτήματα και μέρος των ιδιωτικών ιδιοκτησιών, την άνεση, αν όχι τον πλούτο, που τους τοποθετεί σε μια θέση πολύ πάνω από το κανονικό και από όπου, τελείως φυσικά, διαχειρίζονται και διευθύνουν όσους δουλεύουν γι' αυτούς, αποτελώντας έτσι μια αριστοκρατική ολιγαρχία. Δίπλα σε αυτούς παραμένουν ελεύθεροι χωρικοί, κυρίως ανάμεσα στους λίγους βαρβάρους που απέκτησαν μικρούς κλήρους· αλλά ο ρόλος τους μένει δευτερεύων στην κοινωνική διάταξη και αυτοί ελέγχονται πολύ νωρίς από τους ισχυρούς. Η μάζα των χωρικών δεν μπορεί να αποκτήσει μεγάλες ιδιοκτησίες· βρίσκεται κάτω από την εξάρτηση, την όλο και πιο βαριά, των μεγάλων ιδιοκτητών. Μια μεγάλη μερίδα αυτών των αγροτών είναι δουλοπάροικοι, δηλαδή μόνιμοι καλλιεργητές ξένης γης που οφείλουν μέρος της παραγωγής τους σε είδος και συχνά αγγαρείες πολλές ημέρες την εβδομάδα και οι οποίοι, μη έχοντας πια μεγάλη ελευθερία απέναντι στον κύριό τους, είναι υποχρεωμένοι να τον υπηρετούν και καταδικασμένοι να μην τον εγκατελείψουν ποτέ. Ανάμεσα στους άλλους, ένας μεγάλος αριθμός είναι ακόμα σκλάβοι, γιατί παρά την εξασθένιση της δουλείας στον 3ο και 4ο αιώνα λόγω του τέλους των κατακτητικών πολέμων, της κακής απόδοσης του συστήματος, σίγουρα επίσης υπό την επίδραση του χριστιανισμού, οι δουλικές αγέλες είναι αρκετά σημαντικές όταν μάλιστα, ορισμένες γερμανικές φυλές οι οποίες, στα ήθη τους και τους νόμους τους δεν γνωρίζουν παρά ανθρώπους ελεύθερους, βολεύονται σε αυτή την πρακτική —είναι η περίπτωση των Αλαμανών και των Σαξόνων, ίσως των Φράγκων— και ευνοούν αυτό το καθεστώς, που συντελεί στο να κατρακυλούν ορισμένες αγροτικές ομάδες προς την ολοκληρωτική δουλεία. Από αυτό απορρέει, από τον 6ο αιώνα, μια ανθρώπινη ζύμωση στη διάρκεια της οποίας η έννοια της ελευθερίας «αμαυρώνεται και κατά την οποία μετατοπίσεις, λίγο κατανοητές για μας, εμφανίζονται ανάμεσα σε μη - ελεύθερους, σε ημι-ελεύθερους, σε πλήρως απελεύθερους και σε απελεύθερους με περιορισμούς, κ.λπ. Η μάζα των κατοίκων της παλιάς ρωμαϊκής Δύσης —τουλάχιστον τέσσερις στους πέντε— αποτελείται λοιπόν από αυτούς τους υποτελείς οι οποίοι, εκτός από το χρέος και την ελεγχόμενη εργασία τους, δε συμμετέχουν σε τίποτα, δεν γνωρίζουν άλλους ορίζοντες από αυτούς του κτήματος, άλλες αποφάσεις από του κυρίου που είναι καμιά φορά και ο διαχειριστής (διοικητής, στρατιωτικός) της δημόσιας δύναμης, αλλά που δεν αντιλαμβάνονται ποτέ σαν τέτοιο ή αγνοούν πώς να ξεχωρίσουν σε αυτόν τον κτηματία, από τον δημόσιο άνδρα. Αυτή η άγνοια, δηλαδή αυτή η ασυνειδησία (μη συνείδηση), που είναι γεγονός πολύ διαδεδομένο αν όχι εντελώς γενικό, τους εμποδίζει να συνειδητοποιήσουν τη μοίρα τους, και κυρίως ότι αυτή η μοίρα είναι η μοίρα ενός πλήθους, και να ανακαλύψουν τι είναι η οργάνωση της κοινωνίας. Βέβαια, μπορεί για τοπικούς λόγους, να υπάρχουν ανάμεσα σε μια ομάδα υποτελών και τον κύριο εντάσεις και συγκρούσεις, που εκφράζουν τη γενική κατάσταση των χωρικών. Αλλά κανείς μέσα στη μάζα, δε νιώθει μια κάποια αλληλεγγύη που να ξεπερνά το τοπικό πλαίσιο, έτσι που, σε κάθε κτήμα, σε κάθε τόπο, παρά τους νόμους και τους ανάλογους τρόπους ζωής, προέχουν η αναδίπλωση του καθενός στον εαυτό του και η σιωπή, αφού έχει χαθεί η ιδέα και η εικόνα, που κάποτε έφερνε ο έμπορος, για μια οικονομία και κοινωνία πιο συγκροτημένες, και περισσότερο ακόμα για τη χρησιμότητα ή αναγκαιότητά τους.

Digitized by 10uk1s

Η αποδυνάμωση του αρχαίου πολιτισμού Αντίθετα με την οικονομία, οι πολιτιστικές δραστηριότητες παραμένουν ζωηρές σε όλο τον 3ο και 4ο αιώνα και μάλιστα ακόμα στην αμέσως επόμενη περίοδο. Η Ρώμη, εδώ, ακολουθεί ασταμάτητα την ορμή της. Η λάμψη λοιπόν διατηρείται. Ο αρχαίος πολιτισμός, του οποίου οι ενασχολήσεις και οι σκοποί τοποθετούνται σε ένα ψηλό νοητικό επίπεδο, συνεχίζει να εκφράζεται σε μια γλώσσα ακόμα κομψή, έστω κι αν δεν είναι πια τα λατινικά του Κικέρωνα και του Τάκιτου, να λαμπρύνεται από την αγάπη για την «ανθρωπιστική παιδεία» και από μεγαλοπρεπείς καλλιτεχνικές δημιουργίες, από το βάθος της ανάλυσης και της επιχειρηματολογίας που ο χριστιανισμός ήρθε να ενισχύσει. Έτσι έλαμψε στο τέλος του 4ου αιώνα και στις αρχές του 5ου, μια παραγωγή που ταίριαζε στη ρωμαϊκή παράδοση και που θεωρήθηκε από μια μερίδα των δημιουργών της ως ένα μέσο στοχασμού και ψυχαγωγίας, κατά κάποιο τρόπο ως απόλαυση· άλλοι, κάτω από τη χριστιανική επίδραση και για να ικανοποιήσουν τους χριστιανούς, τη χρησιμοποίησαν σαν φιλοσοφική και μυστικιστική αναζήτηση για να κατανοήσουν το δόγμα. Έτσι, αυτό που μένει, είναι ένας πολιτισμός για πολύ λίγους, ο οποίος εξυπηρετεί περισσότερο από ποτέ ανθρώπους που τείνουν να τον χρησιμοποιήσουν σαν ένα κοσμικό παιχνίδι ή να καταφύγουν σε αυτόν για να μη βλέπουν τις δυστυχίες του αιώνα, ή εκκλησιαστικούς και θεολόγους που τον έχουν εν μέρει ανάγκη για τους ίδιους και για τις κάποιες εξελιγμένες χριστιανικές κοινότητες: τελικά, ένας πολιτισμός που δεν αφορά τον πληθυσμό στο σύνολό του και που, σιγά σιγά, αφήνει κατά μέρος την κληρονομιά της αρχαιότητας, για να ασχοληθεί με τη σύνθεση της χριστιανικής κληρονομιάς. Οι «βάρβαροι», που δεν είναι αναμειγμένοι κατά κύριο λόγο, δεν επεμβαίνουν. Δεν καταστρέφουν, παρά μόνο αυτό (μνημεία, έργα) που, από ατύχημα ή αναγκαιότητα, υποχρεώνονται να καταστρέψουν, όταν φέρονται σαν κατακτητές. Ακόμα περισσότερο, αρκετά νωρίς και σχεδόν όλοι, προστατεύουν επειδή σέβονται ή επειδή ζηλεύουν προσπαθούν μάλιστα να αποκαταστήσουν για να εξυψωθούν, να εξευγενιστούν, αλλά κυρίως επειδή, σχεδόν ανίκανοι να διοικήσουν κράτη, να θέσουν σε λειτουργία θεσμούς, τους είναι χρήσιμο να συνεχίσουν να διδάσκονται από «Ρωμαίους» διοικητές. Όλα αυτά εξηγούν τη διατήρηση και, κατά κάποιο τρόπο, την επιβίωση σχολών και κέντρων λατινικής παιδείας —που συντελούν εξάλλου στη διατήρηση κάποιας λάμψης ορισμένων πόλεων. Στη Ρώμη, η διδασκαλία και η εφαρμογή της γραμματικής, της ρητορικής και του δικαίου, είναι ακόμα για λίγο καιρό υψηλού επιπέδου. Η σχολή ρητορικής του Μιλάνου είναι φημισμένη και προσελκύει νέους από όλη την Ιταλία και τη νότια Γαλατία. Στις σχολές της Αρλ και της Λυών η φοίτηση δεν είναι αμελητέα, τουλάχιστον ως τα τελευταία χρόνια του 6ου αιώνα. Μετά από αυτήν την περίοδο, αντίθετα, δεν υπάρχει πια σχεδόν τίποτα. Αλλά στις πιο ευκατάστατες οικογένειες «ρωμαϊκής» καταγωγής, συνεχίζουν να μορφώνουν τα παιδιά με οικοδιδάσκαλους, σύμφωνα με τους κανόνες, σίγουρα πολύ αλλαγμένους, της αρχαίας παιδείας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, στη διάρκεια όλου του αιώνα και μάλιστα ως τα μέσα του 7ου, την εμφάνιση συγγραφέων, των οποίων τα έργα έχουν διάφορα προτερήματα και παρουσιάζουν συγχρόνως ελαττώματα τα οποία εξηγούνται από την αποδυνάμωση τεχνικών και γνώσεων που κατάγονται από τον κλασικό ρωμαϊκό πολιτισμό, στον οποίο όμως η αφοσίωσή τους είναι αναμφισβήτητη. Γεννημένοι και οι μεν και οι δε γύρω στο 480, οι Βοήθιος, Κασσιόδωρος, Βενέδικτος της Νουρσίας, αποδεικνύουν αυτό το γεγονός με λαμπρό τρόπο. Ο πρώτος (πέθανε το 524), σαφώς επηρεασμένος από τη ρωμαϊκή παιδεία που πήρε, βαθιά ευαίσθητος στις πνευματικές αξίες της, διατηρώντας πιο συγκεκριμένα στη διάρκεια μιας ζωής λαμπρής και τελικά τραγικής, που τον οδηγεί στις πιο υψηλές τιμές στην υπηρεσία του Θεοδορίχου, έπειτα στη δυσμένεια, στη σύλληψη και στο θάνατο, την αγάπη για τα ανθρωπιστικά γράμματα, ενδιαφέρεται κατά τρόπο θεμελιώδη για την ελληνική Digitized by 10uk1s

φιλοσοφία, την οποία μελετούν ακόμα. Γοητευμένος ουσιαστικά από την πλαττωνική σκέψη, έτσι όπως την οικειοποιήθηκαν ορισμένοι πατέρες της Εκκλησίας, και φροντίζοντας να εμβαθύνει το χριστιανικό δόγμα στο οποίο πιστεύει απερίφραστα, σύμφωνα με την πλατωνική θεώρηση, θέλει συγχρόνως να εισαγάγει την αριστοτελική αυστηρότητα και λογική. Ασχολείται επιπλέον, με την μεταβίβαση της αρχαίας κληρονομιάς στις καινούργιες γενιές, διατηρώντας μια ποιοτική διδασκαλία, και συνθέτει γι' αυτό το σκοπό, πραγματείες σχετικά με τις επιστημονικές θεωρίες, οι οποίες εντάσσονται στη σειρά των επονομαζόμενων ελευθερίων τεχνών, που συνιστούν τα παιδαγωγικά προγράμματα όπως τα είχε προσδιορίσει έναν αιώνα νωρίτερα ο Μαρτιανός Καπέλας. Σχετικά με το τελευταίο του σύγγραμμα, το πιο γνωστό, που συντάχτηκε στη φυλακή στο τέλος της ζωής του, η Φιλοσοφική παρηγοριά, διάλογος ανάμεσα στο συγγραφέα και τη φιλοσοφία σχετικά με τα αγαθά αυτού του κόσμου, το σύμπαν και το θεό, είναι από ρητορική άποψη, το απόσταγμα της έκφρασης και η ανύψωση της σκέψης, στην κατεύθυνση μεγάλων έργων προσωπικού συλλογισμού της Αρχαιότητας. Ο Κασσιόδωρος (πέθανε γύρω στο 580 σε πολύ προχωρημένη ηλικία), επίσης σημαντική πολιτική προσωπικότητα, που γύρω στα 555, αφήνει τα εγκόσμια για να κλειστεί στο μοναστήρι που ίδρυσε σε ένα από τα κτήματά του (Βιβαριόμ) στη νότια Ιταλία, είναι ένας οξύνους λόγιος. Προσπαθεί να εμβαθύνει τη χριστιανική παιδεία, ονειρεύεται να κάνει τη Ρώμη κέντρο της, αλλά δεν παραλείπει καθόλου τη μη θρησκευτική παιδεία, της οποίας θέλει να «περιλάβει τη γνώση» (J. Paul) στα θρησκευτικά πλαίσια. Έτσι, στο δεύτερο βιβλίο των Θεσμών παρουσιάζει μια επιλογή παραθέσεων αρχαίων συγγραφέων, που δείχνει σε πιο σημείο η επαφή του με αυτούς ήταν καρποφόρα. Ο Βενέδικτος, εν τέλει, ο ιδρυτής του Μόντε Κασσίνο (πεθαίνει το 555), αν δεν είναι, γόνιμος συγγραφέας, μια που από αυτόν δεν έχουμε παρά ένα πολύ ειδικό σύγγραμα, τον Κανόνα που συνθέτει για τους μοναχούς του, είναι κι αυτός ένας άνδρας που μορφώθηκε στη Ρώμη σύμφωνα με προγράμματα και μεθόδους, των οποίων τα προτερήματα μένουν αναμφισβήτητα, και γράφει πολύ καλά τη λατινική. Στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, τρεις συγγραφείς γεννημένοι γύρω στο 540 επιβεβαιώνουν με τη σειρά τους, ανάμεσα σε άλλους, τη συνέχιση της αρχαίας παιδείας. Ο πάπας Γρηγόριος ο Μέγας (πέθανε το 604) πήρε ακόμα από τη νεαρή του ηλικία, μια πολύ σοβαρή παιδεία στη Ρώμη. Απέκτησε έτσι ορισμένη πολυμάθεια, αλλά δε θέλει να χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώση για την προσωπική του ευχαρίστηση· δε θέλει να καλλιεργήσει την καλύτερη άνθηση για να γευθεί πιο επιτηδευμένα τη γεύση, όπως έκαναν αρκετά αθώα και πολύ ασυνείδητα ο Βοήθιος και ο Κασσιόδωρος. Ο σκοπός του είναι πράγματι να αναπτύξει τη χριστιανική παιδεία, αλλά μια σοβαρή παιδεία, δηλαδή μια παιδεία που παραμένει πιστή, στη μορφή, στην παρουσίαση, στη διαλεκτική διάρθρωση, με τα ρωμαϊκά πρότυπα. Την ίδια εποχή, ο ομώνυμός του, ο επίσκοπος της Τουρ Γρηγόριος (538-594), που γράφει μια «Ιστορία των Φράγκων» πολύ χρήσιμη για τον ιστορικό, πήρε από την οικογένειά του, που είναι «ρωμαϊκή», μια μόρφωση επίσης «κλασική» και επιδίδεται σε ένα παραδοσιακό είδος της λατινικής λογοτεχνίας, αφοσιωμένος εξάλλου στο να διηγείται τα γεγονότα του καιρού του σύμφωνα με την πραγματική γνώση που έχει γι' αυτόν και σύμφωνα με την ιδέα που σχηματίζει ως άνθρωπος του αιώνα του, και όχι σύμφωνα με μια φιλοσοφία και ένα μυστικιστικό όραμα, που από πριν είχαν καθιερωθεί. Ο σχεδόν σύγχρονός του Ιρλανδός Κολομπάνος, που ζει στην Ευρώπη από το 590 ως το 615, οπότε και πέθανε, και ο οποίος είναι ένας από τους πιο ένθερμους και τους πιο δραστήριους ιδρυτές μοναστηριών, επιδεικνύει και αυτός, όπως άλλοτε ο άγιος Βενέδικτος, λογοτεχνικά προτερήματα αρκετά αξιοπρόσεκτα και μια στέρεη κατοχή της λατινικής γλώσσας. Στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα, ο Ισίδωρος της Σεβίλλης (περίπου 560-636), επίσκοπος αυτής της πόλης και μεγάλη προσωπικότητα στο βασίλειο των Βησιγότθων, πήρε πριν από όλα μόρφωση θρησκευτική σε μοναστήρι. Αλλά αν, στη συνέχεια, γράφει πράγματι έργα σχετικά με το χριστιανικό δόγμα και με τις Γραφές, τα πιο φημισμένα έργα του έχουν χαρακτήρα μη θρησκευτικό. Η Ιστορία των Γότθων, των Σουήβων και των Βανδάλων είναι, όπως το βιβλίο του Γρηγόριου της Τουρ, βασισμένο στην παρουσίαση της ανθρώπινης πραγματικότητας· οι Ετυμολογίες, τεράστια εγκυκλοπαίδεια που θέλει να προσφέρει στους κληρικούς μια επιτομή γνώσεων, είναι στην Digitized by 10uk1s

πραγματικότητα ένα απάνθισμα συνταγμένο κατά το ρωμαϊκό τύπο και που αποδίδει μια πρωταρχική σημασία στη γραμματική ανάλυση, σύμφωνα με τις παραδόσεις της παρακμάζουσας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο Ισίδωρος, επιπλέον, πρέπει να το υπογραμμίσουμε, γράφει σε μια κομψή λατινική γλώσσα. Αυτός ο κατάλογος των καλύτερων συγγραφέων του καιρού δεν πρέπει, εντούτοις, να δημιουργεί ψευδαισθήσεις. Στην αρχή του 7ου αιώνα, παρά τον Γρηγόριο, τον Ισίδωρο, τον Κολομπάνο και τους Ιρλανδούς, η αρχαία παιδεία αγωνιά. Οι σχολές εξαφανίστηκαν κυρίως γιατί οι λαϊκοί, που άλλοτε φοιτούσαν ή έστελναν τα παιδιά τους σε αυτά, δεν τους έδειχναν κανένα ενδιαφέρον. Οι συγγραφείς είναι όλο και λιγότεροι και όλο και πιο μέτριοι· η λατινική γλώσσα του Γρηγόριου της Τουρ είναι απαίσια· η πολυμάθεια του Ισιδώρου της Σεβίλλης έχει μια ασύγκριτη αφέλεια και σχολαστικότητα —χαρακτηριστικά που αλληλοσυνδέονται. Μόνο ορισμένα μεγάλα πνεύματα επιβάλλονται στην προσοχή του ιστορικού, αλλά και αυτά ακόμα δεν υπάρχουν πια μετά τα μέσα στου 7ου αιώνα. Επιπλέον, αυτά τα μεγάλα πνεύματα και συγγραφείς, καλοί ή μέτριοι, είναι όλο και περισσότερο αποκλειστικά λόγιοι, καταρτισμένοι μέσα σε μοναστήρια και εκκλησίες, και όχι μέσα σε σχολές. Οι Βοήθιος, Κασσιόδωρος, Βενέδικτος, Γρηγόριος ο Μέγας βγήκαν από παραδοσιακά σχολικά κέντρα, αλλά όχι οι Γρηγόριος της Τουρ, Κολομπάνος, Ισίδωρος της Σεβίλλης. Η παρακμή είναι λοιπόν πλήρης. Εξάλου, πώς θα μπορούσε να επιτύχει κανείς να διατηρήσει την αρχαία παιδεία σε μια εποχή όπου οι κανόνες της κοινωνικής ζωής, τα ερωτήματα που γεννιόντουσαν στις ομάδες και στα άτομα, οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι έβλεπαν ο ένας τον άλλον (αυτό που ονομάζουμε νοοτροπία) δεν ανταποκρίνονταν καθόλου πλέον στις συνθήκες στις οποίες ο ρωμαϊκός πολιτισμός είχε σχηματιστεί και αναπτυχθεί; Μήπως η παιδεία δεν είναι ουσιαστικά η αντίληψη μέσα από τη νόηση και την ευαισθησία, ξεκινώντας από τις εγγενείς ή επίκτητες γνώσεις, από επιχειρήματα που επιτρέπουν στις κοινωνίες και στους ιδιώτες να καθορίζουν τη στάση τους, μπροστά στα προβλήματα της ζωής; Αφού αυτά τα προβλήματα είχαν ολοκληρωτικά αλλάξει, η προηγούμενη παιδεία έπρεπε αναγκαστικά να απονεκρωθεί. Αυτό το γεγονός φαίνεται λιγότερο καθαρά στην καλλιτεχνική εξέλιξη, γιατί σε αυτόν τον τομέα, η χριστιανική καλλιτεχνική τέχνη είχε ήδη από πιο πριν μάθει να χρησιμοποιεί τις μεθόδους και τις αντιλήψεις της Αρχαιότητας και να τις προσαρμόζει στις ανάγκες της. Έτσι είχε συντηρήσει μια παλαιοχριστιανική τέχνη, ενώ δίπλα γεννιόταν και άρχιζε να αναπτύσσεται η βυζαντινή τέχνη, που θα επιδρούσε στα κτίσματα της Ιταλίας και ακόμα ορισμένων άλλων περιοχών. Τον 6ο αιώνα, εκτός ορισμένων περιπτώσεων, η αρχιτεκτονική περιορίζεται στις εκκλησίες και τα θρησκευτικά κτίσματα (βαπτιστήρια, κ.λπ.), έτσι ώστε είναι απολύτως φυσικό να συνεχίζουν να χτίζουν και να διακοσμούν σύμφωνα με τα δύο πρότυπα, που προσφέρονται στους οικοδόμους και στους καλλιτέχνες. Αυτό διαπιστώνεται στη Ρώμη, στο Μιλάνο, τη Ραβέννα όπου η αρχιτεκτονική ζωντάνια συνδυάζεται πολύ καλά με την καταπληκτική αριστοτεχνία του διάκοσμου (μωσαϊκά), αλλά και μέσα σε πιο λιτές εκκλησίες της Προβηγκίας (βαπτιστήρια του Ριέζ, του Φρεζύς) και της Γαλατίας. Εντούτοις, κι εδώ ακόμα, η «παραγωγή» ασθμαίνει στο τέλος του 7ου αιώνα· δεν παρουσιάζει πλέον σχεδόν τίποτα, ποιοτικά και ποσοτικά, τον επόμενο αιώνα. Τα «βαρβαρικά» βασίλεια Έχοντας υποστεί αποτελμάτωση από μια οικονομία χωρίς δυναμισμό, που συγκεντρώνοντας τους ανθρώπους σε μεγάλες αγροτικές ιδιοκτησίες, τους διασκορπίζει και τους απομονώνει, αφού σταματούν να παρακινούνται από μια ζωντανή γεωργία, οι λαοί της Δύσης αναδιπλώνονται, όταν μάλιστα οι γερμανικές εισβολές επιτάχυναν σε όλους τους τομείς την καθίζηση και την πτώση και η ρωμαϊκή πολιτική οργάνωση κατέρρευσε. Η ενότητα που διασωζόταν ακόμα στη θεωρία και από τη διατήρηση ορισμένων θεσμών, έδωσε τη θέση της στη διαίρεση. Πολλές φυλές γερμανικής προέλευσης επενέβησαν μετά τη σύγχυση που προκάλεσαν οι Ούνοι στην Digitized by 10uk1s

ανατολική Ευρώπη. Το 406, ημερομηνία πολύ σημαντική στην ιστορία της Δύσης, επειδή το γεγονός που σημειώνεται τότε αποτελεί την αρχή αλλεπάλληλων εξελίξεων χωρίς επιστροφή, το σύνορο του Ρήνου καταρρέει κάτω από τα χτυπήματα των Βανδάλων, των Σουήβων και των Αλανών, ενώ περισσότερο συνετά και με πιο αργό ρυθμό, οι Αλαμανοί και Βουργουνδοί, αντί να ακολουθήσουν τους ορμητικούς ομοφύλους τους που διασχίζουν τη Γαλατία και φθάνουν στην Ισπανία, διεισδύουν και εγκαθίστανται στις κοντινές των αρχαίων limes (ορίων) περιοχές. Την ίδια εποχή, οι Βησιγότθοι, ομάδα δυνατή και καλά οργανωμένη, που στο παρελθόν είχε καταφύγει στη ρωμαϊκή Ανατολή και είχε εγκατασταθεί στη Βαλκανική χερσόνησο, εισδύουν στην Ιταλία· λεηλατούν τη Ρώμη το 410. Αλλά τα επόμενα χρόνια, αποφασίζουν να μη μείνουν σε αυτή τη χώρα και μπαίνουν στη νότια Γαλία και στην Ισπανία. Με τη συγκατάθεση του Ρωμαίου αυτοκράτορα, δημιουργούν τότε ένα βασίλειο που δυναμώνει και μεγαλώνει υπό τον βασιλιά Ενρίχο και απλώνεται από την κοιλάδα του Λίγηρα ως τα νότια της Ιβηρικής χερσονήσου, η οποία θα περιληφθεί στις κτήσεις τους ολοκληρωτικά όταν οι Αλανοί και οι Σουήβοι, που είχαν καταλάβει τη Γαλικία και είχαν δημιουργήσει κράτος γύρω από την Μπράγκα, θα υποταχθούν στη συνέχεια. Με την επίσημη πτώση της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση (476), το βασίλειο των Βησιγότθων ανεξαρτητοποιείται εντελώς. Αυτό το γεγονός του 476, όχι τόσο σημαντικό γιατί δεν αλλάζει καθόλου την πραγματικότητα και απλώς σημαδεύει τη χρονιά, μετά την οποία δεν υπάρχει Ρωμαίος αυτοκράτορας που να εδρεύει ο ίδιος στη Δύση —όπου από πολύ καιρό, οι διάδοχοι του Αυγούστου και του Τραϊανού δεν κυβερνούν πια ουσιαστικά— οφείλεται στην πρωτοβουλία μιας μικρής γερμανικής ομάδας, τμήμα των Γότθων, που διοικούσε ο Σκίρος Οδόακρος. Αυτός, αφού κατέλαβε τη Ρώμη, καθαιρεί τον αυτοκράτορα και στέλνει τα αυτοκρατορικά σύμβολα στην Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας αυτής της πόλης στέλνει τότε γρήγορα στην Ιταλία τον Οστρογότθο Θεοδόριχο που είχε περάσει στην υπηρεσία του, απαιτώντας το σχεδόν, και που τον υποκινεί ίσως να μεσολαβήσει κατά του κατακτητή της Ρώμης. Ο Θεοδόριχος πάντως, απομακρύνει τον Οδόακρο και τους άντρες του και ιδρύει στην Ιταλία ένα βασίλειο που θα απλωθεί στις Άλπεις και στις ακτές της Προβηγκίας. Αυτόν τον καιρό, οι Βαυαροί, προχωρώντας κατά μήκος του Δούναβη, σε ένα προχωρημένο σημείο αυτού του ποταμού, εγκαταστάθηκαν στις κοιλάδες των Άλπεων και στα οροπέδια και τις πεδιάδες της νότιας Γερμανίας. Οι Βουργουνδοί, που βρίσκονταν στην περιοχή της Γενεύης γύρω στο 440, έφθασαν στην περιοχή της Λυών και απλώθηκαν στις κοιλάδες του Σων και του Ροδανού. Πιο βόρεια, είναι συγκεντρωμένοι οι Φράγκοι· οικειοθελώς ή με τη βία, συνασπίστηκαν υπό την καθοδήγηση μιας φυλής σαλικών λαών, που ήταν εγκατεστημένοι στο κάτω μέρος της κοιλάδας του Ρήνου, ανάμεσα σε αυτόν τον ποταμό και τη θάλασσα, χωρίς να περάσουν στα νότια του Εσκό. Έπειτα, σε μια δεύτερη φάση, υπό την καθοδήγηση του Κλόβι, εξολόθρευσαν τους αντιπάλους και ανταγωνιστές τους στις περιοχές του Σηκουάνα, νίκησαν τους Αλαμανούς που κατείχαν την Αλσατία και τα εδάφη της τωρινής Αλεμανικής Ελβετίας και τους επέβαλαν την κυριαρχία τους, απώθησαν τους Βησιγότθους ως τα Πυρηναία —στα βόρεια των οποίων οι τελευταίοι κατείχαν τη Σεπτιμανία (μεσογειακή ακτή του Languedoc)— επέβλεπαν τους Βουργουνδούς των οποίων το βασίλειο επρόκειτο αργότερα, να καταλάβουν και να προσαρτήσουν. Το ρωμαϊκό όραμα Σε γενικές γραμμές, οι Βάρβαροι, που κατέχουν κι έτσι διοικούν το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών της Δύσης, δεν καινοτομούν καθόλου. Δεν ήρθαν εξάλλου να καταστρέψουν, αλλά να καρπωθούν και να επωφεληθούν από τα πλεονεκτήματα των χωρών που κατακτούν: κλίμα ηπιότερο, γη καλλιεργημένη και που θεωρούν πιο εύφορη, δρόμους, θεσμούς, εν ολίγοις ευεργετήματα πολλά και ποικίλα που στα μάτια τους ήταν η έκφραση ενός άλλου πολιτισμού και προσδιόριζαν έναν καλύτερο τρόπο ζωής. Εγκατεστημένοι επίσης σε αυτές τις περιοχές, εξαναγκασμένοι από τα πράγματα (οι Ούνοι), σταθεροποιούν αυτό που βρίσκουν υπό την επίδραση μιας άλλης δύναμης Digitized by 10uk1s

των πραγμάτων, από το γεγονός ότι σε αυτούς τους τομείς έχουν λίγα να προσφέρουν και παραγνωρίζουν την αξία αυτού που μπορούν να δώσουν. Διατηρούν λοιπόν το ρωμαϊκό νόμισμα ή νομίσματα που έχουν σχέση με το ρωμαϊκό σύστημα, διόδια, δημοτικούς φόρους και τελωνεία, ό,τι μπορούν από το φορολογικό σύστημα, κυρίως, βοηθούμενοι σε αυτό από την Εκκλησία που ορίζει τις επισκοπές, τις ρωμαϊκές διοικητικές περιφέρειες, (civitates) —η καθεμιά από τις οποίες έχει ένα αστικό κέντρο και μια μεγάλη αγροτική περιοχή που την περιβάλλει— που συχνά στο εξής θα ονομάζονται pagi, όρος που δείχνει εξάλλου τη νέα υπεροχή της υπαίθρου απέναντι στην πόλη —ενώ πριν το pagus ήταν μια υποδιαίρεση, συνηθέστερα αγροτική, της civitas. Σχετικά με τους αρχηγούς, τους βασιλείς, παίρνουν τίτλους ρωμαϊκούς ή ακόμα τους ζητούν από τον αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης· τηρούν ένα πρωτόκολλο εμπνευσμένο από τη ρωμαϊκή αυλή, απευθύνονται ο ένας στον άλλον και αποκαλούνται κατά τους τύπους που χρησιμοποιούνται τότε (Η Χάρις Σας, η Εκλαμπρότης Σας) και δεν διστάζουν κάποιες φορές να επαναλάβουν στους προλόγους των πρακτικών τους, τις πομπώδεις αναγορεύσεις των αυτοκρατορικών διαταγμάτων. Αυτή η επιθυμία να διατηρήσουν αυτό που στη διάρκεια του 6ου και του 7ου αιώνα, περνά όλο και περισσότερο στο μύθο, πηγάζει, και με άλλα επιχειρήματα είναι αλήθεια, από τις επιχειρήσεις που δεν αποβλέπουν παρά σε μια ορισμένη αποκατάσταση του δυτικού ρωμαϊκού τρόπου ζωής. Η πιο λαμπρή, η πιο ενδιαφέρουσα επιχείρηση, για τον ιστορικό της Ευρώπης, από τις φιλοδοξίες που την κατευθύνουν και την αποτυχία που την επισφραγίζει, υπήρξε αυτή του Θεοδορίχου, βασιλιά της Ιταλίας από το 493 ως το 526. Στο εσωτερικό, πράγματι, όλες οι προσπάθειες αυτού του έξυπνου, δραστήριου και αυταρχικού ηγεμόνα, έτειναν στη διατήρηση του ρωμαϊκού συστήματος. Οι Οστρογότθοι και άλλες γερμανικές ομάδες που είχαν μπει στη χερσόνησο, παρέλαβαν μαζί με τα εδάφη για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους, την υποχρέωση της άμυνας της χώρας. Κατέλυσαν στο βορρά, στην πεδιάδα του Πάδου και στην περιοχή της Βενετίας όπως και σε μερικές πόλεις στα βόρεια των Απεννίνων, και, γενικότερα, στις κυριότερες πόλεις όπου στρατοπεύδευσαν. Είχαν τους αξιωματικούς και τους διοικητές, σε άμεση εξάρτηση από το μονάρχη βασιλιά των Γότθων. Αντίθετα, παντού αλλού και για τον υπόλοιπο πληθυσμό τίποτα δεν άλλαξε, εκτός από τότε που μερικά μέτρα κρίθηκαν απαραίτητα για να ξαναζωντανέψουν μερικές ρωμαϊκές παραδόσεις. Τα παλιά διοικητικά αξιώματα (αγορανομία, πραιτωρία, υπατεία, το αξίωμα του επάρχου του Πραιτωρίου και της πόλης) παρέμειναν· η Σύγκλητος αναδιαρθρώθηκε· η επικρατούσα αριστοκρατία παρέμεινε. Βεβαίως, το σύνολο αυτών των σωμάτων, ομάδες και άνθρωποι, υποβλήθηκαν στον έλεγχο και την εξουσία του Θεοδορίχου· αλλά αυτός προσπάθησε ανενδοίαστα να παρουσιαστεί ως ο αντιπρόσωπος του αυτοκράτορα της Ανατολής, που του είχε πράγματι απονείμει τους τίτλους του αρχηγού της εθνοστρατιάς και των ευπατριδών και είχε κόψει τα νομίσματα με την προτομή του. Κατά τις παραδόσεις επαγρυπνούσε σχολαστικά για τον ανεφοδιασμό της Ρώμης· διέταξε να γίνουν διανομές σιταριού και έδωσε παραστάσεις στον ιππόδρομο. Πάνω από όλα, ανέλαβε να εξωραΐσει την Πόλη όπως και, για να αυξήσει τη δόξα του και να δηλώσει την αναξιότητά της, την πρωτεύουσά του, τη Ραβέννα, η οποία στολίστηκε με τα αξεπέραστα μνημεία του που αποτελούν σήμερα εκπληκτικά αξιοθέατα. Συγχρόνως, πράξη ακόμα σημαντικότερη από τη σκοπιά του ιστορικού των δομών της Δύσης, ακολούθησε μια εξωτερική πολιτική που είχε σαν τελική φιλοδοξία να εξουσιάσει τις ακτές της δυτικής Μεσογείου. Μετά την ήττα του γαμπρού του Αλάριχου Β', βασιλιά των Βησιγότθων, που νικήθηκε από τον Κλόβι, τον συμβούλεψε να μην προχωρήσει τις κτήσεις του πολύ βαθιά στα νότια της Γαλατίας. Αφού διαπίστωσε ότι δεν εισακουόταν πλέον, επενέβηκε τότε στρατιωτικά. Το 508-509, κατέλαβε την Προβηγκία και στο νότο του Ντυράνς, επωφελούμενος, λίγο αργότερα, από μάχες ανάμεσα στους γιους του Κλόβι και τους Βουργουνδούς, προσάρτησε την περιοχή μεταξύ Ντυράνς και Ντρομ. Δε δίστασε καθόλου να υποστηρίξει πολύ αποτελεσματικά τον εγγονό του, ο οποίος έχοντας διαδεχτεί τον Αλάριχο Β', έβρισκε δυσκολίες στο εσωτερικό της ιβηρικής Digitized by 10uk1s

χερσονήσου, σε σημείο ώστε να θεωρηθεί ο επίσημος προστάτης της Βησιγοτθικής μοναρχίας. Έτσι, άμεσα ή έμμεσα, φρόντισε να βρεθούν υπό τον έλεγχό του όλα τα ευρωπαϊκά παράλια της δυτικής Μεσογείου, μαζί με τη Δαλματία την οποία κατόρθωσε να θέσει υπό την επίβλεψή του. Αν προσθέσουμε ότι κατόρθωσε για ένα διάστημα να περιλάβει στην περιοχή της επιρροής του τη βανδαλική Αφρική (το ανατολικό Μάγκρεμπ) (η σημερινή βορειοδυτική Αφρική) — επιχείρηση χωρίς συνέχεια, αλλά τόσο δηλωτική—, είναι εύκολο να διαπιστώσουμε ότι είχε εγκαθιδρύσει γύρω από τη Μεσόγειο και στη Δύση, την αλλοτινή ρωμαϊκή ενότητα, εκεί όπου, ακριβώς, ήταν κάποτε η πιο σταθερή και είχε στηριχτεί στις πιο ζωηρές δυνάμεις. Αυτό το σύνολο εδαφών, που ήταν το σκαρίφημα μιας αποκατάστασης του παρελθόντος, θέλησε εξάλλου να το υπερασπίσει κατά των «βαρβάρων». Φάνηκε επιφυλακτικός απέναντι στον Κλόβι και τους Φράγκους, που θεωρήθηκαν επίφοβοι αντίπαλοι· μπήκε στην Παννονία εις βάρος των Γεπιδών —πίσω από τους οποίους βρίσκονταν οι Λομβαρδοί— και, μετά την κατάληψη του Σίρμιου, προσάρτησε την περιοχή, απωθώντας έτσι τα όρια ως το μέσο Δούναβη. Και, εντούτοις, μόλις χάθηκε, το έργο αυτό κατάρρευσε, έχοντας εξάλλου δει στα τελευταία χρόνια της βασιλείας να εμφανίζονται σημαντικές θρησκευτικές διαμάχες —ο ίδιος ήταν αρειανός— και δυσκολίες με την Κωνσταντινούπολη. Παρ' όλα αυτά η πραγματική αιτία της αποτυχίας δεν ήταν εκεί. Βρίσκεται περισσότερο στην πολύ μεγάλη φιλοδοξία, στις άμετρες αξιώσεις και σε λανθασμένη εκτίμηση των πραγματικών μέσων. Η τόλμη ήταν ωραία, η πράξη λαμπρή, αλλά η επιχείρηση ήταν υπερβολική και κινδύνευε αδιάκοπα να είναι μόνο μια περιπέτεια, γιατί το έδαφος στο οποίο γίνονταν όλα αυτά —οικονομία, κοινωνία, παιδεία— ήταν πολύ ασταθές για να κτίσει κανείς σταθερά πάνω του. Όμως, χωρίς αυτή την προσπάθεια, η επόμενη κίνηση θα ήταν πιθανή; Αυτή η κίνηση, από το εξωτερικό, ήταν του Ιουστινιανού, ρωμαίου αυτοκράτορα της Ανατολής, που θέλησε να αποκαταστήσει την αυτοκρατορική ενότητα, και, θεωρώντας ίσως ότι ο Θεοδόριχος του είχε ετοιμάσει το δρόμο, έδρασε την καλύτερη στιγμή. Από το 533, ο στρατηγός του, ο Βελισσάριος, ανέκτησε τη βανδαλική Αφρική, αλλά οι στρατιές του δεν επεκτάθηκαν πολύ μακριά προς το κεντρικό Μαγκρέμπ, και αρκέστηκαν στην κατάληψη ορισμένων λιμανιών. Εντούτοις, η βανδαλική Αφρική, η «βαρβαρική», είχε πια περάσει στην αφάνεια. Λίγο αργότερα, ακολούθησαν τα νησιά (Σαρδηνία, Κορσική, Βαλεαρίδες). Το 535, ένα μεγάλο μέρος της δαλματικής ακτής ανακτήθηκε όπως και η Σικελία. Το 536, με επικεφαλής τον Βελισσάριο, άρχισε η επίθεση στη νότια Ιταλία· η προέλαση έγινε γρήγορα ως τη Ρώμη που επέστρεψε έτσι, στην Αυτοκρατορία. Εντούτοις, στη συνέχεια, η «γοτθική» αντίσταση υπήρξε πολύ σθεναρή, η μάχη πολύ σκληρή, και μόνο δεκαπέντε χρόνια αργότερα ο Ιουστινιανός μπόρεσε να θεωρήσει ότι είχε ανακτήσει την Ιταλία. Επωφελήθηκε εξάλλου από αυτό για να επιτεθεί στην Ισπανία· οι στρατιές του εγκαταστάθηκαν στα νότια της χώρας (Βετίκη) που ξαναγύρισαν στη «ρωμαϊκή» εξάρτηση. Αυτή η αποκατάσταση, ανολοκλήρωτη γιατί δεν προχώρησαν πολύ μακριά, ήταν εντούτοις εφήμερη. Η Ανατολική Αυτοκρατορία, δεν είχε πια τα μέσα να ελέγχει και να διατηρεί τόσο μεγάλες επικράτειες, τόσο απομακρυσμένες από το κέντρο της εξουσίας (την Κωνσταντινούπολη που έγινε το Βυζάντιο), έστω κι αν κατόρθωσε για λίγο να ενδυναμώσει με την παρουσία της τους παλιούς θεσμούς. Είχε επιπλέον, αυτήν ακριβώς την εποχή, να αντιμετωπίσει φοβερές δυσκολίες στην Ανατολή, εξωτερικές και εσωτερικές. Σε μερικά χρόνια, οι αποκαταστημένες χώρες κατακτήθηκαν από άλλους, εκτός της Αφρικής, της Σικελίας και της νότιας Ιταλίας που θα μείνουν σχεδόν σταθερά κάτω από τη βυζαντινή κυριαρχία. Η Βετίκη θα επανέλθει στην κατοχή των Βησιγότθων γύρω στο 570. Όσο για την Ιταλία, περιήλθε στο μεγαλύτερο μέρος της, μετά το 558, στον έλεγχο μιας γερμανικής φυλής που είχε έρθει από το κέντρο της Ευρώπης, τους Λομβαρδούς, οι οποίοι ιδρύουν ένα βασίλειο από την πεδιάδα του Πάδου και ως το κέντρο της χερσονήσου, ενώ άλλες ομάδες εγκαταστάθηκαν πιο νότια γύρω από το Σπολέτο και το Μπενεβέντο, που είχαν γίνει πρωτεύουσες δουκάτων, και που εφάπτονταν στις εκτάσεις που είχαν διασωθεί εκεί από τον αυτοκράτορα.

Digitized by 10uk1s

Μια άλλη αλλαγή ολοκληρώθηκε λίγο πιο αργά στις νότιες χώρες της Δύσης. Δεν είχε τη λάμψη των επιχειρήσεων του Θεοδόριχου και του Ιουστινιανού. Σε ένα πιο περιορισμένο γεωγραφικό πλαίσιο —την Ισπανία— αποδείχθηκε εντούτοις πιο σταθερή και έδωσε στο Βησιγοτθικό βασίλειο μια ακτινοβολία περιορισμένη, αλλά αναμφισβήτητη. Λαμβάνοντας υπόψη και επωφελούμενη από τη ρωμαϊκή υποδομή, κατέληξε στην ενίσχυση και σε ένα κάποιο γόητρο της μοναρχίας και του κράτους. Πραγματοποιείται από το τέλος του 6ου αιώνα και στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους του 7ου αιώνα, με τη βοήθεια του καθολικού κλήρου. Οι βασιλείς, αρειανοί ως τότε, προσχώρησαν στον καθολικισμό. Περισσότερο από όλα, προσπάθησε να ανασυστήσει τη δημόσια δύναμη σύμφωνα με την αρχή, κληροδοτημένη από το δίκαιο και την ιστορία της Ρώμης, κατά την οποία μια κοινότητα πρέπει να διοικείται από μια δύναμη, που αναλαμβάνει πράγματι την ευθύνη ολόκληρης της ομάδας για το μεγαλύτερο όφελος και το πιο σίγουρο καλό της. Χαρακτηρίστηκε από μια αφομοίωση μεγάλων βησιγοτθικών οικογενειών στη ρωμανοϊσπανική αριστοκρατία και από μια συγχώνευση εθνική και πολιτιστική. Λαμπρύνθηκε από μια ορμητική ανάπτυξη του πλούτου και του πολιτισμού, κύρια εστία των οποίων έγινε η πρωτεύουσα, το Τολέδο, μαζί με τη Σεβίλλη. Δομή λίγο σταθερή, ίσως· επιμονή φυγόκεντρων δυνάμεων, σίγουρα· αδυναμία ορισμένων θεσμών, ιδιαιτέρως της μοναρχίας, που έμενε αιρετή, ακόμα πιο σίγουρα. Για όλα αυτά συζητούν οι ιστορικοί. Παρ' όλα αυτά, στα μέσα στου 7ου αιώνα το βασίλειο του Τολέδου εμφανίζεται ως το πιο λαμπρό, μετά την αποτυχία του Θεοδόριχου, από όσα σχηματίστηκαν στα δυτικά εδάφη της αρχαίας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι Φράγκοι και οι Λομβαρδοί Άλλοι πόλοι δύναμης, εντούτοις, ανέτειλαν: το βασίλειο των Φράγκων, πρώτα, το βασίλειο των Λομβαρδών, αργότερα. Στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα, η Φράγκικη μοναρχία θεσπίζει νόμους που, κι αν ακόμα παραμένουν στοιχειώδεις, αποδεικνύονται αρκετά αποτελεσματικοί, ώστε η κατακτημένη χώρα να συγκρατείται χωρίς μεγάλες φθορές, χωρίς φοβερές εξεγέρσεις, χωρίς μεγάλες αποσκιρτήσεις. Μετά το θάνατο του Κλόβι, οι γιοι του έχουν άλλωστε τη φιλοδοξία και τα μέσα να επεκτείνουν περισσότερο την κατάκτηση. Τότε παίρνει η επιχείρησή τους μια όψη πολύ πρωτότυπη. Πράγματι, κύριοι της Γαλατίας, εκτός της Βρετάνης, στην οποία εντούτοις έχει επιβληθεί φόρος, και της Σεπτιμανίας που δεν κατορθώνουν να πάρουν δια της βίας από τους Βησιγότθους της Ισπανίας, αφού προσάρτησαν την Βουργουνδική χώρα και υπέταξαν, λίγο αργότερα, την Προβηγγία, την οποία με τη συγκατάθεση του Ιουστινιανού, ανέκτησαν από τους Οστρογότθους της Ιταλίας, στράφηκαν προς τη Γερμανία: γεγονός σημαντικό γιατί αποτελεί επιστροφή στις περιοχές που δεν ήταν βαθιά ή ήταν λίγο υποταγμένες στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, επιστροφή στα αρχέγονα εδάφη, και γιατί μαρτυρά μια πολιτική που απομακρύνεται από τη Μεσόγειο. Αυτή η αποκατάσταση γίνεται κυρίως στη νότια Γερμανία. Όσοι από τους Αλαμανούς είχαν γλιτώσει από την κατοχή του Κλόβι, του οποίου η εξάπλωση δεν είχε ξεπεράσει τις περιοχές του Ρήνου, και είχαν εγκατασταθεί ανάμεσα στο Νεκάρ και τον άνω Δούναβη, υποτάχτηκαν από τον Θεοδεβέρτο, διατηρούν έναν εθνικό δούκα, αλλά πρέπει να πληρώνουν εισφορά. Στα βόρεια της Αλαμανίας, το βασίλειο της Θουριγγίας υποτάχτηκε και προσαρτήστηκε. Στα νότια και νοτιοανατολικά, οι Βαυαροί νικήθηκαν· περιέρχονται, γύρω στο 555, στον έλεγχο του Κλοθάριου Α', που τους αφήνει ένα δούκα. Από κει και πέρα, προσεγγίστηκαν οι ψηλότερες κοιλάδες των Άλπεων και φραγκικές ομάδες διείσδυσαν, με τη συνέργεια του Ιουστινιανού, στα βόρεια της Ιταλίας. Έτσι βρίσκεται να έχει ιδρυθεί γύρω στα 560 μια απέραντη «αυτοκρατορία των Φράγκων» που απλώνεται από τα Πυρηναία ως το χαμηλότερο μέρος του Ρήνου και τη μέση Γερμανία, που μπορεί να έχει, από τις κτήσεις της στις Άλπεις και στα βόρεια των οροσειρών τους, τη δυνατότητα να ελέγχει τη βόρεια Γερμανία και την πεδιάδα του Πάδου· η υπεροχή της αντικαθιστά με τρόπο λιγότερο εφήμερο εξάλλου, εκείνη που φαινόταν ότι ασκούσαν οι Οστρογότθοι, με τον Θεοδόριχο, την προηγούμενη Digitized by 10uk1s

περίοδο. Όσο για τους Λομβαρδούς, η κατάστασή τους σε ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο, μπορεί να συγκριθεί με την κατάσταση του βασιλείου των Βησιγότθων, με την έννοια ότι δεν ασκούν και δεν αξιώνουν καμιά πραγματική ηγεμονία, δεν κατορθώνουν καν να κατακτήσουν και να διοικήσουν όλη την Ιταλία (ο νότος τους διαφεύγει όπως και οι λιμνοθάλασσες του βορρά της Αδριατικής, από το Γκράντο ως τη Ραβέννα), ούτε και να επιβάλλουν τη μοναρχική εξουσία σε ανεξάρτητα δουκάτα του Σπολέτο και του Μπενεβέντο, κατορθώνουν όμως στη διάρκεια μιας μακροχρόνιας και δύσκολης εξέλιξης, να οικοδομήσουν ένα κράτος σχετικά σταθερό, παρά τις διαιρέσεις, τις αδυναμίες των θεσμών (αιρετή βασιλεία) και την αντιδικία των δουκικών οικογενειών. Από το τέλος του 6ου αιώνα (αρχή της βασιλείας του Αγιλούλφου το 590) ως τα μέσα του 7ου, ακόμα περισσότερο στο τέλος αυτού του αιώνα και στο πρώτο μισό του 8ου (βασιλεία του Λουϊνπράνδου από το 712 ώς το 744), η βασιλεία επιβάλλεται στηριζόμενη σε έμπιστους (τους gasindi), που την υπηρετούν στρατιωτικά, και τοποθετώντας σε τοπικά αξιώματα δραστήρια εκτελεστικά όργανα. Στην Παβία, που έγινε πρωτεύουσα το 662, εγκαθιδρύθηκε μια εύρωστη διοικητική οργάνωση: τα τελωνεία λειτουργούν, οι δρόμοι συντηρούνται, τα επαγγέλματα υποβάλλονται σε κανονισμούς, ένα εθνικό νόμισμα —όπως στην Ισπανία— χαράζεται. Παράλληλα, από τα μέσα του 7ου αιώνα, ο εκρωμαϊσμός των κατακτητών ολοκληρώνεται και οι «ρωμαϊκοί» πληθυσμοί, με τα στελέχη τους, δέχονται τη συνεργασία. Οι νέες δομές Αν κάνουμε τον απολογισμό όλων αυτών των επιχειρήσεων — Θεοδόριχος, Ιουστινιανός, Βησιγότθοι, Φράγκοι, Λομβαρδοί, διαπιστώνουμε ότι μια βαθειά αλλαγή έγινε από το τέλος του 6ου αιώνα. Οι λαμπρότερες πρωτοβουλίες ήταν μεσογειακές και πραγματοποιήθηκαν σε μεσογειακές περιοχές ή ξεκινώντας από τη Μεσόγεο με σκοπό να ξαναενώσουν τις χώρες, που ήταν διασκορπισμένες κατά μήκος των ακτών αυτής της θάλασσας. Οι πιο εντυπωσιακές απέτυχαν· το Βησιγοτθικό έργο εκπληρώθηκε παράμερα και για πολύ καιρό μέσα στη σιωπή. Σε αντίθεση, βεβαίως, δεν μπορούμε να πούμε ούτε ότι, οι μεροβιγγειανές δραστηριότητες πέτυχαν ολόκληρα —η συνέχεια δείχνει το αντίθετο— ούτε ότι το λομβαρδικό βασίλειο είναι μια λαμπρή επιτυχία. Αλλά μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι οι λαοί των νότιων περιοχών (της Ιταλίας, της Ισπανίας, και μάλιστα της Προβηγκίας και της νοτιοδυτικής Γαλατίας) είχαν μια ιστορία εντελώς διαφορετική από αυτήν των λαών της Ευρώπης και ότι μερικές φορές το συνειδητοποίησαν. Έτσι συγκροτήθηκαν, εδαφικά και πολιτικά, δύο μεγάλα σύνολα: το μεσογειακό και το φραγκο-γερμανικό, τόσο μάλιστα χωρισμένα και διαφορετικά που το παλιό ρωμαϊκό οδικό δίκτυο, το οποίο διατηρείται ακόμα τον 6ο αιώνα, δημιουργεί πρωταρχικά σχέσεις μεταξύ ανατολής και δύσης και όχι νότου και βορρά. Η αποστασιοποίηση ολοκληρώθηκε εξάλλου στο επίπεδο της παιδείας και του πολιτισμού, και επιπλέον διευκολύνθηκε από την αντίθεση των φυσικών συνθηκών —είναι κοινοτυπία για τον τουρίστα των ημερών μας να ανακαλύπτει έναν κόσμο της Μεσογείου με τον ουρανό, τα αμπέλια, τις ελιές του και τις άγονες περιοχές του, κι ένα κόσμο της ενδοχώρας με τους χειμώνες, τα σιτάρια του και τα υγρά δάση του. Εντούτοις, το σημαντικότερο γεγονός δεν είναι αυτή η διαφορά που η ιστορία εκείνου του καιρού τονίζει, αλλά που μπορεί να παρατηρηθεί σε όλες τις εποχές· βρίσκεται στο συσχετισμό δυνάμεων των δύο συνασπισμών που είναι τέτοιος, ώστε η Δύση έχει πια χάσει έδαφος. Αυτή δεν στρέφεται πλέον αποκλειστικά προς την αρχαία «μάνα θάλασσα», δεν νιώθει πια κανείς από φυσική παρόρμηση να τον έλκει και να τον απορροφά· ανακαλύπτει ότι δεν μπορεί πια, δεν πρέπει πια, παρά την ένταση της επιθυμίας, να εξαρτάται από αυτήν. Παρά την ανάμνηση της Ρώμης, το ρωμαϊκό πρότυπο έγινε ένας μύθος, έστω κι αν παραμένει στα όνειρα. Δεν μπορεί κανείς να χτίσει τίποτα σταθερό, έχοντας για βάση αυτό το πρότυπο.

Digitized by 10uk1s

Στο εξής, η μοίρα της Δύσης δεν παίζεται στις μαγευτικές ακτές. Μπορεί να γραφτεί επίσης, και μάλιστα περισσότερο, στις χώρες που εκτείνονται από τον Σηκουάνα ως το Βέζερ, αν και δεν πρόκειται παρά για μια δυνατότητα την οποία σχεδόν κανένας δεν συνειδητοποιεί τότε —εκτός ίσως από τον Πάπα Γρηγόριο το Μέγα. Στην πραγματικότητα, στη θέση αυτού που αποτελούσε, από το 2ο ώς τον 5ο αιώνα, μια κάποια ρωμαϊκή και λατινική Ευρώπη, δεν υπάρχει τίποτα που να προδιαθέτει αναγκαστικά, σε επίπεδο εδαφών και δομών, για την ενοποίηση και τη διατήρηση μιας κάποιας ενότητας, μιας κάποιας συνοχής, μιας κάποιας αλληλεγγύης. Επειδή η ιστορία δεν είναι ποτέ προκαθορισμένη, μια εξέλιξη θα μπορέσει να σημειωθεί όταν οι άνθρωποι, οι ομάδες, οι κοινωνίες ανακαλύψουν τα μέσα τους και καθορίσουν σκοπούς, ή όταν, σε μια ευτυχή και ευνοϊκή συγκυρία και χάρη στην τύχη τους ή την ιδιοφυία τους, άξιοι αρχηγοί πάρουν την αλλαγή στα χέρια τους. Η δυσαρμονία και η αμφιβολία είναι τόσο περισσότερο εμφανείς όσο αυτός ο διαμοιρασμός μεταξύ δύο μεγάλων εδαφικών και πολιτισμικών ομάδων δεν είναι πραγματικός, γιατί, στο εσωτερικό καθεμιάς από αυτές, οι ανομοιότητες μένουν πολύ εμφανείς. Η ιδιομορφία της ιβηρικής χερσονήσου είναι εντυπωσιακή, επειδή οι περιοχές που την αποτελούν δεν συνενώνονται στο βόρειο συνασπισμό, στον οποίο ασκούν ορισμένη ακτινοβολία, αλλά μένουν συγχρόνως χωρισμένες από τις άλλες νότιες χώρες, με εξαίρεση την ακτή του Languedoc και του κάτω Ροδανού. Η Προβηγκία κατέχει μια ξεχωριστή θέση, γιατί είναι και παραμένει μεσογειακή, ενώ συγχρόνως στρέφεται προς το βορρά από την έλξη που ασκεί πάνω της το βασίλειο των Φράγκων· επιπλέον, επειδή αυτή η έλξη δεν είναι πολύ δυνατή, αναδιπλώνεται στον εαυτό της. Συμβαίνει το ίδιο, κατά κάποιο τρόπο, με τη βόρεια και κεντρική Ιταλία, κατακτημένη από τους Λομβαρδούς που ενδιαφέρονται για ό,τι συμβαίνει στα βόρεια του βασιλείου τους —στη Γερμανία, της οποίας αποτελεί παράρτημα— και στα δυτικά —στη Γαλατία— πολύ περισσότερο από ότι στα νότια, ενώ οι νότιες επαρχίες, εντελώς υποταγμένες στο μεσογεικό τρόπο ζωής, ζουν μέσα σε ένα άλλο κόσμο που είναι ήδη, παρά τους διχασμούς, ο κόσμος του Βυζαντίου και της Ανατολής. Στο βορρά, τελικά, η απομόνωση των Βρετανικών νησιών, όπου Άγγλοι Ιούτες και Σάξονες εγκαταστάθηκαν από τον 5ο αιώνα, απωθώντας τους Κέλτες στις πιο δυτικές περιοχές και εκγερμανίζοντας την κατακτημένη χώρα, είναι βαθιά, έστω κι αν δεν είναι ολοκληρωτική. Οι Φρίσσιοι, στα ανατολικά και βόρεια της εκβολής του Ρήνου, και οι Σάξονες, πέρα από τον Βέζερ, είναι εντελώς παραμερισμένοι, ενώ στην Παννονία οι Άβαροι —Τούρκοι που ήρθαν σίγουρα από την Ασία— αντικατέστησαν τους Λομβαρδούς που έφυγαν να εισβάλλουν στην Ιταλία. Η απομάκρυνση της Ανατολής Οι αραβικές κτήσεις Έτσι, η εξέλιξη που πραγματοποιείται ανάμεσα στον 5ο και τον 8ο αιώνα, αποτελεί, σε αυτή τη μακροχρόνια περίοδο, ρήξη με τις εδαφικές, πολιτικές και κοινωνικές δομές που κληροδοτήθηκαν από την ιστορία της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η κίνηση, εντούτοις, επιταχύνθηκε από την απομάκρυνση που, για άλλους λόγους, υπάρχει μεταξύ Δύσης και Ανατολής και ανοίγει τελικά ένα αξεπέραστο χάσμα. Βέβαια, τα γεγονότα που συμβαίνουν αποκλειστικά στη Δύση, τον 5ο και 6ο αιώνα, προκάλεσαν αυτό το χωρισμό, δίνοντας σε κάθε λαό και κάθε χώρα άλλα ενδιαφέροντα, ιδίως όταν φάνηκε αδύνατο να συνεχιστεί το ανακτητικό έργο του Ιουστινιανού. Ίσως αυτό εξάλλου εξηγεί την αποτυχία των βυζαντινών αυτοκρατόρων, την επόμενη περίοδο, στις ποικίλες προσπάθειές τους να ανασυνδεθούν και να επεισέλθουν από θέση ισχύος στα δυτικά πράγματα. Διαπιστώνεται στην πραγματικότητα, ότι ακόμα και μέσα στις περιοχές, ακόμα και στους κόλπους των κοινοτήτων και στους κύκλους που προσπαθούν να κρατήσουν ρωμαϊκές παραδόσεις και αντιλήψεις, επιθυμούν όλο και λιγότερο να «εξανατολίζονται», ξεχωρίζουν όλο και περισσότερο ό,τι είναι λατινικό, από ό,τι είναι ελληνικό. Έτσι εξηγείται η αντίσταση που προέβαλαν ορισμένοι Ιταλοί και μη γότθοι Ισπανοί, στις στρατιές του Ιουστινιανού και η αδυναμία της απήχησης που συναντούν στον 7ο αιώνα, ορισμένες αυτοκρατορικές πρωτοβουλίες. Digitized by 10uk1s

Η βαθιά αιτία αυτής της τομής προέρχεται από τις βασικές διαφορές ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς, που ακολουθούν από πολύ παλιά διαφορετικές πορείες. Ελληνική γλώσσα από τη μια, που επισκίασε τους προηγούμενους αιώνες το μεγαλύτερο μέρος των άλλων διαλέκτων· λατινικά από την άλλη, που δεν μπορούν να εμποδίσουν ούτε τη γερμανική επιρροή ούτε αναβιώσεις· πνευματικές ανησυχίες που εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται στην ανατολή από τη θεωρητική σκέψη και την αφαίρεση, που παραμένουν πιο πεζές και ανούσιες στη δύση· πολιτισμός αστικός με διατήρηση των συναλλαγών στην Ανατολή, αναδίπλωση σε ένα κόσμο αγροτικό και περιφραγμένο στη Δύση: όλα αυτά οδηγούν ώστε από τον 7ο αιώνα, να αγνοούν ο ένας τον άλλο, να μην αναγνωρίζονται πλέον, να μην αναζητούν καθόλου για να γνωριστούν, να θεωρούν τον άλλο σαν πραγματικό μέσο. Οι θρησκευτικές διαμάχες, που επιτρέπουν εξάλλου να κρατηθεί η επαφή, οξύνουν την ακατανοησία. Από τον 5ο ως τον 7ο αιώνα, οι Εκκλησίες της Ανατολής κλονίζονται από τις συζητήσεις σχετικά με το πρόσωπο του Χριστού. Σε αυτούς οι οποίοι, όπως η ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, πιστεύουν ότι ο Ιησούς ήταν συγχρόνως και Θεός και άνθρωπος, άλλοι, στον ελληνικό κόσμο, απαντούν ότι δεν υπήρξε παρά μία φύση, η θεϊκή, και αναπτύσσουν έτσι τις μονοφυσιτικές θέσεις. Η επέμβαση των αυτοκρατόρων στις θρησκευτικές συζητήσεις, προκαλούσε καμιά φορά βίαιες συγκρούσεις με τον επίσκοπο της Ρώμης, ο οποίος στο τέλος του 5ου αιώνα, είχε υπενθυμίσει στον μονάρχη της Ανατολής ότι ο κόσμος διοικείται από δύο εξουσίες και ότι, αφού η μία από αυτές —η πολιτική και η πνευματική— πρωτοστατεί στη σφαίρα της, αυτός δεν έπρεπε να ασχοληθεί με τις εκκλησιαστικές υποθέσεις. Στα μέσα του 6ου αιώνα, ο Πάπας Βιργίλιος φυλακίστηκε με διαταγή του Ιουστινιανού. Έναν αιώνα αργότερα, ο Μαρτίνος Α' (649-653), που αποδοκιμάζει με σθένος τον μονοφυσιτισμό, συλλαμβάνεται και αυτός, καταδικάζεται για ύψιστη προδοσία και εξορίζεται στην Ανατολή, όπου πεθαίνει, αφού υποβάλλεται σε απάνθρωπους εξευτελισμούς. Αλλά και τις δυο φορές, οι επίσκοποι της Δύσης υποστήριξαν τον Πάπα κατά του αυτοκράτορα και των Ανατολικών, σε βαθμό που, από αυτήν την εποχή, το Βυζάντιο δέχτηκε το ρήγμα. Το 663, για τελευταία φορά, ένας Βυζαντινός μονάρχης —ο Κωνστάντιος ο Β'— έρχεται στη Ρώμη. Όταν το 692, αφού η Στ' οικουμενική σύνοδος προσπάθησε, δέκα χρόνια νωρίτερα, να αποκαταστήσει τη δογματική ομοφροσύνη, οι ανατολικοί επίσκοποι αποφασίζουν να επισημάνουν με σθένος αυτό που, στον πειθαρχικό τομέα, τους διακρίνει, ο Πάπας Σέργιος απορρίπτει τα λεγόμενά τους ως λανθασμένα. Μάταια ο αυτοκράτορας προσπαθεί να τον σταματήσει· οι Ιταλοί παίρνουν στρατιωτικά μέτρα για να τον εμποδίσουν. Στο εξής, αν αυτό δεν αποτελεί ακόμα το επίσημο σχίσμα, είναι τουλάχιστον μια συνύπαρξη λίγο πολύ ειρηνική, των δύο Εκκλησιών που είναι μάλλον ξένες μεταξύ τους. Οι αραβικές επιδρομές που, αυτή την εποχή αναστατώνουν τον ανατολικό κόσμο, τονίζουν αυτή την κίνηση. Στην περίοδο 635-645, πράγματι, κατακλύζουν τη Συρία (Δαμασκός, 635), την Παλαιστίνη (Ιερουσαλήμ, 638), το Ιράκ (Βασόρα, 640), την Αίγυπτο (Αλεξάνδρεια, 642), την περιοχή της Τρίπολης (Τρίπολη, 643) και θέτουν αυτές τις περιοχές υπό την πολιτική και θρησκευτική εξάρτηση της χαλιφικής εξουσίας (με έδρα της τη Δαμασκό από το 660). Σε αυτή την ορμητική πορεία του, το Ισλάμ επιτίθεται στο Μάγκρεμπ όπου, παρά τη ζωηρή αντίσταση, ριζώνει θριαμβευτικά. Στις αρχές του 8ου αιώνα (711), επιτίθεται στη βησιγοτθική Ισπανία, που καταρρέει σε μερικούς μήνες και οι πολεμιστές του εξαπολύουν επιδρομές στη Σεπτιμανία και την Ακουιτανία. Ο Κάρολος Μαρτέλος σταματά μια από τις επικίνδυνες επιδρομές του, στο Πουατιέ το 732. Αυτή η θαυμάσια κατάκτηση έχει συνέπειες σημαντικές για την ιστορία της Δύσης. Από τη μια, παρεμποδίζει τη βυζαντική Αυτοκρατορία, που αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τις πλούσιες επαρχίες της Συρίας και της Αιγύπτου, στα βορειο-ανατολικά της Μεσογείου και την περιορίζει σε ένα ρόλο δευτερεύοντα σε αυτή τη θάλασσα, επιτρέποντας αντίθετα στις νεομουσουλμανικές περιοχές να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα και, χάρη στην ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεων που συνάπτουν μεταξύ τους, να αναζωογονήσουν τις θαλάσσιες δραστηριότητες. Από την άλλη, και με Digitized by 10uk1s

τον ίδιο τρόπο, επειδή δεν πετυχαίνει ακόμα αυτή την αναζωογόνηση, ενισχύει επίσης την απομόνωση της χριστιανικής Δύσης, κυρίως από την εποχή που φθάνει στο Μάγκρεμπ και την Ισπανία, ενώ η απώλεια αυτής της χερσονήσου τονίζει το ηπειρωτικό χαρακτήρα της Δύσης. Το Βυζάντιο σε μια γωνιά, η Δύση στην άλλη, και οι δυο στο Βορρά· το Ισλάμ είναι παντού αλλού, στη δύση, στο νότο, στην ανατολή. Η Ιταλία, τελικά, διατηρεί, γεωγραφικά, μια εξαιρετική θέση, γιατί είναι ο σύνδεσμος ανάμεσα στη Δύση και το Βυζάντιο και αποτελεί στη θάλασσα ένα φραγμό προς τις χώρες του Ισλάμ. Δυστυχώς, το έχουμε ήδη πει, το λομβαρδικό βασίλειο δεν ήταν ποτέ πολύ ανοιχτό προς τη Μεσόγειο και οι αραβικές προσαρτήσεις δεν μπορούν παρά να το αποτρέψουν περισσότερο, τουλάχιστον για όσο διάστημα οι μουσουλμάνοι δε θα ξαναρχίσουν τις εμπορικές σχέσεις. Όσο για τη νότια Ιταλία, οι Έλληνες δεν έχουν πια τη δυνατότητα να επέμβουν· χάνουν επιπλέον το εξαρχάτο της Ραβέννας, προς όφελος των Λομβαρδών, στα μέσα του 8ου αιώνα. Έτσι σαφέστερα από ποτέ, η Δύση δεν έχει πλέον τα μέσα να ενδιαφερθεί για τη θάλασσα. Αναδιπλωμένη στον εαυτό της από τα Πυρηναία ώς το Βέζερ, από το νοτιότερο Ρήνο και την ακτή της Μπαταβίας ώς την περιοχή της Ρώμης, αποτελεί έναν κόσμο όχι τόσο στραμμένο προς τα έξω, κατά κάποιο τρόπο έναν κόσμο απομονωμένο, που πρέπει να βρει στον εαυτό του την έννοια και το αντικείμενο της μοίρας του. Άραγε, τι πιθανότητες, τι δυνάμεις διαθέτει; Και αυτές οι δυνάμεις είναι άραγε ικανές να δημιουργήσουν κάποια συνοχή; Αυτά είναι τα δύο σημαντικά προβλήματα που απασχολούν τον ιστορικό της Ευρώπης.

ΤΑ ΝΕΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ Η συνάντηση των αριστοκρατικών ομάδων Ανάμεσα στον 5ο αιώνα και τις αρχές του 8ου, πραγματοποιείται μια προσέγγιση μεταξύ των δύο αριστοκρατικών ομάδων, που οδηγεί με τρόπο λίγο πολύ άμεσο στη συγχώνευση. Αυτή η ενοποίηση που θα μπορούσε να είναι ένα μέσο συνοχής ανάμεσα στις δύο κοινωνίες, δεν φτάνει στον ίδιο βαθμό στους διάφορους τόπους. Είναι δυνατή στη βησιγοτθική Ισπανία, αρκετά βαθιά στην Ιταλία, αντίθετα, λιγότερο περιορισμένη ίσως, στις πιο βόρειες περιοχές, όπου ο εκρωμαϊσμός ήταν εξάλλου λιγότερο διαδεδομένος. Η συνάντηση πηγάζει από την ανάγκη, δύο αριστοκρατικές ομάδες που συνυπάρχουν και έχουν συμφέρον να συνεννοηθούν. Η κατάκτηση, δυναμώνοντας νικηφόρους αρχηγούς —όχι μόνο τους βασιλείς, αλλά επίσης και όλους αυτούς που, μαζί τους ή σε μεμονωμένες ομάδες, είχαν κάτω από τις διαταγές τους άλλους άντρες —, ενισχύει τη γερμανική αριστοκρατία. Αν, στις κοινωνίες προ της εισβολής, δεν υπήρχε επίσημα καμιά κατηγορία προνομιούχων με δικαιώματα που οι άλλοι δεν απολάμβαναν, αν, μέσα στη φράγκικη κοινότητα του τέλους του 5ου αιώνα δεν υπήρχαν θεσμοθετημένες «ευγενείς» ιδιότητες, διαφορετικές από αυτές των άλλων ελεύθερων —ο νόμος δεν αναγνώριζε παρά τους τελευταίους χωρίς διάκριση, μετά το βασιλιά— αυτοί οι άνθρωποι, εντούτοις, που ήταν πολύ κάτω από τους σκλάβους, δεν ήταν στην πραγματικότητα ίσοι. Η αξία των ποινών που ορίζονται να υποβάλλονται για το ίδιο αδίκημα, δείχνει ότι οι τιμωρίες ποίκιλαν ανάλογα με την κοινωνική κατάσταση των ατόμων. Πιο συγκεκριμένα, ορισμένες οικογένειες ακτινοβολούσαν μια γοητεία πιο έντονη από ότι οι άλλες: οι οικογένειες των αρχηγών των φυλών που αποτελούσαν τον «λαό», άλλες επίσης, που συνηθέστερα ξεχώριζαν από τις πολεμικές αρετές κάποιου μέλους τους, και απολάμβαναν έτσι μια ειδική θέση, είχαν στα μάτια των συγχρόνων τους χαρισματική αίγλη που πήραν από τους προγονικούς θεούς, και συνεπώς, μόνο αυτές, ήταν ικανές να διοικήσουν. Αυτή «η αριστοκρατία του αίματος» (Geblütsadel) ή «εξαγιασμένη» αριστοκρατία, που, φαίνεται, είχε ήδη καμιά φορά έγγεια αγαθά κατά τις εφήμερες εγκαταστάσεις στη Γερμανία, επωφελήθηκε Digitized by 10uk1s

πάρα πολύ από τις εισβολές. Σε αυτήν ξαναγύρισε κατ' αρχάς το πιο σημαντικό μέρος των λάφυρων και δόθηκαν κτήσεις και εδάφη δημευμένα από τους «Ρωμαίους». Αλλά χρειάστηκε να ανταμειφθούν και πολεμιστές λιγότερο εξέχοντες, που ήταν όμως πιο πιστοί και αποτελεσματικοί· χρειάστηκαν στους μονάρχες προστατευόμενοι ιδιώτες και υπηρέτες χρηστοί και αφοσιωμένοι· τους χρειάστηκαν σύμβουλοι, αξιωματικοί, εκτελεστικά όργανα, διαλεγμένοι από τους ανθρώπους του λαού τους. Σε όλους λοιπόν αυτούς έδωσαν εδάφη και με αυτά και από αυτά, σκλάβους και την επιστασία των δουλοπάροικων. Έτσι, στην παραδοσιακή αριστοκρατία προστέθηκε μια αριστοκρατία των αξιωμάτων και, τελικά, μια αριστοκρατία του χρήματος συνδεδεμένη με την κατοχή εδάφους, ενώ οι τρεις ομάδες δεν μπορούσαν να διαχωριστούν και έμεναν αδιαχώριστες από τον 6ο αιώνα. Αυτή η ιεραρχημένη κοινωνία δεν ήταν καθόλου διαφορετική από την κοινωνία της παρακμάζουσας ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στην οποία η έγγεια ιδιοκτησία είχε γίνει το σύμβολο της κοινωνικής ανόδου και της δύναμης, ενώ ορισμένες «αυτόχθονες» οικογένειες είχαν κρατήσει αγαθά που κατείχαν πριν από την άφιξη των Ρωμαίων. Υπήρχαν λοιπόν και από τις δυο πλευρές, πάνω από τους σκλάβους, μη-ελεύθεροι και ελεύθεροι, μια αριστοκρατική ομάδα σχηματισμένη από όλους όσους ανήκαν ή προέρχονταν από αυτές τις οικογένειες. Μετά την κατοχή, αφού εξομαλύνθηκε η μνησικακία που γεννήθηκε από την κατάσχεση μέρους των «ρωμαϊκών» εδαφών, η προσέγγιση έγινε με τρόπο φυσικό, γιατί όλοι είχαν συμφέρον να συνεργαστούν, ενώ οι βασιλείς είχαν επιπλέον ανάγκη και τις δύο ομάδες. Στο τέλος του 6ου αιώνα, η συμφωνία που διευκολύνθηκε από την μετραστροφή των Γερμανών στον καθολικισμό, έγινε πιο στενή. Στην Ιταλία, βέβαια, η λομβαρδική εγκατάσταση προκάλεσε αναταραχές και μια νέα απομάκρυνση, αλλά το κίνημα ξανάρχισε και εμβαθύνθηκε όπως παντού αλλού στη διάρκεια του 7ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 8ου. Αυτήν την εποχή σταμάτησαν να υποδεικνύουν στα έγγραφα τη ρωμαϊκή ή βαρβαρική καταγωγή μιας οικογένειας. Όπως για τους διοικητές, όπως για τους συγγραφείς, δεν υπήρξε πλέον διαφορά· η αφομοίωση είχε ολοκληρωθεί. Υπάρχει, λοιπόν, μια αριστοκρατία, κάτοχος μεγάλων κτημάτων, της οποίας τα μέλη έχουν συνείδηση της αλληλεγγύης που τους ενώνει, γιατί βρίσκονται στην ανώτατη κλίμακα της κοινωνικής ιεραρχίας και γιατί, εξαιτίας του πλούτου τους, είναι εξουσιοδοτημένοι να δικάζουν, να διατάζουν, να προστατεύουν και περισσότερο ακόμα να τρέφουν. Όλο και περισσότερο εξάλλου, φαίνεται ότι γι' αυτούς, αυτές οι αρμοδιότητες εξαρτιούνται από ένα φυσικό δικαίωμα. Ο πλούτος —ο αριθμός των εκταρίων που κατέχουν— δεν δίνει από μόνος του όλες τις ικανότητες και όλες τις πιθανότητες (για να είναι κάποιος δυνατός, για να διατηρήσει την τάξη του), καθώς η τεράστια έκταση των αγαθών δεν μπορεί να κρύψει την αδυναμία των αποδοχών, που οφείλεται στην πολύ κακή οικονομική οργάνωση, σε σημείο που πρέπει να κατέχει πολλές μεγάλες εκτάσεις και να διατάζει πάρα πολλούς ανθρώπους. Η πραγματική δύναμη δεν είναι λοιπόν μόνο εκεί. Η εκκλησία το αισθάνεται γιατί έχει σημαντικά κτήματα (15% του εδάφους στον 8ο αιώνα) και αμέσως μετά τις εισβολές δεν έχει να αντιμετωπίσει δημεύσεις. Αρχίζει να ανοίγεται προς αυτή τη δεσπόζουσα ομάδα· από αυτήν προέρχονται επίσκοποι, ηγούμενοι· με τα αξιώματα που ασκούν, ενισχύουν στους κόλπους της κοινωνίας, το βάρος της λαϊκής αριστοκρατίας. Αν το οικονομικό θεμέλιο αυτής της δύναμης είναι η γη, το πολιτικό θεμέλιο η φυσική συμμετοχή στη διοίκηση, το κοινωνιολογικό της θεμέλιο η οικογένεια, η ιστορική έρευνα δείχνει κυρίως από τη γερμανική πλευρά, ότι η αριστοκρατική τάξη σχηματίστηκε και ενισχύθηκε από την παράθεση και τον συντονισμό μερικών οικογενειών. Βέβαια, ανάμεσα στη ρωμαϊκή και τη γερμανική οικογένεια, υπάρχουν διαφορές. Η πρώτη μοιάζει να παραμένει, παρά τις θεσμικές διευθετήσεις του 4ου αιώνα, υπό την ανώτατη επιστασία του πατέρα και ξεκινά από μια δογματική αντίληψη· ασκεί την εξωγαμία σύμφωνα με τους παραδοσιακούς θεσμικούς νόμους που ενισχύθηκαν από τον Θεοδόσιο· αυξάνει λοιπόν με την Digitized by 10uk1s

εισαγωγή στους κόλπους των συζύγων ξένων προς αυτή. Η δεύτερη, αντίθετα, βασίζεται περισσότερο στη συγγένεια από θηλυγονία, τον συνεταιρισμό των ανδρών —γιων, ανδραδελφών, ξαδέλφων— στη διοίκηση και τη διαχείριση υπό τον έλεγχο του πατέρα· τείνει συχνά στην ενδογαμία, τουλάχιστον στο εσωτερικό της φυλής— που είναι στην πραγματικότητα η ανάπτυξη και η συνάρθρωση οικογενειών, που προέρχονται από τον ίδιο κορμό. Στους «ρωμαϊκούς» κύκλους όπως και στις γερμανικές κοινωνίες, η οικογένεια είναι το βασικό κύτταρο, έξω από το οποίο, χωρίς το οποίο ένα απομονωμένο άτομο δεν έχει καμιά προστασία, καμιά δύναμη, και λίγα μέσα να ασκήσει δικαιώματα. Είναι κατ' αρχάς μια συνένωση ανδρών που είναι οι φύλακες του αίματος και της βιολογικής όπως και της κοινωνικής συνοχής, αν και οι γυναίκες δεν έχουν τελείως αμελητέα θέση σε αυτήν την κοινωνία. Είναι μια εταιρεία συμφερόντων που εκφράζεται από την κοινοκτημοσύνη, την κοινή άσκηση εξουσίας πάνω στους άλλους, έστω κι αν η πρακτική ελαττώνει σιγά σιγά αυτήν την ακαμψία, δίνοντας στους δουλοπάροικους φέουδα για όλη τους τη ζωή, που περιορίζουν το δικαίωμα των ιδιοκτητών και αφήνοντας στα άτομα τη δυνατότητα να απαλλοτριώνουν κτήματα από διαθήκες ή δωρεές. Πρέπει, ακόμα, να διαφοροποιήσουμε σημαντικά τις παραδοσιακές αντιλήψεις σχετικά με την υπεροχή της ευρείας οικογένειας. Βέβαια, στις φράγκικες χώρες όπως και στους λαούς όπου η «συγχώνευση» των δύο αριστοκρατικών ομάδων επέτρεψε να υπερισχύσουν τα γερμανικά στοιχεία, (υπό την επίδραση της μονιμότητας μέσα στις συνειδήσεις και στην κοινοτική οργάνωση της βάσης), οι φυλετικές δομές, η ισχυρή οικογένεια που, χάρη στη δύναμή της, βλέπει να συνενώνονται σε αυτήν άλλες οικογένειες που τη βοηθούν, την υπηρετούν, συνδέονται με την προστασία, την αφοσίωση, τον κοινό όρκο του συμπολεμιστή, αποτελεί ένα πολύ ευρύ σύνολο, κατά κάποιο τρόπο μια πατριά της οποία οι απόψεις φοβίζουν τους άλλους. Παρ' όλα αυτά, η σύνθεση και η διάταξη είναι πιο ασταθείς από ότι πιστεύουν ορισμένοι ιστορικοί. Αυτή η ομάδα εμφανίζεται συνηθέστερα με την μορφή της επαφής των συγγενών που στηρίζονται σε δυο γενιές, την πατρική και τη μητρική, που αλλάζουν σε κάθε γενιά με τους γάμους, ενώ η ανανέωση ελαττώνεται, είναι αλήθεια, αφού οι ενώσεις είναι ενδογαμικές. Αλλά στους άλλους τόπους, όπου η αφομοίωση έγινε με άλλο τρόπο και σύμφωνα με άλλες ισορροπίες, κυρίως στις νότιες περιοχές, η ανοιχτή οικογένεια δεν υπάρχει, χωρίς αυτή η κατάσταση να εμποδίζει την ομόνοια, που ενισχύεται από τις γαμήλιες συμμαχίες, ανάμεσα σε περιορισμένες οικογενειακές ομάδες. Μήπως δεν διακρίνουμε, άλλωστε, ομάδες αυτού του τύπου στους κατώτερους κύκλους, ανάμεσα στους χωρικούς, για τους οποίους τα στοιχεία είναι πολύ συγκεχυμένα, και οι οποίοι συγκεντρώνουν, καμιά φορά γύρω από τον πατέρα, τους γιους και τις γυναίκες τους, αλλά που περιορίζουν τους συγγενείς ώστε να μην απαριθμούν πολλά μέλη και να διασκορπίζονται πολύ ευκολότερα; Αυτό σημαίνει ότι το ζευγάρι κατέχει σίγουρα από πολύ νωρίς μια σημαντική θέση. Είτε το θέλουμε είτε όχι, υπάρχουν στους κόλπους της λεγόμενης ανοιχτής οικογένειας όπου τη συναντάμε, ζευγάρια που αποτελούν οντότητες και που έχουν ενσωματωθεί στο σύνολο σα ζευγάρια (με τα παιδιά) και όχι σαν μεμονωμένα άτομα. Πολλά κείμενα, επιπλέον, δείχνουν τη δράση του ζευγαριού και της γυναίκας, δηλαδή την πραγματική ύπαρξη της συζυγικής οικογένειας. Μερικοί ιστορικοί, είναι αλήθεια, προχωρούν σίγουρα πάρα πολύ γρήγορα σε αυτήν την κατεύθυνση, ώστε βγάζουν τις παρατηρήσεις τους από εξαιρετικές περιπτώσεις, παρμένες από αγιογραφικές διηγήσεις που γράφτηκαν στην μεταγενέστερη εποχή και προσπαθούν να παρουσιάσουν πρότυπα —ζευγάρια ενωμένα από τη φιλία και την εκτίμηση και που σχηματίστηκαν για να τεκνοποιήσουν, όπως, το συνιστά και η Εκκλησία, ήδη από αυτή την εποχή. Πράγματι, ο γάμος συνεχίζει να γίνεται μόνο με την αμοιβαία συγκατάθεση των οικογενειών ή με ένα συμβόλαιο μεταξύ τους· η σύζυγος δεν έχει καθόλου δικαιώματα, ούτε καν να διαχειρίζεται, όσο ζει ο σύζυγός της, την προίκα και την προγαμιαία δωρεά— αυτοί οι δυο θεσμοί, ο ένας ρωμαϊκής καταγωγής, ο άλλος γερμανικής, συνυφαίνονται χωρίς να συγχέονται εξαιτίας της συγχώνευσης των αριστοκρατιών. Αντίθετα, η μητέρα, κι ακόμα περισσότερο η χήρα έχει μια ορισμένη θέση, που το δίκαιο δεν καθορίζει τόσο καλά, αλλά που ανταποκρίνεται, όπως το ζευγάρι, στη βιολογική πραγματικότητα. Digitized by 10uk1s

Έτσι, σε όλες αυτές τις κοινωνίες, η ομάδα των ισχυρών που ζουν όμοια κατά κάποιο τρόπο και αναγνωρίζουν οι μεν τους δε, κι αν ακόμα δεν γνωρίζονται, στηρίζεται στην οικογένεια, περισσότερο ή λιγότερο, διευρυμένη. Αυτό είναι ένα στοιχείο που γεννήθηκε από τη συνάντηση των δύο κοινοτήτων, της οποίας τη σημασία δεν μπορούμε να παραβλέψουμε. Ο προσηλυτισμός των αυτοκρατόρων και των λαών Η αλληλεγγύη αυτής της ομάδας οφείλεται επίσης στο ότι έχει μία και μόνο θρησκεία, ενώ η ορμή του χριστιανισμού στη Δύση, που εκδηλώνεται με διάφορες μορφές αυτούς τους αιώνες, παρουσιάζει κατά πολύ το σημαντικότερο νεωτεριστικό επιχείρημα. Παρ' όλα αυτά, αυτή η θρησκεία, που ήταν επίσης η θρησκεία των ρωμαϊκών πληθυσμών, είχε γνωρίσει τον 5ο αιώνα φοβερούς κινδύνους, από το γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους βαρβαρικούς λαούς που πολεμούσαν ή είχαν εγκατασταθεί στη Δύση είχαν προσηλυτιστεί προηγουμένως, στην ανατολική Ευρώπη, στον αρειανισμό και είχαν γίνει ένθερμοι αρειανοί. Οι Βησιγότθοι, με τον Εύριχο, είχαν καταδιώξει τους καθολικούς· οι βάνδαλοι βασιλείς Γενσέριχος και Ουνέριχος υπήρξαν ακόμα βιαιότεροι και είχαν μειώσει σημαντικά τη δύναμη και την επιρροή του καθολικού κλήρου στην Αφρική. Ο Θεοδόριχος, από την πλευρά του, παρά μια φαινομενική ανοχή, είχε παρέμβει βίαια τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του στα θρησκευτικά πράγματα, υπερασπίζοντας τον αρειανισμό. Μόνο οι Βουργουνδοί είχαν αφήσει σε ηρεμία τους καθολικούς, σίγουρα γιατί ήταν πάρα πολύ λίγοι σε μια περιοχή όπου η ρωμαϊκή πίστη ήταν πολύ σταθερά ριζωμένη, στα ηγετικά στρώματα και στις πόλεις. Στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα, η κατάσταση ανατρέπεται τελείως. Το 506, ο Κλόβις που ήταν ειδωλολάτρης όπως όλος ο λαός του, προσηλυτίζεται στον καθολικισμό και βαπτίζεται όπως όλοι οι μεγάλοι του βασιλείου του. Στη συνέχεια βοηθά, σθεναρά στην επιτυχία της θρησκείας του σε βάρος του αρειανισμού, σε όλες τις περιοχές που ο ίδιος και οι γιοι του κατέκτησαν. Οι Βουργουνδοί και οι Αλαμανοί προσχωρούν τότε στην καθολική πίστη. Μερικά χρόνια αργότερα, η ανάκτηση του Ιουστινιανού πλήττει καθοριστικά τον αρειανισμό στην Αφρική και τον απωθεί στην Ιταλία. Αλλά εκεί, οι Λομβαρδοί βασιλείς τον ξαναενισχύουν. Εντούτοις, δεν μπορούν να αρνηθούν τον καθολικισμό, αφού όλοι οι άλλοι ηγεμόνες της Ευρώπης τον κάνουν δόγμα τους. Όταν ο Ρεκαρέντιος, ο βασιλιάς των Βησιγότθων προσηλυτίστηκε το 587, οι Λομβαρδοί εγκαταλείπουν τον αρειανισμό, με αργό ρυθμό είναι αλήθεια, στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αιώνα. Παρ' όλα αυτά, οι προσηλυτισμοί αυτοί υπάκουσαν σχεδόν αποκλειστικά, από την πλευρά των βασιλέων, σε πολιτικές σκοπιμότητες, όταν μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις, η αφοσίωση στον αρειανισμό ήταν σχετικά σταθερή. Αλλά αυτή η πορεία προς τον προσηλυτισμό, ήταν κάτι λογικό, από τη στιγμή που θεώρησαν ότι, για να επιτύχουν τη συνεργασία των κατακτημένων πληθυσμών, των οποίων τα στελέχη ήταν καθολικοί και για να μπορούν να βασίζονται στον καθολικό κλήρο, που είχε σημαντική επιρροή, τουλάχιστον στις πόλεις, δεν έπρεπε να καταδιώξουν αυτούς τους χριστιανούς άλλου τύπου, που ήταν αρκετοί και καλά οργανωμένοι για να αρνηθούν τον αρειανισμό, και ότι έπρεπε να ανεχθούν τον καθολικισμό. Με μια υπερβολική ικανότητα, ο Κλόβις, που δεν ήταν αρειανός, έγινε καθολικός για να μπορέσει να κατακτήσει και να κυβερνήσει απέραντες εκτάσεις με την υποστήριξη επισκόπων και πιστών, και εξόντωσε συγχρόνως τους Γερμανούς και Αρειανούς ανταγωνιστές, Αλαμανούς στην ανατολή, Βησιγότθους ανάμεσα στο Λίγηρα και τα Πυρηναία, αργότερα τους Βουργουνδούς στα νοτιο-ανατολικά. Ο Ρεκαρέντιος έκανε την ίδια ανάλυση προκειμένου να ενισχύσει την μοναρχική εξουσία και την κρατική δύναμη στο βασίλειο του Τολέδου. Οι Λομβαρδοί, επίσης, την επόμενη περίοδο. Ο προσηλυτισμός των βασιλέων οδήγησε στον προσηλυτισμό των ισχυρών, συχνότερα κατόπιν διαταγής, αν και καμιά φορά ορισμένες οικογένειες κατόρθωσαν να προσχωρήσουν στον Digitized by 10uk1s

καθολικισμό, μετά την προσέγγιση των αριστοκρατών. Επέτρεψε σε αυτούς τους «μεγάλους» να ενωθούν με τους εκκλησιαστικούς ηγήτορες και να εισχωρήσουν στον κλήρο κάνοντας εκεί σταδιοδρομία και παίρνοντας αξιώματα (επισκοπές). Οδήγησε λοιπόν σιγά σιγά στο να πλαισιωθούν καλύτερα οι πληθυσμοί από τον κλήρο και στο να μπορέσει ο χριστιανισμός να συνεχίσει με λιγότερες δυσκολίες, χωρίς ωστόσο να προοδεύει πολύ γρήγορα —ο εκχριστιανισμός στην εκκλησιαστική επαρχία της Ρουένης, για παράδειγμα, δεν ολοκληρώθηκε παρά στα μέσα στου 7ου αιώνα. Οι εκκλησιαστικές δομές Η Εκκλησία παραμένει όπως ήταν οργανωμένη στον 5ο αιώνα. Είναι μια ένωση, μια ομοσπονδία επισκοπικών εκκλησιών που είναι διασκορπισμένες στις χριστιανικές περιοχές (Ιταλία, Ισπανία, Γαλατία) και ενωμένες σε μητροπολιτικές επαρχίες. Κάθε πρωτεύουσα των civitas —όπως και άλλες πόλεις στην Ιταλία— είναι το κέντρο μιας επισκοπής, που διοικείται από έναν επίσκοπο, τον οποίο ορίζει ο τοπικός κλήρος, συχνότατα με την συγκατάθεση ή την επέμβαση των πολιτικών αρχών, και ο οποίος θεωρείται από όλους ο ανώτατος αρχηγός των κληρικών και της περιφέρειας. Οι επίσκοποι της ίδιας επαρχίας συγκαλούνται συχνά από τους μητροπολίτες —κυρίως στον 6ο αιώνα— σε επαρχιακές συνόδους, για να αποφασίσουν ποιες πράξεις θα αναλάβουν και ποιους κανόνες θα υπενθυμίσουν ή θα διευκρινίσουν για τη λειτουργία, την πειθαρχία, την ηθική. Υπάρχουν επίσης καμία φορά σύνοδοι που συγκεντρώνουν μητροπολίτες και επισκόπους του ίδιου βασιλείου, με πρωτοβουλία ενός βασιλιά. Αυτό συμβαίνει πιο συγκεκριμένα στο βησιγοτθικό βασίλειο της Ισπανίας, όπου οι αρχιερείς συγκεντρώνονται τακτικά στο Τολέδο και παίζουν έτσι ένα σημαντικό ρόλο, επεμβαίνοντας με τη νομοθεσία τους ως και στον πολιτικό τομέα και παίρνοντας μέρος στις συζητήσεις που προκύπτουν κατά την αναγόρευση (εκλογή) του μονάρχη. Το επισκοπικό σώμα αποτελεί λοιπόν, στα πλαίσια της λατινικής καθολικής Δύσης, μια συμπαγή ομάδα, που αποτελείται από πρόσωπα τα οποία ασκούν υψηλά υπεύθυνα αξιώματα και ακολουθούν τους ίδιους σκοπούς. Το ότι αυτή η ομάδα περιλαμβάνει καμιά φορά ανθρώπους αμφίβολης αξίας ή ευτελείς —εκτίμηση όπως και να είναι πολύ σχετική στην κοινωνία του καιρού— δεν την εμποδίζει να αποτελεί ένα ενωτικό στοιχείο, του οποίου ο ρόλος είχε εξάλλου αρχίσει από την εποχή που η ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε δεχτεί το χριστιανισμό (313), έπειτα τον είχε ανακηρύξει επίσημη θρησκεία (391). Αλλά, όσο διάστημα άλλα επιχειρήματα είχαν συμβάλλει στο να διατηρηθεί μια ορισμένη συνοχή, αυτός ο ρόλος δεν φάνηκε καθοριστικός. Ανάμεσα στους λατίνους επισκόπους, υπάρχει ένας που, χωρίς να έχει δικαιώματα άμεσης εξουσίας πάνω στους άλλους, κατέχει ένα εξέχον προνόμιο: ο επίσκοπος της Ρώμης ο οποίος, από τα τέλη του 4ου αιώνα, αυτοτιτλοφορείται επίσημα Πάπας. Η υπεροχή του, που τον τοποθετεί στην κορυφή της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, πηγάζει ουσιαστικά από το ότι δεν μπορεί κανείς να προσδιορίσει το δόγμα χωρίς αυτόν, από το ότι κάθε δογματική προκήρυξη που αφορά την πίστη πρέπει να συντάσσεται από αυτόν ή να έχει τη συγκατάθεσή του. Σε αυτούς τους αιώνες των μεγάλων θεολογικών αντιδικιών που προκαλούν, κυρίως στην Ανατολική, συζητήσεις μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων, αυτό το αξίωμα του δίνει μια σημαντική δύναμη, τόσο μάλλον όσο κανένας, ακόμα και μεταξύ των Ανατολικών, δεν αμφισβητεί την αποκλειστική αρμοδιότητά του. Αυτή του επιτρέπει επίσης να αξιώνει μια παγκόσμια δικαστική δικαιοδοσία στα θρησκευτικά θέματα —καλύπτοντας, περιλαμβάνοντας και εξασφαλίζοντας τα αξιώματα όλων των επισκόπων. Ο Τοποτηρητής του Απόστολου Πέτρου, και όχι μόνο ο διάδοχός του, είναι, όπως γράφει ο Λέων ο Μέγας στα μέσα του 5ου αιώνα, ο μόνος «αποστολικός»· είναι ο ανώτατος ποντίφικας. Οφείλει κατά τις διαβεβαιώσεις του Γελάσιου Α' στο τέλος του ίδιου αιώνα, να διευθύνει τις πνευματικές υποθέσεις με τους άλλους επισκόπους σε πλήρη ανεξαρτησία από την πολιτική εξουσία, και έχει ένα κύρος που, από τη φύση του, είναι ισχυρότερο από κάθε άλλο. Υπάρχει εντούτοις, ανάμεσα σε αυτές τις αξιώσεις και την πραγματικότητα, μια σοβαρή Digitized by 10uk1s

δυσαναλογία. Αυτό που ο Πάπας πετυχαίνει χάρη σ' -χχχ τυπογραφικό λάθοςχχχ-τές και χάρη στο δογματικό προνόμιό του που αφορά στον προσδιορισμό της πίστης, είναι ένας κάποιος σεβασμός και μια ορισμένη ηθική υπεροχή, που του επιτρέπει να μπορεί να συμβουλεύει τους άλλους επισκόπους, να τους προειδοποιεί όταν κατοχυρώνονται, και στην ανάγκη, να παίζει το ρόλο διαιτητή ανάμεσά τους. Στην Ιταλία, όπου είναι συγχρόνως επίσκοπος και μητροπολίτης της Ρώμης και όπου φέρει τον τίτλο του πατριάρχη, αυτός ο ρόλος περιέρχεται εύκολα σε αυτόν. Αλλά στην υπόλοιπη χριστιανική Δύση, συναντά την επισκοπική και μητροπολιτική οργάνωση που περιορίζει τις πιθανότητές του για επέμβαση, κυρίως στον 6ο αιώνα, κατά τον οποίο, για διαφορετικές αιτίες, επειδή θεωρείται ακόμα ο επίσκοπος μιας από τις πρωτεύουσες της Αυτοκρατορίας, εξαναγκάζεται να συνεργαστεί με τον αυτοκράτορα που εδρεύει στο Βυζάντιο, κρατά το βλέμμα στραμμένο προς την Ανατολή, σε σημείο ώστε μερικές φορές να παρασύρεται σε βίαιες διαμάχες με την αυτοκρατορική εξουσία. Ο μοναχισμός Δίπλα στο επισκοπικό αξίωμα και τον κλήρο που περιβάλλει τους πιστούς, εντελώς διαφορετικός και από τους μεν και από τους δε, αναπτύσσεται, αυτόν τον αιώνα, ένας από τους πιο πρωτότυπους θεσμούς της εποχής, που επιπλέον, θα γνωρίσει την επόμενη περίοδο και ως τον 13ο αιώνα, μια σημαντική ανάπτυξη και θα αποτελέσει ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών κοινωνιών: ο μοναχισμός. Αυτός εμφανίστηκε στην Ανατολή ανάμεσα σε ανθρώπους, λαϊκούς και όχι ιερείς, που έκριναν ότι η χριστιανική ηθική απαιτούσε την παραίτηση από τις ηδονές αυτής της γης και συμπέραναν ότι, για να σωθούν και να προτείνουν ένα πρότυπο με αυτόν το σκοπό στους άλλους χριστιανούς, ήταν αναγκαίο να κόψουν κάθε επαφή με τον περιβάλλοντα κόσμο, να αποσυρθούν εντελώς για να είναι περισσότερο ικανοί να αποφύγουν τους πειρασμούς του και τα οφέλη, να ασκήσουν τελικά τις ίδιες αρετές της απάρνησης του κόσμου: την αγνεία (άρνηση της σεξουαλικότητας), τη φτώχεια (άρνηση του πλούτου), τη λιτότητα (άρνηση της άνεσης και του περιττού). Όπως όλα αυτά υποχρέωναν σε μια τέλεια σωματική αυτοκυριαρχία, αυτοί οι άνθρωποι σκέφθηκαν ότι έπρεπε να επιβάλλουν στους εαυτούς τους σκληρούς φυσικούς περιορισμούς (νηστεία, κακουχίες) για να ελαττώσουν περισσότερο τις επιθυμίες, και συγχρόνως, ότι τους χρειαζόταν να ζουν προσευχόμενοι για να φέρνουν την ψυχή τους μόνιμα σε επικοινωνία με το Θεό και να δώσουν στις θυσίες και στους ηθικούς περιορισμούς τους μια πνευματική δικαιολογία: προσευχή, ταπείνωση· όλα αυτά αποτελούν την μοναστική άσκηση. Οι πρώτοι σκαπανείς του κινήματος επέλεξαν να ζήσουν μόνοι, χωρίς συντρόφους: ήταν οι αναχωρητές (άγιος Παύλος, άγιος Αντώνιος, τον 4ο αιώνα). Πολύ νωρίς, εντούτοις, άλλοι θεώρησαν ότι η απόλυτη μοναξιά απαιτούσε ένα πολύ μεγάλο ηρωισμό και κινδύνευε να είναι ηθικά και ψυχολογικά επιβλαβής· σκέφθηκαν ότι περισσότερο άξιζε να σχηματίσουν κοινότητες, των οποίων τα μέλη, υπό τη διεύθυνση ενός αρχηγού (ηγούμενος) που θα έπαιζε το ρόλο του πνευματικού οδηγού και του διοικητή, μπορούσαν να αλληλοβοηθούνται πνευματικά, και χάρη σε μια μελετημένη οργάνωση, να ικανοποιούν τις ανάγκες τους. Ίδρυσαν λοιπόν μοναστήρια όπου έδωσαν κανόνες, από τους οποίους οι πιο ξακουστοί ήταν αυτοί του αγίου Παχωμίου (πρώτο μισό του 4ου αιώνα) και του αγίου Βασιλείου (πέθανε γύρω στο 370) και επέμενε στα πλεονεκτήματα, για τους μοναχούς, μιας κοινής ζωής (κοινοβιοτισμός). Από την Ανατολή και με τους ίδιους σκοπούς, ο μοναχισμός πέρασε σχεδόν αμέσως στη Δύση, και εκεί επίσης, δίπλα στους αναχωρητές (ερημίτες), ιδρύθηκαν μοναστήρια, πρώτα στις μεσογειακές περιοχές (Προβηγγία, Ιταλία, Καταλωνία), έπειτα στα ενδότερα. Τα πιο φημισμένα ήταν της Νολ στην Καμπανία (τέλη του 4ου αιώνα), του Λερέν κοντά στην Προβηγγιανή ακτή (αρχές 5ου αιώνα), του Αγίου Βίκτωρα της Μασσαλίας (που ιδρύθηκε από τον Ιωάννη Κασσιανό γύρω στο 415), του Digitized by 10uk1s

Βιβαριόμ στην Καλαβρία (που ιδρύθηκε από τον Κασσιόδωρο στις αρχές του 6ου αιώνα), του Αγίου Ογιέν (Άγιος Κλαύδιος στον Ιούρα), του Αγκόν στο Κάτω Βαλέ, του Ιλ Μπαρμπ (Ile-Barbe) κοντά στη Λυών, των Αγίων Πέτρου και Παύλου στο Παρίσι, του Σελ στην περιοχή του Παρισιού, της Αγίας Ραδεγόνδης στο Πουατιέ (γυναικείο μοναστήρι) κ.λπ. Ανάμεσα σε αυτά, υπήρξε ένα, που τη στιγμή της εμφάνισής του, δε φάνηκε να έχει ιδιαίτερη αίγλη για τους συγχρόνους, αλλά που στη συνέχεια θα έπαιρνε μια σημαντική λαμπρότητα και μια ξεχωριστή θέση στην ιστορία της Ευρώπης: το μοναστήρι του Μόντε-Κασσίνο που ιδρύθηκε από τον Άγιο Βενέδικτο της Νουρσίας. Καλλιεργημένος λαϊκός, από εύπορη οικογένεια της ρωμαϊκής Σαβίνας, προικισμένος με πολλές πνευματικές αρετές και με ταλέντο να διευθύνει, ο Βενέδικτος, μετά από μακρόχρονη εμπειρία προσανατολισμένη στην αρχή προς τον ερημιτισμό, εγκαθίσταται το 529 στην απόκρυμνη κορυφή του Μόντε - Κασσίνο, που δεσπόζει στην παράκτια πεδιάδα μεταξύ Ρώμης και Νεάπολης. Με τους συντρόφους που τον ακολουθούν και τον θεωρούν αρχηγό τους, ιδρύει αυτό το μοναστήρι με μοναδικό σκοπό να ζήσει την πιο άξια και την πιο αγνή μοναστική ζωή, δεσμευόμενος να μην γυρίσει ποτέ στον κόσμο, να υπακούει αυστηρά στις υποχρεώσεις που του επιβάλλονται, να παραιτηθεί από τις απολαύσεις (από κει πηγάζουν οι τρεις όρκοι σταθερότητας, υπακοής, εγκράτειας ή μεταστροφής των ηθών)· αλλά με κανέναν τρόπο, δεν προσπαθεί και δε θέλει να επιβάλλει το ύφος του σε άλλα μοναστήρια. Συντάσσει έναν κανόνα, όπως κάνουν κι άλλοι αυτή την εποχή, που εμπνέεται πολύ από ένα προηγούμενο έγγραφο. Επιμένει στον κανόνα αυτόν, στην λειτουργική προσευχή, που ονομάζει opus Dei, και που θεωρεί το ουσιαστικό έργο του μοναχού, και στην απομόνωση του μοναστηριού από τα εγκόσμια· αλλά δεν απαιτεί κανέναν εξαιρετικό περιορισμό (όχι σωματικές τιμωρίες, υγιεινή διατροφή, καλόν ύπνο, δουλειά για να ικανοποιούνται οι ανάγκες και να αποφεύγεται η απραξία, «εχθρός της ψυχής»)· αντίθετα, εκφράζει με διάφορους τρόπους ότι, κατά τη γνώμη του, ο καλύτερος τρόπος ζωής είναι ο κοινοβιοτισμός: το μοναστήρι είναι μια κοινότητα της οποίας τα μέλη πραγματοποιούν τη σωτηρία τους από κοινού, με μια μόνιμη κοινή ζωή, υπό τη διεύθυνση του ηγούμενου που σφραγίζει την ένωσή τους, και που τον εκλέγουν γι' αυτόν τον λόγο. Αυτός ο κανόνας, συνετός, ισορροπημένος, ακριβέστατος σχετικά με την εσωτερική οργάνωση του μοναστηριού, κυρίως σαφής και ακριβής, εφαρμόζεται εκτός του Μόντε-Κασσίνο, σε μερικά γειτονικά μοναστήρια· είναι γνωστός στην περιοχή και ως τη Ρώμη, αλλά όχι πιο πέρα. Την ίδια εποχή, ο μοναχισμός αναπτύσσεται σε ιδιαίτερες συνθήκες σε περιοχές όπου ο χριστιανισμός, αποκομμένος από τη ρωμαϊκή λατινικότητα, πήρε ορισμένα πρωτότυπα χαρακτηριστικά, δηλαδή στις κελτικές περιοχές των βρετανικών νησιών, κυρίως στην Ιρλανδία και στην Ιταλία. Εκεί εμφανίστηκαν πολλά μοναστήρια, που ιδρύθηκαν από πρόσωπα που τα μετατρέπουν κατά κάποιο τρόπο σε σχολές πνευματικότητας, βασισμένα πολύ συχνά στην προσωπικότητα του ιδρυτή τους, και που χαρακτηρίζονται από τη σκληρότητα της άσκησης —το σωματικό καταναγκασμό, τις σωματικές τιμωρίες, τη σκληρότητα των νηστειών κ.λπ.— και από το ενδιαφέρον για τη λατινική μόρφωση— πραγματική ξένη μόρφωση, που θεωρείται απαραίτητη για να γνωρίσει κανείς και να αφομοιώσει το δόγμα και τη λειτουργία. Αλλά πολύ σύντομα, αυτά τα μοναστήρια, κοντά σε λαούς που δεν είχαν δεχτεί ποτέ το ευαγγέλιο (Κέλτες του βορρά, Αγγλο-Σάξονες) ή στους κόλπους κοινωνιών ακόμα πολύ λίγο εκχριστιανισμένων, αφοσιώθηκαν στην ιεραποστολή· κατάρτισαν ανθρώπους γι' αυτό το σκοπό, γεγονός που οδήγησε τους αρχηγούς τους να μη θεωρούν πια το μοναχισμό ως ολοκληρωτική ρήξη με τον κόσμο, αλλά περισσότερο ως όργανο για να βοηθήσουν στη διάδοση της πίστης· αναγκαστικά θεώρησαν ότι οι μοναχοί, που αλλού ήταν υποχρεωμένοι να υπακούν σε καταναγκαστικούς κανόνες, όφειλαν περισσότερο να είναι ιερείς για να βοηθήσουν στη λατρεία και να επιτελούν τα μυστήρια. Το πρόσωπο που έπαιξε τον πιο δραστήριο ρόλο σε αυτόν τον μοναχισμό, υπήρξε ο Ιρλανδός Κολομπάνος, γεννημένος γύρω στο 540, που είχε σαν φροντίδα του να τον διαδώσει στην Ευρώπη. Αφού έφθασε στο βόρειο τμήμα της Βρετάνης, περιηγήθηκε στην παρισινή περιοχή, έπειτα ήρθε να Digitized by 10uk1s

εγκατασταθεί στη Βόζια όπου ίδρυσε ένα μοναστήρι στο Λυξέιγ (το 590). Έμεινε εκεί περίπου είκοσι χρόνια, έδωσε στους μοναχούς του έναν κανόνα που επέμενε στον ασκητικό καταναγκασμό και την πνευματική εξύψωση, αλλά δεν ενδιαφερόταν πολύ για την εσωτερική οργάνωση των μοναστηριών, δίδαξε πολλούς μαθητές που πήγαν να κηρύξουν το ευαγγέλιο στις γειτονικές περιοχές στη Γερμανία και ίδρυσαν με τη σειρά τους μοναστήρια, ενώ άλλοι έκαναν το ίδιο στις φράγκικες περιοχές. Ο ίδιος ξανάρχισε την πορεία του το 610, δημιούργησε μια κοινότητα στο Μπρέγκεντς, στο ανατολικό άκρο της λίμνης της Κωνσταντίας, έπειτα, αφού διέσχισε τις Άλπεις, εγκαταστάθηκε στο Μπομπιό (614) στην Λομβαρδία όπου πέθανε τον επόμενο χρόνο. Η προσπάθειά του κατέληξε στην εγκατάσταση ενός μοναστικού δικτύου αρκετά εξαπλωμένυ, που, παρ' όλα αυτά, κάθε μοναστήρι του, ήταν ανεξάρτητο, αλλά σεβόταν τον ίδιο κανόνα, τον κανόνα του Λυξέιγ. Αυτό το δίκτυο κάλυπτε κυρίως τις περιοχές του ανατολικού μέρους της σημερινής Γαλλίας και της αλεμανικής Ελβετίας (Λυξέιγ, Μαρμουτιέ της Αλσατίας, Ντιζεντίς, Μπρέγκεντς, Σεν Γκαλλ, Κουάρ, Λυρ, Φαβερνέ, Beaume les Messieurs)· αλλά είχε επίσης εγκατασταθεί στο δυτικό μέρος του Παρισιού (Κουτάνς, Saint Valéry sur Somme) και στην περιοχή του Λίγηρα. Αποτελούσε λοιπόν ένα στοιχείο συνοχής. Υπήρχε δυστυχώς ένα αδύνατο σημείο, που οφειλόταν στην αοριστία του κανόνα σχετικά με τις πραγματικές συνθήκες της μοναστικής ζωής και στην αυτονομία κάθε μοναστηριού. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα στη διάρκεια του 7ου αιώνα πολλοί ηγούμενοι, από τα μοναστήρια του Κολομπάνου ή από άλλα, να αναγκαστούν να συμπληρώσουν ή να ξανασυντάξουν τους κανόνες και εμπνεύστηκαν τότε από πολλά πρότυπα, ανάμεσα στα οποία ήταν το βενεδικτινό που άρχιζε να γίνεται γνωστό χάρη στην παπική δράση και μέσω των αγγλοσαξονικών μοναστηριών που ιδρύθηκαν όταν η Αγγλία δεχόταν το κήρυγμα του Ευαγγελίου. Σιγά σιγά, κάτω από αυτήν την επίδραση, χάρη επίσης σε ορισμένους επίσκοπους και ορισμένους πολιτικούς ηγήτορες, ο κανονισμός των βενεδικτίνων υποσκέλισε τους άλλους. Δεν έγινε δεκτός παντού όπως τον είχε συντάξει ο άγιος Βενέδικτος, αλλά σημάδεψε τους κανονισμούς του μεγαλύτερου μέρους των Μοναστηριακών ιδρυμάτων της Δύσης. Δημιούργησε, από την αρχή του 8ου αιώνα, μια πνευματική κοινότητα και οδήγησε τα μέλη της να υιοθετήσουν ανάλογη στάση στην έκφραση της ευλάβειας. Εντούτοις αυτή η κοινότητα έμεινε πολύ χαλαρή εξαιτίας του ότι κανένας οργανικός δεσμός, καμμιά καθορισμένη ιεραρχία δεν εφαρμόστηκαν. Υπήρχαν μοναστήρια· δεν υπήρχαν θρησκευτικά τάγματα, ούτε μοναστική σύνοδος. Ο ρόλος του Γρηγορίου του Μεγάλου Στην πρώτη περίοδο της ιστορίας του μοναχισμού των βενεδικτίνων, ο πάπας Γρηγόριος ο Μέγας (590-604), κατέχει μια σημαντική θέση. Αυτός ο Ρωμαίος, από καταγωγή, από οικογένεια της υψηλής αριστοκρατίας, με αξιόλογη μόρφωση, πράγματι γοητεύθηκε από τη μοναστική ζωή και αποφάσισε να αποσυρθεί από τον κόσμο, ενώ είχε αρχίσει μια κοσμική καριέρα σαν πολιτικός υπάλληλος στη διοίκηση της πόλης. Κλείστηκε με μερικούς μαθητές στο κτήμα του στο Κλίβους Σκάουρι, που έγινε το μοναστήρι Άγιος Ανδρέας της Ρώμης και, αφού συλλογίστηκε σχετικά με τους καλύτερους τρόπους να ζει κανείς στη μοναξιά και την περισυλλογή, ανακάλυψε την αρετή του κανόνα του Αγίου Βενέδικτου και πείστηκε, εφαρμόζοντάς τον, ότι αποτελούσε τον καλύτερο τρόπο. Βγαίνοντας από αυτό το καταφύγιο λίγους μήνες αργότερα για να μπει στην υπηρεσία της Εκκλησίας, αφού αργότερα έγινε πάπας, ευνόησε τη διάδοσή του, καθορίζοντας στους μοναχούς στόχους που ο ιδρυτής του Μόντε Κασσίνο ποτέ δε θα είχε σκεφθεί και που ίσως ακόμα θα είχε αποδοκιμάσει. Το έργο του Γρηγορίου δε σταματά εκεί και ξεπερνά κατά πολύ τα πλαίσια του μοναχισμού. Αφορά ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο και βαραίνει σημαντικά στην ιστορία της Δύσης. Διαρθρώνεται γύρω από τρία βασικά επιχειρήματα. Από τη μια, ο ποντίφηκας, περισσότερο από τους προκατόχους του, ίσως μάλιστα παρά τη θέλησή Digitized by 10uk1s

του στο βάθος γιατί αυτή η στάση είναι αντίθετη με ό,τι είχαν καθορίσει η κατάρτιση και η νεανική του ηλικία, συνειδητοποιεί την απομάκρυνση που πραγματοποιείται μεταξύ Ανατολής και Δύσης και συμπεραίνει ότι η Αγία Έδρα πρέπει να σταματήσει να επεμβαίνει στα ανατολικά προβλήματα, παρά μόνο όταν το απαιτεί το συμφέρον της παγκόσμιας Εκκλησίας. Σέβεται λοιπόν βαθειά τον αυτοκράτορα του οποίου, σα Ρωμαίος και επίσκοπος της Ρώμης —που μένει θεωρητικά στην αυτοκρατορική εξάρτηση—, θεωρείται υποτελής και στον οποίο, σαν διοικητής της πόλης —αφού ο Πάπας διευθύνει την Πολιτεία αυτή— δίνει λόγο. Αλλά δεν κρύβει ότι του είναι απαραίτητο στην διοικητική και τελικά στην πολιτική, διαχείρισή του, να είναι ορισμένη ελευθερία κρίσης, περισσότερο μάλιστα αφού ο ανώτατος άρχοντας, που τότε ενδιαφέρεται λίγο για τις δυτικές περιοχές, δεν έχει τα μέσα να προστατεύσει την παλιά πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας. Αξιώνει, από την άλλη και όπως αρμόζει, να είναι ο πραγματικός αρχηγός της Εκκλησίας της Δύσης, εν ονόματι της οικουμενικότητας του αξιώματος που ασκεί και που, πολύ επιδέξια, επικαλείται χωρίς να το διευκρινίζει όταν αποδοκιμάζει τον τίτλο του οικουμενικού που επιχειρεί να πάρει ο πατριάρχης του Βυζαντίου. Στην πράξη, κρίνει ότι ο ελληνικός κλήρος πρέπει παρόλα αυτά να είναι αρκετά ανεξάρτητος. Με τον ίδιο τρόπο, αφήνει στους λατίνους επισκόπους την αυτονομία που τους δίνει η εκκλησιαστική οργάνωση του καιρού. Αλλά θεωρεί τον εαυτό του πιο άμεσα και πιο συγκεκριμένα υπεύθυνο για τη Δύση, της οποίας είναι ο πατριάρχης. Αυτό τον οδηγεί να διευθύνει, με την ιδιότητα του Μητροπολίτη, την πλειοψηφία των επισκόπων της Ιταλίας, να διατηρεί στενές σχέσεις με τους ιεράρχες της Ισπανίας και του βασιλείου της Γαλλίας, να συμβουλεύει μάλιστα, κατά κάποιον τρόπο σαν πνευματικός τους πατέρας, τους μεροβίγγειους βασιλείς σχετικά με τους ηθικούς σκοπούς που η πολιτική τους έπρεπε να ακολουθεί και σχετικά με τις χριστιανικές υποχρεώσεις που πρέπει να σέβεται μία καλή διακυβέρνηση. Με την εφαρμογή και χάρη στην επιρροή αυτής της ηθικής εξουσίας, προσπαθεί να θεωρήσει και ίσως να κάνει να θεωρήσουν ότι η Δύση αποτελεί μια ενότητα, ένα σύνολο τελείως διαφορετικό από την Ανατολή, αλλά όχι χωρίς συνοχή, κι ότι το μέλλον της λατινικής Εκκλησίας, της ρωμαϊκής Εκκλησίας, του ίδιου του χριστιανισμού, εξαρτάται κατ' αρχάς από μια ορισμένη ενέργεια σε αυτό το τμήμα του κόσμου. Αυτή η θέση και οι συνέπειές της αποτελούν μια σαφή και σημαντική μεταστροφή στην ιστορία της παπωσύνης. Βέβαια, στη διάρκεια του 7ου αιώνα, εξαιτίας της προσωπικής άποψης ορισμένων παπών και σαν συνέπεια συζητήσεων, η Αγία Έδρα θα αναμιχθεί πάλι σε ανατολικά ζητήματα (Μαρτίνος 1ος) και θα απομακρυνθεί πάλι από τη Δύση. Εντούτοις, θα υπάρχουν ακόμα —και ως τα μέσα του 8ου αιώνα— στους κόλπους του ρωμαϊκού κλήρου οπαδοί της στενής ένωσης και της συνεργασίας με το Βυζάντιο. Αλλά σιγά σιγά οι οπαδοί της «δυτικής» θέσης θα δυναμώσουν και, τελικά θα υπερισχύσουν. Χωρίς αμφιβολία δεν θα το είχαν κατορθώσει αν ο Γρηγόριος ο Μέγας με την προσωπικότητά του, την ακτινοβολία του, την αγιότητά του που τον έκαναν για την κατοπινή περίοδο, το πρότυπο του καλού ποιμένα, δεν είχε ξεκινήσει με αυτόν τον τρόπο. Χωρίς αυτόν η ιστορία της Ευρώπης θα μπορούσε να μην είναι αυτή που τελικά ήταν. Το εγχείρημά του αξίζει λοιπό να παρουσιαστεί σαν εξαιρετικό γεγονός. Η πολιτική ευθύνη της Δύσης, την οποία αναλαμβάνει περισσότερο από κάθε άλλον, δίνει επιπλέον στον πάπα —έτσι το εννοεί ο ίδιος— την υποχρέωση να εισαγάγει περισσότερο την χριστιανική πίστη στα ήθη και να επεκτείνει την εδαφική περιοχή του χριστιανισμού. Με αυτήν την ιδιότητα συνάπτει δεσμούς πολύ στενούς με την τάξη των επισκόπων και, πολύ συχνά, εκθέτει αυτό που πρέπει να είναι το καλύτερο ποιμενικό δράμα. Για τον ίδιο λόγο, διευκολύνει την είσοδο στην καθολική Εκκλησία των αρειανών Βησιγότθων, των οποίων ο βασιλιάς Ρεκαρέντιος προσηλυτίστηκε το 587, και προσπαθεί να εξομαλύνει τις δυσκολίες για να μπορέσουν οι Λομβαρδοί να τον μιμηθούν. Σύμφωνα με το ίδιο όραμα τελικά, παίρνει υπό τον έλεγχό του το κήρυγμα του Ευαγγελίου στους ειδωλολάτρες και δίνει στην αποστολική δράση μια σημαντική ώθηση.

Digitized by 10uk1s

Η εξάπλωση του χριστιανισμού Άγιος Βονιφάτιος Πληροφορημένος ίσως για τις καλές διαθέσεις του βασιλιά του μικρού βασιλείου του Κεντ, νοτιοανατολικά της Αγγλίας, ο Γρηγόριος ο Μέγας αποφασίζει να διαδώσει το χριστιανισμό ανάμεσα στους αγγλο-σαξονικούς πληθυσμούς που εποικίζουν το μεγαλύτερο μέρος του βρετανικού νησιού και που είναι ακόμα ειδωλολάτρες. Εμπιστεύεται το έργο αυτό σε ένα βενεδικτίνο μοναχό του μοναστηριού Άγιος Ανδρέας της Ρώμης, τον Αυγουστίνο, που ξεκινά με μερικούς συντρόφους το 597, και, έχοντας επιτύχει τον προσηλυτισμό του μονάρχη, θεωρεί ότι το εγχείρημα μπορεί να πραγματοποιηθεί άνετα. Του δίνει λοιπόν συγκεκριμένες οδηγίες, παραγγέλνοντάς τον να αποκαταστήσει τις επισκοπικές έδρες που υπήρχαν παλαιότερα και του εκθέτει τους τρόπους και τις μεθόδους για να πραγματοποιήσει το έργο: να μην ευνοεί υποχρεωτικά τη ρωμαϊκή λειτουργία όταν, σε ορισμένους κύκλους που είχαν ήδη επηρεαστεί από τους Κέλτες, τηρούνται ορισμένες συνήθειες, να σεβαστεί τις παραδόσεις και να «εκχριστιανίσει» τις αποκτημένες θρησκευτικές συνήθειες, παρά να καταστρέψει τους ειδωλολατρικούς ναούς. Χάρη σε αυτές τις συστάσεις και αυτή την υποστήριξη, ο Αυγουστίνος εγκαθίσταται στο Κάντερμπουρυ, του οποίου γίνεται ο πρώτος μητροπολίτης, δημιουργεί μερικές επισκοπές και ιδρύει μοναστήρια Βενεδικτίνων που τα οραματίζεται και θα γίνουν αργότερα, κέντρα διάδοσης του Ευαγγελίου —πράγμα που δηλώνει μια ορισμένη ρήξη, σύμφωνη με τις ιδέες του ποντίφικα, με το ιδεώδες της ολοκληρωτικής παραίτησης από τον κόσμο, χωρίς την παραμικρή σχέση με αυτόν. Η ιεραποστολική δράση αναπτύσσεται ενεργά μετά το θάνατό του, το 604. Εξαπλώνεται στις νοτιοανατολικές, τις κεντρικές και τις βορειοανατολικές περιοχές της Αγγλίας (εγκαθίδρυση μιας δεύτερης μητροπολιτικής εκκλησίας στην Υόρκη το 627). Συναντά στις βόρειες περιοχές, τους ιρλανδούς ευαγγελιστές, των οποίων οι θρησκευτικές συνήθειες είναι διαφορετικές από της Ρώμης και της Ευρώπης και οι οποίοι αρνούνται να υποταχθούν στις επισκοπικές εξουσίες, που είχαν εγκαθιδρυθεί σύμφωνα με τις οδηγίες του πάπα. Ακολουθούν μακρές και σκληρές συζητήσεις. Τελικά, το 664, στη Σύνοδο του Γουίτμπι που φέρνει αντιμέτωπες τις δύο ομάδες, οι Αγγλο-Σάξονες επιλέγουν τη ρωμαϊκή λειτουργία, πράγμα που επιφέρει την αναδίπλωση των κελτικών Εκκλησιών στις περιοχές καταγωγής τους. Στις τελευταίες δεκαετίες του 7ου αιώνα, όλη η βόρεια Αγγλία έχει δεχτεί το κήρυγμα του Ευαγγελίου. Το εγχείρημα καταλήγει λοιπόν στην προσχώρηση αυτής της χώρας στο χριστιανισμό και την ένωσή της με τις εκκλησιαστικές δομές της Δύσης, σε μια εξάρτηση από τη Ρώμη, πιο έντονη από αυτήν της Ευρώπης. Μετατρέπει επιπλέον την Αγγλία, χάρη σε ένα προνόμιο της ιστορίας, στη χώρα της πιο ένθερμης και της πιο στέρεας εγκαθίδρυσης του μοναχισμού των Βενεδικτίνων, δηλαδή σε αυτή την εποχή, ενός μοναχισμού πολύ αφοσιωμένου στη ρωμαϊκή Εκκλησία. Επιπλέον, κάτω από την επίδραση των περιορισμών που απαιτεί η κήρυξη του ευαγγελίου, όπως και η κατάρτιση ιεραποστόλων σε μια χώρα όπου ο λαός αγνοεί τη λατινική γλώσσα, αλλά όπου παρόλα αυτά, πρέπει να διαπαιδαγωγηθούν κληρικοί και μοναχοί στρατολογημένοι επί τόπου σε αυτή τη γλώσσα, μόνο μέσο διάδοσης της δογματικής γνώσης και επίσημη γλώσσα της λειτουργίας, τα αγγλοσαξονικά μοναστήρια και ιερά μετατρέπονται σε εστίες πνευματικής ζωής στις οποίες διαμορφώνεται μια παιδεία λατινική και χριστιανική, επομένως ουσιαστικά θριαμβευτική· οι εστίες αυτές σίγουρα είναι οι πιο λαμπρές και οι πιο δραστήριες της Δύσης στα τέλη του 7ου αιώνα και στις αρχές του 8ου. Αλλά κυρίως, η διάδοση του Ευαγγελίου στην Αγγλία προκάλεσε και τη διάδοσή του στις περιοχές της Γερμανίας, που είχαν μείνει ακόμα ειδωλολατρικές. Η ιεραποστολική ορμή που είχε διατηρηθεί στα μοναστήρια των Βενεδικτίνων, μετά τις μεγάλες επιτυχίες που γνώρισε στο βρετανικό νησί, στράφηκε εντελώς φυσικά στις περιοχές όπου ήταν εγκατεστημένοι λαοί πολύ συγγενικών εθνοτήτων και γλωσσών, και όπου ήδη, τουλάχιστον στις περιοχές του Ρήνου, ο χριστιανισμός είχε διεισδύσει στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 7ου αιώνα. Digitized by 10uk1s

Στις αρχές του 8ου αιώνα, ο Ουίλλιμπρορντ άρχισε να διαδίδει τον καθολικισμό στη Φριζ και εγκαταστάθηκε στην Ουτρέχτη. Δέχτηκε τη βοήθεια, για μερικούς μήνες, ενός νεαρού μοναχού που είχε έρθει από την περιοχή του Έξετερ, του Ουϊνιφρίδο, που αποφάσισε λίγο αργότερα να δράσει αλλού και πέτυχε να του δοθεί γι' αυτό το σκοπό μια εντολή από τον Πάπα Γρηγόριο Β' (719). Έχοντας πάρει τώρα το ρωμαϊκό όνομα Βονιφάτιος, ρίχτηκε με εξαιρετική ορμή στη δράση, με τη βοήθεια πολλών συντρόφων από τα μοναστήρια των Βενεδικτίνων. Προσηλύτισε την Έσση και τη Θουριγγία, δημιούργησε στη μέση Γερμανία πολλά μοναστήρια (Φούλντα), όπως και πολλές επισκοπικές έδρες των οποίων έγινε μητροπολίτης, αποκατάστησε την επισκοπική ιεραρχία στη Βαυαρία, και απέκτησε μια τέτοια φήμη με το ζήλο και την αγιότητά του, που θεωρήθηκε η πιο εξέχουσα προσωπικότητα της Δύσης, ενώ τον συμβουλεύονταν οι βασιλείς και οι επίσκοποι (μεταρρύθμισε τον κλήρο των μεροβιγγειανών βασιλείων). Το 754, κάνοντας έφοδο στη Φριζ, όπου η ειδωλολατρία δεν είχε υποχωρήσει ακόμα, φονεύθηκε από τους εχθρούς του χριστιανισμού, στέφοντας έτσι με το φοίνικα του μάρτυρα μια ζωή ολότελα αφιερωμένη στη διάδοση του ευαγγελίου, και της οποίας το αποτέλεσμα ήταν να εξαπλώσει τα σύνορα του λατινικού χριστιανισμού στα ανατολικά του Ρήνου, να δώσει στο σύνολο των γερμανικών λαών, εκτός από τους Σάξονες που ακόμα δεν είχαν επηρεαστεί, μεγαλύτερη συνοχή ενώνοντάς τους στην ίδια πίστη, να συνδέσει περισσότερο τη Γερμανία με την υπόλοιπη Δύση, να την ενώσει βαθύτερα με τη χριστιανική και λατινική παιδεία, να την πλησιάσει στενά στη ρωμαϊκή Εκκλησία, στην οποία ο απόστολος, από πεποίθηση και από συναίσθημα, ήταν πάρα πολύ πιστός. Εμβαθύνοντας το έργο των μεροβιγγιανών βασιλέων του 6ου αιώνα που είχαν συνενώσει γερμανικά εδάφη, προετοιμάζοντας το δρόμο του Καρλομάγνου, ο άγιος Βονιφάτιος αξίζει λοιπόν να θεωρείται ότι και αυτός, είχε συμβάλλει θετικά στην οικοδόμηση της Δύσης, βάζοντας ορισμένα θεμέλια της κατοπινής μεσαιωνικής Ευρώπης. Παρ' όλα αυτά, στα μάτια του αυτή η δράση δεν πάει τόσο μακριά. Είχε σκοπό απλώς να εισαγάγει την πίστη στις καρδιές και να προσηλυτίσει τους λαούς της Γερμανίας, κάνοντάς τους να εγκαταλείψουν τις ειδωλολατρικές δοξασίες τους και εκχριστιανίζοντας ορισμένα από τα τελετουργικά τους, και γι' αυτό, ένοχος ενώπιον της διαφθοράς της αρχέγονης καθαρότητας της αρειανής γερμανικότητας, προκάλεσε την απέχθεια των ναζιστών θεωρητικών και των ψευδο-ιστορικών οπαδών τους.

Η ΠΕΝΙΧΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΑΣΥΝΑΦΕΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Οι καινοτομίες που εμφανίζονται σε αυτούς τους αιώνες της βαθιάς παρακμής και των μεταβολών που συχνά είναι άτυπες και ποτέ δεν ελέγχονται πραγματικά, αφορούν ουσιαστικά στη θρησκευτική ζωή και την εκκλησιαστική δράση, αν και η στενή προσέγγιση των ισχυρών των διαφόρων εθνοτήτων για να σχηματίσουν μια αρκετά στέρεα αριστοκρατική ομάδα, δεν είναι χωρίς σημασία. Αυτά τα διάφορα επιχειρήματα δεν έχουν εντούτοις την απαραίτητη δύναμη και τον δυναμισμό για να ξεπεράσουν την απάθεια και την ασυνάφεια. Η ανομοιότητα παραμένει τελικά το πιο σαφές χαρακτηριστικό, ώστε εκτός από μερικούς πολύ λίγους τομείς, δεν διακρίνει κανένας το παραμικρό συναίσθημα, την παραμικρή διάθεση αλληλεγγύης. Η πολιτική καθίζηση Στη διάρκεια του 7ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 8ου, τα πάντα καταστρέφονται και διαλύονται· πίσω από την ψεύτικη διακόσμηση των προσόψεων και τον απατηλό διάκοσμο, η λέπρα εμφανίζεται πάλι. Αυτό οφείλεται κυρίως στα ήθη που, σε αυτές τις «βαρβαρικές» κοινωνίες, μένουν αγροίκοι και βίαιοι, στην τραχύτητα και την απληστία των ισχυρών, στη διαστρέβλωση της ιδέας μιας δημόσιας δύναμης υπεύθυνης για την κοινότητα και στην ενίσχυση της πεποίθησης ότι η δύναμη είναι ένα προσωπικό αγαθό, ιδιωτικό, και πρέπει να προσφέρει κάτι και επιτρέπει τη χρήση και κατάχρηση.

Digitized by 10uk1s

Πριν βέβαια, τα πράγματα δεν ήταν έτσι. Τον 6ο αιώνα, Οστρογότθοι, Βησιγότθοι, Φράγκοι είχαν εφαρμόσει ένα σύστημα θεσμών λίγο ή πολύ συγκροτημένο, αλλά που στηριζόταν πάντα από τη μια σε κεντρικές υπηρεσίες συγκεντρωμένες στο παλάτι, έδρα της δημόσιας εξουσίας, από την άλλη σε διορισμένους υπαλλήλους, επιφορτισμένους να εφαρμόζουν τις διαταγές, να καλούν τους ελεύθερους στο στρατό, να εισπράττουν έμμεσους φόρους (και μάλιστα καμιά φορά και άμεσους), να προεδρεύουν στις επιτροπές από ελεύθερους άνδρες που απέδιδαν τη δικαιοσύνη και να εκτελούν τις αποφάσεις. Αντίθετα, η ομόνοια ανάμεσα στις άρχουσες οικογένειες, τις δυναστείες και τους ισχυρούς της αριστοκρατίας, παρέμενε παντού ακαθόριστη και εύθραυστη. Στο βησιγοτθικό βασίλειο, έπειτα στο βασίλειο των Λομβαρδών, η βασιλεία έμεινε, εξαιτίας αυτού του γεγονότος, αιρετή, και αυτή ήταν η κυριότερη αδυναμία αυτών των καθεστώτων. Αυτό δεν τα εμπόδισε, όπως είπαμε, να επιτύχουν κάποιο δυναμισμό και να φαίνονται σταθερά, αλλά η σαθρότητα παρέμενε πίσω από τα φαινόμενα —η βησιγοτθική Ισπανία θα καταρρεύσει γρήγορα κάτω από την έφοδο των μουσουλμάνων, το βισιγοτθικό βασίλειο δε θα αντισταθεί καθόλου στους Καρολίδες. Όπως και να είναι εξάλλου, στη γενική διάταξη της τότε Δύσης, η γεωγραφία τοποθετούσε στο περιθώριο αυτές τις δυο χώρες. Σχετικά με το βασίλειο των Φράγκων, η διάλυση εμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα —εξαιτίας διανομών σαν να ήταν το κράτος και οι διοικούμενες εκτάσεις ιδιωτική περιουσία της δυναστείας— πράγμα που είχε σαν αντιστάθμισμα να ξεφύγουν από το αιρετό σύστημα. Από το 511 εξάλλου, ο Κλόβις είχε μοιράσει τα εδάφη που κυβερνούσε ανάμεσα στους τέσσερις γιους του και τα είχε χωρίσει σε τέσσερις κλήρους με κύριες πόλεις τη Ρενς, την Ορλεάνη, το Παρίσι και τη Σουασόν. Επειδή η συγκυρία των διαδοχών και των θανάτων ένωσε ξανά το βασίλειο προς όφελος του Κλοθάριου, μια καινούργια διανομή έγινε με το θάνατό του (561) με λίγο διαφορετικούς όρους, που έδωσαν στο βασίλειο της Ρενς τα πιο εκγερμανισμένα εδάφη από την Καμπανία ως το Βέζερ και το βορειότερο μέρος του Έλβα, στο βασίλειο της Ορλεάνης μια τροπή πιο νότια γιατί οι σημαντικές περιοχές ήταν, με το Μπερύ, οι πεδιάδες του Σων και του Ροδανού, στο βασίλειο του Παρισιού τη διοίκηση των δυτικών περιοχών από τη Μπρελ ώς το Ποατού και μάλιστα ως τα Πυρηναία, ενώ το τμήμα της Σουασόν ήταν πολύ μικρότερο. Στη συνέχεια, αυτό το τελευταίο βασίλειο χάθηκε· τα τρία άλλα συρρικνώθηκαν ακόμα περισσότερο σύμφωνα με τα δεδομένα της γεωγραφίας και της προηγούμενης ιστορίας, κι έτσι απελευθέρωσαν στα βορειοανατολικά την Αυστρασία, στη δύση τη Νευστρία, στα νοτιο-ανατολικά τη Βουργουνδία. Το βασίλειο των Φράγκων, που ήταν κάποια δύναμη και που μπορούσε να προσδοκεί μια σχετική συνοχή ενώνοντας τη γερμανικότητα με στοιχεία πιο «εκρωμαϊσμένα», είχε διασπαστεί τότε για να αφήσει θέση σε συνασπισμούς, ίσως με μεγαλύτερη συνοχή και καλύτερα συγκροτημένους, αλλά που αποκαθιστούσαν κατά κάποιο τρόπο τις διαφορές της εθνότητας, τους διάφορους βαθμούς εκρωμαϊσμού, τα αποκλίνοντα εξωτερικά αιτήματα, και που τελικά, ξαναδημιουργούσαν και ξαναενίσχυαν την ανομοιότητα: μια Αυστρασία προσανατολισμένη προς το Ρήνο, αρκετά ομοιόμορφη στα χαρακτηριστικά της και ικανή να ενεργεί προς το νότο όπως και προς την ανατολή· μια Νευστρία, αντίθετα, πολύ περιορισμένη και αποτελούμενη από πολύ διαφορετικά στοιχεία· μια Βουργουνδία σίγουρα περισσότερο ενωμένη, αλλά που έλκεται από πολλές πλευρές και που είναι πολύ αδύναμη για να κινηθεί και να επιβληθεί. Σε αυτό το στάδιο, εντούτοις, ο κατακερματισμός σταμάτησε, είτε επειδή το σύστημα είχε αρκετά αφομοιωθεί στα ήθη, είτε περισσότερο επειδή, κατά τόπους, οι μεγάλοι βρήκαν καλό να χρησιμοποιήσουν τις δυναστείες με τις οποίες μπορούσαν να δράσουν στα άλλα βασίλεια. Αποτέλεσμα αυτών ήταν, από το τέλος του 6ου αιώνα, η συνένωση εδαφών αρκετά συγκροτημένων για να μπορούν να κυβερνηθούν (αν όχι από το βασιλιά, τουλάχιστον από τους αριστοκράτες), επειδή ήταν προσαρμοσμένα στους κανόνες της εποχής (εξαιρετική πενία της τεχνολογίας, αδυναμία των εμπορικών και άλλων σχέσεων, υποχρεωτική αναδίπλωση στον τοπικό πλούτο και την παραγωγή, αποστάσεις που γίνονται όλο και μεγαλύτερες από το χρόνο που χρειαζόταν κάποιος για να τις διανύσεις, κι ακόμα περισσότερο από την άποψη που σχημάτιζε ο κόσμος γι' αυτές. Την ίδια εποχή, εξάλλου, το πεδίο δράσης των Λομβαρδών βασιλέων περιορίστηκε στο χώρο από το Μιλάνο ως την Περούτζια· μπορεί να συγκριθεί με εκείνον των βασιλέων της Αυστρασίας, της Digitized by 10uk1s

Νευστρίας και της Βουργουνδίας ή ακόμα των «αρχηγών» της Γερμανίας (Βαυαρία) κ.λπ. Αυτή η συρρίκνωση παρέμεινε ανεπαρκής, γιατί αυτά τα εδάφη ήταν ακόμα πάρα πολύ εκτεταμένα για να ζήσουν πράγματι σε συμβίωση οι διοικητές της κορυφής και οι διοικούμενοι της βάσης. Η ανώτατη εξουσία, επιπλέον, ερχόταν σε σύγκρουση περισσότερο ακόμα κι από πριν με τη δύναμη της αριστοκρατίας, που υποσυνείδητα, κρατούσε τα βασίλεια σε αυτή τη μέση κατάσταση, επειδή από τη μια, ήταν πάρα πολύ μεγάλα για να μπορέσουν οι μονάρχες τακτικά να την εμποδίσουν να διαχειρίζεται και να ενεργεί όπως θέλει· από την άλλη, ήταν αρκετά μικρά για να μπορέσει αυτή να ελέγξει το στέμμα. Πάντα ισχυρή στους Λομβαρδούς, σηκώνοντας το κεφάλι στο τέλος του 7ου αιώνα στο βασίλειο του Τολέδου, είχε γίνει στη δεκαετία του 580 στα βασίλεια των μεροβιγγείων αυτό που ποτέ δεν έπαψε να είναι: η μοναδική πολιτική δύναμη. Απέναντί της, οι μονάρχες δεν μπορούσαν να αντιδράσουν όταν μάλιστα δεν είχαν καμία από αυτές τις αρετές που εξασφαλίζουν το σεβασμό. Εκτός από ορισμένες προσπάθειες, κυρίως αυτή του Δαγοβέρτου, δεν έκαναν τίποτα και, με την ακαταλληλότητά τους και τα ελαττώματά τους, επιτάχυναν την παρακμή. Η απουσία κοινωνικής συνοχής Η ανανέωση θα μπορούσε, ήδη από αυτόν τον καιρό, να έρθει από την αριστοκρατία —έτσι έγινε τον επόμενο αιώνα. Δυστυχώς, η τύχη θέλησε ίσως να μην υπάρχει τότε ούτε άνδρας αρκετά ικανός και επίμονος για να ξαναπάρει την πρωτοβουλία, ούτε ομάδα αρκετά ισχυρή για να επιβληθεί στις άλλες. Η αναγκαιότητα, επιπλέον, συγκράτησε σημαντικά τις πιθανότητες δράσης. Η αναγκαιότητα, είναι η καθημερινή ζωή. Αλλά όπως είπαμε, η τεχνική πενία και η έλλειψη εργαλείων συγκρατούν την παραγωγή σε ένα πολύ χαμηλό επίπεδο. Οι μεγάλοι ιδιοκτήτες, υποχρεωμένοι να θρέψουν την μεγάλη ακολουθία τους, τους υπηρέτες τους, τους πολεμιστές τους, πάνε από κτήμα σε κτήμα, από έπαυλη σε έπαυλη, για να καταναλώσουν επιτόπου τα προϊόντα της συγκομιδής. Αυτή η περιπλάνηση, που διευκολύνει την αστάθεια και που τουλάχιστον, δεν σπάει την απομόνωση, αποτελεί μια σπατάλη εισοδημάτων και χρόνου. Γενικά, εξαιρουμένων μερικών οικογενειών πολύ πλούσιων, οι ισχυροί δεν απολαμβάνουν σημαντικά οφέλη από τις έγγειες ιδιοκτησίες τους, που είναι ο μόνος πλούτος τους, όταν μάλιστα οι δουλοπάροικοι, επίμορτοι και άλλοι, που ζουν στο έπακρο της μιζέριας και της πείνας, εγκαταλείπουν συχνά το κτήμα και τη δουλειά, με την ελπίδα να βρουν αλλού καλύτερα χώματα ή με την υποσυνείδητη απόγνωση της περιπλάνησης, και ελαττώνουν περισσότερο τα εισοδήματα του κυρίου. Αν αντιδρούν έτσι, είναι επίσης επειδή η αριστοκρατία, συνεχώς και με αυστηρό τρόπο, τους κρατά σε μια ωμή κατάσταση υποταγής, αφού η γερμανική αριστοκρατία ποτέ δε σκέφθηκε τη στιγμή της εγκατάστασής της να βασιστεί πάνω τους, για να επιτηρήσει καλύτερα τη «ρωμαϊκή» αυτοκρατορία. Η ρήξη ανάμεσα στις δύο κατηγορίες —τους ισχυρούς, τη μάζα— είναι επομένως, σαφής και βαθιά, αφού οι χωρικοί δεν απολαμβάνουν κανένα αξιόλογο ευεργέτημα από τη δουλειά που παρέχουν και μη μπορώντας να διανοηθούν ότι γίνεται να υπάρξει μια πραγματική συνεργασία με τους άλλους, επειδή κάποιος μπορεί μόνο να συνεργαστεί σε ένα εγχείρημα, όταν και οι δύο πλευρές εκτιμούν και αντιλαμβάνονται την έννοια της αλληλεγγύης που το δημιουργεί, και που πρέπει επομένως να τους ενώνει. Εδώ, πρόκειται απλά για την εργασία που έχει γίνει υποχρεωτική από τις συνθήκες του καιρού και από τους καταναγκασμούς των ισχυρών, που το θεωρούν αυτό τελείως φυσικό. Και όταν ακόμα υπάρχει κάποια αντίδραση, ανακαλύπτει κανείς ότι αυτό που προέχει σε καθεμιά από τις δύο ομάδες είναι η παραγνώριση του άλλου και η πληρέστερη αδιαφορία γι' αυτόν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, αφού δεν μετέχουν καθόλου οι μάζες στις πολιτικές αναταραχές της εποχής, η τρέχουσα ιστορία θυμίζει, περισσότερο από ποτέ, θέατρο μαριονετών. Διότι, εξουσιάζοντας αδέξια τους χωρικούς επειδή τους αγνοούν, αλλά καταπιέζοντάς τους όσο μπορούν γιατί έχουν ανάγκη από τα προϊόντα της εργασίας τους, οι μεγάλοι ιδιοκτήτες έχουν τελικά δύναμη λιγότερο σταθερή από ότι φαίνεται. Η κύρια δύναμή τους βρίσκεται στην καταγωγή τους, Digitized by 10uk1s

στο ότι είναι η μόνη υπερέχουσα ομάδα, ομάδα αρκετά μικρή όμως, γιατί δεν πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας τους πολυάριθμους «πελάτες» που προσκολιούνται σε μια οικογένεια με φιλία ή από συμφέρον αλλά οι οποίοι, μεμονωμένα, δεν αντιπροσωπεύουν τίποτα· ομάδα αναιμική, της οποίας τα μέλη ζηλεύουν ο ένας τον άλλο, που πολύ ονειρεύεται να αποκτήσει ακόμα σημαντικότερες εκτάσεις όπως και αξιώματα πιο προσοδοφόρα — επειδή τα παραδοσιακά δημόσια οφίκια δε συμφέρουν πια, εκτός για μερικές οικογένειες που έχουν σχέση με τους μονάρχες— και που είναι έτοιμη με τη βία να πλουτίσει από τα λάφυρα. Έτσι, η αριστοκρατία ριζώνει όλο και περισσότερο στο έδαφος —θέλει, πράγματι, γενικά να έχει ιδιοκτησίες που να μην είναι πολύ απομακρυσμένες από τις άλλες— και οι ορίζοντές της περιορίζονται όλο και περισσότερο· ενδιαφέρεται πολύ λιγότερο για την πολιτική, οικονομική και κοινωνιολογική πραγματικότητα: δεν κοιτά ούτε ψηλά, ούτε μακριά. Αυτή η αδιαφορία είναι αρκετά ζωηρή όταν μάλιστα δίπλα σε διαφορές «περιουσιών», δύναμης, επιτυχίας, η διατήρηση του πολιτεύματος της ατομικότητας των νόμων αποτελεί μια άλλη δυσαρμονία που την εμποδίζει να σχηματίσει μια ενιαία τάξη. Πράγματι, παρά την εθνική συγχώνευση και, οπωσδήποτε, σε όλη τη διάρκειά της, αν και η εκπλήρωσή της είναι αργή, δεν προχώρησε σθεναρά και δεν την κατανόησαν καλά οι ενδιαφερόμενοι, οι Γερμανοί διατηρούν αυτό το σύστημα, σίγουρα επειδή κατάλαβαν πολύ καλά, στην αρχή, ότι τα ήθη τους δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν ολοκληρωτικά το ρωμαϊκό δίκαιο. Έτσι, θεωρείται φυσικό στα διάφορα βασίλεια ότι κάθε άνθρωπος υποτάσσεται στο δίκαιο του «λαού» του, γεγονός που οδηγεί στην επεξεργασία και θεσμοθέτηση κατάλληλων νομοθεσιών οι οποίες παρακινούν συνεχώς τη γνώση και για τις οποίες οι ειδικοί συζητούν. Μερικές επανέρχονται στο άγραφο δίκαιο των Γερμανών οι άλλες (διάταγμα του Θεοδόριχου, σύνοψη του Αλάριχου κ.λπ.) συγκεντρώνουν για τους ντόπιους κείμενα του Θεοδοσιανού Κώδικα. Από τα μέσα του 7ου αιώνα, η ανάγκη υποχρεώνει να εγακταλείψουν αυτό το καθεστώς, γιατί, σε όλες τις μεικτές περιπτώσεις οι οποίες ενώνουν ή φέρνουν σε αντίθεση άτομα που διοικούνται από διαφορετικούς νόμους, πρέπει να βρεθεί ένας κοινός κανόνας, επειδή οι ενώσεις και οι γάμοι αλλοιώνουν αυτόματα και βιολογικά τις «εθνότητες» και επειδή η Εκκλησία, που οι κανόνες της απορέουν από μια ορισμένη ηθική, νομοθετεί κατά τρόπο ομοιόμορφο. Σιγά σιγά λοιπόν, φθάνει κανείς στην εγχωριότητα του νόμου. Αλλά, στις ιδέες, στα ήθη, στις διαθέσεις, δηλαδή στις νοοτροπίες, η προσωπικότητα διατηρεί τις διαφορές· τουλάχιστον, επιδρά με τέτοιο τρόπο ώστε ορισμένες οικογένειες, ορισμένες ομάδες να εξακολουθούν να πιστεύουν ότι δεν μπορούν να αφομοιωθούν με τις άλλες. Ανάμεσα στους μονάρχες, ο βησιγότθος βασιλιάς Ρέκεσβιντ είναι εξάλλου ο μόνος που κατάργησε επίσημα το σύστημα (654). Στα άλλα κράτη, το διατηρούν, έστω κι αν ακόμα πρακτικά δεν εφαρμόζεται, γιατί δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς, κυρίως όταν συμβαίνουν βίαιες αντιδράσεις, όπως γίνεται τον 7ο αιώνα στο βασίλειο των Φράγκων. Εκεί, πράγματι, μετά τον Δαγοβέρτο (πέθανε το 635), καθένα από τα τρία βασίλεια, αλλά κυρίως η Νευστρία και η Αυστρασία, επιχείρησε να επικρατήσει στα άλλα δύο. Για μεγαλύτερη ακρίβεια, σε καθεμιά από αυτές τις χώρες, αριστοκρατικές ομάδες προσπάθησαν να επιβληθούν στους μονάρχες καταλαμβάνοντας τα υψηλά αξιώματα, και πριν από όλα την αυλαρχία που επέτρεπε να κατέχουν και τα άλλα, βολεύοντας τους έμπιστούς τους και περιορίζοντας τους αντιζήλους τους· όλα αυτά γίνονταν στη δολιότητα και τη βία. Προσπάθησαν συγχρόνως να εξαπλώσουν τον έλεγχό τους και την εξουσία τους στα δύο άλλα βασίλεια ή στο ένα από αυτά, χάρη στη συνέργεια ισχυρών εγακτεστημένων στο έδαφός τους, πράγμα που τους επέτρεψε, όταν επέτυχαν, να μπορούν να μοιράσουν σημαντική λεία στους «πελάτες» τους. Εντούτοις, στην αρχή και ακόμα τις περισσότερες φορές και αργότερα, καμιά από αυτές τις φιλοδοξίες δεν υπήρξε πραγματικά ευγενής. Ποτέ το ένα από τα Κράτη δεν επιχείρησε ένα είδος ιμπεριαλισμού, χάρη στον οποίο θα μπορούσε κάποια μέρα να επαναφέρει εξουσίες που να εφαρμόζονται σε μεγάλες εκτάσεις και να δημιουργήσει κάποια συνοχή. Ποτέ δεν απέβλεψε κανείς στο να ενώσει την αριστοκρατία σε ένα συμπαγές κίνημα. Digitized by 10uk1s

Ποτέ, σε αυτές τις δεκαετίες, δεν προήλθαν οι αγώνες από δυναστικές διαμάχες, ακόμα περισσότερο σαν συνέπεια αντιθέσεων «εθνικών» ή «εθνικιστικών» που θα μπορούσαν να αντιπαραθέσουν τις διάφορες ομάδες των ισχυρών. Αντιθέτως, η δράση γεννήθηκε απλώς από την επιθυμία της υπεροχής και της δεσποτίας, από τον πόθο να εκμεταλλευτούν και να καταχραστούν· προκάλεσε πολύ βίαιες συγκρούσεις, οι οποίες, θεωρήθηκαν έτσι σύμφωνα με τους σκοπούς τους και πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με τις συνθήκες και τα ήθη του καιρού, διαχώρισαν και εξασθένισαν, αλλά δεν κατέληξαν σε καμιά καινοτομία. Ανάμεσα σε αυτές τις δραστήριες ομάδες, οι πιο δυνατές ήταν εκείνες που είχαν σαν υπόβαθρο μια οικογένεια, μεγάλη, με μεγάλη περιουσία, που είχε φίλους και έμπιστους και που ήταν ικανή να επιτύχει πολλές συνεργασίες προβάλοντας τα μελλοντικά οφέλη. Ο Εβροΐν, που επιχείρησε κάτι τέτοιο με βάση τη Νευστρία, χωρίς να έχει τέτοιο υπόβαθρο, απέτυχε (683). Μπροστά σε αυτόν, χωρίς να συναντά φοβερές δυσκολίες, η οικογένεια των Πιπινίδων πέτυχε περισσότερο. Αλλά, πρέπει να το υπογραμμίσουμε, αυτές οι οικογένειες, πολεμώντας η μια εναντίον της άλλης, διατήρησαν, ακόμα και στα μέσα του 8ου αιώνα, το διαχωρισμό: εμπόδισαν τη δημιουργία μιας πραγματικής αλληλεγγύης, που να εξαπλώνεται στο κοινωνικό σύνολο ή έστω και πιο απλά που να εκφράζεται σε μια αρκετά μεγάλη έκταση. Ανεπάρκεια της Εκκλησίας και της θρησκείας Η εξάπλωση της χριστιανικής πίστης, η σταθερόηττα των εκκλησιαστικών δομών, η ανάπτυξη του μοναχισμού επανορθώνουν την αναστάτωση αυτών των αιώνων και παρηγορούν καθησυχάζοντας, από τις υπερβολές της «βαρβαρότητας». Είναι αλήθεια, εξάλλου, ότι οι πραγματώσεις του καιρού αυτού θα έχουν αντίκτυπο αργότερα στην ανάπτυξη της Δύσης. Αλλά, για την εποχή, δεν πρέπει να υπερεκτιμούμε τη σημασία τους. Πρέπει, αντίθετα, να εξακριβώσουμε τα όριά τους και να θεωρήσουμε ότι, πολύ συχνά, συνέβαλαν στην επιμονή της διαίρεσης και των ανομοιοτήτων. Κατά τη διάρκεια αυτών των αιώνων, οι πάπες απολαμβάνουν το σεβασμό και το αξίζουν· αποτελούν μια ιεραρχία που η αξία της, σε όλους τους τομείς, είναι κατά πολύ ανώτερη από την αξία της μοναρχικής ομάδας ή της αριστοκρατίας. Με τον Γρηγόριο τον Μεγάλο και, εκατό χρόνια αργότερα, με τους ποντίφηκες των αρχών του 8ου αιώνα, το γόητρο της παπωσύνης είναι, ακόμα και σε όλη τη Δύση, τεράστιο. Δυστυχώς, παρά την ηθική εξουσία που ασκεί πραγματικά, παρά το αποκλειστικό προνόμιο που έχει σχετικά με το δόγμα, δεν κατευθύνει στην ουσία το επισκοπικό σώμα. Δεν το επιλέγει, δεν το διορίζει, δεν το εξουσιάζει καθόλου. Η εκκλησία διατηρεί δομές οριζόντιες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, η Αγία Έδρα να μην μπορεί να κάνει τίποτα σταθερό και μόνιμο αν δεν έχει την υποστήριξη μιας δραστήριας πολιτικής δύναμης και να πρέπει να αφήνεται στα εκτελεστικά όργανα. Αυτά μπορούν να της είναι πιστά — όπως ο Άγιος Βονιφάτιος· μπορούν επίσης να μην είναι, να μην παραμένουν. Οι επίσκοποι, ιδιαίτερα, έχουν μια μεγάλη ελευθερία· συγκαλούνται σε επίπεδο επαρχίας, βασιλείου· αλλά, με αυτόν τον τρόπο, φέρνουν μαζί τους τις διαφορές αυτών των επαρχιών και βασιλείων όπως και τις αριστοκρατικές αντιζηλίες. Δεν υπάρχει λοιπόν κανένας οργανικός δεσμός, καμιά πραγματικά παγιωμένη ένωση ανάμεσα στην κεφαλή και τα μέλη, χωρισμένα σε δυο ομάδες που γνωρίζονται λίγο, και συχνά δεν προσπαθούν να γνωριστούν παρά για να δυσπιστούν περισσότερο ο ένας για τον άλλο. Ο μοναχισμός, του Κολομπάνου, των Βενεδικτίνων ή άλλων, δεν αποτελεί πια ένα ομοσπονιδακό στοιχείο, εφόσον, όπως είπαμε, τα μοναστήρια μένουν απομονωμένα το ένα από το άλλο και, συχνά, οι ηγούμενοί τους συμμετέχουν, όπως οι επίσκοποι, σε τοπικές διενέξεις και στις μεγάλες πολιτικές συγκρούσεις. Επιπλέον, δεν το τονίζει κανείς ποτέ αρκετά, η μοναστική κλίση εμπεριέχει το πιο δόλιο φαρμάκι στον τρόπο της οργάνωσης του κόσμου και της κοινωνίας, από το ίδιο το γεγονός ότι είναι μια άρνηση αυτού του κόσμου και αυτής της κοινωνίας. Μήπως εξάλλου η μοναστική επιτυχία σε αυτούς τους αιώνες δεν εξηγείται κατά ένα μέρος από το φόβο να πρέπει να λερώσουν τα χέρια και από τον τρόμο της κόλασης, πιο εγωιστικά ακόμα από την επιθυμία να απελευθερωθούν από τις υλικές φροντίδες της ζωής, αφού το μοναστήρι και η κοινότητα είναι Digitized by 10uk1s

τέλεια κανονισμένα για να ικανοποιούν τις καθημερινές ανάγκες; Οι μοναστικοί κύκλοι που αποτελούν μια ομάδα εντελώς ειδική, πολύ παράμερη, που δεν μπορεί να αφομοιωθεί εύκολα στις άλλες, κινδυνεύουν πάντα να επιφέρουν, περισσότερο κι από την άρνηση, πιο επικίνδυνη και από αυτήν, την αδιαφορία για αυτό που συμβαίνει γύρω τους. Βέβαια, οι μοναχοί, κυρίως οι βενεδικτίνοι, ενδιαφέρονται ζωηρά για τον κόσμο, αφού δέχτηκαν το κήρυγμα του ευαγγελίου με την παρότρυνση του Γρηγορίου του Μεγάλου, που είχε ίσως καταλάβει, καλύτερα από ότι πιστεύουν οι ιστορικοί του, πόσο ο ασκητισμός, η ευσέβεια, ο μυστικισμός χάνουν αξία και ουσία αν δεν συνδέονται με μια πράξη, που, αμοιβαία, να τις τρέφει. Αλλά θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι όλοι οι μοναχοί υπήρξαν ιεραπόστολοι ή παιδαγωγοί μελλοντικών ιεραποστόλων. Πολλοί έμειναν όλη τους τη ζωή στη σκιά των μοναστηριών τους, προσευχόμενοι, δουλεύοντας, ασκώντας τις αρετές, αλλά χωρίς να επιθυμούν να έχουν άλλους ορίζοντες από αυτούς των κλειστών τείχων των μοναστηριών τους. Σχετικά με τη διάδοση του ευαγγελίου, είναι φανερό ότι αυτό που πραγματοποιείται στην Αγγλία και στη Γερμανία είναι ένα γεγονός πάρα πολύ σημαντικό. Παρόλα αυτά, το πραγματικό ενδιαφέρον αυτού του γεγονότος, βρίσκεται στο ότι αποτελεί μια αφετηρία και ένα ξεκίνημα επιτυχημένο που θα οδηγήσει μακριά, αλλά που από μόνο του δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο. Στην πραγματικότητα, στα μέσα του 8ου αιώνα, σε αυτές τις δύο περιοχές που έχουν προσηλυτιστεί πρόσφατα, υπάρχει ανάμεσα στους χωρικούς, ακόμα και ανάμεσα στους βαπτισμένους, ένα πλήθος ειδωλολατρών, που είναι σίγουρα περισσότεροι από τον μισό πληθυσμό. Και στα «παλιά χριστιανικά εδάφη», όπου το ρίζωμα του κλήρου είναι πιο σταθερό, όπου ενορίες ιδρύονται, όπου σχεδόν όλοι εφαρμόζουν ορισμένα τυπικά, που παρουσιάζονται σαν υποχρεωτικά, πόσοι άραγε χριστιανοί υπάρχουν που να έχουν συνείδηση ότι ο χριστιανισμός αποτελεί μια αποκλειστική πίστη —ας αφήσουμε κατά μέρος την ηθική που απορρέει— και δεν είναι μόνο το σύνολο ορισμένων τελετών τόσο περισσότερο ελκυστικών όσο περισσότερο περιέχουν κάτι υπερφυσικό, που όπως στις πρωτόγονες θρησκείες, εξηγούν αυτό που είναι ακατανόητο στη φύση; Πόσοι συνειδητοποιούν ότι τα τυπικά αυτά είναι διαμορφωμένα από ανθρώπους που υποστηρίζουν ότι έχουν μυστηριακές δυνάμεις και κατά κάποιο τρόπο μαγικές; Ότι είναι ιεροτελεστίες στις οποίες καταναγκάζεται κανείς, γιατί οι άλλοι κάνουν το ίδιο, γιατί η εξουσία το επιβάλλει και γιατί το να ξεφύγεις από αυτές σημαίνει ότι κινδυνεύεις να υποστείς την τιμωρία και την εκδίκηση της Θεότητας; Το ένα τέταρτο, το ένα τρίτο ίσως του συνόλου των πιστών, στους οποίους περιλαμβάνονται επίσης οι πολυάριθμοι νεοπροσηλυτισμένοι Αγγλο-Σάξονες, Θουρίγγειοι, και Φρίσσιοι. Αντίθετα, στους ανώτερους κύκλους της κοινωνίας, αυτούς που μας περιγράφουν τα επίσημα έγγραφα, ανάμεσα στους βασιλείς, τους ηγεμόνες, τους ισχυρούς, τους επισκόπους, όλος ο κόσμος στις χώρες που είχαν εκχριστιανιστεί παλιότερα και στα έθνη που δέχτηκαν το ευαγγέλιο πρόσφατα, είναι χριστιανικός και το ομολογεί. Εντούτοις, θάπρεπε ακόμα να οδηγήσει πιο μακριά την ανάλυση και να ζυγίζει τις ψυχές. Θα καταλάβαινε τότε ότι, σίγουρα δεν υπάρχει παρά μια ελάχιστη μειονότητα που θεωρεί ότι ο χριστιανισμός πρέπει να εξαναγκάζει σε ένα ορισμένο τρόπο ζωής, στο όνομα ενός υποχρεωτικού σεβασμού μιας ηθικής σχετικής με το δόγμα και ότι ανάμεσα στους «καλούς χριστιανούς», υπάρχουν (πολλοί;) αυτοί που εξαναγκάζονται στη θρησκεία από το φόβο της κόλασης, υπό την επίδραση του αρχέγονου φόβου του υπερπέραν. Αν μπορεί κανείς, γύρω στο 750, να οριοθετήσει εδαφικά την Ευρώπη κατά ζώνες, στις οποίες ρίζωσε η καθολική ρωμαϊκή και λατινική Εκκλησία, με μια ιεραρχία, ένα κλήρο και πιστούς, πρέπει να είναι επιφυλακτικός ως προς το να τη θεωρήσει τότε χριστιανική στο σύνολό της. Η πολιτιστική ανομοιότητα Παρατηρείται στους καλλιεργημένους όπως και στη θρησκευτική ζωή. Από τη μια, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι υπήρξε σε αυτούς τους αιώνες μια λογοτεχνική και καλλιτεχνική παραγωγή που δεν στερείται ποιότητας. Από την άλλη, είναι ανάγκη να επισημάνουμε τις ανεπάρκειες και τις Digitized by 10uk1s

ελλείψεις· σε όλη την περίοδο υπάρχει, σε σχέση με την Αρχαιότητα, μια φθορά που ακολουθεί πιστά, όπως φαίνεται, την αλλοίωση των πολιτικών δομών και την εξηγεί εν μέρει· υπάρχει ακόμα περισσότερο διασπορά και αναδίπλωση σε ορισμένα κέντρα, των οποίων η ακτινοβολία μένει περιορισμένη. Ποιοτικά, οι διαφορές είναι χτυπητές. Διαπιστώνονται, για ένα διάστημα, από όλα αυτά που χωρίζουν τους συγγραφείς των διαφόρων περιοχών, με καλύτερο παράδειγμα του Γρηγόριου του Μεγάλου και του Γρηγόριου της Τουρ, που δεν μπορούμε να βάλουμε στο ίδιο επίπεδο, ούτε ως προς το βάθος της σκέψης, ούτε ως προς τη δύναμη της ανάλυσης, ούτε σχετικά με τη σταθερότητα του ύφους. Δηλαδή οι πραγματικές ανομοιομορφίες είναι γεωγραφικής φύσης και προέρχονται από προηγούμενες καταστάσεις, ιδιαίτερες στην κάθε περιοχή. Η Ιταλία, σε γενικές γραμμές, παραμένει με ορισμένες από τις πόλεις της ένα δραστήριο κέντρο, παρά μια κάποια εξασθένιση στο τέλος του 7ου αιώνα· η Ισπανία το ίδιο, αν και επιβάλλεται πιο αργά και λάμπει πράγματι —όλα είναι σχετικά— τον 7ο αιώνα· πιο πρωτότυπη, η κελτική και αγγλο-σαξωνική Αγγλία είναι την ίδια περίοδο και τον επόμενο αιώνα η πιο δυναμική και πλούσια περιοχή. Αντίθετα, στο βασίλειο των Φράγκων, η κατολίσθηση είναι πρόωρη και σύντομη· υπάρχει σε αυτές τις χώρες στο κέντρο της Ευρώπης μια σκηνή σχεδόν άδεια, όπου εμφανίζονται καμιά φορά μερικά φαντάσματα, και στην οποία, αφού αυτά αποσυρθούν, άλλοι λαοί συνεχίζουν να παίζουν. Εξάλλου, τα «πράγματα του πνεύματος», όπως είπαμε, ενδιαφέρουν μια μικρή μειοψηφία: σε κάθε γενιά, μερικές εκατοντάδες πρόσωπα, ικανά να διαβάσουν, να γράψουν, να οργανώσουν τους στοχασμούς τους, επεξεργάζονται έναν πολιτισμό ουσιαστικά θρησκευτικό και μοναστικό, που είναι πολύ λίγο στραμμένος στα πραγματικά προβλήματα της επίγειας ζωής (ανάμεσα στους συγγραφείς, δεν υπάρχουν ουσιαστικά ούτε νομικοί ούτε θεωρητικοί της πολιτικής), αλλά που δεν έχει την ικανότητα να ανυψωθεί σε ισχυρές θεωρητικές παρατηρήσεις (δεν ανακαλύπτουμε κανένα σταθερό θεολόγο εκτός από τον Γρηγόριο το Μεγάλο, τον Ισίδωρο της Σεβίλλης, τον Βήδιο τον Σεπτό). Δεν υπάρχει λοιπόν πολύ μεγάλη ανάταση σκέψεων. Παρόλα αυτά φέρνει μαζί της αυτό που θα αποτελέσει το έμβρυο του μεσαιωνικού πολιτισμού, γεγονός που κανείς δεν συνειδητοποιεί αυτή την εποχή, εκτός από τον Γρηγόριο τον Μεγάλο και μερικούς αγγλο-σάξονες Βενεδικτίνους που δρουν ίσως ατενίζοντας στο μέλλον. Αυτές οι δειλές και μέτριες πραγματώσεις και αυτές οι ευσεβείς ευχές είναι εξάλλου ανεπαρκείς, γιατί για να γεννηθεί πραγματικά ο μεσαιωνικός πολιτισμός, χρειάζονται άλλα επιχειρήματα, από τα οποία κανένα δεν υπάρχει σταθερά τον 6ο αιώνα και ακόμα λιγότερο στις επόμενες δεκαετίες. Όσο για την πληθώρα των αναλφάβητων που δεν προσεγγίζουν ποτέ τους μορφωμένους κύκλους, δεν καταλαβαίνουν τη σημασία τους. Η γλωσσολογική εξέλιξη εκφράζει αυτή την αδυναμία, την ίδια στιγμή που εξηγεί την αναδίπλωση σε ορισμένα κέντρα και ορισμένα άτομα. Όπως το εξέθεσε λαμπρά ο Φίλιππος Βόλφ (Οι γλωσσολογικές ρίζες της δυτικής Ευρώπης), η εγκατάσταση των γερμανικών φυλών στο έδαφος της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προκάλεσε, από τον 4ο αιώνα, βαθιές αναστατώσεις. Από αυτή την εποχή, στη Βαυαρία (στα νότια του άνω Δούναβη που εκτείνεται ως το ψηλότερο μέρος του Αδίγη) και στην Αλαμανία (Αλσατία, κεντρική και ανατολική Ελβετία), τα λατινικά εξαφανίστηκαν. Βορειότερα, παρά μερικές νησίδες λατινισμού που παραμένουν στο Άιφελ και στη μέση κοιλάδα του Μοζέλα κοντά στην Τρεβ, η ζώνη όσων μιλούσαν τη φράγκικη γλώσσα, ιδρύεται στο τέλος του 5ου αιώνα ανάμεσα στην οροσειρά του Ρήνου, το χαμηλότερο μέρος του Ρήνου και τη Βόρεια Θάλασσα ώς τη Φλάνδρα· δημιουργεί προεκτάσεις ώς τις περιοχές της Σομ, ενώ στην περιοχή της Βουλόνης ομάδες Σαξόνων εισάγουν τη γλώσσα τους που θα την μιλούν ώς τον 9ο αιώνα και αργότερα. Σε όλες τις άλλες περιοχές, τα λατινικά επιβάλλονται στους κατακτητές· περιλαμβάνουν στο λεξιλόγιό τους και στη φωνητική χρήση γερμανικά στοιχεία (κυρίως στη Βόρεια Ιταλία, τον 6ο αιώνα, με τους Λομβαρδούς). Αλλά από το 500, αυτή η ομιλουμένη λατινική, που οι ειδικοί ονομάζουν πρωτορωμαϊκή, διαφέρει βαθειά από τη γλώσσα που μιλούσαν έναν αιώνα νωρίτερα. Γύρω στο 800, η φθορά φθάνει στο έπακρο: δεν την μιλούν πια καθόλου· στις καθημερινές σχέσεις, δε Digitized by 10uk1s

