Two Studies on the Roman Pontifices (Ancient Religion and Mythology)

ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY

This is a volume in the Arno Press collection

ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY Advisory Editor

W. R. Connor

Associate Editor

Robert E. A. Palmer

See last pages of this volume far a complete list of titles

TWO STUDIES ON THE ROMAN PONTIFICES

ARNO PRESS A New York Times Company New York / 1975

Editoria! Supervision: ANDREA HICKS

• Reprint Edition 1975 by Arno Press Inc. Copyright © 1975 by Arno Press Inc. Quaestiones de Libris Pontificiis by Paul Preibisch was reprint ed from a copy in The University of Pennsylvania Library ANCIENT RELIGION AND MYTHOLOGY ISBN for complete set: 0-405-07001-2 See last pages of this volume for titles. Manufactured in the United States of America Publisher's Note: This book was reprinted from the best available copies.

Llbrary or Congress Cataloging in Publication Data

Preibisch, paul, 1851Two studies on the Roman pontifices. (Ancient religion and mytho1ogy) Reprint of Fragmenta librorum pontificiorum, first pub1ished 1878 by J. Rey1ander, Ti1sit, in Programm des K~nig1ichen Gymnasiums zu Ti1sit; and of Quaestiones de 1ibris pontificiis, first published in 1874 by W. Friedrich, Bratislava. 1. Rome--Libri pontificum. 2. CUltus, Roman. 3. :Rome--Religious life and custoDlS. lo Preibisch, Paul, 1851Quaestiones de libris pom:ificiis. 1975. II. Tit1e. III. Series. DG135.9.P73 1975 292' .6'1 75-10647 ISBN 0-405-07271-6

CONTENTS Preibisch, Paul FRAGMENTA LlBRORUM PONTIFICIORUM (FRAGMENTS OF THE BOOKS OF THE PONTIFFS), Tilsit, 1878 Preibisch, Paul QUAESTIONES DE LlBRIS PONTIFICIIS (QUESTIONS CONCERNING THE BOOKS OF THE PONTIFFS), Bratislava, 1874

Librorum, qui ab antiquis scripto1'ibus adsc1'ilmlltur pOlltificibus Roma.nis, summis religionum Romanarum arhitris, reliquias ante nOllnullos annos collegi, mox in dissertatione inaugurali (Quaestiones de liò"is pontificiis. Vmtislaviae MDCCCLXXIV) de eis disserui. Annales maximos pontificum, ut ad religioncs Romanas, quilms tunc temporis ope1'am Ilavabam, nullius aut parvi momenti, non minus omisi quam librorum pontificiorum eam partem, quae indigitamenta nominantur, quoniam de his viI' doctissimus Ambrosch multo ante uherrime ac luculentcr sc1'ipsit. *) Ego quidem ipsa f1'agmenta ctiamtunc typis mandare non potui, nunc p1'aefandi occasione data ea Ilon diutius in scrilliis latere sinam. Ne vero ante dicta largius repetam, brevite1' talltum memoro, in disponendis fragmentis libro rum pOlltificiorum, quatellus non verba singularia sunt, secutum me esse eUIl1 ordinem, qui alltiquitatihus divinis a M. Te1'elltio Varrone eonscriptis suberat secundull1 Augustinum de civ. dci VI, 3. Vano in illis libris secundumtestem, quem modo dixi, primum egit de hominibus, tum de locis, deinde de temporibus, denique de sacrorum ratiolle. 1am cum homines, qui in sac1'is faciendis necessa1'ii sunt, potissimum saccl'dotes intellegendos esse apparcat, in fronte posui ea fragmenta,quae ad sacerdotes spectant.

A.

De sacerdotibus.

De flamine Diali deque flaminica. 1. Yeteri enim religione pontificum pl'aecipiebatur, inaugurato flamini "estem, quae laena dicebatlll', a flaminica texi opol'te1'e: quam vestem eum cultro, quae secespita appellabatur, uti debere. - SEl1';·. ad Verg. Aen. IV, 262.

2. Vinctum, si acdes cius (scH. flaminis Dialis) introierit, solvi necessum est et vincula per impluvium in tegulas subduci atque inde foras in viam demitti. Nodum in apice neque ') Ambrosch itber bie iRcligiot16biidjcr ber !Romer, ~Ot1t1 1843. 1. utt - a.lia. lectio geri. 2. Coniunxi inter se haec duo praecepta., quae etiam apud GelliulJl. ita eoniuncta leguntur, quia praeceptum de vineto sequì videtur ex ilio praeeepto de nodis. -

1

-

2 -

in cinctu neque in alia parte ullum habet. - GelI. X, 15, 8. 9. ex libris qui de sacerdotibus publicis compositi sunt et ex Fabii Pictoris*) libro rum primo. 2.A. Sane saepe dictum est, Virgilium inventa occasione mentionem iuris pontificalis facere in quacunque persona. Antiquis itaque caerimoniis cautum erat, ne vinctus flaminiam introiret; si introisset, solvel'etul' vinclaque per impluvium effunderentur inque viam publicam eicerentul'. - Servo Aen. II, 57. 3. Veteri cael'imoniarum iure praeceptum est, ut flaminica venenato operta sit. . . . . Practerea flaminicam habere praecipitur arculum, ricam, venenatum, fibulam. - Servo Aen. IV, 137. 4. Tunica intima, nisi in locis tectis non exuit se (sciI. flamen Dialis). - GelI. X, 15,20; cf. ea quae ad fr. 2. adnotavi.

5. Sine apice sub divo esse licitum non est (sc. flamini Diali). - GelI. X, 15, 17, ut supra. 6. Capillum Dialis nisi qui liber homo est, non detonset. - GelI. X, 15, 11. 7. Equo Dialem flaminem vehi religio est. - GelI. X, 15, .3. 8. Scalas [nisi] quae Graecae appellantur, ascendere ei (sc. flaminicae Diali) plus tribue gradibuB religiosum est. - GelI. X, 15, 29. 9. Pedes lecti, in quo cubat (sc. flamen Dialis) luto tenui circumlitos esse oportet et de eo lccto trinoctium continuum non decubat ncque in eo lecto cubare aliulll fas est aeque *** Apud eius lecti fulcrum capsulam esse cum str11e atque ferto oportet. - Geli. X, 15, 14. lO.A. Classem procinctam extra pomerium id est exercitum armatum videre (sciI. religio est flamini Diali) .... Capram et carnem incoetam et hederalll et fabam neque tangere Diali mos est neque nominare. Propagines e vitibus altius praetentas non succedit.... Farinam fermento imbutam attingere ei fas non est. - G elI. X, 15, 4. 12. 13. 19. 10.n. Sane his versi bus "Tum Cererelll eorruptalll undia" et "Torrere parant" etc. ius pontificum latenter attingit. Flamines autem farinam fermentatam contingere non licebat. Servo Aen. I, 179. 10.C. Sane hoc videtur secundum caerimonias flalninum subtiliter dixisse; flamini enim nisi unum mortuum non licet tangere. - Servo Aen. XI, 76. *) Fabjj Pictoris libros de iure pontificio.intellegendos puto, quorum tertius commemoratur a Non. Mare. S. V. picnmnus p. 518. Ceternm omnia fragmenta, qnae ex hoc capite Gellii (X, 15) attuli, sumpta sunt, ut ad fr. 2. adnotavi, "ex libris qui de sacerdotibus pnblicis compositi sunt et ex Fabii Pictoris librorum primo". Conferas velim, qnae de hoc loco protnli in ()uacstt. de libr.pontif. pp. 11 sqq. 4. TUllicam intimam om. voc. se Gron. 9. cubare alium Gronov., cubare ne[que] alium Hertz. lO.A. praetento8 Gronov. succidet Gronov.

-

3

1O.D. Quidam volunt hoc secundum veterem caerimoniarum ritum adverti debere, quod fia· mini Diali mensis inanis non apponebatur. - Se rv. Aen. I, 706. ll.A. Uxorem si amisit (sc. flamell Dialis), flaminio, decedit. Matrimonium flaminis niai morte dirimi ius non est. - Geli. X, 15, 22. 23. 11.E. Caerimoniis vetcrum flaminicam nisi unum vi1'um habc1'e non licet..... nec flamini aliam ducere licebat uxo1'em, nisi post mortem flaminicae uxo1'is. - Se1"v. Aen. IV, 29. 11.C. Quae l'es ad farrcatas nuptias pertinet, quibus flaminem et flamiuicam iu1'e pontificio in matrimoniulll uecesse est convenire. - Servo Aen. IV, 103. 12. IUI'are Dialem [as nUllqualll est. - GelI. X, 15, 5. 13. Unguium Dialis et capilli segmina subte1' arborem felicem terra operiuntur. - Geli.

X, 15, 15. 14.A. Si quis ad verberandum ducatur, si ad pedes eius (scii. fiaminis Dialis) supplex pro· cubuerit, eo die verberari piaculum est. - GelI. X, 15, lO. 14.E. Iure autem pOlltificali, si quis flamini pedes vel genua fuisset amplexus, verberari non licebat. - Servo Aen. III, 607.

De pontificibus deque virgillibus Vestal. 15. In libro primo Fabii Pictoris, quae verba pontificem maximum dicere oporteat, cum virginem capiat, scriptum est. Ea verba hacc sunt: "Sacerdotem Vcstalcm, quae sacra faciat, quae ius sict saccrdotcm Vcstalem facel'e pro populo Romano Quiritibus, uti quae optima lege fuit, ita te, Amata, capio." - GelI. I, 12, 14. 16. Minorem quam annos sex, maiorem qualll annos decem natam llegaverunt capi (sciI. virginelll Vestae) fas esse; item quae non sit patl'ima et matl'ima; item quae lingua debili sensuve auriull1 deminuta aliave qua corporis labe insignita sit; item quae ipsa aut cuius pater emallcipatussit.etiamsi vivo patre in avi potestate sit; item cuius parentes alter alllbove servitutem sel'vieruut aut in negotiis sordidis versantur. Sed eam, cuius soror ad id sacerdotiulll lecta est, excusationem mereri aiunt; itelll cuius pater flamen aut augur aut quindecimvirum sacris faciulldis aut septemvirulll epulonum aut Salius est. Sponsae quoque pontificis et tubicinis sacro rum filiae vacatio a sacel'dotio isto trilmi soleto Praetel'ea Ca· pito Ateius scriptum reliquit, neque eius legendam filialll, qui domicilium in Italia non ha· 15. capiat] capi! Gronov. Ad fr. 16-18 conf. (Jllaestt. de tibr. pant. p. 14 sq. 16. demiullta] dimiuuta Gronov. versautur] diversantuI" Gronov. ante septemt>irum praebet Gron, qui. .

4- beret, ct cxcusandam cius, qui liberoR trcs habcret. -Antist. Labeo et A teius Capito ap. GelI. I, 12, 1-8. 17. Virgo autem Vestalis simul est capta atquc in atl'ium Vestae deducta et pontificibus tradita est, eo statim tempore sine emancipatione ac sine capitis minutione e patris pote. state cxit et ius testamenti faciundi adipiscitur. - Ateius Capito ap. Gell. I, 12, 9. 18. "Probrum virginis Vestalis ut capite pmliretUl;, vir, qui eam illcestavisset, verberibus necaretur" lex fixa in atrio Libertatis. - Cato apud Festum p. 241 Mueller. 19. In commentariis sacrOl'um usurpatur (sciI. vocabulum nectelldi) hoc modo: "Pontifex minor ex .stramentis napuras nectito". - Fest. p. 165.

D 8 fa t l a I i bus. *) 20.A. Legatus (sciI. pater patratus) ubi ad fincs corum venit, ullde l'es repetuntur, capite velato filo - lauac velamell est' - "Audi Iuppiter", inquit, "audite. fines" - cuiuseunque gentis sunt nominat - "audiat fasI Ego SUlll publicllS nuntills populi Romani; iuste pieque legatus venio yerbisque mcis fides sit." Pcragit deinde postulata; inde Iovem tcstem facit: ,,~i ('go illiustc impieque illos homines illasque rcs dedicr ruihi exposco, tum patriac com· potem me nUllquam siris esse." - Liv. I, 32, 6. 7. 20.B. Bellum ita illdicit (sc. pater patl'atus): "Audi Iuppitel' et tu lane Quirine diique omnes caelestcs vosque te1'1'estre8 vosque inferni auditel Ego vos te8tor, populum illum" - quicunque est nominat - "iniustum esse neque ius persolvel'e. Sed de istis rebus in patria maiores natu consulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur." - Li v. I, 32, 10. 20.C. Fieri .solitum, ut fetialis hastam fcrratam aut sanguineam pracustam ad fines eOl'Um ferret, et nOli minus tribus puberibus pl'aesentiblls diceret: "Quod populi Priscorum La· tinorum hominesquc Prisci Latini adversus POPUlU111 Romanum Quiritium fccerunt deliquel'unt, quod populus Romanus Quiritium bellum cum Priscis Latinis iussit esse, senatusque populi Romani Quiritimu censuit conscnsit conschit, ut bcllum cum Priscis Latillis fieret, ob eam l'cm ego POptùusque Romauns poplllis Priscorum Latinontm hominibusquc Priscis Latinis bellum indico facioque." - Liv. I, 32, 12. 13. 21. Cincius in libro tertio de l'C militari, fetialem populi Romani bellum indicentem hosti·

----19. cf. Fest. p. 169.

napul't18 corro Ant. Aug. in mg. cl. Fest. 169: napuras nectito etc. Cod. habet naturu. ez stramentis] eztl'amen,tis cod. *) De fragmentis ad fetiales pertinentibus verba feci in f)uaeat!. de libro pont. pp. 15 sq. 2O.A. rea dedier milli codd. optimi, Mediceus et Wormaciensis prima. manua; rea po. Ro. dedier milll Worm. sec. man.; res dedier pl·. milli Paris. et Bamberg.j rea tledier pro mi Helmstad.j reI dedter mUti populoqtte R. Drakenb. Ceterum quibua de causia hunc locum et qui sequuntur usque ad fio. 24, in collectionem fioagmentorum receperim, explicavi in f)uaeltt. de libril pontif, p. 15 sqq. 2O.B. lane Perizoniusj luno codd. 2O.C. Iwminell/ue Sigoniusj 1I0minel cod. Med.j alii codd. 1I0minelfJe.

bus telumqlle in agrum eorum iacientem hisce verbis uti scripsit: "Qllod populus Hermundulus homillesque populi Hermunduli adversus populum Romanum bellum fecere deliqueruutque, quodque populus Romanus cum populo Hermundulo hominibusque Hermundulis bellum iUS8it, oh eam rem ego populusque Romanus populo Hermundulo hominibusque Hermundulis bellum indico f!\Cioque." - GelI. XVI, 4, 1. 22. Fetialis regom Tullum ita rogavit: "lubesne lIlO, l'ex, cum patre patrato populi Albani foedus ferire?" rubente rege "Sagmina", inquit, "te, rex, posco". Rex ait: "Puram tollito." Fetialis ox arce graminis herham pllram attnlit. 1'0stea regem ita rogavit: "Rex, fadsno me tu regiulll nuntium populi Romani Qnil'itium, vasa comitesque me08?" Rex respondit: "Quod sine fraude mea populique Romani Quiritium fiat, facio." Fetialis erat M. Valerius. 18 patrem patratum Sp. Fusium fecit verbena caput capillosquc tangens. Pater patratus ad iusiul'andum patl'andum, id est sanciendum fit foedus, Illultisque id verbis, quae longo effata carmine non operac est l'cferre , peragit. Legibus dcinde recitatis: "Audi," inquit, "Iuppitel', audi, pater patrate populi Albani, audi tu, pOplÙUS Albanus: ut illa palam p)'ima postrema a mc ex illis tabulis CCl'ave recitata sunt sin c dolo malo utique ca hic hodie rectissime intellecta 8Ul1t, illis legibus populus Romanus prior non deficiet. Si prior defexit publico consilio dolo malo, tUIll tn, ilIe l.liespitor, populum Romanum sio ferito, ut ego hunc porcllm hic hodie feriam, tantoqne magis ferito, quanto magis potes pollesque." Id ubi dixit, pOl'cum saxo silice percussit. - Liv. I, 24, 4-9. 23. Rex interrogavit: "Estisne vos legati oratoresque misRi a popnlo Conlatino, ut vos populumque Conlatinum dcdel'ctis?" "Sumus." "Estne populus Conlatinus in sua potestate'!" "Est." "Deditisnc YOS popullllllque Conlatinum, urbclll, agros, aqnalll, terminoR, dclubra, lltensilia, divina hllmanaquc omnia in meam poplllique Romani dicionem?" "Dcdimus." "At ego recipio." - Li Y. 1, ;}8, 2. 24. A. COl'nCliUR Arvina fetialis ita verba fecit: "Qualldoqne hisce homincs iniussil populi Romani Quiritium foedns ictum iri spoponderunt atqne ob eam l'cm Iloxam nocuerllnt, ob eam rem, quo populus Romanlls scelere impio sit solntns, hoscc homineR vobis dedo." - Liv. IX, lO, 9.

De augure. 25. Hoe alltem ideo fingitur, ql1ia augur fllit (sciI. PiCUR): et domi habl1it piCUIll, per qucm filtnra noscebat: quod pOl1tificales indisallt libri. - Servo Aen. VII, 190. 21. indico Gron., dico eum eodd. Hertz. Cf. fr. 20 C extr., ex Lirio sumptum. 22. Pertinent haee ad foedus, quod Romani cum Albanis percussernnt. - postl'ema a me coniecit Heerwagen (Mtinch. Gel. Anz. XVI, 667). Code1. Wormac. et FIor. S. Marci praebent posfrema omissis verbis fl me, sed complnres alii codd., in quibus Med. et Paris. posfremù, id quod ex postrema a me nosci poterat, cum si bis eadem littera scribenda erat, facile altera omittereturj nam vocabulum quod subsequitur ex, et ipsnm ineipit a littera e. - tum tu cod. Mureti, tum vel tu reliqni codd. - ille Diespite/, sec. manns et Med. et Wormac.j cod. Med. prima manns praebet: ille dies iuppiter, sed il/p expunctum, il/e in ilio mutatumj Wormae. prima manus ille dies iuppiter; item Parisinus et Bamberg.j illo (sive illa). die illppitel' libri recentiores. 23. Est formula, qua Collatiam a Romanis in deditionem aeeeptam esse Livius tradito Verisimile est, aut eam fonnulam a fetialibus compositam aut eis demandatum fuisse, ut illa verba rite proferenda curarent. Ct: ()llaestt. de lifl/'. pont. p. 17. 24. Est fonnula deditionis, qua Romani suos dueea, qui apud Caudium spoponderant foedua. cum Sabinis, dedebant.

6

B.

Fragmenta ad Iaea sacra spectantia.

26. [Sacella Al'georulll sunto numero XXIV disposita regio Ili bus quatuor. Prima est regio Suburana, in qua Caelius mons, prillceps * * dcinceps * * ** terticeps * *] ** (§. 47.) Ccroliensis, quarticeps circa Minervium qua in Caeliolllontcm iter in Tabernoia est. [ * * quinticeps * *] [Sllbura, sexticeps * *] [Secllnda regio est gxqllilina, in qua] (§. 50.) Oppius mons, princeps Exquilis ouls luculll Facutalelllj sinistra via secundum moerum est. [Oppius mons, deinceps * *] Oppius mons, terticeps cis lucum Exquilinul1l, dexterior via in Tabcrnola est. Oppius mons, quarticeps cis lucul1l Exquilinum, via dexterior in Figulinis est. Cespius mons, quinticeps cis luculll Poeteliull1 * * * Exquilinis (?) est. Cespius mons, sexticeps apud aedem Iunonis Lucinae, ubi aeditulllus habere soleto [Tertia regio est Collina, in qua CoUis Viminalis, princeps * * Collis Villlinalis, deillceps * *] (§. 52.) Collis Quirinalis, terticeps cis aedem Qllirini. Collis Salutaris, quarticeps, advorsum est Apollinar, cis aedelll Salutis. Collis Mutialis, quiuticeps apud aedelll Dei Fidi in delubro, ubi aeditumus habere soleto Collis Latiaris, sexticeps in vico lnsteiano sunUllO, apud auguracullllll; aedificium solum est. 26. Sunt fragmenta. Argeorum, quae vocantur. Quae signis [] ineluduntur, ex coniectura addita sunto Uberrime de hoc lo co egit Jordan (Topogr. del' Stadt Rom pp. 237 sqq.). Velim etiam conferas, quae ego protuli (Quaestt. de lior. pont. pp. 19-251. §. 47. in Caeliomontem Jordan pro eodicum e Caelio monte. - iter iam Muellerus coniecit, ftur codd. - Ad verba [SUOU1'a sexticeps] cf: Varro V, 48. §. 50. Exqllilis oula emendavit. Mllellerus ex Florent. cod. scriptura exquitisouis; quilisoius cod. Gothanus; qlliliatyoills Paris. I; quitistills Paris, II; I]uitisonia Paris. III; I]uisoius Havniensis. - luc1l1Tt vulgo; codd. et hie et infra fiuctuant inter tacum et latwTt - Facutalem] facultalem Fior., Havn., Paris. III (sec. Muell.). - via Sciopp.; quae codd. - terticepa cis coni. Mueller. ex cO.dicum terticepaoia, terticep.f oia, tertocepaois. - via dexterior vg.; viam dexteriorem codd. [Collia Viminalia princepa " *, collis Viminatia deiltCeps " "] supplenda videntur ex eis, quae Jordan L l. p. 263 protulit. terticeps cis] Fior., Goth., Havn., Paris I. praebent terticepsoia; Par. II anticeps; Par. III anticepaofa. Apollinar cis coniecit Mueller; potfnal'is Goth.; pilonaroia FIor. et Havn., pilonaris Par. I, pilomatia Par. II. lflutialis seu Mucialis codd., !tfartialla Scaliger, quem secutus est Mueller. Dei Fidi Goth.; de/idi Fior. Par. III; deide/idi Par, I. II. Latial'is vulgo; latiorea Fior. Goth.; latioris Havn. Par. 1. III.; lacioria Par. II. Insteiano seripsi cl. Liv. XXIV, \O: in vico Insleio; codd, praebent Instelana. auguraculum Turnebus; auraculum t codd.

7 [Quarta regio est Palatina, in qua Palatium princeps * * Palatium deinceps * * Palatium terticeps * * Palatiulll quarticeps * *] (§. 54.) Germalus quinticeps apud aedem Romuli. Veliae sexticeps apud aedem deum Penatium in Velia. - Varro de lino gua lat. V, 46-54. 27. Ius institutum a Pompilio, ut scribit in allnalibus Piso, nt sit aperta semper, rusi quom bellum sit nusquam. - Vano de L 1. V, 165. 28. Varro de L 1. VI, 21. "ls cum eat, suffibulumhaud habeat" scriptum. 20. Pellex aram Iunonis ne tangito; si tanget, Iunoni crinibus demissis agnum feminam caedito. - Lex Numae ap. PauI. p. 222. 30. In aliquot sacris ac sacellis scriptum habelllus: "Ne quid scorteum adhibeatur ideo ne morticinum quid adsit." - Varro de l. L VII, 84.

C. a.

De tem pori bus.

Fragmenta ad ferias universas spectantia. 31.

Quamquam pontifices negent, segetem feriis saepiri dcbere. Vetant quoque lanarum causa lavari oves, nisi propter medicinam . . . .. Feriis autem ritus maiorum etiam illa permittit, far pinsere, faces incidere, calldelas sebare, vineam conductam colere, piscinas, lacus, fossas veteres tergere et purgare, prata siciIire, stercora aequare, foenum in tabulata componere, fructus oliveti conductos cogel'e, mala, pira, ficos pandere, caseum facel'e, arbores sel'endi causa collo vel mulo clitellario adfel'l'e; sed iumento advehcre non permittitur nec apportatas serere neque tClTam aperire neque arborem collucare. Seù ne sementem quidem admiuistrare, nisi prius catulo feceris; nec foenum secare aut vincire aut vehere: ac ne vindemialll quidelll cogi per religiones pontificum fcriis licet: nec oves tondere, nisi si ca· tulo feceris. Dcfrutulll quoque facere et defrutare vinllm licet. Uvas itemque conditui legere licet. PeIlibus oves vestiri non licet. In horto quicquid olerum causa facias, omne licet. - Colum. de re rust. II, 22, 2---4. [Ouarta regio cet.] cf meas Ouaeatt. de libro pont. p. 23. Gel'maltla coniecit J ordan pro codicum Germa/eme. l'elial' scripsi pro J ordani Vetta, quod in eadem paragrapho et antecedit et subsequitur Veliae plurali numero; l'elien8e codd. 27. Agitur de porta Ianuali. /a sciI. sacerdos publicus. - eat sciI. ad sacrarium Opis Consiviae. - baud vulgo; aut codd. 29. De legibus Numae huc referendis disserui in 01laestt. de liMo pont. p. 4. - demiaaia cod. Guelferb., vg., Lindemannj dimiaais cett. codd. - agnllm Berol. et Lips. codd., vg. j agnam boni codd., Lindem. Vide Muellernm ad h. I. et PauI. p. 6 e. v. agnue. 31. tumento Lipeius, iuncto codd. - apportatas scripsi, apportata codd.

