Pogrzebacz Wittgensteina: opowieść o dziesięciominutowym sporze między dwoma wielkimi filozofami

DAVID EDMONDS JONN EIDINOW POGRZEBACZ WITTGENSTEINA

DAVID EDMONDS JOHN EIDINOW POGRZEBACZ WITTGENSTEINA OPOWIEŚĆ O DZIESIĘCIOMINUTOWYM SPORZE MIĘDZY DWOMA WIELKIMI FILOZOFAMI przełożył LECH NIEDZIELSKI

Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA

J

Tytuł oryginału: Wittgenstein's Poker The story of a ten-minute argument between two great philosophers Projekt okładki: Maciej Sadowski Redakcja: Ewa Woźniakowska Redakcja t e c h n i c z n a : Zbigniew Katafiasz Korekta: Janina Zgrzembska

Na okładce wykorzystano fragment obrazu Theo van Rysselberghe'a Wyklad

© 2001 by Deutsche Verlags-Anstalt. All rights reserved © for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2002 © for the Polish translation by Lech Niedzielski

ISBN 83-7200-992-9

Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA Warszawa 2002

Hannah

i Herbertowi Edmondsom oraz Elisabeth Eidinow

Wiem, że na świecie dzieją się dziwne Jest to jedno z moich niewielu

rzeczy.

doświadczeń,

jakie naprawdę w życiu poczyniłem. * Ludwig Wittgenstein Wielcy ludzie mogą popełniać wielkie

błędy.

Karl Popper

* Cytaty oznaczone gwiazdką przełożyła z języka niemieckiego Barbara Tarnas.

1 Pogrzebacz Na kształt histońi wpływają odkrycia, których dokonamy w przyszłości. Karl Popper W piątkowy wieczór d w u d z i e s t e g o piątego paździer­ n i k a 1946 r o k u K l u b N a u k M o r a l n y c h U n i w e r s y t e t u C a m b r i d g e - spotykająca się co t y d z i e ń g r u p a dys­ k u s y j n a złożona z filozofów i s t u d e n t ó w filozofii tej uczelni - miał j e d n o ze swych r e g u l a r n y c h zebrań. J a k zwykle członkowie K l u b u zgromadzili się o godzinie 20.30 w King's College w m i e s z k a n i u w Gibbs B u i l d i n g p o d n u m e r e m 3, mieszczącym się w klatce schodowej oznaczonej literą H. (Dalej miejsce to będzie o k r e ś l a n e s k r ó t e m „ H 3 " - przyp. tłum.). Tego wieczoru z a p r o s z o n y m p r e l e g e n t e m był dr Karl P o p p e r , k t ó r y przyjechał z L o n d y n u , aby wygłosić odczyt o niewinnie b r z m i ą c y m tytule: „Czy istnieją p r o b l e m y filozoficzne?". Wśród słuchaczy znajdował się przewodniczący K l u b u N a u k M o r a l n y c h L u d w i g Witt­ g e n s t e i n , wówczas profesor filozofii, u w a ż a n y przez wielu za najbłyskotliwszego filozofa swych czasów. O b e c n y był również B e r t r a n d Russell, filozof, powszech­ n i e z n a n y od dziesięcioleci j a k o wojujący polemista. P o p p e r został właśnie m i a n o w a n y n a s t a n o w i s k o wy­ kładowcy m e t o d y logicznej i naukowej w L o n d o n School of Economics. Pochodził o n z austriacko-żydowskiej