χρησιμοποιούν ούτε τα παρακμάζοντα, ούτε τα παραφθαρμένα λατινικά γιατί κανείς δεν τα καταλαβαίνει. Χρησιμοποιούν διαλέκτους που προέρχονται από αυτήν την εξέλιξη και που χαρακτηρίζουν και ρωμανικές, ενώ στις περιοχές όπου υπερισχύουν τα γερμανικά, εφαρμόζονται με τον ίδιο τρόπο διάφορα τοπικά ιδιώματα. Ούτε οι μεν, ούτε οι δε δημιουργούν γραπτό έργο, εκτός ίσως από τον 8ο αιώνα στην Αγγλία όπου παρουσιάζεται μια πρώτη δημώδης λογοτεχνία. Αλλά η λατινική γλώσσα, των κληρικών και της λειτουργίας, της αριστοκρατίας του πνεύματος, της σχολικής διδασκαλίας —που εξαφανίζεται— δεν έχει καμιά σχέση με αυτή τη λαϊκή παιδεία που μένει ασχημάτιστη και προσπαθεί μάταια να εκφραστεί. Μήπως αυτό σημαίνει ότι η ανομοιότητα της μόρφωσης εκδηλώνεται στην αντίθεση ανάμεσα σε μια λατινική και όλο και περισσότερο θρησκευτική παιδεία μιας αριστοκρατίας του πνεύματος και την παιδεία, των μαζών που θα είναι δηλαδή εντελώς μέτρια, και θα βασιζόταν σε πρωτότυπα επιχειρήματα σχεδόν άγνωστα; Είναι απαραίτητο να διαπιστώσουμε ότι αν περιοριστούμε στην λογοτεχνική παραγωγή, είναι αδύνατο να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα και ότι αν παραδεχτούμε ότι η γραπτή γλώσσα δεν είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη μιας «λαϊκής» παιδείας, είναι αδύνατο να απαντήσουμε: τόσο δύσκολο είναι να ανακαλύψουμε τις πνευματικές συνιστώσες. Η καλλιτεχνική παραγωγή, αντίθετα, προσφέρει κάποια σαφήνεια. Οι πρώτοι Γερμανοί, σίγουρα εμπνευσμένοι από παραδόσεις πιο μακρινών λαών των στεπών της Ασίας, εισάγουν στις περιοχές εγκατάστασής τους την αγάπη τους για τη δημιουργία κοσμημάτων και μικρών διακοσμητικών αντικειμένων, όπως και την τεχνική τους κατεργασίας μετάλλου και εγκόλισης. Αυτή η τεχνική του μετάλλου, που παράγει αξιόλογα έργα, είναι τελείως διαφορετική στις συλλήψεις της, και τα προϊόντα της από τις συνήθειες της Δύσης, που συνδέεται με μια τέχνη της πέτρας, των μνημείων, της διακόσμησης μεγάλων επιφανειών με γλυπτά, μωσαϊκά και τοιχογραφίες. Παρόλα αυτά, είναι δύσκολο να τις αντιπαραθέσουμε τελείως. Ότι είναι η έκφραση, με διάφορους τρόπους, δύο διαφορετικών «πολιτισμών» είναι φανερό. Ότι, ενώ μένουν τελείως ανόμοιες, εισδύουν η μία μέσα στην άλλη σιγά σιγά, το διαπιστώνουμε σε ορισμένες περιοχές. Αλλά μένει να αποσαφηνίσουμε, ότι η Βαρβαρική τέχνη μένει μια μη επιτηδευμένη τέχνη, στενά δεμένη με τον αυθορμητισμό των μαζών. Μήπως, δεν θα μπορούσε επίσης να υπάρχει, σε αυτήν την καλλιτεχνική παραγωγή, μια τέχνη πιο επεξεργασμένη και μια βιοτεχνία πιο απλοϊκή, όπως αυτό συμβαίνει συχνά ακόμα και στον «ρωμαϊκό» κόσμο του 5ου και 6ου αιώνα; Πρέπει λοιπόν, τελικά, σε αυτόν τον τομέα, να περιοριστούμε στη διαπίστωση των στεγανών ανάμεσα στις ανθρώπινες ομάδες για τις οποίες ξέρουμε καλά ότι, από πολλά άλλα χαρακτηριστικά, είναι διαφορετικές η μια από την άλλη. Έτσι, γύρω στο 700, η ανομοιότητα υπερισχύει παντού. Όμως, θα ήταν λάθος να βεβαιώσουμε ότι τίποτα δεν υπάρχει, τίποτα δεν παραμένει, τίποτα δεν είναι ικανό να διαρκέσει. Αντίθετα, υπάρχουν ορισμένα καινούργια στοιχεία που είναι ικανά να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν· υπάρχουν άλλα, στον οικονομικό τομέα κυρίως, που παραμένουν. Αλλά η παράθεση ή η συνάντηση όλων αυτών των στοιχείων ήταν τέτοιες, στους δύο προηγούμενους αιώνες, που φαίνεται πραγματικά αδύνατο να ξαναδημιουργηθεί η συνοχή, η συνάφεια, η αλληλεγγύη. Κανένας εξάλλου δεν συνειδητοποιεί ότι αυτό θα μπορούσε ή ότι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί· εκτός από ορισμένες σπάνιες περιπτώσεις κανείς δεν το εύχεται. Σίγουρα αυτή είναι η εξήγηση της ασάφειας που περιβάλλει τότε τον όρο Ευρώπη, που εντούτοις χρησιμοποιείται, αν και πολύ σπάνια, και τις περισσότερες φορές, σε σχέση με τη γεωγραφία, και χωρίς μεγάλη βεβαιότητα. Ο Άγιος Κολομπάνος, στο τέλος του 6ου αιώνα, γράφει ότι «ο πάπας είναι ο αρχηγός όλων των εκκλησιών όλης της Ευρώπης», έκφραση που δεν προσδιορίζει καθόλου τα όρια που θέτει σε αυτό το σύνολο και μάλιστα δεν επιτρέπει να ανακαλύψουμε ποιο είναι το όραμά του σχετικά με το σύνολο αυτό. Μερικές δεκαετίες αργότερα, ο Ισίδωρος της Σεβίλλης, άνδρας καλλιεργημένος, μιλώντας για την ιστορία των Γότθων, διακηρύσσει ότι «όλοι οι λαοί της Ευρώπης έτρεμαν μπροστά τους», διατύπωση πολύ δύσκολη να εξηγηθεί, γιατί είτε αποτελεί μια Digitized by 10uk1s

έκφραση πολύ ασαφή όπως αυτή του Αγίου Κολομπάνου, είτε γιατί αναφέρεται στις περιοχές που πράγματι διέσχισαν οι Γότθοι, γεγονός που δεν αφορά τις βορειο-δυτικές περιοχές της Ευρώπης. Αντίθετα, σχεδόν την ίδια εποχή, τα Χρονικά της Αβάνς ορίζουν την Ευρώπη σαν το χώρο που ποτίζεται από τον Ρήνο και τον Δούναβη, γεγονός που περιορίζει σημαντικά την έκταση σε σχέση με τις φανταστικές περιγραφές που σχημάτιζαν ο Ορόζης ή ο Στράβωνας, και που την ήθελαν να εκτείνεται από τις Στήλες του Ηρακλέους ώς τον Δούνα. Αλλά έναν αιώνα αργότερα ο Βήδιος ο Σεπτός, στο έργο του Πραγματεία για τα έξι Κράτη του κόσμου, θεωρεί ότι η Ευρώπη συμπίπτει με τα εδάφη της Γαλατίας, της αρχαίας Γερμανίας και της Ισπανίας —αλλά όχι της Ιταλίας και των Βρετανικών νησιών. Αυτές οι ασχημάτιστες απεικονίσεις δείχνουν ότι κανένας δεν έχει τότε την ιδέα ότι μπορεί να υπάρχουν, σε μεγάλες εκτάσεις, δομές επεξεργασμένες αρκετά και που να συνδυάζονται λογικά για να σχηματίσουν ένα σύνολο με συνοχή. Πάντως, είναι χρήσιμο να σημειώσουμε,ότι από τα μέσα του 7ου αιώνα, αρχίζουν να προσδιορίζουν την Ευρώπη από το Ρήνο και περιλαμβάνοντας σε αυτή σχεδόν πάντα, έστω και με διαφορετικούς τρόπους και καμιά φορά μόνο καταχρηστικά, την αρχαία Γερμανία και τη Γαλατία.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Η καρολίγγεια Ευρώπη ή η περίοδος των ψευδαισθήσεων ΜΕΣΑ 8ου — ΜΕΣΑ 10ου ΑΙΩΝΑ

Το 769, ο χρονικογράφος Ισίδωρος ο Νέος, αφηγούμενος τη μάχη του Πουατιέ που είχε γίνει τριάντα επτά χρόνια νωρίτερα, χρησιμοποιεί μια έκφραση που, σύμφωνα με ορισμένους δοκιμιογράφους, όπως ο Ντενίς ντε Ρουζεμόν (Denis de Rougemont), θα αποδείκνυε ότι οι σλαβικές επιδρομές προκάλεσαν μια κάποια ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, που φαίνεται ότι είχε στεφθεί με μια κοινή νίκη. «Οι Ευρωπαίοι, γράφει, βγαίνοντας το πρωί... βλέπουν τις διατεταγμένες σκηνές των Αράβων». Πιο ρεαλιστής, ο ιστορικός επιφυλάσσεται να πάει τόσο μακριά και σημειώνει ότι αυτός ο λόγος δεν είναι καθόλου διαφορετικός από τις διατυπώσεις των συγγραφέων, της αμέσως προηγούμενης περιόδου. Είναι, πράγματι, πολύ ανακριβής και δεν εκφράζει με κανέναν τρόπο αυτό που είναι οι «Ευρωπαίοι». Είναι, ακόμα, πολύ ασαφής, γιατί η μάχη του Πουατιέ έφερε αντιμέτωπους τους Μωαμεθανούς πολεμιστές με τους Φράγκους, όπως και άλλους συμπολεμιστές από τα μεροβιγγειανά βασίλεια· τίποτα περισσότερο. Πάντως, είναι αλήθεια ότι, η μουσουλμανική κατάκτηση εντείνοντας κατά πολύ τη θρησκευτική, πολιτιστική και πολιτική απομάκρυνση μεταξύ Δύσης και Ανατολής, συνετέλεσε πάρα πολύ στο να υποχρεωθούν οι δυτικοί λαοί να ζήσουν μαζί. Επίσης, κατακλύζοντας την Ιβηρική χερσόνησο, προκάλεσε στους γειτονικούς λαούς πραγματικό φόβο, που μπόρεσε μερικές φορές να διευκολύνει την ομόνοια και τον συνασπισμό, όπως έγινε σε άλλα μέτωπα, στα ανατολικά, από τις σαξονικές και αβαρικές απειλές. Αλλά δεν ήταν η μόνη αιτία, και σίγουρα μάλιστα δεν ήταν καθοριστικό γεγονός για τη διάσταση μεταξύ δύσης και ανατολής: αρκεί, για να αντισταθμίσουμε αυτή τη γνώμη, να υπενθυμίσουμε ότι ο Γρηγόριος ο Μέγας, που ενδιαφέρεται κυρίως για τη Δύση, πέθανε δέκα οκτώ χρόνια πριν την Εγίρα, και ότι οι εκκλησίες της Καντερβουρίας και της Υόρκης, βάσεις του εκχριστιανισμού της Αγγλίας, ιδρύθηκαν πριν φθάσει το Ισλάμ στη Δαμασκό και την Αλεξάνδρεια. Η ουσιαστική αιτία της πολιτικής δόμησης που, αφού υλοποιήθηκε από τον 8ο αιώνα, συνεχίζεται στις πρώτες δεκαετίες του 9ου και η οποία αποτελείται από συγκέντρωση μεγάλων εκτάσεων κάτω από το μοναδικό σκήπτρο του καρολίγγειου αυτοκράτορα, βρίσκεται στον πολύπλοκο συσχετισμό δυνάμεων που ασκούνται στο εσωτερικό της αριστοκρατίας, με σκοπό να επιτρέψουν σε μια ομάδα να επικρατήσει πάνω στις άλλες, έπειτα να οδηγήσει όλους τους ισχυρούς σε μια συλλογική κατάκτηση. Η μεταβολή ξεκινά, πράγματι, από οικογενειακές αντιζηλίες και στηρίζεται αρχικά στην ισχύ ενός αριστοκρατικού «κόμματος», γύρω από μια οικογένεια. Αλλά αντί να συνεχιστεί, όπως συνηθιζόταν τότε με συγκρούσεις ανάμεσα σε φιλόδοξους λίγο πολύ μέτριους και σε τυχάρπαστους λίγο πολύ ικανοποιημένους, που οδηγούνται να δράσουν προς όφελος των κυβερνώντων, διευρύνεται σε σημείο να κατακλύσει τον τομέα της πολιτικής και εκδηλώνεται με την αναδημιουργία της δημόσιας δύναμης, που είχε μπει με έξυπνο τρόπο στο πολύπλοκο παιχνίδι των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών επιχειρημάτων. Αφού αποκαταστάθηκαν έτσι τα πράγματα, το καρολίγγειο Κράτος εκτείνει τη δικαιοδοσία του στο σύνολο σχεδόν των εδαφών της εκχριστιανισμένης από τη λατινική Εκκλησία Δύσης (εκτός από την Αγγλία). Θέτοντάς τα κάτω από μια ενιαία κυριαρχία, δημιουργεί με πρωτότυπο τρόπο μια κάποια Ευρώπη για την οποία θα ήταν ενδιαφέρον να γνωρίσουμε ακριβώς ποια οργάνωση της δόθηκε και να εξετάσουμε το βαθμό συνοχής στον οποίο μπορεί να φτάσει —που μένει παρόλα αυτά εύθραυστη, αφού από το πρώτο μισό του 9ου αιώνα, βλέπουμε την Αυτοκρατορία να παθαίνει ρωγμές για να καταρρεύσει μερικά χρόνια αργότερα· αυτή η αποτυχία ωστόσο δεν εμποδίζει ορισμένες πραγματοποιήσεις να παραμείνουν σε βάθος και να δημιουργήσουν ένα από τα πρώτα στρώματα της Ευρωπαϊκής διαστρωμάτωσης. Digitized by 10uk1s

ΤΟ ΚΑΡΟΛΙΓΓΕΙΟ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ Το εκπληκτικό έπος Στην αρχή, υπάρχει λοιπόν μια οικογένεια της οποίας η άνοδος ξεκίνησε από την αυγή του 7ου αιώνα και που κατάγεται από την Ένωση των δύο μεγάλων αυστρασιανών γενεών, του Πιπίνου του Λάντεν, στις Αρδένες, στην κοιλάδα του Μόζα, μεταξύ Ναμύρ και Λιέγης, και στη Βραβάντη· η άλλη είναι η γενιά του Αγίου Αρνούλ, επισκόπου του Μετς, του οποίου οι κτήσεις τοποθετούνται ανάμεσα σε αυτήν την πόλη και το Βερντέν. Παλαιογερμανική οικογένεια, γερμανικής διαλέκτου, συνδεδεμένη με το χώμα από όπου αναδύθηκε και στο οποίο ριζώνει, σε σημείο ώστε δε θα θελήσει ποτέ να παραιτηθεί από τους αρχέγονους δεσμούς, συγκεντρώνει πολύ νωρίς γύρω της, εκτός από όλους τους συγγενείς, πολλούς φίλους και πελάτες: τόσο «πιστούς» όσο χρειάζεται για να συμμετέχουν στην επιτυχία της αριστοκρατικής «πατριάς», που έχει σχηματιστεί με αυτόν τον τρόπο. Αυτή η πατριά, που έγινε αρχικά γνωστή από την αντίθεσή της στη Μπρουνεχάουτ (Brunehaut), βασίλισσα της Αυστρασίας, και στις ομάδες που την υποστήριζαν, έφθασε μια φορά στον κολοφώνα με τον Δαγοβέρτο (+639), του οποίου ο Πιπίνος υπήρξε αυλάρχης, επιβλήθηκε γύρω στο 660 χάρη στον Γριμοάλδη, που γεννήθηκε από το γάμο των δύο διαδόχων των αρχέγονων ριζών, αλλά είχε μια μεγάλη αποτυχία όταν αυτός προσπάθησε να καθαιρέσει το μεροβίγγειο βασιλιά και να ανεβάσει τη δυναστεία του στο θρόνο (662). Ο γιος του, ο Πιπίνος του Ερστάλ, που με το γάμο του είχε μεγαλώσει πολύ τις εκτάσεις του στην περιοχή της Τρέβης, συνέχισε αυτό το έργο. Κατετρόπωσε τους αντιπάλους του και κατόρθωσε να θεωρείται, με τη δύναμη και τις σχέσεις του, ως ο αρχηγός όλης της αυστρασιανής αριστοκρατίας, που την προσεταιρίστηκε εντελώς. Έτσι, το οικογενειακό έπος έγινε ένα «εθνικό» έπος, έτσι ώστε η Αυστρασία απετέλεσε μια οντότητα ξεχωριστή από τα άλλα μεροβιγγειανά βασίλεια, μένοντας ουσιαστικά ένα αριστοκρατικό «έπος». Γνώρισε τη μεγαλύτερη επιτυχία, όταν ο Πιπίνος, αφού νίκησε τους Νευστρίους, πήρε την αυλαρχία των τριών βασιλείων και χωρίς να είναι βασιλιάς, έγινε στην πράξη το πιο εξέχον πρόσωπο και ο κύριος κυβερνήτης. Με το θάνατό του, το 714, ήρθε ο κατακλυσμός, αφού ο καθένας προσπαθούσε να σηκώσει κεφάλι ή ήλπιζε ότι θα αντικαταστήσει τους Πιπινίδες. Οι Νεύστριοι εξεγείρονται, όπως και μαζί τους ή εναντίον τους, οι Ακουϊτανοί. Οι Φρίσσιοι, που ο νεκρός αρχηγός είχε θελήσει να υποτάξει, αποτινάζουν το ζυγό. Οι Αλαμανοί κινητοποιούνται. Οι Σάξονες επιτίθενται. Αλλά ο νόθος γιος του Πιπίνου, ο Κάρολος Μαρτέλλος, αντιδρά και πετυχαίνει. Σε λιγότερο από επτά χρόνια, χάρη στην τόλμη του, την ικανότητά του ή τον κυνισμό του, κατακτά όλους τους αντιπάλους του και ξαναπαίρνει τη διεύθυνση των τριών βασιλείων, αφήνοντας στη θέση τους τα ανδρείκελα των βασιλέων, τους οποίους μάλιστα δεν ανησυχεί πάντα να αντικαταστήσει μόλις χηρεύσει ένας θρόνος. Σε αυτήν την επιτυχία, περισσότερο ακόμα από τον πατέρα του, προσεταιρίζεται τους αυστρασιανούς πολεμιστές τους, οι οποίοι μαζί με τις οικογένειές τους, βρίσκονται εφοδιασμένοι με μεγάλες εκτάσεις στη Νευστρία και στη Βουργουνδία, εκτάσεις που συχνά έχουν αφαιρέσει από τα εκκλησιαστικά ιδρύματα, ενώ μετά από κάθε επιχείρηση, επωφελούνται από πλούσια λάφυρα. Ακόμα περισσότερο, συνειδητοποιώντας ίσως ότι έχει συμφέρον να φερθεί ήπια στους Νευστρίους, σίγουρα επίσης αδιάφορος για τη χώρα τους, επεμβαίνει στα βόρεια και ανατολικά, δηλαδή στις γερμανικές περιοχές όπου εγκαθιστά μερικούς από τους έμπιστούς του: η Φριέγη καταλήφθηκε (θα επαναστατήσει πολλές φορές), η Αλεμανία υποτάχτηκε όπως και η Θουριγγία, η Βαυαρία και ο δούκας της εξαναγκάστηκαν σε υποταγή. Η «μεγάλη Αυστρασία», προσχεδιασμένη στα μέσα του 6ου αιώνα, ανασυγκροτείται έτσι και ενοποιείται ακόμα περισσότερο, αφού οι περιοχές της, με τη βοήθεια του Κάρολου, δέχτηκαν το ευαγγέλιο (ο Βιλιμπρόρδος στη Φριέγη, ο Πίρμιν στην Αλεμανία, οι Βονιφάτιος στην Έσση και στη Θουριγγία). Τότε οι μουσουλμάνοι κάνουν τολμηρές επιδρομές στο Λανγκεντόκ και στην Ακουϊτανία. Ο αυλάρχης συγκεντρώνει τους αυστρασιανούς, τους νευστρίους και τους άλλους πολεμιστές του· διαλύει τον εισβολέα και τον αναγκάζει να οπισθοχωρήσει ώς τα Πυρηναία, χωρίς να κατορθώσει να τον περιορίσει, κατά μήκος της μεσογειακής ακτής, στη Σεπτιμανία. Αυτή η νίκη, που πέτυχε με τη βοήθεια όλων των Φράγκων και όλων των λαών του Digitized by 10uk1s

μεροβιγγειανού βασιλείου, του παρέχει ένα σημαντικό γόητρο· η νίκη αυτή νομιμοποιεί, κατά κάποιο τρόπο, στα μάτια των συγχρόνων του, την επιτυχία του ίδιου, και μαζί του, της οικογένειάς του. Αυτή η επιτυχία, εντούτοις, ανήκε ουσιαστικά στην αυστρασιανή αριστοκρατία. Μετά το θάνατό του (741), γίνεται ακόμα περισσότερο επιτυχία του φράγκικου λαού (Αυστρασιανοί και Νεύστριοι, λίγο αργότερα Βουργουνδοί) και ολοκληρώνει αυτό που είχε προετοιμαστεί στο Πουατιέ. Πράγματι, οι δυο γιοι του νεκρού αυλάρχη μοιράζονται τα εδάφη που τους ανήκουν ενώ ο Καρλομάνος παίρνει και διοικεί την Αυστρασία με την Θουριγγία και την Αλεμανία (όπου πρέπει να καταστείλει μια εξέγερση), αφήνοντας στη Βαυαρία τους εθνικούς του δούκες, και συνεχίζει το έργο της συνοχής που ήδη είχε ολοκληρωθεί σθεναρά σε αυτές τις περιοχές, ο Πιπίνος ο Βραχύς διοικεί τη Νευστρία, τη Βουργουνδία και την Προβηγγία, κρατώντας αυτόνομη την Ακουϊτανία, και παρά μερικές διαφορές στην αρχή, κατορθώνει να συνάψει στενές σχέσεις με ισχυρές νευστριανές οικογένειες, που συνδέονταν ήδη με γάμους με την αυστρασιανή αριστοκρατία. Το 747 ο Καρλομάνος, εμπνευσμένος φαίνεται από μια αυθεντική μοναστική κλίση, εγκαταλείπει τα εγκόσμια και αφήνει τις εξουσίες του στον αδελφό του. Αυτός λοιπόν κυβερνά ένα βασίλειο που περιλαμβάνει τη Νευστρία, τη Βουργουνδία, την Προβηγγία, την Αλεμανία, την Αυστρασία, τη Θουριγγία, δηλαδή τις περιοχές ανάμεσα στο Λίγηρα και το Ρήνο, με δύο «αποφύσεις», η μία στο νότο στο διάδρομο του Ροδανού και τις γαλλικές Άλπεις, η άλλη στα βορειο-ανατολικά στη μέση Γερμανία. Αυτό το συγκρότημα εξάλλου, βρίσκεται μεταξύ δύο αυτόνομων δουκάτων (Ακουϊτανία, Βαυαρία), αλλά εξαρτημένα, που το προστατεύουν και του δίνουν μεγαλύτερη συνοχή. Δημιουργήθηκε χάρη στην ικανότητα μερικών ανδρών, αλλά κυρίως χάρη στον ανανεωμένο και ελεγχόμενο δυναμισμό των ισχυρών. Παρόλα αυτά, η επιτυχία οφείλεται επίσης και κυρίως στην εξαιρετική πολιτική διάνοια του Πιπίνου του Βραχύ. Αυτός κατάλαβε ότι ήταν μάταιο, για μια οικογένεια και μια ομάδα, να χρησιμοποιούν και να καταχράζονται οφέλη από την εξουσία για την ικανοποίηση απλώς εγωιστικών συμφερόντων, και ότι αντίθετα ήταν πιο επιδέξιο και σίγουρο να δημιουργήσει μια δημόσια δύναμη υπεύθυνη για το κοινό καλό και που να δρα για το όφελος όλων και καθενός, δηλαδή πρώτα για το όφελος του Κράτους που ανήκει, βέβαια, σε αυτούς που το διοικούν, αλλά που προσδιορίζει και μοιράζει τα καθήκοντα και τα δικαιώματα, έτσι ώστε να αποφύγει την υπερβολική υπεροχή του ενός πάνω στον άλλο και να καταπνίξει τις εσωτερικές αντιδικίες και διαμάχες, που κάθε στιγμή περιέχουν τον κίνδυνο, με την πρόφαση ότι ενεργούν στο όνομα μιας μερίδας ή μιας ομάδας, να ικανοποιήσουν πάλι ιδιαίτερες φιλοδοξίες και κάθε είδους πλεονεξία. Από αυτήν την ανάλυση, συμπέρανε ότι του χρειαζόταν πράγματι να βασιλεύσει, γιατί η διατήρηση μιας μεροβίγγειας δυναστείας διευκόλυνε τις ραδιουργίες, τις συνομωσίες και τις συγκρούσεις. Το 751, αφού φρόντισε να επιτύχει τη συγκατάθεση των ισχυρών, και αφού συμβουλεύτηκε τον πάπα και του απάντησε ότι είναι σωστό να βασιλεύει αυτός που πραγματικά διοικεί, καθαιρεί το βασιλιά και παίρνει το στέμμα. Η Εκκλησία συμμετέχει σε αυτήν τη μεταβίβαση, απονέμοντάς του από τα χέρια του Άγιου Βονιφάτιου, ένα καθαγιασμένο χρίσμα, τη στέψη. Το 754 ο Πάπας, όταν έρχεται στο βασίλειο, ανανεώνει αυτήν την τελετή και χρίζει συγχρόνως το γιο του, γεγονός που νομιμοποιεί τη δυναστεία. Για να ανταποδώσει, ο Πιπίνος παραχώρησε επίσημα την προστασία του στην Αγία Έδρα και της εγγυήθηκε την κατοχή εδαφών στην ρωμαϊκή περιοχή, που ως τότε, διηύθυνε υπό τη θεωρητική εξουσία του βυζαντινού αυτοκράτορα και τα οποία στο εξής ονομάζονται η Κληρονομιά του Αγίου Πέτρου ή ακόμα Επικράτεια της Εκκλησίας. Σπάζοντας έτσι τον τελευταίο γερό δεσμό που την ένωνε πολιτικά με την Ανατολή, η παπική εξουσία επιτάχυνε την κίνηση που είχε αρχίσει ο Γρηγόριος ο Μέγας και ένωνε την τύχη της αποκλειστικά με την τύχη της Δύσης. Το κράτος των Πιπινίδων, ανασυγκροτημένο, προικισμένο με αποτελεσματικούς θεσμούς, ανταποκρίνεται εδαφικά στο μεροβιγγειανό βασίλειο της περιόδου, γύρω στο 550. Οι περιοχές και οι άνθρωποι της Αυστρασίας, που βρίσκονται στο κεντρικό τμήμα, βαραίνουν περισσότερο από τους Digitized by 10uk1s

άλλους. Όταν γεννιέται στα μέσα του 8ου αιώνα, σχηματίζει ένα συνασπισμό σχετικά περιορισμένο, στους κόλπους του οποίου η ιστορία κατά κάποιο τρόπο συγκεντρώνεται και επικεντρώνεται, γιατί έξω από αυτό στη Δύση, δεν υπάρχει παρά το λομβαρδικό βασίλεο ως οργανωμένη δύναμη στην Ευρώπη. Αλλά αν τα θεωρήσουμε μαζί, αυτά τα δυο βασίλεια δεν δίνουν την εντύπωση μιας σημαντικής δύναμης, σε σχέση με το Ισλάμ και το Βυζάντιο, ή ακόμα την παλιά ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η ανάμνηση της οποίας δεν έχει χαθεί ολοκληρωτικά. Η καρολίγγεια κατάκτηση Μετά το θάνατο του Πιπίνου (768), ο Καρλομάγνος, αφού πέρασαν οι δύσκολοι μήνες της εδαφικής διανομής και των πρακτικών φιλονικιών με τον αδελφό του Καρλομάνο (πέθανε το 771), συνεχίζει τη δράση του πατέρα του, τελειοποιεί τους θεσμούς και χτίζει μια αυτοκρατορία, που στην αρχή είναι μια επικράτεια που διακυβερνάται δεσποτικά. Το σημαντικό είναι, εντούτοις, να μην παραμορφωθεί, όπως το έκαναν με θαυμαστό τρόπο ο μύθος και δυστυχώς μερικές φορές οι ιστορικοί, η πραγματικότητα αυτής της προσπάθειας. Ο Καρλομάγνος, πράγματι, δεν είναι πολύ μεγάλος κατακτητής, μια που η μόνη κατάκτησή του ήταν της Σαξονίας. Είναι κυρίως ένας συνενωτής εδαφών, ομάδων, κοινοτήτων. Είναι ένας πολιτικός άνδρας που εμψυχώνεται από μεγαλύτερες και πιο συγκεχυμένες φιλοδοξίες από αυτές του Πιπίνου, αρκετά ρεαλιστής όμως για να αποφύγει την περιπέτεια και πάντα αξιοσημείωτα αποτελεσματικός στη δράση. Εντούτοις, αν είναι δίκαιο να μείνει η δόξα της αυτοκρατορίας συνδεδεμένη με το όνομά του, είναι μεγαλύτερη αλήθεια ακόμα ότι τίποτα δεν θα μπορούσε να έχει γίνει χωρίς το προηγούμενο έργο του Πιπίνου, και ότι αν αυτή η λαμπρή τόλμη κατόρθωσε να σημαδέψει την ιστορία, η κίνηση ήταν παράτολμη για να μπορέσει πράγματι να διαρκέσει. Στα Πυρηναία, όποιες κι αν ήταν οι προθέσεις του στην αρχή, ο Καρλομάγνος υιοθετεί πολύ νωρίς μια συνετή στάση, σκοπεύοντας να απωθήσει τους Μουσουλμάνους πέρα από τις οροσειρές, να κρατήσει τα ορεινά περάσματα και, στη Μεσόγειο, την καταλανική πεδιάδα, να οργανώσει την υπεράσπιση από πιθανές επιδρομές, ενισχύοντας τα μέσα προστασίας στα σύνορα (της Ισπανίας). Στην Ιταλία, αντίθετα, το εγχείρημα είναι οριστικά θετικό. Απαντώντας στην έκκληση του πάπα Αδριανού που απειλείται από τη λομβαρδική πολιτική, ο Κάρολος επιτίθεται στο βασίλειο της Παβίας, κυριεύει την πρωτεύουσα, αιχμαλωτίζει τον μονάρχη και στέφεται με το σιδηρούν στέμμα των λομβαρδών βασιλέων (774). Προσαρτά συγχρόνως τη Φριούλη. Σε όλες τις περιοχές που περνούν έτσι στον έλεγχό του, εγκαθιστά μια διοίκηση της οποίας οι πράκτορες (κόμητες) είναι Φράγκοι· αφήνει φρουρές φράγκικες, αλλά φροντίζει να μην καταπιέζει τους κατοίκους. Πολύ επιδέξια, με τη βοήθεια της παπικής εξουσίας και σίγουρα, χάρη σε αυτή, με τη βοήθεια ορισμένων επισκόπων, επιδίδεται σε μια δραστήρια προπαγάνδα κατά της έκπτωτης δυναστείας και των υποστηρικτών της. Επωφελείται έτσι από την κατάρρευση μιας δυστυχισμένης οικογένειας, που φαίνεται να φέρνει την κατάρρευση του πολιτεύματος για να πάρει τη θέση της και να κάνει να λειτουργήσει το σύστημα για δικό της όφελος, χωρίς μια τέτοια πολιτική να φαίνεται προσβλητική, όπως δεν φαίνεται προσβλητικός ο ρόλος του προστάτη της Πόλης και του πάπα, ρόλο τον οποίο δείχνει να επωμίζεται στη Ρώμη, χρησιμοποιώντας τον τιμητικό τίτλο του πατρίκιου των Ρωμαίων, που του είχε προ ολίγου δοθεί όπως και στον πατέρα του. Τη Σαξονία, αντίθετα, την κατέκτησε σύμφωνα με την οριστική επιθυμία να εξαπλωθεί περισσότερο στην ανατολή και να διοικήσει όλη τη Γερμανία. Αλλά είναι μια σκληρή και στρυφνή κατάκτηση, που παίρνει πολλά χρόνια και απαιτεί μεγάλους κόπους για να αφομοιωθεί στο μεγαλύτερο μέρος του ο σαξονικός λαός. Νικητής του Βίντουκιντ το 785, ο Καρλομάγνος δεν μπορεί να εμποδίσει στη συνέχεια το ξέσπασμα πολύ σοβαρών εξεγέρσεων τις καταστέλλει κάνοντας πολλές εκστρατείες στη χώρα και θεσπίζοντας πολύ αυστηρά μέτρα. Τελικά, το 803, η νίκη γίνεται πραγματικότητα, όλα τα εδάφη στα δυτικά του Έλβα και του Σαλ υπάγονται στην καρολίγγεια διακυβέρνηση, που μάλιστα προχώρησε πέρα από αυτούς τους ποταμούς σε πολλά μέρη. Το κήρυγμα του ευαγγελίου άρχισε Digitized by 10uk1s

και συνεχίστηκε πολύ ενεργά. Αν προσθέσουμε ότι η Φριέγη, σε διαρκή αναταραχή, υποτάχτηκε οριστικά, ότι ο δούκας της Βαυαρίας Τασιλόν, πάντοτε ενοχλητικός, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την εξουσία —αφού το δουκάτο του όπως και η Κορινθία ενώθηκαν αμεσότερα με το βασίλειο— και ακόμα ότι για να κρατά καλύτερα τους Αβάρους, κατέλαβε τη Στυρία και την Καρνιόλη, διαπιστώνουμε ότι ολόκληρη η Γερμανία υποτάχτηκε, για πρώτη φορά στην ιστορία της, στην κυριαρχία ενός μόνο μονάρχη και συγχρόνως συνδέθηκε στενά με την υπόλοιπη Δύση, δηλαδή με το βασίλειο των Φράγκων και των Λομβαρδών, με αυτό που άλλοτε ήταν η Γαλατία και, εν μέρει, η Ιταλία. Αυτά τα εδάφη και αυτά τα κράτη, το 800, ενώνονται και σχηματίζουν την Αυτοκρατορία: μια αυτοκρατορία της Δύσης, από όπου εξαιρούνται, εκτός της Αρμορικής, η Ιβηρική χερσόνησος και τα Βρετανικά νησιά, και που δεν κατορθώνει ούτε θα κατορθώσει ποτέ στη συνέχεια, παρά τις προσπάθειες του εγγονού του Καρλομάγνου, Λοθάριου (+855) και του δισέγγονού του του Λουδοβίκου του Β' (+875), να συμπεριλάβει πραγματικά τη νότια Ιταλία, μερικές περιοχές της οποίας υποβάλλονται όλο και περισσότερο σε φόρο υποτελείας. Μια αυτοκρατορία έξω και πέρα από την οποία ζουν λαοί σχεδόν άγνωστοι τους οποίους οι κάτοικοι των κατακτημένων από τους Καρολίδες λαών θεωρούν ξένους: οι Αγγλο-Σάξονες (οι λιγότερο ξένοι), οι Βρετανοί Κέλτες, οι Σκανδιναβοί, οι Σλάβοι, οι Άβαροι, οι Ελληνο-Λατίνοι Λομβαρδοί της Καλαβρίας και της Απουλίας, οι μουσουλμάνοι της Ισπανίας. Το γεγονός έχει έτσι μια εξαιρετική σημασία γιατί συγκεκριμενοποιεί και εξαίρει τη γέννηση ενός εδαφικού και πολιτικού συνασπισμού τελείως ξεχωριστοόυ από τις χώρες που τον περιβάλλουν. Γιατί πρόκειται για ένα συνασπισμό του οποίου το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα είναι ο χερσαίος χαρακτήρας, που φαινόταν ήδη στη διάταξη των εδαφών του 6ου αιώνα και που στο εξής τονίζει η κατάκτηση της Γερμανίας. Αντίθετα, η βόρεια και η κεντρική Ιταλία συνδέονται με το οικοδόμημα με δεσμούς σταθερούς. Έλκονται οριστικά προς το κέντρο της Ευρώπης, στο οποίο είχαν πριν στραμμένα τα βλέμματα χωρίς να αποκαλύπτουν τους τρόπους δεσμού και συνοχής υποχρεώνονται κατά κάποιο τρόπο να στραφούν προς τα βόρεια και βορειο-ανατολικά. Το σύνολο, εξάλλου, που εκτείνεται από τη νότια αψίδα των Πυρηναίων και την Καμπανία ώς τις ακτές της Βόρειας Θάλασσας, από την ατλαντική ακτή ώς τον Έλβα, τις ανατολικές πλαγιές των Άλπεων και την Αδριατική, είναι τεράστιο κυρίως όταν λάβουμε υπόψη τις τεχνικές και οικονομικές συνθήκες του καιρού. Συνεπάγεται, για τους ανθρώπους της εποχής, την αδυναμία να σχηματίσουν μια σαφή ιδεά γι' αυτόν τον κόσμο, να τον φανταστούν, να συλλάβουν νοερά το μέγεθος των αποστάσεων που ξετυλίγονται πάνω του και των εμποδίων που ορθώνονται, γιατί μπορούν να καταγραφούν μόνο φανερές και εξακριβώσιμες πραγματικότητες, που δεν ξεπερνούν τους κανόνες της απόστασης την οποία μπορεί να διασχίζει ένα άλογο σε μια ημέρα και οι εικόνες που η μνήμη μπορεί να συγκρατήσει για λίγο καιρό. Σε αυτά, η διανοητική ανικανότητα βαραίνει περισσότερο από ότι η χρονική διάρκεια των ταξιδιών ή το επιβλητικό ύψος των βουνών. Όπως, επιπλέον, οι διάφορες περιοχές διαφέρουν πολύ στο κλίμα και στη βλάστηση —υπάρχουν, τουλάχιστον, νότιες επαρχίες που είναι αντίθετες από τις βροχερές βορειοδυτικές περιοχές και από τις βορειο-ανατολικές και ανατολικές ψυχρές χώρες— η κλίμακα του ανθρώπου, νοητικά και υλικά, είναι αυτή του χώρου που κατοικεί, που μπορεί να διασχίσει και που γνωρίζει εξαιτίας της ομοιομορφίας του. Τα στεγανά, που δεν εμποδίζουν οπωσδήποτε τη συνοχή και την αλληλεγγύη, και η ποικιλομορφία, που μπορεί να τις ενισχύσει όταν υπάρχουν τομείς που αλληλοσυμπληρώνονται, μένουν οι κύριες πραγματικότητες. Ο χωρισμός αυτός ενισχύει τη σημασία χωρών που η γεωγραφία και η προσπάθεια καινούργιων ηγεμόνων τοποθέτησαν στην καρδιά της Αυτοκρατορίας: του Μόζα, του Μοζέλλα και του Ρήνου, του Βερντέν και του Μετς ώς την Κολωνία και το Άαχεν (Aix-la-Chapelle) (που δεν έγινε κατά τύχη η πρωτεύουσα του Καρλομάγνου). Είναι οι χώρες από όπου ξεπήδησε η δράση των Πιπινίδων και όπου μένει συγκεντρωμένη, οι χώρες που με ζηλευτή φροντίδα οι βασιλείς διοικούν και εμπλουτίζουν, οι χώρες που κράτησαν το καλύτερο και μεγαλύτερο μέρος των εκτάσεών τους, που Digitized by 10uk1s

εντούτοις ήταν απλωμένες στις άλλες περιοχές (στις κοιλάδες του Ουάζ και του Αιν, στη Φραγκονία, στην Ιταλία, στην Ακουϊτανία, κ.λπ.). Είναι επίσης οι χώρες που, με το βλέμα περισσότερο προς τα βόρεια, είναι ανοιχτές και στις άλλες κατευθύνσεις. Η περιοχή του Παρισιού είναι προέκταση με τη διάταξή του κατά ομοκεντρικά στρώματα, του οροπεδίου της Λορραίνης· από τις πηγές του Μόζα περνά κανείς χωρίς εμπόδιο στο οροπέδιο της Λανγκρ και του Σων που προχωρά προς τον Ροδανό και το Νότο· ο άνω Ρήνος, τελικά, οδηγεί στην ελβετική πεδιάδα, από όπου μπορεί κανείς να διασχίσει τα στενά που οδηγούν στην Ιταλία, όπου εξάλλου οδηγούν και οι παραπόταμοι του Ροδανού. Η σημασία των περιοχών που βρέχει ο Μόζας, ο Μοζέλλας και ο Ρήνος, εντυπωσιάζει περισσότερο αν λάβει κανείς υπόψη ότι, στην ανώτατη θεσμική διάταξη, η Ακουϊτανία και η Ιταλία παραμένουν πρωτότυπα βασίλεια, ενσωματωμένα στην Αυτοκρατορία και όμως διαφορετικά. Στο διευρυμένο Regnum Francorum, ο Μόζας και ο Ρήνος βρίσκονται στη μέση των εδαφών που εκτείνονται από το Νίγηρα στον Έλβα. Εκεί μπορεί συγχρόνως να επιχειρήσει κάποιος να κυβερνήσει και να επιβλέπει, χρησιμοποιώντας όσο το δυνατό καλύτερα, τη νέα και ακόμα κάπως επικίνδυνη χριστιανική Γερμανία. Μονομιάς τα δύο βασίλεια, καλύτερα ενωμένα με τη Δύση, απωθούνται συγχρόνως σε μια θέση πιο απόκεντρη από ότι άλλοτε. Για την Ακουϊτανία, που βρίσκεται στο εξής στα σύνορα, αυτή η θέση ενισχύει μια κατάσταση που η προσωπικότητα και η ιστορία της είχαν ήδη δημιουργήσει. Η Ιταλία, από την άλλη, βρίσκεται μαζί με την Προβηγγία, σε μια εξαιρετική και μοναδική θέση, γιατί αποτελεί το μόνο μεσογειακό διαμέρισμα, ενώ πια δεν έχει τον τρόπο να κρατά τους μεγάλους ρόλους στην πολιτική σκηνή. Όμως, όταν κάποιος προσπαθεί να δημιουργήσει μια άποψη του συνόλου —πράγμα που, στην εποχή μας όπου η κυκλοφορία είναι τόσο γρήγορη, είναι πολύ εύκολο— διαπιστώνει ότι εδαφικά, η Καρολίγγεια αυτοκρατορία ανταποκρίνεται σε μια ορισμένη ευρωπαϊκή έκταση, διαμοιρασμένη και συγκροτημένη γύρω από ένα κέντρο που καθορίστηκε εκεί, που βρίσκεται κατόπιν γεγονότων και της συνειδητής βούλησης του Καρλομάγνου. Η οικονομική σταθεροποίηση Οι δομές της οικονομίας και οι παραγωγικές δραστηριότητες μένουν, φαινομενικά, οι ίδιες με της προηγούμενης περιόδου. Εντούτοις, μια προσεκτικότερη ανάλυση επιτρέπει να αντιληφθούμε μια εξέλιξη που εκδηλώνεται με μια καλύτερη οργάνωση της γεωργικής εκμετάλλευσης, μια βελτίωση και αύξηση της ποικιλίας της παραγωγής, την πρόοδο της κυκλοφορίας και των συναλλαγών. Βέβαια, αυτές οι μεταβολές καμιά φορά δεν είναι τόσο εμφανείς και αποτελούν οπωσδήποτε μια κίνηση μικρής έκτασης. Είναι αλήθεια ότι η γεωργία δίνει μόλις και μετά βίας τροφή που είναι ανεπαρκής για τους πληθυσμούς. Είναι πια κανόνας ότι ο αριθμός και τα είδη των προϊόντων που κατασκευάζονται, κακής ποιότητας, είναι πολύ περιορισμένα. Είναι φανερό ότι οι ποσότητες των εμπορευμάτων δεν είναι τόσο μεγάλες. Παρόλα αυτά, από το τέλος του 8ου αιώνα και στην αρχή του 9ου, γίνεται ένα ξεκίνημα, ενώ οι άνθρωποι συνειδητοποιούν περισσότερο και σαφέστερα τις υλικές πραγματικότητες και τους φυσικούς περιορισμούς, όπως και ότι η νέα άνθιση θα είναι, παρά τις μεταμορφώσεις των τελευταίων χρόνων του 9ου αιώνα, ουσιαστικά αμετάκλητη. Αυτό το ξεκίνημα συνδέεται σαφώς με μια ανατροπή της δημογραφικής τάσης και με μια πάρα πολύ αργή και πάρα πολύ ασθενή αύξηση, αλλά πάντως αύξηση, του πληθυσμού. Μεμιάς, υπό την επίδραση αυτών των στοιχείων, μια κάποια αναζωπύρωση διαδέχεται την ατονία, ένας καινούργιος δυναμισμός αρχίζει να αναβλύζει. Η αγροτική εκμετάλλευση, βασίζεται αρχικά στο μεγάλο φέουδο, τη villa, όπως υπήρχε την πρηγούμενη περίοδο, αλλά που το εκμεταλλεύονται σταθερότερα επειδή χρειάστηκαν και θέλησαν να καλύψουν τις ανεπάρκειες της παραγωγής, και επειδή οι μεγάλοι κτηματίες, και πρώτα πρώτα τα εκκλησιαστικά και μοναστικά ιδρύματα, που προσκολιούνται όλο και περισσότερο στην έγγεια Digitized by 10uk1s

περιουσία τους, φρόντισαν να οργανώσουν καλύτερα την εργασία για να επωφεληθούν περισσότερο. Η καλλιεργήσιμη γη λοιπόν χωρίζεται στο χώρο του γαιοκτήμοντα και στις εκτάσεις που καρπώνονται οι δουλοπάροικοι, που καλλιεργούν το σύνολο, και κρατούν για τους εαυτούς τους τα προϊόντα των εκτάσεων που τους έχουν δοθεί για καλλιέργεια, μειωμένα κατά ορισμένη ποσότητα την οποία οφείλουν σε είδος. Σε ορισμένες περιοχές, πέρα από την έκταση μεταξύ Σηκουάνα και Ρήνου, το σύστημα είναι πιο χαλαρό χάρη σε διαφορετικές ιστορικές και γεωγραφικές συνθήκες, και παντού διατηρούνται μικρές ιδιοκτησίες, τα κληρονομικά τιμάρια, που είναι εκμεταλλεύσιμα απ' ευθείας και χωρίς υποχρέωση. Αλλά γενικά, το θεμέλιο της αγροτικής κοινωνίας είναι κυρίως η villa που συνδέει τους ιδιοκτήτες, που παραχωρούν συνεχώς εδάφη στους εργάτες, με αυτούς τους τελευταίους οι οποίοι παράγουν για όλους και που είναι οπωσδήποτε οι νόμιμοι κάτοχοι του υποτελούς αγρού και στους οποίους αναγνωρίζονται ορισμένα δικαιώματα, έστω κι αν αυτό γίνεται επειδή προσδιορίζουν και περιορίζουν τις υποχρεώσεις τους. Από αυτό το πάγιο κύτταρο, που το αποτελεί ή στο οποίο μεταβάλλεται το χωριό και πολύ συχνά η ενορία, σε ορισμένες από τις οποίες εντάσσονται οι κάτοχοι κληρονομικών τιμαρίων, διαμορφώνεται από την εργασία η κοινοτική ζωή των οικογενειών και των ομάδων, πράγμα που ενισχύει την κοινωνική συνοχή. Η παραγωγή βελτιώνεται, όχι ότι οι πρόοδοι είναι σημαντικές — παραμένουν υπερβολικά αργές— αλλά λόγω της χρησιμοποίησης μερικών πρακτικών μεθόδων· έτσι διαδίδεται ο νερόμυλος (το μοναστήρι του Σεν-Ζερμέν-ντε-Πρε έχει πενήντα εννέα στα κτήματά του). Τα εργαλεία βελτιώνονται οπωσδήποτε αλλά παραμένουν μέτρια, γιατί τις πιο πολλές φορές είναι ξύλινα —ο σίδερος, σπάνιος, ακριβός, δύσκολος να δουλευτεί, και που χρησιμοποιείται πολύ λίγο, σε σημείο που τον χρησιμοποιούν μόνο για την κατασκευή δοχείων προορισμένων να μπουν στη φωτιά (χύτρες, πυροστάτες) και εργαλείων προορισμένων να δουλεύουν το ξύλο, στα οποία πρέπει βέβαια να προσθέσουμε τα όπλα. Στα πλαίσια της μεγάλης ιδιοκτησίας, δηλαδή στα χωριά, η βιοτεχνική παραγωγή αναπτύσσεται και διαφοροποιείται. Το διάταγμα της villis και τα πολύπτυχα φανερώνουν την ύπαρξη πολλών επαγγελμάτων: αρτοποιοί, ζυθοποιοί, σελοποιοί, βυρσοδέψες, δερματουργοί, υποδηματοποιοί, σιδηρουργοί, χρυσοχόοι στους οποίους πρέπει να προσθέσουμε τους κτίστες. Έτσι, προπλάθεται μια κοινωνική κατηγορία, που βαθιά ενταγμένη στην αγροτική κοινωνία, της οποίας διευκολύνει τη ζωή και από την οποία ζει, διαφέρει από τους χωρικούς και συναντάται επίσης στις κόμες και στις πόλεις. Το εμπόριο αναζωογονείται, χάρη σε επαφές που από πριν ήδη έχουν αρχίσει δειλά με τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας, με τη μεσολάβηση Φρίσσιων και Βαρέγκων εμπόρων που παροτρύνονται από την περιοχή γύρω από τον Μόζα και το Ρήνο, η οποία αποτελεί τη ζωτική περιοχή της Αυτοκρατορίας και είναι ανοικτή από αυτή την πλευρά. Επωφελείται επίσης, σιγά σιγά, από την αναζωογόνηση των συναλλαγών που προκάλεσαν οι μουσουλμάνοι από το τέλος του 7ου αιώνα, στα παράλια που κατείχαν τη Μεσόγειο, και η οποία θα φθάσει εκατό χρόνια αργότερα τις ακτές και τους δρόμους της καρολίγγειας Δύσης. Οι μουσουλμάνοι και ιουδαίοι έμποροι αναζητούν εκεί ορισμένα εμπορεύματα (σκλάβους, όπλα) και προτείνουν άλλα ακριβά και πολυτελή. Η αναζωογόνηση των επιχειρήσεων και της κυκλοφορίας, όσο περιορισμένη κι αν ήταν, οδηγεί παρ' όλα αυτά τον Καρλομάγνο, μετά τον Πιπίνο, στην αναδιοργάνωση του νομισματικού συστήματος και στην κυκλοφορία ασημένιων νομισμάτων μεγάλης περιεκτικότητας, ικανών να εισδύσουν, σε απλή σχέση με το δηνάριο και το ανατολικό ντιρέμ, στη διεθνή κυκλοφορία. Αρχίζει λοιπόν το νόμισμα να κυκλοφορεί πάλι στους αγρούς. Διαποτίζει με ένα πολύ λεπτό κύμα τις αγορές που δημιουργούνται σε πολλές πόλεις. Υποστηρίζει το εμπόριο στις μικρές και μεσαίες αποστάσεις, συντηρεί μια ομάδα μικροεμπόρων, που μένουν στις «κωμοπόλεις» κοντά σε κάποιο μοναστήρι ή μια επισκοπική πόλη, και τους πιο εύπορους εμπόρους που εγκαθίστανται στα portus, πόλεις όπου συναντιούνται οι εμπορικές γραμμές και που γνωρίζουν αυτή την εποχή ορισμένη πρόοδο. Αυτές οι αλλαγές, τα πρώτα βήματα, οι πρόοδοι δείχνουν τελικά ότι, τη στιγμή που μια πολιτική Digitized by 10uk1s

εξουσία, φιλόδοξη, έξυπνη, και σχετικά αποτελεσματική αναλαμβάνει τη χριστιανική Ανατολή, μια κάποια οικονομική ζωτικότητα εμφανίζεται πάλι, πράγμα που οδηγεί τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν ότι οφείλουν, για την ικανοποίηση των αναγκών τους και την εξασφάλιση των κερδών τους, να βασιστούν ο ένας στον άλλο. Είναι μία από τις αιτίες που εξηγούν ότι, τουλάχιστον για μερικές δεκαετίες, χάρη στην αξία των ηγεμόνων, οι πολιτικοί θεσμοί λειτούργησαν όπως έπρεπε. Η αυτοκρατορική ιδεολογία Το καρολίγγειο πολίτευμα βασίζεται σε ένα σύνολο ιδεών, που έτσι όπως εκφράζονται με πολλούς τρόπους στη νομοθεσία και τους θεσμούς, ενισχύουν τη συνοχή ανάμεσα στην εξουσία και τους διοικούμενους και ανάμεσα στους ίδιους τους διοικούμενους, σε σημείο που να τους κάνει να συνειδητοποιούν, ότι ανήκουν σε μια πολιτική κοινότητα που ενσωματώνει πολλά βασίλεια και διάφορες εθνότητες. Αυτές οι ιδέες αποσκοπούν στο να δικαιολογήσουν και να εξυμνήσουν την Αυτοκρατορία. Η αυτοκρατορική στέψη του Καρλομάγνου στη Ρώμη, την ημέρα των Χριστουγέννων του 800, οφειλόταν στην επιθυμία ορισμένων να αποδώσουν στον μονάρχη έναν τίτλο εξαιρετικά επιβλητικό, γιατί είχε θέσει υπό την αποκλειστική εξουσία του το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών της Δύσης, που θεωρούνταν χριστιανικά με λατινικό τελετουργικό, δηλαδή καθολικά όπως λέει ο R.S. Lopez. Χάρη σε αυτόν, αν και κάθε περιοχή πρέπει να ζει από τους πόρους της και να κρατά τις παραδόσεις της, για πρώτη φορά από τον 5ο αιώνα αυτή η Δύση είναι μία, και για πρώτη φορά στην ιστορία της, είναι μία χωρίς να ανήκει σε ένα μεγαλύτερο οικοδόμημα. Κάθε τομέας αντλεί τη ζωντάνια του από τη συνοχή του συνόλου και αποτελεί ηθελημένα μέρος ενός αρμονικού όλου. Αυτή είναι, όπως λένε, η βασική αξία της Αυτοκρατορία που σταμάτησε την πορεία προς την ολοκληρωτική αποσύνθεση και δημιούργησε δεσμούς ικανούς, να εγγυηθούν μόνιμα τη ένωση. Ο Καρλομάγνος και το περιβάλλον του επιμένουν σε αυτήν την αρκετά ρεαλιστική και σύμφωνη με την ιστορία αντίληψη, γιατί πράγματι, η Αυτοκρατορία επιστέγασε βασίλεια που συνυπήρχαν υπό την ίδια εξουσία. Θεωρούν ότι αυτή η προσπάθεια καταλήγει σε ένα είδος ομοσπονδίας των βασιλείων και των λαών, αφού η ενότητα (μία μόνο αυτοκρατορία, ένας μόνο αυτοκράτορας) δεν αποβλέπουν στην ολοκληρωτική ομοιομορφία. Μετά από αυτόν, αντίθετα, ο γιος του Λουδοβίκος ο Ευσεβής και μερικοί αρχιερείς όπως ο Αγοβάρδος, αρχιεπίσκοπος της Λυών, φαντάζονται την Αυτοκρατορία ως τον μόνο επίγειο οργανισμό, στον οποίο, χάρη στην Εκκλησία και το χριστιανισμό, θα συνενωθούν οι διάφοροι λαοί και ο οποίος θα εξαφανίσει τις εθνικές διαφορές. Η τακτική, όποια κι αν ήταν, προϋπέθετε την ύπαρξη μιας ιδιαίτερης αρετής που θα αποτελούσε ελκτική δύναμη ικανή να συνενώσει διαφορετικές ομάδες, διασκορπισμένες σε απέραντες εκτάσεις. Η αυτοκρατορική ιδέα έβρισκε αυτή την αρετή και αυτή τη δύναμη, σε τρία στοιχεία: μία αρχή, μία μέθοδος, ένας δυναμισμός. Βασίστηκε σε μια ρωμαϊκή αρχή, που εμφανίστηκε λίγο στην ιστορική πορεία, αλλά που διατηρήθηκε σε δεύτερο επίπεδο στους προηγούμενους αιώνες. Η στέψη του 800 ήταν μια παλινόρθωση. Με αυτήν ιδρυόταν πάλι η ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στη Δύση, με τον Καρλομάγνο νόμιμο διάδοχο του Αυγούστου και του Κωνσταντίνου. Αυτή η αρχή, εξάλλου, δεν είχε επανέλθει και αποκτήσει πάλι την πρώτη θέση αποκλειστικά από λόγους γοήτρου. Έδινε στην αυτοκρατορία το πραγματικό της νόημα, της συγκέντρωσης κάτω από μια σθεναρή και λαμπρή εξουσία διάφορων λαών, που ενώνονται με τον ίδιο πολιτισμό —πράγμα που δεν απέκλειε κάποια ποικιλομορφία. Η Δύση περιλαμβανόταν όλη, κι αν ακόμα προσωρινά, ορισμένες εκτάσεις δεν υπάγονταν καθόλου σε αυτήν. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας εξάλλου, ο οποίος δεν παραπλανήθηκε, διαμαρτυρήθηκε και πυροδότησε στην Ιταλία μια εστία αντίθεσης στον Καρλομάγνο, γιατί η ύπαρξη, έξω από την Digitized by 10uk1s

ελληνική και μεσογειακή ανατολική Αυτοκρατορία του, η οποία όμως είχε οικουμενική κλίση, μιας άλλης αυτοκρατορίας, δυτικής ευρωπαϊκής, ήταν κάτι που δεν μπορούσε να ανεχθεί. Παρόλα αυτά, η σημασία που δίνει κάποιος σε μια λέξη και η ιστορική αξία που ένα γεγονός μπορεί να έχει, είναι λιγότερο σημαντικά από την πραγματικότητα. Όταν διακηρύσσει κάποιος ότι η αυτοκρατορική καρολίγγεια εξουσία ήταν η συνέχεια του ρωμαϊκού imperium, εκφράζει μια ιδέα. Το οικοδόμημα ανταποκρινόταν σε μια μέθοδο: βασιζόταν στους ιδιαίτερους θεσμούς κάθε βασιλείου, που ήταν σύμφωνοι στο σύνολό τους με αυτούς των μεροβιγγειανών χρόνων, που απλώς είχαν ανανεωθεί και είχαν γίνει αποτελεσματικοί από το ταλέντο των ανθρώπων και την ορμή των κυρίαρχων. Ήταν ένα δημιούργημα των Φράγκων. Ο πραγματικός δυναμισμός, τελικά, που ανύψωνε το γόητρο της ρωμαϊκής παράδοσης και έδινε στους οργανισμούς που προέρχονταν από το Regnum Francorum συνοχή και ζωτικότητα, προέρχονταν από τη χριστιανική θρησκεία. Η καρολίγγεια ενότητα πραγματοποιόταν κατ' αρχήν από τη συνένωση και τη συγχώνευση των χριστιανικών λαών· ο πολιτισμός, που ήταν η βάση αυτής της ένωσης, έπρεπε να είναι ο χριστιανικός πολιτισμός. Αυτό εκφράζει και εύχεται θερμά ένα από τα καλύτερα πνεύματα του καιρού, ο αρχιεπίσκοπος της Λυών ο Αγοβάρδος, που γράφει το 817: Μία και μόνη πίστη δίδαξε ο Θεός, μία και μόνη ελπίδα εξάπλωσε το Άγιο Πνεύμα στις καρδιές των πιστών, μία και μόνη αγάπη, μία και μόνη βούληση, μία και μόνη επιθυμία, μία και μόνη προσευχή. Όποιες κι αν είναι οι εθνικές διαφορές τους, όποια κι αν είναι η διαφορά των καταστάσεών τους, των φύλων τους, των καταγωγών τους, ευγενείς ή δούλοι, πρέπει όλοι οι άνθρωποι να επικαλούνται ένα πατέρα... Ας είναι θέλημα του Παντοδύναμου Θεού όλοι οι άνθρωποι να υπακούν σε ένα και μόνο νόμο, σε ένα και μόνο ευσεβή βασιλιά. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η αφομοίωση των εθνοτήτων δεν είναι τέλεια, αλλά η προηγούμενη κίνηση εξακολουθεί σε τοπικό επίπεδο (μεταξύ Λομβαρδών και Ιταλών, Φράγκων και απογόνων των Γαλατο-Ρωμαίων) και διαφαίνεται εκεί όπου οι επαφές ήταν πιο πρόσφατες (Φράγκοι και Ιταλοί, Φράγκοι και Γερμανοί της νότιας και μέσης Γερμανίας). Φαινομενικά, οι διαφορές εξομαλύνονται. Η δυναμική, επιπλέον, απαιτούσε από την εξουσία, από τη μια, να συνεχιστεί στο εσωτερικό ο διαποτισμός των ψυχών και των καρδιών με την πίστη και την ηθική, και από την άλλη, να μεγαλώσει απεριόριστα η καθολική επικράτεια από την κήρυξη του ευαγγελίου και την κατάκτηση. Αυτή εξάλλου ήταν αναγκαία για να διατηρηθεί η δύναμη της αυτοκρατορικής εξουσίας και να αυξηθεί η αίγλη της: αφού όλη η Αυτοκρατορία έπρεπε να είναι ο κατακτητής, η Καρολίγγεια δεν μπορούσε να αναπτύξει τη δύναμή της παρά με την αναζήτηση μιας εξάπλωσης για τη μεγαλύτερη δόξα του Θεού και την μεγαλύτερη επιτυχία της χριστιανικής θρησκείας. Αυτός επίσης ήταν ο σκοπός της. Το εδαφικό σύνορο του αυτοκρατορικού τομέα καθοριζόταν θεωρητικά, εκεί όπου άρχιζαν οι κατακτημένες από τους ειδωλολάτρες ή τους μουσουλμάνους, χώρες. Από αυτά τα ποικίλα στοιχεία γεννιόταν, από την αυτοκρατορική αντίληψη, η ιδέα της χριστιανοσύνης, που θα είναι τόσο αγαπητή, σε πολλά μεσαιωνικά πνεύματα και η οποία, υποτείνει στην πραγματοποίηση μιας ορισμένης Ευρώπης. Στους καρολίγγειους χρόνους, δεν είναι ακόμα παρά ένα σχέδιο, ένα πρότυπο, μια δέσμευση. Κράτος και Δίκαιο Η αντίληψη αυτή καταλήγει τελικά στην επαναδυνάμωση της έννοιας τους κράτους, αφού η επιτυχία των Καρολιδών ήταν πρώτα απ' όλα η αποκατάσταση μιας σταθερής πολιτικής εξουσίας και το γόητρο του αυτοκράτορα αυξανόταν στο βαθμό που τον υπάκουαν ολοένα και περισσότερο. Δεν είναι πλέον ένας φαιδρός πρίγκιπας που βασιλεύει δίχως πραγματική ισχύ. Δεν είναι απλώς ένας ηγέτης που κέρδισε τον πόλεμο. Ξαναέγινε ο κυρίαρχος ηγεμόνας, δηλαδή η ανώτατη εξουσία για να «διοικεί και να περιορίζει χωρίς να τον διοικούν ή να τον περιορίζουν» —κατά την έκφραση Digitized by 10uk1s

του Ζαν Μποντέν— και εκείνος που καταρχήν ορίζει τους κανόνες στην πολιτική κοινότητα προς το κοινό συμφέρον, κατά συνέπεια είναι ο νόμος και μάλιστα ο ίδιος νόμος για όλους. Τούτο είχε ως αποτέλεσμα το ότι με την Αυτοκρατορία το σύστημα της τοπικής ισχύος του νόμου υποσκέλισε το σύστημα της ατομικής ισχύος, το οποίο από καιρό έχανε την αξία του λόγω των εθνικών προσεγγίσεων και προσμίξεων. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι όσοι κατοικούν στην Αυτοκρατορία διέπονται από το ίδιο σύστημα ιδιωτικού δικαίου, αλλ' απλώς ότι θεσπίζονται παντού οι ίδιοι δημόσιοι θεσμοί που λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο και ότι οι ουσιαστικοί κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις με την εξουσία και τις αρμοδιότητας της τελευταίας είναι παντού οι ίδιοι· εννοείται πως τα «τοπικά» έθιμα διατηρούνται με την εγγύηση της επίσημης δικαστικής εξουσίας. Τα τοπικά έθιμα και οι παραδόσεις εξακολουθούν να είναι σεβαστά, σύμφωνα με το νομοθετικά ρυθμιζόμενο πια έθιμο της επικρατείας, που εφαρμόζεται σ' όλους τους κατοίκους, μολονότι πολύ συχνά η υποχρέωση να υπακούουν στις απαιτήσεις της χριστιανικής ηθικής και πρακτικής εξασθενίζει τις διαφορές, που ωστόσο παραμένουν πολύ έντονες σε ορισμένους τομείς (εμπράγματο δίκαιο, κληρονομική διαδοχή, προίκα, περιουσιακό δικαίωμα επιζώσης συζύγου κ.λπ.). Η αποκατάσταση της δημόσιας εξουσίας του αυτοκράτορα οδηγεί στον προσδιορισμό των κυριαρχικών δικαιωμάτων που υπάγονται στην ευθύνη της κοινότητας, την οποία ευθύνη αναλαμβάνει ο μονάρχης. Αυτά ακριβώς τα δικαιώματα χαρακτηρίζονται βασιλικά. Το σημαντικότερο από τα δικαιώματα αυτά είναι το δικαίωμα διοικήσεως, που είναι η ανώτατη στρατιωτική εξουσία και το οποίο στην πραγματικότητα περικλείει σ' όλα τα άλλα, σ' ένα καθεστώς όπου ο πόλεμος είναι το καλύτερο μέσον —κάθε χρόνο έχουμε εκστρατείες— για να διατηρηθεί η συνοχή ανάμεσα στο μονάρχη και τους ευγενείς, που συνασπίζονται για να αρπάζουν τη λεία. Ο πόλεμος ορίζει την πολιτική· οδηγεί στην είσπραξη των τελών μερικές φορές μάλιστα επηρεάζει και τη δικαιοσύνη. Έτσι, αυτό το δικαίωμα διοικήσεως, που από πολύ νωρίς ονομάζεται θέμα, είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό της κυριαρχικής εξουσίας του αυτοκράτορα. Η τελευταία περιλαμβάνει ακόμη την ανώτατη δικαστική εξουσία· ο μονάρχης δεν απονέμει αναγκαστικά ο ίδιος τη δικαιοσύνη ή μέσω των αξιωματούχων του, αλλ' απονέμεται εν ονόματι του, διότι είναι ο μόνος που μπορεί να κατέχει και να ασκεί αυτή την εξουσία, αφού είναι ο κάτοχος της δημόσιας εξουσίας, ο μόνος που μπορεί να καταδικάζει χάρη του γενικού συμφέροντος και όχι για ιδιωτικά οφέλη, αφού έχει αναλάβει την τήρηση της τάξης, προκειμένου να εξασφαλιστεί η συνοχή. Τέλος, έχει τη δυνατότητα να θεσπίζει και να εισπράττει φόρους για το καλό του συνόλου, για τις στρατιωτικές αποστολές και για να καλυφθούν τα έξοδα διακυβέρνησης και διοίκησης του κράτους. Τα βασιλικά δικαιώματα περιλαμβάνουν επίσης ορισμένα οικονομικά προνόμια, που και πάλι ασκούνται για το καλό της κοινότητας (μονοπώλιο της κοπής και της κυκλοφορίας του νομίσματος, μονοπώλιο της ίδρυσης αγορών και εμποροπανηγύρεων), καθώς επίσης και το προνόμιο να συμμετέχει ο βασιλιάς —λιγότερο ή περισσότερο άμεσα και σεβόμενος τους εκκλησιαστικούς κανόνες— στο διορισμό και στην προαγωγή των επισκόπων και τούτο, αφ' ενός επειδή οι επίσκοποι, παράλληλα με τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, έχουν και πραγματικά διοικητικά αξιώματα (με τη θέληση του μονάρχη), και αφ' ετέρου επειδή σε μια αυτοκρατορία που στηρίζεται στη χριστιανική θρησκεία, φαίνεται φυσικό να παίζει ο ηγεμόνας, που ο θεός του ανέθεσε την ύστατη εξουσία, ένα ρόλο στην ενθρόνιση των επισκόπων για να εξυπηρετηθεί καλύτερα το γενικό συμφέρον, εφόσον μάλιστα είναι «φυσικώ», δικαίω ο προστάτης των επισκόπων της Αυτοκρατορίας. Τα δικαιώματα αυτά συνιστούν τα πραγματικά στοιχεία της δημόσιας εξουσίας, δηλαδή του κράτους. Εντούτοις, για να πάρει το τελευταίο σάρκα και οστά, για να αποκτήσουν νόημοι οι ενέργειες και οι διαταγές του, για να γίνει η δύναμή του πραγματική εξουσία, χρειάζεται τη συναίνεση των υπηκόων του, χάρη στην οποία το σύνολο συνεργάζεται κι εκείνο για το κοινό καλό Digitized by 10uk1s

και θεωρεί ότι νομίμως τα βασιλικά δικαιώματα επιβάλλουν στο καθένα από τα μέλη του ορισμένες υποχρεώσεις. Η συναίνεση αυτή, η οποία σε ορισμένα καθεστώτα εκφράζεται δύσκολα και πραγματώνεται με την αποδοχή μιας ιδεολογίας με θρησκευτική βάση (θεοκρατία, θείο δίκαιο των βασιλέων), εδώ εκδηλώνεται αρκετά σαφώς με τη συμμετοχή στη δημόσια ζωή όλων των ελευθέρων ανθρώπων· άλλωστε η ελευθερία καθορίζεται από αυτή τη συμμετοχή. Οι ελεύθεροι υπηρετούν στρατιωτική θητεία, πληρώνουν φόρους, απονέμουν δικαιοσύνη εν ονόματι του ηγεμόνα· συνέρχονται σχεδόν κάθε χρόνο σε γενική συνέλευση, η οποία παύει τις εκστρατείες και λαμβάνει γνώση των νέων νομοθετικών ρυθμίσεων όλα αυτά τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις, τους προσδένουν στην αυτοκρατορική εξουσία. Έτσι η καρολίγγεια αυτοκρατορία τείνει να δημιουργήσει ένα κράτος «ευρωπαϊκό», που επιτρέπει σ' όλους τους υπηκόους να καταλάβουν τι είναι το κράτος αυτό, να αισθανθούν εξαρτημένοι από αυτό και ταυτοχρόνως υπεύθυνοι, να συνειδητοποιήσουν συλλογικά τα προτερήματά του κι έτσι να ανακαλύψουν ίσως την αξία της αλληλεγγύης ανάμεσα στις ομάδες κι ανάμεσα στα άτομα. Η οργάνωση της αυτοκρατορίας Ο Πιπίνος ο Βραχύς και ο Καρλομάγνος προσπάθησαν, με αφετηρία μεροβιγγειανούς και λομβαρδικούς θεσμούς που τους ανανέωσαν χάρη στην ισχύ και στο δυναμισμό τους, να εγκαταταστήουν μιαν κυβέρνηση κι ένα διοικητικό μηχανισμό που να δίνουν στο κράτος αποτελεσματικότητα και να προσδένουν τους διοικούμενους στο καθεστώς και στη δυναστεία τους. Εργάστηκαν λοιπόν για να αποκτήσουν τα κεντρικά όργανα περισσότερα μέσα και δυνατότητες. Διαπιστώνοντας όμως ρεαλιστικά ότι ήταν αδύνατο να ελέγχουν τα πάντα κατά τρόπο άμεσο, δέχθηκαν να διατηρηθούν ορισμένες αυτονομίες. Ο μονάρχης κυρίως διαθέτει τη στρατιωτική ισχύ και τη διοίκηση του στρατού, που του αναγνωρίζονται γιατί ο πόλεμος και η νίκη είναι ο πρώτος λόγος ύπαρξής του· επίσης έχει τα υλικά μέσα για να ασκεί τις εξουσίες του χάρη στις γαιοκτησίες και στα εισοδήματα από τα τεράστια φέουδα (fisci), που προέρχονται αφ' ενός από τους προγόνους του και αφ' ετέρου από τις δημεύσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στην Αυστρασία και των μεγάλων κατακτήσεων. Τα κτήματα αυτά είναι διεσπαρμένα σ' ολόκληρη την Αυτοκρατορία· είναι πολυάριθμα στη χώρα του Μέσου Μόζα, του Μοζέλλα και του Μέσου Ρήνου, στις κοιλάδες της Άιν και της Ουάζ, και λιγότερα στις κοιλάδες του Σηκουάνα και του Λίγηρα, στη Φρανκονία, στην Ιταλία, στην Ακουιτανία. Χάρη στα προϊόντα και στους δασμούς που αποκομίζει από αυτά ο ηγεμόνας, συντηρεί έναν αρκετά πολυάνθρωπο διοικητικό μηχανισμό. Αυτός ο διοικητικός μηχανισμός είναι εν μέρει εγκατεστημένος κοντά στον ηγεμόνα, στα ανάκτορα του Άαχεν. Διαιρείται σε διάφορες υπηρεσίες που τις διευθύνουν αξιωματούχοι των ανακτόρων, οι οποίοι είναι σύμβουλοι του πρίγκιπα. Ο σπουδαιότερος από αυτούς, λόγω του ρόλου του και των γνωμοδοτήσεων που του ζητούν, είναι ο αρχιεφημέριος, ο οποίος είναι επικεφαλής του αυτοκρατορικού ναού και με αυτήν του την ιδιότητα υπεύθυνος για τον ορισμό των κληρικών στην ιερατική υπηρεσία και για τη θρησκευτική αρωγή προς το μονάρχη και το περιβάλλον του· συγχρόνως όμως —και κυρίως— είναι ο επικεφαλής των κληρικών, που εκτός από τα εκκλησιαστικά τους καθήκοντα συντάσσουν τα διπλώματα και άλλες διοικητικές πράξεις του αυτοκράτορα και συγκροτούν μιαν ομάδα γραφέων και γραμματέων γι' αυτόν ακριβώς το σκοπό. Ο αρχιεφημέριος λοιπόν, που υποχρεωτικά είναι κληρικός, έχει μόνιμη πρόσβαση στον ηγεμόνα· έχει μεγάλο κύρος, λόγω της θέσης του ασχολείται με οτιδήποτε αφορά στις εκκλησίες και στους επισκόπους σ' ολόκληρη την Αυτοκρατορία και είναι ο μόνος που παρεμβαίνει τακτικά στη λήψη αποφάσεων, που η ισχύς τους εκτείνεται σ' ολόκληρο το κράτος. Επομένως μπορεί περισσότερο απ' οποιονδήποτε άλλον να έχει μια σφαιρική θεώρηση της καθολικής Δύσης. Παράλληλα με τον αρχιεφημέριο αλλά χωρίς να εξαρτάται από αυτόν, γιατί δεν υπάρχει καμία Digitized by 10uk1s

ιεραρχία ανάμεσα στους υψηλόβαθμους αξιωματούχους, είναι ο ανακτορικός κόμης, το μοναδικό αξίωμα που θέσπισαν οι Καρολίδες, ο οποίος έχει μεγάλο κύρος, διότι το κύριο καθήκον του είναι να προεδρεύει του δικαστηρίου των ανακτόρων και να απονέμει δικαιοσύνη εν ονόματι του ηγεμόνα· ενώπιόν του φέρονται πολλές υποθέσεις. Και αυτού η αρμοδιότητα εκτείνεται σ' ολόκληρη την Αυτοκρατορία, αλλά είναι πιο συγκεκριμένη και γι' αυτό στην πράξη είναι πιο περιορισμένη και ασκείται περιστασιακά. Σε ό,τι αφορά στους άλλους αξιωματούχους, είναι λιγότερο ισχυροί και αν τύχει να έχουν δύναμη, αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι τους συμβουλεύεται ο αυτοκράτορας. Ο καθένας τους διοικεί κάποια ειδική υπηρεσία και περιορίζεται έτσι στον τομέα του· ο αρχιοικονόμος φυλάσσει το θησαυροφυλάκιο και χειρίζεται τους λογαριασμούς του: ο αρχιθαλαμηπόλος είναι ο επικεφαλής όλου του υπηρετικού προσωπικού των ανακτόρων και διευθύνει τους υπηρέτες που έχουν αναλάβει τον ανεφοδιασμό· συνεργάζεται με τον αρχιοινοφύλακα, ο οποίος προΐσταται του διοικητικού μηχανισμού των βασιλικών κτημάτων και παίρνει από αυτά όσα προϊόντα χρειάζεται το παλάτι ή ο στρατός. Ο αρχισταβλάρχης ασχολείται με τους βασιλικούς στάβλους και με την ανανέωση των ζώων του ιππικού, αλλά δεν διοικεί το στρατό, που η ηγεσία του ανήκει αποκλειστικά στον ηγεμόνα και μόνο σ' αυτόν. Η εξουσία του παλατιού εκτείνεται σε όλα τα εδάφη και σ' όλους τους κατοίκους της Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που θέτει το αχανές του εδάφους και για να αποφύγει την οξεία σύγκρουση με κάποιες αυτονομιστικές τάσεις, που υπάρχει κίνδυνος να επιβιώνουν, ο Καρλομάγνος —που άλλωστε προβλέπει ότι μετά το θάνατό του τα κράτη θα πρέπει να τα μοιραστούν οι γιοι του— δεν διστάζει να επιχειρήσει κάποια αποκέντρωση. Αναθέτει τη διακυβέρνηση του βασιλείου της Ιταλίας στο γιο του Πιπίνο (κι ύστερα απ' αυτόν, το 813, στο γιο του Πιπίνου, Βερνάρδο) και του βασιλείου της Ακουιτανίας, στον άλλο του γιο, το Λουδοβίκο. Η Βαυαρία, που οι εθνικοί δούκες της εξαφανίσθηκαν, διατηρεί κάποια αυτονομία, υπό την ηγεσία ενός έπαρχου. Βέβαια αυτές οι εκχωρήσεις αυτονομίας δεν είναι υπερβολικές, αφού πρόκειται μάλλον για αποσυμφόρηση της κεντρικής κυβέρνησης, δηλαδή για μια ρύθμιση κατ' εξοχήν διοικητική. Εκτός από το ιδιωτικό δίκαιο και ορισμένους ειδικούς οργανισμούς, από πολιτική άποψη όλα τα εδάφη έχουν το ίδιο καθεστώς. Παρά τη διοικητική αυτή αυτονομία, που εκφράζεται με ορισμένα νομοθετήματα και με το διορισμό αξιωματούχων, ο Καρλομάγνος, ο οποίος διατηρεί την ύπατη εξουσία και μπορεί να ανακαλεί τους βασιλείς που διόρισε, συνεχίζει να κυβερνά και να διοικεί κατά τρόπο άμεσο το παλαιό βασίλειο του Πιπίνου του Βραχύ, από το οποίο είχε αποκοπεί η Ακουιτανία (τα εδάφη νότια του Λίγηρα), αλλά στο οποίο είχαν προστεθεί τα κατακτημένα εδάφη στην Κεντρική και Βόρεια Γερμανία (Θουριγγία, Έσση, Φρίζη, Σαξονία). Γι' αυτόν το λόγο οι περιοχές αυτές δέχονται κατά κάποιον τρόπο ένα άλλο προνόμιο, που δίνει μεγάλη αίγλη στο Άαχεν· το γεγονός ότι οι γερμανικές χώρες ενσωματώθηκαν περισσότερο, επιτρέπει στη Ρηνανία και γενικότερα στη Γερμανία να αποκτήσει μεγαλύτερο ειδικό βάρος στην ευρωπαϊκή ιστορία. Σε τοπικό επίπεδο η κεντρική κυβέρνηση και οι κυβερνήσεις της Ιταλίας και της Ακιτανίας διορίζουν υπαλλήλους, τους κόμητες, που είναι επιφορτισμένοι με την εφαρμογή των αποφάσεων και με την κατ' εξουσιοδότηση άσκηση των προνομίων της δημόσιας εξουσίας. Εδαφικά η Αυτοκρατορία διαιρείται σε κομητείες (comitatus, συχνότερα pagus), που ο αριθμός τους κατά το πρώτο μισό του 9ου αιώνα είναι 200 με 250. Οι κομητείες αυτές δεν έχουν ίση έκταση. Στην Ιταλία και στη Νότια Γαλατία είναι αρκετά μεγάλες και συμπίπτουν με τις αρχαίες ρωμαϊκές civitates, δηλαδή με τις διοικητικές περιφέρειες. Στη Βόρεια Γαλατία και στη Γερμανία είναι μικρότερες, αν και δίπλα στις μικροσκοπικές κομητείες που αυλακώνουν την Φλάνδρα, βρίσκουμε το αχανές pagus του Μπράμπαντ. Δεδομένου ότι οι κομητείες καλύπτουν όλη την έκταση των χωρών που κυβερνά ο μονάρχης των Καρολιδών και ότι οι κόμητες, καθώς έχουν διορισθεί από το μονάρχη κι επομένως μπορούν να μετατεθούν ή να ανακληθούν, έχουν παντού τις ίδιες αρμοδιότητες και εξουσίες· η διοικητική ενοποίηση είναι σχεδόν πλήρης. Ο κόμης είναι το θεμελιώδες συστατικό της. Έργο του είναι η δημοσίευση και η εφαρμογή όλων των βασιλικών Digitized by 10uk1s

αποφάσεων, η τήρηση της τάξης, η είσπραξη των τελών, η προεδρία στο δημόσιο δικαστήριο, η στρατολόγηση των κλάσεων της κομητείας του. Στα καθήκοντά του βοηθείται από ένα ολιγάριθμο προσωπικό γραφέων και συμβολαιογράφων. Συχνά βρίσκουμε κοντά του ένα πρόσωπο που διαθέτει μόνιμη εξουσιοδότηση εκ μέρους του, τον υποκόμη (vice-comte ή vicomte). Τέλος, η κάθε κομητεία υποδιαιρείται σε μικρότερες εδαφικές περιφέρειες, εκτός εάν έχουν πολύ μικρή έκταση: είτε σε μικρές διοικήσεις που τις διοικούν διοικητές, είτε σε εκατονταρχίες που τις διοικούν εκατόνταρχοι. Όλα αυτά τα όργανα διορίζονται από τον κόμη και εισπράττουν την αμοιβή τους από αυτόν. Όσο για τον ίδιο τον κόμη, οι αποδοχές του είναι δύο ειδών: αφ' ενός, ο ηγεμόνας του παραχωρεί την επικαρπία ορισμένων δημοσίων κτημάτων της κομητείας του (τα επονομαζόμενα «επιτίμια»)· αφ' ετέρου, κρατά για τον εαυτό του το ένα τρίτο των προστίμων που επιβάλλουν τα δικαστήρια της περιφερείας του και το ένα τρίτο ορισμένων τελών που πληρώνουν οι υπήκοοί του. Το Κράτος λοιπόν είναι παρόν σ' όλα τα μέρη της Αυτοκρατορίας και με το ρόλο που παίζει, εκφράζει και πληρεί τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της δημόσιας εξουσίας. Η δικαιοσύνη (εκτός από τις υποθέσεις που αναγνωρίζονται ως αρμοδιότητα της Εκκλησίας και με την επιφύλαξη των δικαιωμάτων των γαιοκτημόνων πάνω στους μη ελευθέρους) απονέμεται στους ελευθέρους από δικαστήρια σύμφωνα με την αρχή της τοπικής ισχύος του νόμου. Σε επίπεδο κομητείας —για τις μείζονες υποθέσεις— το δημόσιο δικαστήριο είναι ο mallus· σε χαμηλότερο επίπεδο —για τις ελλάσονες υποθέσεις— υπάρχει το δικαστήριο του εκατόνταρχου. Ο κόμης προεδρεύει κάθε σαράντα μέρες περίπου στις συνόδους του mallus, εν ονόματι του αυτοκράτορα, όπως και ο εκατόνταρχος στις συνόδους της εκατονταρχίας. Δημοσιεύει την απόφαση και την εφαρμόζει. Σύμφωνα με τις ίδιες αρχές συλλέγει τους δημόσιους φόρους, δηλαδή πρώτα απ' όλα έμμεσους φόρους, που είναι γνωστοί με τη γενική ονομασία «εμπορικά τέλη» (τέλη επί των συναλλαγών, δικαιώματα για τις εμποροπανηγύρεις και για τις αγορές, τέλη επί των μεταφορών των χρηματικώς αποτιμητών τροφίμων που καταβάλλονταν στο πέρασμα από ένα χωριό, από μια γέφυρα, από ένα δάσος κ.λπ.). Τέλος, επειδή το κράτος απαιτούσε απ' όλους τους ελευθέρους την εκπλήρωση στρατιωτικής θητείας —τουλάχιστον απ' όσους είχαν έγγειο ιδιοκτησία και απ' όσους είχαν «προνόμια», στην πράξη δηλαδή από τους πιο πλούσιους— ο κόμης μεταφέρει τις διαταγές επιστράτευσης και επίταξης και οδηγεί τους νεοσύλλεκτους στο σημείο συγκέντρωσης τού στρατοπέδου. Γενικά δεν ασκεί άμεση στρατιωτική διοίκηση· δεν έχει υπό τις διαταγές του φρουρές. Ωστόσο στις μεθοριακές ζώνες πολλές κομητείες (στις οποίες οι κόμητες συνεχίζουν να υπάρχουν) ενώνονται σε ευρύτερες στρατιωτικές περιφέρειες, που ονομάζονται παραμεθόριες επαρχίες, και τίθενται κάτω από την ηγεσία ενός μαρκησίου ή ενός μαργράβου, ο οποίος έχει στη διάθεσή του στρατεύματα για να υπερασπίζεται το αυτοκρατορικό έδαφος από εισβολές, για να επιτηρεί τα ξένα εδάφη και να κάνει στην ανάγκη δολιοφθορές (παραμεθόριος επαρχία της Νορδαλβιγγίας, της Βένδης, ανατολική παραμεθόριος επαρχία, επαρχίες του Φριούλ, της Ισπανίας, της Βρετανίας κ.λπ.). Έχοντας συναίσθηση του πόσο αχανή είναι τα εδάφη που κυβερνά και γνωρίζοντας ότι είναι αναπόφευκτο να αφήνει συχνότατα τους κόμητες να εκτιμούν τις τοπικές καταστάσεις και να αποφασίζουν όπως νομίζουν, με τον κίνδυνο να βλαφτεί το κράτος και το δημόσιο συμφέρον, ο Καρλομάγνος φροντίζει να τους ελέγχει τακτικά μέσω των missi dominici, οι οποίοι κάθε χρόνο, ταξιδεύοντας δύο δύο, διατρέχουν αρκετές κομητείες, επιθεωρούν, ακούνε παράπονα και απονέμουν δικαιοσύνη, προεδρεύοντας του mallus. Όταν επιστρέφουν στα ανάκτορα, υποβάλλουν αναφορά, πράγμα που επιτρέπει στο μονάρχη να παίρνει τα κατάλληλα διοικητικά ή νομοθετικά μέτρα. Για τον ίδιο σκοπό, επειδή θεωρεί απαραίτητη και επωφελή τη συμμετοχή των ελεύθερων υπηκόων του στη δημόσια ζωή, απαιτεί από τον καθένα τους έναν όρκο πίστεως, δηλαδή τη δέσμευση ότι δεν θα εξεγερθούν και ότι θα είναι υπάκουοι, όρκος που δίνεται στον κόμη ή, σε περιπτώσεις υψηλών προσώπων, στους missi. Αυτός ο όρκος ενισχύει τη συνοχή της κοινότητας, για την οποία συνοχή ο αυτοκράτορας μεριμνά μονίμως διοικώντας στ' αλήθεια το παλάτι και το στρατό, διανέμοντας εγγράφως τα νομοθετικά και κανονιστικά κείμενα καθώς και τις οδηγίες του, κάνοντας επιτόπιες έρευνες και παίρνοντας αναφορές. Κατά μία έννοια και σ' ένα ορισμένο μέτρο Digitized by 10uk1s

έχουμε μια ενιαία πολιτική βούληση που κατορθώνει να ασκείται σ' ολόκληρη την Αυτοκρατορία. Η συμπαράταξη της αριστοκρατίας Η συνοχή οφείλεται επίσης —και κυρίως— και ας είναι εφήμερη, στη συμμετοχή της λαϊκής αριστοκρατίας, στην επιτυχία και στη λειτουργία του καθεστώτος. Αυτή η συνεργασία, η οποία ήταν ο δραστικότερος παράγοντας της επιτυχίας του Πιπίνου του Χέρσταλ και του Καρόλου Μαρτέλ, συνεχίζεται με τέτοιον τρόπο, ώστε ο βασιλιάς των Καρολιδών να είναι ένας μονάρχης, που να μπορεί να υπολογίζει στη συμπαράσταση και στην υποστήριξη των επιφανών οικογενειών και που, πράγματι, δέχεται τη βοήθειά τους· εννοείται πως οι ανταγωνιστές και οι αντίπαλοι αποκλείονται. Χάρη στη στενή αυτή σύμπραξη, η διακυβέρνηση και η διοίκηση όλου του λαού είναι πιο ευχερείς. Κάθε κόμης, στην κομητεία του έχει να κάνει με ορισμένες οικογένειες, με ορισμένα πρόσωπα· συνεννοούμενος μαζί τους κι επιτηρώντας τους, αποτρέπει τους άλλους ελεύθερους από το να κάνουν οτιδήποτε και κατά μείζονα λόγο τους μη ελεύθερους. Αρχικά, και μέχρι το 820, η συμπαράταξη ήταν ένας συνασπισμός πολεμιστών για τον πόλεμο, δηλαδή περισσότερο μια ατομική συμμετοχή στη μάχη και στη λεία, παρά μια συλλογική προσπάθεια για το μεγαλείο και την υπεράσπιση της Αυτοκρατορίας. Οι ευγενείς ήταν και παραμένουν εκείνοι που διεξάγουν τον πόλεμο και κάνουν τις κατακτήσεις κάτω από την ηγεσία του μονάρχη και σ' αυτό βρίσκουν το μοναδικό λόγο ύπαρξής τους, καθώς και τη νομιμοποίηση του υλικού κέρδους που αποκομίζουν από αυτό, κέρδος που αποκομίζουν με τη λεηλασία, το οποίο όμως παγιώνεται ακόμη περισσότερο, όταν το κράτος οργανώνει τη διανομή της λείας υπό τη μορφή δωρεών (γαίες, εισοδήματα). Με αυτό το κίνητρο και γι' αυτόν τον σκοπό, επιδεικνύουν ένα φλογερό δυναμισμό και κοινωνικά συνιστούν το μεγαλύτερο θεμέλιο της ισχύος των Καρολιδών και του αυτοκράτορα, υπό τον όρο όμως ότι οι κατακτήσεις ή τουλάχιστον οι κατακτητικές επιθυμίες θα συντηρούνται, δηλαδή ότι δεν θα υποβαθμιστεί η στρατιωτική δύναμη του κράτους. Η δύναμη αυτής όμως στηρίζεται σ' αυτούς, λόγω του ότι τουλάχιστον από τον 8ο αιώνα οι μάχες διεξάγονται σχεδόν αποκλειστικά με άλογα και δεν υπάρχει άλλο στρατιωτικό σώμα εκτός από το ιππικό. Καθώς ο εξοπλισμός του ιππέα, το άλογό του και τα όπλα του κοστίζουν πολύ ακριβά και η κυβέρνηση δεν έχει τα μέσα να εξοπλίσει η ίδια με έξοδά της τους στρατιώτες της, οι τελευταίοι πρέπει να συνεισφέρουν τα όπλα τους και τον υπόλοιπο εξοπλισμό τους· πρέπει λοιπόν να είναι πλούσιοι. Για να είσαι πλούσιος, πρέπει να έχεις γη, να ανήκεις δηλαδή στην αριστοκρατία και να μπορείς να αναπληρώνεις τις δαπάνες που κάνεις για κάθε εκστρατεία με τα κέρδη της νίκης. Στο στρατόπεδο του Καρλομάγνου καλούνται μόνο οι πλουσιότεροι από τους γαιοκτήμονες. Ο μονάρχης μάλιστα, προκειμένου να πετύχει την εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας, εκχωρεί κτήματα που παίρνει από την κρατική ακίνητη περιουσία ως «ευεργετήματα»· αφήνει την επικαρπία κτημάτων, που ο ίδιος κρατά την υψηλή κυριότητά τους, σε κάποιο πρόσωπο, εκ γενετής πολεμιστή, ο οποίος σε αντάλλαγμα τον υπηρετεί μέσα από τις τάξεις του ιππικού, για κάποιο διάστημα του έτους. Παρ' όλα αυτά η αριστοκρατία δεν συμμετέχει μόνο σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, στα κέρδη και στη δύναμη που δίνουν. Συμμετέχει και στη διοίκηση. Αυτό το πράγμα άλλωστε είναι ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του Καρλομάγνου, ότι δηλαδή έκανε διοικητικά στελέχη ανθρώπους που προέρχονταν από πολεμικό περιβάλλον, και μάλιστα ικανά διοικητικά στελέχη. Πράγματι οι περισσότεροι κόμητες επιλέγονται πρώτα από τις αριστοκρατικές οικογένειες αυστρασιανής καταγωγής, κι ύστερα από τους Νευστριακούς, τους Βουργουνδούς και τους ευπειθέστερους Αλαμανούς. Εγκατεστημένοι σε διάφορα σημεία της Αυτοκρατορίας, συνδέονται με το κράτος με τους δεσμούς καταγωγής τους, με τα καθήκοντα που αναλαμβάνουν και με τα οφέλη που εισπράττουν από αυτά, αλλά και με τα συμφέροντα της οικογενείας και της κάστας τους, καθώς και με τη στενή εξάρτηση αυτών των συμφερόντων από κάποιες σημαντικές πολιτικές αποφάσεις. Έτσι, πολλές οικογένειες βρίσκονται συνασπισμένες στην κυβέρνηση και στο διοικητικό μηχανισμό και ενωμένες με την Αυτοκρατορία μέσω των λειτουργημάτων που επιτελούν τα μέλη τους, Digitized by 10uk1s

κοπιάζοντας για την ισχύ της και αγρυπνώντας για τη σωτηρία της, τουλάχιστον για όσον καιρό υπάρχει επικεφαλής μια σταθερή βούληση, που να ορίζει σαφώς ποιες ενέργειες πρέπει να γίνονται. Ωστόσο στο σύστημα αυτό συνεργασίας δεν περιλαμβάνονται όλες οι οικογένειες και όλοι οι πολεμιστές. Πράγματι, πολλοί αρκούνται να συμμετέχουν για μερικές εβδομάδες κάθε χρόνο σε κάποια στρατιωτική αποστολή, αφού πρώτα παρουσιαστούν στη γενική συνέλευση. Τον υπόλοιπο καιρό παραμένουν στα κτήματά τους· αν έχουν απαλλαγεί από τη στρατιωτική θητεία, αναλαμβάνουν τη διοίκηση των κατοίκων των τσιφλικιών τους, αλλά φαίνεται πως η απαλλαγή δεν ήταν πολύ διαδεδομένη στις τάξεις των λαϊκών. Γενικά υπάγονται στον κόμη, αλλά παραμένουν ισχυροί χάρη στον πλούτο τους, στις σχέσεις τους, στο δικαίωμα διοικήσεων που έχουν επί των μη ελευθέρων και στην επιρροή που ασκούν στους γειτονικούς ανυποτελείς τιμαριούχους. Για να τους ελέγχει καλύτερα και να τους ωθήσει σε στενότερη σύμπραξη, ο Καρλομάγνος ζητά από μερικούς από αυτούς, που γίνονται υποτελείς του, να συνδεθούν μαζί του με ξεχωριστό όρκο με τον οποίο υπόσχονται την παροχή υπηρεσιών (κυρίως στρατιωτικών) σε αντάλλαγμα της μόνιμης προστασίας που τους παρέχει, για να τους υπερασπιστεί από τους αντιπάλους τους, να τους εξασφαλίσει τη δίκαιη απονομή δικαιοσύνης και ακόμα περισσότερο να εγγυηθεί τη διατήρηση των ωφελημάτων τους, που συχνά είναι αληθινά προνόμια. Οι κόμητες λοιπόν ορκίζονται πίστη στον αυτοκράτορα και αφιερώνονται σ' αυτόν ως υποτελείς (commendatio), βάζοντας τα χέρια τους μες στα χέρια του βασιλιά. Στις διάφορες χώρες της Αυτοκρατορίας ζητείται από τους εξέχοντες παράγοντες να κάνουν το ίδιο με τον κόμη, που εκπροσωπεί τον ηγεμόνα, και εξαναγκάζονται σε ειδικές παροχές βοήθειας (κατά μείζονα λόγο εκείνοι που έχουν λάβει «ευεργετήματα», μολονότι εκείνη την εποχή δεν υπάρχει καμία νομική σχέση ανάμεσα στο «ευεργέτημα» και την υποτέλεια). Είναι δημόσιοι υποτελείς, οι υποτελείς του βασιλέως και η αποστολή τους καλύπτει συμφέροντα υλικά και άμεσα, ενώ ο απλός όρκος πίστης όλων των ελευθέρων αντιπροσωπεύει μόνο μιαν υπόσχεση ηθικής τάξης, η οποία τηρείται μόνο στο βαθμό που εκείνος που τη δίνει διακρίνει το πραγματικό της αντικείμενο —το να παραμείνει το κράτος αλώβητο— πράγμα που δεν είναι καθόλου εύκολο. Τελικά η Αυτοκρατορία των Καρολιδών είναι το επίτευγμα μιας κοινωνικής ομάδας. Η συνοχή του εξαρτάται περισσότερο από την ενότητα αυτής της ομάδας, παρά από την αξία του αυτοκράτορα και αυτή η εξάρτηση συνιστά τη βασική του αδυναμία. Ωστόσο αυτή η αδυναμία θα είχε αναφανεί καθαρότερα και γρηγορότερα, αν την ίδια στιγμή το καθεστώς δεν είχε την πολύ βαθύτερη συμπαράταξη της Εκκλησίας και μιαν αδιαμφισβήτητη πνευματική και πολιτισμική άνθηση. Η συνεργασία με την παποσύνη Στο σύστημα των Καρολιδών η Εκκλησία κατέχει δεσπόζουσα θέση. Στην αυτοκρατορική υπόθεση συνεισφέρει ταυτόχρονα στους στόχους της και μέσω του κλήρου, το όργανο με το οποίο μπορούν να επιτευχθούν και το οποίο βρίσκεται στα χέρια του αυτοκράτορα. Ο Καρλομάγνος, καθώς και όλο το περιβάλλον του, πιστεύει πράγματι πως την ύπατη εξουσία του την έδωσε ο Θεός, για να οδηγήσει στη σωτηρία τους ανθρώπους που του εμπιστεύθηκε. Ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, του γράφει ο Αλκουίνος στα 799, σας πρόσφερε το βασιλικό αξίωμα, για να κυβερνήσετε το χριστιανικό λαό. Εάν συνδέσουμε αυτή τη διαβεβαίωση με τις ιδιότητες εκείνες που έκαναν τον Κάρολο το μοναδικό ισχυρό ηγεμόνα της χριστιανοσύνης, φτάνουμε στον ισχυρισμό ότι του δόθηκε η κοσμική εξουσία για να διοικεί τους χριστιανούς και πως ο θεός υποστήριζε το βασιλέα των Φράγκων (η επιστολή του Αλκουίνου προετοιμάζει την ενθρόνιση των Χριστουγέννων του 800), επειδή εξασφάλιζε την τάξη, τη δικαιοσύνη και την ειρήνη. Έτσι ο αυτοκράτορας έχει τη μέγιστη ηθική, πνευματική και θρησκευτική ευθύνη· συνεπώς η εξουσία του είναι ανώτερη απ' όλες Digitized by 10uk1s

τις άλλες που υπάρχουν στο γήινο κόσμο μας, όχι φύσει (διότι τα εκκλησιαστικά αξιώματα έχουν υπερφυσική προέλευση και χαρισματικές ιδιότητες), αλλά θέσει, σε μια πραγματικότητα που είναι σύμφωνη προς τη θεία βούληση. Στα πλαίσια λοιπόν της Αυτοκρατορίας και της Εκκλησίας, η άσκηση της ανώτατης εξουσίας ανήκει στον αυτοκράτορα, περισσότερο μάλιστα εφόσον είναι ο επίσημος υπερασπιστής της θρησκείας. Είναι λοιπόν λογικό να είναι ο αυτοκράτορας εκείνος που καθορίζει και οργανώνει τον εκχριστιανισμό όσων λαών ήταν ακόμη ειδωλολάτρες, να αποφασίζει με οδηγίες και κωδικοποιήσεις που εκείνος επικυρώνει, τους κανόνες που επιτρέπουν στους υπηκόους του να τηρούν καλύτερα τις επιταγές του χριστιανισμού και να τον εφαρμόζουν πιστότερα και οι οποίοι επιπλέον ενισχύουν την πειθαρχία των κληρικών (Admonitio generalis του 789, Excerpta canonum του 813), να συγκαλεί για το σκοπό αυτόν σε συνόδους τους επισκόπους της Αυτοκρατορίας (το 813 συνέρχονται πέντε μεγάλες μεταρρυθμιστικές σύνοδοι στην Αρλ, στη Σαλόν-συρ-Σων, στη Μαγεντία στη Ρεμς και στην Τουρ, που οι σημαντικότερες αποφάσεις τους διαλαμβάνονται στα Excerpta), και τέλος να ελέγχει αν τηρούνται πιστά αυτοί οι κανόνες και οι κανονισμοί, αναθέτοντας αυτό το καθήκον ελέγχου στους missi diminici, οι οποίοι ταξιδεύουν ανά δύο, από τους οποίους ο ένας είναι πάντα ιερωμένος. Παρόλα αυτά έχει την τάση να διευρύνει κι άλλο τη δικαιοδοσία του, όταν παρεμβαίνει σε δογματικά προβλήματα (εικονολατρία, το ερώτημα για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος· επ' ευκαιρία του ερωτήματος αυτού, διατάζει να περιληφθεί στο Πιστεύω όχι πλέον ότι το Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα δια του Υιού, αλλά από τον Πατέρα και τον Υιό —filioque— διατύπωση που παρέμεινε στη δυτική λειτουργία). Όλα αυτά μαρτυρούν μια στάση σαφέστατα καισαροπαπική, που εκφράζεται χωρίς διφορούμενα και χωρίς εμπάθεια, διότι για το μονάρχη είναι η μόνη φυσική στάση και η ιεραρχία τείνει να ασπαστεί τις ίδιες απόψεις. Πρόκειται για έναν καισαροπαπισμό που στηρίζεται στη στενή και ολοκληρωμένη σύμπραξη του κλήρου —πάπας, επίσκοποι και μοναχοί— στον οποίο έχουν αναγνωρισθεί με σαφή τρόπο αρκετά προνόμια στους δικούς του τομείς, καθώς επίσης και ένα πολύ μεγάλο ποσοστό αυτονομίας στην εκπλήρωση των λειτουργημάτων του, ενώ η αυτοκρατορική εξουσία παίρνει μόνο τις σημαντικότερες από τις αποφάσεις και εκτελεί τις πιο απαραίτητες ενέργειες. Με την Αγία Έδρα η συμμαχία είναι αρραγής από την εποχή των συμφωνιών του 751 και του 754, οι οποίες κατέστησαν τον Πιπίνο το Βραχύ, ιερό βασιλέα των Φράγκων, προστάτη της Ρωμαϊκής Εκκλησίας και ταυτόχρονα δημιούργησαν τα Εκκλησιαστικά Κράτη. Από την εποχή αυτή, οπότε ο ηγεμόνας ασκεί την προστασία του και εκδίδει διαιτητικές αποφάσεις για να συμφιλιώσει τα αντιμαχόμενα μέρη, οι σχέσεις, είναι πάντα στενές. Οι Καρολίδες άλλωστε οδηγήθηκαν από αυτές τις σχέσεις να ασχοληθούν με την Ιταλία περισσότερο απ' όσο θα ήθελαν. Ο Καρλομάγνος επεκτείνει αυτήν τη συνεργασία, στο βαθμό που αυξάνεται η ισχύς του, ενώ οι σχέσεις του με τον πάπα Αδριανό Α' (772-795) προβάλλουν ανάγλυφα τα πλεονεκτήματα που αποκομίζουν από αυτές και τα δύο μέρη, και αποδεικνύουν σε πολλές περιπτώσεις την υψηλή του υπευθυνότητα. Με το Λέοντα Γ' ο τόνος αλλάζει λίγο και ο αυτοκράτορας γίνεται περισσότερο ένας ταγός μερικές φορές ενοχλημένος, παρά ένας υψηλά ιστάμενος φίλος, αλλά τούτο έχει να κάνει με τις περιπέτειες του Ποντίφικα, που η ιδιωτική του ζωή δεν είναι άψογη και οι ρωμαίοι αντίπαλοί του, του εκτοξεύουν βαρύτατες κατηγορίες. Έτσι ο αυτοκράτορας αποκτά το δικαίωμα να του υποδείξει, λίγο συγκαταβατικά αλλά σαφέστατα, πώς πρέπει να εννοηθεί αυτή η συνεργασία. Προειδοποίηση, τον πάπα, γράφε εν είδει οδηγιών στον αντιπρόσωπό του στη Ρώμη, ότι πρέπει να ζει τίμια και κυρίως να σέβεται τους ιερούς κανόνες. Πες του ότι πρέπει να διακυβερνά με ευσέβεια την Αγία του θεού Εκκλησία, κατά τις συμφωνίες που θα συνάψετε μεταξύ σας και κατά τη συνείδησή του. Επαναλάμβανέ του συχνά ότι το αξίωμα που έχει είναι παροδικό, ενώ η ανταμοιβή των καλών πράξεων αιώνια. Και στον ίδιο ποντίφικα γράφει στα 799: Δικό μου έργο είναι να υπερασπίζομαι με τη βοήθεια του Θεού σε οποιοδήποτε τόπο την Αγία του Χριστού Εκκλησία δια των όπλων. Στο εξωτερικό, ενάντια στις εισβολές των ειδωλολατρών και στις επιδρομές των απίστων, και στο εσωτερικό προστατεύοντάς την με τη διάδοση της καθολικής πίστης. Όσο για σένα, έργο σου είναι να (μας) βοηθάς με την προσευχή, υψώνοντας τα χέρια σου προς τον ουρανό. Digitized by 10uk1s

Η ενθρόνιση του 800 και η σύσταση της Αυτοκρατορίας είναι ακριβώς συνέπειες αυτών των γεγονότων, που κατά τη διάρκειά τους ο Λέων ο Γ' τίθεται υπό την προστασία του Καρλομάγνου, ο οποίος αρνήθηκε να τον κρίνει, εκτιμώντας ότι δεν είχε τέτοιο δικαίωμα, αλλά απαίτησε επίσημο όρκο αγνότητας. Ωστόσο η ανύψωση αυτή της κοσμικής εξουσίας, που περιορίζει το διάδοχο του Αποστόλου Πέτρου σε αποκλειστικά εκκλησιαστικό ρόλο, προσφέρει στον παπισμό ένα γόητρο που δεν είχε ως τότε, με αποτέλεσμα ο θρίαμβος των Καρολιδών να είναι μείζον γεγονός στην ιστορία της Αγίας Έδρας, ή τουλάχιστον γεγονός από το οποίο η Αγία Έδρα θα αποκομίσει ωφέλη στις επόμενες δεκαετίες. Πράγματι σε παλιότερες εποχές, παρά την αξία ορισμένων προκαθημένων της, η ρωμαϊκή Εκκλησία, που πάρα πολύ συχνά οι σχέσεις της με το Βυζάντιο ήταν διαταραγμένες, δεν είχε ποτέ κατορθώσει να εξουσιάζει πραγματικά τον κλήρο έξω από την Ιταλία. Της αναγνωριζόταν μια προεξέχουσα θέση μεταξύ των επισκόπων, μια εξαιρετική και σχεδόν αποκλειστική αρμοδιότητα σε θέματα δογματικής, μια ηθική επιρροή σε κληρικούς και λαϊκούς, σε ισχυρούς και σε ασήμαντους, ανάλογα με τις περιστάσεις και τις ικανότητες του εκάστοτε ποντίφικα. Μετά από το 800 ο επίσκοπος της Ρώμης βρίσκεται στενότερα συνδεδεμένος απ' όσο οι άλλοι ανώτατοι εκκλησιαστικοί παράγοντες με τον αυτοκράτορα, τον οποίο στέφει και ο οποίος τον συμβουλεύται σε όλα τα σημαντικά εκκλησιαστικά και θρησκευτικά ζητήματα, που επιπλέον τον αφήνει να ασκεί τη δικαιοδοσία του όπου το επιτρέπει το κανονικό δίκαιο (σύσταση εκκλησιαστικών περιφερειών κ.λπ.) και ο οποίος τέλος κρίνει ότι οι ρωμαϊκές θρησκευτικές πρακτικές (η λειτουργία) είναι οι καλύτερες και πρέπει να επεκταθούν σ' ολόκληρη την Εκκλησία. Με τον τρόπο αυτόν ανυψώνεται και καθιερώνεται πάνω από τους υπόλοιπους επισκόπους. Δεν είναι ηγέτης όλου του σώματος των επισκόπων, ούτε παίρνει καμιά νέα εξουσία πάνω σ' αυτό. Αλλά στην Αυτοκρατορία είναι ο μόνος άνθρωπος που το όνομά του μπορεί να αναφερθεί δίπλα στο όνομα —και στο ίδιο επίπεδο— του κοσμικού μονάρχη. Ο πάπας και ο αυτοκράτορας είναι τα δύο «φώτα» της Δύσης· είναι οι τυπικοί εκπρόσωποι των δύο εξουσιών με τις οποίες, σύμφωνα με τους όρους που είχε χρησιμοποιήσει ο Γελάσιος ο 1ος στα τέλη του 5ου αιώνα, κυβερνάται αυτός ο κόσμος. Ως προς τον αυτοκράτορα, τούτο ανταποκρίνεται στην αλήθεια· για τον πάπα είναι μια εικόνα πάνω στην οποία θα μπορεί να στηρίξει τις φιλοδοξίες του. Άλλωστε στις αρχές του 9ου αιώνα η Αγία Έδρα οφείλει να λάβει υπόψη της τους υπόλοιπους επισκόπους, τους Ρωμαίους που μηχανορραφούν, τους ηγεμόνες που θέλουν να την ελέγχουν. Το 817, εκεμταλλευομενος, τις καλές διαθέσεις του Λουδοβίκου του Ευσεβούς και οπωσδήποτε τις δυσκολίες που παρουσίαζε το ξεκίνημα της βασιλείας, ο Πασχάλης Α' αποσπά ένα προνόμιο που τον απελευθερώνει από κάθε είδους κηδεμονία, αφού ο αυτοκράτορας απέχει από οποιαδήποτε ανάμειξη στις υποθέσεις της Ιεράς Πόλεως και από κάθε επέμβαση στις παπικές εκλογές. Αλλά το 824 ο Λοθάριος, ο μεγάλος γιος του μονάρχη, που είχε αποσταλεί στη Ρώμη για να αποκαταστήσει την τάξη που είχε διασαλευθεί από τους αντιπάλους της συνεργασίας με τους Καρολίδες, αποκαθιστά τα αυτοκρατορικά δικαιώματα: όλοι οι Ρωμαίοι οφείλουν να ορκιστούν πίστη στο μονάρχη· όσο για τον ποντίφικα, αυτός πρέπει αμέσως μετά την εκλογή του και πριν από την ενθρόνισή του να παραδώσει έναν παρόμοιο όρκο στα χέρια του αυτοκρατορικού εκπροσώπου. Στη συνέχεια όμως, με την αποδυνάμωση των εξουσιών του μονάρχη και τη μείωση του αυτοκρατορικού κύρους, με τις εσωτερικές συγκρούσεις και διχόνοιες, ο παπισμός παίρνει το προβάδισμα. Όλα γίνονται σαν να είχε το ένα από τα δύο φώτα μεγαλύτερη λάμψη, ενώ το άλλο θάμπωνε, και σαν να εξυψωνόταν η μία δύναμη —ενώ η άλλη, η οποία ως τότε ήταν αποτελεσματική, παρέλυε— και άρπαζε τα σκήπτρα, που ένα υπερβολικά αδύναμο χέρι προσπαθούσε να κρατήσει κι άλλο. Αν όμως εξετάσουμε τα πράγματα σε βάθος, σίγουρα η αλλαγή αυτή είναι αρκετά παραπλανητική. Εντούτοις το 831 και 832 ο Γρηγόριος Δ' παίζει ήδη σοβαρό ρόλο στη διαμάχη ανάμεσα στο Λουδοβίκο τον Ευσεβή και τους γιους του —αν και είναι αλήθεια πως η επέμβασή του είναι αρκετά αδέξια και πως στο τέλος έμεινε απογοητευμένος— και τριάντα χρόνια αργότερα ο Νικόλαος Α' (858-867) εμφανίζεται ως το πλέον εξέχον πρόσωπο και η πρώτιστη ηθική εξουσία της Δύσης, επεμβαίνοντας σ' όλες τις μείζονες υποθέσεις (διαζύγιο του Λοθάριου του Β') εν ονόματι της ειδικής και αποκλειστικής ευθύνης του και υιοθετώντας πολύ σκληρή στάση εναντίον Digitized by 10uk1s

του πατριάρχη του Βυζαντίου, του Φωτίου, πράγμα που προκαλεί νέο σχίσμα και μια ακόμη μεγαλύτερη ασυνεννοησία. Ύστερα από αυτόν ο Ιωάννης Η' (872-882) θεωρεί καθήκον του να υπερασπιστεί την Ιταλία από τις μουσουλμανικές επιδρομές και να διατηρήσει αλώβητη την αυτοκρατορική εξουσία γι' αυτόν τον σκοπό, καθώς επίσης και για να μη δεχθεί κι άλλο πλήγμα η συνοχή της Δύσης. Έτσι, μετά το θάνατο του Λουδοβίκου Β' (875), γιου το Λοθάριου Α' και εγγονού του Λουδοβίκου του Ευσεβούς, δεν διστάζει να προτείνει το αυτοκρατορικό στέμμα στους Καρολίδες, εκείνους που του φαίνονται καταλληλότεροι να εκπληρώσουν την αποστολή που τους αναθέτει· έτσι στέφονται ο Κάρολος ο Φαλακρός και ύστερα ο Κάρολος ο Παχύς. Η Αγία Έδρα, συνεργαζόμενη πάντοτε στενότατα με τον αυτοκράτορα, αλλά φιλοδοξώντας να κατευθύνει εκείνη τη συνεργασία αυτή, παραμένει ακρογωνιαίος λίθος του καρολίγγειου οικοδομήματος, ακόμα κι όταν το τελευταίο καταρρέει. Ο προσεταιρισμός της εκκλησιαστικής αριστοκρατίας Η Εκκλησία, παρά την άνοδο και τις φιλοδοξίες της, διατηρεί δομές φεουδαρχικού τύπου· είναι η συνένωση διαφόρων εκκλησιών, κοινωνών της ίδιας πίστης, και ο επίσκοπος της Ρώμης είναι η επισφράγιση της ένωσής τους και ο πόλος έλξης της ομοδοξίας τους, αφού δική του αρμοδιότητα είναι ο καθορισμός του πράγματος. Οι Καρολίδες έχουν πλήρη συνείδηση αυτού του δόγματος. Αν ενισχύουν το γόητρο της Ρώμης, κατά τη βασιλεία του Πιπίνου και του Καρλομάγνου, χρησιμοποιώντας άλλωστε τον ίδιο τον παπισμό, το κάνουν επειδή θέλουν να έχουν για τον εαυτό τους ένα συμπαγές επισκοπικό σώμα με το οποίο να μπορούν να συνεργαστούν για το καλύτερο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο πρώτος από τους δύο αυτούς μονάρχες επιδόθηκε —με τη βοήθεια του Αγίου Βονιφατίου— στην ανασύσταση των εκκλησιαστικών επαρχιών και στην αποκατάσταση της ισχύος των μητροπολιτών. Γι' αυτόν, ο κλήρος πρέπει να έχει ιεραρχία: οι διοικήσεις αποτελούνται από ενορίες, οι επίσκοποι διοικούν τον κλήρο των ενοριών, οι μητροπολίτες κατευθύνουν και επιτηρούν τους επισκόπους τους οποίους συγκαλούν σε συνόδους προκειμένου να πάρουν από κοινού — αλλά καταρχήν υπό την καθοδήγησή τους— τις αποφάσεις που επιβάλλονται. Πάνω από τους μητροπολίτες είναι ο βασιλιάς με τις ευθύνες που τον βαρύνουν και από έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο, ο πάπας. Ο Καρλομάγνος και οι διάδοχοί του τηρούν την ίδια στάση και συνεργάζονται ενεργά με την ιεραρχία. Αποτέλεσμα αυτού είναι ότι επεμβαίνουν στο διορισμό των μητροπολιτών και των επισκόπων και διορίζουν ή μεσολαβούν ώστε να διοριστούν άνθρωποι της εκλογής τους. Έτσι εγκαθιδρύεται μια εκκλησιαστική αριστοκρατία στενά συνδεδεμένη με την εξουσία, που ορισμένες φορές τα μέλη της προέρχονται από ονομαστές οικογένειες της λαϊκής αριστοκρατίας, πράγμα που από κοινωνιολογική άποψη διευρύνει το ρόλο της τελευταίας. Τη συνεργασία αυτή την ενισχύουν οι δεσμοί που δημιουργούνται με το μοναχισμό, ο οποίος καθ' όλον τον 8ο αιώνα κερδίζει διαρκώς έδαφος στην Ιταλία, στη Γαλλία και στη Γερμανία. Ο Πιπίνος ο Βραχύς ευνόησε αυτή την άνθηση και συνέβαλε πολύ στο να εισαχθεί ο κανόνας των Βενεδικτίνων στα περισσότερα μοναστήρια. Κατά τον ίδιο τρόπο βοήθησε τον επίσκοπο του Μετς, τον Κρόντεγκανγκ, να αναμορφώσει τις θρησκευτικές κοινότητες. Οι θρησκευτικές αυτές ενασχολήσεις οδήγησαν στη βελτίωση της συνοχής ανάμεσα στα διάφορα ιδρύματα και σε μια συμπαράταξη με την κοσμική εξουσία, που γινόταν ολοένα στενότερη, στο βαθμό που ο μονάρχης στηριζόταν πολύ στους μοναχούς για την αίσια έκβαση του εκχριστιανισμού. Ο Καρλομάγνος εξακολουθεί την ίδια πολιτική: επιθυμεί ακόμη περισσότερη ομοιογένεια και διατάσσει ρητά όλους τους αββάδες της Αυτοκρατορίας να τηρούν τον κανόνα των Βενεδικτίνων και ζητά το ακριβές κείμενό του από τον ηγούμενο του Μοντ Κασσίν. Από την άλλη δεν εκτιμά καθόλου την ελεύθερη εκλογή του αββά από τους μοναχούς και επεμβαίνει για να προωθήσει ή να διορίσει πρόσωπα που θέλει να ανταμείψει ή στα οποία πιστεύει ότι μπορεί να στηρίζεται. Η διαδικασία αυτή, που διαταράσσει τη μοναχική ζωή και την ανοίγει περισσότερο στον κόσμο αντίθετα με τα βαθύτερα αιτήματα του μοναχισμού, Digitized by 10uk1s

συσφίγγει τους δεσμούς ανάμεσα στην πολιτική εξουσία και τον κλήρο· οι δεσμοί αυτοί εκφράζονται πάνω απ' όλα με την ενότητα του ηγεμόνα από την μία πλευρά με τους μητροπολίτες, τους επισκόπους και τους αββάδες από την άλλη, ευκολύνουν την εκτέλεση ορισμένων θρησκευτικών και πολιτιστικών —εδώ θα επανέλθουμε— καθηκόντων και εισχωρούν και σε τομείς ξένους προς τη θρησκεία, ιδιαίτερα μάλιστα στο πεδίο της γενικής διοίκησης. Υπογραμμίσαμε ήδη τη σημασία που έχει στους κόλπους των αυτοκρατορικών ανακτόρων, ο ναός που διευθύνει ο αρχιεφημέριος ο οποίος έχει υπό τις διαταγές του γραφείς και συμβολαιογράφους που αποτελούν την καγκελαρία. Ο ναός αυτός προσφέρει εξέχοντα ρόλο σε όσους υπαλλήλους έχουν αυτό το λειτούργημα —είναι όλοι τους ιερωμένοι— οι οποίοι με τον τρόπο αυτόν, λόγω των καθηκόντων τους, γίνονται οι αμεσότεροι και αποτελεσματικότεροι συνεργάτες: συντάσσουν τις πράξεις σε μια κοινωνία όπου εκείνοι που ξέρουν να διαβάζουν και να γράφουν είναι ελάχιστοι. Κληρικοί υπάρχουν και στις άλλες υπηρεσίες, δίπλα στον αρχιοικονόμο και στον αρχιοινοφύλακα, ακόμη και στα γραφεία του κόμη των ανακτόρων, σε δε τοπική κλίμακα, στο περιβάλλον των κομητών. Αν θυμηθούμε ότι σε κάθε επιθεώρηση ο ένας από τους δύο missi dominici είναι πάντα ιερωμένος, αντιλαμβανόμαστε εύκολα τη σημασία του κλήρου στη διοίκηση. Υπάρχει κάτι ακόμα: προκειμένου να διευκολύνει τη λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών και να ενώσει περισσότερο τους ανθρώπους της Εκκλησίας, ο Καρλομάγνος αυξάνει τα προνόμια απαλλαγής υπέρ των μονών και των επισκοπών, προνόμια που είχαν ήδη εμφανιστεί την εποχή της μεροβίγγειας δυναστείας, σύμφωνα με τα οποία ένα μεγάλο ιδιωτικό φέουδο μπορούσε να αποσπαστεί από τη δικαιοδοσία του κόμη, ειδικά σε ό,τι αφορά στο δικαστικό, στρατιωτικό και φορολογικό τομέα. Η διαχείρισή του ανατίθεται στον ιδιοκτήτη ή στο γαιοκτήμονα, που ασκεί τα δικαιώματα του κόμη πάνω στους ανθρώπους και στα αγαθά εν ονόματι του ηγεμόνα, στον οποίο αφιερώνεται στ' αλήθεια, αφού επωφελείται διπλά από το σύστημα: αφ' ενός γλιτώνουν αυτός και οι άνθρωποί του τον έλεγχο του κόμη, αφ' ετέρου αυξάνει τη δύναμη και το γόητρό του χάρη στην πληρεξουσιότητα που του δίνεται. Όλα τα μεγάλα αββαεία χαίρουν του προνομίου της απαλλαγής και κάνουν συνεκτικότερο το διοικητικό δίκτυο, για το οποίο είπαμε ότι καλύπτει όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας. Οι αββάδες τους, μαζί με το επισκοπικό σώμα, συνιστούν μια ομάδα που η επιρροή της είναι υπολογίσιμη και ενισχύει την αλληλεγγύη στο εσωτερικό του καθεστώτος, τουλάχιστον για όσον καιρό είναι υπέρ του τελευταίου. Διάδοση του ευαγγελίου και εκχριστιανισμός Οι μοναχοί, συχνά άλλωστε υπό την επιτήρηση και με την υποστήριξη των επισκόπων, επιδόθηκαν σε ιεραποστολικές δραστηριότητες από την εποχή του Γρηγορίου του Μεγάλου και τον εκχριστιανισμό των Αγγλοσαξόνων. Από την πλευρά τους οι Καρολίδες, από τον Κάρολο Μαρτέλο κι ύστερα, θέλησαν με επιμονή να διαδώσουν το χριστιανισμό σε όσους λαούς παρέμεναν ειδωλολάτρες. Έτσι προήλθε μια στενή σύμπραξη, που το καλύτερο δείγμα της το είχαμε στα μέσα του 8ου αιώνα, με τη σχέση ανάμεσα στον Πιπίνο το Βραχύ και τον Άγιο Βονιφάτιο. Όσο για τον Καρλομάγνο, θεωρεί ότι ένας από τους θεμελιώδεις στόχους του βασιλικού και του αυτοκρατορικού αξιώματος είναι ο εκχριστιανισμός των λαών, που δεν γνωρίζουν ακόμα τη χριστιανική «αλήθεια». Εργάζεται ακατάπαυστα για να τον πετύχει· ενθαρρύνει και βοηθά επισκόπους και αββάδες που έχουν παρόμοιες ανησυχίες. Όλο τούτο μαρτυρεί αφ' ενός το δυναμισμό του καθεστώτος και των ανθρώπων του και αφ' ετέρου την πρόθεση να επεκταθεί εδαφικά η σφαίρα επιρροής του δυτικού χριστιανισμού και να διευρυνθούν τα όρια της καρολίγγειας Δύσης, ακτινοβολώντας κατά κάποιον τρόπο στις γειτονικές χώρες πέρα των πολιτικών συνόρων, να μεγαλώσει δηλαδή την Ευρώπη. Η Σαξονία λοιπόν, που κατακτήθηκε στρατιωτικά εν μέρει γι' αυτόν τον σκοπό, περνά στο χριστιανισμό, για τον οποίο ο Καρλομάγνος στην αρχή πιστεύει ότι πρέπει και μπορεί να επικρατήσει δια της βίας. Από το 787 υιοθετεί πιο εύκαμπτες μεθόδους —σίγουρα λόγω των Digitized by 10uk1s

συμβουλών που του δίνουν κληρικοί του περιβάλλοντός του— και διαιρεί το νότιο τμήμα της Σαξονίας και τη Βεστφαλία σε περισσότερες ιεραποστολικές περιφέρειες. Μόλις πέθανε ο αββάς της Φούλντα, ο Στουρμ, ο οποίος είχε θεμελιώσει κατά κάποιον τρόπο το νέο αυτό πρόγραμμα, την αποστολή την ανέλαβε ο Βίλλεχαντ, ο οποίος ως τότε δρούσε στη Φρίζη, όπου είχε κατορθώσει να εξαφανίσει σχεδόν εντελώς τις ειδωλολατρικές τελετές. Πράγματι, κατά τα τελευταία έτη του 8ου αιώνα η χριστιανική πίστη εισδύει στη χώρα αυτήν. Οι ιεραπόστολοι τελούν πολυάριθμες συλλογικές βαπτίσεις· δημιουργούν επισκοπή στη Βρέμη και μια άλλη στο Πάντερμπορν, και ακολουθούν το Χάλμπερσταντ, το Χιλντεσχάιμ, το Μίντεν, το Όσναμπρυκ και το Μύνστερ. Εντούτοις εκδηλώνονται αντιδράσεις εκ μέρους των ειδωλολατρών ως το 840 και πρέπει να περιμένουμε το τέλος του 9ου αιώνα για να μπορούμε να πούμε ότι η Σαξονία έγινε χριστιανική και μέσω αυτής ολόκληρη η Γερμανία. Στα ανατολικά δεν γίνεται καθόλου προσπάθεια να φτάσουν ως τους Βόρειους Σλάβους. Ο εκχριστιανισμός κατευθύνεται προς τη Βοημία, τη Μοραβία και την Παννονία· συνοδεύει την αποικιακή επέκταση των Γερμανών σ' αυτές τις περιοχές και μεταφράζεται με την εδαφική επέκταση των διοικητικών περιφερειών του Σάλτσμπουργκ και του Πασσάου. Στην Παννονία, όπου οι Άβαροι έχουν μυηθεί στο χριστιανιμό κατά το πρώτο μισό του 9ου αιώνα, μετά τις αποστολές του Πίρμιν και του Αρν, η ιεραρχία των επισκόπων εγκαθίσταται στο Μόοσμπουργκ, κοντά στη λίμνη Μπάλατον, υπό τον έλεγχο του βαυαρικού κλήρου. Στη Μοραβία η διείσδυση του χριστιανισμού γίνεται αργότερα, γιατί αντιτίθεται σ' αυτήν ο δούκας Μοϊμίρ· πρέπει να περιμένουμε την ανάρρηση του Ρατισλαύου στην εξουσία, για να γίνουν δεκτοί οι ιεραπόστολοι από το Πασσάου. Επιπλέον, μερικά χρόνια αργότερα ξεσπάει μια βίαιη αντίδραση ενάντια σ' αυτούς τους γερμανικής καταγωγής «κατακτητές», η οποία έχει ως αποτέλεσμα να κληθεί ο βυζαντινός κλήρος να πάρει τη σκυτάλη. Το 862 εγκαθίστανται στην περιοχή ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος και εισάγουν μια λειτουργία σε γλώσσα σλαβόνικη με βάση την ελληνική λειτουργία. Ο πάπας Αδριανός Β', έχει τη σωφροσύνη να αποδεχτεί αυτή την αυτονομιστική τάση, επιτυγχάνοντας την πρόσδεση της μοραβικής Εκκλησίας στη Ρώμη. Μετά το θάνατο του Κύριλλου (869) οι Γερμανοί από το Σάλτσμπουργκ, το Φράιζινγκ και το Πασσάου επανακτούν τον έλεγχο της περιοχής, πράγμα που ενδυναμώνει την πρόσδεσή της στη Δύση. Όσο για το Μεθόδιο, αυτός συνεχίζει τη δράση του στην Παννονία, πράγμα που επιτρέπει στον καθολικισμό να εισδύσει στη Βοημία στις αρχές του 10ου αιώνα. Στο Βορρά, από τη στιγμή που φτάνουν στη σαξονική ακτή, ο αρχιεπίσκοπος της Ρεμς, ο Εμπόν, ο οποίος διαπνέεται από φλογερή επιθυμία για εκχριστιανισμό, μόλις πληροφορείται την ύπαρξη μιας μικρής χριστιανικής κοινότητας (έμποροι και σκλάβοι που είχαν έρθει από τη Δύση) στην Μπίρκα της Σουηδίας, κοντά στη λίμνη Μαίλαρ, κρίνει πως είναι ευνοϊκός παράγοντας και τίθεται επικεφαλής μιας πρώτης αποστολής, που δρα στη Δανία και δεν έχει άλλωστε καμία επιτυχία (823). Το 826, μετά από εσωτερικές διαμάχες για το δανικό θρόνο, ένας από τους υποψήφιους, ο βασιλιάς Χάραλντ, μυείται στο χριστιανισμό μαζί με όλη την οικογένειά του και έρχεται στη Μαγεντία να βαφτιστεί. Μια νέα αποστολή ετοιμάζεται· την αναλαμβάνει ένας παλιός μοναχός της Κορβίας, που τότε ήταν σχολάρχης στο Κόρβεϋ της Σαξονίας, ο Ανσχάριος, ο οποίος κηρύττει στη Δανία κι ύστερα, το 830, πηγαίνει στην Μπίρκα. Λίγο αργότερα ιδρύεται η μητρόπολη του Αμβούργου, που ήταν έδαφος της Αυτοκρατορίας, για να χρησιμεύσει ως ορμητήριο για τον εκχριστιανισμό· ο Ανσχάριος είναι ο πρώτος μητροπολίτης της. Εντούτοις, παρά τις εγκαταστάσεις που έγιναν (ανοικοδόμηση εκκλησίας στη Σιγκτούνα), η επιτυχία είναι πολύ περιορισμένη και το 845 ο Ανσχάριος αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα. Παρόλα αυτά συνεχίζει το ιεραποστολικό του έργο στη Δανία, μολονότι το Αμβούργο καταστρέφεται και η έδρα μεταφέρεται στη Βρέμη. Μετά απ' αυτόν το έργο συνεχίζει ο Ραμβέρτος (πεθαίνει το 888), αλλά δεν έχει μεγάλη επιτυχία. Οι Σκανδιναβοί θα ενωθούν με τη χριστιανική Ευρώπη μόνο κατά τον 11ο αιώνα, εκτός από εκείνους, που αφού εγκαταστάθηκαν στην Αυτοκρατορία είτε ως άποικοι είτε ως επιδρομείς, μυούνται επιτόπου (οι Νορμανδοί της Νορμανδίας, στις αρχές του 10ου αιώνα, οι Δανοί που εγκαταστάθηκαν στην Αγγλία). Digitized by 10uk1s

Τελικά παρά το δυναμισμό, που δεν έλειψε, τα αποτελέσματα ήταν αρκετά πενιχρά, εκτός από τη Σαξονία και τις νοτιοανατολικές περιοχές, από τις οποίες άλλωστε αρκετές δεν ενσωματώθηκαν στο ρωμαϊκό καθολικισμό και άλλες (όπως η Παννονία) θα κατακλυσθούν από νέους ειδωλολάτρες κατακτητές —τους Ούγγρους— που θα καταστρέψουν το έργο που είχε ξεκινήσει. Εντούτοις χάρη σ' αυτόν τον εκχριστιανισμό, η Γερμανία μεγαλώνει και αποκτά μεγαλύτερη σπουδαιότητα ανάμεσα στις άλλες χώρες της Αυτοκρατορίας. Άλλωστε οι δυσχερείς επαφές με τις πολυθεϊστικές θρησκείες, η αντίσταση των τελευταίων —στη Σκανδιναβία, στους Βόρειους Σλάβους— έδειξαν στους Δυτικούς πόσο ξεχωριστή από τις άλλες είναι η δική τους κοινότητα. Στα τέλη του 9ου αιώνα, περισσότερο από άλλοτε, ανήκει κανείς στη Δύση, μόνο στο βαθμό που είναι χριστιανός προσδεμένος στη Ρώμη. Οι Δυτικοί συνειδητοποιούν περισσότερο την αλληλεγγύη αυτήν, που την ενισχύει τότε ο χριστιανισμός χάρη στις προσπάθειες των Καρολιδών και στη δράση επισκόπων, κληρικών και μοναχών πιο μορφωμένων απ' όσο άλλοτε, επειδή κι οι ίδιοι έγιναν περισσότερο χριστιανοί. Πράγματι, από τις αρχές του 7ου αιώνα ως τα μέσα του 9ου, αν εξαιρέσουμε, όπως έχει ήδη λεχθεί, τη Σαξονία και τη Φρίξη, ολόκληρος σχεδόν ο πληθυσμός της Δύσης πλαισιώνεται από πολιτικές και εκκλησιαστικές εξουσίες και ενσωματώνεται σε θεσμικά πλαίσια —τις ενορίες— με αποτέλεσμα κάθε άτομο, με μια φυσική κατά κάποιον τρόπο διαδικασία, να βαπτίζεται, να πληρώνει τη δεκάτη, να κηδεύεται με τη συνοδεία προσευχών. Επιπλέον οι παλιές ειδωλολατρικές τελετές εξαφανίζονται· οι αρχαίες πολυθεϊστικές τελετουργίες χάνονται ή εκχριστιανίζονται με την εισαγωγή χριστιανικών αναφορών στο τελετουργικό και στο περιεχόμενό τους· όσο για τις προλήψεις και τις στάσεις ζωής που είναι αποτέλεσμα πεποιθήσεων βαθιά ριζωμένων στην ψυχή από αμνημονεύτων χρόνων, όταν επιβιώνουν —διότι πολλές παίρνουν χριστιανική χροιά— μεταφράζουν απλώς την περιέργεια και την αγωνία, που συναντά κανείς παντού και πάντα, ανάμικτες με ένα θρησκευτικό συναίσθημα πιο εξελιγμένο και εντελώς συνειδητό. Αντιστρόφως, οι θεμελιώδες συνιστώσες της χριστιανικής πίστης, το δόγμα, συνεχίζουν να γίνονται αντιληπτές μόνο από μια μειοψηφία κληρικών και μοναχών, που στρέφουν την προσοχή τους ταυτόχρονα προς ορισμένες θέσεις της δογματικής θεολογίας και προς τα θεία μυστήρια. Από τις μάζες δεν λείπει η ευσέβεια, αλλ' απ' ό,τι φαίνεται, δεν είναι γενική στάση. Οι επιταγές της ηθικής, που τις επικαλούνται σε κηρύγματα και ηθικοπλαστικές ομιλίες και τις διανθίζουν με το σεβασμό που έτρεφαν γι' αυτές οι ήρωες της Παλαιάς Διαθήκης και οι άγιοι, εισχωρούν λίγο στα ήθη, αν και είναι πολύ δύσκολο να σταθμίσουμε την επιρροή τους. Ωστόσο, οι ιστορικοί συμφωνούν στη διαπίστωση, ότι κατά τον 9ο αιώνα η χριστιανική αντίληψη του γάμου είναι γνωστή στους περισσότερους και αρχίζει να εφαρμόζεται: ο γάμος είναι μυστήριο που υποχρεώνει τον κάθε σύζυγο να είναι πιστός· δεν μπορεί να ακυρωθεί και γι' αυτόν το λόγο πρέπει να συνάπτεται με την ελεύθερη συναίνεση και των δύο συμβαλλομένων και να γίνονται σεβαστοί ορισμένοι καταναγκασμοί. Απ' ότι, φαίνεται η εξωγαμία γίνεται κανόνας και επιβάλλεται η σε στενή έννοια οικογένεια, στο βαθμό άλλωστε που χρειάζεται να το κάνει. Δεν μπορούμε όμως να προχωρήσουμε άλλο την ανάλυση: πολλοί γάμοι αποφασίζονται και γίνονται από τις οικογένειες και ο κανόνας της αμοιβαίας συναίνεσης γίνεται ελάχιστα σεβαστός· η παλλακεία, αν και χάνει έδαφος, δεν εξαφανίζεται· στην αριστοκρατία μάλιστα η ύπαρξη ερωμένων και η συμβίωση με κάποια άλλη γυναίκα εκτός της συζύγου, δεν είναι ασυνήθιστο. Έχουμε απλώς κάποιες ενδείξεις για κάποια εσωτερική εξέλιξη της οικογένειας, χωρίς αυτό να τροποποιεί την κοινωνική οργάνωση της εποχής. Εν πάσει περιπτώσει, όλα αυτά τα γεγονότα και όλη η ιστορία της περιόδου αυτής, καταδεικνύουν την καταλυτική επιρροή που έχουν ο κλήρος και οι μοναχοί στην κοινωνία. Με την πλαισίωση των ατόμων και των οικογενειών από κληρικούς, έχουμε την απαρχή μιας κυριαρχίας που θα διαρκέσει πολύν καιρό και η οποία ξεκινά και διατηρείται με τις επίμονες υποδείξεις σε κάθε άτομο, των υποχρεώσεων στις οποίες πρέπει να υποβληθεί, για να κερδίσει τη σωτηρία και τραυματίζοντας τον κάθε άνθρωπο με τη συνεχή υπόμνηση της αιώνιας τιμωρίας, που προκαλεί το φόβο και την υποταγή. Ανάμεσα σ' άλλους ιστορικούς ο Ρομπέρ Φοσσιέ επιμένει σ' αυτή την υπερδύναμη, που επιτρέπει στους κληρικούς «να κάνουν τους φτωχότερους να υφίστανται τα δεινά του αιώνα». Αν και η παρατήρηση είναι ακριβής και μας δίνει να καταλάβουμε τη σημασία που είχε από εκείνον Digitized by 10uk1s

ήδη τον καιρό η καθολική Εκκλησία και ο κλήρος της, για τη γένεση της Δύσης και της Ευρώπης, ωστόσο δεν πρέπει να ερμηνευθεί καταχρηστικά και να μας κάνει να πιστέψουμε ότι ο κάθε ιερωμένος ή η πλειοψηφία τους είχαν την πρόθεση να υποτάξουν τον υπόλοιπο λαό και να χρησιμοποιήσουν τη θρησκεία, για να εγκαταστήσουν μια τέτοια καταναγκαστική εξουσία. Στην πραγματικότητα αυτοί οι επίσκοποι, οι ιερείς και οι μοναχοί προσπάθησαν κυρίως να βοηθήσουν τους ανθρώπους να πιστέψουν περισσότερο και να εφαρμόσουν καλύτερα τη θρησκεία· αλλά με τη βοήθεια της πολιτικής εξουσίας και εκμεταλλευόμενοι την αποστολή που τους είχε ανατεθεί, έγιναν αυτόματα ισχυροί και κατά συνέπεια ευάλωτοι στην υπερβολή. Σε κάθε κοινωνία όπου το θρησκευτικό φαινόμενο κατέχει σημαντική θέση και θέτει το πρόβλημα μιας άλλης ζωής, όσοι μπορούν να παίζουν το μαγικό, ιερό ρόλο του μύστη και να ισχυρίζονται ότι γνωρίζουν πώς κερδίζει κανείς αυτό το υπερπέραν, ασκούν μια φυσική γοητεία στους άλλους, που μπορεί να τους οδηγήσει στον ίλιγγο της τυραννίας και να γεννήσει στους πιστούς ένα αλλοτριωτικό δέος γι' αυτά τα πρόσωπα. Η Καρολίγγεια Αναγέννηση Ο θρησκευτικός δυναμισμός δίνει μια νέα ώθηση στις καλλιτεχνικές και πνευματικές δραστηριότητες, την οποία θέλουν οι πολιτικές εξουσίες για το συμφέρον τους και προς όφελος της Εκκλησίας. Πράγματι ο Πιπίνος ο Βραχύς και ακόμη περισσότερο ο Καρλομάγνος, κρίνουν ότι για την καλή λειτουργία του Κράτους πρέπει να έχουν στη διάθεσή τους ένα διοικητικό προσωπικό με υψηλό μορφωτικό επίπεδο και ότι οι κληρικοί, ιερείς και μοναχοί, πρέπει να είναι μορφωμένοι. Με αυτήν τους τη δράση δεν καινοτομούν στ' αλήθεια, αφού προθέσεις και πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση υπήρξαν και κατά τον 7ο αιώνα. Αλλά τώρα το έργο αυτό παίρνει μεγαλύτερες διαστάσεις χάρη στο κύρος και στην αποτελεσματικότητα των αυτοκρατόρων και χάρη σε πολλούς επισκόπους και αββάδες που το καταλαβαίνουν και το επιδοκιμάζουν πλήρως. Ο πρώτος στόχος λοιπόν είναι η εκπαίδευση των κληρικών, κατ' αρχάς για να υπηρετήσουν τη θρησκεία. Για να τον πετύχει, ο Αλκουίνος, που διευθύνει κατά κάποιον τρόπο την επίσημη ακαδημία του καθεστώτος, την ανακτορική σχολή του Άαχεν, φτιάχνει ένα πρόγραμμα που θα τηρηθεί σ' όλα τα σχολεία: στη βάση του υπάρχει η ανάγκη να γνωρίζουν γραφή, ανάγνωση, ψαλτική τέχνη, καθώς και η υποχρέωση να ξέρουν καλά λατινικά, πράγματα που απαιτούσαν κάποιο χρόνο· έπειτα, σε υψηλότερο επίπεδο, υπήρχε η μύηση στις ελευθέριες τέχνες 1 και η λιγότερο ή περισσότερο προχωρημένη αφομοίωση των μεθόδων τους και των γνώσεών τους. Οι ελευθέριες αυτές τέχνες είναι το trivium 2 —γραμματική, ρητορική, διαλεκτική— και το quadrivium αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία. Η προσοχή όμως στρεφόταν προς το trivium, δηλαδή στη γνώση της γλώσσας, στην ικανότητα έκφρασης και στη μέθοδο σκέψης. Ο Αλκουίνος διασαφεί ότι για τη γραμματική πρέπει πάνω απ' όλα να χρησιμοποιείται το εγχειρίδιο του Δονάτου, που ήταν ο τελευταίος μεγάλος γραμματικός της αρχαιότητας, ότι η διδασκαλία της ρητορικής πρέπει να βασίζεται στον Κουινιτιλιανό και ότι για τη διαλεκτική πρέπει να εμπιστεύονται τους αρχαίους συγγραφείς και τον Ισίδωρο της Σεβίλλης. Δεν παραμελεί το quadrivium και δείχνει ενδιαφέρον για την αστρονομία. Ωστόσο διακηρύσσει ότι στο εκπαιδευτικό σύστημα που προτείνει όλες αυτές οι επιστήμες έχουν ένα μοναδικό σκοπό: τη χριστιανική φιλοσοφία, που στο μυαλό του συγχέεται με τη διαλεκτική και έχει ως έργο να επιτρέψει στα καλύτερα μυαλά να επεξεργαστούν μια σφαιρική ερμηνεία του κόσμου, του θεού και του ανθρώπου, με βάση το χριστιανισμό, με τον ίδιο περίλαμπρο τρόπο που το είχαν κάνει σε παλιότερους καιρούς οι Έλληνες φιλόσοφοι. Μια νέα

1

Σ.τ.Μ. Ελευθέριες τέχνες: από το λατινικό όρο Artes Liberales (τέχνες άξιες ενός ελευθέρου ανθρώπου).

2 Σ.τ.Μ. Το trivium και το quadrivium —όροι λατινικοί— δεν ήσαν οι μόνες ελευθέριες τέχνες· σ' αυτές παλιότερα συγκαταλέγονταν και η ζωγραφική με τη γλυπτική.

Digitized by 10uk1s

Αθήνα μπορεί να γεννηθεί στη Φραγκία, γράφει στον Καρλομάγνο· μια Αθήνα ωραιότερη από την αρχαία. Διότι, εξευγενισμένη καθώς θα είναι από τη διδασκαλία του Χριστού, η δική μας Αθήνα θα ξεπερνούσε όλη τη σοφία της Ακαδημίας. Η αρχαία είχε για δασκάλους της μόνο τους μαθητές του Πλάτωνα· ωστόσο, διαμορφωμένη από τις επτά ελευθέριες τέχνες, δεν μπόρεσε να ακτινοβολήσει· η δική μας θα είχε κάτι παραπάνω από την επτάμορφη σκληρότητα του Πνεύματος και θα υπερέβαλλε σε αξία όλη την κοσμική σοφία. Το εξαιρετικά φιλόδοξο αυτό πρόγραμμα δεν υλοποιήθηκε εντελώς, κάθε άλλο. Παρόλα αυτά, καταλήγει στην εγκατάσταση ενός σχετικά συμπαγούς δικτύου πνευματικών κέντρων και πολιτιστικών εστιών. Πρώτα εντάχθηκαν σ' αυτό πολλά μοναστήρια Βενεδικτίνων, αφενός επειδή οι γιοί του Αγίου Βενέδικτου, από την αγγλοσαξονική τους περίοδο κι ύστερα, απέδιδαν μεγάλη σημασία στη μόρφωσή τους και θεωρούσαν καθήκον τους να είναι μορφωμένοι για να μπορούν να κηρύττουν το Ευαγγέλιο, και αφετέρου επειδή ο Καρλομάγνος ήθελε κάθε αββαείο να έχει τέτοιου είδους δραστηριότητες. Ωστόσο, μετά από τη βασιλεία του, η μοναστική μεταρρύθμιση του Μπενουά ντ' Ανιάν, ο οποίος θέλησε να αναγκάσει τους μοναχούς να μην έχουν σχέσεις με τον έξω κόσμο, έβλαψε από την άποψη αυτή μερικές μονές, μολονότι δεν έγιναν πάντα σεβαστές οι αποφάσεις του μεταρρυθμιστή και ο τελευταίος δεν απέκλεισε ποτέ την ύπαρξη εσωτερικών σχολείων, για την εκπαίδευση των δόκιμων μοναχών, ούτε καν την ύπαρξη εξωτερικών σχολείων, ανοιχτών σ' άλλους μαθητές, στα πιο φημισμένα μοναστικά ιδρύματα. Παράλληλα με τα μοναστήρια, πολυάριθμοι καθεδρικοί ναοί και εκκλησιαστικές κοινότητες συντηρούσαν σχολεία. Επιπλέον, σε πολλές εκκλησίες εγκατέστησαν εργαστήρια (scriptoria) για την κατασκευή βιβλίων, που ήταν αντίγραφα από προηγούμενα χειρόγραφα συγγραφέων της κλασικής και της Χριστιανικής Αρχαιότητας και διέθεταν μια κομψή και ευανάγνωστη «τυπογραφία», τη μικροσκοπική καρολίνα· επίσης στις εκκλησίες αυτές ίδρυσαν βιβλιοθήκες, μερικές από τις οποίες έγιναν ονομαστές για τον πλούτο τους. Η διασημότερη, η βιβλιοθήκη του Σαιν-Γκαλ, είχε πολυάριθμα λειτουργικά, πατερικά και σχετικά με τις Άγιες Γραφές βιβλία (του Γρηγορίου του Μεγάλου, του Αυγουστίνου, του Αμβροσίου, του Προσπέρου, του Ισιδώρου, του Ιωάννου Χρυσοστόμου, του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, του Ωριγένη), νομικά βιβλία, βίους αγίων, γραμματικές (του Δονάτου, του Προσκιανού), τόμους του Βιργιλίου, του Οράτιου, του Γιουβενάλη, του Λουκρήτιου, του Μαρσιάλη, του Οβιδίου κλπ. Στη Λυών η συλλογή πατερικών κειμένων ήταν σίγουρα πλουσιότερη, όπως και η νομική σειρά, ενώ η κλασική λογοτεχνία υσερούσε, αν και υπήρχαν ο Κικέρων (Παραδόξως σε δευτερεύουσα θέση απ' ό,τι στο Σαιν-Γκαλ, ίσως τυχαία λόγω συντηρήσεως) και ο Μαρσιανός Κάπελλας.

Το πολιτιστικό δίκτυο που συνδέεται με τα αγγλικά κέντρα, τα οποία συνεχίζουν να είναι πολύ δραστήρια (Υόρκη), και με ορισμένα κέντρα της Ιρλανδίας και της Νότιας Ιταλίας (Σαλέρνο), δεν έχει παντού την ίδια πυκνότητα. Περί τα μέσα του 9ου αιώνα έχει ριζώσει για τα καλά στις περιοχές βόρεια του Λίγηρα μέχρι την καρδιά της Γερμανίας (Ρεμς, Λαν, Παρίσι, Κορβία, Σαιν-Ρικέ, Σαιν-Μαρτέν ντε Τουρ, Φεριέρ-αν-Γκατιναί, Ορλεάνη, Λορς, Κολωνία, Μαγεντία, Φούλντα, Κόρβευ, Ραϊχενάου, Σαιν-Γκαλ κ.λπ.). Πέρα από τις Άλπεις, η Ιταλία διαθέτει αρκετά πνευματικά και εκπαιδευτικά κέντρα, πολύ ζωντανά: Παβία, Μπόμπιο, Βερόνα, Βερσέιγ, Μπρέσια, Ραβέννα, Ρώμη. Αντιθέτως, νότια του Λίγηρα και ως τα Πυρηναία, εκτός από ορισμένα κέντρα (Λυών, παράκτιες πόλεις του Λανγκεντόκ, Καταλωνία), υπάρχει κάποιο κενό.

Η εκπαίδευση των κληρικών, που ωφελεί και τον πολιτικό διοικητικό μηχανισμό, αφού πολλοί αξιωματούχοι και διοικητικά όργανα στρατολογούνται από τις τάξεις του κλήρου, δεν είναι ωστόσο ο μοναδικός στόχος του Καρλομάγνου και των συμβούλων του. Θέλουν επιπλέον να δώσουν Digitized by 10uk1s

θρησκευτική παιδεία σ' όλους τους πιστούς, ακόμα και στους πιο ταπεινούς. Ο αυτοκράτορας επιθυμεί να ανοίξουν οι ιερείς σχολεία για τα παιδιά στα χωριά και στις κωμοπόλεις και να τα μαθαίνουν τους ψαλμούς, ωδική, αριθμητική, γραμματική. Κατά το πρώτο μισό του 9ου αιώνα οι επαρχιακές σύνοδοι της Τουρ, της Τρουά, του Σουασόν τάσσονται υπέρ της δημιουργίας αυτών των μικρών σχολείων και σκέφτονται μάλιστα ότι θα φτάσουν στο σημείο να καταλαβαίνουν όλοι οι κάτοικοι της Αυτοκρατορίας τα λατινικά έτσι, ώστε να μπορούν να ακούνε τα κηρύγματα, που γίνονται σ' αυτήν τη γλώσσα. Φυσικά δεν το κατορθώνουν και τα σχολεία στις αγροτικές περιοχές είναι ελάχιστα, όπως είναι ελάχιστα (εκτός ίσως από την Ιταλία) και τα σχολεία αστικών περιοχών που δεν εξαρτιούνται από καθεδρικούς ναούς, εκκλησιαστικές κοινότητες ή μοναστήρια. Αντίθετα δεν παραμελείται η μόρφωση των γόνων της αριστοκρατίας, χάρη στα μοναστικά ή εκκλησιαστικά σχολεία και συχνά χάρη σε ιδιωτικούς παιδαγωγούς. Πάνω απ' όλα τους παρέχουν μια ηθική διαπαιδαγώγηση, δείχνοντάς τους τι σημαίνει αρετή και αμαρτία, παρακινώντας τους σε καλές πράξεις, επιμένοντας στην ιερότητα του γάμου και της συζυγικής ζωής· εκείνη την εποχή η εκπαίδευση είναι πλήρως ενσωματωμένη στην αναζήτηση της πνευματικοθρησκευτικής προόδου και της εμβάθυνσης της πίστης. Την ίδια όμως στιγμή τους καθησυχάζουν για τα καθήκοντα που πρέπει να ασκήσουν στην κοινωνία· τους εμφυτεύουν την ιδέα ότι τα αξιώματα αυτά συμφωνούν με την τάξη πραγμάτων που θέλει ο Θεός και πως δεν υπάρχει ασυμβίβαστο, π.χ., ανάμεσα στη σκληρή άσκηση της δημόσιας εξουσίας ή στην αναπόφευκτη βία του πολέμου και τη χριστιανική ζωή. Η πνευματική και εκπαιδευτική προσπάθεια λοιπόν έχει ως στόχο της πάνω απ' όλα την αριστοκρατία, τόσο την εκκλησιαστική (διότι, για να έχεις μορφωμένους ιερείς, πρέπει πρώτα να έχεις μορφωμένους επισκόπους), όσο και την κοσμική. Το τελικό της αποτέλεσμα είναι μια αρκετά άνιση παραγωγή, που αντανακλά αρκετά καλά τις αρχικές προθέσεις. Από τη μια μεριά έχουμε συγγραφείς και έργα που οι ανησυχίες τους είναι κυρίως θρησκευτικές και παιδαγωγικές, ενώ ταυτόχρονα ο θρησκευτικός τομέας επεκτείνεται στο πεδίο της πολιτικής, με στοχασμούς πάνω στο θέμα της εξουσίας και με τον ερανισμό νομικών κειμένων· από την άλλη έχουμε συγγραφείς και βιβλία σαφέστατα πιο «λογοτεχνικά»: ποιητές, χρονικογράφους, και κυρίως ιστορικούς. Η φιλοσοφική και θεολογική σκέψη δεν προοδεύει πολύ· μόνο ο Ιωάννης Σκοτ Εριγένης, ένας Ιρλανδός που πήγε στην αυλή του Καρόλου του Φαλακρού γύρω στα 845, αξίζει να θεωρηθεί βαθυστόχαστο πνεύμα και ευρυμαθής. Κατά τα λοιπά μπορούν να αναφερθούν διάφοροι συγγραφείς αξίας, οι οποίοι γράφουν σε αρκετά κομψά λατινικά: μετά τον Αλκουίνο είναι ο Λου ντε Φερριέρ, ο Αγοβάρδος, ο Ράμπαν Μωρ, οι «ιστορικοί» Εγκινχάρδος και Νιθάρδος, οι ποιητές Ανγκιλβέρτος, Ερμόλδος, Βαλαφρίεφ Στράμπο κλπ. Όλα τα έργα και τα γραπτά αυτής της εποχής προδίδουν έναν πολιτισμό, που στην ουσία του είναι λατινικός και χριστιανικός. Τα πάντα στηρίζονται πράγματι στα λατινικά και το πρώτο επίτευγμα της καρολίγγειας αναγέννησης είναι ότι επανακατέστησε σ' ολόκληρη τη Δύση μια ομοιόμορφη και σχετικά συνεκτική λατινική γλώσσα και ότι μετέδωσε στις επόμενες γενειές, όχι τόσο τη λατινική αυτή γλώσσα, που μπορούσε να μεταβάλλεται ή να υποβαθμίζεται, αλλά τα έργα της κλασικής λατινικής γραμματείας, χωρίς τα οποία δεν θα είχε υπάρξει αυτή η ανανέωση και που χωρίς την αναθεώρησή τους, ο δυτικός πολιτισμός των μεταγενέστερων αιώνων, δεν θα ήταν αυτό που υπήρξε. Εντούτοις τα πρότυπα που χρησιμοποιούνται τότε (Κικέρων, Σαλλούστιος, Βιργίλιος, Οβίδιος) δίνουν στην κουλτούρα του 9ου αιώνα ένα χαρακτήρα περισσότερο, λογοτεχνικό, παρά φιλοσοφικό. Εξάλλου, η προσπάθεια που καταβλήθηκε, οδηγεί στην καλύτερη γνώση και κατανόηση της χριστιανικής θρησκείας και στη δημιουργία ενός οργάνου για την ευχερέστερη διάδοσή της. Επειδή στη διδασκαλία και στην εκπαίδευση χρησιμοποιείται πολύ η Αγία Γραφή — εντεύθεν και η επίδραση της Παλαιάς Διαθήκης στην ποίηση — καταλήγουμε στη διαμόρφωση μιας αμιγώς χριστιανικής κουλτούρας, η οποία αντιλαμβάνεται τις διανοητικές δραστηριότητες ως μέσον για τη θρησκευτική ανέλιξη, κάτι που θα σημαδέψει βαθιά τη μεσαιωνική Δύση. Οι Καρολίδες λοιπόν κατόρθωσαν να επεξεργαστούν και να προβάλλουν μια «παγκόσμια» κουλτούρα, μια κουλτούρα δηλαδή έγκυρη και επωφελή για όλους τους κατοίκους της Αυτοκρατορίας και της Δύσης Digitized by 10uk1s

και ικανή να τους βοηθήσει σύμφωνα με τους κανόνες του χριστιανισμού, να υιοθετήσουν κοινή στάση μπροστά στα προβλήματα της ζωής. Όσοι ζούσαν τότε, τουλάχιστον οι πιο μορφωμένοι, είχαν συνείδηση αυτής της «παγκοσμιότητας», η οποία δημιουργούσε μια πραγματική αλληλεγγύη ανάμεσα σ' όλους τους ανθρώπους και που πάνω απ' όλα έδινε στη δυτική χριστιανική κοινότητα ένα όργανο σκέψης και μια σκέψη, χωρίς τα οποία η θρησκευτική συνοχή θα ήταν μικρότερη. Με άλλα λόγια ο ιστορικός των ηθών και των εθίμων, πρέπει να λάβει υπόψη του ότι η ιδέα μιας πιθανής ενοποίησης και μιας πραγματικής ενότητας της Δύσης, με τέτοιους όρους μάλιστα ώστε αυτή η Δύση, ξεχωριστή από τους άλλους μη λατινικούς και μη εκλατινισμένους κόσμους, να ταυτίζεται με την Ευρώπη, αρχίζει να μπαίνει στα πνεύματα των ανθρώπων — συγκεχυμένα και όχι απαραίτητα με τρόπο που να διαρκεί — περισσότερο λόγω αυτής της πνευματικής άνθησης, παρά λόγω πολιτικών κατασκευών ή ακόμη και των επιτυχιών του εκχριστιανισμού. Μία κάποια καλλιτεχνική άνθηση, όπως συμβαίνει με όλα τα καθεστώτα που θέλουν να σημαδέψουν την ιστορία, συνοδεύει την πνευματική αναγέννηση και επιβεβαιώνει το χριστιανικό της χαρακτήρα. Ωστόσο τα έργα αυτά παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία λόγω των τοπικών παραδόσεων που είναι από καιρό ριζωμένες στα ήθη και στα γούστα, των εθίμων που είναι ακόμη περισσότερο ενσωματωμένα στη ζωή των γερμανικών λαών, των ποικίλων επιδράσεων που εκφράζονται με πολλούς τρόπους και που οι τρεις κύριες πηγές τους είναι η ρωμαϊκή μνημειακή τέχνη της Ύστερης Αυτοκρατορίας, η παλαιοχριστιανική τέχνη και η βυζαντινή τέχνη. Εντούτοις στον τομέα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής υπάρχει η τάση να χτίζονται οι εκκλησίες ολοένα και περισσότερο σύμφωνα με το βασιλικό ρυθμό, ίσως επειδή τεχνικά είναι ευκολότερος. Βέβαια οι εξαιρέσεις είναι πολυάριθμες, με πρώτη και καλύτερη τον ανακτορικό ναό του Άαχεν, που σχεδιάστηκε με κυκλική διάταξη. Συχνότερα όμως η εκκλησία είναι ένα ορθογώνιο οικοδόμημα, που το εσωτερικό του διαιρείται σε κλίτη τα οποία χωρίζονται με κολόνες και στη μια άκρη του ενώνεται με ένα άλλο ορθογώνιο μονοκόμματο οικοδόμημα σχηματίζοντας ορθή γωνία, το οποίο είναι λιγότερο μακρύ, πιο ογκώδες και με μεγαλύτερο ύψος, και αποτελεί το οριζόντιο κλίτος. Τα περάσματα από το ένα στο άλλο, κυρίως από το κεντρικό κλίτος προς τις δύο διακλαδώσεις, είναι συχνά στενά. Το άνοιγμα γίνεται πάνω από την αψίδα (το χορό), που είναι λιγότερο ή περισσότερο βαθύ, άλλοτε τετράγωνο και άλλοτε κυκλικό. Σε ορισμένες εκκλησίες τοποθετούν μια δεύτερη αψίδα στη δυτική απόληξη του κλίτους για λόγους συμμετρίας ή για τις ανάγκες της λειτουργίας. Πάνω από το άνοιγμα ή τις αψίδες χτίζουν τοίχους και ορισμένες φορές θόλους. Κατά τον 9ο αιώνα το οριζόντιο κλίτος ενσωματώνεται ολοένα περισσότερο στο κυρίως κτίριο και τελικά συγχωνεύονται. Είναι ανοιχτό στο πλάι και λιγότερο ορατό απέξω. Ο χορός μεγαλώνει, εμφανίζεται η στοά που περιβάλλει το χορό, οι πλαϊνές αψίδες πολλαπλασιάζονται. Φτιάχνουν κρύπτη κάτω από το ιερό για την προσκύνηση των λειψάνων. Τα υποστυλώματα στη δυτική πλευρά της εκκλησίας, γνωρίζουν μεγάλη άνθηση. Έτσι, παρά τον ετερόκλητο διάκοσμο (φρέσκα, ψηφιδωτά, μωσαϊκά), στον οποίο ωστόσο σβήνει η παλαιοχριστιανική επίδραση και παραχωρεί τη θέση της σε εμπνεύσεις που αντλούνται από τη χρωματογραφία, υπάρχει μια τυπικώς καρολίγγεια τέχνη, που διαδίδει στη Δύση το σχήμα του λατινικού σταυρού για το χτίσιμο των εκκλησιών, με ξεχωριστά ωστόσο μέρη. Παρόλα αυτά στον καλλιτεχνικό τομέα ο πολιτισμός των Καρολιδών ξεπερνά αυτά τα επιτεύγματα. Έχει σπουδαίες επιδόσεις στη χρυσοχοΐα (κοσμήματα, ιερά αντικείμενα), στην επεξεργασία του ελεφαντοστού και των μετάλλων, ακόμη σπουδαιότερες επιδόσεις στη χρωματογραφία, η οποία γνωρίζει αξιοσημείωτη άνθηση στα τέλη του 8ου αιώνα και στις αρχές του 9ου, με τα εργαστήρια της Ρηνανίας (εν μέρει και με το ανακτορικό εργαστήριο του Άαχεν) και ακτινοβολεί ακόμη περισσότερο κατά τα μέσα του αιώνα και ύστερα, επί Καρόλου του Φαλακρού (Ρεμς, Τουρ, Μετς κλπ.). Τα προϊόντα της είναι αξιοθαύμαστα και μολονότι συχνά τη σημαδεύουν οι παραδόσεις των γερμανικών λαών, δεν φαίνεται να στηρίζεται σε ανάλογες αντιλήψεις σε όλους τους τομείς. Αν θελήσουμε να κάνουμε έναν απολογισμό όλων αυτών των δραστηριοτήτων, θα διαπιστώσουμε Digitized by 10uk1s

ότι στα τέλη του 8ου αιώνα και τα πρώτα χρόνια του 9ου η χριστιανική Δύση, που σχεδόν ολόκληρη είχε συγκεντρωθεί μέσα στα όρια της Αυτοκρατορίας των Καρολιδών, έχει ενοποιηθεί κατά κάποιον τρόπο κάτω από μια υπέρτατη εξουσία που έχει ως στόχο να διατηρήσει και να ενισχύσει αυτή την ενότητα, για να ζήσουν από κοινού, σύμφωνα με τους ίδιους ηθικούς κανόνες και με το ίδιο όραμα για τη ζωή και την ανθρώπινη μοίρα, λαοί που προηγουμένως ήσαν χωρισμένοι και διαφορετικοί. Η ενοποίηση, που είχε θεμελιωθεί πάνω σε μια θεωρία που σε ηθικό επίπεδο εξυμνούσε την πολιτική εξουσία, στηριζόταν σ' ένα σταθερό και συνεκτικό θεσμικό σύστημα, το οποίο επέτρεπε στους θεσμούς να είναι αποτελεσματικοί, και την επικύρωνε η σύμπραξη μιας κουλτούρας που υπηρετούσε πάνω απ' όλα τη θρησκεία, η οποία αποτελούσε τον ουσιαστικό δεσμό ανάμεσα σε κυβερνώντες και κυβερνημένους και ανάμεσα στους ίδιους τους κυβερνημένους. Όσοι ζούσαν τότε, ιδιαίτερα οι ισχυρότεροι, οι πλουσιότεροι και οι πιο μορφωμένοι από αυτούς, εκείνοι ακριβώς που συμμετείχαν πραγματικά στην πολιτική δράση, πολύ συχνά στην εκτέλεση των αποφάσεων, αλλά ορισμένες φορές και στη λήψη τους, αντιλήφθηκαν σε ποιο σημείο τους προσέγγιζε και τους συνένωνε αυτή η κουλτούρα. Αισθάνθηκαν την ανάγκη — ίσως την αισθάνθηκαν και οι άλλοι, που δεν μπορούμε να ξέρουμε τα συναισθήματά τους — να προσδεθούν στην Αυτοκρατορία για να προασπίσουν την ιδιαιτερότητά τους, δηλαδή ό,τι τους διέκρινε από τις «ξένες» κοινότητες στη συμπεριφορά και στη νοοτροπία. Μόνο έτσι το εγχείρημα των Καρολιδών μπορεί όντως να θεωρηθεί ως μία κάποια οικοδόμηση της Ευρώπης, ή καλύτερα ως η οικοδόμηση μιας κάποιας Ευρώπης, «της καθολικής Ευρώπης» κατά τη διατύπωση του Ρ.Σ. Λοπέζ, ο οποίος τονίζει ό,τι τη διαφοροποιεί από τους γειτονικούς λαούς και τους χριστιανικούς πληθυσμούς που συνδέονται με τη βυζαντινή Εκκλησία, λόγω του τυπικού που ακολουθούν (τους μετέπειτα ορθοδόξους), ενώ τα Βρετανικά νησιά συνιστούν μιαν άλλη ξεχωριστή ομάδα, αν και είναι εμβαπτισμένα στην ίδια κουλτούρα. Άλλωστε αυτός ο όρος αποκτά μια πιο συγκεκριμένη γεωγραφική σημασία. Αρκετοί συγγραφείς τον χρησιμοποίησαν για να δηλώσουν το έργο των Καρολιδών. Επί Καρλομάγνου ο κληρικός Κάτουλφος συνιστά στο μονάρχη να ευχαριστεί το θεό που του παρέσχε την ηγεσία της Ευρώπης. Το 799 ο ποιητής Ανγκιλβέρτος τον αποκαλεί «πολυσέβαστο ηγεμόνα, της Ευρώπης, βασιλέα και πατέρα της Ευρώπης, κύριο του κόσμου και κολοφώνα της Ευρώπης». Το 843 ο πάπας Λέων Δ', αντιπαραθέτοντας στις ελληνικές εκκλησίες την εκκλησιαστική οργάνωση της Δύσης, διακηρύσσει ότι έχει υπό τη μέριμνά του όλες τις εκκλησίες της Ευρώπης. Το 858 ο Νιθάρδος λέει πως η Αυτοκρατορία είναι ολόκληρη η Δυτική Ευρώπη («tota occidentalis Europa»). Περί το 883 ο Νότκερ ο Τραυλός, χαιρετίζοντας την κατασκευή της γέφυρας της Μαγεντίας στην καρδιά της αυτοκρατορικής επικράτειας, διακηρύσσει ότι η γέφυρα αυτή είναι η γέφυρα ολόκληρης της Ευρώπης. Εντούτοις, αν και έχουμε μιαν πραγματικότητα που την αντιλαμβάνονται οι κληρικοί και οι διανοούμενοι, διαπιστώνουμε ότι το ευρωπαϊκό οικοδόημα των Καρολιδών δεν παύει να είναι εξαιρετικά εύθραυστο. Σε σημείο μάλιστα που αναρωτιόμαστε αν η χρήση του όρου Ευρώπη αντιστοιχεί απλώς σε έναν εκλεπτυσμένο γεωγραφικό όρο — όρο που δηλώνει ένα εδαφικό σύνολο, το οποίο αποτελεί ένα πυρήνα που γύρω του οικοδομείται υποχρεωτικά η Ευρώπη και χωρίς τον οποίο δεν μπορεί να υπάρξει η ήπειρος αυτή — ή ακόμα και σ' ένα εξιδανικευμένο όραμα που χρησιμποιούν οι συγγραφείς για να υμνήσουν καλύτερα το έργο των Καρολιδών ή για να τονίσουν άμεσα ή ασυνείδητα το ανικανοποίητο και τη θλίψη για τη μη επιτυχία. Είναι όντως αλήθεια ότι το καρολίγγειο οικοδόμημα πάσχει ευθύς εξαρχής από σοβαρά προβλήματα. Άλλωστε ο τρόπος με τον οποίο το παρουσιάσαμε παραείναι αισιόδοξος. Αποσυντίθεται σε τμήματα που πράγματι άρχισαν να υπάρχουν και που φάνηκαν σταθερά, αλλά δεν συνέχισαν να υπάρχουν ούτε είχαν διάρκεια και η συναρμογή τους δεν έγινε με τρόπο που το σύνολό τους να επιτρέπει στις ομάδες και στα άτομα να ζουν καλά και με ομόνοια μεταξύ τους. Κατά κάποιον τρόπο περιγράφει ένα πρότυπο· εκφράζει περισσότερο κάποιες προθέσεις παρά μια Digitized by 10uk1s

πραγματικότητα. Για μερικές δεκαετίες, από το 780 ως το 820, είχαν εγκύψει τόσο πολύ στο πρότυπο, ώστε τα κενά είχαν συγκαληφθεί. Αλλά όταν πέρασε η δεκαετία 820-830, και ακόμη αργότερα, στο διάστημα 860-880, επανεμφανίζονται δυναμικά οι διαλυτικές δυνάμεις και επικρατούν.