-

8

31.A. Ca\'etur enim in iure pontificio, ut quoniam o\'es dnabus ex causis lavari solent, aut ut curetur seabies aut ut lana purgetur, festis dièbus purgandae lanae gl'atia oves lavare non liceat, liceat autem, si cUl'atione scabies abluenda sit. - Macro b. Sat. III, 3, 11.

b. Fragmenta ad ferias privatas spectantia. 32.A. Cautum in lihris sacris est, feriis denicalibus aquam in pratum ducere, lllBl legitimam, non licet, ceteris feriis ornnes aquas licet deducere. - Serv. Georg. I, 272. 32. H. Nos apud pontifices legimus, feriis tantum denicalil}Us mulos iungere non licere, ceteris licere. - Colum. de re rust. II, 22,5. 33. 'Verba Atei Capitonis ex quinto librol'ulll, quos de pontificio iure composuit, scripsi: Tib. Coruncanio pontifici maxilUo fel'iae praecidaneae in atrum dimn inauguratae sunto Collegium decrevit, non habelldum religioni, qui n eo die feriae praecidaneae essent. - GelI. IV, 6, 10. 34. Ita enim est in cOlllmentariis pontificum: Augurio canario agendo dies constituantur, priusquam frumenta vaginis exeant et antequalll in vaginas perveniant. - Plin. nato hist. XVIII, 3, 14.

35. Eas ferias si' quis polluisset piaculoque ob hanc rem opus esset, hostiam "si deo ~i deae" inunolahant'; idque ita ex decreto pontifieum oùservatulll esse M. Varro dicit, quoniam et qua vi et per quem dcol'um deal'UlllYe tcna tremel'ct, incertulll esset. - GelI. II, 28, 3.

c. Fragmenta ad ferias publicas pertinentia. 3(l,

Feriis publicis hominem 1l10l'tuum sepelil'e non licet (sciI. per l'eligiolles pontificum). Colum. de i'e l'ust. II, 22, 4. 37.A. Pontifices decreverunt, nullulll his dielHlH sacrifieiulll reete futurum. - GelI. V, 17, 2. 37.B. Pontificesque statuisse postridie omnes Kalendas, Nonas, Idus atros dies habendos, ut hi dies neqlle proeliares neque pUI'i neque comitiales essent. - Macro b. Sat. I, 16, 24.

D.

De sacrorum ratione.

138. In 1i1l\'i~ saCl'orum rcfel'tul', sacru:n dici, quod rite sacratul', utacdes, arac, Hilllulacra, dona. - Servo Ecl. VII, 31. 31.A. enim illiq. P01ltiflcio cod. Bamberg. - pro a/Jluellda sit praebet cod. Pa.ris. adlli/Jenda ait. 35. Eaa ferias] Gellius dicit ferias ob terrae motum habitas. 37.A. his dielJus] scil. postridie ldus, Kalendas, Nonasj cf. fragm. 37.B. 37.B. proelial'es] cod. Paris. pliales. - Cum hoc et antecedenti loco non congruit locus, qui legitur apud Paulum p. 179: "Nonarum, lduum, Oalendarum dies nuptis alieni habeutUl', quoniam hi dies decreto pontificum atri iudicati sunt." Sed Paulum puto non intellexisse verba Festi dicentis, istos dies nuptiis alienos esse, quod dies vel ldua vel Nonas vel Kalendas sequens ater ideoque sacrificio a nOVa l1upta obeundo nOI1 idolleus esset. Itaque hunc 10cUlU, quamquam decretum pontificum adfertur, in fragmento rum collectionem non recepi. 38. arae acripsi pro areae cl. Fast. p. 321.

-

9 H9.A.

Sciendum, inter sacratas l'es ctiam dona esse, sicut in libris sacrorulll invenitur, quae tamdiu dona dici possunt, quamdiu non profanentur. - Servo Aen. III, 287. 39.B. Quae (scil. dona) tamdiu dona dici poterant, quamdiu non profana fiercnt, sicuti in libris s,acrornm refertur. - Servo Aen. IX, 408. 40. In sacris tamell lcgitul' possc ctiam opera consecrari ex scrvis, usque dum solvatur caput hominis, i. e. liberetur sacrationis nexll. - Servo Aen. XI, 558. 41. Habctis in cOllllllentariis yestris, C. Cassiulll censorClll de signo Concordiae dedicando ad pontificum collcgillm rettutisse eiquc M. Aelllilium, pontificclll maximum, pro collegio respondisse, lùsi eUIll populus Romanus nomillatim praefccisset atquc cius iussu faceret, non videricr rccte posse dedicari. - Cic. de domo sua 53, 136. 42. CUIIl Licillia, yirgo Vestalis, sunllllO loco nata, sanctissimo sacerdotio praedita, T. Flaminino Q. Metello consulibuB aram et acdiculam et pulvillar sub saxo sacro dedicasset, non eam rem ex auctoritate scnatus ad hoc collegium Sex. Iulius praetor l'ettuIit? Cum P. Scaevola, pOlltifex maximus, pro collegio rcspondit, quod in lo co publico Licinia, Gai filia, iniussu populi dedicasset, sacrum non viderier. - Cic. de domo sua 53, 136. 43. Cum pontifices decressent ita: "Si neque populi iussu neque plcbi scitu is, qui se dedicasse diceret, llomillatim ei rei pracfectus esset neque populi iussu aut plebi scitu id facere iussus esset, videri posse sine religione eam pal'tem areae M. T. restitui" etc. Cic. ad Att. IV, 2, 3. 44. Moram voto publico Licinius pOlltifex maximus attuIit, qui negavit ex incerta pecullia vovere debere, quia ea pecunia 110n possct in bellum usui esse, seponiquc statim deberet nec CUIll alia pecunia misccri; quod si factum esset, "OtUlli rite solvi non po'sse. Quamquam et l'es ct auctor 1110vebat, tamen ad collcgiulll pontificu111 referre consul iUSSUB, si posset recte votum incertae pecUlùae suscipi. "Posse rcctiusque etiam esse" pOlltifices de· creverunt. - Liv. XXXI, 9. 45. Senatus poutificum coIlcgium cousuli iussit, nUlll OlllUC id aurum in ludos consumi ne41. A110quitur Cicero pontifices, - flidel'/el' conieci comparans verba, quae subsequuntur (fr. 42) i flidert ea codd.; videri eam Baiter.

42. Sane rem in commentariis pontificum non ut apud Ciceronem rhetorice prolatam, sed siropliciter enarratam esse putandum est. Ipsum decretnm pontificum, ut in superiore fragmento, satÌ8 accnrate traditum videtur esse. 43. poplili fU88U] populuu8 cod. Medie. - plebi scitu ia qui] plefJescitiU8 qui cod. Med. - ei rei] et ret cod. Med. - populi iusslt aut plebi acitu] POPUlUU8 aua ut plebia citu cod. Med. - areae M. T. (III. Tnllio) Ursinusi ara emi cod. Med. 44. Agitur de ludis et dono, quae ante bellum Macedonicum a. 200 a. Chr. vovere volebant. In commentariis pontificum tantum deeretum collegii scriptum fuisse verisimile esti sed contrariam pontificia maximi sententiam omittere nolui, praesertim cum verbo. .poa8e recttlt8que etlam eaae" alioqui intellegi nequeo.nt.

10 ce~sum essct. Cum pontifices nega~scllt ad religiollem pcrtjnere, quanta impensa in ludos fieret, senatus etc. - Liv. XXXIX, 5. 46. Votum in haec verba, praeeunte P. Licinio pontifice maximo, consul l1uneupavit: "Si duellull1, quod cum rege Antiocho sumi pO}Julu:l iussit, id ex sententia senatus populique Romani confcctulU erit, tUIl1 tiLi, Iuppitcr, populus Romanus ludos ll1agnos dies decem continuos faciet., donaq!w ad olllnia pulvinaria dabulltur dc peeuuia, quantam senatus decreverit. Quisquis magistràtus cos ludos quando ubique faxit, hi ludi reete facti donaque data l'ecte sunto." - Liv. XXXVI, 2.

47. L. Cornelills LeJ!tl1lus pOlltifex llIaxill1us consulente collegium praetore OlUlliml1 prill1um populml1 consulendull1 de vere sacro CCllset: iniussu pOJluli "ovC!'i non posse. Rogat,us in hacc verba populus: "Velitis iubeatisne haec sie ficri'? Si res publica populi Romani Quiritiull1 ad quillqucllnium pl'oximulll, sicut' veli m voYeamque, salva servata erit hisce duellis, quod duellum pO}Julo Romano CUlli Carthaginiensi est, quaeque duclla cum Gallis 8unt, qui cis Alpis sunt, datulIl donum duit populus Romanus Quiritium, quod ver attulerit ex suillo, ovillo, caprino, boYillo grege, quaeque profana erunt, Iovi fieri, ex qua die sellatus popuInsque iusserit. Qui faciet, quando volet quaque lege volet, facitoj quo modo faxit, probe faetum esto. Si id moritur, quod fieri oportebit, profanum esto neque scelus esto. Si quis rumpet occidctve insciens, ne fralls esto. Si quis clepsit, ne populo scelus esto, neve cui cleptulIl erit. Si atro dic faxit insciens, proLe factum esto. Si nocte sivc luce, si servus si"e liLer faxit, probe factum esto. Si antidea senatus populusque iusserit fieri ac faxitur, eo populus solntus liber esto." - Li v. XXII, 10, 1-6. 48. Ver saerUIII factulIl erat priore anno, }{. l'orcio et L. Valerio consulibus. Id cum P. Licinius pontifcx non esse reete factulll collegio primum, deinde ex auctoritate eollegii 46. Est votum ab Acilio Glabrione consule ad bellum Syriacum profecturo pro populo Romano susceptum. 47. Agitur de voto, quod vocatul' vel' sacl'um. - collegium pl'ae!ore emendo Lipsiusj collegio pr-aetoru1/! codd. Puteanus, Colbertinus, alii; collegio prae/oris cod. Medie. - sicll! velim flOC>ef11llque, salva servata eri! lIfadvig, Emendatt. Liv.j sic velim elimqlle salva1/! set'1Jllveri! codd. Put., Med., alii; sic veli1/! eà si salvflIli sel'vaverit cod. Colbertinus; sic Ilflliclam salvu1/!qlle servflveri! (serva11erillt) codd. recc.j sicut velim eflm, salva seroata eri! Ursin.j sfcu! mea, quae sal11a est, servata erit, vel, 8i Tlrbs Roma, quae sfllva,est, serva/a erit, vel slcu/i TIU/xime CII1/! salva est serva/a eril J. Fr. Gl'onov.; aicul relilfl eam esse satvfllfl, servalfl erlt III. Haupt, Ber. d. sachs. Ges. d. W. ph. Cl. 1850j ate! ut velillt eamqlle salvflln servaverU dedit, Weissenborn. - hisce "eltia cod. Colbert, - quoti ileI/il1/! cod. Put. - quaeqllellel!acll1llcalliss1l1t1quillicis cod. Put.j qllfquç l'et lacii !/allts Sllnt qlli Ilicis cod. Colbert.; q. b, C. gallfs S. quive cis Alschflfski. - clalwrt d01l1l1f/ codd. pleriquej tlonum datu1/! unua ex recentioribnsj totllm d01l1ltrt Sigoniusj latum dOTlltm Lipsiuej tll/n tlrJ/luTrt IIfadvig. Ceterum verba tlatum d. d. p. R_ Quiritium, quae in codicibus leguntnr post VV. Itisce duellis, a Lipsio in ellm 10cum, ubi nunc Ieguntul' , translata sunto - exuiillo cod. Put.j exui filo Colbert. - caprinonoldllo (bot'iIlo apud Gronovium) grluge cod. Put. et recc.; cap(i super p)no nouello grege cod. Colb.; caprino orlillo l'ecc., Sigonius. - taxi Put., Med. - t/eque scelus esto cui coeptulrt eri!, reliqua Olll. cod. 'Cantabr. - cleJlset Put., Med., aliij cleps. et Colberl. - cui coeplulrt Pl1t., Med., Cantabr., all.j cui cepti Colbart. - pl"ope {actulll Put., Colb. - si il, twcte Cantabr. -, alltidea Lipe.j ante id ea Put., Colb., alI. - (lC {acilUl" Med. 48. Hunc locum inter fragmenta librorum pontifìciorum recepi, quia cum Bouché-Leclercq (les Ponll/es de t'al/Ciell/le Rome p. 168)puto, in ilIo eenatl1s consulto, quod Livius commemorat, decretum pontificum latere, pl'aecipue in eie verbis, quibue quid ver sacrum videatur 6sse exponitur.

11 patri bus renulltiasset, de integro faciell<1UIll arbitratu pontificum censuerullt, ludosque magnos, qui una voti essent, tanta pecunia, quanta adsoleret, faciendos. " Ver sacrum videri pecus, quod natulU esset inte!' Kal. Martias et pridie Kal. Maias P. Cornelio et Ti. Sem· prollio consulibus." - Liv. XXXIV, 44.

49. Pontifex eum togam praetextam sumere iussit et velato capite, manu sul,tel' togam ad mentum exserta super telulll subiectum pedillUs stantelll sic dicere: "lane, Iuppiter, Mare pater, Quirine, Bellona, Lares, divi Noveusiles, di lndigetes, divi, quorum est potestas nostrorum hostiumque, diique lllanes, vos precor, venerol', veniam peto feroque, uti populo Romano Quiritimll vim victoriamque prosperetis hostesque populi Romani Quiritium terrore, formidine Illorteque adliciatis. Sicut yerbis nuncupavi, ita pro l'C publica Quiritium, exercitu, legionibus, auxiliis populi Romani Quil'it.ium legiones auxiliaque hostium meculll deis manillUs l'ellurique devoveo." - Li v. VIU, U, 0-8. 50. Deyotus inde eadem prccatione codelllquc hahitu, quo patcr P. Dccius ad Vesel'Ìm bello Latino se iUFscrat de\'ovcri, cum secundum sollemlles precationcs adiecisset, ,,[lrae se agcl'e sese fOl'midincm ac fugam caedcmque ac Cl'uorem, caelestiulIl infel'ol'um il'as, conta· CtUI'UIll funebribus diris signa, tela, arma host.ium, locumque eundem suae pestis ac Gallo· rum ac Salllnitium fore." - Liv. X, 28, 15-17. 51. lllud adiciendmll videtur, licere consuli dictatorique et praetol'i, CUlll legiones hostium devoveat, non utiquc se, sed quem veli t cx legione Romana scripta ch'em devovere. Si is homo, qui devotus est, moritur, probe factum videri; Ili 1iI0ritur, tum signum septem pedeR altum aut maius in terram defùdi et piaculum hostiam caedi; uhi illud signum defossulll erit, co magistratulll Romanum escendcre fas non esse. Sin autelll seRe dcvoyere v01et, sicuti DecinA devovit, ni lIloritur, ner[ue SUllln neque publiclllil divilllUiI pUl'e facict, sive hostia sh'e quo alio volet. Qui sese devo veri t, Vulcano arma sive cui alii divo vovere volet, ius ef't. Telo, slIper (\uod staus consul precatus est, hOiltem potiri fas non est; si potiatul', !farti suovetaurilibus piacululll fieri. - Liv. VIII, 10, 11-14. 5:2. Est autclll cat'Jnen huius modi, quo di evocantul', cum oppugllatione civitas cingitul': 49. Est formula devotionis Decii maioris. pro repufJlica QUiritium] Gron. ante Qttiritittm addidit populi Romani. 50. Agitur de devotione Decij. minoris. Cf. ad hunc locum, quae dixi in Quaelltt. de lifJr. pont. p. 36. infemorum Paris. et l'ecc. - t'ontactm'um libri l'ecc., contractu/'um Med., Paris., a.Iii. 51. Agitur hoc loco .de devotione, quam dicere possis substitutivam. Quamquam CUI' huno locum in fragmentis commentariorum pontificum numerem, iam in Quaestt. de lifJ/'. pont. p. 36 explicavi, tamen hic repeto. Tale novum genus devotionis non sine pontificum auctoritate institui potuisse nemo negato Verba autem fere eadem, quae pontifices in decreto suo adhibuerant, hic legi, suspicor, et quod Livins VIII, 11, 1 dicit se ea verbis ipsis ut "tradita nuncupataque" sint referre, et quod ipsum verhum nunc.upandi, secundum Festum p. 173 in sacris potissimum sollemne, aeque ac illa "probe factum videri", "fas non esse", "divinum pure faciet" sacerdotalem disciplinam sapiunt. pure faciet, aive Iloatta sive quo alio volet. Qui sese devol1erit, Vulcano m'ma sive cui alii dilJo vovere 1Jolet, iua e# Mad vigo In eodd. leguntur verba aive hostia sive qttO alto 1Jolet post lJolJere lIolet. Ceterum praebet cod.1l1ed. aUi diu .. uouel'e (ditto uouere mano sec.), cod. Paris. alti diu eo uouere. Verba aive Iloa/ia ..... volet om. Harleiallus I, Leideusis I, l'ecc. codd. - marti 8Uofletaul'ifJus Har. leianus I et Leidensis Ij martis llo11le/auriUfJu8 Med.

12 "Si deus si dea est, cui popullis civitasque Cal'thaginiensis est in tutela, teque maxime, ilIe qui urbis huius populique tutelam recepisti, precor venerorque veniamque a vobis peto, ut vos populum civitatemque Carthaginiensem deseratis, lo ca tempIa sacra urbemque eorum relinquatis absque his abeatis eique populo civitati metum formidinem oblivionem iniciatis proditique Romam ad me meosque veniatis, nostraqne vobis Ioca tempIa sacra urbs acceptior probatiorque sit, mihique populoque Romano militibusque meis praepositi sitis ut sciamus intellegamusque. Si ita feceritis, voveo vobis tempIa Iudosque facturum." - :Macro b. Sat. III, ~, 7. 8. 52.A. Secundum disciplinam carmmlS Romani, quo ex urbibus hostium deos ante evocare solebant, hoc dixit; erant enim inter cetera carminis verba haec: "Eique populo civitatique. metum, formidinem, oblivionem iniciatis." - Servo Aen. II, 244. f)3.

Urbes vero exercitnsque Ric devovclltur iam numinibus evocatis, sed dictatores imperatoresque soli possunt devovere hiR verhis: "Dis pater, Veiovis, ~Ianes, sive quo alio nomine fas est nominare, ut omnes illam urbem Carthaginem exercitumque, quem ego me sentio dicere, fuga, formi dine, terrore compleatis, quique adversum Iegiones exercitumque nostrum arma telaque ferent, uti vos eum exercitllm, eOB hostes eosque homines, \lI'bes agrosque eorum et qui in his locis regionibusque, agris urbibusve habitant, abducatis, Iumine supero privetis exercitumque hostium, \lI'bes agrosque eorum, qUOB me sentio dicere, uti vos eas urbes agrosque, capita aetatesque eorum devotas consecratasque habeatis ollis Iegibus, quibus quandoque sunt maxime hostes devoti. Eosque ego vicarios pro me, fide magistratuque meo, pro populo Romano, exercitibus legionibusque nostris dodevoveo, ut me meamque fidem imperiumque, legiones· exercitllmqlle nostrulll, qui in his rebus gerundis sunt, bene salvos siritis esse. Si haec ita faxitis, ut ego scialli, sentiam intellegamque, tune quis!]uis hoc votnm faxit, ubi faxit, recte factum esto ovibns atris trihus. Tellus mater, teque, luppiter, obtestor." Cum Tellurem dicit, rnanibus telTam tangit: cum Iovem dicit, rnanu~ ad caelum tolIit: curn votUlll recipere dicit, manibus pectus tangit. - :Macrob. Sat. lII, 9, 9 sqq. 54. Numa constituit, nt pisces qui squamosi non essent, ni pollucerent. - Casso Hern. ap. Plin. nato hist. XXXII, 2, 20.

n5. COl'uncanius ruminalis hostias, donec bidentes fierent, puras negavit. hist. VUI, 51, 206.

Plin. nato

52. De hoc fragmento et duobus, quae sequuntur, dixi in Qllaestt. de libro pont. p. 37. civitati metum f01'1nidinem] metum cod. Paris. om. - ad me meosque] cod. Salisburg. exhibet Ild me nosque. - millique vulgoj mUli quoque cod. Bamberg. deleto quo. 53. paler, l'eiovis] co(ld. Anglicus (Cantabrig.) et ?Ied. III. praebent pater ve iovis, Bamberg. et Gudianus paterlle iovis, Paris. pater ileI iOllis. - sivo 1108 quo Paris. - flbducatis] alJdicatis cod. Paris. - Pro do devolleo habet cod. Anglic. deo devoveo. - siritis] sinetis Bamberg.j si"eritis Paris. sec. mano 54. pOllllCel'eltt Scaligerj pollueriTtt codd. Vossianus, Riccanlianus, Chiffletianus; poltuel'ent cod. Riccardiani repetitio et unua Parisiensisj pollincerent codd. Barbari; pollucerent, polluceret margo ed. Vietar. j pollucere1ltUT' ed. Dalecampiana. 55. Coruncanius pontifex intellegendus est.

13 56. . . . . cum constet, supernos deos impari gaudere numero, infernos vero pari Quod etiam pontificales indicant libri. - Servo Ecl. V, 66.

De sacris privatis. 57. Cautum fuerat in pontificalibus libris, ut qui laqueo vitam finisset, iJlsepultus abiceretur. - Servo Aen. XII, 603. 58. Itaque in Numae Pompili regis legibus scriptum esse: ,,8i hominem fulmen Iovis occisit, ne supra genua tollito." Et alibi: "Homo si fulmine occisus est, ei iusta nulla fieri oportet." - Fest. p. 178. 59. Ab eo, quolll ROlllanus cOlllbustns est, SI 1Jl sepulcrum eius abiecta glaeba non est, aut si os exceptulll est mortui ad familiam purgandam, donec in purgando humo est opertus (ut pontifices dicunt, quoad inhumatus sit) , familia funesta manet. - Vano de lingua lato V, 23. oH.A.

Quod nunc COl1l111uniter in oll1nibus sepultis venit U8U, ut humati dicantur, id erat proprium tum in iis, quos humus iniecta cOlltexerat, eumque mOl'em ius pontificale contirmat. Nam prins qualll in 08 illiecta glaeba est, locus ille, ubi erematum est corpus, nihil habet religionis: iniecta glaeba tumulus [et hUlllatus est ex glaeba] vocatur, ac tum del1ique multa religiosa iura complectitur. - Cic. de leggo II, §. 57. fiO. Vino rogum ne respargito. - Lex Numae apud Plin. n. h. XlV, 12, 88. 61.

Everriator vocatur, qui iure accepta hereditate iusta lacere defuncto debet, qui si non fecerit, seu quid ili ca re turbatur, suo capite luat. - P a ul. p. 77. 62. In eo, qui in nave necatus, deinde in mare proiectus esset, decrevit P. Mucills fami· lialll pllram, quod 08 8upra terram non cxstaret; porcam heredi esse contractam et haben· das triduull1 ferias. [et porco femina piaculum pati]; si in mari mortuus esset, eadem praeter piaculum et ferias. - Cic. de leggo II, §. 57. 63.A. Decretulll a pontificum collegio, nOli esse ius, in loco publico fieri sepulcrull1. - Ci c. de legg. II, §. 58. 58. fullllen' [ovis pro fulmini/ms Scalip;er. - occisit = occiderit. 59.A. venit USU, ut hmnati Moser; pe1!it1ls hwnati codd.Leid.; ponitlll" Ilt h!tmali Turnebus; U81l Ve'lltt, ut Imlllati Tur. contexerat Feldhuegel et Madvig; conterat codd. Voss. pro m., Heins. sec. m.; C01Uel"et Heins. p. m.; contegerat Voss. sec. m.; contegel"et edd. - in os Turneb:; in eos codd. Leid. - tumUlll$ [et h1l1natll8 est ex ,f/leba1 voca/w' Vahlen; tumulis et humatus est et gleba vocatuI" codd. Vossiani, (sed partim in rasura); tum et illis humatus est etgleba vocatul" cod. Heinsianus; tumulu/I, llbi humatus est, ex gleba vocatur Madvig. 61. fu,.e accep/a1 accepta iure cod, Monac. - qui cod. Guelf., Ald., mg. Ant. Aug.; et qui cod. Monac., qua e cod. Lips.; ut vg. et Lindem. 62. P. Mucius est pontifex maximus, cuius responsum etiam Sllpra (fr. 42) legitur. -necatlls codd. aliquot deteriores; vocatll$ Leidenses. - i1t mari protec/ua esse Leid. - qllod os1 quotos Leid. extare Leid. :.. esset c01ttrflctam Leid. - contrflctam et :Wfercerlls; contracet cod. Heins.; contraceli codd. Voss.; contractamalii. - Verba uncis inclusa sPllria esse illdicaverunt Rathills et Feldhuegel.

14

63.B. Statuit enim collegium, locum publicum non potuisse privata religione obligari. Cic. de leggo Il, §. 58.