9

rodziny, a do Wielkiej Brytanii przybył n i e d a w n o ; lata wojny spędził j a k o wykładowca w Nowej Zelandii. The Open Society and Its Enemies (Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, PWN, 1993), bezlitosny p o g r o m totali­ t a r y z m u , dzieło, k t ó r e g o pisanie rozpoczął w d n i u w k r o ­ czenia do Austrii nazistowskiej armii, a u k o ń c z y ł po przesileniu się wojennej nawałnicy - ukazało się właśnie w Anglii. Książka n a t y c h m i a s t zjednała autorowi g r u p ę wielbicieli, w której znalazł się B e r t r a n d Russell. Był to j e d y n y p r z y p a d e k , gdy ci trzej wielcy filozofo­ wie - Russell, Wittgenstein i P o p p e r - znaleźli się j e d n o c z e ś n i e w t y m s a m y m miejscu i czasie. J e d n a k do dzisiejszego d n i a n i k t n i e potrafi d o k ł a d n i e ustalić, co się właściwie wydarzyło. J a s n e j e s t tylko to, że doszło do pełnej pasji w y m i a n y z d a ń m i ę d z y P o p p e r e m i Wittg e n s t e i n e m n a t e m a t podstawowej n a t u r y filozofii - czy rzeczywiście istnieją p r o b l e m y filozoficzne (Popper), czy po p r o s t u tylko zagadki (Wittgenstein). Spór t e n obrósł n a t y c h m i a s t legendą. W e d ł u g pierwszej wersji wydarzeń, P o p p e r i Wittgenstein toczyli bój o p r z e w a g ę w dyskusji z rozżarzonymi p o g r z e b a c z a m i w dłoniach. S a m P o p p e r w s p o m i n a ł później: „W zaskakująco krót­ k i m czasie o t r z y m a ł e m list z Nowej Zelandii z p y t a n i e m , czy to prawda, że Wittgenstein i ja w d a l i ś m y się w bójkę, uzbrojeni w pogrzebacze". Owe dziesięć l u b więcej m i n u t z dwudziestego piątego p a ź d z i e r n i k a 1946 r o k u wciąż jeszcze stanowi powód pełnej goryczy niezgody. P r z e d e w s z y s t k i m szczególnie istotna j e s t kwestia: czy Karl P o p p e r opublikował póź­ niej nieprawdziwą wersję t a m t y c h zdarzeń? Czy z a t e m kłamał? Jeśli t a k , to n i e chodziło t u o p r z y p a d k o w e u p i ę k ­ szanie faktów. Jeśli kłamał, to k ł a m s t w o miało za­ spokoić dwie największe ambicje j e g o życia: z a d a n i a k l ę s k i n a płaszczyźnie teoretycznej m o d n e j dwudzies-

10

towiecznej filozofii lingwistycznej oraz odniesienia oso­ bistego triumfu n a d W i t t g e n s t e i n e m - czarnoksięż­ n i k i e m , który był złym d u c h e m j e g o kariery. Relację P o p p e r a m o ż n a znaleźć w jego i n t e l e k t u a l n e j autobiografii, Unended Quest: An Intellectual Autobio­ graphy, wydanej w roku 1974 (Nieustanne poszukiwania: autobiografia intelektualna, Z n a k , 1997). Według tej wersji zdarzeń P o p p e r przedstawił wiele, j a k u t r z y m y ­ wał, r z e c z y w i s t y c h p r o b l e m ó w filozoficznych. Witt­ g e n s t e i n potępił j e wszystkie w czambuł. Popper wspomi­ na, j a k Wittgenstein „nerwowo bawił się pogrzebaczem", k t ó r y m w y m a c h i w a ł „niczym d y r y g e n t b a t u t ą dla pod­ kreślenia swych twierdzeń", a kiedy wyłoniła się kwestia zasad m o r a l n y c h , W i t t g e n s t e i n wezwał P o p p e r a , aby t e n podał j a k i ś ich przykład. „Odpowiedziałem: «Nie grozić pogrzebaczami zaproszonym prelegentom». W na­ stępstwie tego rozwścieczony Wittgenstein odrzucił pogrzebacz i w y p a d ł j a k b u r z a z sali, trzaskając za sobą drzwiami". P o śmierci P o p p e r a , w r o k u 1994, autorzy prasowych w s p o m n i e ń p o ś m i e r t n y c h podchwycili j e g o opowiastkę, przytaczając ją słowo w słowo (łącznie z błędną datą s p o t k a n i a - d w u d z i e s t y szósty, a nie d w u d z i e s t y piąty października). N a s t ę p n i e , mniej więcej trzy lata p o śmierci Poppera, rozprawa n a u k o w a n a j e g o t e m a t o p u b l i k o w a n a w p r a c a c h j e d n e j z najsłynniejszych instytucji Wielkiej Brytanii, A k a d e m i i Brytyjskiej (Bri­ tish Academy), zasadniczo powtórzyła tę samą kolejność zdarzeń. Ściągnęło to b u r z ę protestów n a głowę a u t o r a rozprawy, n a s t ę p c y P o p p e r a w LSE, profesora J o h n a Watkinsa, i spowodowało w y m i a n ę cierpkich listów n a ł a m a c h l o n d y ń s k i e g o „Times Literary S u p p l e m e n t " . Zagorzały zwolennik Wittgensteina, również obecny n a zebraniu, profesor P e t e r Geach, obwołał P o p p e r o w s k ą relację z tego s p o t k a n i a „kłamliwą od początku do