ΠΛΑΝΗ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Οι φυγόκεντρες δυνάμεις Η Αυτοκρατορία των Καρολιδών από εδαφική άποψη είναι αχανής. Αποτελείται, όπως είπαμε, από χώρες φύσει διαφορετικές και το μέγεθός της δεν μπορούν να το συλλάβουν οι άνθρωποι της τότε εποχής· ξεπερνά τα μέτρα τους. Αυτός είναι εξάλλου ο λόγος για τον οποίο είναι δύσκολο να τη διακυβερνήσουν και να την ελέγξουν. Ο αυτοκράτορας, η κεντρική εξουσία εξαναγκάζεται να αφήνει στα εκτελεστικά όργανα — τους κόμητες — μεγάλη ελευθερία στην εκτίμηση των καταστάσεων και στη λήψη αποφάσεων. Γι' αυτόν το λόγο ο Καρλομάγνος πολλαπλασίασε τα μέσα αποδυνάμωσης των τοπικών αυτών ηγεμονίσκων (missi dominici, ασυλία, ορκοδοσία) και στρατολόγησε προσωπικό ειδικά ανάμεσα από τους συγγενείς τους, τους φίλους τους, τους έμπιστούς τους. Παρά τα μέτρα αυτά δεν είναι εύκολο, αν λάβουμε υπόψη μας τα μέσα που είχε ο ηγεμόνας για να ασκεί την επιρροή του σ' ένα διοικητικό μηχανισμό που ήταν κατανεμημένος σ' ένα απέραντο έδαφος και ήταν τελικά πολυάριθμος, να είσαι βέβαιος για τη νομιμοφροσύνη του, την εντιμότητα του, ακόμη και για την καταλληλότητα του. Η μεγαλύτερη πρωτοτυπία του οικοδομήματος των Καρολιδών είναι ότι δημιούργησε μια διοικητική μηχανή, που ήταν υπερβολικά εκτεταμένη για να μπορείς στ' αλήθεια να τη διοικείς και να την επιτηρείς, και παρ' όλα αυτά γελοία μικροσκοπική σε σχέση με την τεράστια έκταση των κρατών και την οξύτητα των προς επίλυση προβλημάτων· πρόκειται για μια υποδιοικούμενη Αυτοκρατορία (παρά τις θαυμαστές προσπάθειες), όπου οι τοπικοί διοικητές κατέχουν μια υπερβολικά μεγάλη θέση. Τα πολιτικά καθήκοντα και η διαχείριση γίνονται δυσκολότερα, πέρα από τις πρώτες εντυπώσεις, στο βαθμό που η επιμειξία των εθνοτήτων δεν είναι ολοκληρωτική, αφού το χωνευτήρι των Καρολιδών δεν λειτουργεί τέλεια. Ένας από τους οξυδερκέστερους ιστορικούς απ' όσους ειδικεύτηκαν σ' αυτή την περίοδο, ο Jan Dhondt, αντιστρέφει την έκφραση και γράφει ότι «η ετερογένεια των πληθυσμών της Αυτοκρατορίας (είναι) καταλύτης για το Κράτος των Καρολιδών». Βέβαια, η κατάκτηση της Γαλατίας από τους Φράγκους και η εγκαθίδρυση της κυριαρχίας τους στη Γερμανία προκάλεσαν κάποιες εθνολογικές προσεγγίσεις· αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι καθ' όλον τον 7ο και 8ο αιώνα εκδηλώνονται σε ορισμένες περιοχές συνεχείς αντιδράσεις, που απαίτησαν για το ξεπέρασμά τους τις διαρκείς προσπάθειες της ηγεσίας. Παρά την προσοχή της, επιβίωσαν αρκετές αυτονομιστικές τάσεις στην Ακιτανία, στην Προβηγγία και κυρίως στη Βουργουνδία. Σε κάθε περιοχή περιγράφουν τους υπόλοιπους λαούς με τα μελανότερα χρώματα· είναι η περίπτωση των Φράγκων συγγραφέων όταν μιλούν για τους Ακιτανούς, και των Σαξόνων όταν μιλούν για τους Βαυαρούς. Ακόμη περισσότερο, επιβιώνουν ανταγωνισμοί και ασυνεννοησίες ανάμεσα στις ομάδες που έχουν εγκατασταθεί ανατολικά του Ρήνου και σ' εκείνες που έχουν εγκατασταθεί στα δυτικά του, αν και ο ποταμός δεν είναι ούτε γλωσσικό σύνορο, ούτε εθνολογικό φράγμα. Το ίδιο συμβαίνει με τους πληθυσμούς που έχουν εγκατασταθεί εκατέρωθεν των Άλπεων. Στην πραγματικότητα οι εθνικές επιμειξίες αφορούσαν σ' ένα τμήμα της αριστοκρατίας, εκείνο ακριβώς που λόγω της φράγκικης καταγωγής του, η οποία είτε ήταν άμεση είτε είχε αποκτηθεί με μεικτούς γάμους, ήταν συνδεδεμένο με την εξουσία και κατείχε τη δύναμη. Με το που απομακρυνόμαστε απ' αυτό το «κόμμα», βλέπουμε να αναφύονται ανομοιογένειες και εχθρότητες, που ορισμένες φορές εμφανίζονται ανάμεσα στους πιο κοντινούς προστατευόμενους και δούλους και εξηγούν, για παράδειγμα, ορισμένες εξεγέρσεις των κομητών επί Καρόλου του Φαλακρού και Digitized by 10uk1s

Λουδοβίκου του Γερμανικού. Εν πάση περιπτώσει απομένουν αρκετά άτομα και οικογένειες, νικημένες ίσως και καταληστευμένες αλλά όχι χωρίς καμία επιρροή, που παραμένουν αποκλεισμένες και δεν θέλουν να ενσωματωθούν. Σε εδαφικό επίπεδο ο ιστορικός διαπιστώνει ότι η στενή, κλειστή ένωση που συμπεριέλαβε σιγά σιγά όλη σχεδόν την αριστοκρατία, πραγματώθηκε έχοντας ως μέλη της τους Φράγκους της Αυστρασίας, τους Φράγκους της Νευστρίας (αν και αυτό δεν είναι τόσο καθαρό στη δυτική και στη νότια ζώνη αυτής της περιοχής), τους Βόρειους Βουργουνδούς και τους Αλαμανούς. Η ένωση αυτή δημιούργησε μια χώρα με αρκετή συνοχή και ομοιογένεια, τη χώρα ακριβώς που έχει την καλύτερη διοίκηση και αντιστοιχεί στην πραγματική χώρα των Καρολιδών, η οποία εκτείνεται από το Σηκουάνα ως το Ρήνο και που έξω απ' αυτήν, στην Ακουιτανία, στην κοιλάδα του Ροδανού, κατά μείζονα λόγο στη Γερμανία και στην Ιταλία, οι κοινωνίες ζουν με άλλους κανόνες ή έχουν άλλες δομές. Η οικονομική ανάλυση μας αποκαλύπτει και άλλες αποκλίσεις. Από τη μια μεριά πράγματι ξαναβρίσκουμε την πρότυπη οργάνωση του καρολίγγειου φέουδου, το οποίο άλλωστε ποτέ δεν ολοκληρώνεται πλήρως, μόνο σ' αυτές τις περιοχές, μεταξύ Σηκουάνα και Ρήνου. Μόλις βγαίνουμε από αυτές, η αγροτική εργασία γίνεται σύμφωνα με διαφορετικούς κανόνες, οι οποίοι κατά γενικό τρόπο καθιστούν το κτήμα του φεουδάρχη απλό διαχειριστικό κέντρο όπου συλλέγονται οι διάφοροι δασμοί, χωρίς να υπάρχει ένα κοινοτικό σύστημα εργασίας, όπως το σύστημα των αγγαρειών. Η ανομοιότητα οφείλεται σε προγενέστερες, γενικώς αποδεκτές, πρακτικές, που πάνω τους προσκρούει μάταια η καρολίγγεια νομοθεσία, δεδομένου άλλωστε ότι θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Από την άλλη μεριά, όπως και να έχει το πράγμα, το μεγάλο φέουδο παραμένει από οικονομική άποψη σε κατάσταση εκπληκτικής ανεπάρκειας· με τα εισοδήματά του δεν επιτρέπει να γίνονται νέες επενδύσεις, να αυξάνεται το κεφάλαιο· δεν αποφέρει λοιπόν κανένα κέρδος στον ιδιοκτήτη του και στην οικογένειά του, ούτε στη μικρή ομάδα που κατοικεί γύρω από αυτό· το μόνο που παρέχει είναι ό,τι χρειάζεται για να ζουν καλά. Στους αγρότες, στους εργάτες αφήνει μόνο τα προς το ζειν, για την επιβίωση, αφού πρώτα ικανοποιηθούν, κατά την έκφραση του Ρ. Φοσσιέ, οι καθημερινές ανάγκες και οι απαιτήσεις του φεουδάρχη. Η εργασία, που δεν αμοίβεται ούτε είναι αποδοτική, δεν αποφέρει ρευστό: «Ούτε χρήματα, ούτε εργαλεία, και λίγα εργαλεία, καθόλου χρήματα· αυτός ο φαύλος κύκλος δηλητηριάζει την οικονομία· φέρνει στην ύπαιθρο το φάσμα της πείνας και της φτώχειας, σημάδι δυστυχίας..., αφού συνδέεται με την έννοια του χρέους». Ο αγρότης παραμένει λοιπόν υποταγμένος στην «τυραννία της φύσης». Αν προσθέσουμε ότι το σύστημα αυτό οδηγεί σ' ένα ανορθολογισμό στην παραγωγή και στην κατανομή των προϊόντων, τόσο γεωγραφικό όσο και κοινωνικό, ο οποίος ελάχιστα διορθώθηκε με κάποιαν ασθενική αναζωογόνηση του εμπορίου, θα συνειδητοποιήσουμε την ανεπάρκειά του. Τέλος, αν και η αναζωογόνηση των συναλλαγών οδηγεί στο σχηματισμό μιας νέας ομάδας εμπόρων που επιδίδονται στο τοπικό και επαρχιακό εμπόριο, ωστόσο τους κρατά έξω από την κοινότητα. Όπως και οι «αιρετικές» εθνότητες, έτσι και οι άνθρωποι του εμπορίου παραμένουν περιθωριακοί και ξένοι, επειδή δεν έχουν σχέση με αγροτικές εργασίες και εμφανίζονται ως φορείς ενός άλλου τύπου εργασίας, μιας άλλης μορφής κοινωνικής οργάνωσης. Αυτός είναι μεταξύ άλλων ο λόγος για τον οποίο στις πόλεις όπου είναι αρκετοί, μαζεύονται στους ίδιους δρόμους και στις ίδιες γειτονιές ή φτιάχνουν νέους απομακρυσμένους οικισμούς, που στην πράξη είναι οι μόνοι κάτοικοί τους. Η απομόνωσή τους δείχνει τέλεια την κοινωνική διαστρωμάτωση — η αριστοκρατία των υπαλλήλων και των ιδιοκτητών των μεγάλων τσιφλικιών, οι αγρότες, οι έμποροι — που την ενισχύει το καθεστώς του μεγάλου φέουδου (ένας φεουδάρχης, εργαζόμενοι που ζουν στο περιβάλλον όπου προΐσταται ο τελευταίος), ακόμα και στις περιοχές που δεν είναι ανοιχτές στο καρολίγγειο σύστημα, κατά το οποίο χτίζονται χωριά το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς να συνάπτουν σχέσεις μεταξύ τους. Όλα αυτά κλείνουν τους ορίζοντες εκείνων που απασχολούνται στο φέουδο και βλάπτει τη δημιουργία μιας πολιτικής κοινότητας κοινωνικά ισορροπημένης, αυξάνοντας φυσικά τη δύναμη της αριστοκρατίας. Digitized by 10uk1s

Τα εμπόδια λοιπόν σ' όλους τους τομείς ήταν πολλά. Για να υπερπηδηθούν, για να αποτραπούν, οι διαλυτικές δυνάμεις να βαρύνουν αποφασιστικά, χρειαζόταν μια ισχυρή ομοσπονδοποιητική εξουσία. Για ορισμένα χρόνια ο Καρλομάγνος μπόρεσε να εμφανιστεί σαν μια τέτοια αποτελεσματική εξουσία, μολονότι ήταν σίγουρα πλάνη, αλλά αρκετοί σύγχρονοί του τον είχαν δει έτσι και λόγω της επιτυχίας του πίστεψαν ότι μπορούσαν να συλλάβουν και να σχεδιάσουν μια ενοποίηση της Δύσης. Εντούτοις, από την εποχή ήδη της βασιλείας του Λουδοβίκου του Ευσεβούς η επιρροή μερικών συμβούλων του, που παραήταν ενθουσιώδεις με την ιδέα της Αυτοκρατορίας — και κατά συνέπεια με την ιδέα της ευρωπαϊκής ενότητας — και ενθάρρυναν την εγκαθίδρυση ενός ενοποιητικού και όχι ομοσπονδιακού συστήματος, ενισχύει την αντίθεση ανάμεσα στην ακολουθούμενη πολιτική και την πραγματικότητα. Αυτή η μη ρεαλιστική, απερίσκεπτη προσπάθεια, που από πάνω είναι στιγματισμένη με μεροληπτικές υστεροβουλίες, σε λίγα χρόνια οδηγεί στην αποδυνάμωση και στην παραλυσία της κεντρικής εξουσίας. Τότε ξαναανακαλύπτουν τη μόνη πραγματικότητα που υπάρχει, η οποία θα αρχίσει να επιβάλλεται ολοένα και περισσότερο, την πραγματικότητα δηλαδή των διαφόρων βασιλείων και των αυτονομιστικών τάσεων, την πραγματικότητα της ασυνέχειας. Αν λάβουμε υπόψη την ανεπάρκεια των διοικητικών δυνατοτήτων του καρολίγγειου κράτους σε σχέση με την απεραντοσύνη των εδαφών του και το πολυποίκιλο των πληθυσμών του, θα αντιληφθούμε ότι το κράτος αυτό δεν έχει τα μέσα να περιορίσει και να συμφιλιώσει εντός του, με την ισχύ του και την ιδεολογία του, όλες τις αντιφάσεις που διαιρούν και τεμαχίζουν την κοινωνία. Επιπλέον οι πραγματικές ιστορικές μεταβολές δεν εξαρτιούνται ποτέ από τη δράση ενός ή περισσοτέρων προσώπων συντελούνται πάντα στο βάθος και το μόνο που μπορεί να κάνει ένα εξέχον πρόσωπο είναι να τις επιταχύνει ή να τις επιβραδύνει. Τίποτα περισσότερο. Η ψευδής ιδεολογία Είδαμε ότι το κράτος των Καρολιδών έχει μια δυναμική ιδεολογία κατά την οποία το καθήκον του μονάρχη είναι να οδηγήσει στην οδό της σωτηρίας τους ανθρώπους, που ο Θεός του εμπιστεύθηκε τη διακυβέρνησή τους, και να διαδώσει το χριστιανισμό στους λαούς που είτε δεν τον έχουν γνωρίσει, είτε δεν έχουν αντιληφθεί ολοκληρωμένα τη σημασία του. Αυτός ακριβώς ο σκοπός δικαιολογεί την εξουσία που ασκεί ο αυτοκράτορας σε μια ολόκληρη ήπειρο και σε διάφορους λαούς. Για την επίτευξη αυτού ακριβώς του σκοπού επελέγη από το Θεό (και έλαβε την ύψιστη εξουσία έναντι των ανθρώπων με τη χειροτονία). Δυστυχώς η ηγεμονική εξουσία αναλαμβάνοντας αυτό τον ειδικό σκοπό, στον οποίο επιμένουν οι επίσκοποι κατά την εποχή του Λουδοβίκου του Ευσεβούς, χάνει κάθε αυτόνομο λόγο ύπαρξης. Πράγματι, για να είναι το κράτος ισχυρό και δραστήριο, πρέπει γενικά να έχει ένα δικό του ξεχωριστό σκοπό, δηλαδή ένα σκοπό σύμφυτο με το αντικείμενό του, που είναι η δημιουργία και η οργάνωση της δημόσιας εξουσίας προς το κοινό συμφέρον. Το κράτος όμως είναι αποτελεσματικό, μόνο αν το γενικό συμφέρον αναγκάζει τη δημόσια εξουσία να είναι δυνατή κι ανεξάρτητη. Εξυψώνεται είτε με την αναζήτηση της δικής του, αυτόνομης εξουσίας (εδώ, της εξουσίας του αυτοκράτορα, είτε με την επιθυμία της κοινότητας να τη διοικεί για το καλό της. Στην εποχή όμως του Λουδοβίκου του Ευσεβούς αμφισβητούν το ότι ο ηγεμόνας μπορεί να έχει το δικαίωμα να προσπαθήσει πρώτα να ενισχύσει την εξουσία του και δέχονται να το κάνει μόνο για να είναι χρησιμότερος στη θρησκεία και, επιπλέον, υπό τον όρο να αξίζει αυτή την ενδυνάμωση της εξουσίας. Αντίθετα, επί Καρλομάγνου δεν είχαμε τόσο λεπτές διακρίσεις, τις οποίες άλλωστε δεν θα ενέκρινε ο μονάρχης. Κατά τον ίδιον τρόπο η κοινότητα στο σύνολό της δεν αντιλαμβάνεται από μόνη της σαφώς ποιο είναι το καλό της. Οι ισχυροί λαϊκοί σίγουρα κρίνουν πως το καλό βρίσκεται πρώτα απ' όλα στη δύναμή τους και στα προνόμια που έχουν· στην πραγματικότητα όμως εκείνη που ωθεί όλους τους ανθρώπους, σφυροκοπώντας το μυαλό, την καρδιά και το σώμα τους, να κρίνουν συνειδητά ή λιγότερο συνειδητά ότι η σωτηρία είναι πράγματι ο ηγεμόνας και ότι στην εδώ ζωή πρέπει να αρκούνται να ζουν σύμφωνα με τους κανόνες που οδηγούν σ' αυτήν, είναι η Εκκλησία με τους κληρικούς και τους μοναχούς της. Το μόνο λειτούργημα που έχουν ο αυτοκράτορας και οι βασιλείς, είναι να εφαρμόσουν αυτούς τους κανόνες στον τομέα όπου ασκούν Digitized by 10uk1s

τις αρμοδιότητές της. Εφόσον έτσι νοείται η εξουσία τους, η οποία πρέπει να είναι ισχυρή, δεν αποκτά σ' αυτήν τη γη καμία πολιτική οντότητα, αφού η δημόσια εξουσία δεν πρέπει να ενισχύεται προς ίδιον όφελος. Από αυτό προκύπτει ότι υπάρχει ο κίνδυνος να μη σημαίνει τίποτα το κράτος, το οποίο είναι μια έννοια και μια πραγματικότητα της πολιτικής ζωής. Βέβαια μέσα στο πολιτικοθρησκευτικό κλίμα του 9ου αιώνα — που μερικές φορές το χαρακτήρισαν από πολιτική άποψη ως αυγουστινιανό, επειδή η ανάλυση της γήινης πολιτείας, που στον εδώ κόσμο εμφανίζεται ως ατελής και νόθα πραγμάτωση της κατισχύουσας Εκκλησίας, προερχόταν από το De civitate Dei του Αγίου Αυγουστίνου, που άλλωστε είχε ερμηνευτεί λανθασμένα — ο Καρλομάγνος δεν αισθάνθηκε ιδιαίτερα ενοχλημένος. Χρησιμοποίησε την ιδεολογία προς όφελός του και έκανε το σύστημα να λειτουργήσει προς όφελος της πολιτικής τάξης, ελέγχοντας και διορίζοντας λιγότερο ή περισσότερο άμεσα τους μητροπολίτες, τους επισκόπους και τους αββάδες, επιτηρώντας και κηδεμονεύοντας την παπική εξουσία. Παρόλα αυτά το πρόγραμμά του δεν αποσκοπούσε αποκλειστικά στην εμπέδωση της κρατικής εξουσίας. Επίσης η Εκκλησία απειμπορούσε να διεκδικήσει αποκλειστικά για τον εαυτόν της το δικαίωμα να καθορίζει εκείνη το κοινό συμφέρον (τη σωτηρία), που το στήριζε στην άσκηση των χριστιανικών αρετών. Επιπλέον φοβόταν μήπως από έπαρση ή απληστία η άσκηση της δημόσιας εξουσίας, αν η τελευταία παραήταν ισχυρή, γινόταν αφορμή αμαρτίας. Όλα αυτά λοιπόν ώθησαν τους κληρικούς να πιστεύουν ανά πάσα στιγμή ότι έχουν καθήκον να ελέγχουν την εξουσία, την οποία άλλωστε θεωρούσαν ότι έπρεπε να τη στηρίζουν για να υπηρετήσουν καλύτερα τη χριστιανική υπόθεση, και να της υποβάλλουν — ή να της επιβάλλουν — τις ενέργειες που έπρεπε να κάνει προς το συμφέρον όλων· το πίστεψαν κατά μείζονα λόγο, όταν διαπίστωσαν ότι διέθεταν τα μέσα να δράσουν με αυτό τον τρόπο και όταν τα δημόσια αξιώματα παρήκμασαν. Το διακήρυξαν καθαρά οι επίσκοποι της εποχής του Λουδοβίκου του Ευσεβούς και αργότερα ο πάπας Νικόλαος Α'. Ταυτόχρονα το κράτος απειλιόταν να μην ασκήσει ποτέ πραγματικά την εξουσία του, να μείνει μια έννοια που να μην αντιστοιχεί σε κανένα στοιχείο της πραγματικότητας, ανίκανο να διεισδύσει και να εμφυτεύσει στην κοινωνία θεσμούς που θα έπρεπε να αντλούν το γόητρο και την αποτελεσματικότητά τους (υπακοή των υπηκόων του), από μόνο το γεγονός ότι θα εκπροσωπούσαν την πραγματική δημόσια δικαιοδοσία. Η αδυναμία των εκκλησιαστικών στελεχών Με την τοποθέτηση της κοσμικής εξουσίας κάτω από τη θρησκευτική και με την ανάθεση σ' αυτή μιας θρησκευτικής κατά κάποιον τρόπο αποστολής, μπορεί ο αμιγής τομέας της πολιτικής να εκμηδενίζεται, αλλά δεν καταστρέφεται αναγκαστικά κάθε μορφή κράτους. Αντίθετα μάλιστα, μπορούσαν θεωρητικά τουλάχιστον να αξιώνουν μια συνεκτική οργάνωση της κοινωνίας, όπου ο καθένας θα είχε μια καθορισμένη αποστολή, η οποία θα εκπληρωνόταν για το καλό όλων και μέσα σ' ένα σταθερό διοικητικό πλαίσιο, το οποίο θα διοικιόταν με αυστηρές μεθόδους. Τούτο θα επέτρεπε να ριζωθούν βαθύτερα η πίστη και οι δεσμεύσεις που συνεπάγεται, έως ότου οδηγηθούν όλα τα άτομα και όλες οι ομάδες σε μια κοινή στάση ενώπιον των προβλημάτων του κόσμου και της ζωής. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, θα έπρεπε απλούστατα να ανήκει η εξουσία στην ιεραρχία και να έχει η τελευταία τα μέσα, από υλική, ηθική και πνευματική άποψη, να πάρει στα χέρια της την καθοδήγηση ολόκληρης της κοινωνίας, είτε κυβερνώντας η ίδια, είτε εξασφαλίζοντας την πλήρη σύμπραξη των πολιτικών για όσες ενέργειες έκρινε εκείνη ουσιώδεις για την κοινή σωτηρία, αφήνοντας στους πολιτικούς μεγάλη αυτονομία για τις υπόλοιπες δραστηριότητες. Η κατάσταση της Εκκλησίας και του κλήρου κατά τον 9ο αιώνα απομάκρυνε δυστυχώς τη δυνατότητα για μια τέτοια επίτευξη. Πράγματι παρά τα φαινόμενα η ιεραρχία ήταν αδύναμη. Είδαμε ότι η παπική εξουσία είχε αποκτήσει μεγάλη επιρροή κι ένα αναντίρρητο ηθικό κύρος κατά το διάστημα 860-880, μολονότι δεν μπορούσε να ισχυριστεί ότι κυβερνούσε άμεσα και κυριαρχικά την Εκκλησία και έπρεπε να λαμβάνει υπόψη της ένα δραστήριο και ισχυρό επισκοπικό σώμα, που Digitized by 10uk1s

απλώς της αναγνώριζε ένα ειδικό προνόμιο, επειδή ο παπισμός επισφράγιζε την ένωση όλων των εκκλησιών. Εντούτοις κατά τα επόμενα χρόνια, επειδή δεν μπορούσε να στηριχτεί στην αποτελεσματική προστασία του αυτοκράτορα, που η επιρροή του μειώνεται αισθητά, και έχοντας να αντιμετωπίσει την άνοδο τοπικών δυνάμεων, η παπική εξουσία καταρρέει και γίνεται αντικείμενο διαμάχης ανάμεσα στις διάφορες κάστες. Το 882 δολοφονείται ο Ιωάννης ο 8ος. Ο διάδοχός του, ο Φορμόζιος, υποστηρίζει το κόμμα του Καρολίδη Αρνούλ ενάντια στους δούκες του Σπολέτο. Μετά το θάνατό του (896), ο Πάπας, ένας υποστηρικτής των δουκών του Σπολέτο, ξεθάβει το πτώμα του και το εκθέτει στην κρίση μιας επισκοπικής συνόδου. Πέφτει και ο ίδιος θύμα δολοφονίας και μετά από εντονότατες διαμάχες επικρατούν οι Σπολετινοί, μέχρι να βρεθούν εξαρτημένοι από τις μεγάλες ρωμαϊκές οικογένειες που δεν θέλουν «ξένους» και επιμένουν να κρατούν προς όφελός τους τη διαχείριση των κρατών της Εκκλησίας, σφετεριζόμενοι την έδρα του Αποστόλου Πέτρου. Επικεφαλής τους βρίσκεται ο Θεοφύλακτος, που σε λίγο θα κατορθώσει να κυβερνήσει τη Ρώμη. Πιο συγκεκριμένα, κύριος της Ιεράς Πόλεως θα γίνει η κόρη του η Μαροζία, ερωμένη του Πάπα. Με τους δικούς της και με το συχνό διορισμό ποντιφίκων, βασιλεύει περίπου μέχρι το 930. Εκείνη τη χρονιά ξεσηκώνεται ο γιος της Αλβέριχος και τη διώχνει από την εξουσία· παίρνει τον τίτλο του «πρίγκιπα και γερουσιαστή όλων των Ρωμαίων» και οικειποιείται επίσημα το δικαίωμα να διορίζει τον αρχηγό της Εκκλησίας. Ωστόσο φροντίζει να προάγει αξιοσέβαστους κληρικούς. Το 954 πεθαίνει αφήνοντας όλα του τα αξιώματα στο γιο του Οκταβιανό και αφού προηγουμένως εξαναγκάσει τη ρωμαϊκή αριστοκρατία να δώσει στο γιο του την ποντιφική έδρα, πράγμα που έγινε το 955. Ο Οκταβιανός γίνεται ο Πάπας Ιωάννης IB' και αδυνατώντας να αντιταχθεί στους αντιπάλους του, ενώ το γόητρό του έχει πληγεί από τα όχι και τόσο άψογα ήθη του, κάνει έκκληση για βοήθεια και προστασία στο βασιλέα της Γερμανίας. Έτσι από τα τελευταία χρόνια του 9ου αιώνα ο παπισμός δεν έχει πλέον τα μέσα να δράσει ή να αναλάβει πρωτοβουλίες. Έχασε ένα μεγάλο μέρος του σεβασμού που είχε αποκτήσει προγενέστερα. Η επιρροή του έχει συρρικνωθεί πολύ. Όσο για το επισκοπικό σώμα, πάντα ισχυρό και δραστήριο, παραμένει για πολύ καιρό το κύριο στήριγμα της Αυτοκρατορίας, πεισμένο ότι το οικοδόμημα που έχτισαν οι Καρολίδες, δεν πρέπει να υποβαθμιστεί, διότι είναι το μόνο μέσο να διατηρηθεί και να αναπτυχθεί μια κουλτούρα που βασίζεται στη χριστιανική θρησκεία. Όμως αρχίζει να χάνει ολοένα περισσότερο το ειδικό του βάρος. Αφενός καταπονείται πράγματι από εσωτερικές διχόνοιες που αντιπαραθέτουν τους επισκόπους στους υπερβολικά δραστήριους και τολμηρούς μητροπολίτες, οι οποίοι άλλωστε συμβάλλουν πολύ στην ένταση των διαφορών, διοικώντας τις εκκλησιαστικές επαρχίες τους αυτόνομα και χωρίς να νοιάζονται και πολύ για όσα συμβαίνουν έξω απ' αυτές. Αφετέρου το επισκοπικό σώμα παρασύρεται σιγά σιγά στις πολιτικές διενέξεις. Παρά τις πολλές φορές διατυπωμένη επιθυμία του να διατηρηθεί η ένωση, τελικά παίρνει θέση. Μετά το 843 (συνθήκη του Βερντέν) το σώμα των επισκόπων αποδέχεται τη διανομή και το χωρισμό. Στο εξής θα υπάρχει ξεχωριστό επισκοπικό σώμα ανά βασίλειο και αργότερα ξεχωριστό επισκοπικό σώμα ανά πριγκιπάτο. Τελικά τα επισκοπικά αξιώματα περνούν στον έλεγχο των μεγάλων αριστοκρατικών οικογενειών, οι οποίες υποκαθιστώντας το μονάρχη επεμβαίνουν για να διοριστούν ανώτεροι κληρικοί της εκλογής τους και συχνά από την ίδια τάξη και οικογένειά τους. Τέτοιες πρακτικές δεν οδηγούν αναγκαστικά στην προαγωγή ανάξιων ιεραρχών, αλλά είναι αντίθετες με τους ιερούς κανόνες και δεν μπορούν να νομιμοποιηθούν με την επίκληση της ευθύνης ενώπιον του Θεού που έχει η κοσμική εξουσία, με την υποχρέωσή της να οδηγήσει τους ανθρώπους στη σωτηρία· την ευθύνη αυτή μόνο ο αυτοκράτορας και οι βασιλείς μπορούν να επικαλεσθούν. Εξάλλου οι πρακτικές αυτές ήδη από τα μέσα του 9ου αιώνα προκαλούν αντιδράσεις, που μία από αυτές βρίσκει την έκφρασή της σε μια συλλογή πλαστών εγγράφων που χαλκεύθηκαν γι' αυτόν το σκοπό, τα Ψευδόβουλα, που έχουν ως στόχο να αποτρέψουν την εισβολή των λαϊκών στα εκκλησιαστικά πράγματα. Είναι ενδεικτικό ότι οι συγγραφείς αυτού του πλαστού συμπιλήματος, για να σταματήσουν ό,τι εθεωρείτο τότε κατάχρηση, δικαιολογημένα τις περισσότερες φορές, αντέταξαν στα Ψευδόβουλα την ποντιφική εξουσία (η οποία με τις Βούλες καθορίζει τη νομολογία), που εκείνα τα χρόνια ήταν ισχυρή και με αυξημένο γόητρο. Δυστυχώς στα τέλη του αιώνα ο πάπας δεν είχε πια τα μέσα να δράσει και το κηδεμονευόμενο επισκοπικό σώμα έχασε με τη σειρά του κάθε Digitized by 10uk1s

δυναμισμό. Το ίδιο συμβαίνει στο μοναστικό τομέα με τους αββάδες, αν και εδώ εμφανίζονται ορισμένοι μεταρρυθμιστές που θέλουν να απελευθερώσουν το μοναχισμό από εξωτερικές επιρροές και να επαναφέρουν τον αυστηρό ρυθμό των Βενεδικτίνων — είναι η περίπτωση του Κλυνύ, που ιδρύθηκε το 909 — αλλά αυτά τα εγχειρήματα, όπως και οι απόπειρες μερικών επισκόπων που από την πλευρά τους δεν δέχονται αυτή την αποτελμάτωση, γίνονται μόνο σε θρησκευτικό επίπεδο και δεν παρέχουν εκείνη την εποχή κανένα όπλο που θα μπορούσε να βοηθήσει στην αποκατάσταση της πολιτικής συνοχής. Η ανεπάρκεια του εκχριστιανισμού Η ενότητα της Δύσης θα μπορούσε να πραγματωθεί ή να ενισχυθεί, αν ο χριστιανισμός είχε διαπεράσει βαθιά την κοινωνία, όπως άλλωστε ήθελε η Αυτοκρατορία, που ήταν ο πρώτιστος στόχος της. Δυστυχώς παρά τις σοβαρές και σημαντικές προσπάθειες, αν εξετάσουμε την εξέλιξη αυτή μακροπρόθεσμα, θα δούμε ότι η επιτυχία σ' αυτόν τον τομέα ήταν πολύ περιορισμένη. Κατά τα μέσα του 9ου αιώνα — και κατά μείζονα λόγο την περίοδο που ακολουθεί, κατά τη διάρκεια της οποίας το εκκλησιαστικό περιβάλλον έχανε ολοένα περισσότερο τη σταθερότητά του — ο μέσος πιστός, που έχει λάβει το βάπτισμα και κηδεύεται σύμφωνα με το χριστιανικό τυπικό, γνωρίζει το Πάτερ ημών και το Πιστεύω· πηγαίνει στην κυριακάτικη λειτουργία, ακούει εκεί διδακτικά κηρύγματα, τα οποία τις περισσότερες φορές επεξηγούν και σχολιάζουν το Ευαγγέλιο και προσφέρουν μια συμπληρωματική θρησκευτική μόρφωση υπό τη μορφή αφηγήσεων και εικόνων και όχι με στοχασμούς κι επιχειρήματα, για να απολήξουν σε ηθικές συμβουλές και όχι σε κάποια δογματική θεμελίωση. Προσεύχεται λίγο, κοινωνεί το Πάσχα και σίγουρα και σε άλλες θρησκευτικές γιορτές. Δύσκολα όμως κατανοεί τι είναι η μετάνοια για τις αμαρτίες που κάνει και ακόμη δυσκολότερα την αμετακίνητη επιθυμία να μην τις ξανακάνει. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θεσπίζεται τόσο αργά η ατομική μεταμέλεια, που οδηγεί στην αυτήκοη εξομολόγηση και στη συγχώρηση και την οποία επαγγέλλεται τότε ο κλήρος· αυτός είναι επίσης ο λόγος για τον οποίο επιβιώνει με διάφορους τρόπους το σύστημα και το πνεύμα των εξομολογητάριων, δηλαδή η ποινή που επισύρει αυτόματα το σφάλμα και επιβάλλουν οι ιερείς, επειδή γι' αυτούς είναι το μόνο μέσο να απομακρύνουν τους ανθρώπους από την αταξία και την ανηθικότητα. Άλλωστε αυτές οι καταναγκαστικές πρακτικές βοηθούν μάλλον να αποτρέπεται αυτό που η Εκκλησία ορίζει ως κακό, παρά να προωθείται το καλό. Το διαπιστώνουμε με αφορμή το γάμο: Παρόλες τις προσπάθειες, η παλλακεία, οι ερωτικές σχέσεις με υπηρέτριες παραμένουν συχνές συνήθειες, κατά πόσο μάλλον που η συζυγική αγάπη, η οποία παρουσιάζεται ως το θεμέλιο της συζυγικής ένωσης και της οικογένειας, διακρίνεται σαφώς από τις σεξουαλικές επιθυμίες, οι οποίες πρέπει να ικανοποιούνται αποκλειστικά για τη διαιώνιση του είδους. Οι καλύτεροι από τους επισκόπους έχουν συνείδηση αυτών των αδυναμιών, αν και δεν διαβλέπουν καθόλου τα κενά και τις υπερβολές των μεθόδων τους. Ένας από αυτούς, ο Ιωνάς της Ορλεάνης, θρηνεί για τα τρωτά της χριστιανικής στράτευσης. Στους περισσότερους ανθρώπους, γράφει, η αγάπη για τις κοσμικές υποθέσεις νικά την αποστολική θεωρία, ο εγωισμός τη φιλαλληλία, η παγερή αδιαφορία τη φιλευσπλαχνία, η απληστία για τα αγαθά του άλλου τη γενναιοδωρία· οι σαρκικές απολαύσεις, η περιέργεια, τα ευμετάβλητα παιχνίδια του νου, κατανικούν το πνεύμα της προσευχής... Ούτε να φάνε δεν μπορούν, χωρίς να αρχίσουν να δυσφημούν, να ψεύδονται, να βρίζουν, χωρίς χορούς μίμων ή κωμικές παραστάσεις, χωρίς σκαμπρόζικες ιστορίες ή αστεία, ή τις τόσες άλλες βλακείες που εξασθενίζουν την καρδιά των χριστιανών... Απαιτούν διάφορα φαγητά κατά το γούστο τους και επαινούν τις γνώσεις των μαγείρων που ετοιμάζουν τα πιο νόστιμα πιάτα. Με την κοιλιά φουσκωμένη με εκλεκτά φαγητά και ποτισμένη από τα πιο φίνα κρασιά, δεν ανοίγουν το στόμα τους για να υμνήσουν το Θεό, αλλά για να σκάσουν στα γέλια. Κατά την Αγία Γραφή ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός έκλαψε, δεν γέλασε. Σ' αυτό το σημείο όπως και σ' όλα τα άλλα ήταν το παράδειγμα ότι σ' αυτή την κοιλάδα των δακρύων δεν μπορούμε να γελάμε με αφορμή τις φευγαλέες χαρές που γίνονται καπνός, αλλά ότι πρέπει να κλαίμε για τη χαμένη κληρονομιά της ουράνιας πατρίδας μας, από την οποία είμαστε για πολύ καιρό εξόριστοι. Digitized by 10uk1s

Ο ουρανός δεν ήταν στη γη. Αλλά στη γη της καρολίγγειας Ευρώπης οι καλοπροαίρετοι άνθρωποι δεν είχαν καθόλου τα μέσα να κάνουν να επικρατήσει η ειρήνη και η τάξη, για να διατηρηθούν η ενότητα και η αρμονία. Τα όρια της καρολίγγειας Αναγέννησης Η προσπάθεια ήταν μεγάλη και στον τομέα του πνεύματος και της κουλτούρας. Αν την εξετάσουμε μακροπρόθεσμα, αποκτά με τα συνολικά αποτελέσματά της πραγματική αξία. Αντίθετα οι άμεσες συνέπειές της είναι πολύ πιο περιορισμένες, όπως και η επίδραση που είχε στην Κοινωνία. Πράγματι η αναγέννηση αγγίζει μόνο μια ομάδα, εξαιρετικά περιορισμένη αριθμητικά, που την αποτελούν άνθρωποι οι οποίοι περνούν πρώτα από το σχολείο κι ύστερα σταδιοδρομούν στη διοικητική μηχανή, γίνονται κληρικοί ή κλείνονται σε μοναστήρια, στους οποίους μπορούμε να προσθέσουμε ορισμένα μέλη αριστοκρατικών οικογενειών που έλκονται από τα γράμματα. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι διανοούμενοι είναι κληρικοί και μοναχοί. Μεταξύ τους συνεννοούνται στα Λατινικά, επειδή τα σχολικά προγράμματα δεν μπορούσαν να καταρτισθούν παρά μόνο με βάση βιβλία της Αρχαιότητας και σίγουρα επειδή ήταν η γλώσσα της λειτουργίας. Δεν κατορθώνουν όμως να διαδώσουν αυτήν την γλώσσα έξω από το περιβάλλον τους· έχοντας συνείδηση της πραγματικότητας, δεν το επιχειρούν καν και δέχονται τη χρήση λαϊκών ιδιωμάτων στις καθημερινές σχέσεις με τους πιστούς και για καθαρά δική τους χρήση — μέσα στα μοναστήρια οι λίγες προφορικές επικοινωνίες που υπάρχουν, γίνονται στην τοπική διάλεκτο — με αποτέλεσμα να μην υπάρξει πουθενά πραγματική διγλωσσία, εκτός από το στενό κύκλο των μορφωμένων. Τα λατινικά, όπως παρατηρεί ο Φ. Βολφφ, δεν γίνονται λογοτεχνική γλώσσα, γιατί έχουμε λογοτεχνική γλώσσα μόνο αν υπάρχει ως βάση μια καθομιλουμένη· είναι «μια γλώσσα στιλιζαρισμένη και ζωντανή, χωρίς να ανήκει σε κάποια εθνική κοινότητα, η γλώσσα επικοινωνίας μιας ελίτ», και μάλιστα μιας ελίτ που πολύ γρήγορα σταματά να αναπτύσσεται και αναδιπλώνεται στον εαυτό της. Στα τέλη του 8ου αιώνα και κατά το μεγαλύτερο διάστημα του 9ου οι διανοούμενοι έχουν πράγματι πλήρη συνείδηση ότι η αναγέννηση, που ταυτοχρόνως προπαγανδίζουν και επωφελούνται απ' αυτήν, συνδέεται αδιάσπαστα με το οικοδόμημα των Καρολιδών και πρέπει να είναι ένα από τα αποτελεσματικότερα όργανα για τη συνοχή και τη σταθερότητα της Δύσης. Οι κυριότεροι συγγραφείς, ο Αλκουίνος, ο Ιωνάς της Ορλεάνης, ο Εγκινχάρδος, ο Αγκοβάρδος, ο Νιθάρθος κι άλλοι, το είχαν γράψει με διάφορους τρόπους. Στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα, σε μια εποχή όπου οι διαλυτικές δυνάμεις κόντευαν ήδη να επικρατήσουν, ο Χίνκμαρ το είχε τονίσει ακόμα περισσότερο και είχε κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου. Αλλά ήδη από εκείνη την εποχή άρχιζαν ήδη στους κύκλους των καλλιεργημένων να μην ενδιαφέρονται γι' αυτό το θέμα, να μην έχουν πολιτικούς προβληματισμούς, να αρνούνται να στοχάζονται για θέματα σχετικά με την εξουσία. Με λίγα λόγια, η κουλτούρα, που ήταν πάντα η κουλτούρα μιας αριστοκρατίας, αλλά μιας αριστοκρατίας που συμμετείχε στη διοίκηση και σ' όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες, έβλεπε να περιορίζεται η ακτινοβολία της σε μερικές ομάδες, σε μερικές λέσχες. Οι μεν τη θεωρούσαν χόμπι, καθώς το χόμπι ήταν ένα άλλο μέσο ανεπίσημο και άνετο, να αποκτήσουν όπλα, χάρη στα οποία κανείς αυτοκαθορίζεται και οριοθετεί τη συμπεριφορά του· οι άλλοι, περισσότεροι, κυρίως μες στα μοναστήρια, την έθεταν στην υπηρεσία της θρησκευτικότητας χρησιμοποιώντας τα έργα ευλάβειας και τα δογματικά έργα που επέτρεπε να προσεγγίσουν. Τελικά αυτοί οι τρόποι αναζήτησής της περιόριζαν τους ορίζοντες των ανθρώπων και τους αποσπούσαν από οποιαδήποτε ενασχόληση με οποιοδήποτε πολιτικό θέμα, και κατά συνέπεια, και με την κατάσταση και το «γίγνεσθαι» της Δύσης και της Ευρώπης. Παρόλα αυτά εκείνη που εξηγεί καλύτερα τη σχετική αποτυχία της καρολίγγειας αναγέννησης είναι η ίδια η πνευματική κατάπτωση. Βέβαια δεν εξαφανίζονται τα πάντα στο τέλος του 9ου αιώνα. Επιβιώνουν μερικά σχολεία, ορισμένα από τα οποία ακτινοβολούν και στα οποία συνεχίζουν να Digitized by 10uk1s

διδάσκονται οι «ελευθέριες τέχνες», του trivium και του quadrivium, επιμένοντας όπως παλιότερα στη γραμματική και στη ρητορική (στην αυγή του 10ου αιώνα, ο Ρεμί ντ' Ωσέρ εκπροσωπεί αυτήν τη συνέχεια). Τα λατινικά που γράφουν οι συγγραφείς παραμένουν αξιοπρεπή· ολοφάνερη απόδειξη γι' αυτό είναι τα γραπτά του Οντόν, αββά του Κλυνύ από το 924 ως το 942. Βλέπουμε μάλιστα κατά τα πρώτα χρόνια του 10ου αιώνα διανοούμενους της ηπειρωτικής Ευρώπης — μοναχούς του Σαιν-Μπερτέν, του Σαιν-Ομέρ — να πηγαίνουν στην Αγγλία μετά από πρόσκληση του βασιλέα Αλφρέδου του Μεγάλου, για να αποκαταστήσουν τα εκκλησιαστικά σχολεία της χώρας αυτής, ύστερα από την ερήμωση που προκάλεσαν οι πόλεμοι κατά των Δανών. Εντούτοις από τη δεκαετία του 880 μέχρι περίπου το 940 υπάρχει ένα είδος «κενού» στις λογοτεχνικές και πνευματικές δραστηριότητες. Διαπιστώνουμε μια υποχώρηση της παραγωγής, ένδεια της σκέψης, μείωση του αριθμού των συγγραφέων, μια καθίζηση της πνευματικής ζωής και της παιδείας· οι βιβλιοθήκες, και ακόμη περισσότερο τα scriptoria, παρακμάζουν και σχεδόν εξαφανίζονται· ο χώρος των μορφωμένων μικραίνει· η επιστημονική εργασία περιορίζεται σε ορισμένα μοναστικά κέντρα (Σαιν-Γκαλλ, Φάρφα, Φλερύ-συρ-Λουάρ, κλπ.). Η Ιταλία, όπου επιβιώνει μια λογοτεχνική κουλτούρα που έχει ως βάση την Αρχαιότητα και όπου διατηρούνται και ορισμένες φορές ενισχύονται οι ανατολικές επιδράσεις, ξεφεύγει κάπως από αυτήν τη συρρίκνωση. Η Καταλωνία και οι γειτονικές περιοχές στα νότια της Γαλατίας γνωρίζουν ίσως με μικρότερη ένταση αυτή τη συρρίκνωση της φιλομάθειας. Γενικά όμως την κουλτούρα που κατά το πρώτο μισό του 9ου αιώνα ήθελαν να είναι ανοιχτή σ' όλους και η οποία μετά το 850 είχε γίνει αποκλειστικότητα των κληρικών, τη διαδέχεται μια κουλτούρα που περιορίζεται σχεδόν ολοκληρωτικά σε ειδικούς θρησκευτικούς προβληματισμούς: το θρησκευτικό συναίσθημα, τη λειτουργία, το σχολιασμό των Γραφών, τη συγγραφή βίων αγίων. Τελικά άλλωστε αυτή η υποβάθμιση βοηθά να εξαφανιστεί η αρχική διφυία της καρολίγγειας αναγέννησης, που επέμενε να χρησιμοποιεί μιαν ειδωλολατρική κουλτούρα για να απεργασθεί μια κουλτούρα χριστιανική, περιορίζοντας την πρώτη σε ρόλο οργάνου και γλωσσικού σχήματος. Συρρικνώνοντας το πεδίο αυτής της θρησκευτικής αναζήτησης στις πνευματικές διατάσεις των μοναστικών κέντρων, απομονώνεται και αποκλείεται απ' αυτόν τον «πολιτισμό» η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων. Την κάνουν κτήμα μιας ελάχιστης μειοψηφίας. Η καλλιτεχνική πολλαπλότητα Στον καλλιτεχνικό τομέα επίσης η δημιουργία εμφανίζεται λιγότερο γόνιμη στις πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα, αν και συχνά είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε με μεγάλη ακρίβεια τις χρονολογίες. Αντίθετα κατά τη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου, παρατηρούμε ότι τεράστιες περιοχές παραμένουν εν μέρει ξένες προς την επεξεργασία και την ανάπτυξη της καρολίγγειας τέχνης. Στην Ιταλία, αν εξαιρέσουμε τις νότιες περιοχές, που είναι έντονα σημαδεμένες από βυζαντινές επιδράσεις, η παραγωγή στα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της δεν διαφέρει από την παραγωγή των περιοχών του Παρισιού, του Ρήνου και της Βαυαρίας (του Σαιν-Ρικέ, του Σαιν-Μεντάρ ντε Σουασσόν, του Σαιν-Κεντέν, του Λορς, της Φούλντα), αλλά διατηρεί μια ισχυρότατη πρωτοτυπία που οφείλεται στη συνάντηση μιας ισχυρής ρωμαϊκής παράδοσης με ένα όχι λιγότερο δυνατό παλαιοχριστιανικό ρεύμα, στο οποίο αλληλοδιαπλέκονται βυζαντινά δάνεια. Τα μνημεία χαρακτηρίζονται από κάποια επισημότητα, από μια πιο επιτηδευμένη αναζήτηση του μοντέρνου, από την άρνηση επομένως να προσδεθούν σε πρότυπα που θεωρούνται οριστικά και κατά συνέπεια από μεγάλη ποικιλία, την οποία τονίζει περισσότερο η τάση για μια πολυτελέστερη διακόσμηση. Χτίζουν σύμφωνα με τις ρωμαϊκές (βασιλικός ρυθμός) ή με τις ελληνικές (κεντρικός ρυθμός) αρχές. Ωστόσο συχνότερα επικρατεί το παραλληλόγραμμο σχέδιο, ιδιαίτερα στη Λομβαρδία: πλάι στο καμπαναριό, που είναι χωριστό από το κυρίως οικοδόμημα, η εκκλησία είναι ένα μακρόστενο κτίριο με τρία κλίτη, συχνά χωρίς οριζόντιο κλίτος, που το συμπληρώνει ένα ιερό με τρεις κολλητές αψίδες. Το κεντρικό κλίτος Digitized by 10uk1s

έχει ξύλινες υποστυλώσεις, τα πλαϊνά κλίτη είναι θολωτά και ο τρούλος είναι ένα ημιθόλιο. Εξωτερικά υπάρχουν σειρές από κόγχες με επίπεδο δάπεδο και πολύχρωμες πέτρες, που είναι διατεταγμένες σε σχήμα ψαροκόκαλου και αποτελούν έναν πρωτότυπο διάκοσμο — είναι οι περίφημες λομβαρδικές λωρίδες (Σάντο-Βιτσέντσο ιν πράτο του Μιλάνου, ο Άγιος Στέφανος της Βερόνας, της Ιβρέας, της Μπιέλλας). Η διακόσμηση με μωσαϊκά είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό της ιταλικής μεγαλοπρέπειας· το μεγαλύτερο αριστούργημά της είναι ο διάκοσμος του παρεκκλησίου του Αγίου Ζήνωνος της εκκλησίας Σάντα-Πραξέντα στη Ρώμη. Η τέχνη του μωσαϊκού διαπνέει τα πλούσια και χρωματιστά φρέσκα της ρωμαϊκής περιοχής, ενώ στα βόρεια της χερσονήσου μια τεχνική πιο ρουστίκ, που εκφράζεται με έναν οξύ σχεδιαστικό χαρακτήρα, κάνει την εμφάνισή της στις μικρές εκκλησίες που αποτελούν το συνδετικό κρίκο με τις εκκλησίες του Ενγκαντίνο και μέσω αυτών με τη νότια Γερμανία. Στις χώρες νοτίως του Λίγηρα και μέχρι την Αραγωνία και την Καταλωνία επιτελείται μια ειδική ζύμωση με βάση εντελώς διαφορετικά υλικά (ρωμαϊκά, παλαιοχριστιανικά, βησιγοτθικά, ανατολικά, ισλαμικά) σ' ένα χώρο όπου παίζουν μεγάλο ρόλο οι τοπικές παραδόσεις, που είναι αρχαιότατες και πολύ δύσκολες να αναλυθούν. Στον 9ο αιώνα και στα πρώτα χρόνια του 10ου η ζύμωση αυτή είναι ακόμα στο αρχικό της στάδιο. Τούτο εξηγεί τον ετερόκλητο επιφανειακά χαρακτήρα της παραγωγής, που τη λαμπρύνουν οι βησιγοτθικές εκκλησίες της Αραγωνίας και της Ναβάρρας, τα οικοδομήματα της Αστουρίας και της Καταλωνίας, όπου γίνονται αισθητές οι μουσουλμανικές και μωσαραβικές επιδράσεις, οι λειτουργικές και σχετικά απλές κατασκευές του Πουατού και της Ωβέρνης. Η διακόσμηση είναι λιγότερο πλούσια, αν και βρέθηκαν ίχνη κάποιων πρώτων φρέσκων. Τελικά όλα αυτά προδίδουν μια τέχνη, η οποία τουλάχιστον στον τομέα της αρχιτεκτονικής επιζητεί μια αρμονία που δεν διαφέρει και πολύ απ' αυτό προς το οποίο τείνει η Λομβαρδία, αλλά που διακρίνεται, κυρίως σε ό,τι αφορά στις προθέσεις, από τα έργα των περιοχών μεταξύ Σηκουάνα και Ρήνου. Διότι αυτό είναι το ουσιώδες σημείο. Η καρολίγγεια καλλιτεχνική ανανέωση, αν και γέννησε μια άνθηση σ' όλες τις περιοχές της Δύσης, δεν επιτυγχάνει την αρμονία, γιατί δεν εμπνεύστηκε από τους ίδιους κανόνες και τις ίδιες αντιλήψεις. Πραγματικά καρολίγγεια τέχνη παραμένει η τέχνη των περιοχών του Παρισιού και του Ρήνου, που επεκτείνει την ακτινοβολία της στη Βαυαρία — όπου συναντά άλλα ρεύματα — και στη Σαξονία και έχει κάποια αίγλη στην κοιλάδα του Ροδανού, ακόμα και στην Καταλονία. Έξω από τις περιοχές αυτές οι καλλιτεχνικές διεργασίες είναι διαφορετικές. Στον πνευματικό τομέα, όπου η ανομοιογένεια, μολονότι υπάρχει, είναι λιγότερο σαφής, η καρολίγγεια κουλτούρα στις περιοχές αυτές γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή, στις χώρες δηλαδή όπου, εκτός των άλλων, οι πολιτικοί θεσμοί είχαν τις σταθερότερες βάσεις και όπου αναπτύχθηκε καλύτερα το καθεστώς του φέουδου. Αυτό λοιπόν συρρικνώνει αισθητά τις πραγματικές διαστάσεις της καρολίγγειας Δύσης, που εφόσον τις αντιλαμβανόμαστε έτσι, δεν μπορούν να ταυτισθούν με ολόκληρη την Ευρώπη, ακόμη και αν τις πάρουμε με τους γεωγραφικούς και πολιτικοθρησκευτικούς κανόνες της εποχής (Αυτοκρατορία, σφαίρα επιρροής του ρωμαιοκαθολικισμού). Η κρίση της Αυτοκρατορίας επί Λουδοβίκου του Ευσεβούς Το διφορούμενο της αυτοκρατορικής ιδεολογίας, οι φυγόκεντρες τάσεις που διατηρήθηκαν ανάμεσα στις διαφορετικές εθνικές ομάδες, οι οικονομικές ανεπάρκειες, η στενότητα και το εύθραυστο της κουλτούρας, με λίγα λόγια η επιβίωση βαθύτατων διαφορών, συντέλεσαν πολύ γρήγορα στην αποδυνάμωση του καθεστώτος που εγκαθίδρυσε ο Καρλομάγνος. Οι δυσκολίες αναφαίνονται ελάχιστο χρόνο ύστερα από το θάνατο του μεγάλου αυτοκράτορα και πολύ σύντομα δείχνουν εύγλωττα τον κυρίαρχο ρόλο που έπαιζε στην κοινωνία η αριστοκρατία, η μόνη πραγματική δύναμη που δρούσε με τρόπο ώστε τα πράγματα να εξελίσσονται τις περισσότερες φορές κατά τις διαθέσεις της και τις εσωτερικές διχόνοιές της και που αποκτούσε μεγαλύτερο βάρος στο βαθμό που η εποχή των κατακτήσεων περνούσε· το τελευταίο την έκανε να διαχωρίσει τη θέση της από την εξουσία ως προς τη διανομή των κερδών του πολέμου και την ωθεί να ενδιαφερθεί για τα εσωτερικά προβλήματα, που είχαν οξυνθεί πολύ, λόγω προσωπικών αντιπαλοτήτων και δυναστειακών ανταγωνισμών. Χάνοντας σε κάποιο μέτρο τον πολεμικό δυναμισμό της και μην Digitized by 10uk1s

έχοντας πλέον το δέλεαρ της λείας και των τιμών να την παρακινεί, η αριστοκρατία βρίσκει ολοένα και λιγότερο σύμφορο να υπηρετεί τον ηγεμόνα. Οι ταραχές ξεσπούν λίγο μετά την ενθρόνιση του αυτοκράτορα Λουδοβίκου του Ευσεβούς, γιου του Καρλομάγνου, ο οποίος διαταράσσει την ομοσπονδιακή διάταξη της Αυτοκρατορίας. Κάτω από την επίδραση του κλήρου, ίσως και για να αντιδράσει στις αποσχιστικές τάσεις που εκδηλώθηκαν κατά τη στάση του ανιψιού του Βερνάρδου, βασιλιά της Ιταλίας, στάση που καταπνίγηκε με σκληρότητα, τα μέτρα που παίρνει και που από εδαφική άποψη συντηρούν τον κατακερματισμό (η Ακουιτανία και η Βαυαρία διοικούνται χωριστά), τείνουν να απορροφήσουν τις διαφορές και να ενισχύσουν την ενότητα. Οι επίσκοποι που τον ωθούν να ενεργήσει έτσι, διαπνέονται από αξιέπαινες προθέσεις· πιστεύουν πως αυτό είναι το καλύτερο μέσο για να περιστείλουν τις διαλυτικές δυνάμεις και να αντιταχθούν στις αποσχιστικές φιλοδοξίες. Ωστόσο οι απόψεις αυτές είναι αντίθετες με την πραγματικότητα, η οποία απαιτεί να στηρίζεται η κεντρική εξουσία σε τοπικές δυνάμεις που η ίδια δημιούργησε και ελέγχει, αλλά που παραμένουν αρκετά αυτόνομες, διότι η ενοποίηση αργά ή γρήγορα θα σημάνει σύγκρουση μαζί τους. Για να ελεγχθούν αυτές οι δυνάμεις, αν υποθέσουμε ότι ήταν δυνατόν, θα χρειαζόταν ένας επιβλητικός ηγεμόνας, που θα τοποθετιόταν συνειδητά πάνω απ' όλους τους άλλους θνητούς και θα ανελάμβανε ένα αξίωμα που κανένα άλλο πρόσωπο στον εδώ κόσμο δεν θα μπορούσε να αναλάβει, ένας ηγεμόνας στεφανωμένος με δόξα, που να είναι πέρα πάσης υποψίας και κριτικής. Όμως το ίδιο επισκοπικό σώμα που εξυμνεί την αυτοκρατορική ενότητα και τη θεμελιώδη αξία του πολιτισμού της, έχοντας ένα μη ρεαλιστικό όραμα, βασισμένο στη φλογερή επιθυμία να βασιλέψει η χριστιανική τάξη, το ίδιο επισκοπικό σώμα δεν διστάζει να ταπεινώνει το πρόσωπο του αυτοκράτορα. Το 822 τον συμβουλεύει να μετανοήσει, για να λάβει συγχώρεση για τα σκληρότατα μέτρα που αποφάσισε το 818 εναντίον των συνωμοτών που είχαν βοηθήσει το Βερνάρδο της Ιταλίας εναντίον του. Με τους κληρικούς και τους ευγενείς οργανώνουν στο Αττινιύ δημόσια τελετή, όπου ο αυτοκράτορας εξομολογείται επίσημα τα λάθη του. Το 829 οι επίσκοποι που είχαν συνέλθει σε σύνοδο στο Παρίσι, υπενθυμίζουν ότι είναι δίκαιο να φωτίζεται η αυτοκρατορική εξουσία από τα φώτα εκείνων που έχουν λάβει το δικαίωμα να λύνουν και να δένουν. Το 833, μετά από μια γενική εξέγερση των γιων του μονάρχη και τις νίκες τους, καταγράφουν την εκθρόνιση του Λουδοβίκου, ο οποίος άλλωστε λίγο αργότερα επανακτά το θρόνο του, έχοντας εν τω μεταξύ ταπεινωθεί με μια νέα ομολογία των σφαλμάτων του και μια νέα μετάνοια στο Σουασσόν. Όλα αυτά δείχνουν ότι αφού κλονίστηκε το αυτοκρατορικό κύρος, η πολυσημία που εμφανίστηκε ήδη από το ξεκίνημά της στην πολιτική θεωρία που επεξεργάστηκε πρώτα ο κλήρος, επιτελεί το καταστροφικό έργο της. Ταυτόχρονα η κεντρική εξουσία δεν έχει πλέον τα μέσα να καταπολεμήσει σοβαρά τα διαλυτικά στοιχεία, που δρουν αμέσως μόλις ξεσπούν οι στάσεις των γιων του ηγεμόνα, επ' ευκαιρία της διαδοχής του. Πράγματι το 817 ο Λουδοβίκος έλυσε το πρόβλημα αυτό στην κατεύθυνση της ενοποίησης και διεκήρυξε το αδιαίρετο της Αυτοκρατορίας υπέρ του μεγάλου του γιου Λοθαρίου, ο οποίος συμπαρατάχθηκε με το θρόνο, στέφθηκε και ανακηρύχθηκε μοναδικός κληρονόμος, ενώ οι μικρότεροι αδελφοί ανέλαβαν τη διοίκηση των βασιλείων της Ακουιτανίας (Πιπίνος) και της Βαυαρίας (Λουδοβίκος) και ο ανιψιός, ο Βερνάρδος, διοικεί την Ιταλία μέχρι την έκπτωσή του την επόμενη χρονιά. Αλλά το 829 ακυρώνει αυτή την απόφαση, για να συμπεριλάβει στην κληρονομιά και το παιδί (το μέλλοντα Κάρολο το Φαλακρό) που είχε αποκτήσει λίγα χρόνια προηγουμένως από τη νέα του σύζυγο, την Ιουδήθ της Βαυαρίας. Αυτό το μέτρο προκαλεί την εξέγερση του Λοθαρίου, που τον βοηθούν οι αδελφοί του, και, μετά από τη νίκη του μονάρχη και τη νέα διανομή του 831, η οποία συνιστά ολοκληρωτική τομή με την πρακτική που ακολουθιόταν έως τότε στο θέμα της διαδοχής, την πολύ σφοδρότερη εξέγερση του 833. Αφού πρώτα εκθρονίστηκε και στη συνέχεια αποκαταστάθηκε, ο Λουδοβίκος κατορθώνει να επιβληθεί ως το τέλος της βασιλείας του και της ζωής του (840)· αλλά είναι προφανές ότι ήδη από εκείνη την εποχή η αυτοκρατορική εξουσία κλυδωνίζεται. Digitized by 10uk1s

Η Αυτοκρατορία πλήττεται στα θεμέλιά της. Η εξουσία του αυτοκράτορα παύει να θεωρείται ότι υπάρχει για το καλό και τη σωτηρία όλων. Παρουσιάζεται στους κυβερνημένους σαν εξουσία που πρέπει να διευθετηθεί έτσι ώστε να είναι επωφελής σε κάποιον από τους γιους, ή με τέτοιον τρόπο ώστε όλοι οι γιοι να συμμετέχουν ισότιμα σ' αυτήν, προς ίδιον όφελος. Όσο για τους επισκόπους, όταν δεν εμπλέκονται άμεσα στις οικογενειακές διαμάχες, προσκολλώνται ολοένα και αποκλειστικότερα σ' ό,τι μπορεί να αποβεί ευνοϊκό για την Εκκλησία και το επισκοπικό σώμα. Ωστόσο αυτή η διαμάχη της διαδοχής είναι κατά ένα μεγάλο μέρος πρόσχημα. Πράγματι οι μεγαλύτεροι γιοι εξεγείρονται και επειδή φοβούνται μήπως η κάστα που είναι γύρω από την Ιουδήθ, επικρατήσει εις βάρος των άλλων, με αποτέλεσμα ο ξεσηκωμός τους να φέρει στην επιφάνεια την αληθινή φυγόκεντρη δύναμη, δηλαδή την αριστοκρατία. Οι ευγενείς, που νοιάζονται λιγότερο να συνεργαστούν στο βαθμό που ξαναανακαλύπτουν τις απολαβές της τοπικής δύναμης, παίρνουν πράγματι το μέρος του ενός ή του άλλου πρωταγωνιστή, ανάλογα με το συμφέρον τους. Θέλουν να επωφελούνται από τη βοήθεια που προσφέρουν και από τους καρπούς της νίκης. Το εκμεταλλεύονται λοιπόν, για να αυξήσουν επιτόπου το κύρος τους. Επιπλέον, όσοι από αυτούς με την έλλειψη της δύναμης έχουν μικρότερη ελευθερία δράσης, καταλήγουν να ορκίζονται πίστη άλλοτε στο Λουδοβίκο τον Ευσεβή, άλλοτε στο Λοθάριο, άλλοτε σε κάποιον από τους αδελφούς του, και να γίνουν δουλοπάροικοι του ενός ή του άλλου. Τούτο έχει σαν αποτέλεσμα πολύ σύντομα να πιστεύουν ότι οφείλουν υπακοή στο μονάρχη όχι λόγω της δύναμης μιας φυσικής υποχρέωσης, αλλά λόγω του όρκου που δεσμεύει και τα δύο μέρη, πράγμα που καταλύει την έννοια της δημόσιας εξουσίας. Η διανομή του Βερντέν (843) Τα σχέδια διανομής που επεξεργάστηκε ο Λουδοβίκος ο Ευσεβής, δεν προσπαθούσαν να ανασυστήσουν τα παλαιά βασίλεια της Αυστρασίας, της Νευστρίας και της Βουργουνδίας. Τα υπαγόρευσε ο συσχετισμός δυνάμεων που υπήρχε κατά τη στιγμή που γίνονταν οι διαπραγματεύσεις γι' αυτά και αποφασίστηκαν, και ανάλογα με τις περιστάσεις τον ένα ή τον άλλο γιο, τη μία ή την άλλη κάστα. Ωστόσο ο εδαφικός διαμελισμός της Αυτοκρατορίας ήταν ένα γεγονός που ήδη είχε γίνει αποδεκτό. Ο Καρλομάγνος, επειδή σίγουρα είχε αντιληφθεί ότι ήταν αδύνατο για έναν άνθρωπο να διοικεί στ' αλήθεια μόνος του τόσο αχανή εδάφη, είχε ορίσει ότι μετά το θάνατό του η διακυβέρνηση της Αυτοκρατορίας θα ανετεθεί και στους τρεις γιους του, που θα ήσαν σύμμαχοι και ο καθένας τους θα ανελάμβανε τη διοίκηση ενός ξεχωριστού κομματιού. Ο Λουδοβίκος ο Ευσεβής, ο οποίος κληρονομεί μόνος του τα πάντα λόγω του πρόωρου θανάτου των αδελφών του, αντίθετα αποφάσισε ότι θα υπήρχε πάντοτε ένας και μοναδικός αυτοκράτορας και μερικά υποταγμένα βασίλεια. Αλλά οι διανομές που έκανε δείχνουν κάποια εξέλιξη των εδαφικών δομών της Δύσης, ενώ ταυτόχρονα μαρτυρούν την αστάθεια του οράματος που μπορούσαν να έχουν γι' αυτήν, διότι τη διαμελίζουν και την κομματιάζουν αδίστακτα. Το 806 ο Καρλομάγνος είχε ορίσει ότι, όταν πέθαινε, ο γιος του Λουδοβίκος θα έπαιρνε την Ακουιτανία, τη Γασκώνη, τη Σεπτιμανία, την Προβηγκία και τη δυτική Βουργουνδία· ο Πιπίνος θα κληρονομούσε την Ιταλία (δηλαδή τα εδάφη που έφταναν ως τα νότια των Εκκλησιαστικών κρατών), τη Βαυαρία και την Ανατολική Αλαμανία· όλα τα υπόλοιπα — το παλιό φραγκικό κράτος της Αυστρασίας και της Νευστρίας, καθώς και το μεγαλύτερο τμήμα της Γερμανίας — θα τα έπαιρνε ο Κάρολος. Τούτο ισοδυναμούσε λοιπόν με την πρόβλεψη για μια διαρρύθμιση της Δύσης, που χώριζε τη βόρεια Ευρώπη από τις νότιες περιοχές — οι τελευταίες μοιράζονται σε δύο στρατόπεδα — και διαμοίραζε τη Γερμανία. Το 817 ο Λουδοβίκος ο Ευσεβής ανακηρύσσει και στέφει αυτοκράτορα τον πρωτότοκο γιο του Λοθάριο. Ο δευτερότοκος γιος του, ο Πιπίνος, προσδοκά το βασίλειο της Ακουιτανίας, που θα το διακυβερνά και στο οποίο με το θάνατο του πατέρα του προσαρτιόνται η Γασκώνη, η παραμεθόριος Digitized by 10uk1s

επαρχία της Τουλούζης, οι κομητείες της Καρκασσόν, του Ωτέν, της Αβαλλόν και του Νεβέρ. Ο τρίτος γιος, ο Λουδοβίκος, θα πάρει το βασίλειο της Βαυαρίας, και αργότερα την Καρινθία, τη Βοημία και τις παραμεθόριες επαρχίες των Αβάρων και των Σλάβων. Ο Λοθάριος θα διοικεί τα υπόλοιπα. Ο διακανονισμός αυτός προσπαθεί να προασπιστεί την ενότητα. Η Δύση, η Ευρώπη πρέπει πρώτα να είναι η αρχαία Αυστρασία, η Βόρεια και Κεντρική Γερμανία, η Βουργουνδία και η Αλαμανία, η κοιλάδα του Ροδανού και η Προβηγκία, και τέλος η Ιταλία: αχανές σύνολο, όπου στα ανατολικά και στα δυτικά του αρθρώνονται δύο άξονες. Το 831 το σχέδιο προβλέπει ένα ξεκάθαρο κομμάτιασμα που δείχνει σε ποιο σημείο οι ίδιοι οι κρατούντες χάνουν κάθε ενδιαφέρον για τη συνοχή της Δύσης. Ο αυτοκράτορας, που θέλει να τιμωρήσει τον Λοθάριο, του αφήνει μόνο την ιταλική χερσόνησο. Στον Πιπίνο αφήνει, εκτός από το κομμάτι που του είχε ορίσει το 817, όλες τις περιοχές ανάμεσα στο Λίγηρα και στο Σηκουάνα κι ένα τμήμα της Νευστρίας. Στο Λουδοβίκο, πέρα από το μερίδιο του 817, αφήνει την περιοχή του Μάιν, τη Θουριγγία, τη Σαξονία, τη Φρίξη, τη Φλάνδρα, τη Βραβάντη, το Αινώ και τη Βόρεια Νευστρία. Ο Κάρολος, ο υστερότοκος, βλέπει να αυξάνονται τα εδάφη που του είχαν υποσχεθεί το 829: θα πάρει τη χώρα των Αλαμανών, τη Ραιτία, την περιοχή του Μοζέλλα, τις κομητείες της Ρεμς και της Λαν και ολόκληρο σχεδόν το αρχαίο βασίλειο της Βουργουνδίας μέχρι τη Μεσόγειο, καθώς επίσης και τη Γοτθία (Σεπτιμανία και παραμεθόριος επαρχία της Ισπανίας). Μετά από την επίσημη διανομή του 833 — εν τω μεταξύ ο Λουδοβίκος ο Ευσεβής έχει εκθρονιστεί και ο Κάρολος έχει αποκλειστεί από τη διαδοχή — με την οποία ο Λοθάριος, αυτοκράτορας πια, παίρνει για τον εαυτόν του το μεγαλύτερο μέρος (εκτός από τις γερμανικές χώρες, που δόθηκαν στον αδελφό του Λουδοβίκο, και ορισμένα εδάφη μεταξύ Σηκουάνα και Λίγηρα που πήρε ο Πιπίνος), και μετά από την παλιννόστηση του ηγεμόνα, τα σχέδια του 837-839 — ο Πιπίνος πεθαίνει το 838 — αποτελούν ένα νέο, αρκετά ασυνεχή, διαμελισμό, αφού ο Λοθάριος παίρνει ένα πολύ ετερόκλητο κομμάτι (την Ιταλία, όλες τις περιοχές στ' ανατολικά του Ροδανού, του Σων και του Μόζα, εκτός από τη Βαυαρία, η οποία περιλαμβάνει τις διόδους ανάμεσα στη Γερμανία και τη χερσόνησο και που την κληρονομεί ο Λουδοβίκος, και εκτός από την Προβηγκία, τις κομητείες της Γενεύης, της Λυών, της Σαλόν και της Τουλ που πηγαίνουν στον Κάρολο, στον οποίο δίνονται επιπλέον όλα τα εδάφη που βρίσκονται στα δυτικά αυτών των ποταμών). Μετά το 840 (θάνατος του Λουδοβίκου του Ευσεβούς) οι τρεις αδελφοί δεν κατορθώνουν να συμφωνήσουν. Επειδή ο Λοθάριος ήθελε να επιβάλλει την εξουσία του, ο Λουδοβίκος και ο Κάρολος συμμαχούν (όρκος του Στασβούργου, 842) και εξαναγκάζουν τον πρωτότοκο αδελφό τους να αρχίσει διαπραγματεύσεις. Η κατάληξη ήταν η συνθήκη που συνάφθηκε στο Βερντέν τον Αύγουστο του 843. Πραγματοποιούν τότε μια αληθινή διανομή, λαμβάνοντας κάπως υπόψη τις εθνικές και γλωσσικές ιδιομορφίες και προσπαθώντας κυρίως να δώσουν στον καθένα από τους πρωταγωνιστές ένα μέρος από την παλιά χώρα των Φράγκων, μεταξύ του Κεντρικού Μάιν και του Σηκουάνα, όπως είχε γίνει στις προηγούμενες διανομές, ενώ τα σύνορα του κάθε μέρους είναι τα σύνορα των κομητειών. Ο Λουδοβίκος, που στο εξής ονομάζεται Γερμανικός, παίρνει τις γερμανικές χώρες με τις προσαρτήσεις τους, βόρεια των Άλπεων και ανατολικά του Ρήνου, και επιπλέον τις κομητείες του Σπιρ, της Βορμς και της Μαγιάνς, καθώς επίσης και την Αλαμανία και τη Ραιτία· δεν παίρνει όμως τη Φρίζη. Ο Κάρολος ο Φαλακρός παίρνει τις δυτικές ζώνες, που έχουν ως δυτικό σύνορο πρώτα το Εσκώ κι ύστερα τη γραμή που συνδέει την περιοχή νότια του Καμπραί με το Σεντάν και περνά στη συνέχεια από την Αργκόν, το βόρειο τμήμα της κοιλάδας του Μάρνη, το οροπέδιο του Λανγκρ, τον Σων (με μια μεμονωμένη περιοχή στην αριστερή του όχθη που περικλείει την κομητεία της Σαλόν), αφήνοντας στα αντολικά της την περιοχή της Λυών, του Βιβαραί και του Ουζέζ, για να συναντήσει στα νότια της Νιμ το Μικρό Ροδανό και να φθάσει ως τη θάλασσα. Όσο για το Λοθάριο, παίρνει όλα Digitized by 10uk1s

τα υπόλοιπα, από το Φριζ ως την Καμπανία. Η διανομή αυτή, λίγο λόγω του τυχαίου που υπάρχει στην ιστορία και περισσότερο επειδή ανταποκρίνεται σε πραγματικές καταστάσεις, χαρίζει στην Ευρώπη το μελλοντικό της χάρτη και συνιστά κεφαλαιώδες γεγονός στην ιστορία των πολιτικών δομών της Δύσης. Το κομμάτι του Λουδοβίκου, που στην αρχή ονομαζόταν Francia orientalis, Ανατολικό Φραγκικό κράτος, θα γίνει το βασίλειο της Γερμανίας (ή Αλαμανίας)· το τμήμα του Καρόλου, το Δυτικό Φραγκικό κράτος, θα γίνει η Γαλλία. Ταυτόχρονα όμως σημειώνει, παρά την επιθυμία να διατηρηθεί μια κάποια ενότητα στην Αυτοκρατορία — στα πλαίσια ενός συνομοσπονδιακού κατά κάποιον τρόπο συστήματος — το τέλος της δυτικής ένωσης, η οποία άλλωστε ποτέ δεν είχε τελειωθεί· κατά το διάστημα όμως 780-820 έτειναν προς αυτήν. Συνεπώς εγγράφει στην ευρωπαϊκή ιστορία και στο ευρωπαϊκό έδαφος μια αποτυχία. Εισάγει πράγματι μια νέα εδαφική κατανομή σε σχέση με την κατάσταση που επικρατούσε στα μέσα του 8ου αιώνα, κατάσταση που διαδέχθη, χρονικά τις βαρβαρικές επιδρομές και το μεγάλο εγχείρημα της μεροβίγγειας δυναστείας. Το πιο αξιοσημείωτο σ' αυτήν την ανακατανομή είναι ο προσανατολισμός των συνόρων. Έχοντας συνείδηση της αδυναμίας να διατηρηθεί στ' αλήθεια η συνολική ενότητα της Αυτοκρατορίας εξαιτίας της τεράστιας έκτασής της και κυρίως επιθυμώντας να έχουν ο καθένας ένα σημαντικό κομμάτι, οι συμβαλλόμενοι του Βερντέν είχαν να διαλέξουν ανάμεσα σε δυο λύσεις: ή να φτιάξουν ένα κεντρικό τμήμα από το Λίγηρα ως τον Έλβα και να παραχωρήσουν αυτονομία στις ακραίες περιοχές — στην Ακουιτανία, τη Βαυαρία και την Ιταλία — ή να συγκεντρώσουν τις χώρες γύρω από δύο άξονες και να αναλάβουν ενσυνείδητα τον κίνδυνο να δουν την κεντρική ζώνη — από το Φριζη ως την Καμπανία — να μην έχει καμία ενότητα και να διαμελίζεται, διότι τουλάχιστον η Ιταλία δεν μπορούσε να παραμείνει συγκολλημένη με το υπόλοιπο τμήμα, εφόσον δεν υπήρχε πλέον επικεντρωτική εξουσία. Θα μπορούσαν να δοκιμάσουν την πρώτη λύση και είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η Ευρώπη δεν θα μπορούσε να διανεμηθεί με αυτόν τον τρόπο, αποδίδοντας στη γεωγραφική κατανομή έναν ντετερμινισμό που δεν έχει, διότι στην πολιτική της εξέλιξη η γεωγραφική κατανομή υποκύπτει στη θέληση των ανθρώπων. Αυτό που εμπόδισε την υιοθέτηση αυτού του σχεδίου ήταν η επιθυμία των τριών αδελφών να εξασφαλίσουν την επιβίωση της Αυτοκρατορίας (μία και μόνη Αυτοκρατορία, τριμερής), διότι τούτο απαιτούσε να ανήκουν στο ίδιο τμήμα το Άαχεν και η Ρώμη. Επιπλέον ο Λοθάριος σκεφτόταν — κάτι που ήταν αυταπάτη — ότι αν είχε υπό την κατοχή του τα κεντρικά αυτά εδάφη, θα συνέχιζε να κυριαρχεί επί των δύο άλλων βασιλείων. Εν πάση περιπτώσει το αποτέλεσμα ήταν αρκετά ασυνεχές και χωρίς τη σφραγίδα καμιάς μεγαλοφυίας. Διότι η Αυστρασία αποκόπηκε από τα εδάφη που κατείχε παλιότερα πέρα από το Ρήνο (στη σημερινή Φρανκονία)· ο Ρήνος ορίστηκε σύνορο, μολονότι και από τις δυο του πλευρές ζούσαν συχνότατα λαοί όμοιοι, που μιλούσαν τις ίδιες γλώσσες. Η Νευστρία χωρίστηκε από την Αυστρασία που της έδινε εν μέρει τη δύναμη που χρειαζόταν με την προσάρτηση σ' αυτήν της Ακιτανίας την ανάγκαζαν να συμπαραταχθεί με μια χώρα όπου οι αυτονομιστικές τάσεις ήταν πανίσχυρες. Το αρχαίο βασίλειο της Βουργουνδίας ήταν διαμελισμένο. Γενικά, στο εσωτερικό κάθε τμήματος είχαν επιβιώσει οι εθνικές διαφορές. Μόνο οι πέρα του Ρήνου πληθυσμοί, κοντά ο ένας στον άλλον, ήταν αναγκασμένοι να ζουν μαζί, ανάμεσα στους Σλάβους και στους «Ρωμανούς»· μπορούσαν πολύ γρήγορα να σχηματίσουν μια συνεκτική κοινότητα και να αποκτήσουν μεγάλο ειδικό βάρος στην ιστορία της ηπείρου σαν ένα στρατόπεδο ξεχωριστό και αποσπασμένο από την υπόλοιπη Δύση. Με τη διανομή του ευρωπαϊκού εδάφους, με βάση ορισμένες γραμμές που ήσαν προσανατολισμένες από Βορρά προς Νότο, η Ιταλία τοποθετιόταν και πάλι κάπως στο περιθώριο, διακοπτόταν αυτό που πήγαινε να πραγματοποιηθεί από τον 7ο αιώνα (το λομβαρδικό βασίλειο) και ενισχύονταν εκ νέου τα πολυάριθμα στοιχεία που δεν προδιέθεταν τη χερσόνησο να μείνει ενωμένη με τις περιοχές του Ρήνου και του Μόζα. Από πολύ νωρίς, ήδη από τη βασιλεία του Λουδοβίκου Β' (855-875), γιου του Λοθαρίου, το βασίλειο της Ιταλίας είχε δικά του προβλήματα και Digitized by 10uk1s

ιδιαίτερη ιστορία, όπως η Γαλλία και η Γερμανία. Όσο για τις υπόλοιπες περιοχές, η Προβηγκία, η Ανατολική Βουργουνδία (Ιούρας), η Λωρραίνη (που το όνομά της προέρχεται από το Lotharingia, κράτος του Λοθαρίου Β', ενός από τους αδελφούς του Λουδοβίκου Β') και οι βορειότερες περιοχές θα διαμελίζονταν και, παραμένοντας αυτόνομες, θα συνδέονταν από οικονομική και πληθυσμιακή άποψη με ένα από τα τρία στρατόπεδα. Η Προβηγκία θα έμενε για καιρό προσκολλημένη στη Μεσόγειο και στην Ιταλία· οι υπόλοιπες θα έκλιναν για πολλούς αιώνες προς την πλευρά της Γερμανίας, χωρίς ποτέ να ενσωματωθούν ολοκληρωτικά σ' αυτήν και κοιτώντας ολοένα και περισσότερο προς την πλευρά της Γαλλίας. Παρ' όλα αυτά την ιστορία της Ευρώπης, την οποία κατά τους επόμενους αιώνες μοιράζονται ουσιαστικά η Γαλλία, η Γερμανία και οι ιταλικές χώρες, δεν την προκαθόρισε η διανομή του 843, που συνιστούσε απλώς ένα γεγονός ανάμεσα σ' άλλα. Αν εξαιρέσουμε την Ιταλία, υπήρχαν πολυάριθμοι πόλοι έλξεως. Η Ακιτανία και το Λανγκεντόκ, παρά το έργο των Καρολιδών, ήταν ξένα προς τη Νευστρία· αντίθετα η τελευταία μπορούσε να θεωρηθεί πιο κοντά στις χώρες του Ρήνου· η Βαυαρία μπορούσε να επιχειρήσει να διαβεί τις Άλπεις και η Φρανκονία να επεκταθεί προς τα δυτικά. Με άλλα λόγια η εσωτερική χωροθεσία της Δύσης θα γινόταν κυρίως σε συνδυασμό με τις τοπικές δυνάμεις, με την ισχύ των τοπικών αριστοκρατικών ομάδων, με τις φιλοδοξίες και την τύχη ορισμένων προσώπων, σε συνάρτηση με την εξυπνάδα και το ταλέντο ορισμένων άλλων που μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν προς όφελός τους τις ισχύουσες δομές και να εκμεταλλευθούν καλύτερα τη συγκυρία. Αλλά η αντίθεσή τους σε ορισμένες συγγένειες θα δίχαζε περισσότερο την ήπειρο. Μακροπρόθεσμα μάλιστα θα γεννούσε την ιδέα ότι η κατανομή των λαών στο ευρωπαϊκό έδαφος είναι φυσική και δίκαιη, όπως και η ανομοιογένειά τους και τα αποκλινόμενα συμφέροντά τους, που πάνω στο χώμα δηλώνονται με σύνορα που ονομάζονται και αυτά φυσικά. Τούτο τελικά θα σήμαινε ότι χειρίστηκαν τη γεωγραφία και την εθνογραφία, για να νομιμοποιήσουν την πολιτική. Οι εισβολές και οι συνέπειές τους Οι εισβολές που αρχίζουν να γίνονται ανησυχητικές ήδη από το διάστημα 820-850 και που συνιστούν διαρκή κίνδυνο κατά τα επόμενα εκατό χρόνια, έχουν συνέπειες στο διαμελισμό της καρολίγγειας Δύσης, που είναι δύσκολο να τις εκτιμήσουμε σφαιρικά στις σωστές τους διαστάσεις. Πάντως διαμελίζουν, επιδεινώνουν, χωρίζουν και απομονώνουν. Η ανάλυση άλλωστε επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Οι Δανοί και οι Νορμανδοί κάνουν δολοφθορές και αναγνωριστικές επιθέσεις από τις αρχές ήδη του 9ου αιώνα. Μετά το 814 πολλαπλασιάζονται οι επιθέσεις τους στις εκβολές των ποταμών, τους οποίους ανεβαίνουν για να κάνουν λεηλασίες· οι επιθέσεις αυτές είναι αρκετά ανοργάνωτες. Επιθέσεις δέχονται οι φλαμανδικές ακτές, η Φρίζη, ο Ρήνος, η Σομ, ακόμα και ο Σηκουάνας και ο Λίγηρας, ενώ η περιοχή της Φρίζης κυριεύεται ολόκληρη για μερικά χρόνια (ελευθερώνεται το 842 και ξαναχάνεται το 850). Το 841 μια δανική συμμορία ανεβαίνει το Σηκουάνα και καταστρέφει τη Ρουέν και τα γειτονικά μοναστήρια· το 842 ερημώνεται το Κέντοβικ στην Κανς (κοντά στην Ετάπλ) και αιχμαλωτίζονται οι κάτοικοί του· το 843 πυρπολείται η Ναντ. Το 844 πλήττεται η Τουλούζη. Το 845 η συμμορία του Ράγκναρ με 120 πλοία ανεβαίνει το Σηκουάνα και επιτίθεται στο Παρίσι· ο Κάρολος ο Φαλακρός εξαγοράζει τη φυγή τους αλλά ταυτόχρονα καταστρέφονται οι παραθαλάσσιες περιοχές της Μάγχης, ενώ μια άλλη συμμορία επιτίθεται στη Σαιντ και στη γύρω περιοχή και στη Γερμανία καίγεται το Αμβούργο. Από το 850 περίπου η τακτική τελειοποιείται: οι απόπειρες συγκεντρώνονται στο Λίγηρα και στο Σηκουάνα και καταλαμβάνονται νησιά που χρησιμοποιούν οι επιδρομείς ως βάσεις, για να επιτεθούν στην ύπαιθρο και στις γειτονικές πόλεις (τη Μεγάλη Νήσο κοντά στο Ζεφός στον Κάτω Σηκουάνα, το Νουαρμουτιέ στην είσοδο του ποταμόκολπου του Λίγηρα, το Σαιν-Φλοράν-λε-Βιέιγ ανεβαίνοντας τον Ανσενί). Έτσι εκθεμελιώνονται οι περιοχές της Ερ, του Μπαγιέ και το Καλβαντός, το Μπωβαί και η κοιλάδα της Ουάζ, το Παρίσι, η Σαρτρ, το Μελέν, το Μω, η Νουαγιόν, η Τουρ, το Μπλουά, η Ορλεάνη, το Φλερύ-συρ-Λουάρ, το Μαν, η Ανζέ, το Πουατιέ, η Λιμόζ, το Κλερμόν κλπ. Πλήττονται Digitized by 10uk1s

επίσης κι άλλες περιοχές: οι Κάτω χώρες (Duurstede), ο Ρήνος, η Βαλ, το Εσκώ, η Λυς, η Βρετάνη, η Σαράντ. Ούτε καν η Ισπανία δεν ξεφεύγει (851-861)· οι σκανδιναβικοί στόλοι την παραπλέουν, για να επιτεθούν στο Ρουσιγιόν, στο Λανγκεντόκ, στην Αρλ, στη Νιμ, στη Βαλάνς, στην Πίζα και στην Τοσκάνη. Απέναντι σ' αυτές τις εφόδους η Δύση των Καρολιδών δεν ξέρει στην αρχή πώς να αντιδράσει. Μέχρι το 860 περίπου τρομάζει. Οι δύο συνδιασκέψεις του Μέερσεν, που συγκεντρώνουν τα υψηλά πρόσωπα των τριών «βασιλείων», επιχειρούν να οργανώσουν κοινή άμυνα· αλλά, ακόμη κι αν δεν λάβουμε υπόψη μας την κακοπιστία των βασιλέων, είναι σχεδόν αδύνατο να οργανωθεί κοινή άμυνα. Ο Κάρολος ο Φαλακρός, ο κυρίως ενδιαφερόμενος, παίρνει τότε κάποια χρήσιμα μέτρα. Οχυρώνει τις πόλεις και φράζει τους ποταμούς με γέφυρες και φράγματα. Πάνω απ' όλα, επεξεργάζεται μια αμυντική στρατηγική, αναθέτοντας τις περισσότερο απειλούμενες περιοχές σε δραστήριους άντρες· δημιουργεί «επιτελεία», πράγμα που καταλήγει στην επανένωση των παραμεθόριων επαρχιών. Έτσι γίνεται στη Φλάνδρα, στη Μάγχη, στη Δυτική Νευστρία, στην επαρχία της Βρετάνης, στο Πουατού, στην Ακιτανία κ.ά. Τα μέτρα αυτά φέρνουν κάποια αποτελέσματα. Οι επιθέσεις αμβλύνονται στο διάστημα 868-878, οπότε οι Δανοί ενδιαφέρονται κυρίως για την Αγγλία. Το 878 επανέρχονται στη Γαλλία και στις χώρες του Ρήνου με μια νέα τακτική· η τακτική αυτή είναι να πολλαπλασιάζουν τις αφετηρίες τους και να επιτίθενται τόσο διά ξηράς (με ιππείς), όσο και από τους ποτάμιους δρόμους. Μπορούν έτσι να λεηλατούν περισσότερο και να οργανώνουν καλύτερα την εγκατάστασηή τους· διατρέχουν όμως τον κίνδυνο να πολεμούν πάνω σε καμένη γη. Αφού προηγουμένως επιτέθηκαν και διέσχισαν τις χώρες της Σομ, του Εσκώ, του Μόζα και του Ρήνου, ο βασιλιάς Λουδοβίκος Γ' τους νίκησε στο Σωκούρ-αν-Βιμέ το 881. Δυστυχώς η νίκη αυτή είναι δίχως συνέχεια, με αποτέλεσμα να καταστραφεί το 883 η Αμιένη και το 884 ο Καρλομάν να πρέπει να πληρώσει για να φύγουν. Αποσύρονται στο Λουβαίν και στις Κάτω Χώρες, όπου από το 880 έχουν εισχωρήσει εις βάθος (Λιέγη, Λα Εσμπαί) και απ' όπου επιτέθηκαν στο Άαχεν, στην Κολονία, στο Ντούισμπουργκ, στην Τρεβ. Εκεί ο κόμης της Φρανκονίας Ερρίκος τους νικά το 884 και αντεπιτίθενται· τον επόμενο χρόνο τους πολιορκεί στο Λουβαίν. Τότε επανέρχονται στο Σηκουάνα και στις περιοχές της Γαλλίας (Ρουέν, Παρίσι, Κομπιένη, Σουασσόν, Καμπανία, Βουργουνδία). Το 888 νικιούνται από το βασιλέα Εύδο στο Μονφωκόν-αν-Αργκόν, πράγμα που δεν αποτρέπει για τον ίδιο μονάρχη την ανάγκη να εξαγοράσει τη φυγή τους λίγο χρόνο αργότερα και δεν προφυλάσσει τη χώρα (λεηλασίες στην κοιλάδα του Λίγηρα, στη Βουργουνδία, στην Καμπανία και στη Λωρραίνη το 896). Εντούτοις το 891 ο βασιλιάς της Γερμανίας Αρνούλφος τους ξανανίκησε στο Λουβαίν. Το 898 ο Εύδος συνάπτει μαζί τους μιαν αξιοπρεπή ειρήνη. Στην πραγματικότητα κατά τα τελευταία αυτά χρόνια του αιώνα οι δολιοφθορές και οι επιθέσεις αμβλύνονται, επειδή οι δανικές ομάδες δεν έχουν πια καθόλου βοήθεια και ενίσχυση από τη Δανία, η οποία εκείνο τον καιρό αναδιοργανωνόταν και ενίσχυε την επικράτησή της στο βόρειο τμήμα της ηπείρου (Σκανδιναβία, Αγγλία). Περί το 900 λοιπόν επανέρχεται η ηρεμία. Παρ' όλα αυτά το 910-911 μια νέα συμμορία με ηγέτη το Χρολφ εγκαθίσταται ξανά στον Κάτω Σηκουάνα και λεηλατεί την περιοχή. Στις 20 Ιουλίου 911 ο Ροβέρτος, κόμης του Παρισιού, ο προπάτορας των Καπετίνων, τη νικά. Ο Χρολφ αποφασίζει τότε να διαπραγματευθεί με το βασιλέα Κάρολο τον Απλό και καταλήγει σε συμφωνία μαζί του στο Σαιν-Κλαιρ-συρ-Επτ (24 Σεπτεμβρίου)· κρατά την περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στην Επτ και τη θάλασσα και σε αντάλλαγμα αποδίδει φόρο τιμής και βαφτίζεται αυτός και οι άντρες του. Μερικά χρόνια αργότερα (924) οι μάχες ξαναρχίζουν και καταλήγουν στην παραχώρηση του Κοταντέν κι ύστερα, το 933, στην παραχώρηση του Αβρανσέν. Μετά το 940 οι επιδρομές σταματούν στ' αλήθεια. Οι νότιες περιοχές προσβάλλονται από μουσουλμάνους, κυρίως μουσουλμάνους βερβερικής καταγωγής, οι οποίοι εξαπολύουν επιθέσεις από το δυτικό τμήμα της Βόρειας Αφρικής και από την Ισπανία, αργότερα και από τη Σικελία, στην οποία επιτέθηκαν το 827 και την κατέκτησαν ολοκληρωτικά μερικές δεκαετίες αργότερα. Για το λόγο αυτόν εκείνη που απειλείται περισσότερο Digitized by 10uk1s

και αμεσότερα είναι η Νότια Ιταλία. Οι εισβολείς προσπαθούν να εγκατασταθούν μόνιμα εκεί, ενώ σε άλλα μέρη τις περισσότερες φορές αποστέλλουν αποσπάσματα δολιοφθορέων, για να λεηλατήσουν και να αρπάξουν άντρες και γυναίκες, που τους μεταπωλούν ως σκλάβους. Οι πρώτες επιδρομές χρονολογούνται από τα τέλη του 8ου αιώνα κι έχουν ως στόχο την Καλαβρία (Μπάρι, Τάραντα). Από τη δεκαετία του 830 γίνονται πιο απειλητικές και πλήττουν βορειότερες περιοχές (η Ρώμη λεηλατήθηκε το 846 και το 849, το Μπενεβέντο πολιορκήθηκε το 847, η ακτή της Σπέτσια το 849), ενώ και η Προβηγκία δεν μένει άθικτη (η Αρλ το 842). Ο βασιλιάς της Ιταλίας Λουδοβίκος Β' αντιδρά. Το 855 αντεπιτίθεται· ηγείται μιας μεγάλης εκστρατείας στο Νότο το 866-867 και μιας άλλης το 871, με την οποία επανακτά το Μπάρι. Ωστόσο η επιτυχία αυτή πολύ απέχει από το να είναι καθοριστική, διότι δεν απελευθερώνεται ο Τάραντας. Τον αγώνα λοιπόν τον συνεχίζει ο Πάπας Ιωάννης Η'. Επεμβαίνει για να σταματήσουν οι συνεννοήσεις ανάμεσα στους μουσουλμάνους και ορισμένες εμπορικές πολιτείες (Αμάλφι). Κάνει έκκληση στους βυζαντινούς συμμάχους. Το 880 ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β' «απελευθερώνει» τον Τάραντα, αλλά δεν μπορεί να εμποδίσει τα αντίπαλα στρατεύματα να εγκατασταθούν γύρω από την Αγρόπολη στις όχθες του Γκαριλιάνο, ενώ άλλες συμμορίες στρατοπεδεύουν στο ύψος της Γαέτας, στην κάτω κοιλάδα του Λίρι, απ' όπου εξαπολύουν επιθέσεις στο εσωτερικό. Ο Πάπας Ιωάννης Ι' και οι Βυζαντινοί τους διώχνουν από εκεί στα χρόνια 910-916. Οι επιθέσεις αποκρούονται τότε αλλά δεν σταματούν (Γένοβα, 932). Μόνο στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα οι μωαμεθανοί θα τεθούν υπό έλεγχο και θα αποκρουστούν, αν και την Καλαβρία συνεχίζουν να την απειλούν ως τις αρχές του επόμενου αιώνα. Στην Προβηγκία και στην κοιλάδα του Ροδανού, όπου έκαναν πολυάριθμες επιδρομές και στην οποία στρέφονται όταν συναντούν πολύ ισχυρή αντίσταση στην Ιταλία, μια ομάδα εγκαθίσταται περί το 890 στη Λα Γκαρντ-Φρενέ, πάνω από το Σαιν-Τροπέζ. Από εκεί διεξάγουν επιχειρήσεις εναντίον των πόλεων και των οδών της περιοχής. Εξαφανίζεται το 972. Στα ανατολικά, μόνο στις αρχές του 10ου αιώνα, ο κίνδυνος έρχεται από τους Ούγγρους, οι οποίοι, αφού πρώτα εγκαταστάθηκαν στις κοιλάδες του Τίτσα και του Δούναβη, συντρίβουν τους Μοραβούς (ανάμεσα στο 901 και στο 906) και ξεχύνονται στη Γερμανία με σχετικά πολυάριθμα στρατεύματα. Το 907 ισοπεδώνουν τη Σαξονία και τη Βαυαρία, το 908 και πάλι τη Σαξονία, το 909 τη Σουαβία. Επιστρέφοντας από αυτή την επιχείρηση, νικιούνται από το δούκα της Βαυαρίας Αρνούλφο, αλλά παίρνουν εκδίκηση την επόμενη χρονιά πετυχαίνοντας σπουδαία νίκη στο Άουγκσμπουργκ. Από το 912 η Σαξονία και η Βαυαρία είναι στο έλεός τους και αφού αυτές οι χώρες είναι αποδιοργανωμένες, εκτείνουν τις επιχειρήσεις τους πολύ πιο μακριά (Σουαβία και Φρανκονία το 912, Σουαβία το 913, Σουαβία και Θουριγγία το 915, Αλσατία το 917, Ρηνανία το 918, Λωρραίνη το 919, Ιταλία το 921, 922, 924 και 926, κοιλάδα του Ροδανού το 924). Το 926 διευρύνουν το πεδίο των επιχειρήσεών τους, λεηλατούν την Κωνσταντία και το Σαιν-Γκαλλ, ξανοίγονται στη Λωρραίνη και επιτίθενται στην Καμπανία. Μπροστά στην αυξανόμενη απειλή ο νέος βασιλιάς της Γερμανίας Ερρίκος Α' αναδιοργανώνει το στρατό. Το 933 καταφέρει βαρύ πλήγμα στους εισβολείς στη Θουριγγία, αλλ' αυτό δεν αποτρέπει το 937 νέες επιθέσεις στη Λωρραίνη και στην Ιταλία. Εντούτοις εκείνη την εποχή καταλαμβάνει ένας λήθαργος τους Ούγγρους, πολλοί από τους οποίους εγκαθίστανται μόνιμα στην Παννονία και στις γειτονικές περιοχές. Το 954 με αφορμή ίσως κάποιους εσωτερικούς ανταγωνισμούς στη Γερμανία επιχειρούν νέα επίθεση και μέσω της Βαυαρίας και της Ρηνανίας προχωρούν μέχρι το Εσκώ και πυρπολούν το Καμπραί, τη Ρεμς και το Σαλόν-συρ-Μαρν από εκεί κατεβαίνουν στη Βουργουνδία και στην Ιταλία και επανακτούν τις βάσεις τους. Το 955 επαναλαμβάνουν τις επιθέσεις και πολιορκούν το Άουγκσμπουργκ. Ο βασιλιάς Όθων προστρέχει, τους αναγκάζει να λύσουν την πολιορκία και τους συντρίβει στο Λεχ. Από τότε ο καιρός των μεγάλων επιδρομών παρέρχεται οριστικά. Από την αφήγηση αυτών των γεγονότων έχει κανείς την εντύπωση ότι όλη η Δύση εκείνο τον καιρό πολιορκείται, ότι η απειλή είναι μόνιμη, ότι όλες σχεδόν οι περιοχές ερημώνονται και αποδιοργανώνονται. Και είναι αλήθεια ότι οι επιθέσεις είναι καταστροφικές, ότι απ' όπου περνούν, Digitized by 10uk1s

κάθε στιγμή, αφήνουν ερείπια και ότι χρειάζεται πολύς καιρός για την ανοικοδόμηση. Εντούτοις πρέπει να πούμε ότι οι επιθέσεις γίνονται κατά διαστήματα και ότι εκτός από ορισμένες περιοχές (τις εκβολές των ποταμών), η κάθε πόλη που προσβάλλεται, λεηλατείται τέσσερις — πέντε φορές κατά τη διάρκεια της κάθε περιόδου. Παρ' όλα αυτά πολλές αγροτικές εκμεταλλεύσεις υποφέρουν σταδιακά από τις επιθέσεις των ορδών και κατά το διάστημα όπου οι Νορμανδοί και οι Σαρακηνοί επιτίθονται στα θαλάσσια και ποτάμια λιμάνια, οι συγκοινωνίες εξαρθρώνονται ενώ οι εμπορικές δραστηριότητες σε επαρχιακή κλίμακα υποβαθμίζονται. Στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα εκείνη που υποφέρει κυρίως από αυτά τα δεινά είναι η Γαλλία, ενώ η Γερμανία θα τα αντιμετωπίσει μερικές δεκαετίες αργότερα. Κατά τον ίδιο τρόπο συχνά καταστρέφονται έργα τέχνης, όπως και οι βιβλιοθήκες, τα scriptoria και τα καλλιτεχνικά εργαστήρια, αφού δέχονται επιθέσεις, ειδικά τα μοναστήρια και οι εκκλησίες. Όλα αυτά βλάπτουν τον πλούτο και την κουλτούρα. Οφείλουμε ωστόσο να διαπιστώσουμε ότι οι συνέπειες δεν είναι πάντα αρνητικές. Στον πνευματικό τομέα τα αββαεία αλληλοβοηθιούνται, για να ανασυστήσουν τις βιβλιοθήκες τους. Όταν μπορούν, συντηρούν σχολεία. Αυτή όμως η αντίσταση και η ανοικοδόμηση, που επιτρέπουν την επιβίωση ως την ανανέωση του δεύτερου μισού του 10ου αιώνα, τονίζουν τον περιορισμό της κουλτούρας στο μοναστικό περιβάλλον και συμβάλλουν στο να στενέψει ακόμη περισσότερο ο κύκλος που αποτελεί την ελίτ και ο οποίος στηρίζεται κοινωνικά σε πολύ αδύναμα και εύθραυστα θεμέλια. Στο πολιτικό επίπεδο η ανάγκη για άμυνα έχει ως συνέπεια να ανατραπούν οι δομές που επιχείρησαν να εγκαθιδρύσουν οι πρώτοι Καρολίδες. Οι πόλεις οχυρώνονται και περιβάλλονται με τείχη, ενώ πολύ συχνά αρχίζουν να προφυλάσσουν και τις πεδιάδες — στις διασταυρώσεις, στα στενά των κοιλάδων — με μικρά οχυρωματικά έργα. Ταυτόχρονα όσοι ασκούν την εξουσία στις πόλεις, όσοι ελέγχουν την ύπαιθρο με τα αξιώματα και τις ιδιοκτησίες τους, αποκτούν υπολογίσιμη εξουσία σε τοπική κλίμακα με τη στρατιωτική ισχύ που αποκτούν και στο βαθμό που κατορθώνουν να τη χειριστούν καλά και να αναδειχθούν άξιοι ηγέτες. Ο κόσμος σ' αυτούς υπακούει, ένας κόσμος που παλιότερα κηδεμονευόταν από αυτούς για λόγους διοικητικούς και οικονομικούς, ενώ ο αυτοκράτορας και οι βασιλείς μεταβάλλονται σε πρόσωπα μακρινά και μυθικά, που δεν χρησιμεύουν σε τίποτα. Έτσι οι μεγάλες εισβολές επιταχύνουν τη διαλυτική διαδικασία, που είχε ξεκινήσει από καιρό και είχε επιταχυνθεί επί Λουδοβίκου του Ευσεβούς, όταν η αριστοκρατία συγκρούστηκε με τρόπο άτακτο και συγκεχυμένο στις δυναστειακές διαμάχες. Θα ήταν ωστόσο λάθος να πιστεύουμε ότι τις στρατιωτικές δυσκολίες και τη σχετική αδυναμία των κεντρικών εξουσιών τις εκμεταλλεύεται όλη η αριστοκρατία, όλοι οι ιδιοκτήτες μεγάλων κτημάτων και ότι γίνονται σε κάθε περιοχή αυτόνομοι και αξιοσέβαστοι βασιλίσκοι. Στην πραγματικότητα μόνο μια μικρή χούφτα ανθρώπων πλούσιων, δραστήριων, γενναίων, έξυπνων ή απλώς τυχερών, επωφελούνται από τα γεγονότα και καταφέρνουν να αναλάβουν τη διοίκηση μιας περιοχής· μια υπεραριστοκρατία κατά κάποιον τρόπο, που τις περισσότερες φορές προέρχεται από την αριστοκρατία των κομητών και των οικογενειών που ήταν ήδη αρκετά ευνοημένες· αυτήν την υπεραριστοκρατία στη Γαλλία την ευνόησε η δημιουργία των επιτελείων που δίνουν εντελώς νόμιμα, δύναμη σε ορισμένα πρόσωπα· τη Γερμανία την ευνόησε το γεγονός ότι διατηρούνται ή επανεμφανίζονται οι δούκες, οι οποίοι φαίνεται ότι έχουν από τη φύση τους την αρμοδιότητα να προστατεύουν τη χώρα και να την κυβερνούν, πράγμα που θα επιτρέψει σ' έναν απ' αυτούς, τον Όθωνα, να γίνει βασιλιάς και να αποκαταστήσει μια σταθερή κρατική εξουσία. Εξάλλου οι κίνδυνοι αυτοί γεννούν στη Δύση κάποια δυναμική. Αναζωπυρώνουν τα πολεμικά πάθη, πράγμα που σ' έναν πρώτο καιρό δεν βλάπτει αναγκαστικά τη συνοχή, διότι στις πιο κρίσιμες στιγμές όλοι αισθάνονται την ανάγκη να υπάρχει κάποια τάξη. Δυστυχώς αυτό το συναίσθημα εκδηλώνεται μόνο στις επαρχιακές περιφέρειες, όπου οι απειλές είναι μεγαλύτερες· δεν έχει καθόλου διάρκεια και μόλις περνά ο κίνδυνος, οι φιλοδοξίες ξεκινούν το διαλυτικό τους έργο. Αντίθετα στο οικονομικό επίπεδο οι Νορμανδοί και οι Σαρακηνοί, μόλις περάσουν οι στιγμές της βίας, ξέρουν να βγάζουν από τις βίαιες αυτές επαφές τον τρόπο να Digitized by 10uk1s

φτιάξουν καλύτερες εμπορικές σχέσεις. Έτσι η Νότια Ιταλία ξαναβρίσκεται σιγά σιγά εμπλεγμένη στο δίκτυο (εμπορικό) της Κεντρικής Μεσογείου (Μαγκρέμπ). Επιπλέον η εγκατάσταση των Δανών στην Αγγλία, ο δεσμός τους με τους όμοιούς τους στη Δανία και στη Σκανδιναβία, συμβάλλουν στην εκ νέου ανάπτυξη του εμπορίου στις βόρειες αυτές περιοχές. Το κυριότερο απ' όλα είναι η εγκατάσταση των ανθρώπων του Βορρά στα Βρετανικά νησιά και στη Νορμανδία — οι οποίοι εκτός των άλλων προσχωρούν στο χριστιανισμό — όπως και η εγκατάσταση των Ούγγρων στην Παννονία, φέρνει στην Ευρώπη ένα νέο αίμα, φλογερότερο και πιο νεανικό ίσως, όπως θέλει ο Ρ.Σ. Λοπέζ, και εν πάση περιπτώσει αναζωογονητικό. Εντούτοις αυτά δεν σημαίνουν ότι ο συνολικός απολογισμός των επιδρομών στην ιστορία της ευρωπαϊκής οικοδόμησης ήταν θετικός: ευνόησαν το διαμελισμό της Δύσης. Το τέλος της Αυτοκρατορίας και η εμφάνιση της διαδικασίας της εκλογής Οι εισβολές δεν ήταν ο μοναδικός ευνοϊκός όρος για την ανάπτυξη των τοπικών δυνάμεων. Και άλλα γεγονότα ευνόησαν την αριστοκρατία· πρώτα απ' όλα η αποδυνάμωση των μοναρχών τις καρολίγγειας δυναστείας λόγω των ανταγωνισμών και των φιλοδοξιών τους, των προσπαθειών τους — και της πλάνης τους — να αποκτήσουν το αυτοκρατορικό στέμμα και να κυβερνήσουν την Αυτοκρατορία. Πράγματι, μολονότι μετά το Βερντέν και κάτω από την επίδραση του κλήρου είχε διακηρυχθεί ότι η Αυτοκρατορία παρέμενε ενιαία και ότι έπρεπε να κυβερνιέται με πνεύμα αδελφοσύνης, και παρά τις μεταγενέστερες επεμβάσεις του παπισμού, οι διάδοχοι του Λουβοδίκου του Ευσεβούς δεν έπαψαν σχεδόν ποτέ να αντιμάχονται, είτε για να αμφισβητήσουν το εδαφικό καθεστώς και να επωφεληθούν από την αδυναμία των κρατών που είχαν σχηματιστεί πολύ γρήγορα από τον κατακερματισμό του τμήματος του Λοταρίου (διανομή μεταξύ των τριών γιων του), είτε για να αποκτήσουν την ύπατη εξουσία, που είχε ακόμη τρομερό γόητρο. Αυτά προκάλεσαν άγονες διαμάχες, που εξάντλησαν και τους μεν και τους δε και δεν τους άφησαν να ξεπεράσουν εντελώς τις εσωτερικές δυσκολίες: τους διασταγμούς της Ακουιτανίας να ενταχθεί στο βασίλειο της Γαλλίας, την αντίσταση της Βρετάνης, την άρνηση ορισμένων κομητών στη Γερμανία να υποταχθούν, τις μηχανορραφίες των δουκών του Σαλέρνο και του Μπενεβέντο, καθώς και μερικών ρωμαϊκών οικογενειών, στην Ιταλία. Όλα αυτά μαρτυρούν τη δύναμη των αριστοκρατιών, εν ονόματι των εθνοτήτων ή απλώς λόγω της αρνήσεώς τους να υποταχθούν. Επιπλέον, ενώ αυτή η δύναμη αυξανόταν και αποκτούσε ρίζες, οι μονάρχες σπαταλούσαν την ακίνητη περιουσία τους κατά συνέπεια και τη δύναμή τους, επιδεικνύοντας υπερβολική γενναιοδωρία προς τους οπαδούς τους, για να είναι σίγουροι για την πίστη τους και για την ενεργό υποστήριξή τους. Ο Λουδοβίκος ο Ευσεβής άρχισε από καλοσύνη και ευσέβεια να πολιτεύεται με αυτό τον τρόπο υπέρ των εκκλησιών. Οι γιοι του έκαναν το ίδιο προς όφελος των λαϊκών. Η αριστοκρατία επωφελήθηκε από αυτήν την αφάνεια και τη φτώχεια. Όσοι είχαν απαλλαγές, άρχισαν να διαχειρίζονται τα κτήματά τους χωρίς να νοιάζονται για το τι έκανε ο βασιλιάς· οι κόμητες κατακρατούσαν για τον εαυτόν τους και για τις οικογένειές τους τα κονδύλια με τα οποία τους επιχορηγούσε το κράτος· ταύτισαν τη δημόσια περιουσία (δημόσια τιμάρια που διαχειρίζονται για λογαριασμό του αυτοκράτορα) με τα επιτίμιά τους (δημόσια τιμάρια που η επικαρπία τους συνιστά την αμοιβή τους) και έφθασαν μάλιστα στο σημείο να πιστεύουν ότι όντως ήταν ιδιοκτήτες όλων των εδαφών της κομητείας που διοικούσαν. Έτσι επιβίωσε μια δημόσια διοίκηση, που λειτουργούσε σύμφωνα με κανόνες οι οποίοι είχαν αποφασιστεί σε παλιότερες εποχές· η ιδέα όμως της βασιλικής κυριαρχικής εξουσίας και συγχρόνως η εικόνα του βασιλιά γίνονταν ολοένα πιο απόμακρες· ολοένα περισσότερο τις αγνοούσαν. Οι ευγενείς δεν σφετερίστηκαν τα βασιλικά δικαιώματα· το περισσότερο που έκαμαν ήταν να προσπαθούν να εξομοιωθούν με όσους είχαν απαλλαγές και προνόμια· απλούστατα τα άσκησαν αναφερόμενοι ολοένα λιγότερο στην κρατική και κεντρική εξουσία, ενώ η διοικητική αριστοκρατία (οι κόμητες) συνδέονταν ολοένα στενότερα με την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων. Σ' αυτό το σημείο είχαν φθάσει στις αρχές του 10ου αιώνα.

Digitized by 10uk1s

Εν τω μεταξύ οι ισχυροί είχαν προκαλέσει μερικές εξεγέρσεις που οδηγούσαν σ' αυτό το σημείο: στη Γερμανία από το 869, στη Γαλλία το 879 (και παλιότερα γύρω στο 845). Ο Κάρολος ο Φαλακρός, περισσότερο απ' όσο ο Λουδοβίκος ο Γερμανικός, είχε επιχειρήσει να αντισταθεί και να αναδιοργανώνει το σύστημα διακυβέρνησης. Μεθυσμένος από το κυνήγι του αυτοκρατορικού στέμματος όμως, δεν είχε κατορθώσει να κάνει τα πάντα. Το 877 στο Κιερζύ είχε συνθηκολογήσει με την αριστοκρατία και είχε δεχθεί την κληρονομική μεταβίβαση του αξιώματος του κόμη και της δημόσιας. Όλα αυτά καταλήγουν πρώτα στην εξαφάνιση της λιγότερο πραγματικής, της λιγότερο σταθερής εξουσίας, διότι δεν ανταποκρινόταν στο εδαφικό στάτους και δεν μπορούσε να αρθεί στο ύψος των προβλημάτων του αιώνα: της Αυτοκρατορίας. Από το 843 ως το 855 ο Λοθάριος προσπάθησε να συντηρήσει κάτι από τη λάμψη της. Ο Λουδοβίκος Β' (855-876) της ξανάδωσε κάποιο γόητρο με τους αγώνες του εναντίον των μουσουλμάνων, αλλά έξω από την ιταλική χερσόνησο δεν είχε καμιά ουσιαστική δραστηριότητα. Ο παπισμός, που χρειαζόταν έναν προστάτη στη χώρα, έκανε την εξουσία αυτή, που διαρκώς ονειρεύονταν όλοι οι απόγονοι του Καρλομάγνου, να λάμψει μ' ένα νέο φως. Ο Κάρολος ο Φαλακρός (875-877), κι έπειτα ο Κάρολος ο Παχύς (877-887) έγιναν αυτοκράτοες· αλλά πώς θα μπορούσαν να δράσουν σ' ολόκληρη Αυτοκρατορία, αφού μόλις που είχαν τα μέσα να κυβερνήσουν τα δικά τους κράτη; Οι διάδοχοι του Καρόλου του Παχύ, τον οποίο άλλωστε είχαν εκθρονίσει το 887 οι Γερμανοί ευγενείς, δεν είχαν ούτε τη δύναμη ούτε την επιρροή. Και αν είχαμε ακόμη αυτοκράτορες ως το θάνατο του Μπερενζέ ντε Φριούλ (924), η Αυτοκρατορία ωστόσο είχε γίνει ένας μύθος πολύ πριν απ' αυτή την ημερομηνία. Τα φώτα που είχαν φωτίσει τη Δύση δεν είχαν πια ούτε κάποια αδύναμη λάμψη. Όσο για το άλλο φως, τον πάπα, αυτό είχε πάψει να λάμπει αμέσως μετά το θάνατο του Ιωάννη Η' (882) κι έλαμπε μόνο στα παλάτια και στα λασπόνερα της Ρώμης. Από την πλευρά του το βασιλικό αξίωμα αποδιαρθρώνεται. Οι ανταγωνισμοί, οι φιλοδοξίες και οι ραδιουργίες των ισχυρών καταλήγουν στην εγκατάλειψη του κληρονομικού συστήματος, που τόσο επιδέξια είχε εγκαθιδρύσει ο Πιπίνος. Ήδη από το 876 ο Κάρολος ο Φαλακρός, που μόλις είχε αποκτήσει το αυτοκρατορικό στέμμα, επιθυμεί να αποκτήσει και το στέμμα της Ιταλίας, που το διεκδικεί επίσης ένας γιος του Λουδοβίκου του Γερμανικού, στον οποίο ο νεκρός μονάρχης Λουδοβίκος ο 2ος το είχε υποσχθεί. Συγκαλεί τους ευγενείς και εκλέγεται βασιλιάς. Μόλις πεθαίνει στη Γαλλία το 879 ο Λουδοβίκος ο Τραυλός, γιος του Καρόλου του Φαλακρού, παρουσιάζονται πολλοί διεκδικητές: από τη μία πλευρά ο Καρλομάν και ο Λουδοβίκος Γ', γιος του αποθανόντος μονάρχη, και από την άλλη ο Λουδοβίκος ο Νέος, γιος του Λουδοβίκου του Γερμανικού· η αριστοκρατία εκλέγει τους δύο πρώτους και ανάμεσά τους μοιράζει την επικράτεια. Την ίδια χρονιά στην Προβηγκία εκλέγεται βασιλιάς ένας γαμπρός του Καρόλου του Φαλακρού, ο Μποζόν. Το 884 στη Γαλλία αναδεικνύεται ηγεμόνας ένας άλλος αδελφός του Γερμανικού, ο Κάρολος ο Παχύς ενώ ο Λουδοβίκος Γ' και ο Καρλομάν εξαφανίζονται ο ένας μετά τον άλλο. Ο Κάρολος ο Παχύς είναι συγχρόνως αυτοκράτορας και βασιλιάς της Γερμανίας· αλλά το 887 μετά από μία εξέγερση του αφαιρείται το στέμμα της Γερμανίας και τον αντικαθιστούν με τον ανιψιό του Αρνούλφο, που ήταν ο οργανωτής της εξέγερσης. Ωστόσο το χαρακτηριστικότερο γεγονός στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας συμβαίνει την επόμενη χρονιά. Το 888 οι ευγενείς του βασιλείου της Γαλλίας αποκλείουν το μέλος της καρολίγγειας δυναστείας Κάρολο τον Απλό, τρίτο γιο του Λουδοβίκου του Τραυλού, από τη διαδοχή του Καρόλου του Παχύ· χωρίζονται σε δύο κάστες, από τις οποίες η μία υποστηρίζει έναν ξένο που είχε δεσμούς εξ αγχιστείας με μερικές οικογένειες ευγενών αυστρασιανής και νευστριανής καταγωγής, τον Γκι του Σπολέτο, και η άλλη ευνοεί τον Εύδο, γιο του Ροβέρτου του Ισχυρού που είχε αποκτήσει λαμπρή φήμη από τους αγώνες του εναντίον των Νορμανδών· τελικά επιλέγουν τον Εύδο, παραχωρώντας έτσι τα σκήπτρα σε άτομο που δεν ανήκει στη δυναστεία. Δέκα χρόνια αργότερα ο μονάρχης αυτός πεθαίνει και επανέρχονται στους Καρολίδες με την εκλογή του Καρόλου του Απλού, δείχνοντας έτσι Digitized by 10uk1s

ότι αυτοί είναι οι πραγματικοί κύριοι του στέμματος. Την ίδια χρονολογία (891) οι Γερμανοί ενεργούν ανάλογα· δέχονται να γίνει βασιλιάς ο γιος του Αρνούλφου, αλλά μόνο αφού τον εκλέξουν. Ήδη από το 888 οι ευγενείς της Τρανσγιουρανίας έχουν εκλέξει δια βοής στη βασιλική της Αγκών, βασιλέα της «Βουργουνδίας» (Ιούρας και πεδιάδα της Ελβετίας), το μαρκήσιο Ροδόλφο. Η υποτέλεια Με αφετηρία την υποτέλεια συντελείται μια άλλη εξέλιξη, η οποία στην αρχή έτεινε να ενισχύσει τη βασιλική εξουσία αλλά οδήγησε στην αποδυνάμωσή της και στην ενδυνάμωση μερικών ευγενών, μερικών οικογενειών, μερικών καστών. Όπως είπαμε, ο Καρλομάγνος είχε αποφασίσει, προκειμένου να ενδυναμώσει την πολιτική συνοχή των κρατών του, να κάνει όλους τους ελεύθερους να του ορκιστούν πίστη, να δεσμευθούν δηλαδή ότι δεν θα στασιάσουν. Ταυτόχρονα και για τον ίδιο σκοπό είχε αποφασίσει ότι οι ισχυροί — αρχηγοί των ισχυρότερων οικογενειών, που τις περισσότερες φορές συνεργάζονταν στενά με τη δυναστεία, υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι, κόμητες, διοικητές παραμεθόριων περιφερειών κλπ. — θα γίνονταν υποτελείς του, δηλαδή θα συνδέονταν μαζί του παρέχοντάς του ορισμένες υπηρεσίες, και σε αντάλλαγμα αυτός θα τους παρείχε την προστασία του για τους ίδιους, τους συγγενείς τους και τις περιουσίες τους. Επιπλέον είχε ζητήσει να παρέχεται σε κάθε περιοχή η ίδια υποτελειακή δέσμευση στους ευγενείς, δέσμευση που δεχόταν ο κόμης εν ονόματι του αυτοκράτορα και όχι για δικό του λογαριασμό. Σιγά σιγά εγκαταλείφθηκε ο όρκος πίστης των ελευθέρων, ενώ η υποτέλεια επεκτεινόταν σε περισσότερα άτομα που ανήκαν στην αριστοκρατία· αυτό ήταν ένας τρόπος να συνδεθεί στενότερα με την εκτελεστική εξουσία, αλλά κυρίως μία από τις πιο αξιοσημείωτες αποδείξεις για τη φυσική ισχύ αυτής της ομάδας. Αυτή η βασιλική υποτέλεια, η δημόσια υποτέλεια, εξακολούθησε για μερικό καιρό να δίνει κάποια δύναμη στο μονάρχη. Το 877 οι υποτελείς ορκίστηκαν στον Κάρολο το Φαλακρό «ότι θα του προσφέρουν βοήθεια και συμβουλές», διατύπωση ανακριβής, που δηλώνει όμως ότι έχουν κάποιες υποχρεώσεις. Αντιθέτως στη Δίαιτα ακριβώς του Κιερζύ ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να αναγνωρίσει τον κληρονομικό χαρακτήρα της υποτέλειας, η οποία είχε γίνει για τους ευγενείς ένα μέσο για να παίρνουν αξιώματα και τιμές και να προσπορίζονται υλικά οφέλη (την επικαρπία ενός κτήματος που τότε τη χαρακτήριζαν «ευεργέτημα» και η οποία σε γενικές γραμμές παραχωρείτο προσωπικά). Η πράξη του Κιερζύ δείχνει την αμφισημία του συστήματος. Ο βασιλιάς αποκτά τις υποτελειακές υπηρεσίες υπό όρους. Επιπλέον οι υποτελείς αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι οφείλουν μόνο αυτές τις υπηρεσίες και καμία άλλη και πως, αν ο ηγεμόνας δεν τους προστατεύει και δεν τους παραχωρεί προνόμια, αυτοί δεν έχουν πλέον καμία υποχρέωση απέναντί του. Την ίδια εποχή η αποδυνάμωση των κεντρικών εξουσιών είναι ήδη σημαντική· επιταχύνεται στα επόμενα χρόνια, ενώ η ακτίνα δράσης και επιρροής των βασιλέων μειώνεται. Οι τελευταίοι μπορούν να υπολογίζουν μόνο στην υποτελειακή πίστη όσων βρίσκονται μέσα σ' αυτή την ακτίνα και δέχονται να συνεργαστούν. Αλλού — αυτό το αλλού σημαίνει σχεδόν παντού — οι σχέσεις υποτέλειας που υπάρχουν και αναπτύσσονται ενεργούν προς όφελος των κομητών και ορισμένων προνομιούχων εκκλησιών που αποκτούν υποτελείς. Ενισχύουν την εξουσία των κομητών, η οποία έχει γίνει κληρονομική και ξεφεύγει εντελώς από τους μονάρχες και από τις ανώτερες από αυτήν εξουσίες που πηγάζουν από τα επιτελεία, από τα δουκάτα ή από άλλα όργανα. Αυξάνουν λοιπόν τη δύναμη της υπεραριστοκρατίας, η οποία με τον τρόπο αυτόν αποκτά προστατευομένους, που γίνονται πιστότεροι στο βαθμό που τους συμφέρει η επιτυχία του αρχηγού τους. Αλλά όλα αυτά δείχνουν και πάλι ότι η δύναμη στην κατανομή των κοινωνικών δυνάμεων και ανάλογα με την ιδιοσυστασία της κοινωνίας εκείνης της εποχής, ανήκει σε ορισμένες οικογένειες και σε ορισμένα πρόσωπα που πραγματικά τη μοιράζονται, όπως είχε συμβεί δυο αιώνες νωρίτερα με τους προγόνους του Πιπίνου του Βραχύ και του Καρλομάγνου, που είχαν δώσει ανάλογο παράδειγμα κατά την άνοδό τους και την πολιτική τους επιτυχία.

Digitized by 10uk1s

Ο εδαφικός κατακερματισμός Υπό την επίδραση των επιδρομών, υπό το βάρος της αγροτικής οικονομίας, μετά από τη διαίρεση των πληθυσμών σε ξεχωριστές ομάδες, αλλά κυρίως κάτω από την επίδραση των ηγετών της αριστοκρατίας οι εδαφικές δομές αποσυντίθενται σε σημείο που η διανομή του Βερντέν να φαίνεται σαν απλή ένδειξη του κατακερματισμού, αν και τα σύνορα που καθιέρωσε διατηρούν κάποια αξία που θα φανεί αργότερα. Πολύ γρήγορα επέρχονται διχασμοί και επιχειρούνται τοπικές συσσωματώσεις. Έτσι κατά τα τέλη του 9ου αιώνα σχηματίζονται αρκετά εκτεταμένα πριγκιπάτα, που από συνταγματική άποψη είναι πραγματικά κράτη, όπου οι «πρίγκιπες» ασκούν όλη την εξουσία που ανήκε προηγουμένως στο στέμμα· οι πρίγκιπες ακόμη συνδέονται με το στέμμα με όρκο υποτελείας, ο οποίος δεν επιφέρει και πολύ συγκεκριμένες υποχρεώσεις. Αντίθετα με την Αυτοκρατορία και τα βασίλεια το πριγκιπάτο είναι ομοιογενές: ανταποκρίνεται στα μεγέθη της εποχής και οι ηγέτες του μπορούν να το σταθμίσουν και να το γνωρίσουν με τρόπο συγκεκριμένο. Στο επίπεδο λοιπόν αυτό παρατηρείται μια πρόοδος. Συνεχίζει να διοικείται σύμφωνα με τους κανόνες των Καρολιδών και με τα ίδια όργανα (κόμητες, υποκόμητες). Σε ορισμένες περιπτώσεις ο πρίγκιπας δέχεται ή παίρνει τον τίτλο του δούκα, που τον θέτει πάνω από τους κόμητες και του δίνει ιδιαίτερη εξουσία και συχνά δουκικά φέουδα (που τα σφετερίζονται ή απλώς προέρχονται από τους μαρκησίους που διοικούσαν τις παραμεθόριες επαρχίες). Σε πολλές κομητείες διατηρεί και τη δικαιοδοσία του κόμη. Χάρη σ' αυτές τις εξουσίες επιβάλλεται στους ευγενείς της περιφέρειας της οποίας ηγείται. Το πριγκιπάτο του τέλους του 9ου αιώνα και των αρχών του 10ου είναι γεγονός που ανάγεται στο δημόσιο δίκαιο. Μπορούμε εύκολα να παρακολουθήσουμε τη γέννησή του. Έτσι στην Κεντρική Ακουιτανία ο Βερνάρδος Πλαντεβελύ, μαρκήσιος της Τουλούζης, περί το 880 εκμεταλλεύεται την αποτυχία του γείτονα και συνονόματού του Βερνάρδου της Γοτθίας, ο οποίος προσπάθησε να ανεξαρτοποιηθεί εντελώς και ξεσήκωσε εναντίον του το συνασπισμό των υπολοίπων ευγενών. Επωφελούμενος και από τις ανεπιτυχείς απόπειρες του Μποζόν στη Βουργουνδία, γίνεται κύριος, πέρα από την επαρχία της Τουλούζης που ήταν δική του, της Γοτθίας, της Ωβέρνης, του Λιμουζέν, του Μπερρύ, της επαρχίας της Μακόν και της επαρχίας της Λυών. Το 886 τα εδάφη αυτά τα κληρονομεί ο γιος του Γουλιέλμος ο Ευσεβής (ο ιδρυτής του Κλυνύ), ο οποίος δεν κατορθώνει μεν να κρατήσει την επαρχία της Τουλούζης, αλλά αποκτά τον τίτλο του δούκα της Ακιτανίας, αφού με τα υπόλοιπα ίδρυσε ένα πραγματικό πριγκιπάτο απ' όπου αποκλείεται κάθε άλλη εξουσία. Ωστόσο το «κράτος» του, όντας υπερβολικά εκτεταμένο, δεν θα επιβιώσει με αυτήν τη χωρική δομή. Αντίθετα την ίδια εποχή ο αδελφός του Μποζόν, ο Ριχάρδος ο Δίκαιος, συνενώνει τα εδάφη της Βουργουνδίας· επικεφαλής δεκαπέντε περίπου κομητειών (στις περιφέρειες του Ωτέν, του Σενόν, της Ωσέρ, της Ντιζόν και του Λανγκρ), γίνεται ο πρώτος δούκας της Βουργουνδίας. Βόρεια του Λίγηρα, στη Νευστρία, ο Εύδος, απόγονος του Ροβέρτου του Ισχυρού και πρόγονος των Καπετίνων, εγκαθιδρύει την εξουσία του σε διάφορες περιοχές. Οι Νορμανδοί από την πλευρά τους κατορθώνουν λίγο αργότερα να αναγνωριστεί η κατοχή τους στο Δουκάτο της Νορμανδίας, ενώ βορειότερα δημιουργείται η κομητεία της Φλάνδρας από τον Μπωντουέν Β', ο οποίος επεκτείνει την εξουσία του στην κυρίως Φλάνδρα, στις περιφέρειες του Βάας, του Κουρτραί, της Γάνδης, στο Αρτουά, στο Τερνουά και αργότερα στην περιοχή της Βουλόννης, του Τουρναί κλπ. Στη Γερμανία η διαδικασία κατακερματισμού είναι πιο πρωτότυπη. Το εθνικό στοιχείο παίζει εκεί σπουδαιότερο ρόλο, αφού οι γερμανικοί λαοί στην πλειοψηφία τους είχαν διατηρήσει τους τοπικούς δούκες ως τον 8ο αιώνα και η υποταγή στον Καρολίδη ηγεμόνα, ακόμα και όταν επέφερε την εξαφάνιση του δουκικού αξιώματος, δεν έπληξε την οντότητα των εθνικών ομάδων (stamm), Digitized by 10uk1s

που παρέμεναν πιο κλειστές μεταξύ τους και που τα μέλη τους τα ενώνει η γλώσσα, οι δικαιικές πρακτικές και ορισμένες φορές οι αναμνήσεις ενός κοινού παρελθόντος. Επιπλέον το εθνικό δίκαιο των λαών αυτών ορισμένες φορές κωδικοποιήθηκε και έγινε γραπτό αρκετά αργά, όπως συνέβη με το δίκαιο των Αλαμανών και των Βαυαρών, που συντάχθηκαν στο πρώτο μισό του 8ου αιώνα, ή με το δίκαιο των Σαξόνων, που κωδικοποιήθηκε με πρωτοβουλία του Καρλομάγνου μετά την κατάκτηση της Σαξονίας στα πρώτα χρόνια του 9ου αιώνα. Βέβαια εκατό χρόνια αργότερα οι κανονισμοί αυτοί φαίνεται ότι περιέπεσαν σε αχρηστία, πιθανότατα επειδή δεν ανταποκρίνονταν πια στις κοινωνικές συνθήκες της εποχής· αλλά τότε αναπτύσσεται ένα εθιμικό δίκαιο που αντλεί τις πηγές του από τους κανόνες αυτούς και ενισχύεται από την αρχή της τοπικής ισχύος του νόμου· το δίκαιο αυτό, διαφορετικό από λαό σε λαό, συντηρεί ανάμεσα στους ανθρώπους του ίδιου Stamm τη συνείδηση της δικαιικής τους κοινότητας. Στα τέλη του 9ου αιώνα οι δούκες που είναι επικεφαλής των εθνικών ομάδων δεν έχουν καμία στενή σχέση με τις παλιές δουκικές δυναστείες· ανήκουν συγχρόνως στην τοπική αριστοκρατία (ή συνδέονται με αυτήν) και στην καρολίγγεια διοικητική αριστοκρατία. Όπως στη Γαλλία, προσεταιρίζονται τους ευγενείς, που οι σχέσεις μεταξύ τους συσφίγγονται περισσότερο με το αίσθημα κοινότητας, καθιστώντας τα αξιώματα και τους τίτλους των τελευταίων κληρονομικούς. Έτσι σχηματίζονται τα τέσσερα εθνικά δουκάτα της Σαξονίας, της Φρανκονίας, της Σουαβίας και της Βαυαρίας. Πρώτος δούκας της Σαξονίας, περιοχής της Βόρειας Γερμανίας, είναι κάποιος Λιούντολφ, ο οποίος πεθαίνει το 866. Ο γιος του Όθων αυξάνει τη δύναμή του και επεκτείνει μάλιστα την κυριαρχία του στη Θουριγγία. Στο τέλος του 9ου αιώνα το δουκάτο της Φρανκονίας στο Νότο — που έχει ως άξονα την κοιλάδα του Μάιν, στα δυτικά ξεπερνά το Ρήνο ανάμεσα στη Μαγεντία και στην Καρλσρούη, νότια ορίζεται από τον Νέκαρ και ανατολικά από το Ράιχνιτς — το επιβουλεύονται οι οικογένειες Μπάμπενμπεργκ (από το Μπάμπεργκ) και Κονραντίν (που είναι εγκατεστημένη στη Ρηνανία)· τότε επικρατεί η δεύτερη. Στο δουκάτο της Σουαβίας, νότια του Νέκαρ — που χωρίζεται από τη Βαυαρία με το Λεχ, ορίζεται από τις υψηλές αλπικές οροσειρές και αργότερα (από το 912) περιλαμβάνει την Αλσατία, η οποία προέρχεται από την παλιά Λοταριγγία — το δουκικό αξίωμα το παίρνει μια δυναστεία που προέρχεται από την περιοχή της λίμνης Κωνσταντίας. Όσο για τη Βαυαρία — ανατολικά της Φρανκονίας και της Σουαβίας — η οποία από εθνολογική άποψη είναι πιο ομοιογενής, στην αρχή τη διοικεί ο Καρολίδης Αρνούλφος, νόθος εγγονός του Λουδοβίκου του Γερμανικού, κι ύστερα, όταν ο δούκας αυτός γίνεται βασιλιάς, καταλήγει σ' έναν ευγενή της περιοχής, τον Λιόυντπολντ, ο οποίος προσαρτά τις παραμεθόριες επαρχίες της Βουημίας και της Κορινθίας. Την ίδια εποχή (αρχές του 10ου αιώνα) η Λοθαριγγία, περιοχή που εκτείνεται από τη Φλάνδρα και τη Φρίζη μέχρι νότια από τα Βόσγια όρη, βασίλειο από το 865, γίνεται το δουκάτο της Λωρραίνης υπό την ηγεσία ενός μέλους της ντόπιας αριστοκρατίας, του Ρενιέ του Μακρυλαίμη. Εντάσσεται στο βασίλειο της Γερμανίας αποτελώντας το πέμπτο δουκάτο της και διαφέροντας από τα άλλα, επειδή ενσωματώθηκε στη Γερμανία καθυστερημένα και δεν παρουσιάζει καμία εθνική ενότητα. Προηγουμένως είχε εμφανιστεί το δουκάτο της Τρανσιουρανίας (Ιούρας και Άλπεις), που έγινε το 888 «βασίλειο της Βουργουνδίας». Στην Ιταλία τη διαδικασία την ευνοούν οι πολιτικές διχόνοιες που ήδη υπήρχαν. Παράλληλα με τα Εκκλησιαστικά κράτη συσσωρεύονται, ανεξάρτητα τα μεν από τα δε, τα μαρκισάτα της Τοσκάνης, του Φριούλ και της Ιβρέας, ενώ στο Νότο διατηρούνται τα λομβαρδικά και τα βυζαντινά δουκάτα. Γύρω από τη Μοδένα, την Πάρμα, την Πιατσέντσα, την Κρεμώνα, το Μπέργκαμο κλπ. σχηματίζονται εκκλησιαστικά πριγκιπάτα, όπου οι επίσκοποι ασκούν αυτόνομα τις εξουσίες των κομητών. Η Προβηγκία έγινε βασίλειο και αντιπροσωπεύει το ίδιο είδος κράτους με τα παραπάνω.

Digitized by 10uk1s

Η εξαφάνιση της καρολίγγειας Ευρώπης Έτσι εξαφανίζεται στο πρώτο μισό του 10ου αιώνα η Ευρώπη των Καρολιδών. Η συνέχειά της όμως δεν μοιάζει σε τίποτα με ό,τι υπήρχε πριν από την εμφάνιση της δυναστείας. Το έργο λοιπόν που επιτέλεσε η δυναστεία οδήγησε πρώτα στο να ξεπεραστούν οι προγενέστερες αποκλίσεις, εξαφάνισε τις δομές που τις προκαλούσαν και εισήγαγε την ακλόνητη θέληση για συνοχή. Αυτός είναι σίγουρα ο κυριότερος λόγος για τον οποίο δεν πέθαναν όλα μες στην κατάρρευση που πραγματοποιείται. Στη νοοτροπία και στα πολιτικά ήθη επιβιώνει κάποια έννοια του κράτους και της δημόσιας εξουσίας, που νομικά ορίζεται από τα βασιλικά δικαιώματα, ακόμα και όταν τα προνόμια αυτά τα έχουν άνθρωποι που θεωρητικά δεν έχουν κανένα δικαίωμα να τα κατέχουν. Η πνευματική ζωή, που ανανεώθηκε τον 9ο αιώνα, διατηρεί μια ζωτικότητα χάρη στην οποία μερικές δεκαετίες αργότερα έχουμε μια νέα άνθηση, διότι στον τομέα της κουλτούρας δεν υπήρξε ποτέ ολοκληρωτικό ρήγμα, πράγμα που έγινε μερικές φορές σε άλλους τομείς. Στα δυο αυτά επιτεύγματα, που συνιστούν την ουσιαστική πλευρά του ενεργητικού του απολογισμού, μπορούμε να προσθέσουμε τη συνέχιση του εκχριστιανισμού και την καλύτερη οργάνωση των οικονομικών δραστηριοτήτων, σημειώνοντας ωστόσο ότι στο σημείο αυτό οι Καρολίδες δεν ήταν καθόλου καινοτόμοι και έλαβαν μέρος σε εγχειρήματα που είχαν ξεκινήσει πολύ πριν από αυτούς και τα οποία δεν μπορούσαν να φιλοδοξούν ότι θα τα ελέγξουν. Από την άλλη πλευρά το παθητικό είναι τόσο μεγάλο, ώστε μας επιτρέπει να αναρωτηθούμε αν οι διαλυτικές δυνάμεις δεν ήταν πάντοτε πιο δραστικές από τις ενωτικές τάσεις και αν το οικοδόμημα των Καρολιδών είχε ποτέ — εκτός από το διάστημα 780-820 — πραγματική σταθερότητα. Πραγματικά στηριζόταν στην πλήρη συμμετοχή μιας ισχυρής αριστοκρατίας και μετασχηματιζόταν σε σύστημα σταθερών θεσμών. Μπορούμε όμως να βεβαιώσουμε ότι ολόκληρη η αριστοκρατία υποστήριζε στ' αλήθεια ανά πάσα στιγμή τις ενέργειες του ηγεμόνα; Μήπως στους κόλπους του συστήματος υπήρχαν πάντοτε ανταγωνισμοί, εθνικές διχόνοιες και αποκλίνουσες, πολιτικές και υλικές, φιλοδοξίες; Άραγε υπήρξαν άλλοι συνασπισμοί εκτός από εκείνον που ένωνε συνενόχους για να μοιραστούν τα κέρδη, ή από εκείνον που συνέδεε ομοφρονούντες για να καρπωθούν από κοινού τα οφέλη της εξουσίας, αποκλείοντας όλους τους άλλους, όσους ήταν αντίθετοι και όσους δεν μπόρεσαν να παρεισφρύσουν στην υπόθεση; Όσο για τους θεσμούς, που το διάγραμμά τους είναι σαφές και έξυπνο, λειτουργούσαν άραγε κανονικά για το καλό του κράτους; Τους χειρίστηκαν και τους έλεγχαν με τρόπο που να επιτρέπει την επιτυχία των καθορισμένων στόχων; Ποιοί ήταν άλλωστε αυτοί οι στόχοι; Αυτό είναι θεμελιώδες ερώτημα, που τίθεται όμως με αμφιλεγόμενους όρους, αφού σκοπός της Αυτοκρατορίας, η οποία θέλει να είναι το αποκαταστημένο κράτος, είναι να υπηρετήσει τη θρησκεία, που με τη σειρά της δεν θέλει να αναγνωρίσει σ' αυτό το κράτος ξεχωριστό, δικό του, σκοπό. Αν προσθέσουμε ότι εκτός από την αριστοκρατία οι υπόλοιποι κάτοικοι της Αυτοκρατορίας δεν είχαν καθόλου συνείδηση ότι συμμετέχουν στη δημόσια ζωή, ότι ο εκχριστιανισμός πραγματοποιείται κυρίως για την προσωπική τελείωση μιας ελίτ, δίνοντας στην Εκκλησία και στον κλήρο μια ολοένα αυξανόμενη δύναμη — και όχι στην πολιτική εξουσία — διαπιστώνουμε ότι η επιτυχία των Καρολιδών ήταν όχι μόνο εφήμερη αλλά και απατηλή. Ο Κρίστοφερ Ντώσον την ανακαλύπτει και την εξυμνεί στη πνευματική και πολιτισμική επιτυχία τους. Όμως, και αν είναι αλήθεια ότι το έργο που πραγματοποιήθηκε σ' αυτόν τον τομέα ήταν καρποφόρο και συνεισέφερε στον ευρωπαϊκό πολιτισμό που έκρυβε μέσα του ένα μέρος της κληρονομιάς της αρχαίας κουλτούρας, είναι πέρα για πέρα υπερβολικό να θεωρήσουμε ότι από μόνο του δημιούργησε πράγματι τον πολιτισμό αυτόν και ότι εγκαθίδρυσε αναγνωρισμένες «αξίες». Διότι δεν όρισε ποτέ με σαφήνεια τα όπλα που είχε, εκτός από το θρησκευτικό και πνευματικοθρησκευτικό επίπεδο. Οι στάσεις στις οποίες οδήγησε η θεωρία που επεξεργάστηκε για τα προβλήματα της ζωής αφορούσαν τους κληρικούς κι ακόμη περισσότερο τους μοναχούς, και ποτέ ολόκληρη την κοινωνία, ούτε καν την ελίτ των λαϊκών. Με λίγα λόγια, αν η αποκατάσταση του 9ου αιώνα μπορεί — όχι χωρίς επιφυλάξεις άλλωστε — να θεωρηθεί ως ένας από τους κρίκους στην αλυσίδα της πολιτισμικής Digitized by 10uk1s

γέννησης της Ευρώπης, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αποτέλεσε την πηγή της, που από μόνη της θα αρκούσε για την ανάπτυξή της. Τελικά, μήπως η Ευρώπη των Καρολιδών ήταν απλώς ένας μύθος; Όχι μία γέννηση δίχως επαύριον, όπως λέγεται συχνά, αλλά μία ψευδής αναγέννηση που προέκυψε από την επιθυμία να ενοποιηθεί σ' ένα ελάχιστα συνεκτικό πλαίσιο ό,τι δεν μπορούσε να ενοποιηθεί, με την αναφορά σε έννοιες και μέσα που κληροδότησε η ρωμαϊκή αρχαιότητα και που τότε ήταν εντελώς ακατάλληλα για την Αυτοκρατορία. Ήταν δυνατόν να ανασυσταθεί το ρωμαϊκό καθεστώς, που ενάντια στην παρακμή και στον επιθανάτιο ρόγχο του είχαν παλέψει για τρεις αιώνες τόσοι γενναίοι άντρες; Άραγε ήταν δυνατόν να ξαναφτιαχτεί ένας ομοιόμορφος πολιτισμός, λες κι οι λαοί του 9ου αιώνα, μόλις τους άγγιζε ξαφνικά δεν ξέρουμε ποιο μαγικό ραβδί, θα μπορούσαν να υπερπηδήσουν την ανομοιογένειά τους, λες και υπήρχε κάποια μήτρα που θα μπορούσε να συγχωνεύσει όλα τα ξένα σώματα σ' ένα ενιαίο και ομοιόμορφο κράμα; Άραγε ήταν δυνατόν να αποκατασταθεί η αποτελεσματικότητα της εξουσίας και των θεσμών, σαν να μην ήταν η Δύση την εποχή εκείνη μια υπανάπτυκτη και υποδιοικούμενη ήπειρος; Η Ευρώπη των Καρολιδών, που στην πράξη δεν υπήρξε ποτέ, ήταν λοιπόν η Ευρώπη των προθέσεων· προθέσεων που τις όρισαν και τις επεξεργάστηκαν χωρίς κακοπιστία, αλλά που τις συνέλαβαν και τις βίωσαν απατηλά.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Η ρωμανική Ευρώπη ή η εποχή της πρώτης σποράς ΜΕΣΑ 10ου - ΜΕΣΑ 12ου ΑΙΩΝΑ

Ο Denis de Rougemont, στο δοκίμιό του για την Ευρώπη (Εικοσιοκτώ αιώνες Ευρώπη) σημειώνει ότι κατά τις αρχές του 11ου αιώνα, μέσα στο περιβάλλον των νέων Γερμανών αυτοκρατόρων, μπόρεσαν να διαφυλάξουν ή να επανεύρουν την έννοια μιας ενοποιημένης ηπείρου: στον θάνατο του αυτοκράτορα Ερρίκου Β' (1024), πάνω στον μανδύα του οποίου ήταν κεντημένο το «Τιμή της Ευρώπης», έκλαψε «όλη η Ευρώπη». Αντίθετα, κατά τον Rougemont, η επόμενη περίοδος, ήταν εκείνη της «μεσαιωνικής έκλειψης της ευρωπαϊκής συνείδησης» κατά τη διάρκεια της οποίας, στον 11ο και 12ο αιώνα, οι άνθρωποι, προσκολλημένοι στα ίδια σχήματα και υποχρεωμένοι να σέβονται τους ίδιους περιορισμούς, διατηρώντας κατ' αυτό τον τρόπο ενσυνείδητα μεταξύ τους μια κάποια αλληλεγγύη, πρέπει να είχαν πάψει παρ' όλα αυτά, να διακρίνουν αυτό που, μέσα στα όρια του πρώην κόσμου του Καρλομάγνου, τους προσέγγιζε και τους ένωνε μεταξύ τους. Αυτή η παρατήρηση που τονίζει ότι τα στοιχεία της διάστασης ήταν τότε τόσο ισχυρά ώστε σε κανένα επίπεδο, σε κανένα τομέα, σε καμιά ομάδα, η ομόνοια δεν μπορούσε να είναι επιθυμητή και η συνοχή ηθελημένη, βασίζεται κατά κύριο λόγο σ' ένα απατηλό όραμα, όσον αφορά το οικοδόμημα του Καρλομάγνου, το οποίο κρίνεται ως ένα πολύ καλό πρότυπο για την ενότητα της ηπείρου, και το οποίο θα έδινε στους σύγχρονους του Καρλομάγνου και του Λουδοβίκου του Ευσεβούς, χάρη στην Αυτοκρατορία «μία ευρωπαϊκή συνείδηση». Εξάλλου, αυτή η παρατήρηση, χωρίς να χάνεται σε αναλύσεις, αρκείται σε μια επιπόλαιη εκτίμηση των «διαλυτικών δυνάμεων» και ειδικά της φεουδαρχίας, η οποία θα ήταν αναρχία, απόλυτη άρνηση μιας συστηματικής οργάνωσης, άπληστος εγωισμός του ιδιωτικού συμφέροντος, παρ' όλο ότι, από πολύ καιρό, οι ειδικοί που διαπιστώνουν και αυτοί, τον κατακερματισμό στον οποίο οδηγεί η φεουδαρχία, μας αποδεικνύουν πως αυτό το καθεστώς εξέφραζε τη «σαρκική αλληλεγγύη» μιας ομάδος. Εν τούτοις, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε, ότι οι εξ επαγγέλματος ιστορικοί πολύ λίγο ενδιαφέρθηκαν γι' αυτή τη συζήτηση, κατά την οποία άλλοι συγγραφείς συμμερίζονται την γνώμη του Denis de Rougemont (π.χ. ο Bernard Voyenne) και οι οποίοι σπάνια ζήτησαν να φέρουν στο φως αυτό που σε ηπειρωτική κλίμακα, μπορούσε να συνενώσει τα άτομα ή τις κοινωνίες. Αλλά και όταν ακόμα το έκαναν, προτίμησαν να επιδοθούν σε συνθέσεις των οποίων η βασική επιχειρηματολογία παρέμενε περιορισμένη σε έναν τομέα και αφορούσε μια μοναδική δομή — την οικονομία, τους θεσμούς, τη θρησκεία. Όμως ο R. S. Lopez αποτελεί εξαίρεση, ο οποίος φωτίζει αυτό που, από τα μέσα του 10ου αιώνα, προσέγγισε τους ανθρώπους μεταξύ τους. Αλλά αφού μας επισημάνει μερικά λαμπρά σημεία, επιδίδεται και αυτός σε μια σειρά από ειδικές αναλύσεις, τονίζοντας με ακρίβεια εδώ κι εκεί, με σύντομες διατυπώσεις, τις διαβεβαιώσεις που αναφέρονται στη γέννηση της Ευρώπης, χωρίς αυτή η μικρή επωδός να μπορεί, δυστυχώς, να αντικαταστήσει μια συμφωνία. Γι' αυτόν, καθώς και για όλους τους άλλους, τα δένδρα κρύβουν πολύ συχνά το δάσος. Από το 950 και μετά, πράγματι, είναι εύκολο να διαπιστώσουμε μια βαθιά μεταβολή στη Δύση, η οποία συνεχίζεται έως το 1150 περίπου, και η οποία δίνει στις χώρες που τη συγκροτούν δομές και συμπεριφορές τελείως διαφορετικές απ' ό,τι είχε εκδηλωθεί στο παρελθόν. Είναι φανερό ότι αυτή η μεταμόρφωση εμφανίζει συνεχώς στοιχεία διάσπασης, αναρχίας και μια έλλειψη συνοχής. Είναι βέβαιο, ότι αυτή η μεταμόρφωση, δεν είναι ένα ηθελημένο οικοδόμημα, μια αληθινή ενσυνείδητη έρευνα μιας απόλυτης συνοχής ή μιας οικουμενικής αλληλεγγύης. Αλλά δεν είναι λιγότερο αληθινό ότι, κάτω από αυτές τις ενισχυμένες διαλεκτικές αντιθέσεις, τοποθετούνται και επεμβαίνουν ιδέες Digitized by 10uk1s

και δυνάμεις οι οποίες μειώνουν τις αντιφάσεις, τις οποίες οι σύγχρονοι αντιλαμβάνονται σαν αυτό που αποτελεί τις βάσεις της δυτικής κοινωνίας: ιδέες και δυνάμεις επιπλέον, χωρίς τις οποίες θα ήταν αδύνατο, από το 1150 και μετά, η οικοδόμηση της χριστιανικής Ευρώπης — της Χριστιανοσύνης — του 13ου αιώνα. Αποστολή του ιστορικού είναι να προσδιορίσει με πόση δύναμη βλαστάνουν και αναπτύσσονται αυτοί οι σπόροι, που φύτεψαν, ενώ φυτρώνουν παράλληλα και τα ζιζάνια.

ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ Η δημογραφική άνοιξη Στο δεύτερο ήμισι του 10ου αιώνα, η ιστορία αρχίζει ξανά να κινείται. Ορισμένα συμπτώματα εμφανίζονται τα οποία προμηνύουν ότι ο κόσμος αρχίζει να ξεφεύγει από την αβεβαιότητα και να αποσείει την αποτελμάτωση. Ο δυναμισμός ξαναγεννιέται και αυτό σε όλους τους τομείς: είναι η εποχή της ανανεωμένης οικονομίας. Για τους λαούς της Δύσης είναι κυρίως η εποχή μιας νέας νεότητας, που προέρχεται ίσως, όπως υπογραμμίζει ο R. S. Lopez, από την συνάντηση και κάποτε από τη συγχώνευση της χωρίς ιστορικό παρελθόν ζωντάνιας των ομάδων των επιδρομέων (Νορμανδοί, Ούγγροι κ.λπ.) και των νέων που είναι προσκολλημένοι στις βιωμένες παραδόσεις των εγκατεστημένων εθνών από παλιά. Απ' αυτά τα χρόνια και μετά, το νέο ξεκίνημα και η ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας είναι κάτι αναμφισβήτητο. Οι αιτίες αυτής της μεταμόρφωσης είναι χωρίς αμφιβολία αναρίθμητες. Είναι δύσκολο να τις αποσαφηνίσουμε με ακριβείς αναλύσεις, κι ακόμα περισσότερο να καταμετρήσουμε την επίδραση κάθε μιας από αυτές, επειδή, πολύ συχνά αυτά τα επιχειρήματα εκτείνονται σε διαφορετικές χρονολογικές κλίμακες, μερικά από αυτά, με πολλή ένταση, ήδη από τα μέσα του 10ου αιώνα, καμιά φορά και νωρίτερα, αλλά, μόνο μετά το 1050. Τέλος, όλα ή σχεδόν όλα, εξακολουθούν να επεμβαίνουν μετά το 1150, έχοντας συμβάλλει ως τότε, να εγκαθιδρύσουν νέες δομές και να διαπλάσουν νέες νοοτροπίες: εκείνες της «χριστιανοσύνης» του επόμενου αιώνα. Μια καλύτερη και πιο εκτεταμένη χρήση του σιδήρου, της οποίας την περίοδο ο ιστορικός αποκαλύπτει από τον 11ο αιώνα, υπήρξε σίγουρα ένας αποφασιστικός παράγοντας για την εξέλιξη. Χωρίς να ασχοληθούμε με μια ειδική μελέτη των λόγων και των μέσων αυτής της ανάπτυξης, μας είναι εύκολο να σημειώσουμε τις συνέπειες. Παύουν να κατασκευάζουν ξύλινα εργαλεία, διαθέτουν μεταλλικά όργανα, σκληρότερα και ανθεκτικότερα που τους επιτρέπουν να καλλιεργούν πιο αποτελεσματικά· ιδιαίτερα τους επιτρέπουν να οργώνουν μεγαλύτερες εκτάσεις και σε μεγαλύτερο βάθος καθώς και να αντικαταστήσουν το αρχαϊκό ξύλινο άροτρο με το μεταλλικό υνί. Συγχρόνως και δίχως άλλο σε σχέση με αυτή τη μεταμόρφωση, γενικεύουν την εφαρμογή μιας ήδη γνωστής τεχνικής, την οποία, η ανεπάρκεια και η απάθεια είχαν σχεδόν αφήσει αχρησιμοποίητη: χρησιμοποιούν καλύτερα την κινητήρια δύναμη των χειμάρων για να γυρίσουν οι αλευρόμυλοι και τα ελαιοτριβεία και αργότερα τα βυρσοδεψεία και άλλοι μύλοι — πράγμα που τους ωθεί να τους κτίζουν πάνω σε πασσάλους, πιο στερεά, και καμιά φορά να εκτρέπουν τα ποτάμια, να σκάβουν αυλάκια, να ανοίγουν αγωγούς για να τρέχει πιο γρήγορα το νερό. Αντικαθιστούν τις αρχαϊκές συνήθειες με νέους τρόπους ζεύξης — η ζεύγλη για το άλογο, ο ζυγός για το βόδι — τα οποία αυξάνουν την ελκτική δύναμη· γίνονται οι πρώτες βελτιώσεις στην καλλιέργεια του εδάφους, και σημειώνεται πρόοδος στην τριετή εναλλαγή της σποράς, η οποία, παρέχοντας δύο συγκομιδές στα τρία χρόνια αντί μιας στα δύο, έχει σαν συνέπεια να αυξηθεί αρκετά η παραγωγή. Όλα αυτά μεταφράζονται σε εκχερσώσεις, αξιοποίηση νέων εκτάσεων, και στη διεύρυνση του παλιού δεσποτικού της εποχής του Καρλομάγνου (villa) στο οποίο αντικαθιστούν σιγά σιγά τα πλέθρα με το φόρο υποτελείας (μόνιμες υποτέλειες έναντι ετήσιας πληρωμής οφειλών που αποτελούσε κατά Digitized by 10uk1s

κάποιο τρόπο το ενοίκιο), ενώ η αγγαρεία εξαφανίζεται, και τέλος με την αύξηση της χειροτεχνικής και εμπορικής δραστηριότητας, μετά το 1150 αρχίζει να λειτουργεί μια άλλη οικονομική και κοινωνική οργάνωση. Η εύνοια της τύχης, χωρίς την οποία αυτή η ανάπτυξη δεν θα ήταν σχεδόν καθόλου δυνατή — μήπως αυτό να ήταν γεγονός τυχαίο ή μήπως ακόμα μια συνέπεια που χρωστούσαν στη βελτίωση των συνθηκών ζωής και διατροφής; — θέλησε αυτή η εποχή να μη γνωρίσει φοβερές επιδημίες και σιγά σιγά κατά τη διάρκεια του 11ου αιώνα, σιτοδείες και λιμοί ήταν πιο σπάνιοι, λιγότερο γενικευμένοι και πιο υποφερτοί. Οι πόλεμοι, επίσης, δεν ήταν φονικοί, ακόμα και όταν ξεσπούσαν πολύ συχνά για ολόκληρες δεκαετίες. Ο πόλεμος σε ενδημική κατάσταση, όπως αρέσκονται να λένε οι ιστορικοί, βίαιος, απάνθρωπος, συνοδευόμενος από φόνους, βιασμούς, απαγωγές, εμπρησμούς, δεν είχε ποτέ πάρα πολλά θύματα, σε σύγκριση με τις απώλειες που είχαν προκαλέσει οι γερμανικές εισβολές και αυτές ακόμη οι κατακτήσεις του Καρλομάγνου, και πολύ περισσότερο με τις απώλειες που θα προκαλέσουν οι συγκρούσεις του 14ου-15ου αιώνα. Σκοτώνουν λίγους και σκοτώνονται λίγοι, επειδή, κάθε φορά, η σύγκρουση δε φέρνει αντιμέτωπους παρά μόνο λίγους ανθρώπους αφού, γενικά δεν αφορά και δεν ενδιαφέρει παρά μία μικρή και περιορισμένη ομάδα· τέλος επειδή η πρόθεση που του αποδίδουν, ο σκοπός τον οποίο ο πολεμιστής επιζητεί χρησιμοποιώντας τη δύναμή του και όπου φυσικά εμφανίζεται σκληρός δεν είναι για να καταστρέψει, αλλά για να πάρει και να αρπάξει. Αυτές οι συνθήκες και αυτές οι μεταβολές εξηγούν τη δημογραφική έκρηξη, η οποία εμφανίζεται σαν συνέπεια της γενικής εξέλιξης μάλλον, παρά ως προσδιοριστική αιτία και η οποία αποτελεί δίχως άλλο, το σπουδαιότερο γεγονός της ιστορίας της Δύσης σ' αυτούς τους αιώνες. Η πρόοδος αυτή αρχίζει αργά γύρω στα 950, επιταχύνεται το δεύτερο ήμισι του 11ου αιώνα και φθάνει σε εξαιρετική ακμή γύρω στα 1140-1150 — γεγονός που εξηγεί τη δύναμη της επόμενης περιόδου. Η δημογραφική εξάπλωση γίνεται το ελατήριο που προωθεί τα πάντα: σύμπτωμα της αναγέννησης του δυναμισμού, είναι ο ίδιος ο δυναμισμός. Το ότι είναι αδύνατο στον ιστορικό να προβάλλει ακριβώς αριθμούς πάνω σ' αυτό το θέμα — η Αγγλία φαίνεται πως είχε περάσει, μεταξύ 1086 και 1348, από 1.100.000 κατοίκους σε 3.700.000· η Γαλλία, μεταξύ του 1100 και του 1300, από λιγότερο από 5 εκατομμύρια σε καμιά δεκαπενταριά — είναι δευτερεύον ζήτημα σ' αυτό εδώ το κεφάλαιο. Αρκεί να συγκρατήσουμε, σ' αυτή τη φάση, πως η Δύση είδε τον πληθυσμό της να αυξάνεται μεταξύ του 950 και του 1150 το λιγότερο κατά 50%, για να εξακολουθήσει κατόπιν με μεγαλύτερη ορμή την πρόοδό της, και ότι οι λαοί μ' αυτόν τον τρόπο είχαν ξαναβρεί το σφρίγος που φαινομενικά είχε πέσει σε λήθαργο κατά το παρελθόν. Η επέκταση της Ευρώπης Αυτό το σφρίγος εκφράζεται κατ' αρχήν με μια εδαφική επέκταση, η οποία συνενώνει νέες περιφέρειες και νέους πληθυσμούς στον παλιό καρολιγγιανό κόσμο και οδηγεί σχεδόν στα γεωγραφικά όρια της νεώτερης Ευρώπης. Αυτή η διεύρυνση οφείλεται στη δημογραφική ανάπτυξη αλλά συνδέεται με την ανανεωμένη πολεμική ζωτικότητα και ακόμα περισσότερο, με τη βούληση εκχριστιανισμού κάποιων ιεραρχών η οποία είναι άλλωστε και αυτή μια εκδήλωση ανανεωμένου δυναμισμού. Εν τούτοις, καθώς και στις προηγούμενες περιόδους, ιδιαίτερα στην εποχή των γερμανικών επιδρομών, πολλοί λαοί προσηλυτίζονται, επειδή οι αρχηγοί τους προσχωρούν στο χριστιανισμό, και τους υποχρεώνουν κατόπιν, με διάφορα μέσα, να εγκαταλείψουν τις πατροπαράδοτες λατρείες τους και να υιοθετήσουν τη χριστιανική πίστη. Αυτοί οι ηγεμόνες, κινούνται μ' αυτό τον τρόπο του τόσο θεμελιώδη, όσον αφορά τις συνέπειές του για την ιστορία της Δύσης, για πολιτικούς λόγους. Εξουσιάζοντας και κατευθύνοντας ετερόκλιτες ομάδες, συχνά διασκορπισμένες σε πολλαπλές κοινότητες, από τις οποίες μερικές διατηρούν ακόμα τη δομή της φυλής, βρίσκουν στην καθολική Digitized by 10uk1s

θρησκεία και περισσότερο στην εκκλησία που τη μεταφέρει, τη διαδίδει και χρησιμοποιεί με τη μεσολάβηση του κλήρου, ένα στοιχείο που τους επιτρέπει να δημιουργήσουν ένα σταθερό κράτος. «Η εισαγωγή του χριστιανισμού στη χώρα, θέτει συγχρόνως στην υπηρεσία του ηγεμόνα ένα δίκτυο που χαρίζει, στη συγκεντρωτική εξουσία του, το στήριγμα αυτού που έδειχνε να είναι μια δύναμη μαγική. Έχοντας προσηλυτιστεί ο ίδιος και καλώντας τους χριστιανούς ιεραπόστολους, ο ηγεμόνας εξασφαλίζει την άνευ όρων προστασία της Εκκλησίας». (J. Dhondt και Μ. Rouche, Ο απώτατος Μεσαίωνας). Αλλά, κάνοντας κάτι τέτοιο, όποια κι αν ήταν η γνώμη του για την Εκκλησία, αναγνώριζε στον καθολικισμό μια εξαιρετική αξία, η οποία είναι, ταυτόχρονα γι' αυτόν πολιτική και ηθική, αλλά που τελικά όταν η στιγμή και ο καιρός της απλής πολιτικής πράξης είχαν περάσει, ενσωματώνει το Κράτος του και τους «υπηκόους» του, στο ηθικό επίπεδο, στον πολιτισμό των χριστιανικών από παράδοση, λαών, και τους συνδέει μαζί του για πολλούς αιώνες. Στην Σκανδιναβία η μετάβαση στο χριστιανισμό ήταν αργή και συγκεχυμένη. Η προσπάθεια είχε ανασταλεί στο τέλος του 9ου αιώνα, επαναλήφθηκε όμως κατά το 930-940. Στην Δανία, η νίκη του Γερμανού βασιλιά Ερρίκου Α' (934), και κατόπιν, οι επαφές που είχε επιμεληθεί ο αρχιεπίσκοπος του Αμβούργου Ούνι οδήγησαν, από το 960, το βασιλέα Χάραλντ και τον γιο του Σβεν, να δεχθούν το βάπτισμα και να βοηθήσουν τους Γερμανούς ιεραπόστολους. Κατά το 980, έκτισαν μια στήλη προς δόξα του Χάραλντ, ο οποίος καθώς λένε, επέτρεψε σε όλους τους Δανούς να γίνουν χριστιανοί. Σ' αυτή τη χρονολογία όμως, ο τόπος δεν είχε ακόμη φθάσει σ' αυτό το σημείο, ίσως, εξαιτίας της προσήλωσης των μαζών στην ειδωλολατρεία, και χωρίς αμφιβολία, σε συνάρτηση με την αντίθεσή τους σε ένα έργο που είχαν αναλάβει οι Γερμανοί. Θα πρέπει να περιμένουμε τη βασιλεία του Κνουτ του Μεγάλου (1018-1035), ο οποίος, ως βασιλιάς της Αγγλίας και της Δανίας, έστειλε στη χώρα Άγγλους κληρικούς και μοναχούς, έτσι ώστε η επιτυχία να είναι καθοριστική. Όλοι οι ιστορικοί συμφωνούν να θεωρούν ότι το 1060 το βασίλειο ήταν χώρα χριστιανική, παρ' όλο ότι κάποιες χριστιανικές υποχρεώσεις, δεν ήταν ακόμη σεβαστές. Στις αρχές του 12ου αιώνα, η προαγωγή σε μητρόπολη του επισκοπικού θρόνου της Λουντ, που ως τότε υπαγόταν στον αρχιεπίσκοπο του Αμβούργου, κλείνει επισήμως την περίοδο του κηρύγματος του Ευαγγελίου. Στην Νορβηγία, οι ηγεμόνες των Βίκιγκς προσηλυτισμένοι και βαπτισμένοι στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια των μεγάλων μεταναστεύσεων, είναι εκείνοι που έφεραν την καθολική θρησκεία: ο Χάακον (938-961), ο Όλαφ Τριγκβέσον (915-1000) και ο Άγιος Όλαφ (1014-1030). Αλλά συνάντησαν ισχυρές αντιστάσεις. Ο Χαάκον δεν πέτυχε σχεδόν διόλου· ο Όλαφ Τριγκβέσον είχε κάποιες επιτυχίες με τη βοήθεια Άγγλων ιεραπόστολων αλλά δεν πρόφτασε να συνεχίσει. Ο Άγιος Όλαφ, πολύ πιο εμπειρικός, αποφασίζει να εξαλείψει την ειδωλολατρεία, αλλά είναι υποχρεωμένος να το κάνει με τα όπλα στο χέρι και βρίσκει το θάνατο στη μάχη. Μετά από αυτόν, εν τούτοις, η πρόοδος είναι πιο σαφής. Κατά τα μέσα του 11ου αιώνα, υπάρχουν ήδη, στο βασίλειο τρεις επίσκοποι. Θα γίνουν πέντε στις αρχές του 12ου με μια εθνική μητρόπολη στο Νινταρός (Trondheim). Επιπλέον, από τον 11ο αιώνα, Νορβηγοί ιερείς φέρνουν το χριστιανισμό στην Ισλανδία και στη Γροιλανδία (όπου οι Εσκιμώοι θα τον καταστρέψουν το 14ο αιώνα). Δεν είναι πολύ γνωστή η ιστορία του εκχριστιανισμού της Σουηδίας. Το 10ο αιώνα, υπάρχουν σίγουρα, γύρω από την Μπίρκα και την Σιγκτούνα, κάποιες χριστιανικές κοινότητες, πολύ περιορισμένες, σαν μια μαρτυρία του έργου του Ανσέρ και του Ρέμπερτ. Στις αρχές του 11ου αιώνα, ο βασιλιάς Όλαφ Σκετκόνουνγκ προσηλυτίζεται και φαίνεται να πραγματοποιείται κάποια πρόοδος. Αλλά, το 1080, η Ουψάλα είναι ακόμα με το ναό της, το αναγνωρισμένο δραστήριο κέντρο της ειδωλολατρείας. Μόνο κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα, η χώρα κλίνει αληθινά προς το μέρος της θρησκείας της Ευρώπης. Σ' αυτή την περίοδο έχει έξι επισκοπές που εξαρτώνται από την Ουψάλα, η οποία έγινε μητρόπολη στα 1164. Στην ανατολή, αντίθετα, η επιτυχία είναι πιο σαφής, και διεξάγεται στο σύνολό της, πιο σταθερά, και όταν ακόμη κάποτε οι ειδωλολατρικές αντιστάσεις παρατείνονται με νέες μορφές. Ενώ Digitized by 10uk1s

εξακολουθεί ο εκχριστιανισμός της Βοημίας (δημιουργία της επισκοπής της Πράγας το 973) καθώς και εκείνος της Μοραβίας και των σλαβικών χωρών του Νότου, η Πολωνία, συνενωμένη στο δεύτερο ήμισι του 10ου αιώνα, κάτω από την εξουσία του δούκα Mieszko, εγκαταλείπει την ειδωλολατρεία, αφού αυτός ο ηγεμόνας αποφάσισε να δεχθεί το βάπτισμα (966), και αυτό προπαντός για να μην εκτεθεί στις επιθέσεις των Γερμανών και Τσέχων γειτόνων του οι οποίοι μπορούσαν έχοντας για πρόσχημα το κήρυγμα του Ευαγγελίου, να κατακτήσουν τη χώρα. Το έτος 1000, η μητροπολιτική εκκλησία της Πολωνίας έχει εγκατασταθεί στο Gniezno και από αυτή εξαρτώνται οι τέσσερις επισκοπές του Κολομπρζέγκ, Wroclaw, Κρακοβίας και Πόζναν. Την ίδια εποχή, οι Ούγγροι αφού λεηλάτησαν την περιοχή των Αβάρων και τη νότια Γερμανία, έχουν εγκατασταθεί μονίμως στην Πανονία από το 960, και αφήνουν το χριστιανισμό να εισχωρήσει στη χώρα τους. Ο δούκας Geisa (972-997) επιτρέπει στους ιεραπόστολους να δρουν ελεύθερα. Βαπτίζεται καθώς και ο γιος του Στέφανος ο 1ος (997-1038) ο οποίος παίρνει τον τίτλο του βασιλιά και επιβάλλει στο λαό του τη νέα θρησκεία (ίδρυση το 1000 της μητρόπολης του Γκραν). Μια αρκετά ζωηρή ειδωλολατρική αντίδραση εμφανίζεται μετά το θάνατό του, αλλά γρήγορα και τελειωτικά συντρίβεται. Στη νοτιο-δυτική Ευρώπη, η εξάπλωση οφείλεται κυρίως σε πολεμικές επιχειρήσεις. Στην Ιβηρική χερσόνησο, βέβαια, βασίζεται, τουλάχιστον φαινομενικά, πάνω σ' ένα θρησκευτικό επιχείρημα, δηλαδή τη σύγκρουση, επιθετική ή αμυντική, εναντίον των Μωαμεθανών (τους οποίους δε ζητούν να προσηλυτίσουν), χάρη στην οποία σύγκρουση πραγματοποιείται η Reconguista (Επανάκτηση). Στην αρχή, αυτή προωθείται κατά τρόπο πολύ ακατάστατο από τους ηγεμόνες της Αραγώνας, της Καστέλλης, της Ναβάρρας και της Βαρκελώνης και από τους πολεμιστές τους, με τους οποίους ενώνονται από τα μέσα ήδη του 11ου αιώνα Γάλλοι ιππότες (από την Βουργουνδία, το Languedoc, την Ακουιτανία)· αυτοί ονειρεύονται να γίνουν, στα μάτια της χριστιανοσύνης, οι υπερασπιστές της Δύσης και ν' αποκτήσουν μ' αυτόν τον τρόπο τιμές και δύναμη, γαίες και πλούτη. Έτσι επιδίδονται σε ισλαμικές περιοχές σε μεγάλες επιθέσεις, πολύ συχνά χωρίς μέλλον. Όμως, το 1085, ο Αλφόνσος της Καστίλης κυριεύει το Τολέδο και κρατά την περιοχή μεταξύ του Ντούρο και του Τάγη, ενώ στο ίδιο διάστημα οι πολεμιστές της Ναβάρρας κυριεύουν τη Σαραγόσα. Τον επόμενο χρόνο, όμως, ξεσπά σε όλη τη χερσόνησο η επίθεση των Αλμοραβιδών, οι οποίοι ήρθαν από τα μαυριτανο-μαροκινά πέρατα· αφού εγκαταστάθηκαν στο Μαρόκο, πέρασαν στην Ισπανία και άναψαν πάλι τον ιερό πόλεμο. Στην Ζαλάκα συντρίβουν τους Καστιλιάνους. Επικουρικά στρατεύματα, ορδές από ιππότες τις οποίες διοικούσαν γενικά ισχυροί άρχοντες καταφθάνουν από την Γαλλία, αλλά η απειθαρχία τους προκαλεί πολλές αποτυχίες. Αντίθετα, οι αυτόχθονες, τα καταφέρνουν καλύτερα: ο Ροδερίγος Ντιάζ, ο «Σιντ», εγκαθίσταται στην Βαλένσια το 1094 και δημιουργεί ένα βασίλειο ολόγυρά του, ενώ, αποτελώντας μια εξαίρεση ο αδελφός του δούκα της Βουργουνδίας, Ερρίκος, βοηθούμενος αποτελεσματικά από τους Καστιλιάνους, εγκαθίσταται στην Λισσαβώνα και ονομάζεται κόμης της Πορτογαλίας. Το 1105-1115, οι Αλμοραβίδες ξαναρχίζουν την επίθεση. Καταφθάνουν ξανά ενισχύσεις, και αυτή τη φορά η κατάκτηση γίνεται πιο μεθοδικά, ο Αλφόνσος ο 7ος της Καστίλης ανακτά το Τολέδο και κρατά την περιοχή του άνω Γουαδαλκιβίρ· ο Αλφόνσος-Ερρίκος κατακτά όλη την Πορτογαλία (εκτός του Αλγάρβε) και παίρνει τον τίτλο του βασιλιά. Η Αραγωνία επεκτείνεται ως την περιφέρεια του Τεριέλ. Γύρω στα 1150, οι Μωαμεθανοί, ανίκανοι να αντιδράσουν εκείνη τη στιγμή, φαίνονται να περιορίζονται κάτω από μια γραμμή που πηγαίνει από τα βόρεια της Βαλένσιας στην Μεσόγειο ως τα νότια της Λισσαβώνας στον Ατλαντικό. Στη νότια Ιταλία, ο δυτικός δυναμισμός εκφράζεται απλούστατα με μια στρατιωτική κατάκτηση, την οποία ανέλαβαν και πραγματοποίησαν Νορμανδοί από την Νορμανδία, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν στο έπακρο αυτή τη ρωμαλέα νεότητα που εγκωμιάζει ο R. S. Lopez, αλλά και οι οποίοι συμπεριφέρονται στην αρχή σαν αληθινοί πειρατές. Ιππότες σε αναζήτηση περιπέτειας, ήρθαν σαν μισθοφόροι των Λομβαρδών ηγεμόνων της Κάπουας, του Σαλέρνο, του Μπενεβέντο, και της Digitized by 10uk1s

βυζαντινής εξουσίας της περιοχής, αλλά γρήγορα προδίδουν τους κυρίους τους, αλλάζουν συνεχώς στρατόπεδο και καταλαμβάνουν τη χώρα. Από τους πρώτους, ήρθε κάποιος Ρενού και γίνεται κόμης της Αμβέρσας και για να επεκτείνει τις κατακτήσεις του, ζητά τη βοήθεια των δικών του στην Νορμανδία. Γύρω στο 1030 και τα επόμενα χρόνια, φθάνουν και οι γιοι ενός μικρού άρχοντα της περιοχής της Κουτάνς, του Τανκρέδου του Hauteville και αυτοί δίνουν στην επέμβαση μεγαλύτερες διαστάσεις. Οι τρεις αδελφοί ο Ροβέρτος-Γυισκάρδος, ο Ονφρουά και ο Ρογήρος, επωφελούνται από την ευμενή ουδετερότητα της παπωσύνης, και κυριεύουν όλη τη χώρα. Το 1060, ο Ροβέρτος κατέχει ολόκληρη την Καλαβρία και την Πούλια: λίγα χρόνια αργότερα, κατακτά το δουκάτο του Αμάλφι και το πριγκηπάτο του Σολέρνο. Στο ίδιο διάστημα, ο Ρογήρος κυριεύει την Σικελία, απ' όπου εκδιώκει τις μωαμεθανικές δυνάμεις. Στις αρχές του 12ου αιώνα, ο γιος του Ρογήρος ο 2ος, συγκεντρώνει ξανά κάτω από την εξουσία του τα διάφορα πριγκηπάτα· το 1127, κληρονομά τα εδάφη που είχε κατακτήσει άλλοτε ο Ροβέρτος Γυισκάρδος· και γίνεται κυρίαρχος όλης της Ιταλίας στα νότια της Γαέτας και της Σικελίας. Το 1130, παίρνει τον τίτλο του βασιλιά. Έτσι αν παραβάλουμε τη λατινική καθολική Δύση των μέσων του 12ου αιώνα με αυτό που ήταν κατά το 900, διαπιστώνουμε ότι η επιφάνειά της έχει τουλάχιστον διπλασιαστεί. Εκτείνεται, στο εξής, ανατολικά ως τον Βιστούλα και ως την Τρανσυλβανία· στα νοτιο-ανατολικά, ο Δούναβης μετά το Βελιγράδι σηματοδοτεί τη ζώνη επαφής με την Βυζαντινή Αυτοκρατορία· στα νοτιο-δυτικά μόνο η νότια Ισπανία γλιτώνει, ενώ στο βορρά συμπεριλαμβάνει την Σκανδιναβία. Όσον αφορά τον πληθυσμό, οι Σκανδιναβοί, μερικοί Σλάβοι, καθώς και οι ανάμεικτοι πληθυσμοί της νότιας Ιταλίας και της Ιβηρικής χερσονήσου συνενώνονται με τον παλιό πυρήνα της καρολιγγιανής Δύσης και εισέρχονται στην Ευρώπη, στην οποία φέρνουν μια ποικιλομορφία και διαφορές που δεν είχε πριν και που μπορούν να δημιουργήσουν προβλήματα αφομοίωσης. Η έλξη όμως, που για ορισμένους έγινε αφορμή για να αρχίσει αυτή η κίνηση παρέμενε πολύ ισχυρή. Σκανδιναβοί και Σλάβοι, με διαφορετικούς τρόπους, θα υποστούν την επιρροή της Γερμανίας· το βασίλειο της Σικελίας θα ενσωματωθεί στο ιταλικό και στο μεσογειακό σύμπλεγμα· τα ιβηρικά βασίλεια θα συνδεθούν με τη νότια Γαλλία και θα βρουν κι αυτά την τύχη τους στην Μεσόγειο. Αυτή η εξάπλωση έχει σαν κυριότερο αποτέλεσμα να ενισχύσει και να επεκτείνει τη μεσογειακή πρόσοψη της Δύσης και να δώσει έτσι σ' αυτή — και στην Ευρώπη — τον αληθινό της προορισμό: Χάρη στις διάφορες γειτονικές χώρες της και στις θάλασσες που τη διαβρέχουν, είναι ο ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ του Μεσογειακού κόσμου και των χωρών της Βόρειας θάλασσας και της Βαλτικής, μεταξύ των ηπειρωτικών εκτάσεων της ανατολής και του νότου και του Ατλαντικού Ωκεανού. Η κατάκτηση της Αγγλίας από τους Νορμανδούς Ως τότε, η Αγγλία είχε μείνει κάπως στο περιθώριο της υπόλοιπης Ευρώπης. Παλαιότερα, είχε μοιρασθεί μεταξύ πολλών βασιλείων που κατείχαν αγγλο-σαξωνικές δυναστείες, οι οποίες διαδοχικά είχαν την υπεροχή. Μεταξύ του 865 και του 870, αυτά τα βασίλεια κατέρρευσαν κάτω από τα πλήγματα των Δανών και Νορβηγών επιδρομέων. Παρ' όλα αυτά, στα τέλη του 9ου αιώνα, ο βασιλιάς Αλφρέδος ο Μέγας κατάφερε να τους συγκρατήσει, αφού δέχθηκε να τους παραχωρήσει τα δύο τρίτα της χώρας (που συγκρότησαν το Danelaw)· είχε δώσει στο Κράτος του στέρεες δομές, κι αυτό επέτρεψε στους διαδόχους του, στις πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα, να ανακτήσουν χαμένα εδάφη και να επιβάλλουν την εξουσία τους σε όλη την Αγγλία, παρά την αντίσταση κάποιων σκανδιναβικών θυλάκων και τις επιφυλάξεις των Κελτών ηγεμόνων της Ουαλλίας και της Σκωτίας, οι οποίοι όμως είχαν δηλώσει υποταγή. Στο δεύτερο ήμισυ του 10ου αιώνα, η εξέλιξη αντιστρέφεται, μετά την αναδιοργάνωση των σκανδιναβικών βασιλείων, και ειδικά της Δανίας, η οποία δείχνει, στο εξής ότι είναι σε θέση να κατευθύνει επιχειρήσεις σύμφωνες με μεγάλα οράματα και με μέσα πιο τελειοποιημένα. Οι Δανοί βασιλείς αποφασίζουν λοιπόν να επανακτήσουν το Danelaw και τα εδάφη που οι πρόγονοί τους είχαν καταλάβει στο νησί. Ο Σβεν με τη διχαλωτή γενειάδα καθοδηγεί τις επιχειρήσεις με πείσμα Digitized by 10uk1s