De sacris publicis. G4.A. lure pontificulll cautulll est, ne suis nomini bus dii Romani appellarentur, ne exaugul'al'i possint. . . . . . .. Et pontifiees ita precabantur: "Iuppitel' optime maxime, sive quo alio nomine te appellari voluel'is." - Servo A. Il, 351. 64.B. VerUiIi nomea eiua nurninis, quod urbi Romae praeesset, seiri, saCl'Ol'um lege prohi· betur. - Servo Georg. I, 498. 64.C. Schol. Verum numcn, quod urbi pl'aeest, sacrorUlll lege pl'ohibitum est scire. Bel'nens. ad Verg. Georg. l, 4!:J8. 65.A. Num& POlllpilius statuit, eum, qui terlllinull1 exarasset, et ipsum et bo ves sacros esse. PauI. p.' 368. 6a.B. El ò€ '/:u; acpav{,aetev ~ ftEm{te{,"I '/:ovç OflOVç, iEflÒV Evo~o{th"laev (se. Nov~à;) elvat wii .:feoii '/:òv Wtl1:wv '/:t &an(!açci~el'(,v. - Dion. HaI. il, 74. 6B.A. Testimonio essc libros pontificuDl, in quibus sit: "Pro primis spoliis bove, pro se· eundis solitaul'ililms, pro tel'tiis agno publiee fieri debel'e." Esse etiam POll1pili regis legem opimol'llll1 spoliorum talell1: "Cuius auspicio classe procincta opima spolia capiuntul', lo\'Ì Feretl'io hovem caedito; qui cepit, aeris CCC dader oportet. Secunda spolia, in .JJartis al'am in campo Bolitaurilia utl'a voluel'it caedito. [Qui c.epit, ei aeds CC dato.] Tertia spolia, Ianui Quirino agnum mal'em caedito, C qui cepel'it, ex aercdato. Cuius auspicio capta, dis piaculum dato. - Fest. p. 188.

66.B. Ka/'TOt rpaai,v El' 'Hliç vno~v7/~aat No~àv JIo/tn{,).tov xaì nllw~wv om/t{,wv xaì òev'/:€(!WV xai, '/:(!hwv ,w"l~ovevew, '/:à ,tiv nllw'Za À"Irp{t{v'/:a '/:qJ cpe(!f7:llùp dti, xeÀ.evoV7:u xu.:fteflovv, '/:à òewellu òi 7:OJ '~IlEt, rà òi r.llim ,/:(tì lù'eil'(p, xai, Àu~{Jcivew Y€llaç daaaeta '/,lltUxoatu '/:òv nllwwv, '/:òv òi ÒEVr.eIlOV òtuxoata, r.òv òi ~1l['/:OV éxu'/:ov. - Plutarch. n-Iarcell. 8.

G7. Decrevel'e item pontifices, ut vil'gines ter novenae per urbem euntes carmen eanerent. Liv. XXVII, 37. 6R. Provocationem autem etiam" a l'cgibus fuisse dccIal'allt pontificii libri. - Cic; de l'ep. Il, 31, fi4. 63.B. Collegium pontificum intellegendum. 66.A. Muellerum secutus SUffi, qui nisus emendationibus Scaligeri et Uraini aie mihi videtur optime locum restitnisse. - lJove Ant. Aug. in mg.; lIovem cod. - Pomptli regia emendo A. Aug. in rog.; compellt regea cod. - capiuntlll' . . . . . . . opol'tet] capluntul', lovi Feretrio darier oporteat et lJovem caedito, qui cepit ael'is CC cod. Verba darler opol'teat ad aeris CC ponendo. esse viderunt Scaliger et Ursinus. - aeris CCC correxit Urs. pro ael'ls cc. - Verba uncis inclusa addenda esse monuit Urs. - Itmut] lano Ald., vg" Urs. in mg. - Verba: cuius auspicio . ... dato omitt. vg. 66.B. òtuxoata Amiotus Xylander, quod cum re ipsa probabile est, tum eo quod cod. Paria. A numerlun indicat per a'; òyòo7/XOV7:a libri. 67. ttem, scil. ut haruspices ob turpe quoddam prodigium.

15 -

Singularia ve.·ba pontificalia. *) A. Singularia verba, qnae ad saeerdotos speetant. (il).

NUllla POlllpilillS et ipse dc pontificalilms scl'ibens tlltululII dici ait pallium, quo 8acerdotes caput tutabant, cum ad sacrificium accessellt. - Fulgentius p. 561 s. v. Tutulus. 70.A. Pontifices ita jll'ecahantur: "Iuppiter optime lllaxime sive quo alio nomine te appel· lari volueris." - Servo A. Il, 351. 70.B. "Quisquis es" secundul1l pontificulll mOl'elJ1, qui sic precantur: "luppiter omllipo· tens vel quo alio nomine appellal'i volucl'is." - Serv. A. IV, 577. 71. Itcm: "Vigilaslle deulII gens, [AmIca'? vigila:]" vel'ba sunt, quibus pontifex maximuB utitur in pulvinal'illUs. - Servo A. Il, 148. 72. "Vigilasne deum gcns'l" verba sunt saCl'Ol'um. Nam virgines Vestae certa die ibant ad regem saerol'ultl et dicebant: "Vigilasne l'ex? vigila." - Servo A. X, 228.

B.

Verba singularia, quae ad Ioea speetant.

73. Posimèrium pOlltificale pomcrium, ubi pontifiees auspicabantur. Paul. p. 248. 74. Sancta lo ca [undiqlle saepta doce]nt pontifici libri, in qllibus [scriptum est: Tcmphuu} quc sedemque tcscumquc [sive deo sive deae] dedicaverit, ubi ac[cipiat volentes] propitiosque. - Fest. p. 356. 75. Nesi pro sine positum [est in lege dedicationis arae] Dianae Avelltinen[sis]. - Fest. p. 165.

C.

Verba singularia, quae ad tempora spectant.

76. Sementinae feriae dies is, qui a pontifieilms dictus; appellatus a semente, 'luod sationis causa susceptac. - Varro de l. L VI, 26. 77. Masurius etiam sccundo FastOl'um: "Libcralium dies," inquit, "apontifieibus agonium Martiale appellatur." - Macrob. oat. l, 4, 15. *) Cf. quae' de his protuli in Qllaestt. de lib/'. pont. p. 44 sqq. 70.B. appellari scripsi cl. priore 10co; Lion praebet appellal·e. Cf. etiam fr. 64.A. 71. Servo h. l. non tam verba pontificie maximi affert ut puto, quam verha Vergilii, quae illis certe similia fuerunt. Cf. meas Qllaestt. de libr. pont. p. 46. 74. Agitur de 10ci8, quae tesca vocantur. Quae nncis inc1uduntur, in cod. desunto ~ ponti!ìci scribendum censet Mnellel' pro codicis pOllti/lcis. 75. Locum in codice mutilatum suppleverunt Seal. et Ursin. 76. susceptae vg.; suscepta eodd. 77. Cf. Varro de l. l. VI, 14.

16

D. Singularia verba ad saCl'orum rationem spectalltia. a. Instrumfilnta. 78.A. i::lccl1a ab alis, a qnibusctall1 saccna appellatur, dolabra pontificalis. - Fest. p.318. 7R.B. S ccnall1 genus [fuissc fcrri] mal1ifcstlllll cst, sed Iltrum secu1"Ìs al1 dolabra sit ambigitllr. Quam CinciuB in libro, qui est ci dc vcrbis priscis, dolabram ait esse pontificiam. - Cinc. ap. Fcst. p. 330. 7U. S eccs pi ta est cultcl' oblonglls lcrrell8, Illanubrio eburneo, rotundo, solido, vincto ad capululII argcnto auroquc, fixa clavis aelleis, qllo Ilamines, flalllinicae, virgines pontificesque ad sacrificia utuntur eaque ialll sacra est. - Servo A. IV, 262. .

&~

M ali u vi um lacllll1 in commeutario sacrorum significat, lIIanus qui lavent, a quo malluviae dicuntur, quibus manus SUllt lautae, perillde ut quibus pedes, pelluviae. Fest. p. 161. ti l. PersillUll1 vocant sacerdotes l'udusculum picatmu, ex quo flamen Portunalis arma Quirini ungllet. - F es t. p. 217.

b. Res, quae offeruntur. 82. Spllrcum vinultl est, quod sacris adhiberi non licct, ut ait Labeo Antistius l. X. commentari iuris Rontitici, cui aqua adlllixta est defrutulllve aut ignc tactulll est, mustunwe antequam defervescat. - Fest. p. 348. 83. 'l'auri vcrLcuacquc in commcntario sacrOl"Um significat ficta farinacea. - Fcst. p.360. 84. Fitilla. Hf).

Fr

n. 8G. A fr i c i a. 87. Gratilla. Il \1\ C

78.A. scena cod., vg.; scae1ta Urs. - alis cod.; aliia Urs., vg. 78. B. Quae uncis includuntur, desunt in cod. - Iltrum corro Ant. Aug. in mg., Urs.; futUl'Um cod. - et cod.j 1/ sive secundus corro Ant. Aug. in mg., Urs. 79. Cf. Antist. Lab. ap. Fest. p. 348 ex Paulo, ut videtur, suppletum. Paul. pp. S36 et 349. 80. tac1lm correxit MuelIerj lntum cod. - Commentario lego cum Ant. Aug. pro commentarium. - la~ent MuelIer, la~et cod. - Ceterum num etiam maltuviae verbum pontificale sit dubium est. 81. Rudusculum coni. Scaliger; r1ldicul1l1/1 cod. - ex quo cum Scaligero scribo pro simplici q11O. Ceterum confer ad hunc locum PanI. p. 216. - arma Quirini edidit Muellerusj nrm qui/'ini cod. secundum Henrici Keilii (Mus. Rh. VI) collationem. - unguetj Sic etiam Vegetium scripsisse Muelierus adnotat. 82. defrututnve vg. et sic correxit Urs.; de fructum ve cod. 34.-90. Sumpta haec fragmenta sunt ex Arnobio (adv. na.t. VII, 24): "Quid sibi reliqua haec volunt magorum cohaerentia disciplinis, quae in sacrorum reconditis Iegibus pontificalia instituere

17 88. Catulllcum. 89. Cumspolium ('t) \)0.

Cubula. !)1.

Secivulll libulI\ est, quod secespita sccatur. - Pau!. p. 34H. Hi. "Spargc 1lI01alll" fai' et salem. Hoc 1l0111en de sacris tractum est; far cnim pium i. e. mola casta, salsa, utrumque enilll idcm significat, ita fit etc ........... igitur quod in sacris mo la casta dicitur, ideo Virgilius in quinto Aeneidis farrc pio cnuntiavit etc. Servo EcI. VIII, 82. 93. affa autem pcnita cst, cum particula visccris canda pecoris amputata. - Arnob.

VII, 24. \)4. Polimen. !)fl.

OmcntulU.

no. Palasca, plasea. H7. Strebula. 98. Pnlpamenta. BD. Salsam ina. 100. Fendicac. 101.

Rumae. (sic Reifferscheidius suspicatur pro restituere) lllysteria et rebus inseruere divinis? . . . . . .. Quia fitilla, quid frumen, quid africia, quid gratili a., catumeum, cumspolium, cubula? Ex quibus duo, quae prima sunt, pultium nomina, sed genere et qualitate diversa, series vero quae sequitur, liborum aignificationes continetj et ipsia enim non est una eademque formatio." 89. conspolium f:l.abaeus dedJ.t in hoc lo co Arnobiano. 91. Secivmn inter verba pontificalia recepi, quia secespita a secandodicitur, quo instrumento pontifices utebantur secundum fr. 79 (= Servo A. IV, 262). 92. Sume pro pontificali verbo tantum molam vel molam cfUtalllj nam sparge poetae est. 93. Conferendum est initium capitis citati, ubi Arnobius de pontificalibus mysteriis verba fa.cit. - pettila] pennita cod. Paria. 94-96. Vide Arnob. VII, 24: "Ex quibus est omentum (sic cum Reiffersch. lego pro 1tOmen omenti) pars quaedam, quo receptacula ventrium circumretita finiunturj bovis cauda est plasea siligine et sanguine delibuta, polimina porro sunto ea, quae nos proles vel'ecundius dicimus, a volgaribus autem adsolent cognomine testium nuncupari." 97. Cf. Fest. p. 313 et Varr. de 1. 1. VII, 67. Ad fr. 97-101 vide Arnob. VII, 24: "Non enim placet carnelll strebulam nominare, quae taurorum ex coxendicibus demitur, pulpamenta non assa, quae in veribus exta sunt, animata prunis

18

102. Taedac (?) 103. Neniae. 104. Apexaollcs. 100. Hirciac.

lon. ~iIicerllia.

107. Longa vi.

108. Magmcllta. lO\!. Augmina. 1 JO. Arics, quod eum dicebant de~'V vctcrc~, nostri arviga, hinc arvignu~. Hacc sunt, quarllm in sacrificiis exta in oIla, non in vcru cocuntur, quas et Accius scrihit et in ponVarro tificiis libris Yidemus. In hostiis eam dicunt arvigam, quae cornua habeat. de L L V, 98. 111. Nigidius in libro, quem dc cxtis cOlllpmlUit, bidcntes appcllari ait non OVCS soIas, scd omncs bimas hostias ...... scriptum invcnimus in cOllllllcntariis quibusdam ad ius pon(sic Reiff. pro prill$) et torrefacta carbonibus, non salsamina denique, quae sunt una commixtio quadrimis copulata de frugibus; non similiter fendicas, quae et ipsae sunt hirae, quas plel>is oratio illas solet, cum eloquitur, lluncupare; non ratione eadem et rumas (sic Baluzius pro· codd. ael'/unnas) , quae sunt prima in gurgulionibus capita, qua (sic Gelenius dedit pro cod. Paris. quae) deicere cibos et referre natura est ruminatoribus saeculis. 102. 103. Vide Arnob. I. c. et confer ad vocern "naeniae" Paul. p. 163: "Quidam aiunt, naeniae ductum nomen ab extremi intestini vocabulo; Graeci enim ~'{a1:o1J extremum dicunt." 104,-107. Vide Arnob. L c.: "Quid," inquam, "sibi haec volunt, apexaones, hirciae, sillcernia, longavi, quae sunt nomina et farciminum genera, hirquino alla sanguine, cornminutis alia inculcata pulmonibus." - apexaòones Hildebrand. - Itirciae] issicia Sabaeus. - longavi Salmas.; longaevi cod. Paris.; IOIl.qavo Sab. Ad fr.108 et 109 veHrn conferas Varr. de tI. V, 112: "Augumentum, quod ex immolata hostia desectum in iecore in porriciendo augendi causa. Magrnentum a magis, quod ad religionern magia pertinet; itaque propter hoc magmentaria fana institut.a lods certis, quo id imponeretur." - Angumentum vero fere idem esse atque augmen elucet. 110. a/'viga] al'fuga cod. Florent. - arviglllls vg.; ariuga.y FIor. et Paris. I.; arvigas Goth. et Havn. - Haec antique dictum pro Itae adnotat Mueller., comparans Varr. V, 137: s. v. falces: "Haec in Campania seculae a secando." Referendum est illud "haec" ad arvigas hostias. - qllarllm Lindem. eumque secutus Mueiler.; quorum codd. - COCllnmr scripsit Mueiler.; coquunml' codd. aroigam Mueller.; arillg.em cod. FIor.; arvigem cett. codd. 111. Sane non haec expositio etymologica ad ipsos pontifices referendum est, sed ex illa mentione commentariorum ad iUB pontificium pertinentium cum magna veri specie concludi potest, vocem bidentis esse pontificalem. Omnino eadem tradit, eisdem auctoribus nisua, Macrobius VI, 9, 5. 6, qui ex Gellio videtur exscripsisse. Cf. etiam Servo A. IV, 57.

19 tificum pertinentihus, bidennes primo dictas, d litera inunissa, quasi biennes, tum longo usu loquendi corruptam vocem esse et ex bidennibus bidentes factum. - GelI. XVI, 6, 12. 13. 112. Qnam (sciI. intonsam bidentem) pontifices altilaneam vocant. - Servo A. XII, 170. 113. Eximii quoque in sacrificiis vocabulum non poeticum Èrr:€[}E1;OV, sed sacerdotale nomen est. Veranius enim in pontificalibus quaestionillUs docet eximias dictas hostias, quae ad sacrificinm destinatae eximantur e gl'ege vel qllod eximia specie quasi offerendae numinibu~ eligantul'. - Maeroh. Sat. III, 5, 6. 114. Etialll in commentariis sacrorulll pontificaliulll frequenter est hic ovis et haee agnus, haec porcns. - Fest. p. 286. 115. Sciendum quod ficus alba ex felici bus Bit arboribus, contra nigra ex infelici11 u S. Docent nos utrumque pontifices. Ait enim Veranius de verbis pontificalibus: "Feliees arbores putantur esse quereus aesculus ilex suberies fagus coryIus sorbus, ficus alba, pirus malus vitis prunus COl'nns lotus . .:....- Macro b. Sa t. III, 20, 2.

c. Verba ad actiones sacras spectantia. 116. Subigere arietem in eodem libro Antistius esse ait dare arictem, qui pro se agatur, eaedatur. - Fest. p. 351. 117. "Suppol1nnt cultros" i. e. victimas caedunt. Fuit autem verbum sacrorulll, in quibus mali ominis .erba vitabantur. - Servo A. VI, 248. 118. "Fumantia reddimus exta"; saeerdotum usus est verbo. Reddi enilll dicebantur exta, eum probata et elixa arae superponebantur. - Servo Georg. II, 194. 119. Pateralll perplovere in sacris eUIll dieitllr, significat pertusam esse. - Fest. p. 250. 120. Mactant; vel'bum sacrorulll, xa1! EVP'rJfUf1!LÒV dictllm, quasi magis anctum, nnde et maglllentum dicebant, quasi maius augmentllm. Olim enim hostiae immolatae dicebantur mola sal~a taetae: cum vero' ictae et aliquid ex illis in aralll datum, lllactatae dicebantur [per laudationelll,] per boni Olllillis signifieationelll, ut adolere; nalll maetare est proprie magis augere. - Servo A. IV, 57. 113. Cf. Pau!. p. 82. De nomine auctoris codices fiuctuant inter Vera/liua, Vet'acillS, Veratiw; sed Veraniu8 habet Bamberg. sec. mano 114. hic ovis cf. Pau!. p. 195. - liaec agnus cf: Paul. p. 6. - haec porcua correxit Ursinus j ac porcllS cod. 115. suoeriesJ suoertu8 cod. Paris. - Ceterum confer Tarquitii Prisci haruspicis definitionem arborum infelicium eodem loco traditam. 116. eodem lioro, scil. in commentario XV. iuris pontificii. 119. Phrasis haec haud scio an sumpta sit ex aliquo praecepto sacro, quo imperabatur expiatio, "cum patera pel'ploveret" i. e. perplueret. 1:10. Verba "per laudationem" ut sensum turbantia uncis inclusi cum Lionio, qui praeterea omnia verba inde ab "quasi" usque ad "significationem" uncis inclusit. - Ceterum fere idem adnotat Servius ad Aen. VI, 248.

20

12LA. Porricere. Et ex disciplina haruspicull1 et ex praccepto poutificullI vcrbulll hoc sollemne 8acrifi· cantibus est, sicut Veranius ex primo libro Pictoris ita dissertationem huills verbi exsecutus est: "Exta porriciunto, dis danto, in altaria aramve foculllve eove quo exta dari debebunt." Porricere ergo, non proicere proprium sacrificii verbum est. - Macro b. Sat. III, 2,3.4. 121.B. Sic quoque exta deis cum dabant, porricere dicebant. Vano de re rust. I, 2H extr. 122. VidetU\' sane peritia inris pOlltiticalis 311imalis hostiae melltiollelll fecisse, cum dicit: "Animaque litalldulll Argolica". Nam ct allimam dixit et litare verbo pontificali usus [est, i. e.] sacrifieiis deoa placare. - Seno Aeu. Il, 118. 12H.A. In sacds autem [xa'Z' EÙf/llfwrp,ò'l'] adolere per bOIlUIll omen ùicitur. Nam in aris non adolentllr ali qua, sed crcmantllr et C01l8umulltnr. - Servo Aen. l, 704. 1213. B. Adole ili hoc loco "auge" et "cumula" significato Est autcm proprie verbum sacra reddentium, quibusdam scilicet votis et precibus auctius numen facerc. Schol. Bern. Append. ad Verg. Eel. VIII, 65. 123.0. Adole incende, sed xai EVrpr;p,trJp,òv dicitur, nam adole est auge. Servo Eel. VIU, 65. 124.A. r])E{J~ovà~E -rò xa':;àr!m -rà 7fo'l'nrptxaA.tu th{1Ua xaA.Ei, r])É{1~ovov 'Zòv llA.ov-rw'l'u. Lydus de mensibus IV, 20. 124.B. Febru um Sahini pnrgamentum, et id in sacris nostris verbum; llanI et Lupercalia februatio, ut in alltiquitatulll libris demonstravi. - Van'o de l. l. VI, 13. 125. Primo pontilieii iuris lihro apud Pictol'cm verbum hoc positulll est: "Vitulari, de cuius verbi significatu Titius ita rettulit: "Vitulari est voce laetari." Vano etiam in libro quinto decimo rcrUlll divinarulll ita refert, quod pontifex in sacris quibusdam vitnlari soleat, quod Graeci rrmut'i'EW "ocant. - Macrob. 8at. lII, 2, 11. 121.A. dia dallto refinxit Pontanusi dia tanto cod. Cantabr. et Bamberg. in mg.; dia tato Bamberg.; dia dando Paris. 121.B. Cf: Paul. p. 219: "Porriciam porro iaciam." 122. Cf. Macrobi! (III, 5, 4) verba ael eundem locum Vergilianum: "Nam et anima:m, id est hostiae nomen, posuit et litare, quod significat sacrificio facto placasse numen." 123.B. et C. EI:1'at Servius dicens, "adole" esse "auge". Sed recte idem vertit per "incende". Nam verbum adolendi, derivandllm a verbo olendi, significat aliquid cum odore quodam cremare. Itaque adolendi verbum sacrorum est factum, quoniam aiis ex sacrificiis nihil niai nidor vel, ut Graeni dicunt, xvirrrra, obtingebat. Cf. Doederlein, Lat. Svnon. IV, 254. 124.B. Februretn cod. Florent.; {ebrum Goth., Havn., Paris. II; {ebrium Paris. I. - nam et vg.; nOli et codd. - Ceterum confer Varr. de 1. I. VI, 34. 125. Pro Titiua coniecit Merkel ad Ovid. Fast. prolegg. LXXVI: Cingiua, putans, haec esse sumpta ex L. Cineii libris de verbis priscis. Consentit M. Hertz de L. Cinciis p. 35. - rruw'I'tbEw 'Oocantj pro his verbis in cod. Paris. lacuna fere decem litterarum est.

~1

126. Histere fana enm in urbe eondcllda dicitur, signifieat loca in oppido futurorulll fanorum cons{ìtuere. Quod Alltistius Laheo ait in commentario XV~ iuris pontifici, fana sistere esse lectisternia certis locis et dis habere. - Fest. p. 351. 127. "In medio mihi Caesar erit templumqne tenebit" i. e. ipsi templum dabo. Et verbo usus est pontificali. Nam qui templum dicabat postem tenens, dare se dicebat numirii, quod ab illo necesse fuerat iam teneri et ab humano illre discedere. Quod autem dicit "in medio", eius templum fore significato Nall1 ci semper sacratus numini locus est, cuius simulacrum in mèdio collocatur: alia cnim tantulll ad ornatum pertillent. - Servo Geol'g. III, 16. 128. Proculiullt promittunt ait significarc Antistius de ime pOlltificali 1. VIlll. Fest. p. 253. l~\l

Haec vox propria sacrorum est, ut reU8 vocctur, qui suscepto voto se numinibuB obligat, damnatus auteru, qui pl'omissa vota iam solvit. - Macrob. Sat. lII, 2, 6. 130.. V c n i a. Et proprie verbulll pontificale est (se. vcnia.); unde est (Aeu. IV, 50): "Tu modo posce deos veniam". Et paulo post: "Paeemque per aras exquil'unt". Dieta autem venia ad elicieudam miscrieol'diam. Meretul' cnim bcnevoleutiam llumiuum, qui, lieet innocens sit, veniam tameu, tamquam peccavel'it, petit. - Servo Aen. I, 5Ul. 131.

P PI'OX, bona vox, velut quidam 1. XI. - Fest. p. 253.

t

l'

o

X.

praesignifieal'e videtur, ut ait Labeo de iure pontificio

d. Nonnullae sententiolae in sacris sollemnes, quae expressis verbis pontificales dicuntur. Ut in pontificalibus: IV, 230.

132.A. "Favete linguis". -

SehoI. Bern. ad Verg. Georg.

132.B. Ut in saeris: "Favete linguis". - Servo Aen. VIII, 173. 133. "Parcito linguam" in saerificiis dieebatur, id est eoereeto, contineto, taceto. PauI. p. 222. 126. quod·vg.; quam cod. 127. illo codd.; alio Lion. 129. aacrorum] sac/'arum cod. Bamberg. - iam] t,i, in rasura in cod. Paris. 13.1. Locus corruptus. praesigni!lcare corl.; Pllt'l1It signi!lcare
134. "Tura dabant;" dabant, verbo sacrorUlllllSUS est. Nam dici solebat in sacris: "Da, quod debes, de lllanu dextra aris." - Sei·'v. Aen. VIII, 106.

e. Sententiolae nonnullae ex precationibus quibusdam sumptae. 135. In precatiolle dici solet: "Ut melius iuvent, melius fortunellt."· Aen. XII, 178. 136. Ut in sacrificiis: "Uti volen8 propitiusque." - Servo Aen. lII, 457.