11

końca". Zarzut ten profesor Geach postawił nie po raz pierwszy. Kiedy do polemiki przyłączyli się inni świad­ kowie oraz późniejsi zwolennicy obu protagonistów, wywiązała się gwałtowna korespondencja. Te sprzeczne wersje zaprawione były smakowitą ironią. Powstały one między ludźmi zawodowo zajmu­ jącymi się bez reszty teoriami z zakresu epistemologii (podstaw wiedzy), poznania i prawdy. A przy tym dotyczyły kolejności zdarzeń, w których obie strony sporu były naocznymi świadkami wszystkich najważ­ niejszych zajść. Opowieść ta zawładnęła również wyobraźnią wielu pisarzy: żadna biografia, filozoficzna rozprawa czy po­ wieść dotycząca zarówno Poppera, jak i Wittgensteina nie wydaje się pełna bez - często ubarwionej - wersji tej historii. Osiągnęła ona status jeśli nie współczesnego, wielkomiejskiego mitu, to przynajmniej przypowieści o wieży z kości słoniowej. Skąd jednak taka złość w związku ze zdarzeniem, do którego doszło przed ponad półwieczem w niewielkiej salce skromnego uniwersyteckiego klubu, podczas spo­ ru na temat jakiejś tajemniczej kwestii? Wspomnienia z tego wieczoru pozostały żywe przez dziesięciolecia, koncentrując się jednak nie na skomplikowanej teorii filozoficznej czy na zderzeniu ideologii, lecz na zjad­ liwym dowcipie i wymachiwaniu czy niewymachiwaniu krótkim metalowym prętem.

Co ów incydent i jego następstwa mówią nam o Witt­ gensteinie i Popperze, o ich niezwykłych osobowoś­ ciach, ich wzajemnych stosunkach oraz o ich przekona­ niach? Jakie znaczenie miało to, że obaj pochodzili z findesieclowego Wiednia, obaj urodzili się w zasymi­ lowanych żydowskich rodzinach, choć dzieliła ich głę­ 12

boka przepaść majątkowa i wpływów? A co nam to zdarzenie mówi o samym sednie tej wieczornej debaty, czyli ich filozoficznej odrębności? Wittgenstein i Popper wywarli olbrzymi wpływ na nasz stosunek do podstawowych problemów cywilizacji, nauki i kultury oraz odwiecznych kwestii dotyczących granic naszej wiedzy, możliwości czynienia postępów w jej rozwijaniu, metod, jakimi powinniśmy być rządze­ ni, a także współczesnych zagadek na temat granic języka i jego znaczeń oraz tego, co leży poza tymi granicami. Każdy z nich wierzył w to, że uwolnił filozofię od jej dawnych błędów i że przyjął na siebie odpowie­ dzialność za jej przyszłość. Popper uważał Wittgensteina za głównego wroga filozofii. Jednak opowieść o po­ grzebaczu wznosi się ponad charaktery i przekonania antagonistów. Jest ona nieodłącznie związana z ich czasami, otwiera okno na burzliwą i tragiczną historię, która wytyczyła koleje życiowych losów i przywiodła obu do Cambridge. Jest również opowieścią o schizmie w dwudziestowiecznej filozofii, do jakiej doszło na tle znaczenia języka: o rozłamie między tymi, którzy trady­ cyjnefilozoficzneproblemy rozpoznawali jako uwikłania czysto lingwistyczne, a tymi, którzy uznawali, że prob­ lemy te przekraczają granice języka. Jest to wreszcie opowieść o lingwistycznej zagadce samej w sobie: do kogo i dlaczego Popper wypowiedział pewne słowa w tym pełnym świadków pomieszczeniu? Zanim jednak zaczniemy drążyć ich osobowości, historię oraz filozofię owych dziesięciu minut, przed­ stawmy to, co jest ustalone i pewne: miejsce, świadków i ujawnione przez nich wspomnienia.