και, τελικά με επιτυχία. Μετά το θάνατό του, το 1014, ο δεύτερος γιος του ο Κνουτ, ο επονομαζόμενος Μέγας, κληρονομεί την Αγγλία και πολύ γρήγορα επιβάλλεται σε όλο τον πληθυσμό. Λίγο αργότερα, γίνεται και βασιλιάς της Δανίας, και αργότερα βασιλιάς της Νορβηγίας. Είναι επικεφαλής μιας πολύ εκτεταμένης Αυτοκρατορίας, η οποία περιβάλλει την Βόρεια θάλασσα, και η οποία είναι αρκετά πλούσια. Η Αγγλία, που αποτελεί την πιο ζωντανή δύναμή της, βγαίνει από την απομόνωσή της με τους ιεραποστόλους της, τους εμπόρους και τους ναύτες της και ακόμη χάρη στους πολιτικούς δεσμούς της, βοήθησε αποφασιστικά ώστε να προσεγγίσει η Σκανδιναβία το δυτικό πολιτισμό. Αυτή η κατάσταση, όμως, κινδύνευε να εγκαταστήσει ένα συνασπισμό του βορρά, που θα έμενε, παρά την πολιτιστική προσέγγιση, κατά κάποιο τρόπο, ξένος προς την Δύση, όταν μάλιστα η Αγγλία είχε ως τότε, και αυτή μια ιδιάζουσα ιστορία και κρατούσε βαθιά μέσα της ορισμένα γερμανικά γνωρίσματα, και μετά τον εκχριστινιασμό και παρόλο το ζήλο της χριστιανικής της πίστης, που την είχε παρασύρει να λάβει ενεργό μέρος στον εκχριστιανισμό της Γερμανίας — όλα αυτά πραγματοποιούνται μεταξύ γερμανικών ομάδων στη βόρεια Ευρώπη. Μετά το θάνατο του Κνουτ (1035), τα γεγονότα επισπεύδονται και λιγοστεύουν αυτό τον κίνδυνο. Πράγματι, μόλις εξαφανίζεται ο μονάρχης, η Αυτοκρατορία τον μοιράζεται και οι αντιζηλίες που υποκινούνται έτσι, εμφανίζουν πόσο εύθραυστο ήταν αυτό το τόσο πρόσφατο και τόσο πρόχειρο οικοδόμημα. Παρ' όλο που ο Κνουτ φρόντισε να παντρευτεί μια κόρη του Σάξωνα βασιλιά Εθελρέντ, τον οποίο είχε νικήσει, το βασίλειο της Αγγλίας ξεφεύγει από τους απογόνους του και καταλήγει, από το 1042, στα χέρια ενός γιου του παλιού μονάρχη, του Εδουάρδου του Εξομολογητή, του οποίου η μητέρα Έμμα ανήκε στην οικογένεια των δουκών της Νορμανδίας και που ζούσε ως τότε σ' αυτή τη χώρα. Ο Εδουάρδος βασίλεψε από το 1042 ως το 1066. Στην αρχή, κυρίως περιβάλλεται από συμβούλους και αξιωματούχους Νορμανδούς, αντιμετωπίζει ορισμένες επιφυλάξεις και την αντίθεση των ισχυρών σαξωνικών δυναστειών, μεταξύ των οποίων εκείνες του Γκόντουιν και του γιου του Χάρολντ, οι οποίοι καταφέρνουν να επιβληθούν και συμπεριφέρονται σαν κυρίαρχοι του Κράτους. Το 1066, ο Εδουάρδος πεθαίνει χωρίς παιδιά. Ο Χάρολντ είναι έτοιμος να στεφθεί βασιλιάς με την υποστήριξη της παλιάς σαξωνικής αριστοκρατίας. Αλλά ένας Νορβηγός πρίγκηπας αποβιβάζεται στο βόρειο τμήμα της χώρας για να διεκδικήσει τα δικαιώματα του Κνουτ, ενώ ο δούκας της Νορμανδίας, ο Γουλιέλμος ο Νόθος, μικροανηψιός της Έμμας, διεκδικεί και αυτός την κληρονομιά παρ' όλο που σύμφωνα με τους νόμους, δεν είχε να επικαλεσθεί ισχυρά επιχειρήματα. Παρ' όλα αυτά νικά στο Χάστιγκς τον Χάρολντ, που μόλις είχε νικήσει τους Νορβηγούς και που σκοτώνεται στη μάχη. Ο Γουλιέλμος ο επονομαζόμενος ο κατακτητής, στέφεται βασιλιάς την ημέρα των Χριστουγέννων του 1066, και αναδιοργανώνει το βασίλειο: εγκαθιστά τους πιστούς του Νορμανδούς και τους μοιράζει γαίες από τις οποίες εκδιώκει πολλούς Σάξωνες γιαοκτήμονες· εισάγει τα έθιμα, τα ήθη, τη γλώσσα της Νορμανδίας, της οποίας παραμένει δούκας, και συσφίγγει σε όλους τους τομείς (εμπόριο, μοναρχία, πολιτισμό) τους δεσμούς μεταξύ αυτής της χώρας και της Αγγλίας. Συνδέει έτσι την Αγγλία με την ηπειρωτική Ευρώπη και τη μετατρέπει σε μόνιμο σύντροφο και ανταγωνιστή του βασιλείου της Γαλλίας για καλή και κακή μοίρα και των δύο. Η Αγγλία δεν είναι πια ένα νησί. Ενωμένη με την Νορμανδία στη στεριά, διευκολύνει επιπλέον την επικοινωνία με την Σκανδιναβία. Η ρήξη με την Ανατολή Στο νοτιο-ανατολικό μέτωπο, τα γεγονότα εξελίσσονται ολωσδιόλου διαφορετικά. Εκεί, πράγματι, την εποχή που το καρολιγγιανό πολίτευμα διαλύεται και καταρρέει, που το Ισλάμ διαιρείται, η βυζαντινή Αυτοκρατορία γνωρίζει, αντίθετα, μια νέα ακμή. Χάρη στις αποτελεσματικές πρωτοβουλίες της Μακεδονικής δυναστείας (861-1081) η Κρήτη ελευθερώνεται από τα χέρια των Μωαμεθανών, τους οποίους συγκρατούν και στην Συρία· η κυριαρχία στην Ελλάδα έχει αποκατασταθεί σταθερά· οι Βούλγαροι των οποίων ο ηγεμόνας Βόρις, είχε βαπτισθεί από το 864 και Digitized by 10uk1s

μεταξύ των οποίων ο χριστιανισμός — με λατρεία στα σλαβικά — δεν έπαψε να επεκτείνεται, νικήθηκαν και υπέκυψαν. Στο βορρά οι Ρώσοι προσχωρούν, στα τέλη του 10ου αιώνα, στη βυζαντινή θρησκεία. Στις επόμενες δεκαετίες οργανώνουν μια εθνική εκκλησία, που η γλώσσα της κατά τη λειτουργία είναι η παλαιοσλαβική. Μ' αυτό τον τρόπο η ισχύς του Βυζαντίου επιβάλλεται στην Ανατολή, ενώ ο ελληνικός πολιτισμός εξαπλώνεται και επηρεάζει την Ασία και ένα μέρος της Ευρώπης. Την ίδια εποχή, οι Έλληνες κατακτούν ξανά τη νότια Ιταλία και είναι πάλι σε επαφή με τους Λατίνους. Αλλά, μεταξύ τους, το χάσμα που εμφανίσθηκε πριν από πολύ καιρό και που εκδηλώθηκε με το σχίσμα του Φωτίου, δεν έπαψε να ευρύνεται. Ίσως ακόμα η επανεμφάνισή του στην ιταλική χερσόνησο, επέτρεψε και στις δυο πλευρές να διαπιστώσουν σε ποιο σημείο οι δύο ομάδες είχαν αποξενωθεί μεταξύ τους. Κοντά στην άγνοια και την έλλειψη κατανόησης έρχεται να προστεθεί η αντιζηλία, όχι τόσο ανάμεσα στις πολιτικές εξουσίες, όσο στις θρησκευτικές. Ο πατριάρχης του Βυζαντίου δεν ανέχεται την ιδέα ότι δεν μπορεί να φθάσει την «οικουμενική» επιρροή του επισκόπου της Ρώμης. Στις αρχές του 11ου αιώνα, σβήνει από τους ιερούς πίνακες (δίπτυχα) το όνομα του Πάπα. Σ' αυτούς τους πίνακες αναφέρονται οι πολύ μεγάλες προσωπικότητες για τις οποίες κάνουν δημόσιες προσευχές. Επίσης, χολώνεται βλέποντας τους Λατίνους να επεκτείνουν την εξουσία τους στις εκκλησίες της νότιας Ιταλίας και της Σικελίας, αφού εκτιμά πως το τυπικό της λειτουργίας και οι τρόποι της Δυτικής Εκκλησίας, είναι απόλυτα αντίθετοι με την αποστολική παράδοση. Οι Λατίνοι, πάλι βεβαιώνουν την οικουμενικότητα του μοναδικού αρχιερέα της Ρώμης του οποίου εκθειάζουν την εξουσία· μέμφονται τους Έλληνες για την ιδιοτέλειά τους και καταγγέλουν τις φιλοδοξίες τους. Οι επικρίσεις, οι λοιδορίες, οι ύβρεις αποτελούν όλο και περισσότερο το κύριο θέμα και τον τρόπο που προτιμούν να έχουν στις σχέσεις τους οι δυο καθολικές εκκλησίες. Η διαμάχη επιδεινώνεται, με την άνοδο στον πατριαρχικό θρόνο, ενός φιλόδοξου πολιτισμού του Μιχαήλ Κηρουλάριου, ο οποίος κηρύσσει σκανδαλώδεις ορισμένες δυτικές πρακτικές — τη χρήση άζυμου άρτου, για την ιεροτελεστία της Θείας Ευχαριστίας, τη νηστεία του Σαββάτου κατά τη μεγάλη Σαρακοστή, την υποχρεωτική αγαμία του κλήρου, λειτουργικά προβλήματα δευτερεύοντα ή απλά προβλήματα τάξεως και όχι δόγματος. Οι Λατίνοι αντιδρούν με την προτροπή του πάπα Λέοντος του 9ου, αλλά κυρίως του συμβούλου και εκτελεστικού του οργάνου, άνδρα αυθόρμητου αδέξιου και δύστροπου, του καρδιναλίου Ουμβέρτου του Μουαγιενμουτιέ. Αυτός κατακρίνει και απορρίπτει το γάμο των ιερέων, που επιτρεπόταν στην Ανατολή από την αρχαιότητα, και τον χαρακτηρίζει «μοιχεία». Εγείρει το ζήτημα του Filioque, τη σχέση του Αγίου Πνεύματος με τον πατέρα και τον Υιό, και αποκαλεί αιρετικούς τους Βυζαντινούς, οι οποίοι απαντούν κατηγορώντας παρόμοια τους Δυτικούς. Το 1054, ο Ουμβέρτος στέλνεται στο Βυζάντιο σαν Έξαρχος του Πάπα. Ο Μιχαήλ Κηρουλάριος οργισμένος από την αλαζονεία του, τού απαγορεύει να ιερουργήσει. Ο Έξαρχος τον αφορίζει με λέξεις ιδιαίτερα οργίλες· ο πατριάρχης απαντά αναθεματίζοντας τους Ρωμαίους. Ακόμη μια φορά, είναι το σχίσμα. Αλλά αυτή τη φορά πρόκειται για βεβαίωση μιας αλήθειας. Αν δε γίνει μια σημαντική προσπάθεια και από τα δύο μέρη, δεν υπάρχει πια κανένας λόγος για να ανακαλύψουν πάλι τρόπους συμφιλίωσης. Η προσπάθεια, σ' αυτή την κατεύθυνση θ' αργήσει πολύ να γίνει αποδεκτή. Μακροχρόνια αντιθέτως, όταν θα συμπέσουν πιθανότητες συμφωνίας, όταν η παπωσύνη πάρει πρωτοβουλίες γι' αυτό το σκοπό, θα θέσει σαν όρο για την ενοποίηση των Εκκλησιών, την απόλυτη συναίνεση στη ρωμαϊκή πίστη και την υποταγή στο κύρος της. Παρ' όλα αυτά, αυτή η τοποθέτηση που χωρίς αμφιβολία αλλοιώνει το γόητρο του χριστιανισμού, ενισχύει την πρωτοτυπία και τη μοναδικότητα της Δύσης. Εμποδίζει τις στενότερες σχέσεις και ακόμη περισσότερο, μια συμβίωση με τον ανατολικό πολιτισμό, όπως συνέβαινε κατά την αρχαιότητα. Από τότε για τους «Λατίνους», υπάρχει από τη μια μεριά, η Δύση — η Ευρώπη — από την άλλη, εκεί πέρα, στην ανατολή, το Ανατολικό ζήτημα. Digitized by 10uk1s

Η παλινόρθωση της Αυτοκρατορίας Όταν πέθανε ο Λουδοβίκος ο Παχύς το 888, η καρολιγγιανή Αυτοκρατορία δεν έχει πια καμία ζωτικότητα: ψυχορραγεί. Ο αυτοκρατορικός τίτλος χάνεται για τη δυναστεία. Το 924, όταν ο τελευταίος ηγεμόνας που τον έφερε, ο Beranger πεθαίνει, φθάνει στην Δύση, ο καιρός των ανταγωνισμών, του κατακερματισμού και της σύμπτυξης περιφερειών σε πριγκηπάτα· είναι και ο καιρός του τρόμου μπροστά στις επιδρομές. Στην Γερμανία, ειδικά, οι Ούγγροι γίνονται μια τρομερή απειλή. Αυτή είναι η αιτία για την οποία, η βασιλεία γίνεται αιρετή και οι Γερμανοί ηγεμόνες, στο θάνατο του τελευταίου Γερμανού απόγονου του Καρλομάγνου, του Λουδοβίκου του Νέου (911), έδωσαν το στέμμα στο δούκα της Φραγκονίας Κονράδο, ορίζοντας να τον διαδεχθεί το 919 ο δούκας της Σαξωνίας Ερρίκος. Ο νέος βασιλιάς κατορθώνει να επιβληθεί σε όλους και να νικήσει τους επιδρομείς. Μετά από αυτόν, το 936, εκλέγεται χωρίς δυσκολία, ο γιος του Όθων. Συνεχίζει το πατρικό έργο, συντρίβει τους Ούγγρους στον ποταμό Λεχ το 954, επεμβαίνει με επιτηδειότητα στις εσωτερικές διαμάχες των Ιταλών, παίρνει το 961 το στέμμα των Λομβαρδών βασιλέων και μετά από επίμονες και σκληρές διαπραγματεύσεις με τον Πάπα Ιωάννη τον 12ο που χρειάζεται την προστασία του και τον φοβάται συγχρόνως, και αφού εξασφαλίσει, στο Κράτος της Εκκλησίας, τα εδάφη που κατέχει, στέφεται αυτοκράτορας (962). Αυτή η ενέργεια εκφράζει την ανασύσταση της Αυτοκρατορίας, σύμφωνα με την καρολιγγιανή παράδοση. Όπως άλλοτε ο αυτοκράτορας στέφεται στην Ρώμη από τον Πάπα. Όπως άλλοτε, επικαλούνται, για να δικαιολογήσουν αυτή την υπέρτατη εξουσία, τις νίκες του, ειδικά αυτή που κέρδισε εναντίον των Ούγγρων, και που φανερώνουν στον κόσμο ότι έχει «ευλογηθεί από τον Θεό». Σημειώνουν με επιμονή ότι βασιλεύει πάνω σε πολλούς λαούς και σε διαφορετικά έθνη, πράγμα που απαιτεί από εκείνο το βασιλιά. Για να βασίσουν ακόμα περισσότερο αυτά τα τεκμήρια και να ανυψώσουν το γόητρό του, δεν αρκούνται σε αυτά τα επιχειρήματα που είναι καθαρά πνευματικά και που αποτελούν ένα σχετικά ισχνό στήριγμα και επιπλέον δευτερεύον, αλλά επικαλούνται τις αναμνήσεις, τους θρύλους, τα όνειρα, τους μύθους. Η ανάμνηση και ο θρύλος του Καρλομάγνου — τίτλος ενός έργου του R. Folz — δε σταματούν τότε να ασκούν τη γοητεία τους. Ο νέος αυτοκράτορας φρόντισε να στεφθεί βασιλιάς της Γερμανίας στην Εξ-λα-Σαπέλ, και υπενθυμίζει συχνά πως είναι ο νόμιμος διάδοχος του γιου του Πεπίνου. Μετά από αυτόν, διαδίδεται η άποψη, για να υποστηριχτεί αυτός ο ισχυρισμός ότι δηλαδή η Αυτοκρατορία μεταβιβάσθηκε κατά φυσικό τρόπο από τον Θεό και από τους Καρολιγγιανούς στους Γερμανούς ηγεμόνες. Σε κάθε εποχή, υπάρχουν συγγραφείς για να το θυμίσουν (Ο Ατσου ντε Μοντιερεντέρ στα μέσα του 10ου αιώνα, ο Όθων ντε Φράιζινγκ στα μέσα του 12ου). Στα 1150 περίπου, ένα κείμενο γραμμένο σε βαβαρική γλώσσα, το Χρονικό του Κάιζερ, διευκρινίζει ότι οι ίδιοι οι Ρωμαίοι αποποιήθηκαν την αναγόρευση του αυτοκράτορα, στην αρχή προς όφελος των Φράγκων, και κατόπιν προς το συμφέρον των Γερμανών. Για να εκθειάσει καλύτερα αυτή την ιδέα, ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσα, αναγορεύει άγιο τον Καρλομάγνο το 1165. Αυτή η αρκετά μυθική ανάμνηση προσφέρει στην Αυτοκρατορία ένα χριστιανικό ιδανικό υψηλού επιπέδου και δικαιολογεί την αξίωση της κυριαρχίας στην Δύση. Έχει, επιπλέον, το πλεονέκτημα να τη συνδέει με τη ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, παρ' όλο που η ιδέα που είχαν τότε γι' αυτή ήταν εντελώς απατηλή. Ενισχύει, περισσότερο απ' ό,τι στον 9ο αιώνα, την πεποίθηση, κατά την οποία, ο αυτοκράτορας είναι ο νόμιμος κληρονόμος του Αυγούστου και του Κωνσταντίνου — αυτό τους επιτρέπει επιπλέον να υποστηρίζουν εδαφικές φιλοδοξίες και να διεκδικούν την Ρώμη για πρωτεύουσα. Τελικά, αυτές οι πεποιθήσεις είναι στη βάση μιας δυναμικής δοξασίας, που οδηγεί, τουλάχιστον θεωρητικά, στη διεκδίκηση μιας υπέρτατης οικουμενικής διακυβέρνησης. Αυτό το πρόγραμμα είχε εκφράσει πολύ καθαρά ο εγγονός του Όθωνα του Μεγάλου, ο Όθων Γ' (983-1002), εγγονός επίσης από τη μητέρα του, του αυτοκράτορα του Βυζαντίου — πράγμα που διευκολύνει τη λύση προς όφελος της ενότητας του «πρώην ρωμαϊκού» κόσμου κάτω από το σκήπτρο του. Εγκατεστημένος Digitized by 10uk1s

στην Ρώμη που την προκήρυξε «πρωτεύουσα του κόσμου» με ένα αυτοκρατορικό δίπλωμα του 1001, ο Όθων Γ' μπορεί, μέσα σε έναν έξαλλο ενθουσιασμό πολιτικό και μυστικιστικό συνάμα, να αξιώσει αυτή την ύπατη εποπτεία. Αυτό το εγκώμιο που τού απευθύνουν και που αναφέρει ο ηγούμενος του Cluny Οντιλόν εκφράζει απόλυτα αυτή την ανώτατη επικυριαρχία στη χριστιανική οικουμένη, την οποία είναι ανάγκη να υπερασπίσουν κατά του ξένου, του εχθρού, επειδή αυτή η οικουμένη είναι ενιαία και ασύγκριτη. Ας γκρινιάζει ο Σλάβος, και ο Ούγγρος, ας τρίξει τα δόντια του· ας μείνει κατάπληκτος ο Έλληνας· ας ταραχθεί ο Σαρακηνός και ας το βάλει στα πόδια, ας πληρώσουν φόρο υποτελείας οι Αφρικανοί και ο Ισπανός ας εκλιπαρήσει βοήθεια. Η Βουργουνδία ας σέβεται και ας αγαπά τον αυτοκράτορα και η Ακουϊτανία ας σπεύσει χαρούμενη να τον συναντήσει. Ας βεβαιώσει όλη η Γαλατία: «Ποιος ποτέ άκουσε τέτοια πράγματα;» Και ο ιταλικός λαός, υψώνοντας τα χέρια, θα αναφωνήσει: «Μα το Θεό, αυτός εδώ είναι ο μονάκριβος γιος του Καίσαρος Όθωνος του Μεγάλου». Όνειρο, παραλήρημα, αλλά ίσως και η έκφραση ενός συναισθήματος, που υπήρχε στα βάθη της καρδιάς τους: η ενότητα της Δύσης και η απαραίτητη αλληλεγγύη των λαών της. Η αυτοκρατορία φέρει μέσα της μια οικουμενικότητα, περιορισμένη άλλωστε από την έκταση στην οποία εμφυτεύθηκε ο χριστιανισμός, και ειδικά ο λατινικός χριστιανισμός. Θεωρεί τον αυτοκράτορα μια μοναδική δύναμη στην Δύση, όχι τη μόνη πολιτική εξουσία, αλλά τη μόνη εξουσία η οποία έχει μια ειδική αποστολή που εκτείνεται στο σύνολο των εδαφών και των λαών, παράλληλα μ' εκείνη που εκπληρεί ο Πάπας από θρησκευτική άποψη. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με ένα όραμα πιο ιδεολογικό από εκείνο των Καρολιγγιανών, η Αυτοκρατορία υποβαστάζει και υποστηρίζει την αρμονία και τη συνοχή του συνόλου. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ποτέ δεν έφθασε σ' αυτή την οικουμενική κυριαρχία, η οποία παραμένει μια χίμαιρα — αλλά αυτό δεν εμποδίζει το μύθο να επηρεάζει τη νοοτροπία κάποιων πολιτικών και διανοούμενων, ειδικά στη Γερμανία, επειδή ο αυτοκράτορας κυβερνά μόνο αυτή τη χώρα και την Ιταλία, και το 1038 προστίθεται το βασίλειο της Βουργουνδίας (που εκτείνεται τότε στα εδάφη νότια των Βοσγίων ως τη Μεσόγειο, από τον Σον και τον Ροδανό ως τις ψηλές κορυφές των Άλπεων), σ' αυτό το βασίλειο η δικαιοδοσία του εξασκήθηκε κατά τρόπο πολύ ελλιπή. Το βασίλειο της Γαλλίας διαφεύγει από την κυριαρχία του· άλλωστε οι αυτοκράτορες δεν αντιμετωπίζουν ποτέ το ενδεχόμενο να την προσαρτήσουν, ούτε και την Αγγλία ή τις ιβηρικές χώρες. Το πολύ πολύ, όταν κηρύττουν τη θεωρητική κυριαρχία τους πάνω στο σύνολο των χριστιανικών εδαφών της δυτικής Ευρώπης, χαρακτηρίζουν τους μονάρχες αυτών των χωρών ως «βασιλίσκους». Αλλά, τον 11ο και 12ο αιώνα, ξέρουν πως πρέπει να τους υπολογίζουν. Ενσυνείδητα και ρεαλιστικά, θεωρούν τον εαυτό τους μονάρχη της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Βουργουνδίας, άλλωστε σιγά σιγά η Αυτοκρατορία γερμανοποιείται. Ο Καρλομάγνος, έτσι που τον παρουσιάζουν, δείχνει να είναι πιο Γερμανός απ' ό,τι ήταν. Στον 12ο αιώνα εμφανίζεται η έκφραση Imperium teutonicorum: η Αυτοκρατορία των Γερμανών. Όμως η ένωση με την Ιταλία έχει σαν συνέπεια να εκτρέψει το ενδιαφέρον της Γερμανίας από τις επιχειρήσεις στα δυτικά: η Αυτοκρατορία, που σωστά οι ιστορικοί αποκαλούν ρωμανο-γερμανική, δέχεται σαν δώρο από τη γέννησή της, αυτή την Ιταλία που πρέπει κάτω από την προστασία της να ενωθεί με μια Γερμανία που έλκεται από αυτή και που φιλοδοξεί να την εξουσιάσει, έτοιμη να τη δαμάσει σαν μία δύστροπη, απειθή και μάλιστα άπιστη σύζυγο. Το ότι, τελικά, αυτό καταλήγει να εξαντλήσει την Αυτοκρατορία και την ίδια τη Γερμανία δείχνει τη δύναμη αυτής της έλξης και εκδηλώνει πόσο το αυτοκρατορικό σύστημα έχει συνδέσει την ιταλική χερσόνησο και προπαντός τις βόρειες επαρχίες της, με τις δραστηριότητες και τη μοίρα των γερμανικών χωρών και βοήθησε παρ' όλες τις διαμάχες και τις βίαιες αντιθέσεις, ώστε να σταθεροποιηθεί η αλληλεγγύη των λαών που ήταν υποχρεωμένοι να συμβιώνουν. Εμψυχωμένη μ' ένα νέο δυναμισμό, συμπεριλαμβάνει πιο εκτεταμένα από πριν την ιδιαιτερότητά της, αφού σταμάτησε να αναδιπλώνεται στον εαυτό της, πιο ικανή να παραβληθεί με τους άλλους, Digitized by 10uk1s

να αναμετρηθεί μαζί τους και να ξεχωρίσει από αυτούς, η Δύση είναι σε θέση να εκφράσει, κατά κάποιο τρόπο, τη συνοχή της. Αλλά η μεταβολή που γνωρίζει αυτούς τους δύο αιώνες (μέσα 10ου-μέσα 12ου), πολύ συχνά ύστερα από βαθιές ανακατατάξεις και σε μια συγκεχυμένη αναρχία αλλοιώνει συνάμα αυτή την αρμονία ή την εμποδίζει να κατανοηθεί εντελώς από αυτούς τους ίδιους, που υποκινούν όλα αυτά.

Η ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ Ο 11ος αιώνας είναι, τουλάχιστον φαινομενικά, μέσα στην ιστορία της Δύσης, η εποχή της κατακερμάτισης και της σύγχυσης, και μάλιστα της αναρχίας. Όμως, αν επεκτείνουμε αρκετά την ανάλυση, αν προβούμε σε βαθειές τομές, ανακαλύπτουμε συμφωνίες, αλληλεγγύη, οι οποίες με διαφορετικούς τρόπους, έχουν θέση ανάμεσα στα επιχειρήματα πάνω στα οποία θα βασισθεί η συνοχή της Ευρώπης, για τον απλό λόγο άλλωστε ότι με τη συμβολή όλων αυτών των στοιχείων εκφράζεται μια σκέψη και διαμορφώνεται μια νοοτροπία που ανταποκρίνονται σε μια κάποια οργάνωση της κοινωνίας και της εξουσίας και που προσδιορίζουν ιδιότυπους τρόπους ζωής. Η συνοχή βρίσκεται λοιπόν μέσα στον κοινωνικό-πολιτικό χώρο και στην ευρύτερη έννοια, στον πολιτιστικό. Οι άρχοντες Η Ευρώπη των κάστρων Αν θέλουμε να ερευνήσουμε τα στοιχεία της ένωσης και τους παράγοντες της ανισότητας κατά την εξέλιξη της Δύσης τον Μεσαίωνα, είναι μάταιο να σταματήσουμε στις γεμάτες πάθος επιστημονικές συζητήσεις, τοποθετημένες σε ψηλό επίπεδο πολυμάθειας, σχετικά με την προέλευση των ευγενών και την περίμετρο της φεουδαρχίας, επειδή, όποια εξήγηση και να δεχθούμε — οι διαφορές, πολύ λίγο σοβαρές, βασίζονται συχνά σε μελέτες που αφορούν διαφορετικές περιοχές — η επιρροή παραμένει ίδια στην ιστορία της Ευρώπης. Αρκεί λοιπόν εδώ να κάνουμε απλά έναν απολογισμό. Πρέπει να σημειώσουμε κατ' αρχήν, ότι σε μια εκτεταμένη περιοχή, στο ευρωπαϊκό γεωγραφικό πλαίσιο, εγκαθίσταται, από τον 10ο ως τον 12ο αιώνα, αυτό που συμφωνούμε να αποκαλούμε φεουδαρχικό σύστημα. Αυτό το σύστημα, υποχρεωμένο να αφομοιωθεί από ανόμοιες δομές και διαφορετικές καταστάσεις, δεν εμφυτεύεται παντού και φέρνει σχήματα κάπως διαφορετικά, ανάλογα με τις χώρες και τις εποχές. Η κίνηση χάρη στην οποία πραγματοποιείται αυτή η εξέλιξη, ήδη σταθερή από παλιά, ενισχύει την κηδεμονία και την καθοδήγηση της κοινωνίας από μια αριστοκρατία, την οποία μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως πολεμική, και η οποία συγκεντρώνεται κατά ιδιαίτερο τρόπο και αποτελεί την τάξη των ευγενών. Η βασική σύνδεση έχει έναν πολιτικό χαρακτήρα, αλλά χωρίς αμφιβολία δεν θα είχε τόσο επεκταθεί αν οι οικονομικές και οι τεχνικές συνθήκες δεν ήταν αυτές που ήταν, δηλαδή ανάλογες με εκείνες της καρολιγγιανής εποχής (προέχει η γη, εξασθενούν οι ανταλλαγές, σπανίζει το χρήμα, δυσκολεύουν οι επικοινωνίες κ.λπ.). Αυτό ξεκινά, το επισημάναμε για τις αρχές του 10ου αιώνα, από τη διάλυση και την εξασθένιση της κεντρικής εξουσίας (βασίλεια και βασιλείες) και σε μία αναδιανομή των περιοχών της Δύσης, σε κάποιο αριθμό «πριγκηπάτων» τα οποία σχημάτιζαν κράτη περιορισμένων διαστάσεων, πιο προσαρμοσμένων στις δυνατότητες των καιρών και που διαμορφώθηκε χάρη στις φιλοδοξίες και στη δύναμη ορισμένων ισχυρών ατόμων. Από αυτή την εποχή, ήδη, τα πριγκηπάτα αρχίζουν με τη σειρά τους να διαλύονται και η εξουσία να πέφτει στα χέρια δυναστών της περιοχής λιγότερο σπουδαίων. Κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαετιών πολλοί ισχυροί, βέβαια, παραμένουν και μάλιστα πανίσχυροι και παίζουν μεταξύ τους το παιχνίδι της μεγάλης πολιτικής — και πιο σίγουρα της αυταπάτης — ασκούν δικαιώματα, μπορούμε να πούμε, που υπάγονται στην ανώτατη εξουσία — ειδικά στην Γερμανία, όπου ο Όθων ο Μέγας αποκαθιστά Digitized by 10uk1s

τη μοναρχική εξουσία, συνεργάζεται με τον ανώτερο κλήρο ελέγχοντάς τον αυστηρά, πειθαρχεί τους δούκες διανέμοντας ξανά τα δουκάτα μεταξύ των συγγενών του και των οικείων του. Αλλά αυτοί οι ισχυροί πρίγκηπες, δεν κυβερνούν κράτη με τη σημερινή έννοια, τα κατέχουν διότι είναι οι πιο ισχυροί και επειδή έχουν καταφέρει να αρπάξουν τα όργανα εκείνα που τους επιτρέπουν να επιβλέπουν και να διοικούν· τα εξουσιάζουν, επειδή κατέχουν απέραντα και πλούσια κτήματα και συχνά επειδή διαθέτουν στην υπηρεσία τους, μια πελατεία σχετικά πολυάριθμη, τους υποτελείς. Αλλά μέσα στα «πριγκηπάτα» τους καθώς και στις επικράτειες κι αυτών των βασιλέων, βρίσκουμε σε μικρές περιοχές, λιγότερο ισχυρούς από αυτούς, όμως αρκετά ανεξάρτητους για να μην μπορούν να τους επιβλέπουν συνεχώς και αρκετά ισχυρούς για να μπορούν να διοικούν εκεί όπου βρίσκονται και για να κατευθύνουν τους κατοίκους. Άλλωστε, είναι κάτι δευτερεύον, το ότι αυτά τα άτομα επιτηρούνται από ανώτερες εξουσίες ή το ότι δεσμεύονται από πολιτικές και δικαστικές υποχρεώσεις (το συμβόλαιο υποτελείας, το προνόμιο του βασιλιά, όπως συνεχίζεται και ενισχύεται στη Γερμανία και την Αγγλία). Αυτό που κυρίως μετράει και που ανταποκρίνεται στην αληθινή κοινωνική ζωή, είναι για τους κυβερνούμενους η άσκηση της «εξουσίας»: αυτοί κρίνουν ότι κυβερνούνται, διοικούνται, πλαισιώνονται, καταναγκάζονται από αυτές τις τοπικές εξουσίες των οποίων η εδαφική αρμοδιότητα δεν επεκτείνεται πέρα από τα σύνορα ενός καντονίου και μάλιστα ενός χωριού, εξουσία πραγματική χωρίς αμφιβολία αλλά στα μάτια τους δικαιωματική και τουλάχιστον επειδή είναι απαραίτητη και χρήσιμη και επειδή όλες οι άλλες (εξουσίες) είναι απομακρυσμένες, διαλείπουσες, άγνωστες, εξωτερικές, ξένες τελικά. Έτσι, ως τα μέσα του 11ου αιώνα ένα ολόκληρο τμήμα της Δύσης, κατά διαφορετικό ρυθμό και με άνισο τρόπο, περνά κάτω από την εξουσία αυτών των ανθρώπων τους οποίους ονομάζουν ντόμινι, σενιόρες — αφέντες, άρχοντες — και που έχουν, στις σχέσεις μεταξύ τους διαφορετικούς τίτλους, και άνισες εξουσίες. Αυτοί οι άρχοντες εξουσιάζουν τους κατοίκους της χωροδεσποτείας τους δηλαδή κατ' αρχήν τους χωρικούς που έχουν στην υπηρεσία τους ή που εκμεταλλεύονται τα κτήματά τους, αφού τα εμπιστεύονται σ' αυτούς και που δεν είναι πια εκείνα τα καρολιγγιανά αγροτοχώραφα, τα εφεδρικά κτήματα, έχουν πραγματικά μεταμορφωθεί, τα πλέθρα διευρύνθηκαν, τα χωράφια μοιράσθηκαν ξανά και ακόμα επεκτάθηκαν εξαιτίας της δημογραφικής ανάπτυξης. Κτήματα με νέα μορφή, τελικά το σύστημα της δεκάτης — ισόβιο αγρόκτημα, κληρονομικό (αργότερα απαλλοτριώσιμο) — εμφανίζονται και πολλαπλασιάζονται. Αυτό δεν τους εμποδίζει να παραμένουν στην οικονομική υποδούλωση του άρχοντα, ο οποίος με αυτό το δικαίωμα τους κατευθύνει και τους επιβλέπει, έχει το δικαίωμα της τιμωρίας, τους υποχρεώνει να εκτελούν μεταφορικές εργασίες ή συντήρησης για λογαριασμό του, τους επιβάλλει οφειλές και επιτάξεις. Μεταξύ τους, οι ανελεύθεροι είναι περισσότερο δεμένοι με τη δουλειά τους και το κτήμα: είναι εξαναγκασμένοι σε υποχρεώσεις, διαφορετικές, ανάλογα με την περιοχή και την περίοδο, και που δεν χειροτερεύουν, υποχρεωτικά, το βιοτικό τους επίπεδο και που δεν τους εξαθλιώνουν οπωσδήποτε — η μοίρα τους, σ' αυτή την περίπτωση συγκρίνεται με εκείνη των ελεύθερων χωρικών — αλλά τους σημαδεύουν με το στίγμα του δούλου που τους κάνει περισσότερο εξαρτημένους και ενισχύει, τουλάχιστον φαινομενικά, τον πλούτο και τη δύναμη των κυρίων τους. Η κυριότερη εξέλιξη, έγκειται στο ότι οι άρχοντες, σε συνάρτηση με την ανικανότητα και την αδυναμία τους να ασκήσουν υπέρτατες εξουσίες, αναλαμβάνουν τη δημόσια δικαστική εξουσία και αρχίζουν να εξασκούν, αφού έτσι πρέπει να γίνει, τα προνόμια του Κράτους: τη δικαιοσύνη (κατώτερη και μέση), την επίταξη ανθρώπων και αντικειμένων για τις ανάγκες του πολέμου, τη διατίμηση του εμπορίου και της κυκλοφορίας, και μάλιστα την έκδοση νομίσματος και ορισμένους φόρους για την εκκλησία. Άλλωστε, εκπληρώνουν αυτά τα καθήκοντα όχι μόνον πάνω στους υπομισθωτές τους, αλλά πάνω σε όλους τους κατοίκους και παροίκους της χωροδεσποτείας τους οι οποίες δεν είναι μόνο κτήματα (αγροί με τα υλικά για την εκμετάλλευσή τους και εργάτες) αλλά έγιναν, σύμφωνα με την έκφραση των ιστορικών, αρχοντικές χωροδεσποτείες πολλές φορές μάλιστα εξουσιάζουν μεγάλες κωμοπόλεις, σε πόλεις ή τμήματα αυτών των κωμοπόλεων και σε συνοικίες αυτών των πόλεων. Ανάμεσά τους υπάρχουν εκκλησιαστικοί, επίσκοποι και ηγούμενοι που διοικούν απέραντα κτήματα των επισκοπών και των μοναστηριών, όπως κάνουν οι «λαϊκοί» και Digitized by 10uk1s

αποκτούν έτσι τις ίδιες αρμοδιότητες. Είναι αυτοί που, πολύ συχνά, τουλάχιστον οι επίσκοποι, συμπεριλαμβάνουν πόλεις — αυτές όπου βρίσκεται η έδρα τους — μέσα στις χωροδεσποτείες τους. Το κάστρο αντιπροσωπεύει πάνω στο έδαφος και πάνω στο χάρτη το σύμβολο αυτών των εξουσιών. Τον 11ο αιώνα, υπάρχουν σε όλη τη Δύση, περισσότερο ή λιγότερο τελειοποιημένα, περισσότερο ή λιγότερο «ισχυρά», αρχίζοντας από το κάπως στερεό σπίτι ως το εξελιγμένο φρούριο. Όλοι πάντως εκδηλώνουν την ίδια θέληση να δώσουν, μέσα στο τοπίο, ένα δείγμα της δύναμής τους, δίνοντάς του ένα σχήμα που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του πολέμου, εξομοιώνοντας έτσι την τάξη με τη στρατιωτική ισχύ. Ένας φυσικός όγκος ή υπερυψωμένος με τα χώματα που σκάβουν γύρω απο ένα τετράπλευρο, για να ανοίξουν τάφρους που να εμποδίζουν την πρόσβαση σ' αυτό στην κορυφή του όγκου, ένα στερεό οικοδόμημα με χονδρούς τοίχους, ο πύργος, που χρησιμεύει για κατάπτωση, οπλοστάσιο και κατοικία και που γι' αυτό το λόγο, έχει πολλούς ορόφους· κατά μήκος της τάφρου, ένα οχύρωμα λιγότερο ή περισσότερο φαρδύ και ενισχυμένο με πυργίσκους για την εποπτεία της πεδιάδας και την άμυνα, διακόπτεται από το παραπόρτι πάνω στο οποίο ανοίγει η κινητή γέφυρα· στην αυλή, παράμερα από τον πύργο, μερικά άλλα κτίρια για τα άλογα και αποθήκες για τα τρόφιμα· κάποτε κάτω από την άνω αυλή του πύργου, μια κάτω αυλή πιο μεγάλη, περιβάλλεται κι αυτή από τείχη, και εδώ βρίσκονται τα κτίρια που χρησιμεύουν για τις εργασίες και για τη διοίκηση: όλα αυτά συγκροτούν ένα ισχυρό κάστρο, σαν κι αυτά που ανακαλύπτουμε στον 12ο αιώνα. Αλλά μεταξύ τους υπάρχουν αξιόλογες διαφορές, που προκύπτουν από τις ανισότητες σε πλούτη και τάξη μεταξύ των αρχόντων. Τα ανωτέρας τάξεως πρόσωπα — βασιλείς, πρίγκηπες — κατέχουν πολλά τέτοια κάστρα, φθάνοντας καμιά φορά συνολικά σε ένα αξιόλογο αριθμό, όπου εγκαθιστούν «πυργοδεσπότες» για να διοικούν στο όνομά τους. Όταν δεν είναι μονάρχες δηλαδή όταν δεν έχουν μ' ένα νόμιμο και θεμιτό τρόπο την κυριαρχία, κατέχουν, εξαιτίας αυτής της κτήσης, αρκετές εξουσίες (ανώτερη δικαιοσύνη, νόμισμα, επικαρπία από τις επισκοπές). Παρ' όλα αυτά, όσες ανισότητες πλούτου και εξουσίας και αν υπήρχαν που εκφράζονται με τις διαφορές στη στερεότητα, διαρρύθμιση, εξοπλισμό και μέγεθος των κάστρων, αυτά ανταποκρίνονται στην ίδια πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα. Οι αλλαγές στη διανομή και την εξάσκηση της κοινωνικής εξουσίας εκφράζουν και διευκολύνουν συνάμα τη σύσταση της διευθυντικής ομάδας. Αρχικά και σε όλο το σύστημα κατά θεμελιώδη τρόπο, έχουμε την αγροτική αριστοκρατία, της οποίας τα μέλη έχουν διαφορετική κοινωνική σειρά και φθάνουν όλα στον ίδιο βαθμό επιρροής, αλλά που αντλούν τη δύναμή τους από την κατοχή του εδάφους. Κατάγεται κατά το μεγαλύτερο τμήμα της από την καρολιγγιανή αριστοκρατία και στο τέλος του 10ου αιώνα αντιπροσωπεύει μια αμφίρροπη μάζα, με όρια ακόμη ακαθόριστα, αφού η απόκτηση μιας μεγάλης ιδιοκτησίας, που μπορεί να πραγματοποιηθεί με πολλούς τρόπους και όχι μόνο με κληρονομιά, δίνει πρόσβαση στον όμιλο. Από αυτή τη στιγμή, όμως, αρχίζουν να χαρακτηρίζονται αυτοί οι μεγάλοι, ως nobiles ή nobiliores, αυτοί, οι όροι είναι χαρακτηριστικοί και δείχνουν μόνο την ανωτερότητά τους, τη διαφορά μεταξύ αυτών και των άλλων. Κοντά τους, διαφοροποιημένοι στην αρχή και ίσως αληθινά χωρισμένοι από αυτούς, υπάρχει ο όμιλος των πολεμιστών — των milites. Αυτοί οι τελευταίοι, σε μερικές περιοχές, δεν είναι καν πάντοτε ελεύθεροι και θέτουν τον εαυτό τους στην υπηρεσία αυτών που έχουν τη δυνατότητα και τα μέσα να πολεμούν. Συγκροτούν στην αρχή και ακόμα αργότερα έναν κύκλο δύσκολα καταληπτό, για μεγάλο διάστημα ασταθή και καθόλου τυπικό — παρά το ότι τους ανακαλύπτουμε αρκετά καθαρά σε μερικές περιοχές της Ιταλίας και της Γερμανίας, και μάλιστα στη νότια Γαλλία — έρχονται απαραίτητα σε επικοινωνία με την αριστοκρατία, αφού αυτή ασκεί την εξουσία μέσα σ' έναν επικίνδυνο κόσμο και σε μια ανταγωνιστική κοινωνία μεταξύ των κρατούντων, και αφού αυτοί, οι πολεμιστές, κατέχουν την τέχνη να μάχονται και αντιπροσωπεύουν το όργανο της εξουσίας. Από αυτό το γεγονός, από τα τέλη του 10ου αιώνα, συναντούμε μέσα στα κείμενα τη λέξη miles να αντικαθιστά τη λέξη nobilis, καθώς ο ιππότης, χάρη στην υπηρεσία που προσφέρει, διαφοροποιείται από τους άλλους ανθρώπους και θεωρείται ευγενής. Ιπποτισμός και τάξη των ευγενών, που δεν Digitized by 10uk1s

είναι πάντοτε τελείως ταυτόσημα, διεισδύουν και συμπληρώνουν το ένα το άλλο: ο ιπποτισμός είναι ο τίτλος που αποδεικνύει τους ευγενείς και η εξουσία, καθώς και η υποτέλεια και το φέουδο, γίνονται κληρονομικά. Γίνονται δεκτοί σ' αυτήν με το τυπικό της ιπποτικής ανακήρυξης, χάρη στην οποία, γενικά, γίνονται συνάμα επίσημα μέλη και της τάξης των ευγενών, στην οποία ανήκουν με δεσμούς αίματος. Βέβαια, υπάρχουν και θα υπάρξουν πάντοτε ευγενείς που δεν είναι ιππότες· δεν θα είναι ποτέ ούτε πολλοί ούτε δραστήριοι· αλλά τέλος δεν θα υπάρξουν ποτέ — αλλιώς θα είναι μια περίπτωση εκτροπής — ιππότες όχι ευγενείς ή που δεν αξιώνουν να γίνουν. Ακόμα περισσότερο, όταν ο ιπποτισμός συνοδεύεται από ένα τελετουργικό και από κανονισμούς που εμποδίζουν σε οποιονδήποτε να χρισθεί ιππότης και θέτουν σε εφαρμογή ένα καθεστώς κατά κάποιο τρόπο «εταιρικό», αυτό βοηθά να περιορίσει την είσοδο στις τάξεις των ευγενών, έτσι ώστε να παραμείνει μια ομάδα περισσότερο κλειστή. Η αφομοίωση, πρέπει ακόμα να υπογραμμίσουμε, δεν είναι απόλυτη, και σε μερικές χώρες όπως η Γερμανία, ο ιπποτισμός θα μείνει πάντοτε μια τάξη ξεχωριστή από εκείνη των ευγενών και εξαρτημένος από αυτή — αλλά δεμένος μακροχρόνια με αυτή, όπως τα ανώτατα στελέχη της βιομηχανίας είναι δεμένα με τη μεγάλη εργοδοσία. Στην Γαλλία, στην Αγγλία, η προσέγγιση θα είναι πιο περιορισμένη χάρη στην παρουσία ιπποτών που ζούσαν μόνιμα μέσα στα κάστρα, στους γάμους μεταξύ ιπποτών με κόρες που ανήκαν σε χαμηλή ή μεσαία τάξη ευγενών, στην παραχώρηση κτημάτων σε ιππότες. Καθώς, κατά τον ίδιο τρόπο, πολλαπλασιάζονται οι γάμοι που ενώνουν τις οικογένειες των ευγενών, η αλληλεγγύη μεταξύ τους ενισχύεται· κυρίως στα πλαίσια της καταγωγής, δηλαδή της οικογένειας του άρχοντα με τον οποίο είναι δεμένοι κατ' αρχήν οι συγγενείς εξ αίματος, αλλά και οι φίλοι που τον περιστοιχίζουν και αυτό διευκολύνεται από το φεουδαρχικό σύστημα. Αυτοί οι δεσμοί γίνονται κατά κάποιο τρόπο σαρκικοί. Τέλος, το σύνολο και η συνάθροιση αυτών των οικογενειών, αυτών των καταγωγών που αντιτάσσονται συχνά μεταξύ τους και αντιμάχονται η μια την άλλη, ενισχυμένες από το πιστό δίκτυο των υποτελών, αυτές συγκροτούν την τάξη των ευγενών. Επιπλέον, αυτοί επιβάλλονται στις τοπικές εκκλησίες, αφού ένας μεγάλος αριθμός επισκόπων προέρχονται από αυτή και πολλές δυναστείες επιτυγχάνουν να επιβληθούν σε διάφορες επισκοπικές έδρες που διανέμονται πάντα στα μέλη τους· το ίδιο συμβαίνει και στις μονές, μεταξύ των οποίων, οι πιο επιφανείς οι πιο εύπορες (Cluny), χωρίς να φθάσουν απόλυτα σ' αυτή τη σχεδόν οικειοποίηση, διοικούνται τις πιο πολλές φορές από ευγενείς. Κάστα, τάγμα ή τάξη; Μερικοί ιστορικοί πιστεύουν ότι αν αρκεσθούμε στις οικονομικές συνθήκες, σύμφωνα με τις οποίες η τάξη των ευγενών είναι πριν απ' όλα μια αριστοκρατία μεγάλων γαιοκτημόνων και αν υπολογίσουμε ότι μια τάξη προσδιορίζεται αποκλειστικά από τις οικονομικές δομές της, τότε ναι, είναι μια τάξη. Κατά τον ίδιο τρόπο, αν σκεφθούμε πως μια τάξη υπάρχει από τη στιγμή που τα άτομα που την απαρτίζουν έχουν συνείδηση των αναλογιών τους και της αλληλεγγύης τους και πάλι ναι, είναι μια τάξη. Αλλά, άλλοι ιστορικοί παρατηρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για κοινωνικές τάξεις παρά σε μια οικονομία συναλλαγών και σε μια κοινωνία όπου επικρατούν οι οικονομικές αναλογίες, και αυτό δε συμβαίνει ούτε στην οικονομία ούτε στην κοινωνία που μελετούμε. Σημειώνουν επίσης πως η τάξη των ευγενών προσδιορίζεται από έναν τρόπο ζωής, και μια νοοτροπία: του πολεμιστή· αυτά επικρατούν και συμπεριλαμβάνουν τις οικονομικές αναλογίες που είναι υποδεέστερες, άρα πρόκειται για μια διαφορετική κοινωνία των τάξεων, που πλησιάζει την κοινωνία των ταγμάτων. Αν εισχωρήσουμε μέσα στην τάξη των ευγενών, θα ανακαλύψουμε εκπληκτικές ανισότητες: όχι τόσο αυτές που οφείλονται στις πολιτικές ανισότητες, όχι μόνο στην απαραίτητη διάκριση μεταξύ των ιπποτών και των ευγενών, αλλά στη διάσταση μεταξύ των μικρών ευγενών και των ιπποτών από τη μια, τη μέση και υψηλή αριστοκρατία από την άλλη, που μόνη, κατέχει πραγματικά τα όργανα της παραγωγής και που κρατά τους πρώτους κάτω από την εξάρτησή της, εξάρτηση που ενισχύεται από την υποτέλεια. Με άλλα λόγια, στην τάξη των ευγενών, όπως κι αλλού, υπάρχουν κοινωνικά Digitized by 10uk1s

στρώματα σε διαλεκτική αντίθεση, μεταξύ τους. Στους κόλπους όλων των ομάδων της μεσαιωνικής κοινωνίας υπάρχουν βαθιές διαιρέσεις που αντιπαραθέτουν τους αδύναμους με τους ισχυρούς, τους εξαρτημένους με τους κρατούντες, χωρίς αυτό να εμποδίζει ταυτόχρονα τις συμφωνίες και τους δεσμούς μεταξύ των στρωμάτων. Η τάξη των ευγενών, «τάγμα» αρχόντων κατ' αρχήν, που συγκροτήθηκε στα τέλη του 11ου αιώνα, δεν είναι ομοειδής και κινδυνεύει να διαλυθεί ολοκληρωτικά. Παρ' όλα αυτά, μέσα στην ιστορία της Δύσης, και μόνο το γεγονός ότι υπήρξε και το ότι έπαιζε έναν εκτεταμένο ρόλο σε ολόκληρη την επικράτεια, δείχνει ότι κατάφερε τότε, ίσως επειδή θεμελιώθηκε μέσα στην αστάθεια και στην ασάφεια, να ενισχύσει αυτό που ευνοούσε τη συνοχή της. Στο πρώτο ήμισι του 12ου αιώνα, έχει μια ιδέα για το ρόλο της που ποτέ δεν θα είχε η πολύ περισσότερο περιορισμένη καρολιγγιανή αριστοκρατία. Η ιπποτική νοοτροπία Αυτός ο ρόλος, και οι εξουσίες από τις οποίες εξαρτάται και η πραγματική δύναμη στην οποία βασίζεται αποκλειστικά, κινδυνεύουν να αμφισβητηθούν στο όνομα μιας ανώτερης κυριαρχίας — πράγμα που θα κάνουν από αυτή ήδη την εποχή, αλλά κυρίως την επομένη περίοδο, οι μονάρχες — ή εξαιτίας της σύγχυσης που μπορεί να συνοδεύσει την εξάσκσή της — έπαρση, βούληση για ισχύ, βία, απληστία που αποτελούν τις περισσότερες φορές τα ελατήρια των ανταγωνισμών. Πρέπει λοιπόν, κατά κάποιο τρόπο να τα εξηγήσουμε, δηλαδή να περιγράψουμε και να δώσουμε ένα ιδανικό. Δεν είναι λοιπόν περίεργο το ότι οι άνθρωποι της Εκκλησίας, που συμβιώνουν με την αρχοντική αριστοκρατία και που είναι πολύ συχνά δεμένοι με αυτή με δεσμούς αίματος, εκπληρώνουν αυτό το έργο. Βασίζουν τη «δοξασία» τους πάνω στις κοινωνικές υποχρεώσεις της χριστιανικής ηθικής: η αποκατάσταση της δικαιοσύνης (ο καθένας στη θέση του, στον καθένα ό,τι του οφείλεται), η υποχρεωτική της φιλανθρωπία (βοήθεια και προστασία), ο σεβασμός της ειρήνης που είναι συνάμα έργο δικαιοσύνης και αγάπης προς τον πλησίον. Μόνο στο έσχατο όριο του 10ου αιώνα, αρχίζουν να διαδίδονται τα κινήματα για την ειρήνη. Στην Γαλλία, με την πρωτοβουλία επισκόπων και ηγουμένων, συνέρχονται συνελεύσεις σε διάφορες επαρχίες, ιδιαίτερα στον Νότο. Αποφασίζουν διατάξεις για να βάλουν τέλος στη βία· ιδρύουν συνεταιρισμούς των οποίων τα μέλη ενώνονται μεταξύ τους με όρκο που τους δεσμεύει να απέχουν από κάθε πολεμική επιχείρηση ορισμένες μέρες της εβδομάδας και σε ορισμένες θρησκευτικές περιόδους του χρόνου (εκεχειρία του Θεού), να μη βλάπτουν τους ιερωμένους και την εκκλησιαστική περιουσία, να παραιτηθούν από κάθε βία εναντίον των αδυνάτων και των αόπλων (γυναίκες, παιδιά, γέρους, λόγιους και εκκλησιαστικούς, χωρικούς, εμπόρους κ.λπ.: είναι η ειρήνη του Θεού). Στην Γερμανία, και στη βόρεια Γαλλία, τα κινήματα ειρήνης διαδίδονται με τη μεσολάβηση των βασιλέων ή των πριγκήπων που εκδίδουν διατάξεις και τις εφαρμόζουν σε στενή συνεργασία με τους επισκόπους. Κατά τον 11ο αιώνα, επεξεργάζονται για την ιπποσύνη ένα ιδεώδες που απορρέει από τις ίδιες αρχές: ο ιππότης όχι μόνον πρέπει να αποφεύγει τη βία εναντίον των αδυνάτων, επιπλέον, είναι πριν απ' όλα, υποχρεωμένος να τους προστατεύει με τα όπλα, όταν πρέπει, και να τους βοηθά με μια καλή και δίκαιη διοίκηση. Αυτή η εξέλιξη, που εξηγεί τη λειτουργική ανάπτυξη της ιπποτικής ανακήρυξης, ανυψώνει τους άρχοντες και τους ιππότες σε φυσικούς προστάτες των άλλων κοινωνικών ομίλων, υπερασπιστές της θρησκείας και της χριστιανοσύνης, σε σημείο που η εσωτερική ειρήνη — που είναι, τάξη, δικαιοσύνη και φιλανθρωπία — να μην απαγορεύει τον πόλεμο στο εξωτερικό για την υπεράσπιση της θρησκείας και της Εκκλησίας. Το ιπποτικό ιδεώδες εξαγνισμένο κατ' αυτόν τον τρόπο μπορεί, χωρίς αντίρρηση, να εξυψωθεί και να εκπληρωθεί στη σταυροφορία. Εκεί βρίσκεται, άλλωστε ένα θέμα, που εκθέτουν στους ευγενείς τον καιρό της πρώτης εκστρατείας στην Ανατολή, που εκτυλίσσεται από το 1095 και μετά έχοντας για στόχο να επανακτήσουν — να ελευθερώσουν από το ζυγό των «Απίστων» — τον τάφο του Χριστού και τους Αγίους Τόπους και μ' αυτό τον τρόπο να υπηρετήσουν τον Χριστό, τον πρώτο άρχοντα, του οποίου η εξυπηρέτηση οδηγεί στην αιώνια Digitized by 10uk1s

ευτυχία. Γύρω στα 1120, όταν απευθύνεται στους ιππότες που αποφάσισαν να ιδρύσουν το τάγμα των Ναϊτών, για βοήθεια των Αγίων Τόπων, καθώς και στις θαυμάσιες ομιλίες του στο Βεζτλέ για τη δεύτερη σταυροφορία (1146), ο Άγιος Βερνάρδος επαναλαμβάνει αυτά τα επιχειρήματα, αφού τα θρησκευτικά και στρατιωτικά τάγματα αντιπροσωπεύουν τέλεια αυτή την άγια ιπποσύνη σε ένα «δίκαιο» πόλεμο, του οποίου το δόγμα καταρτίζει τότε η Εκκλησία. Όμως, ηθικοποιώντας τη βία και την ισχύ των αρχόντων και δικαιολογώντας τις εξουσίες τους, ενισχύουν συνάμα κεκτημένες κοινωνικές θέσεις, αφού δίνουν «αξία» στο μοναδικό όργανο που επιτρέπει να εποπτεύουν αποτελεσματικά τους άλλους, δηλαδή τους ταπεινούς, τους φτωχούς — η λέξη είναι συνώνυμη με το μη ευγενής — τους άσημους, με λίγα λόγια, όλους εκείνους που δεν έχουν άλλους πόρους από την εργασία επειδή αυτό είναι συνάμα χριστιανική υποχρέωση και ένα μέσο να κυβερνηθούν, και θεσπίζουν σαν ασέβεια την οποιαδήποτε αμφισβήτηση. Εδώ ταυτίζεται η ηθικότητα και η θρησκεία με το συμφέρον της ομάδας και την επιθυμία της κυριαρχίας. Μήπως δεν είναι αυτό που αποσιωπά, με τη βαθύτερή της έννοια, η διατύπωση που τόσο συχνά επαναλαμβάνεται και που χρονολογείται από τις αρχές του 11ου αιώνα, περιγράφοντας μια υποδειγματική κοινωνία μοιρασμένη σε τρεις αμετάβλητες τάξεις: αυτοί που πολεμούν, αυτοί που προσεύχονται, αυτοί που εργάζονται. Αυτές οι τρεις τάξεις, γράφει ο Ανταλμπερόν ντε Λαόη στο «Ποίημα του βασιλιά Ροβέρτου», δεν υπομένουν τον διαχωρισμό· οι εξυπηρετήσεις που παρέχει η μια από αυτές, είναι οι όροι όπου βασίζονται τα έργα των άλλων δύο· και η κάθε μία με τη σειρά της αναλαμβάνει να ανακουφίσει το σύνολο. Έτσι, αυτή η τριπλή ένωση δεν είναι παρά μια και μοναδική, και μ' αυτό τον τρόπο το δίκαιο μπόρεσε να θριαμβεύσει και ο κόσμος να απολαύσει την ειρήνη. Πώς είναι δυνατό αυτοί που εργάζονται να μην εξαρτώνται από αυτούς που πολεμούν και τους προστατεύουν — προφασιζόμενοι ότι έχουν αυτό το δικαίωμα λόγω καταφυγής — και προστατεύοντάς τους, τους διατάζουν, άρα τους διοικούν; Και πώς αυτοί που προσεύχονται διοικούμενοι από ανθρώπους που προέρχονται από πολεμικά κέντρα, θα μπορούσαν να μη συμμετέχουν στην εξουσία αυτών των ισχυρών που τους επιτρέπουν να προσεύχονται σε πλήρη ησυχία και για να προσευχηθούν και να ζήσουν, να αποκτήσουν κτήματα και αγαθά; Όλα αυτά, βέβαια, υποχρεώνουν τον κόσμο να σέβεται τους κανόνες του παιχνιδιού, που προσδιορίζουν τα κινήματα της ειρήνης. Χάρη σ' αυτή την «κοινωνιολογική» επιχειρηματολογία, η αριστοκρατία ενισχύεται όταν μάλιστα ο ανώτερος κλήρος, από την οποία προέρχεται, μεταχειρίζεται εναντίον εκείνων που παραβιάζουν το κατεστημένο με τις πιο φοβερές απειλές, την αποπομπή από τη χριστιανική κοινότητα (αφορισμός), τη φοβερή τιμωρία του Θεού, την κόλαση. Αυτή η ιδεολογία, σταθεροποιεί τη συνοχή και την αλληλεγγύη των αρχόντων, μαθαίνει στους ανθρώπους της ίδιας τάξης να συμπεριφέρονται με ευπρέπεια και τους υποχρεώνει, μεταξύ τους και για τους ίδιους, να επεξεργασθούν έναν κώδικα ηθών και συνηθειών. Εισάγει, ανάμεσα στους ιθύνοντες και τους θεσμούς ένα πρωτότυπο πνεύμα, το «ιπποτικό», που δίνει στην ομάδα τρόπους σκέψης και ζωής, αρετές και έναν ηθικό κώδικα που ευνόησαν την ανάπτυξή του και που καλλιέργησαν το πνεύμα της κοινωνικής τάξης, που η καρολιγγιανή αριστοκρατία δεν είχε γνωρίσει και που δεν μπορούσε να εισχωρήσει στην ίδια τη φύση της υποτέλειας. (R. Boutroche). Προσδιορίζει τέλος μια παρόμοια αντίληψη ζωής σύμφωνα με την οποία εκείνοι που είναι από τζάκι δικαιούνται το σεβασμό των άλλων και κατέχουν την εξουσία, αλλά οφείλουν να καλλιεργούν τις αρετές της τάξης τους — την ανδρεία, την εντιμότητα στη μάχη, τη συνέπεια στις υποχρεώσεις τους, την αφιλοκέρδεια. Αλλά για όλους αυτούς τους λόγους, απαιτείται μια δραστήρια ζωή, εντατική και επικίνδυνη, μια ζωή που παραμένει βασικά κατά κάποιο τρόπο πολεμική, με τους αγώνες της και τις ιδιαίτερες διασκεδάσεις της. Βέβαια, αυτές οι απαιτήσεις σπάνια τηρούνται, κατά τον καλύτερο τρόπο, και υπάρχουν πολλοί άρχοντες, πολλοί ιππότες και εκμεταλλεύονται και καταχρώνται για δικό τους όφελος, αλλά που πιστεύουν ότι εργάζονται για τη δικαιοσύνη και την ειρήνη, για την ηθική και τη θρησκεία, επειδή το ιδανικό τους τους καθησυχάζει και τους δικαιώνει.

Digitized by 10uk1s

Η ιδιαιτερότητα της ιπποτικής και της αριστοκρατικής ζωής εκφράζεται με ιδιάζουσες δραστηριότητες. Κατ' αρχήν, ο ένοπλος αγώνας, αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο διευθετούσαν τις διαφορές τους μέσα στην ομάδα και τον εκτιμούν μάλιστα περισσότερο αφού οι ανταγωνισμοί, η απληστία και τα μίση φέρνουν συχνά αντιμέτωπες ολόκληρες γενιές. Ο πόλεμος είναι λοιπόν υπόθεση της ομάδας, μια ιδιωτική υπόθεση, ένας «ιδιωτικός πόλεμος», για έναν καλό ή κακό σκοπό, με κάθε τρόπο για να εξασφαλιστούν η εξουσία και οι περιουσίες, συχνά είναι σκληρός και απάνθρωπος και συνοδεύεται από λεηλασίες και καταστροφές. Όμως πρέπει να εξηγηθούμε με σαφήνεια: τα θύματα αυτού του πολέμου είναι συχνά εκκλησιαστικά ιδρύματα, μοναστήρια — η διατήρησή τους είναι ένα από τα κυριότερα κίνητρα των κινημάτων ειρήνης — πολύ συχνά υποκύπτουν οι ταπεινοί, οι χωρικοί, αλλά πολύ σπάνια οι ίδιοι οι άρχοντες. Μέσα σ' αυτό τον ωραίο κόσμο, προκαλούνται, απειλούνται, αντιμετωπίζονται άμεσα με σύντομες συμπλοκές, εμπλέκονται σε επιχειρήσεις που καταλήγουν κάποτε σε εφόδους· αλλά χωρίς να έχουν σκοπό να καταστρέψουν τελείως, δε ζητούν να σκοτώσουν. Αυτό που θέλουν, είναι τα λάφυρα. Αυτό που ενδιαφέρει είναι τα λύτρα. Η μάχη λοιπόν αποσκοπεί στο να αρπάξουν τον ίδιο τον αντίπαλο και να τον ελευθερώσουν μετά από πληρωμή. Ο πόλεμος πρέπει κυρίως να είναι πηγή κέρδους όσο και επικίνδυνη άσκηση καθώς και ένας τρόπος, περίεργος άλλωστε, για να λάμψει το δίκαιο ενός σκοπού. Τον αγαπούν, όμως, σαν την πιο ελκυστική επιχείρηση, την πιο φυσική απασχόληση· συναισθάνονται ότι χωρίς αυτόν, δεν θα μπορούσαν να αξιώσουν τη θέση που κατέχουν. Οφείλουν να ασκούνται, να εξασκούν τα αθλήματα που συνδέονται μ' αυτόν και που τον προετοιμάζουν. Μ' αυτόν τον τρόπο, εμφανίζεται, κατά το δεύτερο ήμισι του 11ου αιώνα, «το πολεμικό παιχνίδι», αληθινό και επικίνδυνο άθλημα, η πολεμική κονταρομαχία, ο ιππευτικός αγώνας — που υπήρχε ίσως από παλαιότερα, αλλά που γνωρίζει τώρα μεγάλη δημοτικότητα. Το παιχνίδι συνίσταται σε έναν προσποιητό αγώνα μεταξύ δύο ομάδων μαχητών ή μεταξύ δύο ιπποτών: νικητής θεωρείται αυτός που θα ρίξει κάτω από το άλογο τον αντίπαλό του — ή το στρατόπεδο που θα ρίξει από το άλογο το μεγαλύτερο αριθμό αντιπάλων. Η άσκηση είναι επικίνδυνη και συχνά, ως συνέπεια αδεξιότητας και ατυχημάτων, προκαλεί θύματα. Αλλά είναι και ένα μέσο για να δοξασθεί κάποιος στους κόλπους της ιπποτικής κοινωνίας και να εμφανισθεί, σωματικά και τεχνικά, ως ο καλύτερος, πράγμα που ενισχύει την εξουσία που μπορεί να εξασκεί πάνω στους άλλους, μέσα και έξω από την ομάδα. Κατά τον 12ο αιώνα, το κάνουν τόσο πιο συχνά, όσο οι πιθανότητες πολέμου γίνονται όλο και πιο σπάνιες, αφού η κεντρική εξουσία απαγορεύει τις ένοπλες ιδιωτικές συγκρούσεις. Αλλά εκπληρώνουν μόνιμα και έναν άλλο ρόλο συμβολικό. Μήπως δεν είναι, πραγματικά κάτι «σαν τελετουργικοί χοροί της ειρήνης που αποκαταστάθηκε και το τέλος μιας παλιάς μνησικακίας, στην οποία προτρέπουν τελετουργικά τους νέους πολεμιστές. Εμφανίζονται πάντως στις παρυφές του κατεστημένου σαν μια άσκοπη εκτόνωση της επιθετικότητας, σαν μια απαραίτητη ψυχαγωγική προβολή». Το κυνήγι των άγριων ζώων που δύσκολα πιάνονται γιατί είναι επικίνδυνα αποτελεί το άλλο αγώνισμα αυτής της ομάδας. Όπως οι κονταρομαχίες, καταλήγει σε τελετουργίες, που αφορούν την καταδίωξη και την έφοδο, αλλά ακόμα περισσότερο το διαμελισμό του σκοτωμένου θηράματος, του οποίου η εκτέλεση θυμίζει το έργο του ιεροθύτη και εξυψώνει το γόητρο αυτού που το εκτελεί. Απ' αυτό προκύπτει, εξάλλου ότι, στον κόσμο των ζώων που προορίζονται για την αριστοκρατία, υπάρχουν ζώα ευγενικά και άλλα όχι τόσο: το ελάφι ήταν ο κατ' εξοχήν πρίγκηπας, πάνω από την αρκούδα, τον λύκο κα το ζαρκάδι, ενώ ο αγριόχοιρος βρίσκεται στην κατώτερη βαθμίδα. Η βία, ο κίνδυνος, η εκτόνωση, όλα αυτά τα ξαναβρίσκουμε εδώ, και τα αισθάνονται με ζωηρή ευχαρίστηση, εφάμιλλη χωρίς αμφιβολία, με τη συγκίνηση της καρδιάς και τη διέγερση των αισθήσεων, όταν θαυματοποιοί και ραψωδοί τραγουδούν μέσα στα κάστρα, κατά τις ατέλειωτες αγρυπνίες τις γεμάτες απραξία, τα «ηρωικά ποιήματα» των θρυλικών αρχόντων και ιπποτών, οι οποίοι πολέμησαν πολύ, αντιμετώπισαν χίλιους κινδύνους, προκάλεσαν και νίκησαν όλους τους εχθρούς τους. Εκεί βρίσκεται, μέσα στο όνειρο και το μύθο, το σύμβολο ενός πολιτισμού «σκαπανέων» ο οποίος ανταποκρίνεται αρκετά καλά στο ρόλο και στη θέση που καταλαμβάνει αυτή η αριστοκρατία που σηκώνει όλα τα βάρη στηρίζει και ενώνει, με την κυριαρχία της, όλη την κοινωνία εκείνης της Digitized by 10uk1s

εποχής. Έτσι, αυτοί οι πολεμιστές άρχοντες, κονταρομάχοι, κυνηγοί, αλλά και διοικητές και κυβερνήτες, σε όλη τη Δύση, έχουν τρόπους ζωής ανάλογους μεταξύ τους, όμοιες συμπεριφορές, πολιτιστικές αντιδράσεις, του ιδίου είδους. Προσεγγίζουν ο ένας τον άλλο και συγκεντρώνουν γύρω τους, κατά κάποιο τρόπο τους λαούς της Δύσης. Επιπλέον, αφήνουν στις κοινωνίες του μέλλοντος, δηλαδή, τελικά, στην εποχή μας, πρωτότυπα κληροδοτήματα. Από τη μια στο κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο, την ιδέα ότι κάθε πολιτική κοινότητα είναι φυσικά άνιση και ιεραρχημένη, και ότι συνεπώς, η αριστοκρατία διαμορφώνει τη θεμελιώδη δομή και απ' αυτό το γεγονός κατέχει την εξουσία: ιδέα που θα σημαδέψει βαθιά, σε μεγάλη έκταση, την ευρωπαϊκή πρόοδο και θα εκφραστεί με τη βεβαιότητα ότι σε όλες τις εποχές, κάτω απ' όλα τα καθεστώτα θα υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι με μόνη την ύπαρξη και την προσωπικότητά τους, είναι ικανοί να κυβερνήσουν και να διοικήσουν, όταν όλοι οι άλλοι είναι αναρμόδιοι· και από αυτή την ιδέα, καθώς πέρασε ο καιρός που οι ευγενείς αντιδρούσαν και απέκριναν τη Μοναρχία, θα αρχίσει να διαμορφώνεται η πολιτική φιλοσοφία κάποιου συγκεκριμένου τομέα, αυτού που ονομάζουμε δεξιά, ο οποίος βασίζεται στον σεβασμό των προκρίτων, στους οποίους μεταβιβάζονται προνόμια και που εκθειάζει τη φυσική είσοδο στην υπηρεσία της εξουσίας των «ενάρετων» ή των «πλουσίων». Από την άλλη, στο επίπεδο της κοινωνικής αρετής και της ατομικής ψυχολογίας η διαβεβαίωση της ιδέας της τιμής, στην οποία ίσως μόνοι οι Ευρωπαίοι αποδίδουν μια ανώτερη αξία. Η τιμή ενός ισχυρού, από τον 9ο αιώνα, συνδυάζεται με την εκτίμηση της αξιοπρέπειας στη ζωή του, αφού το εισόδημα που αντλούσε από τα πλούτη του ή που εισέπραττε κατά κάποιο τρόπο τού επέτρεπε να ζει με αξιοπρέπεια, δηλαδή ευπρεπώς, χωρίς υλικές έγνοιες και χωρίς να φοβάται τη φτώχεια ή την εξαθλίωση. Κατά τη διάρκεια του 11ου αιώνα, η σχέση αυτή αντιστράφηκε, κατά κάποιο τρόπο, έτσι ώστε άρχισαν να σκέπτονται ότι, για να έχει κανείς δικαίωμα σε τιμές, έπρεπε να κάνει μια ζωή έντιμη. Η εντιμότητα αρμόζει τότε, όχι σε μια φυσική κατάσταση, αλλά σε ηθικές υποχρεώσεις: την πρακτική εφαρμογή των «ευγενικών» αρετών που επιτρέπουν να ξεπερνάμε τους άλλους, αρετές που συμπεριλαμβάνονται στους κώδικες του ιπποτισμού. Αθετώντας αυτούς τους κώδικες ισοδυναμούσε με το να είναι ανάξιος της τιμής, σήμαινε ότι ατιμαζόταν· από τώρα και στο εξής η τιμή εκφράζει το απόλυτο καθήκον να σέβεται κανείς τις υποσχέσεις που έδωσε και να εξυπηρετεί όποιον πρέπει με το μεγαλύτερο θάρρος, χωρίς να θίγει τους πιο αδύναμους και να διατηρήσει ειδικά για τις επόμενες γενεές και τα κατοπινά χρόνια, ένα πολεμικό πλαίσιο, στρατιωτικό, που το φεουδαρχικό σύστημα, στον 11ο αιώνα, είχε ευνοήσει, εκεί όπου πραγματικά είχε ριζώσει. Ο φεουδαρχικός όρκος υποταγής Η φεουδαρχία προκύπτει, κατά κάποιο τρόπο, από τη σύμπτωση της υποτέλειας με το τιμάριο, παρ' όλο που υπάρχουν πάντοτε υποτελείς χωρίς τιμάρια· η μεταβολή ξεκινά όταν από το 950 και μετά η ιδιωτική υποτέλεια αρχίζει να αναπτύσσεται γύρω από ορισμένα πρόσωπα, που σε διάφορες χώρες, κατέχουν την εξουσία. Την ίδια εποχή, η δημόσια υποτέλεια συγκεντρώνεται γύρω στους κόμητες και τους υποκόμητες, οι οποίοι παύουν να συνδέονται με την κεντρική εξουσία και, αφού εξακολουθούν να εξασκούν όπως στο παρελθόν τις δημόσιες υπηρεσίες, στην πραγματικότητα τις κατέχουν χωρίς κανένα έλεγχο, και καθώς τις χρησιμοποιούν για προσωπικό τους συμφέρον, τις σφετερίζονται. Παράλληλα, τα τιμάρια πολλαπλασιάζονται, είτε επειδή οι άρχοντες χρειάζονται ορισμένες εξυπηρετήσεις, είτε πάλι επειδή θέλουν να ανταμείψουν τους πιστούς εαυτούς, είτε επειδή οι μεσαίοι γαιοκτήμονες, γυρεύουν προστάτες, και δωρίζουν τα κτήματά τους σε έναν άρχοντα, που τους τα επιστρέφει σαν τιμάριο. Αυτή η μεταβολή πραγματοποιείται εξίσου στα κατώτερα και στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Σιγά σιγά, στη διάρκεια του 11ου αιώνα, το τιμάριο γίνεται κληρονομικό και διαιωνίζει την υποτέλεια, η οποία παρ' όλα αυτά εξακολουθεί να παίζει το δικό της ρόλο. Σ' αυτή την πολεμική κοινωνία, για την οποία η κατοχή του εδάφους είναι μια προϋπόθεση δύναμης Digitized by 10uk1s

και πλούτου και το οποίο μοιραζόταν σε δυνάστες της περιοχής, που συχνά μάχονται ο ένας τον άλλο, μέσα σ' αυτή την κοινωνία που έχει σαν κύριο χαρακτηριστικό τη βία — εκτός και αν καμιά μέρα μετατραπεί σε θάρρος για κάποιο σπουδαίο σκοπό και που πραγματοποιείται κι αυτό στη μάχη — είναι απαραίτητο οι λιγότερο ισχυροί να βασίζονται σε μια ασφαλή προστασία και οι δυνατοί, για να παραμείνουν και κάποτε να επιβληθούν περισσότερο, να είναι βέβαιοι ότι θα δεχθούν μια ανελλιπή βοήθεια. Ο άρχοντας, λοιπόν, προστατεύει τον υποτελή του και τον βοηθά σε κάθε ευκαιρία εκεί όπου είναι απαραίτητο. Ο υποτελής προσφέρει στον άρχοντά του, κατά τον ίδιο τρόπο, βοήθεια και συμβουλές: ζει στην «αυλή» του για να τού δίνει τη γνώμη του όταν πρόκειται να απονεμηθεί δικαιοσύνη στους άλλους υποτελείς και σε όλα τα θέματα για τα οποία τον συμβουλεύονται: Ανταποκρίνεται στις στρατιωτικές του υποχρεώσεις για να τον υπερασπισθεί και να τον ακολουθήσει έφιππος στον πόλεμο, κατά τον προσδιορισμένο χρόνο, παίρνει μέρος στα έκτακτα έξοδά του σε περιπτώσεις που ορίζονται από τον κανονισμό: για τα λύτρα του, αν για κακή του τύχη αιχμαλωτισθεί· για την ανακήρυξη σε ιππότη του πρωτότοκου γιου του και για το γάμο της πρωτότοκης κόρης του· τέλος, στην Γαλλία, για τον εξοπλισμό του και τα έξοδά του, αν φύγει για σταυροφορία. Αυτό το συμβόλαιο της υποτέλειας, η κτήση του τιμαρίου το κάνει σταθερότερο, επειδή αν δεν το σεβασθούν κινδυνεύουν να τους ακυρωθεί η τιμαριοποίηση, πράγμα που ενισχύει τους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων που ζουν περισσότερο μαζί και συμμετέχουν στις ίδιες επιχειρήσεις. Εδραιώνει τη συνοχή και τη συμφωνία μέσα στις οικογένειες και μεταξύ οικογενειών παρά τις κάποιες ασάφειες. Η τελετουργία του όρκου υποταγής θεμελιώδης ιεροτελεστία με την οποία ένα άτομο γίνεται «ο άνθρωπος» ενός άλλου, σημαδεύει απόλυτα τη σαρκική όψη αυτής της φεουδαρχικής πίστης. Ο υποτελής γονατίζει μπροστά στον άρχοντά του, τοποθετεί τα χέρια του μέσα στα δικά του, αυτή η immixtio manuum αντιπροσωπεύει τη σύνδεση του ενός με τον άλλο, του ορκίζεται επίσημα πίστη και αναγνωρίζει τον εαυτό του δικό του άνθρωπο, αφού συμφωνήσουν ακόμη με ένα φίλημα στο στόμα, που εκδηλώνει δημόσια τη χωρίς υπεκφυγές φιλία τους. Με τα χέρια ενωμένα, γράφει ο χρονικογράφος Γκαλμπέρ ντε Μπριζ περιγράφοντας τον όρκο υποταγής στον κόμητα της Φλάνδρας, συμμαχήσανε με ένα φιλί. Το 1020, σε ένα περίφημο γράμμα που έστειλε ο επίσκοπος Φουλμπέρ της Σάρτρης, στον δούκα της Ακουιτανίας, διευκρινίζει το ηθικό περιεχόμενο αυτής της υπόσχεσης: Αυτός που ορκίζεται πίστη στον άρχοντά του, γράφει, πρέπει να έχει πάντοτε στο νου του τις ακόλουθες έξι λέξεις: σώος και αβλαβής, σταθερός, έντιμος, χρήσιμος, εύκολος, διαθέσιμος. Σώος και αβλαβής έτσι ώστε να μην προξενήσει καμία σωματική ζημιά στον άρχοντά του. Σταθερός για να μην προξενήσει βλάβη στο μυστικό του, ούτε στα οχυρωματικά έργα που τού παρέχουν ασφάλεια. Έντιμος, για να μη θίξει τα δικαιώματά του της δικαιοσύνης, ούτε σε άλλα στοιχεία όπου έχει δώσει το λόγο της τιμής του. Χρήσιμος, για να μη ζημιώσει τα υπάρχοντά του. Εύκολος και διαθέσιμος για να μη δυσκολεύει το καλό που θα μπορούσε εύκολα να πράξει ο άρχοντάς του και αυτό που θα τού ήταν εύκολο, τού το καταστήσει δύσκολο. Είναι δίκαιο να αποφεύγει ο πιστός αυτές τις ολέθριες πράξεις. Αλλά μ' αυτό τον τρόπο δε γίνεται άξιος της αποστολής του. Επειδή δεν αρκεί να αποφεύγει να κάνει το κακό, οφείλει κυρίως να κάνει το καλό. Σημασία έχει λοιπόν, σ' αυτά τα έξι θέματα που αναφέραμε πιο πάνω ο υποτελής να προσφέρει πιστά στον άρχοντά του συμβουλές και βοήθεια, αν θέλει να φανεί άξιος του τιμαρίου και να σεβαστεί την πίστη που υποσχέθηκε. Ο άρχοντας πρέπει να φέρεται με τον ίδιο τρόπο σε όλα αυτά τα θέματα, στον έμπιστό του. Αν δεν το έκανε, δίκαια θα τον κατηγορούσαν ως αναξιόπιστο, καθώς και ο υποτελής, αν τον καταλάβουν επ' αυτοφώρω να παραλείπει τα καθήκοντά του, με διάφορες ενέργειες ή συναίνεση, θα ήταν ένοχος δολιότητας και επιορκείας. Κάτω από την πίεση των πιο ισχυρών, έτσι όπως διαρθρώνεται η κοινωνία, κάτω από την επίδραση της Εκκλησίας, αυτή η ηθική εισχωρεί στο πνεύμα της φεουδαρχίας. Επηρεάζει τη συμπεριφορά των Digitized by 10uk1s

αρχόντων και των ιπποτών που δεν συμπεριλαμβάνονται αληθινά ή απόλυτα στο φεουδαρχικό σύστημα, με τον ίδιο τρόπο που το ιπποτικό πνεύμα διαχέεται σε περιοχές όπου οι κεντρικές εξουσίες εμποδίζουν έναν αληθινό κατακερματισμό των εξουσιών. Μικρή σημασία έχει τέλος, η τήρηση αυτού του έννομου κανόνα, αυτού του φεουδαρχικού τελετουργικού, αυτού του ευγενικού εθίμου. Αυτό που ενώνει αυτούς τους ανθρώπους και αυτές τις οικογένειες, δεν είναι νομικά επιχειρήματα, ούτε καν το καθεστώς της γαιοκτησίας· είναι κατ' αρχήν ένας ιδιαίτερος τρόπος ζωής και μία παρόμοια συμπεριφορά. Τίποτα δεν είναι σωστότερο από τη διατύπωση του Γ. Ντουμπί: «Η φεουδαρχία: μία νοοτροπία». Νοοτροπία που εκτείνεται στο μεγαλύτερο μέρος των εδαφών της καθολικής Δύσης και της δίνει μια αρκετά σταθερή συνοχή. Το φεουδαρχικό πολίτευμα κληροδοτεί στις επόμενες γενεές την ιδέα μίας συμβατικής εξουσίας, δηλαδή μία δημόσια εξουσία — επειδή, οπωσδήποτε οι άρχοντες ασκούν στο επίπεδό τους τις δικαιοδοσίες του Κράτους — και αυτή η δημόσια εξουσία έχει υποχρεώσεις έναντι των κυβερνωμένων και αυτοί δεν πρέπει να την εξυπηρετούν αν δεν ανταποκρίνεται σ' αυτές, αυτοί αντιθέτως θα στερηθούν τα δικαιώματα και οφέλη τους αν δεν εκπληρώσουν τα καθήκοντα που απαιτεί αυτό το συμβόλαιο. Μήπως αυτή η αντίληψη των σχέσεων μεταξύ διοίκησης και διοικουμένων, την οποία θα αμβλύνει για πολύ καιρό, στην Γαλλία, η μοναρχική απολυταρχία, δεν θα ολοκληρωθεί στη δογματική κληρονομιά της Ευρώπης, που θα συνδυασθεί κάποια στιγμή με τις αντιδράσεις των ευγενών και των συντεχνιών, ή που θα συνδεθεί αντίθετα με ευρύτερες και φιλόδοξες θεωρίες, που έχει εκφράσει μεταξύ άλλων, στα τέλη του 17ου αιώνα, ο Λοκ; (Locke). Ασάφειες και ανομοιότητες Αν θέλουμε να εξετάσουμε τις δυνατότητες ρήξης και αθέτησης της φεουδαρχικής υποχρέωσης, αυτό θα μας οδηγήσει να εκτιμήσουμε ότι αυτή δεν ήταν ίσως παρά ένα μέσο για να επιτύχουν μία κάποια συνοχή απέναντι σε διαλυτικές δυνάμεις πολύ δραστήριες. Δεν υπάρχει πραγματικά αμφιβολία, ότι τα στοιχεία της δυσαρμονίας δεν σταμάτησαν να κινούνται, και για να συγκρατήσουν τις ολέθριες συνέπειές τους και να αποφύγουν τον καταποντισμό της «ιθύνουσας τάξης» στην αναρχία, οι άνθρωποι της Εκκλησίας εμφάνισαν τα κινήματα ειρήνης. Επειδή, στην πραγματικότητα, τουλάχιστον ως τις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα, ο πόλεμος υπάρχει παντού σε ενδημική κατάσταση, και αν, σιγά σιγά, παύει να προξενεί, πολύ συχνά πλήγματα στα πρόσωπα της ομάδας των αρχόντων, συντηρεί τη βία και διαδίδει την αταξία. Άλλωστε, η πίστη, που συνδέεται πολύ συχνά με την κατοχή τιμαρίων που εξαρτώνται από διαφορετικούς άρχοντες — σ' αυτό παίζουν ρόλο οι φιλίες, οι γάμοι, και οι κληρονομιές — καταντά ανακόλουθη, όταν ο ίδιος υποτελής πρέπει να εξυπηρετήσει κατά τον ίδιο τρόπο δύο άρχοντες που πολεμούν μεταξύ τους. Διαλέγοντας αυτόν από τον οποίο ελπίζει τα περισσότερα ή αυτόν που φοβάται πιο πολύ, προξενεί ρωγμές στο οικοδόμημα που πολλαπλασιάζονται στο άπειρο, αφού η περίπτωσή του επαναλαμβάνεται σε πάρα πολλές περιστάσεις. Η επιρροή της φεουδαρχίας, στην πιο στενή της έννοια, στους κύκλους των ευγενών, είναι, επιπλέον, αρκετά περιορισμένη, αφού το σύστημα δεν εφαρμόζεται αληθινά παρά στις χώρες μεταξύ του Λίγηρα και του Ρήνου, και ακόμα, στο εσωτερικό αυτής της ζώνης, πολύ πιο άνισα, από το ένα στο άλλο μέρος, απ' ό,τι νόμιζαν οι ιστορικοί ως πριν λίγα ακόμα χρόνια. Πραγματικά και εδώ, υπάρχει ένας όχι αμελητέος αριθμός αρχόντων και γαιοκτημόνων που δεν παραδέχονται τα δεσμά της υποτέλειας, υπάρχουν απέραντες εκτάσεις που δεν έχουν παραχωρηθεί σαν τιμάρια και που παραμένουν ελεύθερες από κάθε υποτέλεια. Και εκτός της φεουδαρχίας, οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και μεταξύ των αγαθών γίνονται πιο χαλαρές, εκτός στα μέρη όπου ελέγχονται σταθερά από κεντρικές εξουσίες οι οποίες παρέμειναν αποτελεσματικές. Μ' αυτό τον τρόπο, η παράδοση, τα ήθη, η γεωγραφία, οι πολιτικές και οικονομικές δομές, συντείνουν να θεμελιωθούν αρκετά διαφορετικές καταστάσεις.

Digitized by 10uk1s

Στην Ιταλία, η αστική ανάπτυξη που εμφανίζεται αρκετά νωρίς, και το γεγονός ότι οι ευγενείς κατοικούν στις πόλεις οδηγούν σε συγκρούσεις σχετικά με τη διακυβέρνηση που τους φέρνει αντιμέτωπους με άλλες κοινωνικές ομάδες, ενώ στην επαρχία όπου έχουν την περιουσία τους, τους συμβαίνει αρκετά συχνά να μεταβληθούν σε γαιοκτήμονες. Στην Γερμανία, η ανασύσταση της μοναρχικής εξουσίας από τον Ερρίκο Α' και τον Όθωνα Α', που τους επιτρέπει να ελέγχουν τα δουκάτα και την υψηλή αριστοκρατία, και που διατηρεί, προς όφελος της βασιλείας την άσκηση των κυριοτέρων δημοσίων λειτουργιών (η δικαιοσύνη, καθώς και η επιστράτευση των ανθρώπων, είναι αποκλειστικό προνόμιο του βασιλιά), σταματά την εξάπλωση της φεουδαρχίας και καθυστερεί την εγκαθίδρυση του κληρονομικού δικαιώματος, αφού σ' αυτή τη χώρα, όπως και στη βόρειο Ιταλία, η ιπποσύνη για πολύ διάστημα ξεχωρίζει από τους ευγενείς. Στην Αγγλία η άνοδος στο θρόνο του Γουλιέλμου της Νορμανδίας παρασύρει το βασίλειο προς τη φεουδαρχία· αλλά ο κατακτητής φροντίζει να κινηθεί το σύστημα προς όφελός του. Μοιράζει στους πιστούς του Νορμανδούς διασκορπισμένα τιμάρια και μ' αυτό τον τρόπο αποφεύγει το σχηματισμό πολύ ισχυρών και εκτεταμένων εκτάσεων· απλοποιεί την υποτελική ιεραρχία: από εκείνον εξαρτώνται οι αρχιυποτελείς που έχουν τους υποτελείς τους, αυτοί πάλι με τη σειρά τους έχουν κάτω από την κυριαρχία τους ιππότες ή μικρουποτελείς· κρατά τέλος και ενισχύει το μονοπώλιο της δικαιοσύνης, της στρατιωτικής θητείας, ακόμα και των φόρων προς μόνο όφελος της βασιλείας. Πάνω απ' όλα, απαγορεύει σε οποιονδήποτε άρχοντα να κτίζει οχυρωμένα σπίτια και κάστρα. Αυτός μόνος έχει το δικαίωμα να το κάνει. Κατά γενικό τρόπο άλλωστε, κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα, οι βασιλείς τείνουν να περιορίσουν την ισχύ της αριστοκρατίας των αρχόντων. Χάρη στις ιδιοκτησίες τους και στους υποτελείς τους, χάρη στην υποστήριξη πολλών επισκόπων, οι Καπέτοι — ο Φίλιππος Α', ο Λουδοβίκος ΣΤ', ο Λουδοβίκος Ζ' — επιδιώκουν να λειτουργήσει το σύστημα προς όφελός τους και να το ελέγχουν σε όλο το βασίλειο. Προσκρούουν σε φοβερές δυσκολίες και βλέπουν κάποτε, τους πιο ισχυρούς από τους υποτελείς, να ενώνονται εναντίον τους. Διότι, στην πραγματικότητα, δεν ήταν οι μόνοι που φροντίζουν να ανακτήσουν τη δύναμή τους και τις εξουσίες τους. Σε τοπικό επίπεδο, οι πλούσιοι άρχοντες, ιδιοκτήτες πολλών κάστρων, επικεφαλής δραστήριων οικογενειών και μιας πιστής υποτέλειας συγκεντρώνουν ξανά τη δικαστική εξουσία στα χέρια τους, και ανασχηματίζουν με την ονομασία της μεγάλης υποτέλειας, πριγκηπάτα που δεν είναι ανεξάρτητα (αφού η υποτέλεια παραμένει), αλλά πολύ αυτόνομα (Βουργουνδία, Ανδηγαβία, Τουλούζη, Ακουϊτανία, Καμπανία, Φλάνδρα κ.τ.λ.), στο εσωτερικό των οποίων διοικούν τους υποτελείς τους: είναι η δεύτερη φεουδαρχική εποχή. Το ίδιο συμβαίνει και στην Γερμανία όπου, επιπλέον, μεταξύ του 1060 και του 1080 εκδηλώνονται σοβαρές διαφωνίες την εποχή της διαμάχης για την παράδοση της εξουσίας κατά της σαλικής δυναστείας και όπου, αργότερα, μεταξύ του 1125 και του 1150, μια φοβερή αντιζηλία και φιλονικία ξεσπά μεταξύ των Στάουφεν και των Βελφ. Στην ίδια την Αγγλία, χάρη στις συμμαχίες και στους γάμους, εγκαθίσταται μια πλούσια βαρωνία, που στα τέλη του 11ου αιώνα, και μετά από το 1135 ως το 1150 με την ευκαιρία των δυναστικών φιλονικιών που ακολούθησαν το θάνατο του Ερρίκου του 1ου, επεμβαίνει δυναμικά στην πολιτική. Με λίγα λόγια, παντού, η υψηλή αριστοκρατία τείνει, με τις επιχειρήσεις της, τις φιλοδοξίες της και τις αντιζηλίες της, να διαιρέσει κάθε βασίλειο και μ' αυτό τον τρόπο να ενισχύσει τη δυσαρμονία της Δύσης. Οι μονάρχες, άλλωστε, προσπαθώντας να στερεώσουν το θρόνο τους, συνεργούν σ' αυτή τη διάλυση, σε σημείο που να υπάρχει αληθινή ασυναρτησία στις σχέσεις τους με τους φεουδάρχες. Επειδή είτε καταστρέφουν την κοινωνία των αρχόντων που τους ενοχλεί, και τότε αλλοιώνουν την όλη συνοχή και αφού συνδεθούν οι ίδιοι με την αριστοκρατία κινδυνεύουν να βλάψουν την ίδια την ουσία του αξιώματός τους που συνίσταται στο να συμβιβάζει τους άρχοντες και να τους συγκρατεί για την τοπική τάξη, είτε πάλι θέτουν την τάξη των ευγενών στην υπηρεσία τους, κατά των άλλων ευγενών, κατά των άλλων μοναρχών, και δημιουργούν έτσι ανταγωνισμούς και μίση που μπορούν να τους εξασθενίσουν και να εκτρέψουν για αιώνες τις προσπάθειές τους για πιο γενναίες ενέργειες. Τέλος, είναι δύσκολο να κάνουμε τον απολογισμό. Μπορούμε όμως να συγκρατήσουμε ότι τα στοιχεία που εξισορροπούν και ενισχύουν την αλληλεγγύη αξίζει να τα εκτιμήσουμε, όταν μάλιστα Digitized by 10uk1s

επηρεάζουν ουσιαστικά τις ψυχές, τα σωθικά και τις καρδιές· μπορούν να επενεργούν μακροχρόνια και να διαμορφώνουν τα πνεύματα, να υποκινούν κάθε είδους συμπεριφορά, να καθιερώνουν αντιλήψεις για πολλούς αιώνες. Αντίθετα, είναι αδύνατο να υποτιμήσουμε τη μόνιμη ζημιά που προκαλούν οι εσωτερικές και εξωτερικές διαλυτικές δυνάμεις. Πάνω σ' ένα ορισμένο κοινωνικό χώρο, στην τάξη των ευγενών, η σπορά έγινε· αλλά τα ζιζάνια θα φυτρώσουν με τον καλό σπόρο. Η πρόοδος της Δύσης είναι συνδεδεμένη εν μέρει με αυτό το μίγμα το σχεδόν αδιάρρηκτο. Πρώτη εμπορική ανάπτυξη και κοινωνικός διασκορπισμός Από τον 9ο αιώνα και αφού πέρασαν οι δύσκολες δεκαετίες που ακολούθησαν το 900, μετά το 950, σε σχέση με τη δημογραφική εκκίνηση που προκαλεί επίσης, όπως σημειώσαμε, νέες εκχερσώσεις και μία μεταβολή στην τάξη των γαιοκτημόνων, πραγματοποιείται μια αργή πρόοδος του εμπορίου που, σιγά σιγά, αλλάζει τις οικονομικές δραστηριότητες. Αυτή η κίνηση στην αρχή έχει περιορισμένη ευρύτητα· επιταχύνεται στα τέλη του 11ου αιώνα και θα συνεχισθεί πέρα από το 1150· φθάνει τότε σε ένα σημαντικό σφρίγος τη στιγμή που, κάτω από τη δύναμή της αλλά και κάτω από την επήρεια άλλων τεκμηρίων, οι πολιτικές δομές της Δύσης αλλάζουν ουσιαστικά. Πριν από το έτος 1000 ήδη, αντιλαμβάνεται κανείς μια εξέλιξη της διακίνησης. Έμποροι λιγοστοί ακόμη, ταξιδεύουν και μαζί τους προϊόντα, χρήματα, τεχνικές ιδέες. Ο Λιουτπράνδος από την Κρεμόνα, ένας Ιταλός, τον οποίο ο αυτοκράτορας Όθων Α' έστειλε με πρεσβεία στο Βυζάντιο το 968, παρατηρεί τη δραστηριότητα των ναυτικών της Βενετίας και του Αμάλφι, που μαζί με άλλες ιταλικές πόλεις, επιδίδονται στο ναυτικό εμπόριο. Κατά τον 11ο αιώνα, η Βενετία, που απέκτησε την ανεξαρτησία της από την Βυζαντινή Αυτοκρατορία, και που χρωστούσε την πρώτη της ανάπτυξη στο εμπόριο των δούλων που οι έμποροί της μετέφεραν στην Ανατολή, επεκτείνει τις σχέσεις της και εισάγει προϊόντα από τις μωαμεθανικές και τις ελληνικές χώρες. Το Αμάλφι, του οποίου τα πλοία ταξιδεύουν συχνά στο Βυζάντιο και στα λιμάνια της βόρειας Αφρικής, στα μέσα του αιώνα, είναι το πλουσιότερο κέντρο της δυτικής Μεσογείου, πριν γνωρίσει την παρακμή, γύρω στα 1080, όταν πέσει στην κυριαρχία των Νορμανδών ιπποτών που κατέκτησαν τη νότιο Ιταλία. Μετά το 1100, η πρόοδος είναι ακόμη πιο εμφανής, χωρίς αμφιβολία, σαν συνέπεια της επιτυχίας της πρώτης Σταυροφορίας και χάρη στον γενικό δυναμισμό της Δύσης. Η Βενετία εξακολουθεί την αρχική της εξόρμηση, στο Τυρηνικό πέλαγος, η Πίζα γίνεται παράτολμη· η Γένοβα την ακολουθεί κατά πόδας και της αμφισβητεί την υπεροχή πάνω στα μεγάλα νησιά· και η μια και η άλλη, ρίχνουν τα καράβια τους προς την Ανατολή όπου και οι τρεις πόλεις έχουν εμπορικά πρακτορεία. Η βόρεια Αφρική (σημερινή Τυνησία), η Αίγυπτος, η Συρία και το Βυζάντιο βλέπουν τους Ιταλούς εμπόρους — και μερικούς προβηγκιανούς — να εγκαθίστανται στα λιμάνια τους. Στη βόρεια Αφρική, οι έμποροι της χερσονήσου προμηθεύονται το χρυσάφι που έρχεται από το Σουδάν και που τους επιτρέπει να επεκτείνουν ακόμα πιο πολύ τις επιχειρήσεις τους. Αυτή η αναζωογόνηση της Μεσογείου, λοιπόν, της οποίας πρωτοπόροι ήταν άλλοτε οι Άραβες, οφείλεται κυρίως στους Ιταλούς επιχειρηματίες, οι οποίοι τα επόμενα χρόνια θα ελέγχουν και θα κυριαρχούν στο εμπόριο σ' αυτές τις περιοχές και σε όλη τη Δύση· το εμπόριο από τη θάλασσα αντανακλάται στις εσωτερικές αγορές της χερσονήσου, όπου οργανώνονται οι ανταλλαγές με τις χώρες του εξωτερικού και όπου η χειροτεχνία γίνεται πιο δραστήρια (στην Παβία, στην Κρεμόνα, στην Βερόνα, στην Σιένα κ.τ.λ.). Την ίδια εποχή, στη βορειο-δυτική Ευρώπη, εμφανίζονται και ενισχύονται άλλα εμπορικά δίκτυα, σαν συνέπεια της διακίνησης που είχαν άλλοτε επιχειρήσει, σ' αυτές τις χώρες οι Βάραγγοι έμποροι της προόδου που σημείωσε η παραγωγή της φλαμανδικής τσόχας, του πλούτου της δανικής, σαξωνικής και νορμανδικής Αγγλίας. Οι Βάραγγοι, που εγκαινίασαν τις ανταλλαγές στη Βαλτική από τις βάσεις τους στη λίμνη Mälav και φέρνουν στα γερμανικά λιμάνια διάφορα προϊόντα, που πηγαίνουν να αναζητήσουν στο Νόβγκοροντ, που το ίδιο συνδέεται με τις περιοχές του Βόλγα και από εκεί με την κεντρική Ασία· αυτούς τους εμπόρους αντικαθιστούν Γερμανοί από τις ρηνανικές πόλεις και τα θαλασσινά λιμάνια, και οι οποίοι άλλωστε ποτέ δεν έπαψαν να είναι παράτολμοι. Η Digitized by 10uk1s

φλαμανδική τσόχα, άριστης ποιότητας, είναι ένα από τα κυριότερα εμπορεύματα αυτών των ανταλλαγών, στις οποίες οι Άγγλοι συμμετέχουν σε μεγάλο βαθμό με τις πωλήσεις και τις αγορές τους. Στα μέσα του 12ου αιώνα, αυτή η οικονομική άνθηση γίνεται αισθητή σε όλους τους άξονες κυκλοφορίας, ειδικά κατά μήκος των κοιλάδων (Ρήνος, Σον, Ροδανός, Σηκουάνας). Έμποροι εγκαθίστανται σε πολλές πόλεις· τις πιο πολλές φορές πρόκειται για εμπόρους με περιορισμένες δυνατότητες που πουλάνε στη γύρω περιοχή τα είδη του μεγάλου εμπορίου ή τα προϊόντα των γειτονικών περιοχών, οργανώνοντας εμποροπανηγύρεις σε μερικές πόλεις. Αυτή η πρόοδος που εκφράζεται με μια βαθιά αλλαγή της οικονομίας και τη σύσταση ενός συστήματος που βασίζεται πάνω στις ανταλλαγές και στο χρήμα, εκφράζει την αποκατάσταση του δυναμισμού και της ακμής μιας Δύσης που αρνείται να παραμείνει αναδιπλωμένη στον εαυτό της και αποκλεισμένη από τον έξω κόσμο, και που ολοκληρώνει τότε την πρώτη φάση μιας μακράς πορείας που θα την οδηγήσει μια μέρα στην κυριαρχία του κόσμου. Σ' αυτή τη χρονική περίοδο όμως αυτή η πρόοδος δεν οδηγεί σε μια νέα ισορροπία· η σταθερότητα δεν θα πραγματωθεί παρά τον επόμενο αιώνα. Αναστατώνουν, αποσυνθέτουν ενώ παράλληλα ομαλοποιούν και σταθεροποιούν από τη στιγμή που πρωτοεμφανίζονται και ενεργούν μέσα στους κόλπους κοινοτήτων που διαφέρουν, βασικά, πολύ λίγο μεταξύ τους και που τις θεωρούσαν σταθερές, και μάλιστα αμετάβλητες, σύμφωνα με την εικόνα της κοινωνίας που διαμοιράζεται σε τρεις τάξεις, και εξελίσσεται μεταξύ ομάδων που εξαρτώνται από μια πραγματική αριστοκρατία που εξελίσσεται σε εξουσία δικαίου και που είναι βαθιά συνδεδεμένη με τη γη· διαιρούν κατά κάποιο τρόπο σύμφωνα με διάφορες τομές τους λαούς και τους ανθρώπους ενώ σε άλλο επίπεδο είναι φανερό ότι διαμορφώνουν και εμπλουτίζουν. Με μια πρώτη ματιά, φαίνεται πράγματι, ότι η οικονομική και εμπορική ανάπτυξη είναι πολύ άνισα μοιρασμένη. Η Ιταλία, η Φλάνδρα, τα παράλια της βόρειας θάλασσας, οι κοιλάδες, οι πρόποδες στις κλεισούρες αρχίζουν να αναπτύσσονται. Αλλά στο εσωτερικό, μακριά από τους ποταμούς, μακριά από τους δρόμους των μεγάλων διαβάσεων, αυτό το νέο κόσμο του χρήματος και του εμπορίου τον γνωρίζουν λίγοι και τον υποδέχονται με δυσφορία. Βέβαια, κάτω από την επίδραση της δημογραφικής προόδου και της διακίνησης η ύπαιθρος αναπτύσσεται, οι τοπικές ανταλλαγές αναζωογονούνται, το χρήμα επανεισάγεται, πράγμα που συντείνει στη μεταμόρφωση του καθεστώτος υποτέλειας και τους τρόπους εκμετάλλευσης. Όμως αυτό είναι ένα αργό φαινόμενο, το οποίο στη διάρκεια των αιώνων οι σύγχρονοι — δηλαδή οι χωρικοί και οι μικροί άρχοντες της ίδιας γενιάς — μόλις που το διαπιστώνουν, και για το οποίο δεν μπορούν να μαντέψουν ότι μακροχρόνια θα αναστατώσει τα πλαίσια της ζωής. Στον 11ο αιώνα, και στις αρχές του 12ου, κυρίως στις απομακρυσμένες περιοχές, η νοοτροπία των αγροτών δεν αλλάζει καθόλου· οι πλανόδιοι και οι έμποροι τους φαίνονται παράδοξοι και ξένοι. Τους συναναστρέφονται με περιέργεια και ενδιαφέρον, επειδή επωφελούνται απ' αυτούς και μάλιστα πότε πότε τους ζηλεύουν, τους καταπολεμούν και κλέβουν τα προϊόντα τους — αυτή είναι η αιτία για την οποία ο έμπορος που είναι «άοπλος», συμπεριλαμβάνεται στην «Ειρήνη του Θεού» που απαγορεύει στους πολεμιστές να τους κατατρέχουν. Οι μεγάλες μάζες δεν αισθάνονται να τις αφορά αυτό που συντελείται. Βρίσκονται απομονωμένες, αποκομμένες ακόμη περισσότερο από τα πιο δυναμικά κέντρα, κομιστές ενός βέβαιου μέλλοντος: οι επιχειρηματίες, οι άνθρωποι των πόλεων, και μάλιστα μερικοί ευγενείς έπιασαν το νόημα της εξέλιξης καθώς και τα πλεονεκτήματα (εμποροπανηγύρεις, αγορές, διόδια κ.λ.π.) που μπορούν να ελπίζουν από αυτή. Αν θέλουμε να έχουμε μια γενική άποψη, διακρίνουμε, επιπλέον μια βαθιά ανισότητα στην οικονομική μεταβολή, που επιδεινώνει αυτό το διαχωρισμό. Ο νέος πλούτος, πράγματι, εμφανίζεται γύρω από δύο πόλους: την Ιταλία (βόρεια και κεντρική), τις Κάτω Χώρες και τις γειτονικές περιφέρειες. Ανάμεσα σ' αυτές τις δύο εστίες οργανώνονται σχέσεις, οι οποίες κάποτε εξαπλώνονται ακτινωτά από τους δρόμους επικοινωνίας, αλλά που αναγκαστικά, παραμένουν στη στενή τους δικαιοδοσία. Πάνω σ' ένα χάρτη της Ευρώπης, θα μπορούσαμε να χρωματίσουμε με Digitized by 10uk1s

ζωηρά χρώματα αυτά τα δύο πραγματικά κέντρα του δυναμισμού και να σημειώσουμε με το ίδιο χρώμα μερικούς «διαδρόμους» κατά μήκος των οποίων μεταβιβάζεται το χρήμα, αφήνοντας όλα τα υπόλοιπα (ή σχεδόν όλα) με σκούρα χρώματα. Γενικά, επιστρέφοντας ξανά, η οικονομία των ανταλλαγών συντρίβει όλα όσα συγκέντρωνε στη Δυτική Ευρώπη η αγροτική παραγωγή και η αγροτική εργασία, σύμφωνα με απαράλλακτες δομές. Η Δύση παύει να αποτελεί μια οικονομική οντότητα πρωτότυπη και ομοιόμορφη. Χωρίζεται σε πολλούς τομείς και είναι μακριά ακόμα ο καιρός, όπου οι μεσογειακές και βόρειες δραστηριότητες θα ενσωματωθούν ολοκληρωτικά μέσα σε ένα αρμονικό σύστημα. Στα μέσα του 12ου αιώνα, επιπλέον, η ίδια η μεταβολή δεν έχει απόλυτα πραγματοποιηθεί προς όφελος ενός πολιτεύματος που βασίζεται στο χρήμα. Ανάλογα με την κοινωνική ή γεωγραφική τους τοποθέτηση, ανάλογα με τις παραδόσεις τους, τις κλίσεις τους και την καλλιέργειά τους, μερικοί άνθρωποι κρατούν καρφωμένο το βλέμμα τους στο παρελθόν, ενώ άλλοι κοιτάζουν με δίψα αλλού και προσπαθούν να ανακαλύψουν νέους ορίζοντες. Αυτή η ανάλυση εμφανίζει στοιχεία ανισότητας, δυσαρμονίας και στασιμότητας για την ενότητα, η κοινωνία σημαδεύεται από την απομόνωση και τον διασκορπισμό των αγροτικών κοινοτήτων, των οποίων τα μέλη αισθάνονται βαθιά στους κόλπους της κάθε μιας από αυτές, αυτό που τον ενώνει και τα διαμορφώνει, αρχίζοντας από το ίδιο το υλικό, σύμφωνα με το ίδιο πρότυπο, αλλά που έχουν ακόμη πολύ λίγες σχέσεις μεταξύ τους, και καμιά σχέση με τους άλλους κοινωνικούς κύκλους. Η άγνοια όσον αφορά τους εμπόρους μένει απόλυτη απέναντι στην αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, η εξάρτηση είναι ασυνείδητα αποδεκτή ως μοναδικός δυνατός κανόνας. Το σύνολο των χωρικών δε γνωρίζει και δεν καταλαβαίνει τον κόσμο της πόλης που εκείνο τον καιρό ανασυντάσσεται και επεκτείνεται· ούτε και η τάξη των ευγενών τους πλησιάζει καλά καλά. Με λίγα λόγια, παρ' όλο που ανακαλύπτουν μια λιγότερο ή περισσότερο δυνατή αλληλεγγύη μέσα σε κάθε όμιλο ή σε κάθε τάξη, η συνοχή στο σύνολό της μένει εύθραυστη παρά την ιδανική και μυθική παρουσίαση των ordines. Είτε πάλι βασίζεται στη συμφωνία και την ισχύ των αρχόντων που μπόρεσαν, στον 11ο αιώνα, να πιστέψουν ότι εγκατέστησαν με τις εξουσίες τους μια συγκροτημένη τάξη κατά τρόπο οριστικό. Η δυσαρμονία προκαλεί ανησυχία, όταν ξαναγεννιέται ο δυναμισμός σε ορισμένους τομείς οι οποίοι, με τις δραστηριότητές τους, αναστατώνουν την υπάρχουσα τάξη, και αυτή τη δυσφορία τη νιώθουν πιο έντονα οι αστικοί πληθυσμοί. Οι πόλεις γίνονται τότε εστίες αμφισβήτησης, την οποία εκφράζουν ιστορικά καθώς και μερικές αγροτικές κωμοπόλεις, σ' αυτό που ονομάζουμε κοινοτική κίνηση. Αυτή διαμορφώνεται στη Γαλλία και κυρίως στην Ιταλία, από το 1050 και στις πρώτες δεκαετίες του 12ου αιώνα. Ξεκινά από το σχηματισμό συνεταιρισμών που συγκεντρώνουν την πλειοψηφία των κατοίκων μιας πόλης — δεμένους μεταξύ τους με όρκο — και τους ονομάζουν γι' αυτό το λόγο «συνωμοσίες» (con-juratio) ή και κοινότητες (communia), επειδή αυτοί οι άνθρωποι αναλαμβάνουν από κοινού τη διαχείριση των υποθέσεών τους. Η δημιουργία αυτών των ενώσεων αντιστοιχεί με μια διπλή διεκδίκηση. Από τη μια οι κοινοτικοί — και κάποτε μαζί με τους αγρότες τους πιο εξελιγμένους — θέλουν να προστατευθούν από τη φεουδαρχική βαναυσότητα και από τους ταραχοποιούς της εποχής· επιθυμούν να εξασφαλίσουν μέσα στις πόλεις τους την ειρήνη μεταξύ τους και έξω από αυτές, να αποστασιοποιηθούν από τις διαμάχες που είναι ξένες γι' αυτούς· μ' αυτό τον τρόπο οι κοινότητες συγγενεύουν με τους θεσμούς της ειρήνης — παρ' όλο που συχνά, από τα πρώτα τους βήματα, ήταν εκρήξεις βίας, σε αντίθεση με την εξουσία (άρχοντας, επίσκοπος). Από την άλλη, τα μέλη της «συνωμοσίας» εννοούν να αντισταθούν στην πολιτική της ενοποιημένης αφομοίωσης, είτε αυτή ζητά από τους κατοίκους των πόλεων να συμβαδίσουν μαζί τους και να τους αναγκάσουν να έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους αγρότες είτε τείνουν να συμπεριλάβουν την αστική ομάδα σ' έναν κρατικό οργανισμό πιο εκτεταμένο (βασίλεια και πριγκηπάτα τείνουν να ανασυσταθούν). Στην πρώτη περίπτωση, η κοινότητα είναι μια αντιφεουδαρχική αντίδραση· στη δεύτερη, εμφανίζεται σαν επιβεβαίωση της απαίτησης για μια ιδιάζουσα ζωή, αφού η πόλη μπορεί να αποτελέσει μόνη της ένα Κράτος. Digitized by 10uk1s

Η κοινοτική εξέγερση έχει σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση ενός αυτόνομου σώματος, ξένου προς τη φεουδαρχία, που αντιπροσωπεύει, μαζί με τους γαιοκτήμονες, το πιο απλό κύτταρο της συλλογικής ζωής και που αρνείται κάποτε ως και την ιδέα μιας μόνιμης κυριαρχίας, που θα μπορούσε να ασκηθεί πάνω του από τα έξω. Αντιφεουδαρχικές λοιπόν υπήρξαν οι κοινότητες της Γαλλίας (Περόνη, Νουαγιόν, Αμιένη, Τουρνέ, Μοντιντιέ, Κορμπί, Κομπιένη, Σουασόν, Λαόν, Σανλίς, Μποβέ, Μοντρέιγ, Σομόν-αν-Βεζέν, Πουασί, Μελάν, Μάντη, Σανς κ.λπ.). Προσηλωμένες στην ανεξαρτησία τους, σαν οντότητες σχεδόν κυριαρχικές υπήρξαν, αντιθέτως, οι ιταλικές και προβηγκιανικές κοινότητες, οι οποίες συγκροτήθηκαν σε «κυβερνήσεις» συχνά με την εισήγηση και προς όφελος πλουσίων οικογενειών και οικογενειών ευγενικής καταγωγής που ήταν εγκατεστημένες στις πόλεις — αυτό έδωσε, χωρίς αμφιβολία μέσα σ' αυτές τις περιφέρειες μια κοινωνική συνοχή που δεν υπήρχε αλλού, αλλά αυτή τη συνοχή αλλοίωσαν σοβαρά οι πολιτικοί και οικονομικοί ανταγωνισμοί μεταξύ των πόλεων: Άστι, Αρέτζιο, Γένοβα, Παβία, Βολωνία, Σιένα, Φλωρεντία και κάπως αργότερα το Μιλάνο, η Κρεμόνα, η Πλακεντία, η Πάρμα, η Μάντοβα, η Μπρέσια, το Μπέργκαμο, η Φεράρα, η Βερόνα κ.τ.λ. Όποιες και αν ήταν οι προθέσεις και οι διαδικασίες αυτά τα κινήματα μαρτυρούν την άνοδο των διαλυτικών δυνάμεων. Η φεουδαρχική Ευρώπη βασίζεται πάνω σε επιχειρήματα που προσεγγίζουν τις χώρες και τους ανθρώπους· αλλά δεν ελέγχει απόλυτα και δεν εξουδετερώνει τα στοιχεία της διάλυσης.

Ο «ΡΩΜΑΝΙΚΟΣ» ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Αν η κοινωνία, στα υψηλότερα στρώματά της κατά κάποιο τρόπο είχε εδραιωθεί από τη συνύπαρξη των αρχόντων και από τη διαμόρφωση της τάξης των ευγενών, άλλοι παράγοντες συνοχής, όσον αφορά το πνεύμα και την ψυχή, εισχωρούν στους θεσμούς και στη νοοτροπία και εκφράζονται σ' έναν πρωτότυπο πολιτισμό του οποίου τα πιο αξιόλογα επιτεύγματα βρίσκονται στην άνθηση της ρομανικής τέχνης και της οποίας η προετοιμασία οφείλεται κατά κύριο λόγο στη μοναστική ανάπτυξη και στη γρηγοριανή μεταρρύθμιση. Cluny Στην αρχή του Μεσαίωνα, όπως σημειώσαμε, για διάφορους λόγους — η επιθυμία των ανθρώπων να πραγματοποιήσουν τη σωτηρία της ψυχής τους αποχωρώντας από τον κόσμο για να αποφύγουν τους πειρασμούς και τους κινδύνους, η βούληση για μετάνοια, η παραίτηση από τα εγκόσμια, η προσευχή και πιο απλά ακόμη, η αναζήτηση μιας υλικής ζωής χωρίς σοβαρές φροντίδες — όλα αυτά είχαν βοηθήσει να αναπτυχθεί σημαντικά ο μοναχισμός. Κατά τον 8ο αιώνα, τα μοναστήρια είχαν, πολύ συχνά, υιοθετήσει τις αρχές του αγίου Βενεδίκτου ή κανονισμούς που εμπνέονται από αυτές. Όμως, επεμβαίνοντας στην αναγόρευση των ηγουμένων και αναθέτοντας στους καλόγηρους αποστολές έξω από τα μοναστήρια, ο Καρλομάγνος τάραξε τη μοναστική πνευματικότητα και συνάμα ανέτρεψε τις δομές τους. Κατά τον 9ο αιώνα, παρ' όλες τις προσπάθειες του Βενεδίκτου του Ανιάνο και κάποιων άλλων που είχαν εργασθεί για να αποκαταστήσουν τον κανόνα, η φθορά εξακολούθησε και μάλλον επιταχύνθηκε μετά τις εισβολές των Νορμανδών και των Σαρακηνών, αφού τα μοναστήρια ήταν ο πιο εύκολος στόχος τους. Από το τέλος ήδη αυτού του αιώνα, και στα πρώτα χρόνια του 10ου αιώνα, ορισμένα ιδρύματα είχαν επεξεργασθεί ορισμένες μεταρρυθμίσεις και είχαν επιστρέψει στην αρχική τήρηση των κανόνων (τον περίβολο, που εξαναγκάζει να μην έχουν συνεχείς σχέσεις με την υπόλοιπη κοινωνία, τη μονιμότητα που υποχρεώνει να μην εγκαταλείπουν ποτέ το μοναστήρι, την απόλυτη υποταγή στον εκλεγμένο από τους μοναχούς ηγούμενο, τη λειτουργική προσευχή κ.τ.λ.)· αυτή την τήρηση προσπάθησαν να την εισάγουν και σε άλλα ιδρύματα. Στην περιοχή της Ναμίρ (Brogne), στην Λωρραίνη (Gorze), στην Ορλεάνη (Fleury-sur-Loire), στην Ελβετία (Einsiedeln), επεμβαίνουν κατ' αυτό τον τρόπο. Αλλά η Digitized by 10uk1s

μεταρρύθμιση η πιο περίφημη και η πιο μεγαλοπρεπής, που εξαπλώθηκε κατά τον 11ο αιώνα, σε ένα μεγάλο αριθμό μοναστηριών διαμοιρασμένων σε όλη τη Δύση, υπήρξε εκείνη που γεννήθηκε σε ένα μοναστήρι της νότιας Βουργουνδίας, στο Cluny, στην περιοχή της Μακόν. Στις 11 Σεπτεμβρίου 909, ένας πολύ ισχυρός άρχοντας, ο Γουλιέλμος ο Ευσεβής, δούκας της Ακουϊτανίας και κόμης της Μακόν, δώρισε την ιδιοκτησία του στο Cluny, για να κτίσουν ένα μοναστήρι του οποίου οι καλόγηροι θα ακολουθούσαν αυστηρά τις διατάξεις του Αγίου Βενεδίκτου — και κυρίως στην ελεύθερη εκλογή του ηγουμένου — όμως τα κτήματα του Cluny είχαν δοθεί στην παπωσύνη, που είχε την ανώτερη κυριότητα, κατά τρόπο ώστε να είναι σταθερά εξασφαλισμένα από κάθε προσβολή και σκύλευση, εφόσον οι κυρώσεις της ρωμαϊκής εκκλησίας ήταν πιο τρομερές και προκαλούσαν μεγαλύτερο φόβο από όλες τις άλλες. Στον ιδρυτικό χάρτη, διευκρινιζόταν ότι κανείς ούτε και ο Πάπας, ούτε και ένας βασιλιάς, δεν είχαν το δικαίωμα να εναντιωθούν στις επιταγές που εξέφραζε και που έτειναν να κάνουν το νέο μοναστήρι υποδειγματικό. Ο Γουλιέλμος εμπιστεύθηκε, άλλωστε, στον ηγούμενο Μπερνόν τη φροντίδα να στρατολογήσει και να εγκαταστήσει τους πρώτους μοναχούς. Αυτός ο ηγούμενος ανήκε σε μια μεγάλη οικογένεια της Βουργουνδίας, και ήταν πολύ γνωστός στην περιοχή, γιατί είχε ήδη «αποκαταστήσει» πολλά θρησκευτικά ιδρύματα (Gigny, Beaume-les-Messieurs, κ.τ.λ.). Η πραγματική εξάπλωση του Cluny ξεκίνησε με τον διάδοχό του Οντόν ή Eudes, ο οποίος ήταν ηγούμενος από το 926 ως το 942 και που αφοσιώθηκε στη διάδοση της μεταρρύθμισης και σε άλλες μονές με πρωτοβουλία του ή με έκκλησή τους, δηλαδή άλλοτε με δυσκολία και υποχρεωμένος να αντιμετωπίσει κάθε αντίσταση, αλλά σε γενικές γραμμές είχε εμπιστοσύνη στους ανθρώπους, χωρίς να επιμένει συστηματικά να εγκαταστήσει θεσμικούς δεσμούς μεταξύ αυτών και της μονής του Cluny από τη μια, και τα μεταρρυθμισμένα μοναστήρια από την άλλη. Μετά από αυτόν ο Aymard και κυρίως ο Mayeul (954-994) συνέχισαν την προσπάθειά του. Ο Mayeul μεσολάβησε στους ισχυρούς για να ιδρύσει νέες έδρες και επωφελήθηκε από αυτό για να εισαγάγει ένα ιερατικό σώμα πειθαρχημένο, οργανωμένο, ιεραρχημένο, ακολουθώντας τα «έθιμα» που είχε συντάξει ο Οντόν, που αφορούσαν κυρίως τον ίδιο τον μοναστικό βίο, και την ελεήμονα και πνευματική ένωση που όφειλε να συνδέει τα μοναστήρια μεταξύ τους. Μ' αυτόν τον τρόπο, στο τέλος του 10ου αιώνα, το Cluny συγκέντρωσε, πάλι κάτω από την εξουσία του πάρα πολλούς μοναχούς απ' όλη τη Γαλλία (το Souvigny στο Bourbonnais, Sauxillanges και Saint Allyre του Clermont στην Auvergne, Tulle, Saint Martial στην Limoges, Charlieu σε άλλες περιοχές του Κεντρικού Οροπεδίου· Saint Benigne στην Dijon, Saint Germain στην Auxerre της Βουργουνδίας· Saint Maur-des-Fossés, Saint-Pierre-le-Vif, της Sens, Fleury-sur-Loire στις περιοχές κοντά στο Παρίσι· Marmoûtiers στην Τουραίνη, Saint-Jean-d'Angély στη Saintonge, Ganagobie και Léreins στην Προβηγκία) και πιο πέρα (Subiaco, Sainte-Marie πάνω στο όρος Aventino, Sainte-Marie της Παβίας στην Ιταλία· Romainmotier και Payerne στον Ελβετικό Ιούρα· Altrof στην Αλσατία κ.τ.λ.). Στον 11ο αιώνα, αυτή η κίνηση εντείνεται ακόμα περισσότερο. Ο ηγούμενος Οντιλόν (994-1049) προσεταιρίζεται στον όμιλο του Cluny πολλά ιδρύματα, μεταξύ των οποίων και καινούρια που δημιουργήθηκαν ελεύθερα (πολλαπλασιασμός μιας παλιάς έδρας) και άλλα που δεν το αποφασίζουν παρά μετά από πιέσεις που προέρχονται, μετά από δική του έμπνευση, από τις εκκλησιαστικές και τις λαϊκές αρχές. Στην Βουργουνδία, στην Προβηγκία, στο Κεντρικό Οροπέδιο, στον Ιούρα, επιτυγχάνει να ελέγχει την πλειοψηφία των μεταρρυθμισμένων μοναστηριών και, χάρη στην ηγεμονία που απέκτησε με αυτό τον τρόπο, επιτηρούσε έμμεσα όλο τον μοναχισμό των βενεδικτίνων (αρχίζοντας από το Ambierle, Paray-le-Monial, Saint-Marcel-les-Châlon, Thièrs, Saint-Flour, Vézelay, Moissac, Saint-Saturnin στην Auvergne, Saint-Sévère στη Nevers, Saint-André στην Gap, Malaucène και παρ' όλη την αυτονομία που αποκτούν ξανά το Fleury-sur-Loire και Saint Benigne της Dijon). Στις άλλες περιοχές, η εγκατάσταση παγιώνεται, χάρη σ' αυτόν (στο Languedoc, την Λομβαρδία, την Gascogne) ή πρωτοεμφανίζεται (Ναβάρρα, Αραγώνα, Καστίλη) ενώ η οργάνωση συσπειρώνεται. Digitized by 10uk1s

Ο Ούγος από το Σεμίρ που τον διαδέχεται το 1049 και που διευθύνει το Cluny για εξήντα χρόνια, μετατρέπει το τάγμα σε ένα θεσμό ασύγκριτης δύναμης μέσα στη μοναστική κοινωνία της εποχής και μέσα στη μοναστική ιστορία γενικά. Παντού, πράγματι, ενισχύεται (La Charité στον Λίγηρα, Saint-Etienne στην Nevers, Mozac, Royat κ.τ.λ.). Εδραιώνεται σταθερά στο κέντρο του παρισινού λεκανοπεδίου (Saint-Martin-des-Champs, αυτοκέφαλη εκκλησία που δώρισε το 1079 ο βασιλιάς Φίλιππος Α'). Εδραιώνεται ακλόνητα στο Languedoc (Saint-Gilles, La Daurade στην Τουλούζη, Saint-Sauveur στο Figeac, Lezar στο Ariège) καθώς και στο Πουατού και στις γειτονικές περιοχές (Montierneuf, Saint Cyprien στο Πουατιέ). Εισχωρεί περισσότερο στις ανατολικές και στις βορειο-ανατολικές επαρχίες της Γαλλίας (Saint-Pierre στην Abbeville, Saint-Bertin-de-Thérouanne, Saint-Saulve στην Valenciennes), καθώς και στην Γερμανία (Altkirch, Petersinsel, Siegburg, Bâle, Rüggisburg) όπου όμως μόνο οι περιφερειακές περιοχές επηρεάζονται· η κυρίως γερμανική χώρα μένει επιφυλακτική με τη θέληση των βασιλέων της (παρ' όλο που η επιρροή του Cluny χωρίς καμιά εξάρτηση ασκείται πάνω στο Reichenau, Hirsau, Hildesheim, Corvey κ.τ.λ.). Στην Λομβαρδία, τα ιδρύματα που υπάγονται στο Cluny πολλαπλασιάζονται. Δημιουργούνται και στην Αγγλία, με τη μεσολάβηση κυρίως του Αγίου Μαρτίνου των Αγρών και της La-Charité-sur Loire (Lewes θεμελιωμένο το 1077) στην Πολωνία, στους Αγίους Τόπους και στην Ιβηρική χερσόνησο. Σε πολλές χώρες τέλος, γυναικεία μοναστήρια συνεταιρίζονται με τη βουργουνδιανή μονή. Μετά το θάνατο του Ούγου, αντίθετα, η εξάπλωση σταματά εξαιτίας μιας φυσικής κόπωσης και κάτω από την επήρεια εσωτερικών δυσκολιών και διαφωνιών αλλά ο ηγούμενος Πέτρος ο Σεβάσμιος (1122-1157) αποκαθιστά την ειρήνη και βάζει τάξη στους θεσμούς. Τότε (αρχές του 12ου αιώνα) το θρησκευτικό συγκρότημα του Cluny αριθμούσε 1100 περίπου ιδρύματα. Το σύνολο συγκροτούσε μια ισχυρή και συγκροτημένη πνευματική κοινωνία, που είχε σαν θεμέλιο τον κανόνα του αγίου Βενεδίκτου, τον οποίο τηρούσαν γενικά όλοι οι μοναχοί του Cluny, παρ' όλο που ιδιαίτερες συνήθειες μετρίαζαν κάπως τις υποχρεώσεις που αφορούσαν το ένδυμα και την τροφή και παραχωρούσαν σε κάθε μοναχό ένα κελί αντί για τον κοινό κοιτώνα που επιβάλλει ένα αληθινό κοινοβιακό καθεστώς. Από αυτό τον κανονισμό και από το βασικό νόμο, των οποίων η τήρηση συνδέει μεταξύ τους τους καλόγηρους όλων των ιδρυμάτων, και που δίνει στο καθένα απ' αυτά την ίδια οργάνωση (δόκιμοι, κεκαρμένοι), προσδιορίζεται και διαμορφώνεται μια πνευματικότητα που τηρεί τις βασικές αρχές του ιδανικού που είχε άλλοτε προταθεί στο Όρος Κασίνο (η ταπεινοφροσύνη, η απόλυτη υπακοή, η αναζήτηση της σωτηρίας της ψυχής σε μια κοινή μαθητεία κάτω από την καθοδήγηση του αρχηγού του μοναστηριού)· αλλά αυτή η πνευματικότητα εκθειάζει και άλλα ιδανικά που τελικά υπερισχύουν, χωρίς να αλλοιώσουν την αξία των πρώτων: η αυτοσυγκέντρωση οργανώνεται κατά την Θεία Λειτουργία, (όταν μάλιστα, γενικά, οι κεκαρμένοι είναι ιερείς), η προσευχή που μετατρέπει το μοναχό του Cluny σε προσευχόμενο και όχι σε μετανοούντα· η φιλάνθρωπη μέριμνα να βοηθήσουν, με την προσευχή, στη σωτηρία των άλλων (μνημόσυνα για τους πεθαμένους, λειτουργίες που τελούνται σαν τάματα) και κάποια πλαισίωση της κοινωνίας (ανοικτά σχολεία μέσα στις μονές, για μαθητές που δεν θα ακολουθήσουν τον μοναστικό βίο· ενορίες που κατέχουν και διοικούν μοναχοί...) Το ιερατικό αυτό σώμα έχει πρωτότυπους θεσμούς, καθώς προκύπτουν από τον τρόπο που είχε δημιουργηθεί. Εμφανίζεται, πραγματικά, σαν μια πολύ εκτεταμένη κοινωνία μοναχών διαμοιρασμένη σε ένα πολύ μεγάλο αριθμό ιδρυμάτων και επικεφαλής όλων υπάρχει ένας μόνο προϊστάμενος, ένας μόνον αρχηγός, ο αβάς του αρχικού αβαείου του Cluny, που εκλέγεται από τους μοναχούς αυτού του μοναστηριού μόνο — πράγμα που είναι παράλογο και τους χορηγεί μια εξαιρετική εξουσία. Τα περισσότερα ιδρύματα δεν είναι αληθινά αβακεία· άλλωστε τα χαρακτηρίζουν επισήμως ως ηγουμενεία στη διοίκηση των οποίων ο αβάς του Cluny τοποθετεί ηγούμενους. Μερικά μόνον ανάλογα με το παρελθόν τους και εξαιτίας των ενδοιασμών τους, διατηρούν το αβαειακό καταστατικό. Είναι τα αβαεία της υπακοής (το 1076 αριθμούν εννέα, το 1118 δεκαπέντε). Το καθένα από αυτά διοικείται από έναν αβά που εκλέγεται από τους μοναχούς, αλλά ορκίζεται πίστη στο γενικό προϊστάμενο. Τέλος, άλλα αβαεία, τελείως αυτόνομα, θεωρούνται εταιρικά ιδρύματα από το γεγονός ότι δέχονται ελεύθερα τις συνήθειες του Cluny και διατηρούν Digitized by 10uk1s

στενές σχέσεις με το τάγμα, χωρίς να έχουν με αυτό θεσμικές σχέσεις και χωρίς να υποκύπτουν σε καμιά πίεση εκ μέρους του, ή να εξαρτώνται καθόλου από αυτό· βρίσκονται εκτός της οικογένειας — αυτός ο όρος χρησιμεύει για να χαρακτηρίσει την κοινότητα και εκφράζει πολύ σωστά την πνευματική συγγένεια που ενώνει τους μοναχούς. Ο αβάς του Cluny τη διοικεί κατά κάποιο τρόπο σαν απόλυτος μονάρχης. Δικαιωματικά καθώς και ουσιαστικά, είναι ο αβάς του κύριου οίκου και όλων των ηγουμενείων και επιπλέον ο «ανώτερος αβάς» των διαφόρων μετοχίων. Επαγρυπνά για την πιστή φύλαξη του κανόνα, διαιτητεύει τις διαφορές, παίρνει τις αποφάσεις που επιβάλλονται και δημοσιεύει εσωτερικούς κανονισμούς αν το κρίνει χρήσιμο. Το κυριότερο καθήκον του είναι να επισκέπτεται και να επιθεωρεί τα ηγουμενεία. Στον 10ο και 11ο αιώνα, οι μεγάλοι αβάδες εκπληρούσαν αυτό το καθήκον τέλεια και ακάματα, ήδη, όμως αναπληρώνονται πότε πότε από το «μέγα ηγούμενο» του Cluny, ο οποίος άλλωστε διοικεί την κεντρική έδρα κατά τη διάρκεια της απουσίας του αρχηγού. Από αυτήν την εποχή, ήδη, η εξυπηρέτηση του αβαείου είχε γίνει πράγματι επίμοχθη. Αυτή είναι η αιτία, για την οποία μετά τον Ούγο, που αντιλήφθηκε τον κίνδυνο να βασισθεί όλο το οικοδόμημα σε ένα μόνο άνθρωπο, διαμοίρασαν τα μοναστήρια σε δέκα επαρχίες: Ωβέρνη, Γαλλία, Γασκώνη, Λυών (που λεγόταν και Cluny), Πουατού, Προβηγκία, Γερμανία, Αγγλία, Ισπανία, Λομβαρδία. Σύμφωνα με το ίδιο πνεύμα, και για να εξασφαλιστεί η συνοχή, ο Πέτρος ο Σεβάσμιος συνιστά τη γενική ιερατική σύνοδο, δηλαδή τη γενική συνέλευση όλων των ηγούμενων και των αβάδων. Αυτή η σύνοδος, επιτρέπει στον αβά του Cluny, που τη συγκαλεί και στην οποία προεδρεύει, να έχει καλύτερη πληροφόρηση. Αργότερα, η γενική σύνοδος θα μετριάσει την αρχική μονοκρατορία, η οποία παρ' όλα αυτά, παραμένει αμετακίνητη ως τα μέσα του 12ου αιώνα και ακόμα αργότερα. Η εξουσία του αβά ενισχύεται από την απαλλαγή, προνόμιο που παραχωρεί η Αγία Έδρα, σύμφωνα με το οποίο ένα θρησκευτικό ίδρυμα απαλλάσσεται από την κοινή δικαιοδοσία, δηλαδή από τον επίσκοπο στου οποίου την περιοχή είναι εγκατεστημένο (εκτός, όμως από το δικαίωμα να αναγορεύουν τους εφημέριους στις ενορίες, σ' αυτές τις περιπτώσεις το μοναστήρι προτείνει ένα λαϊκό κληρικό στην επισκοπική απόφαση, στον οποίο, ο ιεράρχης παραχωρεί θρησκευτικές εξουσίες). Χάρη στην απαλλαγή, οι επίσκοποι δεν μπορούν λοιπόν να επέμβουν στα ιδρύματα του Cluny, ούτε για να ασκήσουν το έργο της δικαιοδοσίας τους (να ευλογήσουν τα κτίρια, να καθαγιάσουν τα ιερά, να χειροτονήσουν ιερείς) ούτε για να ελέγξουν και να τιμωρήσουν (να αφορίσουν ή να θέσουν σε αργία). Αυτή η ανεξαρτησία για την οποία οι πρώτοι μοναχοί του Cluny βεβαίωσαν, ότι περιλαμβάνεται στον ιδρυτικό χάρτη (πράγμα ανακριβές), ή τουλάχιστον, ότι ήταν σύμφωνη με το πνεύμα που είχε εμψυχώσει τον ιδρυτή (κάτι που δεν είναι βέβαιο), τους είχε απονεμηθεί με μια σειρά από παπικά έγγραφα τα οποία διευκρινίζουν σιγά σιγά το περιεχόμενό του. Από το 1025, το αβαείο του Cluny, απαλλάσσεται πραγματικά, αλλά η μεταβολή είναι πιο αργή όσον αφορά στα άλλα ιδρύματα, ηγουμενεία και αβαεία. Οφείλουμε να εκτιμήσουμε, χωρίς αμφιβολία ότι, από αυτή την περίοδο, όλη η οικογένεια αρχίζει να απαλλάσσεται· θα πρέπει, όμως, να περιμένουμε το δεύτερο ήμισι του 11ου αιώνα, για την πλήρη παραχώρηση σε όλους της «ρωμαϊκής ελευθερίας» όπως την ονόμαζαν. Ρωμαϊκή ελευθερία, δηλαδή σχεδόν απόλυτη ελευθερία απέναντι στους επισκόπους, εγγυημένη από τον Πάπα ο οποίος την εκμεταλλεύεται θεωρητικά, επειδή, χάρη σ' αυτή γίνεται ο μοναδικός διαιτητής και η μοναδική ύπατη προσφυγή για όλα τα ιδρύματα και για όλους τους ιερωμένους ελπίζοντας έτσι να τους χρησιμοποιήσει για το καλύτερο συμφέρον της Αγίας Έδρας. Όσον αφορά τους μοναχούς του Cluny, διαπιστώνοντας ότι η ρωμαϊκή εκκλησία είναι πολύ μακριά και δεν έχει τα μέσα να επεμβαίνει συνεχώς, εκτιμούν την απαλλαγή σαν μια ανεξαρτησία, χάρη στην οποία συνιστούν μια κοινότητα κυρίαρχη των κανόνων της και της μοίρας της. Αυτό, εκτός από την επισκοπική ιεραρχία, αλλά μέσα στο πραγματικό συσχετισμό των δυνάμεων, υψώνει πάνω από αυτή την ιεραρχία, την ισχύ του αβά του Cluny και την αλληλεγγύη που συνδέει τα μοναστήρια και τους μοναχούς. Digitized by 10uk1s

Οι Κιστερσιανοί και άλλοι νέοι μοναχοί Παρ' όλο που ένας αρκετά μεγάλος αριθμός αβαείων των Βενεδικτίνων δεν είχαν ενσωματωθεί στην οικογένειά του, το Cluny είχε κατά τον 11ο αιώνα, αναζωογονήσει το μοναχισμό και του έδωσε μέσα στην κοινωνία μια επιρροή που δεν είχε ποτέ αποκτήσει στο παρελθόν. Αντιθέτως, κατά το πρώτο ήμισι του 12ου αιώνα, η πρόδος σταματά, η αποτελμάτωση εμφανίζεται, και μάλιστα για μερικούς ιστορικούς, η παρακμή, μια παρακμή την οποία, ο αβάς Πέτρος ο Σεβάσμιος πέτυχε χωρίς αμφιβολία, να καθυστερήσει καμιά πενηνταριά χρόνια. Αυτή η αντιστροφή οφείλεται στην ταυτόχρονη ενέργεια πολλών στοιχείων, στην πρώτη σειρά των οποίων οφείλουμε να τοποθετήσουμε τη νέα στάση της παπωσύνης, που παραμένει ευνοϊκά στο μοναχισμό, αλλά και που δεν επιθυμεί να τον δει να παίζει ένα ρόλο στα καθαρώς εκκλησιαστικά ζητήματα, και να επεισέρχεται, παράλληλα με τους επισκόπους, σ' αυτές τις υποθέσεις (αλλά πότε πότε σε αντίθεση με αυτούς). Στα τέλη του 11ου αιώνα, ο Ουρβανός Β', παλιός μοναχός του Cluny, πολύ προσηλωμένος στα ιδανικά των Βενεδικτίνων, προτρέπει να τεθούν οι μοναχοί στη θέση που τους ανήκει, δηλαδή μακριά από τον κόσμο. Όταν, αργότερα, η Αγία Έδρα ανακαλύψει ότι της είναι χρήσιμο να διαθέτει έναν όμιλο που να ξεφεύγει από τον επισκοπικό έλεγχο και να διαμοιράζεται σε όλη τη χριστιανοσύνη, η σελίδα θα έχει γυρίσει για το Cluny, και θα στραφούν αλλού. Στο μεταξύ, πράγματι, θα μεσολαβήσουν άλλοι παράγοντες: το Cluny δεν θα μπορέσει να ανταποκριθεί στην απαραίτητη πνευματική προσπάθεια, σ' αυτή την εποχή της μεγάλης προόδου, ώστε να παραμείνει μια από τις εστίες του θρησκευτικού πολιτισμού. Κατά τον ίδιο τρόπο, έπαψε να είναι για τους εκλεκτούς του πνεύματος (οι οποίοι τονίζουν την υποχρέωση μιας αυστηρής αποποίησης σε όλα όσα προσφέρει ο κόσμος), το πρότυπο στο οποίο να αναφέρονται — όχι πως αλήθεια υποκύπτει στη χαλάρωση των ηθών — αλλά απλώς γιατί αυτούς που έλκει ο μοναχικός βίος είναι περισσότερο απαιτητικοί. Δεν καταφέρνει να κατανοήσει την ανάπτυξη της οικονομίας και της κοινωνίας συνδεδεμένη με τη μεγάλη δημογραφική πρόοδο, και θα μείνει προσκολλημένη στις παραδοσιακές αγροτικές δομές, μετατρέποντας τους μοναχούς της σε γαιοκτήμονες που εκμεταλλεύονται την εργασία των άλλων, διατρέχοντας τον κίνδυνο να συναντήσουν, πολύ συχνά, σοβαρές δυσκολίες διαχείρησης και να είναι υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουν εσωτερικά προβλήματα των οποίων οι συζητήσεις θα προξενήσουν κάποια απειθαρχία. Εξάλλου, όπως κάθε φορά που μια κοινωνία ανακαλύπτει το σφρίγος της — και αυτό συμβαίνει στα τέλη του 11ου αιώνα, έχοντας συνειδητοποιήσει την εξάπλωσή της — ζητά ανανέωση. Διαπιστώνουμε λοιπόν, από το 1050, μια αφθονία ιδρυμάτων, που μας είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε, διότι αντιπροσωπεύουν μια συλλογική προσπάθεια, αλλά και που οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι αν εξαιρέσουμε ένα από αυτά, δεν επηρεάζει σχεδόν καθόλου τη γενική ιστορία της Δύσης, είτε επειδή δεν ξεπερνούν ποτέ ένα γεωγραφικό πλαίσιο, είτε εξαιτίας της μικρής τους εξάπλωσης δεν επιτυγχάνουν μια σημαντική επιρροή, είτε τέλος, διότι από το ένα στο άλλο οι στόχοι ποικίλλουν πολύ. Μ' αυτό τον τρόπο, μέσα στον ίδιο το μοναχισμό των Βενεδικτίνων, στην Γερμανία, το αβαείο του Χιρσάου, το οποίο παλαιότερα είχε υποστεί την επιρροή του Cluny, «μεταρρυθμίζει» καμιά εκατοστή μονές και βοηθά τους γερμανούς επισκόπους σε πάρα πολλά έργα, ενώ ο Άγιος Ιάκωβος της Ρατισβόννης επιχειρεί αντιθέτως, να επιστρέψει στις πηγές και να αποκλεισθεί περισσότερο από τον κόσμο. Το ίδιο προσπαθεί να κάνει στη Γαλλία, το νέο τάγμα «Έδρα Θεού» (Chaise Dieu) που δεν καταφέρνει σχεδόν καθόλου να επεκταθεί πέρα από το Κεντρικό Οροπέδιο. Παράλληλα όμως βλέπουμε μια ανανέωση του οργανωμένου ερημητισμού, δηλαδή ενός τύπου μοναστικού βίου, σύμφωνα με τον οποίο οι μοναχοί συγκροτούν καθορισμένες κοινότητες μέσα σε οργανωμένα μοναστήρια, αλλά και που σύμφωνα μ' αυτό τον τύπο, ο καθένας απ' αυτούς ζει τον περισσότερο καιρό μόνος σε ένα κελί: Τα Camaldules και Vallombreuse στην Ιταλία, το Grandmont στην Γαλλία, και περισσότερο απ' όλα η Grande Chartreuse που ιδρύθηκε το 1084 από τον Άγιο Μπρούνο, Digitized by 10uk1s

αντιπροσωπεύουν αυτή την πρωτότυπη αναζήτηση — τουλάχιστον ως προς την προηγούμενη ιστορία της Δύσης. Τα περισσότερα από αυτά τα συγκροτήματα, καθώς και το Fontevraud που έχει ένα ειδικό καταστατικό, εμπνευσμένο, από την αρχή, από τον κανόνα του Αγίου Βενεδίκτου, θα επανέλθουν στο μέλλον στο βενεδικτιανό κανονισμό, εκτός από τους μοναχούς του Αγίου Μπρούνο, αλλά αυτοί δεν θα είναι ποτέ πολλοί — μόλις καμιά σαρανταριά μονές στο τέλος του 12ου αιώνα. Κοντά σ' αυτά «κανονικές» κοινότητες παλινορθώνονται και ανάλογα με την κλίση τους, συμμετέχουν στις μεγάλες εκκλησιαστικές και θρησκευτικές επιχειρήσεις (κήρυγμα, εκπαίδευση, κήρυγμα του Ευαγγελίου). Ο Άγιος Ρούφος στην Προβηγκία, ο Άγιος Βίκτωρ στο Παρίσι, η Αρουέζ στο Βορρά, αλλά κυρίως το Πρεμοντρέ είναι οι πιο δυναμικοί αντιπρόσωποι αυτού του κινήματος. Το Πρεμοντρέ, ιδρύθηκε το 1120 από τον άγιο Νορμπέρ, και «ειδικεύεται» στον εκχριστιανισμό των Σλαύων που έμειναν ειδωλολάτρες και που είχαν εγκατασταθεί ανατολικά της Γερμανίας. Το εκκλησιαστικό συγκρότημα που είναι αρκετά χαλαρά οργανωμένο, αναπτύσσεται ιδιαίτερα σ' αυτή τη χώρα καθώς και στην Ουγγαρία και στην Πολωνία, αλλά και σε άλλες χώρες, με τέτοιο τρόπο που συγκροτεί έναν αρκετά σταθερό δεσμό μεταξύ των χωρών της Δυτικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Ασκεί μ' αυτό τον τρόπο μια επιρροή ανάλογη με εκείνη των Κιστερσιανών, των οποίων η πνευματικότητα άλλωστε το εμπνέει, χωρίς όμως να φθάσει τη δική τους ακτινοβολία. Το 1098 ένας μοναχός, του οποίου η προσωπικότητα προκαλεί κάπως ο Ρομπέρ, εγκαταλείπει με μερικούς άλλους καλόγηρους το βενεδικτιανό μοναστήρι του Μολέμ· αυτή η κίνηση ισοδυναμούσε με αθέτηση του βασικού κανόνα του Αγίου Βενεδίκτου, τη μονιμότητα, που εκφράζεται με έναν όρκο που υποχρεώνει να μην εγκαταλείπουν ποτέ οι μοναχοί το μοναστήρι ή το ίδρυμα στο οποίο κάνανε ομολογία πίστεως. Κίνηση μάλιστα τόσο προσβλητική και σκανδαλώδης που αυτοί οι μοναχοί πήγαν να εγκατασταθούν στο Cîteaux, νότια της Ντιζόν, και ισχυρίζονται ότι διάγουν εκεί ένα μοναστικό βίο εμψυχωμένο από μια ανανεωμένη πνευματικότητα χάρη σε μια πολύ σκληρή ασκητική. Παρ' όλες τις μεγάλες υλικές δυσκολίες, ο Ομπρί, που διοικεί την κοινότητα μετά τον Ρομπέρ, καταρτίζει έναν κανονισμό που εννοεί να σεβασθεί με τον αυστηρότερο τρόπο τους θεμελιώδεις κανόνες που ξεκίνησαν άλλοτε από το Όρος Κασίνο και οι οποίοι καθορίζουν ένα απόλυτα κοινοβιακό σύστημα (οι μοναχοί ζουν πάντοτε μαζί) καθώς και πολύ σκληρούς περιορισμούς. Οι Κιστερσιανοί οφείλουν να ζουν μακριά «από τη συναναστροφή των ανθρώπων», όπως διευκρινίζει το καταστατικό τους· οφείλουν να ζουν στην ένδεια και να εργάζονται χειρονακτικά, «φτωχοί σαν το φτωχό Χριστό» χωρίς να ενδιαφέρονται για τα εγκόσμια, και υπακούοντας στους επισκόπους. Πριν απ' όλα είναι λοιπόν «μετανοούντες». Το «νέο μοναστήρι», όπως το ονόμασαν προσελκύει λίγους για ένα διάστημα, ως μια μέρα του 1112, που έρχεται να απομονωθεί ένας νέος άνδρας γεμάτος πάθος, ο Βερνάρδος ντε Φοντέν, ο Αγιος Βερνάρδος, φέρνοντας μαζί του καμιά τριανταριά συντρόφους· αυτός, τα επόμενα χρόνια χάρη στην επιρροή του, κάνει γνωστό το τάγμα και διαδίδει το ιδανικό του. Η στρατολόγηση αυξάνει γοργά και το συγκρότημα οργανώνεται. Έχουν σαν αρχή, να μην εισάγουν, εκτός εξαιρέσεων, τη μεταρρύθμιση σε ένα ήδη εγκατεστημένο μοναστήρι, αλλά να προβαίνουν σε αποικισμό ιδρύοντας μοναστήρια, εφόσον ο αριθμός των μοναχών αυξάνει. Κάθε ίδρυμα θα είναι ένα αβαείο με έναν αβά ελεύθερα εκλεγμένο από τους μοναχούς, τα αβαεία θα συνδέονται μεταξύ τους εφόσον θα συνδέονται με τα ίδια ιδανικά, και θα έχουν τη βούληση να μείνουν ενωμένα. Όμως, καθώς αυτό δεν είναι αρκετό και καθώς είναι αναγκαίο να υπάρχει διευθυντικό όργανο, ο «χάρτης της ελεημοσύνης», που αποτελεί το βασικό κανονισμό του τάγματος και του οποίου ο τίτλος θέλει να εκφράσει την αφοσίωση που συνενώνει όλους αυτούς τους μοναχούς και όλες αυτές τις μονές θεσμοποιεί την ιερατική σύνοδο. Αυτή συναθροίζει όλους τους αβάδες, συνέρχεται τακτικά και αποφασίζει για όλα με το πλειοψηφικό σύστημα και κάθε αβάς οφείλει να το εφαρμόζει κατόπιν στην έδρα του. Ο αβάς του îteaux C δεν έχει καμιά ιδιαίτερη εξουσία · έχει όμως, την πρωτοκαθεδρία αλλά δεν ασκεί καμιά προνομιακή επιρροή· αυτό το ρόλο τον παίζει, από το 1120 έως 1150, ο Άγιος Βερνάρδος που διοικεί το αβαείο του Κλερβό. Όπως βλέπουμε, όλα αυτά Digitized by 10uk1s

αποτελούν μια αντίδραση εναντίον του μοναρχικού και συγκεντρωτικού καθεστώτος του Cluny, στο οποίο οι Κιστερσιανοί αντιτάσσουν επιπλέον ένα ιδεώδες απόλυτα διαφορετικό και πιο υψηλό. Παρ' όλα αυτά από τη μια μεριά, ο δυναμισμός τους που προσελκύει τη συμπάθεια της Αγίας Έδρας, και η δύναμη που αντιπροσωπεύουν την οποία ο πάπας ελπίζει να χρησιμοποιήσει στις επιχειρήσεις του, από την άλλη η επιθυμία τους να μην υπομένουν ένα συνεχή έλεγχο, θα τους οδηγήσουν, αργά βέβαια (1184), στην εξαίρεση. Ο δυναμισμός είναι, πραγματικά, αναμφίβολος, 5 αβαεία το 1115 îteaux (το C κα ι οι τέσσερις «Θυγατέρες» του: Κλερβό, Ποντινί, Μοριμόν, Λα Φερτέ-σιρ-Γκρον) 10 το 1119, 80 το 1134, 343 το 1153 (ημερομηνία θανάτου του Αγίου Βερνάρδου) και η εξάπλωση εξακολουθεί ακόμη μετά το 1150 (530 περίπου το 1200). Εάν δεν φθάνουν τους αριθμούς του Cluny, η κιστερσιανή οικογένεια είναι πολυμελής και κατατάσσεται πριν τους Chartreux ή Vallombreuse. Όσον αφορά την εγκατάσταση, είναι πυκνή στη Γαλλία, αλλά πιο χαλαρή αλλού, παρ' όλο που εμφανίζεται σε πολύ μακρινές χώρες, σαν την Σκανδιναβία, την Πολωνία και τους Αγίους Τόπους. Τα πιο ονομαστά αβαεία βρίσκονται στη Γαλλία, κοντά στα πέντε πρώτα, Aiguebelle, Orval, Nivelles, la Trappe, Sept-Fonds, La-Grâce-Dieu, Fontfroide, Senanque, le Thoronet, Silvacane κ.λπ. στην Γερμανία και στις γερμανικές χώρες Maulbronn, AltenKampf, Heiligenkreuz· στη Σκανδιναβία, Hovedô και Nydala· Waverley και Melrose στην Αγγλία· Chiaravalle και Fossanova στην Ιταλία· Alcobaça και Valbuena στην Ιβηρική χερσόνησο. Οι αντιφάσεις του μοναχισμού Η αφθονία των συγκροτημάτων δείχνει πόσο περίπλοκη είναι η μοναστική ιστορία. Τα νέα ιδρύματα, ειδικά το Cîteaux, που είναι μια αντίδραση στον παραδοσιακό μοναχισμό και κατά του Cluny, και που φέρνουν τη διαίρεση, μαρτυρούν όμως συνάμα ένα θρησκευτικό δυναμισμό, που ανανεώνεται χωρίς διακοπή, και μία στενή σχέση μεταξύ του κόσμου των μοναχών και εκείνου των λαϊκών — αφού η επιτυχία εξασφαλίζεται χάρη στο πάθος των νέων λαϊκών που γίνονται μοναχοί. Όμως αν εμβαθύνουμε στο φαινόμενο, ανακαλύπτουμε ότι σε κάθε μεγάλη καινοτομία, σε κάθε αληθινή μεταρρύθμιση, οι βασικές προθέσεις ήταν να αμφισβητηθεί η κοινωνία και να επαναθεωρηθεί, αλλά ότι, τελικά τα πειράματα που πραγματοποίησαν είχαν «επανακληθεί» από τα συντηρητικά στοιχεία. Αν την εξετάσουμε απ' αυτή την πλευρά, αυτή η εξέλιξη θα κατέληγε να αποδείξει τη σχετική στειρότητα των προσπαθειών και να βγάλει στο φως, στις στιγμές που φαίνονται περισσότερο έντονες, τις κοινωνικές διχόνοιες που περιέχουν και τις οποίες προβάλλουν. Το Cluny, στην αρχή είναι μια αμφισβήτηση του προηγούμενου μοναχισμού τον οποίο επανορθώνει με την επιστροφή στον βενεδικτιανό κανόνα (πριν απ' όλα η σταθερότητα) και με την οργάνωση ενός μοναχικού συγκροτήματος. Αντιπροσωπεύει ακόμη την κριτική της κοινωνίας στην οποία τα κριτήρια δικαίου και εξουσίας αποτελούνται από την κτηνώδη βία και την υλική δύναμη — η δύναμη είναι το δίκαιο — και στην οποία κριτική κυρίως κανένα επιχείρημα, ηθικό ή κοινωνικό, δε νομιμοποιεί την πραγματική εξουσία και δεν εξηγεί γιατί και για ποιο σκοπό μερικοί διαθέτουν ισχύ. Δεν καταδικάζει το κατεστημένο, γιατί για το Cluny, δεν υπάρχει. Αποφεύγει αυτή την κοινωνία και ζητά μια νέα τάξη. Αμφισβητεί τέλος την εκκλησιαστική ιεραρχία, γιατί οι επίσκοποι είναι απόλυτα συνταυτισμένοι με την αδικαιολόγητη τάξη της πολιτικής κοινωνίας. Με αυτά τα δεδομένα, ηγείται στον αγώνα, διαδίδει τη μεταρρύθμισή του, αποκτά την απαλλαγή και βοηθά στις μεγάλες εκκλησιαστικές και θρησκευτικές επιχειρήσεις, συμμετέχει τέλος στη διαμόρφωση της ειρηνικής ιδεολογίας που δικαιώνει τις αριστοκρατικές εξουσίες. Αλλά καθόσο πραγματοποιεί αυτό το έργο, παύει να είναι το όργανο που με το δυναμισμό του συνενώνει τις ψυχές και εμψυχώνει τη βούληση, στην υπηρεσία μιας κοινής αποστολής. Η μεταρρύθμιση που φέρνει δεν προχωρεί πολύ στον ασκητισμό και στην πνευματική έρευνα. Η επίσημη εκκλησία, άλλωστε, τείνει να εμποδίσει τους μοναχούς του Cluny να ξεφύγουν από το αποκλειστικά μοναχικό πλαίσιο. Κοινωνικά, αυτοί συνδέονται περισσότερο από πριν, με τους ευκατάστατους. Μέσα στην κοινωνία και στο μοναχικό Digitized by 10uk1s

κόσμο, είναι αριστοκράτες, που δουλεύουν λίγο, σωστοί γαιοκτήμονες. Έχουν τη συμπεριφορά καλών κληρικών που δεν παύουν να είναι ενάρετοι, αλλά των οποίων η ακτινοβολία είναι περιορισμένη. Σχηματίζουν την τάξη των φιλάνθρωπων ιερέων και τα ησυχαστήρια των ευγενών — με όλες τις έννοιες αυτών των λέξεων — για να κάνουν ελεημοσύνες και να ωφελούνται από την παρουσία φιλάνθρωπων ιερέων, για να αποσυρθούν σε προχωρημένη ηλικία ή για να σκεφθούν και να προσευχηθούν νοερά, για λίγο διάστημα, μακριά από τους ανθρώπους. Έως το 1150, οι Κιστερσιανοί βρίσκονται ακόμη στην περίοδο της έξαλλης αμφισβήτησης: καταπολεμούν το Cluny και τη μοναστική χλιαρότητα, καταπολεμούν μια εκκλησιαστική οργάνωση που αποβλέπει περισσότερο από όσο πρέπει, μόνο στην εξουσία, καταπολεμούν την όρεξη πλουτισμού όλων. Με τις ενέργειές τους, ξαναζωντανεύουν τα πάθη. Αξιοποιούν τη χειρονακτική εργασία, που είναι ένας τρόπος ασκητισμού και συνάμα μια αμφισβήτηση της κοινωνικής τάξης — ο δουλευτής έχει τη μεγαλύτερη αξία — εκθειάζουν τη φυγή από τον κόσμο και την πενία. Αλλά, και αυτοί, θα επανακτηθούν πολύ γρήγορα· πολύ νωρίς θα επωφεληθούν από την εργασία τους για να πλουτίσουν, αργότερα θα χρησιμοποιήσουν τον πλούτο τους για να αποκτήσουν τη δύναμη, χάρη στην οποία θα ασχοληθούν με διάφορα κοινά προβλήματα της εποχής τους στην οποία θα ενσωματωθούν απόλυτα. Η Ευρώπη των μοναστηριών Παρ' όλες αυτές τις προόδους και τις αναδιπλώσεις, όταν πέθανε ο Άγιος Βερνάρδος στα μέσα του 12ου αιώνα, η Ευρώπη καλύπτεται από μοναστήρια, μεταξύ των οποίων η ομάδα των Βενεδικτίνων (Cluny, Cîteaux, La Chaise-Dieu και ένας μεγάλος αριθμός απομονωμένων μοναστηριών) είναι σαφώς η πιο σημαντική, αλλά κοντά σ' αυτή άλλες ομάδες — εκείνη του ερημιτισμού — που δεν μπορούμε να παραλείψουμε και στις οποίες οφείλουμε να προσθέσουμε τους μεταρρυθμιστές κληρικούς των οποίων η πρόοδος μαρτυρεί ένα μεγάλο σφρίγος. Μ' αυτό τον τρόπο συγκροτήθηκε μια τεράστια «κοινότητα» της οποίας όλα τα μέλη επιδιώκουν το ίδιο θρησκευτικό ιδανικό, της πνευματικής προόδου και της τελειότητας. Βέβαια, μέσα στον καθορισμό των αρετών που εκφράζουν καλύτερα αυτό το ιδανικό και τα μέσα και τους τρόπους για να επιτύχουν όλα αυτά, υπάρχουν διαφοροποιήσεις και μάλιστα αποκλίσεις. Πράγματι, ο χάρτης της μοναστικής Ευρώπης μοιάζει με το χάρτη της Δύσης των αρχόντων: υπάρχουν τοπικές ενώσεις, όπως υπάρχουν μεγάλα τιμάρια· υπάρχουν κυρίως αλληλοσυνδέσεις (μεταξύ των οίκων του ιδίου συγκροτήματος και στους κόλπους των συγκροτημάτων), όπως υπάρχουν και οικογενειακές σχέσεις. Ανάμεσα σ' αυτές τις αλληλοσυνδέσεις, υπάρχει φιλία, αρμονία, αδιαφορία, ανταγωνισμός και μίσος ακόμη, όπως και μεταξύ των οικογενειών. Αλλά, αν δεχθούμε το μοναχισμό στο σύνολό του, βλέπουμε ότι αντιπροσωπεύει ένα οικοδόμημα αλληλεγγύης και ένα δίκτυο πίστης εξίσου ισχυρό με το καθεστώς των αρχόντων. Παρ' όλες τις διαφορές τους, αυτοί όλοι οι μοναχοί έχουν την κοινή θέληση να επιτύχουν τη σωτηρία της ψυχής τους και να συμμετάσχουν και να βοηθήσουν με τις προσευχές τους, με την αξία τους και τις πράξεις τους, στη σωτηρία των άλλων. Κάθε ομάδα φέρνει τη «θρησκεία» της. Ο μοναχός του Cluny, όπως έλεγαν, είναι πριν απ' όλα ένας προσευχόμενος· ο Κιστερσιανός ένας μετανοούμενος, ο μοναχός του Αγίου Μπρούνο είναι ένας ασκητής, ο καλόγηρος του Πρεμοντρέ (Prémontré) ένας πνευματικός της ακατάπαυστα αναμορφωμένης δράσης μέσα από την πενία. Όλοι θέλουν να μιμηθούν τον Χριστό, να ζήσουν πλησιάζοντας, όσο το δυνατό, τον τρόπο ζωής του. Οι μεν διαλέγουν τη μετριότητα της Ναζαρέτ (μήπως είναι το Cluny), άλλοι την ένδεια της Βηθλεέμ (Cîteaux), άλλοι πάλι τη μοναξιά του Γολγοθά· όλοι αποποιούνται τις κοσμικότητες, θέλουν να είναι φτωχοί και με διάφορες μεθόδους και ξεχωριστές κατά την έκφραση του Αγίου Βενεδίκτου, «να εκμηδενίσουν την ίδια τους τη βούληση». Όλοι, άλλωστε, με πολλαπλές ενέργειες επιβάλλονται στη λαϊκή κοινωνία και συμπράττουν στην Digitized by 10uk1s

εμβάθυνση του εκχριστιανισμού. Διότι, εκτός ίσως από τους μοναχούς του Αγίου Μπρούνο στην αρχή της ιστορίας τους, καταλήγουν να ενδιαφέρονται για τις κυριότερες θρησκευτικές «υποθέσεις» του καιρού τους. Όταν, στα τέλη του 10ου αιώνα και στις αρχές του 11ου, εμφανίζονται τα κινήματα της ειρήνης, πολλοί αβάδες φροντίζουν να τα αναπτύξουν, αν και δεν είναι αυτοί οι πραγματικοί θεμελιωτές — στην πρώτη γραμμή μεταξύ τους, βρίσκονται μοναχοί του Cluny και ο ίδιος ο Οντιλόν. Όταν, καμιά πενηνταριά χρόνια αργότερα, η ιδέα του ανασχηματισμού του κλήρου και της κοινωνίας διαδίδεται από πολλούς κύκλους, ιδέα που οδηγεί σ' αυτό που ονομάζουμε γρηγοριανή μεταρρύθμιση, οι μοναχοί του Cluny και άλλοι είναι παρόντες και καταγγέλλουν συνάμα τη σκληρότητα των ηθών και την πλεονεξία των κληρικών. Οι ίδιοι ιερωμένοι παρουσιάζουν τη θρησκεία σαν μια πολύ απαιτητική πρακτική επικυρωμένη από μια φοβερή δικαιοσύνη, η οποία υποχρεώνει τους βίαιους να μεταμεληθούν για να εξιλεωθούν για τις αμαρτίες τους. Γίνονται φορείς επιπλέον μιας πνευματικής παιδείας που βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη και της οποίας τη δύναμη θα ανανεώσουν οι «κανονικές» κοινότητες. Οι κληρικοί, πράγματι, διδάσκουν μαζί με πολλούς άλλους, κηρύττουν το λόγο του Θεού και το Ευαγγέλιο (Prémontré). Όσον αφορά τους Κιστερσιανούς αυτοί ανυψώνουν ακόμα περισσότερο το ιδανικό, αξιοποιώντας την αγνότητα και κρίνοντάς τη σαν θετική αρετή και την πενία σαν μια αξία που υποχρεώνει τον πλούσιο να φροντίζει το φτωχό. Συμμετέχουν και σε μεγάλες επιχειρήσεις. Διαδίδουν τη σταυροφορία όπως άλλοτε οι μοναχοί του Cluny είχαν επιτύχει να προσελκύσουν τους άρχοντες στην επανάκτηση της Ισπανίας. Αργότερα, θα τους αναθέσουν να ανακρίνουν τους αιρετικούς. Τέλος, σε γενικές γραμμές, όλα αυτά τα τάγματα, που με τις έδρες τους, ήταν ιδιοκτήτες των ενοριών που είχαν στην κατοχή τους, επηρεάζουν πολύ τον ενοριακό κλήρο, παρ' όλο που ο θεσμός των εφημερίων εξαρτάται από τους επισκόπους. Πολλοί επίσκοποι επιπλέον, προέρχονται από τις τάξεις τους, εκλεγμένοι από τους κληρικούς της ιερατικής συνόδου των καθεδρικών ναών, οι οποίοι βλέπουν ίσως σ' αυτό το είδος στρατολόγησης, τον τρόπο να αποκτήσουν καλύτερους ιεράρχες, αλλά που ενεργούν επίσης κάτω από την ακτινοβολία των μοναστικών κέντρων, τα οποία τείνουν τότε αποφασιστικά να αποκτήσουν αυτές τις υπηρεσίες για να ενισχύσουν την πνευματική επιρροή τους και την ισχύ τους. Το 1153 στο βασίλειο της Γαλλίας, μεταξύ των 77 παρόντων επισκόπων, υπάρχουν 55 των οποίων γνωρίζουμε την προέλευση: 20 από αυτούς κατάγονται από τον κανονικό κλήρο. Η μοναστική επιχείρηση οδηγεί λοιπόν σ' έναν καλύτερο εκχριστιανισμό και κατά συνέπεια, συνενώνει ακόμα περισσότερο τους ανθρώπους. Συντείνει στο να προμηθεύσει σε μερικούς από αυτούς, που είχαν σκορπίσει ανάμεσα στην Πολωνία και την Πορτογαλία, την Ιταλία και την Σκανδιναβία, την Αγγλία και την Ουγγαρία, κάποια επιχειρήματα που αντανακλούν γύρω τους και από τα οποία, σε ορισμένους χώρους μπορεί να διαμορφωθεί μια κοινή συμπεριφορά. Με μια λέξη, ενώνει. Είναι άλλωστε αξιοπαρατήρητο, ότι οι κυριότεροι μύστες αυτής της μεγάλης κίνησης, οι Οντόν, Μεγιέλ, Οντιλόν, Ούγος, Βερνάρδος, Νορμπέρ, Μπρούνο, «τοποθετήθηκαν» οι ίδιοι σε ένα πολύ πιο εκτεταμένο επίπεδο από εκείνο του απλού μοναστηριού ή το πολύ της γειτονικής χώρας, όπως είχαν κάνει στις αρχές του Μεσαίωνα ο άγιος Βενέδικτος και άλλοι. Ενσυνείδητα οι βλέψεις και οι πράξεις ήταν μεγάλες και άγγιζαν τα όρια όλης της δυτικής χριστιανοσύνης, αποκαλύπτοντας μ' αυτό τον τρόπο, την έκταση του οράματός τους και τη δύναμη της ευγενικής φιλοδοξίας τους, αλλά αποδεικνύοντας επίσης ότι, σ' αυτό τον αιώνα, είχαν συναίσθηση της ομοιομορφίας και της μοναδικότητας αυτής της χριστιανοσύνης. Από αυτές τις πρωτοποριακές μορφές ο Οντιλόν του Cluny, είναι για τον 11ο αιώνα χωρίς αμφιβολία, η πιο χαρακτηριστική. Γόνος της πλούσιας οικογένειας της Ωβέρνης (Auvergne) τους Μερκέρ (Mercoeur), ήταν στα νιάτα του, ηγούμενος στην Μπριούντ· αλλά πολύ νωρίς εισέρχεται στο Cluny, όπου γίνεται, σε ηλικία 30 ετών, ο κυριότερος αναπληρωτής του αβά Μεγιέλ, τον οποίο Digitized by 10uk1s

διαδέχεται το 994. Από τότε, για πενήντα πέντε χρόνια, επεκτείνει σημαντικά την οικογένεια και δέχεται τα πρώτα προνόμια της απαλλαγής, παρ' όλες τις επιφυλάξεις και επίσης εξαιτίας των αντιδράσεων κατά του Cluny του επισκόπου της Μακόν και άλλων ιεραρχών. Γίνεται λοιπόν ο πρώτος «κυρίαρχος» ενός πολύ εκτεταμένου «ιδρύματος» που δεν υπόκειται σε κανένα τοπικό έλεγχο και που υποστηρίζεται από την παπωσύνη και τους μεγαλύτερους ηγεμόνες. Μ' αυτό τον τρόπο, για πρώτη φορά στη μοναστική ιστορία, τοποθετείται στο επίπεδο των εξουσιών που ασκούνται σε όλη τη Δύση. Άλλωστε κατανοεί την κατάσταση του εγκόσμιου κλήρου και της κοινωνίας των «λαϊκών». Καταγγέλλει, κάποτε με πολύ σκληρά λόγια, τις αισχροκερδείς πρακτικές πάρα πολλών κληρικών και αντιτίθεται όσο μπορεί στην υπερβολική βία και στην πλεονεξία, υποστηρίζει προς τούτο με όλο του το κύρος τα κινήματα της ειρήνης και δίνει πολλές φορές ο ίδιος το παράδειγμα της αφιλοκέρδειας (πουλά μέρος του θησαυρού του Cluny για να βοηθήσει τους φτωχούς). Η επιρροή του τού επιτρέπει επιπλέον, να εισακούεται από τα ψηλότερα πρόσωπα, τα οποία συμβουλεύει αδιάκοπα αν και εκφράζεται πολύ συχνά με φρόνηση και πραότητα. Παραμένει όμως πριν από όλα ένας μοναχός, που ενδιαφέρεται κυρίως για τα τέκνα που οφείλει να καθοδηγήσει και για την οργάνωση των μονών τους, επεμβαίνοντας στις άλλες υποθέσεις για την υπεράσπιση και το καλό του μοναχισμού ή για να εισχωρήσουν περισσότερο στην κοινωνία οι χριστιανικές αρετές. Ο Ούγος, ο διάδοχός του, έχει άλλο ανάστημα, πρώτον διότι έλαβε σαν κληρονομιά ένα τάγμα σε πλήρη άνθηση και καλά οργανωμένο, που φθάνει γύρω στα 1050, στην ύψιστη στιγμή του πεπρωμένου του και δεύτερο διότι είτε χάρη στην ισχύ του Cluny, είτε από προσωπική κλίση, παίζει συνεχώς έναν εξέχοντα ρόλο στα εγκόσμια και για προβλήματα που δεν έχουν βασικά μια θρησκευτική ή ηθική διάσταση. Ανήκει στην οικογένεια των κομήτων του Sémur-en-Brionnais, είναι λοιπόν σχεδόν Βουργουνδός και στα 15 του χρόνια μπήκε δόκιμος στο Cluny. Πέντε χρόνια αργότερα, δίνει όρκο πίστεως και αφού χειροτονείται, ονομάζεται μέγας ηγούμενος το 1049, 25 χρονών, εκλέγεται αβάς και κατέχει αυτό το αξίωμα για εξήντα χρόνια. Δραστήριος στο έπακρο, ενεργητικός, αναπτύσσει ακόμη περισσότερο το τάγμα που φθάνει στο απόγειό του κατά την ηγουμενεία του, τουλάχιστον αν αρκεσθούμε σε μια ποσοτική εκτίμηση (αριθμός μονών και μοναχών). Γιατί, αντιστρόφως είναι η εποχή όπου αρχίζουν να γίνονται αισθητά τα ολέθρια αποτελέσματα του υπερβολικού μεγαλείου. Ο Ούγος το αντιμετωπίζει με μεγάλο κύρος και δεν παύει να διατρέχει την Ευρώπη για να επισκεφθεί τα ηγουμενεία και να διαφυλάξει την ενότητά τους. Συνάμα, χάρη στο γόητρο της θέσης του και στην εξουσία που κατέχει, μέσα απ' αυτή τη θέση, και χάρη στην ειλικρίνεια του χαρακτήρα του, γίνεται σύμβουλος και εισακούεται από πολλούς Πάπες, ιδιαίτερα από τον Λέοντα Θ' που τον στέλνει σε πρεσβεία στην Ουγγαρία. Κατά τον ίδιο τρόπο, έχει στενές σχέσεις με τον αυτοκράτορα Ερρίκο Γ'· είναι ανάδοχος του γιου του Ερρίκου Δ', πράγμα που του επιτρέπει να παίζει το ρόλο του μεσολαβητή κατά τις διαπραγματεύσεις μεταξύ του κλήρου και της Αυτοκρατορίας, την εποχή της διαμάχης για την εγκαθίδρυση των επισκόπων. Δεν τα καταφέρνει καθόλου στην εποχή του Γρηγορίου Ζ', παρ' όλο που εργάσθηκε για να προετοιμάσει την περίφημη συνδιάσκεψη της Κανόσας· φαίνεται όμως, πως εισακούεται περισσότερο από τον Ουρβανό Β'. Παρευρίσκεται το 1095 στην Σύνοδο του Κλερμόν όπου αυτός ο Πάπας κηρύσσει και εξωθεί προς την Σταυροφορία. Είναι λοιπόν παρών στα περισσότερα επιτεύγματα της Δύσης, κάτι που δίνει αίγλη στο Cluny, την οποία προσπαθεί να εκφράσει ο ίδιος στον κόσμο με τον πιο λαμπρό και τον πιο εμφαντικό τρόπο: κτίζοντας ένα αβαείο πολύ μεγάλων διαστάσεων, που υπήρξε ένα από τα πιο υπέροχα κοσμήματα της ρωμανικής τέχνης, όπως μαρτυρούν ακόμη τα μεγαλόπρεπα ερείπιά του. Ο Άγιος Βερνάρδος, πρωτοπόρος του μοναχισμού, όταν ακόμη ζούσε θεωρείτο σχεδόν η μεγαλύτερη προσωπικότητα της χριστιανοσύνης, πάντοτε επί το έργο στις επάλξεις, στις πιο επικίνδυνες και τις πιο οδυνηρές μάχες, μυστικιστής που μεθούσε μέσα στην αγάπη για τον Χριστό του, ευαίσθητος, γεμάτος πάθος για όλα και πολύ συχνά μέχρι υπερβολής, σκληρά άδικος και κάποτε ανεπιεικής κατά σκανδαλώδη τρόπο, άξιος επαίνων για τις γεμάτες ενθουσιασμό προσχωρήσεις οπαδών· ενοχλούσε όμως και προκαλούσε επικρίσεις· παρ' όλο αυτά κατέχει τέτοια Digitized by 10uk1s