Servo

137.A . . In pontificalibus sacrificantes dicebant eleo: "Macte hoc vino illferio esto." Servo Aen. IX, 641. 137.B. Operae pretium est, etialll verba ipsa depromcl'e, quibus CUIll VillUlll datur, uti ac supplicare consuetudo est: "Mactus hoc vino inferio esto." - Arnob. adv. nato VII, 31. 137.A. COIUer etiam Cat. de re rust. 132, l: "Macte vino inferio esto."

Qtlaestiones de librispontifioiis.

DISSERTATIO INAUGURALIS PHILOLOGICA QUAM SCRIPSIT ET

AMPLISSIMI PHILOSOPHORUM ORDINIS CONSENSU ET AUCTORITATE IN

UNIVERSITATE VIADRINA VRATISLAVIENSI AD SUMMOS

IN PHILOSOPHIA HONORES RITE CAPESSEND08

DIE XXVII. MENSIS AUGUSTI A. MDCCCLXXIV RORA XII IN AULA LEOPOLDINA PUBLICE DEFENDET

PAULUS PREIBISCH, SILESIUS.

ADVERSARII ERUNT: PAULUSENGL~R, CAND. PHIL., SEM. PHILOL. SODo ORD.

FRIDERICUS SCHREIER, CAND. PHIL: GOTTHARDUS TSCHENTSCHER, CAND. PHIL.

• VRATISLAVIAE. TYPIS GRASSI, BARTHII ET SOC. (w. FRIEDRICH.)

-

48

miOltbiUe; @)eban. D\Jpef: \Rbenteuer bes Sto+'itiin Wèago. ®oebefe:' ®ebidjtc bes ~aulus @)er®eibd: StIaffifdjes Bieberoudj. @;bers: Homo SUllI. Doetliinber: ~er !Dèenfdj bormals un~ f)cutc. jilleinlanb: 9htfaman. 58Iiiumer: Bcffing's 2aofoon. Stiel'ert: Bef)r{mdj ber alten ®eogravf)ic. 9JWUer: @)efdjidjte bes beutfdjen !Bolfi!. Stunitr)iitorifdje 58ilberliogen I -Y. jilliigIter: ~eutfdje ~elbenfagen 58b. 2. .BoUner: ~er fdjllJaròe @;rbtf)eiL Stu~ner: ®eogrOVf)ifdje !Bi1ber. ~oliirf: ~er %igerfiirft. !DèiiUer: ~eimfef)r bcr iungen [anoero!!. ~offmaltn: ~eter @)impc1. !BogeI: ~as .Beitalter ber Q;lttbecfungelt. DfterllJalb: @;qiifjlungen aui! ber alten beutfdjen jillc1t. [ameron: Duer burdj Wfrifa. @)onnCltourg: ~cr @)olbfdjmieb oon @;Ibing. @)onncnburg: ~cr !Bannerf)crr bon ~an~ig. [[)rollologie ber Ci:lttjte1)ung @)otlJe'fdjer @)d)riften. ~ie @i.itf)e. Biteratur. ~ie @)dji11er eBiteratur. @)dju6ert: lRatnrgeldjidjtc bei! ~f(an~e1tIeidjs. )Rame boT)r: )IDaUenftein. ffiambolJr: ~einrid) IV., ~f)i1iVP o. @)djlUauen u. ,otto IV. %fdjadje: [Olte rabin. %fdjadje: ®llftao )IDalo. !BOf)IlI: Wfliredjt WdjiUcs. \1iir bie Bibllotheca paul.erum finb gcfdJenIt: ~L1n ber ~erlagsbudjf)anblung )IDinfe1l1lann n. @)i.i1)nc in !Bcrlin 5 @;!,em\Jlare bei! ®runbriffcs ber @;!perimentalv~~fjf bon @;. ~od). mann. !Bon ber Sì'iinigl. UniberfitéilSe unb !Bcrlagsoud)f)anb1ung bon \1crbinanb (~irt in !Breslau 4 @;!'elllplare bcr @)djul.(~)eogra\J!)ie bon @;. bon @)eibli~. !Bon \1rau @~mnafialt\1)rer ~edjt au!! bem lRacf)Iaffe i!)res mannes eine Wnòaf)I bon )IDiirterliiidjern nnb @)djulfdjriftfteUe~. !Bon \1rau Doerlef)rer @)frob~fi aui! belli madjlaffe if)res W~annes: ~ofmann, ausgelUéifjlte !Briefè [iccro!! unb einige [iceronianifdjc fficben in ber %euuner'fdjen %e!'tausgaoe. !Bon ~erm stud. phil. @)djencf eine \Rn~af)f griedjifdjer 1mb lat. [Iaffiter in ber %euliner'fdjcn %qtau!!galie. Wn @elb ging ein: !Bon ~errn ®ulSoefi~er Dfterro!)t in @;idjeu 3 !Dèarf, burdj !Berfauf me!)rerer ~rogralltlllc 4,20 W1arf. ~ieroon jinb mefjrere @)djuIliiidjer angefdjafft llJorben. \1iir bai! l'1J"fifalifd)e ,Atabind finO angefauft: @;ine %audjllatterie. @;in Wpparat ~ur Q;rffiirung bes 9J~ariottefdJen I]efe~es. @;in ~aar %elepf)ol1~. \RHl ®efdJenf fam 1)in~u: Q;in Wp\lnrat lIu einem !Bcrfudj iiller @;feftricitiit bou betn D6rrfefnnbaner ~ o13 t. .Bu ben Be!)rmittein fiir ben Seid)enunterrid)t finb f)inòugefommen: L Wn @)~\Jsfadjen foIgenbe \Rbgiiffe: Sì'opf aus ber ®ruppe bes Baoloon, ein ~inberfiivfdjen (hautl'clicf), Wcant1)usbIatt, ftiIifirte !Blutnenforlll, brci berldJiebene !Blnttformen, ein ~ferbefopf (bctfIeillcrt). II. !BorldjllIr ber ffiaul1iformlefJre uub bes \l3erlveftib -.i3eidjnens bon ~. [. \Rleà. \1iir bie ~ol'fd)u(t ift angefdjofft: ~ilber unb @)pradjftoff ~u benfelllen fiir ben Wnfdjallungs~ unb @)vradjunterridjt bon \1. @)triillillg, @)eminarfef)rer. \Jlir aUe @)efdjenfe, burdj ltJeIdjc ber Be!)rapparat berme!)rt ltJorben iit, fptedje idj im mnmen ber Wnftnlt aufridjtigen ~ctnt nu!!. ~arbt.

~er

----------------------

fjerfiimmIidje !Beridjt iiber ben @)tanb ber Unttl'ftii~un9G:WonbG fann luegen ber Ilei ber Sì'nffen. !BerllJaltung eingetretenen !Beri:inberung im biesiii!)rigen ~rogramme nidjt erftattet ltJerben, ltJirb aber im ni:idjften ~a9re nndjgefJolt. Ueuer bie \Rufnagme ueuer @)djiiIer, illsbefonbere liber bie fiir bie Wufnn9tnepriifungen feft. %ermine llJirb ba~ mar)ere in ber %iIfiter .Beitung unb in bem Zilfiter )IDodjenblatte be.< fannt gemadjt llJerben.

lIufe~enbelt

%iIfit, im Wpril 1878.

Moller.

Quaestiones de lib:dsponti1l.ciis.

DISSERTATIO INAUGURALIS PHILOLOGICA QUAM SCRIPSIT ET

AMPLISSIMI PHILOSOPHORUM ORDINIS CONSENSU ET AUCTORITATE IN

UNIVERSITATE VIADRINA VRATISLAVIENSI AD SUMMOS

IN PHILOSOPHIA HONORES RITE CAPESSEND08

DIE XXVII. MENSIS AUGUSTI A. MDCCCLXXIV RORA xn IN AULA LEOPOLDINA PUBLICE DEFENDET

P AULUS PREIBISCH, SILESIUS.

ADVERSARII ERUNT:

PAULUS ENGL~R, CAND. PHIL., SEM. PHILOL. SODo FRIDERICUS SCHREIER, CAND. PHIL GOTTHARDUS TSCHENTSCHER, CAND. PHIL.

• VRATISLA VIAE. TYPIS GRASSI, BARTHII ET SOC.

(w. FRIEDRICH.)

ORD.

PRAEOEPTORI BENEVOLENTISSIMO

AUGUSTO REIFFERSCHEID, IURIS UTRIUSQUE ET PHlLOSOPHlAE DOCTOHI LITTERARUM ANTIQUARUM ET ELOQUENTIAE IN UNIVERSITATE VRATISLA YIENSI P. P. O.

SACRUM.

Post egregias viroruLU doctol'um, imprimis Ambroscbii, nuperrime Boucbé-Leclercqii curas cum in sacris Romanorum libris tum in pontificiis positas videtur potissimum restare, ut quaecunque ex eis aetatem tulerunt, collec.ta ex antiquol'um scriptorum libl'is in cel'tum ordinem redigantur et, ubicunque necesse erit, adnotationibus illustrentur. Quam rem cum pbilologiae universac perutilem fore, tum ad interiorem cognitionem religionum Romanarum aliquantum conlaturam esse spes est. Iam nemo negat, omnium illol'um librorum sacrorum longe maximi momenti esse eos, qui apud veteres. scriptores nomine pontificuLU laudantur, quippe apud quos, ut omues norunt, summum cunctarum religionum Romanarum arbitrium fuerit. ltaque cum scholis, quas Augustus Reifferscheid, V. IlI., de myth~logia Romaua et de autiquitatibus sacris Romanorum in universitate Vratislaviensi habebat, tum privatis eiusdem colloquiis commotus statui, li brorum pontificiorum fragmenta colligere et disponel'e atque ita quasi via munita, quatenus fieri posset, investigare, quales libri isti fllissent.

De titulis libro rum pontificiorum. Apud scriptores veteres obveniunt complures horum librorllm tituli, quorum frequentissimi sunt hi: libri pontificum (Hor. epist. II, l, 26), libri pontificai es (Sen. ep. 108, Servo G. I, 272), libri pontificii (Cic. rep. II, 31, 54), disciplinae pontificum (Serv. G. I, 272), commentarii pontificllm (Plin. n. h. XVIII, 3). Sane vero et magis generalia indicia ad istos libros referenda

2 constat, ut "libri sacri", "lib1ii saerorulli", "commentarii saerorum", "libri caerimoniarum", ,,18(!aì fJifJÀot" vel "oé).wt", "ut pontifices dieunt, doeent", alia. Sunt enim pontifiees "antistites cael'imonial'UID et sael'orum"; cf. Cie. p. domo § 104. Exempla cuiusque rationis citandi adfetTe nimis longum est. In ipsa disputatione saepius ea inveniemus. Ceterum pel'multa laudat Bouehé-Leelercq, les POlltifes de l'aneienne Rome p. 21. Denique etiam multa alia a sel'iptoribus tradita in libris iIlis sCl'ipta fuisse credendurn est, potissimul11 permulta sollell1nia verba, preeationes, ritns saerorum, veteres caerimoniae, etsi nec pontificum nec libl'orul11 mentio fit. Non dubium est mihi, quin ne bae quidem unicae solaeque reliquiae pontifieiorum librorum sint, sed quia et in tali re iudiciurn nimis fluctuare potest et ad libro rum pontificiol'um llaturam aecuratius pernoseendam non tam valet, omnia quae per longas ambages ad eos re ferri possunt undique comportare, quam sola qua e certissima ratione, nempe strictis verbis scriptorum pontifices nominantium sive sollemni tenore verborum aut alia prorsus probabili ratione ut mentione iUl'is caerimoniarum facta ex pontificum tabulariis prodisse appal'et, ea uno conspectu videre, plus secuisse malui videri quam vel pauca incerta recepisse. Rationes quas in disponendis fragmentis sequendas esse duco, sunt haece: Ante omnia vel obiter fragmenta e01'lsideranti duo potissimum genera occurrent, unum eorum quae doctrinas pl'aeceptave in posterum observanda continent, alterum eorum, quae exempla ex rerum usu tracta videntur esse, nempe qui bus pontifices consultati quid in hac illave rerum condicione faciend um esset, certi aliquid videntur statuisse. De tertio genere, de annalibus maximis pontificum in buc commentatluncula non disseretur, quippe qui ad religiones Romanas aut nullius aut perparvi momenti sint. Sunt igitur in universum duo pl'incipalia genera, quorum alterum nomine commentariorum pontificum solet indicari ab nostl'or~m temporum viris doctis. De alterius generis nomine plurimi viri docti (cf. Teuffel, Gesch. d. R. Lit. p. 110. Lange, R. Alt. I, 23.) consentire videntl1l' putantes libros pontificios esse eos appellatos. De ea re dicenda sunt haec. Primum ipsa fragmenta non inspicienti nomen librorum pontificio rum latius

3 patere videbitur qua m ut comprehendi eo putet iIla sola, quibus praecepta ad ritus sacrorUlll et ad ius divinuUl spectantia (cf. Teuffel l. I.) continentur. Atque illa suspicio confirlllatur, si fragmenta ipsa inspicias. Cf. Cic. rep. II, 31, 54 cl. Sen. ep. 108: "provocationem etiam a regi bus faisse deciarant pontificii libri, significant nostri etialll augurales". Videtur hie locus spectare ad certum quoddam factum (fortasse ad causam Horatii perduellionis rei, quae TuBo regnante acta est, ceterum ullicUlll exemplum aetionis perdaelliollis, quod ex regum temporibus tradita l') ideoque alio potius quam ad libros de caerimonial'ulll iure agentes eum locum referalll; cf. huius eommentatiunculae p. 42 sqq. Expediet etiam confel're Dion. VIII, 56, ubi YQaq,a2 'luiv IEQopavTfiiv (ad verbum "libri pontificum") adferuntur, eo sensu ut minime de libris qui praecepta ad eultum deorlllll pertinenti a comprehendunt, possit cogitali Narrat enim Dionysius perscriptas esse illis in libris hupa1!Eiaç deae cuinsdam quae quibusdam temporibus factae sint. Ego huiuscemodi l'em ut impcXllHall deae euiusdam allnalibus maximis potius attribuam, ubi pontifex maximus quidquid sibi memoratu dignum videbatur, notare consuerat, res magna ex parte nullius ad historiam momenti, ita ut Cato ap. GelI. n. Att. II, 28, 6. cum irrisione quadam iusta dicat: "non Iubet scribere quod in tabula apud pontificell1 maximull1 est, quotiens annona cara, quotiens lunae aut solis lumini caligo aut quid obstiterit". Huiuscemodi rebus ut defectibus solis quae pro indiciis divinitus missis babebantur, etiam illae hrtfj!cXvEtat aptissill1eadiungi videntur. Locum vero quendall1 a Bouché-Leclercqio allatull1 ex Servio (ad Aen. 7, 190) aliter eXplico. Agitur ibi de Pico, quell1, cum Cireae amorem sprevisset, ab ea in avem picum Martiull1 esse conversum Servius ait. 1am pergit: "nall1 altera est piea.; boe autem ideo fingitur, quia augur fuit: et domi habuit picull1, per quem futura noscebat; quod pontificales indicant libri. Bonché -Leclercq extrell1a verba "quod pontificales indicant libri" ad totam fabulam referto Sed praeterquall1 quod credo, "quae" pro "quod" scribi oportuisse, si is sensus, quem Bouché - Leclercq vult, exprimendus erat, nusquam alias indicia inveniuntur, quibus comll1oveamur ut tales fabulas a pontifici bus traditas esse

4 arbitremur. Ego puto hoc voluisse mum scriptorem dicere, fabulam de Pico in avem mutato fictam esse, quia Picus augur fuisset isque (scil. augur) picum domi habere consuesEret, per quem futura nosceret; atque ciusmodi decretum de pico in auguris domicilio sustinendo in libris pontificum scriptum fuisse. Quamquam ita subiecti mutatio apud Servium statuenda est in praedicatis "fuit" et "habuit", tamen illi compilatori grammaticalem licentiam quam summis religionum Romanarum arbitris fabulae paene puerilis fict.ionem atque traditionem mali m tribuere. Nihilo minus, etsi videmus libros pontifi~os magis generalem significationem habere posse, tamen concedendum est viris doctis plurima eorum, quae ut ex libris pontificiis tracta ab auctoribus adferuntur, aliquid praescribentis babere. Sed tamen valde dubium est, num omnino illa bipartitio sit recta vel num praeter ea, quae ut exempla ex rerum usu tracta decreta pontificum possunt nominari, quasi codex quidam iuris pontificii exstiterit, tamquam secundum libros et capita ordinatus, ita 11t cuique rei unum vel compluria capita darentur. Iure quaeritur, quo tandem tempore talis codex compositus sit. Sane videtur a longe maxima parte illorum fragmentorum esse separanda alia pars, quae leges Numae appellantur, quae fortasse secundum res quodammodo ordinata fuit. Sed nonne multo verisimilius est, posteriore quodam tempore, puto post Gallicum incendium (Liv. VI, 1), ea quae olim non alio nisi chronologico ordine conscripta fuerant, eo ordine obscurato, secundum l'erum quendam ordinem esse restituta, quam ab antiquissimis temporibus talem codicem, qualem supra descripsi, ab aliquo pontifice maximo compositum exstitisse? Saue facile fama divulgari poterat, illam collectionem legum sacrarum, quam modo dixi post Gallicum incendium factam esse, quo quidem tempore aptius vix invellietur, acl Numam regem esse referendam. Hunc enim quasi -dm:o'J! pontificis maximi Romanis fuisse notum est. Quae praeter istas leges Numae praecepta sacra traduntur, dico nibil aliud esse quam decreta pontificum,. modo recta modo obliqua oratione tradita, modo ita ut forma decretietiam

5 per verba scriptoris noscatur, modo ita ut obscurata illa forma decreti nihil nisi praeceptum quoddam maneat. Ergo sic quoque duo genera fragmentorum fiunt, sed non l'e, sed tempore diversa, decreta pontificum et leges Numae, natae et ipsae ex decretis pontificum, sed aetate superiores. Omnes autem isti tituli, ut libri pontificii vel pontificales vel pontificum, ius pontificium, commentarii pontificum, commentarii sacrorum, similes promiscue usurpari videntur, nempe ita ut qua e sub eis nominibus traduntur, excerpta sint ex pontificum decretis, quae et ipsa passim nominantur. Imprimis moneo, discrimeninter libros et commentarios non eo modo statuen· dum esse, ut adhuc mos erat. Argumento snnt potissimum hi Ioci: Fest. p. 165 et Plin. nato hist. XVIII, 3, 14. Quorum Iocorum uterque is est, ut fragmentis adnumerari possit eorum Iibrorum, qui adhuc ut libri pontificii opponi solebant commentariis. Priusquam vero ad ipsa fragmenta conspicienda aggrediamur, pauca disserenda sunt ùe alia parte librorum pontificiorum, cuius adhuc mentionem 110n feci. Sunt indigitamenta, quibus theologia Homana i. e. doctrina de dis eorumqlle natura et vi continebatur. Indigitamenta alltelll nihil nisi partem librorum pontificaliunJ fuisse apparet, nec obstat Iocus ille Servianus ad Georg. 1, 21: "Quod autem dicit 'studium quibus arva tueri', nomina baec numillum in indigitamentis inveniuntur i. e. in libris pontificalibus, qui et nomina deorum et rationes ipsorum nominum continent: quae etiam Varro dicit". Nam praeter deorum nomina eorundemqlle rationes vel explicationes etiam permulta alia infuisse in libris pontificalibus, quisquis eorum fragmenta vel obiter inspiciet, videbit: verbi causa Fest. p. 189 ed. Muell. "Testimonio esse libros pontificum, in quibus sit: <pro primis spoliis bove, pro secundis suovetaurilibus, pro tertiis agno publice fieri debere'. Servo Ecl. 5, 66: "Supernos deos impari gaudere numero, infernos vero pari. . . . .. Quod etiam pontificales indicant libri". De indigitamentis accuratissime egit Ambrosch "die Religionsbucher del' Homer, Bonn 1843". Porro Beeker-Marquardt "Handbuch del' Rom. Alterthiimer IV, 7 sqq.", Preller, Rom. My-thol. 119 sqq. et 572 sqq. hane partem uberins tractarunt.

6

Ego ne acta agam, cum mihi antiquins videatur esse, in librQs pontificum, quatenus caerimoniarum ius continuerint, inquirere, quam brevissime de hoc lo co disserere statui. Erallt in indigitamentis series deorum a populo Romano culto rum, non peregrillorum; nec maiorum illorum, de quibus ut selectis Varro antiquitatum divinarnm libro XVI. egit secundum Augustin. de civ. d. VI, 3, sed minutorum illorum, qui nihil nlsi certo cuidam momento vitae humanae vel condicioni certae in vita hominum praeerant. Tamen isti minuti dii, ut inter religiosissimos homines, singulari veneratione utebantur; haesisse enim in melltibus Romanorllm apparet opiuionem talem de dis, ut nihil, ne minimum quidem, divino patrocinio carere divinave potestate liberatum esse crederent. Inde nata est ilIa series longissima nUlllinum, quae singulis quibusque momentis vitae hominis a conceptu usque ad obitum praefecta sunt. Quorum et Ambrosch etsecundum eum Beckerus, Prellerus satis multa coegcrunt ex antiquis seriptoribus, potissimum ecelesiasticis,· quorum locupletissimum fontem, Varronis antiquitatum divinarum libros, perisse homines antiquitatum studiosi valde lugemus. Praeter hanc seriem numinum ad ipsum ho mine m pertinentium Varro alteram constituerat seeundum Angustin. L 1. VI, 9, quae pertinerent ad ea quae sunt hominis, sieuti est vietus, vestitns et quaeeunque alia huie vitae snnt necessaria. Quamobrem Ambroseh in libello "liber die Religionsbtieher del' Romer" p. 61 reetissime dicit, partitionem esse fa eta m ita, ut personae et l'es separarentur. Itaque statuendae videntur similes series, ex qui bus nonnulla saltem nomina numinum servata sunt, ut admodum generales significationes loeorum natura,e ut Adscensus et Clivicola (Tertull. ad nato II, 15), porro certorum urbis Romae locorum, ut Aventinus (Augustin. d. C. d. XVIII, 21), Vaticanus (GelI. XVI, 17). Porro quaecunque alia sunt hominis si ve res, ut ita dicam, concretae sicut pecunia et quae ad aedificia pertinent, sive actiones hominum, ut agri cultura et universa l'es rustica, omnia secundum certa quaedam genera distincta fuisse licet colligere ita ut minutissimae cuique rei suum numen esset.

7 Nominibus autem, quod et ipsum traditum est, declarationes additae erant de vi illorum numinum, ut scirent, in qua condicione huius illiusve dei numen implorandum et quo nomine utendum esset. Sed pergamus ad ipsa decreta pontificum, quae patebant per totum ius pontificillm cuius lllaxima pars erat illS caerimoniarum, non solum earum, qui bus pontifices ipsi rem divinam faciunt, sed summum illS paene omllium sacrorum publicorum et privatorum. Sunt enim perpauca tantum sacra et sacerdotia. a pontificum auctoritate liberata; de quibus postea videbimus.