2 Co pozostało w pamięci Wspomnienie: „Widzę jeszcze, jak siedzimy za tamtym stołem". Ale czy to jest ten sam obraz, który wówczas widziałem? I czy na pewno widzę stoi i mego przyjaciela z tej samej perspektywy co wówczas, a więc nie widzę siebie samego? Ludwig Wittgenstein

Gibbs B u i l d i n g j e s t masywną, surową klasyczną bryłą, wzniesioną z białego k a m i e n i a portlandzkiego, zaprojektowaną w r o k u 1723 przez J a m e s a Gibbsa. Dla college'u stanowił on gorszy wybór; pierwotny plan, autorstwa Nicholasa Hawksmoora, najlepszego architek­ ta t a m t y c h czasów, okazał się zbyt kosztowny, z a t e m owa niezwykła i wysoko ceniona powściągliwość w or­ n a m e n t y c e była konsekwencją kłopotów finansowych King's College. Jeśli się p a t r z y od strony ulicy, K i n g ' s P a r a d e , to H3 znajduje się w prawej części b u d y n k u , n a pierwszym piętrze. Odbijające odgłos k r o k ó w n a g i e d r e w n i a n e schody i gołe ściany zieją n i e g o ś c i n n y m c h ł o d e m . Po­ dwójne drzwi wiodą bezpośrednio do salonu. Dwa wyso­ kie o k n a w w y k u s z a c h z ł a w e c z k a m i wychodzą n a p r z e s t r o n n y i e l e g a n c k i główny dziedziniec uczelni oraz n a - wypełniającą widok z lewej s t r o n y - zbudowaną ze wspaniałego wapienia kaplicę H e n r y k a VI, najznakomit­ szy przykład a r c h i t e k t u r y późnego g o t y k u angielskiego.

14

W ciszy październikowego wieczoru śpiew słynnego c h ó r u królewskiego college'u przerwie s k u p i e n i e uni­ w e r s y t e c k i c h wykładowców. Główna osobliwość tego kilkudziesięcioletniego spo­ ru, k o m i n e k , o b u d o w a n y j e s t m a r m u r e m i zwieńczony d r e w n i a n y m r z e ź b i o n y m g z y m s e m . J e s t to niewielki żeliwny obiekt, bardziej w stylu The Road to Wigan Pier („Droga do Wigan Pier" George'a Orwella) niż Bńdeshead Revisited („Znowu w B r i d e s h e a d " G r a h a m a Greene'a). Na p r a w o od niego znajdują się drzwi d o dwóch mniejszych p o m i e s z c z e ń z w i d o k i e m n a rozległy t r a w n i k rozciągający się w dół, k u rzece Cam; w owym czasie mieściły się t a m gabinet i sypialnia, choć później sypialnia została przekształcona w drugi gabinet. W t a m ­ t y c h czasach i jeszcze w ciągu k i l k u n a s t ę p n y c h lat większość członków college'ow w C a m b r i d g e - zarówno s t u d e n t ó w , j a k wykładowców - przypuszczalnie prze­ m y k a ł a w szlafrokach przez dziedzińce do wspólnej łazienki. W r o k u 1946 z e w n ę t r z n a wspaniałość Gibbs B u i l d i n g n i e znajdowała odbicia w stanie j e g o pomieszczeń. Od zakończenia wojny upłynął zaledwie rok. W o k n a c h wciąż jeszcze wisiały rolety do zaciemnień, p a m i ą t k a p o n i e d a w n y m zagrożeniu ze strony niemieckiej Luft­ waffe. Farba n a ścianach była b r u d n a i łuszczyła się, m u r y prosiły się o malowanie. Aczkolwiek w H 3 miesz­ kał wykładowca R i c h a r d Braithwaite, było ono równie z a n i e d b a n e j a k cała reszta pomieszczeń w b u d y n k u - o b s k u r n e , p o k r y t e k u r z e m i zaśniedziałe. J e d y n y m źródłem ciepła były k o m i n k i - s y s t e m c e n t r a l n e g o ogrzewania i łazienki zainstalowano dopiero p o nie­ zwykle surowej zimie r o k u 1947, k i e d y to n a w e t w o d a zbierająca się w r u r a c h instalacji gazowej zamarzła i zablokowała j e - a m i e s z k a ń c y , poowijani w togi, uginali się pod w o r k a m i z węglem.