θέση, που κάποιοι ιστορικοί, σκέφθηκαν να χαρακτηρίσουν τον αιώνα του, τον 12ο, «αιώνα του Αγίου Βερνάρδου». Γόνος της οικογενείας των αρχόντων ντε Φοντέν (de Fontaine) στην Βουργουνδία, συγγενεύει άμεσα με μεγάλες οικογένειες ευγενών, αυτός, φέρνει ένα νέο και τόσο γενναιόδωρο αίμα στη νεαρή κοινότητα του Cîteaux, που σχεδόν έφθινε από έλλειψη προσηλυτών· προωθεί πραγματικά την προσπάθεια και δίνει στο κιστερσιανό συγκρότημα μια επιρροή που δεν θα είχε ποτέ αποκτήσει χωρίς αυτόν. Παρ' όλο που θα ήταν ιστορικό λάθος να εξομοιώσουμε το Cîteaux με το πρόσωπό του και το έργο του και παρ' όλο που με τη δραστηριότητά του, είχε συμβάλει κάπως να μεταστρέψει τους θρησκευτικούς αδελφούς του από τον κυριότερο στόχο τους: τη φυγή από τον κόσμο, αυτό δεν εμποδίζει να διαπιστώσουμε ότι χάρη σ' αυτόν, το τάγμα αναγνωρίσθηκε παντού και σε όλα τα κέντρα το θαυμάζανε ή τους φόβιζε. Αυτός ο άνθρωπος, που επιδιώκει αδιάκοπα την αυτοσυγκέντρωση και τη μοναξιά, που είναι σε απόλυτη σύμπνοια με τον εαυτό του όταν βρίσκεται μεταξύ των μοναχών του στο Κλερβό (Clairvaux) ασχολείται, και με πόση παραφορά, με όλα. Όχι μόνο με μοναστικά προβλήματα — τον βλέπουμε συχνά να φιλονικεί με το Cluny για διάφορα γεγονότα και αρκετές αντιρρήσεις, κατά τη διάρκεια συζητήσεων όπου η παραφορά του αμβλύνεται και καμιά φορά απαλύνεται μπροστά στην ηρεμία, στη λογική και στη φιλανθρωπία του Πέτρου του Σεβάσμιου. Όχι μόνο με εκκλησιαστικές υποθέσεις — αναμιγνύεται σε αμφισβητούμενες επισκοπικές εκλογές, συμμετέχει στις θεολογικές συζητήσεις που οδηγούν στην καταδίκη του Αβελάρδου, για την οποία είναι άλλωστε ο κύριος υπεύθυνος· διευθύνει μια αποστολή στη νότιο Γαλλία για να προσπαθήσει να προσηλυτίσει ξανά τους πρώτους καθαρούς· ασχολείται επίσης, κατά τρόπο έμμεσο ή μεσολαβεί στη διαχείριση της χριστιανοσύνης. Όταν οι καρδινάλιοι δεν κατορθώνουν να συμφωνήσουν για να εκλέξουν Πάπα και ορίζουν δύο παντίφηκες, λύνει το πρόβλημα υπέρ του Ινοκεντίου του 2ου με θέρμη, με αναίδεια και με άδικο τρόπο και ενδιαφέρεται συνάμα για την αυτοκρατορική πολιτική στην Ιταλία. Όταν η Δύση ανησυχεί με τις πρώτες ήττες των «Φράγκων» στους Αγίους Τόπους, μετά από αίτηση του Πάπα, είναι αλήθεια, κηρύττει με ζήλο τη σταυροφορία, και χάρη στο πάθος του και στην εξαιρετικά χαρισματική του ευφράδεια, προκαλεί τον ενθουσιασμό των ακροατών του. Τέλος, είναι ο «πνευματικός» πατέρας της Δύσης και ο πιο πειστικός σύμβουλος της Αγίας Έδρας, κυρίως όταν ο μαθητής του Ευγένιος Γ', παλιός μοναχός του Κλερβό ανεβαίνει στο θρόνο του Πέτρου. Η γρηγοριανή μεταρρύθμιση Ο άγιος Βερνάρδος αντιπροσωπεύει τη θρησκευτική ένταση του καιρού του, όταν μάλιστα η πνευματικότητα της Δύσης πλουτίστηκε πολύ από το τέλος του προηγούμενου αιώνα σαν επακόλουθο αυτού που αρμόζει να ονομάζεται: γρηγοριανή μεταρρύθμιση. Είναι άλλωστε, ένας από τους πιο αξιοσημείωτους καρπούς και χωρίς αμφιβολία ο τελευταίος εξέχων αντιπρόσωπος αυτού που ήθελε να είναι, αφού, και στις επόμενες δεκαετίες και ήδη στην εποχή του, παρ' όλο που εμμένουν στις αρχές, αρχίζουν να κωδικοποιούν ό,τι υπήρξε έως τότε ανύψωση ψυχική, έρευνες, αισθήματα, και κατορθώνουν μ' αυτό τον τρόπο να αποτελματώσουν το ζήλο και να σταματήσουν την πρόοδο. Η γρηγοριανή μεταρρύθμιση είναι ένα από αυτά τα δύσκολα ζητήματα, του οποίου η διατύπωση και η ερμηνεία είναι τόσο δυσχερείς που οι καλύτεροι ειδικοί διαφωνούν πάνω σ' αυτό, πάντως όλοι αναγνωρίζουν ό,τι έγινε κατά το δεύτερο ήμισι του 11ου αιώνα, στο θρησκευτικό χώρο και στην ιερατική οργάνωση της εκκλησίας, μια μεταβολή πολύ σημαντική για τη γένεση της Δύσης. Είναι χρήσιμο να θυμηθούμε τα γεγονότα. Ο ιστορικός αντιλαμβάνεται με αρκετή ευχέρεια, ήδη από το 1050, μια επιθυμία για μεταρρύθμιση που εμφανίζεται σε διάφορα κέντρα και σε πολλούς κύκλους. Θέλουν, σε πνευματικό επίπεδο, να προοδεύουν πάντοτε· επιθυμούν να διορθώσουν τα ελαττώματα, να επανορθώσουν τα λάθη, να ζήσουν πιο χριστιανικά σε μια οργανωμένη κοινωνία. Digitized by 10uk1s

Από αυτή την πρόθεση, άλλωστε πηγάζουν τα κινήματα της ειρήνης, των οποίων οι πρώτοι διδάξαντες ήταν επίσκοποι και βασιλείς, αλλά, που συχνά είχαν επιτύχει τη συγκατάθεση των αρχόντων, και ακόμη περισσότερο όπως το υπογραμμίσαμε, των κληρικών. Με τον ίδιο τρόπο, από αυτό το ζήλο να κάνουν περισσότερα, γεννιέται, την ίδια εποχή, η άνθηση μοναστικών ταγμάτων (του Αγίου Μπρούνο, Κιστερσιανοί κ.λπ.), που όλα, αλλά από διαφορετικούς δρόμους, οδηγούν σε μια πνευματική ανανέωση, και που οι κοινότητες των «κανονικών» αναζωογονημένες αρχίζουν να διαδίδουν μεταξύ των λαϊκών, με τη βοήθεια της εκπαίδευσης και του κηρύγματος. Είναι η εποχή του νέου κρασιού που φλογερό και δυνατό, ίσως μέσα σε παλιά ασκιά, ίσως σε καινούρια, ποιος ξέρει, ετοιμάζεται να αναμορφώσει τον άνθρωπο και τον κόσμο. Όμως, σ' αυτή την εποχή όπου οι άνθρωποι ζουν κλεισμένοι στον εαυτό τους, μέσα σε περιορισμένους ορίζοντες δεν είναι καθόλου εύκολο να αντιληφθούμε αυτή την προσπάθεια στο επίπεδο ολόκληρης της κοινωνίας, και μόνο μέσα σε πολύ ιδιαίτερους κύκλους ένα τόσο ευρύ όραμα, είναι ίσως δυνατό να κατανοηθεί. Κατά τρόπο υπερβολικά απλό, λοιπόν, οι «μεταρρυθμιστές» αρκούνται, σύμφωνα με την κατάσταση του τόπου και του χρόνου, να προτείνουν πρότυπα για την «περίπτωση» που τους ενδιαφέρει. Μ' αυτό τον τρόπο βλέπουμε, μέσα στα συγγράμματα να εμφανίζεται το πρότυπο του ιερωμένου και του «λαϊκού», δηλαδή ο ορισμός των αρετών που οφείλουν να εφαρμόζουν ο πρώτος και ο δεύτερος, και ακόμα περισσότερο, τα ελαττώματα και τις παραλείψεις που πρέπει να αποφεύγουν, ενώî στο C teaux και σε άλλα μοναστήρια διαμορφώνουν το πορτρέτο του υποδειγματικού μοναχού και σε άλλες ομάδες παρουσιάζουν τον υποδειγματικό άρχοντα (από τον 10ο αιώνα, ήδη, ο Οντόν του Cluny είχε προτείνει σαν πρότυπο ισχυρού του αιώνα τον Géraud d'Aurillac) και αλλού προσπαθούν να πραγματώσουν τον υποδειγματικό επίσκοπο. Αρχίζοντας από αυτό και βασιζόμενοι σ' αυτές τις απόπειρες και αυτές τις περιγραφές, ανασυνθέτοντας κατά κάποιο τρόπο την κοινωνία μέσα από όλες αυτές τις κατηγορίες ανθρώπων, που πραγματικά τη συνιστούν, μερικά πνεύματα περισσότερο οξυδερκή αρχίζουν να σχεδιάζουν την υποδειγματική κοινωνία. Μ' αυτό τον τρόπο, σιγά σιγά διαμορφώνεται η αντίληψη ότι αυτές οι ιδιάζουσες ανανεώσεις οφείλουν να εγγραφούν σε μια πιο γενική μεταρρύθμιση, που έχει σαν στόχο να ανεβάσει κατά μερικούς βαθμούς την αξία του εκχριστιανισμού, στον οποίο στις αρχές του αιώνα, δόθηκε ένα κατευθυντήριο σχήμα με τη διανομή των ανθρώπων μεταξύ των τριών κατηγοριών, που καθεμιά απ' αυτές οφείλει να τείνει, σύμφωνα με ένα σύστημα σκέψης εμπνευσμένο από τον πλατωνισμό, να εκπληρεί κατά τον καλύτερο τρόπο το ρόλο της στην κοινωνία, εφαρμόζοντας τις αρετές που είναι συναφείς με τα καθήκοντά της. Μεταξύ αυτών των ομάδων διανοουμένων, επιφορτισμένων γενικά με εκκλησιαστικές ευθύνες, που ανυψώνονται σε ένα υψηλότερο όραμα, αυτή που σχηματίζεται γύρω στο 1050 στους κόλπους της ρωμαϊκής Εκκλησίας, στον παπικό περίγυρο, θα παίξει πρωταρχικό ρόλο. Όμως δεν πρόκειται για ομοιογενή ομάδα· μεταξύ των μελών της, οι διαφωνίες στην ανάλυση και στην εκτίμηση της πράξης που αναλαμβάνουν είναι και παραμένουν πάντοτε βαθιές και δεν εξαρτώνται μόνο από τις διαφορές ιδιοσυγκρασίας. Όμως, συγχωνεύοντας τις ερμηνείες και δίνοντας μια κάποια συνοχή, υπάρχει συμφωνία για τον τελικό στόχο — η μεταρρύθμιση της κοινωνίας — και στις αιτίες της σύγχυσης μέσα στην Εκκλησία — η λαθραία παρεμβολή των λαϊκών. Άλλωστε, συμβαίνει, ένα από τα πρόσωπα τα πιο δραστήρια και τα καλύτερα πληροφορημένα της ομάδας, ο Χιλντεμπράντ (Hildebrand), που έγινε Πάπας με το όνομα Γρηγόριος Ζ', να πετύχει να τους συνεταιριστεί στη σταδιοδρομία του και στην εξουσία του, και μ' αυτό τον τρόπο να αποκτήσει αρκετό κύρος πάνω στους άλλους, ώστε να θεωρείται όχι μόνο ο αναμφισβήτητος αρχηγός τους, αλλά κυρίως να παρουσιάζεται μετά το θάνατό του σαν υπόδειγμα Πάπα, που ηγήθηκε στον καλό αγώνα και που διώχθηκε για τη δικαιοσύνη: ήταν μια στιγμή έξαρσης χάρη στην οποία οι ενέργειες της ρωμαϊκής Εκκλησίας δικαιώθηκαν ηθικά και ιδεολογικά, κι έτσι νομιμοποιήθηκε η ολοσχερής μεταρρύθμιση την οποία όλη η ομάδα επιθυμούσε και που αξίζει να χαρακτηρισθεί σαν γρηγοριανή. Οι Γρηγοριανοί είναι όλοι σύμφωνοι ως προς τη διάγνωση: αν η κοινωνία είναι άρρωστη, αν δεν Digitized by 10uk1s

έχει ένα πραγματικό πνευματικό σφρίγος, είναι επειδή ο κλήρος, προπαντός η ιεραρχία, έχει και αυτός προσβληθεί και πάσχει από δύο ελαττώματα κυρίως: την αισχροκέρδεια (εμπόριο ιερών πραγμάτων) και το νικολαϊσμό (έλλειψη σεβασμού προς την αγαμία). Αλλά αυτή η γάγγραινα προκαλείται από τις επεμβάσεις της πολιτικής εξουσίας στον εκκλησιαστικό χώρο κυρίως στις εκλογές των επισκόπων, αφού το εκλογικό σύστημα είχε βαθιά αλλοιωθεί. Σε ορισμένες χώρες, οι βασιλείς επεμβαίνουν και υποχρεώνουν να εκλεγούν τα πρόσωπα που επιθυμούν — τα διορίζουν σε άλλες χώρες, οι ηγεμόνες και οι μεγάλοι άρχοντες, χάρη στους συγγενείς και στους φίλους που έχουν στις συνόδους των καθεδρικών ναών και στην τοπική ανώτερη ιεραρχία. Τοποθετούν επικεφαλής των επισκόπων κληρικούς από την οικογένειά τους ή της εμπιστοσύνης τους, αυτό παρασύρει συχνά σε σιμωνιακές πρακτικές και δεν προσφέρει καμιά εγγύηση όσον αφορά στην ηθική των ανθρώπων που προβιβάστηκαν μ' αυτό τον τρόπο. Αρχίζοντας απ' αυτή την ανάλυση, πάνω στην οποία, ουσιαστικά, οι γρηγοριανοί δε διαφωνούν, οι διαφορές εμφανίζονται στην εκτίμηση. Οι πιο σκληροί υπερβάλλουν τους κινδύνους της σιμωνίας, κάποτε την καταγγέλλουν υπέρμετρα και μάλιστα με τρόπο λανθασμένο, τη συγχέουν με συνήθειες που, ούτε στις προθέσεις τους ούτε στα γεγονότα, δεν είναι διεστραμμένες και δεν παραδέχονται καμιά «λαϊκή» επέμβαση στους προβιβασμούς των επισκόπων. Άλλοι, αντίθετα — και κατά μεγαλύτερη αναλογία, οι μη γρηγοριανοί μεταρρυθμιστές — κρίνουν ότι, και εκεί, θα μπορούσε να υπάρχει βελτίωση χωρίς κίνδυνο καταστροφής και ότι πολύ συχνά, άλλωστε, οι διορισμένοι, χάρη στους «λαϊκούς» ή από τους «λαϊκούς», ιεράρχες δεν υστερούν σε αρετή. Επιπλέον, στους κόλπους της ομάδας, οι πιο σκληροί, αλλά και ορισμένοι άλλοι, κρίνουν ότι μια τέτοια μεταρρύθμιση απαιτεί, για να έχει θετικά αποτελέσματα, εφόσον αφορά κατ' αρχήν τους ισχυρούς και ενδιαφέρει τους επισκόπους, μια σταθερή και μοναδική διοίκηση, δογματικά αναμφισβήτητη. Αυτό συμπίπτει απόλυτα με τις απόψεις του Γρηγορίου Ζ' ο οποίος σαν Πάπας, ασκεί φυσικά αυτή τη διοίκηση και χάρη σ' αυτή, απαιτεί παντοδυναμία πάνω στην Εκκλησία και σε όλη την κοινωνία, κάτι που καταλήγει να συγκεντρωθεί όλη αυτή η προσπάθεια στα χέρια του και να οδηγηθεί σε μια διαμάχη με την Αυτοκρατορία. Οι εξτρεμιστές, δηλώνουν και δημοσιεύουν ένα νόμο όπου αποκαλούν τη σιμωνία αίρεση και ότι το «λαϊκό χρίσμα — η τοποθέτηση ενός επισκόπου στην έδρα του από μια πολιτική αρχή — πρέπει να απαγορευτεί ολότελα. Σ' αυτό εναντιώνεται, πριν από όλα, ο βασιλιάς της Γερμανίας και αυτοκράτορας Ερρίκος Δ', του οποίου τα Κράτη, από την εποχή του Όθωνα του Μεγάλου, είναι οργανωμένα, έτσι ώστε οι επίσκοποι να ασκούν πολιτικές διοικητικές υπηρεσίες — αυτό, για το μονάρχη, έχει το πλεονέκτημα να εμποδίζει αυτές τις υπηρεσίες, με το σύστημα της κληρονομιάς κι έτσι να περάσουν οριστικά σε μεγάλες οικογένειες· όπως αντίθετα απαιτεί από τους ιεράρχες ευπείθεια και πίστη: έτσι ώστε να τους διορίζει ο μονάρχης και να τους περιβάλλει με την εξουσία. Μεταξύ του ηγεμόνα και του Πάπα, η διαμάχη είναι αμέσως πολύ βίαιη. Τον Ιανουάριο του 1076, ο Ερρίκος Δ' κατορθώνει να καθαιρέσει τον Γρηγόριο Ζ' από τους Γερμανούς επισκόπους· ο Πάπας αντεπιτίθεται τρεις εβδομάδες αργότερα αφορίζοντας τον αυτοκράτορα, απαγορεύοντάς του να ασκεί τα καθήκοντά του και διατάζει όλους τους χριστιανούς να του αρνούνται την υπακοή. Αυτή η καταδίκη υποκινεί τους Γερμανούς σε ανταρσία που υποχρεώνει τον Ερρίκο Δ' να ικετεύσει τη συγνώμη του πάπα στην Κανόσα (Ιανουάριος του 1077). Αφού, χάρη σ' αυτό, ξαναβρήκε την εξουσία του στρέφεται κατά των στασιαστών, κατορθώνει να τους νικήσει και ελέγχει πάλι τον κλήρο του. Ο Πάπας τον αφορίζει και τον καθαιρεί ξανά το 1080, υποστηρίζει και αναγνωρίζει σαν βασιλιά έναν από τους επαναστατημένους ηγεμόνες. Ο Ερρίκος εκλέγει έναν αντιπάπα, βαδίζει εναντίον της Ρώμης, αποκλείει τον ποντίφικα μέσα στο κάστρο του Αγίου Αγγέλου, ο Πάπας καλεί τους Νορμανδούς σε βοήθεια, και αφού τον ελευθερώσουν καταφεύγει στα εδάφη τους, όπου μετά από λίγο πεθαίνει (1085). Τότε η διαμάχη κατευνάζεται. Αναζωπυρώνεται καμιά εικοσαριά χρόνια αργότερα με την πρωτοβουλία του γιου του, Ερρίκου Δ' Ερρίκου Ε'. Αλλά, μετά από μερικά βίαια επεισόδια, η κόπωση καταβάλλει και τις δύο πλευρές· όταν οι μετριοπαθείς Γρηγοριανοί επιβληθούν στους εξτρεμιστές, η κρίση διευθετείται με ένα συμβιβασμό, τη συνθήκη της Βορμς (1122), που θεσμοποιεί την ελεύθερη εκλογή των επισκόπων, αλλά εγγυάται το δικαίωμα ελέγχου στις πολιτικές εξουσίες. Digitized by 10uk1s

Προκαλώντας αυτή τη διαμάχη, κατά την οποία ο Πάπας απαιτούσε να ασκεί υπερβολικές εξουσίες, η μεταρρύθμιση έπαψε να είναι μια προσπάθεια αποκλειστικά θρησκευτική. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο την έχουν ερμηνεύσει κατά πολύ διαφορετικούς τρόπους. Για τους μεν, τους πιο ευμενείς ή και τους πιο αισιόδοξους, η αγνότητα των προθέσεων των υποκινητών της δεν αμφισβητείται: ο Γρηγόριος Ζ', το περιβάλλον του και οι οπαδοί του δεν είχαν παρά μόνο θρησκευτικές ανησυχίες· ήθελαν πριν απ' όλα και αποκλειστικά να εκχριστιανίσουν. Η ενίσχυση του κύρους της Αγίας Έδρας δεν υπήρξε παρά ένα μέσο ενέργειας, ένα όργανο για να κατευθύνουν καλύτερα την προσπάθεια αυτή και για να εξασφαλίσουν ακλόνητα την επιτυχία, όργανο, του οποίου την ισχύ όφειλαν να συντηρούν και στο μέλλον αφού, απέναντι στις πολιτικές φιλοδοξίες (των αυτοκρατόρων, των βασιλέων) και απέναντι στις παγίδες που στήνει ο δαίμονας, είναι ο καλύτερος εγγυητής της ακεραιότητας της πίστης και της Εκκλησίας. Για να υποστηρίζουμε αυτή τη θέση, είναι εύκολο να επικαλεστούμε τις αναμφίβολες θρησκευτικές επιτυχίες, γιατί είναι αλήθεια ότι μεταξύ του 1050 και του 1150 το πνευματικό επίπεδο είχε σαφώς ανέβει, ο κλήρος είχε αποκτήσει μεγαλύτερη αξιοπρέπεια και είχε περισσότερη συνείδηση των καθηκόντων του, το σύνολο των πιστών ήταν πιο ευαίσθητο στα θέματα και στις απαιτήσεις της πίστης. Αντίθετα, δεν θα έπρεπε να αποδώσουμε σε μια μόνο ομάδα (τους Γρηγοριανούς) αυτό που πραγματοποιήθηκε από πολλούς (τους μοναχούς, τους επισκόπους κ.λπ.). Επιπλέον, θα ήταν λάθος να εκτιμήσουμε αυτή την ομάδα σαν ομοιογενή που θα είχε από την αρχή, ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα δράσης. Τέλος, θα ήταν υπεκφυγή όσον αφορά το αληθινό πρόβλημα που θέτει η ασυνήθιστη ενίσχυση της εξουσίας του Πάπα που αναζήτησαν και απέκτησαν οι Γρηγοριανοί. Αυτή η εξήγηση, που έδωσε ο Α. Fliche και πολλοί άλλοι και που θέτει σαν αρχή ότι καθετί που αφορά τον Γρηγόριο Ζ' είναι ορθό και μάλιστα ιερό, χαρακτηρίζεται σε τελευταία ανάλυση από μια μεγάλη επιπολαιότητα. Για άλλους ιστορικούς, που φθάνουν στον αντίποδα αυτών των υπερβολών, η θρησκευτική πρόθεση δεν έλειπε στην αρχή· πιο σωστά, είχε εμψυχώσει πολύ δυνατά ορισμένους ανθρώπους και ορισμένους κύκλους. Αλλά πολύ γρήγορα ξεπεράσθηκε, νοθεύτηκε και παραμερίστηκε απ' αυτούς που έτειναν πριν από όλα να μεταβάλλουν τις δομές της Εκκλησίας και να ρίξουν τις βάσεις ενός νέου οικοδομήματος του οποίου ο Πάπας θα ήταν αληθινά η κορυφή, πραγματοποιώντας μ' αυτό τον τρόπο την πιο αξιόλογη και τη μοναδική «επανάσταση» της εκκλησιαστικής ιστορίας. Η φιλοδοξία της υπέρτατης εξουσίας για την Αγία Έδρα και η βούληση για υπεροχή του κλήρου —ο κληρικαλισμός— σύμφωνα μ' αυτούς τους συγγραφείς υπήρξαν τα μοναδικά αληθινά κίνητρα. Όμως, αν είναι σωστό ότι η ενέργεια του Γρηγορίου Ζ' και του περιβάλλοντός του οδήγησε αμέσως σε μια αναστάτωση της εκκλησιαστικής οργάνωσης, από την οποία η Αγία Έδρα προχώρησε σε μια «ολοκλήρωση της εξουσίας», αντίθετα, αν σκεφτούμε μ' αυτό τον τρόπο, παραμελούμε υπερβολικά τη θρησκευτική και ηθική προσπάθεια και δυσφημούμε υπέρμετρα τα πρόσωπα που οι υποστηρικτές της αισιόδοξης άποψης εκθειάζουν απερίσκεπτα. Όπως συμβαίνει συχνά, η αλήθεια φαίνεται να βρίσκεται ανάμεσα σ' αυτές τις δύο ερμηνείες. Ας διευκρινίσουμε ότι, δεν πρόκειται για συμβιβασμό, επειδή δε θέλουμε να προβάλουμε τη δική μας άποψη. Καθώς φαίνεται και η μια και η άλλη θεωρία περιέχουν αποδεκτά επιχειρήματα, κι αυτό γιατί απλούστατα, στους κόλπους αυτών που ονομάζουμε Γρηγοριανούς, ή καλύτερα, ανάμεσα στους μεταρρυθμιστές, υπήρχε μια υπερβολικά μεγάλη ποικιλία τάσεων και γνωμών. Ο καθένας επιθυμούσε τη μεταρρύθμιση και εργάστηκε γι' αυτή, όταν μάλιστα, τοπικά, χωρίς κανένα σύνδεσμο μεταξύ τους, οι «μεταρρυθμίσεις» πραγματοποιούνταν. Ο καθένας, ανάλογα με το όραμα που είχε, έθιγε κατ' αρχήν συγκεκριμένα προβλήματα: στη μια χώρα ή σε κάποια στιγμή η εγκαθίδρυση επισκόπων δυσαρεστούσε· αλλού δεν την έβλεπαν σαν μια επικίνδυνη διαδικασία· στη μια περιοχή, οι παραδοσιακές εκκλησιαστικές διαδικασίες ήταν αρκετά δραστήριες και αποτελεσματικές έτσι ώστε να μη σκέπτονται να τις αμφισβητήσουν· αλλού, απέτυχαν ή είχαν εκτεθεί τόσο αναίσχυντα που ήταν αναγκαίο να ελεγχθούν και ακόμη να καταστραφούν. Αυτές οι ξεχωριστές θέσεις και αυτά τα διαβήματα εξηγούν πως κάποιοι ιστορικοί αποφαίνονται ότι δεν υπήρξε ποτέ γρηγοριανή μεταρρύθμιση, είτε διότι δεν την ανακάλυψαν στον τομέα τους, είτε διότι είχαν βρει επιτεύγματα που δεν μπορούσαν να ενσωματωθούν στο πρόγραμμα του Γρηγορίου Ζ'. Digitized by 10uk1s

Όμως αυτό το πρόγραμμα υπήρξε οπωσδήποτε. Απέβλεπε, σύμφωνα με τον Πάπα και τους πιο στενούς συμβούλους του, σε έναν καλύτερο εκχριστιανισμό του κόσμου αναστατώνοντας τις δομές της Εκκλησίας και μεταμορφώνοντας την κοινωνία, με την πεποίθηση ότι υπήρχε μια φυσική σχέση μεταξύ της παπικής κυριαρχίας και της σωτηρίας του ανθρώπινου γένους και αν εξασθένιζε η πρώτη δε θα μπορούσε ποτέ να πραγματωθεί η δεύτερη. Αυτή η πρόθεση, που ήταν συνάμα περιορισμένη και ενθουσιώδης, εμψύχωνε τους πιο σκληρούς και τους πιο φιλόδοξους, που επιδίωκαν ακούραστα να ενισχύσουν τη ρωμαϊκή δύναμη χωρίς να χάσουν από τα μάτια τους τις πνευματικές ανάγκες. Αυτοί, όμως, όπως συνέβη συχνά, μετρούσαν μοναδικά την αξία της πίστης, σύμφωνα με την ένταση της αφοσίωσης προς την Αγία Έδρα και την τήρηση καθορισμένων κανόνων δικαιοδοσίας (πράγμα που σκλήρυνε τη θρησκευτική φατρία και την απομάκρυνε από την αυστηρότητα, στην οποία άλλοι έμειναν προσκολλημένοι). Αντίθετα, στο κοινωνικό πολιτικό επίπεδο, προσέκρουσε πολύ νωρίς σε ισχυρές αντιστάσεις ή και στη δύναμη της αδράνειας. Η αναστάτωση των δομών της Εκκλησίας Η γρηγοριανή κίνηση τείνει να στηρίξει πάνω στην Εκκλησία την κυριαρχία του Πάπα, και από τότε ως σήμερα, αυτή την απόλυτη κυριαρχία την υπερασπίζονται ακατάπαυστα όλοι οι ποντίφικες. Αυτό δεν οδηγεί, βέβαια, αμέσως την παπωσύνη στο να αναλάβει όλο τον κλήρο και ούτε καν στην άμεση άσκηση της ρωμαϊκής εξουσίας σε όλες τις υποθέσεις. Για πολύ καιρό ακόμα, οι επίσκοποι, που είχαν αναγορευτεί, χωρίς προσδιοριστική επέμβαση, από τους «λαϊκούς» και απολυτρωμένοι από την υποταγή στις πολιτικές εξουσίες, εκλέγονται πάντα από τους κληρικούς του καθεδρικού ναού και διευθύνουν με μία πολύ ευρεία αυτονομία τη διοίκηση της επισκοπής τους. Αλλά, σε επίπεδο αρχών, από τότε, ο ρωμαίος ποντίφικας, στις διάφορες ομιλίες του, αφήνει να εννοηθεί ότι έχει την εξουσία να αμφισβητήσει αυτή την αυτονομία. Επεμβαίνει άλλωστε συχνά στη διαχείριση της επισκοπής, με την ευκαιρία εκλογών που αμφισβητούνται, ή διάφορων συγκρούσεων, στέλνοντας απεσταλμένους που ενεργούν αυταρχικά στη δικαιοσύνη του μέσα στα επισκοπικά δικαστικά σώματα. Κρατά για τον εαυτό του, επιπλέον, όλες τις αποφάσεις που αφορούν το δόγμα, κι αυτό του επιτρέπει να επεμβαίνει άνετα στις αρμοδιότητες της πειθαρχίας και της λειτουργίας, στα ήθη και στις πρακτικές. Η κίνηση λοιπόν αυτή είναι ανυποχώρητη, από την ίδια τη στιγμή όπου, στην αρχή της αρχιεροσύνης του, ο Γρηγόριος ο 7ος βεβαίωνε ότι μόνο ο ρωμαίος ποντίφικας έχει μια εξουσία που να εκτείνεται σε όλη τη χριστιανοσύνη, μια οικουμενική εξουσία, σύμφωνα με τις λακωνικές διατυπώσεις (ίσως απλά είναι τίτλοι κεφαλαίων μιας συλλογής κανονικών κειμένων που χάθηκε), αυτά που ονόμασαν Dictatus papae (παπικές εντολές). Μόνον ο ποντίφικας της Ρώμης ονομάζεται δικαίως οικουμενικός. Είναι ο μόνος που το όνομά του θα μνημονεύεται σε όλες τις εκκλησίες. Δεν πρέπει να κρίνεται από κανένα. Καμιά γενική σύνοδος δεν μπορεί να συγκληθεί χωρίς διαταγή δική του. Μόνος αυτός μπορεί να καθαιρεί και να συγχωρεί τους επισκόπους. Μόνος αυτός μπορεί, ανάλογα με τις περιστάσεις, να εισάγει νέους νόμους, να συνενώνει νέους λαούς, να μετατρέπει μια αυτοκέφαλη μονή σε αβαείο, να χωρίζει μια πλούσια επισκοπή και να συνενώνει φτωχές επισκοπές. Του επιτρέπεται να μεταφέρει τους επισκόπους από μια έδρα σε άλλη ανάλογα με τις ανάγκες. Κανένα κείμενο και κανένα βιβλίο δεν μπορούν να πάρουν αξία κανονικού δικαίου χωρίς την έγκρισή του. Τη δικαστική του απόφαση δεν έχει κανείς το δικαίωμα να την αναθεωρήσει και μόνο εκείνος μπορεί να το κάνει για τις αποφάσεις των άλλων. Οι σημαντικές διαφορές όλων των εκκλησιών πρέπει να υποβάλλονται ενώπιόν του. Αυτό το κείμενο δε χρειάζεται σχόλια. Δηλώνει καθαρά ότι ο Πάπας είναι υπεράνω της οικουμενικής συνόδου, που δεν έχει κανένα κανονικό κύρος, αν δεν έχει συγκληθεί από τον ίδιο — και της οποίας οι αποφάσεις οφείλουν να είναι σύμφωνες με το δόγμα του, αφού είναι αλάνθαστος· έχει απόλυτη εξουσία να κρίνει τους επισκόπους, να μεταβάλλει τις διαχωριστικές δομές της Εκκλησίας και να κάνει νόμους σύμφωνους με τις αποφάσεις του ή με την έγκριση που παραχωρεί σε κανόνες καθορισμένους από μια κατώτερη δικαστική αρχή. Τέλος, κατέχει και ασκεί την υπέρτατη εξουσία Digitized by 10uk1s

σε δικαστικά θέματα, δέχεται τις σημαντικές υποθέσεις και αναθεωρεί τις κρίσεις των δικαστηρίων, χωρίς να είναι δυνατό να εφεσιβάλλουν την απόφασή του, και ακόμη λιγότερο να την υποβάλλουν σε οποιαδήποτε διαδικασία αναθεώρησης. Με την άσκηση αυτής της υπέρτατης εξουσίας και κάτω από τον έλεγχό της πρέπει να εγκατασταθεί, μέσα στη χριστιανοσύνη, μία ιερατική διοίκηση, στο όνομα της ηθικής χριστιανικής τάξης, στην απόλυτη διάκριση της παπωσύνης και που θα εποπτεύει και θα υποκινεί τις πολιτικές δικαστικές εξουσίες. Μ' αυτό τον τρόπο, η σχέση, μεταξύ του εκκλησιαστικού δόγματος και της πολιτικής θεωρίας, είναι πολύ στενή. Επειδή οι ανθρώπινες δραστηριότητες αναπτύσσονται σε δύο πεδία, το εγκόσμιο και το πνευματικό, που διαφέρουν ως προς την πραγματοποίησή τους αλλά που στην πραγματικότητα δε διαχωρίζονται ποτέ ουσιαστικά — αφού σε μία απόλυτα χριστιανοποιημένη κοινωνία, η θρησκευτική υποχρέωση προσδιορίζει κάθε πράξη και κάθε χειρονομία, έχει μία ηθική αξία, που κρίνεται στα μέτρα του χριστιανικού τρόπου ζωής — γι' αυτούς τους λόγους η Εκκλησία έχει την αξίωση να κατευθύνει τον κόσμο και σύμφωνα με το γρηγοριανό σχέδιο, ο διάλογος του Πέτρου μπορεί να εγείρει θεοκρατικές αξιώσεις. Η διαμάχη για την ανάδειξη των Επισκόπων δίνει στον Γρηγόριο τον Ζ' την ευκαιρία να εκφράσει αυτή τη σκέψη. Αμέσως και με πολλή σαφήνεια, ο Πάπας θέτει τη θεμελιώδη ερώτηση στην οποία η καταφατική απάντηση υπονοείται: Γιατί η αποστολική έδρα που κρίνει τα πνευματικά ζητήματα δε θα μπορούσε να κρίνει και τα κοσμικά; Η υπονοούμενη απαίτηση μέσα σ' αυτήν την επιδέξια ερώτηση βασίζεται πάνω στην ιδέα που κληροδότησε η παράδοση, σύμφωνα με την οποία οι πολιτικές εξουσίες, έχουν σαν μοναδική αποστολή, να βοηθήσουν τους ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τη σωτηρία τους, άρα πρέπει να οργανωθεί ο επίγειος κόσμος με τέτοιο τρόπο ώστε να επικρατήσουν οι αρετές, που με την τήρησή τους οδηγούν στην αιώνια μακαριότητα. Αλλά ενώ προηγουμένως ήταν αποδεκτό ότι η εκπλήρωση αυτής της αποστολής ήταν υποταγμένη μόνο στην κρίση του Θεού, ο Πάπας και το περιβάλλον του εκτιμούν ότι υποτάσσεται τώρα στην κρίση της Εκκλησίας, γιατί κάθε κράτος, με πρώτη την Αυτοκρατορία που εκφράζει την ανώτερη πολιτική οργάνωση της χριστιανικής Δύσης, δεν έχει αξία —ηθική και λογική— παρά στο μέτρο που, υπηρετώντας τη θρησκευτική θέση για την οποία και συστάθηκε, ενσωματώνεται μέσα στην εκκλησία που αποτελεί τη μοναδική αναμφισβήτητη πολιτεία σ' αυτό τον κόσμο. Καλά λοιπόν ισχυρίζονται ότι το κοσμικό περιέχεται στο πνευματικό, ότι κάθε εξουσία πηγάζει από την Εκκλησία και ότι, από αυτό το γεγονός, η εξουσία ανήκει βασικά στον ποντίφικα της Ρώμης, διάδοχο του Πέτρου, που την έλαβε από τον Χριστό όταν του είπε «ό,τι δέσεις επί της γης θα είναι δεμένο και εν τοις ουρανοίς και ό,τι λύσεις θα είναι λελυμένο». Από αυτά προκύπτει ότι ο Πάπας έχει το δικαίωμα να ελέγχει τις πράξεις των πρόσκαιρων εξουσιών και πριν από όλες εκείνων του αυτοκράτορα. Μπορεί να τον αφορίζει, αν είναι ένοχος πολύ μεγάλων αμαρτιών ή αν επιχειρεί τη σωτηρία της ψυχής των υπηκόοων του — αυτό που συνέβη εναντίον του Ερρίκου Δ'. Οι υπήκοοι δεν είναι υποχρεωμένοι να υπακούουν στον αυτοκράτορα, αν αυτός έχει αποκοπεί από κάθε επικοινωνία με την Εκκλησία, και τότε απαλλάσσονται αυτόματα από τον όρκο πίστης που του είχαν δώσει. Ο αμαρτωλός, που καταπατεί τις χριστιανικές αρετές τις οποίες χρειάζονται, εδώ κάτω, οι άνθρωποι και που καταστρέφει την εκκλησία, μοναδική πολιτεία, αληθινά συγκροτημένη, πρέπει να καθαιρείται. Η λογική που συνδέει αυτούς τους συλλογισμούς είναι τέλεια. Στο όνομά της, θα μπορούσαμε να υποστηρίζουμε ότι οι πρόσκαιρες εξουσίες πρέπει να ορίζονται από την παπωσύνη. Ο Γρηγόριος Ζ' δεν πηγαίνει τόσο μακριά. Εκτιμά ότι οι μονάρχες τις κατέχουν από τον Θεό, σε συνάρτηση με διάφορα επιχειρήματα (εκλογές, κληρονομιά κ.τ.λ.) και ότι η Εκκλησία πιστοποιεί και μόνο αυτό το γεγονός που συνιστά ένα συμβόλαιο μεταξύ των «λαϊκών» δυνάμεων και της θεότητας, άρα μεταξύ αυτών των δυνάμεων και εκείνης. Ούτως ώστε, όταν το συμβόλαιο αθετείται, να έχει το δικαίωμα να απορρίψει την άλλη πλευρά, να την καταδικάζει και να της αφαιρέσει κάθε δικαιοδοσία. Αντίθετα, αν οι ηγεμόνες εκπληρούν κατάλληλα την αποστολή τους, η εκκλησιαστική αρχή, παρ' όλο που τους μοιράζει αφειδώς Digitized by 10uk1s

συμβουλές, τους αφήνει ελεύθερους στις επιχειρήσεις τους. Της είναι θεμιτό να τους προσεταιρίζεται όταν είναι δυνατό. Μ' αυτό τον τρόπο η Αγία Έδρα δέχεται πραγματικά στην υποτέλειά της τα νέα Κράτη που δημιουργούνται κατά την εποχή της επανάκτησης της Ιβηρικής χερσονήσου από τους μωαμεθανούς και τους δίνει με αυτό τον τρόπο τη νομιμότητα, — το ίδιο έγινε και με το βασίλειο της Σικελίας. Αφού παρουσιάστηκε μ' αυτό τον τρόπο, από το 1050, κάποτε εύκαμπτο και ήπιο, κάποτε ενισχυμένο και αδιάλλακτο, αυτό το δόγμα της ιερατικής διακυβέρνησης και της παπικής εξουσίας πάνω στον κλήρο και στον κόσμο, συνέτεινε κατά κάποιο τρόπο στη γενική διάπλαση της Δύσης. Από τη μια μεριά, πράγματι, και αν ακόμα οι γρηγοριανοί δεν υπήρξαν οι μοναδικοί φορείς της θρησκευτικής μεταρρύθμισης και παρ' όλο που αυτή πραγματοποιήθηκε με διαφορετικούς τρόπους και σύμφωνα με διαφορετικές προθέσεις, είμαστε υποχρεωμένοι να διαπιστώσουσμε ότι, γύρω στο 1150, οι νόμοι και οι κανόνες της Εκκλησίας είχαν παγιωθεί και τελειοποιηθεί, ενώ οι πνευματικές ανησυχίες είχαν βαθύνει. Αυτές είναι οι δύο κύριες όψεις της κίνησης: η δύναμη της πειθαρχίας σύμφωνα με μια πίστη που προσδιορίζεται επίσημα· η δύναμη της πνευματικότητας και της ηθικής σύμφωνα με μια πεποίθηση που αποβλέπει στην εσωτερική τελειοποίηση. Ο Άγιος Βερνάρδος αντιπροσωπεύει κάλλιστα, και με μοναδικό τρόπο, τη σύμπτωση αυτών των δύο επιχειρημάτων, ενώ άλλοι δεν εκφράζουν παρά ένα από τα δύο (ο Suger ή ο μεγάλος ειδικός του εκκλησιαστικού δικαίου ο Γρατιανός το πρώτο· ο Guigue που οργάνωσε τη Μεγάλη Σαρτρέζα μετά τον Μπρούνο, το δεύτερο). Η Δύση είναι λοιπόν περισσότερο χριστιανική. Από την άλλη, η μεταλλαγή αυτή καταλήγει, την ίδια εποχή, σε μία εκκλησία περισσότερο δεμένη, περισσότερο επικεντρωμένη, περισσότερο ενωμένη. Από αυτό το γεγονός, η γρηγοριανή, όπως την αποκαλούν, μεταρρύθμιση, και κάθε τι που τη συνοδεύει, έχουν ενισχύσει κατά τρόπο σημαντικό την πνευματική και ηθική ένωση της Ευρώπης, όπως το αποδεικνύουν οι πρώτες συνελεύσεις των οικουμενικών συνόδων (Λατερανού 1, το 1122, Λατερανού 2, το 1139)· είναι συνελεύσεις όλων των λατίνων επισκόπων, που ως τότε, δεν είχαν ποτέ παρευρεθεί σε συσκέψεις τόσο ομόφωνες και «οικουμενικές» και οι οποίοι, με την πλήρη συγκατάθεσή τους στα παπικά προγράμματα, εκφράζουν την πιο λαμπρή εκδήλωση του κύρους που η Αγία Έδρα, με την ιεραρχία, έχει αποκτήσει και που ασκεί υπέρ της συνοχής. Η γρηγοριανή λοιπόν κίνηση συνέτεινε να δημιουργηθεί η μεσαιωνική Ευρώπη. Αντίθετα, δημιουργώντας νέες δομές που εγκαθιστούν και ενισχύουν τη ρωμαϊκή μοναρχία καθώς και τις εξουσίες και τα προνόμια των κληρικών, τους οποίους θέλει να τοποθετήσει σαν πνευματικούς πατέρες και συμβούλους όλων των ατόμων και όλων των ομάδων, μετατρέπει αυτή την πολύ ιεραρχημένη και πολύ αυταρχική Εκκλησία, σε μια κλειστή Εκκλησία, η οποία δεν διστάζει, άλλωστε, να αποκλείσει αυτούς που δεν δέχονται τους κανόνες της και εργάζεται πριν από όλα για τη δύναμή της και εκείνη του κλήρου, ενισχύοντας τον κληρικαλισμό (με την απόλυτη έννοια της λέξης): μια Εκκλησία που απομονώνεται και κινδυνεύει να αποκοπεί από τις πραγματικές δυνάμεις και τις ανανεωτικές προσπάθειες, άρα να μην αποτελεί πια το βαθύ και ζωντανό σκελετό της ενωμένης Δύσης. Κοινωνική αμφισβήτηση και οικειοποίηση Στους αγώνες που διεξάγουν κατά των πολιτικών εξουσιών, οι γρηγοριανοί ή τουλάχιστον μερικοί από αυτούς, μεταξύ των οποίων ο Γρηγόριος Ζ', αναπτύσσουν κάποτε ιδέες και υιοθετούν στάσεις που θα μπορούσαν να κλονίσουν τις βάσεις και την οργάνωση της κοινωνίας. Πράγματι, καθώς επικρίνουν και καταγγέλλουν τις επιθέσεις κατά της Εκκλησίας, στις οποίες, άμεσα ή έμμεσα, επιδίδονται οι κοσμικές δυνάμεις, παρατηρούν με επιμονή ότι δεν υπάρχει ένας ηγεμόνας που να τοποθετεί την τιμή του Θεού πάνω από τη δική του τιμή, και που να προτιμά τη δικαιοσύνη από το δικό του συμφέρον (γράμμα του Γρηγορίου Ζ' στον Ούγο του Cluny, 1075). Και Digitized by 10uk1s

ακόμα, κρίνουν και δηλώνουν ότι η βασιλική εξουσία δημιουργήθηκε από ανθρώπους που αγνοούσαν τον Θεό, που, υποδαυλισμένοι από μια τυφλή φιλοδοξία και μια αφόρητη θρασύτητα, παρακινούμενοι από το δαίμονα, ηγεμόνα αυτού του κόσμου, επιχείρησαν από αλαζονεία, με ψέματα, με αρπαγές, με ανθρωποκτονίες και με σχεδόν όλων των ειδών τα εγκλήματα, να εξουσιάσουν τους ομοίους τους, δηλαδή τους άλλους ανθρώπους (γράμμα του ίδιου Πάπα στον επίσκοπο του Μετζ, Χέρμαν 1081). Τέτοιες διακηρύξεις βεβαιώνουν συνεχώς πως ούτε ο τρόπος με τον οποίο εμφανίστηκε (η προέλευση) ούτε η μέθοδος με την οποία λειτουργεί (η άσκησή του) δε δικαιολογούν το βασιλικό προνόμιο (αυτό της πολιτικής εξουσίας). Αυτές όμως δεν οδηγούν στην απόρριψή της και στην άρνηση της πολιτικής εξουσίας αυτής της ίδιας, αφού παραδέχονται και υπογραμμίζουν αλλού, ότι, αυτή η εξουσία, είναι μέσα στην ηθελημένη τάξη του Θεού. Απλά, τις περισσότερες φορές, και κατά βάθος, επειδή από την αρχή είχε διαφθαρεί από αυτούς που την είχαν ιδρύσει, δε σέβεται τους κανόνες αυτής της τάξης, σύμφωνα με τους οποίους η αληθινή διοίκηση ανήκει στην Εκκλησία: στην πρακτική, δεν υποτάσσεται, ούτε σ' αυτήν την τάξη, ούτε στην εκκλησιαστική εξουσία. Από αυτό, προκύπτει ότι όλες οι «λαϊκές» εξουσίες αμφισβητούνται και πρέπει να ελέγχονται. Μεταξύ αυτών είναι οι εξουσίες που ασκούν σε τοπικό επίπεδο οι άρχοντες, εξίσου ή και περισσότερο ίσως από τις εξουσίες των βασιλιάδων, επειδή οι άρχοντες πολύ συχνά «επιχείρησαν από αλαζονεία να εξουσιάσουν τους ομοίους τους». Η απαγόρευση της ανάδειξης των επισκόπων από τους «λαϊκούς», και γενικότερα η απόλυτη άρνηση των γρηγοριανών, για κοσμική παρέμβαση στο διορισμό τους, συνιστούν την πιο σαφή μορφή αυτής της αμφισβήτησης, αφού μ' αυτό τον τρόπο συζητιέται η στενή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην αριστοκρατία των αρχόνων και στην εκκλησιαστική αριστοκρατία, δηλαδή η ισχύς που έχουν πολλές οικογένειες και αρχοντικές γενιές, οι οποίες κατέχουν, τοπικά, τα κάστρα και την επισκοπική έδρα — το σπαθί και την επισκοπική ράβδο. Πολύ συχνά, βέβαια, η μέθοδος προσεταιρισμού δεν παρουσιάζει κανένα χαρακτηριστικό αληθινής σιμωνίας. Σε μερικές περιοχές, στο Languedoc για παράδειγμα, οι επίσκοποι εκλέγονται από συνεργάτες τους, κληρικούς και λαϊκούς, και κατόπιν ο εκλεγόμενος επιβεβαιώνει το διορισμό του, κατά άτυπο τρόπο, από τον κλήρο (τους αγροτικούς ιερείς). Σ' αυτή την προαγωγή ο κόμης κατέχει ξεχωριστή θέση: όχι μόνο είναι μέλος της ιερατικής συνόδου, αλλά είναι αυτός που επιτρέπει να προβούν στην εκλογή και που επικυρώνει το αποτέλεσμα. Γενικά, δεν ανακηρύσσει με την επισκοπική ράβδο και με το δαχτυλίδι τον εκλεγμένο ιεράρχη (δεν του δίνει τα πνευματικά σύμβολα του λειτουργήματός του). Αντίθετα, επειδή αναλαμβάνει την προστασία της επισκοπής και τη φρούρηση της επισκοπικής κληρονομιάς, ιδιαίτερα κατά τη χηρεία της έδρας, αφού με την παρουσία του και την ισχύ του, εμποδίζει κατά κάποιο τρόπο τις ραδιουργίες και τις πιέσεις των οπαδών, ο νέος επίσκοπος τον ανταμείβει με ένα δώρο, που δεν μπορεί να παρομοιαστεί με σιμωνία. Όμως, αυτό το σύστημα που υποτίθεται ότι τοποθετεί ανθρώπους έντιμους και ικανούς εμπεριέχει τον κίνδυνο να προάγει ανίκανους ή διεφθαρμένους, τους οποίους προτίμησαν εξαιτίας των οικογενειακών τους σχέσεων και ειδικότερα χάρη στην υποστήριξη του κόμη. Γι' αυτό το λόγο οι γρηγοριανοί, όταν θέλησαν να αποκαταστήσουν το επισκοπικό αξίωμα, δεν μπορούσαν να το δεχτούν. Αλλά, είναι φανερό πως κάνοντας αυτό, αμφισβητούν την ισχύ της αριστοκρατίας. Αυτή είναι και η αιτία για την οποία πολλοί επίσκοποι διαμαρτύρονται γι' αυτή την πράξη, που βλάπτει όχι τόσο το άτομό τους, όσο την κοινωνική τους κατηγορία. Τέλος, αν κάτι αμφισβητείται είναι η τριταξική κοινωνία, όχι στην κατανομή της, σε τρεις τάξεις (ordines) που θεωρείται σαν πρότυπο, αλλά στη διάταξη των δυνάμεων στους κόλπους της. Οι γρηγοριανοί υποστηρίζουν, πράγματι, ότι δεν αρκεί να ζητά κανείς από κάθε ομάδα να επιτελεί το έργο της, αφού οπωσδήποτε, παρουσιάζεται θέμα κυρίαρχης εξουσίας. Αν δε λυθεί αυτό, όπως είχε συμβεί ως τότε, είναι σαν να αφήνουν υποκριτικά τους κομψευόμενους (bellatores) να εξουσιάζουν τα πάντα και οι ίδιοι ή κατά έμμεσο τρόπο προς όφελός τους, να αποτελούν τα ανώτερα στελέχη των ιεροκηρύκων (oratores) και συνάμα, όσον αφορά στη διατήρηση της ειρήνης και στην άσκηση της προστασίας, να είναι δικαστές και διάδικοι. Σύμφωνα μ' αυτούς, πρέπει λοιπόν να καταστραφεί η βαθύτερη σχέση μεταξύ αυτών των δύο κυρίαρχων ομάδων και να δοθεί αποτελεσματικά η Digitized by 10uk1s

εξουσία του ελέγχου της κοινωνίας, άρα και της διοίκησής της, στους ιεροκήρυκες που προέρχονται από έναν εξαγνισμένο και ελεύθερο κλήρο. Αυτός ο έλεγχος θα μπορούσε, άλλωστε, να οδηγήσει στην επανεξέταση της εγκυρότητας των υποχρεώσεων των υποτελών και του όρκου, ο οποίος, αν συμφωνήσουμε με τη σκέψη του Βερνάρδου της Κωνσταντίας που ήταν ένας από τους πιο ένθερμους από αυτούς, δεν παραμένει έγκυρος παρά στο μέτρο όπου το περιεχόμενο και η πρακτική χρήση του ανταποκρίνονται στον «καθολικό νόμο». Μήπως δεν είναι αξιοσημείωτο, άλλωστε, πως αυτό που έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση στους συγχρόνους, ανάμεσα στις κυρώσεις που πήρε ο Γρηγόριος Ζ' εναντίον του Ερρίκου Δ', φαίνεται να ήταν η ακύρωση της υποχρεωτικής πίστης που όφειλαν οι υπήκοοι στο βασιλιά τους, εννοείται πριν από όλα οι υποτελείς του που «αποδεσμεύονται από τον όρκο τους»; Η γρηγοριανή μεταρρύθμιση, όπως παρουσιάζεται, σύμφωνα με τα ακραία επιχειρήματα που προβάλλουν οι πιο σκληροί οπαδοί της, τείνει λοιπόν να αναστατώσει την κοινωνική τάξη, το κατεστημένο και από αυτήν την άποψη, προσβάλλει τη συνοχή της Δύσης. Άλλωστε μ' αυτό τον τρόπο την είδαν αρκετοί σύγχρονοι, τουλάχιστον μεταξύ, του 1070 και του 1080: μια επανάσταση που απειλεί να καταστρέψει την οργάνωση του κόσμου και την κλίμακα των αναγνωρισμένων αξιών. Στα επόμενα χρόνια, η φατρία των άκρων εξακολουθεί τη δράση της στους κόλπους των γρηγοριανών και ακόμα σκληραίνει τη στάση της κατά του αυτοκράτορα, στον οποίο δε θέλει να κάνει καμιά παραχώρηση. Αντίθετα, οι μετριοπαθείς ομάδες υπερισχύουν και καταλήγουν στη διαπραγμάτευση που τερματίζει τη διαμάχη. Αλλά αυτή η εξέλιξη παρατηρείται από την εποχή της αρχιερατείας του Ουρβανού Β' (1089-1100), παλαιού ηγούμενου του Cluny, αναμορφωτού, Βαθιά εμπνευσμένου από τα γρηγοριανά προγράμματα. Γρηγοριανός ο ίδιος, αλλά άνθρωπος αμερόληπτος, επιπλέον γόνος της υψηλής αριστοκρατίας, άρα απόλυτα ικανός να καταλάβει τη νοοτροπία των ηγεμόνων και να μοιραστεί της ανησυχίες των ισχυρών. Εναντιώνεται σκληρά στις αληθινές σιμωνιακές πρακτικές, επιδίδεται με μεγάλο ζήλο να εκθειάζει και να αναπτύσσει την αποστολή του κλήρου και το κύρος της παπωσύνης, φροντίζοντας αρχικά να επαναφέρει μέσα στην Εκκλησία κάθε λειτούργημα στην πραγματική του αποστολή: οι μοναχοί στα μοναστήρια τους, οι εφημέριοι στις ενορίες τους, οι επίσκοποι στις επισκοπές τους — και οι άξιοι επίσκοποι να ασκούν πλήρως και ελεύθερα τις δικαιοδοσίες τους. Δεν παραιτείται λοιπόν από την πνευματική διοίκηση της κοινωνίας από τους κληρικούς, αλλά υπονοεί ότι αυτό θα το πετύχει ουσιαστικά με την προτροπή και ότι, στην πραγματοποίηση των καθηκόντων και των πράξεων που διαμόρφωσε έτσι και επιθυμούσε η Εκκλησία, η κοσμική αριστοκρατία θα κατείχε μία ανώτερη θέση και θα συμμετείχε εντελώς. Διαμορφώνει λοιπόν εκτεταμένες επιχειρήσεις για την Εκκλησία, τη χριστιανοσύνη και τη Δύση, στις οποίες ηγούνται συνάμα η παπωσύνη, η Αυτοκρατορία και τα βασίλεια, οι επίσκοποι και οι άρχοντες, και που θα αποτελούσαν ένα μέσο για να συνεχιστεί η ηθική μεταρρύθμιση, αναμορφώνοντας τους ανθρώπους, ώστε ο καθένας να προχωρεί στην οδό της τελειοποίησης, σύμφωνα με την ιδιαιτερότητα της αναγνωρισμένης αποστολής της τάξης του, με την πρακτική ιδιαιτέρων αρετών, ουσιαστικά εξαρτημένων απ' αυτή την αποστολή και που θα νομιμοποιούν τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτή. Αν οι άρχοντες συνεργούν απόλυτα σ' αυτά τα ευσεβή έργα που δεν είναι μόνο καθιερωμένες συνήθειες και μια απλή περιφρούρηση, τότε οι εξουσίες τους δικαιώνονται. Έτσι, τίποτα δεν αλλάζει βασικά μέσα στο όραμα της κοινωνίας, αλλά ανοίγονται νέοι ορίζοντες. Η Εκκλησία και η παπωσύνη προτείνουν «νέα σύνορα». Η σταυροφορία H αρχική επιχείρηση, που απαιτεί θάρρος και αυταπάρνηση, η θεάρεστη επιχείρηση, έτσι ώστε ο πόλεμος μέσα από τον οποίο συντελείται να θεωρείται το υπόδειγμα του δίκαιου πολέμου, είναι η σταυροφορία. Αυτή κατά κύριο λόγο είναι ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, στη χώρα όπου έζησε ο Χριστός: κορυφαίο προσκύνημα, αφού αποκαθιστά μια σχέση τελείως εξαιρετική, αλλά και Digitized by 10uk1s

ένα δύσκολο και επικίνδυνο ταξίδι, έτσι ώστε να αποτελεί ένα είδος μετάνοιας, αφού υποχρεώνει σε παραίτηση από μία ήσυχη ζωή. Από τις αρχές του χριστιανισμού, αυτό το προσκύνημα συνεχιζόταν και η κατάκτηση της Παλαιστίνης από τους Άραβες δεν το είχε εμποδίσει για πολύ καιρό. Από το 1050 ίσως είχε γίνει πιο επικίνδυνο, είτε διότι οι Τούρκοι που κατείχαν τότε την Ιερουσαλήμ δυσπιστούσαν ως προς τους προσκυνητές τους οποίους υποπτεύονταν ότι ήταν κατάσκοποι στην υπηρεσία των Βυζαντινών, είτε επειδή οι διαμάχες μεταξύ μωαμεθανικών ομάδων (οι φατιμίτες του Καΐρου, οι σουνίτες της Βαγδάτης, τα τοπικά εμιράτα) είχαν σαν συνέπεια να δυσκολεύουν τις μετακινήσεις· είτε απλά διότι το Βυζάντιο υπερέβαλλε τον κίνδυνο για να αποκτήσει μία βοήθεια από τη Δύση, την οποία είχε πολλές φορές εκλιπαρήσει. Ο Ουρβανός Β', στον οποίο απευθύνονται πάλι, απαντά ευνοϊκά. Στην αρχή, δε φαίνεται διατεθειμένος να κάνει κάτι παραπάνω από την αποστολή μιας βοήθειας. Γρήγορα όμως, προχωρά περισσότερο, και στην περίφημη Σύνοδο του Κλερμόν το 1095, αναπτύσσει όλη τη θεωρία της σταυροφορίας. Κάνει έκκληση για έναν επιθετικό πόλεμο κατά του Ισλάμ για να «ελευθερωθεί» η Παλαιστίνη και οι άγιες πόλεις και να παραμείνουν στενά προσκολλημένες στη χριστιανοσύνη, κάτω από την εξουσία και χάρη στη δύναμη των χωρών της Δύσης. Δηλώνει ότι όλοι εκείνοι που θα δώσουν ένορκη υπόσχεση πως θα επιδοθούν σ' αυτό τον αγώνα, θα είναι, κατά κάποιο τρόπο, αφιερωμένοι στον Κύριο και ότι, κατά την απουσία τους, οι οικογένειές τους και οι περιουσίες τους θα είναι κάτω από την προστασία της Εκκλησίας. Ένα διακριτικό σημάδι, ο σταυρός, που θα φέρουν πάνω στα ενδύματά τους, χωρίς αυτό να είναι μια πρωτοβουλία του Πάπα, θα επιτρέψει, άλλωστε, να καθορίζουν την ταυτότητά τους και θα είναι το έμβλημα αναγνώρισης της αγιότητας της «πράξης» τους. Αυτή, όπως είναι φανερό, εξαίρει το ηθικό κύρος της παπωσύνης, που εμφανίζεται σαν υπέρτατος οδηγός που προτρέπει, προσδιορίζει και ελέγχει, ενώ συνάμα αποδεικνύει την ισχύ που έχει ήδη αποκτήσει, από την εποχή της γρηγοριανής ανανέωσης. Αλλά, ρεαλιστικά, πολιτικά και κοινωνικά είναι υπόθεση των ιπποτών, του ομίλου των αρχόντων που συμμετέχουν απόλυτα στο έργο του κόσμου. Είναι σημαντικό ότι δε γυρεύουν συστηματικά να συνεταιριστούν τους βασιλείς μ' αυτή την ιδιότητα, και ότι η λαϊκή εκστρατεία, που θα αρχίσει να κινείται, κρίνεται χωρίς ενδιαφέρον. Κάτω από τον έλεγχο ενός απεσταλμένου του πάπα, του Αντεμάρ ντε Μοντέιγ (Adhémar de Monteil), μετά που ο ίδιος ο ποντίφικας ασχολήθηκε με τη χρηματοδότηση (εξοπλισμός, έξοδα ταξιδιού) και αφού είχαν προσχεδιάσει τον ανεφοδιασμό, η ένοπλη εκστρατεία χωρίστηκε σε πολλές ομάδες: οι άρχοντες της βόρειας Γαλλίας γύρω από τον Ούγο ντε Βερμαντουά (Hugues de Vermandois)· Νορμανδοί, Φλαμανδοί και άλλοι «Γάλλοι» με το δούκα της Νορμανδίας, Ροβέρτο Κουρτέζ (Robert Courteheuse), τον κόμητα της Φλάνδρας και τον κόμητα του Μπλουά· Λωρραίνοι και Ρηνανοί οδηγημένοι από το δούκα Γοδεφρίδο ντε Μπουγιόν (Godefroy de Bouillon) και τον αδελφό του, Βαλδουίνο της Βουλώνης (Baudoin de Boulogne)· Νότιοι από το Languedoc υπό τον κόμητα της Τουλούζης, Ρεϊμόνδο Δ' ντε Σεν-Ζιλ (Raimond IV de Saint-Gilles)· Νορμανδοί από τη νότιο Ιταλία και τη Σικελία, που διοικεί ένας γιος του Ροβέρτου-Γουϊσκάρδου, ο Μποεμόν (Bohémond), και ο ανηψιός του Τανκρέδος. Τα διάφορα εκστρατευτικά σώματα, αφού ακολούθησαν διαφορετικές διαδρομές, συναντήθηκαν πάλι, όπως είχαν προβλέψει, στο Βυζάντιο. Διαμένουν αρκετό καιρό σ' αυτή την πόλη, όχι μόνο για να ανεφοδιαστούν και να τελειώσουν τις ετοιμασίες τους, αλλά και επειδή ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός σκέπτεται να επωφεληθεί από την επιχείρηση και να επιτύχει ώστε η κατάκτηση, αν υπάρξει κατάκτηση, να καταλήξει στην επανένταξη των επανακτημένων περιοχών στη βυζαντινή τροχιά, τουλάχιστον κάτω από την έμμεση εξουσία του. Το 1097, ξεκινούν επιτέλους και κατακτούν την Αντιόχεια. Αργότερα, παρ' όλους τους ανταγωνισμούς που γεννιούνται ανάμεσα στους διάφορους αρχηγούς, πετυχαίνουν να καταλάβουν την Ιερουσαλήμ (Ιούλιο 1099). Τα επόμενα χρόνια, ύστερα από μεγάλες προσπάθειες και συχνά με ανδραγαθήματα, κατορθώνουν να καταλάβουν όλη την περιοχή που πηγαίνει από την Αντιόχεια ως την έρημο του Σινά, που περιορίζεται ανατολικά από τις υψηλές οροσειρές του Λιβάνου, και από την κοιλάδα του Ιορδάνη: Το βασίλειο της Ιερουσαλήμ, η κομητεία της Τριπόλεως, το πριγκηπάτο της Αντιόχειας και, οικοδόμημα πιο εφήμερο στα βορειο-ανατολικά, η κομητεία της Εδέσσης. Digitized by 10uk1s

Αυτή η κατακτημένη περιοχή θεωρείται αμέσως σαν ουσιαστικό τμήμα της λατινικής χριστιανοσύνης, δικαιωματικά και πραγματικά, αφού η επέμβαση της Δύσης, δεν είναι παρά μια νόμιμη ανάκτηση, και λογικά, οι χριστιανοί που βρίσκονται κάτω από το κύρος του Πέτρου [του Πάπα], δηλαδή οι μόνοι αυθεντικοί, οφείλουν να κρατούν και να κατέχουν τη γη όπου έζησε ο Χριστός. Είναι λοιπόν αναγκαίο να τη φυλάγουν, έτσι ώστε, όταν θα απειληθεί από μωαμεθανικές αντεπιθέσεις, θα χρειαστεί να οργανωθούν νέες σταυροφορίες για τις οποίες, άλλωστε, θα κάνουν έκκληση στους βασιλιάδες, επειδή αυτοί κατέχουν μια σημαντική δύναμη (δεύτερη Σταυροφορία με τον αυτοκράτορα Κονράδο Γ' και το βασιλιά Λουδοβίκο Ζ' στα 1147-1149· αργότερα —στα 1190-1193— για τον ίδιο σκοπό, τρίτη Σταυροφορία με τον Φρειδερίκο Βαρβαρόσα, τον Φίλιππο-Αύγουστο, και τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο). Αλλά για μια καλύτερη υπεράσπιση και για να έχουν επί τόπου ένα μόνιμο εκλεκτό σώμα, ιδρύουν θρησκευτικά και στρατιωτικά τάγματα, που εμφανίζονται με πρωτοβουλία των ιπποτών που έχουν εμπλακεί στη διαμάχη της Ανατολής: Ναΐτες, Οσπιταλίτες (ή Ιωαννίτες) και αργότερα Τεύτωνες. Αυτά τα τάγματα προσφέρουν το υπόδειγμα του τέλειου ιππότη, στην υπηρεσία ενός δίκαιου σκοπού που είναι αυτός της Εκκλησίας που επιτελείται μέσα από την πιο θαρραλέα πολεμική πράξη, αλλά και με την πρακτική των «μοναστικών» ή αρετών — την αγνότητα, την ατομική πενία, την υπακοή. Στις ομάδες των αρχόντων και στην ιπποσύνη προτείνουν ένα ιδανικό και παρουσιάζουν τον ίδιο τον πόλεμο σαν ένα υποδειγματικό έργο. Η σταυροφορία δίνει πάλι, λοιπόν, ρώμη και δυναμισμό σ' αυτές τις ομάδες και σ' αυτούς τους κύκλους. Τους προσφέρει να εκτελέσουν μια ύψιστη επιχείρηση που τους επιτρέπει να τελειοποιηθούν οι ίδιοι μέσα από την άσκηση των ίδιων αρετών και μέσα από την ενότητα των ίδιων αξιών, ενισχύοντας, κάτω από την αιγίδα της Εκκλησίας, τη συνοχή τους. Συνεταιρίζεται και άλλες ομάδες στην πραγματοποίηση αυτού του έργου — αρκεί να αναφέρουμε, για να το διαπιστώσουμε, το εμπορικό ενδιαφέρον που προκαλεί, και τα κέρδη που αντλεί η ιταλική οικονομία. Τέλος, είναι η ιδεολογική και υλοποιημένη έκφραση ενός καθολικού, λατινικού, δυτικού και ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού. Η πνευματική ανάπτυξη Από την καρολιγγιανή Αναγέννηση, παρ' όλο το φαινομενικό κενό, κατά το πρώτο ήμισυ του 10ου αιώνα, η πνευματική πρόοδος είναι αδιάκοπη. Ξεκινά πραγματικά κατά το 950, με την εξάπλωση, εν μέρει, του μοναχισμού, και επιταχύνεται από το 950 και ως τις αρχές του 12ου αιώνα, σε σχέση με την ανάπτυξη των μετακινήσεων και των ανταλλαγών και με τη γρηγοριανή μεταρρύθμιση που ωθεί σε μία καλύτερη γνωριμία της θρησκείας και στην εξεύρεση επιχειρημάτων που θα εξοπλίσουν τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα, για να επιδοθούν έτσι σε μία νέα σκέψη πάνω στα δόγματα και να αναζητήσουν ή να ξαναβρούν τεκμήρια του παρελθόντος. Ξεκινώντας μ' αυτό τον τρόπο, η κίνηση θα απλωθεί περισσότερο ακόμη στην επόμενη περίοδο· αλλά από τις αρχές του 12ου αιώνα, θα δώσει στη σκέψη και στον πολιτισμό της Δύσης, μια δύναμη στην οποία δεν είχε φθάσει παλαιότερα. Αυτό εκφράζεται, πριν απ' όλα, με μία καλύτερη εξάπλωση της λατινικής γλώσσας, που από τον καιρό του Καρλομάγνου ήδη, ήταν η γλώσσα των μορφωμένων και της λειτουργίας. Εξελίσσεται λοιπόν σε γλώσσα των σχέσεων, άρα, για έναν περιορισμένο κύκλο, σε καθομιλουμένη: αυτή της επικοινωνίας των εκκλησιαστικών μεταξύ τους και όλων των διοικητικών υπηρεσιών. Όλες οι πράξεις και όλα τα αυτοκρατορικά διπλώματα, και αυτά ακόμα που απορρέουν από απλούς άρχοντες που δεν τα πολυκαταλαβαίνουν, συντάσσονται στη λατινική γλώσσα — επειδή χωρίς αμφιβολία, η διάδοσή της είναι μεγάλη, γι' αυτό και τα διπλώματα των προνομίων είναι όλο και περισσότερο γραπτά, και όχι το αντίθετο. Διδάσκεται στα σχολεία, στην αρχή από τους ψαλμούς και από μερικά ιστορικά κείμενα, αργότερα στηρίζεται στους συγγραφείς της ύστερης Αυτοκρατορίας (Σιδώνιος, Απολλινάριος) και όλο και περισσότερο στους «κλασικούς» (Κικέρων, Πλίνιος, Τερέντιος, Βιργίλιος). Από αυτούς τους τελευταίους εξάγουν τη διδασκαλία της γραμματικής, μέσα από τα Digitized by 10uk1s

κείμενά τους ασκούνται στη ρητορική, που παρουσιάζουν σε ειδικές πραγματείες (Ars dictaminis). Τέλος, η σημασία της λατινικής γλώσσας είναι τόσο μεγάλη που τα σπουδαία κοσμικά πρόσωπα αρχίζουν να τη μαθαίνουν. Αν ο Όθων ο Μέγας δεν την ξέρει, ο εγγονός του ο Όθων Γ', που είναι μορφωμένος, τη χειρίζεται πολύ καλά. Στη Γαλλία, ο βασιλιάς Ροβέρτος ο Ευσεβής (996-1031) που έκανε σοβαρές σπουδές στη Reims, και αργότερα ο Λουδοβίκος Ζ' (1137-1180) την καταλαβαίνουν τέλεια και ενδιαφέρονται για τα πνευματικά ζητήματα. Ο πολλαπλασιασμός των μοναστηριών, η φροντίδα να εφοδιάσουν τους μελλοντικούς μοναχούς με ένα μορφωτικό όργανο τουλάχιστον στοιχειώδες για να μπορούν να εμβαθύνουν και να μελετήσουν τις Γραφές και τη λειτουργία, η επιθυμία να επηρεάζουν τη γύρω κοινωνία για να την εκχριστιανίσουν καλύτερα, εκπαιδεύοντας τα παιδιά της αριστοκρατίας, η βούληση σε μερικά κέντρα, να διαμορφωθεί μια λόγια εκπαίδευση, όλα αυτά οδηγούν στη δημιουργία και στην άνθηση των σχολείων. Μεταξύ αυτών, οι μοναστηριακές σχολές ανοίγονται στους νέους που δεν έχουν απαραίτητα κλίση στο μοναχισμό, όπως στο Fleury-sur-Loire, Saint -Gall, Hirsau, Bobbio, Fécamp, Le Bec. Εκεί διαπρέπουν ιδιαιτέρως, μαζί με μερικές άλλες, και διαδίδουν μια θρησκευτική παιδεία της οποίας τα θεμέλια και οι προθέσεις είναι σε άμεση σχέση με το μυστικισμό. Κοντά σ' αυτές, μέσα στις πόλεις που επεκτείνονται, εκκλησιαστικοί σύλλογοι, ιερατικές σύνοδοι, τις περισσότερες φορές μεταρρυθμισμένες, των οποίων οι κληρικοί θέλουν να ασκήσουν την επιρροή τους με το κήρυγμα και ακριβώς με την εκπαίδευση, συγκροτούν σχολικά κέντρα αποτελεσματικά, που αναταράσσουν συχνά τη μονοτονία της μοναστικής παιδαγωγικής. Το ίδιο συμβαίνει και στις επισκοπικές σχολές, που συντηρούνται κάτω από τον έλεγχο των επισκόπων με την ενθάρρυνση της Αγίας Έδρας κοντά στους καθεδρικούς ναούς. Κατά το πρώτο ήμισι του 12ου αιώνα, ενώ τα σχολεία των μοναστηριών υποχωρούν και κλείνουν — ο Άγιος Βερνάρδος επαναλαμβάνει ότι δεν γίνεσαι μοναχός για να μελετάς, αλλά για να μιμείσαι τον Χριστό και να προσεύχεσαι —αυτά τα κολέγια των κληρικών— Laon, Reims, Chartres, Canterbury, Lincoln, York, Cologne, Trèves, Bologne, και προ παντός το Παρίσι με την καθεδρική σχολή της Νοτρ-Νταμ και τις συνοδικές σχολές της Αγίας Γενεβιέβης και του Αγίου Βίκτωρος — επιβάλλονται σαν οι κυριότερες πνευματικές εστίες. Διδάσκουν, όπως και στο παρελθόν, τις ελεύθερες τέχνες του trivium και του quadrivium, αναπτύσσοντας σε ορισμένα κέντρα αυτό ή εκείνο το μέρος αυτών των προγραμμάτων. Αλλά κυρίως, όλα αυτά τα αντιλαμβανόμαστε σαν μία πρωτοβουλία που οδηγεί σε μία ανώτερη εκπαίδευση και σε προβληματισμούς ανωτάτου επιπέδου. Σ' αυτό το σημείο η παιδεία αυτής της εποχής διαφέρει από εκείνη της καρολιγγιανής και δίνει στη Δύση μία καινούρια σταθερότητα. Χρησιμοποιούν καλύτερα τα λατινικά. Παύουν να μιμούνται τους μεγάλους συγγραφείς της αρχαιότητας, όπως κάνανε ακόμη και μετά το 950. Απομακρύνονται από τον τρόπο που εκφράζονται, από το ύφος τους —αν και όλοι οι συγγραφείς δεν το πετυχαίνουν πάντοτε— για να αποκτήσουν μια δική τους μέθοδο. Γίνονται όλο και περισσότερο περίεργοι. Στις αρχές του 12ου αιώνα, αρχίζουν να ενδιαφέρονται για τα ελληνικά και τα αραβικά έργα, και επιχειρούν τις πρώτες μεταφράσεις. Καταλήγουν έτσι, για ό,τι αφορά τα κάθε είδους προβλήματα, σε μία εξύψωση της σκέψης που επιτρέπει να τα θίξουν, να τα αναλύσουν, να τα εκθέσουν, συνδέοντας τα επιχειρήματά τους με γενικές έννοιες, συχνά αφηρημένες. Με δυο λόγια, «διανοουμενίζουν» και αυτό αποδεικνύει ότι φτάνουν σε μια εκπαιδευτική ωριμότητα, δηλαδή στην πλήρη συνείδηση και στην αληθινή κατοχή, με μια ομοιογενή και προσδιορισμένη χρήση, των μορφωτικών οργάνων που διαθέτουν — αν και το πεδίο αναζήτησης που ερευνούν παραμένει περιορισμένο. Μ' αυτό τον τρόπο συζητούν για την Εκκλησία και τις εξουσίες της, και για τη διαμάχη για την ανάδειξη των Επισκόπων, για πολιτικές θεωρίες, που εκφράζονται μέσα από μια πολύ πλούσια λογοτεχνία, διαφωτίζοντας ή επικρίνοντας τη γρηγοριανή θεοκρατία. Έτσι συγκροτούν, για ό,τι αφορά τους εκκλησιαστικούς θεσμούς, άφθονα και σοφά διαδικαστικά απανθίσματα που καταλήγουν, γύρω στα 1140, στη σύνθεση της πιο σπουδαίας συλλογής όλης της ιστορίας της Εκκλησίας, που θα Digitized by 10uk1s

προμηθεύσει τις βάσεις του κανονικού δικαίου ως τη σύγχρονη εποχή, το Διάταγμα του Γρατιανού. Έτσι ασχολούνται με την εξιστόρηση των γεγονότων του καιρού τους, και προσπαθούν να βρουν μια κάποια συνοχή, χωρίς να αρκούνται πια να τα απαριθμούν, όπως άλλοτε, μέσα στα Χρονικά, ή να τα παρουσιάζουν σύμφωνα με τα σχήματα των συγγραφέων της Αρχαιότητας. Βέβαια, σ' αυτό το θέμα, υπάρχουν πάντοτε χρονικογράφοι, με τον ίδιο τρόπο που δεν ξεπερνούν την απλή αφήγηση, μερικοί όμως καταφέρνουν παρ' όλα αυτά να τη συνθέσουν με χάρη. Από τον απλοϊκό και γραφικό Ράουλ Γκλαμπέρ, κατά το πρώτο ήμισι του 11ου αιώνα, από τον περισσότερο σοβαρό και καλύτερα τεκμηριωμένο Ορντερίκ Βιτάλ, στο 12ο ή ακόμη στους ιστορικούς της πρώτης Σταυροφορίας με τις διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες και τους διαφορετικούς τρόπους, συμβαίνει ό,τι και με τους ποιητές της εποχής: δείχνουν μια φλογερή περιέργεια και μια μεγάλη επιτηδειότητα. Αλλά υπάρχουν άλλοι που προσπαθούν να ξαναπιάσουν όλη την ιστορία του κόσμου και ιδιαίτερα της χριστιανοσύνης και της Δύσης, μέσα σε «οικουμενικά» χρονικά που βασίζονται πάνω σε ένα όραμα που τους έστειλε η Θεία Πρόνοια —αυτή ανταποκρίνεται στις προθέσεις του Θεού— κάτι που αποτελεί κατά βάθος μια φιλοσοφία. Ο Sigebert de Gembloux που πέθανε το 1112, ο Rupert de Deutz (+1130) είναι μεταξύ των καλύτερων εκπροσώπων αυτής της κίνησης, αλλά η αληθινή αυθεντία στα μέσα του 12ου αιώνα ήταν ο επίσκοπος του Freising, ο Όθων, θείος του αυτοκράτορα Φρειδερίκου Βαρβαρόσα. Το έργο του βασίζεται στη χρήση συγγραφέων της Αρχαιότητας (Ευσέβιος ο Καισαριεύς, τον οποίο χρησιμοποιεί στη μετάφραση του Ρουφίνου, του Οροσίου, του Κασσιόδωρου) και χρονικογράφων των χρόνων που προηγήθηκαν (Reginon de Prüm). Το έργο του έχει σαν υπόδειγμα το «σχήμα των δύο πόλεων που δανείστηκε από τον Άγιο Αυγουστίνο, [ο συγγραφεύς προσπαθεί] να δει μέσα στα γεγονότα την πάλη μεταξύ του καλού και του κακού, μεταξύ των αυτοκρατοριών και της Εκκλησίας». Ζητά λοιπόν κατά κύριο λόγο να εξηγήσει τον κόσμο με την παρουσία των πράξεων του Θεού, όμως ο άνθρωπος και η ανθρώπινη δραστηριότητα δεν τον ενδιαφέρουν καθόλου. Αυτό δείχνει ότι δεν υπάρχει σ' αυτό κανένας αυθεντικός ανθρωπισμός, αφού το επιστημονικό όργανο (τα λατινικά, η γνώση της Αρχαιότητας κ.τ.λ.) δε χρησιμεύει για την κατανόηση της πραγματικής συμπεριφοράς των ανθρώπων. Βρίσκουμε πάλι αυτό το χαρακτηριστικό, που εμφανίζεται εδώ με πολύ σαφή τρόπο, περισσότερο συγκεχυμένο, μέσα στο έργο άλλων χρονικογράφων, οι οποίοι δεν είχαν, όμως, κανένα λόγο να το παρουσιάσουν ιδιαίτερα, ενώ ο Guibert de Nogent (που πέθανε το 1121) αποτελεί τη μοναδική και ασυνήθιστη εξαίρεση. Το ανακαλύπτουμε, πιο εύκολα, στην αλληλογραφία και σε πολλές πραγματείες των περισσότερων διανοουμένων του καιρού — οι αβάδες του Cluny, ο Άγιος Βερνάρδος, ο Suger κ.τ.λ. Και όταν ακόμα αφηγούνται γεγονότα συγκεκριμένα ή ατομικά, και όταν ακόμα ασχολούνται με πραγματικά και υλικά προβλήματα, συνδέουν την ανάλυση και την εξήγηση με θρησκευτικά κριτήρια που εκφράζουν τον κόσμο του Θεού. Και ακόμα περισσότερο, ένας ολόκληρος τομέας της λογοτεχνίας σε κοινή γλώσσα, που μαρτυρεί μια άλλη παιδεία (αυτή της αριστοκρατίας) και που λαμπρύνεται από τα πρώτα μεγάλα ηρωικά έπη και από την εμφάνιση της εξευγενισμένης ποίησης που επιμένει στα θέματα της ανθρώπινης αγάπης, υφίσταται αυτή την επιρροή. Απ' αυτή την κατ' εξοχή χριστιανική παιδεία απορρέει, πολύ περισσότερο από ό,τι στον 9ο αιώνα, μια σαφής προτίμηση για την αφηρημένη σκέψη που δεν προκύπτει μόνο από μία πιο ζωηρή περιέργεια για το δόγμα ή για την πρόοδο στις γνώσεις και στα μέσα που επιτρέπουν καλύτερα να το πλησιάσουν, αλλά πολύ περισσότερο από μία νέα νοοτροπία. Αυτή η εποχή είναι εκείνη της μεγάλης άνθησης της θεολογίας που είναι στενά δεμένη ακόμα με τη φιλοσοφία, με τον Άνσελμο της Καντερβουρίας, αξιόλογο συγγραφέα με το συνοπτικό ύφος, του οποίου η ευρύτητα της σκέψης είναι εξαιρετική, τον Αβελάρδο που προχωρεί την ανάλυσή του σε μεγάλο βάθος και ανανεώνει τις μεθόδους, ενώ συνάμα αμφισβητεί ορισμένα επιχειρήματα, τη Σχολή της Chartres που ενδιαφέρεται συγχρόνως για την επιστήμη των ιδεών (Gilbert de la Porée) και για τη μελέτη της δημιουργίας του κόσμου, για την κοσμογονία και για τη φυσική (ο Thierry de Chartres), τη Σχολή του Αγίου Βίκτωρος στο Παρίσι που είναι χωρίς αμφιβολία, στο πρώτο ήμισυ του 12ου αιώνα, η πιο σοφή απ' όλες. Digitized by 10uk1s

Συνεχίζουν λοιπόν στην αρχή αυτής της περιόδου, να ζουν με βάση τις παλιές ιδέες που κληρονόμησαν, είτε κατευθείαν από τον Άγιο Αυγουστίνο, είτε έμμεσα από τον Πλάτωνα και τους νέο-πλατωνικούς. Ο Άνσελμος, που ήταν αβάς στο Μπεκ της Νορμανδίας πριν γίνει αρχιεπίσκοπος της Καντερβουρίας (+1109), ανταποκρίνεται απόλυτα σ' αυτή τη θέση και εκφράζει όσο γίνεται καλύτερα τη σκέψη στην οποία μπορούν να επιδοθούν ξεκινώντας από αυτή. Γι' αυτόν, η φιλοσοφία και η θρησκεία, η πίστη και η λογική είναι έννοιες σε διαλεκτική αντίθεση, αλλά που ωστόσο αλληλοσυμπληρώνονται. Αλλά δεν είναι απόλυτα υποχρεωτικό να βασίσουμε τη φιλοσοφία στη θεία αποκάλυψη. Οφείλουμε λοιπόν, όπως γράφει ο ίδιος, «να πιστεύουμε για να καταλάβουμε και όχι να καταλαβαίνουμε για να πιστέψουμε», αυτή η στάση δεν αποκλείει, αλλά ακριβώς το αντίθετο, την ανάγκη να καταλάβουμε γιατί είναι υποχρεωτικό να πιστεύουμε μ' αυτόν τον τρόπο. Από την αρχή, λοιπόν, υπάρχει μια τολμηρότητα που δεν την ακολούθησαν τόσο κατόπιν, αφού σίγουρα δεν είχε απόλυτα κατανοηθεί. Σαν συμπέρασμα έχουμε τη διαβεβαίωση ότι η φιλοσοφία και όλη η ανθρώπινη σοφία περικλείονται μέσα στις διδασκαλίες των Γραφών. Από τότε, τείνουν να παραμείνουν μέσα στο χώρο που κατέχει η πίστη. Αυτό παρουσιάζεται στον πιο εκτεταμένο θεολογικό τομέα, στη σχολή του Αγίου Βίκτωρος καθώς και στα κέντρα όπου διαμορφώνονται, με τον Άγιο Βερνάρδο, σκέψεις ακόμα πιο μυστικιστικές. Ίσως άλλωστε αυτό το ρεύμα της αναζήτησης του Θεού και που θέλει να διατηρήσει στο θεολογικό του διάβημα την έννοια μιας πορείας προς τον Χριστό, με μια «ερωτική» ορμή προς αυτόν, και να μετατρέψει τη θεολογία σε απλή πνευματικότητα, χρήσιμη στους διανοούμενους, αλλά που να έχει τη δυνατότητα να εμπνεύσει την ευλάβεια στους πιστούς, αποκτά μια ιδιαίτερη δύναμη, αφού διαπιστώνεται ότι η φιλοσοφία κινδυνεύει να παραμείνει στείρα και αποτελματωμένη, όταν μάλιστα είναι η εποχή, με τον Βερεγγάριο της Tours (+1088) και τον (Roscelin) (+1120), της επινόησης του νομιναλισμού και στο πρώτο ήμισι του 12ου αιώνα, της διαμάχης «περί των όλων» που αντιπαραθέτει τους «ρεαλιστές» για τους οποίους οι έννοιες (φύση, κακό, ουσία κ.λπ.) είναι πραγματικότητες, και αυτούς που σκέπτονται πως δεν είναι παρά λέξεις (νομιναλιστές), που μπορούν να εννοούν μια ιδιοτυπία, μια ατομικότητα αλλά ποτέ μία οικουμενικότητα. Αυτό δεν εμπόδισε, ίσως κάτω από την επήρεια αυτής της διαμάχης, ίσως ακόμα χάρη σε μια πρώτη γνωριμία, έμμεση και πολύ περιορισμένη, της αριστοτελικής σκέψης, ακριβέστερα της λογικής, την έρευνα να εξελιχτεί και να εξαπλωθεί. Η «αποκαλυφθείσα αλήθεια», στην οποία εξακολουθούν να πιστεύουν ακράδαντα και της οποίας την αξία δεν αμφισβητούν, παύει να είναι το μόνιμο σημείο αφετηρίας για να γίνει το κριτήριο της μη —αντίφασης— δεν μπορούμε να διαφωνήσουμε μ' αυτή. Από αυτό προκύπτει ότι μπορούμε να οικοδομήσουμε με άλλο τρόπο. Είναι αυτό που πραγματοποιεί δειλά και με περιορισμένο τρόπο η Σχολή της Chartres, όπου ο σχολιάρχης Thierry, που ενδιαφέρεται για τις φυσικές επιστήμες, μαντεύει ότι μπορούμε να εξηγήσουμε τα φυσικά φαινόμενα, χωρίς να αναφερθούμε στη θεία αποκάλυψη, αρκεί να μην αντιστρατεύονται αυτά όσα λέει η αποκάλυψη, σχετικά με τη δημιουργία. Την ίδια εποχή, ο συνεργάτης του, ο Γουλιέλμος de Conches γράφει ότι οι δυνάμεις της φύσης πρέπει να αναλύονται και να εξηγούνται απ' αυτές τις ίδιες. Ο Αβελάρδος, επεκτείνει την έρευνα στις αρμοδιότητες της γενικής φιλοσοφίας και εφαρμόζει μια μέθοδο αιτιολογημένης ερμηνείας, που αντλεί από μια θεωρία της γνώσης ήδη αριστοτελικής· αυτή ανησυχεί τους αφοσιωμένους στην παράδοση της πνευματικότητας, όπως ο Άγιος Βερνάρδος. Όπως το αντιλαμβανόμαστε, αυτή η παιδεία είναι ζωντανή, παρ' όλο που είναι περιορισμένη, και κατά κάποιο τρόπο, θεληματικά ακρωτηριασμένη. Οι εκφράσεις της, μέσα στον πλούτο τους και παρ' όλες τις αντιρρήσεις, είναι ρωμαλέες και παραμένουν συνεκτικές, αφού οπωσδήποτε, δεν απομακρύνονται από τη χριστιανική αλήθεια. Αν αυτή αποδεικνύεται ή όχι, λίγο ενδιαφέρει τελικά τον καλλιεργημένο άνθρωπο εκείνου του αιώνα: αυτή υπάρχει και αυτός την πιστεύει. Αυτό, για τη νοοτροπία των διανοουμένων της εποχής, είναι μια εμπλοκή που είναι κάτι σαν χάσμα για μας. Παιδεία, αλήθεια, νοοτροπία που τις βρίσκουμε ανάλογες, σχεδόν ταυτόσημες, σε όλους τους κύκλους των μορφωμένων, σε όλα τα εκπαιδευτικά κέντρα, σε όλες τις εστίες της Δύσης εδώ κι εκεί Digitized by 10uk1s

στις διάφορες χώρες: εμψυχώνονται από διανοούμενους που ήρθαν απ' όλες τις περιοχές, αν και η συγκέντρωση φαίνεται μεγαλύτερη και η ανάπτυξη πιο ζωηρή στην Γαλλία. Η ρωμανική τέχνη Στον 11ο αιώνα και ως το 1150 βλέπουμε να εξαπλώνεται μία πολύ μεγάλη χριστιανική τέχνη, η ρωμαϊκή, επεξεργασμένη, αναπτυγμένη, τελειοποιημένη σε ένα πλήθος εκκλησιών και μοναστηριακών οικοδομημάτων και της οποίας την τεχνική και τις μορφές ξαναβρίσκουμε στα κάστρα. Τέχνη της πέτρας, φτάνει στην αρμονία αρχίζοντας από άνισα στοιχεία· παρ' όλα αυτά η ρωμανική τέχνη είναι πρώτα απ' όλα θρησκευτική που μαρτυρεί μία πίστη και εκφράζει ένα μυστικισμό. Η ρωμανική αρχιτεκτονική απορρέει από τα καρολιγγιανά και τα οθωνικά οικοδομήματα, εμπνευσμένα από την αρχαία ρωμαϊκή τέχνη και ιδιαίτερα από την παλαιοχριστιανική (κωνσταντινική), που είχε προσαρμόσει για θρησκευτική χρήση την παραδοσιακή βασιλική, της οποίας το διάγραμμα είχε χρησιμοποιήσει αναπτύσσοντάς το (αψίδα, αίθουσα με πέντε κλίτη, άμβωνας, νάρθηκας, κ.λπ.) και όπου είχαν επίσης ασκηθεί επιρροές από την ανατολή, και που θα εξακολουθήσουν, άλλωστε, να ισχύουν. Τα μεγάλα οικοδομήματα του 9ου αιώνα (Saint-Riquier, Fontenelle, Saint-Medard της Soissons, ο καθεδρικός ναός της Reims) άνοιξαν το δρόμο για νέες συνθέσεις διαρρυθμίζοντας τα κυριότερα στοιχεία: μεγάλωσαν το κυκλικό μέρος του χορού, στα εγκάρσια κλίτη πρόσθεσαν ένα δεύτερο ανοικτό ιερό, μια πολύ εκτεταμένη κρύπτη, άνοιξαν παρεκκλήσια στο διάδρομο που σχηματίζει γωνία και που περιστοιχίζει το εξομολογητήριο της Δύσης, ένα ευρύχωρο πρόδομο με δύο ορόφους πλαισιωμένο με πυργίσκους και με πύργους κ.τλ. Απ' αυτή την εποχή, επιπλέον, δοκιμάζουν στις κρύπτες και στα πλάγια κλίτη των παρεκκλησιών τα δύο κυριότερα συστήματα καμάρας που μπορούσαν τότε να πραγματοποιήσουν: τον ημικυκλικό θόλο (Germigny, Saint-Médard της Soissons) και το θόλο με σταυροθόλια (Flavigny). Από το 950, πραγματοποιείται μία πιο αποφασιστική προσπάθεια, την εποχή και περισσότερο ή λιγότερο υπό την αιγίδα των οθωνιδών αυτοκρατόρων (Όθων Α', Όθων Β', Όθων Γ'). Από την οθωνική αυτή αναγέννηση έχουμε τη μαρτυρία πολλών μνημείων, που είναι πολύ συχνά επιβλητικά και μεγαλοπρεπή — ο Άγιος Μιχαήλ του Hildesheim, ο Άγιος Μαξιμίνος της Trèves, στο Echternach, Stavelot, η Αγία Τριάδα του Essen — που τείνουν, και αυτά, να συγχωνευτούν σ' ένα ισορροπημένο σύνολο από όγκους, πολύ λίγο συνδεδεμένους μεταξύ τους ακόμη (ο κυρίως ναός, το εγκάρσιο κλίτος, ο δυτικός όγκος της οικοδομής) και που οδηγούν πιο άμεσα στη ρωμανική τέχνη. Αυτή αποκτά, πραγματικά, το αληθινό της σχήμα όταν διαδίδονται οι τρόποι κατασκευής, χωρίς πρωτοτυπία, των θόλων που χρησιμοποιούσαν ήδη τον περασμένο αιώνα, καθώς και σε πολυάριθμες μικρές εκκλησιές στο νότο, στα Πυρηναία και ιδιαίτερα στη Λομβαρδία. Αυτοί οι μικροί ναοί μας δίνουν μία αίσθηση αρμονίας, την οποία βρίσκουμε πάλι σε κτίρια χωρίς θόλους (στην Νορμανδία μεταξύ των άλλων) που ανήκουν και αυτά στη ρωμανική τέχνη. Με αυτά εννοούμε, ότι αυτή η τέχνη είναι μια διαρρύθμιση του χώρου με μια αντιπαράθεση όγκων που συγκροτούν τελικά έναν και μόνο. Δεν υπάρχουν πια ο κυρίως ναός, το εγκάρσιο κλίτος, η αψίδα, ο πρόδομος, ο νάρθηκας κ.τλ., υπάρχει η εκκλησία. Γεννιέται λοιπόν πραγματικά όταν αυτή η ισορροπία εμφανίζεται στα μεγάλα αστικά οικοδομήματα, για την κατασκευή των οποίων τα μέσα δεν έλειψαν. Γύρω στα 1000 και ως μετά το 1050, καθώς σημαδεύεται από διάφορες τοπικές επιρροές, έχει ακόμα πολλές ανισότητες. Κατόπιν έρχεται η άνθιση, μ' αυτό που ονομάζουμε «δεύτερη ρωμανική εποχή»: τα μεγαλύτερα οικοδομήματα χρησιμεύουν σαν πρότυπα για τις μικρές αγροτικές εκκλησίες και διαδίδουν τη νέα αισθητική. Καθένα απ' αυτά τα οικοδομήματα διατηρεί την πρωτοτυπία του, και αυτό συντηρεί την πολυμορφία τους, αλλά μεταξύ τους υπάρχουν αρκετά έντονες ομοιότητες για να είναι καταφανής μια πραγματική ομοιομορφία. Εκτός από ορισμένες περιπτώσεις κυκλικού ή κεντρικού οχήματος χρησιμοποιούν συνήθως το Digitized by 10uk1s

σχήμα της βασιλικής. Η ορθογώνια βασιλική καταλήγει σε μία εκτενή αψίδα που περιέχει το χορό, τον οποίο μεγαλώνουν, κατά κάποιο τρόπο, είτε με κλιμακωτές μικρές αψίδες (που αντιστοιχούν τότε στα πλάγια κλίτη) είτε μ' ένα κυκλικό κλίτος γύρω από το ιερό και με παρεκκλήσια διαρρυθμισμένα ακτινωτά. Αυτά τα μεγάλα οικοδομήματα έχουν ένα εγκάρσιο κλίτος που, εσωτερικά, ανοίγει πραγματικά στον κυρίως ναό, και εξωτερικά, συγχωνεύεται λίγο ή πολύ με το κύριο σώμα. Η είσοδος είναι στα δυτικά, πριν το αίθριο ή το νάρθηκα, από τον πρόδομο· αλλά πολλές φορές, έχουν διαρρυθμίσει άλλες εισόδους στα άκρα του εγκαρσίου κλίτους, εκτός αν κι αυτό καταλήγει σε μια μικρή αψίδα. Η σκεπή είναι κυρτή: συχνότερα, στις ταπεινές εκκλησίες με ένα κλίτος, η καμάρα είναι απλά κυλινδρική που ενισχύεται κάποτε από διπλά τόξα. Όταν υπάρχουν πλάγια κλίτη, αυτά συμπεριλαμβάνουν συχνά καμάρες με σταυροθόλια (διεισδύουν δυο κάθετες κυλινδρικές καμάρες στο ίδιο μέγεθος και οι διασταυρώσεις τους σχηματίζουν τέσσερα σταυροθόλια που δίνουν μια ακαμψία στο σύνολο). Στους πιο αξιόλογους ναούς, στύλοι δέχονται τα διπλά τόξα μεταξύ των οποίων προχωρεί η καμάρα. Χτίζουν στη διασταύρωση με το εγκάρσιο κλίτος έναν τρούλο ή ένα κωδωνοστάσιο, ή ακόμη πάνω από τον κυριότερο πρόδομο ή δεξιά και αριστερά στην πρόσοψη, πύργους. Το κυριότερο τεχνικό πρόβλημα για κάθε στοιχείο και για ολόκληρο το οικοδόμημα, είναι το πρόβλημα του ύψους και η ισορροπία της βαρύτητας. Παρ' όλο που οι στύλοι επιτρέπουν μεγαλύτερο ύψος, ο τρούλος είναι πολύ βαρύς και σπρώχνει κάθε πλευρά προς τα έξω. Τα πλάγια κλίτη, με τις καμάρες σε σταυροθόλια, τα ισορροπούν κάπως, καθώς και τα ημιθόλια τα υποβαστάζουν από έξω αν χρειαστεί, με αντερείσματα. Οι πύργοι και τα κωδωνοστάσια δίνουν συχνά, και αυτά, μια χρήσιμη αντίστροφη ώθηση. Μ' αυτόν τον τρόπο, η τυπική εκκλησία της ρωμανικής αρχιτεκτονικής, εμφανίζεται σαν ένα οικοδόμημα μέσου ύψους, κάποτε μάλιστα και χαμηλή και ογκώδης. Παρουσιάζει στον πρόδομο και στους πυλώνες καθώς και στα ανοίγματα και στους ορόφους των πύργων μια σειρά τόξων ημικυκλικών στα οποία αντιστοιχούν αρμονικά οι καμπυλωτές γραμμές των τοίχων της αψίδας και των μικρών αψίδων που δίνουν στο χορό, όταν είναι κυκλικός, μία ασύγκριτη ισορροπία, που πραγματοποιείται κατ' αρχήν με την αρμονική συγχώνευση απλών σχημάτων. Στο εσωτερικό, αυτή η ίδια η απλότητα μέσα στην αρμονία, που χάρη στον τρούλο βρίσκουμε ξανά, εντυπωσιάζει μάλιστα τον επισκέπτη αφού εκεί βασιλεύει το μισοσκόταδο. Τέλος απ' έξω, καθώς και από μέσα, μία καταπληκτική γλυπτική διακόσμηση αποτελεί την πιο ευγενική αξία αυτής της καλλιτεχνικής έκφρασης και φανερώνει μια αληθινή μεγαλοφυία. Διακόσμηση που πηγάζει από την αρχιτεκτονική και ενώνεται ουσιαστικά μαζί της — όταν μάλιστα έχουν λαξευτεί όγκοι λίθινοι ήδη τοποθετημένοι και συγκολλημένοι μέσα στον τοίχο, και σπάνια πρόσθετα τμήματα χωρίς καμιά αρχιτεκτονική αναγκαιότητα. Οι προσπάθειες των καλύτερων εικονοποιών συγκεντρώνονται στον πυλώνα και εκεί συναντάμε τα αριστουργήματα. Στο ευρύ ημικυκλικό πεδίο του τυμπάνου, ανάμεσα στο ζύγωμα και στο περίτοξο που το πλαισιώνει, ο καλλιτέχνης επιβεβαιώνει το ταλέντο για σύνθεση που διαθέτει· εκεί αναπτύσσονται τα μεγάλα θέματα της εικονογραφίας. Το ζύγωμα προσφέρεται για συνοδείες, για πομπές, για παράθεση επεισοδίων. Η αναπαράσταση του χρόνου, των έργων και των ημερών βρίσκεται στις ταινίες γύρω από τις αψίδες που μπορούν, όπως και οι τοίχοι ανάμεσα στα παράθυρα ή τα βάθρα, να προσφέρουν κάτι μνημειώδες· στολίδι και το γοητευτικό πλαίσιο του συμπλέγματος, που λάξευσαν πάνω στο τύμπανο, το οποίο διαχωρίζουν από τους γυμνούς τοίχους. Άλλος χώρος που ευνοεί η γλυπτική, το κάνιστρο των κιονοκράνων, γύρω από τις μεγάλες καμάρες, επίσης οι άμβωνες, οι σκεπαστοί διάδρομοι, οι στοές των μοναστηριών, οι πύργοι κτλ. Οι τέσσερις σμιλευμένες όψεις του κάνιστρου έλκουν ακαταμάχητα το βλέμμα με τις αντιθέσεις των φωτοσκιάσεων σ' αυτό το βασικό σημείο της αρχιτεκτονικής γλυπτικής: το πέρασμα από το στρογγυλό κίονα στην τετράγωνη ή ορθογώνια βάση των αψίδων. Όμως, όλα αυτά, δεν είναι ακόμη παρά μια τεχνική ή ένα όργανο διακόσμησης. Τη μεγάλη επιτυχία, συναντάμε στην ίδια τη γλυπτική, και η άνθισή της υπήρξε μία μεγάλη στιγμή της ιστορίας της Ευρώπης, χάρη στην οποία η ρωμανική τέχνη «προσφέρει στον ερευνητή τις άπειρες ιδιότητες της ζωής, στο σχεδιαστή, έναν άπειρο θησαυρό γραμμών, όγκων και κινήσεων, στο λάτρη τέλος, άπειρες ευκαιρίες για να δει να Digitized by 10uk1s

ενσαρκώνονται ή να συμβολίζονται μέσα στη φύση υπερφυσικές δυνάμεις» (V.H. Debidour). Πρόκειται βέβαια για την τέχνη όλης της Δύσης, τέχνη που διαμορφώθηκε αρχικά στο γαλλικό έδαφος και σε όλες τις γειτονικές χώρες, όπου χωρίς αμφιβολία, αναδεικνύεται περισσότερο. Η νότια και κεντρική Γαλλία —η Προβηγκία, το Λάγκεντοκ, το Κερσί, η Σεντόνζ, το Πουατού, η Ωβέρνη, η Βουργουνδία— ήταν οι τόποι της εκλογής της. Εδώ αναπτύχτηκε, αρκετά νωρίς, και τη βοήθησαν η επέκταση των μετακινήσεων, η ζωηρή επιτυχία των μοναστικών ταγμάτων (Cluny-Cîteaux), η έλξη των προσκυνητών που διέσχιζαν αυτές τις περιοχές. Εδώ κυρίως παρέμεινε αυτή η τέχνη για πολύ καιρό. Εδώ τέλος, στις μέρες μας, υπάρχουν, ακόμη τα πιο υπέροχα μνημεία: μεγάλα οικοδομήματα με το Moissac, τον Saint-Sernin στην Τουλούζη, τον καθεδρικό ναό στο Puy, o Saint-Philibert στο Tournus, o Saint-Bénigne της Dizon, το Paray-le-Monial, o Saint-Trophime στην Arles κ.τλ. Μέσου μεγέθους εκκλησίες, όπως η Notre-Dame-du-Port στο Clermonr, η Notre-Dame-la-Grande στο Poitiers, ο Saint-Nectair, το Orcival, Conques, Eine. Ταπεινές και στενές εκκλησίες στο Brionnais, στο Mâconnais, στο Tricastin, στο Quercy, στο Roussillon κ.τλ. και η απαρίθμησή τους θα μπορούσε να συνεχιστεί. Θα ήταν όμως σοβαρό λάθος να πιστέψουμε ότι τα γαλλικά εδάφη στα βόρεια του Λίγηρα δεν είχαν γνωρίσει παρά ελάχιστα τη ρωμανική τέχνη. Το αντίθετο μάλιστα, την εφάρμοζαν όσο και στο νότο, ίσως και περισσότερο. Στη Νορμανδία και στη Βρετάνη άλλωστε, οι ρωμανικές εκκλησίες είναι ακόμα σχετικά αρκετές. Στις γειτονικές περιοχές, η κατασκευή τους εμφανίζεται στο πρώτο ήμισι του 11ου αιώνα· ανθίζει από το 1050 ως το 1140, αλλά μετά απ' αυτήν την περίοδο χάνει γρήγορα έδαφος, και υποχωρεί μπροστά στη γοτθική τέχνη. Αυτή είναι η αιτία, που στις μέρες μας, υπάρχουν λιγότερα ρωμανικά οικοδομήματα απ' ό,τι στο Νότο· βρίσκουμε έναν αρκετά μεγάλο αριθμό στην ύπαιθρο, και κοντά τους, ιδρύματα, τμήματα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένα και περισσότερο ή λιγότερο μετασχηματισμένα σε μια κάποια εκκλησία μεγάλων διαστάσεων. Στην Ιβηρική χερσόνησο, όπου η ρωμανική είχε πολύ νωρίς ριζώσει, επηρεάστηκε στην αρχή από τις βισιγοτθικές μεθόδους, και είχε επανέλθει με το προσκύνημα του Αγίου Ιακώβου της Κομποστέλας και τις επιχειρήσεις της στρατιωτικής ανάκτησης εναντίον του Ισλάμ. Τα επιτεύγματα πολλαπλασιάστηκαν, ιδιαίτερα στις επαρχίες της Βαρκελώνης, της Gérone και της Lérida (San Cugat del Valle, Ripoll, ο καθεδρικός ναός της Tarragone)· οι πιο αξιόλογες όμως είναι στο Saint-Jacques και στο Oviédo. Φτάνουν την Παλαιά-Καστίλη στη Σαλαμάνκα (πύλη του Αγίου-Μαρτίνου), στην Zamora (ο καθεδρικός ναός), στο Silos και στο Sahagum. Μόλις αγγίζουν την Νέα-Καστίλη και στην Πορτογαλία μόνον η Coimbra. Στην Ιταλία, η Λομβαρδία που ήταν μία από τις πρώτες εστίες της νέας αρχιτεκτονικής και που πλουτίστηκε με πρωτότυπα σχήματα και με ιδιαίτερα διακοσμητικά θέματα (λομβαρδική ταινία), ξεχωρίζει με τους καθεδρικούς ναούς της Φεράρας, της Μοδένας, της Κρεμόνας, της Πάρμας, της Βερόνας κ.τλ. Νοτιότερα, η ρωμανική τέχνη διαδίδεται στην κεντρική Ιταλία όπου συνδυάζεται σε μία τέχνη σύνθετη με καλλιτεχνικά ρεύματα πολύ ποικίλα και όπου τα οικοδομήματα που σημαδεύτηκαν απ' αυτήν έχουν σχεδόν εξαφανιστεί. Αλλά η Πίζα (καθεδρικός ναός) η Λούκα (Καθεδρικός ναός) το Πράτο (αρχέγονος καθεδρικός ναός) η Φλωρεντία (βαπτιστήριο) δεσπόζουν με σπουδαία τεκμήρια. Στην ίδια τη Ρώμη, τα ρωμανικά οικοδομήματα ήταν πάρα πολλά. Πολλά αντικαταστάθηκαν από σύνολα μπαρόκ, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε, εκτός από μερικούς ναούς, όπως τον Sante-Croce της Ιερουσαλήμ, τα θυριδωτά κωδωνοστάσια που στολίζουν το τοπίο της αιώνιας πόλης. Νοτιότερα ακόμα, η επιρροή της ρωμανικής τέχνης λιγοστεύει, αλλά, κάτω από την επίδραση αρχιτεκτόνων που ήλθαν από τη Νορμανδία, μετά την εγκατάσταση των ιπποτών αυτής της περιοχής στις δύο Σικελίες, τη βρίσκομε πάλι στα μνημεία του 12ου αιώνα —ή σε τμήματα των μνημείων— στο Μπάρι, στην Τσεφαλού, στο Μονρεάλε. Στην Αγγλία, η ρωμανική αρχιτεκτονική εμφανίζεται αρκετά αργά μετά την κατάκτηση της χώρας από τον Γουλιέλμο της Νορμανδίας (1066). Το τελευταίο τέταρτο του 11ου αιώνα είναι η μεγάλη Digitized by 10uk1s

εποχή των κατασκευών (καθεδρικοί ναοί του Λίνκολν, Durham, Peterborough, Winchester κ.τλ.) που συνεχίζονται και στις επόμενες δεκαετίες, τόσο που, γύρω στο 1150, η χώρα όλη καλύπτεται από εκκλησίες αυτού του ρυθμού. Στις γερμανικές χώρες, η εισαγωγή της αληθινής ρωμανικής τεχνικής, που αντικαθιστά την ξύλινη οροφή των οθωνικών εκκλησιών με το θόλο, χρονολογείται από τα μέσα του 11ου αιώνα, και κάποτε αργότερα (ηγουμενείο του Lorsch, καθεδρικοί ναοί της Τρέβης, του Βορμς, Σπιρ, Βασιλείας, Ρατισβόννη, Λάλτσμπουργκ, Βιέννης κ.τλ.). Υπάρχουν τέλος προεκτάσεις που δεν θα μας ήταν δυνατό να λησμονήσουμε. Από την Σαξωνία, την Βαυαρία, και την Αυστρία, η ρωμανική τέχνη εισχωρεί στη Βοημία, στη Σιλεσία, στην Ουγγαρία και στην Πολωνία. Από το 1150 περίπου, ξεκινώντας από την Αγγλία και την Γερμανία, φτάνει στην Σκανδιναβία. Από τη βόρειο Ιταλία προχωρεί στην Κροατία και στην Δαλματία. Σ' αυτές όλες τις χώρες δεν άφησε πολλά οικοδομήματα. Αντίθετα, ριζώνει σταθερά στους Αγίους Τόπους μετά την πρώτη Σταυροφορία, σε συνάρτηση με την τεχνολογία της νότιας Γαλλίας (εκκλησία του Παναγίου Τάφου, καθεδρικός ναός στην Tortose, αβαείο του Belmont, κιονόκρανα στην Naplouse και στην Ναζαρέτ). Όπως έχει εξαπλωθεί, ως την Σκωτία και το Trondheim στην Νορβηγία, στο νότο φθάνει στην Σικελία, διασκορπίζεται σ' όλες τις περιοχές του Ατλαντικού, από τον Άγιο Ιάκωβο της Κομποστέλλας ως την Αγγλία· εμφανίζεται στα γλυπτά πάνω στις ορειχάλκινες θύρες της εκκλησίας της Αγίας Σοφίας στο Νοβγκορόντ, κοντά στη λίμνη Ιλμέν (στην Ρωσία), και στα νοτιο-ανατολικά της Ρουμανίας, μπορούμε να πούμε ότι η ρωμανική τέχνη είχε επεκταθεί πραγματικά σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Βέβαια, σε μία τόσο μεγάλη έκταση, η ομοιομορφία δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι απόλυτη. Σε κάθε χώρα, οι παραδόσεις, οι παλαιότερες επιρροές καθώς και οι τοπικές συνθήκες δεν έπαυσαν να παίζουν κάποιο ρόλο. Πάνω από όλα, η δύναμη επιρροής ενός μεγάλου οικοδομήματος, ή ο ρόλος μιας ομάδας κατασκευαστών επέτρεψαν σε «προσωπικότητες» να επιβληθούν σαν πόλοι ακτινοβολίας. Ξεχωρίζομε κάποτε ιδιαίτερες διασυνδέσεις (από το Cluny, από τη διάβαση των προσκυνητών κ.τλ.), περισσότερο ακόμη από τις πρότυπες «χώρες» μάλλον, παρά από τις σχολές: η Βουργουνδία, γη των πειραμάτων και των εξαιρετικών επιτυχιών (το Cluny το 3ο, Βεζελέ, Tournus) που εκφράζουν συχνά την ισορροπία, τη μεγαλοπρέπεια, τη γαλήνη. Το Languedoc, περιοχή της αναζήτησης που φθάνει στην ιδιοφυία, πολύ συχνά μέσα στη σύγχυση και στο μυστήριο (Moissac, Saint-Sernin). H Ωβέρνη με τα άνισα οικοδομήματά της που καμιά φορά ακτινοβολούν μέσα σε μια εκπληκτική φαντασία στη διακόσμηση (Άγιος Νεκτάριος, Κλερμόν). Το Πουατού και η Saintonge, πιο μεγαλοπρεπείς και πιο λεπτολόγοι στην τεχνολογία (Μεγάλη Παναγία στο Πουατιέ). Η Προβηγκία, ακόμα σημαδεμένη από τις αρχαίες παραδόσεις, αλλά λιτή, αν και άνιση, στις δημιουργίες της (Saint-Gilles-du-Gard, Le Thor). Η Νορμανδία, διάσημη για τη δύναμη και τα πλούτη της (αβαείο aux-Dames της Caen). Η Αγγλία που είναι ένας κλάδος της. Η Γερμανία που παραμένει αυτοκρατορική. Η Ισπανία και η Ιταλία που κρατούν τη φυσική τους ευαισθησία και τα πολλαπλά κληροδοτήματα από το παρελθόν τους. Ανάμεσα σε όλα αυτά τα αξιόλογα οικοδομήματα, μας είναι δύσκολο να διαλέξουμε. Φαίνεται όμως πως, μεταξύ των υποδειγματικών επιτευγμάτων, το αβαείο του Cluny, που χτίστηκε στο τέλος του 11ου και στις αρχές του 12ου αιώνα —και που σήμερα είναι ερειπωμένο— αξίζει την πρώτη θέση για την κολοσσιαία μεγαλοπρέπειά του (μήκος 190 μ., υπήρξε η μεγαλύτερη εκκλησία της χριστιανοσύνης ως την κατασκευή του Αγίου Πέτρου της Ρώμης, 30 μ. ύψος στον κεντρικό τρούλο, το κεντρικό κλίτος είχε ένδεκα μεσόστυλα, διπλό εγκάρσιο κλίτος) και τη γνώση της κατασκευής του (συμβολισμός των διαστάσεων και των αναλογιών τους, κιονόκρανα που παριστάνουν τους μουσικούς φθόγγους). Στο Languedoc, το θαύμα παραμένει ο Saint Sernin στην Τουλούζη, του οποίου η αρχιτεκτονική επηρεάστηκε από την Sainte-Foy της Conques, και που συνιστά το πιο μεγαλοπρεπές δείγμα της σειράς των εκκλησιών, που ονομάζουν, των προσκυνητών. Άρχισε να κτίζεται πριν από το 1082 για να αντικαταστήσει έναν παλαιότερο τόπο προσευχής, κτισμένο πάνω στο μνήμα του Αγίου Saturnin, ιδρυτού της επισκοπικής έδρας· γνώρισε μια πρώτη φάση κατασκευής που χρειάστηκε καμιά δεκαπενταριά χρόνια και κατά την οποία κατασκευάστηκαν η αψίδα, το κυκλικό κλίτος γύρω από το ιερό και τα ακτινωτά παρεκκλήσια του, ο χορός, και τα κάτω τμήματα του εγκαρσίου κλίτους. Κατόπιν χρειάστηκαν είκοσι χρόνια για να υψώσουν τους Digitized by 10uk1s

εσωτερικούς εξώστες, να σκεπάσουν με θόλο το εγκάρσιο κλίτος καθώς και ένα μέρος του κεντρικού κλίτους και να υψώσουν τα πλάγια κλίτη. Χρειάστηκε να εργαστούν ως το τέλος του αιώνα για να τελειώσουν το έργο, και οι διαστάσεις του είναι εντυπωσιακές: 115 μ. μήκος, 64 μ. πλάτος στο εγκάρσιο κλίτος, 21 μ. ύψος, με πέντε ακτινωτά παρεκκλήσια που περιβάλλουν την αψίδα με το κυκλικό κλίτος γύρω από το ιερό, ένα εγκάρσιο κλίτος που προεξέχει πολύ, ένα κεντρικό κλίτος με ένδεκα μεσόστυλα του οποίου προηγείται ένας νάρθηκας που έχει στα πλάγια διπλά πλάγια κλίτη. Το πραγματικό της καύχημα, είναι η γλυπτή διακόσμηση που συνθέτει μία από τις πιο θαυμάσιες ανθολογίες: κιονόκρανα του χορού με φυτική ή ζωική διακόσμηση, κιονόκρανα στους εξώστες όπου ζωντανεύουν σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, γλυπτά στα ανοίγματα της θύρας των Κομητών, στα νότια του εγκάρσιου κλίτους, που περιγράφει με λεπτομέρειες το συμπόσιο του κακού πλουσίου και την ιστορία του Λαζάρου. Τέλος η θύρα Miégeville, που στο ζύγωμά της οι απόστολοι, με ανεστραμμένο το κεφάλι, παρατηρούν με θαυμασμό την Ανάληψη του Χριστού περιστοιχισμένου από τους αγγέλους του. Στην Γερμανία, ο καθεδρικός ναός της Σπιρ είναι η πιο μεγάλη ρωμανική εκκλησία και συνάμα η πιο μεγαλοπρεπής. Είχε σχεδιαστεί κατά το 1030, και τελείωσε κατά το 1060, αλλά είχε επεκταθεί σημαντικά, στα τέλη του 11ου αιώνα, από τον αυτοκράτορα Ερρίκο Δ', του οποίου οι αρχιτέκτονες εφάρμοσαν με επιτυχία τις ρωμανικές μεθόδους. Καμάρες σε σταυροθόλια τοποθετήθηκαν πάνω στο κεντρικό κλίτος, πράγμα αρκετά σπάνιο και που δίνει στον κυρίως ναό —τα πλάγια κλίτη είχαν σκεπαστεί κατά τον ίδιο τρόπο από την αρχή— μια τέλεια ομοιογένεια καθώς και μία μεγάλη καθαρότητα γραμμής, που οφείλεται και στους υψηλούς κίονες, που αναπηδούν χωρίς διακοπή από το έδαφος ως την αρχή της καμάρας, που συγκρατούν, αλλά και στα κυρτώματα που πλαισιώνουν τα παράθυρα των πλαγίων κλιτών και που ενισχύουν κατά κάποιο τρόπο τους εντοιχισμένους στύλους πάνω στους οποίους κατεβαίνουν τα εγκάρσια τόξα. Αλλά κυρίως, η ανέγερση μιας ημικυκλικής αψίδας, που στολίζουν από έξω ισχυρές τυφλές καμάρες και πάνω στην οποία δεσπόζει μια ανοιχτή στοά, που ξανασυναντούμε στην κορυφή των τοίχων του χορού, στους βραχίονες του ζυγού και πάνω από τα παράθυρά τους, δίνει μία εξαιρετική ενότητα στο χορό, τον οποίο πλαισιώνουν δύο υψηλοί πύργοι μεταξύ των οποίων και πέρα από αυτούς ένας ογκώδης τρούλος πάνω στη διασταύρωση, ισορροπεί ολόκληρο το μνημείο. Ο δυτικός όγκος είναι κι αυτός μεγαλοπρεπής: πάνω από τον πρόδρομο, η αυτοκρατορική αίθουσα ανοίγει στον κυρίως ναό, μεταθέτοντας στην πέτρα, εδώ και στα ορθογώνια κουβούκλια που πλαισιώνουν τη βόρεια και τη νότια αψίδα, την αυτοκρατορική φιλοδοξία και μεγαλοπρέπεια. Ο καθεδρικός ναός Αγία Μαρία της Πίζας είναι ένα θριαμβευτικό μνημείο, χάρη στο οποίο η Τοσκάνη έγινε ένα δημιουργικό κέντρο όπου διαμορφώθηκε η μεγαλοπρέπεια και η σχεδόν υπερβολική διακόσμηση του καθεδρικού ναού της Λούκας. Άρχισε το 1063, σύμφωνα με ένα διάγραμμα που ήταν μια σύνθεση μεταξύ της επινόησης της βασιλικής και του κεντροθετημένου σχεδίου που προτιμούσαν οι βυζαντινοί στις εκκλησίες τους· η εκκλησία τέλειωσε την πρώτη φορά γύρω στα 1150 — αλλά θα την επιδιορθώσουν και θα τη μεταμορφώσουν μέσα στον 13ο αιώνα. Δεν είναι καμαροσκεπής, εκτός από τις αψίδες. Η κεντρική αψίδα τελειώνει σε ημιθόλιο και αυτές που τερματίζουν το βόρειο και νότιο ζυγό με ένα θόλο πάνω σε σίφωνες (σε σχήμα κώνου). Αλλά είναι θαυμάσια διακοσμημένη: στο ισόγειο, συνεχείς αψίδες βασίζονται πάνω σε ψηλούς παραστάτες· ο δεύτερος όροφος (όπου είναι οι εξώστες) ρυθμίζεται, και αυτός, με παραστάτες και εκεί, ανοίγονται ορθογώνια παράθυρα. Στο ύψος των ψηλών παραθύρων, οι ημικυκλικές αψίδες επανεμφανίζονται, ενώ γύρω από την κεντρική αψίδα κυκλοφορεί μία εξωτερική στοά, από την οποία εξέχει ένα ψηλό πέρασμα. Παντού, μεγάλα ανοίγματα ή πλάκες σε σχήμα ρόμβου στολίζουν τα τύμπανα. Τα κιονόκρανα, σε ελεύθερη έμπνευση από τον κορινθιακό ρυθμό, στολίζονται με ανθρώπινα ή ζωικά πρόσωπα που παίζουν ανάμεσα στα φύλλα της ακάνθης. Μέσα στην εκκλησία, περισσότερο παρά έξω, η πολυχρωμία της μαρμάρινης πρόσοψης σε στρώσεις εναλλασσόμενες, κυρίως άσπρες και μαύρες, αυξάνει περισσότερο την πολυτέλεια. Τα τύμπανα στα ανοίγματα στους εξώστες στολίζονται με γεωμετρικά θέματα, ενώ διαχωρίζονται, λαμπερά μέσα στη λευκότητά τους, τα περίτοξα των μεγάλων αψίδων. Πάνω από τους εξώστες κανονικά διαρρυθμισμένους, λεπτές Digitized by 10uk1s

μαύρες στρώσεις σπάζουν τη χλωμή ομοιομορφία της πλατιάς επιφάνειας των τοίχων και μετριάζουν με μια νότα απόλυτα κλασική «το ελκυστικό μυστήριο της προοπτικής που ολοένα μεταβάλλεται και τη μαγεία των κιόνων» που επαναλαμβάνονται στο άπειρο. Τέλος, σκαλισμένα λίγο αργότερα (γύρω στα 1180), τα ορειχάλκινα φύλλα της νότιας πύλης (είκοσι άλλες επιφάνειες που εικονογραφούν σκηνές από την Καινή Διαθήκη) δίνουν στο οικοδόμημα το πιο ευγενικό του στολίδι. Στη Βουργουνδία τέλος, έχουμε ένα από τα πιο εκθαμβωτικά κοσμήματα της ρωμανικής απλότητας που με την ομορφιά και την ιστορία της, είναι ένα από τα πιο διάσημα: η Μαγδαληνή του Vézelay, ιερό άσυλο προσκυνήματος, χτισμένο κοντά στα υποθετικά λείψανα της Αγίας και τόπος συγκέντρωσης πάνω στο δρόμο για τον Άγιο Ιάκωβο της Κομποστέλας. Η σημερινή εκκλησία χτίστηκε στα 1120 περίπου, πάνω στα ερείπια ενός κτιρίου κτισμένου μεταξύ του 1096 και του 1104 και που κατέστρεψε μια πυρκαϊά, και που είχε πάρει τη θέση ενός μικρού παρεκκλησίου. Το κλίτος και ο χορός είχαν τελειώσει το 1132, ο νάρθηκας ήταν εγκατεστημένος πριν από το 1150 — αλλά, μετά το 1170, ο ρωμανικός χορός αντικαταστάθηκε από τη σημερινή θαυμάσια γοτθική αρχιτεκτονική που δεν αλλάζει σχεδόν τίποτα στο εξωτερικό σχήμα του συνόλου. Αφού διασχίσουμε το νάρθηκα με τα πλάγια κλίτη, με τους υπερυψωμένους εξώστες και διαβούμε την εσωτερική πύλη, ανακαλύπτουμε την υπέροχη προοπτική του κεντρικού κλίτους όπου το ημικυκλικό τόξο, βασισμένο πάνω στους στύλους, μας καθηλώνει με την πρώτη ματιά. Η διαρρύθμιση είναι απλή: οι μεγάλες αψίδες που περιβάλλουν τα πλάγια κλίτη, που τα σκεπάζουν καμάρες σε σταυροθόλια, υπερυψώνονται από ένα μόνο όροφο όπου ανοίγουν τα ψηλά παράθυρα που διαχέουν, μέσα στον κυρίως ναό άφθονο φως. Οι καμάρες σε σταυροθόλια καθώς παρεμβάλλονται στο κεντρικό κλίτος, αρκετά επίπεδες, έχουν χτιστεί με ελαφρά υλικά, έτσι ώστε δεν χρειάστηκε να χτίσουν εξώστες στα πλάγια κλίτη για αντιστάθμισμα. Αυτό πραγματοποιήθηκε με σιδερένιους ελκυστήρες που συνδέανε την αρχή των διπλών τόξων (η κατασκευή αντηρίδων πάνω από τα πλάγια κλίτη έγινε υποχρεωτική, πολύ αργότερα, από έλλειψη συντήρησης). Μ' αυτόν τον τρόπο ο κυρίως ναός είναι φωτεινός και ζεστός. Με την απλότητα και τη διακριτικότητά του είναι ένα αριστούργημα καλαισθησίας. Αλλά το Βεζελέ είναι και μία από τις κορυφές της ρωμανικής γλυπτικής: στο κεντρικό τύμπανο, ο Χριστός, κατά την τελευταία του εμφάνιση επί της γης, στέλνει τους αποστόλους να βαπτίσουν τα έθνη. Στη νότια πύλη, ο Ευαγγελισμός, η Επίσκεψη της Παρθένου προς την Ελισάβετ, η Γέννηση και η Προσκύνηση των Μάγων. Στη βόρεια πύλη, η εμφάνιση του Ιησού στους προσκυνητές της Εμμαούς και σκηνές από την παιδική του ηλικία. Μέσα σ' όλες αυτές τις αναπαραστάσεις, η κίνηση και η ένταση στις στάσεις εκφράζονται με μοναδικό τρόπο, ενώ τα θέματα στα κιονόκρανα, στο κεντρικό κλίτος, έχουν ένα δραματικό χαρακτήρα πιο έντονο (ο θάνατος του Κάιν, η σφαγή των Νηπίων, η προδοσία του Ιούδα κ.τλ.). Το νόημα του ρωμανικού πολιτισμού Με αυτά τα υποδειγματικά μνημεία, στην Γαλλία, στην Γερμανία, στην Ιταλία και με όλα τα άλλα, που είναι κατεσπαρμένη σε όλη τη Δύση, η ρωμανική τέχνη λαμπρύνει έναν πολιτισμό όπου το υπερφυσικό, ο ενσαρκωθείς Χριστός-Θεός, προβληματίζει τον άνθρωπο αλλά συνάμα τον διδάσκει και τον εκπαιδεύει. Η ρωμανική εκκλησία είναι πριν από όλα ουσιαστικά —είτε είναι καθεδρικός ναός, ενοριακός είτε μοναστηριακός— ένας τόπος προσευχής. Λειτουργικής προσευχής των χριστιανών που συναθροίζονται γύρω από τους πνευματικούς ποιμένες τους καθώς και προσωπική νοερή προσευχή του ανθρώπου που παρατηρεί και διαλογίζεται. Είναι το σπίτι των ενοριτών που κατοικούν γύρω από αυτήν, αλλά και το σπίτι όλων των περιπλανημένων, το φυσικό άσυλο όλων των περιστατικών που εκλιπαρούν να τους υποδεχτούν, η μοναδική τους διαμονή. Ανοίγει ειδικά για το πολυάριθμο πλήθος των προσκυνητών που πηγαίνουν να πραγματοποιήσουν ένα τάμα ή να παρευρεθούν σε μια λατρεία πίστης της εποχής. Αυτή η αντίληψη της εκκλησίας αυξάνει ακόμη αν νοήσουμε τον Digitized by 10uk1s

ιερό ναό σαν τον τόπο συνάντησης όλων εκείνων που περιοδεύουν εδώ κάτω προς τον ουρανό, όπως το καράβι που οδηγεί στο Λιμάνι της Αιωνιότητος τους περιπλανημένους της ανθρώπινης ζωής. Υπάρχει δηλαδή στη βάση μία μυστικιστική και εσχατολογική σκέψη. Χωρίς την εκκλησία, οι άνθρωποι της γήινης πόλης, που οδεύουν προς την ουράνια πόλη, θα είχαν διασκορπιστεί και θα είχαν διασπαστεί. Ο σκοπός της είναι να τους συναθροίσει. Γι' αυτό το λόγο, σύμφωνα με τους περισσότεορυς συγγραφείς της εποχής, όλοι οι χριστιανοί οφείλουν να συμμετέχουν στην οικοδόμησή της. Το ρωμανικό κτίριο ανοίγεται με μία πύλη που αναρροφά τους πιστούς και που εικονίζει τον Χριστό. Ο Χριστός, η αληθινή πύλη, στον οποίο ο Γουλιέλμος de Saint Thieny απευθύνεται μ' αυτά τα λόγια: Ω εσείς που είπατε: «Είμαι η πύλη» δείξετέ μας με ποια σαφήνεια και ποιας κατοικίας είστε η πύλη, σε ποια στιγμή και ποιοι είναι αυτοί στους οποίους την ανοίγετε. Η κατοικία της οποίας είστε η πύλη είναι ο Ουρανός. Η πύλη εισάγει λοιπόν τους ανθρώπους στο υπερφυσικό. Τα γλυπτά, άλλωστε, που βλέπουμε πάνω και γύρω από την πύλη, πλαισιώνουν αμέσως τους πιστούς και επιχειρούν να τους φέρουν σε άμεση επαφή με τα πρόσωπα και τις θρησκευτικές σκηνές που απεικονίζουν, πρώτο απ' όλους τον Χριστό, επιβάλλοντάς τους κάποτε, με το μέγεθος και τη σκληρότητα των θεμάτων, ένα είδος τρόμου. Ανοιχτή για να προσκαλέσει μέσα τον «προσκυνητή», η εκκλησία τους μεταφέρει από ένα ορθογώνιο (κεντρικό κλίτος) σύνολο, προς το χορό, συχνά ημικυκλικό, του οποίου κάποτε προηγείται ή υπέρκειται ένας τρούλος. Στο μεσαιωνικό συμβολισμό, το ορθογώνιο σχήμα, όπως και το τετράγωνο (άλλωστε —πολύ συχνά— δεν είναι παρά μία συναρμολόγηση τετραγώνων), ανήκουν στο χρόνο, είναι κάτι τελειωμένο, δημιουργημένο, γήινο. Ο κύκλος, αντίθετα, παριστάνει την αιωνιότητα και το άπειρο. Λογικά λοιπόν, η εκκλησία οδηγεί από το πεπερασμένο στο άπειρο, ενώ οι τετράγωνοι πύργοι εκφράζουν τον πόθο του πεπερασμένου να ανυψωθεί πάνω από τη γη. Όταν η εκκλησία έχει ένα τετράγωνο χορό, τονίζεται η γήινη όψη. Ο ιερός χώρος είναι περισσότερο επινοημένος για τον άνθρωπο εδώ κάτω στη γη, ενώ η εξέλιξη προς το υπερφυσικό πραγματοποιείται με άλλο τρόπο. Αυτός ο τρόπος ανάλυσης και παρουσίασης των πολιτιστικών δεδομένων που μπορούμε να εξάγουμε από τη ρωμανική τέχνη, είναι πολύ διανοητικός, πρέπει να το παραδεχτούμε. Αν αυτή η τέχνη είχε επινοηθεί, μ' αυτό τον τρόπο, από τους ανθρώπους εκείνου του καιρού, μέσα από το μυστικισμό της και μέσα από το συμβολισμό της, αυτό το χρωστάμε σε μία πολύ περιορισμένη επίλεκτη ομάδα μοναχών και θεολόγων, που μαρτυρούν άλλωστε μία λεπτότητα νοημοσύνης και ψυχής. Αλλά ο αληθινός πλούτος της ρωμανικής τέχνης είναι η έκφραση της λαϊκής παιδείας. Για το λαό και για τον όγκο των πιστών, η εκκλησία είναι ο οίκος του Θεού, ενός Θεού που ανακαλύπτουμε μέσα στον Χριστό και που συναντάμε μέσα στην πίστη που διδάσκει η μεγάλη γλυπτική, και περισσότερο ακόμα μέσα από την άσκηση των αρετών και την άρνηση της αμαρτίας που οδηγεί στην κόλαση. Με τον Θεό, με τον οποίο μπορούμε να ενωθούμε μέσα από την προσευχή και μέσα από τα μυστήρια και με τον οποίο όλη η φύση —τα φυτά, τα ζώα τόσο πολλά στη ρωμανική μυθολογία των ζώων— κοινωνεί, διότι είναι στην πραγματικότητα δημιούργημά του, όπως και ο άνθρωπος, και επειδή όλη η πλάση ενώνεται εντός του. Ο χριστιανός, δασκαλεμένος και εμποτισμένος από αυτή την τέχνη, αντιλαμβάνεται καλύτερα πώς πρέπει, να είναι η θρησκευτική του ζωή. Το κάνει μ' έναν τρόπο κάπως ανησυχητικό, μέσα στην αγωνία του, στο φόβο της κόλασης — κάτι που είναι ένα είδος αναπηρίας, και από χριστιανική άποψη, μέσα σ' αυτόν τον πολιτισμό. Αντίθετα όμως, η τέχνη τον προβληματίζει, επειδή ο καλλιτέχνης, ασυνείδητα, εκφράζει όλη την πνευματική καλλιέργεια του καιρού του. Ρωτά τον άνθρωπο αν δεν είναι ακόμα προσκολλημένος στις φυσικές δυνάμεις, αν ο δαίμονας δεν είναι μία πραγματική μαγική δύναμη και αν τέλος, αφού ο Θεός είναι φοβερός, ο Χριστός δεν αποτελεί, πριν απ' όλα, ένα καταφύγιο κατά της βασκανίας και τον υπέρτατο εξορκισμό. Μαρτυρεί λοιπόν, σε Digitized by 10uk1s

όποια κοινωνική βαθμίδα και να τοποθετήσουμε, την ύπαρξη μιας κοινής θρησκευτικής νοοτροπίας, που κατανοούν οι πιο εξελιγμένοι, οι πιο μορφωμένοι, οι πιο χριστιανοί, σε σχέση με την πίστη και το μυστικισμό, που εκπληρούν οι άλλοι με εκδηλώσεις ελπίδας και φόβου, και μάλιστα φιλάνθρωπης αλληλεγγύης, καθώς και με ευσεβείς συγκινήσεις, που συναισθάνονται συγκεχυμένα χάρη στη λειτουργική πρακτική. Είναι πασιφανές, με την πρώτη ματιά, ότι στη λόγια παιδεία, που είναι βασικά θρησκευτική στην ουσία της, ως προς τον προσδιορισμό των αξιών οι «λαϊκοί», έχοντας υπόψη τους τη γενική ανεπάρκεια, δε συμμετέχουν. Επιπλέον αυτή η παιδεία, δεν αφορά ούτε όλη την κληρική και μοναστική ομάδα, αλλά, μέσα στους κόλπους της, μία επίλεκτη μειονότητα, που αποτελείται περισσότερο από μοναχούς παρά από κληρικούς, μερικές χιλιάδες ανθρώπους για τους οποίους τα λατινικά είναι γλώσσα καθομιλούμενη. Χωρίς ν' αγγίζει τους περισσότερους, φθάνοντας ως το πλήθος μ' έναν τρόπο έμμεσο και με μόνο συνδετικό κρίκο τους ιερωμένους και τη λατρεία, δεν είναι λοιπόν ένας τρόπος σύνδεσης, και ακόμη λιγότερο ένα όργανο ολικής συνοχής. Άλλωστε παρ' όλες τις προσπάθειες, και παρά τα θετικά αποτελέσματα, ο χριστιανισμός απέχει πολύ από το να έχει εισχωρήσει βαθιά στην ψυχή, στα σωθικά και την καρδιά. Υπάρχουν ακόμα μέσα στις πεποιθήσεις επαμφοτερισμοί και ασάφειες που μαντεύουμε μέσα από ορισμένες εκφράσεις της τέχνης. Υπάρχουν ακόμα έθιμα που προσδιορίζουν μία συμπεριφορά, μη χριστιανική, απέναντι στον κόσμο, στη ζωή και στο θάνατο. Και ακόμη περισσότερο, μέσα στον ίδιο τον κύκλο των λογίων εμφανίζονται αμφισβητήσεις και ρήξεις —για παράδειγμα ο Αβελάρδος— που οι σύγχρονοι δεν αντιλαμβάνονται ακριβώς την έκτασή τους, αλλά που σημαδεύουν χωρίς αμφιβολία —γύρω στα 1150— το τέλος του πρώτου Μεσαιωνικού πολιτισμού που γεννήθηκε την εποχή του Καρλομάγνου, ή τουλάχιστον μία πολύ βαθιά μεταβολή. Τα όρια της πολιτιστικής δύναμης αυτών των κέντρων διαγράφονται εύκολα. Πέρα από τη σφαίρα επιρροής τους μαντεύομε άλλες πραγματικότητες, δύσκολο να εννοηθούν και όπου κινούνται επίσης οι αμφιλογίες της θρησκευτικής ζωής. Μ' αυτό τον τρόπο, παρ' όλες τις προσπάθειές της, η θρησκεία δεν πετυχαίνει να εκχριστιανίσει, κατά τρόπο εντατικό, τη λογοτεχνική παραγωγή στην καθομιλούμενη γλώσσα, ούτε την επική λογοτεχνία που αρχίζει τότε να διαμορφώνεται. Κοντά στις λαϊκές παραδόσεις και στους ασύλληπτους μύθους τους, μέσα στους οποίους το μαγικό στοιχείο παίζει με το χριστιανικό υπερφυσικό σε περίπλοκες μεταμορφώσεις, συντηρείται μια πολεμική και ιπποτική παιδεία, της οποίας οι αξίες — δύναμη, σωματική ευεξία, πίστη ως προς την «πατριά», την οικογένεια, ίσως όλα αυτά εξυψωμένα από τη χαρά μιας υποσυνείδητης επικοινωνίας με τη φύση, αλλά σε μια τέλεια επικοινωνία μέσα από τον κίνδυνο και τη βία, χωρίς τα οποία δεν θα υπήρχε χαρά— είναι απολύτως διαφορετικά από τις χριστιανικές αρχές. Το τραγούδι εκθειάζει το όραμα «υπέροχων» συγκρούσεων. Η κονταρομαχία που είναι κάτι περισσότερο από ένα άθλημα, το κυνήγι, που είναι κάτι παραπάνω από διασκέδαση, εκφράζουν κατά τρόπο συγκεχυμένο αυτή την άλλη αναζήτηση και συνιστούν, κατά κάποιο τρόπο, σύμφωνα με την έκφραση του G. Duby «προεκτάσεις έξω από τις κοινωνικές δομές» και συνάμα ένα μέσο «για να κατασταλάξουν οι ψυχικές ορμές» που είναι από ψυχο-κοινωνική πλευρά τα βασικά στοιχεία. Μήπως αυτός δεν είναι ο λόγος που η Εκκλησία καταδικάζει τις κονταρομαχίες και απαγορεύει στους κληρικούς το κυνήγι; Έτσι η εξέλιξη παραμένει κάπως αμφιλεγόμενη. Το ίδιο συμβαίνει, γύρω στο 1150, σε όλους τους τομείς. Η πραγματική αφομοίωση δεν πραγματοποιήθηκε, το έργο παραμένει ημιτελές, κάποτε δεν είναι παρά υποτυπώδες, συχνά, απειλείται ή αμφισβητείται. Έχουμε ήδη υπογραμμίσει, στο πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, πόσο ισχυρές ήταν, στους κόλπους του φεουδαρχικού κόσμου, οι διαλυτικές δυνάμεις, δηλαδή οι προσωπικές φιλοδοξίες, οι πλεονεξίες, οι ανταγωνισμοί, που προκαλούσε η κλίση προς τη βία· όλα αυτά καταλήγουν σε εσωτερικές διαμάχες —ιδιωτικούς πολέμους— που ήταν σχεδόν αδιάκοπες. Σημειώσαμε, επίσης, την έλλειψη ολικής συνοχής της κοινωνίας, σαν συνέπεια της περιθωριοποίησης και της απομόνωσης των χωρικών, που δε συμμετέχουν σχεδόν καθόλου και δεν αποτελούν τμήμα του πολιτισμού του αιώνα, παρά μόνο σαν Digitized by 10uk1s

παραγωγοί. Οφείλουμε να σημειώσουμε επίσης πως η διαμάχη για την εκλογή των επισκόπων απομακρύνει τελικά την παπωσύνη από την Αυτοκρατορία και συντείνει να αποσυνδέσει αυτές τις δύο υπέρτατες εξουσίες, των οποίων η στενή ένωση ήταν η εγγύηση της αρμονίας και της ενότητας της Δύσης, ή που χωρίς τη συνεννόησή τους, τουλάχιστον, δεν μπορούσε να υπάρξει καμία διαρκής συνοχή. Αντίθετα, η τέχνη και η ρωμανική παιδεία εξυψώνουν το πνεύμα του 11ου αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου διαμορφώθηκαν και αναπτύχτηκαν, μέσα στην κοινωνική οργάνωση και στην πνευματική έκφραση, αφού και η μία και η άλλη σημαδεύτηκαν από τις συνεισφορές του μοναχισμού, επιχειρήματα που έτειναν στη συγκέντρωση και στην ομοφωνία. Πραγματικά, υπάρχει τότε μια Ευρώπη των αρχόντων, αφού, μέσα στη ζωή, οι άρχοντες έχουν την ίδια συμπεριφορά. Μια Ευρώπη μοναστηριακή, αφού οι μοναχοί έχουν την ίδια διαγωγή απέναντι στον κόσμο και στο Θεό. Μία ρωμανική Ευρώπη, αφού η τέχνη, που είναι μάρτυρας της κοινωνίας και της πίστης συνάμα, ανταποκρίνεται στα ίδια οράματα και στις ίδιες ανησυχίες. Όλα αυτά διαμορφώνουν, σε καθένα απ' αυτούς τους τομείς, παρόμοιες νοοτροπίες, όταν μάλιστα είναι το ίδιο το κέντρο —η αριστοκρατία— που βρίσκεται επικεφαλής αυτών των τριών δραστηριοτήτων, αφού οι κεντρικές πολιτικές εξουσίες —οι βασιλιάδες— δεν είναι αρκετά δυνατές για να κατακερματίσουν και να αντιτάξουν ή ακόμα και να προσδιορίσουν τις προσπάθειες των ανθρώπων σε άλλους τελικούς σκοπούς. Τις αντιφάσεις της οικονομίας δεν τις έχουν αντιληφθεί σε σημείο που να διαιρούν και να πιέζουν, το αντίθετο μάλιστα. Όλα αυτά δείχνουν, πόσο δύσκολο μας είναι να κάνομε τον απολογισμό αυτών των δύο αιώνων (950-1150). Η εξέλιξη έφερε στο φως μερικά επιχειρήματα που, με διαφόρους τρόπους, όχι μόνο σημαδεύουν τη δυτική ιστορία αυτής της περιόδου και των αμέσως επόμενων, αλλά επίσης, δίχως άλλο, σφραγίζουν την Ευρώπη με μερικά από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Την ιδέα μιας φυσικής εξουσίας της αριστοκρατίας, της οποίας τα μέλη ανακαλύπτουν την αληθινή και σαρκική αλληλεγγύη που τα ενώνει, άρα μια κοινωνία φυσικά άνιση — πράγμα που θεμελιώνει μια ιδεολογία που διασχίζει τους αιώνες. Μ' αυτή την ιδέα, συνδέεται, η διάθεση για βία και πόλεμο, η βούληση να ηθικοποιούν όλα αυτά για ένα δίκαιο σκοπό — φροντίδα να δικαιώνονται όλες οι εκδηλώσεις, που συναντούμε στην πολιτική συμπεριφορά ως τις μέρες μας. Τη σπουδαιότητα του θρησκευτικού έργου, αλλά συχνά μιας θρησκείας που ακρωτηριάζει ψυχικά, που εμποδίζει από την αρχή, ορισμένες εξελίξεις και υποχρεώνει σε θέσεις που μπορούν να θεωρηθούν γρήγορα υποκριτικές και που καταστρέφουν βαθιά την πραγματική αξία του χριστιανισμού. Αυτά τα επιχειρήματα και άλλα τόσα, είναι τελικά, μαρτυρίες συναντήσεων και συνδέσεων αλλά και διαφορών και ανακολουθιών. Μας είναι δύσκολο να υπολογίσουμε, από ποια πλευρά βαρύνει περισσότερο, επειδή στους ίδιους κύκλους όπου ανακαλύπτομε τα πιο σίγουρα στοιχεία συνοχής, δεν είναι βέβαιο πως οι σύγχρονοι τα συνειδητοποιούσαν πράγματι, ή ακόμα και όταν τα είχαν αντιληφθεί, πως είχαν ανακαλύψει τα πλεονεκτήματα της ενότητας, πως την επιζητούσαν αποφασιστικά, ενώ είναι πιο βέβαιο ότι είχαν συναισθανθεί την ένταση των δυνάμεων της ασυμφωνίας. Αυτός είναι, ασφαλώς, ο λόγος που εμπόδισε ορισμένους ιστορικούς να εκτιμήσουν αυτή την περίοδο, σαν μία σημαντική εποχή για τη γέννηση της Ευρώπης. Είδαν μέσα σ' αυτήν προπαντός τους αποσυνδετικούς παράγοντες. Και όμως, μέσα στις θέσεις και στις νοοτροπίες, οι συνοχές των διαφόρων τομέων —άρχοντες, μοναχοί, κληρικοί— είναι στερεές και τις ξαναβρίσκουμε συνυφασμένες μέσα στην αριστοκρατία και χάρη στη δύναμή της. Από αυτό το σημείο, θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε πιο πέρα, πιο μπροστά, πιο βαθιά: να ενισχύσομε την ενότητα, να συνδέσουμε περισσότερο τις αγροτικές μάζες με τις δραστηριότητες και τις αποφάσεις, να αναπτύξουμε ό,τι τονώνει την ενότητα. Τα μέσα του 12ου αιώνα είναι λοιπόν ο καιρός πιθανών επιτευγμάτων. Η σπορά φύτρωσε. Η ιστορία επιδέχεται να οδηγήσει σε μία πολύ δυνατή ευρωπαϊκή αλληλεγγύη. Μπορεί επίσης να δει πολύ γρήγορα να Digitized by 10uk1s

διαχωρίζεται αυτό που αρχίζει να συνταφιάζεται ή ακόμη να εξελιχθεί μέσα στην αμφιλογία. Μήπως τελικά, σ' αυτή την εποχή και στις επόμενες δεκαετίες, δεν ήταν που η Ευρώπη υπήρξε περισσότερο και καλύτερα συνενωμένη, ενώ ποτέ κατά τη διάρκεια της ιστορίας της δεν υπήρξε εντελώς και βαθιά ενωμένη;

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Η παπική Ευρώπη ή η εποχή της χριστιανοσύνης ΜΕΣΑ 12ου - ΤΕΛΟΣ 13ου ΑΙΩΝΑ

Στις 17 Ιουλίου 1203, ένα σημαντικό γεγονός εκτυλίσσεται στην Ανατολή. Πρίγκηπες, άρχοντες και ιππότες της Δύσης — από την Καμπανία, τη Βουργουνδία, τη Φλάνδρα, τη Βενετία κ.τ.λ. — που λίγες μέρες νωρίτερα είχαν καταφέρει να αποβιβασθούν στον προλιμένα του Γαλατά, καταλαμβάνουν το Βυζάντιο, πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Τους επόμενους μήνες, μετά από διάφορες περιπέτειες και δραματικά απροσδόκητα γεγονότα, αναγορεύουν έναν από αυτούς αυτοκράτορα (τον Βαλδουίνο της Φλάνδρας) και μοιράζονται τα λάφυρα. Οι κυριότεροι αρχηγοί διανέμουν μεταξύ τους τις απέραντες επαρχίες που κατέκτησαν, ιδιαίτερα στα Βαλκάνια, ενώ η Βενετία εγκαθίσταται στα ελληνικά νησιά. Εγκαθιστούν έναν λατινικό κλήρο που υπάγεται στην Αγία Έδρα, πράγμα που βάζει τέλος, κατά πρωτότυπο τρόπο, στο σχίσμα του 1054. Με αυτή τη μέθοδο δημιουργήθηκε, κάτω από την επίδραση αυτών των διαφόρων αποφάσεων, αυτό που οι ιστορικοί ονομάζουν η λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης Οι προθέσεις και η πραγματικότητα που εκφράζονται μ' αυτό το μεγαλοπρεπές γεγονός παραμένουν αμφίβολες. Η επίθεση εναντίον του Βυζαντίου, προκύπτει το λιγότερο από παρεξηγήσεις και ραδιουργίες. Ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ' οργάνωσε την Τέταρτη Σταυροφορία για να στείλει βοήθεια στους Αγίους Τόπους. Αυτή όμως η αποστολή αλλαξοδρόμησε προς την αυτοκρατορική πρωτεύουσα εξαιτίας της φιλοδοξίας και των συμφερόντων ορισμένων σταυροφόρων, και ειδικότερα προς όφελος των Βενετών. Οι Δυτικοί, επιπλέον, δεν είναι σε θέση να εμποδίσουν τους Έλληνες να παραμείνουν στο εσωτερικό της Ανατολίας (αυτοκρατορία της Νίκαιας) και ακόμα, μετά από εξήντα χρόνια, να επανακτήσουν τη μητρόπολή τους και τα χαμένα εδάφη (1264). Μεταξύ αυτών και των Ανατολικών, τέλος, δε θα υπάρξει, στις κατεχόμενες χώρες, καμία πραγματική συνεννόηση, και ακόμη λιγότερο καμία συγχώνευση. Η ένωση των εκκλησιών θα είναι και αυτή απόλυτα τεχνητή, αφού από πρακτική άποψη, μόνο οι λατίνοι κληρικοί, οι εγκατεστημένοι στην Ανατολή, είναι ενωμένοι με τη Ρώμη, όπως ήταν και πρωτύτερα στη Δύση από όπου προέρχονται. Οι Έλληνες κληρικοί παραμένουν, στην πλειοψηφία τους, επιφυλακτικοί και διατηρούσαν πάντοτε τις αποκτήσεις τους για μια πολύ μεγάλη αυτονομία. Αντίθετα, η κατάκτηση του Βυζαντίου εκφράζει τον δυναμισμό και την ισχύ της Δύσης, και ειδικά αυτές τις δυνάμεις γύρω από τις οποίες, όπως είδαμε, στον 11ο και στις αρχές του 12ου αιώνα, είχαν πραγματοποιηθεί οι μεγάλες συγκεντρώσεις: από το ένα μέρος, η Εκκλησία που όπως φαίνεται την επωμίζεται ολότελα ο Πάπας, από το άλλο, οι ευγενείς, συναθροισμένοι ξανά γύρω από μερικά μεγάλα ονόματα. Σ' αυτούς τους δύο πόλους, έρχονται να προστεθούν, σαν ένα νέο στοιχείο, ενισχυμένο και επικυρωμένο κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα, οι εμπορικές πόλεις με τον πλούτο τους — αυτές τις αντιπροσωπεύει τέλεια εδώ η Βενετία. Αυτή η σύνδεση, (που δεν είναι καθόλου προϊόν της τύχης, αλλά που εκφράζει, μέσα στην ίδια της την πολυπλοκότητα, τη νέα κοινωνιολογική ισορροπία που τείνει να επιβληθεί), αποδεικνύει ότι μεταξύ του 1150 και του 1300 η εξέλιξη που μόλις άρχιζε ή που αλλού είχε ήδη διαμορφωθεί στα τελευταία εκατό χρόνια, συνεχίζεται και επεκτείνεται. Όμως, η κίνηση διαφέρει ανάλογα με κάθε τομέα. Υπάρχουν μεταβολές που συνεχίζονται και εξαπλώνονται σύμφωνα με τα ίδια δεδομένα της προηγούμενης εποχής — για παράδειγμα, στον οικονομικό χώρο, με την ανάπτυξη του εμπορίου και τις συνέπειες που προκαλεί. Αντίθετα, υπάρχουν μεταβολές που, μέσα στον ίδιο χώρο, εκφράζουν μία ρήξη με την προηγούμενη περίοδο Digitized by 10uk1s

και φαίνονται να έχουν έναν απόλυτα νέο χαρακτήρα — η πνευματική έρευνα που εκφράζεται, γύρω στα 1150, με ανησυχίες που δεν συγκλόνιζαν σχεδόν καθόλου τα πνεύματα γύρω στα 1050, η πολιτική πράξη που, την ίδια χρονολογία, αρχίζει να απομακρύνεται και να απελευθερώνεται από τις δομές των αρχόντων. Η σύμφωνη πορεία σ' αυτές τις δύο σειρές κινήσεων είναι στη βάση της ζωντάνιας αυτού του αιώνα και εκφράζεται άριστα από την καταπληκτική τέταρτη Σταυροφορία. Αλλά πραγματοποιείται, συνάμα, προς όφελος της συνοχής σαν συνέπεια της διασταύρωσης μιας ιδεολογίας και ισχυρών συμφερόντων που την καταπολεμούν, κάτω από τα διιστάμενο αποτελέσματα αυτών των ίδιων συμφερόντων και άλλων. Στο εξής, τα άτομα, αυτά που φέρουν ευθύνες με τον πιο σαφή τρόπο, και άτομα πολύ πιο συγκεχυμένα, συνειδητοποιούν τι θα έπρεπε να τους ενώνει, σε αντίθεση με αυτό που επιδέχεται να τους χωρίζει. Ορισμένοι άλλωστε, παίζουν το παιχνίδι της διάσπασης, ενώ άλλοι προσπαθούν να υπερνικήσουν τις αντιθέσεις και επεξεργάζονται γι' αυτό τον σκοπό ένα ιδανικό όραμα του κόσμου και της κοινωνίας, μέσα από το οποίο οραματίζονται μία ορισμένη οργάνωση της Ευρώπης, και διαμορφώνουν μία ορισμένη ευρωπαϊκή παιδεία. Στην πρώτη γραμμή αυτών των δημιουργών, όποιες και να είναι οι ανομολόγητες υστεροβουλίες και φιλοδοξίες της, η παπωσύνη. Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ Χριστιανοσύνη Από την Αρχαιότητα, μία ιδέα επανέρχεται αδιάκοπα, και όταν ακόμα δεν εκφράζεται καθαρά, από αρκετούς ηγήτορες της λατινικής Εκκλησίας. Σύμφωνα μ' αυτή την ιδέα πρέπει να ταυτίζεται η κοινότητα των πιστών, που συνιστούν την Εκκλησία στη γήινη μορφή της, και η πολιτική οργάνωση που έχει την ευθύνη της διαχείρησης των πρόσκαιρων αναγκών των ανθρώπων και η οποία μπορεί να εποπτεύεται από ισχυρές και αποτελεσματικές εξουσίες, στο μέτρο που αυτές επιζητούν το γενικό καλό. Έτσι, μεταξύ του Ε' και του ΣΤ' αιώνα ο Γελάσιος Α' θεωρούσε ακόμα τη ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σαν το όργανο που θα ασκούσε αυτή την αρμοδιότητα πάνω σε εδάφη που αντιστοιχούσαν στον εκχριστιανισμένο χώρο και που, αργότερα, στην καρολιγγιανή εποχή, ο αυτοκράτορας και οι εκκλησιαστικοί είχαν επιμείνει στην απόλυτη ανταπόκριση μεταξύ της νέας Αυτοκρατορίας και της λατινικής χριστιανοσύνης. Αλλά, ενώ ο Γελάσιος αναγνώριζε ότι την υπέρτατη διοίκηση έπρεπε να τη μοιράζονταν μεταξύ τους οι δύο εξουσίες, κάθε μία από αυτές ανεξάρτητη από την άλλη και κυρίαρχη στη δική της σφαίρα, υποχρεωμένες όμως και οι δύο να συνεργάζονται, ο Καρλομάγνος έκρινε ότι η εξουσία του ήταν μοναδική και ότι ανήκε αποκλειστικά σ' αυτόν ένα προνόμιο σχεδόν οικουμενικό. Μετά από εκείνον, μερικοί Πάπες του Θ' αιώνα, άρχισαν να σκέπτονται με τον ίδιο τρόπο, μεταβιβάζοντας όμως αυτή την εξουσία από τον αυτοκράτορα στην Εκκλησία. Στην επόμενη περίοδο, η αποσύνθεση της Αυτοκρατορίας και η άνοδος των τοπικών εξουσιών οδηγούν στον καταμερισμό της πολιτικής εξουσίας ή, πιο σωστά, στην αντιπαράθεση ομάδων και κοινοτήτων των οποίων το συνταίριασμα δεν έχει καμιά συνοχή και παραμένει ασταθές. Η σύμπνοια είναι λοιπόν δύσκολη, τόσο πολύπλοκο είναι — ή απλουστευμένο αντίθετα — το παιχνίδι των κοινωνικών σχέσεων. Σαν συνέπεια υπάρχει μία σχεδόν αδυναμία να αντιληφθούμε τι είναι και πού βρίσκεται η δημόσια ισχύς. Επίσης, επαναλαμβάνοντας παλιότερες απόψεις, εκθειάζεται η ιδέα ότι η Εκκλησία είναι η μοναδική μαγιά της πνευματικής και της πρόσκαιρης συνοχής, αφού αποτελεί το αλληγορικό σώμα του Χριστού του οποίου τα μέλη, που σχηματίζονται από φυσικές κοινότητες, όχι υποχρεωτικά τοποθετημένες μέσα σε ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό πλαίσιο, αποτελούνται, κατ' αρχήν, απ' όλους τους βαπτισμένους και όλους τους πιστούς. Όταν, λοιπόν ορισμένοι συγγραφείς, αντιλαμβάνονται την κοινωνιολογική πραγματικότητα, αλλά θέλουν συνάμα να την παρουσιάσουν, σαν σύμφωνη με την ηθελημένη τάξη του Θεού, περιγράφουν τις τρεις τάξεις (ordines) — αυτούς που πολεμούν, αυτούς που προσεύχονται, αυτούς που εργάζονται — που Digitized by 10uk1s

συγκροτούν την κοινωνία, δηλώνουν πολύ συχνά ότι «η κοινωνία, είναι η Εκκλησία». Μεμιάς, αυτή η τελευταία, γίνεται η μόνη πραγματική κοινωνία. Αφού οι άνθρωποι είναι χριστιανοί, αυτή είναι το θεμέλιο, η εγγύηση και η εξουσία. Είναι το αρχικό θεμέλιο και η αρχική εξουσία της Ghristianites, της χριστιανοσύνης. Η γρηγοριανή μεταρρύθμιση, που εκθειάζει την εκκλησιαστική υπευθυνότητα και ισχύ, που τείνει να επιβάλλει τη χριστιανική ηθική τάξη, σαν το μόνο κανόνα της προσωπικής και ομαδικής ζωής, πολιτικής και κοινωνικής, συμπεραίνει ότι ο έλεγχος όλων των πράξεων ανήκει άμεσα ή έμμεσα στην Εκκλησία, και ότι μόνο αυτή κατέχει την αληθινή εξουσία, συγκεντρώνει τελικά την ισχύ και το κύρος μέσα στα χέρια του Πάπα. Άρα, η χριστιανοσύνη, μοναδική κοινότητα των πιστών της ρωμαϊκής καθολικής Εκκλησίας (λατινικής), αυτή η συνάθροιση των πολιτικών κοινοτήτων που διαφέρουν στις μορφές και στους θεσμούς, πρέπει να υποτάσσεται στην Αγία Έδρα. Η χριστιανοσύνη είναι αρχιερατική ή δεν είναι, αφού, σαν κατάληξη της γρηγοριανής κίνησης, η Εκκλησία είναι αρχιερατική ή δεν είναι. Μετά το 1150 και στις αρχές του 13ου αιώνα, οι Πάπες αποκαλύπτουν καθαρά αυτές τις ιδέες, ο Αλέξανδρος Γ' με κάποια φρόνηση στην διατύπωσή τους αλλά με μεγάλη αποτελεσματικότητα στην πράξη, ο Ιννοκέντιος Γ' με μία ρωμαλέα σκέψη και μία φλογερή δραστηριότητα. Η Christianitas είναι, για εκείνον, μία γνώση πνευματική — η κοινωνία των πιστών, που τους ενώνει το βάπτισμα και η πίστη στον Χριστό — και πρόσκαιρη συνάμα — η Republica Christiana, είναι χριστιανικό κράτος που συναθροίζει ορισμένους λαούς και διάφορες κοινότητες, και ανταποκρίνεται, από αυτό και μόνο το γεγονός, σε μια ορισμένη περιοχή, που τυχαίνει να είναι η Ευρώπη. Η Εκκλησία, που διοικείται από τον Πάπα, εμψυχώνει αυτό το Κράτος, αλλά δεν το διοικεί υποχρεωτικά και με κάθε τρόπο. Το προκαλεί, το προτρέπει, το παροτρύνει. Προτείνει επιχειρήσεις, παρακινεί πρωτοβουλίες, ξεσηκώνει ενθουσιασμούς για ό,τι θεωρεί χρήσιμο για το έργο του Θεού και την επιτυχία της θρησκείας, αλλά και για τον κλήρο. Ζητά από τους πιστούς της να πάρουν μέρος στην σταυροφορία για να βοηθήσουν τους λατίνους χριστιανούς να διατηρήσουν τους Αγίους Τόπους. Τους παρακαλεί να πολεμήσουν εναντίον των ακριτικών, και πολύ νωρίς τους το επιτάσσει· ενεργεί για την ειρήνη. Εξωτερικά, η χριστιανοσύνη προσδιορίζεται απέναντι στον σχισματικό, στον άπιστο και στον ειδωλολάτρη, και με τον ίδιο τρόπο, εσωτερικά, επιβεβαιώνεται απέναντι στους ακριτικούς. Όλοι αυτοί είναι από τη φύση τους καταραμένοι, απόβλητοι. Όπως προκύπτει, η χριστιανοσύνη, παρ' όλα όσα είπαν ορισμένοι σύγχρονοι και παρ' όλα όσα σκέφτηκαν ορισμένοι ιστορικοί, είναι κλειστή. Βέβαια, μπορεί να επεκταθεί· αλλά δεν ανοίγεται. Προσχωρούμε σ' αυτή, αν παραδεχθούμε την πίστη της, την τάξη της, τις εξουσίες της. Αν αρνηθούμε τις αρχές της, αυτό σημαίνει πως μένουμε έξω απ' αυτή· αν τις αμφισβητήσουμε αφού τις δεχθήκαμε, είναι σαν να την απαρνούμαστε και αν την απαρνηθούμε, αυτό σημαίνει πως απομακρυνόμαστε απ' αυτή. Μ' αυτό τον τρόπο αντιλαμβάνονται την ένωση των εκκλησιών, όταν ο Ιννοκέντιος Γ' πριν από την τετάρτη Σταυροφορία, διαπραγματεύεται με τον βυζαντινό αυτοκράτορα την επιστροφή των ορθόδοξων μέσα στην ρωμαϊκή ενότητα ή όταν, αργότερα, συζητείται η επανένωση μεταξύ του λατινικού και ελληνικού κλήρου. Στους σχισματικούς που θα ήθελαν να επιστρέψουν στους ρωμαϊκούς κόλπους, είναι έτοιμοι να παραχωρήσουν κάποιες λειτουργικές και πειθαρχικές αυτονομίες, αλλά, όσον αφορά το δόγμα και τον προσδιορισμό της υπέρτατης εξουσίας καμιά συζήτηση δεν είναι δυνατή. Ζητούν, με την αναγνώριση της εξουσίας του Πέτρου, σαν μοναδικής κυριαρχίας μέσα στην Εκκλησία, κατά κάποιο τρόπο, μια συνθηκολόγηση χωρίς όρους. Όταν το 1274, στην 2η Οικουμενική Σύνοδο της Λυών, ο βυζαντινός αυτοκράτορας, που είχε αποκατασταθεί στον θρόνο του το 1264, παρακινούμενος από σκληρές πολιτικές πιέσεις, αποφασίζει να ξαναενώσει τους χριστιανούς παρ' όλους τους δισταγμούς της πλειοψηφίας των κληρικών του — επανένωση που θα είναι άλλωστε πολύ εφήμερη — οι τυπικές φράσεις που λέγει στο όνομά του ο αντιπρόσωπός του δεν αφήνουν Digitized by 10uk1s

καμιά αμφιβολία: «Η αγία ρωμαϊκή Εκκλησία, δηλώνει, κατέχει τα πρωτεία και την ύπατη και απόλυτη εξουσία πάνω στο σύνολο της καθολικής Εκκλησίας. Την έλαβε, μαζί με το σύνολο των εξουσιών του ιδίου του Κυρίου, μέσω του προσώπου του μακαρίου Πέτρου, αρχηγού και κεφαλής των Αποστόλων, του οποίου ο ρωμαίος ποντίφικας είναι διάδοχος. Και καθώς οφείλει, πριν απ' όλα, να υπερασπίζεται την αλήθεια της πίστεως, τα προβλήματα που εμφανίζονται πρέπει να ερμηνεύονται κατά την κρίση του. Σε αυτή υποτάσσονται όλες οι εκκλησίες, των οποίων οι ιεράρχες της εκφράζουν την υποταγή και το σέβας τους, (εξυπακούεται) ότι τιμά πολλές εκκλησίες, και κυρίως τις πατριαρχικές εκκλησίες, με διάφορα προνόμια». Η χριστιανοσύνη εξακολουθεί, παρ' όλα αυτά, να επεκτείνεται χάρη στον προσηλυτισμό στον λατινικό χριστιανισμό, λαών που είχαν παραμείνει ειδωλολάτρες και χάρη στην ανάκτηση χωρών που είχαν άλλοτε χαθεί. Στην ανατολή, οι ιεραποστολικές προσπάθειες που είχαν επιχειρηθεί παλαιότερα συνεχίζονται, με πρωτοβουλία ορισμένων επισκόπων, και, ακόμα περισσότερο, ορισμένων ηγεμόνων. Από το 1150, η χριστιανική θρησκεία έχει γερά ριζώσει πέρα από τον Έλβα μεταξύ των βένδων Σλάβων. Αυτός ο εκχριστιανισμός συνοδεύεται από μια πολύ δραστήρια γερμανοποίηση, της οποίας ο κυριότερος εισηγητής είναι ο δούκας της Σαξωνίας και της Βαυαρίας, Ερρίκος ο Λέων. Η Πομερανία, που προεκτείνει την χώρα των βένδων κατά μήκος της Βαλτικής θάλασσας, έχει και αυτή, προσηλυτιστεί και γερμανοποιηθεί. Επισκοπές δημιουργούνται στη Λίμπεκ, το Σβέριν, το Ράτσεμπουργκ, στο Βρανδεμβούργο, τη Χάβελμπεργκ, το Καμίν κ.τ.λ. Ενώ λοιπόν, κάτω από την πίεση του βασιλιά της Δανίας, η ειδωλολατρία εξαφανίζεται από το νησί Ρούγκεν, η πρόοδος εξακολουθεί μεταξύ των Πρώσσων, από τον Βιστούλα ως την Μέμελ, και πιο πέρα ακόμη, μεταξύ των Λιβόνων, γύρω από τον κόλπο της Ρίγας. Καθυστερεί στις αρχές του 13ου αιώνα, με μια βίαιη ειδωλολατρική αντίδραση, αλλά ξεκινά πάλι με ορμή χάρη στην βοήθεια των ρομφαιοφόρων ιπποτών και των τευτώνων ιπποτών και εισχωρεί στη Λιθουανία, ανατολικά της Πολωνίας. Γύρω στα 1300, οι βαλτικές χώρες είναι χριστιανικές, ενώ, εδώ και έναν αιώνα το λιγότερο, το κήρυγμα του ευαγγελίου στις σκανδιναβικές χώρες έχει ολοκληρωθεί. Ο βασιλιάς της Σουηδίας Ερρίκος Θ', ο Άγιος, έχει μάλιστα ανοίξει τον δρόμο για την Φινλανδία. Την ίδια εποχή, η Επανάκτηση (Reconquista) της Ιβηρικής χερσονήσου έχει, και αυτή, σχεδόν ολοκληρωθεί: στις αρχές του 13ου αιώνα, η επίθεση των Αλμογαβάρων συγκροτήθηκε, και αποκρούστηκε, μετά από την πολύ λαμπρή νίκη του βασιλιά της Αραγωνίας στο Λας Νάβας της Τολόζα στα 1212. Στα επόμενα χρόνια, ο βασιλιάς της Καστίλης κατέλαβε περιοχές ακόμα μωαμεθανικές: η Κόρδοβα, πρωτεύουσα του χαλίφη, έπεσε στα 1230. Η Σεβίλλη, η άλλη ιερή πόλη, το 1248. Το Ισλάμ παραμένει μόνο στο μικρό βασίλειο της Γρανάδας. Στο τέλος του 13ου αιώνα λοιπόν, η χριστιανική Ευρώπη εκτείνεται στο βορρά από την Σκανδιναβία και τον κόλπο της Φινλανδίας, ως το νότιο τμήμα της Ιβηρικής χερσονήσου, και από την Ιρλανδία και τις ακτές του Ατλαντικού ως την γραμμή που, ξεκινώντας από την λίμνη Πέιπους, φθάνει στο μέσο Δνείστερο, περνώντας λίγο έξω από το Μίνστι, και σχηματίζοντας μια καμπύλη φθάνει στα σύνορα της Τρανσυλβανίας ως την περιοχή του Τάσι-Γαλάτσι. Από εκεί επανέρχεται δυτικά για να φθάσει στην Αδριατική στο ύψος του Δουμπρόβνικ. Η Βαλκανική χερσόνησος, βυζαντινή και εξελληνισμένη, της διαφεύγει, καθώς και οι ρωσικές χώρες που προσηλυτίστηκαν στην ορθοδοξία. Έξω από την Ευρώπη — αν εξαιρέσουμε την Συρία, όπου οι απόγονοι των σταυροφόρων παραμένουν, σε εδάφη που όλο και περιορίζονται, ως τα 1290, όταν άλλοι Λατίνοι, (που ήρθαν ή διώχτηκαν από τους Αγίους Τόπους), εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο, που έγινε βασίλειο, — οι άλλες προσπάθειες για την διάδοση του Ευαγγελίου, που παρακινούσαν οι φραγκισκανοί και οι δομινικανοί και με την πρωτοβουλία της παπωσύνης, στα μέσα του 13ου αιώνα, υπήρξαν μάταιες, είτε επρόκειτο για τους μωαμεθανούς της βορειοδυτικής Αφρικής, είτε για τους νεστοριανούς μογγόλους. Digitized by 10uk1s