I. De decretis pontificum. Etsi secundum decretorum naturam putandum est, decreta illa ordine cbronologico scripta fuisse in libris pontificum, tamen et qllia bic ordo no bis omnino obscuratus est et quo facilius. singula fràgmenta conspiciantul', rerum quidam ordo in disponendis fragmentis statnendus videtur. Qua in re sequar Varronem, qui antiquitates rerUll1 diyinarum' teste Angustino de civ. d. VI, 3 divisit ita ut de bOlllinibus, de locis, de temporibus, de sacris disserel'et. 'Ego in disponendis fragmentis Numae leges ut ipsas ex decretis pontificum natas, interllliscere volni ceteris decretis, quo quaeque secundum rem pertinet. Ceterum qui leges Numae sepal'atas uno conspectu videre vuIt, inspiciat C. G. Bruns, fontes iur. Rom. aut. p. 7. A. De bominibus. Iam vero quidde bominibus in hac parte pl'aescriptum fuerit, non ita difficile est suspicari. Certe iura et officia sacerdotum enarrata erant, scilicet de victu et universo habitu sacerdotum, de ritibns cniqne sacerdoti yel cuique sacerdotum collegio in universum observandis, de sacris quae singulis ohservanda essent. Haec de sacerdotum officiis; de iure autem quaedam addita fuisse apparet ex quibusdam fragmentis ad fiaminem fiaminicamque pertinentibus. (Cf. Gell. X, 15, lO (= fr. 14 A), Servo A. 3, 607 (= fl'. 14 B). Varro tribus libris antiquitatnm divinarum (libris II, III, IV) de sacerdotibus agens, lH'imo de pontificibus, altero de augu-

8 ribus, de quindeeimviris sacrorum tertio disserebat, si Augustino (l. 1.) fides habenda est. Cf. Cic. de legibus II, 8, 20 et 21, ubi eadem tria genera sacerdotum inter sedistinguuntur. Binc colligendum mihi videtur, tantum haec tria collegia aV1iovo!liav quandam per se ipsum quodque obtinuisse, cetera sacerdotia unum alterllmve illorum esse seeuta. Atque cum nihìl tradatur, eum auguri bus vel quindeeimviris saerorum alia q uaedam saeerdotia coniuncta fuisse, videtur putandum, l'eli qua quae erant sacerdotia collegio pontificum fuisse adiuncta aut potius subdita, ita ut de iure quoque eorum atque offieiis pontifiees decernerent deeretaque libris suis insererent. Contra augures et XVviri sacrorum qui ab initio duumviri (Dian. IV, 62), inde ab a. 367 a. ChI'. n. Xvìri erant (Liv. VI, 37) usque ad SuIlae tempora, ubi XVviri faeti SUllt (Dian. IV, 62. Servo A. 6, 73), qui numerus postea ad sexaginta auetus est, non ita pOlltificum subiecti erant auctoritati ut reliqui sacerdotes. Nam ut de duumviris sacrorum antea dicam, hi saeerdotes instituti sunt eo dCillum ternpore, quo libri Sibyllini Romam allati sunt, id quod 'l'arquinio Superbo regnante evenisse traditur. Bis autem libris Romam inductis primus impetus in propriam Romanorum religionem factus est. Sunt enim Graeca origine, Cumis qua e olim Kt!ft1f vocabatur, adveeti et cum cultu Apollinis, quem religiones Romanorum antiquissimae ignorabant, arte cohaerentes, id quod hodie inter omnes constat. Pontifices autem, custodes priscarum ac Romanarum religionum, semper aegre ferebant,· peregrinaset novas religiones induci. VeHm conferas, quae Sp. Postumium Albinum consulem in senatu cum de Bacchanalibus ageretur, a. 186 a. ChI'. n. Liv. XXXIX, 15 disserentem facit, eos deos esse, "quos colere venerari precarique maiores instituissent, non illos, qui pravis et externis religioni bus captas mentes velut furialibus stimulis ad omne scelus et ad omnem libidinem agerent." (16.) Nihil enim in speciem fallaeius esse quam pravam religionem. ea religione innumerabilia decreta pontificum, senatus consulta, haruspicum denique l'espansa cives liberare. Quotiens patrum avorumque aetate negotium esse magistratibus datum, "ut sacra externa fieri vetarent, sacrificulos vatesque foro circo urbe prohiberent, vaticinios libros

9 conquirerent comburerentque, omnem disciplinam sacrificandi praeterquam more Romano abolerent". Itaque cum ne nomen quidem Apollinis ut adventicii dei in indigitamentis notatum esset, ut Arnob. II, 73 narrat, qllid mirnm si ea quae cum eius cultu qlloùammodo cohaerebant, ut libri Sibyllini eorumque custodes, ex pontificum auctoritate exempta eaq ue sacra in pontificiis libris non tradita erant. Augures vero quanta auctoritate olim fnerint, maxime apparet ex Cic. de lego II, 12, 31. "Maximum autem et pniestantissimull1 in republica ius est augurum cum auctoritate coniunctum". cf. ibid. §§ 20 et 21. Videmus igitur collegium augurum pontificali potestate tanquam emancipatnm in suis negotiis gercndis liberrimo arbitrio uti potuisse. Sane cum essent "interpretes Iovis optumi maxumi publici augures" (Cic. de lego II, 8, 20), fieri non poterat quin auguralis disciplinae auctoritas summa esset, nec ulli auctoritati subdita, quoniam, qllotiescunque summi dei voluntatcm explorare voluerant, ad augllres confugiendum erat. Nihilominus etiam de auguribus nonnulla,. sed externa tantum, ut ita dicam, non ad interiorem cognitionem disciplinae spectantia in libris pontificum inveniemus, cf. Servo A. 7, 190 = fr. 25. Reliquos sacerdotes omnes praeter eos, qui extremis reipublicae liberae, deinceps Caesarum temporibus peregrinorum sacro rum causa instituti sunt, auctoritati pontificum subiectos eorumque iura et offida in pontificiis libris notata fuisse statuendum. Festus p. 185 S. V. ordo sacerdotum monstrat ordinem nonnllllorum eorllndemqlle maxime nobilium sacerdotum. Dicit enim haec: "Ordo sacerdotum aestimatur deol'um or d i n e u t de u s (secundulll suppI. Muelleri) maximus quisque. Maximus videtur Rex, deinde Dialis,' post bune Martialis, quarto 10co Quirinalis, quinto pontifex maximus ..• Rex qui a potentissimus. Dialis, qui universi mundi sacerdos, qui appellatur Dium. Martialis, quod Mars conditoris m'bis parens. Quirinalis, socio imperi i Romani Curibus adseito Quirino. Pontifex maximus, quod iudex atque arbiter habetur rerum divinarum humanarumque." Putandum est Festum sive Verrium aut ex libris sacris ipsis aut ex alieuius viri docti opere de iure pontificio scientiam illam de ordine sacerdotum

10 hausisse. Quae restant sacerdoti a quomodo ordinanda sint, dubium est. Est autem vetisimile, post fiamines illos maiores (PauI. p. 151) pontificemque maximum pontifices et virgines Vcstales secutos esse, reliquos deinceps flamines secundum discrimina dignitatis, ita ut flaminum postremus esset fiamen Pomonalis; secundum Fest. p. 154 s. v. maximae dignitatis: "fiamen Dialis est inter quindecim fiamines et cum ceteri (sec. coniecturam l\fuelleri) discrimina maiestatis suae habeant, . minimi habetur Pomonalis, quod Pomona levissimo fl'uctui agl'ol'um praesidet pomis". Qui autem illi reliqui fiamines praeter eos quos iam attuli fuerint, monstrant et scriptores et inscriptiones. Varro de 1. l. V, 84 etiam Volcanalem, Furinalem, . Falacrem fiamines adfert. Idem VII, 45 ex Ennio: Volturnalem, Palatualem, Flora.Iem. Cic. Brut. 14, 56 flaminem Carmentalem, Festus p. 217 s. v. })Persillum{{ nominat Portunalem. Flaminem luventutis, quamquam is nisi in inscriptione provinciali (Orell. n. 2213) non nominatur, etiam Romae fuisse licet suspicari, quoniam iam ex tempore eo, quo Capitolium condi coeptum est, Iuventuti in Minervae atrio saeellum sacratum erat; cf. Dion. III, 69. Alii fiamines ut Virbialis, Divi lulii et Divi Augusti, ineertum est, num hue pertineant. Virbialis fiamen fortasse adnumerandus est. Quamquam enim Al'Ìcinorum est, quod ia.m O. Muellerus in suppI. annoto ad Fest. qu. IX, 4, 27 animadvertit, tamen Romani Dianam Arieinam colebant, quacum ille heros Virbius eoniunctus erat; cf. Verg. A. 7, 761 sqq. et Servo ad h. 1. Ovid. fast. 6, 756. Etiam de fiamine Arvali audimus actis fratrum Arvalium (v. Marini Atti e Monumenti de' fratelli Arvali p. 67); quamquam ne hunc quidem O. Muellerus in hoc collegium invehere vult. Sed utu! est, de ilIo numero Festi dubitandum esse videtur. Immo arbitror, cuiusque dei aut potius cuiusque templi fiaminem fuisse. Quid enim? Si dii illi minorum gentium, ut ita dicam, velut Pomona, Palatua, flamines suos habebant, cur non credamus, etiam maioribus numinibus ut Iunoni, l\Hnervae, Dianae eos fuisse? Praeter horum saeerdotum offieia et iura in libris pontificum notata fuisse necesse est credamus reliquorum quoque sacerdotum pl'aeter augurum et duumvirum sacris faeiundis,

11 imprimis fetialium, fratrum Arvalium, Lupel'col'um, Saliorum, et quaecunque alia sacerdotia Romana antiquissimis temporibus el'ant. Cf. Am brosch, quaestt. pontif. prooem. VratisI. 1847 p. 4. De quorum ordine certi nihil statui potest. Cuius autem modi fuerint ea, quae de Sillgulis sacel'dotibus a pontificibus decreta sunt, maxime perspici potest ex eis fragmentis, quae de flamine Diali dcque flaminica, eius uxore, quaeque de iure fetialium agunt. Ad bos enim plurima pertinent fl'agmenta. Sed hoc ante omnia tenendum est, quae ex libris pontificum et ex iure pontificali ad nostl'am aetatem pel'venerunt, non ea esse, quae ad vel'bum illinc tl'acta cl'edaIIius. Ac ne eiusmodi quidem sunt, ut tantum l'eeta ol'atio in obliquam mutata sito Sed multifal'iam univel'se tantummodo sensus datur. Quod clal'issime pel'spici potest ex Gelliano quodam 10eo (GelI. X, 15), ubi. nonnulla de flamine Diali et flaminica traduntul', qua e in libris de sacerdoti bus pnblicis et apud Fabium Pictorem (puto in eins opere de iure pontificio cf. Non. Marc. p. 518 ed. Mel'cel'. S. V. Picumnus) legisse se Gellius pl'ofitetur. Nam nonnulla eorum alibi quoque ut apud Servium tradita et ea quidem ex pontificio iure hausta, paulo alitel' sonant, Ha tamen, ut sensus fere idem maneat. Cf. ea quae Gellius 1. 1. § lO = fr. 14 A tradit de eo qui ad flaminis pedes supplex procubuerit cum eis quaeapud Servo A. 3, 607 = fl'. 14 B leguntur: "Si quis flamini pedes vel genua fuisset amplexus, .verberari non licebat". Accuratius Gellius 1..1.: "Si quis ad verberandum ducatur, si ad pedes eius supplex procubuerit, eo die verberal'i piaculum est". Hos duos locos intel' se conferreetiam ob aliam causam expedit. Servius simplicitel' flaminem appellat, Gellius ab initio illius eapitis pl'ofessus se de caerimoniis flamini Diali impositis verba facturum l illud quoque de Diali flamine intellegel'e debet. Flamines autem cum simpliciter dicuntul', maiores illos tres Dialem, Mal'tialem, Quil'inalem intellegendos esse luculenter demonstl'avit Ambl'osch, quaestt. pont. cap. II. Vratisl. 1850. Ex 10eo ilIo Sel'viano apparet, flamÌ11is vocabulum simpliciter positum intellegi posse de flamine Diali quamvis Iovis in antecedenti bus nulla mcntione facta. Neque tamen semper, ubi flamen simplicitel' adfertur, nulla mentione facta dei, unde

12 colligatur, quis flamen sit, flamen Dialis intellegendus est. Vetat Macrob. Sat. I, lO, 15, ubi sel'mo fit de sollemni sacrificio Accae Larentiae in Velabro, quo dis Manibus eius per flaminem sacrifical'i Iovique ferias consecratas ait scriptor. Facile quis de flamine Diali cogitavel'it, quia Iovi feriae consecratae sunt, id quod Lud. Ianus ad 1..1. Macrobii facit. Sed Gellius VII, 7 dilucide dicit sacrificium illud fieri a flamine Quirinali. Quaproptel' in quoquc simili loco inquiren. dum erit accuratius, quis flamen sit audiendus. Dt tandem ad fl'agmenta singula de flamine Diali l'ecensenda et consideranda tl'anseam, in eis guae collegi quaeque vel'bis ipsius scriptol'is ex libris pontificiis vel quod idem vale t, ex iUl'e pontificum, sumpta sunt, pl'imum locum amplitu dine obtinet GelI. X, 15, de quo iam supra nonnulla animadverti:· ubi sane quid ex libris de sacerdoti bus publicis, quid ex Fabio Pietore sumptum sit, difficile est dicere. Possumus tamen suspicari, ca quae Fabius Pictor de iure pontificio scripsit, si non eisdem, tamen similibus, sane antiquioribus, verbis sCl'ipta fuisse in libris pontificum. Caput illud equidem in singula fragmenta dil'imam, quia praecepta sacra promiscue etsine ordine enarrata sunto Equidem, cum ea etiam atque etiam perlustral'em, inveni quaedam intel' se quadam similitudine rei componi posse, uti ea quae de habitu sacerdotis agunt, deinde quae ad matrimonium spectant, alia. Ad vestitum flaminis Dialis ceterumque cultum victumque spectant baece fragmenta: (flaminem et flaminicam quia eorum cael'imoniae arte intel' se cohaerent non seiunxi). fl'. 1 = Servo A. 4, 262 agit de laena i. e. veste flaminis, quam flaminiea debet texel'e. fr. 2 = Gell. X, 15, 9 traditur flaminis vestimentum sine nodis esse debel'e. Cf. PauI. p. 82 Edel'am. fl'. 3 = Servo A. '4, 137 de flaminicae vestitu agito cf. Sel'v. A. 12, 602 et A. 4, 518. Fest. p. 161 S. V. MOl'tuae. fl'. 4 = Gell. X, 15, 20 de tunica intima flaminis Dialis. fr. 5 = Gell. X, 15, 17 de apice. Cf. Plut. Mal'cell. 5. Sel'v, A. 1, 305. Servo A. 8, 550. Sel'v. A. 8, 664. fr. 6 = GelI. X, 15. 11 ad cultum capilli spectat.

13 fr. 7 = GelI. X, 15, 3 vetatur flamen equo vehi. cf. PauI. p. 81. Similitel' fr. 8 = GelI. X, 15, 29 flaminica ascendere plus tribus gradibus vetatur. cf. Servo A. 4, 646. fr. 9 = GelI. X, 15, 14 de lecto flamillis sermo est. fr. lO A = Gell. X, 15, 4. 12. 13. 19, deinde fr. 10 B -- Serv. A. 1, 179; fr. lO C == Serve A. Il, 76; fr. lO D = Servo A. 1, 706 adferuntur nonnullae l'es, quas vel videre vel tangere vel nominare vel audire flamini non licet secundum ius caerimoniarum, ut farinam fermento imbutam. Cf. PauI. p. 82 S. V. Ederam et p. 87 S. V. Fabam. Simile quid traditur PauI. p. 93 de funebri bus tibiisflamini non audiendis. Haec fragmenta pertinellt ad l'es ut ita dicam magis externas, quae tamen Romanis non minoris momenti esse videbantur, quam quae ad l'es maiores, ut nobis videtur, spectant, velut ad matrimonium flaminis et flaminicae (fr. 11 A = GelI. X, 15, 22. 23. fr. 11 B = Servo A. 4, 29 et fr. 11 C = Servo A. 4, 103), ad iusiurandum quod facere flamini non licet secundum fr. 12 = Geli. X, 15, 5 cl. PauI. p. 104 S. V. Im·are. Sed velim . conferas Plutarch. Marcell. 5, ubi enarratur apex capite delapBUS causa amissi flaminii fuisse Sulpicio, quod etiam Val. Max. I, 1, 4 dicit. Liv. XXVI, 23 similiter punitam neglegentiam in sacrificando narrato Restant nonnulla fragmenta quae hoc communehabere videntur, quod eis demonstratur, qua sanctitate persona flaminis Dialis ipsius apud Romanos usa sito Huc pertinet fr. 13 = GelI. X, 15, 15, ubi est traditum, etiam unguium capillorumque segmina flaminis subter felicem arborem terra operiri. Etiam quod vincto, ubi domum flaminis Dialis introit, vincula solvi debentul' secundum fr. 2 = GelI. X, 15, 8, quocum consentit fr. 2 A = Servo A. 2, 57 huc referri possit, nisi forte hoc praeceptum sequitur ex illo praecepto de nodis et illuc potius referendum est. Contra certe ad iura et maiestatem flaminis pertinet fr. 14 A = GelI. X, 15, 10 ex quo comperimus, eum qui ad verberandum ducatul'; cum ad pedes flaminis procubuerit, eo die non debere vel'berari. Idem dicit fr. 14 B = Servo A. 3, 607.

14 Iam ad ea fragmenta transeamus, quae de aIiis sacerdotibus agunt, quibus perspectis uno obtutu facilius erit generale iudicium facere de qualitate eorum decretorum, quae ad sacerdotes ipsos pertinent. De reliquis flamini bus certum fragmentum ex libris pontificum misquam inveni. Quod ad pontifices attinet, tradita est formula, qua utebatur pontifex maximus, cum capiebat virginem Vestae. Quam formulam etsi GelI. I, 12, 14 = fr. 15 ex Fabii Pictoris ·libro primo adfert, tamell vel ob sollemnem ac priscum sonum verborum fere eodem modo in libris pontificum scriptam fuisse licet arbitrari. Nec eis fragmentis, quae de ratione sacror~m agunt, ubi complures formulae sollemniaque verba commemoranda erunt, adnumerem hoc fragmentllm, propterea quod hic non de rebus, sed de personis, nempe sacerdoti bus, sermo fit. De virginibus Vestae Gell. I, 12 nonnulla congessit ex eis auctoribus, quos de virgille sCl'Ìpsisse ait. Et cum inter bOB diligentissimum Antistium Labeonem nominet, qui de iure pontificio Bcripsit, veri simile est, scriptorem noctium Atticarum ad illum Labeonem potissimum reculTere, cuius auctoritate nisus, ea quae ibi tradita sunt, similiter in libris pontificiis scripta fuisse duco. Disseritur isto loeo de eis facultatibus, quas in capienda virgine esse oporteat: scilicet necesse esse eam ortam liberis parentibus nec sordidis negotiis vacantibus, vivis adhuc duo bus ; ipsam sine maculis corporis esse debere. Sed etiam exponitur, quas virgines non liceat capere, ut sorores virginum Vestalium, filins flaminum, augurum, quindecimvirum sacris faciundis, septemvirum epulonum, sponsam pontificis et filiam tllbicinis sacrorum aeque atque filiam extra ltaliam babitantis et eius qui tres liberos babeat. Deinde fr. 17 = GelI. I, 12, 9 de iure quodam Vestalium virginum fit sermo, nempe de iure testamenti faciendi, quod virgo ubi capta est, nanciscitur. Nam statim ex patria potestate exit. Cf. Pernice, M. Antist. Labeo p. 180. Quod ad officia Vestalium virginum atti ne t, quodammodQ certum fragmentum esse milli videtur illa lex, quae apud Festllm p. 241 obvenit, quaeque de incesto virginis Vestae agit: virginem ipsam capite puniendam, virum verberiblls

15 necandum (fr. 18 = Fest. 241). Sane hanc legem in atrio Libertatis fixam fuisse Cato ap. Fest. 1. 1. tradit idque nullam dubitationem habet. Nam ut summa huius legis omnino ad ius sacrum spectat, quapropter ex libris pontifieiis eam sumptam puto, tameu lex non eaerat, qua e pIane in pontificum tabulario latere posset, vel ob illa "erba, quae mortis poenam minabautur viro qui virgillem Vestae ineestavisset. Quamobrem in atrio Libertatis, loco publico iuter alia multa quae populum scire utile erat, figebatur etiam illa lex ad Vestales virgines atque ita ad ius sacrum pertinens. Quod autem lmnc locum iuter fragmeuta de officiis Vestalium virginum retuli, praescribitur officium sempiternae virginitatis et castitatis (scilicet quoad Vestae virgo futura est), propter quam etiam castissimae illius deae ignem nt symbolum summae puritatis custodiebant. Cf. Cic. de lego II, 8, 20. PauI. p. 106 ignis Vestae. Cuius rei et ipsius mentionem factam fuisse in libris pontificum constato Sed pro fragmentis ipsorum Iibrorum illi Ioci non possunt haberi, et Ciceronis quidem, quia is in legibus suis de religione constituendis quamvis ad Iibros saeros se accommodaverit, tamen non perfectas leges dedit, sed summas tantum rerum atqne sententias, ut ipse ai! l. 1. II, 7, 18. Pauli vero epitome, quamvis~ aestimanda magni eis potissimum Iocis, ubi Festus non praesto est, tamen a principali fonte longius abest, quam ut ea, quae illic de sacris Romanis traduntur, pro fragmentis ipsorum librorum saeerdotum Romanorum demus. Restant quaedam fragmenta de fetialibus eaque forffiulas quasdam fetialium eontinentia. Ea ,buc retuli, quia, etsi in ea parte, quam de sacro rum ratione statuimlls agere, nempe in sacris publicis explicandis, et ipsae formuIae adferendae erunt, tarnen tales solurn adferentur, quae in sacrificiis opus sint. Alius certe generis sunt fetialium formuIae, quae in repetendis rebus belloque indicendo teloque in agrum hostiurn inieiendo adhibebantur. Nam secundum Cic. de lego II, 9, 21 fetiales suut foederum, pacis, belli, iudutiarum oratores iudicesque; itaque sacra, quae vulgo voeantur, i. e. saerificia, nisi quae in feriendis foederibus fiunt, eis non sunt obeunda, formulasque, de quibus nunc disseram, non ad talia sacra

16 pertinere, sed ad ipsum ius et officiuin fetialium elucet. Vide fr. 20 A = Liv. I, 32, 6 sqq. et fr. 21 = Cincius ap. GeU. XVI, 4, 1. Haec esse fragmenta librorum pontificiorum veri simillimum est. Nam Livius illa verba regem Anculll facit describentelll, "ut quoniam NUllla in pace religiones instituisset, a se bellicae eaerimoniae proderentur". Possumus autem suspicari quidquid de iure eaerimoniarum olim a regi bus esse institutum traditur, librorum sacrorum antiquissilllas esse reliquias . . Licet igitur etiam bas formulas fetialium apud pontifices servatas fuisse putal'e, praesertim cum Livius ipse 1. 1. § .14 dicat, morelll. istum posteros' acct'pisse. Legilllus hoc loeo primum sollemne~ formulam a patre patrato in rebus repetendis adhibitam: fr. 20 A = Liv. I, 32, 6 et 7; qua Iove et finibus et eo nurnine quod appellatur fas invocatis se legatum populi Romani iuste l'es repetere profitetur. Deinde § 10 = fr. 20 B formula enarratur, qua omnibus dis invocatis fetialis populum istum iniustum iudicat populumque Romanum ius suum adipisci conaturum minatur. Denique § 13 = fr. 20 C Livius tradit verba in ipso indicendo bello usurpata. Quae verba etiam ob id potissimum memoratu digna sunt, quia Cincius quoque apud GelI. XVI, 4, 1 = fr. 21 illam formulam tradit. Si duos locos, Livianum et Gellianum, inter se comparamus, apparet, statam ac certam fm'mulam ambobus subesse; nam quae diversa sunt, partim ad condicionem rerum accommodata snnt, ut nomen hostilis populi, eum apud Livium de priscis Latinis, apud Cincium de populo Hermundu-' lorum sermo fiat, parti m incuriae cuidam scriptoris deberi videntur. Digna, quae commemorentur, sunt haec. Apud Livium fere semper populus Romanus Quiritium dici tu l', apud Gellium vel Cincium tantum populus Romanus. Porro Livius praebet unam sententiam, quam GeUia:::; omnino omittit, verba "senatusque populi Romani Quiritium censuit consensit conseivit, ut beUum eum Priscis Latinis fieret". Quae igitur speeies formulae iu libris ipsis fnerit, utrnm ea, quam GeUiu!! an ea quam Livius tradit, pro certo adfirmari nequit. Videtuì' vero hic Livio maior fides habenda. Certe non est, CUI' Livius totam illam sententiam integram de suo addiderit.

17 Formulam vero in hostia ferienda., ubi foedus fit; usitatam docet fr. 22 = Liv. I, 24. Runc Iocum Livianum de foedere inter Romanos et Albanos per fetiales icto non tantum quod ad verba sollemnia attinet, quibus fetialem Livius utentem facit, sedetiam in eis, quae ad totum ritum describendum et exponendum dicuntur, llisi quae clarissime historicum indicant, ut "id est sanciendum foedus", "quae Iongo effata carmine non operae est 1'0ferre" ex vetustis commentariis sumptum esse elucet vel inde quod Spurius Fusius (non "Furius" ut postea) pater patratus nominatul'. Ad quos autem commentarios magis videantur pertinere ista quam ad pontificales, quippe cum tam multa ad ius sacrum spectautia insint in isto Ioco? Prorsus idem est de alio lo co Liviano I, 38, 2 = fr. 23, ubi Collatiam in deditionem a Romanis accipi Livius narrat, ipsa deditionis formula a11ata. Quamquam l'ex Romanorum cum Iegatis colloquens inducitur, tamen cl'edendum est, verba eius a fetialibus composita fuisse vel saltem fetialibus, quibus praeterea sine dubio etiam quidam ritus sollemnes in ista re obeundi erant, demandatum fuisse, ut illa vel'ba rite proferenda curarent. Ipsa illa verbosa diligenti a in enumerandis rebus, quae deduntur, qua ne quid per incuriam omittatur, postremo divina humanaque omnia comprehenduntur, sacerdotalem anxietatem sapere mihi videtur. Rabemus autem deditionis prorsus alius generis, ubi duces Romanorum, qui apud furculas Caudinas foedlls turpissimum cum Samnitibus spoponderallt, formulam qua per fetiaIem A. Cornelium Arvinam illos hostibus dedebantj fr.24 = Liv. IX, 10. Illest in libris pOlltificiis quatenus ad homines spectallt, etiam Iocus de augure, fr. 25 = Servo A. VII, 190. De quo Ioco iam supra verba feci. Spectat ad picum, quem domi hahuisse augurem libri pOlltificales illdicant secundum Servium. Nominatur igitur alìquid, quod semper praesto esse dehet auguri ad officia auguralia perficienda, sicuti scriptum vidimus loco illo Gelliano (X, 15, 14) struem ac fertum, quibus sacrificabatur Iovi, etiam ad lectum flamillis Dialis apponi oportuisse. Ex bis fragmentis divinare quodammodo licet, quid

18 fere de sacerdotibus continuerint libri pontificum vel qualia decreta ad sacerdotes pertinentia facta sint a pontiticibus. Fuei'ant puto scripta potissimum haec: res quaedam ad sacerdotium certum quoddam suscipiendum necessariae, ut ex eis, qua e de virginibus Vestae invenimus, colligi potest, porro vestitus reliquaque ad cultum corpol'is pertinentia, et quomodo in publico versandum esset; uti ex eis, quae de flamine Diali audivimus, licet coicere, porro eae l'es quaead . disciplinam exercendam vel ad sacra cuiusdam sacerdotis propria necessariae erant, ut picus auguri opus erat, deinceps ipsa officia ut ex fetialium ime, ima quoque, ut ex flaminum apparet. Denique etiam poenas fuisse constitutas, si quis officio suo neglegenter fungeretur aut legibus ipsius sacerdotio impositis non obediens esset, apparet ex illa lege de Vestalis virginis incesto in atrio Libertatis adfixa. Haec vero ad singulos sacerdotes vel singula collegia particulatim referre et longum est et pro huius commentationis conailio non ita necessarium. B.