15

Zazwyczaj - n i e z a l e ż n i e od sławy p r e l e g e n t ó w - w Klubie pojawiało się m n i e j więcej piętnaście osób; z n a m i e n n e jest więc, że n a wykład dr. Poppera przyszło ich dwa razy tyle. Zbiorowisko osób złożone ze studentów, absolwentów i wykładowców t ł u m n i e wypełniało wszyst­ kie możliwe miejsca. Większość z tych, którzy późnym popołudniem uczestniczyli w s e m i n a r i u m Wittgensteina - odbywającym się w jego skromnie umeblowanym miesz­ kaniu w baszcie Whewell's Court, oddzielonej ulicą od wspaniałych wrót Trinity College, gdzie miał wykłady - przyłączyła się do niego w King's College. Prowadzone dwa razy w t y g o d n i u s e m i n a r i a t e do­ starczały ich u c z e s t n i k o m h i p n o t y c z n y c h wrażeń. Kiedy Wittgenstein zmagał się z j a k ą ś myślą, n a s t ę p o w a ł a d ł u g a chwila dręczącej ciszy, a n a s t ę p n i e - po sfor­ m u ł o w a n i u wypowiedzi - nagły w y b u c h dzikiej energii. S t u d e n t o m wolno było w tych s e m i n a r i a c h uczestniczyć j e d y n i e pod w a r u n k i e m , że n i e znajdą się t a m p o p r o s t u j a k o „turyści". T a m t e g o popołudnia, dwudzie­ stego piątego października, p e w i e n h i n d u s k i absolwent, Kanti S h a h , podczas s e m i n a r i u m sporządzał n o t a t k i . Wittgenstein zapragnął się dowiedzieć, co oznacza m ó ­ wienie do siebie. „Czy j e s t to coś m n i e j istotnego niż p r z e m a w i a n i e do kogoś? Czy to j e s t t a k , j a k b y p o r ó w n a ć zapis 2x2=4 n a b r u d n y m papierze z t a k i m s a m y m z a p i s e m n a papierze c z y s t y m ? " . J e d e n ze stu­ d e n t ó w p o d s u n ą ł p o r ó w n a n i e z „zamierającymi dźwię­ k a m i dzwonu, t a k że nie w i a d o m o już, czy się j e jeszcze słyszy, czy j u ż tylko wyobraża". Nie zrobiło to n a Wittgensteinie wrażenia. T y m c z a s e m p o przeciwległej stronie ulicy, w s a m y m Trinity College, w pokoju z a j m o w a n y m k i e d y ś przez sir Isaaca Newtona, P o p p e r i Russell pili c h i ń s k ą h e r b a t ę z cytryną, pogryzając b i s k w i t a m i . W t e n c h ł o d n y dzień obaj mieli u z a s a d n i o n y powód do wdzięczności za nie-

16

d a w n e uszczelnienie okien. Nie w i a d o m o , o czym roz­ mawiali, choć - w e d ł u g j e d n e j z relacji - mieli j a k o b y spiskować przeciw Wittgensteinowi.