«Μήτηρ και αυθεντία» Αυτή η χριστιανική Ευρώπη, που την αντιλαμβάνονται, σύμφωνα με τις κοσμικές και πνευματικές διαστάσεις του λατινικού χριστιανισμού, και σαν μια μυστικιστική ένωση όλων των πιστών, διοικείται απόλυτα από τον Πάπα, του οποίου το κύρος πάνω στην Εκκλησία αυξάνει πολύ αυτή την εποχή, σύμφωνα με την ώθηση που του έδωσε η γρηγοριανή μεταρρύθμιση. Η Ευρώπη είναι αρχιερατική, επειδή η παπωσύνη θεωρείται πως είναι η βάση όλων των Εκκλησιών, στις οποίες φέρει την σοφία και των οποίων την πίστη τονώνει αδιάκοπα: μήτηρ και αυθεντία. Ο Πάπας παραμένει, πριν απ' όλα, σύμφωνα με την παράδοση, ο φύλακας του δόγματος το οποίο προσδιορίζει. Σ' εκείνον αρμόζει κυρίως να καταγγέλει τα σφάλματα. Είναι λοιπόν, ο ύπατος διδάσκαλος και, μ' αυτό τον τίτλο, είναι πολύ προσεκτικός σε ό,τι αφορά την διδασκαλία, όχι μόνο για να επαγρυπνά για την ορθοδοξία των ιδεών που διδάσκονται, αλλά και για να επεμβαίνει, με το δικαίωμα που του παρέχει η κυρίαρχη εξουσία του, στην οργάνωση των σχολείων και των πανεπιστημίων. Με τον ίδιο τρόπο, επιφυλάσσεται να αποφασίζει τις αγιοποιήσεις, που ως τότε, πολύ συχνά ανακήρυτταν μητροπολίτες ή επισκοπικές σύνοδοι. Παράλληλα είναι και ο υπέρτατος δικαστής. Αυτό το ύψιστο λειτούργημα εκδηλώνεται από τις πολυάριθμες Εκκλησίες που γίνονται στη δικαστική του εξουσία από τα επισκοπικά και επαρχιακά δικαστήρια. Ο Αλέξανδρος Γ' (1159-1181) πραγματοποιεί σ' αυτό το χώρο την πιο σημαντική πρόοδο. Οι ποντίφικες του 13ου αιώνα μετριάζουν τις υπερβολές στις οποίες έφθανε κάποτε το σύστημα. Όμως έτσι φροντίζουν να προφυλάξουν, όσο το δυνατό περισσότερο, τη δικαστική τους αρμοδιότητα η οποία έτεινε να γίνει κατά κάποιο τρόπο απεριόριστη. Αλλά κυρίως, χάρη στο σχήμα που άλλοτε ο Γρηγόριος Ζ' είχε επεξεργαστεί και είχε επικυρωθεί μέσα στα παπικά διατάγματα (Dictatus papae), o Ρωμαίος ποντίφικας γίνεται ο μοναδικός νομοθέτης μέσα στην Εκκλησία. Αυτή η εξέλιξη εξαρτάται όχι μόνο από την ηθελημένη επιδίωξη του στόχου, αλλά και από το γεγονός ότι ο κλήρος, αναστατωμένος από τις μεγάλες πολιτικές συγκρούσεις και από τις αιρέσεις καθώς και από τις θεσμικές και κοινωνικές μεταβολές, στρέφεται όλο και περισσότερο στην Αγία Έδρα για να ζητήσει τη λύση των διαφόρων προβλημάτων του. Οι έξαρχοι, οι αρχιεπίσκοποι, οι επίσκοποι την εκλιπαρούν. Ο Πάπας απαντά με εκφράσεις πολύ συχνά συνοπτικές και σαφείς που στηρίζουν τη νομολογία, αποτελούν τον κανόνα και που οι ειδικοί αποκαλούν θεσπίσματα, επειδή αυτές οι απαντήσεις συμπληρώνουν το «θέσπισμα», δηλαδή τον ορθό κανόνα όπως τον παρουσιάζει ουσιαστικά η συλλογή κανόνων που είχε διατυπώσει παλαιότερα ο Γρατιανός. Ενώ πριν το 1150, σπάνια ακολουθούσαν αυτό τον τρόπο, είτε επειδή δεν μπορούσαν να έρθουν συχνά σε επαφή με τον Πάπα, είτε επειδή οι αποφάσεις που έπαιρνε, οι διαδικασίες που αποφάσιζε ή πρότεινε δεν γίνονταν υποχρεωτικά δεκτές από όλους. Στην επόμενη περίοδο, αντίθετα, τα θεσπίσματα πολλαπλασιάζονται. Το διαπιστώνουμε από τις απογραφές που μπορούμε να κάνουμε μέσα στο Corpus juris canonici (Σώμα κανονικών νόμων) που περιέχει τα πιο διάσημα απ' αυτά, αρχίζοντας από το 1143· η εξέλιξή τους εξηγεί θαυμάσια την ανάπτυξη της παπικής εξουσίας. Από το 1143 ως το 1159, οι πάπες δεν εγγράφουν παρά μόνο εννιά φορές το όνομά τους στον επίσημο κώδικα της Εκκλησίας. Ύστερα, ο Αλέξανδρος Γ' εκδίδει 470 θεσπίσματα· οι ποντίφικες που τον διαδέχονται ως το 1198, 215, ο Ιννοκέντιος Γ' (1198-1216) 596, οι διάδοχοί του ως το τέλος της αρχιεροσύνης του Ιννοκέντιου Δ' (1254) λίγο περισσότερ από 400 (μερικά από αυτά περιέχονται στα συμπληρώματα του Corpus. Αυτές οι διάφορες διατάξεις αφορούν προβλήματα πολύ ποικίλα: δικαστική διαδικασία, τρόποι προσφυγής στην Αγία Έδρα, επισκοπική διαχείριση, δικαιώματα και προνόμια του επισκόπου κ.λπ. Σε εξαιρετικές περιστάσεις, όταν πρέπει να πάρουν επίσημες αποφάσεις για το σύνολο της χριστιανοσύνης, και όταν, είναι απαραίτητο να ανακηρύξουν, με τον πιο μεγαλοπρεπή τρόπο, ένα δόγμα ή να εξηγήσουν μια στάση, οι πάπες συγκαλούν οικουμενικές συνόδους. Αυτές γίνονται τα ανώτατα όργανα της νομοθεσίας. Η πρώτη έγινε στον Άγιο Ιωάννη του Λατερανού στο τέλος της Digitized by 10uk1s

διαμάχης για την ανάδειξη επισκόπων, για να κοινοποιήσουν (και να χρησιμεύσουν σ' όλους τους πιστούς) τις λύσεις που έδωσαν σ' αυτό το πρόβλημα και ότι προέκυπτε από αυτό (1123). Το έργο, ημιτελές τότε, συνεχίζεται το 1139 σε μία δεύτερη σύνοδο που συνέρχεται στην ίδια Εκκλησία και διευθετεί ταυτόχρονα τις δυσκολίες που προκλήθηκαν από την διπλή εκλογή του Πάπα (Ιννόκεντιος Β', ο Ανάκλητος) και από το σχίσμα που έγινε το 1130. Με τον ίδιο τρόπο, ο Αλέξανδρος Γ' συγκαλεί το 1179 την 3η σύνοδο του Λατερανού μετά το τέλος της διαμάχης που τον έφερε αντιμέτωπο με τον Φρειδερίκο Βαρβαρόσα. Το 1215, ο Ιννοκέντιος Γ' προεδρεύει στην πιο σπουδαία σύσκεψη της μεσαιωνικής ιστορίας (4η σύνοδος) κατά τη διάρκεια της οποίας πραγματεύονται όλα τα θέματα που αφορούν το δόγμα, την Εκκλησία και τη χριστιανοσύνη. Το 1245, συνέρχεται η 1η σύνοδος της Λυών για να καταδικάσει τον Φρειδερίκο Β'. Το 1274, η 2η σύνοδος της Λυών για να αποκαταστήσει την ένωση των εκκλησιών και να προσπαθήσει να οργανώσει ξανά τη σταυροφορία. Όμως δεν πρέπει να ξεγελιόμαστε. Οι οικουμενικές σύνοδοι που συνέρχονται στη Δύση, ενώ εκείνες των παλαιότερων εποχών ήταν ανατολικές, δεν είναι νομοθετικές συνελεύσεις. Συγκαλούνται, συνέρχονται και προεδρεύονται από τον Πάπα που, μόνος του αποφασίζει την ημερήσια διάταξη και που μόνος του, προσδιορίζει τις λύσεις και τις αποφάσεις, ζητώντας το πολύ-πολύ τη γνώμη των επισκόπων χωρίς να είναι υποχρεωμένος να τη λάβει υπόψη του. Οι θεμελιακοί νόμοι που αποφασίζονται και εγκρίνονται μ' αυτό τον τρόπο, δεν εκτελούνται παρά μόνο αν το θέλει ο ίδιος, αφού μόνο αυτός τους εκδίδει. Η σύνοδος, δεν είναι λοιπόν παρά μια σύσκεψη που επιτρέπει στον Πάπα να εκφράσει την κυριαρχία του πάνω στο σύνολο του κλήρου και των επισκόπων· εκθειάζει και ανυψώνει ακόμη πιο πολύ το γόητρό του. Ωστόσο, καθώς συγκεντρώνει όλους τους ιεράρχες της λατινικής Εκκλησίας, αντιπροσωπεύει τέλεια τη χριστιανοσύνη συναθροισμένη. Μ' αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται σε όφελος της Αγίας Έδρας μια συγκεντρωτική εξουσία, που συνοδεύεται από μια διοικητική συγκεντρωποίηση που είναι μάλιστα και πιο ακλόνητη, γιατί φοβούνται γενικά τότε τα διαλυτικά στοιχεία (αιρέσεις κ.λπ). Με διάφορους τρόπους, ο Πάπας ελέγχει και επιβλέπει τους επισκόπους, τους «λαϊκούς», τους μοναχούς, τους κληρικούς, τους πιστούς: όλα τα πρόσωπα, όλες τις ομάδες. Γι' αυτό το σκοπό, στέλνει πολύ συχνά εξάρχους οι οποίοι είναι πληρεξούσιοί του και διευθετούν στο όνομά του τις υποθέσεις που τους εμπιστεύονται. Όταν ο κίνδυνος της αίρεσης γίνεται σοβαρός, όταν το επισκοπτικό σώμα εμφανίζεται ασταθές για να κατευθύνει μια κρίσιμη κατάσταση τότε θεσπίζουν γύρω στα 1230, τη ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση που αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, την παπική αστυνομία και ένα έκτακτο δικαστήριο. Παρ' όλα αυτά, ως το 1250, οι πάπες δεν παύουν να αναγνωρίζουν ανώτερα δικαιώματα στους επισκόπους, και ο Αλέξανδρος Γ' ακόμα, ο πιο συγκεντρωτικός απ' όλους, και ο Ιννοκέντιος Γ', ο πιο αυταρχικός. Δεν αμφισβητούν την ελεύθερη εκλογή, από τους ηγούμενους, της ιεράς συνόδου των καθεδρικών ναών. Αντίθετα, εξαναγκασμένοι από τα γεγονότα — για να έχουν «παπιστές» επισκόπους μέσα στις ιταλικές πόλεις όπου οι αυτοκρατορικές δυνάμεις υπερτερούσαν κατά τη διάρκεια της διαμάχης με το Φρειδερίκο Β' ή διαθέτοντας ορισμένα εξαιρετικά δικαιώματα. Τέλος σκόπιμα, ορισμένοι πάπες μετά το 1250 αλλάζουν στάση. Το 1265, ο Κλήμης Δ' καθιερώνει σαν αρχή ότι ο διάδοχος του Πέτρου έχει εξουσία να διορίζει στα μεγάλα και μικρά αξιώματα και αφήνει να εννοηθεί ότι, όταν δεν το κάνει, ενεργεί από καλοσύνη, αφού οι ελευθερίες που παρέχει συνιστούν εξαιρέσεις στον κανόνα, προνόμια. Στα τέλη του αιώνα, οι επεμβάσεις του Πάπα στο διορισμό των επισκόπων γίνονται όλο και πιο συχνές. Η άμεση αναγόρευση μετατρέπεται σε ομαλή διαδικασία στις επόμενες δεκαετίες, τουλάχιστο για τις περισσότερες επισκοπές. Αν προσθέσουμε ότι, με τις εξαιρέσεις και διάφορα άλλα μέσα, η παπωσύνη ελέγχει τα περισσότερα μοναστικά και θρησκευτικά τάγματα τα οποία δεν μπορούν να υπάρχουν νόμιμα χωρίς την έγκρισή του, διαπιστώνουμε ότι, γύρω στα 1300, η καθολική Δυτική Εκκλησία έχει αποκτήσει μοναρχικές δομές. Ο Πάπας, κεφαλή του μυστικιστικού σώματος που είναι η χριστιανική κοινωνία, είναι ο μονάρχης της. Αυτής της κοινωνίας, αυτής της χριστιανοσύνης, η Ρώμη είναι η πραγματική πρωτεύουσα. Έχουμε σαν μαρτυρία το ότι οι οικουμενικές σύνοδοι συνέρχονται στον καθεδρικό ναό του Λατερανού· οι Digitized by 10uk1s

άλλες συνελεύσεις έγιναν στη Λυών, η πρώτη, επειδή ο Πάπας Ιννοκέντιος Δ' υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την Ιταλία εξαιτίας των επιχειρήσεων του Φρειδερίκου του Β', η δεύτερη, επειδή ο Γρηγόριος Ι' επιθυμεί να απομακρυνθεί, σ' αυτή την περίπτωση, από τις ραδιουργίες και τους κινδύνους της ιταλικής πολιτικής. Τα κυριότερα διευθυντικά όργανα έχουν εγκατασταθεί μέσα στην Πόλη, και δεν παύουν να εμπλουτίζονται στο μέτρο που σταθεροποιείται ο συγκεντρισμός. Τον Πάπα βοηθούν ο αρχιγραμματέας (καγκελάριος ή ο αντικαγκελάριος), ο θαλαμηπόλος, ο δικαστής πνευματικών υποθέσεων, οι εισηγητές. Η αρχιγραμματεία είναι επιφορτισμένη με τη γενική διαχείριση και με όλες τις σχέσεις με το εξωτερικό. Το Συμβούλιο είναι αρμόδιο στα οικονομικά ζητήματα. Το δικαστήριο πνευματικών υποθέσεων, που ρυθμίζει τις εσωτερικές διαδικασίες, έχει μια πνευματική λειτουργία. Οι εισηγητές βοηθούν τον ποντίφικα να εκτελεί το δικαστικό του λειτούργημα. Όμως, πάνω απ' αυτά τα διαχειριστικά όργανα, το κολέγιο των καρδινάλιων, το Ιερό Κολέγιο, γίνεται ο κυριότερος θεσμός της ρωμαϊκής διακυβέρνησης. Οι καρδινάλιοι, που διορίζει ο Πάπας, δεν παύουν να βλέπουν το κύρος τους να μεγαλώνει. Με τον Ιννοκέντιο Γ' δέχονται την πορφύρα. Ο Ιννοκέντιος Δ' τους δίνει τον ερυθρό πιλίσκο. Σ' αυτούς εμπιστεύονται θέσεων. Αυτοί είναι και υπεύθυνοι για την εκλογή του αρχηγού της οικουμενικής Εκκλησίας, με την πλειοψηφία των δύο τρίτων από το 1179. Είναι λοιπόν οι μόνιμοι σύμβουλοι του ποντίφικα, που τους συμβουλεύεται ατομικά ή τους συγκαλεί σε συνέδριο καρδιναλίων για τα σοβαρά προβλήματα, κάποτε μάλιστα αναθέτει σ' αυτή τη συνέλευση τη φροντίδα να αποφασίζει τελεσίδικα για τις δικαστικές αποφάσεις. Συμμετέχουν έτσι, στις οικουμενικές αρμοδιότητες του Πάπα και εκπροσωπούν μαζί του, αλλά υπό την αιγίδα του — επειδή, εκτός από την στιγμή της εκλογής, δεν είναι παρά εκτελεστικά όργανα, — την οικουμενικότητα της ρωμαϊκής Εκκλησίας. Αυτή περιλαμβάνει όλες τις άλλες εκκλησίες που δεν έχουν καμιά νομιμότητα αν δεν είναι σε άμεση ενότητα μαζί της, και αν οι επίσκοποί τους, κατά τρόπο περισσότερο ή λιγότερο άμεσο, δεν εξαρτώνται ή δεν ελέγχονται απ' αυτή: αυτή τη ρωμαϊκή Εκκλησία που βεβαιώνει άλλωστε πως τις έχει όλες εγκαθιδρύσει και που, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της, έξω από αυτήν, έξω από το δόγμα της, δεν υπάρχει πίστη. Απόλυτη εξουσία («Plenitudo potestatis») Ο Πάπας, κυρίαρχος του κλήρου και της Εκκλησίας, κυρίαρχος της Christianitas, μπορεί φυσικά να θεωρηθεί και πολιτικός κυρίαρχος, του οποίου το κύρος είναι πολύ ανώτερο από εκείνο του αυτοκράτορα και των βασιλέων, και έχει την ικανότητα να το ασκήσει πάνω τους ή εναντίον τους, σύμφωνα με τις αποφάσεις που παίρνει, και τις οποίες οφείλουν να τηρούν. Η Εκκλησία, μυστικιστικό σώμα, συσπειρώνει πρακτικά όλες τις ανθρώπινες κοινότητες και όλα τα πρόσωπα, και περιλαμβάνει, κατά συνέπεια, όλους τους θεσμούς, ακόμα και τους πολιτικούς. Είναι λοιπόν φυσικό να ελέγχονται και να διοικούνται από την κεφαλή. Οι Γρηγοριανοί, άλλωστε, δεν είχαν κρίνει διαφορετικά, όταν ανακήρυξαν τη μοναδική κυριαρχία του Πάπα στον κόσμο, παραπέμποντας στη διαρκή ενσωμάτωση του κοσμικού στο πνευματικό. Όμως από το 1150 και στο 13ο αιώνα, εκτός από την εξέλιξη των ιδεών που πιέζουν για μια μεταβολή, διάφορες διαμάχες με τις πολιτικές εξουσίες οδηγούν την παπωσύνη να εκλεπτύνει το δόγμα της, σαν συνέπεια ενός νέου προβληματισμού. Μεταξύ αυτών των συγκρούσεων, υπάρχουν και αυτές που αντιπαραθέτουν την Αγία Έδρα με τον βασιλιά της Αγγλίας και με τον βασιλιά της Γαλλίας. Είναι γενικά μικρής σημασίας, εκτός από εκείνη, όπου, στο τέλος της περιόδου, φιλονίκησαν ο Φίλιππος ο Ωραίος και ο Βονιφάτιος Η' για ό,τι αφορούσε τους πολέμους με την Αυτοκρατορία, και που πέρασαν στην ιστορία με την ονομασία διαμάχη της Ιεροσύνης και της Αυτοκρατορίας. Κατά γενικό τρόπο, η διαμάχη έχει για στόχο της την Ιταλία, που οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Στόουφεν, θέλουν να εξουσιάζουν και να διοικούν, ενώ οι πάπες δε συμφωνούν, προβάλλοντας Digitized by 10uk1s

το επιχείρημα ότι, η γερμανική κατοχή της χερσονήσου, θα απλωνόταν υποχρεωτικά και στα κράτη της Αγίας Έδρας και στερώντας από την παπωσύνη την ελευθερία κινήσεων, θα προγενούσε ένα σοβαρό πλήγμα στην Εκκλησία, στη θρησκεία, στη σωτηρία των ανθρώπων, στην ηθελημένη τάξη του Θεού. Στα μέσα του 12ου αιώνα, ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας, που έγινε βασιλιάς της Γερμανίας και αυτοκράτορας, μετά από μια περίοδο κατά την οποία, με τη διαμάχη για την ανάδειξη επισκόπων, η αυτοκρατορική εξουσία είχε πολύ εξασθενίσει, αποφασίζει να παλινορθώσει την παντοδυναμία του, και αυτό τον υποχρεώνει να αποκαταστήσει το κύρος του στα νότια των Άλπεων. Προσκρούει στην παπωσύνη. Το 1159, προσπαθεί να επέμβει στη ρωμαϊκή εκλογή για να έχει έναν ποντίφικα πιστό στον ίδιο, αλλά δεν μπορεί να εμποδίσει τους αντίθετους στην πολιτική του καρδινάλιους, που ήταν και οι περισσότεροι, να εκλέξουν έναν απ' αυτούς, που έγινε ο Αλέξανδρος Γ', ενώ οι οπαδοί των αυτοκρατορικών υποδεικνύουν έναν άλλο. Αποφασίζει λοιπόν να δράσει στρατιωτικά, για να υποχρεώσει τους Ιταλούς να συμβαδίσουν μαζί του, παρ' όλο που αρνούνται την άμεση κυριαρχία του, και συγχρόνως για να επιβάλει τον δικό του Πάπα. Ο Αλέξανδρος Γ' τον αφορίζει. Η λομβαρδική συνομοσπονδία, που συγκεντρώνει καμιά εικοσαριά πόλεις, καταφέρνει να τον νικήσει στο Λενιάνο το 1176. Τον επόμενο χρόνο, υποχωρεί: αναγνωρίζει τον Αλέξανδρο Γ', ως τον μόνο νόμιμο ποντίφικα και βρίσκει έναν τρόπο συμβίωσης (modus vivendi) για να συνεννοηθεί με τις λομβαρδικές πόλεις, πράγμα που εγγυάται την ελευθερία δράσης της ρωμαϊκής Εκκλησίας. Ως αντάλλαγμα, λαμβάνει άφεση αμαρτιών. Αυτή η αμφισβήτηση κατευνάζεται για ένα διάστημα, τουλάχιστον φαινομενικά, αναζωογονείται όμως στην εποχή του Ερρίκου ΣΤ', γιου του Βαρβαρόσα, αλλά για πολύ λίγο εξαιτίας του πρόωρου θανάτου αυτού του ηγεμόνα (1197). Εμφανίζεται όμως ξανά με τον Ιννοκέντιο Γ' μ' έναν πρωτότυπο τρόπο. Στην αρχή της αρχιεροσύνης του, οι Γερμανοί πρίγκιπες - εκλέκτορες δεν κατορθώνουν να συνεννοηθούν και αναγορεύουν δύο βασιλείς της Γερμανίας, υποψήφιους για την αυτοκρατορία: τον Φίλιππο της Σουηδίας (Στάουφεν), αδερφό του νεκρού μονάρχη, και τον Όθωνα της Βρουνσβίκης, της οικογένειας των Γουέλφων, που εδώ και τρία τέταρτα του αιώνα, είναι αντίζηλοι των Στάουφεν. Οι δύο εκλεγμένοι στρέφονται τότε προς τον Πάπα, που γίνεται έτσι ο διαιτητής της Αυτοκρατορίας και διαλέγει τον Όθωνα. Αρκετά χρόνια αργότερα, καθώς αυτός ο τελευταίος υπερισχύει, και αφού πέθανε ο Φίλιππος, αναλαμβάνει μία απειλητική πολιτική στην Ιταλία, γι' αυτό πρέπει να τιμωρηθεί αυστηρά. Το 1210, τον αφορίζουν. Μετά από λίγο καιρό, ο ποντίφικας επιδοκιμάζει την αναγόρευση, στην οποία είχαν προχωρήσει μερικοί εκλέκτορες του Φρειδερίκου Β', γιου του Ερρίκου ΣΤ'. Ο Όθων εγκαταλείπεται απ' όλους και το κύρος του αμαυρώνεται, όταν νικήθηκε στην Μπουβίν από τον βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο-Αύγουστο (1214)· τότε η Αγία Έδρα φαίνεται να θριαμβεύει. Δεν περνά πολύς καιρός, και ο Φρειδερίκος Β', κυρίαρχος του βασιλείου της Σικελίας που κληρονόμησε από την μητέρα του, εμφανίζεται σαν ένας αντίπαλος φοβερά επίφοβος. Περισσότερο Ιταλός παρά Γερμανός, ζητά πολύ νωρίς να καταλάβει ολόκληρη τη χερσόνησο, χωρίς να ενδιαφέρεται καθόλου για τη ρωμαϊκή Εκκλησία, έτσι ώστε δε θα τον δυσαρεστούσε καθόλου να περάσει η Πόλη κάτω από την κηδεμονία του. Διακριτική με τον Ονώριο Γ', ακόμα περιορισμένη στην αρχή της αρχιεροσύνης του Γρηγορίου Θ', που παρ' όλα αυτά αφορίζει τον αυτοκράτορα το 1227, αλλά συμφιλιώνεται μαζί του το 1230, η διαμάχη, γίνεται φοβερά βίαιη από το 1235. Η λομβαρδική συνομοσπονδία ανασυγκροτείται, οι Ιταλοί εχθροί του μονάρχη σχηματίζουν το κόμμα των Γουέλφων (από το όνομα των πατροπαράδοτων αντιπάλων των Στάουφεν στη Γερμανία), ενώ οι οπαδοί του χαρακτηρίζονται σαν Γιβελίνοι (από το ιταλοποιημένο όνομα ενός κάστρου της οικογένειας στη Σουηδία). Ο Φρειδερίκος τον κατατροπώνει. Αφορίζεται πάλι, απειλεί τόσο πολύ άμεσα τη Ρώμη που ο διάδοχος του Γρηγορίου Θ', ο Ιννοκέντιος Δ', δεν μπορεί να παραμείνει εκεί και καταφεύγει στη Λυών, όπου συγκαλεί μία σύνοδο για να αποδοκιμάσει και να κηρύξει έκπτωτο τον αυτοκράτορα (1245). Μετά από αυτή την απόλυτη ρήξη, η διαμάχη εκτραχύνεται ακόμα περισσότερο. Τερματίζεται ξαφνικά το 1250, με τον απροσδόκητο θάνατο του έκπτωτου αυτοκράτορα. Η παπωσύνη φροντίζει με ιδιαίτερη μανία να εμποδίσει οποιονδήποτε Στάουφεν να αποκτήσει το στέμμα της Σικελίας και οποιονδήποτε κάπως ισχυρό ηγεμόνα να εκλεγεί στην Digitized by 10uk1s

αυτοκρατορία. Εμφανίζεται κυρίαρχος του παιχνιδιού. Κατά την διάρκεια αυτών των αγώνων, πήρε εξαιρετικές αποφάσεις, αφόρισε τους αυτοκράτορες και τους υποψήφιους για την Αυτοκρατορία, καθαίρεσε έναν απ' αυτούς, διαιτήτευσε μεταξύ δύο εκλεγμένων για να αναγορεύσει και να εγκαταστήσει αυτόν που έκρινε ως νόμιμο. Τέτοιες αποφάσεις εξέφρασαν και προκήρυξαν αυτό που η ίδια και οι θεωρητικοί ονόμασαν «απόλυτη εξουσία» (plenitudo potestatis) μια κυριαρχία χωρίς όρια. Για να την υποστηρίξουν, ήταν αδύνατο να επανέλθουν απλά στην επιχειρηματολογία που είχαν διαμορφώσει στη γρηγοριανή εποχή, επειδή οι ιδέες είχαν βαθιά εξελιχθεί. Αυτή η εξέλιξη οφείλεται στην οικονομική πρόοδο, στις μεταμορφώσεις της κοινωνίας, στην ανακάλυψη και τη διάδοση του ρωμαϊκού δικαίου που ενισχύει τις δημόσιες εξουσίες, στις προόδους της βασιλείας, και καταλήγει να φέρει στο φως το διαχωρισμό των δύο δικαιοδοσιών. Από το 1150, οι γνώστες του «κανονικού» δικαίου αποδίδουν απόλυτη αξία σ' αυτό το διαχωρισμό, από τον οποίο προκύπτει ότι οι υπηρεσίες που διοικούν και κατευθύνουν είναι αυτόνομες, ανεξάρτητες η μια από την άλλη, η καθεμιά απόλυτα αρμόδια στο δικό της τομέα. Ο αυτοκράτορας, που εκλέγεται από τους πρίγκιπες, δεν εξαρτάται από τον Πάπα. Ο ποντίφικας που εκλέγεται από τους καρδινάλιους, δεν εξαρτάται από τον αυτοκράτορα. Αντίθετα, για τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους και κάθε χριστιανικού, οι δύο εξουσίες οφείλουν να συνεργάζονται. Όλα αυτά εκφράζουν την εγκατάλειψη των γρηγοριανών θέσεων και την επιστροφή στον δυαδισμό του Γελάσιου. Όμως, επιμένουν, περισσότερο απ' ό,τι στην πρωταρχική θεωρία, στη φυσική ανωτερότητα της εκκλησιαστικής εξουσίας, που έχει ένα πνευματικό χαρακτήρα, και τείνουν να διευρύνουν το χώρο της αρμοδιότητάς της «αγιοποιώντας» πράγματα τα οποία δε φαίνονται ιερά, για παράδειγμα ό,τι φαίνεται να εξασφαλίζει την ελευθερία της Εκκλησίας την οποία συγχέουν αποκλειστικά με την ελευθερία της Αγίας Έδρας, άρα με τα παπικά κράτη, άρα με την περιουσία της παπωσύνης και των εκκλησιών. Παρ' όλο που ο πνευματικός τομέας, έχει τόσο διευρυνθεί, δεν συμπεριλαμβάνει τα πάντα, και εξακολουθεί να υπάρχει μια χωριστή και αυτόνομη κοσμική εξουσία. Στο όνομα της υπεράσπισης της Εκκλησίας και των συμφερόντων της, ο Αλέξανδρος Γ' αφορίζει το Φρειδερίκο Βαρβαρόσα που είχε συγκαλέσει μια σύνοδο για να κρίνει ποιος ήταν ο νόμιμος Πάπας — είχε εισχωρήσει σε μια δικαιοδοσία που δεν ήταν η δική του — και ο Γρηγόριος Θ' ρίχνει το ανάθεμα εναντίον του Φρειδερίκου Β', που ήταν ένοχος παραβίασης των δικαιωμάτων της Αγίας Έδρας και της παραβίασης των υποχρεώσεών του. Αλλά αυτό το δόγμα δεν εξηγεί τον εκθρονισμό του ιδίου Φρειδερίκου Β' το 1245, ούτε πολύ περισσότερο τη διαιτησία του Ινοκέντιου Γ' μεταξύ των δύο υποψηφίων για την Αυτοκρατορία καθώς και άλλες αποφάσεις. Μας οδηγεί να παραδεχτούμε ότι οι δύο εξουσίες είναι απόλυτα ανεξάρτητες, πράγμα που πλήττει την ίδια την ιδέα της χριστιανοσύνης, αφού αυτή εξομοιώνεται με την Εκκλησία και οφείλει να είναι πριν απ' όλα υποταγμένη στον Πάπα. Ο Ιννοκέντιος Γ', κύριος εμπνευστής και οραματιστής της χριστιανοσύνης, αποκαθιστά τη θεοκρατική συλλογιστική, ξεκινώντας από το δυαδισμό προς αποκλειστικό όφελος της παπωσύνης. Υποστηρίζει λοιπόν, ότι οι δύο εξουσίες είναι διαφορετικές και αυτόνομες και πως η μία και η άλλη είναι σύμφωνες με την ηθελημένη τάξη του Θεού. Κάτω από ομαλές συνθήκες, ο καθένας τους διοικεί τον τομέα του όπως νομίζει, για να βοηθήσει τους ανθρώπους να φθάσουν στην αιώνια ευτυχία, με την απόλυτη προσκόλληση στην πίστη και στο σεβασμό στη χριστιανική ηθική. Όμως, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η Εκκλησία μπορεί να επέμβει εναντίον της πολιτικής εξουσίας. Όταν αυτός που την ασκεί είναι ένας μεγάλος αμαρτωλός, που εμμένει στο σφάλμα και στο λάθος, έτσι ώστε να απειλεί τη γενική σωτηρία· — που θα καταντούσε το ανθρώπινο γένος, ρωτά ο Ιννοκέντιος Γ', αν ο αυτοκράτορας ήταν τρελός ή αιρετικός; Όταν υπάρχει μια τέτοια κατάσταση, είναι καθήκον της Εκκλησίας να επέμβει: αφορίζει και αν χρειαστεί, εμποδίζει τον αμαρτωλό να ασκήσει τα καθήκοντά του, τον καθαιρεί. Τέτοιες σκαιές και αυθαίρετες αποφάσεις, ανήκουν στην Digitized by 10uk1s

αποκλειστική δικαιοδοσία, του ρωμαίου ποντίφικα — ο οποίος, όσο τον αφορά, αν ήταν τρελός ή αιρετικός, θα έπρεπε να υποβληθεί στην κρίση της συνόδου. Άλλωστε, όταν στη χριστιανοσύνη, αναφύονται προβλήματα που καμιά κοσμική δικαιοδοσία δεν μπορεί να λύσει — η εκλογή μεταξύ δύο ηγεμόνων για την αυτοκρατορία — στον Πάπα έγκειται πάλι, σ' αυτή την «επείγουσα ανάγκη», να αποφασίσει. Αυτή η εξιστόρηση καταλήγει λοιπόν να βεβαιώσει ότι δεν υπάρχει εδώ κάτω παρά μία κυριαρχία, αυτή του ποντίφικα της Ρώμης, που δεν την ασκεί άμεσα, όταν όλα βαδίζουν κανονικά, αλλά που μπορεί να επεμβαίνει κατά περίπτωση (casualiter), όταν το απαιτεί η πάλη εναντίον της αμαρτίας (ratione peccati) ή όταν πρέπει να δοθεί μια λύση σ' ένα πρόβλημα, ακόμα και πολιτικό, πολύ σοβαρό (causa urgente). Σ' αυτά, ο Ιννοκέντιος Γ' προσθέτει, ότι ο Πάπας έχει ένα ειδικό δικαίωμα πάνω στον αυτοκράτορα, επειδή αυτός κατέχει το ύπατο πολιτικό αξίωμα, το οποίο ξεπερνά εκείνο των άλλων βασιλέων, και επειδή έχει μία ειδική αποστολή. Αυτή την αποστολή του την εμπιστεύτηκε ο Θεός χάρη στην ψήφο των ηγεμόνων και μοναδικό του δικαίωμα είναι να προΐσταται πρόσκαιρα πάνω στη μοίρα της χριστιανοσύνης που βαδίζει προς την ουράνια Πόλη. Αυτή η αποστολή συνδέει απόλυτα την αυτοκρατορία με την Εκκλησία, και ως προς την προέλευσή της και ως προς το στόχο της (principaliter et finaliter). Επικεφαλής της χριστιανοσύνης βρίσκονται λοιπόν, ο Πάπας και ο αυτοκράτορας. Αυτός ο τελευταίος οφείλει να είναι αντάξιος των καθηκόντων του, και εναπόκειται στον Πάπα να εξετάσει, μετά την εκλογή, αν πληρεί αυτό τον όρο, και κατά γενικό τρόπο, να τον επιβλέπει. Ο αυτοκράτορας, κοσμικός αρχηγός της χριστιανοσύνης είναι λοιπόν υπό τον Πάπα. Δε βρίσκεται στην εξάρτησή του, αλλά κάτω από τον έλεγχό του. Άλλωστε, μόνο ο αρχηγός της ρωμαϊκής Εκκλησίας έχει την κυριαρχία: την auctoritas. Ο αυτοκράτορας και οι βασιλείς μόνο την ασκούν, την potestas, και πάλι περιορισμένα (σύμφωνα με τους νόμους, τυπικά) ως προς αυτή την potestas, την οποία κατέχει ολότελα η Αγία Έδρα. Ο Πάπας την κατέχει επειδή είναι ο τοποτηρητής του Χριστού, και όχι μόνο του Πέτρου, και κατέχει έτσι αυτή τη δύναμη, που στην πραγματικότητα δεν την είχε ποτέ ασκήσει ο Ιησούς επί της γης, αλλά θα το μπορούσε αφού ο Υιός του Θεού είναι ασφαλώς ο κυρίαρχος του κόσμου. Τη στιγμή της πιο σκληρής αντιπαράθεσης εναντίον του Φρειδερίκου Β', ο Ιννοκέντιος Δ' επανέρχεται σ' αυτό το δόγμα, εκθειάζοντάς το, έτσι ώστε δίκαια αναρωτιόμαστε, τι τελικά ξεφεύγει από την παπική δικαιοδοσία: Ο βασιλιάς των βασιλέων μας όρισε οικουμενικό εντολοδόχο του επί της γης και μας ανέθεσε το σύνολο των εξουσιών, δίνοντας, στον πρίγκιπα των αποστόλων και σε μας, το δικαίωμα να δένουμε και να λύνουμε επί της γης όχι μόνο ο,τιδήποτε, αλλά και οποιονδήποτε. Ο ποντίφικας της Ρώμης μπορεί να ασκεί την αρχιερατική εξουσία του πάνω σε κάθε χριστιανό, τουλάχιστο κατά περίπτωση... και πολύ περισσότερο μάλιστα όταν πρόκειται για αμαρτία. Η εξουσία της κοσμικής διακυβερνήσεως δεν μπορεί να ασκείται εκτός της Εκκλησίας, αφού δεν υπάρχει εξουσία καθορισμένη από τον Θεό εκτός αυτής... Ο Κύριος Ημών Ιησούς Χριστός, ο Υιός του Θεού, αληθινός άνθρωπος και αληθινός Θεός, αληθινός βασιλεύς και αληθινός ιερέας... καθόρισε προς όφελος της Αγίας Έδρας μία μοναρχία όχι μόνο ιερατική αλλά και βασιλική... Τοποτηρητής του Χριστού, ο Πάπας έλαβε την εξουσία να ασκεί τις αρμοδιότητές του με το ένα (από τα κλειδιά της βασιλείας) επί της γης για τα εγκόσμια, με το άλλο στον ουρανό για τα πνευματικά. Ένας μόνο Θεός, μια μοναδική πίστη, μια μόνο Εκκλησία, μια χριστιανοσύνη ενωμένη, μια μοναδική κυριαρχία: αυτό είναι το ιδανικό όραμα της Ευρώπης του 13ου αιώνα. Αυτό το ιδανικό όραμα πολλοί εύχονται με πάθος να πραγματοποιηθεί, και πολλοί άλλοι το δέχονται με ενθουσιασμό γιατί τους εξυπηρετεί και τους ενισχύει. Όραμα που σημαδεύει τα πνεύματα, διαμορφώνει τις νοοτροπίες εκθειάζοντας μια οικουμενικότητα την οποία θα ξαναβρούμε μέσα στην πολιτιστική παιδεία, συνδέοντας πολύ περισσότερο από πριν την έννοια της δικαιοσύνης (ο καθένας στη θέση του, στον καθένα το χρέος του) σε ένα είδος ηθικής τάξης, καθορισμένης από την Εκκλησία, και υποταγμένης στον Πάπα, με μια ταύτιση σημαντικής εμβέλειας, που δίνει στον καθολικισμό την Digitized by 10uk1s

κυριότερη πρωτοτυπία του. Χριστιανική Δημοκρατία (Respublica Christiana) Ο Ιννοκέντιος Γ', επαναλαμβάνοντας άλλωστε μία αλληγορία που χρησιμοποιήθηκε πριν από αυτόν, δηλώνει κάπου πως η παπική εξουσία είναι σαν τον ήλιο που λάμπει και φωτίζει τον κόσμο, ενώ τα άλλα αστέρια — που είναι οι άλλες εξουσίες — δέχονται το φως του και το αντανακλούν. Αυτό συμφωνεί με τη θέση, ακόμα μια φορά, ότι η χριστιανοσύνη αποτελείται από ένα μόνο κράτος με μια μόνο ύπατη εξουσία, αλλά αναγνωρίζει συνάμα τη νομιμότητα των άλλων εξουσιών, και περισσότερο ακόμα τον στενό τους σύνδεσμο, τη φυσική τους σύμπνοια με την παπική κυριαρχία. Η χριστιανική Ευρώπη εμφανίζεται λοιπόν σαν ένα είδος Ομοσπονδίας από βασίλεια, πριγκιπάτα και κοινότητες πολύ αποκεντρωμένα, που όμως παραμένουν κάτω από τον έλεγχο, άμεσο ή έμεσο, ανάλογα με τις υποθέσεις και τις περιπτώσεις, της Αγίας Έδρας, την οποία βοηθά όλως ιδιαιτέρως ο αυτοκράτορας που είναι περισσότερο συνδεδεμένος μαζί της. Εκτός από αυτό τον έλεγχο που αφορά κυρίως τις παραβάσεις της χριστιανικής ηθικής και την πειθαρχία της σωτηρίας της ψυχής, η παπωσύνη εμπνέει και προτρέπει σε μεγάλες επιχειρήσεις που, συχνά, είναι συγχρόνως κοσμικές και θρησκευτικές, συγχέουν και ανακατώνουν συμφέροντα πολιτικά και εκκλησιαστικά, αλλά επινοούνται και παρουσιάζονται σαν απαραίτητες για την άμυνα της χριστιανοσύνης ή χρήσιμες για την ακεραιότητά της και για το μεγαλείο της. Ορισμένες απ' αυτές αμφισβητούνται, είναι αλήθεια, επειδή συντελούνται κατά τη διάρκεια της διαμάχης της ιεροσύνης και της αυτοκρατορίας, πολύ συχνά μέσα στη βία και στον πόλεμο για συμφέροντα που δύσκολα θα μπορούσαμε τελικά να προσδιορίσουμε — θα επανέλθουμε σ' όλα αυτά. Αλλά υπάρχουν άλλα που υπάγονται στην ίδια τη φύση ενός «χριστιανικού κράτους». Μ' αυτό τον τρόπο βλέπουμε τον Πάπα, να επεμβαίνει σε πολλές περιπτώσεις, για να διατηρήσει την ειρήνη μεταξύ των ηγεμόνων, ειδικά μεταξύ του βασιλιά της Γαλλίας και του βασιλιά της Αγγλίας, ή ακόμα για να εμποδίσει πολύ σοβαρές κοινωνικές αναταραχές (ο Ιννοκέντιος Γ' εναντιώνεται στο θεμελιώδη νόμο (μεγάλη Χάρτα), και αποδοκιμάζει τις ταραχές που είχαν καταλήξει στη σύνταξη και στη δημοσίευση αυτού του διεκδικητικού κειμένου). Δύο σειρές από πρωτοβουλίες δείχνουν ακόμα πιο έντονα αυτό το ρόλο του αρχηγού της χριστιανοσύνης: η σταυροφορία, ο αγώνας εναντίον των αιρετικών. Η σταυροφορία, όπως είδαμε, ήταν από την αρχή υπόθεση του ποντίφικα, αφού ο Ουρβανός Β' υπήρξε ο πρωτεργάτης, ο διοργανωτής και ο αρχηγός της πρώτης εκστρατείας, την οποία διοικούσε επισήμως ο έξαρχός του. Κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα, οι νέες επιχειρήσεις αποφασίζονται με πρόσκληση της παπωσύνης. Όμως, κατά την εξέλιξή τους, για αρκετό καιρό, τις είχαν αναλάβει οι «λαϊκοί». Η δεύτερη και η τρίτη σταυροφορία οργανώθηκαν και κατευθύνθηκαν από τους βασιλείς. Με τον Ιννοκέντιο Γ', ο ρόλος της Αγίας Έδρας γίνεται ξανά πρωταρχικός. Η σταυροφορία είναι μια ρωμαϊκή επιχείριση για την πραγματοποίηση της οποίας προσκαλούνται και οι πολιτικές εξουσίες. Από την ανάρρησή του, ο ποντίφικας προσδιορίζει τους σκοπούς και την επιθετική στρατηγική που θέλει να οργανώσει. Φέρεται με διπλωματικότητα για να αποκτήσει συμμαχίες, και, χωρίς να το θέλει, διακινδυνεύει την εκστρατεία, εισάγοντας στη συμμαχία το Βυζάντιο. Αυτό ευνοεί φιλοδοξίες απόλυτα ξένες ως προς τον προσδιορισμένο στόχο. Μεμιάς, αυτή η τέταρτη σταυροφορία δε φθάνει μακρύτερα από την Κωνσταντινούπολη, όπου οι Λατίνοι εδραιώνονται σαν κατακτητές. Ο Πάπας όμως, δεν αποθαρρύνεται. Οργανώνει ένα νέο σχέδιο το οποίο εκθέτει πανηγυρικά στους 1200 κράχτες που συγκεντρώθηκαν για την 4η σύνοδο του Λατερανού (1215), και τους πείθει να το εγκρίνουν. Κάτω από αυτή την αυταρχική προτροπή, οργανώνεται μια εκστρατεία που οι ιστορικοί χαρακτηρίζουν σαν παπική σταυροφορία. Συνενώνει σημαντικούς παράγοντες, Γερμανούς, Αυστριακούς, Ούγγρους, Δανούς, Φρίσιους, Γάλλους έτσι ώστε να εμφανίζεται σαν η πιο μεγαλοπρεπής από όλες, μαζί με την πρώτη. Ξεκινά το 1217, μετά το θάνατο του Ιννοκέντιου Γ' και κατευθύνεται από τον παπικό έξαρχο το δραστήριο καρδινάλιο Πελάγιο. Αποτυγχάνει τελικά, αλλά Digitized by 10uk1s

αυτό δε θα εμποδίσει τον Ονώριο Γ' και το Γρηγόριο Θ' να εκλιπαρήσουν το Φρειδερίκο Β' να συνεχίσει μόνος του το έργο τους, προβάλλοντας τη δικαιολογία ότι αυτό είναι το κυριότερο καθήκον του αυτοκράτορα. Αυτός θα τους εξαπατήσει και παρ' όλο που τον αφόρισαν θα φύγει για την Ανατολή και θα διαπραγματευτεί με τους μωαμεθανούς. Απασχολημένοι επιπλέον, από τη μάχη που είναι υποχρεωμένοι να δώσουν εναντίον του, οι Πάπες παύουν, για ένα διάστημα, να δίνουν σ' αυτή μια πρωταρχική σημασία. Αλλά το 1274, ο Γρηγόριος Ι' απευθύνει πάλι μια επίσημη έκκληση στη χριστιανοσύνη στη 2η σύνοδο της Λυών και αρχίζει διαπραγματεύσεις με τους βασιλείς της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Νεάπολης. Αποφασίζει να εισπράξει απ' όλη τη χριστιανοσύνη, το φόρο της δεκάτης πάνω στον κλήρο για να χρηματοδοτήσει την επιχείρηση. Οι πολεμιστές και οι ηγεμόνες θα πολεμούν, οι κληρικοί θα τους βοηθούν με τις προσευχές και τα χρήματά τους, έτσι ώστε οι Άγιοι Τόποι να ανήκουν πάντα στον καθολικό κόσμο. Όμως, παρ' όλες τις προβλέψεις, αυτή η εκστρατεία δε θα οργανωθεί ποτέ. Απέναντι στους αιρετικούς, τους Βαλδίνους, τους Καθαρούς και άλλους των οποίων η πρόοδος ανησυχεί την Αγία Έδρα, ήδη από το 1150, και θα την οδηγήσουν το 13ο αιώνα στην εγκατάσταση της Ιεράς Εξέτασης, οι πολιτικές εξουσίες προτρέπονται να συνεργαστούν στην καθορισμένη από την παπωσύνη ενέργεια. Καθορίζουν κατ' αρχή ένα πρόγραμμα στο ανώτατο επίπεδο, αυτό του Πάπα και του αυτοκράτορα, του οποίου η εγκόσμια αποστολή είναι να προστατεύει την Εκκλησία. Το 1184 ο Λούκιος Γ' και ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας καθορίζουν την επόμενη διαδικασία: το διάταγμα Ad Abolendam διευκρινίζει ότι έγκειται στην εκκλησιαστική εξουσία να διερευνά πάνω στο έγκλημα και να το διαπιστώνει — να στηρίζει την ενοχή του αιρετικού — και στην κοσμική εξουσία να εφαρμόζει τις πρόσκαιρες ποινές που είναι καθορισμένες (κατάσχεση της περιουσίας, φυλάκιση). Βασιλείς και ηγεμόνες θα συνεργαστούν τότε πολύ συχνά με την Εκκλησία, σ' αυτές τις κατασταλτικές ενέργειες. Όμως, στη νότιο Γαλλία, ο κόμης της Τουλούζης εμφανίζεται διστακτικός σε σημείο που να εμπλακεί βίαια με τον παπικό έξαρχο, που δυστυχώς δολοφονείται από τους ανθρώπους του. Ο Ιννοκέντιος Γ' αφαιρεί από τον Οίκο της Τουλούζης όλη του την περιουσία και τιμάρια. Με αυτό τον τρόπο επεμβαίνει κυριαρχικά στην κοσμική δικαιοδοσία. Κάνει έκκληση στους άρχοντες να καταλάβουν αυτά τα εδάφη και να ξεριζώσουν την αίρεση. Οργανώνει μ' αυτό τον τρόπο μια εκστρατεία όλης της χριστιανοσύνης την οποία χαρακτηρίζει ο ίδιος σαν «επιχείρηση πίστης και ειρήνης»: η σταυροφορία εναντίον των κατοίκων του Αλμπί, των Καθαρών. Η τάξη της Εκκλησίας και η τάξη των βασιλέων Στο παπικό σύστημα, οι εξουσίες που έχουν συσταθεί δίπλα και κάτω από τον αυτοκράτορα, δηλαδή οι βασιλείς εκτιμούνται ιδιαίτερα, επειδή ανταποκρίνονται στην ηθελημένη τάξη του Θεού, που εκφράστηκε είτε με την εκλογή, είτε με την κληρονομιά και είναι ιδιαίτερα ικανές να πετύχουν να κυριαρχήσει αυτή η τάξη. Οι ίδιοι, άλλωστε, έχουν πειστεί γι' αυτό και θεωρούν ότι ο ουσιώδης σκοπός των καθηκόντων τους είναι να οργανώσουν πάνω στη γη την κοινωνία, έτσι ώστε να βοηθήσουν τους ανθρώπους να πετύχουν τη σωτηρία της ψυχής τους. Θεωρούν τον εαυτό τους σα διαχειριστές της χριστιανοσύνης, ο καθένας απ' αυτούς, έχοντας στο βασίλειό του ειδικές εξουσίες και όλοι μαζί βασίζονται στον Πάπα για να τους εμψυχώνει και να τους υπερασπίζεται, επειδή όλοι μαζί, κάτω από την υπέρτατη εξουσία του, που ενεργεί συχνότατα στο όνομα της θρησκείας και της ηθικής «προστατεύουν» τη χριστιανική κληρονομιά. Η Αγία Έδρα μπορεί κάποτε να επεμβαίνει εναντίον τους για να τους υποχρεώσει να εγκαταλείψουν επικίνδυνα για την Εκκλησία εγχειρήματα: ο Πάπας αρνείται έτσι να ακυρώσει το γάμο του Φίλιππου-Αύγουστου και θέτει υπό απαγόρευση το βασίλειο της Γαλλίας. Ορίζει έκπτωτο τον Ιωάννη τον Ακτήμονα, όταν αυτός προσβάλλει τον αρχιεπίσκοπο της Καντερβουρίας. Αλλά, αντίθετα, δεν επιτρέπει στους διοικούμενους να αμφισβητήσουν τις μοναρχικές εξουσίες, τις οποίες θεωρεί νόμιμες, και, για παράδειγμα, ακυρώνει τον θεμελιώδη νόμο (Μεγάλη Χάρτα) που την καταγγέλει σαν μια πράξη «ευτελή, επονείδιστη και αθέμιτη», επειδή «βλάπτει τα βασιλικά δικαιώματα».

Digitized by 10uk1s

Οι μοναρχίες είναι λοιπόν τα όργανα του θείου έργου και της εκκλησιαστικής δράσης πάνω στην κοινωνία. Αυτή σχηματίζεται από την αντιπαράθεση διαφόρων κοινοτήτων που συγκεντρώνονται μέσα σε βασίλεια που με τη σειρά τους ανήκουν στη χριστιανική ομοσπονδία. Μέσα σ' αυτές τις κοινότητες, το βασικό κύτταρο είναι η συζυγική οικογένεια. Από την καρολιγγιανή εποχή, πράγματι, παρ' όλη τη σχετική οπισθοδρόμηση που σημειώθηκε στις αρχές του 11ου αιώνα και την έντονη κάποτε αντίσταση στους αριστοκρατικούς κύκλους, η Εκκλησά πέτυχε να επιβάλει το δόγμα της για τον εξωγαμικό γάμο: με αμοιβαία και ατομική συγκατάθεση του συζύγου και της συζύγου. Όμως, αυτή η προσπάθεια προχωρούσε αργά και χρειάστηκε να περιμένουν το τέλος του 12ου και τις αρχές του 13ου αιώνα για να τηρηθεί πραγματικά η χριστιανική πρακτική. Σ' αυτή την εξέλιξη έπαιξε αποφασιστικό ρόλο ο διακανονισμός του Αλεξάνδρου Γ', που τον είχε εμπνευστεί από το Διάταγμα του Γρατιανού. Βέβαια, αυτό δεν έχει την έννοια ότι, οι γονείς και οι φίλοι δεν επεμβαίνουν στο εξής στην αναζήτηση του συζύγου και της συζύγου· και ακόμα λιγότερο ότι δεν υπάρχουν πολλοί γάμοι που κανονίζονται από πριν. Αλλά σε κοινωνικό και ηθικό επίπεδο, εισάγεται μέσα στα έθιμα ότι, οπωσδήποτε, η σύζυγος διατυπώνει ελεύθερα τη συγκατάθεσή της — και όταν ακόμα κάποτε εξαναγκάζεται — και ότι η συζυγική ένωση, την προορίζει να δώσει στο σύζυγό της παιδιά τα οποία θα είναι τα μόνα νόμιμα και που θα τα μεγαλώσει, κάτω από τη συζυγική εξουσία, ως την ημέρα που και εκείνα θα δημιουργήσουν μια νέα οικογένεια. Η συζυγική τάξη οργανωμένη μ' αυτό τον τρόπο, οφείλεται επίσης στην δημογραφική πρόοδο και στην τεχνική. Αυτή οδηγεί στην απαγόρευση κάθε υπερβολικής εξέλιξης προς όφελος μόνο του ατομικισμού και αποφεύγει να μετατρέψει την κοινωνία σε κοινότητα απομονωμένων ατόμων μέσα στην υποκειμενικότητά τους, και ικανών, χωρίς άλλο έλεγχο από αυτό της δημόσιας εξουσίας, για το χειρότερο όσο και για το καλύτερο. Αντίθετα, εμποδίζει το άτομο να παραμείνει υποταγμένο, όπως στην παραδοσιακή οικογένεια, σε μια εξουσία την οποία κινδυνεύει να θεωρήσει ξένη, μόλις πάψει να αισθάνεται τη δύναμη των δεσμών του αίματος. Σχηματίζει τέλος το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο άνθρωπος μπορεί να αναπτυχτεί και σημαδεύει βαθιά την ιστορία της Ευρώπης. Πάνω από τις οικογένειες και συναθροίζοντας αυτές, βρίσκεται η ενοριακή κοινότητα, δηλαδή, στην επαρχία, το χωριό με τον εφημέριό του, και πολύ συχνά τον άρχοντά του ή τον πυργοδεσπότη του. Αυτός ο όμιλος σχηματίζει το αρχικό κύτταρο της κοινωνικής ζωής. Συνδυάζει τη δυνατότητα εργασίας και δείχνει τη διάταξη και τη συνεργασία των ανθρώπων. Άλλοι συγκεντρώνονται σε αστικές ενορίες, μέσα στις πόλεις που συγκροτούν περίπλοκες κοινότητες, αλλά αρμονικές, όπου οφείλει να αποκατασταθεί μια ισορροπία χάρη στην εργασία και στην παραγωγή των διαφόρων στρωμάτων του πληθυσμού. Αλλά υπάρχουν κι άλλοι τρόποι ανασυγκρότησης. Οι παραδοσιακές οικογένειες των ευγενών συνεχίζουν να υπάρχουν παρ' όλη την παγίωση της συζυγικής οικογένειας. Επιζούν μέσα στις πρωτότυπες ιπποτικές σχέσεις. Οι συντεχνίες οργανώνονται από το 12ο ήδη αιώνα και κατά τη διάρκεια του 13ου. Πολύ συχνά οι αστικοί θεσμοί διαμορφώνονται με βάση αυτές τις τέχνες. Οι κοινότητες των χωρικών και αυτές, σταθεροποιούνται. Οι θρησκευτικές αδελφότητες συναθροίζουν τους ανθρώπους του ίδιου επαγγέλματος, τους κατοίκους της ίδιας συνοικίας, αυτούς που πιστεύουν στον ίδιο άγιο. Σ' αυτές τις ομάδες, που η Εκκλησία κρίνει σαν φυσικές, δηλαδή σύμφωνες με τη θεϊκή τάξη, αφού οι θεολόγοι αποδεικνύουν ότι δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ του χριστιανικού κανόνα και του φυσικού δικαίου, η Εκκλησία διδάσκει ότι συνδέονται φυσικά μεταξύ τους και ότι οφείλουν να αλληλοβοηθούνται. Το εμπόριο, αναγκαίο για την κοινωνική ζωή, είναι επίσης μια υποχρέωση φιλαλληλίας. Το χρήμα, υποχρεωτικό όργανο της οικονομίας, καταλήγει στους πλούσιους για να το διαχειρίζονται προς το συμφέρον όλων και πρώτα απ' όλα προς όφελος των φτωχών. Στους κόλπους αυτών των φυσικών ομάδων οι άνθρωποι ζουν και τελειοποιούνται: τους συμβουλεύουν και τους καθοδηγούν οι κληρικοί, τους βοηθούν υλικά και τους επιβλέπουν οι βασιλείς και οι πολιτικές υπηρεσίες, οι οποίες τους εξασφαλίζουν την κοινωνική δικαιοσύνη και την ειρήνη. Η παπωσύνη ασκεί πάνω στα άτομα και πάνω στις κοινότητες τον υπέρτατο έλεγχό της. Μέσα σ' αυτό το χριστιανικό σύστημα, οι δημόσιες εξουσίες, ενεργώντας για το κοινό καλό, έχουν τα μέσα να ενισχυθούν, στο μέτρο που βεβαιώνουν ότι ενεργούν μ' αυτό τον τρόπο, για να Digitized by 10uk1s

ανταποκριθούν καλύτερα στην αποστολή τους για την παγίωση της τάξης. Οι βασιλείς επωφελούνται απ' αυτό το σύστημα υποσυνείδητα ή συνειδητά. Πολύ συχνά, χωρίς να είναι απατεώνες ή υποκριτές, επιδιώκοντας συνάμα να πραγματοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους και να υπηρετήσουν το χριστιανικό σκοπό, δυναμώνουν το κύρος τους. Από το 1150, στην Αγλλία, ο Ερρίκος Β', ο Πλανταγενέτης εκφράζει άριστα αυτές τις προσπάθειες, των οποίων άλλωστε θύμα υπήρξε ο Θωμάς Μπέκετ. Ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας τις επιτυγχάνει την ίδια εποχή στη Γερμανία, αλλά πιο δύσκολα. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Φίλιππος-Αύγουστος και οι διάδοχοί του τις πραγματοποιούν, με τη σειρά τους, με μεγαλύτερη επιτυχία. Ακόμα περισσότερο, οι μοναρχικοί θεσμοί που δημιουργήθηκαν μ' αυτό τον τρόπο, αντικαθιστούν, μεταμορφώνοντας την παραδοσιακή οργάνωση των αρχόντων της οποίας ήταν δύσκολο να δικαιολογηθούν οι εξουσίες ως τη μέρα που διαδόθηκαν τα κινήματα ειρήνης· έχουν επίσης σαν σκοπό να εγγυηθούν τη δικαιοσύνη, την εσωτερική ειρήνη και την τάξη, και γι' αυτό είναι απολύτως σύμφωνοι με τις βλέψεις της χριστιανοσύνης. Στη Γαλλία λοιπόν — καθώς και στο σικελικό βασίλειο του Φρειδερίκου Β' αυτοί οι θεσμοί διαμορφώνονται πολύ πιο σταθερά. Ο βασιλιάς, άλλοτε, κυβερνούσε τους κατοίκους της χωροδεσποτίας του και διοικούσε έμμεσα τους άλλους, χάρη στο υποτελικό σύστημα που τον έκανε τον ανώτατο χωροδεσπότη ανάμεσα σ' όλους τους άρχοντες του βασιλείου· βρισκόταν ταυτόχρονα, χωριστά και πάνω από τη φεουδαρχία χάρη στον ανώτερο και ιερό χαρακτήρα του ρόλου του. Είχε στη διάθεσή του, για να τον βοηθούν, τον οίκο του και την αυλή των υποτελών του (curia). Μέσα στον 12ο αιώνα, οι Καπετιανοί μονάρχες πετυχαίνουν να ελέγχουν τους μεγάλους αξιωματούχους του οίκου τους και να αυξήσουν τις αρμοδιότητες μερικών από αυτούς (ο καγκελάριος πριν απ' όλους). Στρατολογούν ένα μέρος του διοικητικού προσωπικού μεταξύ των κληρικών και, καθώς συνεργάζονται έτσι με την Εκκλησία, ενισχύουν ταυτόχρονα το κύρος τους και την εκκλησιαστική εξουσία. Στην επόμενη περίοδο, ορισμένα απ' αυτά τα άτομα, διαλεγμένα για την αφοσίωσή τους και τις ικανότητές τους, θα αποτελέσουν το Συμβούλιο του Βασιλιά. Όσον αφορά την Αυλή, οι βασιλείς διατηρούν σ' αυτή τους μικρούς υπότιτλούς τους και εισάγουν ανθρώπους πιστούς στη δυναστεία και στο στέμμα, κι έτσι εγκαθιστούν μέσα απ' αυτή τη φεουδαρχική αρχή μια κρατική διοίκηση για τη δικαιοσύνη — είναι το Κοινοβούλιο — και για τα οικονομικά — είναι το Ελεγκτικό Συνέδριο. Μέσα στη χωροδεσποτία τους τέλος, και για να μην είναι σε θέση, οι παραδοσιακοί διαχειριστές — οι επόπτες να κάνουν καταχρήσεις λόγω αξιώματος κατά τρόπο άδικο και σε βάρος τους, εγκαθιστούν, τα τελευταία είκοσι χρόνια του 12ου αιώνα, τους τοποτηρητές που ονομάζουν και αυλάρχες που απονέμουν τη δικαιοσύνη, εισπράττουν τις προσόδους και τους φόρους, δέχονται τη βεβαίωση υποταγής των μικρών υποτελών τους οποίους επιστρατεύουν και είναι υπεύθυνοι για την τήρηση της τάξης, στο όνομα του βασιλιά, για το καλό του και για το κοινό συμφέρον. Μεταξύ του 1250 και του 1270, η αλλαγή έχει ολοκληρωθεί. Δημιουργεί μια μοναρχία που διοικείται καλά και ένα κυβερνητικό σύστημα αποτελεσματικό, προς όφελος της βασιλείας. Στις άλλες χώρες πολιτεύματα κάποτε παραπλήσια, κάποτε διαφορετικά εγκαθίστανται επίσης, τα οποία, σχεδόν όλα, ακόμα και στην Αγγλία, σταθεροποιούν τη δημόσια εξουσία, σε βάρος των ιδιωτικών εξουσιών και των τοπικών δυνάμεων. Λίγο πολύ παντού, στη χριστιανική Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γαλλία, εγκαθίσταται, μια τάξη των βασιλέων που είναι, σύμφωνη μ' αυτή της Εκκλησίας, άρα μ' αυτή του Θεού. Είναι ένα οργανωμένο σύστημα που διατηρεί την τάξη που επιβάλλει την ειρήνη από σεβασμό προς τη θρησκεία και προς όφελος των κληρικών και των Κρατών, που απονέμει τη δικαιοσύνη και πολύ συχνά μια σωστή δικαιοσύνη σύμφωνα με τους κανόνες του χριστιανισμού για να μη ταραχτεί ή αμφισβητηθεί η διάρθρωση της κοινωνίας μέσα στην οποία διακρίνονται πριν απ' όλους, από το ένα μέρος αυτοί που βασιλεύουν, κυβερνούν και διατάζουν και από το άλλο αυτοί που κυβερνούνται και υπακούουν.

Digitized by 10uk1s

Μέσα σ' αυτή την οργάνωση, καμιά κραυγαλέα κατάχρηση, αφού είναι αλήθεια ότι αυτή η τάξη — που κατ' αρχήν τείνει να εξασφαλίσει την ασφάλεια των περιουσιών και των ατόμων — είναι καλύτερη και πιο ασφαλής από το προηγούμενο σύστημα. Δεν είναι άλλωστε εκπληκτικό ότι σ' αυτό τον αιώνα και ακριβώς στη Γαλλία, βρίσκουμε το πρότυπο της πολιτικής χριστιανικής εξουσίας, και την υποδειγματική βασιλεία στο πρόσωπο του Λουδοβίκου Θ' «το βασιλιά τον πιο άγιο και τον πιο δίκαιο που έφερε ποτέ το στέμμα» (Bossuet). Ζώντας ασκητικά, πολύ αυστηρός για τον εαυτό του, αλλά πολύ φιλεύσπλαχνος για τους άλλους, περνούσε πολλές ώρες κάθε μέρα στις ακολουθίες και με προσευχές, σεμνά στην περιβολή του και στη συμπεριφορά του, ο Άγιος Λουδοβίκος υπήρξε ταυτόχρονα ένας πολύ αξιόλογος διαχειριστής και ένας μονάρχης προσηλωμένος να επαυξήσει στον ανώτατο βαθμό, το κύρος του. Υπήρξε και παραμένει ο βασιλιάς της τέλειας δικαιοσύνης: δίκαζε σύμφωνα με τη λαϊκή εικόνα, κάτω από μια βαλανιδιά στη Βενσέν· ήταν μια δικαιοσύνη πραγματικά δίκαιη η οποία δεν είχε την πρόθεση να λογαριάζει τις κοινωνικές διαφορές. Επιχείρησε, επιπλέον, να επικρατήσει η χριστιανική ηθική μέσα στα πολιτικά ήθη. Υποχρέωσε τους διαχειριστές του να είναι έντιμοι και ευπρεπείς, νομοθέτησε εναντίον των βλάσφημων και των κιβδηλοποιών και απαγόρευσε τις δικαστικές διαμάχες. Ηθικοποίησε την πολιτική ζωή σύμφωνα με την ηθική της Χριστιανικής Δημοκρατίας (Respublica Christiana) και τόνωνε έτσι ταυτόχρονα τη χριστιανική τάξη και τη μοναρχική ισχύ, τις οποίες ήθελε να θέσει και να διατηρήσει στην υπηρεσία των μεγάλων επιχειρήσεων της πίστης. Πρότεινε ξανά, την ιδέα της σταυροφορίας και πήγε για να πεθάνει στους δρόμους της Ανατολής, όταν, για δεύτερη φορά, μπήκε επικεφαλής μιας εκστρατείας και πέθανε, κατά κάποιο τρόπο ως ο πιο ένδοξος μάρτυρας του πιο ένδοξου σκοπού. Οι αντίπαλοι αυτής της μοναρχικής τάξης που είχε κάτι το υπερβατικό κρίνονται ως άτιμοι και είναι δίκαιο να τιμωρηθούν από τον Θεό. Πριν το Λουδοβίκο Θ', ήδη η νίκη της Μπουβίν, όπου, ο Φίλιππος-Αύγουστος το 1214 νίκησε τον Όθωνα της Βρουνσβίκης, έναν αφορισμένο εχθρό του Πάπα, ο οποίος όπως έλεγαν, ήταν στην Ιταλία σύμμαχος των αιρετικών, μπορούσε να εμφανιστεί σαν θεία δίκη που επιβεβαίωνε την κατεστημένη τάξη, που είναι αντίθετη σε κάθε ανανέωση. Τελικά, η Χριστιανοσύνη (la Christianitas), κάτω από την απόλυτη εξουσία του Πάπα και σύμφωνα με τους κανόνες που καθόρισε ο ίδιος, οργανωμένη και διοικούμενη από τις κατά τόπους δυναστείες, περιβάλλεται με μια συντηρητική όψη, που οφείλεται δίχως άλλο στο γεγονός ότι της είναι δύσκολο να ακολουθήσει τις μεταλλαγές της κοινωνίας. Είναι η πρώτη προσπάθεια οργάνωσης της Ευρώπης, αλλά γρήγορα γίνεται μια βούληση συντηρητική, μία πρώτη Ιερά Συμμαχία κάτω από την κυριαρχία της ρωμαϊκής Εκκλησίας. Ίσως είναι κάπως υπερβολικό να δούμε στην Μπουβίν, όπως πιστεύει ο G. Duby τη διαμάχη μεταξύ του κατεστημένου και της αμφισβήτησης, επειδή, αν είναι αλήθεια ότι η τάξη κινδυνεύει να αποτελματώσει την πρόοδο, η αμφισβήτηση, εκείνη την εποχή, δεν μπορεί να τη φέρει, ούτε στον άνθρωπο ούτε περισσότερο στην κοινωνία. Διατηρείται όμως, μέσα στην ίδια την έννοια της τάξης, μια βαθιά ασάφεια που ο ίδιος ιστορικός υπογράμμισε πολύ σωστά μέσα σε λίγες γραμμές που μαρτυρούν άριστα το αξιόλογο ταλέντο του: «Ο Θεός του κατεστημένου, αυτό το μεγάλο χλωμό άλογο που κατόπτευε από ψηλά τον αγρό του θανάτου ένα βράδυ στην Μπρινέτ, είχε άλλοτε πλανηθεί πάνω από την Μπουβίν. Πλανάται επίσης πάνω από την Γκουέρνικα, το Άουσβιτς, τη Χιροσίμα και πάνω από όλα τα νοσοκομεία όλων των ταραχών. Ούτε αυτός ο Θεός δεν είναι έτοιμος να πεθάνει, αναγνωρίζει πάντοτε τους δικούς του». Ας προσθέσουμε τη Βαρσοβία, την Πράγα, τη Βουδαπέστη, το Σαντιάγο της Χιλής και το Μπουένος Άιρες. Η έξαρση του εμπορίου και του πλούτου Μεταξύ του 1150 και του τέλους του 13ου αιώνα, η δυτική οικονομία γνωρίζει μια σημαντική ανάπτυξη. Από το έτος 1000, πράγματι, πραγματοποιήθηκαν σιγά-σιγά αυτά που ο W.W. Rostow ονομάζει «οι ευνοϊκές συνθήκες για την εκκίνηση», δηλαδή μια σαφής επανάληψη της δημογραφικής προόδου, μια πραγματική και διαρκής αύξηση της αγροτικής παραγωγής, η διαθεσιμότητα διαφόρων οργάνων ανάπτυξης που είχαν εγκαταστήσει χάρη σε έργα υποδομής (λιμάνια, πλοία, γέφυρες) και χάρη στην πρόοδο της τεχνικής του εμπορίου και του χρήματος. Αυτή Digitized by 10uk1s

η κίνηση που έφερε η δημογραφία, η οποία παραμένει ρωμαλέα ως το τέλος του 13ου αιώνα, χωρίς να είμαστε σε θέση να προβάλλουμε αριθμούς απόλυτους (16 με 20 εκατομμύρια γύρω στα 1328 για τη Γαλλία, την πιο πυκνοκατοικημένη χώρα. 3.500.000 με 4 εκατομμύρια για την Αγγλία) συνεχίζεται, σύμφωνα με τα ίδια δεδομένα. Εκφράζει και ενισχύει ταυτόχρονα το δυναμισμό και τον πλούτο, εντείνει την υλική συνοχή της χριστιανοσύνης. Η εμπορική άνθηση, που είναι η πρωταρχική απόδειξη, συντελείται μέσα από τρεις βασικούς πόλους ανάπτυξης, από τους οποίους οι δύο αποτελούσαν ήδη τις βάσεις των εμπορικών σχέσεων στην προηγούμενη περίοδο. Ο πρώτος είναι η Ιταλία, της οποίας οι ναυτικοί είχαν πετύχει κατά τον 11ο αιώνα να εισχωρήσουν στο μεσογειακό εμπόριο πρώτα με διασυνδέσεις με τη βόρειο Αφρική, και κατόπιν με επεμβάσεις στην Ανατολή. Βοηθούμενοι από τις σταυροφορίες και από τα φράγκικα εμπόρια των Αγίων Τόπων αργότερα από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την ίδρυση της λατινικής αυτοκρατορίας, οι επιχειρηματίες της Βενετίας, της Γένοβας και της Πίζας έθεσαν κάτω από τον έλεγχό τους την ανατολική Μεσόγειο. Σε κάθε λιμάνι της Συρίας και της Μικράς Ασίας, στη θάλασσα του Μαρμαρά και στα Δαρδανέλλια, στη Μαύρη θάλασσα, στα νησιά του Αιγαίου, στην Αλεξάνδρεια, στη Δαμιέτη, στο Κάιρο είναι πάντοτε παρόντες. Διαθέτουν σε κάθε εμπορική πόλη μια συνοικία κοντά στο λιμάνι (fondaco) όπου κατοικούν και όπου εναποθηκεύουν τα εμπορεύματα. Έχουν πολύ συχνά σπουδαία προνόμια. Καθώς συγχρόνως, συνεχίζουν να εισχωρούν στη βορειοδυτική Αφρική, στην Τρίπολη, στην Τύνιδα, στην Μπουζί, στο Οράν, στη Θέουτα και ακόμη στο Σαλέ στον Ατλαντικό, όπως, με τη βοήθεια των χριστιανών της Ισπανίας, εγκαταστάθηκαν στις Βαλεαρίδες, αφού προσάρτησαν την Κορσική και τη Σαρδηνία. Τελικά ολόκληρη η Μεσόγειος είναι δικό τους πεδίο δράσης, έτσι ώστε να την έχουν σχεδόν μονοπώλιο — παρ' όλο που βρίσκονται σε σκληρό ανταγωνισμό μεταξύ τους. Αυτή η θάλασσα τείνει να γίνει μια ιταλική λίμνη. Η στενή σχέση μεταξύ της χερσονήσου, της Εγγύς Ανατολής (και πιο πέρα της Ασίας) και της Αφρικής φέρνει στη Δύση ορισμένα προϊόντα, πάνω στα οποία βασίζεται κυρίως η εμπορική δραστηριότητα που χωρίς αυτά δε θα υπήρχε. Τα μπαχαρικά, ύλη ελαφριά, τα μεταξωτά και βαμβακερά υφάσματα, η στύψη, τα κοσμήματα εισάγονται με αυτό τον τρόπο, και μετά διαχέονται σε όλη τη Δύση. Αυτά τα υψηλής αξίας εμπορεύματα, των οποίων η πώληση φέρνει μεγάλα κέρδη καθώς και το πολύτιμο μέταλλο (χρυσός) που φθάνει από τη μαύρη Αφρική, επιτρέπουν στους Ιταλούς επιχειρηματίες να βρίσκονται επικεφαλής της ευρωπαϊκής οικονομίας. Χάρη στο εμπόριό τους, στις τεχνικές τους, στον πλούτο τους, βρίσκονται παντού και συμμετέχουν πάντοτε, λιγότερο ή περισσότερο ενεργητικά στην ανάπτυξη των άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Χάρη στη δύναμή τους, στην ίδια την Ιταλία, οι εμπορικοί οίκοι για τις ηπειρωτικές διασυνδέσεις πολλαπλασιάζονται, ενώ η «βιομηχανική» παραγωγή, με πρώτες ύλες που προμηθεύει η Δύση όσο και η Ανατολή, δεν παύουν να αναπτύσσονται. Η Βερόνα, η Κρεμόνα, το Μιλάνο, η Φλωρεντία, η Σιένα και πολλές άλλες πόλεις ακόμα, γνωρίζουν μια ανάπτυξη ασυνήθιστη. Στη Φλωρεντία η οποία, από το 1250 ήδη, είναι η πιο δραστήρια, η πιο πλούσια και η πιο ένδοξη, οι εφτά σημαντικές «τέχνες» αντιπροσωπεύουν μια οικονομική και πολιτική δύναμη σημαντική, ιδιαίτερα οι τρεις πρώτες απ' αυτές: του Καλιμάλα (μεγαλέμποροι τσόχας), του μεταξιού και του μαλλιού. Η Φλάνδρα και οι Κάτω-Χώρες είναι το δεύτερο οικονομικό κέντρο της εποχής, ήδη πολύ δραστήριο τον προηγούμενο αιώνα και που γνώριζε μεγάλη ανάπτυξη. Ο πλούτος αυτής της περιοχής βασίζεται στα υφαντουργεία, που διαμοιράζονται σε πολλές πόλεις (Ντουέ, Ιπρ, Σεντ-Ομέρ, Γάνδη, Αράς κ.λπ.). Οι μάλλινες τσόχες άριστης ποιότητας, έχουν παντού ζήτηση από μια πλούσια και εύπορη πελατεία και τις πουλούν οι έμποροι της περιοχής, οι οποίοι και έχουν στα χέρια τους την παραγωγή με τα κεφάλαιά τους. Ως το 1250 περίπου, η Φλάνδρα και το Αινό αποτελούν τις κυριότερες βιομηχανικές εστίες. Από το 1250 έρχονται να προστεθούν η Βραβάντη και οι καθαυτό Κάτω-Χώρες. Οι εξαγωγές γίνονται κυρίως από τρεις πόλεις: τη Γάνδη ειδικά, που συνδέεται με τη Digitized by 10uk1s

γερμανική αγορά (Κολωνία). Την Αράς της οποίας οι έμποροι στρέφονται κυρίως προς νότο και κατέχουν μια σημαντική θέση στις εμποροπανήγυρεις της Καμπανίας. Την Μπριζ που οργανώθηκε κατ' αρχήν για το εμπόριο με την Αγγλία, όπου επεμβαίνουν και η Ιπρ και η Λίλη. Αυτές οι δραστηριότητες όμως θα είχαν παραμείνει δευτερεύουσες χωρίς τις επεμβάσεις των Ιταλών, που, στην αρχή, εγκαθιστούν διασυνδέσεις με τη μεσολάβηση των εμποροπανηγύρεων της Καμπανίας και των πόλεων του Ρήνου, αλλά όπου, πολύ γρήγορα, εγκαθίστανται οι ίδιοι στην περιοχή, αποκτούν το μονοπώλιο των εξαγωγών τσόχας, προς τις νότιες χώρες και διακλαδώνονται κατά μήκος των διαδρομών τους. Σιγά-σιγά, μετά το 13ο αιώνα, η εξέλιξη ολοκληρώνεται, και οι αυτόχθονες έμποροι μετατρέπονται σε μεσίτες ή σε απλούς διανομείς. Στο εμπόριο του Βορρά, πράγματι, έχουν παραγκωνιστεί από τους Γερμανούς, και η γερμανική Χάνσα αποτελεί τον τρίτο πόλο της ανάπτυξης. Πόλος, σχετικά πρόσφατος άλλωστε, και για τον οποίο δεν μπορούμε να αναφερθούμε πριν τις πρώτες δεκαετίες του 13ου αιώνα. Ως τότε, η ζώνη δραστηριότητας της Γερμανίας ήταν η κοιλάδα του Ρήνου, που συνδεόταν με την ανάπτυξη της Φλάνδρας, του Αινό και της Βραβάντης και είχε στενές σχέσεις με το ιταλικό εμπόριο και είχε ήδη αναζωογονήσει τη νότια Γερμανία. Ταυτόχρονα η Κολωνία, που ήταν η πρώτη αγορά, είχε πετύχει να οργανώσει στενές σχέσεις με την Αγγλία ειδικά το Λονδίνο όπου είχε να ανταγωνιστεί τους εμπόρους του Αμβούργου και της Λίμπεκ με τους οποίους, αργότερα, ήρθε σε συνεννόηση. Από το τέλος του 12ου αιώνα, αυτές οι δύο πόλεις, και κυρίως η τελευταία, είχαν αρχίσει να επεκτείνουν τη δραστηριότητά τους στη Σκανδιναβία και στις βόρειο-ανατολικές χώρες. Αφού συνεταιρίστηκαν το Στράλζουντ, το Στετίνο, το Ντάντσιχ και καμιά εικοσαριά άλλες πόλεις, είχαν δημιουργήσει την παντοδύναμη τευτονική Χάνσα — με πρωτεύουσα τη Λίμπεκ — η οποία σιγά-σιγά επέκτεινε την οικονομική κυριαρχία της σε ολόκληρη τη Βαλτική θάλασσα, που έγινε πραγματικά μια γερμανική λίμνη, όπου οι Γερμανοί έμποροι είχαν το απόλυτο μονοπώλιο, που έφθανε ακόμη και ως ένα τμήμα της Βόρειας θάλασσας. Τα κυριότερα χανσεατικά πρακτορεία στο εξωτερικό ήταν στο Λονδίνο, στην Μπριζ, στο Μπέργκεν, στη Νορβηγία, στο Νοβγκορόντ, στη Ρωσία, με τη μεσολάβηση του οποίου είχαν συνδεθεί με την κεντρική Ασία ή ακόμα με τη Μαύρη θάλασσα — εδώ το εμπόριο το ελέγχανε οι έμποροι παραγωγοί. Στη βάση αυτών των δραστηριοτήτων, τα ψάρια και οι γούνες, καθώς και το αλάτι, που εκμεταλλεύονταν στις χέρσες εκτάσεις της Λίνεμπουργκ, όχι μακριά από τη Λίμπεκ. Με αυτό τον τρόπο, σ' αυτό τον αιώνα, οι Ευρωπαίοι είχαν αναλάβει τις θάλασσες της Ευρώπης, τη Μεσόγειο, τη Βαλτική, πάνω στις οποίες και με τις οποίες εγκαθιστούν τον ιμπεριαλισμό τους, ενώ, πολύ φυσικά, κατέχουν τα παράλια της Βόρειας θάλασσας και του Ατλαντικού ωκεανού. Μεταξύ των τριών αυτών πόλων ανάπτυξης, που με τη δύναμη και πρόοδό τους, παρασύρουν όλη την ευρωπαϊκή οικονομία, οι σχέσεις γίνονται στενές, σχεδόν μόνιμες. Οι φλαμανδικές τσόχες πωλούνται σ' όλη τη Γερμανία και χάρη στη Χάνσα, εξάγονται μακριά. Οι Ιταλοί τις διαδίδουν στο Νότο, ενώ φέρνουν στις γερμανικές χώρες και στη Φλάνδρα τα εμπορεύματα της Ανατολής και τα έργα της πλούσιας χειροτεχνίας τους. Οι Χανσεάτες διαδίδουν τις γούνες, τα ψάρια, το αλάτι. Το σημείο επαφής αυτών των τριών εστιών βρίσκεται στη Βόρεια θάλασσα, στην περιοχή όπου η Βαλτική εκβάλλει στο βόρειο-δυτικό τμήμα της και στο οποίο οι Ιταλοί επιχειρηματίες έχουν εγκατασταθεί για καλά. Στα τέλη του 13ου αιώνα, η Μπριζ που βρίσκεται στο νότιο τμήμα αυτής της συνδετικής ζώνης, γίνεται κατά κάποιο τρόπο η πρωτεύουσα του μεγάλου διεθνούς εμπορίου, όπου βρίσκονται έμποροι κάθε εθνικότητας και προϊόντα από κάθε περιοχή. Οι σχέσεις μεταξύ αυτών των τριών εστιών προκάλεσαν την εξέλιξη των περιοχών που βρίσκονται πάνω στους δρόμους που τις ενώνουν και που αναζωογονούνται, όχι μόνο ως προς τη διακίνηση των εμπορευμάτων, αλλά και επειδή, πολύ συχνά, μετατρέπονται και αυτές σε κέντρα παραγωγικά. Αυτό έγινε στη νότιο Γερμανία που ενθαρρύνθηκε από την ιταλική πρόοδο, ήδη από την προηγούμενη περίοδο και στην κεντρική Γερμανία. Ορισμένες περιοχές της Γαλλίας όπου εγκαταστάθηκαν οι εμποροπανηγύρεις της Καμπανίας, των οποίων οι πόλεις (Τρουά) καθώς και οι Digitized by 10uk1s

γειτονικές τους (Ρενς, Reims) δέχονται υφαντουργικά προϊόντα και άλλες που κατέχουν ενδιαφέρουσες παραγωγές (αλάτι του Ατλαντικού, κρασί) καθώς και, κατά τρόπο πιο διακεκομμένο, καντόνια του Άνω Ρήνου, κοιλάδες των Άλπεων και του Ιούρα, της περιοχής του Ροδανού και της παραλιακής ζώνης της Προβηγκίας και του Languedoc. Κοντά σ' αυτή τη διεύρυνση και αυτή την ανάπτυξη που πραγματοποιήθηκαν κατά κάποιο τρόπο με ακτινωτή εξάπλωση των εμπορικών δρόμων, κατά μήκος των οποίων αναπτύσσονται φυσικά οι εμπορικές επιχειρήσεις, πραγματοποιήθηκε κατά το 13ο αιώνα μια άλλη ανάπτυξη, που μακροπρόθεσμα ήταν πιο σπουδαία και που τη χρωστούσαν στην ανάπτυξη πόλων δευτερεύουσας σημασίας ως προς τις τρεις κύριες εστίες, αλλά που χωρίς αυτούς η οικονομία της Δύσης δε θα είχε φθάσει σε μια πραγματική συνοχή. Η Αγγλία, από τη μια, που δεν απουσιάζει από τη βόρεια περίμετρο και απ' όλες τις εμπορικές ανταλλαγές — αγοράζουν από εκεί το μαλλί που τροφοδοτεί τις πόλεις της τσόχας στη Φλάνδρα και αλλού, καθώς και μέταλλα· εκείνη αγοράζει τα κρασιά και τα προϊόντα των νοτίων περιοχών. Το Λονδίνο γίνεται ένας διεθνής χώρος επαφών. Η Ιβηρική χερσόνησο από την άλλη, χάρη στη γεωγραφική της θέση στη Μεσόγειο και στον Ατλαντικό, αφού ήταν για καιρό ιταλικός σταθμός εμπορευμάτων, φθάνει στην αυτονομία και προσχωρεί στα εμπορικά κυκλώματα. Συγχρόνως ξεκινά από εκεί η αναζωογόνηση των μετακινήσεων στον Ωκεανό από τις οποίες επωφελούνται μερικά νότιο-δυτικά λιμάνια της Γαλλίας, όπου οι Ιταλοί — πάλι αυτοί — είναι παρόντες, αλλά που βλέπουμε να εμφανίζονται και οι Άγγλοι. Εδώ, το κρασί, τα βαφικά φυτά, ορισμένα μέταλλα αντιπροσωπεύουν το εμπορικό υλικό. Τέλος, πιο δειλά και πιο αργά, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης — η Βοημία, η Ουγγαρία, η Πολωνία — αρχίζουν να αναπτύσσονται σε συνεργασία με τους Ιταλούς, αλλά και εξίσου αν όχι περισσότερο με τους Γερμανούς. Αυτή η σημαντική ανάπτυξη, αν λάβουμε υπόψη μας την επιστημονική φτώχεια της εποχής, συνοδεύτηκε με μια αξιόλογη πρόοδο των μεθόδων και των μέσων που, πιο πολύ από την ίδια την ανάπτυξη, δείχνει τη Ρώμη και το δυναμισμό της χριστιανοσύνης. Βέβαια, δεν πρόκειται για ένα τεράστιο άλμα προς τα εμπρός, αλλά για μια συνεχή βελτίωση της χειρωνακτικής τεχνικής, την οποία ευνοεί, κατά γενικό τρόπο, μία ευρύτερη χρησιμοποίηση του σιδήρου, χάρη στο οποίο τα εργαλεία και τα όργανα εργασίας είναι καλύτερης ποιότητας. Το πιο τυπικό παράδειγμα είναι το ύφασμα. Είναι το βασικό εμπόρευμα των εμπορικών σχέσεων και πηγή εργασίας και ασχολίας, που συνενώνει πολλά επαγγέλματα μεταξύ των οποίων μοιράζεται η δουλειά χωρίς να υπάρχουν ποτέ αληθινά εργοστάσια με τη σημερινή έννοια της λέξης. Μ' αυτό τον τρόπο, στις μεγάλες φλαμανδικές πόλεις, μετά τη διαλογή του μαλλιού που φθάνει από την Αγγλία, προβαίνουν διαδοχικά στο άπλωμα, στο ράβδισμα, στο πλύσιμο, στην αφαίρεση του λίπους, στο χτένισμα (με μεταλλικά χτένια) ή στο λανάρισμα (πάνω σε μια σανίδα με σιδερένια δόντια) και στο γνέσιμο — αυτές οι επεξεργασίες γίνονται από γυναίκες, η μετατροπή σε νήμα γίνεται συχνότερα στην ύπαιθρο από τις χωρικές που δουλεύουν με το αδράχτι. Από αυτό, περνούν στην κατασκευή των υφασμάτων με την ύφανση (πάνω σε έναν αργαλειό χειροκίνητο ήδη τελειοποιημένο), την πίεση (με ποδοπάτημα ή χάρη σε ένα μύλο), τη βαφή τέλος, που ακολουθείται από το κούρεμα και από τη λείανση. Την ίδια λεπτομερή επεξεργασία και την ίδια βραδύτητα και δυσκινησία στην κατασκευή ξαναβρίσκουμε στη μεταλλουργική παραγωγή, για την οποία αρχίζουν να κατασκευάζονται φούρνοι με καρβουνόξυλα. Με τον ίδιο τρόπο, τα μέσα μεταφοράς αναπτύσσονται από τεχνική άποψη: λιμάνια και δρόμοι συντηρούνται καλύτερα, γέφυρες στήνονται πάνω από βαθιές κοιλάδες (η γέφυρα του Αντερμάτ που ανοίγει το δρόμο του Αγίου Γοθάρδου και διευκολύνει την επικοινωνία της Ιταλίας με το Ρήνο, χτίστηκε γύρω στα 1230, η γέφυρα του Αγίου Πνεύματος πάνω στο Ροδανό το 1265 κ.λπ.) πλοία πιο μεγάλα και πιο εύχρηστα· πηδάλιο με ποδόστημο πρύμνης που χρησιμοποιούν από τα 1250 ήδη στη Βαλτική· πυξίδα που εμφανίζεται την ίδια εποχή. Οι αποκλειστικά εμπορικές τεχνικές βρίσκονται, και αυτές, σε εξέλιξη. Η σπουδαιότητα για το διεθνές Digitized by 10uk1s

εμπόριο των εμποροπανηγύρεων της Καμπανίας, που συγκεντρώνουν ολοχρονίς στην Προβέν, Τρουά, Λανί και Μπαρ-σιρ-Ομπ, εμπόρους και προϊόντα απ' όλη την Ευρώπη, έχει ήδη τονιστεί. Χάρη στους κόμητες της Καμπανίας, αυτές οι συναντήσεις είναι τέλεια οργανωμένες: όχι μόνο θέτουν στη διάθεση των εμπόρων ξενοδοχεία, πανδοχεία και αποθήκες, αλλά η διοίκηση επαγρυπνά πάνω τους (οργάνωση της εμποροπανήγυρης, εγγύηση ασφάλειας για κάθε έμπορο που έρχεται στην εμποροπανήγυρη, φρουροί που επιβλέπουν τα αποθηκευμένα εμπορεύματα και αναλαμβάνουν την αστυνόμευση). Οι έμποροι, από τη μεριά τους, οργανώνονται γι' αυτές τις εμποροπανήγυρεις και για άλλες ακόμα. Έχουν, σε κάθε μεγάλο εμπορικό κέντρο «προεστούς» που φροντίζουν για τα συμφέροντά τους. Κυρίως, συνεταιρίζονται για να εκπληρώσουν τις καθαυτό εμπορικές πράξεις. Στην Ιταλία, ήδη από τον 11ο αιώνα, και με περισσότερο σθένος ακόμη από το 1150 και στο 13ο αιώνα, οι εταιρίες πολλαπλασιάζονται. Με τον ίδιο τρόπο, «εταιρίες», λίγο ή πολύ καλά προσδιορισμένες νομικά συγκροτούνται με την εισροή κεφαλαίων πολλών επιχειρηματιών, οι οποίοι, άλλωστε, ατομικά ή ομαδικά έχουν αποθήκες και μεταφορικά μέσα, ή και διαθέτουν, άμεσα ή έμμεσα, μεταφορικές ή παραγωγικές επιχειρήσεις. Πολύ συχνά, αυτές οι εταιρίες είναι ή γίνονται τραπεζικά καταστήματα. Ξεκινώντας από τις ανταλλαγές, απαραίτητη στις εμπορικές δραστηριότητες, παρ' όλο που οι αργυραμοιβοί, σε κάθε πόλη, είναι πάντοτε διαχειριστές κεφαλαίων, η τράπεζα χρησιμεύει, στην πραγματικότητα, για να αποφεύγονται οι μεταφορές χρημάτων, τις οποίες αντικαθιστά η πιστωτική μεταβίβαση. Παρ' όλες τις απαγορεύσεις της Εκκλησίας, πολύ γρήγορα γίνεται μία πιστωτική επιχείρηση, συχνότερα για δάνεια που συνδέονται με εμπορικές πράξεις: μ' αυτό τον τρόπο δημιουργείται και εξειδικεύεται η συναλλαγματική που αντιπροσωπεύει, μέσα στην τεχνική της προπληρωμής και της εξόφλησης, μία πολύ αξιόλογη πρόοδο. Όταν εξετάσουμε προσεκτικά το σύνολο αυτών των εμπορικών δραστηριοτήτων καθώς και τις οικονομικές και τις χειρωνακτικές, βλέπουμε ότι στο 13ο αιώνα απασχολούν και ζουν ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων στις πόλεις και στην ύπαιθρο: επιχειρηματίες, εφοπλιστές, θαλασσοπόρους, μεταφορείς, κατασκευαστές, οι οποίοι χρησιμοποιούν ένα πολυποίκιλο προσωπικό — με επαγγελματίες εργάτες και με εργαζόμενους που δε χρειάζονται καμιά εξειδίκευση. Όλα αυτά χαρακτηρίζονται από μία αδιάλειπτη ακμή και από μία ορμή που παραμένει μέσα στην παραγωγή και στις ανταλλαγές, χωρίς όμως να χρειάζεται ποτέ μεγάλα κεφάλαια (εκτός από το ναυτικό εμπόριο μεγάλων αποστάσεων), πράγμα που δεν εμποδίζει τους «επιχειρηματίες», λίγο πολύ παντού, να ελέγχουν ένα μεγάλο τμήμα αυτών των δραστηριοτήτων, αφού η λειτουργία του συστήματος εξαρτάται από την πρωτοβουλία τους. Οι αρχιυφαντές, για παράδειγμα, που αποτελούν, στις πόλεις της Φλάνδρας, ένα «μεσαίο σώμα» υπολογίσημης επιρροής όμως, αγοράζουν το μαλλί και πουλούν υφάσματα σε εμπόρους που έχουν τις απαραίτητες πιστώσεις για το σύνολο της πράξης και στους οποίους, κάποτε, ανήκουν και τα εργαστήρια. Δραστήρια και συναφής, υποταγμένη σε όρους, μέσα στην ανάπτυξή της με τεχνικές πολύ καλά ρυθμισμένες αλλά περιορισμένες και ακόμη πολύ απομακρυσμένες από την αληθινή βιομηχανία και τη μηχανοποίηση, αυτή η κοινωνία έχει επίσης ένα περιορισμένο πεδίο δράσης ως προς τις διαστάσεις του εμπορίου, δηλαδή ως προς τον όγκο των προϊόντων που το τροφοδοτούν, άρα την παραγωγή, την κατανάλωση και την ανάπτυξη, και που δεν μπορούν να αναπτυχθούν απεριόριστα εκτός από ορισμένα αντικείμενα πολυτελείας, άλλωστε δευτερεύουσας σημασίας σε γενικό επίπεδο, υφαντά, κρασί, αλάτι, σπόροι. Η οικονομία, μαγιά της ενοποίησης Παρ' όλους αυτούς τους περιορισμούς, η εμπορική ανάπτυξη και οι οικονομικές μεταλλαγές αυτής Digitized by 10uk1s

της περιόδου, συμβάλλουν πάρα πολύ στην ενοποίηση της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης. Από την μια, η εξέλιξη των μετακινήσεων προσέγγισε και συνέδεσε περισσότερο τις διάφορες χώρες. Μετακινήθηκαν και μετακινούνται όχι μόνο τα προϊόντα και οι έμποροι — από τους οποίους οι πιο σπουδαίοι τείνουν να μονιμοποιηθούν κάπου — αλλά και πρόσωπα διαφόρων κοινωνικών τάξεων, με έθιμα, γλώσσες, εθνότητες ανόμοιες, και με αυτά διαδίδονταν ιδέες, εικόνες, πολιτισμοί. Η πληροφόρηση είναι καλύτερη. Στο επίπεδο του κοινού για την ακρίβεια, είναι σ' αυτή την περίοδο που πρωτοεμφανίζεται, επειδή ως τότε, αν όχι σε τοπικό επίπεδο, περιοριζόταν σε προσωπικές ανταλλαγές μεταξύ κάποιων ανώτερων προσωπικοτήτων. Από την άλλη, οι άξονες των μετακινήσεων αρχίζουν να σχηματίζουν, κατά κάποιο τρόπο το σκελετό της Ευρώπης από το γεγονός ότι, με το δίκτυό τους, συνθέτουν τις αρθρώσεις από τις οποίες, χάρη στις πολλαπλές διασυνδέσεις που διαμορφώνονται μεταξύ των εμπορικών ή χειροτεχνικών αγορών, οι χώρες που τις περιβάλλουν υπόκεινται στην ακτινοβολία τους, ακόμα και αν η συμμετοχή τους, στις δραστηριότητες του εμπορίου ή της κατασκευής, είναι μικρή. Το παράδειγμα του μαλλιού και των υφασμάτων το αποδεικνύει καθαρά. Το εμπόριο και η παραγωγή του υφαντού ενώνουν βασικά την Αγγλία με τη Φλάνδρα, κατόπιν, αν αρκεστούμε μόνο στις μεταφορές από ξηρά και τα ποτάμια, τη Φλάνδρα με τη Βραβάντη, με τη μέση κοιλάδα του Ρήνου (Κολωνία) και με την κεντρική Γερμανία (Βρουνσβίκη). Από έναν άλλο δρόμο με την Καμπανία και με τη Βουργουνδία, τέλος σε μία τρίτη κατεύθυνση με την περιοχή της Νορμανδίας και το Παρίσι. Κατά μήκος αυτών των δρόμων, αναπτύσσονται εμπορικά κέντρα και επαγγέλματα συγγενικά ως προς την υφαντουργία. Αλλά, σιγά σιγά, το μεγαλύτερο τμήμα της Πικαρδίας, η περιοχή του Μποβεζί, το βόρειο τμήμα της Λωραίνης, η κομητεία της Βουργουνδίας, η Μπρες και αυτά ακόμη τα λεκανοπέδια στο Κεντρικό Οροπέδιο, τα αγγίζει αυτή η κίνηση, ενδιαφέρονται, ξέρουν ό,τι τους αφορά, και μάλιστα προσχωρούν. Τελικά, χάρη στην εμπορική ανάπτυξη, δεν υπάρχουν πια περιοχές απόλυτα απομονωμένες, κλειστές ζώνες, χώρες αποκλεισμένες, ούτε καν οι υψηλές κοιλάδες των βουνών. Στα τέλη του 13ου αιώνα, στο χωριό του άνω Αριεζουά, το Μονταγιού, που περιέγραψε τόσο καλά και που ανέλυσε με πολύ δεξιοτεχνία ο Ε. Le Roy Ladurié, αν δεν το αγγίζει η βιομηχανία και το εμπόριο της πεδιάδας των Κάτω Πυρηναίων, έχει όμως στενές σχέσεις με αυτή, τη γνωρίζει, τη συναναστρέφεται. Μήπως δεν είναι απ' αυτή και απ' όλη την κοινωνία της, πιο ποικίλη και πιο δραστήρια, που δέχθηκαν τις μεγάλες ιδέες; Οι χωρικοί και οι βοσκοί του «χωριού των Καθαρών» συνδέονται με την Ταρασκόν-σιρ-Αριέζ, την Αξ-λε-Τερμ, το Παμιέ. Αγοράζουν από εκεί, αλάτι, κρασί, ελαιόλαδο, μερικά σιδερένια αντικείμενα· τους πουλούν καυσόξυλα, δέρματα, μαλλιά· τους φέρνουν σπόρους για άλεσμα. Δηλαδή δεν είναι τόσο σε επαφή με τους μεγάλους άξονες της διεθνούς διακίνησης ή με τα πιο δραστήρια παραγωγικά κέντρα, αλλά σχεδόν αποκλειστικά με τις μικρές πόλεις, με τις οποίες γειτονεύουν άμεσα. Αυτή η ρωμαλέα παγίωση των σχέσεων ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο, αποτελεί, χωρίς αμφιβολία, το κυριότερο αποτέλεσμα αυτής όλης της οικονομικής αλλαγής. Η ανάπτυξη του εμπορίου και των επιχειρήσεων ενθαρρύνεται από τη δημογραφική εξάπλωση, και οδηγεί, πράγματι, στην αστική άνθηση. Όπως παρατηρεί ο G. Fourquin, «από το 1000 έως το 1300, ο αστικός πληθυσμός, ο οποίος παντού άρχισε πολύ χαμηλά, γνώρισε μια δημογραφική πρόοδο πιο σημαντική απ' ό,τι στις πεδιάδες». Βέβαια, οι πόλεις δεν είναι πυκνοκατοικημένες. Μερικές μόνο φθάνουν ή ξεπερνούν τους 100.000 κατοίκους: το Μιλάνο, η Βενετία, το Παρίσι που φθάνουν στην κορυφή, χωρίς αμφιβολία στις 200.000 περίπου, η Φλωρεντία, η Γένοβα, η Νεάπολη, το Παλέρμο. Αλλά οι περισσότερες δεν έχουν παρά μερικές δεκάδες χιλιάδες ψυχές: η Γάνδη και η Μπριζ αριθμούν 50.000, το Λονδίνο και η Κολωνία 40.000, η Βαρκελώνη 35.000, το Αράς, η Ιπρ, η Σεβίλλη, η Νυρεμβέργη, το Αουγκσμπούργκ, η Πράγα, το Στρασβούργο, η Λίμπεκ, το Μαγδεμβούργο, το Δάντζιχ δεν έχουν παρά 20.000· οι άλλες πολύ λιγότερους και πολλές δεν έχουν πάνω από 10.000. Το ενδιαφέρον του προβλήματος των πόλεων δεν είναι, όμως, εκεί. Βρίσκεται στη συσσώρευση ενός Digitized by 10uk1s

πληθυσμού όχι αγροτικού, μεταξύ του οποίου βρίσκονται διοικητικοί και κληρικοί, αλλά του οποίου, πολύ συχνά, ο σκελετός αποτελείται από παραγωγούς και από αυτούς που προβάλλουν τα εμπορεύματα, από χειροτέχνες και από εμπόρους. Αυτός ο σκελετός σχηματίζεται από εγκατεστημένες, οργανωμένες ομάδες που υποβάλλονται σε κανονισμούς: οι συνεταιρισμοί και τα επαγγέλματα. Σχεδόν όλες οι πόλεις έχουν την ίδια διάταξη και πολύ συχνά το ίδιο πρόσωπο. Αυτές οι συντεχνίες συμπράττουν, συνεργάζονται οικονομικά. Αλληλοβοηθούνται και αλληλοϋποστηρίζονται, επειδή καθεμία από αυτές δε θα μπορούσε να κάνει ή να είναι τίποτα χωρίς τις άλλες. Κάθε μια απ' αυτές, ή πολλές μαζί ή όλες μαζί συμπράττουν με τη γειτονική ύπαιθρο. Πόλεις και ύπαιθρος, με την σειρά τους, αλληλοβοηθούνται και αλληλοϋποστηρίζονται. Η ύπαιθρος εφοδιάζει με τρόφιμα τους κατοίκους των πόλεων, και ίσως η κατάσταση της αγροτικής παραγωγής, καθορίζει, σε πολλές περιπτώσεις, την αύξηση του πληθυσμού στις πόλεις. Οι αγρότες δεν μπορούν να θρέψουν πέρα από λίγα άτομα και αυτά δεν έχουν τα μέσα, τεχνικά ή οικονομικά, για να φέρουν από αλλού, από πολύ πιο μακριά, τα απαιτούμενα εμπορεύματα. Όσον αφορά την πόλη, αυτή φέρνει άλλα προϊόντα — αυτά που δεν καλλιεργούνται στην περιοχή, εργαλεία, υφάσματα. Επιπλέον, την ημέρα που έχει αγορά, είναι ημέρα γιορτινής συνάντησης των αγροτών μεταξύ τους, και των χωρικών με τους ανθρώπους της πόλης. Τέλος, στον 13ο αιώνα, στην ευρωπαϊκή χριστιανοσύνη, το έδαφος παρουσιάζεται σαν ένα απέραντο και περίπλοκο μωσαϊκό από πόλεις και χωριά συγκεντρωμένα, που αποτελούν τις περιοχές. Αυτές διατηρούν επίσης μόνιμες σχέσεις μεταξύ τους. Άρχοντες και χωρικοί Το αργό πέρασμα από μία οικονομία διατροφής σε ένα σύστημα ανταλλαγών, βασισμένο σε μια σχετική αφθονία χρήματος και σε μια τακτική νομισματική κυκλοφορία έχει στην ύπαιθρο βαθιές επιπτώσεις που αρχίζουν να αναφαίνονται μετά το 1150 και ακριβώς μεταξύ του 1180 και του 1200. Όμως, μέσα στις προηγούμενες δεκαετίες, είχαν εμφανιστεί αλλαγές, που συνεχίζονται σ' όλο το 13ο αιώνα. Από την μία, μετά τη δημογραφική ανάπτυξη, η καλλιεργημένη και κατοικημένη έκταση επεκτείνεται σημαντικά, είναι η εποχή των μεγάλων εκχερσώσεων και της αξιοποίησης νέων γαιών με τη δημιουργία χωριών και κοινοτήτων στις οποίες παραχωρούνται ειδικά καταστατικά. Από την άλλη, σε σύνδεση με την τεχνική πρόοδο, τα σύνεργα βελτιώνονται (σίδερο) και διαφοροποιούνται κάπως. Χάρη σ' αυτά η απόδοση μεγαλώνει (βέβαια μένει πάντοτε μέτρια) και «μεγάλα έργα» (άρδευση, αποξήρανση) πραγματοποιούνται. Χάρη σε μεθόδους ακόμη πολύ απλές, οι γαίες βελτιώνονται κάπως. Τέλος, η κτηνοτροφία αναπτύσσεται χωρίς αμφιβολία, επειδή διαθέτουν τώρα μια μεγαλύτερη επιφάνεια για λιβάδια, που πολύ συχνά, ξέρουν να τα συντηρούν, και επειδή τα ζώα που βόσκουν δίνουν φυσικά λιπάσματα. Αυτή η εξέλιξη, ευνοϊκή γενικά για τη γεωργία, επιταχύνεται όταν το χρήμα αρχίζει να κυκλοφορεί τακτικά μέσα στα αγροτικά κέντρα και να διευκολύνει τις ανταλλαγές. Τότε λοιπόν, η ύπαιθρος ανακαλύπτει τις πόλεις και τα χωριά ενώνονται μ' αυτές με οικονομικά δεσμά τόσο πιο στενά που, πολύ συχνά, η αύξηση του αστικού πληθυσμού προκαλείται από την συρροή των χωρικών που έρχονται να διαθέσουν τα χέρια τους, για έργα που εκτελούνται σ' αυτό το νέο πλαίσιο. Όμως, αν οι χωρικοί τρέφουν τους αστούς, δε ζητούν να τους προμηθεύσουν, με την παραγωγή τους, όλα τα προϊόντα που χρειάζονται για να ζήσουν, αλλιώς θα είχαμε μείνει σε ένα άλλο είδος οικονομίας διατροφής. Πρακτικά, οι χωρικοί εννοούν να παράγουν ό,τι τους είναι αναγκαίο, για να τραφούν — και γι' αυτό, εξακολουθούν να κάνουν διάφορες καλλιέργειες των οποίων το πλεόνασμα πηγαίνει στην πόλη — αλλά και ό,τι είναι για εκείνους περισσότερο προσοδοφόρο εμπορικά — αυτά τα εμπορεύματα τα πουλούν στις πόλεις και στους κατοίκους τους καθώς και σε εμπόρους που τα μεταφέρουν πιο μακριά και που φέρουν πίσω προϊόντα που δεν καλλιεργούνται στα αμέσως γειτονικά εδάφη. Έχουμε τότε σαν αποτέλεσμα ότι, σε μερικές περιοχές, ορισμένες καλλιέργειες τείνουν να επικρατήσουν: πολύ συχνά τα λαχανοκηπουρικά ή η αμπελουργία, σε πολλές περιοχές τα υφαντικά φυτά (λινάρι, καννάβι) ή τα βαφικά φυτά (σπάρτο της Ισπανίας, ίσατη, κρητίδα). Η εισαγωγή του χρήματος έχει πολύ σοβαρές συνέπειες πάνω στις αγροτικές δομές. Επιταχύνει την Digitized by 10uk1s

εξέλιξη, που μόλις άρχισε στον 11ο ήδη αιώνα, προς αγροτικές υποτέλειες νέου τύπου, όπου οι οφειλές προσδιορίζονται σύμφωνα με τη μεγαλύτερη χρηματική κυκλοφορία ή έχοντας υπόψη ένα όφελος καλύτερα υπολογισμένο. Οι αγροτικές υποτέλειες με χρηματικό φόρο ή τα γεώμορα πολλαπλασιάζονται σε όλες τις περιοχές στο 13ο αιώνα. Κληρονομικές ή αλλοτριώσιμες, δεν επιβαρύνονται με καμιά υπηρεσία αλλά οφείλουν να καταβάλουν ένα φόρο (συχνότερα χρηματικό). Οι αγροτικές υποτέλειες σε είδος (ή δικαίωμα φορολογίας της παραγωγής) είναι της ίδιας κατηγορίας, αλλά πληρώνουν ένα χρέος ανάλογα με τη συγκομιδή (ένα δεμάτι στα 12, ένα δοχείο κρασί στα 10). Άλλωστε, οι άρχοντες, των οποίων οι «εφεδρικές γαίες» εξελίχτηκαν με πολλούς τρόπους, στον 12ο αιώνα, προσπαθούν πολύ συχνά να τις αντικαταστήσουν με μικρότερες επιφάνειες για να έχουν περισσότερα οφέλη. Καμιά φορά, οι ίδιοι επιβλέπουν τις εργασίες. Πολύ συχνά τις δίνουν για καλλιέργεια σε χωρικούς στους οποίους τις παραχωρούν με συμβόλαια προθεσμίας ή συνεταιρίζονται μ' αυτούς, προμηθεύοντάς τους εργαλεία και σπόρους. Μ' αυτό τον τρόπο εμφανίζονται, στα εδάφη κυρίως που είχαν κατοικηθεί παλαιότερα, η εκμίσθωση κτήματος και εκμίσθωση αγρού με όφελος τη μισή παραγωγή: είναι τρόποι εκμετάλλευσης που θα σημαδέψουν με πρωτότυπο τρόπο την ύπαιθρο της Δυτικής Ευρώπης. Όλα αυτά δείχνουν μια βαθιά αλλαγή της αγροτικής κοινωνίας. Οι χωρικοί, στο 13ο αιώνα, αν τους εξετάσουμε από γενική άποψη, ζουν καλύτερα απ' ό,τι ζούσαν στο παρελθόν. Ανάμεσά τους, υπάρχουν μερικοί που πραγματοποιούν μια αληθινή κοινωνική άνοδο, αποκτούν γαίες, υπονοικιάζουν τμήματα που έχουν σε γεώμορα ή με υποτέλεια σε είδος (με τον όρο να πληρώνουν ισόβια ένα χρηματικό ποσό), πλουτίζουν. Οι αγροτικές κοινότητες, στο πλαίσιο της ενορίας, οργανώνονται και συχνά αποκτούν ατέλεια. Από το ένα χωριό στο άλλο, γνωρίζονται καλύτερα, συναντιούνται, παντρεύονται. Αντίθετα, οι άρχοντες, που παραμένουν οι κυριότεροι κάτοχοι της γης και με τις εκκλησίες και τα μοναστήρια, οι μόνοι ιδιοκτήτες των μεγάλων χωροδεσποτικών, έχουν διαφορετική μοίρα. Αν κάποιοι μεγαλώνουν τις περιουσίες τους, στο σύνολό τους δεν προοδεύουν πάντοτε και κάποτε κινδυνεύουν. Οι κληρονομικές διανομές, διαιρούν τις ιδιοκτησίες, προπαντός εκεί όπου δεν ισχύει το δικαίωμα του πρωτότοκου, και αφήνουν κάποτε σε ιππότες γαίες και περιουσίες σχεδόν γελοίες. Τα εισοδήματα από τα γεώμορα, που καθορίστηκαν σε χρήμα μια για πάντα, χωρίς να τα έχουν πάντοτε σοβαρά υπολογίσει σύμφωνα με την ενοικιαστική αξία της γης, αποφέρουν λίγα: οι αγροτικές υποτέλειες σε είδος είναι συχνά τυχαίες και είναι συχνά αιτίες φιλονικίας. Οι κυριότεροι πόροι προέρχονται λοιπόν από τις εκμισθώσεις κτημάτων ή αγρών με όφελος τη μισή παραγωγή — με τον όρο να διαθέτουν μία αρκετά μεγάλη χωροδεσποτεία για να μπορέσουν να αναπτύξουν αυτό το είδος ενοικίασης — και επίσης από τους φόρους που επιβάλλουν στους χωρικούς: τη δεκάτη, τον άμεσο φόρο που γίνεται τακτικός, τα δικαιώματα της εγγείου δικαιοσύνης. Οι άρχοντες, κάτω απ' αυτές τις προϋποθέσεις ζητούν συχνά να επωφεληθούν στο έπακρο από τα προνόμιά τους· καταπιέζουν κυρίως αυτούς που εξαρτιούνται κληρονομικά από την υπηρεσία τους και οι οποίοι δεν έχουν πλήρη ελευθερία. Όμως, δεν το κάνουν πάντα, ούτε παντού, ίσως γιατί δεν μπορούν, ίσως γιατί δεν το θεωρούν επωφελές. Η δουλεία λοιπόν εξελίσσεται κατά τρόπο περίπλοκο ανάλογα με τις περιοχές. Όποια και αν είναι τα μέσα που χρησιμοποιεί για να διατηρηθεί η τάξη των ευγενών, αρχίζει να συναντά δυσκολίες, όταν μάλιστα έχει συνηθίσει στην οκνηρία, που επιμένει να «προβάλλει» με εκδηλώσεις που απαιτούν επιδεικτικά έξοδα, και δεν έχει πια κέρδη από τους πολέμους και τα λάφυρα. Κλείνεται στον εαυτό της. Στους κόλπους της, κάτω από μία πολύ πλούσια και πολύ δραστήρια αριστοκρατία, η μεγαλύτερη ομάδα είναι αυτή των αρχόντων με τα μέτρια οικονομικά και ιππότες χωρίς περιουσία —που στο εξής ενσωματώνονται στην τάξη των ευγενών — όλοι τους βρίσκουν κάποια ικανοποίηση, προσφέροντας εκδούλευση ή υπηρεσία στους ισχυρούς. Αυτή η ομάδα διαφοροποιείται όπως και στο παρελθόν, από τον τρόπο ζωής της και από τη νοοτροπία της. Η Ευρώπη των αρχοντικών πύργων που όλο και πληθαίνουν παραμένει.

Digitized by 10uk1s

Η ανάλυση των οικονομικών και κοινωνικών δομών της χριστιανοσύνης μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε ομάδες πολύ διαφορετικές που συμπράττουν με την εργασία τους και συμμετέχουν σε μια αρκετά αρμονική οργάνωση, μέσα στην οποία ο καθένας παίζει ένα ρόλο ειδικό και απαραίτητο: υπάρχουν αυτοί που παράγουν (χρησιμοποιώντας εργαλεία που βγήκαν από τα χέρια των τεχνικών ή από τα εργαστήριά τους και που πουλήθηκαν από τους εμπόρους). Αυτοί που κατασκευάζουν (από προϊόντα που προήλθαν από τον πρωτογενή τομέα και για μια πελατεία που τους φέρνουν οι μεγαλέμποροι), αυτοί που εμπορεύονται (για όλες τις κατηγορίες). Μήπως αυτό σημαίνει ότι αυτή η κατανομή, προσδιορίζει κοινωνικές ομάδες πολύ εξατομικευμένες και σε πλήρη αντιπαράθεση μεταξύ τους που πότε συνεργάζονται και άλλοτε πάλι βρίσκονται αντιμέτωπες; Μήπως αυτή η κοινωνία είναι μια κοινωνία τάξεων ή όπως νομίζουν άλλοι, μια συνάθροιση στρωμάτων που θα ήταν τάξεις; Η ερώτηση είναι δύσκολο να διευκρινισθεί. Οι ευγενείς πρέπει να ενσωματωθούν πραγματικά και συχνά με δυσκολία, σε μια οικονομία που δεν τους αρέσει καθόλου και από την οποία, πολύ συχνά, επωφελούνται επειδή είναι αναγκασμένοι να το κάνουν για να μπορέσουν να επιζήσουν και κυρίως για να μπορέσουν να ζήσουν σύμφωνα με τις παραδόσεις τους και την κλίση τους στην οκνηρία και τις διασκεδάσεις. Άλλωστε, αυτά τα χρόνια, και κυρίως μετά το 1250, η φεουδαρχία αρχίζει να καταρρέει, οι υποχρεώσεις υποτέλειας δεν είναι πια οι ίδιες, οι παλιές οικογένειες εξασθενούν κάτω από την επίδραση των διανομών, ενώ τα αρχοντικά δικαιώματα κάθε χωροδεσποτείας χάνουν τη δύναμή τους μπροστά στην άνοδο των μοναρχικών δυνάμεων ή των εξουσιών της ανώτατης αριστοκρατίας. Οι ευγενείς λοιπόν, συγκεντρώνονται, ισοπεδώνονται, κλείνονται στον εαυτό τους και δυσπιστούν απέναντι στις υπέρτατες εξουσίες, που όσοι τις κατέχουν (οι βασιλείς μεταξύ των άλλων) προέρχονται από τον ίδιο κοινωνικό κύκλο. Όσον αφορά τις άλλες ομάδες, είναι δύσκολο να τις ονομάσουμε τάξεις, επειδή είναι σύνθετες και εμπεριέχουν κοινωνικά στρώματα διαφορετικά μεταξύ τους. Οι χωρικοί έχουν μέσα στους κόλπους τους πλούσιους και φτωχούς, αλλά και ιδιοκτήτες και μη. Παρ' όλο που βγήκαν από την απομόνωσή τους, δεν φαίνεται να υπάρχουν κοινά συμφέροντα, μεταξύ των μελών τους, αφού, πράγματι, δεν υπάρχουν. Ο αστικός πληθυσμός είναι ακόμα πιο διαφοροποιημένος: πολλοί αστοί είναι ιδιοκτήτες των εργαλείων της εργασίας τους, αλλά υπάρχουν μεταξύ τους, και σε σχέση με τους άλλους, ανισότητες ως προς τα πλούτη, αρκετά σημαντικές. Η «αστική τάξη» δεν μπορεί να προσδιοριστεί κοινωνιολογικά και κοινωνικά, κατά τρόπο σαφή. Αυτό δεν εμποδίζει, παρ' όλο που δεν υπάρχουν συγκλίνοντα συμφέροντα, την διαμόρφωση μιας αστικής νοοτροπίας, που αποδίδει αξία στον πλούτο, ξεχωρίζοντας και διαφοροποιώντας τον από τη δύναμη, στην εργασία σε σχέση με την οκνηρία, στον ρυθμισμένο χρόνο που επιτρέπει να οργανωθεί η δουλειά και δίνει την «αξία» της στην περιουσία. Τέλος, η πραγματικότητα βρίσκεται περισσότερο στην κατάταξη σε κοινωνικά στρώματα. Σε κάθε ομάδα, υπάρχουν διάφορα κοινωνικά στρώματα. Οι άνθρωποι δεν φιλοδοξούν παρά να φθάσουν σ' ένα ανώτερο κοινωνικό στρώμα, πράγμα που επιτρέπει πιέσεις και διαμάχες, από τις οποίες, άλλες είναι εσωτερικές από το ένα στρώμα στο άλλο ή από μια ομάδα εναντίον της άλλης, και που κάποτε μοιάζουν εξωτερικά με μία πάλη των τάξεων χωρίς να συμβαίνει κάτι τέτοιο, και άλλες που εκφράζουν πιο καθαρά μια κριτική ολόκληρης της κοινωνίας. Στους κόλπους της τελευταίας υπάρχουν πράγματι πολλοί πλούσιοι και μεταξύ τους οι μεγάλοι επιχειρηματίες που, με τις επιχειρήσεις τους και τα χρήματά τους, ελέγχουν και κρατούν πολλοί μεγάλους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας. Κάποιοι, για την ευχαρίστησή τους, συμπεραίνουν αμέσως ότι αυτή η κοινωνία είναι κεφαλαιοκρατική. Αλλά, εκτός που πρέπει να φυλαγόμαστε από προκατασκευασμένες εκφράσεις χάρη στις οποίες μπορούμε φαινομενικά να εξηγήσομε τα πάντα, χωρίς να δώσουμε εξηγήσεις, είναι εύκολο να αναγνωρίσομε ότι οι δομές του καπιταλισμού δεν υπήρχαν τότε. Ούτε η μηχανοποίηση, ούτε η εργατική συγκέντρωση, ούτε η Digitized by 10uk1s

πραγματική συσσώρευση κεφαλαίων, ούτε η οικειοποίηση από μία ομάδα ή μία τάξη των οργάνων της παραγωγής. Αντίθετα μάλιστα, στο μέτρο που ο πλούτος γίνεται πραγματικά μια θεμελιώδης αξία, και που οι άνθρωποι επιθυμούν, πάνω απ' όλα, να τον αποκτήσουν, υπάρχει η εμφάνιση μιας νοοτροπίας που είναι αυτή του καπιταλισμού, εκτός κι αν απλούστατα αναδύθηκε ένα βαθύτερο ένστικτο, καλό ή κακό, δνε έχει σημασία, αυτού του περίεργου όντος που είναι ο άνθρωπος. Αυτή είναι η αιτία για την οποία κάποιοι προβάλλουν την έκφραση του προκαπιταλισμού, πράγμα που δεν έχει μια ξεκάθαρη έννοια, επειδή πάντοτεε υπάρχει το προ-κάτι τι. Είναι πολύ πιο απλό να πούμε ότι βρισκόμαστε μέσα σε μια βιοτεχνική κοινωνία με διαφοροποιημένες δραστηριότητες, μέσα στην οποία εμφανίζονται διαρθρώσεις, τάσεις, επιθυμίες που, μια μέρα, θα επιτρέψουν την άνθηση του καπιταλισμού, που θα γεννηθεί την εποχή όπου εξαιρετικές τεχνικές μεταβολές θα προκαλέσουν μια στεγανοποίηση των ομάδων και την διαμόρφωση των τάξεων. Μια κοινωνία με δυο λόγια, αρμονική και ισορροπημένη, που αποτελεί τον αληθινό σκελετό της Ευρώπης αυτού του αιώνα, και που δίνει μια ισχυρή συνοχή στην οργανωμένη χριστιανοσύνη, σύμφωνα με το πολιτικό-θρησκευτικό όραμα της παπωσύνης, και που εποπτεύεται κυρίως, σύμφωνα με τους κανόνες του Θεού και της Εκκλησίας, την τάξη από την τάξη των βασιλέων.

Η Ευρωπαϊκή Παιδεία Η πίστη, βάση της πολιτιστικής Παιδείας Αν είναι αλήθεια ότι σε όλες τις εποχές, πολύ διαφορετικά μεταξύ τους και κάποτε αντιφατικά επιχειρήματα, υποβάλλουν και καθορίζουν την ατομική ή συλλογική συμπεριφορά, αν, σύμφωνα με την ίδια εκτίμηση της πραγματικότητας, δεν υπάρχει κανένας λόγος για το 13ο αιώνα να ξεφύγει από αυτόν τον κανόνα, πρέπει να παραδεχτούμε ότι, μεταξύ αυτών των επιχειρημάτων, το θρησκευτικό γεγονός βαρύνει τότε κατά τρόπο πρωταρχικό. Στο πολιτικό πεδίο, οι εξουσίες έχουν μια ηθική βάση. Εξυπηρετούν τη θρησκευτική υπόθεση και έχουν μοναδικό σκοπό να βοηθήσουν στην σωτηρία του ανθρώπινου γένους. Τις οικονομικές δραστηριότητες τις αντιλαμβάνονται σαν εισφορά του καθενός, σε μια συλλογική προσπάθεια που πρέπει να είναι δίκαιη και που απαιτεί την κοινωνική συνεργασία. Η ιδιωτική ζωή, τέλος, διέπεται από τις διατάξεις του Θεού και της Εκκλησίας. Βέβαια, μέσα σ' αυτή την κοινωνία, βρίσκουμε κάποτε τους επιδέξιους που ξέρουν να επωφελούνται από τις ηθικές αρχές για να ικανοποιήσουν προσωπικές φιλοδοξίες και να χορτάσουν διεστραμμένες επιθυμίες. Αποκαλύπτουμε εύκολα τους υποκριτές που παρακάμπτουν τις διατάξεις, που προσποιούνται εξωτερικά ότι τηρούν. Αλλά τέτοια γεγονότα δεν επιτρέπουν να αμφισβητηθεί πόσο βαθιά προχώρησε ο εκχριστινισμός, αν παραδεχτούμε ότι κάθε περίοδος της χριστιανικής ιστορίας έχει κατά κάποιο τρόπο έναν ειδικό χριστιανισμό, ανάλογα με τις ανησυχίες και τα προβλήματά της. Φαίνεται λοιπόν πολύ καθαρά ότι οι λαοί της χριστιανοσύνης, στο μεγαλύτερο ποσοστό, πλαισιώνονται από ένα δραστήριο κλήρο — τουλάχιστον, από τα τέλη του 12ου αίωνα — ενώ τα περισσότερα άτομα είναι ενημερωμένα για το θεμελιώδες περιεχόμενο του δόγματος και για τους ηθικούς καταναγκασμούς που απορρέουν από αυτό. Επιπλέον, η παρουσία των αμφισβητιών, των αιρετικών και άλλων, αντί να εξασθενήσει αυτή τη διαπίστωση, την ενισχύει, επειδή όλοι όσοι εναντιώνονται διαλογίζονται και αυτοί από και ως προς το χριστιανισμό που είναι γι' αυτούς περισσότερο ακόμα παρά για τους ρωμαιο-καθολικούς, ουσιώδες κριτήριο και το κύριο προσδιοριστικό στοιχείο, δείχνοντας έτσι, αν αυτό είναι απαραίτητο, τη θρησκευτική ζωτικότητα του αιώνα. Αν ισχυριστούμε ότι αυτός ο αιώνας δεν είναι χριστιανικός και, πως κατά γενικό τρόπο, ο δυτικός Μεσαίωνας, σ' αυτές τις δεκαετίες, δεν είναι χριστιανικός, αυτό είναι κάτι παράλογο, εκτός αν δώσουμε στη λέξη «χριστιανικός» μια ειδική έννοια και τελικά πολύ υποκειμενική. Ένας αιώνας είναι χριστιανικός, καταρχήν όταν οι καλύτεροι εκπρόσωποί του, καθώς και τα πλήθη, θέλουν να πιστεύουν στο χριστιανισμό, η πρόθεση που Digitized by 10uk1s

εκφράζεται με αυτή τη βούληση, καθιστά δυνατή την ανάλυση των συνισταμένων της πίστης και το μέτρο της σταθερότητάς της. Ποιος θα τολμούσε να πει, εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις, ότι οι άνθρωποι του 13ου αιώνα δε θέλησαν κάτι τέτοιο; Αυτή η κατάσταση είναι το αποτέλεσμα ενός μακρού παρελθόντος προσπαθειών, από τις οποίες η πρώτη και η πιο σημαντική εκπληρώθηκε, μετά το 1050, με πρωτοβουλία των παπών, των επισκόπων και των μοναχών, και με τη συμμετοχή πάρα πολλών κληρικών και καλόγερων. Τα μέσα του 12ου αιώνα σημαδεύτηκαν από κάποια κόπωση, αλλά η κίνηση επαναλαμβάνεται στις αρχές του 13ου και αποκτά μια νέα ευρύτητα χάρη στο δυναμισμό των ταγμάτων που διακόνευαν για να ζήσουν· οι δύο κυριότεροι πρωτεργάτες εκφράζουν άριστα, μέσα από την ζωή τους και στις προσπάθειές τους, το χριστιανικό πολιτισμό εκείνης της εποχής. Ο Άγιος Δομίνικος, ιδρυτής του τάγματος των Αδερφών Κηρύκων, ανακαλύπτει το στόχο του, μετά από μία μακρά δοκιμασία. Γεννημένος γύρω στα 1170 μέσα σε μια οικογένεια μικρών ευγενών στην Καλαρουέγκα της Καστίλης, στα νότια του Μπούργκας, κάνει πολύ σοβαρές σπουδές ιερογραφικές και θεολογικές στην Παλένθια. Όταν έγινε κληρικός στον καθεδρικό ναό της Όσμα, επιδίδεται τότε με τρόπο πολύ απλό στα διάφορα έργα του κλήρου και ιδιαίτερα στο κήρυγμα, και ταυτόχρονα υποβαλλόταν προσωπικά σε μια ασκητική ζωή. Από τα πρώτα χρόνια ήδη, του 13ου αιώνα, αρχίζει να επιθυμεί να διαδώσει το Ευαγγέλιο στους ειδωλολάτρες και, με την ευκαιρία ενός ταξιδιού που κάνει στη Ρώμη μαζί με τον επίσκοπό του, εκλιπαρεί την άδεια του Πάπα. Ο Ιννοκέντιος Γ' συμβουλεύει τους δύο άντρες να πάνε μάλλον να βοηθήσουν τους Κιστερσιανούς μοναχούς που προσπαθούν στο Languedoc να προσηλυτίσουν ξανά τους Καθαρούς. Αρχίζουν από την άνοιξη του 1206 και αμέσως αλλάζουν τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν ως τότε και που αποσκοπούσαν να πλαισιώσουν πάλι αυτούς τους πληθυσμούς με άξιους και πιστούς στην Εκκλησία ιερείς. Αποφασίζουν, όσο γι' αυτούς, να έρθουν, όσο το δυνατό, σε αμεσότερη συνάφεια με το πλήθος, να κηρύττουν συνεχώς στις πλατείες και στους αγρούς, να συζητούν δημόσια με τους αρχηγούς της αίρεσης για να αποδείξουν επίσημα την πλάνη τους, να αποδείξουν τέλος και κυρίως ότι μπορούν, μέσα στην Εκκλησία, να διάγουν μια ζωή άμεμπτη και να θέτουν σε εφαρμογή τις αρετές που οι αμφισβητίες εκθειάζουν και για την οποία κατηγορούν, πολύ συχνά δίκαια, τους καθολικούς ότι τις είχαν λησμονήσει. Το 1207, ο Δομίνικος μένει μόνος, όταν ο επίσκοπός του επέστρεψε στον τόπο του. Εγκατεστημένος στο Φανζώ, συγκεντρώνει γύρω του μερικούς οπαδούς και παίρνει την άδεια από τον επίσκοπο της Τουλούζης να οργανώσει μ' αυτούς ένα επισκοπικό τάγμα, ούτως ώστε να εξαλείψει τη σήψη από την αίρεση, να εκδιώξει τις ακολασίες, να διδάξει τον κανόνα της πίστης και να εμφυσήσει στους ανθρώπους χρηστά ήθη. Το 1212, τους εγκαθιστά στην Τουλούζη και συνεχίζει στο Νότο μια δραστηριότητα, της οποίας όμως τα αποτελέσματα παραμένουν περιορισμένα. Το 1215, αποφασίζει να προχωρήσει ακόμα περισσότερο και να επεκτείνει την οργάνωση. Πηγαίνει στη Ρώμη και ζητά να επεκταθεί το τάγμα σ' όλη τη χριστιανοσύνη και να αναγνωριστεί από τον Πάπα. Το 1217, ο Ονώριος Γ' δίνει τη συγκατάθεσή του και επικυρώνει αυτό το νέο ιερατικό σωματείο. Ενεργώντας μ' αυτό τον τρόπο, παρ' όλο που έμενε πιστός στη διαρκή του ανησυχία να διαδώσει τη χριστιανική πίστη — μεταξύ των ειδωλολατρών στην αρχή, ανακτώντας τους αιρετικούς κατόπιν, τέλος κάνοντάς την να εισχωρήσει πιο βαθιά με τα κηρύγματά του μέσα στις ψυχές και μέσα στα έθιμα — ο Δομίνικος τοποθετείται τότε στο επίπεδο ολόκληρης της χριστιανοσύνης, που θέλει να την επωμιστεί, αποσκοπώντας να ρυθμίσει τον πολιτισμό της ή σύμφωνα με τους χριστιανικούς κανόνες τους πιο επεξεργασμένους. Τοποθετεί μοναχούς στους οποίους αναθέτει σαν πρωταρχική αποστολή να δραστηριοποιηθούν μέσα σ' αυτή τη χριστιανοσύνη για να την εκχριστιανίσουν ακόμα περισσότερο, κηρύσσοντας το λόγο του Θεού στις διάφορες χώρες της Ευρώπης, και αναπληρώνοντας τις ελλείψεις του εφημεριακού κλήρου, που συχνά μονοπωλείται από τις υποχρεώσεις της λατρείας και εμπλέκεται σε καθήκοντα πολύ διοικητικά, πολύ υλικά, πολύ κοσμικά. Επιπλέον, αποσκοπώντας να εξυψώσει το επίπεδο του κηρύγματος, και καθώς κατάλαβε ότι η σταθερότητα της πίστης εξαρτάται σχεδόν πάντοτε από μια σοβαρή γνώση του δόγματος, τους Digitized by 10uk1s

ζητά επίσης επιτακτικά να μελετούν — μ' αυτό τον τρόπο η εκπαίδευση θα γίνει, μέσα στα σπουδαστήρια (studio) του τάγματος και μέσα στα πανεπιστήμια, ένα από τα κυριότερα καθήκοντα των Δομινικανών. Από το 1217, αυτοί εγκαθίστανται σ' όλες τις περιοχές: στην Ιταλία (Ρώμη, Βολωνία, Βιτέρμπο), στη Γαλλία (Παρίσι, Τουλούζη, Λυών), στην Ισπανία (Μαδρίτη, Σεγκόβια) και λίγο αργότερα στην Αγγλία και στη Γερμανία. Όταν ο Δομίνικος πεθαίνει το 1221, υπάρχουν σχεδόν 500, μοιρασμένοι σε οκτώ επαρχίες: Ρώμη, Λομβαρδία, Προβηγκία, Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία, Ισπανία, Ουγγαρία. Το 1223, έρχονται να προστεθούν άλλες τέσσερις: Άγιοι Τόποι, Ελλάδα, Πολωνία, Σκανδιναβία. Σε όλη τη διάρκεια του αιώνα, τα μοναστήρια πολλαπλασιάζονται, έχοντας σαν στόχο να εγκαταστήσουν ένα σε κάθε πόλη. Όλα αυτά διοικούνται από τον γενικό προϊστάμενο, που ορίζεται από τους εκλεγμένους αντιπροσώπους των επαρχιών και των μοναστηριών, και από τη γενική ιερατική σύνοδο, που αποτελείται απ' αυτούς τους αντιπροσώπους και συνεδριάζει κάθε χρόνο. Η παπωσύνη ασκεί μόνιμα έναν έλεγχο που εκφράζεται πολύ συχνά με προνόμια, αλλά, χάρη σ' αυτόν τον έλεγχο, οι Ιεροκήρυκες γίνονται οι καλύτεροι εκτελεστές των αποφάσεών της. Σ' αυτούς, πολύ συχνά αναθέτουν την Ιερά Εξέταση. Είναι λοιπόν οι κυριότεροι πράκτορες της ρωμαϊκής Εκκλησίας και οι πρώτοι υπερασπιστές της παπικής τάξης. Όμως η δραστηριότητά τους, δεν αποκτά παρά έμμεσα και πολύ αργότερα αυτό το χαρακτήρα. Στο 13ο αιώνα, η δράση τους έχει κυρίως θετικές όψεις. Οδηγεί τους χριστιανούς στο να αναρωτηθούν καλύτερα για ό,τι αφορά τα καθήκοντα της πίστης, να είναι καλύτερα πληροφορημένοι και πιο σταθερά εκπαιδευμένοι, να κατανοήσουν περισσότερο πόσο η θρησκεία είναι πριν από όλα ένα προσωπικό διάβημα, για το οποίο ο καθένας μας είναι υπεύθυνος και που εκτελείται μέσα από την προσευχή και επιτρέπει να ανακαλύψουμε την αγαθοεργία που ενώνει τους πιστούς με τον Θεό και μεταξύ τους μέσα στην Εκκλησία. Ενδιαφέρει καταρχήν τα αστικά κέντρα, επειδή εκεί βρίσκονται και συγκεντρώνονται οι πιο άνισοι πληθυσμοί οι οποίοι, με τις εμπορικές δραστηριότητές τους ή αυτές που συνδέονται με τις επιχειρήσεις, έχουν, στο ηθικό επίπεδο, μια συμπεριφορά που δεν μπορεί να συγκριθεί μ' αυτή των αρχόντων ή των χωρικών, και γι' αυτό το λόγο, δεν πλαισιώνονται καλά από τον παραδοσιακό κλήρο. Σ' αυτούς ιδιαίτερα παρουσιάζεται το πρόβλημα του πλούτου, του οποίου η αναζήτηση δεν συμβαδίζει καθόλου με τη χριστιανική τελειότητα. Και ακόμα περισσότερο, από αντίδραση εναντίον τους και εναντίον του «πνεύματός» τους, ή ίσως και χάρη σ' αυτούς, εκθειάζεται το ιδανικό της πενίας, που αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την εισαγωγή στη χριστιανική ζωή. Ο Δομίνικος, σ' αυτό το θέμα, επιβάλλει στους αδερφούς του να μην κατέχουν τίποτα οι ίδιοι και να ζουν από την ελεημοσύνη και τη φιλανθρωπία. Στο τάγμα απαγορεύει να είναι πραγματικός ιδιοκτήτης, χωρίς να απαγορεύει όμως τη χρήση ορισμένων απαραίτητων αγαθών, και αυτά όλα εκφράζουν πάλι την εμπιστοσύνη στον Θεό, που δεν έπαυε να τον εμψυχώνει. Όμως, δεν είναι αυτός που έμεινε στην ιστορία και στην παράδοση σαν ο πρωταρχικός ήρωας της πενίας. Αυτός ο ρόλος ανήκει χωρίς αμφισβήτηση και με τον πιο ασυνήθιστο τρόπο στον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης. Αυτός ο γιος εμπόρου, του οποίου το αληθινό όνομα ήταν Ιωάννης Μπερναρντόνε, γεννήθηκε το 1181 ή 1182 και έλαβε μια κοσμική ανατροφή· ενδιαφέρεται με πάθος για την ποίηση και στην αρχή ονειρεύεται ιπποτικά ανδραγαθήματα. Αφού πήρε μέρος σε μια στρατιωτική επιχείρηση και σαν επακόλουθο μιας σοβαρής αρρώστιας, αποφασίζει το 1205, να απομακρυνθεί από τα εγκόσμια και να ζήσει στην ένδεια. Εγκαθίσταται κοντά σ' ένα κατεστραμμένο παρεκκλήσι, του Αγίου Δαμιανού, έξω από την πόλη όπου γεννήθηκε και αρκείται για να επιζήσει, με ό,τι έχουν την καλοσύνη να του δίνουν. Αυτή η στάση σκανδαλίζει τον πατέρα του που τον προσάγει στο δικαστήριο των προεστών του δήμου. Αυτοί τον παραπέμπουν στον επίσκοπο. Τότε ο Φραγκίσκος, θέλοντας να αποδείξει ότι απαρνείται τα εγκόσμια, πετά από πάνω του όλα του τα ρούχα μέσα στον καθεδρικό ναό και τα επιστρέφει στον πατέρα του (1208). Τότε, ο στοχασμός του είχε προοδεύσει και τον έκανε να ανακαλύψει ότι η φυγή από τα εγκόσμια δε δίνει λύση σε τίποτα, Digitized by 10uk1s

αλλά μόνο τον βοηθούσε να αποφεύγει τους πειρασμούς και να εγκαταλείψει τις απολαύσεις, χωρίς να φέρει η ίδια έναν αληθινό πνευματικό πλουτισμό, τον οποίο αποκτά κανείς με την πρακτική των αρετών, όπως η ταπεινοφροσύνη, η φτώχεια, που είναι έκφραση της ελεημοσύνης. Επειδή, από τότε που αρνήθηκε την κοσμική ζωή, η σκέψη του στράφηκε στη δυσκολία που είχε να σώσει την ψυχή του, αφού ήταν πλούσιος. Αυτή η σκέψη φτάνει στο λογικό της τέρμα στις 24 Φεβρουαρίου 1209, όταν βοηθώντας στη λειτουργία στο μικρό παρεκκλήσι της Αγίας Μαρίας των Αγγέλων, στους πρόποδες της Ασίζης, διάβασε μέσα στο Ευαγγέλιο το εδάφιο του Αγίου Ματθαίου: «Μη φέρετε ούτε χρυσόν, ούτε άργυρον, ούτε χρήματα στη ζώνη σας, ούτε σάκον για το δρόμο, ούτε δύο χιτώνες, ούτε υποδήματα, ούτε ραβδί». Πέταξε τότε το χιτώνα του, τα υποδήματά του, το ραβδί του, φόρεσε ένα φαιό χοντροκομμένο ύφασμα και έγινε πραγματικά ο φτωχούλης (poverello). Τους επόμενους μήνες, κατορθώνει να συναθροίσει γύρω του μερικούς οπαδούς και εγκαθίσταται μαζί τους σε μια καλύβα κοντά στην Αγία Μαρία των Αγγέλων. Συνιστά έτσι μια «αδελφότητα» λαϊκών μετανοούντων. Από τους «μικρούς αδερφούς» του, όπως τους ονομάζει, τους «ελάσσονες» αδερφούς, ζητά επιτακτικά να πάνε να δουλέψουν στα αγροκτήματα και στα σπίτια των αστών για να βρουν, αν τους τα δώσουν, τίποτα τρόφιμα αλλά ποτέ χρήματα. Απαγορεύει να κατέχουν ο,τιδήποτε και δε δέχεται να ντύνονται παρά μόνο από ευπρέπεια. Ορίζει να επαιτούν την τροφή αν δεν την αποκτούν από εξυπηρετήσεις. Συμβουλεύει τέλος να φροντίζουν τους λεπρούς, να προσεύχονται, να ευχαριστούν τον Θεό για την αγαθότητά του και πάνω απ' όλα, να δίνουν το καλό παράδειγμα. Καθώς ένας τέτοιος τρόπος ζωής μπορεί να προκαλέσει αγανάκτηση, ο επίσκοπος της Ασίζης, που ευνοεί αυτό το πείραμα, οδηγεί το Φραγκίσκο στη Ρώμη για να πάρει τη συναίνεση του Πάπα. Ο Ιννοκέντριος Γ' τη δίνει και αναθέτει σαν αποστολή στο φτωχούλη να κηρύττει «τη μεταστροφή στον Θεό». Μ' αυτό τον τρόπο, ταπεινός μέσα στους ταπεινούς, πραγματικά υποταγμένος σε όλες τις εξουσίες, έχει, μόνος αυτός, σαν κύρια μέριμνα, να εκχριστιανίσει τη χριστιανοσύνη και όπως και ο Δομίνικος, επιθυμεί να προσηλυτίσει τους ειδωλολάτρες: πηγαίνει γι' αυτό το σκοπό στους Αγίους Τόπους το 1212 και στο Μαρόκο το 1214 για να κηρύξει το Ευαγγέλιο στους μωαμεθανούς. Γρήγορα ανακαλύπτει ότι ο καλύτερος τρόπος για να πετύχει το στόχο του είναι να ενεργεί με το παράδειγμα, αλλά δέχεται με ευκολία να επεμβαίνει επιπλέον και με το λόγο. Όμως, αντιλαμβάνεται το καθήκον του, με τρόπο πολύ πρωτότυπο αφού θέλει να εκχριστιανίσει πρώτα τους πλούσιους, κάνοντάς τους να καταλάβουν πως είναι αδύνατο να είναι καλοί χριστιανοί αν αποζητούν και δέχονται τον πλούτο. Υποστηρίζει, ούτε λίγο ούτε πολύ, τη σωτηρία της χριστιανοσύνης με μια αναγέννηση μέσα στη φτώχεια. Η προσπάθειά του λοιπόν τοποθετείται στο ανώτατο πνευματικό επίπεδο. Αποσκοπεί σε μια μεταρρύθμιση όλης της κοινωνίας, που γίνεται από μέσα μας και κατευθύνεται και ελέγχεται από την Εκκλησία και τους ιερείς της, επειδή χωρίς αυτή, είναι πεπεισμένος, δεν υπάρχει χριστιανική πίστη, δεν υπάρχει σωτηρία της ψυχής. Η φτώχεια είναι λοιπόν η θεμελιώδης αρετή που ο κάθε άνθρωπος οφείλει να ασκεί για να εξαγνίσει την Εκκλησία, χωρίς ποτέ να την εξασθενίσει ή να διακινδυνεύσει την καταστροφή της. Είναι αυτό που πολύ γρήγορα καταλαβαίνουν οι ιεράρχες, τους οποίους ο Φραγκίσκος συμβουλεύεται, ο επίσκοπος της Ασίζης και περισσότερο ακόμα ο καρδινάλιος Ουγκολίνο Κόντι, που έμελλε να γίνει ο Πάπας Γρηγόριος Θ'. Αυτοί οι άνθρωποι βλέπουν εγκαίρως τα οφέλη που η παπωσύνη μπορούσε να αποκομίσει. Από το 1215 ήδη, το τάγμα των Μικρών Αδερφών αναγνωρίζεται επίσημα και παύει να είναι μια τοπική αδερφότητα για να γίνει ένα οικουμενικό ιερατικό σωματείο. Στα επόμενα χρόνια, του αναθέτουν, όπως και στους Δομινικανούς, εκτός από θεμελιώδη καθήκοντα κηρύγματος και εκπαίδευσης και εξεταστικές υπηρεσίες. Περισσότερο από τους Ιεροκήρυκες, μετατρέπεται αυτό το τάγμα σε μια στρατιά στην υπηρεσία της Αγίας Έδρας. Στηριγμένο από το φλογερό ιδανικό του και από την παπική υποστήριξη, γνωρίζει πολύ γρήγορα μια Digitized by 10uk1s

εξαιρετική ανάπτυξη. Εγκαθίσταται σε όλες τις πόλεις της χριστιανοσύνης: καταρχήν στην Ιταλία, Βολωνία, Ρώμη, Φλωρεντία, Πίζα, Σιένα, Νεάπολη, Μιλάνο, Βιτσέντσα, Τρέντο), στη Γαλλία (Καόρ, Περιγκέ, Μπορντό, Μονπελιέ, Νιμ, Αρλ, Αιξ, Λιμόζ, Νάντη, Σομίρ, Ανζέ, Λε Μαν, Παρίσι Λυών, Αράς, Ιπρ, Γάνδη, Μπριζ), στη Γερμανία (Μάιντς, Βορμς, Σπιρ, Κολωνία, Βούρτζμπουργκ, Γκόσλαρ, Μαγδεμβούργο, Ερφούρτη), στην Αγγλία (Λονδίνο, Καντερβουρία, Οξφόρδη, Κέμπριτζ), στην Ιβηρική χερσόνησο (Λισσαβώνα, Λερίδα, Κόιμπρα, Τολέδο, Σαραγόσα) κ.λπ. Το 1224 χωρίζεται σε δεκατρείς επαρχίες και διοικείται από έναν γενικό επιτετραμμένο που εκλέγεται από τη γενική σύνοδο. Μαζί με τους Δομινικανούς, απλώνει πάνω στην Ευρώπη ένα δίκτυο μοναστηριών, όπως ακριβώς στον περασμένο αιώνα οι Μοναχοί του Cluny και οι Κιστερσιανοί, των οποίων η συνοχή διατηρείται ακόμα. Η ιστορία των Φραγκισκανών είναι περισσότερο ταραγμένη από την πολύ απλή ιστορία των Δομινικανών. Αυτό εξηγείται από το διφορούμενο μήνυμα του Φραγκίσκου που εκθειάζει την απόλυτη φτώχεια και κηρύσσει ότι δεν μπορεί να υπάρξει κανένας συμβιβασμός, ενώ δέχεται συνάμα όπως οι αδερφοί του συμμετέχουν σε οργανωμένες επιχειρήσεις, πράγμα που απαιτεί, τουλάχιστον, τη χρήση, αν όχι την κατοχή, ορισμένων μέσων. Λίγο μετά το θάνατό του, οι αδερφοί του διασπάστηκαν λοιπόν: οι Πνευματικοί (Zelanti) θέλησαν βασικά να είναι φτωχοί και κατέκριναν σκληρά τους Συνομολογημένους που δέχονταν συμβιβασμούς. Ο Άγιος Μποναβεντούρα, γενικός επιτετραμμένος από το 1257 ως το 1274, κατόρθωσε να οργανώσει έναν τρόπο ζωής αποδεκτό απ' όλους: αλλά όταν πέθανε, η διαμάχη άρχισε από την αρχή και έγινε όλο και περισσότερο σκληρή. Όμως, είναι φανερό ότι και οι δύο τάσεις διαφώνησαν μόνο πάνω στην εφαρμογή του κανόνα της φτώχειας, άρα στον τρόπο ζωής των αδερφών, αλλά ήταν σύμφωνες με μια ανάλογη έννοια να εξυπηρετήσουν και να εκθειάσουν τον χριστιανικό πολιτισμό. Οι Φραγκισκανοί συμφωνούσαν λοιπόν με τους Δομινικανούς επιτελώντας το ίδιο καθήκον στο οποίο η Ευρώπη έβρισκε στο θρησκευτικό επίπεδο, μια στερεά συνοχή. Ο Δομίνικος και ο Φραγκίσκος είχαν παίξει συγχρόνως το ρόλο του σκαπανέα και του προτύπου. Οι κοινωνικές αξίες Διαπαιδαγωγημένος θρησκευτικά μέσα στο οικογενειακό και το ενοριακό πλαίσιο, ο «Ευρωπαίος» του 13ου αιώνα ζει έμπρακτα το χριστιανισμό, χωρίς φανερά να εξαναγκάζεται. Πολύ συχνά άλλωστε, συνοδεύει τη συμμετοχή του στη λατρεία με αυθεντικά αισθήματα ευσέβειας που προσανατολίζονται προς διάφορα θρησκευτικά καθήκοντα μεταξύ των οποίων αυτά που απευθύνονται στη Θεία Ευχαριστία, στην Παρθένο Μαρία και στους Αγίους, κατέχουν σημαντική θέση. Ο λαός του Θεού διαμοιράζεται έτσι μέσα στη χριστιανοσύνη σε κοινότητες — αδερφότητες, τρίτου βαθμού «λαϊκά» τάγματα, ομάδες περισσότερο άτυπες — που επεξεργάζονται και επιχειρούν πράξεις στις οποίες ο καθένας συμμετέχει πολύ εντατικά και, αφού είναι σχεδόν πάντοτε η έκφραση φιλανθρωπικών προθέσεων που ενισχύουν την αλληλεγγύη. Χάρη σ' αυτή τη συλλογική ζωή επίσης, την οποία εμψυχώνει η λειτουργία και που παροτρύνει το θείο κήρυγμα, η πίστη κατανοείται πιο σταθερά. Οι περισσότεροι χριστιανοί γνωρίζουν τα βασικά της επιχειρήματα δηλαδή πριν από όλα πως ο Θεός που λατρεύουν έγινε άνθρωπος και επωμίστηκε εντελώς ολόκληρη την ανθρώπινη φύση στην πιο απογυμνωμένη έκφρασή της και την πιο οδυνηρή. Δεν τα αμφισβητούν αυτά, και αν ακόμα δεν τα καταλαβαίνουν κατά τρόπο πολύ σαφή αλλά μήπως υπήρξε εποχή όπου, μέσα στη μάζα των πιστών, ο «μέσος» πιστός ξεπέρασε αυτό το στάδιο; Όσον αφορά την ηθική, οι κανόνες που θέσπισε ο χριστιανισμός και που συνοψίζονται στην αγάπη του Θεού πάνω από καθετί και, μεταξύ των ανθρώπων, να αγαπάνε αλλήλους, έχουν εντυπωθεί σε όλους, μαζί με τις απαγορεύσεις που απορρέουν απ' αυτούς. Όλοι λοιπόν παροτρύνονται στην άσκηση των αρετών, χωρίς όμως να παρουσιάζουν με τρομακτικό τρόπο, τους κινδύνους που διατρέχουν όσοι επιδίδονται στην ακολασία. Η πίστη είναι γαλήνια· είναι εμπιστοσύνη στον Θεό, ενισχυμένη από τη μεσολάβηση των αγίων. Οδηγεί ή τείνει να οδηγήσει, σε μια βαθιά ισορροπία μέσα στη χαρά, αλλά μια χαρά που συντελεί η λατρεία και η προσευχή και που ευδοκιμεί χάρη στην πραγματικά ηθελημένη τήρηση, αλλά χωρίς υπερβολικές ακρότητες, της ευαγγελικής ηθικής, Digitized by 10uk1s

«Ιησού, είθε η Χαρά μου να παραμείνει». Μ' αυτό τον τρόπο, η θρησκεία προσδιορίζει κάθε συμπεριφορά και αποτελεί το βασικό στοιχείο της παιδείας. Μεταξύ των ηθικών αρχών που προβάλλει, υπάρχουν ορισμένες που ξεπερνούν σημαντικά το ατομικό επίπεδο και που, επεμβαίνουν πολύ μέσα στην κοινωνική ζωή, και δίνουν στη χριστιανοσύνη ειδικά χαρακτηριστικά, τα οποία πολύ συχνά θα διαιωνίζονται στους επόμενους αιώνες. Στο σεξουαλικό θέμα, ο γάμος — μονογαμικός, εξωγαμικός, αδιάλυτος — θεωρείται ο ουσιώδης θεσμός, και, θεωρητικά, ο πιο αποκλειστικός· χάρη σ' αυτόν, το ζευγάρι επιτελεί το ρόλο της τεκνογονίας και της ανατροφής που του έχει ανατεθεί. Για την Εκκλησία, δεν υπάρχει άλλος κανόνας. Για την κοινωνία, η συζυγική οικογένεια παραμένει το πρωταρχικό κύτταρο που θέλουν να θεωρούν σαν το πιο στέρεο. Όλοι οι πιστοί ή σχεδόν όλοι έχουν πειστεί γι' αυτό και κρίνουν ότι οι εξωγαμικές σεξουαλικές σχέσεις αποτελούν σφάλμα. Όμως, είναι φανερό ότι η εποχή δεν είναι αυτή της μεγάλης εγκράτειας, σ' αυτό το θέμα, και ότι οι απιστίες είναι συχνές. Αν αυτές δεν κλονίζουν το συζυγικό δεσμό, δεν κρίνονται σαν σοβαρές αμαρτίες. Οι σχέσεις μεταξύ προσώπων που δεν έχουν παντρευτεί είναι ένα σφάλμα, αλλά η Εκκλησία δεν επιμένει υπερβολικά πάνω στις συνέπειες που μπορεί να έχει και πάνω στο βαθμό ανυπακοής που εκφράζει έναντι στο νόμο του Θεού. Παραδέχεται σιωπηλά την πορνεία, που αρχίζει να θεωρείται σαν στοιχείο κοινωνικής ισορροπίας. Αντίθετα, η μοιχεία, καθώς και ο βιασμός, οι παραφύση πρακτικές, η αντισύλληψη, η έκτρωση, καταγγέλονται σαν αμαρτίες πολύ επικίνδυνες για τη σωτηρία της ψυχής και αντικοινωνικές ως προς το στόχο τους. Δηλαδή καταλήγουν σε μια στάση μετριοπαθή και λογική, που θα διορθώσουν και θα απορρίψουν σαν πολύ χαλαρή οι ηθικολόγοι θεολόγοι στα τέλη του 15ου και του 16ου αιώνα. Αυτή η αναζήτηση μιας κάποιας ισορροπίας, που τείνει να ενισχύσει την ευθύνη του ζεύγους και καθενός από τους συζύγους, συνοδεύεται ακόμα και από επιφυλάξεις απέναντι στη γυναίκα, τουλάχιστον όσον αφορά πάρα πολλούς εκκλησιαστικούς θεωρητικούς. Εδώ υπάρχει μια σημαντική αλλαγή, ως προς την προηγούμενη περίοδο, σαν συνέπεια, δίχως άλλο, των μεταλλαγών της κοινωνίας, αλλά και κάτω από την επήρεια των Αδερφών Επαιτών και άλλων ιεροκηρύκων και χάρη στην ανάπτυξη της ευσέβειας προς την Παρθένο Μαρία. Όμως, η γυναίκα που προβάλλεται μ' αυτόν τον τρόπο, είναι προπαντός η μητέρα, ή αυτή που μένει παρθένα. Δεν είναι πάντοτε αληθινά η γυναίκα ως γυναίκα, με τη βιολογική της ιδιαιτερότητα που θα έπρεπε να της δώσει μια θέση ίση με αυτή του άντρα, θέση την οποία δεν κατέχει ως συνέπεια των παραδόσεων και των ηθών σ' αυτές τις κοινωνίες, που υπήρξαν, αρχικά, πολύ έντονα, κοινωνίες αντρικές, αλλά και επειδή διαιωνίζεται εναντίον της η υπόνοια ότι είναι ένα αντικείμενο αμαρτίας, το «σκεύος της λαγνείας», η αιώνια Εύα που βάζει σε πειρασμό το δυστυχή αθώο άντρα, δηλαδή ένα ον σχετικά δαιμονικό. Όμως, με την ανάπτυξη της Παιδείας, παύουν να σκέπτονται κατά τον 13ο αιώνα ότι η περιφρόνηση του κόσμου είναι κυρίως περιφρόνηση της γυναίκας, όπως το πιστεύανε ακόμα οι περισσότεροι εκκλησιαστικοί συγγραφείς. Αρχίζουν (ο Αλβέρτος ο Μέγας, ο Άγιος Θωμάς) να δικαιολογούν τις συζυγικές σχέσεις όχι μόνο εξαιτίας του φυσικού τους σκοπού — την τεκνογονία — και για αποκλειστικά αντρικούς σκοπούς — «το αντίδοτο κατά της ακολασίας, η πίστη στη συζυγική παστάδα» (J.L. Flandrin). Υπάρχουν και θεολόγοι που τολμούν να δηλώνουν ότι η «συγκρατημένη» αναζήτηση της ηδονής μπορεί να γίνει αποδεκτή σαν ένας από τους στόχους της συζυγικής συνουσίας (Richard Middleton, το 1272). Τέλος, είναι όλο και περισσότερο φανερό, ότι, για τον πολύ κόσμο και για τον καθένα η γυναίκα διατηρεί τα θέλγητρά της, τη χάρη της και την αξία της. Άλλωστε από τον 12ο ήδη αιώνα, ο Μπερούλ είχε εκφράσει τέλεια, στον Τριστάνο και Ιζόλδη, την αμφιλεγόμενη στάση της ηρωίδας του, που είχε πειστεί ταυτόχρονα για ποιο λόγο ήταν ένοχη (μοιχεία) και ότι έπρεπε να συγχωρεθεί, χωρίς όμως να ζητήσει από τον Θεό να είναι μαζί της — να καταλύσει για χατήρι της το θείο νόμο του γάμου — αλλά προσπαθώντας να κάνει τους ανθρώπους Digitized by 10uk1s

να καταλάβουν πως δεν πρέπει να καταδικάζουν από τα φαινόμενα· τόσο περίπλοκο, είναι το πρόβλημα του έρωτα. Η περιφρόνηση για τα εγκόσμια περιλαμβάνει την περιφρόνηση του χρήματος και του πλούτου. Ανάλογα με την εμπορική ανάπτυξη και τους μετασχηματισμούς των οικονομικών δομών, το πρόβλημα εμφανίζεται στην πρώτη γραμμή μαζί με το ηθικό και κοινωνικό του περιεχόμενο. Οι καλύτεροι εκθειάζουν τη φτώχεια, που ο Άγιος Φραγκίσκος προτείνει σαν την αρετή, της οποίας η πρακτική επιτρέπει να κατανοήσουμε ευκολότερα την χάρη που μας προσφέρει ο Θεός. Δηλώνουν ότι πρέπει να αρνηθούμε κάθε χρηματικό ποσό, κάθε αγαθό, κάθε ιδιοκτησία. Γνωρίζουν όμως και οι ίδιοι, ότι τα λόγια τους είναι ολότελα ιδεαλιστικά και πως μόνο λίγοι μπορούν να πραγματοποιήσουν, ή πιο σεμνά, να προσπαθήσουν να πραγματοποιήσουν κάτι τέτοιο. Θέλουν λοιπόν, πριν απ' όλα, να προτρέψουν τον κόσμο να σκεφτεί τους κινδύνους που φέρνει ο πλούτος και να παρουσιάσουν ένα πρότυπο που θα έπρεπε να καθοδηγεί όλους τους χριστιανούς, όχι βέβαια να ζούνε μέσα στην απόλυτη ένδεια, αλλά να αποκτήσουν το πνεύμα της φτώχειας, δηλαδή να μην εκτιμούν το κέρδος και τα πλούτη σαν σκοπό της ζωής, πράγμα που είναι απόλυτα σύμφωνο με την Ευαγγελική διδασκαλία. Επιθυμούν προπαντός να «μεταλλάξουν» τους πλούσιους και να τους κάνουν να καταλάβουν ότι την περιουσία που διαθέτουν, τους την εμπιστεύτηκε προσωρινά ο Θεός για το καλό ολόκληρης της κοινότητας — και όχι μόνον για δικό τους όφελος — και ότι θα πρέπει να δώσουν λογαριασμό, επειδή η ευθύνη τους είναι τεράστια. Ενώ ο φτωχός, που υποφέρει εδώ κάτω από στερήσεις που του επιβάλλει η κατάσταση του και δεν έχει τέτοια ευθύνη, πρέπει γι' αυτόν το λόγο να αποδέχεται την κατάστασή του όταν μάλιστα, (αν αντιλαμβάνεται την αξία και αν λογαριάζει τον πλούτο μιας βιωμένης φτώχειας) αποκτά τότε μια ασύγκριτη αξία. Αυτή η θέση οδηγεί λοιπόν στην περιφρόνηση του ίδιου του χρήματος και σε μια σχετική επιφύλαξη απέναντι στους πλούσιους, αλλά δεν παροτρύνει στη συστηματικά αμετάκλητη καταδίκη τους. Για την τοκογλυφία όμως, η αποδοκιμασία της Εκκλησίας, φαινομενικά, δεν αλλάζει. Αναγνωρίζουν, πράγματι, ότι ο εργαζόμενος μπορεί να κερδίζει χρήματα χάρη στην εργασία του, και να κάνει και μερικές μέτριες οικονομίες για την περίπτωση που ξαφνικά, θα είχε να αντιμετωπίσει δυσκολίες. Παραδέχονται ότι ο έμπορος μπορεί να έχει ένα κέρδος από το προϊόν που μεταπουλά, επειδή εκπληρώνει και αυτός μια εργασία γι' αυτό τον σκοπό, και εκτελεί ταυτόχρονα μια κοινωνική υπηρεσία, αρκεί όμως αυτό το κέρδος να είναι μέτριο και υπολογισμένο για να του επιτρέπει να ζει — είναι η βάση της θεωρίας της επαρκούς αξίας που είχε εκθέσει ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτος. Αλλά απαγορεύεται η τοκογλυφία, δηλαδή το δάνειο με τόκο, επειδή κρίνεται σαν ανήθικο και αντίθετο με τον χριστιανικό νόμο, ότι το χρήμα χωρίς εργασία, θα μπορούσε να «γεννήσει χρήμα» και επειδή καταγγέλεται σαν τρέλα το ότι θα μπορούσε κανείς «να βάλει τα χρήματά του να δουλεύουν». Στην πραγματικότητα, όμως, επιχειρηματίες, τραπεζίτες, έμποροι, επιδίδονται με διάφορα και πλάγια μέσα σ' αυτές τις πράξεις και εκθειάζουν προς όφελός τους ορισμένα λογικά επιχειρήματα, μεταξύ των οποίων τις ανάγκες της οικονομίας που απαιτούν, την τήρηση κανόνων χωρίς τους οποίους οι δραστηριότητες θα κινδύνευαν να καταρρεύσον για μεγάλη ζημιά όλων και κυρίως των πιο ταπεινών. Η αρχή της ευθύνης του πλούσιου, αυτή τη φορά, χρησιμοποιείται με μεγάλη επιδεξιότητα: την επικαλούνται και δηλώνουν ότι ο πλούσιος πρέπει να κερδίζει χρήματα, αλλιώς δε θα μπορούσε να εκπληρώσει την αποστολή του, σαν διαχειριστής μιας περιουσίας που απόκτησε και που διαχειρίζεται για το καλό όλων. Μ' αυτό τον τρόπο παραδέχονται όλοι και πρώτη η Εκκλησία, ότι ο πλουτισμός, η αποθησαύριση, η κεφαλαιοποίηση, αν και καταδικάζονται με σθένος, είναι πράγματα που δύσκολα μπορούν να εκτιμηθούν και ότι απομένει στον καθένα, πριν απ' όλα, να υποβάλλει το ζήτημα στην συνείδησή του και να το αποφασίσει. Δέχονται ότι το δανεισμένο χρήμα, αφού δεν χρησιμοποιείται στο εμπόριο επειδή έχει ακινητοποιηθεί, θα μπορούσε να αποφέρει ανάλογα με όσα θα είχε αποφέρει στις επιχειρήσεις. Αναγνωρίζουν ότι πρέπει να υπάρχει μια αποζημίωση μπροστά στον κίνδυνο από κάποιο αναξιόπιστο δανειστή. Έτσι ο τραπεζίτης, του οποίου το επάγγελμα δικαιολογείται, πρέπει Digitized by 10uk1s

να υποδείξει με την βοήθεια ενός αριθμητικού υπολογισμού την αξία αυτής της αβεβαιότητας (ratio incertitudinis), δηλαδή να εξετάσει προσεκτικά μόνο τη συχνότητα της μη εξόφλησης και όχι να θέλει να πλουτίσει κερδοσκοπώντας. Όλα αυτά καταλήγουν, παρ' όλο που εξακολουθούν να διακηρύττουν ότι η τοκογλυφία είναι ένα πολύ σοβαρό αμάρτημα, να αφήνουν να αναπτύσσονται πρακτικές που δε διαφέρουν κατά βάθος απ' αυτή, επειδή είναι δύσκολο να κάνουν αλλιώς, αφού η οικονομία βαρύνει περισσότερο για την κοινωνία από την ηθική, επειδή όλοι οι άνθρωποι σκέπτονται μ' αυτό τον τρόπο, χωρίς να εξαιρούνται πολλοί κληρικοί και μοναχοί. Αντίθετα, για να επανορθώσουν κατά κάποιο τρόπο τις καταχρήσεις για να επιτρέψουν σε κάθε αμαρτωλό να επανορθώσει ο ίδιος την αμαρτία του, επιμένουν στην υποχρέωση της αγαθοεργίας, της δωρεάς, της ελεημοσύνης, σαν να άφηναν στον καθένα τη φροντίδα να προσδιορίσει τι του είναι αναγκαίο στη ζωή του και για το επάγγελμά του και τι είναι περιττό. Αυτό το περιττό πρέπει να το εγκαταλείψει στους άλλους, και πολύ περισσότερο όταν ο χριστιανός πλησιάσει στην ώρα του θανάτου. Οι άνθρωποι εκείνου του καιρού, κατά γενικό κανόνα, αντιλαμβάνονται πολύ καλά πως αυτή πρέπει να είναι η στάση τους. Παρ' όλα αυτά έφτασαν, σ' αυτό τον τομέα, σε μια πολύ μεγάλη χαλάρωση εναντίον της οποίας, αργότερα, δε θα υπάρξει καμιά αντίδραση. Τέλος, σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, οι θέσεις των εξουσιών και των θεσμών, των ομάδων και των ατόμων, οδηγούν σε μια ορισμένη μείωση του αισθήματος της ενοχής, που κάνει τη ζωή πιο αρμονική και ενισχύει την αλληλεγγύη, μετριάζοντας τις συγκρούσεις. Η θρησκεία προσπαθεί να πάψει να ακρωτηριάζει ψυχικά, πράγμα που επιτρέπει στην πολιτιστική παιδεία να ευδοκιμήσει και να εξανθρωπιστεί. Όμως, αυτή η εξέλιξη δεν εξασθενεί καθόλου το εκκλησιαστικό κύρος ή τη δύναμη του κλήρου, τα οποία είδαμε άλλωστε πόσο τα τιμούσαν τότε. Αν ο άνθρωπος έχει περισσότερη εμπιστοσύνη στο Θεό και στον εαυτό του, αν κινείται περισσότερο από την πνευματική αγάπη, την αγαθοεργία, αν δεν τρομοκρατείται πια από το φόβο της κόλασης, αν πιστεύει πως δεν είναι φοβερά δύσκολο να σώσει την ψυχή του, πρέπει περισσότερο από ποτέ να υπακούει στην Εκκλησία η οποία, μόνη, προσδιορίζει τους κανόνες και «διευθετεί» την κοινωνία και που, αν ξέρει να παρουσιάζει κάποια ελαστικότητα όσον αφορά τη σεξουαλική ηθική και την οικονομική ηθική (από την οποία επωφελείται αφού είναι εκείνη που απολαμβάνει τα κυριότερα ευεργετήματα), παραμένει όμως αδιάλλακτη σε ό,τι αφορά το μονοπώλιο του κλήρου που ελέγχει τα πάντα και που έμμεσα διοικεί τα πάντα. Επιπλέον, το τέλος του 12ου αιώνα και ο 13ος είναι η εποχή όπου γίνεται σκληρά ανεπιεικής. Για το φόβο της αίρεσης, και μιας ανατροπής που θα την υπονόμευαν την ίδια, όσο και τον καθολικισμό, αρχίζει να χρησιμοποιεί εναντίον των αντιπάλων της τις πιο βάναυσες μεθόδους, οι οποίες εδραίωσαν την απαίσια φήμη, όμως κάπως υπερβολικά, της Ιεράς Εξέτασης, με τη φρικτή της διαδικασία στην οποία τα βασανιστήρια κωδικοποιήθηκαν. Η «χριστιανοσύνη», όπως διαπιστώσαμε, δεν τραυματίζει ψυχικά τα μέλη της και τα κατανοεί με καλή προαίρεση όσο δεν αμφισβητούν την εξουσία που τη διοικεί και δέχονται χωρίς πραγματική αντίσταση όλες τις αποφάσεις που παίρνει. Έξω από την Εκκλησία, δεν υπάρχει σωτηρία. Μια ευρωπαϊκή εκπαίδευση Στο πνευματικό επίπεδο, η περίοδος από το 1150 ως το 1300 αντιπροσωπεύει, στη μεσαιωνική ιστορία της Δύσης, την εποχή της πιο αξιοσημείωτης προσπάθειας, κατά τη διάρκεια της οποίας αφομοιώνεται και ευδοκιμεί μια παιδεία βαθιά χριστιανική, πολύ ουσιαστική και πλούσια και η οποία μέσα από ποικίλες εκφράσεις, έχει ειδικά γνωρίσματα. Αυτό που χαρακτηρίζει καταρχήν αυτήν την πρόοδο είναι η σημαντική ανάπτυξη των σχολείων και ακόμα περισσότερο η γέννηση των πανεπιστημίων. Η κίνηση άρχισε, πραγματικά, πριν το 1150, και είδαμε πως, στις προηγούμενες δεκαετίες η θεολογική, κανονική φιλοσοφική και λογοτεχνική παραγωγή είχε εμπλουτιστεί με μια Digitized by 10uk1s

αναμφισβήτητη ορμή, που συχνά ξεκινούσε από πολύ δραστήρια σχολικά κέντρα, εγκατεστημένα κοντά σε ορισμένους καθεδρικούς ναούς και σε αυτοκέφαλες εκκλησίες (σύνοδοι). Η οικονομική ανάπτυξη, σημαδεύτηκε κυρίως από μια όλο και μεγαλύτερη ζωντάνια του εμπορίου και των μετακινήσεων, που είχε χωρίς αμφιβολία επηρεάσει αυτό το πρώτο ξεκίνημα, που έδωσε αργότερα ένα δυναμισμό, χωρίς τον οποίο, ίσως θα είχε γρήγορα ξεθυμάνει. Με τους ανθρώπους και τα εμπορεύματα, διακινούνται επίσης τα βιβλία και οι ιδέες. Αυτές οι ανταλλαγές επηρεάζοντας τα ήθη, συνηθίζουν τους δασκάλους και τους μαθητές αν υπήρχε ανάγκη να περιηγούνται σε όλη τη Δύση, σε αναζήτηση της διδασκαλίας, της παιδείας κι ενός καλύτερου πλαίσιου εργασίας. Παράλληλα, η δημογραφική πρόοδος, πολλαπλασιάζοντας τους πληθυσμούς και διαφοροποιώντας τους, προμηθεύει περισσότερους κληρικούς που έπρεπε να μορφωθούν και τους οποίους όφειλαν, γι' αυτό το σκοπό, να πλαισιώσουν. Οι πόλεις, που έγιναν οι προνομιούχες εστίες των νέων δραστηριοτήτων, και όπου αντάμωναν άνθρωποι διαφόρων «εθνών», είδαν — τουλάχιστον μερικές απ' αυτές — να αυξάνει σημαντικά ο αριθμός των μαθητών τους, την ίδια στιγμή που αποκτούσαν μια ιδιομορφία και μια αυτονομία λίγο ή πολύ πραγματική σε νομοθετικό επίπεδο και όπου, στους κόλπους τους, οι κάτοικοι συγκεντρώνονται ανάλογα με τις δραστηριότητες και τα επαγγέλματά τους σε συνεταιρισμούς και σε τέχνες που θα ονομάσουν αργότερα συντεχνίες. Όλα αυτά διευκόλυναν την αλλαγή, και θα μπορούσαν να προκαλέσουν ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός, έφερναν το παράδειγμα πρωτότυπων δομών. Όμως, τίποτα δε θα μπορούσε να γίνει, ή τουλάχιστον η εξέλιξη θα είχε πραγματοποιηθεί διαφορετικά, αν η «χριστιανοσύνη» δεν ήταν εκεί, προσφέροντας την απαιτούμενη συνοχή σε μια βαθιά και ισορροπημένη ανάπτυξη, καθώς και τα μέσα για να ξεπερνιούνται οι αντιρρήσεις, και περισσότερο ακόμα ένα όραμα του κόσμου, έναν τρόπο σκέψης, μια «διανοητική νοοτροπία» που επιδίωκαν την αρμονία και βασίζονταν σε μια αρχή ενότητας. Από πρακτική άποψη, η εξέλιξη άρχισε όταν, από το 1150, έγιναν πιο αισθητές οι υλικές και τεχνικές δυσκολίες. Πάρα πολλοί μαθητές συρρέουν σε ορισμένες πόλεις, χωρίς να υπάρχουν αρκετοί δάσκαλοι να διδάξουν. Οι τοπικές αρχές άρχισαν να ενδιαφέρονται γι' αυτό το πρόβλημα, είτε επειδή συνειδητοποίησαν το ενδιαφέρον των σπουδών για μια επαγγελματική κατάρτιση (νομικοί, χρηματιστές συνδεδεμένοι με τα εμπορικά κέντρα), είτε επειδή έκριναν ότι είχαν καθήκον να ελέγχουν την εκπαίδευση και να επιβλέπουν τους σπουδαστές. Οι επίσκοποι, ειδικά και πολύ συχνά, επέμεναν σ' αυτό και επέκτειναν την εποπτική δικαιοδοσία τους στα σχολεία των καθεδρικών ναών και, έμμεσα, όταν μπορούσαν, στα συνοδικά σχολεία. Πίστευαν ότι ήταν οι μόνοι που είχαν το δικαίωμα να επιτρέπουν σ' έναν δάσκαλο να διδάσκει, αφού του χορηγούσαν ένα προνόμιο που του επέτρεπε να ζήσει· αλλά συχνά θεωρούσαν ότι ήταν ελεύθεροι στην εκλογή τους και ότι αυτή δεν έπρεπε υποχρεωτικά να υπαγορεύεται από την επιστημονική κατάρτιση του υποψηφίου. Επιπλέον, δε ζήτησαν ποτέ, αλλά ούτε και οι αρχές των πόλεων, να προσδιορίσουν απλούς κανόνες που αφορούσαν τη φοίτηση, τα διπλώματα, την καθημερινή ζωή των κληρικών, τα έξοδα σπουδών κ.λπ. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα σε ορισμένα κέντρα να παρατηρηθεί ένας διεκδικητικός σάλος των σπουδαστών και των δασκάλων τους έτσι ώστε να δοθούν σαφείς λύσεις σ' αυτά τα προβλήματα και να παρθούν μέτρα που να διευκολύνουν τη σχολική εργασία χάρη σε δίκαιους κανονισμούς. Το 1179, στην 3η Σύνοδο του Λατερανού, ο Πάπας Αλέξανδρος Γ', που παλαιότερα είχε διδάξει στις σχολές της Βολωνίας, ενέκρινε και δημοσίευσε έναν κανονισμό που απαιτούσε από κάθε σύνοδο καθεδρικού ναού να συντηρεί ένα δάσκαλο που θα δίδασκε δωρεάν. Σε κάθε επισκοπή, ο σχολάρχης — αξιωματούχος διορισμένος από τον επίσκοπο ή τη σύνοδο για να διευθύνει το σχολείο — θα έπρεπε να απονέμει το πτυχίο της διδασκαλίας (licentia docendi) σε όλους όσους θα ήταν άξιοι, γι' αυτό. Αυτοί οι πτυχιούχοι λοιπόν θα είχαν το δικαίωμα να διδάξουν με τη σειρά τους, δηλαδή αν το ήθελαν, να δημιουργήσουν νέα σχολεία. Αν και αυτό το μέτρο ήταν ασαφές — η ατέλεια δεν ίσχυε παρά μόνο στην καθεδρική σχολή, το πτυχίο δεν έδινε τη Digitized by 10uk1s

δυνατότητα διδασκαλίας παρά μόνο στην επισκοπή στην οποία το είχαν απονείμει — αντιπροσώπευε μια πραγματική πρόοδο και άνοιγε το δρόμο σε μια συνολική λύση. Ιδιαίτερα εκφράζει την ηθελημένη παρέμβαση της παπωσύνης σ' αυτές τις υποθέσεις και εκδηλώνει την απαίτησή της να τις κανονίζει σε οικουμενικό επίπεδο, την ίδια ακριβώς εποχή που οργάνωνε τη χριστιανοσύνη. Καθώς, σ' αυτό το χώρο που πάντοτε αναγνώριζαν την εξάρτησή του κυρίως από την εκκλησιαστική αρμοδιότητα, τίποτα δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τη συγκατάθεση της Αγίας Έδρας, και επειδή αυτή φρόντισε με σθένος να οικοδομήσει τότε μια ορισμένη Ευρώπη, η εκπαίδευση στο ανώτατο επίπεδο θα ήταν «ευρωπαϊκή». Το διάταγμα της 3ης συνόδου του Λατερανού, ίσως εξαιτίας της ασάφειάς του, ίσως κι επειδή επέτρεψε στους ενδιαφερόμενους να αντιληφθούν καλύτερα την ίδια τους την κατάσταση, δεν αποκατέστησε τη γαλήνη. Επεισόδια δεν έπαψαν να εκδηλώνονται σε ορισμένα κέντρα, χάρη στα οποία όλο το σχολικό προσωπικό συνειδητοποίησε τα συμφέροντά του και τις ευθύνες τους. Με αυτό τον τρόπο άρχισαν να συγκεντρώνονται σιγά-σιγά, σε διαφορετικές ημερομηνίες ανάλογα με τις πόλεις, για να συγκροτήσουν, όπως και οι βιοτεχνίες και οι εμπορικοί συνεταιρισμοί μια συντεχνία που ήταν όμως, εξαιτίας της άκρας πρωτοτυπίας της, περισσότερο ανεξάρτητη από κάθε εξουσία και παρ' όλα αυτά ιδιαίτερα προστατευμένη. Αυτή τη συντεχνία, όπου και να σχηματίστηκε ονόμασαν πανεπιστήμιο (universitas), που εκφράζει ταυτόχρονα τη συγκέντρωση και το οικουμενικό άνοιγμα. Το καλύτερο παράδειγμα αυτής της πορείας μας το δίνουν οι σχολές στο Παρίσι, από τις οποίες οι πιο διάσημες, από τον 11ο αιώνα, είναι η καθεδρική σχολή, πάνω στην οποία, έχει άμεση δικαιοδοσία ο αρχιγραμματέας της Νοτρ-Νταμ (που περιέλαβε μέσα στην αρμοδιότητά του τη θέση του σχολάρχου) και η συνοδική σχολή της Αγίας Γενεβιέβης, στις οποίες ήρθε να προστεθεί στον 12ο αιώνα η σχολή της συνόδου του Αγίου Βίκτωρος. Μεταξύ του 1180 και του 1200, οι μαθητές όλων των εθνικοτήτων, είναι πάρα πολλοί και κάποτε πολύ ζωηροί. Το 1200, μετά από μία συμπλοκή, με τη βασιλική αστυνομία, επακόλουθο μιας φιλονικίας σε μια ταβέρνα, ο βασιλιάς αναγνωρίζει ότι οι σπουδαστές δεν εξαρτιούνται από τη δικαιοσύνη του και ότι πριν απ' όλα είναι κάτω από τον έλεγχο της Εκκλησίας, δηλαδή του επισκόπου. Μεμιάς οι εξουσίες, του αρχιγραμματέα διευρύνονται στο σύνολο των μαθητών των τριών σχολείων, μέσα στις οποίες, μόνος αυτός, χορηγεί το πτυχίο, κι έτσι απ' αυτή τη στιγμή οι διεκδικήσεις εναντίον του γίνονται όλο και πιο έντονες. Στο τέλος του 1208 και στις αρχές του 1209, ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ' μετά από τους παρισινούς δασκάλους και σπουδαστές των διάφορων κλάδων και των διάφορων σχολών να υποδείξουν μια επιτροπή που θα επεξεργαστεί έναν κανονισμό που να ισχύει για όλους. Μ' αυτή την απόφαση, τους προτρέπει σε μια γενική συνένωση, παρ' όλο που χωρίς αμφιβολία, έχει αρχίσει αυτή να πραγματοποιείται. Η επέμβασή του δεν είχε σαν σκοπό, παρά να τη δικαιολογήσει και να θέσει τέρμα στις αντεγκλήσεις του επισκόπου και του αρχιγραμματέα. Στα επόμενα χρόνια, πράγματι, οι αντιπαραθέσεις εξακολουθούν και, για την καθεμιά από αυτές, η Αγία Έδρα, επεμβαίνει για να αποκαταστήσει την γαλήνη και να προτείνει ένα συμβιβασμό, αλλά πάντοτε προς όφελος των σχολών. Το 1215, ο έξαρχος Ροβέρτος ντε Κουρσόν εγκρίνει επίσημα, στο όνομα του Πάπα, ένα καταστατικό που αποκλείει τον αρχιγραμματέα από την απονομή του πτυχίου διδασκαλίας. Το 1221, ο Ονώριος Γ' εγκρίνει πιο ρητές διατάξεις, και, για πρώτη φορά, χρησιμοποιεί την έκφραση του «πανεπιστημίου παρισινών διδασκάλων και σπουδαστών». Τέλος, το 1231, το συγγίλιο Parens scientiarum του Γρηγορίου Θ' αναγνωρίζει οριστικά τα πανεπιστημιακά προνόμια. Από τότε, το πανεπιστήμιο του Παρισιού δεν εξαρτάται από κανένα. Προσδιορίζει τους κανόνες τους. Αυτοελέγχεται και ελέγχει τα μέλη του και τους σπουδαστές του. Όμως ασκεί τα δικαιώματά του κάτω από την υπέρτατη εξουσία του Πάπα, ο οποίος ήδη από το 1207, αποφάσισε ότι έπρεπε να υπάρχουν οκτώ έδρες θεολογίας.