De locis.

Varronis divisionem secutus nunc de eis fragmentis disseram quae ad loca sacra pertinent. Ille ubi de locis sacrisverba fecit, secundum Augustiv. VI, 3 primum de saceHis, tum de sacris aedibus, postremo de locis religiosis egit. De his geueribus sacro rum locorum recte iuter se discernendis post Luebbertum (commentatt. pontif. 34 sqq.) nuperrime et mea quidem sententia clarissime egit Bouché-Leclercq, les Pontifes de l' aucienne Rome p. 132 sqq. Hoc loco sufficiet brevissime dicere, quid significent ista tria vocabula. Qua in re in universum cum Bouché-Leclercqio cousentio. Sacellum est secuudum Trebatium ap. Gell. VII, 12 et Fest. p. 318 locus deo sacratus cum ara, sed sine tecto. Non video, cur illi duo loci iuter se pugnent, id quo
19 longius a sacro sacellum quam a flagro flagellum distat. Notum est, Romanos saepenumero deminutiva sine notione parvitatis quadam cum voluptate adbibuisse idque ul'banum visum esse; vide Reisigium, Vorles. iib. lat. Sprachwiss. § 103; cf. etiam Iordanum, Topogr. d. Stadt RQm II, 280. - Sacras aedes Boucbé -Leclercq p. 136 non inepte dicit nihil aliud esse nisi "une modification du sacellulTl". Sacrae quoqueaedis maxima pars sub divo erat; solum sacrarium i. e. locus, ubi sacra asservabantul' vel reponebantur (SeI·v. A. XII, 199. Dig. I, 8, 9, 2) sub tecto erat. - Denique locorum religiosorum naturam l'ecte Luebbert comm. pont. p. 50 nisus potissimum definitione Aeli Galli ap. E'est. p. 278 ita declarat, ut sint lo ca "non tam rituum verboi'umque sollemnitate quam pia bominum Bolli· citudine et tacita quadam deorum immortalium custodia quasi obsaepta religione et a profana vulgi eontagione remota, ita ut, si quis ibi feeisset, quod faeere non liceret, eius non ad magistratuum officium, verum ad ipSUlll deorum numen castigatio pertinere videretul'''. Sil11iliter Bouché-Leclel'cq p. 147 de bac l'e disputato Quae quodam iure pro fragmentis librorum pontificiorum, quae bue pertilleant, haberi possunt, non ita multa quidem sunt, sed co maioris momenti, quod pars eorum ipsis librorum pontificiol'um verbis tradita esse videtur. Ac primum quidem, quod ad sacella attinet, habemus celebria illa monumenta librorum saerOl'um Romanol'um, quae breviter fragmenta Argeorum solent vocari, quaeque exstant apnd Varronem ùe 1. 1. V, 47-54 = fr. 26. Quae ibi Vano tradit, ut scripta in sacris Argeorum (V,50) vel in sacrificiis Argeornm (V,51), Mmo iam duùitaverit, qui n ex libris pontificiis sumpta sint, praesertim cum Argeorum sacra non modo sub summo arbitrio pontificum essent, sed etiam ad ipsol'um offida pertinerent nec infimum inter ea locum haberent. Nam Vano V, 83 etiam nomen pontificum derivat a faciendo ponte sublieio, unde illa scirpea simulaera, qui bus et ipsis Argeis nomen erat, in Tibel'im dei ci solebant (Vano VII, 44). Cf. etiam Liv. I, 21, 5, ubi eomrnemOl'antur "loea sacris faciendis, quae Argeos pontifices vocant".

20 Iam si quaeris, quid insit in istis Argcorum fragmentis, quae vocantur, nihil praebent nisi indices accuratissimos illorum sacellorum, ubi sita sint, accuratissimos dico, quia non solum co11is vel mons, in quo quodque sacellum erat, sed etiam proxima vicinitas, si ve via quaedam sive lucus sive aedes, diluèide indicata erat. Dt primum illorum fragmentorum consideremus, praemissa est vox Ceroliensis, qui locus est in regione Suburana (v. VarI'. 1. 1. § 47), quam prirnam illorum quatuor regionum Servianarum Varro nominat 1. 1. § 45. Quod sequitur vocabulum "quarticeps" loco nominis numeralis est, ut princeps et ea vocabula, quae in sequentibus fragmentis occurrunt, terticeps, quarticeps, sexticeps. Quod ad è'n'!wl' attinet, maxime arridet mihi, quod apud Pau1. p. 75 s. v. Deincipem legitur: "Deinèipem antiqui dicebant proxime quemque captum, ut prinèipem prirnum captum". Inde enim colligi potest, terticipem esse tertium captum etc. Definitur igitur in reliquiis sacrorum Argeorum per eiusmodi vocabula pl'imum, tertium, quartum in singulis regioni bus sacellum, vel locus, in quo sacellum est. Secundum locum, cuius forte apud Varronem nulla mentio fit, deincipem fuisse nominatum, quae est suspicio Rocperi (lucubratt. pontif. p.23 n. 78), et mihi satis probabile videtur, quia vocabulum "deinceps" tanquam uomen adiectivum usurpari glossa Pauli (p. 75) modo allata adfirmatur; "secundiceps" contra, quod Iordanus (Topogr. II, 240) mavult scribi, quamvis non sine analogia, tamen novum est. Sequitur, ut ium dixi, fusior descriptio 10cÌ, nempe cui aedi vel via e vei luco finitimum sit hoc illudve sacellum. Erant autem sena in singulis regionibus, quae' quatuor erant, sacel1a Argeorum, cum apud Varronem V, 45 non septem et XX, sed quatuor et XX legendum esse, cum ex aliis causis, tum ex Val'l'onis (VII, 44) ipsius testimoniò, ubi de XXIV simulacris ilIis scirpeis vel'ba iacit, appareat. Itaque in regione quaque scripta fuisse omnia sex ista sacella simili modo atque Varro de nonnullis tradit putandum est. Sane ea, quae hic Varro ex sacris Argeorum tradit, nonnullis locÌs corrupta sunt, sed non adeo, ut Iordanus vult, qui, mihi quidem plura iusto vexavisse videtur. Accedit quod obscuritas rei quam maximarn modestiam in hoc loco Varroniano

21 castigando commendato Quamquam laudi viri docti de sacris Argeorum comparatae minime obtrectaverim. In primae regionis quarto sacrario nomen Ceroliensis retinendum videtur aut potius ex codieum parum fluctuantibus scripturis colligendull1. Plura de hoc Ioco nusquam edocemur. Quae sequuntur, in codicibus scribuntur: "quarticeps circa Minervium qua in Caelio monte itur in Tabernola est". "In Caeliomontem" restituit Iordanus, adferens adiectivum "Caeliomont(anus)" e fastis Capitolinis a. 298, ubi consul Sp. Verginius Caelimontanus nominatur, et comparans formationesyocabuiorum ut albogalerus, sacriportus. Contra "itur" cum Muellero in "iter" mutarim, quia, si "in TabernoIa" ad sacellum ipsum referendum esset, Vano post vocabulum quarticeps posuisset, mea quidem sententia; cf. "princeps Exquilis" in secundae regionis primo, "sexticeps in vico Insteiano" in tertiae regionis sexto sacello. Sensus est: iter per vicum Tabernolam fert in Caeliomontem. In regione secunda vocabulum "Exquilis" retineo, quod Iordanus l. L p. 244 sine idonea causa, ut puto, pro giossemate habet. Sit snpervacaneum; nihil refert; in religioni bus ne quid delinquatur, verbis non parcitur. Ceterum haud scio an sic res explicari possit, ut in primo cuiusque regionis sacrario .scriptum fuerit post numerum nomen quoque regionis, quod hine ad cetera suppleretur. Utrum"ouls" cum Muellero an "cis" eum Corssenio eKrit. Nachr. 302) et Iordano scribendum sit, diffieillimum dictu est. Neque enim sine momento est, quod, ut ait Iordanus, archaismi talis in codicum scriptura nullum vestigium est. Nihilominus ego illud ouIs, quod certe traditae scripturae proximum est, adhuc retineam. In secundae regionis tertio et quarto sacello (§ 50) mihi scribendum videtur, ut codices praebent. Iordanus offendit in In co Exquilino bis repetito. Sed cnm Iordanus ipse p. 260 confiteatur, Exquilini luci sitUlll non magis quam Poetelii declarari posse, quid iuris ei, illud voeabulum uno altero ve loeo suspeetum habendi? In quinto sacello eiusdem regionis id tantum cum Muellero pro certo habeo, ante vocabulum Exquilinis aliquid excidisse;

22 praeterea vocabulum ipsum pro corrupto habeo. Plus dicere non licet pl'iusquarn de luco Foetelio melior lux effulserit. Deest in secunda regione commemoratio secundi sacrarii. Quod v€risimillimum est situm fuisse et ipsum in Oppio monte. :~am quoniam primum, tertium, quartum in eo sita sunt, sel'ies mire interrumperetur, si secundum sacrarium aliubi positum :'Uisset. Aliter Muellerus ad h. 1. censet. In tm·tia regione (§ 51) primum et secundum sacl'arium fuisse in colle Viminali, et Iordano p. 263 et mihi certissimum videtur. Nam Varro, postquam de Viminali colle, qui est primus ex quinque collibus regionis tertiae, verba fecit, de Quirinali agit, cuius nomen coniunctarum regionum nomina obliterasse dicit, sciIicet collium Salutaris, Mutialis, Latiaris, in quibus quartnm, quintum, sextum sacellum Argeorum sunt, cum tertium sit in colle Quil'inaIi. Quid igitur restat, nisi ut primum sacrarium certe, ob magnitudinem autem coIIis ViminaIis, ex lordani et mea sententi a , etiam secundum in Viminali fuerint? In tertiae regionis quarto sacrario Muelleri "adversum est Apollinar" pro certo habeo; cf. lordanum p. 265. Sed analogiae gratia transposuerim verba "cis aedem Salutis" et "adversum est ApolIinar". In quinto sacrario "collis MutiaIis" legendum cum codi cibus, qui iuter "Mutialis" et "Mucialis" fluctuant; cogitandum puto est de deo Mutio veI de dca Mutia, quod unum ex innumeris ilIis numinibus indigitamelltorum fuisse potesti cf. Ambrosch, Studien und Andeutungen im Gebiet des altrom. Bodens u. Cultus, p. 156; qui comparat Catium patrem, qui catos i. e. acutos facit (v. Augustin. d. c. d. IV, 21). Si verum· hoc sit, deus Mutius simile negotium habeat atque dea Paventia de pavore infantium nominata; cf. Augustin. d. c. d. IV, 11. In tel'tiae regionis sextosacl'ario collis Latiaris a love Latiari nominatus est. In vico "Insteianoll , non "Instelano" scribendum cl. Liv. XXIV, 10 in vico Insteio. "Auraculum" iam Turnebus corl'C'xit in auguracuIum, quod Bunsen, Beschl'eib. v. Rom, p. 699, et Iordanus, p. 264, pl'obant.

23 Verba "aedificium solum est" Iordanus p. 288 sq. mire explicat. Vertit enim cum C. O. Muellero (in Boettigeri Archaeol. u. Kunst, p. 90) "dies ist alleinein Gebaude", suspicans ille quidem, reliqua tria et viginti sacraria intra delubra aedium, quae nominantur, fuisse, non ipsa fuisse aedificia. Quis lloc credat, unum sacrarium a ceteris tam diversum fuisse omnibus! Ego nilliI obstare puto, quominus "aedificium solum" sumatur ea significatione, ut indicet aedificium a ceteris separatum. Nam quamquam, ubi lo ca sola nominantur, et apud scriptorés prosae orationis, et apud poetas, "solus" fere idem significat atque Germanicum vocabulum "einsam", tamen haec nihiI nisi translata significatio est, ex propria et principali "aIlein, einzeln" derivata. Nec illud obstat, quod sacellum ilIud in vico Insteiano est: nam in summo, ergo in fine vici, ad fastigium collis dicitur esse; quare facile a continua serie aedificiorum aliquantum distare poterat. In quarta regione praescripta nomina "Germalense" et "Veliense" offensioni sunto Iam Iordanus p. 245 Varroni quandam incuriam sub finem huius excerptionis ex sacris Argeorum attribui t ideoque censuit, aut "Germalensis" et" Veliensis" sciI. mons, aut, quod etiam magis ei probatur, Germalus et Velia *) scribendum esse. Quod mibi quoque videtur. Incuria quaedam Varronis fOl'tasse inest in eo quoque, quod in duo bus bis extremis sacrariis enarrandis post aedem, apud quam sacellum quoddamest, nibil aliud dicit eiusmodi ut in antecedentibus. Primum, secundum, tertium, quartum quartae regionis sacellum fuisse suspicor in Palatio, quod praeter Germalum et Veliam nullas alias eius regionis adfert Varro partes. Denique in quartae regionis sexto sacrario vel'ba "in Velia" post "penatium" ponere maluerim quam cum Iordano glossema iudicare. Nam supra modum garrulus glossator putandus est, qui ad vocabulum Veliae vel Veliensis addat explicationis causa "in Velia". Contra aedes deum penatium in Velia etiam apud Liv.__ XLV, 16 memoratur. *) Potius Veliae secundum Varr. 1. 1. § 54.

24 Est igitur in bis fragmentis Argeorum, quae vocantur, ordo pompae illius, quae instituebatur ad Argeorum sacella seu, ut apud Ovid. fast. III, 791 et Gell. X, 15, 30 legitur, ad Argeos. Atqui bis per annum feriae Argeorum celebrantur) ut ni fallor omnes praeter Roeperum (lucubratt. pont. p. 25) existimant, unae mense Martio, XVII et XVI. Kal. Apr., aIterae Id. Maiia. Cum vero dudum notum sit, Id, l\faiis i\lud sacrificium simu~ lacrorum scirpeorum oblatum esse (cf. Dion. I, 38), quomodo Argei mense Martio colerentur in incerto erat, Iordanus igitur (p, 286)) ut mihi videtur, satis ingeniose excogitavit, mense Martioilla simulacra ad saCl'aria comportata, deinde Idibus Maiis illinc ad pontem sublicium arcessita esse, ut in amnem Tiberim deicerentur. Decreverunt igitur pontifices perantiquo sane tempore, secundum quem ordinem ad singula sacral'ia ire oporteret atque notarunt situm eorum, Qui ol'do in iIlia fragmentis quamvis mutilatus praesto est. Ceterum non adeo maneus est ille ordo pompae, ut non saltem nonnulla eum probabilitate quadam restitui possint, ut iam nonnuIlis loeis monstravi. Sane ex prima regione nihil nisi primi, quarti, sexti sacrarii situm novimus ex Varr", de I. I. V, 46. 47. 48. In secunda regione quinque saCl'aria descripta habemus, quod. superest ubi fuel'it, supra (p. 22) vidimus, Similiter in tertia et quarta regione ea saCl'aria, quae Vano non adfel't, ubi sita essent, concludere conati sumus. De indole huius indicis Argeorum iam supra nonnulla dixi. Nomen .coIIis vel montis vel vaIlis, ut Suburae, sin e . iunctul'a sequitur numerus sacelli expressus per nomen quoddam in -ceps exiens, denique accuratior descriptio loci, cum dicatlir fere semper Iucus quidam vel aedes proxime sita vel via quaedam. Nam ilIa vel'ba "sinistra via secundum moerum est" (§ 50), "dexteriol' via in Tabernola est", "via dexterior in Figulinis est" (eadem paragrapho), ego ita intellego, ut sit uberior explicatio situs loci) cum Iordanus p. 249 putet illa verba scripta fuisse ad viam pompae monstrandam. Si haec esset causa, non apparet, CUI' e tribus tantum sacelIis via monstrata fuerit, nisi forte quis in unaquaque paene selltelltia lacullam maiorem statuit.

25 Si vero quis dixerit, Varronis interfuisse tantum, ut eorum Iocornm, quae describit, nomina ex sacris Argeorum adferret, ne iIlis quidem lo cis commemoratio viae, quae ex saérario aliquo ingredienda erat pompae, opus fuit. Verba "ubi aeditumus habere solet", quae bis occurrunt (§ 50 et § 52), non nego ita posse sumi, ut Iordanus p. 287 vult, nempe ut non aedificium proprium fuerit, sed in domo aeditumi sacra illa asservata sin t; sed ob earo rem, nisum praeterea incerta satis interpretatione verborum "aedificium salurn est", denique commemoratione delubri semel facta putare, omnes Argeos praeter unum in delubris aediuro, quae nominantur, vei in ipso domicilio aeditumi co11oeatos fuisse, nimis audax coniectura mihi videtur. Restat ut ostendam, quo fere nexu tradita verba in decreto ilIo pontificum de sacris Argeorum scripta fuisse putem. Sace11a Argeorum sunto numero XXIV disposita regioni bus quatuor. Prima est regio Suburana, in qua "Caelius mons princeps (Argeus vel sacrarium) etc. "Ceroliensis quarticeps etc. Secunda regio est Exquilina, in qua Oppius mons, princeps etc. Oppius mons, deinceps etc. Oppius mons, terticeps etc. etc. Valde dubium est, num omnium sacellorum et sacrarum aedium et locorum religiosorum situs tam accurate scriptus fuerit in libris pontificum; in Argeis, quorum numerus satis magnus erat, talis descriptio necessaria erat ideoque in decretum de sacris Argeorum ea recepta est. Sane et orda pompae facile poterat turbari, nisi suum quodque sacellum numerum habebat. Alterum genus fragmento rum ad loca pertinentium sunt ea, quibus leges quaedam eorum proferuntur. Mosenim erat, ut in aede vei ara dedicanda consecrandaque iura quaedam Iegesque constituerentur, et praeeunte pontifice per magistratUffi dedicantem pronuntiarentur; de qua re infra accuratius disserendum erit. Plenas leges dedicationum et consecrationum non habemus, nisi quae titulis quarundam ararum vel aedium

26 in provinciis Romanis dedicatarum consecratarumque servatae sunto Quae cum magnam partem inter se concinant, exemplum quoddam exstitisse in librjs pontificum colligo. Sunt illae leges dedicationum in Orellii sylloge inscriptionum sub n.2488-2490; et quamquam omnes tres inscriptiones ad inferiorem aetatem referendae sunt, prima ad a. 11, altera ad a. 137p. Cbr., tertia ad a.58 a. Chr. (cf. Mommsen in C. 1. L. 603 et 1. R; N. 6011), tamen cum sollemnia verba tum commemoratio legum, "quae arae Dianae in Aventino sunt" (quae quidem a . Servi o Tullio rege dicebatur constituta esse), iam antiquitus pontificum decretum de legibus dedicationum et consecrationum. fuisse docet. Priusquam vero de univcrsa snmma harum legum verba faciam, ea fragmenta, quae ad Romana sacella vel sacras aedes pertinent, producere liceat. Orda est idem, quem supra secutus sum, ordo deorum, quorum primus est Ianns. Fr. 27 = Varro de 1. 1. V, 165 agit de sacello Iani vel de porta Iani Gemini, de quo secundum Pisol1em annalium sCl'iptorem ius a Numa institutum erat, ut esset aperta semper nisi cum bellum esset nusquam. Conferendi sunt loci ut Servo A. I, 291 et 294, Liv. I, 19, ubi de causa' illius legis disseritur. Demonstl'are autem supra conatus sum, leges Numae ad sacra pertinentes nihil uisi pontificiorum libro rum antiquissimam partem esse. De Opis Consiviae sacrario agit fr. 28 = VarI'. VI, 21; quodiam nunc adfero, quia Ops Consivia, Saturni uxor, Iani Consivii quodammodo similis est. Sacrarium illud ideo artum (nam sic cum Iordano, Topogr. p. 272 pro "actum" est legendum) dicitur, "ut eo praeter virgines Vestales et sacerdotem publicum introeat nemo". Dcinde adfertur lex, secundum quam in introeundo suffibulum habere non licet. Habemus etiam de Iunone legem, et ipsam a Numa Pompilio constitutam, qua paelices ara Iunonis excluduntur et poena eis destinatur. Est fr. 29 = PauI. p. 222. Leges dedicationis arae Dianae in Aventino summatim Dionysius tradito Nam cum IV, 26 narret, quomodo Servius Tullius Latinos ad saCl'llm illlld constitllendum commoverit, explicans, asyIum esse condendllm sumptu communi atque in

27 annuis conventibus· publicè privatimque sacrificanduffi, offensas iuter aliquas civitates obortas a ceteris disceptandas et diiudicandas esse, puto, Dionysium, si non ad vel'bum expl'essisse, tamen generatim comprehendisse, quae columnae aeneae incisa se quogue vidisse eodem capite profitetur. Porro fl'. 30 = Vano VII, 84 magis generalis sententiae est, cum de aliquot sacris ac sacellis, non de certo uno agatur. Probibetur scortearum rerum usus. N escio an cum hoc fragménto conferendum sit illud supra nOlllinatum fr. 29 = PauI. p. 222, cum scorta etiam paclices vocentur secundum ipsius Varronis VII, 84 testimonium; cf. Fest. p. 330 ab Ursino suppletulll. Praeterca passim commemoratur, quid in hoc illove sacrario sit licitum vetitumve, cum non pro fragrnentis tales loci habendi sint; cf. l\facrob. Sat. I, 12, 25 de uan vini in tempIo Bonae Deae non nisi sub nomine lactis licito, de ara Pudicitiae plebeiae, quam eodem ferme ritn ac Pudicitiam patriciam coli Livius X, 23 tradidit: "ut nulla nisi spectatae pudicitiae matrona et quae uni viro nupta fuissct ius sacrificii haberet". Simili a praecel'ta innumeris lo cis traduntur. Si cum istis legibus dedicationum vel consecrationum ararum aediumque illos titulos in pl'OVillCiis Romanis inventos (cf. p. 26) comparamus, quod mea quidem sententia fieri potest sine ulla dubitatione, praescribe bantur (cf. OreU. 2488 et 2490) nomina consulum, annus dedicationis et dies (OreU. 2489 et 2488), describebantur fines vel rcgiones lo ci sacri, quomodo pecuniae donatae administrandae essent, quae sacrificia fieri deberent et a quibus personis, cum nonnuUae pel'sonae vel l'es in quibusdam sacris excluderentur, ut de I unonis ara vidimus et de aliquot sacellis; etiam si cui loco sacro asyli ius attrìbutum erat, ut arae Dianae in Aventino. Haec fere videntur fuisse, quae in legibus dedicationum scripta erant. N ec tamen omnium locorum sacrorum tales leges exstitisse, docet Fest. p. 189: "huius aedis lex nulla exstat". Elvers, de inr. sacro monumentis p. 8, adfert etiam Plin. ep. X, 58: "An putes aedem, cui nulla lex dieta est, salva religione posse transferri?" Intel'dum autelll ut in ilIo titulo Narbonensi (OrelI. 2489) et in Salonensi (OreU. 2490),

28 quos attuli, ad leges vetustiorum aedium ararumve, ut arae Dianae in Aventino, recursum est. Similiter etiam de lo cis 1'eligiosis, quorum naturam supra p.19 secundum Luebbertum declaravi, decreta quaedam pontificum exstitisse puto vel ob id ipsum, quia praeterquam quod omnino nihil profani ibi agere licebat, nonnullis locis religiosis singulari cautione opus fuisse traditur, velut in Doliolis (Vano de 1. l. V, 157. Liv.V, 40,8), imprimis in sepulcris, quae erat maxima pars locorum religioso rum. Quorum plurima iura religiosa fuisseapparet ex Cic. de lego TI, 22, 57: "Priusquam in os iniecta gleba est, locus ille, uhi crematulll est corpus, nihil babet religionis; iniecta gleba tumulus vocatur, ac tum denique multa religiosa iura complectitur" *). Sane multa ex boe iure sepulcrorum apud iureconsultos, ut apud Ulpianum, Pomponium, Marcianum in nonnullis partibus corporis iuris civilis inveniuntur; sed quamvis magnain partem ex iure pontificio ea sumpta sint, tamen tralatio non eiusmodi est, ut ista fragmentis libro rum pontificiorum merito adnumerem. Itaque hic locus ad consilium huiusce commenta· tiunculae non amplius pertinere mihi videtur. Nonnullos locos congessit Luebbertus in libello suo p. 54 sqq. Haec de locis religiosis. Quibus hoc tantum addiderim, me credere in numerum eorum etiam ea loca referenda esse, quae sancta vocantur, ut moenia. C. De temporibus. Si tempora sacra spectas, fiebat sin e dubio saepius, ut l'es nova vel inopinata animos anxios commoveret ad pontifices consulendos iique ferias novasdecernerent habendas itaque pontificum commentarii novis decretis etiam atque etiam augerentur. Exemplo est fr. 35 = GelI. II, 28, 3, ubi de feriis ob terra e motum celebrandis sermo est. Reru ita sehabere puto. Constitisse inter omnes videtur in tali re ferias esse habendas. Aliquis autem eas polluerat piaculumque contraxerat; ergo sacrificium offerendum erat. Nesciebant cui; pontifices consulti decreverunt, "hostiam si deo si deae esse immolandam". *) Vahleni lectionem secutus sum.