N a szczęście filozofia najwyraźniej sprzyja długo­ wieczności: spośród trzydziestu o b e c n y c h wówczas, dziewięciu - dziś ponadsiedemdziesięcio- i osiemdzie­ sięciolatków - odpowiedziało listownie, telefonicznie, a p r z e d e w s z y s t k i m za p o ś r e d n i c t w e m poczty elektro­ nicznej ze wszystkich stron świata - od Anglii, Francji, Austrii po S t a n y Zjednoczone i Nową Z e l a n d i ę - n a apel o p r z e k a z a n i e w s p o m n i e ń związanych z t a m t y m wieczorem. Wśród n i c h znajduje się były sędzia angiel­ skiego Sądu Najwyższego sir J o h n Vinelott, w t y m s a m y m stopniu słynący ze swego cichego głosu, j a k i m przemawiał w sądzie, co z gwałtowności, z j a k ą od­ powiedział adwokatowi, k t ó r y poprosił go o głośniejsze wypowiedzi. J e s t pięciu profesorów. Profesor P e t e r M u n z przybył do King's z Nowej Zelandii i powrócił t a m , b y zostać w y b i t n y m u c z o n y m . J e g o książka pt. Our Knowledge of the Search for Knowledge („Nasza wiedza o p o s z u k i w a n i u wiedzy") zaczyna się od in­ c y d e n t u z pogrzebaczem: był to, pisał M u n z , „sym­ boliczny i - z p e r s p e k t y w y czasu - proroczy" k a m i e ń graniczny dwudziestowiecznej filozofii. Profesor S t e p h e n T o u l m i n to w y b i t n y filozof o roz­ ległych zainteresowaniach; jego k a r i e r ę a k a d e m i c k ą wieńczy praca d y d a k t y c z n a n a u n i w e r s y t e t a c h w Sta­ n a c h Zjednoczonych. J e s t a u t o r e m t a k i c h kluczowych dzieł, j a k n a p r z y k ł a d The Uses of Argument („Sposoby prowadzenia sporów"), a t a k ż e w s p ó ł a u t o r e m cieszącego się p o w o d z e n i e m r e w i z j o n i s t y c z n e g o t e k s t u o Wittg e n s t e i n i e , umieszczającego j e g o filozofię w k o n t e k ś c i e wiedeńskiej kultury i intelektualnego wrzenia okresu

17

fin de siecle'u. Kiedy był m ł o d y m p r a c o w n i k i e m n a u k o ­ w y m King's College, odrzucił stanowisko a s y s t e n t a Karla Poppera. Profesor P e t e r Geach, a u t o r y t e t w d z i e d z i n i e logiki i znawca d o r o b k u n i e m i e c k i e g o logika Gottloba F r e g e go (nie licząc w i e l u i n n y c h p r z e d m i o t ó w zainteresowa­ nia), w y k ł a d a ł n a u n i w e r s y t e c i e w B i r m i n g h a m , a na­ s t ę p n i e w L e e d s . Profesor M i c h a e l Wolff specjalizował się w w i k t o r i a ń s k i e j Anglii, a j e g o k a r i e r a a k a d e m i c k a zawiodła go d o S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h i s t a n o w i s k n a u n i w e r s y t e t a c h w I n d i a n i e i w M a s s a c h u s e t t s . Profesor Georg Kreisel, znakomity m a t e m a t y k , wykładał w Stanfordzie. W i t t g e n s t e i n n a z w a ł go najbardziej u t a l e n t o w a n y m filozofem i j e d n o c z e ś n i e m a t e m a t y ­ k i e m , j a k i e g o k i e d y k o l w i e k s p o t k a ł . P e t e r Gray-Lucas został u c z o n y m , a n a s t ę p n i e zajął się b i z n e s e m ; po­ czątkowo b y ł a to b r a n ż a stalowa, później b ł o n y foto­ graficzne, wreszcie produkcja papieru. S t e p h e n Plaister, który ożenił się owej mroźnej z i m y 1947 roku, został n a u c z y c i e l e m w szkole podstawowej, gdzie wykładał filologię klasyczną. Na specjalną u w a g ę zasługuje Wasfi Hidżab. W chwili fatalnego spotkania był s e k r e t a r z e m K l u b u N a u k Moral­ n y c h . Z funkcją tą, j a k powiada, n i e wiązał się jakikol­ w i e k rzeczywisty prestiż. H i d ż a b n i e p a m i ę t a nawet, j a k doszło do tego, że zajął to s t a n o w i s k o - być m o ż e po prostu przyszła n a niego kolej. J e g o p r a c a j a k o sek­ retarza polegała n a u s t a l a n i u t e r m i n ó w prelekcji w t y m s e m e s t r z e , co czynił w p o r o z u m i e n i u z ciałem p e d a g o ­ gicznym. Podczas swojej kadencji do odwiedzenia Cam­ b r i d g e zdołał n a m ó w i ć nie tylko P o p p e r a , ale t a k ż e człowieka, k t ó r y z Wiednia przywiózł do Anglii nowiny n a t e m a t logicznego pozytywizmu, A.J. Ayera. Występ p r z e d obliczem W i t t g e n s t e i n a Ayer zawsze uważał za „dopust boży", n i e m n i e j j e d n a k n a zaproszenie H i d ż a b a