Digitized by 10uk1s

Στη Βολωνία και στην Οξφόρδη, που είναι οι άλλες δύο πιο δυναμικές εστίες, το ξεκίνημα γίνεται διαφορετικά. Εδώ η επέμβαση της παπωσύνης εκδηλώνεται λιγότερο, όμως χωρίς αυτή, δε θα είχαν αποκτήσει νόμιμη υπόσταση, κι έτσι εξηγείται ο ιδιαίτερος ρόλος που θα διαδραματίσει το Παρίσι, ώστε να γίνει το πρώτο και ενδοξότερο πανεπιστήμιο της Ευρώπης. Στη Βολωνία, πράγματι, όπου οι σπουδαστές συρρέουν ήδη στα πρώτα πενήντα χρόνια του 12ου αιώνα σε σχολές από τις οποίες οι κυριότερες είναι κάτω από τη δικαιοδοσία των δημοτικών αρχών, και όπου, εναντίον τους, ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Βαρβαρόσας θέσπισε το 1158 ένα θεμελιώδη νόμο για να προστατέψει τους μη ιταλούς μαθητές, οι οποίοι σε αντίθεση με την πολιτεία — χωρίς τους διδασκάλους, που συγγένευαν με τα τοπικά διευθυντικά κέντρα — οργανώθηκαν ανάλογα με τον τόπο της καταγωγής τους. Μ' αυτό τον τρόπο σχηματίστηκαν τέσσερα «έθνη» που διοικούσε, το καθένα, ένας πρύτανης εκλεγμένος και που όλα μαζί σχημάτισαν το πανεπιστήμιο. Μέσα σε πολλές δεκαετίες, οι δυσκολίες πολλαπλασιάστηκαν, οι μαθητές δεν παύουν να διεκδικούν την αυτονομία και τη χρήση των αστικών δικαιωμάτων μέσα στην πόλη. Η παπωσύνη —ο Ονώριος Γ' από το 1219, ο Γρηγόριος Θ', ο Ιννοκέντιος Δ' — τους υποστηρίζει πολύ σταθερά και, ως ένα σημείο, χάρη σ' αυτή, οι αρχές της Βολωνίας υποχωρούν, έτσι ώστε γίνεται ο εγγυητής της ελευθερίας που παραχωρήθηκε στους σπουδαστές και ο επίσημος προστάτης του πανεπιστημίου τους. Στην Οξφόρδη, όπου διδάσκαλοι και μαθητές άρχισαν να συρρέουν μετά το 1150, οι αστοί δείχνουν την αντίθεσή τους με τον ίδιο τρόπο, κι έτσι αυτοί συσπειρώνονται στις αρχές του 13ου αιώνα και παραχωρούν στον εαυτό τους ένα καταστατικό αυτονομίας. Το 1214, ένας έξαρχος του ποντίφικα κανονίζει το ζήτημα και πείθει την πόλη να αναγνωρίσει τα δικαιώματα των σπουδαστών και των διδασκάλων τους, αλλά υποτάσσει το πανεπιστήμιο στη δικαιοδοσία του επισκόπου του Λίνκολν — η Οξφόρδη δεν ήταν έδρα επισκοπής — που θα διόριζε τον αρχιγραμματέα και θα τον διαλέγει πάντα μεταξύ των θεολόγων χωρίς να προκαλεί αντιρρήσεις. Και εδώ ακόμα, παρ' όλη αυτή τη σαφή ιδιαιτερότητα, η παπωσύνη δίνει, σε περίπτωση διαμάχης, την επίσημη εγγύησή της. Μόνη αυτή μπορεί να επεμβαίνει διαδικαστικά μεταξύ του επισκόπου και του πανεπιστημίου. Μετά το Παρίσι, τη Βολωνία, την Οξφόρδη, μόνο το Μονπελιέ βλέπει να δημιουργείται αυθόρμητα, ξεκινώντας από μια ιατρική σχολή που προστάτευε ο άρχοντας της πόλης, αυτή η νέα δομή της οποίας οι πρώτοι αληθινοί κανονισμοί παραχωρούνται το 1220 από έναν έξαρχο του Πάπα. Αλλού, ιδρύονται πανεπιστήμια μετά από ταραχές ή αποχωρήσεις από τα ήδη υπάρχοντα ιδρύματα, είτε ύστερα από τη διαμάχη εναντίον των τοπικών αρχών που είναι αντίθετες στη σύστασή τους, είτε σαν συνέπεια εσωτερικών διχονοιών. Μ' αυτό τον τρόπο στα 1229-1231, μετά την κρίση που οδήγησε στο κλείσιμο του πανεπιστημίου στο Παρίσι και στο διασκορπισμό των φοιτητών στις σχολές της περιοχής, ο αριθμός των μαθητών στην Ανζέ (Τέχνες) και στην Ορλεάνη αυξήθηκε σημαντικά. Όταν αποκαταστάθηκε η γαλήνη, ένα μέρος των μαθητών παρέμεινε σ' αυτές τις πόλεις όπου διάφορες σχολές άρχισαν να λειτουργούν σαν πανεπιστήμια, αλλά δεν αναγνωρίστηκαν παρά πολύ αργότερα (η Ορλεάνη το 1306, η Ανζέ το 1377). Το ίδιο έγινε και στο Κέμπριτζ, που δημιουργήθηκε από μια μετοίκηση φοιτητών από την Οξφόρδη το 1208 και που δε θεωρήθηκε επίσημα σαν πανεπιστήμιο, παρά από το 1318, ενώ είχε κανονισμούς ανάλογους με τα άλλα. Το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, αντίθετα, άνοιξε το 1222 με την άφιξη στις σχολές αυτής της πόλης αρκετών δασκάλων και σπουδαστών από τη Βολωνία, της οποίας υιοθέτησε τους κανονισμούς. Υπήρξαν τέλος και πανεπιστήμια που ιδρύθηκαν εσκεμμένα: στην Τουλούζη το 1229 με διαταγή του Πάπα για να εγκατασταθεί εκεί μια εστία ορθόδοξης διδασκαλίας μέσα στην περιοχή των Καθαρών. Στη Νεάπολη το 1224 από τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β', βασιλιά της Σικελίας. Η Παλένθια (γύρω στα 1210), στη Σαλαμάνκα (1218) και το Βαλαδολίδ (πριν από το 1250) από τους βασιλείς της Λεόν και της Καστίλης. Όλα αυτά έλαβαν την έγκριση της Αγίας Έδρας. Όλα μαζί, σχηματίζουν ένα δίκτυο διαμοιρασμένο σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης πάνω από κράτη και σύνορα και που ελέγχεται άμεσα ή έμμεσα από τη μοναδική υπέρτατη εξουσία της χριστιανοσύνης, αφού οι δάσκαλοι και οι σπουδαστές θεωρούνται, σύμφωνα με τους νόμους, μορφωμένα μέλη του κλήρου, οπότε και ο κύριος στόχος της διδασκαλίας είναι η γνώση των θρησκευτικών επιστημών. Βέβαια, στα τέλη του 13ου αιώνα, αυτό το δίκτυο δεν επεκτείνεται σε Digitized by 10uk1s

όλες τις χώρες, η Γερμανία και οι ανατολικότερες περιοχές δε συμπεριλαμβάνονται. Επιπλέον δεν είναι ιδιαίτερα πυκνό, αλλά τα κενά θα συμπληρωθούν τον επόμενο αιώνα. Όμως, ήδη απ' αυτή την περίοδο, όσα πανεπιστήμια υπάρχουν φτάνουν για να προσελκύσουν την πνευματική ελίτ της Ευρώπης. Επιπλέον, κοντά στα πανεπιστήμια, αλλά όχι πάντοτε, υποχρεωτικά κατώτερες από αυτά, υπάρχουν σχολές που δεν έχουν πανεπιστημιακό καταστατικό, είτε επειδή ο αριθμός των σπουδαστών που δέχονται δεν είναι αρκετά μεγάλος, είτε επειδή έχουν ειδικευτεί σε μια μόνο επιστήμη. Ορισμένα από αυτά ακτινοβολούν πράγματι και χορηγούν μια διδασκαλία και μια παιδεία ανώτερου επιπέδου. Μεταξύ των πιο διάσημων είναι εύκολο να αναφέρουμε της Ρενς, του Πουατιέ, της Ρουέν, της Καν (Caen), της Λουβαίνης, του Λονδίνου, της Υόρκης, της Φλωρεντίας, της Σιένας, της Παβίας, της Περούτζια, της Κολωνίας, του Βούρτζμουργκ, του Μαγδεμβούργου, της Χαϊδελβέργης, της Ερφούρτης, της Βιέννης, της Πράγας κ.λπ. Αυτές οι σχολές προσαρμόζουν τη διδασκαλία και τα προγράμματά τους σ' αυτά των πανεπιστημίων, την εποχή που αυτά, παρά τις πολλές ιδιαιτερότητες που διατηρούσαν αποφασιστικά, αποκτούν το μονοπώλιο να μοιράζουν διπλώματα που έχουν αξία «οικουμενική»: με απόφαση του Πάπα, απονέμουν στους σπουδαστές που το αξίζουν την licencia ubique docendi — το πτυχίο που τους επιτρέπει να διδάσκουν παντού. Όσον αφορά τη γενική οργάνωση, τα πανεπιστήμια συμπεριλαμβάνουν πολλές σχολές, τέσσερις το πολύ: των Τεχνών (δηλαδή της Φιλολογίας για την απόκτηση βασικών γνώσεων), τη Νομική, τη Θεολογική και την Ιατρική. Οι σπουδαστές αρχίζουν γενικά να μελετούν τις τέχνες και προσανατολίζονται κατόπιν στην επιστήμη που έχουν επιλέξει, εκτός αν συνεχίσουν με σπουδές ανώτερου επιπέδου στη γραμματική, στη ρητορική, στη διαλεκτική ή σε καμιά άλλη επιστήμη που διδάσκεται στη Σχολή των Τεχνών. Είναι άλλωστε χωρισμένοι σε «έθνη» ανάλογα με τις χώρες καταγωγής τους, και παρακολουθούν τα μαθήματα μέσα στα κολέγια (όπως αυτό που ίδρυσε ο Ροβέρτος ντε Σορμπόν στο Παρίσι) όπου, καμιά φορά διαμένουν και όπου πολύ συχνά κατοικούν οι διδάσκοντες. Επικεφαλής του πανεπιστημίου και που προέρχεται ανάλογα με τις περιπτώσεις από τις σχολές ή από τα έθνη, βρίσκεται ο πρύτανης, που εκλέγεται σύμφωνα με τους κανονισμούς από τους δασκάλους και από τους σπουδαστές ή μόνο από τους σπουδαστές (Βολωνία). Μέσα σε κάθε σχολή, υπάρχει ένας διευθυντής που ονομάζεται γενικά κοσμήτορας. Το διδακτικό σώμα συμπεριλαμβάνει καθηγητές που εισάγονται σαν υφηγητές του πανεπιστημίου, δηλαδή αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του, μόνιμα και έχουν όλα τα δικαιώματα και τα προνόμια που παραχωρούν οι κανονισμοί. Είναι διδάκτορες: παραδίδουν επίσημα μαθήματα (doctor legens), ενώ άλλοι οργανώνουν συζητήσεις. Αλλά κοντά σ' αυτούς υπάρχουν και οι βοηθοί οι οποίοι δεν είναι υφηγητές. Οι δάσκαλοι απονέμουν πανεπιστημιακούς τίτλους — απολυτήριο, πτυχίο, διδακτορία — μετά από μια δημόσια συζήτηση μπροστά σε εξεταστική επιτροπή. Η παιδαγωγική, τέλος, βασίζεται παντού στις ίδιες μεθόδους. Το επίσημο μάθημα είναι η lectio που, στην πραγματικότητα είναι ένα μεθοδευμένο σχόλιο πάνω σ' ένα σύγγραμα που περιέχει τα ουσιώδη θέματα (τα Αποφθέγματα του Πέτρου Λομβαρδού για τη θεολογία, το Θέσπισμα του Γρατιανού για το κανονικό δίκαιο): σ' αυτό το μάθημα ο καθηγητής εκφράζει πολύ συχνά τη δική του σκέψη που καταλήγει λογικά σε ερωτήσεις. Στο μάθημα της questio (ερώτημα) επαναλαμβάνονται αυτά τα προβλήματα με άλλες ασκήσεις για να δοθούν πιο λεπτές αποχρώσεις. Αυτό οδηγεί σε μεγάλες ομαδικές συζητήσεις — των οποίων το θέμα αποφασίζεται, καμιά φορά, την τελευταία στιγμή από το ακροατήριο: είναι το εξεζητημένο ερώτημα . Απ' αυτές τις συζητήσεις ο δάσκαλος βγάζει συμπεράσματα και μια σύνθεση την determinatio (τον ορισμό). Οργάνωση, προγράμματα, μέθοδοι που επιβάλλονται μ' αυτό τον τρόπο στο 13ο αιώνα, στα πλαίσια της Ευρώπης δε θα αλλάξουν, σχεδόν καθόλου, στις δομές τους στις επόμενες περιόδους, παρ' όλο που το περιεχόμενό τους θα αλλάξει βαθιά χάρη στη γενική πρόοδο της επιστήμης και όταν οι μεταρρυθμίσεις θα αποδειχτούν απαραίτητες. Το πανεπιστήμιο του 13ου αιώνα αντιπροσωπεύει λοιπόν έναν ευρωπαϊκό θεσμό που, ως τον 20ό αιώνα, θα διατηρήσει τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά του και θα φιλοδοξεί να είναι υπεύθυνο για τη διάδοση μιας παιδείας ανώτατου επιπέδου και οικουμενικής αξίας. Επιπλέον, σε σύγκριση με τους επόμενους αιώνες, έχει ένα χαρακτήρα περισσότερο οικουμενικό. Σπουδαστές όλων των εθνικοτήτων έρχονται από όλη την Digitized by 10uk1s

Ευρώπη, ανταμώνουν, συμπορεύονται, συναναστρέφονται, δέχονται την ίδια εκπαίδευση και συνηθίζουν να έχουν τις ίδιες διανοητικές τάσεις. Οι δάσκαλοι περνούν από ένα κέντρο στο άλλο, και αφού εμπλουτιστούν επιστημονικά οι ίδιοι, φέρνουν στους μαθητές τους τον καρπό της ανανεωμένης πείρας τους. Άλλωστε, τα πανεπιστήμια αποφεύγουν να ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Ειδικεύονται σ' έναν τομέα σπουδών και ερευνών· άλλωστε η παπωσύνη επαγρυπνά, ώστε να αποφεύγονται ανώφελες αντιζηλίες. Η Βολωνία είναι το πανεπιστήμιο του αστικού δικαίου, του οποίου η διδασκαλία απαγορεύεται στο Παρίσι. Εκπαιδεύουν επίσης γνώστες του κανονικού δικαίου, αλλά δεν υπάρχει θεολογική σχολή αρμόδια για να δίνει διπλώματα. Το Παρίσι είναι η πιο δραστήρια και η πιο λαμπρή εστία της θεολογίας· η Σχολή των Τεχνών του είναι ονομαστή. Στην Ορλεάνη και στην Ανζέ διδάσκουν νομικά καθώς και στην Πάδοβα όπου διδάσκουν και την ιατρική. Η Οξφόρδη, περίφημη για τη θεολογική σχολή της, που όμως στρατολογεί τους σπουδαστές της περιοχής και από τους οποίους τα καλύτερα στοιχεία συνεχίζουν στο Παρίσι, έχει μεγάλο γόητρο στις ερευνητικές ως τις πειραματικές επιστήμες. Η λατινική, γλώσσα της λόγιας παιδείας Στα πανεπιστήμια και στα άλλα σχολικά ιδρύματα, η διδασκαλία γίνεται στη λατινική, εκτός από μερικά σχολεία με στοιχειώδη εκπαίδευση, όπου φοιτούν παιδιά εμπόρων και βιοτεχνών που μαθαίνουν μόνο ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Η λατινική, λοιπόν, σ' αυτά τα κέντρα ομιλείται και γράφεται ταυτόχρονα. Φροντίζουν άλλωστε από το 12ο αιώνα, και ακόμα περισσότερο το 13ο, μέσα στα πανεπιστήμια, αυτή η εκμάθηση να γίνεται κατά τρόπο όσο είναι δυνατό πιο σοβαρό και σύμφωνα με τις μεθόδους τις πιο επιστημονικές. Καταφεύγουν γι' αυτό τον σκοπό στους καλύτερους διδασκάλους της γραμματικής της Αρχαιότητας — ο Πρισκιανός και ο Δονάτος — και στους συγγραφείς που θεωρούνται αυθεντίες του ύφους. Εκπαιδευμένοι μ' αυτό τον τρόπο, οι σπουδαστές συνηθίζουν εύκολα τους κανόνες της κλασικής γραμματικής, τηρούν τις τροποποιήσεις των κλίσεων και των συζυγιών, σέβονται τους γραμματικούς συνδυασμούς. Μεταχειρίζονται ένα αρκετά πλούσιο λεξιλόγιο και καταφέρνουν, πολύ συχνά, να εκφράζονται με μεγάλη γλαφυρότητα, χρησιμοποιώντας με ευλυγισία τις πολλαπλές συνταξικές δυνατότητες. Η άνθιση των έργων είναι πλούσια, αλλά η ποιότητα της μορφής ποικίλλει και ανάμεσα σ' αυτά, από αυτή την άποψη, υπάρχουν και μέτρια, αλλά όλα χειρίζονται σωστά τα λατινικά, και πολύ λίγοι είναι αυτοί που αρκούνται, να οικειοποιούνταν τους αρχαίους συγγραφείς, όπως ήταν της μόδας καθώς και ελάττωμα στην καρολιγκιανή εποχή. Πρόκειται λοιπόν, σύμφωνα με μια πρόοδο που ξεκίνησε τις πρώτες δεκαετίες του 12ου αιώνα, αλλά που επιταχύνεται και καλύπτει ένα χώρο όλο και πιο εκτεταμένο στο τέλος αυτού του αιώνα και κατά τη διάρκεια του 13ου για μια νέα επιστροφή, πιο επεξεργασμένη και με μεγαλύτερη συνοχή, στις εκπαιδευτικές τεχνικές της Αρχαιότητας, και στην άνθηση μια λατινικής λογοτεχνίας μεγάλης αξίας η οποία, επιπλέον, επιτελείται σε χριστιανική κλίμακα. Σχολές και συγγραφείς βρίσκονταν σ' όλες τις χώρες, σ' όλες τις εθνότητες. Ο κατάλογος των «παραγωγών» — διδάσκαλοι, φιλόλογοι, γνώστες της διαλεκτικής, θεολόγοι, νομικοί, ειδικοί του εκκλησιαστικού δικαίου — συμπεριλαμβάνει Γάλλους, Άγγλους, Ιταλούς, Γερμανούς, Ισπανούς καθώς και Ούγγρους, Πολωνούς, Κροάτες, Τσέχους. Αυτή η ποικιλία είναι ακόμα πιο σαφής, όταν εξετάζουμε τη λιγότερο λόγια λογοτεχνία, αυτή των χρονικών, της αγιογραφίας και της ποίησης. Όμως, κατά γενικό τρόπο, και παρά τη διαφορά που ανακαλύπτουμε μεταξύ των θεωρητικών έργων και των βιβλίων που σχετίζονταν με την πραγματική έκφραση της ζωής (υλική και πνευματική) η παραγωγή είναι υψηλού επιπέδου. Απευθύνεται σ' ένα μορφωμένο κοινό, που είχε σπουδάσει. Αλλά δεν αναζητεί μόνο τους πανεπιστημιακούς — διδασκάλους και μαθητές — και τους τεχνικούς της επιστήμης, αφού ανταποκρίνεται και στις ανάγκες του κλήρου και της διοίκησης. Επίσης, δεν Digitized by 10uk1s

αφορά μόνο τους κληρικούς, αλλά και μια υπερβολικά μικρή μειοψηφία, από λαϊκούς (αξιωματούχους, δημόσιους λειτουργούς), οι οποίοι ενδιαφέρονται, επειδή τους δίνεται το μέσο να επικοινωνήσουν διανοητικά και επειδή τους είναι απαραίτητο να έχουν μια σχετική ενημέρωση. Η λατινική γίνεται λοιπόν το γλωσσολογικό μέσο συνεννόησης των ηγετικών τάξεων, όπως είχε τείνει να γίνει τον 9ο αιώνα, αλλά από τώρα και στο εξής με μεγαλύτερη εξάπλωση και περισσότερη σταθερότητα. Όμως, μια άλλη εξέλιξη πραγματοποιείται, κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα, κυρίως μετά το 1250, που περιορίζει τελικά την έκταση, όπου χρησιμοποιείται η λατινική, στον κόσμο των λογίων και στην έρευνα καθώς και στην αφηρημένη έκφραση. Αυτό δε σημαίνει άλλωστε ότι οι συγγραφείς και τα έργα ήταν λιγότερα — το αντίθετο μάλιστα — αλλά ότι μιλούν τα λατινικά όλο και λιγότερο στις καθημερινές σχέσεις. Οι σπουδαστές μεταξύ τους, καθώς και οι διδάσκαλοι, χρησιμοποιούν μια κοινή γλώσσα όταν μάλιστα οι διαχειριστές και οι διοικητικοί το έκαναν πάντοτε και αρχίζουν τότε να συντάσσουν τα έγγραφα στην καθημερινή γλώσσα τους. Τα μέλη του κλήρου επίσης, που όμως εξακολουθούν να χρησιμοποιούν αποκλειστικά τα λατινικά στη λειτουργία. Αντίθετα, τα λατινικά παραμένουν και γίνονται περισσότερο από άλλοτε η γλώσσα των σχέσεων μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών «εθνικοτήτων», όχι μόνον μεταξύ των κληρικών και μεταξύ των αρχών, αλλά και μεταξύ των εμπόρων. Είναι λοιπόν η γλώσσα των διεθνών σχέσεων, και πραγματικά, η «επίσημη» γλώσσα της Ευρώπης. Η χρησιμοποίηση των κοινών γλωσσών στο γραπτό λόγο και στη λογοτεχνική παραγωγή εντείνεται ωστόσο σημαντικά. Πέρα από τις ομιλούμενες διαλέκτους, επιτελούνται συγκλίσεις προς όφελος μερικών: η ρωμανογαλατική γλώσσα της βόρειας Γαλλίας, με τις ομιλούμενες της Πικαρδίας, Νορμανδίας, Καμπανίας, τη φράγκικη, της Λωρραίνης, της Βουργουνδίας. Η γλώσσα στις νότιες περιοχές με τη γασκωνική, την οξιτανική, του Λιμουζέν, της Ωβέρνης, της Προβηγκίας, του Ντοφινουά. Η φραγκοπροβηγκιανή στις ενδιάμεσες ζώνες. Μέση αγγλική της οποίας ο χώρος επεκτείνεται στην Αγγλία, όπου χρησιμοποιούν και τη νορμανδική και παλιές κέλτικες διαλέκτους. Κάτω, μέση, άνω γερμανική, γύρω από τις οποίες πραγματοποιείται η κρυσταλλοποίηση. Καστιλλιάνικη και καταλάνικη. Τοσκάνικη και παδοβάνικη, νεαπολιτάνικη, σικελική κ.τλ. Στην Γαλλία, στην Ιταλία, στη Γερμανία, και σε μικρότερο βαθμό στην Αγγλία και στις ιβηρικές χώρες, εμφανίζονται και εξελίσσονται λογοτεχνίες σε κοινές γλώσσες. Αυτές, όμως, οι παραγωγές δεν αντιτίθενται βασικά στη λατινική λογοτεχνία και, σ' αυτό το θέμα, οφείλουμε να αντιδράσουμε εναντίον των υπερβολών ορισμένων ιστορικών που κάνουν κατάχρηση ενός απλουστευμένου μανιχαϊσμού. Βέβαια, υπάρχει μέσα στην περιοχή που δεν είναι λατινική ένας τομέας που εντοπίζεται εύκολα και του οποίου τα συγγράμματα φανερώνουν κάποιους δισταγμούς, σχετικά με την επίσημη χριστιανική παιδεία, και καμιά φορά και κάποια άρνηση. Πρέπει να σταθμίσουμε τη σημασία αυτών των αμφισβητήσεων αλλά είναι απαραίτητο να υπογραμμίσουμε εδώ πως δεν εκφράζονται μόνο στην καθημερινή γλώσσα, αλλά και στη λατινική. Και, αν επιδοθούμε σε μια ολική σύγκριση, τα λόγια έργα που κλίνουν στη θεωρία και την αφηρημένη σκέψη βαρύνουν περισσότερο. Από την άλλη μετρούν περισσότερο τα συγγράμματα της «ψυχαγωγίας» και της πληροφόρησης που σημαδεύονται από την αναζήτηση του συγκεκριμένου, και απευθύνονται σε ομάδες (ευγενείς, αστοί), που παίρνουν μια ορισμένη ανατροφή και, από περιέργεια ή από κλίση, ενδιαφέρονται για τα πνευματικά ζητήματα. Όμως, πολύ συχνά, δεν υπάρχει μεταξύ των δύο λογοτεχνικών ομάδων μία ουσιαστική διαφορά. Το λειτουργικό δράμα, η λυρική ποίηση, τα ηθικά ή διδακτικά έργα, τα χρονικά και οι βιογραφίες σε ομιλούμενες γλώσσες δεν προσδιορίζονται από μια φιλοσοφία της ζωής αντίθετη από εκείνη που εκφράζει η λόγια παιδεία στη λατινική. Το ίδιο ισχύει για τους μύθους και τις κωμωδίες που, παρ' όλο που μαρτυρούν μια μεγάλη λεπτότητα στην παρατήρηση και μία ζωηρότητα πολύ δεικτική στην κριτική, ή και ένα εξαιρετικό ταλέντο, αποκαλύπτοντας την αστεία πλευρά της ζωής και προκαλώντας το γέλιο, δεν υπάγονται σ' ένα μορφωτικό και ηθικό απόθεμα που διαφέρει από το Digitized by 10uk1s

προηγούμενο. Στο εξαιρετικά δραματικό έργο του Μπερούλ, οι χριστιανικές αρετές, όπως είπαμε, δε θεωρούνται ούτε ουσιαστικά απαράδεκτες ούτε αμφισβητούνται, στην πραγματική αξία τους, από το γεμάτο πάθος έρωτα και τη μοιχεία του Τριστάνου και της Ιζόλδης. Οι μορφές της σκέψης Όμως, με κάθε τρόπο, οι βασικές προθέσεις, οι έρευνες που διαμορφώθηκαν επιστημονικά, οι πνευματικές ανησυχίες των καλύτερων από τους ανθρώπους του πνεύματος, που σιγά σιγά συγκεντρώνονται αποκλειστικά στον λατινικό χώρο, εκφράζουν προπαντός τη θέληση να αποκτήσουν μια «οικουμενική» γνώση που θα επιτρέψει να πετύχουν ένα ολοκληρωμένο όραμα του κόσμου. Αυτή η επιθυμία εκφράζεται με τη σύνταξη εγκυκλοπαιδειών, σημαντικά πιο εκτεταμένων από τις προηγούμενες συλλογές. Γύρω στα 1240, ο Δομινικανός Θωμάς ντε Κατεμπρέ, που διδάσκει στη Λουβαίνη, συγκεντρώνει στο De naturis rerum όλα όσα θεωρεί χρήσιμα για να γνωρίσουμε τη φύση (τα ανθρώπινα όντα, τα ζώα, τα ορυκτά, τα δένδρα κ.τλ.). Αυτό το έργο διακρίνεται συνάμα από μια εκπληκτική σχολαστικότητα και μια διασκεδαστική αφέλεια· δείχνει την περιέργεια για μάθηση των ανθρώπων του καιρού. Αντίθετα, το Speculum majus του Βικέντιου ντε Μποβέ, που είχε συντάξει γύρω στα 1260, έχει άλλη αξία. Βρίσκουμε βέβαια ακόμα μύθους καθώς και παιδαριώδεις ή γελοίες εξηγήσεις· δε φθάνει καθόλου, τις επιστημονικές κορυφές του αιώνα, όπου εδρεύουν οι πιο εξέχοντες διδάκτορες, τους οποίους ο συγγραφέας θα δυσκολευόταν να παρακολουθήσει και να καταλάβει. Αλλά, ανακαλύπτουμε μερικά κείμενα που είναι σαφή και συγκροτημένα, πάνω στις διάφορες επιστήμες και τεχνικές καθώς και συλλογισμούς με καλά επιχειρήματα, πάνω στα ηθικά και θεολογικά προβλήματα, έτσι ώστε τελικά το έργο να εμφανίζεται σαν το πρότυπο και η καλύτερη απογραφή —σε μέσο επίπεδο— της παιδείας εκείνης της εποχής. Όταν περάσουμε σε μια ανώτερη βαθμίδα της θεωρητικής σκέψης, παρατηρούμε την ίδια πρόθεση, που όμως δεν είναι μόνο μια εγκυκλοπαιδική «γνώση», αλλά μια γενική εξήγηση του κόσμου, του ανθρώπου και του Θεού. Σ' αυτό τον τομέα, πράγματι, μια συνεχής προσπάθεια επιτελείται, από τον καιρό του Αβελάρδου, για τη σταθερή και διακριτική χρήση, του λογικού συλλογισμού για να ξεπεραστεί η μονομερής και μερική επιχειρηματολογία. Σαν μαρτυρία αυτής της προσπάθειας έχουμε παλαιότερα τη διαμάχη «περί των όλων» (Ουνιβερσάλια) που κινδύνευσε, άλλωστε, να εκτρέψει την πορεία της έρευνας και να αλλοιώσει το δυναμισμό της. Ευτυχώς έφτασε στην ώρα της η επαφή με τον αριστοτελισμό, για να προωθήσει πάλι τη φιλοσοφική κίνηση και να της δώσει μια πολύ φλογερή ζωντάνια. Αυτή η σύζευξη όμως, χρειάστηκε πολύ καιρό για να εκπληρωθεί, είτε επειδή η Δύση άργησε να ανακαλύψει όλο το έργο του Αριστοτέλη και να το γνωρίσει βαθιά, είτε επειδή τα συγγράμματα του ένδοξου διδάσκαλου της ελληνικής Αρχαιότητας τα γνωρίζουν στην αρχή από μεταφράσεις στην αραβική — που αναπαράγουν στη λατινική — και που συνοδεύονται από σχόλια Μωαμεθανών ή Ιουδαίων φιλοσόφων, τα οποία είναι συχνά δύσκολο να διαχωρίσουν από το ίδιο το κείμενο, και επειδή, επιπλέον, όταν θα το αποκτήσουν επιτέλους στην ελληνική του εκδοχή, οι παραλλαγές από το ένα χειρόγραφο στο άλλο είναι σημαντικές. Μόνο, μετά το 1150, και κατά τρόπο ακόμα ατελή, αρχίζουν να γνωρίζουν τη Λογική του Αριστοτέλη (Το Όργανον). Οι πραγματείες της φυσικής φιλοσοφίας, που εμφανίστηκαν μετά το 1160, δεν κυκλοφορούν πραγματικά στους ενδιαφερόμενους κύκλους, παρά στις αρχές του 13ου αιώνα. Σ' αυτή τη χρονολογία, οι λόγιοι έχουν κάποιες απόψεις πάνω στη Μεταφυσική, αλλά μόνο μετά το 1240 την κατέχουν ολότελα, και συνοδεύεται άλλωστε από σχόλια του Αβερόη. Όσον αφορά τα βιβλία της ηθικής, τα οποία ανακαλύφθηκαν, όχι ολόκληρα, λίγο πριν το 1200, τα γνωρίζουν την ίδια εποχή περίπου. Η Πολιτική μεταφράζεται μετά το 1260, και μόνο μεταξύ του 1260 και του 1270 κατέχουν επιτέλους ένα υλικό επιστημονικά σοβαρό, χάρη στην μετάφραση του Γουλιέλμου ντε Μερμπέκε (Moerbeke). Digitized by 10uk1s

Επιπλέον, άλλο είναι η μετάφραση των συγγραμμάτων, και άλλο ο τρόπος που θα περάσουν στο χώρο της μελέτης και της εκπαίδευσης, ώστε να εισαχθεί η σκέψη τους μέσα στη χριστιανική παιδεία. Στην Οξφόρδη, η παρέμβαση αυτής της αρχαίας φιλοσοφίας, ορθολογικής και εκλογικευμένης που εμφανιζόταν σαν βασικά διαφορετική από τη νεο-πλατωνική παράδοση χάρη στην οποία, από τον καιρό που μελετούσαν τις θεωρίες των Πατέρων της Εκκλησίας οι θεολόγοι είχαν θίξει την ανάλυση του δόγματος και με την οποία έδιναν σ' αυτή την ανάλυση μία έκφραση που συνδύαζε αρμονικά τη γνώση, μέσα από την ψυχή, με τη διανοητική προσέγγιση, δεν είχε υπερβολικά σκανδαλίσει. Ο αριστοτελισμός είχε εύκολα περάσει στα προγράμματα. Τον επεξηγούσαν άλλωστε στην αρχή σύμφωνα με την πλατωνική έμπνευση, αλλά αργότερα σημαδεύεται περισσότερο από τις εξηγήσεις του Αβερόη — μωαμεθανός φιλόσοφος από την Κόρδοβα (+1198) — και από πρωτότυπες ερμηνείες. Αντίθετα, στο Παρίσι, όπου εισάγεται, επειδή το ζήτησαν οι Άγγλοι σπουδαστές (το αγγλικό «έθνος») και όπου ο δισταγμός είναι στην αρχή πολύ μεγάλος, οι συζητήσεις γίνονται πολύ έντονες και προκαλούν μία σοβαρή πνευματική κρίση, που θα κατευναστεί μετά το 1255. Ο θεολόγος Αλβέρτος ο Μέγας, διαμόρφωσε τότε ένα ογκοδέστατο σχόλιο όλων των έργων του Αριστοτέλη, που έχει σαν στόχο να μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν και να είναι χρήσιμα, απορρίπτοντας και διαγράφοντας όλους τους λόγους που θα μπορούσαν να θίξουν το περιεχόμενο της χριστιανικής πίστης. Ξεκινώντας απ' αυτή την Επιτομή (Summa) που ο ίδιος ο τίτλος της αποκαλύπτει την πρόθεση να είναι εγκυκλοπαιδική, η σύνθεση πραγματοποιείται σε άλλα συγγράμματα — που έχουν τον ίδιο τίτλο — και τα οποία θέλουν να είναι ολοκληρωμένες εξηγήσεις και να ξεπεράσουν την αντίφαση μεταξύ της αρχαίας φιλοσοφίας και του χριστιανισμού. Αντίφαση που δεν είχε εμφανιστεί όσο καιρό η Δύση δε χρησιμοποιούσε παρά μόνο τη γραμματική και τη ρητορική, και που έμενε χωρίς απήχηση όσο είχαν αρκεστεί στην απλή διαλεκτική (μηχανισμός της λογικής), που γινόταν όμως εκρηκτική μόλις άγγιζε τη μεταφυσική. Μεταξύ αυτών των επιτομών, πιο συγκροτημένη και η πιο περίφημη είναι αυτή του Αγίου Θωμά Ακινάτου. Γι' αυτό το μεγάλο διδάκτορα, για τους μαθητές του και για τους αριστοτελικούς του 13ου αιώνα, η θεολογική μέθοδος πρέπει ν' αρχίζει από τις αλήθειες της πίστης που θεωρούνταν σαν αρχές — και των οποίων η πεποίθηση πηγάζει από την πρώτη αλήθεια — και να προχωρεί με λογικό και απαγωγικό τρόπο σε άλλες «αλήθειες-συμπεράσματα»: με δύο λόγια, να συμπεραίνουμε, με τη βοήθεια μιας αναγκαίας λογικής διαδικασίας, αλήθειες που αντλούνται από τα άρθρα της πίστης. Μ' αυτό τον τρόπο, η λογική εξήγηση, κατά τη θεολογία, θέλει να μας δείξει πως είναι αληθινό αυτό που βεβαιώνεται μέσα στην πίστη. Αυτή εξαρτάται από μια ανώτερη φώτιση και δεν είναι υποχρεωμένη να υποτάσσεται στη λογική. Αντίθετα, αυτή η τελευταία πρέπει να υπηρετεί την πίστη, διατηρώντας όμως πάντοτε, σ' αυτή την υπηρεσία, το δικό της και ιδιάζοντα χαρακτήρα της άσκησης. Ο στόχος της θεολογικής γνώσης, είναι, αρχικά ο Θεός, αλλά αυτό πρέπει να γίνει μέσα απ' αυτόν, αφού είναι η αρχή και το τέλος όλων των πραγμάτων, ο άνθρωπος και η φύση. γνωρίζοντας τον, φθάνουμε σε μια ολοκληρωμένη εξήγηση, που εναρμονίζει, συναρμόζει και δικαιώνει όλες τις γνώσεις. Αντίθετα, πράττοντας αυτό, θεωρώντας τη νοημοσύνη σαν το όργανο που διαμορφώνει την επιστήμη του Θεού μέσα στη μονιμότητά του, οδηγούμαστε να θεωρήσουμε το ανθρώπινο πλάσμα, μέσα στην τάση του προς τον Θεό, σαν έναν μηχανισμό ισχυρά διανοητικό και τον Χριστό σαν την ανθρώπινη πραγματικότητα του Θεού που εννοείται, και αυτή, κατά τρόπο πολύ διανοητικό. Επιζητώντας με σθένος μια γενική φιλοσοφία, που δίνει πραγματικά μια στέρεη αξία στην παιδεία του 13ου αιώνα, εκτρέπεται η χριστιανική θεολογία απ' αυτό που υπήρχε ως τότε, και ίσως από αυτό που πρέπει να είναι: τη γνώση του Χριστού-Θεού που χρησιμεύει βασικά να εμψυχώνει την πνευματικότητα και την ευσέβεια του πιστού. Η αριστοτελική προσπάθεια καταλήγει επίσης στον αβερροϊσμό, για τον οποίο οι Παρισινοί πανεπιστημιακοί διαφωνούν μεταξύ τους βίαια γύρω στα 1270. Η Σχολή των Τεχνών, πράγματι, αρχίζει, πολύ πριν απ' αυτή τη χρονολογία, να διδάσκει τη λογική του Αριστοτέλη μέσα στα μαθήματα της διαλεκτικής, επαναλαμβάνοντας τα σχόλια του Αβερρόη, που είχε παρακολουθήσει από κοντά τα ελληνικά κείμενα. Ο Αλβέρτος ο Μέγας αντιδρά σ' αυτή την επικίνδυνη μέθοδο που Digitized by 10uk1s

επιδιώκει να εξηγήσει όλο το δόγμα με τη λογική και να υποτάξει την αποκάλυψη στο συλλογισμό. Αυτό είναι μια από τις αιτίες που τον οδηγούν να δώσει ένα πολύ ορθόδοξο σχόλιο για κάθε έργο του σοφού Έλληνα. Στα 1270 περίπου, ο Άγιος Θωμάς, με τη σειρά του, είναι πολύ επιφυλακτικός απέναντι στους «νέους αριστοτελικούς», αλλά ο πιο λαμπρός από αυτούς, ο Σιζέ (Siger) της Βραβάντης δεν εγκαταλείπει, ωστόσο, τις θέσεις του, και φθάνει στο σημείο να αρνηθεί ότι ο Θεός θα μπορούσε να είναι η δημιουργική αιτία των πραγμάτων, καταδικασμένες από τον επίσκοπο του Παρισιού, αυτές οι θέσεις βρίσκουν παρ' όλα αυτά συνηγόρους: οι συζητήσεις γύρω απ' αυτές, διχάζουν τους πανεπιστημιακούς. Σταματούν με την ήττα του Αβερροϊσμού, αλλά προκαλούν μια γενική καχυποψία απέναντι σε κάθε μορφή αριστοτελικής εξήγησης, χωρίς να εξαιρείται και ο θωμισμός. Αυτό, όμως, δεν εμποδίζει, το Πανεπιστήμιο του Παρισιού να γίνει το προνομιούχο κέντρο όπου συζητούν το δόγμα, ο τόπος συνάντησης των έμπειρων θεολόγων, οι οποίοι με τις απόψεις τους, υπερασπίζονταν το ορθόδοξο δόγμα. Τουλάχιστον, αυτή είναι η φιλοδοξία, η αξίωση και η φιλαρέσκεια των διδασκάλων του. Αλλά η φήμη του είναι τέτοια που αυτός ο ρόλος του αναγνωρίζεται επίσημα, πράγμα που εξηγεί τον προνομιακό χαρακτήρα των σχέσεών του με την Αγία Έδρα, και επιτρέπει στον Πάπα να επεμβαίνει πολύ συχνά στις υποθέσεις του. Η παπωσύνη, άλλωστε, φροντίζει να εισαγάγει επαίτες μοναχούς, ανάμεσα στους διδασκάλους και κατά γενικό τρόπο, τους υπερασπίζεται εναντίον των καθηγητών που είναι μέλη του κοσμικού κλήρου. Χάρη σ' αυτούς και με αυτούς, το Πανεπιστήμιο δεν αποσπάται από τον Πάπα αφού η θεοκρατία, ολοκληρωμένη εξήγηση της εξουσίας μέσα στην ενότητα της χριστιανοσύνης, είναι το αντίστοιχο ή η εφαρμογή της νέο-αριστοτελικής θεολογίας, που και αυτή είναι μια ολοκληρωμένη εξήγηση του κόσμου και του Θεού. Όμως, δεν είναι αυτό, η μόνη διατύπωση μιας γενικής φιλοσοφίας. Ο καθαρισμός τείνει, και αυτός, να δικαιώσει απόλυτα την τάξη του κόσμου και της Δημιουργίας ή τη σύγχυση. Ο Ιωακείμ ντε Φλόρε, ένας μοναχός από την Καλαβρία συντάσσει το 1198 ένα εσχατολογικό και μυστικιστικό σύγγραμμα — Εισαγωγή στο αιώνιο Ευαγγέλιο — που ανταποκρίνεται σε ένα όραμα της ιστορίας, σύμφωνα με το οποίο, μετά την εποχή του Πατρός και της αναμονής, μετά απ' αυτή του Υιού και της Εκκλησίας, η Ανθρωπότητα πρέπει να εκπληρωθεί στην εποχή του Πνεύματος· αυτός ο μοναχός επιχειρεί από άλλες προσβάσεις την ίδια προσπάθεια. Και όταν, το 1274, ο Δομινικανός Ουμβέρτος ντε Ρομάν, αναλύοντας στο δεύτερο μέρος του Opus tripartitum (Τριμερές έργο) τις αιτίες και τη γένεση του βυζαντινού σχίσματος, επιδίδεται σε μια αρκετά σοβαρή ιστορική μελέτη, δε ζητά, ωστόσο, ν' αποπερατώσει αυτή την «επιστημονική» προσπάθεια, επειδή δεν ήταν σε θέση να δεχθεί τις δυσκολίες και κυρίως, να τολμήσει να προσδιορίσει τις αρχές που θα επέτρεπαν να κατανοηθεί η πραγματική της έννοια και που θα αλλοίωναν τη θεολογική εξήγηση. Οι κυριότεροι πνευματικοί δάσκαλοι Φορείς της παιδείας της οποίας είναι συνάμα οι πιο εξέχοντες εκπρόσωποι, μερικοί συγγραφείς πρέπει να εγγραφούν στον τιμητικό πίνακα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Μεταξύ τους, οι πιο διάσημοι είναι οι θεολόγοι. Πρώτοι οι οξφορδιανοί, για τους οποίους μπορούμε να πούμε ότι, φιλόσοφοι και θεολόγοι, είναι επιστήμονες. Ο Ροβέρτος Γκροσετέστε, που συμβάλλει πολύ στην εισαγωγή των συγγραμμάτων λογικής του Αριστοτέλη στη Σχολή, παραμένει ένας κλασικός συγγραφέας, προσηλωμένος στις αρχές του νεο-πλατωνισμού. Διδάσκαλος των τεχνών πριν από το 1190, διδάσκει πρώτον στην Οξφόρδη, ύστερα πηγαίνει για θεολογικές σπουδές στο Παρίσι από το 1209 ως το 1214 για να επιστρέψει στο πρώτο του πανεπιστήμιο, όπου είναι επόπτης διδάσκαλος της θεολογίας και του οποίου γίνεται αρχιγραμματέας. Το 1235, προάγεται σε επίσκοπο του Λίνκολν. Ξεχωρίζει κυρίως με την υπερβολική επιστημονική του περιέργεια, που φωτίζεται από την αριστοτελική μέθοδο. Μέσα Digitized by 10uk1s

στο Εξάμερον, το πιο περίφημο σύγγραμμά του, πραγματεύεται την κοσμογονία και τις φυσικές επιστήμες και προβάλλει την αξία του ρόλου και τη σπουδαιότητα των μαθηματικών, κάτι που αποτελεί μια πραγματική ιδιοτυπία μέσα στους πνευματικούς κύκλους της εποχής. Τον ίδιο τρόπο σκέψης και ανάλογες ανησυχίες ξαναβρίσκουμε στον Ρογήρο Βάκωνα — ο οποίος, αφού σπούδασε στην Οξφόρδη και στο Παρίσι ως το 1250, έγινε καθηγητής στη Σχολή των Τεχνών σ' αυτήν την πόλη, όπου σχολίασε τα επιστημονικά έργα του Αριστοτέλη, ύστερα στην Οξφόρδη, όπου δίδαξε τη θεολογία και τις τέχνες για πολλά χρόνια, εκφράζοντας απόψεις που προκαλούσαν υποψίες για αβερροϊσμό και ορθολογικές παρεκκλίσεις, σε σημείο που τον κατηγόρησαν και τον φυλάκισαν για ένα διάστημα. Όμως δεν είναι ένας από τους πιο σπουδαίους θεολόγους, και ακόμα λιγότερο, σ' αυτό το χώρο, ένας ένθερμος πρωτοπόρος της νέας φιλοσοφίας. Αλλά είναι ένας επιστήμονας που κρίνει πως η φύση μπορεί να εξηγηθεί μέσα από τα μαθηματικά και χάρη στην εμπειρική παρατήρηση, την οποία χρησιμοποιεί και στον πνευματικό τομέα, πράγμα που οδηγεί στη μυστικιστική εμπειρία. Εμφανίζεται έτσι, με γνώσεις πολύ υψηλού επιπέδου πάνω στις οποίες οφείλει να κινείται το κριτικό πνεύμα, σαν ένα πρόδρομος. Όσον αφορά τους διδασκάλους στο Παρίσι, αυτοί είναι αληθινοί θεολόγοι που αξίζει να τους κατατάξουμε μεταξύ των μεγάλων στοχαστών της ιστορίας. Η σταδιοδρομία τους και η προσωπικότητά τους μαρτυρούν επιπλέον τον οικουμενικό χαρακτήρα — ευρωπαϊκό — του κύκλου των διανοουμένων εκείνης της εποχής, και του ρόλου των επαιτών μοναχών μέσα στο Πανεπιστήμιο. Ο Αλβέρτος ο Μέγας, του οποίου το αληθινό όνομα ήταν Αλβέρτος φον Μπόλστατ, γνωστός και ως Αλβέρτος της Κολωνίας, είναι ένας Γερμανός που γεννήθηκε στο Λαουβίνγκεν το 1206 ή στις αρχές του 1207. Τις πρώτες ανώτερες σπουδές του τις συνέχισε στην Κολωνία, αφού, το 1223, φόρεσε το ένδυμα των Δομινικανών αδελφών ιεροκηρύκων. Διδάσκει από το 1228 σχεδόν αποκλειστικά στα σπουδαστήρια (studia) των μονών του τάγματός του, στην αρχή στη Γερμανία, μετά από το 1240 στο Παρίσι, όπου αποκτά τα πανεπιστημιακά του διπλώματα και όπου γίνεται επόπτης της θεολογικής σχολής των Ιεροκηρύκων. Επιστρέφει στην γενέτειρά του το 1248, δημιουργεί το γενικό σπουδαστήριο (studiuna generale) των Δομινικανών στην Κολωνία, απ' όπου απομακρύνεται πολλές φορές για να εκτελέσει διάφορες αποστολές, αλλά όπου διαμένει τον περισσότερο καιρό ως τον θάνατό του το 1280. Τα έργα του κλιμακώνονται σ' όλη τη διάρκεια της ζωής του. Από την πρώτη περίοδο της δραστηριότητάς του, πριν το 1248, χρονολογούνται οι πραγματείες της θεολογίας και της ερμηνείας (Σχόλιο πάνω στα Αποφθέγματα, Σύνολον πλασμάτων). Μεταξύ του 1248 και του 1250, γράφει ένα σχόλιο για τον ψευδο-Διονύσιο που είναι περισσότερο ένα βιβλίο μυστικισμού. Μετά το 1254, αφοσιώνεται στα συγγράμματα του Αριστοτέλη, αυτό όμως δεν τον εμποδίζει να συντάξει μια μελέτη για τον Βοήθιο (Boething, 480-524). Τα τελευταία χρόνια, επιστρέφει στη θεολογία και ετοιμάζει ένα Σύνολο που δεν έχει αποπερατώσει τη στιγμή του θανάτου του. Έχοντας αποκτήσει πολύ νωρίς μια απέραντη πολυμάθεια, που δείχνει το ενδιαφέρον του για όλες τις έρευνες, προσελκύεται και αυτός από τις επιστήμες (αστρονομία, ζωολογία) και την παρατήρηση. Ο κύριος ρόλος του μέσα στην ιστορία της σκέψης είναι ότι έφερε πιο κοντά στους ανθρώπους του καιρού του τη γνώση, τη μέθοδο και τη φιλοσοφία που παρέθεταν οι διάφορες μεταφράσεις του Αριστοτέλη και τα σχετικά σχόλια πάνω σ' αυτές. Ο Ιωάννης ντε Φιντάντζα, γνωστός και ως Μποναβεντούρα — ο Άγιος Μποναβεντούρα — είναι ένας Ιταλός, που γεννήθηκε κοντά στο Ορβιέτο το 1217. Σπουδαστής στο Παρίσι από το 1236 ως το 1242, μπαίνει το 1243 στο τάγμα των Φραγκισκανών μικρών αδελφών, αλλά εξακολουθεί να μελετά ως το 1248, κάτω από την εποπτεία του θεολόγου Αλέξανδρου ντε Χαλές, του οποίου το έργο είναι παράλληλο με εκείνο του Αλβέρτου του Μεγάλου. Αρχίζει τότε να διδάσκει πρώτα τη βιβλική ερμηνεία, ύστερα πολύ νωρίς τη θεολογία. Το 1253, είναι επόπτης διδάσκαλος, στη σχολή των Φραγκισκανών στο Παρίσι. Αυτή την εποχή συντάσσει τα περισσότερα από τα συγράμματά του (Σχόλιο πάνω στα Αποφθέγματα, Περί της ευαγγελικής τελειότητας, Περί της γνώσεως του Χριστού, Digitized by 10uk1s

Περί του μυστηρίου της Τριάδος). To 1257, εκλέγεται γενικός επιτετραμμένος του τάγματός του, το οποίο αναδιοργανώνει και στους κόλπους του οποίου κατευνάζει τις διαμάχες που προκάλεσαν οι συζητήσεις για την πενία· αυτό τον υποχρεώνει να εγκαταλείψει την έδρα του. Το 1273, αναγορεύεται καρδινάλιος και γίνεται ένας από τους συμβούλους, που εισακούονται περισσότερο, του πάπα Γρηγορίου Ι'. Με αυτό τον τίτλο, παίζει ένα πολύ ενεργητικό ρόλο στην προετοιμασία της 2ης οικουμενικής συνόδου της Λυών, αλλά, ενώ συνεχίζεται αυτή, πεθαίνει μετά από μία σύντομη ασθένεια (1274). Παρά την επίσημη αυτή πλευρά της ζωής του, εξακολουθεί να ενδιαφέρεται για τα πνευματικά προβλήματα. Κάνει ομιλίες και εκδίδει ακόμη πολλές πραγματείες (Οδοιπορικό του πνεύματος προς τον Θεό, Περί των επτά χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος, Περί της συντάξεως των γνώσεων στη θεολογία κ.τλ.). Μέσα στην πινακοθήκη των Δασκάλων αυτού του αιώνα, πολύ συχνά θεωρείται και παρουσιάζεται σαν το υπόδειγμα του αντι-αριστοτελικού, άρα σαν ένας αφοσιωμένος στις παραδόσεις. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική, επειδή αναλαμβάνει, στην πραγματικότητα, όπως ο Αλβέρτος ο Μέγας και ο Θωμάς ο Ακινάτος, την εισαγωγή, στην «επιστημονική» μέθοδο, του αριστοτελισμού και ενός νέου φιλοσοφικού τρόπου για την προσέγγιση των προβλημάτων. Όπως εκείνοι, είναι πολύ προσεκτικοί, και ίσως περισσότερο από τους άλλους, αποκαλύπτει τους κινδύνους του νεωτερισμού, κι έτσι εναντιώνεται πολύ σταθερά στον αβερροϊσμό και δε διστάζει να επικρίνει, για ό,τι αφορά την ουσία, τον Αριστοτέλη. Αλλά δεν εξαιρεί ποτέ μια από τις βασικές αρχές του θωμισμού, δηλαδή τη δυνατότητα σχέσης μεταξύ του ανθρώπινου πνεύματος και του Θεού, χάρη σε μια διανοητική προσπάθεια. Αντίθετα, επιμένει ακατάπαυστα στον υπερβατικό καταυγασμό της ψυχής με τη βοήθεια της θείας ιδέας και τοποθετεί αποφασιστικά το Χριστό στο κέντρο της θεολογίας. Το όραμα του Θεού, στο οποίο μπορεί να φθάσει η ψυχή, δεν αποκτά την απόλυτη σημασία του, παρά μόνο αν στραφούμε προς το Χριστό, στον οποίο φθάνουμε με το μυστικισμό. Μ' αυτό τον τρόπο, συνενώνει εντός του, επιτέλους και με τελειότητα, τη διανοητική δύναμη και τη χριστιανική ευαισθησία, που πλουτίζεται στην πολύ ζωντανή πηγή του φραγκισκανισμού. Καθώς είναι άνθρωπος της δράσης και ενεργεί στο ανώτατο επίπεδο της Εκκλησίας για να λύσει πολύ δύσκολα προβλήματα, και επειδή είναι ένας λυρικός για τον οποίο η αγάπη του Θεού καθορίζει απόλυτα τη ζωή, για όλα αυτά εμφανίζεται σαν μια από τις πιο ισχυρές και τις πιο συμπαθητικές προσωπικότητες του καιρού του. Όμως η αυθεντία της νέας σκέψης και της θεολογίας παραμένει ο άγιος Θωμάς ο Ακινάτος, και αυτός Ιταλός, και αυτός επαίτης και, όπως και ο Αλβέρτος ο Μέγας, ιεροκήρυκας. Γεννημένος στη Ροκασέκα στο τέλος του 1224 ή στις αρχές του 1225 σε μια οικογένεια ευγενών, στην αρχή «αφιερωμένος» στο Θεό, στο γειτονικό αβαείο του Μόντε Κασίνο, σπουδάζει αργότερα στη Νεάπολη. Το 1224, προσχωρεί στους Δομινικανούς, παρ' όλη την αντίδραση της οικογένειάς του, ύστερα πηγαίνει να τελειοποιηθεί στο Παρίσι όπου είναι μαθητής του Αλβέρτου του Μεγάλου, τον οποίο ακολουθεί στην Κολωνία όπου παραμένει ως το 1252. Τότε επιστρέφει στο Παρίσι και ανακηρύσσεται διδάκτορ της Θεολογίας το 1256. Διδάσκει, σε μια από τις σχολές των Δομινικανών που έχουν ενσωματωθεί στο Πανεπιστήμιο, ως το 1259, και στα επόμενα χρόνια σε διάφορα σπουδαστήρια (studia) της Ιταλίας, ιδιαίτερα στη Ρώμη. Από το 1268 ως το 1272, ξαναγυρίζει στα μαθήματά του στο Παρίσι, την εποχή της μεγάλης διαμάχης των αβερροϊστών. Τότε αναγορεύεται επόπτης στο σπουδαστήριο των Ιεροκηρύκων στη Νεάπολη. Τον Ιανουάριο του 1274, εγκαταλείπει αυτή την πόλη για να παραστεί στη Σύνοδο της Λυών στην οποία δεν κατορθώνει να φθάσει, αφού ο θάνατος τον βρίσκει απροσδόκητα, ενώ πηγαίνει εκεί. Αφήνει πίσω του ένα έργο του οποίου οι κυριότεροι τίτλοι αντιστοιχούν πολύ συχνά σε μαθήματα που πράγματι είχε κάνει και το οποίο διαρθρώνεται γύρω από σχόλια πάνω στις Γραφές και συγγράμματα φιλοσοφικά και θεολογικά. Αυτά τα τελευταία αποτελούν κυρίως το τμήμα το πιο πυκνό σε έννοιες και κυρίως, ως περιεχόμενο, το πιο αξιόλογο. Το Σχόλιο πάνω στα Αποφθέγματα, οι διάφορες πραγματείες πάνω στα συγγράμματα του Αριστοτέλη (Τα Φυσικά, τα Μεταφυσικά, τα Ηθικά Νικομάχεια, τα Πολιτικά) και πάνω από όλα το Σύνολο εναντίον των Εθνικών, η Πραγματεία περί της αιωνιότητας του κόσμου, και η Θεολογική Επιτομή, που διαιρείται σε τρία τμήματα και που έγραψε από το 1267 ως το 1272, Digitized by 10uk1s

περιέχουν τη σκέψη του ολοκληρωμένη. Αυτή η σκέψη είναι τόσο δεμένη με τον αριστοτελικό προβληματισμό και εκφράζει με τόση σαφήνεια το αντικείμενό της και τα συμπεράσματα, που δεν είναι απαραίτητο να ξαναγυρίσουμε σ' αυτό. Ο Θωμάς ο Ακινάτος οδηγεί πράγματι, τον ουσιαστικό συλλογισμό του πάνω στις σχέσεις μεταξύ της λογικής και του χριστιανισμού και δείχνει με τον καλύτερο τρόπο πως η λογική μπορεί να ενισχύσει και να αποκαλύψει την πίστη, που παραμένει η πρωταρχική αλήθεια από την οποία απορρέουν τα πάντα και στην οποία δεν πρέπει να ζητάμε μια εξήγηση εντελώς λογική αφού δεν υπάρχει. Έτσι, διευρύνοντας το χώρο της λογικής και περιορίζοντας την έκταση του αναπόδεικτου, εκθειάζει αυτό το αναπόδεικτο σαν τη μοναδική πηγή του λογικού και το μοναδικό στήριγμα της ζωής. Επιπλέον, αν και συλλαμβάνει τη θεϊκή ιδέα με την ανθρώπινη νοημοσύνη του σε σημείο που, να αποεξανθρωπίζει τη θρησκεία κάνοντάς την περισσότερο από όσο θα έπρεπε διανοητική, παραμένει απόλυτα αφοσιωμένος σε μια καταφανή αρμονία της ψυχής με το Θεό και με το Χριστό. Εννοεί να θεωρεί το ιερό δόγμα ταυτόχρονα σαν μια επιστήμη και σαν μια σοφία, κι αυτό μας επαναφέρει στη νεο-πλατωνική παράδοση του Αγίου Αυγουστίνου. «Στην πραγματικότητα είναι πιο πιστός στη βαθιά ψυχική ανύψωση προς το Θεό του Αυγουστίνου σ' αυτή την αγάπη του νου που, μέσα στην πίστη και κάτω από την πειθαρχία του μυστηρίου, ασκείται ορμητικά. Η αριστοτελική επιστημολογία (είναι) το πολύτιμο όργανο αυτής της σύνθεσης, (αλλά) το πνεύμα παραμένει αυτό του Αυγουστίνου. Οι οπαδοί του Αυγουστίνου, περισσότερο μυστικιστές φαινομενικά, δεν μπόρεσαν να πραγματοποιήσουν την πνευματική ενότητα μιας ψυχής της οποίας η πρώτιστη θρησκευτική άσκηση θα ήταν η ίδια η άσκηση του νου. Με τον Άγιο Θωμά, η απέραντη περιέργεια του ανθρώπινου νου γίνεται θρησκευτική πράξη, και ακόμα περισσότερο άσκηση πίστεως». (M.D. Chenu). H σύνθεση είναι λοιπόν τέλεια. Επιτρέπει να αντιληφθούμε, να δεχτούμε και να κατανοήσουμε τον κόσμο και τον άνθρωπο σύμφωνα με την άποψη του Θεού και μέσα στην πραγματικότητα της χριστιανοσύνης. Αν και κατώτεροι από αυτά τα ύψιστα πνεύματα, αξίζει ν' αναφέρουμε και άλλους στοχαστές, επειδή λαμπρύνουν με τα έργα τους την ιστορία της Ευρώπης, ταξιδεύοντας συχνά από τη μία Σχολή στην άλλη, όπως ο Αλβέρτος, ο Μποναβεντούρα και ο Θωμάς. Μεταξύ των εξαίρετων νομομαθών που δίνουν μια νέα ορμή στη μελέτη και τη γνώση του ρωμαϊκού δικαίου και που, ταυτόχρονα εφαρμόζουν, στην ανάλυση που μας δίνουν για το δίκαιο αυτό, μία επιστημονική μέθοδο που επηρεάζεται από τον αριστοτελισμό, ο Φραγκίσκος Ακούρσι — Ακούρσιος — γεννημένος στη Φλωρεντία γύρω στα 1182, μαθητής του Άτζο, ύστερα καθηγητής στη Βολωνία, όπου πεθαίνει το 1260, φαίνεται πως είναι ο πιο ρωμαλέος, μολονότι ένα τμήμα του έργου του, η Συνήθης Ερμηνεία ή Μεγάλη Ερμηνεία, πάσχει από ορισμένα κενά, όσον αφορά τη γνώση της ιστορίας και της αρχαίας παιδείας. Ο Δομινικανός Ιάκωβος ντε Ρεβιγνί, που, την ίδια εποχή, διδάσκει στην Ορλεάνη, εισάγει στη μελέτη μια μέθοδο πολύ αυστηρή που θα εμπνεύσει τη γαλλική σχολή. Παράλληλα, το εκκλησιαστικό δίκαιο, σε πλήρη άνθηση από τα τέλη του 12ου αιώνα, εμπλουτίζεται χάρη σε αξιόλογους ειδκούς: οι «Βολωνοί» Ουζούτσιο, Αλέν, ο Τανκρέδος, ο Λαυρέντιος ο Ισπανός, ο Ιωάννης ο Τεύτων. Κοντά σ' αυτούς τους λόγιους που είναι οι μάρτυρες της νοημοσύνης αυτού του αιώνα, και που εκφράζουν τη σκέψη του, πρέπει να αναφέρουμε τους άρχοντες της πνευματικότητας και της ευσέβειας (τον Ιωκείμ ντε Φλόρε, τον Ιάκωβο ντε Βιτρί) καθώς και τους αντιπροσώπους της «φιλολογίας». Εκτός από το Βικέντιο ντε Μποβέ, τους χρονικογράφους Σαλιμπένε και το Ματθαίο από το Παρίσι, πολλούς ακόμα, μεταξύ των οποίων τους συγγραφείς που γράφουν στην κοινή γλώσσα. Η Ευρώπη των καθεδρικών ναών Η γοτθική αρχιτεκτονική Κατά τη διάρκεια της περιόδου κατά την οποία γεννιούνται τα πανεπιστήμια και διαμορφώνεται η αναζήτηση μιας ολοκληρωμένης εξήγησης του κόσμου και του ανθρώπου, η καλλιτεχνική παραγωγή, ήδη πολύ πλούσια από τον περασμένο αιώνα, αποκτά μια νέα δύναμη και σκοπεύει σ' Digitized by 10uk1s

ένα πιο πλατύ νόημα. Είναι η περίοδος της γοτθικής τέχνης, που θεωρείται σαν η κατεξοχήν μεσαιωνική κλασική τέχνη, μια τέχνη ουσιαστικά εκκλησιαστική, όπως και η ρωμανική, και η οποία, περισσότερο ακόμα από αυτή, βασίζεται καταρχήν πάνω σε αρχιτεκτονικές αντιλήψεις. Όμως δεν πρέπει να θεωρήσουμε τη γοτθική τέχνη σαν μια βίαιη ρήξη και μια απόλυτη καινοτομία που θα είχε βασιστεί καταρχήν στην ανακάλυψη και στη χρησιμοποίηση τεχνικών άγνωστων και αχρησιμοποίητων ως τότε. Στην πραγματικότητα, η νέα τέχνη απελευθερώνεται, μετά από μια αργή εξέλιξη, μέσα από τους τρόπους κατασκευής της θολωτής στέγης, και μέσα από τη γενική διάταξη των όγκων, ξεκινώντας από το θόλο, χάρη στους οποίους, διαμορφώνεται ένα άλλο όραμα του ιερού άσυλου που προσαρμόζεται εύκολα στη σκέψη, στις προθέσεις και στις νοοτροπίες του καιρού και γίνεται το πρόσωπο που τείνουν να πραγματοποιήσουν, μετά από νέες αναζητήσεις που οδηγούν τότε σε μια άκρα δεξιοτεχνία. Οι πρώτες ενδείξεις μιας αλλαγής εμφανίζονται όταν, στους μεγάλους ρωμανικούς ναούς, αποβλέπουν στην αύξηση του ύψους και στην ελάφρυνση του ογκώδους χαρακτήρα των κτιρίων. Η μεταμόρφωση δεν οφείλεται λοιπόν κυρίως στη διασταύρωση των διαγώνιων αψίδων. Ωστόσο, είναι φανερό πως αυτή η διασταύρωση, σε τεχνικό επίπεδο, επιτρέπει να εργάζονται γρηγορότερα και να ικανοποιούν πιο εύκολα τις επιθυμίες των αρχιμαστόρων καθώς και τις προτιμήσεις όλων εκείνων που ασχολούνται με τις κατασκευές. Στην αρχή, δεν είναι άλλωστε, παρά μία απλή τελειοποίηση του θόλου σε σταυροθόλια που ενισχύεται με δύο διαγώνια τόξα, τους διαγώνιους θόλους ή αψίδες. Η χρήση του είναι παλιά, αφού βρίσκουμε παραδείγματα, ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα στη Βόρειο Ιταλία και στην Αγγλία (Durham). Αλλά οι αρχιτέκτονες των γοτθικών ναών ξέρουν να τον χρησιμοποιήσουν με δεξιοτεχνία, χωρίζοντας κάθε θόλο από τους γειτονικούς με εγκάρσια τόξα και σταματούν στα πλάγια κάθε φάτνωμα που σχηματίζεται έτσι, είτε με ανοικτές αψίδες, είτε με τόξα οξυκόρυφα. Καθώς διαιρείται, από τη μία με τις διαγώνιες αψίδες, από την άλλη με τις δύο βάσεις των θόλων, ο αρχικός θόλος γίνεται φυσικά εξαμερής, αλλά μπορούμε να τον διαιρέσουμε σε πολλά διαμερίσματα και να τον αναπτύξουμε περισσότερο, χωρίς να αλλοιώσουμε την αρμονία του αφού, με κάθε τρόπο, οργανώνεται γύρω από ένα μοναδικό και σταθερό σημείο, την κλείδα, στο κέντρο της διασταύρωσης. Επιπλέον, δεν είναι δύσκολο να βασίσουμε τις διαγώνιες αψίδες και τα οξυκόρυφα τόξα πάνω σε στύλους, όταν μάλιστα η ρωμανική τέχνη, στα πιο μεγαλοπρεπή επιτεύγματά της (αβαείο του Cluny) χρησιμοποιούσε ήδη, και με πόση τόλμη και πόση επιτυχία, αυτές τις υψηλές κολόνες πάνω στις οποίες έπεφταν τα εγκάρσια τόξα, και από όπου ξεκινούσαν τα σταυροθόλια. Τέλος, σε τεχνικό επίπεδο μόνο, οι διαγώνιες αψίδες, κατά τη διάρκεια των εργασιών, υποβαστάζουν το θόλο, ενώ στεγνώνουν τα κονιάματα, και απορροφούν και συγκρατούν ύστερα τις καθιζήσεις και τις ελαφρές παραμορφώσεις που αυτός μπορεί να υποστεί. Από τη μεριά τους, όπως και στη ρωμανική τέχνη, οι εσωτερικοί εξώστες εξακολουθούν να χρησιμεύουν σαν αντιστηρίγματα. Εμφανίζεται αυτή η αρχιτεκτονική ήδη με σχετική σαφήνεια γύρω στα 1130, τουλάχιστον όσον αφορά τις προθέσεις, στον Άγιο Στέφανο της Καν (Caen), στον καθεδρικό ναό της Σενς (Sens) στα πρώτα τους θεμέλια και σε μερικά οικοδομήματα στην κοιλάδα του Ουάζ και στην κοιλάδα του Αιν. Αλλά ακόμα λίγο ανόμοια στην πραγματοποίησή της, η νέα αρχιτεκτονική επιβάλλεται με την κατασκευή του αβαείου του Αγίου Διονυσίου (Saint-Denis), κάτω από την εποπτεία ενός μεγαλοφυούς αρχιμάστορα, που τον διάλεξε ο Σιζέ (Suger) ο οποίος, φαίνεται πως είχε, ο ίδιος, μια αντίληψη για τη θρησκευτική τέχνη — χωρίς άμεση σχέση με τις τεχνικές — σύμφωνη με τη ρωμανική παράδοση. Η οικοδόμηση του χορού, που έγινε μετά από τον πρόναο και που τέλειωσε με την καθιέρωσή του το 1144, μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν «Το μανιφέστο της γοτθικής αρχιτεκτονικής» (Α. Erlande-Brandenbourg), δηλαδή μιας αρχιτεκτονικής που καταφέρνει να ενσωματώσει καθένα από τα στοιχεία των εσωτερικών όγκων, συνενώνοντας, μ' ένα πολύ σοφό σύστημα από διαγώνιες αψίδες και χάρη σε μια σειρά από κολόνες, τον κυκλοτερή νάρθηκα με τα ακτινωτά παρεκκλήσια, και που ελαφρύνει πολύ το βάρος των στηριγμάτων για να φωτίζεται Digitized by 10uk1s

καλύτερα. Η επίδραση αυτού του μνημείου, που εμπνέει απόλυτα τους κατασκευαστές, διαφαίνεται μετά το 1150 σε πολλούς μεγάλους καθεδρικούς ναούς — στο Σανλίς, στο Νουαγιόν, στη Σουασόν, στη Λαν, στο Παρίσι. Όμως, κι άλλα οικοδομήματα συμβάλλουν με την ακτινοβολία τους στην αρχιτεκονική εξέλιξη. Το προηγούμενο της Σανς, το βρίσκουμε ξανά στην Καντερβουρία (Trinity Chapel), στο χορό του Βεζελέ —που προσαρμόζεται χωρίς δυσκολία σε ένα υψηλό ρωμανικό κλίτος— και σ' εκείνο του Αγίου Γερμανού των Αγρών (Saint-Germain-des-Prés). Αλλού, επεμβαίνουν τοπικές παραδόσεις (καθεδρικοί ναοί της Ανζέ και του Μαν, κ.τλ.). Η εξάπλωσή του, όμως, δεν οφείλεται μόνο στην επιτυχία κάποιων οικοδομημάτων, αλλά και στη συνοχή και στην αρμονία του συνόλου των επισκόπων και του ανώτερου κλήρου, στον καπετιανό χώρο και στις γειτονικές χώρες —που διευκολύνουν τις ανταλλαγές— και περισσότερο ακόμα στη δράση των Κιστερσιανών, που χρησιμοποιούν το σχέδιο και τα σχήματα της γοτθικής τέχνης, επειδή αντιστοιχούν απόλυτα στην αντίληψή τους για ένα ιερό άσυλο το οποίο, με την ισορροπία του, την καθαρότητα της γραμμής του, οδηγεί προς το φως και το δέχεται, και μ' αυτό τον τρόπο, εξυψώνει την ψυχή χωρίς να έχει ανάγκη από άλλη διακόσμηση, εκτός απ' αυτή της αρχιτεκτονικής — η κιστερσιανή γοτθική τέχνη είναι τελείως απογυμνωμένη από διακοσμητικά στοιχεία. Στα τελευταία χρόνια του 12ου αιώνα, κατά τη διάρκεια του 13ου, και τουλάχιστον ως τις δεκαετίες του 1260-1280, έχουμε την πλήρη άνθησή του, όπου οι τεχνικές και αισθητικές αποκλίσεις εξαφανίζονται για να δώσουν τη θέση τους στη μεγαλοπρέπεια και στην κομψότητα, και όπου η διακόσμηση αποκτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της που ενσωματώνονται τέλεια στο αρχιτεκτονικό δεδομένο. Είναι επίσης η εποχή μιας σημαντικής εξάπλωσης του γοτθικού γεωγραφικού χώρου, που κάποτε εμποδίζεται από παραδοσιακές αντιστάσεις (ρωμανική αρχιτεκτονική) ή τοπικές και που δεν αγκαλιάζει, με τον ίδιο τρόπο, όλες τις περιοχές. Οι διαφορές που προκύπτουν απ' αυτό, παραμένουν περιορισμένες. Το κυριότερο χαρακτηριστικό είναι η ενότητα. Η κυριότερη καινοτομία βρίσκεται στην πολύ έξυπνη χρησιμοποίηση της αντηρίδας, η οποία, ως τότε, στη ρωμανική αρχιτεκτονική, έπαιζε έναν εξισορροπευτικό ρόλο στα πλάγια κλίτη. Ριγμένη στα όρθια, σε κάθε αρχή της καμάρας στις διαγώνιες αψίδες, δρασκελίζει με μία κομψή καμπύλη το ή τα πλάγια κλίτη για να δεχθεί τη γωνιοκόρυφη ώθηση, σ' ένα σημείο τοποθετημένο πολύ υψηλά και να τη μεταδώσει στο αντέρεισμα. Απ' αυτή τη στιγμή, δεν υπάρχουν περιορισμοί στην ανάπτυξη προς τα άνω των εκκλησιών, ενώ, κάτω από κάθε διασταύρωση, χωρισμένη περισσότερο από τις γειτονικές της με αυτό το σύστημα, δεν είναι απαραίτητοι οι χοντροί τοίχοι και είναι πολύ εύκολο να μεγαλώσουν τα παράθυρα. «Η αρχιτεκτονική μετατρέπεται σ' ένα παιχνίδι, πασάλων που υποστηρίζουν τους θόλους, και το κάθε μεσόστυλο μετατρέπεται σε ένα είδος κουβούκλιου». (Α. Erlande-Brandenbourg). Τα σχήματα, που, ως τότε, προέρχονται και κρατούν από τη ρωμανική αρχιτεκτονική, απλοποιούνται κάθετα, σε τέτοιο ύψος που μπορεί να προκαλέσει ίλιγγο και που το ξαναβρίσκουμε στο εξωτερικό, στην κατασκευή των πύργων πάνω στους οποίους υψώνονται λεπτά επιμήκη βέλη. Από εδώ η ανάπτυξη της τεχνικής διευρύνει την υπέρμετρη δύναμη της αναζήτησης, που από την αρχή, βασιζόταν σε ένα θρησκευτικό προβληματισμό. Πολλά είναι τα οικοδομήματα που λαμπρύνουν αυτή τη θαυμάσια επιτυχία. Οι «μεγάλοι» καθεδρικοί ναοί της Σαρτρ, Μπουρζ, Ρενς, Αμιένης, του Μποβέ, το Άγιο Παρεκκλήσιο (La Sainte-Chapelle) στο Παρίσι είναι τα πιο αξιόλογα αριστουργήματα στην Ιλ-ντε-Φρανς (Ile-de-France) (γύρω από το Παρίσι) και συντείνουν χωρίς συζήτηση να εκφράσουν την υπεροχή του καπετιανού χώρου σ' αυτή την καλλιτεχνική ανάπτυξη, την ίδια εποχή που το Πανεπιστήμιο του Παρισιού επιβάλλεται σαν η κεντρική εστία της χριστιανικής επιστήμης. Στις άλλες χώρες, χωρίς να φθάνουν σ' αυτή την τελειότητα και διατηρώντας κάποτε μερικά ειδικά χαρακτηριστικά, τα οικοδομήματα πολλαπλασιάζονται σε στενή συνάρτηση με τις χώρες καταγωγής τους. Αυτό έγινε στη Νορμανδία (Κουτάνς), στη Βουργουνδία, στην Βρετάνη, στο Ανζού. Στις νότιες επαρχίες, ο γοτθικός ρυθμός εισχωρεί πιο άμεσα ακόμα κάτω από τη «γαλλική» επιρροή, σαν συνέπεια της Digitized by 10uk1s

προσάρτησης τμήματος του Languedoc στη βασιλική επικράτεια και όταν όλη η επαρχία πέρασε κάτω από το μοναρχικό έλεγχο (για να διευθετηθεί η υπόθεση των Καθαρών του Αλμπί και σαν συνέπεια του γάμου του Αλφόνσου του Πουατιέ, αδελφού του Αγίου Λουδοβίκου με την κόρη και κληρονόμο του κόμη της Τουλούζης). Ύστερα απ' όλα αυτά, οι καθεδρικοί ναοί του Αλμπί και της Καρκασόν, χτίστηκαν αργότερα, και ακόμα περισσότερο επειδή είναι πιο καλαίσθητοι, αυτοί του Κλερμόν, του Ροντέζ και της Ναρμπόν είναι τα πιο αξιοσημείωτα και αντιπροσωπευτικά παραδείγματα. Εκτός Γαλλίας επίσης, η επιτυχία είναι μεγάλη. Στην Αγγλία, τα οικοδομήματα αυτής της εποχής δεν έχουν την κάθετη φορά των γαλλικών εκκλησιών και επεκτείνονται πάνω στο έδαφος με τεράστιες προσόψεις που δεν ταιριάζουν με την καθαρότητα των γραμμών. Τις βρίσκουμε σ' όλες τις περιοχές με πολύ ωραία επιτεύγματα (Λίνκολιν, Σάλισμπουρυ, Έξετερ, Υόρκη, Ουέλς, Μπαθ). Στη Γερμανία, όπου η αντίδραση είναι πιο επίμονη εμφανίζονται στο Μαγδεμβούργο στην Κωνσταντία, στο Όσναμπρικ, στη Βαμβέργη, στο Λίμπουργκ, στην Τριρ, στην Κολωνία, στο Μαρβούργο, στο Στρασβούργο κ.τλ. Στην Ιβηρική χερσόνησο, τα κυριότερα κέντρα, που επηρεάστηκαν κυρίως, με τη μεσολάβηση των Κιστερσιανών, είναι στην Αβίλα, Μπούργκος, Λεόν, Τολέδο, Αλκομπάσα κ.τλ. Στην Ιταλία, όπου οι παραδόσεις δυστροπούν στην ανάλυση του γοτθικού ρυθμού, η διείσδυση γίνεται πιο αργά (Ασίζη, Φοσανόβα, Γένοβα)· θα είναι πιο έντονη τον επόμενο αιώνα. Στην ανατολική και βόρεια Ευρώπη — και στους Αγίους Τόπους — ο γοτθικός ρυθμός, εισχωρεί και κει με αρκετή επιτυχία (Ρόσκιλντε, στη Δανία, Τροντχέιμ στη Νορβηγία, Λίνκεπιγκ και Ουψάλα στη Σουηδία· Καλόκσα, Τρόγκιρ, Άλμπα-Γιούλια· Βηρυττός, Βίβλος, Τορτόζα, Τύρος, Αμμόχωστος, Λευκωσία). Η κίνηση, ωστόσο συνεχίζεται και κατόπιν με πολύ μεγάλη ένταση, πέρα από το 13ο αιώνα. Αλλά, ήδη από τα 1270-1280, τείνει σχεδόν παντού στη δεξιοτεχνία για τη δεξιοτεχνία και στην τέχνη για την τέχνη, πράγμα που της αφαιρεί κάτι ουσιαστικό και δίνοντας στη διακόσμηση μια απόλυτη αυτονομία, οδηγεί στην υπερβολή και στην επιτήδευση και εμφανίζει — στον ακτινοειδή γοτθικό ρυθμό που προηγείται και παράγει τον φλογοειδή — τάσης, που ήδη μαντεύουμε σε μερικές υπερβολές της ρωμανικής εικονογραφίας, προς την κατεύθυνση αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε μπαρόκ (αυτός ο τελευταίος ρυθμός είναι, πέρα από αρχιτεκτονικά και τεχνικά δεδομένα, ένα χαρακτηριστικό σχεδόν μόνιμο κάθε καλλιτεχνικής δημιουργίας). Εικονογραφία και διακόσμηση Όμως, στην αρχή, η διακόσμηση, της οποίας η κυριότερη έκφραση είναι η γλυπτική, είναι ξένη ως προς αυτές τις ανησυχίες. Όταν μετά το 1150, προετοιμάζεται η γοτθική αρχιτεκτονική, υπάρχει ακόμα μια μεγάλη ποικιλία, σύμφωνα με τις ρωμανικές παραδόσεις από τις οποίες απαλλάσσεται με δυσκολία και της οποίας κρατά τα εικονογραφικά θέματα. Η μόνη της πρωτοτυπία εξαρτάται από την αντίληψη που είχαν οι αρχιμάστορες γι' αυτή, σε σχέση με το αρχιτεκτονικό σύνολο. Βλέπουμε λοιπόν τους γλύπτες να διαφοροποιούν και να ζωντανεύουν τις σκηνές που εμφανίζουν στα τύμπανα και να τοποθετούν αγάλματα, στις κολόνες των κύριων πυλών και στις πιο πλατιές πύλες. Αυτή η μέθοδος εμφανίζεται στον Άγιο Διονύσιο με το τύμπανο της Δευτέρας Παρουσίας, και επιβεβαιώνεται στη βασιλική πύλη της Σαρτρ (Chartres), όπου οι μορφές φωτίζονται ήδη με ένα χαμόγελο. Αυτός ο ρυθμός κατακτά σε λίγο όλη την Ιλ-ντε-Φρανς και τις γύρω περιοχές σε σημείο που, από το τέλος ήδη του 12ου αιώνα, παρά τις κάποιες τοπικές αναμνήσεις που προβάλλουν κάποτε, οι κανόνες της γοτθικής γλυπτικής είναι, σ' αυτές τις περιοχές, σαφώς και οριστικά προσδιορισμένοι. Βασίζονται καταρχήν σε μια ανανεωμένη εικονογραφία, που θέλει ιδιαίτερα να παρουσιάζει τη ζωή και να μιμείται πιστά το ζωντανό πρότυπο της φύσης και που εγκαταλείπει τις αρχαϊκές πεποιθήσεις, την ακαμψία των στάσεων, την απλοποίηση των πτυχώσεων και μάλιστα, την πολύ παιδαριώδη συμμετρία. Στο εξής αναζητούν, ξεκινώντας από το πραγματικό, να φθάσουν τις αιώνιες αλήθειες, υποτάσσοντας όλες τις λεπτομέρειες στην αρχιτεκτονική ενότητα του συνόλου. Digitized by 10uk1s

Συγχρόνως, όμως, δε χάνουν από τα μάτια τους την ανάγκη να διαπαιδαγωγήσουν τους πιστούς, αλλά ο γοτθικός καθεδρικός ναός πείθει περισσότερο παρά διδάσκει, από το γεγονός ότι πριν απ' όλα «εντυπωσιάζει» με τα ρωμαλέα θέματα που δεν παύει να επαναλαμβάνει. Στο κέντρο τους, βρίσκουμε μονίμως το Χριστό, γύρω από τον οποίο οργανώνονται τα πάντα και που δεν είναι πια ο Μεγαλοπρεπής Θεός της ρωμανικής εποχής, αλλά ο Ωραίος Θεός που συγκεντρώνει στο πρόσωπό του την ομορφιά και το μεγαλείο της ανθρωπότητας και υποδέχεται τον άνθρωπο, στο μεσότοιχο της πύλης, μ' ένα πρόσωπο όπου διαφαίνεται η πραότητα. Όπως παλαιότερα, αφηγούνται τη ζωή του, αλλά με τρόπο χαρούμενο, γεμάτο εμπιστοσύνη, αυθόρμητο. Με τον ίδιο τρόπο, στο κεντρικό τύμπανο όπου, συχνά, βρίσκεται ο Χριστός της Δευτέρας Παρουσίας, που εμφανίζεται πάνω στις νεφέλες, είναι ο Θεάνθρωπος σε όλη του τη μεγαλοψυχία που έρχεται να υποδεχθεί τους δίκαιους, περιτριγυρισμένος από αγγέλους, από προφήτες και από αγίους που γίνονται κοινωνοί, μέσα στη θεία ακτινοβολία, αυτής της απόλυτης συνάντησης του ανθρώπινου γένους και όλης της πλάσης. Σε συνδυασμό με τον υιό της και λαμπρύνοντας κατά τον πιο τέλειο τρόπο την ανθρώπινη όψη του χριστολογικού μυστηρίου, η Παρθένος αποτελεί το δεύτερο κυρίαρχο θέμα. Οι μεγάλες, σκηνές της ζωής της, που τις συνδέουν μ' εκείνες του Ιησού πιο εκτεταμένα απ' όσο το επιτρέπει το κείμενο των Γραφών, εμφανίζονται παντού. Γίνεται απαραίτητα ένας μεσολαβητής ανάμεσα στον άνθρωπο και στο Χριστό και εξυψώνει με το άτομό της την ανθρώπινη φύση, και ταυτόχρονα αποδίδει στη γυναίκα, κυρίως στην παρθένο και στη μητέρα, μια αξία που άλλοι συλλογισμοί είχαν τείνει να αλλοιώσουν. Από το 1250, κάτω από την επίδραση του φραγκισκανισμού, επιμένουν περισσότερο πάνω σ' αυτά. Ο ρεαλισμός γίνεται ακόμα πιο φανερός και η καλλιτεχνική έκφραση συγκινεί περισσότερο. Αυτές οι εικονογραφικές επιλογές διευκολύνουν και καθορίζουν την εξέλιξη της γλυπτικής που κατακτά την αυτονομία της από τις αρχές, ήδη του 13ου αιώνα και παύει να είναι μια απλή διακόσμηση στο οικοδομικό υλικό που υπάρχει, για να γίνει στοιχείο της αρχιτεκτονικής με την παράθεση μιας προσθήκης — αυτή η αυτονομία παραμένει όμως περιορισμένη, επειδή ο τελικός της σκοπός συνδέεται με το αρχιτεκτονικό σύνολο και επειδή η μορφή της πρέπει να δένεται αρμονικά με τις γραμμές μέσα στις οποίες οφείλουν να συγχωνευθούν για να μη σπάσουν την ενότητα και την ισορροπία. Υπάρχουν λοιπόν πολλαπλοί και ποικίλοι χώροι για τη γλυπτική, περισσότεροι ίσως στο εξωτερικό της Εκκλησίας — στους προδρόμους και στις κύριες πύλες της, στην πρόσοψη, στις εξωτερικές όψεις των τοίχων, στο κάτω τμήμα της σκεπής — ή στους διαχωριστικούς τοίχους τους χτισμένους στο εσωτερικό του κτιρίου — γύρω από το χορό, στον άμβωνα — παρά στα κύρια αρχιτεκτονικά στοιχεία (κύριο κλίτος, στύλοι), όπου διατρέχει τον κίνδυνο να εμποδίσει την κατακόρυφη ενατένιση (εκτός αν πετύχει να ενσωματωθεί με την αγαλματοποιία). Αυτή η γλυπτική, επιπλέον, όπως οι άλλες τεχνικές του θρησκευτικού διάκοσμου, διατηρεί μία κατηχητική πρόθεση, που την οδηγεί στην έκφραση της θρησκευτικής παιδείας της εποχής. Γι' αυτό δεν έχει σαν στόχο να εκθειάσει τη δική της αξία. Μ' αυτό τον τρόπο ήδη, από τα 1200-1220, τα έργα ανθούν μέσα στην ισορροπία. Η κύρια πύλη της Στέψης της Παρθένου στη Νοτρ-Νταμ στο Παρίσι, με τη σύνθεσή της, φτάνει σ' έναν αληθινό κλασικισμό — είναι διαρρυθμισμένη σε συμμετρικές αντιστοιχίες — και με το ρυθμό του, που αποφεύγει τη δραματική επιτήδευση και δε δέχεται να παρασυρθεί από την ανεκδοτολογία. Ο καλλιτέχνης, επιπλέον, περιορίζει σε μια και μοναδική σκηνή την Κοίμηση και την Ανάληψη στους ουρανούς της Μαρίας για να μη καταστρέψει τη συμμετρία. Η γνώση της Αρχαιότητας, που ανακάλυψαν στις αρχές του αιώνα, έχει τότε καλά αφομοιωθεί και οι εκτελέσεις αγγίζουν μια πραγματική τελειότητα, την οποία ξαναβρίσκουμε στην Αμιένη, στη Ρενς και σε άλλες εκκλησίες. Όμως, σ' αυτούς τους καθεδρικούς ναούς η έμφαση και η γαλήνια σοβαρότητα σκιάζονται κάπως, για να προβάλλουν την ατομικότητα, την οικειότητα, την ήδη επιτηδευμένη χάρη. Στην Αμιένη, οι τρεις μορφές του τοίχου μεταξύ των παράθυρων — ο Ωραίος Θεός, η Παρθένος και ο Άγιος Φραγκίσκος — μαρτυρούν αυτή την εξέλιξη, ενώ συγχρόνως συμμετέχουν, ακόμα στην τέχνη του Παρισιού. Στη Ρενς, όπου η γλυπτική κατακλύζει την εξωτερική και αυτή την εσωτερική αρχιτεκτονική, διάφοροι ρυθμοί αναμιγνύονται και οδηγούν σε παραστάσεις περισσότερο Digitized by 10uk1s

επιτηδευμένες, που πρότυπό τους είναι ο περίφημος άγγελος του Ευαγγελισμού, ο άγγελος με το χαμόγελο, αλλά που το βρίσκουμε και σε άλλα αγάλματα — και σε άλλα κτίρια επίσης (οι Απόστολοι στο Άγιο Παρεκκλήσιο, η πρόσοψη στη Μπουρζ κ.τλ.). Στα τέλη του αιώνα, όταν εγκαταλείπουν τη μεγάλη μνημειακή γλυπτική, η αγαλματοποιία στο εσωτερικό της εκκλησίας αναπτύσσεται σημαντικά, σύμφωνα μ' αυτό το οικείο όραμα που αναζητεί την πρωτοτυπία. Εκφράζεται, πριν απ' όλα, με τις πολλές Παρθένες με το βρέφος και με την ανάπτυξη τις επιτάφιας διακόσμησης. Όπως η αρχιτεκτονική, και η γοτθική γλυπτική αναπτύχθηκε λοιπόν στην Ιλ-ντε-Φρανς και στις αμέσως γειτονικές περιφέρειες και διαδόθηκε απ' αυτή την περιοχή. Συνάντησε τοπικές παραδόσεις και ειδικές προτιμήσεις που, διαφοροποιώντας την, είχαν επίσης, πότε-πότε, βαθύνει το νόημά της. Όλη η γοτθική Γαλλία, είχε επηρεαστεί και μαζί της, ή μετά από αυτή, οι άλλες χώρες. Στην Αγγλία, η προτίμηση για τη διακόσμηση, κληρονομημένη από το ρωμανικό ρυθμό, οδηγεί στην κατασκευή γλυπτών, μικρών διαστάσεων, που ενσωματώνονται στην αρχιτεκτονική μάζα και που είναι δύσκολο να εκλεπτυνθούν ή τείνουν ηθελημένα σε μεγάλα γλυπτά σύνολα, ιδιαίτερα στις προσόψεις όπου δεν αρκούνται πια σε μερικά αγάλματα στην κύρια πύλη, αλλά όπου τα πολλαπλασιάζουν μέσα σε κοιλώματα σε όλο τους το πλάτος. Στην Αυτοκρατορία, που σημαδεύεται από τα δικά της έθιμα, αυτός ο τρόπος είναι σπάνιος. Η διακόσμηση καταφεύγει στο εσωτερικό — στο Στρασβούργο, η Δευτέρα Παρουσία βρίσκεται στο νότιο βραχίονα του εγκάρσιου κλίτους. Επιπλέον, πολύ συχνά, οι καλλιτέχνες δεν καταφέρνουν να τη συγχωνεύσουν με την αρχιτεκτονική: στη Βαμβέργη, ένα πρωτότυπο εργαστήριο, που γνωρίζει τη γλυπτική της Ρενς εκτελεί μια σειρά έργων που τοποθετούνται μέσα σ' ένα οικοδόμημα, που ίσως είχαν κτίσει για αυτά. Στην Ιταλία, η παραγωγή δεν επηρεάζεται και τόσο από τη γαλλική αντίληψη· παραμένει συχνά πιστή στο ρωμανικό ρυθμό και μέσα ακόμα σε γοτθικά οικοδομήματα. Στην Ισπανία, αντίθετα, ο γοτθικός ρυθμός της Ιλ-ντε-Φρανς υπερισχύει, αλλά τα έργα είναι βαριά, κάτι που δε βλέπουμε στον τόπο της καταγωγής τους. Η γλυπτική δεν είναι ο μόνος τρόπος διακόσμησης. Η σπουδαία θέση που έχουν επιφυλάξει στα παράθυρα μέσα στην αρχιτεκτονική προσφέρει πολλαπλές δυνατότητες στην υαλογραφία (βιτρό). Αυτή χρησιμοποιείται σε μεγάλη αφθονία, ιδιαίτερα στη Γαλλία όπου διαμορφώνεται, γύρω στα 1220, ένας ρυθμός αρκετά ομοιογενής, παρ' όλο που παραμένουν διαφορές μεταξύ πολλών σχολών. Η τέχνη της υαλογραφίας φθάνει έτσι στην τελειότητά της στα 2600 μ2 των παράθυρων του καθεδρικού ναού της Σαρτρ. Αλλά ο καθεδρικός της Μπουρζ και πολλοί άλλοι ναοί έχουν επίσης λαμπρά βιτρό, που έγιναν την ίδια εποχή (1210-1240). Στα επόμενα χρόνια, εμφανίζεται η επιτήδευση, σαν αντίδραση προς τον κλασικισμό· λαμπρύνεται κατά τον πιο υπέροχο τρόπο στο Άγιο Παρεκκλήσιο. Αλλά, όποια και αν είναι η πρόθεση, όποια και αν είναι τα εικονογραφικά θέματα — που είναι τα ίδια με εκείνα των γλυπτών — η υαλογραφία προσφέρει κάτι παραπάνω από μια κατήχηση, αφού με το παιχνίδι των χρωμάτων διαχέει και προσανατολίζει το φως, και ταυτόχρονα προσελκύει το βλέμμα προς τα ύψη και προς αυτό το φως, επειδή ακριβώς τα παράθυρα είναι ψηλά, και συχνά ακόμα πιο ψηλά οι ρόδακες [τα στρογγυλά έγχρωμα παράθυρα]. Τα κυριότερα μνημεία Μέσα στη χριστιανοσύνη, στους κόλπους της οποίας το γοτθικό δίκτυο, λιγότερο εκτεταμένο απ' ό,τι ήταν το ρωμανικό, είναι όμως πυκνό και πλούσιο, κάποια πρότυπα οικοδομήματα λαμπρύνουν ιδιαίτερα την οικουμενική αξία αυτής της τέχνης, και παραμένουν μάρτυρες της Ευρώπης του καιρού εκείνου. Ο κατάλογος είναι άλλωστε σχετικά μακρύς: Παρίσι, Σαρτρ, Μπουρζ, Ρενς, Αμιένη, Μποβέ, Λαν, Μπαγιέ, Ρουένη, Κουτάνς, Τρεγκιέ, Σεν-Πολ-ντε-Λεόν, Ανζέ, Λε Μαν, Τουρ, Λυών, Λωζάνη, Αλμπί, Ναρμπόν, Σεν-Μπερτράν-ντε-Κομένζ, Ροντέζ, Ουέλς, Λίνκολν, Σαλίσμπουρυ, Έξετερ, Ντάρχαμ, Υόρκη, Λίμπουργκ, Μαγδεμβούργο, Βέρντεν, Βαμβέργη, Χάλμπερστατ, Κολωνία, Στρασβούργο, χωρίς να λογαριάσουμε τα υπέροχα κιστερσιανά αβαεία, με την πολύ απέριττη αρχιτεκτονική τους και πολύ πιο απογυμνωμένα (Ποντινί, Λονπόν, Βαλμάγν στη Γαλλία· Κασαμάρι Digitized by 10uk1s

στην Ιταλία· Κόριν και Μάουλμπρουν στη Γερμανία· Ράιλαντ στην Αγγλία· Αλκομπάσα στην Πορτογαλία κ.τλ.). Μεταξύ αυτών των μνημείων, η Παναγία της Σαρτρ δικαιούται να κατέχει την τιμητική θέση. Σ' αυτήν την πόλη, τόπο προσκυνήματος και ευλάβειας προς τη Μαρία, και μεγάλη άλλωστε αγροτική αγορά, το ρωμανικό οικοδόμημα που ο επίσκοπος Φιλμπέρ είχε χτίσει παλαιότερα, καταστράφηκε εν μέρει από μια πυρκαϊά το 1134. Υποχρεώθηκαν λοιπόν να το αποκαταστήσουν. Αυτό οδήγησε στην εγκατάσταση της βασιλικής κύριας πύλης με την υπέροχη γλυπτική διακόσμησή της (μεταξύ του 1150-1175) και στην πρώτη ανύψωση των δύο μεγάλων πύργων. Δυστυχώς, μια νέα πυρκαϊά, το 1194, προκάλεσε, πολύ σοβαρές καταστροφές και ανάγκασε να επιδιορθώσουν το σύνολο. Ήδη από το 1220, η πιο δύσκολη εργασία, το κύριο κλίτος, τα κατώτερα τμήματα του εγκάρσιου κλίτους και ο χορός είχαν τελειώσει. Μεταξύ του 1220 και του 1245 εργάστηκαν στα άνω τμήματα του εγκάρσιου κλίτους και στους πρόδρομους, που στηρίζονται πάνω τους. Η καθιέρωση του νέου ναού έγινε το 1264, οι επόμενοι αιώνες έμελλαν να προσθέσουν λίγα πράγματα σ' ένα οικοδόμημα του οποίου η σχετικά γοργή κατασκευή ήταν ένα τεκμήριο ενότητας του ρυθμού του. Μ' ένα κεντρικό κλίτος από εννέα μεσόστυλα, ένα εγκάρσιο κλίτος που προεξέχει αρκετά και με πολυγωνικό το κυκλικό μέρος του χορού, μ' ένα κλασικό κυκλικό κλίτος γύρω από το ιερό, η αρχιτεκτονική της Σαρτρ παρουσιάζει, μία πραγματική ισορροπία κάτω από διαγώνιους απλούς θόλους (μήκος 130 μ., ύψος του κεντρικού κλίτους 37 μ., πλάτος αυτού του κλίτους 16 μ, πράγμα που δεν εντείνει την αίσθηση του ύψους). Αντίθετα, το φως κατακλύζει το χώρο, χάρη στα ψηλά παράθυρα που καταλαμβάνουν σχεδόν το ήμισι του ολικού ύψους, φως που διυλίζεται και αντανακλάται από μία ασύγκριτη στοά από 173 υαλογραφίες των αρχών του 13ου αιώνα και από τους ρόδακες και τα ποικιλόχρωμα τζάμια της πρόσοψης καθώς και από αυτά στα πλάγια κλίτη του χορού και στους βραχίονες του εγκάρσιου κλίτους. Η γλυπτική διακόσμηση, ακόμα κάπως αρχαϊκή, αλλά ήδη πλήρως επηρεασμένη από τη γοτθική αναζήτηση, αυτή στους παραστάτες, τη βασιλική κύρια πύλη και στις κύριες πύλες του εγκάρσιου κλίτους, προβάλλει ακόμα περισσότερο την ομορφιά του συνόλου. Η Ρενς (Reims) είναι ο καθεδρικός ναός του χρίσματος του βασιλιά. Η ρωμανική εκκλησία, ήδη πολύ εκτεταμένη και αρκετά σύνθετη σαν ρυθμός, είχε καεί κατά τη φοβερή πυρκαϊά που κατέστρεψε την πόλη το 1210. Το νέο κτίριο, άρχισε να χτίζεται από το 1211 ήδη κάτω από τις οδηγίες του αρχιμάστορα Ιωάννη ντ' Ορμπέ που είχε αναγείρει το χορό και αρχίσει το εγκάρσιο κλίτος. Οι εργασίες δεν προχωρούσαν γοργά, από έλλειψη χρημάτων και σαν συνέπεια των πολιτικών φιλονικιών μέσα στην πόλη. Ο χορός τέλειωσε μόνο το 1241 με τον Ιωάννη Λελού, διάδοχο του ντ' Ορμπέ, ο οποίος ανάλαβε τις δυτικές κύριες πύλες, ενώ ο Γκοσέ ντε Ρενς επιβλέπει τη γλυπτική. Αλλά μόνο στις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα και τις πρώτες του 14ου το κεντρικό κλίτος και η πρόσοψη χτίστηκαν, χωρίς να έχει πραγματικά τελειώσει το σύνολο, αφού δεν έπαψαν να εργάζονται ως το τέλος του 15ου αιώνα. Έχοντας μήκος 139 μ., μ' ένα κεντρικό κλίτος με πλάτος 14.60 μ. και ύψος 38 μ. η Εκκλησία ελκύει το βλέμμα προς τα άνω. Το κεντρικό κλίτος έχει δέκα μεσόστυλα και πλαισιώνεται από πλάγια κλίτη, το εγκάρσιο κλίτος έχει δύο για κάθε βραχίονα, καθώς και ο χορός που λήγει σε πολυγωνικό σχήμα με εφτά επιφάνειες, με ένα κυκλικό κλίτος γύρω από το ιερό όπου ανοίγουν πέντε παρεκκλήσια ακτινωτά. Αλλά τα πιο αξιοσημείωτα αρχιτεκτονικά στοιχεία βρίσκονται στα αντερείσματα και στην πρόσοψη: τα πρώτα είναι αληθινά αριστουργήματα καμωμένα από αντηρίδες σε διπλούς ζυγούς, τον ένα πάνω στον άλλο, στηριγμένα σε κομψά υπερείσματα που αμβλύνονται με πολυγωνικές πυραμίδες. Στην πρόσοψη, τρεις μνημειακοί χαμηλοί πρόδρομοι με υπερκείμενες βαθιές αψίδες και λυγερά τορνεύματα, δίνουν στην είσοδο του ναού μια αρμονική μεγαλοπρέπεια. Εδώ είναι που οι γλύπτες πραγματοποίησαν τα καλύτερα έργα τους, με τα μεγάλα αγάλματα των αποστόλων, των αγίων και των βασιλέων, ενώ στον πρώτο όροφο το κεντρικό ρόδο, το αφιερωμένο στην Παρθένο, μοιάζει με σφραγίδα, τυπωμένη μεταξύ των δύο πύργων, και η οποία επικυρώνει την αρχιτεκτονική και τη διακοσμητική ενότητα. Στο Μπαγιέ (Bayeux), τα χαμηλά τμήματα του κυρίως ναού και οι δύο πύργοι, που επισκευάστηκαν Digitized by 10uk1s

το 13ο αιώνα, χρονολογούνται από τη ρωμανική εποχή. Αλλά όλα τα υπόλοιπα τμήματα και τέλος το σύνολο είναι γοτθικά. Μεταξύ των δύο ρυθμών άλλωστε, δεν υπάρχει δυσαρμονία και το κεντρικό κλίτος παραμένει πολύ ισορροπημένο, πράγμα που δείχνει ότι δεν υπάρχει τεχνική ρήξη ανάμεσα στο ρωμανικό και στο γοτθικό ρυθμό. Τις αψίδες του κλίτους ξεπερνούν ψηλά παράθυρα, μέσα από τα οποία το φως ζωντανεύει την πιο αρχαϊκή βάση. Αλλά, εκτός από το νότιο βραχίονα του εγκάρσιου κλίτους του οποίου η πύλη παρουσιάζει, λαξευμένη στο τύμπανό της, τη ζωή του Θωμά Μπέκετ, εκείνα που τραβούν την προσοχή μας είναι ο τριώροφος χορός, με τις μεγάλες αψίδες που χωρίζονται από ρόδακες με την αψίδα και τα πέντε ακτινωτά παρεκκλήσια και κυρίως το κυκλικό μέρος του ιερού στολισμένο με πυραμιδοειδείς πυργίσκους. Στο Languedoc, ο καθεδρικός ναός — φρούριο του Αλμπί, που έκτισαν θα μπορούσαμε να πούμε, για να είναι μάρτυρας της συντριβής των Καθαρών — «Θα το δημιουργήσω», είπε ο επίσκοπος, που επιχείρησε την οικοδόμησή του το 1982, «σαν σύμβολο της δύναμης, σαν ύμνο στον θρίαμβο της σταυροφορίας». — Μεγαλοπρεπής σε δύναμη μέσα στις μεγάλες κόκκινες πτυχώσεις του, χρονολογείται από το έσχατο όριο του 13ου αιώνα και ακόμα περισότερο από τον 14ο. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ναούς της Ροντέζ και της Ναρμπόν, ενώ στο Μπεζιέ, την Κομένζ, στην Καρκασόν είναι ανάμικτοι ο ρωμαϊκός και ο γοτθικός ρυθμός». Στην Αγγλία, η μεγαλύτερη επιτυχία του πρώιμου γοτθικού ρυθμού είναι ο καθεδρικός ναός του Λίνκολν (του οποίου ορισμένες υποδομές είναι ρωμανικές), ενώ από την εποχή της μεγάλης άνθησης, το Σάλισμπουρν και το Έξιτερ — και αργότερα της Υόρκης — είναι τα ωραιότερα πρότυπα. Στο Λίνκολν, οι εργασίες άρχισαν γύρω στα 1190 κάτω από την εποπτεία ενός Γάλλου, του Ζοφρουά ντε Νουαγιέ (που κάλεσε ο επίσκοπος Ούγος ντ' Αβαλόν), και που καταγόταν από το Ντοφινέ, όταν η ρωμανική εκκλησία, που είχε ήδη ερημωθεί μια φορά από πυρκαϊά το 1141, καταστράφηκε πάλι από σεισμό το 1185. Κατασκεύασαν έτσι, σ' ένα πολύ καθαρό ρυθμό, τον χορό μ' ένα κυκλικό κλίτος γύρω από το νερό που άνοιγε σε πέντε μικρές αψίδες, και το εγκάρσιο κλίτος του οποίου οι βραχίονες τελειώνουν, και αυτοί, σε ημικυκλικά επίπεδα. Από το 1250, ο κυρίως ναός εκτοξεύεται με πολύ εξεζητημένους θόλους, οι οποίοι σκεπάζουν επίσης το υπέροχο πίσω τμήμα του νερού. Συμπληρωμένος με μια επιβλητική πρόσοψη, παρ' όλα αυτά, ο ναός είναι πολύ ισορροπημένος. Στις γερμανικές χώρες, το Στρασβούργο, κατέχει τον πιο περίφημο καθεδρικό ναό, που είναι ένα από τα πιο λαμπρά μνημεία της γοτθικής αρχιτεκτονικής, πάνω στο οποίο ασκήθηκε βαθιά η επίδραση του Ιλ-ντε-Φρανς. Ο χορός, όμως, που απέμεινε από την προηγούμενη εκκλησία, είναι ρωμανικός, αλλά ενώνεται, χωρίς δυσαρμονία, με το κεντρικό κλίτος, που άρχισε γύρω στα 1250 και καλύφτηκε το 1275. Αυτό το κλίτος εμπνέεται από εκείνο του Αγίου Διονυσίου, με αναλογίες πιο βαριές, για να προσαρμοστεί στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους. Αποτελείται από επτά μεσόστυλα με φαρδιά πλάγια κλίτη. Η πρόσοψη χτισμένη στα τέλη του αιώνα και στις αρχές του 14ου, μιμείται αυτών της Νοτρ-Νταμ στο Παρίσι. Με τους τρεις πρόδομούς της και τα αξιόλογα γλυπτά τους, με το μεγάλο ρόδο που περιστοιχίζεται από ανοίγματα όπου δεσπόζουν τα αγάλματα, με τους δύο πύργους από τους οποίους ο ένας έχει ένα πολύ ψηλό τόξο του 15ου αιώνα, είναι ένα πολύ μεγάλο επίτευγμα. Ο καθεδρικός της Κολωνίας, και αυτός πολύ γνωστός, έχει υποστεί, όπως το Στρασβούργο, τη γαλλική επίδραση. Οι κατασκευαστές του όμως, που έθεσαν τον πρώτο λίθο το 1248, είχαν τη φιλοδοξία να κάνουν κάτι περισσότερο και να κτίσουν ένα ναό που θα ξεπερνούσε όλους τους άλλους. Η κατασκευή του υπήρξε αργή (καθιέρωση το 1322 μόνο, συνέχιση των εργασιών σ' όλο το 14ο αιώνα, τελική αποπεράτωση στο 16ο). Οι θόλοι (46 μ.) ανεβαίνουν πιο ψηλά από την εκκλησία της Αμιένης (42 μ.) αλλά δε φθάνουν το ύψος, άλλωστε υπερβολικό, του Μπουβέ (48 μ.). Ο κυρίως ναός ξεπερνά σε μήκος αυτόν της Αμιένης, που είναι ο πιο εκτεταμένος γαλλικός καθεδρικός ναός (136 μ. αντί για 133 εσωτερικά· 148 μ. αντί για 145 μ.) για ένα ολικό πλάτος 61 μ. Το εσωτερικό αποτελείται από ένα κεντρικό κλίτος με διπλούς παράπλευρους διαδρόμους. Το σύνολο Digitized by 10uk1s

τερματίζεται σε επτά ακτινωτά παρεκκλήσια. Το νόημα της γοτθικής τέχνης Αν αναλύσομε την τέχνη του 13ου αιώνα μέσα απ' αυτά τα σημαντικά έργα και από τα κυριότερά της μνημεία, που αντιστοιχούν στην εποχή της μεγάλης της άνθησης, ανακαλύπτουμε, την πρόθεση και την έννοιά τους μέσα στη διαρρύθμιση των όγκων που εμφανίζονται σαν να παραμένουν κενοί, επειδή η ανύψωση, η καθαρότητα των γραμμών και η διάχυση του φωτός τους αφαιρούν κάθε ιδιαίτερη αξία, σε σημείο που κάποτε δίνει στις αψίδες μια όψη κατακερματισμένη. Η ενότητα του κτιρίου πραγματοποιείται στο εσωτερικό με την εξαφάνιση κάθε οικοδομικού στοιχείου που όλα παρασύρονται προς τα πάνω και ακτινοβολούν από τη λάμψη του φωτός ή από το παιχνίδι των χρωμάτων. Μέσα απ' αυτά, ξαναβρίσκουμε τις μεταλλαγές σε βάθος που συγκλονίζουν τους κληρικούς και τους διανοούμενους και που εξυψώνουν τη θεολογία και τη σκέψη γενικά, σε σημείο που δεν είναι καθόλου παράλογο να συνδέσουμε το θωμισμό με το γοτθικό ρυθμό, ανακαλύπτοντας συνάμα ότι η διατήρηση ενός είδους ρωμανικού πνεύματος ή άλλων παραδόσεων αντιστοιχεί σ' αυτό του νέο-πλατωνικού αυγουστινισμού, και ότι οι υπερβολές του ακτινοειδούς ρυθμού έχουν τις αντιστοιχίες τους στις αβερροϊκές αμφισβητήσεις. Εδώ, πρώτα από όλα ο Θεός είναι Φως. Μέσα στον καθεδρικό ναό, η παρουσία του «εκδηλώνεται» απόλυτα. Είναι το κέντρο και είναι το παν. Ξεπερνά τους όγκους των οποίων τα σχήματα τείνουν να εξαφανιστούν, καθώς και τα κενά, τα οποία άλλωστε δεν είναι παρά φαινομενικά. Αλλά δεν είναι ένα πνεύμα. Είναι ο ενσαρκωμένος Θεός, ο Χριστός-Θεός. Όμως, αντίθετα από το ρωμανικό Θεό που παρέμενε θαυμαστός και κρυφός και που ο πιστός όφειλε να ανακαλύψει μέσα στο Χριστό, ο γοτθικός ενσαρκωμένος Θεός επιβάλλεται από μόνος του. Υπάρχει, δεν τον αναζητούν πια, αφού τον έχουν βρει από πολύ καιρό. Κατά τον ίδιο τρόπο, η εκκλησία, με την αρχιτεκτονική της που ελευθερώνεται από τα σχήματα, εμπεριέχει τον άνθρωπο και τη φύση, εμβαπτισμένους και ακτινοβόλους μέσα στο φως — αυτό ανακαλύπτεται και εκθειάζεται μέσα στη διακόσμηση. Ο άνθρωπος έχει λοιπόν απόλυτα αποκατασταθεί, χάρη στην Ενσάρκωση και στη Λύτρωση, των οποίων την έννοια κατανοούν πλήρως, ενώ η επικοινωνία, με το Θεό μέσα στη ρωμανική τέχνη παραμένει ανησυχητική και καλύπτεται από μια όψη πολύ «μυστηριώδη». Η φύση αποκαθίσταται επίσης, και παύει να νοείται σαν μια αμφιλεγόμενη πραγματικότητα μέσα στην οποία ο δαίμονας έπαιξε σημαντικό ρόλο. Επιπλέον, την αποδέχονται όπως είναι και όχι «σαν καθρέφτη» (L. Génicot) και ακριβώς εδώ βρίσκεται το επιχείρημα που ξεχωρίζει απόλυτα την τέχνη του 13ου αιώνα από αυτή του 11ου και σημαδεύει πολύ πιο έντονα τη διαφορά αυτών των δύο πολιτισμών. Η δεύτερη, τέλος, εκφράζει μια βαθιά ισορροπία, μια πολύ σταθερή πίστη στο Θεό, στον άνθρωπο και στον κόσμο. Κόσμο που δημιουργήθηκε από το Θεό και που οργανώθηκε για τον άνθρωπο και που είναι η χριστιανοσύνη — εδώ βρίσκουμε ξανά το πλαίσιο αυτού του πολιτισμού. Μαρτυρεί μία ρωμαλέα αισιοδοξία, μια πραγματική χαρά. «Το φως, που εμφανίζεται ταυτόχρονα σαν τον ίδιο το Θεό και σαν την ενέργεια που ενώνει τη ψυχή με το Θεό, γεμίζει απόλυτα τη βασιλεία των ουρανών, της οποίας τα όρια σηματοδοτούνται συμβολικά από τους τοίχους του καθεδρικού ναού» (G. Duby). Ποτέ ίσως δεν υπήρξε τόση απόλυτη αρμονία μεταξύ της τέχνης και του πολιτισμού. Στη γοτθική αρχιτεκτονική, οι εσωτερικοί όγκοι συμπεριλαμβάνονται απόλυτα σ' ένα κλειστό σύμπαν, αλλά που είναι η οικουμένη, ενώ, απ' έξω, το κτίριο τείνει να κατακτήσει το διάστημα και, με τα βέλη του, να φτάσει στον ουρανό. Η γοτθική είναι λοιπόν η τέχνη της Δύσης στο 13ο αιώνα, παρ' όλο που καλύπτει άνισα την έκτασή της. «Ενσαρκώνει τη λαχτάρα της ψυχής για διαύγεια, το ιδανικό των σωστών αναλογιών, τη λογική κατασκευή που την είχε δημιουργήσει». (L. Génicot). Ως ποιο σημείο είναι επίσης και η τέχνη των Δυτικών; Όπως και για τη ρωμανική και όπως σ' όλες τις εποχές, η απάντηση σ' αυτή την ερώτηση είναι δύσκολη. Είμαστε υποχρεωμένοι να διαπιστώσομε ότι μια μικρή ομάδα διανοούμενων και Digitized by 10uk1s

κληρικών αντιλαμβάνεται τη σημασία της που, άλλωστε, αυτοί συμβάλλουν αποφασιστικά να της δώσουν. Για τους υπόλοιπους, δε θα ήταν υπερβολή να σκεφτούμε ότι ο συμβολισμός του φωτός δεν μπορούσε να διαφύγει συνειδητά ή υποσυνείδητα από τα πλήθη και ότι τους έφερνε μέσα στη χαρά, αλλά με μια περισσότερο ή λιγότερο μεγάλη σαφήνεια και πάντως οπωσδήποτε υποκειμενικά, την παρουσία του Χριστού-Θεού.

Οι γοτθικοί καθεδρικοί ναοί και οι γοτθικές εκκλησίες παραμένουν λοιπόν οι πιο αξιόλογοι, οι πιο ελκυστικοί και οι πιο ζωντανοί μάρτυρες της παιδείας του 13ου αιώνα· η πρωτοτυπία και η δύναμή τους αποκαλύπτονται και σε διάφορες εκφράσεις μιας «οικουμενικής» σκέψης, η οποία διαμορφώνεται ήδη από τον 12ο αιώνα μέσα στα πλαίσια της χριστιανοσύνης, που θεωρείται ένας πολιτικός, δυναμικός και απόλυτα συνεκτικός οργανισμός. Ο ιστορικός διαπιστώνει ότι η κυριότερη εστία αυτού του πολιτισμού βρίσκεται στη Γαλλία, και ειδικότερα στην καρδιά του καπετιανού χώρου. Εδώ δημιουργείται και αναπτύσσεται το πρώτο πανεπιστήμιο της Δύσης, εδώ γεννιέται και εξελίσσεται η γοτθική τέχνη. Δεν πρέπει όμως να συμπεράνουμε ότι η Δύση κυριαρχείται τότε από τη Γαλλία — ούτε πως η Ευρώπη δεν είναι παρά μια διευρυμένη Γαλλία. Επειδή από τη μια η Ρώμη, κέντρο της υπέρτατης εξουσίας, όπου πνέει με μια ασύγκριτη ορμή το χριστιανικό Πνεύμα — εκείνης της εποχής — και η Ιταλία με τον πλούτο της μετρούν επίσης πολύ. Από την άλλη, οπωσδήποτε, αυτές οι υπεροχές δεν προκαλούν καμία πραγματική παραφωνία και δεν βλάπτουν με κανένα τρόπο τη συσπείρωση — μήπως το Πανεπιστήμιο του Παρισιού δεν είναι ο χώρος όπου ανταμώνουν όλοι οι Ευρωπαίοι θεολόγοι, από τους οποίους οι πιο επιφανείς δεν είναι Γάλλοι; Τελικά, ο πολιτισμός του 13ου αιώνα είναι αυτός της εκλογικευμένης σύνθεσης, για να ξεπεραστούν οι διαφορές και οι αντιθέσεις. Είναι αυτό που πραγματοποιεί σε πολιτικό επίπεδο η χριστιανοσύνη (με τις εξουσίες της, την ιδεολογία της, την ηθική της), στο πνευματικό επίπεδο ο θωμισμός, στο καλλιτεχνικό επίπεδο, ο γοτθικός ρυθμός. Μ' αυτό τον τρόπο, μέσα σ' ενάμισι αιώνα, (κάποιες προηγούμενες εκδηλώσεις τον είχαν προαναγγείλει), πραγματοποιήθηκε μια βαθιά μεταλλαγή, σ' αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «διανοητικοί μηχανισμοί», δηλαδή τρόποι διαλογισμού, τρόποι σύλληψης των συγκεκριμένων και αφηρημένων δεδομένων και αντίζηλης των ιδεών, πράγμα που οδήγησε σε μια αληθινή αλλαγή της νοοτροπίας. Αυτή η κίνηση πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με σχήματα αρκετά σαφή. Οι πρώτες απόπειρες ξεκίνησαν από τη συνειδητοποίηση των αντιφάσεων εκείνης της εποχής, για να καταλήξουν σε λύσεις που μπορούσαν να τις μειώσουν. Για να το επιτύχει, ο διανοούμενος ενεργούσε κάποτε αναζητώντας τις ομοιότητες και τις αναλογίες που του επέτρεπαν να γενικεύει, αποκλείοντας τα αντίθετα επιχειρήματα, που τα θεωρούσε, μέσα από τις ενδείξεις, ως απαράδεκτα. Αλλά, πολύ συχνά, ενεργούσε σύμφωνα με την καλύτερη διαλεκτική μέθοδο και συνάρμοζε τα αντίθετα μέσα σ' ένα ολικό συμπέρασμα. Η λύση στην οποία φθάνουμε, μ' αυτό τον τρόπο, για κάθε πρόβλημα, είναι λοιπόν, από τη μια νοητή δηλαδή λογική, που την αποδέχεται το λογικό, και βοηθά τη διάνοια να συλλάβει απόλυτα, ακόμα κι αν ορισμένες διατυπώσεις παραμένουν αναπόδεικτες· από την άλλη, οικουμενική, δηλαδή που μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις περιπτώσεις και να τις περικλείσει όλες. Έτσι, ο νέος τρόπος ενέργειας έτεινε κυρίως να εννοήσουν, να τοποθετήσουν και να εξηγήσουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννιούνται και διαρθρώνονται ποικίλα στοιχεία, διαφορετικά και αντιμαχόμενα μεταξύ τους, και να προσδιορίσουν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο το πνεύμα θα στηριχτεί και θα επαναπαυτεί. Η διανοητική και η ψυχική στάση βασίστηκε λοιπόν σε μια απόπειρα, που ξεκινά από πολύ ψηλά και πάει προς το κάτω. Ήταν αυτή των στοχαστών, των λογίων, των καλλιτεχνών. Αλλά μετά από μακρόχρονες πορείες, είχε διαπλάσει όλα τα πνεύματα, έτσι ώστε να αποτελέσει χωρίς αμφιβολία, ένα από τα θεμελιώδη στοιχεία της ευρωπαϊκής «νοοτροπίας», κυρίως από τη στιγμή όπου μπορούν να ασκηθούν ακλόνητες επικρίσεις, που αντιμάχονται αυτές τις απόλυτες εξηγήσεις, επικρίσεις που θα καταλήξουν και αυτές σε άλλες συνθέσεις.

Digitized by 10uk1s

Η Ευρώπη κλείνει μέσα της την οικουμενικότητα, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ήπειρο. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι αυτό το οραματίστηκε, για πρώτη φορά, στο 13ο αιώνα.

ΠΑΡΑΦΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΕΙΣ Μέσα στη γένεση της χριστιανοσύνης του 13ου αιώνα, υπάρχουν απρόοπτα, μέσα στην οικοδόμηση αδυναμίες, μέσα στην αρμονία παραφωνίες. Τα διάφορα επιχειρήματα που αντιμάχονται την ενότητα δεν έχουν όλα, την ίδια δύναμη αποσύνδεσης. Υπάρχουν μερικά που δεν αμφισβητούν παρά τοπικά ή περιορισμένα ή που, επενεργώντας σε γενικό επίπεδο, δεν αμφισβητούν ουσιαστικά τη συνοχή, την οποία τείνουν μόνο να εκφράσουν, κάτω από άλλες μορφές. Αλλά, αντίθετα, έχουν μια καταστρεπτική δύναμη που καταγίνεται να κατακερματίσει το οικοδόμημα και να αλλοιώσει ολοκληρωτικά το προτεινόμενο ιδεώδες, καθώς το υποκαθιστά με στόχους πολύ διαφορετικούς. Η αμφισβήτηση των κατεστημένων εξουσιών Οι φεουδαρχικές εξεγέρσεις Οι συγκρούσεις που εμφανίστηκαν παλαιότερα, ξεσπούν, ακόμα συχνότερα, μετά το 1150 και κατά το 13ο αιώνα. Αυτό συμβαίνει με τις αναμετρήσεις, τις λίγο-πολύ οργανωμένες, που οι άρχοντες προκαλούν κατά των μοναρχικών εξουσιών, που θέλουν να τους ελέγχουν, να τους υποτάξουν, να τους εξαναγκάσουν όλο και πιο απόλυτα. Αυτές οι διαμάχες είναι εξόχως πολιτικές, ακόμα και όταν συσπειρώνουν, εναντίον των βασιλέων, πάρα πολλά άτομα που ανήκουν στην ίδια κοινωνική ομάδα, — η οποία άλλωστε διαιρείται, επειδή υπάρχουν αυτοί που συνδέουν την τύχη τους με την τύχη του μονάρχη και που του μένουν πιστοί — ακόμα και όταν, τελικά, γίνονται αφορμή για να συνειδητοποιήσουν αυτοί οι άνθρωποι την αλληλεγγύη που τους ενώνει και που βασίζεται στη θέση που κατέχουν στην κοινωνία. Αυτές οι διαμάχες εξελίσσονται με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με τις περιοχές. Στην Αυτοκρατορία, δεν υπάρχει αληθινή εξέγερση, ούτε κανένα κίνημα που να στρέφεται με μεγάλη βιαιότητα εναντίον του μονάρχη. Αυτή η πρωτοτυπία οφείλεται συγχρόνως στην εσωτερική οργάνωση του βασιλείου της Γερμανίας και στις διαφορές που φέρνουν αντιμέτωπους τους αυτοκράτορες Στάουφεν και την παπωσύνη. Πράγματι, στη Γερμανία, όταν μετά τη διαμάχη για την Ανάδειξη Επισκόπων που είχε επιτρέψει να εκδηλωθεί η έντονη δυσαρέσκεια της φεουδαρχίας και μετά από τις πρώτες αμφισβητήσεις με την οικογένεια των Βελφ, ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας αποκαθιστά τη βασιλική εξουσία, αφού προσεταιρίστηκε τους ανώτερους ευγενείς — τους πρίγκιπες — στην επιτυχία του, κι αφού έθεσε στην υπηρεσία του ένα τμήμα των κατώτερων ευγενών που συνδέονταν με τις κρατικές υπηρεσίες. Εδραιώνεται λοιπόν μ' αυτόν τον τρόπο μια συμφωνία που βασίζεται στο κοινό συμφέρον. Η νέα ρήξη που επέρχεται με τον Ερρίκο το Λέοντα, αρχηγό της οικογένειας των Βελφ, ύστερα, είκοσι χρόνια αργότερα, ο εμφύλιος πόλεμος, μεταξύ του Στάουφεν Φίλιππου της Σουηβίας και του γιου του Ερρίκου Όθωνος της Βρουνσβίκης, δείχνουν τις δυσκολίες της συνεννόησης, ενώ ταυτόχρονα δίνουν, σε ορισμένες ομάδες των ευγενών, τη δυνατότητα να επέμβουν με τις πιέσεις τους, έτσι ώστε να μειώσουν το κύρος της μοναρχίας. Αλλά, στο 13ο αιώνα, ο Φρειδερίκος Β', που παραχωρεί πολύ εκτεταμένα προνόμια στους πρίγκιπες και ενισχύει τα πριγκιπάτα, τοποθετεί ισχυρά επαρχιακά καθεστώτα εναντίον των οποίων οι αντιδράσεις των αρχόντων και των κατώτερων ιπποτών δεν έχουν διευκρινιστεί και τόσο καλά. Με τον ίδιο τρόπο, στην Ιταλία, όπου, τον 11ο αιώνα, οι ιππότες και οι μικροευγενείς είχαν εξεγερθεί, οι αντιθέσεις δεν παίρνουν συγκεκριμένο σχήμα, επειδή η βασιλεία είναι γενικά εξασθενημένη ή απουσιάζει, ενώ οι πόλεις παίζουν ένα μεγάλο πολιτικό ρόλο μέσα στον οποίο, (στους κόλπους τους και με δικά τους μέσα), εισχωρούν οι ευγενείς. Αυτό δεν τους εμποδίζει να συμμετέχουν στις διενέξεις και να είναι πολύ συχνά με τους Γιβελίνους, άρα με το μέρος του αυτοκράτορα, παρ' όλο που η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη, αφού η γενική αταξία που βασιλεύει στη χερσόνησο Digitized by 10uk1s

από το 1240 ως το 1260 εκφράζει ίσως την υποσυνείδητη και χωρίς έλεγχο άρνηση του πολιτικού συστήματος που εδραιώνεται στην υπόλοιπη Ευρώπη. Στη Γαλλία, η εξέλιξη συντελείται προς όφελος της βασιλείας, η οποία δεν παύει να επεκτείνεται από το Φίλιππο-Αύγουστο στο Λουδοβίκο Θ' και στο Φίλιππο τον Ωραίο και μπρος στην οποία οι ανώτεροι ευγενείς κάμπτονται σιγά σιγά. Όμως οι αντιδράσεις παραμένουν και δίνουν την ευκαιρία, πολύ συχνά, σε άτακτες και χωρίς σοβαρότητα εξεγέρσεις, που οι μοναρχικές εξουσίες καταφέρνουν να καταστείλουν εύκολα. Γύρω στα 1150, όταν ο βασιλιάς Λουδοβίκος Ζ' βρίσκεται στην Ανατολή, όπου κατευθύνει τη δεύτερη Σταυροφορία, ο Σιζέ (Suger), που διοικεί και κυβερνά στο όνομά του, αντιμετωπίζει ταραχές που υποκινεί ένας μεγάλος πρίγκιπας, ο Ραούλ ντε Βερμαντουά, που άλλωστε πρόσκειται στη δυναστεία, αλλά του οποίου η αντίθεση χρησιμεύει σαν πρόφαση στους άλλους. Το 1181, όταν ο Φίλιππος-Αύγουστος, πολύ νέος ακόμα, ανέρχεται στο θρόνο, μια συμμαχία συσπειρώνει μέρος των ανώτερων ευγενών γύρω από τους οίκους της Καμπανίας και της Φλάνδρας και προκαλεί πιο σοβαρές δυσκολίες. Αργότερα, γύρω στα 1212-1213, πάλι ο κόμης της Φλάνδρας, υποστηριζόμενος αυτή τη φορά από ένα φιλόδοξο τυχοδιώκτη, το Ρενό ντε Νταμαρτέν, παίρνει ανοικτά θέση εναντίον του βασιλιά και συμμαχεί με τους εξωτερικούς εχθρούς του, τους Άγγλους και τους Γερμανούς. Κατά το 1227-1228, πριν από την ενηλικίωση του Λουδοβίκου Θ' έχουμε μια εξέγερση χωρίς καμιά σχεδόν συνοχή, κατά την οποία ορισμένοι από τους αρχηγούς της (Τιμπό της Καμπανίας) αρνούνται να υιοθετήσουν μεθόδους πραγματικά βίαιες. Η αντιβασίλισσα, η Λευκή της Καστίλης, αναγκάζεται παρ' όλα, αυτά να καταφύγει σε αρκετά σημαντικά μέσα και να οργανώσει δύο εκστρατίες. Χωρίς αμφιβολία, την ίδια εποχή επίσης, και στα αμέσως προηγούμενα χρόνια, η συνεχιζόμενη στο Languedoc, σχετική ανασφάλεια που προκάλεσαν αρχικά οι αιρετικοί και οι ύποπτοι για αίρεση άρχοντες, που τους είχαν στερήσει τις περιουσίες τους και τους είχαν εξορίσει, δείχνει δισταγμούς και μια αρνητική στάση απέναντι στη βασιλεία. Μετά το 1240, αυτά τα κινήματα εξαφανίζονται, επειδή η μοναρχία υπερισχύει και επιβάλλεται. Τα ξανασυναντάμε όμως το 1314, την επαύριο του θανάτου του Φιλίππου του Ωραίου, στις συμμαχίες των ευγενών που οργανώνονται για να απαιτήσουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες που η κεντρική εξουσία είχε καταργήσει. Στην Αγγλία η αντίδραση της φεουδαρχίας και των ευγενών πήρε τη μεγαλύτερη έκταση. Σ' αυτή τη χώρα, ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής, τότε που επιχείρησε την κατάκτηση της χώρας το 1066, είχε συνδέσει με τα οφέλη της νίκης, τους Νορμανδούς ιππότες του, διανέμοντάς τους γαίες και τιμές. Είχε όμως φροντίσει να μη τους απονείμει πολύ συγκεντρωμένα εδάφη, και είχε επαγρυπνήσει, αντίθετα, να τους δώσει κτήματα διεσπαρμένα σε όλο το βασίλειο. Είχε οργανώσει, επίσης, μια φεουδαρχική ιεραρχία απλή, δηλαδή πιο εύκολη να ελεγχθεί. Τέλος, με διάφορα μέτρα, είχε ενισχύσει σημαντικά τη μοναρχική εξουσία. Όμως αρκετά νωρίς, οι άρχοντες ζήτησαν να ελευθερωθούν απ' αυτό το βαρύ ζυγό. Μερικοί απ' αυτούς, με τη μέθοδο της κληρονομιάς, του γάμου και μ' άλλες ενέργειες, πέτυχαν ν' αποκτήσουν και να συνενώσουν, προς όφελός τους, απέραντα εδάφη που τους επέτρεψαν να αποκτήσουν μια πραγματική δύναμη. Από την εποχή του Γουλιέλμου Β' εκδηλώθηκαν σοβαρές εξεγέρσεις, με την ευκαιρία της διαμάχης που έφερε αντιμέτωπους αυτό το βασιλέα με τον αδελφό του Ροβέρτο Courteheuse. Ο Ερρίκος Α', το 1102, αναγκάστηκε με τη σειρά του να αντιμετωπίσει εξεγέρσεις· αποκατέστησε την τάξη· αλλά μετά το θάνατό του (1135), ένας δυναστικός πόλεμος για την κατοχή του στέμματος, στον οποίο πήραν μέρος οι βαρώνοι, έφερε αντιμέτωπους το Στέφανο του Μπλουά και τον Ερρρίκο Β' τον Πλανταγενέτη. Αυτός ο τελευταίος νίκησε, αποκατέστησε τη βασιλική εξουσία και την πολιτική τάξη, αλλά δεν μπόρεσε να αποφύγει μια νέα ανταρσία, που έδειξε, για μια στιγμή, να τον θέτει σοβαρά σε κίνδυνο, επειδή συσπείρωσε γύρω από δύο πολύ ισχυρούς κόμητες (Seices ter, Norfolk), τους τρεις γιους του και τη σύζυγό του (1173). Την εποχή του Ριχάρδου που τον διαδέχθηκε, αλλά που τον περισσότεορ καιρό απουσίαζε από το βασίλειό του, ο αντιπρόσωπος του μονάρχη Μέγας καγκελάριος και Μέγας Δικαστής, ο Γουλιέλμος Λονσάν (Longchamp) αναγκάστηκε να αποσυρθεί το 1191 εμπρός σε μια συμμαχία βαρώνων, που τους υποστήριζαν επίσκοποι και αστοί του Λονδίνου. Τον αντικατέστησε ο αρχιεπίσκοπος της Καντερβουρίας, Ουμβέρτος Γκοτιέ, ένας άνθρωπος πυγμής Digitized by 10uk1s

που πέτυχε, το 1195, να αποκαταστήσει την τάξη με μια πολύ βίαιη ενέργεια. Τότε έγινε βασιλιάς (1199) ο αδελφός του Ριχάρδου, ο Ιωάννης ο Ακτήμων, που εξακολούθησε αυτή την αυταρχική πολιτική, αλλά συχνά με αδεξιότητα, με δολιότητα, και με κυνισμό. Το 1207, έχοντας συγκρουστεί με τον κλήρο, με την ευκαιρία μιας αίτησης αρωγής, δε δίστασε να κατασχέσει την περιουσία του αρχιεπίσκοπου της Υόρκης. Την ίδια χρονολογία, αντιτίθεται στην εκλογή, για την πρωθιεραρχική έδρα της Καντερβουρίας, του Στέφανου Λανγκτόν, πράγμα που οδηγεί τον Πάπα Ιννοκέντιο Γ' να θέσει υπό απαγόρευση το βασίλειο και το 1212, να καθαιρέσει το μονάρχη. Σ' όλους αυτούς τους μήνες, λαϊκοί άρχοντες είχαν επωφεληθεί απ' αυτή τη διαμάχη για να ξεσηκωθούν, έτσι ώστε, όταν το 1213, ο βασιλιάς συμφιλιώθηκε με την Αγία Έδρα, το βασίλειο δεν ξαναβρήκε την ηρεμία του. Ο Ιωάννης οργάνωσε τότε μια πλατιά συμμαχία εναντίον του Φίλιππου-Αύγουστου, ελπίζοντας ότι με τη νίκη του επί του Καπέτου θα επανακτούσε το κύρος του· αλλά νικήθηκε το 1214 στη Λα Ρος-ο-Μουάν, ενώ ο σύμμαχός του Όθων, βοηθούμενος από τον κόμητα της Φλάνδρας και το Ρενό ντε Νταμαρτέν, υπέστη και αυτός, από τη μεριά του μια ταπεινωτική ήττα στην Μπουβίν. Επιστρέφοντας απ' αυτή την εκστρατεία υποχρεώθηκε να αποφασίσει την είσπραξη ενός γενικού φόρου τριών μάρκων κατά τιμάριο κάθε ιππότη. Αυτό το μέτρο παρόξυνε τη δυσαρέσκεια. Στις 5 Νοεμβρίου 1214, αρκετοί βαρώνοι και ιππότες συγκεντρώθηκαν στο Bury-Saint-Edmund και ορκίστηκαν να υποχρεώσουν το βασιλιά να κρατήσει τις υποσχέσεις που είχε δώσει, να αποκαταστήσει τα καλά έθιμα, να επιστρέψει στον καθένα ό,τι του χρωστούσε και να επανορθώσει όλα τα αδικήματα. Άρχισαν συνεννοήσεις. Ο Ιωάννης προσπάθησε να κερδίσει χρόνο και πέτυχε έτσι να περάσει το χειμώνα και την αρχή της άνοιξης. Αλλά, όταν, το Μάιο του 1215, αρνήθηκε να δώσει κατηγορηματικές υποσχέσεις, οι βαρώνοι και οι άρχοντες, με τους ιππότες τους, υποστηριζόμενοι από πολλούς αρχιεπισκόπους και επισκόπους, διακήρυξαν ότι παραιτούνται από τον όρκο πίστης και υπακοής. Συγκεντρώθηκαν ένοπλοι στο Runnymede, κοντά στο Ουΐνδσορ και παρέδωσαν μια αναφορά στο μονάρχη, ο οποίος, απομονωμένος αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Στις 19 Ιουνίου 1215, εκδόθηκε ένας νόμος, που επανελάμβανε, με μερικές τροποποποιήσεις, αυτή την «αναφορά των βαρώνων»: ήταν η Μεγάλη Χάρτα, ο θεμελιώδης νόμος των Άγγλων. Αυτή η επίσημη πράξη έδινε στην αριστοκρατία εγγυήσεις σύμφωνες με τα φεουδαρχικά έθιμα, απαγορεύοντας στο μονάρχη να επωφελείται από τις κληρονομιές για να κατάσχει άμεσα ή έμμεσα τα φέουδα, περιορίζοντας τη στρατιωτική υπηρεσία, δηλώνοντας ότι η είσπραξη του γενικού φόρου ή οποιουδήποτε άλλου φόρου θα πρέπει να είναι έκτακτη, αναδιοργανώνοντας τη δικαιοσύνη, έτσι ώστε οι ελεύθεροι άνθρωποι να δικάζονται από τους ίσους τους (οι υποτελείς από τα δικαστήρια των αρχόντων) και απαλύνοντας το καθεστώς των ποινών και των προστίμων που ορίζονται από τα βασιλικά δικαστήρια. Επιπλέον, όριζε ότι οι βαρώνοι θα εκλέγουν είκοσι πέντε από αυτούς για να εξακριβώνουν, την τήρηση της Χάρτας από το μονάρχη και τους λειτουργούς του, και σε περίπτωση που δε σεβαστούν τις υπογεγραμμένες υποχρεώσεις τους η ανταρσία θα ήταν νόμιμη. Πρόσθεταν τέλος ότι τα έκτακτα βοηθήματα θα αποφάσιζε «το κοινό συμβούλιο του βασιλείου». Αυτή η νίκη των Άγγλων αρχόντων ήταν λοιπόν μια φεουδαρχική νίκη. Οι διεκδικήσεις τους εκφράζουν τον πόθο τους να επαναφέρουν την παλαιά τάξη προς όφελος των δικαιωμάτων των αρχόντων και κατά της βασιλικής εξουσίας. Πολύ γρήγορα αμφισβητήθηκε, και οι επόμενες δεκαετίες σημαδεύτηκαν από συνεχείς ταραχές. Ο Ερρίκος Γ' γιος του Ιωάννου του Ακτήμονα, δοκίμασε πολλές φορές να επανέλθει σ' αυτά που είχε αποδεχθεί να εγκαταλείψει, αλλά συνάντησε την αντίθεση της αριστοκρατίας που ενίσχυαν τότε οι αντιπρόσωποι των μεγάλων πόλεων. Το 1257-1258, μια πολύ βίαιη εξέγερση παράσυρε το μεγαλύτερο τμήμα των ευγενών με την καθοδήγηση του Σίμωνα ντε Μονφόρ. Ο βασιλιάς αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να δεχθεί τις Διατάξεις της Οξφόρδης, που θέσπισαν βαθιές διοικητικές μεταρρυθμίσεις και επέβαλαν μία επιτροπή ικανή να ελέγχει την άσκηση της εξουσίας. Δυστυχώς γι' αυτούς, οι βαρώνοι διαιρέθηκαν τότε και αντιμετωπίστηκαν με τα όπλα. Ο Σίμων, ο πιο αυταρχικός και ο πιο ένθερμος, σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας μάχης (1265). Ο βασιλιάς επωφελήθηκε για να ξαναπάρει την πρωτοβουλία. Digitized by 10uk1s

Δεν μπόρεσε όμως να αρνηθεί να κυβερνά με ένα Κοινοβούλιο, το οποίο, παρ' όλες τις προσπάθειες των διαδόχων του έγινε, κοντά στη βασιλεία και συνδεδεμένο μ' αυτή, ο θεμελιώδης θεσμός του βασιλείου. Το Κοινοβούλιο, άλλωστε, προέρχεται από την εξέλιξη του «κοινού συμβουλίου» που καθόρισε η Μεγάλη Χάρτα, που ο Ερρίκος Γ', θέλοντας και μη αναγκάστηκε να συγκαλεί τακτικά τρεις φορές το χρόνο με την ονομασία του: Μέγα Συμβούλιο, και όπου από την αρχή, συνεδρίαζαν, δίπλα στους πρωτοστάτες, οι αντιπρόσωποι των ιπποτών, και όπου ήλθαν αργότερα οι αντιπρόσωποι των πόλεων (Λονδίνο, Υόρκη, Λίνκολν), και αυτοί του κατώτερου κλήρου. Έτσι, ακολουθώντας μια εξέλιξη που φθάνει στο τέρμα της κατά τη σύγκλιση του Κοινοβουλίου του 1295, ο οργανισμός της φεουδαρχικής αντίδρασης, επιφορτισμένος να υπενθυμίζει στο χωροδεσπότη την υποχρέωση του σεβασμού των εθίμων, χωρίς την οποία το συμβόλαιο υποτέλειας δεν είχε καμιά έννοια, είχε μεταβληθεί σ' ένα συγκροτημένο σώμα, σε κυβερνητικό επίπεδο, για το κοινό όφελος και που η αρμοδιότητα του αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά το φορολογικό σύστημα, αλλά μπορούσε να δώσει τη γνώμη του και πάνω σε άλλα ζητήματα. Δίνοντας στον εαυτό της μια πρωτότυπη οργάνωση που αποτελεί μια άρνηση του γενικού κανόνα, την εποχή που στην ηπειρωτική Ευρώπη, οι βασιλείς (Γαλλία, Σικελία) ή άλλες εξουσίες (οι τοπικοί ηγεμόνες, οι πόλεις) καταφέρνουν να ελέγχουν και να συνετίζουν τη φεουδαρχική αριστοκρατία, η Αγγλία κάνει ζημιά στο ιδανικό της χριστιανοσύνης. Ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ', άλλωστε, το νιώθει τόσο καλά που δε διστάζει να καταδικάσει τη Μεγάλη Χάρτα, μολονότι δε συμπαθούσε ιδιαίτερα το βασιλιά Ιωάννη, επειδή θεωρεί κάθε απερίσκεπτη προβολή της μοναρχικής εξουσίας, σαν βασικά παράνομη και αντίθετη στην ηθελημένη τάξη του Θεού. Η Μεγάλη Χάρτα θεωρείται αντίθετη στην τάξη των βασιλέων, που είναι αυτή της χριστιανοσύνης, συσπειρωμένης, σύμφωνα με αυτή την τάξη, και που εντάσσεται η ίδια στην τάξη της Εκκλησίας. Απορρίπτεται, λοιπόν, επειδή δείχνει να είναι μια βούληση ρήξης με τη Χριστιανική Δημοκρατία. Όμως δεν πρέπει να υπερβάλουμε τη σπουδαιότητα αυτής της αμφισβήτησης. Από το ένα μέρος, σε γενικό επίπεδο, οι φεουδαρχικές ανταρσίες αποτυχαίνουν εμπρός στη δύναμη των βασιλείων ή εμπρός στο δυναμισμό των αστικών κοινωνιών. Από το άλλο, εκεί όπου πετυχαίνουν, σποραδικά, πρόσκαιρα ή οριστικά (Αγγλία), οι ομάδες που υπερισχύουν δεν αμφισβητούν τη γενική οργάνωση και ακόμα λιγότερο την παιδεία που τη στηρίζει. Βαρώνοι και ιππότες ή αντιπρόσωποι των πόλεων στο αγγλικό Κοινοβούλιο είναι, αντίθετα, τόσο δυνατά προσκολλημένοι σ' αυτό τον πολιτισμό, ώστε οι δεσμοί τους με την εκκλησιαστική αριστοκρατία, κυρίως για τους πρώτους, είναι πολύ στενοί. Η ενότητα άλλωστε δεν θα είχε μεταβληθεί, και αν ακόμα η φεουδαρχική αντίδραση καθώς και αυτή των ευγενών ήταν πιο σκληρή, και με μια αναμφισβήτητη νίκη, είχε οδηγήσει όλα τα Κράτη στη θέσπιση συνελεύσεων που θα μείωναν τη μοναρχική εξουσία. Όλα αυτά, τελικά, χωρίς να εξαιρείται και η Μεγάλη Χάρτα, οι σύγχρονοι τα θεωρούσαν σαν συμπτωματικά· η ουσία ήταν ότι, μετά από κάθε αμφισβήτηση, η συμφωνία αποκαθίσταται προς όφελος της τάξης, η οποία ήταν πάντοτε αυτή των βασιλέων, στο μέτρο που αυτοί δέχονταν τους συμβιβασμούς. Το Κοινοβούλιο δεν εμφανίζεται υποχρεωτικά σαν μια άρνηση της μοναρχικής κοινωνίας, όταν, με τη σύμφωνη γνώμη του μονάρχη ταυτιζόταν απόλυτα μ' αυτή. Μ' αυτό τον τρόπο, άλλωστε, η ιδέα μιας περιορισμένης βασιλείας —από την οποία αργότερα θα προέλθει σαν πρότυπο, το κοινοβουλευτικό καθεστώς— παίρνει φυσικά θέση στην πνευματική κληρονομιά της Ευρώπης. Οι αστικές εξουσίες Ο γουελφισμός (οπαδοί του Πάπα) Οι κινήσεις χειραφέτησης των κωμοπόλεων και των πόλεων άρχισαν, όπως είδαμε, τον 11ο αιώνα και συνεχίζονται σ' όλη την επόμενη περίοδο. Επεκτείνονται σημαντικά από το 1150-1180, σαν συνέπεια της γενικής ανάπτυξης του εμπορίου και της χειροτεχνικής δραστηριότητας. Πολλές κωμοπόλεις και αγροτικές κοινότητες καταφέρνουν έτσι, καθώς αντιμάχονταν τις εξουσίες των αρχόντων, να έχουν ευρύτατες ελευθερίες, με καταστατικά που τις μετατρέπουν σε δήμους. Οι πόλεις, για λογαριασμό τους, ζητούν συχνά να προχωρήσουν περισσότερο και να κυβερνηθούν Digitized by 10uk1s

πραγματικά μόνες τους, παραμένοντας όμως πιστές στο Κράτος (τον ηγεμόνα, τον βασιλιά), αλλά χωρίς να δέχονται ν' ασκεί αυτό έναν πραγματικό και διαρκή έλεγχο. Οι υποκινητές της χειραφέτησης τους θέλουν, σύμφωνα με την έκφραση του προνόμιου της Βαρκελώνης του 1249, να κυβερνούν, να διαχειρίζονται και να διοικούν την πολιτεία παραμένοντας πιστοί στο βασιλέα και το κοινό αγαθό της οικουμένης (gubernare, administrare et regere civitatem ad fidelitatem regis et commune commodum universitatis). Αυτές οι απαιτήσεις οδηγούν σε διαπραγματεύσεις, σε συζητήσεις, σε αντιθέσεις και σε διαμάχες που φέρουν αντιμέτωπους τους «αστούς» των πόλεων με τις τοπικές εξουσίες —άρχοντες και επισκόπους όπως στο παρελθόν— και, όλο και συχνότερα, με τους βασιλείς. Οι αυτοκράτορες της οικογενείας Στάουφεν, ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας και ο Φρειδερίκος Β' είναι γενικά αντίθετοι σ' αυτούς, ο δεύτερος αφοσιώνεται στην προσπάθεια να υποτάξει στην άμεση δικαιοδοσία του τις αστικές κοινότητες του βασιλείου του της Σικελίας. Αντίθετα, μερικοί τοπικοί γερμανοί ηγεμόνες (οι Βελφ) δείχνουν να τους ευνοούν. Στην Αγγλία ο Ερρίκος Β' Πλανταγενέτης προσπαθεί να συμφωνήσει μαζί τους. Ο Ερρίκος Γ' προσκρούει να συμφωνήσει μαζί τους. Ο Εδουάρδος Α' τους αναγκάζει να αναγνωρίσουν, εν μέρει, την εξουσία του. Στη Γαλλία η εξέλιξη είναι παρόμοια: ο Φίλιππος-Αύγουστος τείνει να τους συμπαρασταθεί, ο Λουδοβίκος Θ' να τους υποτάξει. Στην πραγματικότητα, σ' αυτά τα δύο βασίλεια καθώς και στην Ιβηρική χερσόνησο, οι μονάρχες αρχίζουν επιτήδεια να υποστηρίζουν τα αστικά κινήματα, επειδή αυτά εξασθενούν τους άρχοντες, ύστερα αλλάζουν συμπεριφορά, όταν οι πόλεις, έχοντας αποκτήσει ατέλεια και αυτονομία, διεκδικούν πολιτικά προνόμια τα οποία τείνουν επικίνδυνα να εξασθενήσουν την «κρατική» τους εξουσία. Όμως, μην έχοντας πάντα τη δύναμη που θα τους επέτρεπε να επιβληθούν απόλυτα, καθώς, πολύ συχνά, είναι αναγκασμένοι, με την ευκαιρία των ταραχών στις πόλεις, να λύνουν κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά ή θρησκευτικά προβλήματα, καθώς, συχνά, έχουν ανάγκη τον αστικό πληθυσμό που τους δίνει οικονομικά στηρίγματα (φορολογικά) καθώς και στρατιωτικά (κατασκευή και συντήρηση των οχυρωμάτων, πολιτοφυλακή), δέχονται συμβιβασμούς που μεταφράζονται σε «χάρτες» και θεσμούς που διαφέρουν αρκετά. Τελικά, κατά τον 13ο αιώνα, το καθεστώς των προνομιούχων πόλεων επεκτείνεται σε όλη τη Δύση και επηρεάζει πόλεις κάθε διαστάσεων, χωρίς να εξαιρούνται και οι πιο μικρές, όπου είχαν εγκατασταθεί μερικοί έμποροι και χειροτέχνες (πολίχνες της Ντουμπ, του Φορέζ, της άνω Νορμανδίας, των περιοχών των κάτω Πυρηναίων, της κεντρικής και νότιας Ιταλίας κ.τ.λ.). Αυτό το καθεστώς που είχε ήδη επιβληθεί την προηγούμενη περίοδο, στην Ιταλική χερσόνησο, στη Φλάνδρα και στις Κάτω-Χώρες, στο παρισινό λεκανοπέδιο, στην Προβηγκία, σε διάφορες περιοχές της Γερμανίας και στην Ισπανία, εισχωρεί βαθύτερα σ' αυτές τις περιοχές και επιβάλλεται στην Αγγλία και στη νότια Γαλλία. Η Σκανδιναβία, η Μοραβία, η Βοημία, η Πολωνία έχουν υποκύψει, από το 1220-1230 και οι αστικές ατέλειες αναπτύσσονται έντονα στα μέσα του αιώνα. Και πολύ περισσότερο, σε ορισμένες χώρες και σε ορισμένες περιστάσεις, οι αστικές εξουσίες τείνουν να ασκηθούν, έξω από την ίδια την πόλη, στην ύπαιθρο που τις περιβάλλει. Ήδη από τον 12ο αιώνα, οι μεγάλες πόλεις της Ιταλίας καταφέρνουν έτσι να κυβερνούν τα περίχωρα (contado) υποτάσσοντας στη δικαιοδοσία τους την περιοχή (ή ένα μέρος απ' αυτή) που άλλοτε εξαρτιόταν από την κοσμική δικαιοδοσία του επισκόπου, σαν να ήταν φυσικό, η αστική εξουσία να αντικαταστήσει την εξουσία της εκκλησιαστικής αριστοκρατίας. Αλλού, εκεί όπου η πραγματικότητα είναι λιγότερο απλή, οι πόλεις αγοράζουν χωριά και κάστρα· εξαναγκάζουν με τη βία άρχοντες και αγροτικές κοινότητες. Όμως, εκτός από τις κυριότερες πόλεις της Ιταλίας και αν εξαιρέσουμε ορισμένα κέντρα πιο τυχερά (τη Σεβίλλη, την Ουλμ, την Τουλούζη, το Μετς), η έκταση αυτού του χώρου παραμένει περιορισμένη: μερικά χιλιόμετρα, και μάλιστα μερικά εκατόμετρα προαστείων. Η πόλη λοιπόν γίνεται «αυτόνομη στο έδαφός της» (L. Génicot). Διοικείται και κυβερνάται σύμφωνα με περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένα προνόμια. Γενικά, ελέγχεται πάντα από τις κεντρικές εξουσίες, εκτός αν θίξουν αυτές την κυριαρχία της ή αν συγκροτήσουν ένα πριγκιπάτο, όπως κάποτε Digitized by 10uk1s

συμβαίνει στην Ιταλία. Στους κόλπους της, οι αστοί έχουν ελευθερίες ιδιωτικής φύσεως οι οποίες εντάσσονται στα έθιμα· αλλά, μόνο, λίγοι απ' αυτούς καταφέρνουν ν' ασκήσουν μια δημόσια υπηρεσία και να καταλάβουν ανώτερα διοικητικά αξιώματα. Αυτή η μειοψηφία αποκτά αυτό που ονομάζουν αξίωμα του πατρίκιου, που προέρχεται από πρόσωπα και οικογένειες που, παλαιότερα, κατείχαν αυτό το αξίωμα είτε λόγω καταγωγής, είτε λόγω καθηκόντων, και στους οποίους προστέθηκαν μερικοί νεοαφιχθέντες, που προβιβάστηκαν, λόγω περιουσίας. Πρόκειται για μια συνάντηση ομάδων: αυτών που προέρχονται από τους κατώτερους ευγενείς και την ιπποσύνη, με αυτές που προέρχονται από τις επιχειρήσεις. Χάρη στην εγκατάσταση αυτών των εξουσιών των πατρικίων, τα αστικά κινήματα δε θίγουν, τελικά, την τάξη και τη συνοχή της χριστιανοσύνης. Βέβαια, η ιστορία τους δείχνει πως κάποτε έγιναν ταραχές και συγκρούσεις, που εξασθένησαν τοπικά τη μοναρχική εξουσία (στην Αγγλία, με τον Ερρίκο Γ'). Τερματίστηκαν πάντοτε, παρ' όλα αυτά, με συμφωνίες και με συμβιβασμούς που τελικά αποδέχτηκαν και οι δύο πλευρές και που οδήγησαν σε μία πιστή και αποτελεσματική συνεργασία. Εκεί όπου οι πόλεις έφταναν στην απόλυτη ανεξαρτησία, οι ολιγαρχικές τους κυβερνήσεις ενσωματώθηκαν εύκολα μέσα στο πολιτικό σύμπλεγμα της χριστιανοσύνης. Η τάξη της αστικής αριστοκρατίας, οι πατρίκιοι, που αντιστοιχούσε σε οικονομικές δραστηριότητες, που πίστευαν πως ήταν απαραίτητες και ευεργετικές για ολόκληρη την κοινωνία, δεν αντιστρατεύεται την τάξη των βασιλέων, και ακόμα λιγότερο αυτή της χριστιανοσύνης, της οποίας η ανώτατη εξουσία συνδεόταν πολύ στενά με τις πόλεις, χάρη στη μεσολάβηση πολλών κοσμικών κληρικών, των ταγμάτων των Επαιτών, και των σχολείων και πανεπιστημίων. Το πολύ να σημειώσουμε ότι αυτή η ανώτερη τάξη των αστών, διεσπαρμένη σε όλη την Ευρώπη, μπορούσε δυσκολότερα να ελεγχθεί και να προσανατολιστεί και έθετε ίσως σε ηθικό επίπεδο, ιδιαίτερα προβλήματα. Πρόσθετε στην ποικιλία του συνόλου ένα στοιχείο που ήταν συγχρόνως δυναμισμός και διαίρεση, αλλά που, το 13ο αιώνα, έκλινε περισσότερο προς το δυναμισμό. Η ίδια διαπίστωση μπορεί να γίνει, όταν μελετάμε την πολιτική στάση των πόλεων που συμμαχούν μεταξύ τους για να σχηματίσουν, κατά κάποιο τρόπο, ομοσπονδίες των οποίων η δράση μπορεί, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, να γίνει επίφοβη, όπως οι συνασπισμοί των πόλεων στην Ιταλία που ήταν αποφασισμένες να αντισταθούν στην πραγματική κυριαρχία των αυτοκρατόρων και, συνεπώς, να υποστηρίξουν εναντίον αυτών την παπική πολιτική — πόλεις των Γουέλφων σε αντίθεση με εκείνες που δέχονταν την εξουσία των Στάουφεν και που ήταν των Γιβελίνων. Μεταξύ του 1165 και του 1170, μερικές πόλεις των Γουέλφων στη βόρεια Ιταλία συσπειρώνονταν στη λομβαρδική ένωση για να πολεμήσουν εναντίον του Φρειδερίκου Βαρβαρόσα, στον οποίο επιβάλλουν μια σκληρή ήττα στο Λεγκάνο το 1176. Στο 13ο αιώνα, αυτή η ένωση ανασχηματίζεται εναντίον του Φρειδερίκου Β', μαζί με μια άλλη στην Τοσκάνη. Όμως, μέσα στην ασυνήθιστη βία που συνταράζει τη χερσόνησο από το 1240 ως το 1270, οι ανταγωνισμοί δεν έχουν πια αντιμέτωπους μόνον τους οπαδούς και τους αντίπαλους του Πάπα. Άλλα πάθη, άλλα μίση, που έρχονται να προστεθούν στις οικονομικές και πολιτικές ορέξεις και σε προσωπικές φιλοδοξίες, επεμβαίνουν και φέρνουν τον τρόμο και τη φρίκη. Ο γουελφισμός, σαν ιδεολογία, εκφράζεται τότε με οξύτατες απόψεις, οι οποίες αποτελούν αντίθεση, χωρίς να διαφωνούν, με τη σκέψη που είχε αρχικά διαμορφωθεί. Από την αρχή, πράγματι, εμφανίστηκε σαν μια πρωτότυπη κίνηση. Ενώ η φατρία των Γιβελίνων εκφράζει απλά την αποδοχή της αυτοκρατορικής εξουσίας που ασκεί ουσιώδη προνόμια με τη μεσολάβηση αξιωματούχων που διορίζει η ίδια, άρα την αναγνώριση ενός μοναρχικού κράτους και μιας ενωμένης κοινότητας, που διαμοιράζεται σε αρκετά εκτεταμένα εδάφη, ο γουελφισμός είναι η επιβεβαίωση της ιδιαιτερότητας κάθε πόλης. Δεν είναι λοιπόν μια ιδεολογική συμμαχία με την παπωσύνη, την οποία υποστηρίζουν μόνο και μόνο επειδή έχει τον ίδιο αντίπαλο — τον αυτοκράτορα. Δεν είναι ούτε μια έκφραση ενός εθνικού αισθήματος ή οποιαδήποτε ιταλοποίηση, και όταν ακόμα οι οπαδοί του καταγγέλουν, χωρίς περιστροφές, το γερμανικό εχθρό. Δεν περιέχει Digitized by 10uk1s

καμιά ιδέα μιας ιταλικής συνοχής βασισμένης στη γεωγραφία, την ιστορία ή τον πολιτισμό. Δεν υποστηρίζει ποτέ πως οι ενωμένες λομβαρδικές πόλεις, κι ακόμη λιγότερο η Ιταλία, έχουν δικά τους δικαιώματα, επειδή συγκροτούν ένα δεμένο σύνολο, ή επειδή είναι ενωμένες κάτω από ορισμένους όρους. Πιστεύει, αντίθετα, ότι κάθε πόλη έχει τα ιδιαίτερα έθιμά της, την πρωτότυπη οργάνωσή της, τους ιδιότυπους θεσμούς της, όλα αυτά σαν αποτέλεσμα των συναφών δικαιωμάτων που βρίσκονται μέσα στην ίδια τη φύση της αστικής ομάδας. Εδώ, είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε, ότι είναι ένας τρόπος σκέψης τυπικά μεσαιωνικός, μια διακήρυξη των φυσικών ελευθεριών του μικρόκοσμου, της οργανικής ομάδας που αντιπροσωπεύει την πόλη και που είναι —εξαιτίας της γεωγραφίας, της ιστορίας, της οικονομίας, της κοινωνικής σύνθεσης του πληθυσμού— διαφορετικός, και αν ακόμα τον πλησιάζει, απ' αυτόν της γειτονικής κοινότητας. Επειδή, ακόμα και αν δύο πόλεις είχαν ακριβώς τους ίδιους θεσμούς και απαιτούσαν παρόμοια δικαιώματα, δεν επιτρέπεται να τις εξομοιώσουμε τη μια με την άλλη ή να θέλαμε να τις συγχωνεύσουμε στο ίδιο σώμα. Όπως το εκφράζει το 1175, ένας από τους ηγέτες της Λομβαρδικής Ένωσης, παρ' όλο που όλες οι πόλεις επιθυμούν ελευθερίες του ίδιου βαθμού, καθεμιά από αυτές έχει μια ιδιαίτερη ατομικότητα που εκφράζεται μέσα από ιδιάζοντα έθιμα. Αυτές οι ιδέες είναι, κατά κάποιο τρόπο, η μετάθεση στον ιταλικό χώρο του φεουδαρχικού πνεύματος και των αρχών του εθιμικού δικαίου που διαδόθηκε στα δυτικά των Άλπεων. Αυτές οι τάσεις επιβεβαιώθηκαν αρχικά εναντίον των αστών-αρχόντων, προς όφελος της δημοτικής χειραφέτησης και πιο ύστερα εναντίον της Αυτοκρατορίας, τέλος —τέλη 13ου-14ου αιώνα— εναντίον κάθε κεντρικής εξουσίας (ανδεγαβική, παπική κ.τ.λ.). Γι' αυτό είναι δύσκολο να παρακολουθήσουμε ορισμένους ιστορικούς που βλέπουν στην Ένωση, ταυτόχρονα, ένα γεγονός φεουδαρχικής υφής —οι άρχοντες της άνω Ιταλίας παρασύρουν μαζί τους τις πόλεις στην αντίθεσή τους κατά του αυτοκράτορα— και μια συνειδητοποίηση της αστικής τάξης στο γενικό επίπεδο των δήμων. Επειδή από τη μια, η Ένωση είναι πριν απ' όλα μια ένωση πόλεων οι οποίες, από παλιά ή την ίδια εποχή, υπερασπίζονταν παρόμοιες αρχές εναντίον των κυβερνήσεων των αρχόντων. Από την άλλη, δεν εκφράζει μια ταξική διαμάχη, δεν είναι το αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης μιας κοινωνικής κατηγορίας, από το ίδιο το γεγονός ότι στο εσωτερικό κάθε πόλης, τα στρώματα που αποτελούν την κοινωνία είναι από τα πιο ποικίλα και σπάνια ενωμένα. Όμως η επιβεβαίωση της φυσικής αυτονομίας μετριάζεται, για την πρώτη λομβαρδική Ένωση και για όλους τους μετριοπαθείς Γουέλφους, από την εκτίμηση ότι η Αυτοκρατορία αποτελεί έναν αναγκαίο οργανισμό. Γι' αυτούς, πράγματι, η χριστιανοσύνη αποτελείται από διαφορετικά και αυτόνομα κύτταρα, μεταξύ των οποίων υπάρχουν οι πόλεις και οι χωροδεσποτείες, που συμπεριλαμβάνονται όλες σε ένα πολιτικό σύνολο, πιο εκτεταμένο: την Αυτοκρατορία. Αυτή η τελευταία, είναι, κατά κάποιο τρόπο, η ολοκληρωμένη ομάδα που περιλαμβάνει όλες τις άλλες. Εκφράζει την ενότητα της χριστιανικής ζωής και την οικουμενικότητα που απορρέει απ' αυτή, έτσι ώστε, απ' αυτές τις θέσεις, ο Γουελφισμός είναι σε απόλυτη σύμπνοια με την αντίληψη της χριστιανικής Δημοκρατίας και υπερασπίζεται τη συνοχή της χριστιανοσύνης και της Ευρώπης. Ο αυτοκράτορας, σύμφωνα μ' αυτόν, έχει στον πολιτικό χώρο τον γερμανο-ιταλικό ιδιαίτερα, την ύπατη αποστολή να συντονίζει τις ενέργειες όλων των κατηγοριών, να εμποδίζει τα δικαιώματα της μιας να θίγει τα δικαιώματα μιας άλλης, να επιβάλει τη δικαιοσύνη και την ειρήνη αλλά χωρίς να έχει φυσικά, χάρη σ' αυτές τις ιδιότητες, ιδιαίτερες εξουσίες. Είναι ο υπέρτατος μονάρχης, αλλά εκτός από τα σαφή «προνόμια» από τα οποία επωφελείται όταν βρίσκεται ο ίδιος στην Ιταλία και αν εξαιρέσουμε ορισμένα δικαιώματα που είναι περισσότερο τιμητικά παρά αληθινά και που εκφράζουν το προβάδισμά του, το υπέρτατο αξίωμά του, δεν έχει καμία άμεση εξουσία πάνω στις πόλεις. Η κυριαρχία του είναι θεωρητική και συμβολική. Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η Αυτοκρατορία δεν έχει σχεδιαστεί σαν μια ομοσπονδία βασιλείων, χωροδεσποτειών και πόλεων που θα είχαν έναν μοανδικό μονάρχη στον οποίο θα εγκατέλειπαν ένα μέρος από τα δικαιώματά τους· και ακόμα λιγότερο σαν ένας οργανισμός που κατευθύνεται από έναν ηγεμόνα που θα καθόριζε, έστω και σε ορισμένα εδάφη, τον κοινό νόμο —αφού ο αυτοκράτορας δεν μπορεί να αλλάξει τα έθιμα των πόλεων και αφού, θεωρητικά, δεν μπορεί να υπάρξει κοινός νόμος. Δεν είναι Digitized by 10uk1s