29 Quod decretum, ut esset in posterum exemplum, inseruerunt commentariis suis pontifices. Simili modo haud dubie illa decreta de quibusdam diebus, qui atri declarati sunt, nata commentariisque inserta sunt; dico ita 11t ob aliquam calarnitatem, cuius causa non innotuerat, vel omnino ob aliquam religionem pontifices consulerentur eique aliquid statuerent. Istiusmodi est illud decretum, quo omnes dies postridie Kalendas Nonas Idus atri sunt iudicati. Cuius decreti et Verrius Flaccus apud Gell. V, 17, 2 et Cassius Hemina ap. Macr.· I, 16, 24 (= fr. 37 A. et fr. 37 B.) mentionem faciunt. Causa erant clades ad Alliam ct ad Cremeram acceptae, ob quas consultus haruspex Aqninius invenit, Q.Sulpicium tribnnum ad Alliam pugnatul'Um sacrificasse postridie . Idus Quinctiles. Tum pontifices dies non solurn postridie Idns, sed etiam postridie Kalendas et N onas atros iudicarunt, "ut neqne proeliares neque puri neque comitiales essent", sicut apud Macrobium legimus. Recte igitur mibi videtur Muellerus Panlum p. 179 s. v. Nonarum erroris arguere, dieentein ipsos dies Nonarum, Iduum, Kalendarum atros esse iudieatos ideoqne nuptiis alienos esse. Perverti t Paulns sine dubio sententiam Festi, qui dixerat certe, nuptiis alienos esse istos dies propterea qnod dies vel Idus vel Nonas vel Kalendas sequens ut ater sacrificio a nova nupta obeundo non idoneus esset. Sic putandum est, etiam si qui ludi vel scaenici vel Circenses instituebantur ex decreto pontificum, id conscriptum esse. VarI'o quem in disponendis fragmentis adhuc secutus sum, seeundum Augustin. d. c. d. VI, 3 tl'ibus libris antiquitatum divinarum agebat de temporibus, i. e. secundurn scriptorem illum ecclesiasticum de diebus festis. Quorum librorum primus secundum eundem testem de feriis, alter de Iudis Circensi bus, de Iudis scaenicis tertius scriptus erat. Dies diis dicati appelIantur festi eMacI'. I, 16, 2); "profesti bominibus ob administrandam rem privatam publieamque concessi". Feriae autem fere idem signifieant quod dies festi; sed non ita, ut omnes feriae etiam dies festi sint; cf. PauI. p. 86: "aliae (sc. feriae) erant sine die festo, ut nundinae, aliae cum festo ut Saturnalia, quibus adiungebantur epulationes ex proventu fetus

30 pecorum frugumque". Quocum lo co si 'comparas Servo G. 1,268: "feriae deorum causa instituuntul', festi dieshominum quoque", is scriptor primo obtutu nec cum illo loco Pauli satis congruere videtur et cum Macrobiano discordare. Sed quod ad Pauli glossam attinet, contradictio nulla est; nam Ilic est verus sensus: feria e per se' deorum causa instituuntur, festi dies autem cum quibusdam fel'iis coniuncti, quoniam eis et epulae et ludi insunt (Macr. I, 16, 3), hominum quoque causa. Particula "quoque" in lo co Serviano significare videtur, diebus . festis, qui omnes feriati sunt, praeter deorum cultum etiam hominibus aliquid deberi. Ex Macrobiano autem loco videmus, festol'um diel'um notionem inferioribus temporibus latinitatis latius patuisse, ita ut omnes dies diis dicatos comprebenderet opponereturque diebus profestis i. e. vitae profanae datis. Quae etiam Bouché -Leclercqii p. 114 sententia esse videtur. Sic apparet, ad ùuo genera temporum decreta pontificum spectare: ad ferias, quae proprie vocantur i. e. eas, quae sin e festo die sunt, porro ad I udos, turo Circenses, turo scaenicos. Iam quaeritur quid sit statuendum de diebus religiosis ,qui saepenumero commemorantur, non minus quam de diebus atl'is. Ego cl'ediderim et.iam de iis in libris pontificum decreta exsti~ tisse, nempe quotiescunque dies aliquis ateI' vel religiosus iudicatus est a pontificibus, id in libris eOl'um notatum esse. Exemplum iam commemoravi, dediebus omnibus postridie Kal. Non. Id. atris iudicandis: fr. 37 A. = Gell. V, 17, 2 et fr. 37 B. = Macrob. I, 16, 24. Pl'aeterea sine dubio etiam in fastis sacerdotalibus per totum annum digestis talis l'es adnotabatul'. Naro pl'aetel' dies fastos, nefastos, cndotel'cisos etiaro atri die~ indicati crant. Quamquam in antiquissimis calendariis secundum Momrosenium in C. I. L. I, 373 dies religiosi cum nefastis eongruere videntur, seilieet ita, ut ante omnia pl'ohibeatur, ne quis lege nevc eum populo agat, deinde etiam intenuittantul', quantum fieri possit, illis diebus negotia publica privataque, maxime nova ne ineipiantur. Postea vero demum iIli atri dies, qui vocantur, aeeesserunt, qui religiosi habebantur aut ob calamitates publicas iisdem diebus factas aut ob caerimonias tristes, quarum et ipsarum

31 causa memoria quarundam rerum, sed obscurata Iongo tempore fuisse videtur; cf. Bouché-Leclercq p. 130. In fronte huius partis fragmentorulll, quae de temporibus agunt, posuerim ea fraglllenta, quibus traditur, quid Jeriis universis liceat, ut potissimulll illud fr. 31 a Colum. de r. r. II, 22, 2 sqq. servatum. Continet hoc fragmentum magnum numerum praeceptorum de actionibus ad rem rusticalll pertinentibus', quae feriis vei licitae vei vetitae sint. Cf. Macr. I, 7, 8. I, 15, 21. III, 3, lO. Hinc clarissillle videmus, qualll anxii fuerint veteres pontifices in constituendis Iegibus ad sacra spectantibus. Nam ut rusticis Ieges dabant de segetibus faciendis, de pratis irrigandis ac siciliendis, de fructibus aut cogendis aut non cogendis, de pecoribus tractandis itemque de pOlllis et permultis aliis rebus rusticis, quas enumerare longulll est, sic etiam de reliquis vitae humanae rebus et actionibus similiter provi disse eos verisimile est, siquidem etiam de facibus incidendis deque candelis sebandis Columella (l. 1.) auctore scripserunt. Sed haec nimia, ut videtur, providentia ipsa, ne vei minutissimae l'es neglegerentur, essentne licitae necne, in causa erat, cur ius pontificium periret et, ut ita dicam, fabula fieret. Pontifices non poterant facere, quin in multis rebus necessitati cederent. Pontifex Scaevola ipse, ut ait Macr. I, 16, 11, quaerenti, quid feriis agi liceret, respondit: "guod praetermissum 110ceret." Est sane formula latius patentis sententiae, quae certe facile et ut ita dicam ad Iibitum extcndi poterat. Aliquanto distinctior est definitio quaedam a Servio ad Georg. I, 272 tradita, disciplinarum pontificalium peritos adfirmare "ea die festo sin e piaculo posse fieri, quae supra terram sunt, vei quae omissa nocent, vei quae ad honorem deorum pertinent, et quidquid fieri . sin e institutione novi operis pote8t." Sed ne haec quidcm definitio sufficit, ut elucet. Cf. Colum. 1. I. et Macrob. III, 3, 10 sq. Audimus, lanarum causa lavari oves, nisi propter medicinam, vetari, candelas sebare permitti. Ad mud sane non omnes istae definitiones quadranti negue enim ad honorem deorum fit, ut Iaventur ovesi cetera quadranti nempe quod et supra terram et sine institutione novi operis Dt atque omissum nocet, Sed nonne idem de sebandis caudelis dici potest? Est igitur

32 illa definitio aut pontificum quorundam disciplinae $uae in voluminosa copia inopiam confitentium aut hominum luns pontificii non tam peritornm, quam Servius dicit. Mibi illud videtur. Haec de praeceptis ad ferias ulliversas spectantibus. De feriis pl'ivatis habemus dno fragmenta ad fcrias denicales, quae sunt ex propriis familiarum, pertinentia. Dico Servo G. I, 272 = fr. 32 A: "feriis denicalibns aquam in pratum ducere nisi legitimam, non licet, ceteris ferÌÌs omnes aquas licet deducere." Columella II, 22, 5 = fr. 32 B etiam aliud fragmentum servavit de feriis denicalibus, mulos iungere non licere feriis istis ceteris licere. Invenimus similes leges etiam in legibus ad ferias universe pertinentibus; sed illie feriarum deuicalium nulla mentio iit; fortasse igitur etiam nonnulla alia ceteris feriis licita feriis denicalibus non permittebantur. Novimus porro decreta pontificulll de feriis praecidaneis, quae l'uri ante messem habehantur (fl·. 33 = GelI. IV, 6, lO) et de feriis ob terrae motnm habendis (fl'. 35 = Gell. H, 28, 3). Similiter de l'eliquis ferÌÌs privatis ut de sollemnitate togae plll'ae, de sponsalibus, de nuptiis, de sacris gentiliciis et aliis aut specialia aut, si hoc non opus erat, generalia decreta pontificum puto fuisse tumde rebus licitis, tum de iHicitis. Denique de publicis feriis decreta pontificum exstitisse ex eis, quae adhuc disputaviml1s, facile ql1isque videt. Quam. quam perpauea bue pertillelltia traduntur, babemus tamen fragmentum 'satis generalis sententiae, quoniam de omnibus feriis publicis valet: fr. 36 = Colum. de r. r. II, 22, 4: "feriis publicis hominem mortuum sepelire non licet." Quod ad ipsa nomina feriarum attinet, non omittendum, nonnullas apud pontifices a nominibus vulgaribus diversa nomina babuisRe; cf. Macr. I, 4.• 15: Masurius etiam secundo Fastol'um: "Liberalium dies", inquit, "a pontificibus agonillill Martiale appellatul'." Etiam in hac parte de singulis feriis singularia praecepta fuisse, quamquam certum fragmentum non tl'aditur, docet Macr. Sat. I, lO, 1 : "Bellum Saturnalibus sumere nefas habitum, poenas a nocente isdem diebus exigere piaculare est." Cetel'um secundum

33 Servii locum supl'a laudatulll (ad Georg. 1,272) praeter nomen ferial'um sacerdotem vel sacerdotes et diem adscriptos fuisse putandum est. De diebus si ve atris sive religiosis iam supra . nonnulla protuli, fragmentis 37 A et 37 B = GelI. V, 17, 2 et Macr. I, 16, 24 nominatis. Quod autell1 ad ultill1am purtem temporull1 de quibus nunc sermo erat att.inet, etiam in ludis opus fuisse videtur, leges quasdam dare sive ad sumptum minuendum si ve ad lasciviam coercendam: Cic. de leg. II, 9, 22 fortasse ad tale decretum respicit. . D. De sacrorum ratione. Restat locus sane maximi momenti idemque difficillimus de ratione sacrorllm imprimis sacrificiol'llm in quibus quain multa {)1.lServanda fuerint de genere hostiarum, de gestibus sacerdotllm, dc verbis sollemnibus in sacrificando deque aliis rebus, ei qui vel oùiter antiqllitatull1 Romanarull1 auetores cognovit, dubium esse non potest. ClImque sacrificium ipsum nihil aliud sit nisi l'es quaedam sacrata i. e. deo data, cumque etiam alias l'es deo darent vel sacrarent, verisimile est, etiam de ipsis consccrationibus fuisse decreta pontificum, nempe quomodo l'es consecraretur i. e. sacra fieret. Nam in bac quoque re et ritns quidam ct sollemnia verùa vel formulae adbibebantur. Nec dennitio quaedam universalis defuisse videtur secundum fr. 38 = Servo EcI. VII, 31: "Sane in libris sacrorum refertur sacrum dici, quod rite sacratur, ut aedes, arae (sic ego scribo pro areae cl. Fest. 321) simulacra, dona." Cf. alias definitiones vocubuli illius apud Servo A. X, 419, imprimis vero Galli Aelii ap. Fest. p. 321; quocum congruit fere Marcian. in Dig. I, 8, G § 3. Legebatur in libris pOl1tificiis, quae l'es consecrari possent; quarum l1ol1l1ullae supra nominatae sunto Cf. fr. 39 A. = Servo A. III, 287: "Scie11dum inter sacratas l'es etiam dona esse, sicnt in libris sacro rum invel1itur, quae tamdiu dona dici possunt, quamdiu non profanentur." Quocum loco ad verbum paene coit fl'. 39 B = Servo A. IX, 4·08: "quae tamdiu dona dici poterant, quamdiu non profana fierent, sicuti in libris sacrorum refertur." Etiam ex Cic. de lego II, 9, 22: "ne

34 quis agrum consecrato" fortasse coneludendum est, simile· decretum in libris pontifieum exstitisse. In ea re, de qua nune sermo est ,etiam ritus quid,am vel potius gestus opus fuisse, qui certe a pontifieibus in libris sacris enarrati erant, apparet ex loeo quodam Ciceronia.no, qui quidem non ipse in fragmentis numerandus est: Cie. p. dom; 46, 121, ubi de dedieatione agitur: "Postem teneri in dedicatione oportere videor audisse templi". Audivit puto ex pontifiee. Cf. Servo Georg. III, 16: "Qui templum dieabat postem tenens. dare se dicebat numini quod ab illo neeesse fuerat iam teneri et ab humano iure discedere." Nihil porro magis consentaneum est, quam aliquoties id ipsum esse quaesitum, reete aliquid conseeratum dedicatumve esse t neene. Et Ci cero quidem de domo 53, 136 = fr.· 41 et 42 narrat quaedaul responsa pontifieum de dedieationibusnon rectefactis. Similis sententiae est illud deeretum pontifieum de ipsius Ciceronis domo a Clodio dir uta, cuius aream Clodius diis conseerare in animo habuit; quod deeretum adfert Cie. ad Att· IV, 2, 3 = fl'. 43. Adiungo his deeretis de conseerationibus dedieationibusve decreta nonnulla de votis quac ut apparet cum consecl'ationibus arte cohaerent. Et in decreta quidem de votis quae proprie dicuntur, referam nonnulla vota ad bellum pertinentia, quae consentaneum est, magis digna visa esse seriptoribus quae tmderentur quam vota privata. Sie ex anno 200 a. Cbr. n. cum ad bellum Macedonicum pl'ofectul'us esset exercitus Romanus et ludos antea donumque vovere vellent, Liv. XXXI, 9 (= fr. 44) tradit responsum Licinii pontificis maximi negantis, "ex incerta pecunia voveri debel·e". Sed non tam hoc puto insertum' esse commentariis pontificum quam collegii sententiam pontifici maximo contradicentis, "posse l'ectiusque etiam esse", scilicet ex incerta pecunia voveri. Satis callide enim mihi videntur cognovisse pontifices, illa sententia servata, paene nunquam posse a proficiscentibus ad bellum. voveri quidquam, quoniam cuiusque· belli pl'aeda incerta est; timebant vero puto pontifices, qui mentes hominum religione captas tenere studebant, ne quando

35 populus, cum Dullis votis susceptis sua ipsius ope et auxilio vincere se. identidem vidisset ,superstitiones istas varias deponeret pontificumque artificiosam ac multiplicem disciplinam inluderet. Cum fr. 44 = Liv. XXXI, 9 facile comparari potest fr. 45 = Liv. XXXIX, 5; .legimus, nibil ad religionem pertinere, quanta impensa in ludosfiat. Cuius autem modi fuerit tale votum ipsum, demonstrant verba, qui bus M.' Acilius Glabrio consu1 ad bellum Syriacum profecturus ludos lovi et dona vovit "praeeunte", ut ait Liv. XXXVI, 2 = fr. 46, "P. Licinio pontifice maximo." Verba haec sunt: "Si duel1um quod cum rege Antiocho sumi populus iussit,id ex sententia senatus populique Romani confectum erit, tum tibi, Iuppiter, populus Romanus ludos magllos dies decem continuos faciet, donaque ad omnia pulvinaria dabuntur de pecunia, quantam senatus decl'evel'it. Quisquis magistratus eos ludos quando ubique faxit, bi Iudi recte facti douaque data recte sunto." Potel'ant sane baec verba, tum demum in certam quandam rerum condicionem composita, exemplo esse postea, quotiescunquc in bellum profecturi aliquid vovere volebant. Nibil ellim aliucI in eis in est, quam bello isto bene gesto ludos et dona datum iri, de pecunia postea a senatu decernenda; a quo ubi quando ilIud fiat, nibil referre. Etialll illius voti celeberrimi, quod ver sacrum vocatur, inde ab antiquissimis temporibus apud ltaliae populos usitati (cf. Dion. I, 16) quod tamen uisi populi iussu suscipi non solebat (cf. Liv. XXII, 10 et XXXIII, 44), habemus formulam, quae populo suhiecta est a. 217 a. Cbr. n., apud Liv. XXII, 10 = fr. 47 in qua formula post uominatos populos, quibuscum popu10 Romano bellum est, summa cum diligentia describitur, quid offereudum si t, cum et bic nt supra (Liv. XXXVI, 2 = fr. 46) persona sacrificanti s, tempus et ratio sacrificandi nullius momenti esse dicatur. Etiam Liv. XXXIV, 44 = fr. 48 pro frag!nento talis decreti pontificalis de vere sacro haberi quodam iure potest. Nam in ilIo senatus consulto, quod Livius commemorat, latere videtur, ut Bouché -Leclercq p. 168 animadvertit, decretum pontificale; imprimis definitio illa, ver sacrum esse pecus

36 natum iuter Kal. Martias et pridie' Kal. Maias P. Cornelio et Ti. Sempronio eonsulibus, ad pontifices referenda videtur. Vota sane multifariam, imp~imis apud Livium commemorantur, sed plerumque ita tantum, ut breviter quid votum sit indicetur, nulla formula allata nullisque verbis sollemnibus, quam ob rem in fragmenta re cip ere ea nolui. Contra certi cuiusdam generis votorum, quod et ipsum in bellis Romanorum usu veniebat, devotionis habemus formulam, qua Livio (VIII, 9 = fr. 49) teste P. Decius a. 340 a. Chr. n. se devovit. Quocum lo co Liviano conferendus est alius locus Livianus X, 28 = fr. 50, ubi Decium minorem a. 295 a. Chr. devovisse sc Livius tradit, eadem quidem precatione, ut olim patrem, tamen quibusdam verbis adiectis "secundum sollemnes precationes", ut ait Livius. Quod interpretor, praepositionem "secundum" de ordine sumens; puto enim, post verba "Tellurique dovoveo" Cv. Liv. VIII, 9 = fr. 49) adiecisse Decium minorem: "agens prae me formidinem ae fugam caedemque ac cruorem, caelestium inferorum iras, contacturus funebri bus diris signa tela arma hostium, locusque idem meae pestis ac Gallorum ac Samnitium e l'it. " Alia exempla devotionum, quae in commentariis pontificum perscripta esse credam, non novi, praeter illud carmen, quo Gallis in urbem irrumpentibus eOI> qui curules magistratus gesserant, devovisse se praeeunte M. Fabio pontifiee maximo Liv. V, 41 tradit i quod fortasse cum multis aliis scriptis Ccf. Liv. VI, l) incensa urbe interiit. Porro necesse est credamus alio quodam posteriore,. ut videtur, tempore, quod definiri non facile potest, decretum pontificum factum esse de devotione substitutiva, qua imperator non semet ipsum, sed quem volebat ex legione Romana scripta devovebat; ad tale quoddam decretum respicere videntur, quae Liv. VIII, lO, 11 = fr. 51 adicit eis, quae de devotiolle Decii maioris protulit. Videntur digna, quaein fragmentis commentari~rull1 pontificum numerentur vel ob id ipsum, quod Liv. VIII, lI, 1 dicit, se ea "verhis ipsis ut tradita nuncupataque sunt" rcfene. Nuncupandi verbum vero, in votis potissimum sollell1ne (cf. Fest. p. 173) demonstl'are videtur, eadell1 fere vel'ba esse, quibus pontifiees in illo decreto con-

37 cipiendo usi sunto Etiam illa "probe factum videri", fas non esse", "divinum pure faciet" pontifìcalem disciplinam satis indicant. Denique commemorandum est illud genus devotionis, quae cum evocatione deorum urbis alicuius hostilis est coniuncta, qua hostes devoventur, et ipsa satis antiqua, quoniam iam in Veiorum expugnatione usurpata est. Antecedere tali devotioni oportet, ut iam indicavi, evocationem deorum populi hostilis, et ipsam sollemni formula conceptam. Et Macrob. III, 9, 7 sq. = fr. 52 tradit formulam a pontificibus in evocatione deorum Cartbag'iniensinm conceptam non minus quam eam qua bostes ipsi Diti patri, Veiovi, Manibus devoventur: Macr. III, 9, 10 sq. = fl'. 53. Sane et baec et illa eiusmodi est, ut in unaquaque evocatiolle adhibel'i possint; illa enim dii urbis hostium Carthaginiensium invitantur ut hostes deserant et Romam veniant, denique tempIa Iudique voventur; hac quidquid mali alieui populo accidere potest, hostibus ut immittant, Dis pater, Veiovis, Manes orantur. Credas igitur eas formulas, ut tunc primllm usurpatae essent, in commentariis conscriptas semper esse adhibitas novasque non accessisse formulas. Tamen ex Macrobii l. 1. § 10 verbis "ollis Iegibus qui bus quandoque sunt maxime hostes devoti" coniecerim, etiam aliarum evocationum et cum eis coniunctarum devotionum carmina conscripta commentariisque pontificum inserta esse. Quod vero ad iusiurandum attinet, quod et ipsum BoucbéLeclercq p. 169 in votis numerat, cum constet ex obsecratione et exsecratione, probabile quidem est, id quoque pontifìcum iurisdictioni temporibus priscis subiectum fuisse atque etiam in iureinrando militum, quo iurabant milites scripti, se· stato die adfuturos esse, quae excusationes essent licitae (Gell. XVl, 4) a pontificum collegio statntum videtl1r. Tamen certa decreta non babemus ad iusiurandum pertinentia, quae commentariorum fragmentis inserantur. Haec de fragmentis commentariorum pontificiorum, quae ad consecrationes, dedicationes, vota et quae cum iis cohaerent, sunt referenda. Iam dicam de eis fragmentis quae de ipsis sacris vel sacrificiis agunt. Sacra privata et publica ut Varro seorsim

38 tractabo; praemittam autem nonnulla fragmenta, q uae tam generaIem sensum prae se ferunt, ut et ad privata et ad publica sacra quadrent. Sunt enimgeneralia praecepta de habitu hostiarum, de gestll sacerdotum in sacrificiis. Habes exempla. De habitu hostiarum praeceptum quoddam sacrum sub Numae nomine traditur, fr. 54 = Plin. n. h. XXXII, 2, 20: "Numa constituit ut pisces qui squamosì non essent, ni pollucerent." Quocum Ioco conferas velim Fest. p. 253, ubi intei' muItas alias l'es, quas diis offere licet, etiam piscium squamosorum, uno scal'O excepto mentio fit. Similitel' Servo A. VI, 39 exponit, qual es esse debeant bidentes diis oblatae: "ne habeant caudam aculeatam, ne lil1guam l1igram, ne aurem fissam." Et Plinius quoque (VIII, 45, 70) de hostiis quibusdam a. sacrificiis excludendis verba facit. Cf. Coruncanii pontificis responsum de l'uminalibus hostiis, quas impuras dixit donec bidentes fierent; v. Plin. VIII, 51, 206 = fr. 55. Nonnulla alia praecepta de eis rebus, quae in sacrificiis opus sunt, praeter gestus sacerdotum et sollemnia verba adferuntul' a Plut. Num. 14, hic quoque sub Numae nomine, ubi fere semper libros pootificum subintellegere possumus. - fr. 56 = Servo Ecl. V, 66 de numero hostiarum et supernis et infernis diis offerendarum verba fiunt. Qui locus in ipsis fragmentis librorum pontificio l'11m numerandus est, quoniam libri pontificales ipsi nominantur. Cf. etiam Servo A. VIII, 103. de omnibus diis in unoquoque sacrificio invocandis. Satis generali a praecepta etiam sunt Atei Capitonis et Labeonis apud Macrob. III, lO, 3. 4. de quibusdam hostiis in Iovis vei aliorum deorum sacrificiis non admissis. De gesti bus autem hominum sacrificantium generaliaquaedam praecepta infuisse in libris pontificum, demonstrat Servo A. XII, 172, ubi disciplina caerimoniarum tangitur: "orientem spectare . . . . . eum, qui . esset precaturus." Etiam. Plut. Num. 14 gestus quosdam in precando observandos adfert. Et Servo A~ VI, 124 tradit, antiquos rogasse deos, ararum ansas tenentes. Cf. etiam de habitu sacrificantium Cic. de lego II, 8, 19: "Ad divos adeunto caste, pietatem adhibento, opes amovento." Quamquamfragmentum non est.