18

odpowiedział, że z przyjemnością wygłosi prelekcję dla t e g o koła, jeśli n a w e t j e g o z d a n i e m „głoszona w Cam­ b r i d g e filozofia była b o g a t a w t e c h n i k i , lecz u b o g a w treści". „Świadczyło to", powiada H i d ż a b , „o skali j e g o wiedzy". J e g o przeżycia związane z C a m b r i d g e mówią wiele o Wittgensteinie. H i d ż a b przybył t a m w r a m a c h stypen­ d i u m z Jerozolimy, gdzie uczył m a t e m a t y k i w szkole średniej. Za cel postawił sobie z m i a n ę k i e r u n k u , rozpo­ czynając studia d o k t o r a n c k i e z filozofii. P o trzech latach wyjechał z n i e u k o ń c z o n y m d o k t o r a t e m . Popełnił błąd, k t ó r y okazał się fatalny dla jego ambicji: n i e bacząc n a wszelkie ostrzeżenia, m i ę d z y i n n y m i ze strony R i c h a r d a Braithwaite'a, poprosił Wittgensteina, aby został j e g o p r o m o t o r e m . K u z d u m i e n i u wszystkich W i t t g e n s t e i n wyraził zgodę. Wasfi d o s k o n a l e p a m i ę t a t e i n d y w i d u a l n e seminaria. Jeśli pogoda pozwalała, miały o n e c h a r a k t e r plenerowy. On, Wittgenstein oraz zaprzyjaźniona s t u d e n t k a Eliza­ b e t h A n s c o m b e , pogrążeni w dyskusji n a t e m a t filozofii religii, w n i e s k o ń c z o n o ś ć spacerowali wokół wypielęg­ nowanego ogrodu przy k w a t e r a c h wykładowców Trinity. „Jeśli p r a g n i e s z się dowiedzieć, czy k t o ś j e s t religijny, n i e pytaj go o to, a tylko obserwuj", powiedział Witt­ g e n s t e i n . W towarzystwie swego o p i e k u n a H i d ż a b po­ p a d a ł w z u p e ł n e odrętwienie wywołane zwyczajnym s t r a c h e m . J e d n a k to, że podzielał pasje swego starego mistrza, Hidżab - j a k s a m przyznaje - d e m o n s t r o w a ł czasem, k i e d y W i t t g e n s t e i n a przy n i m n i e było. Wittgenstein - w s p o m i n a dziś H i d ż a b - zburzył j e g o i n t e l e k t u a l n e f u n d a m e n t y , religijną w i a r ę i zdolność abstrakcyjnego m y ś l e n i a . H i d ż a b zaniechał pisania, ponieważ przez wiele lat p o opuszczeniu C a m b r i d g e odsuwał od siebie wszelką m y ś l o filozofii, i powrócił d o m a t e m a t y k i . Wittgenstein, powiada, „był niczym b o m b a

19

atomowa, j a k t o r n a d o - ludzie p o p r o s t u nie zdają sobie z tego sprawy". Niemniej j e d n a k Hidżab zachowuje wobec swego nauczyciela ową gorliwą lojalność, j a k ą Wittgenstein potrafił inspirować w ludziach. „Często się mówi, że cała filozofia to tylko przypis do Platona", powiada Hidżab, „ale dodaje się również: «aż do czasów Wittgensteina»". J e g o o d d a n i e mistrzowi zostało n a g r o d z o n e . W roku 1999 H i d ż a b wywołał sensację n a Wittgensteinowskiej konferencji w Austrii, gdzie, m i m o że w p e w n y m sensie burzył p r o g r a m obrad, p r z y z n a n o m u dwie d o d a t k o w e sesje, b y mógł przedstawić swoje roz­ p r a w y o m i s t r z u , k t ó r y m i zasłużył sobie n a pochwalną recenzję wielce poważnej „ N e u e Z u r i c h e r Zeitung". Z Austrii H i d ż a b pojechał do A r c h i w u m Wittgensteina w C a m b r i d g e , aby prowadzić t a m seminaria. Musiało, j a k powiedział, upłynąć pół w i e k u , z a n i m doszedł do siebie p o owym „ n a d m i e r n y m otwarciu się" wobec Wittgensteina. Teraz zapragnął n a d r o b i ć stracony czas.