ούτε μια συνομοσπονδία από ομάδες που θα άφηναν στην κεντρική εξουσία να διαχειρίζεται ορισμένες υποθέσεις, αναγνωρίζοντας στην κάθε μια απ' αυτές κάποια αυτόνομη κυριαρχία, τουλάχιστον μια απόλυτη διοικητική ελευθερία, μια πλήρη αυτονομία. Είναι ένα απλό άθροισμα από διαφορετικές πολιτικές οντότητες και από ποικίλα εδάφη. Όμως, διαθέτει μια ενότητα που αντιστοιχεί μ' αυτή της χριστιανοσύνης. Και αν, από μια φυσική συγκυρία των πραγμάτων, κάθε πόλη στους κόλπους της είναι κυρίαρχη των θεσμών και των εθίμων της, αντίθετα, είναι αδύνατο σε μία πόλη να εγκαταλείψει την Αυτοκρατορία, αφού και αυτή είναι ένας φυσικός οργανισμός σύμφωνος με τη χριστιανική τάξη· με τον ίδιο τρόπο που απαγορεύεται να παραβαίνουν τους κανόνες της πίστης και της χριστιανικής ηθικής, πάνω στις οποίες βασίζεται αυτή η τάξη. Ο γουελφισμός που εκφράζεται μ' αυτό τον τρόπο, που αναστατώνει, διαλύει και εξασθενεί την Αυτοκρατορία, που αποδιοργανώνει ένα τμήμα της Ευρώπης, δεν είναι βασικά αντίθετος στη συνοχή. Στα τέλη του 13ου αιώνα και παλιότερα σε ορισμένους κύκλους, υιοθέτησε θέσεις αδιάλλακτες που τον οδήγησαν να αμφισβητήσει την Αυτοκρατορία, σαν έναν αναγκαίο φυσικό οργανισμό, κυρίως όταν αυτός, μετά τον θάνατο του Φρειδερίκου Β' (1250) δεν είχε μεγάλη σταθερότητα. Από αυτή την άποψη, οι Γουέλφοι των άκρων απέρριψαν κάθε σκέψη μιας συγκεντρωτικής, οργανωτικής κυριαρχικής εξουσίας. Ο στόχος και το όνειρό τους ήταν η ανεξαρτησία κάθε πόλης, άρα, στο εδαφικό και πολιτικό επίπεδο, ο κατακερματισμός, στο δικαστικό και πολιτιστικό επίπεδο η άρνηση κάθε συνοχής και η αναρχία, στο πνευματικό και φιλοσοφικό επίπεδο, η επιβεβαίωση της ατομικότητας και του ατομικισμού. Σ' αυτό το στάδιο, κινδύνευε να βλάψει σοβαρά την ενότητα· αλλά στην πραγματικότητα, δεν είχε σχεδόν καθόλου τα μέσα να διαδώσει τη σκέψη του και να επεκτείνει την επιρροή του, αφού μάλιστα είχε αποτελματωθεί, είχε εκετεθεί και μάλιστα κάποτε είχε ατιμασθεί από τις ιταλικές βιαιότητες. Εκείνο όμως που παραμένει είναι ότι, για πρώτη φορά, χωρίς αμφιβολία, έφερε στη Δύση αυτή την ηθελημένη τάση για ιδιαιτερότητα και την αναρχία· είναι επιχειρήματα που έμελλαν πολλές φορές, στους επόμενους αιώνες, να επηρεάσουν το πολιτικό παιχνίδι, έτσι ώστε να γίνουν ένα από τα στοιχεία της πολιτικο-ιδεολογικής κληρονομιάς της Ευρώπης και των Ευρωπαίων. Μήπως μέσα σε κάθε άτομο, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητό, δεν υπάρχει ένας Γουέλφος που δεν ησυχάζει; Μέσα σε κάθε πολιτική κοινωνία, ένας μυστικός γουελφισμός; Οι κοινωνικές πιέσεις Αν, στο σύνολό της, όλη η δυτική κοινωνία συμμετέχει στην ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων, όμως υπάρχουν και οι παραπεταμένοι που βλέπουν την κατάστασή τους να χειροτερεύει, είτε επειδή δεν μπόρεσαν να αρπάξουν την τύχη, είτε επειδή από την αρχή τους έλειψαν τα μέσα που θα τους επέτρεπαν να κινηθούν, και έτσι ο δυναμισμός και η επινοητικότητα των άλλων, τους ήταν τελικά επιζήμια. Συναντάμε ιππότες καθώς και άρχοντες των οποίων οι πόροι, προερχόμενοι από εδάφη με περιορισμένη έκταση και σχεδόν άγονα, είναι ελάχιστα ανώτεροι απ' αυτούς των εύπορων χωρικών, ενώ είναι υποχρεωμένοι να αναλαμβάνουν οι ίδιοι τα σχετικά αξιόλογα έξοδα του οπλισμού τους, της συντήρησής τους και των κοσμικών τους υποχρεώσεων. Ανακαλύπτουμε επίσης χωρικούς οι οποίοι, από έλλειψη μιας επαρκούς απασχόλησης, ζουν στα όρια της εξαθλίωσης και άλλους που την πλησιάζουν κάθε φορά που η συγκομιδή είναι κακή. Μέσα στις πόλεις, όπου η ανάπτυξη πραγματοποιείται συχνά κατά τρόπο ανόμοιο με περιόδους μεγάλης ανάπτυξης που διακόπτονται από φάσεις σχεδόν αδράνειας, υπάρχουν επίσης κάτοικοι που ζουν άσχημα και οι οποίοι φθάνουν κάποτε στην έσχατη ένδεια. Προς το τέλος της περιόδου, αυτές οι ανισότητες χειροτερεύουν αφού η οικονομία αρχίζει να ασθμαίνει. Συμπτώματα κορεσμού φανερώνονται στα κυριότερα κέντρα και στη μεγάλη βιομηχανία. Η ανεργία εμφανίζεται· οι εργοδότες επιχειρούν, όπου τους είναι δυνατόν, να μειώσουν τους μισθούς. Αυτές οι δυσκολίες, που αφορούν κυρίως τις χώρες που είχαν πλουτίσει πρώτες — η Ιταλία, η Φλάνδρα — είναι τα προμηνύματα της οπισθοδρόμησης η οποία, το 14ο αιώνα, θα επηρεάσει σχεδόν όλη την Ευρώπη. Digitized by 10uk1s

Προκαλούν πιέσεις, αντιθέσεις μεταξύ των πτωχών και των πλουσίων, διαμάχες μεταξύ αυτών που στερούνται τα πάντα και αισθάνονται παραπεταμένοι και των εύπορων. Οι φτωχοί ευγενείς, όσο γι' αυτούς, δεν εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους με προσπάθειες άμεσα διεκδικητικές και βίαιες. Αν μεταξύ τους υπάρχουν αυτοί που ανακατώνονται με τα άλλα θύματα και συμμαχούν μαζί τους, αντίθετα, οι πιο πολλοί, ανήσυχοι που τους συγχέουν, με μόνο κριτήριο την εκτίμηση των πόρων τους και το βιοτικό τους επίπεδο, με τους εύπορους χωρικούς, αντιδρούν, παρουσιάζοντας επιδεικτικά την ευγενή καταγωγή τους (οικόσημα, τίτλος του νεαρού ευγενή, που κρατούσαν σε όλη τους τη ζωή σαν διακριτικό σήμα της καταγωγής τους, αυτοί που από έλλειψη χρημάτων δεν μπορούσαν να λάβουν το χρίσμα του ιππότη, κ.τ.λ.). Από την πλευρά τους, οι εξαθλιωμένοι χωρικοί οι οποίοι, σε γενικές γραμμές και σε κάθε ενορία, δεν είναι και πάρα πολλοί, φεύγουν προς τις πόλεις όπου ελπίζουν να βρουν εργασία ή περιπλανιούνταν στην ύπαιθρο όπου επιζούν με τις κλοπές. Όταν οι δυσκολίες γίνονται πιο μεγάλες, σχηματίζουν συμμορίες και λεηλατούν. Τα πολλά παιδιά — νεαροί υπηρέτες, νεαροί βοσκοί χωρίς εργασία, δευτερότοκοι, που τους εγκατέλειψαν ή που έπρεπε να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους — οι οποίοι, το 1212, συγκεντρώνονται από τη Γερμανία και από άλλες χώρες με την πρόθεση να φύγουν για τους Αγίους Τόπους — συνδέοντας στο μυαλό τους τη διεκδίκηση μιας καλύτερης ζωής με τον πόθο της αιώνιας ευτυχίας η οποία, ταυτόχρονα, αποκαθιστά την κοινωνική δικαιοσύνη και δικαιώνει την επιχειρούμενη δραστηριότητα — σχηματίζουν μέσα από την περιπλάνησή τους την πρώτη πομπή διαδηλωτών της αγροτικής εξαθλίωσης και της νεολαίας χωρίς απασχόληση. Το 1251, η «σταυροφορία των νεαρών βοσκών» αποτελεί τη μαρτυρία μιας κοινωνικής ανωμαλίας, που ακόμα δε γίνεται καθαρά αντιληπτή. Αλλά, τοπικά διάφορες ανοργάνωτες εξεγέρσεις ξεσπούν πότε-πότε, αλλά που γρήγορα κατευνάζονται ή καταστέλονται αμέσως (εξέγερση των δούλων στην παρισινή περιοχή γύρω στα 1210 και στα 1240, διάφορα κινήματα στα τέλη του αιώνα). Μέσα στις πόλεις, υπάρχουν εντάσεις και οι εύποροι το συνειδητοποιούν. Δεν είναι από απλή σύμπτωση που ο Φίλιππος ντε Μπομανουάρ, λίγο αργότερα από τα μέσα του αιώνα, συλλέγει απανθίσματα από δικαστικά έγγραφα για να προσδιορίσει τα δικαιώματα της βασιλικής εξουσίας έναντι των εθίμων, και καταγγέλλει τους συνασπισμούς των εργαζομένων κατά των εργοδοτών τους. Ήδη πριν το 1200, στάσεις είχαν αναστατώσει το Μιλάνο. Ταραχές ξεσπούν στην Κολωνία το 1216 και στο Ντονέ το 1246. Γενικεύονται στην Ιταλία κοντά στο 1250 σε τέτοιο σημείο, που, εκτός από τη Βενετία, οι παραδοσιακοί πατρίκιοι αναγκάζονται να υποχωρήσουν μπροστά στη βιαιότητα του μικρού λαού (popolo minuto). Όμως, αυτός ο τελευταίος, δεν είναι πραγματικά ο νικητής. Μια νέα αριστοκρατία συγκροτείται από ανανεωμένα στοιχεία, από νεόπλουτους και από δημαγωγούς. Στη Φλωρεντία, το 1266, αυτός ο νέος παχύς λαός (popolo grasso) αποκαθίσταται. Το ίδιο συμβαίνει και σε άλλες πόλεις του νότου σαν τη Βαρκελώνη και τη Ναρβόνη. Αλλά λίγο πριν τελειώσει ο αιώνας, η κοινωνική αναταραχή, που συνδέεται, πότε-πότε, με πολιτικές ραδιουργίες, επαναλαμβάνεται σε πολλές πόλεις (στην καταλανική πρωτεύουσα το 1285, στη μητρόπολη της Τοσκάνης το 1293). Στις βόρειες χώρες, οι πιέσεις δεν είναι λιγότερο ισχυρές, αλλά οι πατρίκιοι και οι μεγαλοαστοί, που έχουν την υποστήριξη των ανώτατων πολιτικών εξουσιών (κόμης της Φλάνδρας, βασιλιάς), διατηρούν τις θέσεις τους, και όταν ακόμα αναγκάζονται να κάνουν υποχωρήσεις. Μήπως είναι ένα συντεχνιακό φαινόμενο που διεκδικεί υλικές βελτιώσεις, χωρίς να κατηγορεί τις «αριστοκρατικές» κυβερνήσεις που κατέχουν τις πόλεις, τις επιχειρήσεις και τα επαγγέλματα; Μήπως είναι εξεγέρσεις που δεν μπορούν να ελεγχθούν ή να οργανωθούν που οφείλονται στην ένδεια και στην έσχατη εξαγρίωση των πνευμάτων που εμψυχώνονται από ορισμένα θρησκευτικά κινήματα; Μήπως είναι πάλη τάξεων που ξεκινά από μια ομάδα που μόλις αρχίζει να συνειδητοποιεί την ταυτότητά της; Οι ιστορικοί διστάζουν μεταξύ αυτών των τριών απόψεων, αλλά γενικά εκτιμούν πως μπορούν να συνδυαστούν, αφού δεν είναι αντιφατικές. Στην πραγματικότητα, αυτές οι ποικίλες κοινωνικές πιέσεις μαρτυρούν βέβαια αλλά με τρόπο συγκεχυμένο, μια άρνηση να δεχθούν την κοινωνία όπως είναι· αντιπροσωπεύουν μια αμφισβήτηση της κοινωνικής τάξης. Όμως δεν αλλοιώνουν σε βάθος τη συνοχή της δυτικής Ευρώπης. Πράγματι, από τη μια μεριά, σ' αυτή την Digitized by 10uk1s

εποχή, οι ταραχές δε φθάνουν σε τέτοιο βαθμό βίας ώστε να υπερισχύει η αναταραχή μέσα σε μια απόλυτη αναστάτωση (κίνδυνο που θα διατρέξουν το 14ο αιώνα)· αντίθετα, χάρη σε συμβιβασμούς και σε επιτήδειους χειρισμούς, σαν συνέπεια της ισχύος των σωμάτων που συστήθηκαν στην ύπαιθρο, όπως και στις πόλεις, ο κίνδυνος δεν είναι ποτέ πολύ μεγάλος. Από την άλλη, οι ομάδες των ταραχοποιών δεν αμφισβητούν το πολιτικο-θρησκευτικό ιδεώδες του αιώνα και, εκτός απ' αυτούς που υποστηρίζουν τους αιρετικούς, εννοούν να παραμείνουν σταθερές στην πίστη και στην Εκκλησία — μήπως τα παιδιά και οι νεαροί ποιμένες, ξεπεσμένοι και περιθωριακοί δεν ονειρεύονται να εκπληρώσουν αυτή την υπέρτατη θρησκευτική υπηρεσία που αποτελεί το προσκύνημα στον Πανάγιο Τάφο του Χριστού; Μήπως στο Μεσαίωνα, σύμφωνα με την εξήγηση του Ένγκελς, όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι και οι μάζες, δεν έβρισκαν, καταρχήν, την έκφρασή τους σε κάθε είδους θρησκευτική συμπεριφορά; Σε κάθε κοινωνία τέλος, υπάρχουν πιέσεις, τις οποίες δεν μπορούμε πάντοτε να καταγγέλλουμε σαν δυνάμεις διάλυσης, από το ίδιο το γεγονός ότι, αντίθετα, συνεργούν κάποτε στο να εμψυχώνουν τη συνοχή, και επειδή οι διαμάχες επιτρέπουν να συνειδητοποιούμε την πραγματικότητα και να διορθώνουμε τις αδικίες και τα σφάλματα, των οποίων τη σοβαρότητα μπορούμε τότε να εκτιμήσουμε. Άραγε αυτή η πάλη των ομάδων μπορεί, μέσα σε μια κοινωνία όπου, συνήθως, ο εργαζόμενος κατέχει τα εργαλεία της εργασίας και όπου η παραγωγή εμπλέκει μεταξύ τους, σε βάθος, τα διάφορα κοινωνικά σώματα, να διαμορφώσει το σχήμα που θα πάρει με τη βιομηχανική ανάπτυξη; Οι αιρέσεις: Βαλδίνοι και Καθαροί Την εποχή που η Εκκλησία σταθεροποιεί την ισχύ της και το κύρος της και που η χριστιανική θρησκεία, ερμηνευμένη και ελεγχόμενη απ' αυτή, αποτελεί το βασικό νόμο, εμφανίζονται αμφισβητήσεις, ταυτόχρονα, εναντίον του επίσημου δόγματος και της οργάνωσης του κλήρου. Ήδη, από τον 11ο αιώνα, στην Ιταλία και στη Γαλλία, είχαν εκφραστεί αντιθέσεις, που είναι δύσκολο να αναλύσουμε. Ύστερα, αιρετικές ομάδες είχαν σχηματιστεί τότε που διαμορφωνόταν η ιδέα μιας μεταρρύθμισης που θα κατέληγε στη γρηγοριανή μεταρρύθμιση. Εκθειάζουν τη μετάνοια, την αυταπάρνηση, και ιδιαίτερα την πενία. Κατακρίνουν την απληστία και τις απρέπειες ορισμένων κληρικών. Συνδέονταν συχνά με τη δραστηριότητα των ιεροκηρύκων, είτε επειδή αυτοί είχαν υποκινήσει την ανάπτυξή τους με τις ομιλίες τους, είτε επειδή τα μέλη των ομάδων είχαν επιδοθεί στο θείο κήρυγμα. Γύρω στα 1060, στη βόρεια Ιταλία, η Πατάρια αντιπροσωπεύει πολύ καλά αυτές τις αναζητήσεις. Στην αρχή έχει τη συμπάθεια των Γρηγοριανών, που στρέφονται όμως εναντίον της όταν αντιλαμβάνονται ότι θέλει να κλονίσει το κληρικό οικοδόμημα. Ύστερα, άλλα κινήματα, περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένα, αποκαλύπτονται, τα οποία, γενικά, στρατολογούν τον απλό λαό της υπαίθρου και των πόλεων και εμψυχώνονται από ένα βαθύ πόθο να ζήσουν σύμφωνα με τη θρησκεία και από μια πολύ έντονη επιφύλαξη απέναντι στον κλήρο. Διαδίδουν πριν από όλα, αισθήματα και πάθη, αλλά όχι ένα σαφές δόγμα. Όμως, κάποτε, βρίσκουν «στοχαστές» (στην Ιταλία, στα μέσα του 12ου αιώνα, ο Αρνό ντε Μπρέσια) που τους δίνουν τη συγκροτημένη σκέψη που τους έλειπε. Άλλωστε, αυτή τη στιγμή, γενικά, η επίσημη Εκκλησία, που δυσπιστούσε από την αρχή, τους καταγγέλλει σαν αιρετικούς και τους καταδικάζει. Οι Βαλδίνοι πρωτοτυπούν, σχηματίζοντας στην αρχή μια μικρή άτυπη ομάδα, πάνω στην οποία όμως ασκείται η επιρροή μιας προσωπικότητας η οποία, σιγά σιγά, κάτω από την πίεση των γεγονότων, όσο και μετά από εντατική σκέψη· αυτοί σφυρηλατούν ένα δόγμα χωρίς να ζητούν να καταλήξουν σε μία πολύ σταθερή οργάνωση. Παίρνουν την ονομασία τους από το όνομα του πρωτοστάτη της κίνησης, Βάλντο ή Βοντές ενός πλούσιου έμπορου της Λυών ο οποίος, στο 1170-1175 (1170 ή 1173 για ορισμένους ιστορικούς, 1176 για άλλους), «προσηλυτίστηκε» μετά από μια μακρόχρονη προσωπική νοερή προσευχή. Πουλά τα υπάρχοντά του, εγκαταλείπει στη γυναίκα του ότι της αναλογεί, στέλνει τους δύο γιους του στη μονή Φοντεβρό, και αποφασίζει να ζήσει από ελεημοσύνες. Λίγο αργότερα, έχοντας διαβάσει τις Γραφές και ανακαλύψει την έκκληση του Χριστού για το κήρυγμα, αρχίζει να κηρύττει τον λόγο του Θεού και συμβουλεύει τους λίγους Digitized by 10uk1s

οπαδούς που έχει γύρω του να πράξουν το ίδιο. Καθώς ο αρχιεπίσκπος της Λυών ανησυχεί, πηγαίνει στη Ρώμη και αποσπά από τον Πάπα Αλέξανδρο Γ', το δικαίωμα να κηρύττει, αρκεί να πάρει την άδεια επιτόπου από τον εφημέριο της ενορίας. Επιστρέφει στη Λυών, όπου αναγγέλλει το 1180 ότι απαρνείται τον παπισμό, μ' ένα κείμενο, θεμελιώδες στην ιστορία των Βαλδίνων, και που θα είναι η βάση του τρόπου ζωής της αίρεσης — άλλωστε είναι κυρίως μια ομολογία πίστης. Οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί είναι σαφείς: από τη μια, κηρύττει την ορθοδοξία του και απορρίπτει ότι πλησιάζει τους Καθαρούς (είναι ένα Πιστεύω με σχόλια), από την άλλη, δηλώνει ότι έχει σαν ιδεώδες να ζήσει μέσα στην πιο απόλυτη φτώχεια, ζώντας από την ελεημοσύνη και χωρίς να εργάζεται, και να υπερασπίζεται (και να διαδίδει) τα διδάγματα του ευαγγελίου με την εξουσιοδότηση των κανονικών εκκλησιαστικών εξουσιών: Έχουμε απαρνηθεί τα εγκόσμια, δώσαμε τα υπάρχοντά μας στους φτωχούς σύμφωνα με τη συμβουλή του Κυρίου και αποφασίσαμε να είμαστε φτωχοί, έτσι ώστε να μην ανησυχούμε για τη φροντίδα του αύριο, και δε δεχόμαστε από κανέναν ούτε χρυσάφι, ούτε ασήμι ούτε τίποτα το παρόμοιο, εκτός από τροφή και καθημερινά ενδύματα. Έχουμε τη σταθερή θέληση να θεωρούμε τις συμβουλές του ευαγγελίου για κανόνες. Το κίνημα των Βαλδίνων εμφανίζεται σαν μια αναζήτηση της πενίας. Συγκεντρώνει λαϊκούς οι οποίοι, σ' αυτή την εποχή της εμπορικής προόδου της αύξησης της κυκλοφορίας του νομίσματος της ανάπτυξης των διαφόρων κερδών από το χρήμα, ανακαλύπτουν ότι η πενία είναι μία υποχρέωση της χριστιανικής θρησκείας, όπως το έκαναν πριν από αυτούς οι Πατάροι, οι Κιστερσιανοί, ο Αρνό ντε Μπρέσια και άλλες αιρέσεις (όπως θα το κάνουν αργότερα ο Φραγκίσκος της Ασίζης και κατόπιν οι Πνευματικοί και οι Αδελφοί). Αλλά, ενώ οι Πατάροι διάλεξαν τη βίαιη κριτική των αξιωματούχων του κλήρου, ενώ ο Αρνό ντε Μπρέσια βάλθηκε να ρίχνει ιδέες που θεωρήθηκαν ολέθριες από την επίσημη θεολογία, ενώ οι Κιστερσιανοί κλείνονταν μέσα στα μοναστήρια τους όπου, με την εργασία τους, πλούτιζαν το τάγμα τους, ο Βάλντο και οι οπαδοί του αποφασίζουν να κηρύττουν τη φτώχεια και τη μετάνοια — όπως θα το κάνουν αργότερα, με περίσκεψη και σύμφωνα με τους κανόνες, οι Φραγκισκανοί· ενώ οι Πνευματικοί και οι Αδελφοί επαναλαμβάνουν τις επιφυλάξεις και τις επικρίσεις. Είναι λοιπόν συγχρόνως φτωχοί και ιεροκήρυκες, επειδή γι' αυτούς αυτές οι δύο καταστάσεις είναι στενά συνδεδεμένες. Θέλουν να είναι φτωχοί και αν επεκτείνουν τη φτώχεια στον κόσμο, για τη σωτηρία της ψυχής του καθενός και όλων, πράγμα που τους υποχρεώνει να τη διαδίδουν με το παράδειγμα και με το λόγο. Αυτή είναι η αιτία για την οποία η συνεννόηση με την ιεραρχία δεν διαρκεί, επειδή, κρίνοντας ότι είναι επιτακτικό καθήκον τους να κηρύττουν, παραμελούν κάποτε να ζητήσουν την άδεια, η οποία άλλωστε, το ξέρουν, μπορεί να μη τους δινόταν. Ο νέος αρχιεπίσκπος της Λυών, ο Ιωάννης Μπελ-Μεν, προσπαθεί να διευθετήσει την υπόθεση, προτείνοντάς τους να ορίσουν έναν «προϊστάμενο» ο οποίος θα ήταν υπεύθυνος ενώπιόν του. Ο Βάλντο όμως, που κρίνει ότι η ομάδα του συσπειρώνει ελεύθερες ατομικότητες, δε θέλει έναν τέτοιο έλεγχο. Αυτό οδηγεί σε μια πολύ βίαιη διαμάχη και στον αφορισμό που πρόφερε στην αρχή ο αρχιεπίσκοπος (το 1182 ή το 1183). Ύστερα, ο Πάπας το 1184 τον επαναλαμβάνει επίσημα, και επανέρχεται σ' αυτόν πολλές φορές. Στα επόμενα χρόνια παίρνει τη μορφή γενικού αναθέματος, στην 4η σύνοδο του Λατερανού το 1215. Καταδικασμένος, ο πρώην έμπορος παραμένει πιστός στο ιδανικό της ομολογίας του 1180. Κηρύττει και οργανώνει τους ανθρώπους που τον ακολουθούν (τους Φτωχούς της Λυών). Παραμένει ακλόνητα αντίθετος στους Καθαρούς και επιβλέπει στενά εκείνους τους οπαδούς του που θα κινδύνευαν να ακολουθήσουν αυτές τις παρεκκλίσεις. Γι' αυτό, γύρω στο 1200, αποκλείει ορισμένες ομάδες που ζούσαν, στο Languedoc, καθώς και, για άλλους λόγους, απορρίπτει το 1205 τις λομβαρδικές αιρέσεις (Φτωχοί Λομβαρδοί), που είχαν εμπνευστεί από προηγούμενες, από τη δική του, κινήσεις, και οι οποίοι θέλουν να δουλεύουν και να εκλέγουν προϊστάμενους. Τέλος το 1207, μετά από μια μακρά συζήτηση στο Παμιέ, ο Ντιράν ντ' Όσκα και πολλοί άλλοι Βαλδίνοι επιστρέφουν στους κόλπους της Εκκλησίας (Φτωχοί Καθολικοί). Το 1210, οι «Συμφιλιωμένοι Φτωχοί» οδηγημένοι από τον Βερνάρδο Πριμ, κάνουν το ίδιο,

Digitized by 10uk1s

Σ' αυτή τη χρονολογία, ο Βάλντο πεθαίνει. Οι οπαδοί του λοιπόν είναι αυτοί που κράτησαν την εντολή του και δε δέχτηκαν να επανέλθουν στην Εκκλησία. Αλλά, αν μερικοί εκπλήρωσαν αυτή την επιστροφή, μήπως δεν ήταν επειδή οι διαφορές δεν ήταν απόλυτα αξεπέραστες; Η ρήξη, πράγματι, καταλήγει στην ετεροδοξία, επειδή είναι αποκλειστικά μία αποδοκιμασία της εξουσίας των κληρικών της εποχής, η οποία καταδικάζει αντί να βοηθά, και της εκκλησιαστικής ιεραρχίας που συχνά είναι πιο άπληστη για δύναμη και για πλούτο, αντί να φροντίζει για το καλό των ψυχών. Απαρνούμενοι τον κλήρο, δηλαδή τους επισκόπους και τους ιερείς, οι Βαλδίνοι είναι αναγκασμένοι να επινοήσουν μία άλλη εξήγηση των μυστηρίων. Αρνούνται την ιεροσύνη, πράγμα που ενισχύει το λαϊκό χαρακτήρα της ομάδας τους και που τείνει σε μία άκρα απλότητα της λειτουργίας. Ερμηνεύουν τις Γραφές κατά διαφορετικό τρόπο απ' αυτόν της καθολικής παράδοσης, επαναλαμβάνοντας κείμενα παλαιότερων συγγραφέων, θεωρούν την εξομολόγηση σαν αγιαστική πρακτική αλλά, χωρίς ιερείς οι ίδιοι, διαφορετική από την καθολική μετάνοια· αναγνωρίζουν το γάμο με την έγκριση των συζύγων και θεωρούν το βάπτισμα σαν το θεμελιώδες χαρισματικό σημείο, αποκλίνοντας, όμως, στην τέλεσή του σε πολύ μικρή ηλικία. Γι' αυτούς, η λατρεία περιορίζεται σε ομαδικές προσευχές και σε ιεροτελεστίες του τύπου της ευχαριστίας. Οι πιστοί είναι συγκεντρωμένοι σε «αδελφότητες» που διευθύνουν οι Παλαιοί και πλαισιώνονται από τους πιο άγιους, οι οποίοι είναι ιεροκήρυκες που θα τους ονομάσουν: Τέλειους — τίτλο που δανείστηκαν από τους Καθαρούς — ή ακόμη Γενειοφόρους. Όμως, ουσιαστικά, δεν αμφισβητούν το χριστιανικό δόγμα· παραδέχονται απόλυτα τη Χριστολογία, την Ενσάρκωση και τη Λύτρωση· πιστεύουν στην Παρθένο, παρ' όλο που είναι επιφυλακτικοί στην πολύ εκτεταμένη λατρεία των αγίων· δε δέχονται άλλους κανόνες ζωής, εκτός απ' αυτούς της χριστιανικής ηθικής. Χάρη στη δραστηριότητα του ιδρυτού και των οπαδών του, αιρέσεις των Βαλδίνων εμφανίζονται πολύ νωρίς στο Ντοφινέ και στις κοιλάδες, από τις δύο πλευρές των Άλπεων. Γύρω στα 1200, διακρίνουμε ένα μεγάλο αριθμό μέσα στις επισκοπές της Γρενόβλης, του Αμπρέν, της Μοριέν, του Μουτιέ και του Τουρίνου. Λίγο αργότερα, τους βρίσκουμε νοτιότερα μέσα στην κοιλάδα του Ροδανού, στη Σεβέν και σε ορισμένες τοποθεσίες του Languedoc, ενώ άλλοι δραστηριοποιούνται στη Φρανς-Κοντέ και στην ελβετική πεδιάδα, περιοχές από τις οποίες η κίνηση θα φτάσει, σε συνδυασμό με άλλες ομάδες, στη βορειο-ανατολική Ιταλία και, αργότερα, στην κεντρική Ευρώπη. Οι αδελφότητες, συχνά απομονωμένες μεταξύ τους, ζουν μέσα στην απλότητα. Ορισμένες παραμένουν αρκετά πιστές στο αρχικό ιδεώδες· άλλες συμμορφώνονται περισσότερο με την πραγματικότητα· άλλες πάλι, με την πρόφαση ότι αντιδρούν πιο σκληρά εναντίον της διδασκαλίας του καθολικού κλήρου, πέφτουν σε ετερόδοξες πρακτικές. Όλες, όμως, παρά τις πλάνες ορισμένων ομάδων, οι οποίες άλλωστε δεν είναι πραγμτικά βαλδινικές, κρίνουν ότι αντιπροσωπεύουν την καλύτερη πραγματοποίηση του χριστιανικού ιδεώδους. Οι Καθαροί, που έχουν την ίδια αξίωση, έχουν μια ιστορία πολύ διαφορετική. Αν είναι αλήθεια ότι η επιρροή τους ασκήθηκε πάνω σε κάθε λογής πιστούς, από τους οποίους πολλοί επιθυμούσαν απλώς μια καλύτερη θρησκεία, και αν εξαιτίας αυτού, είχαν κάποτε επηρεάσει τη στάση άλλων αιρέσεων, παραμένει όμως το γεγονός ότι, από την αρχή, η συμπεριφορά τους βασίστηκε πάνω σε μια ορισμένη δογματική πεποίθηση, για την οποία είναι δύσκολο να βεβαιώσουμε ότι δεν αντιφάσκει ως προς το χριστιανισμό. Αυτό το δόγμα, αν το αναλύσουμε σχηματικά, δεν είναι άκρως περίπλοκο, παρ' όλο, που αντιπροσωπεύει μια σημαντική προσπάθεια για να συμβιβάσει την έννοια του Απείρου με αυτή του Πεπερασμένου, με τα οποία συνδέονται το Καλό και το Κακό. Τονίζει, πράγματι, σαν θεμελιώδες αξίωμα την ύπαρξη αυτών των δύο «αρχών», οι οποίες συνιστούν ένα θείο δυαδισμό: ένας θεός του Καλού και του Πνεύματος, ένας θεός του Κακού και της Ύλης, επειδή αυτή είναι φυσικά κακή αφού οδηγεί προς το κακό (προς την αμαρτία) και αφού, είναι φθαρτή και θνητή, δεν μπορεί να είναι έργο του θεού του Απείρου. Αλλά, μέσα στη φύση, ο άνθρωπος πρόβαλε σαν το πλάσμα που γεννήθηκε από την επενέργεια αυτών των δύο αρχών. Έχει ένα σώμα κακό και φθαρτό το οποίο είναι ύλη Digitized by 10uk1s

προερχόμενη από το κακό, έχει μια αιώνια ψυχή πλασμένη από τον καλό θεό. Ορισμένοι Καθαροί τοποθετούν τις δύο αρχές, κατά κάποιο τρόπο, πάνω σε ίση βάση — είναι οι απόλυτοι δυαδιστές. Άλλοι, οι μετριοπαθείς, εκτιμούν ότι ο Θεός του Καλού είναι ανώτερος από τον άλλο, πράγμα που, δέχονται οι χριστιανοί, των οποίων οι θεολογικές γνώσεις είναι περιορισμένες, και που μπορεί να εμφανιστεί σαν μια κλασική αντίθεση μεταξύ του Θεού και του Διαβόλου — και μ' αυτό τον τρόπο, άλλωστε, πολύ συχνά, οι ιεροκήρυκες των Καθαρών παρουσιάζουν το δόγμα τους. Κατά τον ίδιο τρόπο, η μοίρα της ανθρωπότητας και του ανθρώπου εκπληρώνεται βέβαια με την αιώνια σωτηρία μέσα στους κόλπους του Καλού Θεού. Αλλά η πορεία για να το πετύχουν είναι διαφορετική απ' αυτή που προτείνει η χριστιανική παράδοση. Ο άνθρωπος τυχαίνει να είναι, πράγματι, ο στόχος μιας διαρκούς διαμάχης μεταξύ των δύο αρχών, στην οποία συμμετέχει με μια πάλη εναντίον του εαυτού του, την οποία μπορεί να δίνει κατά τη διάρκεια πολλών ζωών, αφού, όσο καιρό δε θα έχει εξουσιάσει και δαμάσει απόλυτα το σώμα του — δεν θα έχει εξαγνιστεί (καθαρός σημαίνει αγνός) — η ψυχή του δε θα ελευθερωθεί από την επιρροή της ύλης και θα ξαναγυρίσει μέσα σε ένα άλλο πλάσμα. Όμως, μετά από αυτές τις μετεμψυχώσεις, θα πετύχει μια μέρα αυτή την απελευθέρωση, που είναι η μαρτυρία της νίκης του Καλού, αποκτώντας έτσι τη σωτηρία του. Στο μεταξύ, αν έχει υποκύψει στο κακό, δε θα χαρακτηριστεί για πραγματικά υπεύθυνος. Αν η κόλαση είναι πάνω στη γη, όλοι οι άνθρωποι μια μέρα θα πάνε στον παράδεισο. Από αυτό απορρέει μια ηθική σε δύο επίπεδα. Από τη μια, η πραγματική ηθική, απαιτεί απ' αυτούς που θέλουν να γίνουν τέλειοι, την παραίτηση από όλες τις ηδονές του σώματος και απ' όλα τα οφέλη της φύσης — την αγνότητα, την πενία, την ταπεινότητα. Από την άλλη, γι' αυτούς που δεν μπορούν να πετύχουν κάτι τέτοιο, αυτή την «ασκητική» προσπάθεια για την πνευματική τους τελειοποίηση, δηλαδή οι περισσότεροι, στους οποίους ζητούν την ύστατη ώρα πριν το θάνατό τους να υποσχεθούν ότι θα τείνουν προς την τελειότητα αν επιζήσουν, γι' αυτούς οι πιο βαριές παραβάσεις γίνονται δεκτές χωρίς να θεωρούνται σφάλματα ή σκάνδαλα. Αντίθετα, αυτό που καταγγέλεται σαν σκανδαλώδες, είναι να διαιωνίζουν το έργο του κακού με την τεκνογονία: ο γάμος είναι ο κατεξοχήν δαιμονικός θεσμός. Η αυτοκτονία, μία λογική πράξη και απόλυτα ενάρετη που προτείνεται σαν η μεγαλύτερη εκδήλωση πίστης — είναι η εγκαρτέρηση (endura), ο εκούσιος θάνατος από πείνα. Σύμφωνα με το ίδιο πνεύμα, δεν πρέπει να καταναλίσκουμε κρέας, επειδή πρέπει να προφυλαγόμαστε από επαφές με τα πλάσματα του κακού τα πιο τέλεια, δηλαδή τα ζώα. Η οργάνωση της κοινότητας είναι αντιγραφή αυτών των δύο βαθμών της ηθικής. Επικεφαλής βρίσκονται οι Τέλειοι, που αποφάσισαν να ελευθερωθούν ολότελα από το Κακό και έχουν επωμιστεί την επίσημη υποχρέωση, κατά τη διάρκεια μιας τελετής παρηγοριάς (Consolamentum), όπου ένας αρχαιότερος επιθέτει τα χέρια του επάνω τους. Μεταξύ τους διαλέγουν αυτούς που πλαισιώνουν τους πιστούς και διοικούν τις τοπικές εκκλησίες — φέρουν τον τίτλο του επισκόπου και τους βοηθούν: ένας μείζων Υιός, ένας ελάσσων Υιός και διάκονοι. Όλοι οι άλλοι είναι οι «πιστεύοντες», οι οποίοι δεσμεύτηκαν μπρος σε έναν Τέλειο να δεχτούν το consolamentum πριν το θάνατό τους. Συγκεντρώνονται τακτικά σε κοινά γεύματα, σε κοινές προσευχές και ακολουθεί η ομολογία των σφαλμάτων τους, τα οποία εξομολογούνται, κυρίως για να συνειδητοποιήσουν καλύτερα την επιρροή του Κακού, χωρίς να υπάρχει πραγματικό μυστήριο. Οι ιστορικοί και οι θεολόγοι ερευνούν από πολύ καιρό την προέλευση αυτού του δόγματος και ποιες είναι οι σχέσεις του με το χριστιανικό δόγμα. Επειδή η συζήτηση είναι περίπλοκη και πολύ συχνά συγκεχυμένη, θα ήταν φρόνιμο να σημειώσουμε μόνο τα πιο σημαντικά επιχειρήματα. Για μερικούς, ο Καθαρισμός είναι απλώς μία αναβίωση και μια παράταση του μανιχαϊσμού, ο οποίος, στα πρώτα χρόνια της Εκκλησίας, είχε προκύψει από την επαφή του χριστιανισμού με την περσική θρησκεία και είχε υποδείξει την ύπαρξη δύο αρχών, του Καλού και του Κακού, σαν τη θεμελιώδη εξήγηση της ανθρώπινης μοίρας. Άλλωστε με αυτό τον τρόπο οι πιστοί του και οι προσήλυτοί του τον παρουσιάζουν πιο συχνά και οι αντίπαλοί του τον καταγγέλλουν. Για άλλους, η αρχική επιρροή Digitized by 10uk1s

είχε αφορμή τη «γνώση» σύμφωνα με την οποία υπάρχουν μεταξύ του θεϊκού Απείρου και της ύλης, ένα πλήθος πραγμάτων και όντων τα οποία αντιλαμβάνονται με περισσότερη ή λιγότερη δύναμη, μέσα τους την έννοια του Θεού. Αυτά λοιπόν, είναι κατά κάποιο τρόπο συγκροτημένα, σύμφωνα με διαφορετικές και διαβαθμισμένες αναλογίες από ύλη και από θεϊκότητα — θέση η οποία δεν αντιβαίνει στον μανιχαϊσμό. Για μια τρίτη ομάδα, τέλος, η αντιπαράθεση μεταξύ του Καλού και του Κακού αποτελεί την ηθική διατύπωση της διαλεκτικής που παραβάλλει το Ον και το Μη-Ον: αυτό το τελευταίο είναι ένα «καθεαυτόν» που επεμβαίνει μέσα στην ανθρώπινη φύση για να εκμηδενίσει τον άνθρωπο μέσα στο θάνατο. Όποια και να είναι η φιλοσοφία που αποδεχόμαστε, είναι αξιοπαρατήρητο ότι το χριστιανικό δόγμα της είναι σχεδόν ξένο. Οι Καθαροί, παρ' όλα αυτά, εκθειάζουν το πρόσωπο του Χριστού, ο οποίος εμφανίζεται μετά μια μακρά περίοδο της ιστορίας, όπου είχε θριαμβεύσει το Κακό και το οποίο δοξάζουν η Παλαιά Διαθήκη (εκτός από τους προφήτες) και η συναγωγή. Ο Ιησούς έρχεται να φέρει το λυτρωτικό μήνυμα, που η καθολική Εκκλησία, λόγω της σατανικής της προέλευσης, έχει προδώσει. Αλλά δεν ήταν δυνατόν ο Χριστός να υπήρξε αληθινά και απόλυτα άνθρωπος, αλλιώς θα ήταν, εν μέρει, το Κακό και δε θα μπορούσε να είναι ο θεός του Καλού. Η ενσάρκωσή του λοιπόν δεν είναι παρά φαινομενική, καθώς και ο θάνατός του και η ανάστασή του. Παρ' όλο που αυτά τα δογματικά προβλήματα είναι δύσκολο να καταστούν νοητά και να λυθούν, διαπιστώνουμε ότι, στην πραγματικότητα, δεν είχαν ποτέ εκτεθεί μ' αυτό τον τρόπο στην πλειοψηφία αυτών που παραδέχονται αυτή την πίστη. Ως το 1150, πράγματι, οι θεμελιώδεις συλλογισμοί πέρασαν μέσα σε λαϊκές αιρέσεις, που σχηματίστηκαν από άνδρες και γυναίκες που επιθυμούσαν μια πιο υψηλή πνευματική ζωή χωρίς να τους ενδιαφέρει η θεολογία. Αυτοί οι συλλογισμοί εκφράζονται από ιεροκήρυκες που επέμεναν στις κακίες του διαβόλου και στη διαφθορά που προκαλούσε ό,τι ήταν σωματικό, ιδιαίτερα η γυναίκα με τη φιληδονία που προκαλεί, κακίες και κίνδυνοι που αντιβαίνουν στις αρετές της ψυχής και του Καλού, που αγωνίζεται εναντίον του Κακού από τη δημιουργία του κόσμου. Αυτή η εξήγηση, που έγινε εύκολα δεκτή, επέτρεψε αργότερα να καταγγείλουν τα σφάλματα του παραδοσιακού χριστιανισμού, τα οποία ενισχύθηκαν από την ολέθρια δράση της Εκκλησίας και του κλήρου, και έτσι να προσηλυτίσουν τους μυημένους σ' έναν άλλον τρόπο ζωής και σ' άλλες θρησκευτικές πρακτικές. Αυτοί οι ιεροκήρυκες είχαν ασφαλώς εκπαιδευτεί σε ορισμένους στενούς κύκλους της άνω Ιταλίας, σε συνάφεια, καθώς φαίνεται, με ομάδες μανιχαϊστών εγκατεστημένων στα Βαλκάνια και που είχαν σχέσεις με ελληνικές αιρέσεις. Οι σχέσεις με την Ανατολή, που είχαν ενισχυθεί με τη δεύτερη Σταυροφορία στα μέσα του 12ου αιώνα, διευκόλυναν επίσης τη διάδοση αυτών των συλλογισμών και τη μετατροπή σε Καθαρούς ομάδων που ως τότε είχαν πολύ λίγο κατηχηθεί. Αλλά αρκετά αργότερα, όταν οι ηγέτες τους θέλησαν να τονίσουν την ιδιαιτερότητα της πίστης τους και όσα τους χώριζαν από το χριστιανισμό, εμφανίστηκε ένας λόγιος καθαρισμός, του οποίου τα πιο συγκροτημένα συγγράμματα χρονολογούνται από τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 13ου αιώνα. Το γεγονός είναι πως αυτό το φιλοσοφικό και θεολογικό δόγμα, με τα επιχειρήματά του, δε γοήτευε, αυτό το ίδιο, τα πλήθη, αλλά η φαινομενική και απλοποιημένη σαφήνεια του αρχικού συλλογισμού — το Καλό και το Κακό — η ηθική ανοχή καθώς και η αγιότητα και ο ζήλος των Τέλειων. Μέσα απ' όλα αυτά, η διάδοση πραγματοποιείται σε διάφορες περιοχές. Στα 1150 ήδη, βρίσκουμε «νεομανιχαϊστές» στη βόρεια Γαλλία, στη Ρηνανία και στην Τουλούζη, πενήντα χρόνια αργότερα υπάρχουν και στο Παρίσι. Αλλά οι χώρες όπου είχαν τη μεγαλύτερη επιτυχία είναι το Languedoc (ιδιαίτερα η περιοχή που περιλαμβάνεται στο τρίγωνο Φουά-Μπεζιέ Τουλούζη, με μια προέκταση προς την κοιλάδα του Ταρν στην περιοχή του Αλμπί - από όπου το όνομα που έδωσαν στους αιρετικούς: Αλμπιζουά (Albigeois), η βόρεια Ιταλία (με τις πιο δραστήριες εστίες γύρω από τη λίμη Γκάρντα και με μικρές προεκτάσεις στην Τοσκάνη).

Digitized by 10uk1s

Η καταστολή Απέναντι σ' αυτή την ανάπτυξη ομάδων και αιρέσεων, που θεωρούν αναρμόδιο το κύρος της και αμφισβητούν τη δογματική της διδασκαλία καθώς και το περιεχόμενο της πίστης της, η Εκκλησία ανησυχεί. Οι δημόσιες εξουσίες επίσης, ορισμένοι ηγεμόνες, όπως ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας και ο Φίλιππος-Αύγουστος αντιδρούν και πολύ βίαια μάλιστα. Αλλά, καθώς πρόκειται για μια υπόθεση εξόχως θρησκευτική, εναπόκειται καταρχήν, στην εκκλησιαστική αρχή και ιδιαίτερα στην παπωσύνη, να επέμβει. Μεταξύ του 1120 και 1220-1230, η επέμβαση αλλάζει μορφή. Στην αρχή, σκοπεύουν να καταδικάσουν τις ιδέες, να καταδιώξουν τους προπαγανδιστές και τους πιο δύστροπους — αυτούς που επιμένουν — και μάλιστα, περισσότερα ακόμα, να επαναφέρουν στην ορθόδοξη πίστη αυτούς που απομακρύνθηκαν απ' αυτήν, και ταυτόχρονα να ενημερωθούν πάνω στους πραγματικούς κινδύνους. Έτσι, στις τρεις πρώτες συνόδους του Λατερανού (1123, 1139, 1179), τα διάφορα αιρετικά δόγματα καταγγέλλονται σαν σφάλματα και αυτοί που τα διαδίδουν αναθεματίζονται· αυτή η επίσημη αποδοκιμασία συμπεριλαμβάνει το 1179 Βαλδίνους και Καθαρούς. Την ίδια εποχή, η παπωσύνη στέλνει έξαρχους, που είναι εξουσιοδοτημένοι, όταν αυτό είναι απαραίτητο, να κατηγορούν και να τιμωρούν αυτούς που παραμένουν μέσα στην αίρεση, παρ' όλες τις επιπλήξεις. Το 1145, ο Άγιος Βερνάρδος διατρέχει το Languedoc χωρίς σημαντική επιτυχία. Το 1178, σε σύμπνοια με τους βασιλείς της Γαλλίας και της Αγγλίας, ο Αλέξανδρος Γ' στέλνει μια πολυπληθή αντιπροσωπεία, έχοντας επικεφαλής, έναν καρδινάλιο που τον βοηθά ο αβάς του Κλερβό, μαζί με πολλούς αρχιεπίσκοπους και επίσκοπους. Αυτές οι «αποστολές» κηρύττουν και προσπαθούν να προσηλυτίσουν ξανά όσους είχαν οδηγηθεί προς την αίρεση. Συλλαμβάνουν τους προσήλυτους καθώς και αυτούς που εμφανίζονται σαν πιο πεπεισμένοι. Τους καταδικάζουν, δημεύουν τις περιουσίες τους, τους πλήττουν με πρόστιμα. Στα επόμενα χρόνια, οι αποστολές εξακολουθούν, ιδιαίτερα στη νότια Γαλλία, ενώ σε ορισμένες περιοχές επωμίζονται αυτή την προσπάθεια οι επίσκοποι έξαρχοι και ιεράρχες εκλιπαρούν, για να τους καταστείλουν, τη βοήθεια των τοπικών πολιτικών αρχών, χωρίς να παραμελήσουν όμως την επιστροφή στους κόλπους της εκκλησίας των απολωλότων προβάτων. Ένα τμήμα των Βαλδίνων άλλωστε, όπως το υπογραμμίσαμε, επιστρέφει στην Εκκλησία. Αλλά, από αντίδραση, οι άλλοι γίνονται πιο επιθετικοί στον αντικληρικαλισμό τους. Όσον αφορά τους Καθαρούς, πολύ λίγοι απ' αυτούς, καθώς φαίνεται, στο Languedoc και στην Ιταλία, επαναπροσηλυτίζονται. Χωρίς αμφιβολία, αυτή η ημιαποτυχία, είναι η αιτία που η Εκκλησία, από το 1180, σκληρύνει τη στάση της και αποφασίζει να αποκλείσει τους αιρετικούς, άρα να διακόψει ολοσχερώς τις σχέσεις της μ' αυτούς. Από την 3η σύνοδο του Λατερανού (1179) προβλέπουν, εκτός από τον αφορισμό, κυρώσεις πολιτικές και ποινικές, ενώ τίποτα δεν είχε διευκρινιστεί προς αυτή την κατεύθυνση, στις δύο προηγούμενες συνελεύσεις. Το 1184, ο Πάπας Λούκιος Γ' συμφωνεί με τον Φρειδερίκο Βαρβαρόσα για τη διαδικασία που θα ακολουθήσουν. Οι δύο ανώτατες εξουσίες της χριστιανοσύνης συνεργάζονται στενά για την υπεράσπιση της επίσημης πίστης. Το διάταγμα «περί αναιρέσεως» (Ad abolendam) καθώς και ένας αυτοκρατορικός θεμελιώδης νόμος, που σήμερα έχει χαθεί, ορίζει, όπως είδαμε, ότι ανήκει στην εκκλησιαστική εξουσία να κάνει τις ανακρίσεις για το έγκλημα και να το βεβαιώσει — να αποδείξει την ενοχή του αιρετικού — στη λαϊκή εξουσία να εφαρμόζει τις εγκόσμιες ποινές οι οποίες είναι καθορισμένες (φυλάκιση, κατάσχεση της περιουσίας)· υποχρεώνουν επιπλέον τους πιστούς να καταδίδουν τους μυημένους στις αιρέσεις. Από τότε, οι έξαρχοι επιβλέπουν την τήρηση αυτής της νομοθεσίας και ελέγχουν πώς την εκτελούν οι επίσκοποι. Στις αρχές του 13ου αιώνα, με τον Ιννοκέντιο Γ' ο οποίος ωστόσο, ονειρεύεται να επαναπροσηλυτίσει τους αιρετικούς και να αποκαταστήσει «την ειρήνη και την ενότητα της πίστης», σύμφωνα με την ίδια του την έκφραση, αλλά που ανησυχεί όλο και περισσότερο με την πρόοδό τους, η καταστολή γίνεται πιο σκληρή. Στην 4η σύνοδο του Λατερανού, το 1215, ο Πάπας αναγκάζει να εγκριθούν μέτρα, τα οποία διευρύνουν εναντίον των ενόχων και αυτών που τους βοηθούν, τις διαδικασίες που είχαν συσταθεί το 1184, την ποινή του θανάτου, που συμπεριλαμβάνεται μέσα Digitized by 10uk1s

στην έκφραση «τις προσήκουσες ποινές» η οποία έπρεπε να ζητηθεί μόνο εναντίον των αμετανόητων. Για να συνδυάσει καλύτερα τις ανακρίσεις με την καταστολή, και χωρίς αμφιβολία για να είναι βέβαιος ότι αυτή δε θα ασκείται από ανεύθυνους τους οποίους κανείς δεν επιβλέπει, ο Γρηγόριος Θ' εγκαθιστά την υπηρεσία που θα δώσει στην Αγία Έδρα αναμφισβήτητη εξουσία και ένα μέσο δράσης άκρως αποτελεσματικό, σ' αυτό το θέμα: την Ιερά Εξέταση. Ως τότε, πράγματι, η αναζήτηση των αιρετικών είχε κυρίως ανατεθεί στον τοπικό κλήρο, η πραγματική ανάκριση σχετικά με την ενοχή τους και ύστερα η κρίση ανήκαν αποκλειστικά στον επίσκοπο της κάθε επισκοπής. Οι έξαρχοι του Πάπα είχαν, εκτός από ορισμένες εξαιρετικές περιπτώσεις, επιφορτίσει άλλους για τις έρευνες — πραγματοποιώντας τις κάποτε οι ίδιοι, ή υποχρεώνοντας τις τοπικές εκκλησιαστικές εξουσίες να συνεργαστούν — και είχαν υποβάλει τους ενόχους στους ιεράρχες «φωτίζοντάς» τους στο τι έπρεπε να γίνει. Η 4η σύνοδος του Λατερανού, για να διευκολύνει το έργο, είχε αποφασίσει τη συγκρότηση, σε κάθε ενορία, μιας επιτροπής από έναν ιερέα και από λαϊκούς η οποία ήταν επιφορτισμένη να καταγγέλλει τους αιρετικούς, καθώς και τους συνενόχους τους. Το 1229, με την ευκαιρία της πολιτικής διευθέτησης της υπόθεσης του Αλμπί, μια επισκοπική σύνοδος είχε ορίσει ακριβώς τις ποινές και έκρινε ως ομαλή, σε περίπτωση βεβαιωμένης και αμετανόητης αίρεσης, το θάνατο διά της πυράς. Το 1231, ο Γρηγόριος Θ' συνενώνει, ένα σιγγίλιο που μόλις είχε δημοσιεύσει και έναν πολιτικό κανονισμό που ήταν να εφαρμοστεί στη Ρώμη, σε ένα μοναδικό κείμενο, που θα ονομαστεί αργότερα «το καταστατικό της Αγίας Έδρας». Αυτό το κείμενο επαναλαμβάνει, μετριάζοντας κάπως, εκτός σε περίπτωση συνενοχής, τα μέτρα που προβλέπαν στην Τουλούζη, αλλά επεκτείνει την εφαρμογή τους σε όλη τη χριστιανοσύνη. Το 1232, ο αρχηγός της Εκκλησίας γνωστοποιεί ότι στέλνει Δομινικανούς με το δικαίωμα του ιεροδικαστού, και ότι αυτοί έχουν να λογοδοτήσουν μόνο σ' αυτόν. Από τότε, η Ιερά Εξέταση, οργανωμένη σε επαρχίες που συγκροτούν οι επισκοπές, επεκτείνει το δίκτυό της πάνω σε πολύ εκτεταμένες περιοχές. Βέβαια, οι επίσκοποι κρατούν ορισμένες ουσιαστικές αρμοδιότητες: την ανάκριση, τη συμμετοχή στη διαδικασία της δίκης. Αλλά, πολύ συχνά, καθώς αυτή πρώτη ενάγει και, καθώς αναλαμβάνει την εκτέλεση της δικαστικής απόφασης, είναι πολύ δύσκολο να προχωρήσουν στη διαδικασία, απόλυτα, χωρίς αυτή. Μεταξύ του 1240 και του 1260-1270, η καταστολή φτάνει σε τέτοιο βαθμό βίας, ως και στη κωδικοποίηση του βασανισμού (1253), που, πότε-πότε, προκαλεί αποδοκιμασίες. Οι αιρετικοί καταδιώκονται και αποδεκατίζονται. Καταφεύγουν στις υψηλές κοιλάδες των Άλπεων και των Πυρηναίων αλλά παραμένουν αιρέσεις, όμως λιγότερο ένθερμες, στην Αραγωνία, στη Λομβαρδία, στη Ρηνανία, στη Σαξωνία, στη Σιλεσία. Μέσα σ' αυτή την έκρηξη ωμότητας που οδηγεί σε τρομερές βιαιοπραγίες, η σταυροφορία εναντίον των Αλβιγηνών (Καθαρών) κατέχει μια σημαντική θέση και διευκολύνει την εισαγωγή αιματηρών μέτρων. Έγινε όμως κάτω από περιστάσεις όπου οι πολιτικές φιλοδοξίες είχαν αναμιχθεί με τις θρησκευτικές ανησυχίες. Στα πρώτα χρόνια του 13ου αιώνα, φαίνεται στους έξαρχους που έσπευσαν στο Languedoc, ότι η αίρεση, που έκανε στη χώρα σημαντικές προόδους, ήταν πανταχού παρούσα, στην ύπαιθρο καθώς και στις πόλεις. Ότι μεταξύ των μυημένων συγκαταλέγονταν ευγενείς και κληρικοί, ενώ, εναντίον της, οι αντιδράσεις του καθολικού κλήρου παρέμεναν περιορισμένες. Ο κιστερσιανός έξαρχος Πέτρος ντε Καστελνό προέτρεψε, κατά τρόπο πολύ επίμονο, τον κόμητα της Τουλούζης Ραϊμόνδο ΣΤ', που δεν ήταν αιρετικός, να του δώσει μια αποτελεσματική βοήθεια. Αλλά ο κόμης, που είχε δυσκολίες με ορισμένους από τους υποτελείς του, δεν ήθελε να πάρει επίσημα θέσει εναντίον των Καθαρών, για να μην ενισχύσει τους αντιπάλους του. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο ανδρών οξύνθηκαν τόσο, ώστε τον Ιανουάριο του 1208 αξιωματικοί του κόμητα σκότωσαν τον έξαρχο, χωρίς όμως να έχουν πάρει στην πραγμτικότητα τέτοιες οδηγίες από τον κύριό τους. Ο Ιννοκέντιος Γ' αντέδρασε τότε βίαια: αφόρισε τον Ραϊμόνδο ΣΤ', δήλωσε ότι έπρεπε να αποστερηθεί από κάθε εξουσία και πρόσφερε όλα τα εδάφη του κόμητα σε όποιον ήθελε να την πάρει. Ταυτόχρονα, αποφάσισε πως έπρεπε να οργανωθεί μία «σταυροφορία» για να ξεριζωθεί η αίρεση από τη νότια Γαλλία. Ο Digitized by 10uk1s

βασιλιάς Φίλιππος-Αύγουστος θεώρησε αναρμόδιο τον εαυτό του αλλά το επέτρεψε στους υποτελείς του. Έτσι, πάρα πολλοί άρχοντες από το Παρισινό λεκανοπέδιο, στους οποίους, πολύ γρήγορα, επιβλήθηκε ο Σίμων ντε Μονφόρ, που καταγόταν από μια οικογένεια ευγενών του Βεξέν, συγκεντρώθηκαν και «σταυροφορέθηκαν», θαμπωμένοι κυρίως από τα κέρδη — λάφυρα, γαίες, τιμάρια — που έλπιζαν να αποκομίσουν από την εκστρατεία. Αυτή ξεκινά στις αρχές του καλοκαιριού του 1209. Στις 21 Ιουλίου, η πόλη Μπεζιέ πέφτει και λεηλατείται, ο πληθυσμός της σφάζεται, χωρίς καν να προσπαθήσουν να κάνουν διάκριση μεταξύ των αιρετικών και των άλλων. Στις επόμενες μέρες, η Καρκασόν και οι μικρές γειτονικές πόλεις πέφτουν με τη σειρά τους ή υποτάσσονται. Οι υποκόμητες Τρενκαβέλ, που κατείχαν αυτές τις περιοχές, και οι οποίοι ήταν Καθαροί, χάνουν την περιουσία τους. Μέσα σε λίγους μήνες, κατά τη διάκριεα των οποίων ο Ραϊμόνδος ΣΤ' προσπαθεί μάταια να διαπραγματευτεί και να συμφιλιωθεί με την Εκκλησία — και οι οποίοι μήνες είναι γεμάτοι, άλλωστε, από την καταδίωξη των αιρετικών — η στρατιωτική διαμάχη κατευνάζεται. Ξαναρχίζει το 1212. Οι σταυροφόροι καταλαμβάνουν τότε την ίδια την κομητεία της Τουλούζης. Ο βασιλιάς της Αραγωνίας Πέτρος Β', σκληρός εχθρός των Καθαρών, έρχεται να βοηθήσει τον κόμητα, επειδή βλέπει πολύ καλά πως πρόκειται για μια κατάκτηση. Νικήθηκε και σκοτώνεται στη μάχη του Μιρέ το 1213. Λίγο αργότερα, ο Σίμων ντε Μονφόρ κυριεύει την Τουλούζη και, το 1215, παρά ορισμένες επιφυλάξεις, ο Πάπας του αναγνωρίζει την κατοχή της κομητείας, ενώ ο Φίλιππος-Αύγουστος εκφράζει την ικανοποίησή του για την κατάκτηση αυτών των απομακρυσμένων τιμαρίων, από τους άμεσους υποτελείς του. Όμως το 1218, οι κάτοικοι της Τουλούζης ξεσηκώνονται. Ο Σίμων, που πολεμά τότε στην Προβηγκία όπου ο Ραϊμόνδος ΣΤ' έχει απέραντα εδάφη, σπεύδει να τους καθυποτάξει, αλλά βρίσκει το θάνατο σ' αυτή τη μάχη. Όμως ο πόλεμος εξακολουθεί μεταξύ των δύο γιων Αμορί (Amaury) και του Ραϊμόνδου Ζ', αφού ο Ραϊμόνδος ΣΤ' έχει πεθάνει κι αυτός. Το 1226, ο βασιλιάς Λουδοβίκος Η' επεμβαίνει επίσημα και, το 1229, η συνθήκη του Παρισιού διακανονίζει την υπόθεση. Ο Ραϊμόνδος Ζ' ανακτά την κομητεία, αλλά δίνει την κόρη και κληρονόμο του σε γάμο σ' έναν από τους γιους του βασιλιά. Αυτός προσαρτά το ανατολικό Languedoc που σχηματίζει τις δύο διοικήσεις της Νιμ Μποκέρ και της Μπεζιέ Καρκασόν. Σε μια πολιτική επιχείρηση δίνουν λοιπόν μία πολιτική λύση. Όμως, δε λησμονούν τη θρησκευτική της πλευρά: οι αιρετικοί καταδιώκονται όλο και πιο βίαια και, για να ελέγχουν καλύτερα τις ιδέες και να διαδώσουν όσο γίνεται καλύτερα την ορθοδοξία, οι συμφωνίες του 1229 αποφασίζουν την ίδρυση ενός πανεπιστημίου στην Τουλούζη. Αίρεση και Χριστιανοσύνη Η καταστολή, η μισαλλοδοξία που τη συνοδεύει, και από την οποία προκύπτει, μαρτυρούν την ανησυχία και το φόβο και μάλιστα τον πανικό της επίσημης Εκκλησίας και της παπωσύνης — εκτός αν αυτή είχε η ίδια προκαλέσει την αναταρχή για να μπορέσει να δράσει πιο σκληρά, ή αν την είχαν υποκινήσει άλλοι πιο επιδέξιοι. Με κάθε τρόπο, αυτή η ιστορία μας υποχρεώνει να προσπαθήσουμε να εκτιμήσουμε σε πιο βαθμό η αίρεση απειλεί τα θεμέλια και την οργάνωση της χριστιανοσύνης, όπως είχε αυτή εκφραστεί και διαμορφωθεί εκείνη την εποχή. Ορισμένοι μαρξιστές ιστορικοί αρκούνται να αναφέρουν ότι οι αιρέσεις, (από το γεγονός ότι δεν παραδέχονται τον πλούτο και τους πλούσιους, άρα αυτούς που κατέχουν τις παραγωγικές δυνάμεις), αποτελούν ένα φαινόμενο πάλης των τάξεων, το οποίο εκφράζεται στον θρησκευτικό χώρο, όπου καθορίζεται κυρίως η συμπεριφορά των ανθρώπων του Μεσαίωνα. Αυτό είναι μια υπερβολική απλοποίηση. Από τη μια δεν υπάρχει μία αίρεση, αλλά αιρέσεις, που πολύ συχνά διαφέρουν μεταξύ τους, και ακόμα περισσότερο, στους κόλπους της ίδιας «πίστης», κοινότητες αρκετά διαφορετικές αναμεταξύ τους. Ανάμεσά τους υπάρχουν αυτές που ξεχωρίζουν στην αρχή, κατακρίνοντας τον πλούτο. Αλλά, υπάρχουν άλλες, όπως οι Καθαροί, που δεν επιμένουν τόσο σ' αυτό το θέμα, σε σημείο που προκαλούν την αποδοκιμασία πολλών Βαλδίνων. Από την άλλη, σε όλες τις αιρέσεις υπάρχουν αντιπρόσωποι από όλες τις κοινωνικές κατηγορίες, άρα, μέσα από την Digitized by 10uk1s

αίρεση, αντιθέσεις και αντιφάσεις μέσα σε κάθε ομάδα. Στους Βαλδίνους και στις αδελφότητες του ίδιου τύπου, οι κάτοικοι των πόλεων, είναι χωρίς αμφιβολία οι πιο πολλοί, αλλά προέρχονται, τόσο από τα μεσαία στρώματα των αστών των πόλεων, όσο και από τα πιο ταπεινά, τα λαϊκά· επιπλέον, ανάμεσά τους υπάρχουν και χωρικοί. Όσον αφορά τους Καθαρούς, φαίνεται καθαρά ότι στο Languedoc οι οπαδοί τους προέρχονται κυρίως από την αγροτική κοινωνία: άρχοντες από τους μεσαίους και μικρούς ευγενείς χωρικοί καλλιεργητές και βοσκοί με τους οποίους συνενώνονται πράγματι και αστοί. Τέλος, όλα τείνουν να αποδείξουν ότι, σε πολύ γενικές γραμμές, αυτοί που προσχώρησαν στις αιρέσεις το έκαναν με κίνητρα, ουσιαστικά, πνευματικά και ότι ο αιρετικός είναι κυρίως ένας πιστός που έκανε μια θρησκευτική επιλογή. Αντίθετα, αυτή η επιλογή μπορεί να έχει υποσυνείδητα υποβληθεί από το πολιτιστικό και το κοινωνικό περιβάλλον σε σημείο που, χωρίς αυτό, κανείς ίσως δεν θα είχε την ιδέα να αντιμετωπίσει μια τέτοια εκλογή. Αν προχωρήσουμε την ανάλυση προς αυτή την κατεύθυνση, διαπιστώνουμε ότι οι αιρέσεις, αν και δεν αποτελούν διαμάχες των τάξεων, εκφράζουν όμως τη δυσφορία που αισθάνονται ορισμένοι άνθρωποι και κάποτε οι καλύτεροι — ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης το νιώθει βαθιά, και αυτός — ζώντας μέσα στη χριστιανοσύνη, έτσι όπως εκφράζεται και διοικείται. Οι αιρέσεις των άκρων που εμφανίζονται στην άνω Ιταλία από το 1250 και μετά, και από τις οποίες η πιο περίφημη είναι αυτή του Ντολτσίνο στη Βαλσέζια (γύρω στα 1300), την οποία αποδεκατίζει μια αληθινή σταυροφορία, εμφανίζουν στο έπακρο αυτή την έλλειψη άνεσης, αφού παροξύνουν, κάποτε την άρνηση της κοινής ηθικής. Αν αναλύσουμε, μ' αυτό τον τρόπο την αίρεση, βλέπουμε ότι κλείνει μέσα της μια αμφισβήτηση της κοινωνίας (τον πλούτο) και των εξουσιών της (είναι εξόχως αντί-ιεραρχική και αντικληρική). Αμφισβητεί την τάξη που αυτές εγγυούνται και τις αξίες που ο κλήρος διαμόρφωσε, και για τις οποίες είπαμε πως κάποτε ήταν διφορούμενες, αφού συγχέανε τις ακλόνητες ηθικές αρχές με την κοινωνική επιτυχία. Μ' όλα αυτά, αποβλέπει σε μια αναστάτωση της επίγειας κοινότητας. Έτσι άλλωστε η επίσημη Εκκλησία και οι εξουσίες την αντιλαμβάνονται και την αισθάνονται. Ανακαλύπτουν, κυρίως όταν αντιδρούν και καταστέλλουν, πως σαν συνολικό φαινόμενο που προσβάλλει την υπάρχουσα οργάνωση, είναι ένα πολιτικό γεγονός, με την ευρύτερη και βαθύτερη έννοια αυτής της λέξης, αφού οι επιδιώξεις της αφορούν ουσιαστικά τις δομές (εξουσίες) και την παιδεία (αξίες) της Ευρώπης εκείνης της εποχής. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι αυτή η αμφισβήτηση έφτανε πάντοτε σε τέτοιο βαθμό επιθετικότητας, ώστε η χριστιανοσύνη να τρέμει ως τα θεμέλιά της και να κινδυνεύει να καταρρεύσει. Οι Βαλδίνοι, είναι βέβαιο ότι την είχαν κατακρίνει με πάθος, αλλά οδηγούνται από την αναζήτηση ενός ιδανικού που δεν είναι, με κανέναν τρόπο, μια άρνηση των θεμελιωδών αρχών και των ουσιαστικών αξιών της χριστιανικής τάξης. Αντίθετα, διεκδικούν μια τάξη ακόμα πιο χριστιανική, σύμφωνα με το όραμα των καλύτερων διδασκάλων της χριστιανοσύνης. Απορρίπτουν την ιεραρχία γιατί αυτή τους καταδικάζει. Όταν δεν δέχονται τον πλούτο και, μαζί του, την κοινωνία, όπως είναι οικονομικά διαμορφωμένη, χωρίς να μπορεί να είναι διαφορετική μέσα στις συνθήκες της εποχής, στην πραγματικότητα αποκλείουν τους εαυτούς τους απ' αυτή και τοποθετούνται έξω από την εξέλιξη και από το χρόνο. Επιπλέον, στις αδελφότητές τους, που είναι απομονωμένες και χωρίς καλή δομή, επειδή κάθε σχήμα εξουσίας τους φαίνεται ύποπτο, ζουν, κατά κάποιο τρόπο, ηθελημένα σαν περιθωριακοί. Η επιθετικότητά τους λοιπόν είναι αποκλειστικά πνευματική. Δεν οργανώνουν τίποτα για να υποκατατήσουν οι ίδιοι την καθολική ιεραρχία και δε φροντίζουν να φανταστούν έναν άλλο τύπο οικονομίας. Ανήκουν στο ίδιο ρεύμα με τους πνευματικούς Φραγκισκανούς οι οποίοι θέλουν να παραμείνουν απόλυτα πιστοί στο αυστηροό ιδανικό της πενίας του Αγίου Φραγκίσκου και εμπνέονται από τις ιδέες του Ιωακείμ ντε Φλορ. Μαζί μ' αυτούς, κρίνουν σίγουρα ότι εγκαινιάζουν την εποχή του Πνεύματος και ότι είναι αναγκαίο να ταράξουν και να απορρίψουν την εξουσία του κλήρου και της εκκλησίας, έτσι ώστε να ζήσουν μέσα στην αυταπάρνηση και την αρετή. Όμως, αυτή η νέα στάση, διαφορετική από την πρόσφατη παράδοση και σε διάσταση με την υπάρχουσα τάξη, που Digitized by 10uk1s

εκφράζεται μέσα σ' ένα μυστικιστικό όραμα της ανθρωπότητας και που θέλει να ανακαλύψει και να διαβάσει μέσα στην ιστορία τα τεκμήρια της Λύτρωσης, δείχνει μια κάποια αδιαφορία για την Εκκλησία που παρεμβάλλεται μέσα στα εγκόσμια, αλλά με κανένα τρόπο δεν είναι μια άρνηση της χριστιανικής παιδείας και του χριστιανικού πολιτισμού. Μ' αυτό τον τρόπο ο Μπάλντο, ο Ιωακείμ ντε Φλορ και μερικοί άλλοι είναι μόνο οι προφήτες μιας μέλλουσας μεταρρύθμισης. Σ' αυτή την περίπτωση, η αξία τους είναι μεγάλη, η αγιοσύνη τους θαυμάσια, αλλά, αν μπόρεσαν να ανησυχήσουν, δύσκολα αντιλαμβανόμαστε σε τι απειλούσαν να κλονίσουν όλο το οικοδόμημα. Η βασιλεία τους δεν ήταν του κόσμου αυτού. Η αίρεση των Καθαρών, αντίθετα, αμφισβητεί απόλυτα τις αξίες της χριστιανοσύνης: το γάμο, την οικογένεια, τον πλούτο. Θεωρεί αναξιόπιστη την Εκκλησία και το κύρος της, καθώς και αυτό των συμμάχων της. Αποκλείει τον καταναγκασμό. Κάθε εξουσία είναι γι' αυτούς δαιμονική. Όταν οργανώνονται, τοποθετούν μια άλλη Εκκλησία, σύμφωνα με δομές περισσότερο συλλογικές και με κάποιο σεβασμό της αυτονομίας, αλλά χωρίς ν' αμφισβητούν την οικονομική οργάνωση του καιρού τους. Σίγουρα προτείνουν επίσης μια άλλη παιδεία και άλλες αξίες, για την υπεράσπιση των οποίων δείχνουν να είναι, πότε-πότε, επιθετικοί. Όμως, τις αξίες που υποστηρίζουν είναι δύσκολο να τις καταλάβουμε με σαφήνεια. Είτε, όταν εκφράζονται, ξεκινώντας από πνευματικές εκτιμήσεις μέσα σ' ένα χριστιανικό πλαίσιο, συναντούν την ηθική των Βαλδίνων. Είτε, όταν βασίζονται σε φιλοσοφικούς συλλογισμούς, οδηγούνται στην άρνηση κάθε ευθύνης για την ίδια μας την ύπαρξη (η αυτοκτονία) και στην άρνηση των πιο φυσικών υποχρεώσεων της κοινωνικής ζωής. Είτε ακόμα, όταν ζητούν να συγχωνευτούν με τα παραδοσιακά δεδομένα της παιδείας στις νότιες περιοχές, είναι φοβερά διφορούμενες, από το γεγονός ότι η νότια δυτική Γαλλία, στο μέτρο άλλωστε που αντιπροσωπεύει μία σταθερή πραγματικότητα, δεν μπορεί να περιοριστεί στην αίρεση των Καθαρών. Όμως, εναντίον τους, η Εκκλησία αρχίζει έναν πολύ βίαιο αγώνα. Με τη δύναμη και χάρη στην επιτυχία της αντίδρασής της, προκαλεί την αποτυχία αυτής της αίρεσης η οποία, σπείροντος το φόβο, θερίζει τη βία, χωρίς να έχει τον καιρό να επηρεάσει βαθιά, και ίσως χωρίς να είχε, όποιες και αν ήταν οι συνθήκες, τα μέσα να πετύχει. Τέλος, μαζί με όλους τους άλλους αιρετικούς και περισσότερο απ' αυτούς, οι Καθαροί προξένησαν ένα τραύμα στη χριστιανοσύνη, αλλά ένα τραύμα καθόλου θανατηφόρο. Η ενότητα της Ευρώπης δεν αλλοιώθηκε σοβαρά εξαιτίας τους. Οι πολιτιστικές αποκλείσεις Η αίρεση δεν αποτελεί τη μοναδική αμφισβήτηση της κατεστημένης παιδείας. Σίγουρα μάλιστα, δεν είναι παρά μια μορφή, που δείχνει τη διάσταση που υπάρχει στην κάθε είδους θρησκευτική στάση. Στον κοινωνικο-πολιτιστικό τομέα, αν το εξετάσουμε στις πιο μεγάλες του διαστάσεις και στη μεγαλύτερή του πυκνότητα, εμποτισμένο σ' όλες του τις εκφράσεις από τη θρησκεία, φαίνεται ότι στο 13ο αιώνα τρεις τύποι εκχριστιανισμού υπάρχουν συγχρόνως. Από τη μια υπάρχει ένας χριστιανισμός των θεσμών, στον οποίο προσχωρεί κανείς, κυρίως με την υποταγή στην Εκκλησία και στον κλήρο, και στον οποίο η ιεραρχία είναι βασικά προσκολλημένη, έτσι ώστε μπορούμε να αναρωτηθούμε αν δεν αντιπροσωπεύει τον πιο επίσημο «τρόπο» της χριστιανικής ζωής, αφού απαιτεί πίστη στην ορατή Εκκλησία και στον αρχηγό της, γιατί χωρίς αυτή δεν υπάρχει σωτηρία της ψυχής. Διακρίνουμε, από την άλλη, ένα χριστιανισμό της πρακτικής που εκφράζεται με τη συμμετοχή στις λειτουργικές ιεροτελεστίες, στις ακολουθίες και στα μυστήρια, χωρίς να είναι δυνατό να καθορίσουμε με σαφήνεια, σ' αυτούς που επιδίδονται σ' αυτά, πόση είναι η δύναμη της πίστης τους και ως που φθάνει ο σεβασμός που ομολογούν εξωτερικά στους κληρικούς. Υπάρχει τέλος ένας χριστιανισμός της βασιλείας του Θεού, ο οποίος, χωρίς να παραμελεί ούτε το θεσμό, ούτε την πρακτική, τα θεωρεί αυτά δευτερεύοντα στοιχεία, και εμπνέει τους χριστιανούς οι οποίοι εννοούν να τηρούν όσο το δυνατό πιο σταθερά τους κανόνες της θρησκείας, για να τη «ζήσουν» απόλυτα. Ανάλογα με την αντίληψη που υιοθετεί κανείς, με την επιλογή ανάμεσα σ' αυτούς τους τρεις τύπους, βρίσκεται με το μέρος της επίσημης ορθοδοξίας και της εξουσίας, ή αντίθετα πιο Digitized by 10uk1s

κοντά στην αίρεση, ή και, απλά, αδιάφορος ως προς τις διαμάχες και φρόνιμα επιδέξιος. Υπάρχει εδώ μια δυσαρμονία που θα ήταν αμέλεια να τη θεωρήσουμε μόνο σαν μια λεπτή διάκριση. Στο ανώτατο επιστημονικό επίπεδο, οι αποκλίσεις εμφανίζονται πιο καθαρά. Ο θωμισμός, το σημειώσαμε, εισχωρεί ο ίδιος σαν μία κριτική και μία απόρριψη της παραδοσιακής θεολογίας, που βασίζεται περισσότερο στην πίστη και στο πνεύμα και απέχει πολύ από το να γίνει αποδεκτός απ' όλους. Πολύ γρήγορα, όμως, αντιλαμβάνονται ότι στην πραγματικότητα αποβλέπει να παγιώσει και να ενισχύσει το χριστιανικό δόγμα και συνεπώς την πίστη, να επιτρέψει σ' αυτή να φωτίσει τη διάνοια που την αναζητεί, τέλος και κυρίως να προσφέρει μία ολοκληρωμένη εξήγηση του Θεού, της φύσης, του κόσμου, και του ανθρώπου. Αντίθετα, ο αβερροϊσμός, που επιμένει πολύ έντονα πάνω στις δυνατότητες του νου και αντιπροσωπεύει, παρ' όλο που η έκφραση δε σημαίνει πολλά, στα πλαίσια εκείνης της εποχής, έναν ορθολογισμό, που κλείνει μέσα του μια πολύ σοβαρή επιφύλαξη ως προς τον τελικό σκοπό της πνευματικής αναζήτησης και της θεολογικής σκέψης. Ο νομιναλισμός (ονοματοκρατία) που διαμορφώνεται στο τέλος της περιόδου, ανακαλύπτει ότι είναι σχεδόν αδύνατο να δοθεί μια ολοκληρωμένη εξήγηση που, οπωσδήποτε, δε θα είχε κανένα μέσο να εκφραστεί, με τη βοήθεια του λόγου. Αν και δεν οδηγεί παρά στην αποστέγνωση ή στον μυστικισμό, υποχρεώνει τον κόσμο να συνειδητοποιήσει τον ενδιαφέρον της φιλοσοφίας, όταν διαχωρίζεται από τη θρησκευτική επιστήμη και αποτελεί μια ρωγμή στη συμπεριφορά της τότε διανόησης. Από άλλους δρόμους, ορισμένοι συγγραφείς μαντεύουν, ίσως αθέλητα, πόσο αυτά τα στεγανά είναι εύθραυστα. Γύρω στα 1270, ο Ουμβέρτος ντε Ρομάν προσπαθεί να εξηγήσει την κατάσταση της εποχής του (το σχίσμα με την Ανατολή) σύμφωνα με ένα λογικό οικοδόμημα, μέσα στο οποίο τα ιστορικά ψυχολογικά και τα θεόσταλτα αίτια, παίζουν αντίστοιχα το ρόλο τους. Ανακαλύπτει έτσι ξανά τη σχετικότητα του χρόνου, τον οποίο οι έμποροι είχαν αρχίσει να μετρούν, τη στιγμή όπου συνειδητοποιούν επίσης τη σχετικότητα του χώρου και το ότι η χριστιανοσύνη δεν είναι παρά ένα ελάχιστο τμήμα του κόσμου: τόσες νέες αντιλήψεις που βρίσκονται σε αντίθεση με την επιθυμία να συγχωνευτούν ποικιλομορφίες και διαφορές σ' ένα μοναδικό καλούπι. Μεταξύ των λογοτεχνικών έργων που με την ποσότητα και την ποιότητά τους μαρτυρούν τότε την πρώτη μεγάλη ανάπτυξη σε ομιλούμενες γλώσσες, οι οποίες μειώνουν το χώρο της λόγιας λατινικής γλώσσας υπάρχουν και ορισμένα που εκφράζουν ιδέες που δεν είναι απόλυτα σύμφωνες με την «επίσημη» παιδεία. Αυτά τα έργα αφορούν κυρίως τους κύκλους των αρχόντων, όπου οι νέοι, και σίγουρα περισσότερο οι γυναίκες παρά οι άνδρες, δέχονται μια στοιχειώδη μόρφωση· καθώς και ορισμένες αστικές ομάδες ανάμεσα στους ανθρώπους των επιχειρήσεων, τους εμπόρους, και μερικούς βιοτέχνες. Φυσικά, φτάνουν επίσης και ως τους κληρικούς με τη μεσολάβηση των οποίων, άλλωστε, διαδίδονται. Ασκούν λοιπόν μια κάποια επίδραση, που είναι δύσκολο να εκτιμηθεί σωστά, όχι μόνο επειδή λείπουν τα αποδεικτικά μέσα, αλλά κυρίως επειδή θα έπρεπε να μπορούσαμε να εκτιμήσουμε με ποιες προθέσεις οι αναγνώστες είχαν πλησιάσει αυτά τα συγγράμματα. Επιπλέον, αυτή η παραγωγή είναι πολυποίκιλη, και αρκετά συχνά, είναι κάτι πολύ λεπτό, για να ερμηνευτεί από ιστορική άποψη. Ωστόσο, μπορούμε να σημειώσουμε ορισμένα επιχειρήματα που προβάλλουν μια παιδεία διαφορετική από την κατεστημένη παιδεία της χριστιανοσύνης. Μ' αυτό τον τρόπο, σε ορισμένες επικές παραγωγές, οι αναφορές στη χριστιανική ηθική, οι οποίες γενικά δε λείπουν (σχεδόν απουσιάζουν ολότελα) η δράση εκτυλίσσεται μέσα σε μία ατμόσφαιρα καθαυτό ειδωλολατρική. Το πιο αξιόλογο παράδειγμα μας το δίνει το Άσμα των Νιμπελούγκεν, μακρύ ποίημα που συντάχθηκε στην Αυστρία λίγο μετά το 1200· εμπνευσμένο, ως φαίνεται, από παλιούς νορβηγικούς θρύλους, διηγείται τις μυστηριώδεις και οδυνηρές περιπέτειες του Ζίγκφριντ. Αυτός ο απόγονος του θεού Βοτάν βοηθά τον Γκούντερ να νικήσει τη Βρουνχίλδη, τη Βαλκυρία, τη βασίλισσα παρθένο της Digitized by 10uk1s

Ισλανδίας. Αυτή η νίκη του επιτρέπει να παντρευτεί την Κριμχίλδη, την αδελφή του Γκούντερ, ο οποίος, παντρεύεται τη Βρουνχίλδη. Μερικά χρόνια αργότερα, αυτή, γεμάτη έρωτα και μίσος, βάζει να δολοφονήσουν τον Ζίγκφριντ, και η Κριμχίλδη, με τη σειρά της, παίρνει μια φοβερή εκδίκηση γι' αυτό το έγκλημα. Το έργο εκθειάζει πότε-πότε, μέσα σ' ένα θρυλικό και μυθολογικό πλαίσιο, την ορμή της πολεμικής βίας, κάτω απ' όλες της τις μορφές και τείνει να δικαιώσει την εκδίκηση. Παρουσιάζει επίσης, μέσα στο ίδιο βίαιο και συνάμα θαυμαστό πλαίσιο, τον αγώνα ανάμεσα στο φως, που συμβολίζεται από τη μοίρα του Ζίγκφριντ, και στο σκότος που, πολύ συχνά, υπερισχύει. Από τη μεριά του, ο Τριστάνος και η Ιζόλδη, που δεν συνδέεται καθόλου με τη βία και ζητά καταρχήν να εκθειάσει τον έρωτα, χωρίς να επιμένει στους επιβεβλημένους κανόνες, πλημμυρίζει από διφορούμενα παραδείγματα. Το ίδιο συμβαίνει σ' έναν ολόκληρο τομέα της εξευγενισμένης λογοτεχνίας. Ο Κρετιέν ντε Τρουά, ο πιο λαμπρός συγγραφέας, τραγουδά, στις αρχές του 13ου αιώνα, την ιπποτική περιπέτεια και τον έρωτα που αλληλοεπηρεάζονται — ο ιππότης κερδίζει την ωραία του, χάρη στα ανδραγαθήματά του — και χάρη σ' αυτά όλα οι δύο εραστές χαίρονται μαζί μια τέλεια ευτυχία, από την οποία αποκλείεται κάθε ιδέα χωρισμού, περιφρονώντας μάλιστα το γάμο και τους κανόνες της οικογενειακής ηθικής. Στα 1230 περίπου, ο Γουλιέλμος ντε Λορίς στο πρώτο μέρος, στο Μυθιστόρημα του Ρόδου, διηγείται πώς πρέπει να κατακτήσει κανείς την αγαπημένη του, σύμφωνα με τους κανόνες της αβρότητας και εκθειάζει, και αυτός, την ηδονή αυτής της σαρκικής κατάκτησης, παρουσιάζει μάλιστα, κατά κάποιο τρόπο, στους αναγνώστες του ένα είδος ευτυχίας πάνω στη γη, χάρη στον φυσικό έρωτα. Δεν υπάρχει μεγαλύτερος παράδεισος, γράφει, από το να έχεις στη διάθεσή σου τη φίλη σου. Γράφοντας αυτό, αντιδρά εναντίον των πιο διαδεδομένων τότε ιδεών του χριστιανισμού, αποκαθιστώντας τον αισθησιασμό του ανθρώπου που φουντώνει σε αναλογία και σε επικοινωνία με τη φύση, που και αυτή είναι ευαίσθητη. Σε όλα αυτά, η Εκκλησία, καθώς γράφει ο G. Duby «έχει απλούστατα λησμονηθεί». Επισκοπώντας τους αμφισβητίες, δεν μπορούμε να αποσιωπήσουμε τους Γκολιάρους, που εμφανίζονται στις τελευταίες δεκαετίες του 12ου αιώνα· είναι κληρικοί και φοιτητές που τους άρεσαν οι φάρσες, ο θόρυβος, η σάτιρα, η κραιπάλη. Τραγουδούν τραγούδια πολύ επιπόλαια και περιφέρουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του παραστρατημένου ανθρώπου που χαραμίζει τη ζωή του στις ταβέρνες και με τις γυναίκες, λεηλατεί, κλέβει και καμιά φορά σκοτώνει. Αλλά παραμένει δύσκολο να ανακαλύψουμε τι ακριβώς ήταν και τι θέλησαν να είναι. Φαίνεται, όμως, πως ποτέ δεν σχημάτισαν κοινότητες ή οργανωμένα κινήματα. Αν πάλι, εμφανίζουν μ' έναν τρόπο πολύ φτηνό τη φυσική ψυχική ορμή των νέων και ιδιαίτερα των νέων φοιτητών, αν επιπλέον, τα λόγια τους και τα ποιήματά τους, (τα οποία εμπνέονται από θέματα και από τύπους που προέρχονταν από παλιές παραδόσεις των σχολείων), δεν εκφράζουν πάντοτε μια απόρριψη της κατεστημένης ηθικής και των αναγνωρισμένων αξιών, αυτό δεν τους εμποδίζει να είναι μάρτυρες μιας ορισμένης δυσφορίας, ζώντας μέσα σ' αυτή την κοινωνία, και οι εκδηλώσεις τους, μπόρεσαν να φανούν τόσο σοβαρές, σε ορισμένους επισκόπους, που τους καταδικάζουν επίσημα. (Τρηρ, το 1227, Ρουένη, το 1241). Το Άσμα των Νιμπελούγκεν, ο Τριστάνος και η Ιζόλδη, το εξευγενισμένο μυθιστόρημα, οι Γκολιάροι εκφράζουν τελικά διάφορες αντιλήψεις για τη ζωή, και όλα αυτά μαζί έχουν κάτι το κοινό. Από τη μια, την επιμονή στο ρόλο που παίζει μέσα στην κοινωνία η ατομική συμπεριφορά του καθενός: δηλαδή, αποσκοπούν να ενισχύσουν το άτομο απέναντι στις ομάδες και τις εξουσίες και να υποκειμενοποιήσουν όλους τους τρόπους ζωής. Από την άλλη, θέλουν να εκθειάσουν την ιδέα της ανάπτυξης του ανθρώπου μέσα από μια πιο στενή επικοινωνία του με τη φύση, πράγμα που τείνει να θεμελιώσει έναν πραγματικό ουμανισμό, σε αντίθεση με τη χριστιανική σκέψη της εποχής, η οποία δεν ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο παρά μόνο σαν χριστιανό και σύμφωνα με την τότε ρυθμισμένη οργάνωση της σωτηρίας της ψυχής του. Ο Ιωάννης ντε Μεν (Meung), συνεχίζει το Μυθιστόρημα του Ρόδου στα 1270-1280, αλλά, στην πραγματικότητα, μέσα σ' ένα πολύ μακρύ λόγιο και αλληγορικό ποίημα, που κάποτε γίνεται δυσνόητο, γράφει ένα έργο απόλυτα διαφορετικό, όπου παρουσιάζει με αρκετή σαφήνεια αυτή τη σκέψη. Απορρίπτοντας την Digitized by 10uk1s

παραδοσιακή αβρότητα, και αυτή ακόμη του Γουλιέλμου ντε Λορίς, που παραμένει γι' αυτόν επιτήδευση, υποκρισία, ψεύτικος έρωτας, αποφαίνεται ότι η αληθινή αγάπη, που είναι πριν απ' όλα φιλία και αγαθοεργία, είναι βασικά το πάθος μιας ελεύθερης ψυχής. Αποκαθιστά, σε αντίθεση με τους Καθαρούς και με τους ορθόδοξους, με τους υπέρμαχους του πουριτανισμού και τέλος ίσως και με τον χριστιανισμό, ολόκληρη τη φύση, και όλες τις απολαύσεις της. Γι' αυτόν, ο παράδεισος δε σημαίνει μόνο να «έχει κανείς δικιά του τη φίλη του». Πρέπει να είναι ο κήπος της δημιουργίας που ξαναβρέθηκε, όπου όλα είναι ωραία, και όπου όλα είναι καλά, μια Εδέμ χωρίς το δένδρο του κακού και τον όφι. Αυτό το έργο, που θα διαβαστεί πολύ, θα ασκήσει μια βαθιά επίδραση. Οφείλουμε όμως να είμαστε προσεκτικοί, όταν θέλουμε να εκτιμήσουμε ως ποιο βαθμό, αυτές οι αμφισβητήσεις και αυτά τα αντίθετα ρεύματα, έβλαψαν την αρμονία του ευρωπαϊκού πολιτισμού του 13ου αιώνα. Πολλές, από τις επιφυλάξεις που εκφράστηκαν μ' αυτό τον τρόπο, είναι πράγματι, πολύ κοινότυπες. Η προβολή της ατομικής στάσης και της υποκειμενικότητας βρίσκεται σε όλες τις λογοτεχνίες και σε όλες τις εποχές, χωρίς αυτά άλλωστε θα είχε χαθεί η έννοια της ζωής. Αλλά και πολλά απ' αυτά τα έργα τα είχαν υποδεχτεί μόνο σαν μια ψυχαγωγία. Οι Νιμπελούγκεν, που επαναλαμβάνουν παλιούς θρύλους των Βουργουνδών και που αποτελούν στο σύνολό τους, μια τρομακτική αφήγηση, ήταν σίγουρα, για τους ακροατές και τους αναγνώστες τους, κάτι σαν ένα περιπετειώδες και φανταστικό μυθιστόρημα. Βέβαια, το ποίημα περιείχε ένα άλλο υπερφυσικό στοιχείο και μία άλλη ηθική, αλλά που δεν επηρέαζε περισσότερο τα πνεύματα από ό,τι σήμερα θα το έκανε μια τηλεοπτική παράσταση, της Οδύσσειας ή του Μάκβεθ και που θα εκτιμούσαν οι τηλεθεατές. Το ίδιο γίνεται για τα περισσότερα από τα έργα της εξευγενισμένης λογοτεχνίας, από τα οποία, επιπλέον, η χριστιανική ηθική δεν αποκλείεται. Ο Τριστάνος και η Ιζόλδη, όπως παρατηρήσαμε, μιλούν μεταξύ τους, για τον έρωτα και για τις εξωγαμικές σχέσιες, με τρόπο διφορούμενο, που μπορεί να θεωρηθεί σαν έκφραση της επιθυμίας του συγγραφέα να μη δικαιώνει οποιαδήποτε μοιχεία, άρα να παραμείνει πιστός στη συζυγική ηθική. Μέσα στα εξευγενισμένα μυθιστορήματα, υπάρχει πάντοτε ένας ερημίτης στην καρδιά του δάσους και μ' αυτόν τον τρόπο ενσωματωμένος με τη φύση, για να υπενθυμίζει σ' αυτούς που σφάλουν και στους αμαρτωλούς τους κανόνες που πρέπει να τηρούν. Υπάρχει, επιπλέον, ένας ολόκληρος τομέας της αβροφροσύνης τον οποίο ανακτά ο χριστιανισμός και όπου, στην Αναζήτηση του Γκράαλ, συμμετέχουν οι καλύτεροι ιππότες της περιπέτειας και του έρωτα. Εκείνος που, φτάνει να αντικρύσει το κύπελλο που περιείχε το αίμα του Χριστού, δεν είναι ο πιο ανδρείος για τα πολεμικά του κατορθώματα ή για τις γυναικείες κατακτήσεις του, αλλά ο πιο δίκαιος, ο πιο φιλάνθρωπος και πάνω από όλα, ο πιο σεμνός και ο πιο αγνός. Όταν βγούμε από τον καθαρά λογοτεχνικό χώρο, διαπιστώνουμε, με τον ίδιο τρόπο, ότι ο αβερροϊσμός και ο νομιναλισμός δεν αρνούνται καθόλου, στις προθέσεις τους και στις εκφράσεις τους, την πίστη και την αξία της χριστιανικής κοινωνίας, αλλά, όπως και οι περισσότερες αιρέσεις, προσπαθούν να τις εκφράσουν και να τις διαρθρώσουν με νέο τρόπο. Ο ορισμός, άλλωστε αρκετά συστηματικός, των τριών μορφών του χριστιανισμού, από τις οποίες ορισμένες μαρτυρούν την επιθυμία για ένα άλλο ύφος, δεν έχει την πρόθεση να τις αντιπαραθέσει, όταν μάλιστα υπάρχουν χριστιανοί οι οποίοι συμμετέχουν ταυτόχρονα, σύμφωνα με διαφορετικά μέτρα, σ' αυτές τις τρεις μορφές τις θρησκευτικής ζωής ή σε δύο από αυτές. Είναι λοιπόν δύσκολο να αποκαλύψουμε στεγανά, ρεύματα σκέψης και συμπεριφορές από όπου η επίσημη παιδεία θα είχε πραγματικά αποκλειστεί, επειδή θα είχε βασικά αμφισβητηθεί. Αυτή η έλξη της φυσικής χαράς για την ανάπτυξη του ανθρώπου, μέσα από μια αισθητή σχέση με τη φύση, την οποία ανακαλύπτουμε στο βάθος ή αντίθετα, σαν διάκοσμο ορισμένων έργων και που δικαιώνεται με μεγάλο θάρρος στο Μυθιστόρημα του Ρόδου του Ιωάννη ντε Μεν, φέρνει ένα στοιχείο φθοράς, του οποίου η ενέργεια παραμένει όμως πολύ περιορισμένη στα τέλη του 13ου αιώνα και θα γίνει ακόμα πιο αισθητή στην επόμενη περίοδο.

Digitized by 10uk1s

Οι καταχρήσεις της Εκκλησίας και της παπωσύνης Αν οι πολιτικο-κοινωνικές πιέσεις και οι πολιτιστικές αποκλείσεις δεν βαρύνουν πάρα πολύ, ανάμεσα στα στοιχεία της διάστασης, αντίθετα, ορισμένες πολιτικές επιδιώξεις συμβάλλουν σοβαρά στην καταστροφή του οικοδομήματος που ονειρεύονται να κτίσουν. Κατά πολύ περίεργο τρόπο άλλωστε, αλλά όχι και ακατανόητο, η Εκκλησία, θεμέλιο αυτής της οικοδομής, αρχικός εμπνευστής αυτού του πολιτισμού και ανώτατη εξουσία, επιφορτισμένη να τον ελέγχει και να τον εγγυάται, αυτή η ίδια, έμμεσα ή με ορισμένες από τις πράξεις της, ευνοεί την καταστροφή του. Η παπωσύνη έχει την κυριότερη ευθύνη, επεμβαίνοντας δυναμικά στον πολιτικό χώρο, ιδιαίτερα κατά τη διαμάχη που τη φέρνει αντιμέτωπη στον αυτοκράτορα και της οποίας το έπαθλο είναι η επικράτηση στην Ιταλία της δυναστείας των Στάουφεν. Η μελέτη αυτών των αγώνων μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πως αφέθηκε ασυναίσθητα να παρασυρθεί τόσο, ώστε να μην μπορεί ούτε να υποχωρήσει, ούτε να σταματήσει στον κατήφορο. Στην αρχή, πράγματι, στην εποχή του αγώνα εναντίον του Φρειδερίκου Βαρβαρόσα, είχε απλά αποφασίσει να αντιταχτεί στο πρόγραμμα του αυτοκράτορα. «Έκανε πολιτική» και δέχτηκε προκαταβολικά τις δυσχέρειες αυτής της εμπλοκής. Αυτή ήταν η αιτία για την οποία ο Αλέξανδρος Γ', που είχε προαισθανθεί τους κινδύνους, περιόρισε τις αξιώσεις του στο επίπεδο των αρχών. Δε ζήτησε κανένα υλικό όφελος, πρόβαλλε ίσα ίσα μερικές εδαφικές διεκδικήσεις, για τις οποίες είχαν έλθει σε διαπραγματεύσεις πολλές φορές από το τέλος της γρηγοριανής μεταρρύθμισης. Υποστήριξε και βεβαίωσε ότι στόχος του ήταν η ελευθερία της Εκκλησίας, η οποία απαιτούσε την ελευθερία της παπωσύνης. Επειδή, εκείνο τον καιρό, αυτή δεν μπορούσε να εξασφαλιστεί χωρίς την ελευθερία της Ιταλίας, η Αγία Έδρα έπρεπε να υποστηρίξει τους Ιταλούς που αντιμάχονταν τους Αυτοκρατορικούς και να βοηθήσει τη συμμαχία των πόλεων της Λομβαρδίας εναντίον του αυτοκράτορα. Αλλά έπρεπε να προσέξει ώστε αυτή η πολιτική συμμαχία να μην οδηγήσει σε σύγχυση. Έτσι, όταν ο Βαρβαρόσας πρότεινε μια ικανοποιητική διαρρύθμιση, ο Πάπας δε δίστασε να διαπραγματευτεί, χωρίς να λογαριάσει τα συμφέροντα των συμμαχικών πόλεων, τις οποίες συμβούλεψε να δεχτούν μια κατάπαυση των εχθροπραξιών, πράγμα που δε ρύθμιζε τίποτα γι' αυτές και τις άφηνε απομονωμένες απέναντι στους Γερμανούς (1177). Αυτός ο καταφανής κυνισμός αποσκοπούσε (αλλά ήταν μια δικαιολογία) να σταματήσει την πολιτικοποίηση της σύγκρουσης και να αποτρέψει τις δυσχέρειες εκείνης της εποχής. Στην επόμενη πράξη, ο Ιννοκέντιος Γ' συνεχίζει το ίδιο πρόγραμμα ανεξαρτησίας της παπωσύνης, σε μια εποχή όπου αυτή δε γνωρίζει καθόλου σοβαρές εντάσεις με την Αυτοκρατορία στην Ιταλία, αντίθετα μάλιστα βρίσκεται σε προνομιακή θέση. Απασχολημένη να επεκτείνει τα εδάφη των κρατών της Εκκλησίας, για να ανακλήσει κι άλλα πάνω στα οποία η Αγία Έδρα υποστήριζε ότι έχει δικαιώματα, θέλοντας να επιβάλλει την εγκόσμια εξουσία της στους άρχοντες και στις πόλεις, ασκεί, ωστόσο, η Εκκλησία μια πολιτική ισχύος και κυριαρχίας η οποία, καμιά φορά, παίρνει το προβάδισμα πάνω στη θρησκευτική της αποστολή, της οποίας η εκπλήρωση, καθώς διακηρύττει, δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί ποτέ χωρίς αυτές τις κτήσεις που ενισχύουν την ελευθερία. Αλλά δε σκέπτεται ποτέ να υπολογίσει το χώρο και τη φιλοδοξία με μόνο το μέτρο αυτής της τελευταίας, κι έτσι από το 1210, έχει ήδη εμπλακεί σε ατέλειωτες δυσχέρειες. Ίσως όμως θα ήταν πιθανό να περιορίσει τα μειονεκτήματα αυτού του παραλογισμού, αν είχε απαλλαγεί από ορισμένα μέτωπα και αν είχε επιδοθεί σε πνευματικές επιδιώξεις. Ο Ονώριος Γ' και ο Γρηγόριος Θ' το επιχειρούν, αλλά οι απαιτήσεις του αγώνα εναντίον του Φρειδερίκου Β', τον οποίο, μόλις ξεσπά, αντιλαμβάνονται σύμφωνα με τις προθέσεις της εποχής του Αλέξανδρου Γ' και του Βαρβαρόσα, οδηγούν πολύ γρήγορα σε αποτυχία αυτή την προσπάθεια. Επιπλέον, ο Ιννοκεντιος Δ' δέχεται αμέσως το παιχνίδι που του έχει επιβληθεί. Δεν αναζητεί τον κατευνασμό. Δεν εξετάζει ποια μέσα διαθέτει για να συγκινήσει προς όφελός του όλη τη χριστιανοσύνη. Δεν κάνει καμιά Digitized by 10uk1s

προσπάθεια για να προκαλέσει την επέμβαση δυνάμεων που να μην είναι ιταλικές — ή αν το κάνει, συνειδητοποιεί ότι αυτό είναι μια διπλωματία που οδηγεί στο συμβιβασμό τον οποίο απεχθάνεται. Με μιας, γίνεται ο αρχηγός του ιταλικού πολιτικού κόμματος που αντιτίθεται στους Στάουφεν και στην Αυτοκρατορία, το κόμμα των Γουέλφων, του οποίου το δυναμισμό και την επιτυχία συγχέει με την ισχύ της παπωσύνης και με την ιδεολογία της ακόμα. Η εμπλοκή στην πολιτική και στις υποθέσεις της χερσονήσου είναι από εδώ και στο εξής ολοκληρωτική. Οδηγεί σε μια ανελέητη διαμάχη εναντίον του αυτοκράτορα και, μετά το θάνατό του (1250), εναντίον των κληρονόμων του, τους οποίους πρέπει να εμποδίσει με κάθε τρόπο να φθάσουν στην ηγεσία της Αυτοκρατορίας και στη διακυβέρνηση του βασιλείου της Σικελίας. Καταλήγει σ' έναν τρομερό εμφύλιο πόλεμο στην Ιταλία μεταξύ των Γιβελίνων και του Γουέλφων, τον οποίο οι τοπικές αντιζηλίες και τα μίση εκτραχύνουν. Ολόκληρη η χώρα, και ειδικότερα η Τοσκάνη και οι κεντρικές επαρχίες, πυρπολούνται και λεηλατούνται. Στις 4 Σεπτεμβρίου 1260, οι αντίπαλοι — από τη Φλωρεντία και από τη Σιένα — συγκρούονται, στο Μοντεαπέρτι, σε μια τόσο βίαιη μάχη που έχει πάρα πολλά θύματα και τερματίζεται με την ήττα των Γουέλφων. Λίγο ενδιαφέρει, όμως, αυτό το αποτέλεσμα που δεν τερματίζει τον πόλεμο. Το γεγονός, πάντως, συγκλονίζει βαθιά ορισμένους θρησκευτικούς, κληρικούς και «λαϊκούς» κύκλους, οι οποίοι βλέπουν σ' αυτό τη θεία τιμωρία και οργανώνουν, για να κατευνάσουν τη θεία οργή, λιτανείες μετανοούντων που πηγαίνουν από πόλη σε πόλη για να κηρύξουν τη μετάνοια. Αλλά ο αγώνας δεν κοπάζει και δεν ωθεί τις ηγεσίες σε μια ειρηνική πολιτική. Μη μπορώντας να απομακρύνουν από τη Σικελία τους Στάουφεν με δικά τους μέσα και χάρη στο κόμμα των Γουέλφων, οι Πάπες στρέφονται προς τους ξένους. Ο Ουρβανός Δ' (1261-1264) προσφέρει το στέμμα στον αδελφό του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου Θ', τον Κάρολο της Ανδεγαβίας (Anjou), ο οποίος επεμβαίνει και συντρίβει τους Γερμανούς πρίγκιπες Μανφρέδο και Κοραδίνο. Αλλά η ανδεγαβική συμμαχία, ενισχυμένη από την ανάρρηση, στο ποντιφικό αξίωμα, ιεραρχών γαλλικής καταγωγής, αν εξυπηρετεί τα πολιτικά σχέδια της Αγίας Έδρας, αντίθετα τη θέτει στην υπηρεσία των φιλοδοξιών του Καρόλου, έτσι ώστε, όταν αυτός, μετά από πολλές επιτυχίες και πολλά μεγαλεπίβολα σχέδια, καταρρέει μπροστά στη βίαιη εξέγερση των υπηκόων του, (Σικελικός Εσπερινός, Πάσχα του 1282), που βοηθά ο βασιλιάς Πέτρος Γ' της Αραγωνίας, του οποίου η σύζυγος είναι μια πριγκίπισσα Στάουφεν, ο Πάπας Μαρτίνος Δ', με τη βοήθεια της Γαλλίας, οργανώνει μια «σταυροφορία» για να τιμωρήσει αυτό το «δόλιο» μονάρχη. Αυτή η σταυροφορία της Αραγωνίας αποτυγχάνει άλλωστε, πράγμα που επιδεινώνει την ταπείνωση της αποτυχίας και την ντροπή της προσβολής. Και μάλιστα κάτι τέτοιο πράγματι συμβαίνει. Η παπωσύνη είχε εκτεθεί. Οι ποντίφικες, τουλάχιστον μερικοί απ' αυτούς, συμπεριφέρθηκαν προπαντός σαν πολιτικοί. Επιπλέον, περιόρισαν τη δράση τους, σ' αυτό το χώρο, σε μια επιχείρηση περιφερειακή, τοπική. Οι πρωταρχικές τους ανησυχίες τους οδήγησαν να περιορίσουν τις διαστάσεις της χριστιανοσύνης στα εδάφη που εκτείνονται από τη Βολωνία ως το Παλέρμο. Βέβαια, μερικοί, όπως ο Γρηγόριος Ι' (1271-1276) προσπαθούν να αντιδράσουν μπροστά σ' αυτή την καθίζηση. Αλλά οι προσπάθειές τους παραμένουν περιορισμένες, επειδή το κακό είχε πολύ προχωρήσει και επειδή στους κόλπους του Αγίου Κολεγίου, οι διαιρέσεις μεταξύ των διαφόρων φατριών (αντί-Στάουφεν, υπέρ-ανδεγαβικοί, αντι-ανδεγαβικοί, κ.τ.λ.) προκαλούν παράλυση ή, απλούστερα, ελαττώνουν περισσότερο τη διορατικότητα. Ειδικότερα, οι Ιταλοί, περισσότερο ευαίσθητοι για τις υποθέσεις της χερσονήσου, χωρίζονται, σύμφωνα με τις ιδέες τους, με τις φιλίες τους, με τις σχέσεις τους και με τις φιλοδοξίες τους, ενώ οι Γάλλοι καρδινάλιοι είναι πιο ενωμένοι, αλλά εξίσου πολιτικοποιημένοι. Οι Ρωμαίοι, που αντιπροσωπεύουν μια δύναμη, όταν ο Πάπας είναι Γάλλος, κι επειδή πρέπει να συνεννοηθεί μαζί τους ή, τουλάχιστον, με μερικούς από αυτούς, διαφωνούν μεταξύ τους. Με μιας οι φατρίες συσπειρώνονται γύρω από ορισμένες μεγάλες οικογένειες, ιδιαίτερα ρωμαϊκές οικογένειες, τους Σαβέλι, τους Κολόνα, τους Ορσίνι. Μ' αυτό τον τρόπο, από μια ειρωνεία της ιστορίας, ο λαμπρός και ένδοξος δρόμος, που είχε επιλέξει η παπωσύνη με τον Ινοκέντιο Γ' καταλήγει σε αδιέξοδο. Ο οικουμενικός θρόνος του Πέτρου ξανακυλά κάτω από την εξουσία των ρωμαϊκών οικογενειών, όπως στις αρχές του 11ου αιώνα. Digitized by 10uk1s

Περισσότερο ακόμα από τις προσβολές που αμαυρώνουν το γόητρο και νοθεύουν το ηθικό κύρος, η δραστηριότητα του ποντίφικα επιπλέον, με τρόπο παράλογο, που εκφράζει, άλλωστε, ως ποιο βαθμό το πάθος κυριαρχούσε της λογικής, έχει καταφέρει ένα θανάσιμο πλήγμα στο όργανο που αποτελούσε στο εγκόσμιο και πολιτικό επίπεδο το αρχικό στήριγμα της χριστιανοσύνης, δηλαδή στην Αυτοκρατορία. Βέβαια, σ' αυτή την υποβάθμιση ο Φρειδερίκος Β' είναι και αυτός υπεύθυνος, επειδή, ενδιαφέρεται πολύ λίγο για τη Γερμανία, παραχωρεί στους Γερμανούς ηγεμόνες προνόμια τα οποία αυξάνουν τη δύναμή τους και κομματιάζουν τη χώρα, δεν καταλαβαίνει πως αυτός ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος του οικοδομήματος και η πραγματική του δύναμη, κι έτσι αποκόπτει την αυτοκρατορική εξουσία από τη μοναδική ζωντανή πηγή της και τη ρίχνει, μέσα από περιπέτειες, χωρίς άλλη βάση από τη Σικελία, στην ατέλειωτη ιταλική υπόθεση. Αλλά οι πάπες, καταδικάζοντας, αποκλείοντας, καταδιώκοντας τους Στάουφεν σαν την πανούκλα, αμαυρώνουν από τη μεριά τους το κύρος του θεσμού. Επιτυγχάνοντας με τις ραδιουργίες τους ν' αφήσουν το γερμανικό και αυτοκρατορικό θρόνο σε χηρεία για είκοσι τρία χρόνια — είναι η μεγάλη Μεσοβασιλεία (1250-1273) — θέτουν πρακτικά τέρμα στη μεσαιωνική Αυτοκρατορία του Καρλομάγνου, του Όθωνα του Μεγάλου, του Ερρίκου Γ' και του Φρειδερίκου Βαρβαρόσα, αλλά και του Αλεξάνδρου Γ' και του Ιννοκέντιου Γ'. Αυτή η υποβάθμιση αλλοιώνει βαθιά και οριστικά την ιδέα μιας χριστιανοσύνης ενοποιημένης κάτω από τον Πάπα και τον αυτοκράτορα, έτσι ώστε τα επιχειρήματα που μπορούσαν να δικαιολογήσουν την πρόσκαιρη δράση της Αγίας Έδρας για να διατηρήσει αυτή τη συνοχή και αυτή την ενότητα, με την Αυτοκρατορία ή εναντίον της, όταν οι μονάρχες τη διαμέλιζαν αφού δεν εκπλήρωναν την αποστολή τους, δεν έχουν συγκεκριμένη και σταθερή βάση. Η Αυτοκρατορία γίνεται στη συνέχεια μια γερμανική υπόθεση, η παπωσύνη γίνεται περισσότερο ακόμα μια ιταλική υπόθεση ή, τουλάχιστον, μια υπόθεση η οποία καθορίζεται, κατά κύριο λόγο, από την ιταλική πραγματικότητα. Δεν μπορεί καθόλου πια να υποστηρίξει, στα τέλη του 13ου αιώνα, ότι συνενώνει, αγκαλιάζει και συμβολίζει την Ευρώπη. Δεν καταφέρνει, άλλωστε πια, να κατευθύνει τις παραδοσιακές επιχειρήσεις οι οποίες, υπό την αιγίδα της, εξέφραζαν το δυναμισμό του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Μετά τη μεγάλη παπική σταυροφορία του 1218, παύει, παρά ορισμένες απόπειρες, να εμψυχώνει, να εμπνέει, πρώτη αυτή, κι έτσι παίζει ένα ρόλο όλο και περισσότερο άτονο στις ανατολικές υποθέσεις, είτε επειδή δεν έχει πια τα υλικά και ηθικά μέσα, είτε επειδή η πραγματική πρωτοβουλία τής διαφεύγει, αφού στρέφει τις δυνάμεις της προς άλλες κατευθύνσεις. Ο Φρειδερίκος Β', ο Άγιος Λουδοβίκος, οι Άγγλοι ηγεμόνες είναι οι αληθινοί πρωταγωνιστές αυτού του παιχνιδιού το οποίο, από το 1250, ενδιαφέρει όλο και λιγότερο την κοινή γνώμη και την πολιτική. Ο Γρηγόριος Ι', όπως το επισημάναμε, προσπαθεί μάταια να πάρει την κατάσταση στα χέρια του. Τελικά, το Ισλάμ ανακτά τους Αγίους Τόπους και διώχνει από εκεί τους Δυτικούς· μερικοί απ' αυτούς πηγαίνουν να βρουν καταφύγιο και να εγκατασταθούν, γύρω από μια δυναστεία που κατάγεται από το Πουατού, στο μικρό βασίλειο της Κύπρου. Ο πολιτικός και θρησκευτικός ιμπεριαλισμός της Ευρώπης γνωρίζει εκεί μια σοβαρή αποτυχία, που αντισταθμίζεται κάπως, είναι αλήθεια, με τη διατήρηση των εμπορικών σχέσεων και με την επανάληψη της ιεραποστολικής δραστηριότητας που μεταφέρεται στην Εγγύς Ανατολή, ύστερα στη Μογγολία και ως την Κίνα καθώς και στη Βόρεια Αφρική. Όμως, αν στον οικονομικό τομέα, οι δραστηριότητες παραμένουν αξιόλογες και τους πλουτίζουν, το έργο της διάδοσης του Ευαγγελίου δε γνωρίζει ζωηρή επιτυχία. Με τον ίδιο τρόπο, η αποκατάσταση, από τον Γρηγόριο Ι', της ενότητας, χάρη στην ένωση που κήρυξε η σύνοδος του 1274 μεταξύ της εκκλησίας της Ρώμης και της Βυζαντινής, οφείλεται στην υπέρμετρη καλή θέληση του αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγου, ο οποίος ελπίζει σε μια βοήθεια από τη Δύση, αν ενισχύσει τη θέση της χριστιανοσύνης της οποίας διευρύνει το χώρο. Αυτό αποτελεί, το πολύ, μια σύντομη συνάντηση που ακολουθείται από ένα νέο χωρισμό, από τη μια επειδή οι όροι της συμφιλίωσης είχαν, κατά κάποιο τρόπο, υπαγορευθεί, χωρίς καμιά συζήτηση, από μόνο την έδρα της Ρώμης και έφταναν να απαιτούν την υποταγή στο δόγμα και στην εξουσία του Πάπα — πράγμα που παρακίνησε σε σοβαρές επιφυλάξεις τον ελληνικό κλήρο — από την άλλη, οι διάδοχοι του Γρηγορίου Ι', ο Νικόλαος Γ' και ο Μαρτίνος Δ' υπήρξαν ακόμα πιο ικανοί: ο δεύτερος δεν δίστασε από το 1281 να αφορίσει ξανά το βυζαντινό μονάρχη. Digitized by 10uk1s

Τις ίδιες αδεξιότητες και καταχρήσεις φιλοδοξίας, ακόμα πιο φανερές, που αλλοιώνουν την ηθική ισχύ, ξαναβρίσκουμε στην εκκλησιαστική και θρησκευτική δραστηριότητα. Από το 1160, οι πάπες, όπως υπογραμμίσαμε, δεν σταμάτησαν να αυξάνουν την επιρροή τους πάνω στον κλήρο. Μετά το 1250, επεμβαίνουν όλο και πιο συχνά για να σφετεριστούν τα ποσά των ανωτέρων αξιωμάτων και ιδιαίτερα για το διορισμό των επισκόπων· ο Κλήμης Δ', ήδη από το 1265, εγκαταλείπει τότε όλη την «κανονική» παράδοση. Παρ' όλο που το νέο καθεστώς δε θα ισχύσει πραγματικά παρά στα 1320-1340, αυτή η εξέλιξη αντιπροσωπεύει μια σημαντική ενίσχυση της μοναρχικής οργάνωσης. Με μια πρώτη ματιά, θα μπορούσαν έτσι να σταθεροποιήσουν τη συνοχή, παγώνοντας τα μέσα δράσης της Αγίας Έδρας, κεφαλής της χριστιανοσύνης. Στην πραγματικότητα, οδηγούνταν μάλλον στη φθορά, από τη μια, επειδή η παπωσύνη, παρ' όλα αυτά, δεν είχε τη δυνατότητα να επιβλέπει τα πάντα και, έχοντας εκτεθεί πολιτικά, δεν έχει την ηθική αρετή που θα της επέτρεπε να επιβληθεί· από την άλλη, επειδή η καθυπόταξη των επισκόπτων προκαλεί κριτικές και αντιθέσεις, που ξεκινούν επίσης από την αναδιάταξη της φορολογίας. Με την πρόφαση, πράγματι, ότι η ρωμαϊκή εκκλησία, πολλαπλασιάζοντας τις επεμβάσεις της, επιλέγοντας μια πολύ δραστήρια πολιτική, έχει ανάγκη από πιο σημαντικούς πόρους, που δεν συνεισφέρουν σε επαρκή ποσότητα τα παραδοσιακά εισοδήματα (προϊόντα των Κρατών της Εκκλησίας, δωρεές, φόρου που καταβάλλουν ορισμένα μοναστήρια κ.τ.λ.), η Αγία Έδρα θεσπίζει, σε ορισμένες περιπτώσεις, έκτακτες εισφορές με τη μορφή της δεκάτης και κυρίως τείνει να συστήσει μόνιμους φόρους πάνω στον κλήρο, τους οποίους χαρακτηρίζουν σαν «υπηρεσίες». Έτσι, από το 1250 και μετά, ο Αλέξανδρος Δ', ο Ουρβανός Δ' και ο Κλήμης Δ' καθορίζουν το ύψος του φόρου — κοινή υπηρεσία — τον οποίο οφείλουν να εξοφλήσουν αυτοί στους οποίους έχει πρόσφατα ανατεθεί ένα αξίωμα και του οποίου το προϊόν μοιράζονται ο ποντίφικας και οι καρδινάλιοι. Ο Ουρβανός Δ' συντάσσει έναν πρώτο κατάλογο άλλων οφειλών, περισσότερο ελαφρών (τις μικρές υπηρεσίες). Τον επόμενο αιώνα, κατά την περίοδο της Αβινιόν, το σύστημα θα γίνει βαρύτερο ακόμα. Αλλά, ήδη απ' αυτή την εποχή, αρχίζουν οι επικρίσεις. Ο χρονικογράφος Ματθαίος από το Παρίσι αναφέρει γι' αυτό το θέμα την απάντηση του αρχιεπίσκοπου της Υόρκης, ο οποίος, απευθυνόμενος στον Αλέξανδρο Δ' φαίνεται να του είπε ότι ο Κύριος είχε παραγγείλλει στον Πέτρο να βόσκει τα πρόβατά του, όχι να τα κουρεύει. Την εποχή του Κλήμεντα Δ', οι επίσκοποι της επαρχίας της Ρενς στέλνουν μία αντιπροσωπεία στη Ρώμη για να διαμαρτηρηθούν κατά της παπικής βασιλείας και εκστομίζουν, σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου του Πάπα, σοβαρές ύβρεις εναντίον του. Όλα αυτά τα ξαναβρίσκουμε σε σκληρές φράσεις που επαναλαμβάνουν και αναπτύσσουν εκείνες που, ήδη από το 1245, ο επίσκοπος του Λίνκολν, Ροβέρτος Γκροσετέστε, παλαιός διδάσκαλος της Οξφόρδης και ένας από τους καλύτερους σοφούς της εποχής, είχε εκφράσει: Η πηγή όλου του κακού, είναι η ρωμαϊκή Εκκλησία. Τελικά, με τη συγκέντρωση των εξουσιών στα χέρια του Πάπα και παρά τις εσωτερικές δυσκολίες που βλάπτουν κάποτε την αποτελεσματικότητά της, η ισχύς της Εκκλησίας βαραίνει ακόμα περισσότερο. Η παπωσύνη, στο όνομα του γενικού συμφέροντος, απαιτεί να ελέγχει όλο το εκκλησιαστικό σώμα. Επιδίδεται με πάθος στην οργάνωση του αγώνα κατά της αίρεσης και η Ιερά Εξέταση ξεχωρίζει, ήδη από τα μέσα του αιώνα, με τη σκληρότητά της και τις καταχρήσεις της. Θέλοντας να διακανονίζει τα πάντα και φροντίζοντας πριν απ' όλα για το ίδιο της το μεγαλείο, κινδυνεύει να ξεχάσει αυτό που, στην αρχή, είχε δικαιώσει την προσπάθειά της: την εμβάθυνση του εκχριστιανισμού, την ανάπτυξη του χριστιανικού πολιτισμού. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι επιχειρήσεις της φτάνουν ως την άρνηση των αξιών της παιδείας που επωμίζεται και η δύναμή της, που διατηρείται με το φόβο, κατά κάποιο τρόπο, συντηρείται με μια ψυχοφθόρα ιδεολογία (ο φόβος της Κόλασης που υποχρεώνει στην υποταγή στην Εκκλησία και στους κληρικούς) και με ένα αστυνομικό καθεστώς (την Ιερά Εξέταση). Βέβαια, μια τέτοια παρατήρηση πρέπει να γίνει πολύ προσεκτικά και δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί Digitized by 10uk1s

παρά σε ορισμένες περιπτώσεις, επειδή, καθώς το σημειώσαμε για τον 9ο αιώνα, κάθε θρησκεία που βασίζεται πάνω σε μία αιώνια ανταμοιβή, που αποφασίζεται μετά από μια κρίση κλείνει μέσα της το φόβο· όποιες και αν ήταν οι προθέσεις του κλήρου — αφού ο χριστιανισμός εκθειάζει, αντίθετα, έχοντας για αντάλλαγμα, σαν μια θεολογική αρετή, την ελπίδα, η οποία τρέφεται από την Πίστη και από την Αγάπη. Παραμένει όμως το γεγονός ότι, μέσα στην εσωτερική της εξέλιξη κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα και σαν συνέπεια των πολιτικών αγώνων που διεξάγει και της μάχης που κατευθύνει εναντίον των ακριτικών, η Εκκλησία χρησιμοποιεί κάποτε αποφασιστικά τον τρόμο, βασίζεται πάνω του, κυβερνά μέσα απ' αυτόν. Διακρίνουμε έτσι μέσα στη συμπεριφορά της πρώτης εξουσίας της χριστιανοσύνης μια βέβαιη ασάφεια, που αισθάνονται ορισμένοι κύκλοι και που εκφράζεται με την κριτική, αλλά που άλλοι κύκλοι δεν ανακαλύπτουν, αφού η συμπεριφορά τους, πολύ απέχει από το να εκφράσει το φόβο, αλλά αντίθετα μαρτυρεί την εμπιστοσύνη και τη χαρά. Γι' αυτούς όμως, η ανάλυση είναι δύσκολη. Μήπως αυτοί οι καλοί και πιστοί χριστιανοί είναι, πράγματι, ικανοποιημένοι επειδή, χάρη στην Εκκλησία και στις άλλες εξουσίες, νιώθουν άνετα, προφυλαγμένοι από την πλάνη και, πολύ φυσικά, ότι βρίσκονται στο σωστό δρόμο που οδηγεί στον ουρανό; Ή μήπως, ολότελα διαφορετικά, η θρησκεία τους εκφράζεται, πριν απ' όλα, με ιεροτελεστίες και εξωτερικές πρακτικές για να μη δυσαρεστήσουν αυτές τις δυνάμεις τις οποίες φοβούνται και μ' αυτό τον τρόπο καλύπτουν, στο βάθος της ψυχής τους, μία βέβαιη αδιαφορία; Όλα αυτά μαρτυρούν ότι η χριστιανοσύνη τείνει, σε ορισμένους τομείς και με διάφορες πρωτοβουλίες, να γίνει ένας οργανισμός του οποίου ο τελικός σκοπός θα ήταν να εκθειάζει την ισχύ του Πάπα και της Εκκλησίας. Εδώ, κατά τη γνώμη μας, εμφανίζεται η σημαντικότερη αλλοίωση η οποία, ήδη απ' αυτό τον αιώνα, θίγει σοβαρά το δυναμισμό και τη συνοχή της Ευρώπης, αφού αυτή υποτάσσεται σε μια επιχείρηση κληρικαλισμού. Θα ήταν όμως υπερβολή, να κατακρίνουμε τόσο πολύ τους Πάπες και τους ανθρώπους της εκκλησίας, εξαιτίας αυτής της φθοράς, επειδή, μέσα στην ίδια τη δομή αυτού του οικοδομήματος, υπήρχε από την αρχή μια σημαντική αδυναμία, για την οποία η Αγία Έδρα ήταν υπεύθυνη, αλλά που πρέπει να της τη συγχωρέσουμε, αφού αυτή ήταν συνέπεια του ιδανικού που πρότειναν και που αναζητούσαν, και που βρισκόταν τόσο ψηλά τοποθετημένο, ώστε γινόταν σχεδόν απρόσιτο. Σ' αυτή λοιπόν τη χριστιανοσύνη και σ' αυτή την Ευρώπη ποτέ δεν έδωσαν ολοκληρωμένους και σαφείς θεσμούς, μία ύπατη διακυβέρνηση πραγματικά οργανωμένη, ένα κατάλληλο συνταγματικό σύστημα. Είχαν απλώς την αφέλεια να πιστεύουν πως, με την υποστήριξη της Αυτοκρατορίας, η Εκκλησία ήταν ικανή, πραγματικά, αποτελεσματικά και σχεδόν άμεσα, να διοικεί τα πάντα. Αλλά δεν ήταν αυτός ο αληθινός προορισμός της, ο οποίος είναι η οικουμενικότητα και που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνον αν ριζώσει μέσα στα εγκόσμια, προσθέτοντας σ' αυτή την παρεκτροπή την έλλειψη των μέσων για να πραγματοποιήσει αυτό το έργο. Η γενική αδυναμία, λοιπόν, της ευρωπαϊκής ιδέας στο 13ο αιώνα βρίσκεται στο γεγονός ότι θέλησαν να βασίσουν τα πάντα πάνω στην Εκκλησία, και επιπλέον, μετά την εξέλιξή της, πάνω στην παπωσύνη, και ακόμα, πριν απ' όλα, πάνω σ' ένα μόνο άνθρωπο, που στάθηκε πραγματικά ο εμπνευστής και ο κυριότερος πρωταγωνιστής. Όπως, λοιπόν, ο ιστορικός δεν μπορεί «να φορτώσει έναν ηγεμόνα ή έναν πάπα με όλη την περίπλοκη αρχιτεκτονική από εμπορικές ανταλλαγές, από πολέμους και από έργα τέχνης» (Α. Burguières), με τον ίδιο τρόπο η πολιτική πραγματικότητα είναι τέτοια που ένας πάπας, ή και η Αγία Έδρα ακόμα, δεν μπορούν να κατευθύνουν και να συγκρατήσουν όλη την κοινωνία του καιρού τους, να ρυθμίσουν τα εγκόσμια. Αν ορισμένοι πάπες είχαν αυτό το σκοπό, δεν μπορούσε να είναι αυτό, από την πλευρά τους, παρά μια τολμηρή επιδίωξη, και μάλιστα μια φιλοδοξία γεμάτη ενθουσιασμό, τέλος, κατά μεγάλο μέρος, μια αυταπάτη και ένα όνειρο. Όταν μάλιστα, θέλοντας να δράσουν ταυτόχρονα στον πολιτικό και στον πολιτιστικό τομέα διακινδύνευσαν να αποτελματώσουν, σύμφωνα μ' ένα συντηρητικό όραμα, το δυναμισμό του πρώτου και να απογυμνώσουν, με την άρνηση κάθε καινοτομίας, τον πλούτο του δεύτερου.

Digitized by 10uk1s

Η ισχύς του Κράτους Παράλληλα μ' αυτή την εξέλιξη που οδηγεί στη φθορά της ύπατης ηθικής εξουσίας, μια άλλη κίνηση πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα, που ενισχύει τη δύναμη των Κρατών και των μοναρχών, επιμένει στην ιδέα του κοινού αγαθού και τείνει να θεωρήσει ότι η πολιτική εξουσία είναι ο κύριος εγγυητής του. Αποτέλεσμα αυτού, όπως είδαμε, είναι ότι οι κρατικοί θεσμοί ενισχύονται πολύ και επεκτείνουν πάρα πολύ το πεδίο της αρμοδιότητάς τους. Μεταξύ των ανθρώπων που κατέχουν και που διαθέτουν αυτή την εξουσία και της εκκλησιαστικής αρχής που θέλει να ελέγχει τα πάντα μέσα στα πλαίσια της χριστιανοσύνης και προς το καλύτερο όφελός της, οι συγκρούσεις είναι αναπόφευκτες. Δυναμικοί, φιλόδοξοι, πεπεισμένοι, για το δίκιο τους, από το γεγονός ότι έχουν αναλάβει τις μεγαλύτερες ευθύνες, οι ηγεμόνες δεν υποχωρούν πάντοτε εύκολα. Με τη δραστηριότητά τους αμφισβητούν την υπεροχή του ποντίφικα και προσβάλλουν την αλληλεγγύη της Ευρώπης. Ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Β', ήδη, είχε διακηρύξει και επικηρύξει αυτές τις αξιώσεις, αλλά, περιλαμβάνοντάς τις στις παραδοσιακές αυτοκρατορικές απαιτήσεις, κατευθύνοντας, επιπλέον, έναν αγώνα αποφασιστικά πολιτικό για την κυριαρχία της Ιταλίας, και πάνω από όλα, μη πετυχαίνοντας να πραγματοποιήσει τις φιλοδοξίες του, δεν ήταν σε θέση να προσδώσει απόλυτα στην αμφισβήτησή του την έννοια μιας απαίτησης προς όφελος του Κράτους. Αντίθετα, οι διαμάχες που θέτουν αντιμέτωπους στα τέλη του αιώνα και στους πρώτους μήνες του 14ου τον Πάπα Βονιφάτιο Η' και το βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο τον Ωραίο μας δείχνουν με σαφήνεια την αντιπαράθεση που εμφανίζεται μεταξύ της Εκκλησίας και του Κράτους. Βασιλιάς από το 1285, ο Φίλιππος φροντίζει να απαλλαγεί από τις πολιτικές επιλογές του πατέρα του οι οποίες είχαν παρασύρει την αυλή της Γαλλίας να εξυπηρετεί έμμεσα, στην Ιταλία, τους σκοπούς του ποντίφικα. Τακτοποιεί οριστικά, όσο μπορεί καλύτερα και γρηγορότερα, τις εκκρεμότητες της σταυροφορίας στην Αραγωνία και χαλαρώνει τις σχέσεις του με τους ανδεγαβούς εξαδέλφους του στη Νεάπολη. Αντίθετα, έχοντας συνείδηση των πραγματικών προβλημάτων, ασχολείται με τη φλαμανδική υπόθεση, με τις σχέσεις με το βασιλιά της Αγγλίας, και, κυρίως, με τη σταθεροποίηση της εξουσίας του μέσα στο βασίλειό του. Εδώ, παίρνει συμβουλές και βοήθεια από τους νομομαθείς του, που είναι όλοι τους σχεδόν ποτισμένοι με τις αρχές του ρωμαϊκού δικαίου, σχετικά με την απεριόριστη κυριαρχία του ηγεμόνα. Εννοεί να είναι κυρίαρχος, δηλαδή να ενεργεί όπως θέλει στον πολιτικό χώρο, χωρίς να αναφέρεται σε κανέναν, εκτός, σε ενδεχόμενη περίσταση και με επιδεξιότητα, από τους υπηκόους του. Μια πρώτη φιλονικία ξεσπά το 1296, με θέμα το δικαίωμα του βασιλιά να φορολογεί τους κληρικούς. Από καιρό, πράγματι, οι «λαϊκές» εξουσίες είχαν τη συνήθεια να αναγκάζουν τους κληρικούς να πληρώνουν τη δεκάτη. Γι' αυτό είχαν την άδεια και την ενθάρρυνση της παπωσύνης, όταν έπρεπε να οργανώσουν σταυροφορίες στην Ανατολή. Αλλά, απ' αυτό πέρασαν στις εισφορές για χρηματοδότηση επιχειρήσεων με άλλους σκοπούς — οι ανδεγαβικές εκστρατείες στη Σικελία, η επίθεση στην Αραγωνία — σε σημείο που οι βασιλείς έφτασαν να κρίνουν ότι μπορούσαν να ζητούν συνεισφορές, χωρίς να τις επιβάλλουν απόλυτα, κάθε φορά που θα τις είχαν ανάγκη. Ο Φίλιππος ο Ωραίος συγκαλεί, λοιπόν, το 1294 επαρχιακές συνόδους, οι οποίες του παραχωρούν μια δεκάτη για δύο χρόνια, αλλά κατά τη διάρκεια των οποίων ορισμένοι επίσκοποι διαμαρτύρονται. Το 1296, αποσπά ακόμα δυσκολότερα μια νέα δεκάτη την οποία του αρνείται το τάγμα του îteaux, C και υποβάλλει την υπόθεση, μπροστά στον πάπα Βονιφάτιο Η', έναν άνθρωπο αυταρχικό, συχνά αδέξιο, διαποτισμένο από τα προνόμιά του και προσκολλημένο στην έξαρση της ρωμαϊκής εξουσίας. Αυτός λοιπόν, ο Βονιφάτιος ζητά να αυξηθούν οι φόροι που οι κληρικοί έχουν εισπράξει για την παπωσύνη. Οι κληρικοί πάλι σε αντιστάθμισμα, δε θα έπρεπε να καταβάλουν τίποτα στις «λαϊκές» εξουσίες. Με το σιγγίλιο Clericis laicos (Φεβρουάριος 1296), διατάζει λοιπόν τον κλήρο, απειλώντας Digitized by 10uk1s

τον με αφορισμό, να μη γίνονται δωρεές στις αστικές εξουσίες, χωρίς την άδειά του, και τους ηγεμόνες να μη φορολογούν πια τις εκκλησιαστικές περιουσίες. Ο Φίλιππος αρνείται να υποκύψει. Και ακόμα περισσότερο, απαγορεύει την εξαγωγή από τη Γαλλία των πολύτιμων μετάλλων, και διατάζει ν' απελαθούν από το βασίλειο οι παπικοί εισπράκτορες καθώς και οι Ιταλοί τραπεζίτες που αναλάμβαναν τη μεταφορά των χρημάτων για λογαριασμό της Αγίας Έδρας. Στριμωγμένος στο ίδιο του το παιχνίδι, ο Πάπας αναγκάζεται να υποχωρήσει. Παραχωρεί στους κληρικούς ότι μπορούν να προσφέρουν, στο βασιλιά, δώρα με τη θέλησή τους, όταν αυτός τους το ζητά, χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να έχουν την άδεια της Ρώμης. Αλλά η διαφωνία επέτρεψε στο βασιλιά να δηλώσει ότι η διακυβέρνηση του βασιλείου τού ανήκει, ότι δεν αναγνωρίζει κανέναν ανώτερό του, και ως προς τα εγκόσμια δεν υποτάσσεται σε κανένα ζωντανό άνθρωπο. Τρία χρόνια αργότερα ενώ φαινόταν πιθανή μία αρκετά στενή συνεργασία, αφού ο Καπέτος ενδιαφερόταν για τα ιταλικά προβλήματα και έστελνε τον αδελφό του, Κάρολο ντε Βαλουά μ' ένα μικρό στρατό, να βοηθήσει τον Πάπα να ανακτήσει τη Σικελία, μια νέα διαμάχη, πολύ πιο βίαιη, εμφανίζεται στο θέμα του επίσκοπου του Παμιέ, Βερνάρδου Σαϊσέ. Αυτός υπήρξε προτύτερα αβάς του Αγίου Αντωνίου του Παμιέ και είχε σοβαρές δυσκολίες με τον κόμητα ντε Φουά. Ο έξαρχος Βενέδικτος Γκαετάνι τον είχε τότε υποστηρίξει, ύστερα, όταν έγινε ο Πάπας Βονιφάτιος Η', τον είχε υποδεχθεί στη Ρώμη, όπου είχε υποχρεωθεί να καταφύγει. Το 1295, ίδρυσε στο Παμιέ την έδρα μίας νέας επισκοπής και, σύμφωνα με το «κανονικό» δίκαιο, είχε διορίσει τον πρώτο επίσκοπο, διαλέγοντας τον Σαϊσέ γι' αυτό το λειτούργημα. Αυτός εγκαταστάθηκε εκεί το 1297. Το 1301, ο επίσκοπος της Τουλούζης τον κατήγγειλε στο βασιλιά που ζήτησε να γίνει μία ανάκριση, και ύστερα διάταξε τη σύλληψή του. Οδηγήθηκε στο Σανλίς και αφού δικάστηκε, αποδείχτηκε ότι είχε εκφραστεί με σκαιότητα εναντίον του μονάρχη και της Γαλλίας, τον υποπτεύτηκαν για σκευωρίες με την Αραγωνία και τον κατηγόρησαν, χωρίς αυτό να αποδειχτεί από το παραμικρό τεκμήριο, για σιμωνία, αίρεση και βλασφημία. Ο αρχιεπίσκοπος της Ναρβόνης τον υπερασπίστηκε, έλαβε όμως τη διαταγή να μην εγκαταλείψει το βασίλειο, και τον εμπιστεύτηκαν στη φρούρηση του επίσκοπου του Σανλίς. Μαθαίνοντας αυτά τα γεγονότα, ότι δηλαδή ένας επίσκοπος είχε πραγματικά καταδιωχτεί από τη «λαϊκή» δικαιοσύνη, χωρίς να έχει εμφανιστεί, πρώτα, μπροστά στους δικαστές της Εκκλησίας, οι οποίοι ήταν μόνοι αρμόδιοι, σύμφωνα με το δίκαιο, ο Βονιφάτιος Η' δεν έμεινε αδρανής. Απαγόρευσε αμέσως κάθε είσπραξη φόρων επί του κλήρου, εκδηλώνοντας με αυτό τον τρόπο, τη θέλησή του να επανεξετάσει όλες τις εκκρεμείς υποθέσεις και συγκάλεσε τους Γάλλους ιεράρχες σε μία σύνοδο που θα γινόταν στη Ρώμη για να συζητήσει μαζί τους την προστασία των εκκλησιαστικών ελευθεριών, τη μεταρρύθμιση του βασιλιά και του βασιλείου και την καταστολή των καταχρήσεων που έγιναν. Στον Φίλιππο, έστειλε, γραμμένο σε τόνο πατρικό και προστατευτικό, το συγγίλιο Άκουσε Γιε μου (Ausculta Fili) για να τον παρακαλέσει να εμφανιστεί μπροστά σ' αυτήν τη σύνοδο (Δεκέμβριος 1301): Μην αφήσεις να σε πείσουν, πολυαγαπημένε γιε, του γράφει, ότι δεν έχεις κανέναν ανώτερο και ότι δεν πρέπει να υποτάσσεται στον αρχηγό της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Αυτός που σκέπτεται μ' αυτόν τον τρόπο είναι τρελός, αυτός που το υποστηρίζει με πείσμα είναι ένα άπιστος και δεν ανήκει στο ποίμνιο του καλού ποιμένας. Ο βασιλιάς και το περιβάλλον του αντέδρασαν βίαια. Έκαψαν το συγγίλιο, ενώ ο αρχιγραμματέας Πέτρος Φλοτ κυκλοφόρησε ένα παραποιημένο κείμενο, υβριστικό για το μονάρχη και το βασίλειο. Παρόξυναν τις συγκινήσεις με βίαιους λίβελους. Απέρριπταν το δικαίωμα του Πάπα να συγκαλεί τους επισκόπους για να εκδικάζουν κρατικές υποθέσεις. Τον Απρίλιο του 1302, μετά από μια επιδέξια και δραστήρια προπαγάνδα, έγινε στο Παρίσι μια συνέλευση από ιεράρχες, ευγενείς και αστούς, που έδωσε την έγκριση στη συμπεριφορά του μονάρχη. Αυτός μπόρεσε τότε να απαγορεύσει στον κλήρο να πηγαίνει στη Ρώμη. Ο Βονιφάτιος διαμαρτυρήθηκε ότι δε ζητούσε να επέμβει άμεσα στη γαλλική πολιτική, αλλά υποστήριζε ότι έπρεπε να δράσει παντού όπου υπήρχε αμάρτημα. Διατήρησε τη σύνοδο, στην οποία έλαβαν μέρος καμιά σαρανταριά Γάλλοι, οι οποίοι Digitized by 10uk1s

φρόντιζαν να υπακούουν πρώτα στον ποντίφικα (Νοέμβριος 1302). Την ίδια χρονολογία, συνόψισε τη θέση του με ένα έγγραφο — το συγγίλιο (Unam Sanctam) Μία Αγία — με το οποίο βεβαίωνε ότι μόνο η Εκκλησία είχε δεχθεί την αποστολή να καθοδηγεί τους ανθρώπους για τη σωτηρία της ψυχής τους και, αφού ήταν μία, δεν είχε παρά έναν μοναδικό αρχηγό, το Χριστό, ή εδώ κάτω τον τοποτηρητή του, τον Πάπα. Από αυτό προκύπτει ότι αυτός κατείχε όλες τις αναγκαίες εξουσίες για να επιτύχει τον επιδιωκόμενο στόχο και, με αυτό το δικαίωμα, απεριόριστα προνόμια στο εγκόσμιο καθώς και στο πνευματικό επίπεδο. Εμπρός σ' αυτή την πολύκροτη στάση, ο βασιλιάς δε δίστασε πια. Παρακινούμενος από τους καρδινάλιους Κολόνα, θανάσιμους εχθρούς των Γκαετάνι, εξακόντισε εναντίον του Πάπα σοβαρές κατηγορίες, θυμίζοντας ότι έφθασε στην παπική εξουσία, μετά την παραίτηση, μοναδική μέσα στην ιστορία, του προκατόχου του Σελεστίνου Ε', και ότι είχε ασκήσει πάνω του πολύ ισχυρές πιέσεις για να αποσυρθεί. Τον κατήγγειλε ακόμα ως σιμωνιακό, βλάσφημο και αιρετικό. Οι σύμβουλοί του είχαν ετοιμάσει έναν ογκώδη φάκελο εγγράφων, κι αυτός συγκεντρώνει μια νέα συνέλευση στο Παρίσι τον Ιούνιο του 1303 και ζητά να συγκληθεί μια γενική σύνοδος για να δικάσει τον Γκαετάνι. Αυτός διακήρυξε με όρκο τη μηδαμινότητα αυτών των καταγγελιών και αποφάσισε να αφορίσει το Φίλιππο. Σκεφτόταν να καταστήσει δημόσια την απόφασή του στις 8 Σεπτεμβρίου, αλλά την παραμονή αυτής της ημέρας, του επιτέθηκε, μέσα στο ανάκτορό του στο Ανάνι όπου κατοικούσε, ένα μικρό στρατιωτικό σώμα που διοικούσε ο σύμβουλος του βασιλιά, ο Γουλιέλμος ντε Νογκοφέ και ο Σκιάρα Κολόνα και το οποίο σώμα είχε έλθει για να τον συλλάβει ή να τον εξαναγκάσει σε παραίτηση. Με μεγάλο θάρρος, αρνήθηκε να υποκύψει. Αφού ο Κολόνα τον εξύβρισε και τον χτύπησε, τον απείλησαν με θάνατο, αλλά ελευθερώθηκε από τους αστούς του Ανάνι και επέστρεψε στη Ρώμη. Αλλά, ηλικιωμένος και άρρωστος από καιρό, ο κλονισμός, που ήταν γι' αυτόν, αυτή η ασυνήθιστη απόπειρα κατά της ζωής του επιτάχυνε το τέλος του. Πέθανε τον επόμενο μήνα. Το γεγονός ήταν σημαντικό. Τάραξε τα πνεύματα, αλλά δεν τα συγκίνησε τόσο, ώστε να προκληθεί μια βίαιη αποδοκιμασία. Αντίθετα, μάλιστα, προτίμησαν να σωπάσουν, κυρίως επειδή έκριναν ότι ήταν δύσκολο να υπερασπιστούν αυτή τη στάση του Πάπα. Όχι πως οι κατηγορίες που του είχαν προσάψει ήταν έγκυρες, αλλά επειδή έδειξε να σφάλλει, προβάλοντας προσβλητικά επιχειρήματα και δείχνοντας, σε κάθε ζήτημα, έναν υπερβολικό ζήλο, για να υποστηρίξει την τάξη για την τάξη, χωρίς να εκφράσει την παραμικρή επιθυμία για συμφιλίωση, εκτός όταν βρέθηκε σε μειονεκτική θέση. Πάνω από όλα όμως, η παπωσύνη είχε αμαυρώσει το κύρος της, όταν μάλιστα, για πρώτη φορά στην ιστορία της, δεν μπορούσε να ισχυριστεί ότι είχε νικήσει σ' αυτόν τον άδοξο αγώνα. Έτσι όπως την αμφισβητούν και σχεδόν την επανεκτιμούν, ως προς τη νομιμότητά της, δεν μπορεί πια, από δω και πέρα να απαιτεί να διοικεί τη χριστιανοσύνη, σε μια εποχή όπου καμιά άλλη εξουσία δεν μπορεί, σ' αυτό το επίπεδο, να την αντικαταστήσει, αφού η μεσαιωνική Αυτοκρατορία έπαψε να υπάρχει. Η διαμάχη, επιπλέον, έκανε ν' αναπτυχθούν τα πρώτα βλαστάρια του γαλλικανισμού, δηλαδή το όραμα της Εκκλησίας της οργανωμένης πρώτα στο πλαίσιο των Κρατών και που να διοικείται, ως προς τον προσδιορισμό του δόγματος και των ολικών αποφάσεων, από την οικουμενική συνέλευση των επισκόπων, όσο και από τον Πάπα. Αυτή η αντίληψη άρχισε να διαδίδεται, όχι μόνο μεταξύ των αξιωματούχων του βασιλιά, αλλά και σε ορισμένους εκκλησιαστικούς κύκλους. Είναι λοιπόν στους κόλπους του ίδιου του κλήρου, βασικό όργανο της συνοχής της χριστιανοσύνης που αμφισβητείται η υπέρτατη εξουσία. Το μεγαλείο του Κράτους, η ισχύς των Κρατών καταφέρουν ένα θανάσιμο πλήγμα στην πραγματοποίηση της Ευρώπης.

Digitized by 10uk1s

Η Γαλλία και η Αγγλία σε σύγκρουση Αυτό το πλήγμα είναι ακόμα πιο σκληρό, επειδή ενισχύεται από τις αντιζηλίες που φέρνουν τότε αντιμέτωπους τους ηγεμόνες και οι οποίες γίνονται πιο έντονες, όσο περισσότερο εξυψώνεται η κρατική ισχύς, σε σημείο που, τελικά, η Δύση κομματιάζεται σε βασίλεια και πριγκιπάτα όλο και περισσότερο ξένα αναμεταξύ τους. Η κατάρρευση της Αυτοκρατορίας μετά το 1250 καταλήγει στο χωρισμό της Γερμανίας από την Ιταλία, την ίδια εποχή όπου, παρ' όλο που ανοίγονται περισσότερο στην ευρωπαϊκή παιδεία, τα βασίλεια της Σουηδίας και της Νορβηγίας αρχίζουν να επιβεβαιώνουν την προσωπικότητά τους. Το ίδιο συμβαίνει και στην Ουγγαρία, την εξασθενημένη από τις διχόνοιες που προκαλούν οι ορέξεις των ευγενών. Όσον αφορά την Πολωνία, ανίκανη να αντισταθεί στο γερμανικό αποικισμό, αναδιπλώνεται στον εαυτό της, κι αυτό είναι ένας τρόπος για να εκφράσει την ταυτότητά της. Όλα αυτά τα βασίλεια, γύρω στα 1300, αποτελούν διαφορετικά κράτη. Μεταξύ τους, και σε εποχές κινδύνου ακόμα, η αλληλεγγύη παραμένει πολύ εύθραυστη. Η απόδειξη έχει δοθεί κατά τρόπο πασιφανή, αρκετά πιο πριν, κατά την επίθεση των Μογγόλων. Το 1241, αυτοί οι τελευταίοι, που είχαν τα προηγούμενα χρόνια διασχίσει την κεντρική Ασία, τη Σιβηρία και τις ρωσικές πεδιάδες, με αρχηγό τους τον Τζένγκις Χαν, έφτασαν στα σύνορα της Δύσης, ύστερα πέρασαν το Βιστούλα, έκαψαν την Κρακοβία, κατέστρεψαν τη Σικελία, αφάνισαν το Βρόκλοφ και στρατοπέδωσαν τον επόμενο χρόνο μπροστά στη Βιέννη. Οι ανώτερες εξουσίες της Ευρώπης (πάπας, αυτοκράτορας, βασιλιάς) συνειδητοποίησαν τότε την ανάγκη να ενωθούν, αλλά δεν κατάφεραν να συμφωνήσουν πραγματικά. Η χριστιανοσύνη γλίτωσε την καταστροφή χάρη στις διχόνοιες που ξέσπασαν μεταξύ των διαφόρων αρχηγών των ορδών και που τις ανάγκασαν να υποχωρήσουν. Η Ευρώπη γλίτωσε πριν αντιδράσει και χωρίς να επωφεληθεί από την απειλή και τον τρόμο, για να διακηρύξει την ένωσή της, την ενότητά της. Όμως αυτές οι διαφωνίες είναι μικρές, αν τις συγκρίνουμε με τη διαμάχη που, ήδη από τα μέσα του 12ου αιώνα έως το 1220, και κάτω από άλλα σχήματα ακόμα αργότερα, φέρνει αντιμέτωπους τους Καπέτους με τους Πλανταγενέτες, δηλαδή το βασιλιά της Γαλλίας με το βασιλιά της Αγγλίας και, σιγά σιγά τη Γαλλία με την Αγγλία. Με τη σκληρή τους αντιπαράθεση, αυτά τα δύο βασίλεια, που αποτελούν τις δύο χώρες της Δύσης μέσα στις οποίες η κρατική ισχύς διαμορφώνεται καλύτερα, σύμφωνα με διαφορετικούς θεσμούς, καταφέρνουν σοβαρά πλήγματα στη συνοχή της Ευρώπης. Φαινομενικά, δεν την καταστρέφουν: δεν αναθεωρούν τη χριστιανική τάξη, δεν αμφισβητούν την παιδεία και τον πολιτισμό της εποχής στον οποίο, αντίθετα μάλιστα παρέχουν συχνά τη λαμπρότερη μαρτυρία. Αλλά ο αγώνας τους εκφράζει σε βάθος μία άρνηση για ένωση καθώς και μια βούληση, περισσότερο ή λιγότερο, συνειδητή, αλλά πραγματική, κυριαρχίας. Εισάγονται από τότε στην ευρωπαϊκή ιστορία, και περισσότερο ακόμα για τους επόμενους αιώνες, επιχειρήματα χάρη στα οποία η διαίρεση θα υπερισχύσει, μέσα στην έξαρση και στον παροξυσμό του εθνικισμού και μέσα στη βιαιότητα των πολέμων ανάμεσα στα έθνη. Οι βασιλείς της Γαλλίας και οι βασιλείς της Αγγλίας βρίσκονται, επί πολύ, σε ανταγωνισμό. Η κατάκτηση του μεγάλου νησιού από το Γουλιέλμο τον Κατακτητή μετέτρεψε αυτό το άτομο, που είναι επίσης και δούκας της Νορμανδίας, σ' έναν ηγεμόνα πολύ ισχυρό στους κόλπους του βασιλείου των Καπέτων. Όμως, αυτή την εποχή, η αντίθεση παραμένει σποραδική. Ο «Άγγλος» μονάρχης είναι πολύ απασχολημένος με το νέο του βασίλειο. Επιπλέον ο Γουλιέλμος Β', ο γιος του, δεν κατέχει πια τη Νορμανδία (είχε δοθεί σ' έναν αδελφό). Τέλος, ο Γάλλος μονάρχης πέτυχε να δεχτεί τη βοήθεια ορισμένων από τους μεγαλύτερους υποτελείς του, κι αυτό φρονιμεύει τον αντίπαλό του. Από το 1154, αντίθετα, η κατάσταση γίνεται φοβερά επικίνδυνη και, για τη Γαλλία, ο κίνδυνος είναι θανάσιμος. Σ' αυτή τη χρονολογία, πράγματι, το βασίλειο της Αγγλίας έλαχε στον Ερρίκο Β' Πλανταγενέτη, που είχε ήδη καταλάβει τη Νορμανδία, και που είναι από κληρονομιά της Ανδεγαβίας και άρχοντας του Μεν και της Τουραίνης και, επιπλέον, διοικεί έμμεσα το πολύ Digitized by 10uk1s

εκτεταμένο δουκάτο, της Ακουϊτανίας, που του είχε φέρει προίκα η Ελεονόρα, την οποία μόλις είχε αποπέμψει, ως σύζυγο, ο Λουδοβίκος Ζ'. Όλο το δυτικό τμήμα του βασιλείου είναι στα χέρια του ίδιου άρχοντα, ο οποίος, επιπλέον, δε διστάζει να επέμβει στη Βέρνη και στην κομητεία της Τουλούζης· η ισχύς του είναι τόσο μεγάλη που απαγορεύει πραγματικά κάθε πρόοδο της μοναρχικής εξουσίας στη Γαλλία. Στα μέσα του 12ου αιώνα, λοιπόν, ο Καπέτος που δεν κατέχει παρά το μικρό του βασίλειο συγκεντρωμένο στην περυσινή περιφέρεια, έχει χρέος, αν θέλει πραγματικά να κυβερνήσει, να επιβληθεί στους ισχυρούς υποτελείς του και, πολύ συχνά, να πολεμά εναντίον τους. Πώς θα μπορούσε να αντιμετωπίσει και να επιχειρήσει κάτι τέτοιο μ' αυτή τη διαρκή απειλή που έχει πολύ κοντά του; Πώς θα μπορούσε να ελπίσει να είναι βασιλιάς στο βασίλειό του, όσο θα υπήρχε αυτή η «Αυτοκρατορία»; Ο αγώνας άρχισε λοιπόν αμέσως. Για το Λουδοβίκο Ζ' ήταν μια δύσκολη προσπάθεια, από την οποία όμως κατόρθωσε να απαλλαγεί, αποφεύγοντας τις καταστροφές· και ήταν κάτι που τον βοηθούσε, πότε πότε ν' αποκομίζει κάποια πλεονεκτήματα, χωρίς όμως να θίξει πραγματικά τις δυνάμεις του αντιπάλου του. Όσον αφορά το Φίλιππο-Αύγουστο, αυτός έσπευσε με ορμή και στην αρχή, απρόσεκτα στον πόλεμο. Αφού προσπάθησε να εκμεταλλευτεί, κατά του γηρασμένου Ερρίκου Β', τις φιλοδοξίες του γιου του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου, προσπάθησε να επωφεληθεί από το γεγονός ότι αυτός ο τελευταίος αφού έγινε βασιλιάς, παρέμεινε στους Αγίους Τόπους — όπου είχαν φύγει μαζί για την Τρίτη Σταυροφορία — ενώ ο ίδιος επέστρεψε, για να επέμβει στη Νορμανδία και στην Τουραίνη. Όταν ο Πλανταγενέτης, επέστρεψε στην Ευρώπη, πέτυχε όχι μόνο να υπερασπίσει τον εαυτό του αλλά επέβαλλε στον Καπέτο σκληρές ήττες (Φρετβάλ στο Βαντομουά, το 1194, στην Κουρσέλ, κοντά στη Ζιζόρ, το 1198), ενώ διάταζε να χτίσουν το φοβερό φρούριο Σατώ-Γκαγιάρ (Château Gaillard) για να εμποδίσει τη διάβαση προς τον κάτω Σηκουάνα. Μετά τον πρόωρο θάνατό του, ο αδελφός και διάδοχός του Ιωάννης ο Ακτήμονας συσσώρευσε τις αδεξιότητες. Έχοντας παντρευτεί το 1200 την κόρη και κληρονόμο του κόμητα της Αγκουλέμης, ο νέος μονάρχης της Αγγλίας κλήθηκε, πράγματι, στο φεουδαρχικό δικαστήριο του βασιλιά της Γαλλίας, μετά από μήνυση του Ούγου ντε Λουζινιάν, ο οποίος σαν πρώην μνηστήρας της κοπέλας, δεν είχε λάβει καμιά επανόρθωση και είδε να κατάσχονται τα εδάφη του από τον Ιωάννη, με την πρόφαση ότι έλαβε τα όπλα εναντίον του. Όταν ο κατηγορούμενος αρνήθηκε να παρουσιαστεί, ο χωροδεσπότης του, ο βασιλιάς της Γαλλίας, αποφάσισε την κατάληψη των τιμαρίων του και άρχισε τις εχθροπραξίες για να τα καταλάβει, αλλά με την πρόθεση να διευθετήσει οριστικά το αμφισβητούμενο δίκαιο. Συγκέντρωσε λοιπόν τις προσπάθειές του στη Νορμανδία, κατέλαβε με πονηριά το Σατό-Γκαγιάρ και ανάγκασε την πόλη Ρουέν να υποκύψει (24 Ιουνίου 1204). Χάρη στη συνδρομή δύο πλούσιων αρχόντων του Πουατού, κατάφερε επίσης να γίνει κύριος των περιοχών του Λίγηρα. Το 1206, τέσσερα χρόνια μετά από τη νέα έναρξη των εχθροπραξιών, είχε τετραπλασιάσει τα εδάφη του και είχε εξαρθρώσει την ισχύ των Πλανταγενέτων. Ο βασιλιάς της Αγγλίας έπρεπε να αντιδράσει. Μετά από πολλούς μήνες, κατά τη διάρκεια των οποίων ενοχλείται από εσωτερικές δυσκολίες, ετοιμάζει την αντεκδίκησή του με μία διπλωματική πράξη που αποσκοπεί να σχηματίσει μια αντιγαλλική συμμαχία. Αγκαλιάζει λοιπόν την υπόθεση του κόμητα Φεράνδου της Φλάνδρας, τον οποίο είχαν ενοχλήσει ορισμένες πρωτοβουλίες των Καπέτων, και βοηθά τις ραδιουργίες ενός ανήσυχου και παράτολμου άρχοντα του Ρενό ντε Νταμαρτέν. Συνεννοείται επίσης με τον εξάδελφό του Όθωνα της Βρουνσβίκης, τον Γουέλφο αυτοκράτορα ο οποίος, στη Γερμανία, πολεμά τους οπαδούς των Στάουφεν, τους οποίους, ακριβώς, υποστηρίζει ο Φίλιππος-Αύγουστος. Το 1214, οι σύμμαχοι αρχίζουν την επίθεση, ο Ιωάννης αποβιβάζεται στη Λα Ροσέλ, ενώ ο Όθων, με τη βοήθεια του Φεράνδου και του Ρενό, προσβάλλει το βόρειο τμήμα του βασιλείου. Αλλά ο πρίγκιπας Λουδοβίκος, πρωτότοκος γιος του Καπέτου, νικά τους Άγγλους στη Λα Ρος-ο-Μουάν, ενώ, τρεις εβδομάδες αργότερα, ο Φίλιππος νικά στη Μπουβίν τους αυτοκρατορικούς. Το 1216, ο ίδιος πρίγκιπας Λουδοβίκος, που κάλεσαν οι επαναστατημένοι Άγγλοι βαρώνοι, προσπαθεί να κατακτήσει την Αγγλία, η οποία σώζεται απ' αυτήν την επιχείρηση με το θάνατο του Ιωάννη· η κοινή γνώμη αντιστρέφεται τότε για να αναγκάσει τον κατακτητή να ξαναφύγει από τη θάλασσα. Όταν έγινε βασιλιάς, επεμβαίνει εναντίον της Ακουϊτανίας (1224), Digitized by 10uk1s

εξασφαλίζει τον έλεγχο του Πουατού και του Λιμουζέν, αλλά είναι υποχρεωμένος να εγκαταλείψει την περιοχή του Μπορντό εμπρός στην αντίστασή της. Τα επόμενα χρόνια οι Πλανταγενέτες προσπαθούν να ανακτήσουν τις χαμένες επαρχίες. Ο Ερρίκος Γ' αρχίζει δράση το 1242, αλλά τον νικούν στο Ταϊγβούργο και στη Σεντ. Το 1259, ο Λουδοβίκος Θ' αποφασίζει, με μερικές παραχωρήσεις, να βάλει τέρμα στη διαμάχη. Με τη συνθήκη του Παρισιού, οι δύο βασιλείς ορκίζονται την ειρήνη. Ο Πλανταγενέτης εγκαταλείπει τη Νορμανδία, το Μεν, την Ανδεγαβία, την Τουραίνη και το Πουατού. Κρατά τη Γουϊένη που επεκτείνει με εδάφη στο Λιμουζέν, το Κερσί, το Περιγκόρ, στο Αζενέ και στη Σεντόνζ, την οποία χαρίζει, σε ένδειξη σεβασμού, στο βασιλιά της Γαλλίας. Παρ' όλη όμως τη συμφωνία, η αντιπαράθεση παραμένει ζωηρή, επειδή όλες αυτές οι διαμάχες σημάδεψαν βαθιά τα πνεύματα, και έφεραν στην πρώτη γραμμή επιχειρήματα μέσα από τα οποία θα διαμορφωθούν, σε μια πρώτη φάση, διάφορες πολιτικές. Μεταξύ της Γαλλίας και της Αγγλίας ο ανταγωνισμός παραμένει, και θα ξαναφανεί πολύ ζωηρά στο τέλος του αιώνα με το Φίλιππο Γ' τον Τολμηρό και με το Φίλιππο τον Ωραίο και γίνεται αφορμή, στα σύνορα της Γουϊένης και της Φλάνδρας, για πολλά επεισόδια. Ο ίδιος αυτός ανταγωνισμός γύρω στο 1330, θα προκαλέσει τον Εκατονταετή πόλεμο. Οι ιστορικοί παρατήρησαν από πολύ καιρό, ότι αυτή η μακρά διαμάχη, που αρχίζει στα μέσα του 12ου αιώνα και κατευνάζεται μόλις στα μέσα του 13ου, για να αναζωπυρωθεί ύστερα, πολλές φορές, είναι, από την αρχή της και στην εξέλιξή της, μια φεουδαρχική διαμάχη: Ο αγώνας ενός άρχοντα εναντίον του επαναστάτη υποτελή του. Επιπλέον, μ' αυτό τον τρόπο είναι που, πολύ συχνά, παρουσιάστηκε στους ανθρώπους τότε. Πώς θα ήταν δυνατόν άλλωστε να είναι διαφορετικά σ' εκείνη την εποχή, όπου οι σχέσεις μεταξύ των μεγάλων καθορίζονται κυρίως από τα φεουδαρχικά έθιμα και όπου, απολύτως φυσικά, κυρίως σ' αυτό το περιβάλλον, κάθε συμπεριφορά ήταν εμπνευσμένη από την επίκτητη νοοτροπία σύμφωνα με την οποία οι δυνάμεις, στις οποίες κάθε αντίθεση αποτελούσε ένα πολιτικό πρόβλημα, κρίνονταν μέσα σε χωροδεσποτικά πλαίσια και σύμφωνα με τους κανόνες των σχέσεων της υποτέλειας; Ωστόσο μας επιτρέπεται να αναρωτηθούμε, αν, κάτω από αυτό το περικάλυμμα, η αμφισβήτηση δεν ήταν πολύ πιο βαθιά και κυρίως αν, στο δεύτερο ήμισι του 13ου αιώνα, αφού το περικάλυμμα έχει τσακίσει, η διαμάχη δεν καλύπτει ήδη ένα νέο πνεύμα. Μήπως δεν αντιτάσσει τότε δύο κυρίαρχους βασιλείς, δύο ανεξάρτητα κράτη, δύο βασίλεια ξένα μεταξύ τους και εχθρικά, και μάλιστα δύο έθνη; Μήπως αυτοί που, στο κάθε στρατόπεδο, υπηρετούν τον ηγεμόνα από υποτελική πίστη και προσωπική αφοσίωση προς τον οίκο του, δεν δένονται σιγά σιγά με το στέμμα και δεν νιώθουν όλο και περισσότερο αλληλέγγυοι της κοινότητας του βασιλείου; Μήπως δεν είναι η στιγμή, επιπλέον, όπου αρχίζει να αναφαίνεται ο πατριωτισμός και όπου συγκεντρώνονται, συγκεχυμένα, τα πρώτα στοιχεία της εθνικής συνοχής; Στην ορολογία άλλωστε, πραγματοποιείται μια μεταβολή: μιλούν για το βασίλειο της Γαλλίας (και όχι όπως άλλοτε για Γάλλους, που προσδιορίζονται από μόνο το γεγονός ότι είχαν επικεφαλής έναν βασιλιά), για τη χώρα της Γαλλίας, για το γαλλικό έθνος (natio gallicana) και, κατά τον ίδιο τρόπο, για το βασίλειο της Αγγλίας, και τη χώρα των deutsch (Γερμανών) (Deutschland). Αυτή η πραγματικότητα, που δένεται, πολύ συχνά, με την παγίωση των κρατικών εξουσιών, επαυξάνει σημαντικά την αλλοίωση της δυτικής συνοχής που αυτές οι εξουσίες έτειναν να προκαλέσουν. Γύρω στο 1300, η χριστιανοσύνη έχει ήδη αντικατασταθεί από τα έθνη και επειδή δεν υπάρχει μια ανώτερη εξουσία αρκετά ισχυρή για να συγκρατήσει τις διαλυτικές δυνάμεις, δεν υπάρχει μια Ευρώπη των εθνών. Ορισμένοι ιστορικοί, έχοντας συνείδηση αυτής της εξέλιξης, θεωρούν την Μπουβίν σαν το σημαντικότερο γεγονός της μεσαιωνικής χριστιανοσύνης και της Ενωμένης Ευρώπης. Στο 19ο αιώνα, ο Λεοπόλδος Ράνκε το είχε προσέξει, και ύστερα, πολλοί άλλοι συγγραφείς το επανέλαβαν, επιμένοντας πάνω στην αντίθεση μεταξύ της Γαλλίας και της Γερμανίας, η οποία φαίνεται ότι είχε εμποδίσει, σύμφωνα μ' αυτούς, κάθε ενοποίηση της Ευρώπης, μέσα στη ροή της ιστορίας, κι έτσι η Digitized by 10uk1s

Μπουβίν στάθηκε η πρώτη μάχη της. Αυτές οι απόψεις είναι υπερβολικές, από τη μια, επειδή ο ευρωπαϊκός διαχωρισμός δεν μπορεί να καταλογισθεί μόνο στο γάλλο-γερμανικό ανταγωνισμό που είναι σχετικά πρόσφατος, από την άλλη, επειδή η Μπουβίν είναι, πριν από όλα, μια νίκη του βασιλιά της Γαλλίας κατά του βασιλιά της Αγγλίας, παρ' όλο που η αληθινή μάχη μεταξύ τους γίνεται αλλού. Ταυτόχρονα, είναι και ένα είδος πρόκλησης στην Αυτοκρατορία, φυσικό πλαίσιο της μεσαιωνικής Ευρώπης, η επιβεβαίωση της μοναρχικής ισχύος στο γαλλικό βασίλειο, αφού είναι η αποτυχία του στραγγαλισμού με τον οποίο οι Πλανταγενέτες την απειλούσαν. Εμφανίζεται την ίδια στιγμή που η Γαλλία επιβάλλεται στις νότιες περιοχές (Languedoc) που είχαν μείνει ως τότε αρκετά ξένες ως προς αυτή, χάρη στη νίκη του Μιρέ κατά του Πέτρου της Αραγωνίας, όταν αυτός ήλθε να βοηθήσει τον κόμητα της Τουλούζης, στον οποίο, η σταυροφορία εναντίον των Αλβιγινών, είχε επιτεθεί και που σκόπευε για τελευταία φορά σε μια ένωση, μέσα στο ίδιο σύνολο, αυτών των μεσογειακών περιοχών. Σε μερικούς μήνες, με αυτές τις τρεις μάχες — Μιρέ, 12 Σεπτεμβρίου 1213, Λα Ρος-ο-Μουάν, 2 Ιουλίου 1214, Μπουβίν, 27 Ιουλίου 1214 — η μοίρα της Γαλλίας και εκείνη της χριστιανοσύνης άλλαζαν λοιπόν βαθιά. Αν την κρίνουμε έτσι, η Μπουβίν, συμβολίζει, αν θέλουμε, την πρώτη εποποιία της νεότερης Ευρώπης, που δεν είναι πια χριστιανοσύνη, ούτε και Ευρώπη καθώς και σύμφωνα με το όραμα του G. Duby, αντιπροσωπεύει ίσως την επιτυχία του συντηρητικού κατεστημένου πάνω στην κάθε είδους επιθυμία για αυτονομία και πρόοδο. Απ' αυτή την αντιπαράθεση των επιχειρημάτων που τείνουν στη συνοχή με τις κεντρόφυγες δυνάμεις της διάλυσης, τι απομένει τελικά στον απολογισμό της ιστορίας; Δίχως άλλο, και κυρίως, ένα φιλόδοξο σχέδιο και ένα μεγάλο ιδανικό, που δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ αληθινά και που δεν τα πλησίασαν ποτέ τελείως, που αμαυρώθηκαν, σχεδόν από την αρχή, από μια εγωιστική βούληση εξουσίας, από την πλευρά του κυριότερου πρωταγωνιστή, που διαστρεβλώθηκαν από τα ιδιοτελή πάθη πολλών άλλων, που αλλιώθηκαν από τις αμφιβολίες και τις αντιφάσεις που ήταν δύσκολο να ξεπεραστούν, αλλά για τα οποία ο Δάντης θα γίνει στις αρχές του 14ου αιώνα, ο υπέροχος ραψωδός τους. Το σχέδιο είχε επινοηθεί κατά τρόπο επιβλητικό και η πραγματοποίησή του επιχειρήθηκε κατά τρόπο αρκετά μεγαλοπρεπή, γι' αυτό και ο 13ος αιώνας αξίζει να θεωρηθεί σαν ένας πολύ μεγάλος αιώνας της ευρωπαϊκής ιστορίας, από την αυγή του οποίου μια αλληλεγγύη, που επεκτάθηκε σε όλη τη δυτική χριστιανοσύνη, είχε πραγματικά γίνει αντιληπτή και αισθητή σε διάφορα κέντρα — μεταξύ των κληρικών, μεταξύ των ευγενών, μεταξύ των εμπόρων — και κατά τη διάρκεια του οποίου, μ' ένα δυναμισμό κάποτε ασυνήθιστο, διαμορφώθηκε μια πρωτότυπη παιδεία, που σημάδεψε βαθιά την ήπειρο. Αντίθετα, δεν πέτυχαν, δεν προσπάθησαν ποτέ να δημιουργήσουν και να οργανώσουν σταθερούς θεσμούς, που θα είχαν τα μέσα να κατευθύνουν και να ελέγχουν τις πολλαπλές εξουσίες που υπήρχαν στα διάφορα κράτη. Εμπιστεύθηκαν το κύρος της Εκκλησίας που έδειξε να είναι εξασθενημένη, όχι μόνον από έλλειψη ισχύος αλλά και από έλλειψη αγνότητας και αξιοπρέπειας. Δεν μπόρεσαν να συγκροτήσουν τις δυνάμεις του κατακερματισμού, μεταξύ των οποίων οι πιο δραστήριες ήταν, κοντά σε ορισμένα πολιτιστικά τεκμήρια, οι φιλοδοξίες και τα πολιτικά συμφέροντα. Αυτές οι δυνάμεις, επιπλέον, έδρασαν την ίδια εποχή που η παπωσύνη επιχειρούσε να οικοδομήσει τη χριστιανοσύνη και έδρασαν όλες κατά τρόπο συνακόλουθο και γι' αυτό είχαν τέτοια βαρύτητα. Χωρίς αμφιβολία, γύρω στα 1180-1210, φάνηκε πως αυτή η επιδίωξη θα ολοκληρωνόταν και πως η Ευρώπη-χριστιανοσύνη μπορούσε να οικοδομηθεί. Παρά τις αξιέπαινες προσπάθειες δεν πέτυχαν καθόλου και το έργο δεν προχώρησε πιο πέρα. Το οικοδόμημα κατακερματιζόταν από μέσα, όσο υψωνόταν, δεν πέτυχαν όμως ποτέ να διακρίνουν καθαρά την αποπεράτωσή του.

Digitized by 10uk1s

Digitized by 10uk1s