39 Multa praeterea sollemnia verba erant, quae in omnibus sacris usurpabantur. In ipsis fragmentis ea optimo iure numeral'i licet. Sed, ut sunt vel'b.a pontificalia, ea potius infra tractabo, ubi de singulal'ibus verbis, quae pro pontificalibus traduntur, agam. De sacris pt'ivatis, quae Fest. p. 245 ita inter se discernit, ut nominet sacra pro singulis hominibus, sacra familial'um, sacra gentilicia, habemus fragmenta tantum ad ius mariium pertinenti a , quod magnam partem, nempe quatenus non ad popularia sacra ut Parentali a spectat, saCl'orum privatorum, maxime familiarium sael'orum est. Vix enim inveniri potest pars iuris sacri Romanorum, in qua facHius quis piaculum eontrahat quam in iUl'e manium, quod, ut satis notum est, valde est artificiosum. Agit de eo uberius Luebbel't in comm. pont. Pl'aeeeperunt enim pontifiees, et cui iusta sepultura abneganda esset, indicato modo expiandi, si quis talem hominem sepelivisset (cf. fr. 57 = Servo A. XII, 603 et fr. 58 = Fest. p. 178, ubi lex Numae adfertur) et caerimonias explicuerunt, ubi illa non modo licita, sed necessaria erat (cf. fl'. 59 = Val'r. de lingua lat. V, 23 çI. Cic. de lego II, 22, 57), nempe de expositione cadaveris, de everriatol'is officiis (fr. 61 = Pau I. p. 77), de sacrificio porcae praesentaneae, de purgationibus familiae (cf. fl'. 62 = Cie. de lego II, 22, 57), de loco sepuleri (fl'. 63 A et B = Cic. de lego II, 23, 58); et sic sine dubio multa alia de iure manium decreta sunt a pontificibus. Quarn multa vero in talibus decretis a pontificibus provisa sint vel quanta cura in ea re usi sint pontifices, argumento est potissimum illud decl'etum P. Mucii Scaevolae pontificis (fl'. 62 = Cic. de lego II, 23, 57) de familia eius, qui in nave neeatus, deinde in mare pl'oiectus esset: "esse familiam pUl'am, quod os supra terram non exstaret, porcam heredi esse contractam et habel1das triduum ferias; si in mari mortuus esset, eadem praeter piaculum et ferias." Non dubito, quin etiam de aliis rebus ad sacra privata, sive singulorum sive familiarum sive gentium pertinentibus decreta pontificum exstiteril1t, imprimis de piaculis et prodigiis. Servo A. IV, 646 dicit: "Scienùum si quid in caerimoniis non fuerit observatum, piaculum committi." Ergo si quis religione

40 quadam obstringebatur, dubius an Ìus caerimoniarum violasset vel neglexisset, ad pontifices rem deferebat, qui bus decernere curae erat, posset expiari piaculum necne. Cum doctrina de piaculis copulatum est caput prodigiorum, quoniam hoc tantum interest inter piaculum et prodigium, ut Bouché-Leclercq explicavit, quod illic commissum hominibus notum expiandum est, bic vero ira deorum aliquo modo indicatur, cum causa hominibus non appareat. Prodigia privatis locis observata pontifices, ad quos semper tales res ad diiudicandum velliebant, privati m procurare iubebant eum in cuius fundo erant observata, fortasse parvo sacrificio oblato velut catulo seu simili re. Contra prodigia publicis locis observata publice curari debebant. Decreta ante m pontificum de pro-. digiis iarn ex antiquissimis rei Romanae tempol'ibus fnisse, ex Livii verbis (I, 20) colligendum videtur, tradentis, Numam pontificibus demandasse, nt decernerent quae prodigi a fulminibus aliove quo vi su missa snsciperentur atque curarelltur. Ex sacris privatis restat ut inquiramus, quid libri pontificum continnerint de sacris pro familiis et de sacris gentiliciis. Ex Fest. p. 321 et Cic. de lego II, 9, 22, ubi de instituto pontificum verba fiunt, colligere possumus, si quis paterfamilias pro se suisque lJOsteris sacra eerti cuiusdam numinis suseipere volebat, pontifiees constituisse diem et Ioeum et, ut apparet, saerificia, quae offerrentur eaque ut sacra essent perpetua, libris suis inseruisse. Sic sacra gentilicia similiter ac sacra familiarum propria in libris pontificum scripta esse puto. Ac maximi quidem momenti erat videre, ne illa sacra ex nationibus a populo Romano superatis accepta, quae sacra ad certas quasdam gentes Romanas solebant transferri, perirentj de qui bus Cineius ap. Arnob. III, 38 verba facit. Commemorantur rassim a seriptoribus ta.Iia sacra gentium, interdum falso familiaria dieta, ut poreus propudianus gentis Claudiae proprium sacrifieinm apud Fest. p. 238 memoratur. Cf. Maerob. I, 16, 7 ubi de feriis familiae Claudiae vel Aemiliae seu Iuliae sive Corneliae agitur. Denique huc pertinet locusLÌe trallsferendis saeris gentilieiis. Etenim si quis ex una gente in alteram transibat arro-

41

gatione, suae gentis sacra relinquebat. Contra si quis veritus, ne sacra gentis perirent, id quod nisi cum summa religione non poterat fieri, alium quendam· ex alia gente adoptabat, tum sacra in hunc hominem transferebantur eique in posterum obsel'vanda erant. Similiter si quis heres fiebat, simul sacra quaedam fere semper suseipienda ei erant. Quae res in universum omnibus notae sunto Cum vero in singulis rebus plurima essent observanda, ut potissimum ex Cie. de lego II, § 48 sq. apparet, qui de hoc loco pontificii iuris compluries disputat, quamvis non ipsissimis, ut ita dicam, verbis librorum saerorum prolatis, de hoc loeo qui secundum ipsius Cieeronis verba latius patebat, in pontificum libris satis multa decreta fuisse probabile est. Quae Cato nonnullis locis libri de re rustica, imprimis capp. 132, 134, 139, 140, 141, tradit, praeeepta de quibusdam sacris rustieis, ut de lucis collucandis, de sacrificio lovis Dapalis, de porca praecidanea Cereri ante messim immolanda, de agris Iustrandis, addens ille etiam comprecationes quasdam l ea non magis pro veris fragmentis libl'orum pontificiorum habuerim quam leges sacras a Cicerone (de lego II) propositas. Imprimis comprecationes illas inter ipsos rusticos natas et in de a satis antiquis temporibus traditas duco; quas quidem Cato in libro ilIo eonscripsit. Quod denique ad sacra publica attinet, eonsentaneum est, de eis permulta decreta in pontifieuru libris fuisse, quia in saCl'is publicis rite observandis et obeundis positam putabant salutem reipublicae. Unum ex antiquissimis deeretis huc pertinentibus esse videtur illud, quo cautum est, ne suis nominibus dii Romani appellarentur. Nisi enim hoc iam antiquissimis temporibus decretum esset, sine dubio vera nomina innotuissent etiam hostibus; quod ipsum periculum vitare voluerunt; V. fr. 64 A = Servo A. II, 351 ("ne exaugurari possint") cl. fr. 64 B = Servo G. 1,498. Et ipsum summa aetate sine dubio est, quoniam ad Numam refertur, illud decretum de sacrando cum bubus capite eius, qui terminum exarasset: fr. 65 A. = Pau I. p. 368 et fr. 65 B. = Dion. HaI. II, 74. Quod vero Fest. p. 189 = fr. 66 A. tra di t , "pro primis spoliis bove, pro secundis soli-

42 taurilibus, pro tertiis agno publice fieri debere", dicens ea ex libris pontificum sumpta esse, addita Pompilii regis Lsecundum emendationem Ant. Augustini) lege opimorum spoliorum, quam etiam Plut. Marcell. 8 = fr. 66 B. adfert, ma verba nihil nisi excerptionem ex lege Numae, qua e dicitur, esse apparet. Alia decreta pontificum ad sacra publica spectantia non novi praeter mud, quod Liv. XXVII, 37 = fr. 67 adfert, de quo mox dicam. Sed verisimile est, ut iam supra dixi,pOlltifices de publicis sacris saepenumero aliquid decrevisse, velut de prodigiis, quae publice suscipiebantur, curandis. Eius~ modi est illud decretum pontificum a Livio l. l. traditum: "pontifices decrevisse, ut virgines ter novenae per urbem euntes carmen canerent." Decretum illud est ad procurandum prodigium taetrum, Frusinone nuntiatum, quod infans ibi quadrimo par et incertus, mas an femina esset, dicebatur natus esse. Unum adhuc locum (Cic. de rep. II, 31, 54 cl. Seno ep. 108) tractaverim, ubi pontificios libros indicare provocationem etiam a regibus fuisse narrat Cicero, cuius verba Seneca referto Quaeritur, cnr talis l'es ut provocatio, quae tota ad ius publicum pertinere videtur, pontificiis libris digna sit habita. Puto animo Ciceronis, cum ma scriberet, obversatam esse causaIIi Horatii illius, qni Tullo Hostilio regnante post Curiatios trigeminos singulari cel'tamine interfectos sororem suam ob intempestum sponsi Curiatii luctum necarat, deinde parricidii accusatus, perduellionis vero damnatus ad populum provocavit (cf. Liv. I, 26. Dion. III, 22. Fest. p. 297 S. V. sororium tigillum). Novimus enim hanc causam Horatianam unam ex regum temporibus, in qua provocatum est ad populum. Atqui audimus ex scriptoribus modo nominatis, pontificibus ad postremum demandatlUll esse, ut ob scelus Horatii placarent deos Horatiumque purgarent; deinde pontifices al'as lunoni Sororiae et lano Curiatio exstruxisse, sacrificia obtulisse, purg'ationes fecisse, Horatium sub iugum misisse constituisseque ut illa sacra genti Horatiae perpetua manerent. Mihi libri pontificii illo lo co significationem latius patentem habere videntur. Primum enim sin e dubio talis res, in qua aliquis ad populum provocarat atque etiam sub iugum missus erat, annalibus pontificum inserta est. Deinde vero licet credere, etiam in <

43 decretis pontificum eam rem perscriptam esse, quippe cum, si ex posteriore tempore condudi quid potest, verba Dionysii*) ita interpretanda esse verisimilesit: pontifices consultos, quibus purgationibus opus esset ad totum scelus abluendum, respondisse, sacris quibusdam nec non auguriis opus esse i quapropter etiam in augurales libros sive commentarios l'es illa recepta est, ut ex Cic. 1. 1. videmus. Sane dubium est., num omnibus Ms lods tota l'es tam accurate descripta fuerit, ut et duumviri perduellionis et provocatio Horatii et l'eli qua commemorarentur. Verisimile autem est, in annalibus pontificum rem fusius enarratam fuisse, quia in eis, ut ex Catonis verbis ap. GeU. II, 28, 6 concludi potest, etiam levissimi momenti l'es commemorabantur. In decretis pontificum nihil aliud nisi, quae ad ipsum decretum pertinebant velad ius sacrum alicuius momenti erant, esse conscriptum existimo. Iam in universum de decretis pontificum panca addam. Cognoscimus non paucis locis nihil nisi summam alÌcuius decreti, nunc l'ecta ·nunc obliqua oratione traditam. Causa decreti non ubique nuntiatur. Nihilominus fa cere non possumus, quin credamus unicuique decreto pontificum, quod commentariis inserebatur, quamvis brevem expositionem de condicione rerum, propterquam iUud decretum est factum, praemissam fuisse. De verbis autem talium expositionum quantopere dubitandum sit, docet illud decretum de diebus atris quibusdam aliter a Venio FIacco ap. Gell. V, 17, 2, aliter a Cassio Hemina ap. Macrobium I, 16, 24, aliter denique a Livio VI, 1 enarratum, quamquam tenoi' sententiae constato Qua in expositione annum quoque nominatum fuisse verisimile est, sicut in illa expositione Cassii Heminae ap. Macrobium videmus.

o

*) MET;rt1TE/L1!}(XIl'EVOr; (se. (Jrt6t}..EVr;) T;OVr; lE(>o<pav.ar; ÈlIÉÀEV6EV È~!aa6aa4tat &EOVr; T;E "a! ~at/Lovar; "aì "a-lhiQat 'Còv (Jv~Qa, olg vOll'og 'Covr; &"ovalovg <povovr; étrvltEtJ4trH lIa.fl'aQ/Loìs etc.

II. De singularibus verbis pontificalibus. Cum in colligendis fragmentis librorum pontificiorum passim etiam tales loci olJvenirent, ubi nihil nisi singulare verbum adfertur, quod dicitur pontificale esse, notavi ea, arbitratus ea quoque alicui usui fore, quamquam miuima tantum pars est thesauri illius verborum, quibus sacerdotes populi Romani et maxime pontifices in sacris uti solebant. Manifestum est ad illum thesaurum, quem dixi, omnia nomina numinum, feriarum, locorum saCrOrtUll, totius apparatus, qui ad sacra perpetranda adhibebatur, et innumera alia pertinere. Quarum rerum permultae traduntur, non ubique ~ero pontificum expressis verbis mentio fit. Equidem ea tantum in fragmentorum collectionem recipere volui, quae a scriptoribus, quos ad hoc opusculum conficiendum legi, ut pontificalia vel sacerdotalia adferuntur, vel, quod fere idem valet, quae illi scriptores invenisse se profitentur apud eos, qui commentarios iuris pontificum vel saltem libros de sacris -Romanorum scripserunt. Suspicari enim possumus cum magna veri specie, ubi adfertur verbum ex commentario docti alicuius viri ad ius pontificium pertinenti, tale verbum re vera esse pontificale, praesertim ubi manifestum est, verbum illud aliquam sacram rem vel locum vel tale quid indicare. Cf. Fest. p. 348 = fl'. 82 v. Spurcum vinum. Sane "spurcus" vocabulum non solum in sacris usurpatur; sed cum audiamus ex Festo, Antistium Labeonem in commentario suo iuris pontificii de spurco vino verba fecisse, colligere inde merito mihi videor, vocabulum spurcus in aliquo praecepto sacro esse adhibitum" ideoque illis verbis singularibus inserui. Et sic de aliis verbis singularibus, quae fragmentis adiunxi, iudicandum erit. Ad declaranda ea verba vix quidquam addendum erit, quippe cum scriptores ipsi, un de sumpta illa sunt, satis clare indicent sensum talium verborum.

45 Spectant autem verba haec ad sacerdotes, lo ca, tempol'a, porro ad ea, quae in sacrificando usui erant, tam ad instrumenta quam ad llOstias ceterumque apparatum, denique nonnulla etiam pertinent ad actiones sacras quasdam, quae propriis nomini bus adferri solebant, ut "februare" illud apud lo. Lydum de mens. IV, 20 = fl'. 124 A., "pol'ricel'e" de extis potissimum usitatum (Macr. III, 2, 3, 4 = fl'. 121 A. cl. Varr. de r. l'. I, 29 in fine = fr. 121 B) et alia. Subiungo his verbis singularibus nonnulla ali a, qnae, etsi sententiolae sunt, tamen in decretis non apte possunt numerari. Sunt enim nihil aliud nisi verba q llaedam sollemnia, q uae in plurimis actionibus sacl'is adhibebantur; tamen quaedam eius generis verba expressis veibis pontificalia dicuntur, ut illud D.otissimum ,,favete linguis" in Schol. Bem. ad Vel'g. Georg. IV, 230 = fr. 132 A. et Servo A. VIII, 173 = fr. 132 B. Quibuscum locis si comparas Paul. p. 222 S. V. Parcito = fr. 133, habes miram in Romanorum religione tam certis formulis obligata diversitatem. Quam rem' ego sic explico. "Parcito linguam" puto privatorum quorundum sacrorum fuisse, praesertim cum uni tantum personae, non pluribus, ut fere in sacl'is publicis, imperetur. "Favete linguis" publicis sacl'is attribuo, monente Cicerone de div. I § 102: "Rebus divinis, quae publice fierent, ut faverent linguis, imperabatur". Similem sententiolam in sacl'is usitatam Sel·v. A. VIU, 106 = fr. 134 tradito . Adnotat· ad verba "tura dabant", verbo sacrorum usum esse Vergilium; nam dici solitos esse in sacris: "Da quod debes de manu dextl'a aris". Porro ex precationibus quibusdam sumpta sunt fl'. 135 = Servo A. XII, 178 (ut melius iuvent, melius fOl·tullent) et fr. 136 = Servo A. III, 457 ("uti volens propitiusque") non minus quam fr. 137 A. = Servo A. IX, 641: "Macte .li) hoc vino illfel'Ìo esto". Quae verha in vino offerendo sollemnia etiam Cato de r. r. 132 et Arnob. adv. nato VII, 31 tradit.

*) Haee enim genuina lingnae sael'ae vox fuisse viùetnl', qllia longe saepius in ea formula vocativus "macte" quam nomiuativus legitur, inprimis apud priscum nee eontemnendum in talibus rebus Catonem l. 1.

46 Nonnullas alias eiusmodi sententiolas ex precationibuB sumptas, quia certorum. quorundum sacerdotum esse d~cuntur, eis singulalibus verbis pontificalibus. adscripsi, quae ad sacerdotes spectant. Servius paulo post illud decretumde dis ROe manis non Buis nominibus invocandis tradit precationem. ponti" ficum: fr. 70 A. = Servo A. II, 351: "Iuppiter optime maxime sivequo alio nomine te appellari volueris". Quam rem paene eisdem verbis alio lo co enarrat: Servo ad Aen. IV, 577 = fr. 70 B., nisiquod bic "Iuppiter omnipotens" appellatur, cum priore lo co "optime maxime" invocetur. Idem Servius ad A. II, 148 = fr. 71 verba, qui bus pontjfex maximus in pulvinaribus utitur, indicat; sed ut puto, non accurate. Neque enim prorsus eadem verba, qui bus Vergilius 1. l. utitur: "Vì- . gilasne deum gens? Aenea? vigila" pontificem maximum usurpasse credo, sed paulo mutata, sicut Vestales virgines ad regem sacrorum euntes solebant dicere: "Vigilasne rex? Vigila!" secundum Servo A. X, 228 = fr. 72. Etiam hoc loco ad verba Vergilii: "Vigilasne deum gens?" adnotat Servius, verba esse sacrorum. Alia verba, quae ex comprecationibus et ipsa petita esse videntur, ut Macr. I, 12, 6 ("ut annare perennareque com mode liceat"), num recte in pontificalium verborum numero ponantur dubito. Ac deorum quoque nomina quaedam ut apud pontifices usitata adferuntur, velut illud nomen Serrae, quod Tiberis proprium erat in sacris secundum Servo A. VIII, 63. Cf. Am~ brosch, fiber die Religionsblicher der Romer p. 40. Talia nomina sine dubio ad indigitamenta pertinent, quae partem singularem librol'um pontificio rum faciebant. Ceterum confer etiam Macr. I, 12, 21, 22. Quorum nominul11 inexhaustus fons scriptores ecclesiastici Augustinus, Amobius, Tertullianus, Lactantius sunt. Et paucis illis verbis pontificalibus duo potissimum coguoSCilllUS. Primum ex eis quoque perspicitur nimia, ut nobis videtur, Romanorum sacerdotum cura in inveniendis nomini bus, quae cuiusque rei propria sint, id quod potissimum multa ilIa nomina liborum, farcilllinum, aliarum rerum, quae offerebantur, demonstrant. Cf. potissimum Amob. ad nato VII, 24. Dein,d e,

47 magna cautione in l'eligionibus Romanos usos esse videmus, ne ullum verbum mali ominis pronuntial'ent in sacris; cf. "supponunt cultros" i. e. victimas caedunt apud Servo A. VI, 248 = fr. 117. Item "mactant" xa'l' elip"IfUrf!lÒV quasi magis angent; cf. Servo A. IV, 57 = fr. 120. Etiam "adolere", ut ex Servo A. I, 704 = fr. 123 A. videmus, xax' e{,p"I,turf!'òv dieitur pro cremare. Ceterum conferas veli m de eodem verbo Servo Ecl. VIII, 65 = fr. 123 C. et Scbol. Bern. App. ad Ed. VIII, 65= fr. 123 B. Ad postremum animadvertendum est, orationem librorum pontificiorum in univel'sum priscam fuisse, id quod ex vocibns nonnullis a me prolatis apparet, quae qui de m a posterioris aetatis sermone alienae sunt (cf. Fest. p. 250 = fr. 119; Macr. III, 2,3,4 = fr.12 lA.; Fest. p. 286 = fr. 114); et Cie. de or. I, 43, 193 clarissime testatur: "Et in omni iure civili et in pontificum libris et in XII tabulis antiquitatis effigies, quod et verborum prisca vetustas eognoscitur et actionum genéra quaedam maiorum consuetudinem vitamque declarant." Fragmenta ipsa nune quidem typis mandare non potui; spero autem fore utproximo tempore ea cum a,pparatu critico publicare liceat.

Vi t a.. Natus sum Paulus Preibisch d. XVI. mens Mart. a. h. s. LI. Suidnicii, in oppido Silesiae, patre Carolo ante hos quindecim annos defuncto, matre Augusta e gente Kuntsch, qua superstite gaudeo. Fidei addictus sum e'Vangelicae. Elementa litterarum in schola publica patriae meae didici, ad linguarum autem studia viI' ornatissimus Schneider, tunc temporis diaconus ad aedem S. Trinitatis Suidnicensem, benignissime me paravit. Undecim annos natus in qnintum ordinem gymnasii Suidnicensis, quod tunc auspiciis v. ilI. Julii Held florebat receptus sum. Octo annis post rectore Friede, v. ilI., maturitatis testimonium accepi, mox universitatem Lipsiensem studiis philologis operam navaturus petii. In civium academicorum numerum relatus sum rectore Zarncke, v. ilI. Lipsiae per quattuor semestria scholas audivÌ philologas et philosophas vv. ilI. Brockhaus, Georgii Curtii, Drobisch, Fricke, Lndovici Lange, Overbeck, Philippi, Ritschl, Zarncke, Zilleri interfuique per duo semestria exercitationibus proseminarii regii philologol'um a Lud. Lange recti et exercitationibus, quas idem vir doctus de antiquitatibus Romanis cum commilitonibus habebat. Lipsia me contuli in universitatem Viadrinam, fasces tenente v. ill. Haeser; ac statim in pl'oseminarii philol. sodales ab Augusto Reifferscheid, v. ill. , receptus, semestri peracto per anni spatium seminarii reg. philol., quod regebant Hertz et Reifferscheid, vv. ilI., sodalis ordinarius fui. Praeterea Vratislaviae scholas frequentavi vv. ill. Bluemner, Dilthey, Hertz, Neumann, Reifferscheid, Rossbaeh, Al wini Schultz. Denique libentissime confiteor, magnum fructum me percepisse tam ex palaeographicis exercitationibus a v. ili. Alw. Schultz gubernatis quam ex archaelogicis, quae duce Augusto Rossbach, v. ilI., in universitate Vratislaviensi haberi solent; quibus et ipsis per nOllnulla semestria adfui. Omnes autem hos studiorum meorum adiutores fautoresque grato semper animo amplectar.

T h e s e s. I. Tac. hist. I) 11 censeo scribendum: Africa ac legiones in ea interfecto Cio dio Macro contenta qualicumque principe post experimentum domini Neronis. 11. Cic. de domo sua 53) 136 scripserim: M. Aemilium, pontificem maxumum, pro collegio respondisse, nisi eum (se. C. Cassium censore m) populus Romanus nominatim praefecisset atque eius iussu faceret, non viderier recte posse dedicari. III. Colnm. de r. rust. II) 22) 3 lego: arbores serendi causa collo vel mulo cIitelIario adfene (se. ritus maiorum permittit), sed iumento (ex coni. Lipsii) advehere non permittitur nec apportatas serere. IV .. Soph. Ph. 691 coicio: ~,,> av~ii nv nf!0r10vf!or;, ovx lxwv {lar1w ovoi 7:W' Èyxwf!WV xaxoyBi'lova.

V. Soph. Ph. 782 vocabulum &Uà glossema puto additum oppositionis causa inter Neoptolemi et Philoctetae verba; versumque sic propono scribendum: JtJolxa, nai fl o " fl ~ &7:li).~ç li/JX~ 7:VX'!l'

VI. Gymnasiorum discipulis tempus scholis vacuum minime ita, ut praescribantur certae cuiusque diei horae ad opuscula scholastica conficienda, definiendum est.