Na p e ł n y obraz konfrontacji m i ę d z y W i t t g e n s t e i n e m i P o p p e r e m m u s i m y poczekać do chwili z g r o m a d z e n i a całego m a t e r i a ł u dowodowego. J e s t to więc najwłaściw­ sza chwila, b y zająć się n a s z y m i n a o c z n y m i ś w i a d k a m i . Z g o d n i e z konwencją, p o w i n n i ś m y wyczuć w a t m o ­ sferze dreszcz emocji, k i e d y przebiegając w z r o k i e m po sali, w y o b r a ż a m y sobie t e n t ł u m e k duchów, który czeka, b y d r P o p p e r rozpoczął swój odczyt, a spośród nich w y c h w y t u j e m y naszą, odmłodzoną teraz, dziewiątkę. Spojrzenie n i e u c h r o n n i e podąża najpierw w k i e r u n k u w y b i t n y c h u m y s ł ó w nobilitujących t e n wieczór. Oto przed s a m y m k o m i n k i e m zasiada palący spokojnie fajkę siwowłosy B e r t r a n d Russell. P o j e g o lewej stronie widzimy, zwróconego twarzą do a u d y t o r i u m , pozornie

20

łagodnego i n i e p o z o r n e g o Karla P o p p e r a . T e n czy ów s t u d e n t zwraca u w a g ę n a jego odstające u s z y - z u p e ł n i e nieproporcjonalne do całej drobnej sylwetki filozofa - co po zebraniu s t a n i e się pożywką dla żartów n a d k u f l e m piwa. P o p p e r ocenia swego przeciwnika, o któ­ r y m t a k wiele rozmyślał, a k t ó r e g o aż do tej chwili n i g d y jeszcze nie m i a ł okazji ujrzeć. Wittgenstein, przewodniczący k l u b u , siedzi po prawej stronie Russel­ la. O n również jest drobnej postury, j e d n a k przepełniony rozwibrowaną energią, p r z e s u w a dłonią p o czole, ocze­ kując n a otwarcie s p o t k a n i a i spoglądając n a d o k t o r a P o p p e r a przenikliwymi n i e b i e s k i m i ź r e n i c a m i „w wiel­ kich, olśniewająco białych otoczkach, co sprawia, że człowiek czuje się nieswojo". To właśnie W i t t g e n s t e i n i P o p p e r są p o w o d e m nasze­ go zainteresowania t y m z g r o m a d z e n i e m . Teraz j e d n a k p r z e n o s i m y wzrok n a m ł o d e g o p a l e s t y ń s k i e g o absol­ w e n t a Wasfiego Hidżaba. T r z y m a on kurczowo w r ę k a c h protokolarz K l u b u N a u k Moralnych, w k t ó r y m później zredaguje zwięzłe sformułowanie określające c h a r a k t e r konfrontacji, do jakiej doszło t e g o wieczoru: „Atmosfera s p o t k a n i a była n a e l e k t r y z o w a n a j a k r z a d k o kiedy". To właśnie H i d ż a b wysłał do P o p p e r a zaproszenie, w y p i s a n e s c h l u d n y m o d r ę c z n y m p i s m e m , i wynegocjo­ wał z m i a n ę t e r m i n u z r u t y n o w e g o dla k l u b u c z w a r t k u n a piątek, aby pójść n a r ę k ę gościowi. J a k wszyscy s e k r e t a r z e w takiej sytuacji, H i d ż a b czuje się odpo­ wiedzialny za przybycie Karla P o p p e r a i n i e p e w n o ś ć , czy gość się pojawi, dręczy go aż do chwili, k i e d y t e n staje wreszcie p r z e d n i m w e własnej osobie. M o c n y u ś c i s k dłoni P o p p e r a j e s t pierwszą oznaką świadczącą o t y m , że w tej k r u c h e j postaci kryje się a p o d y k t y c z n a osobowość. Człowiek siedzący t u ż obok to j e d e n z najbliższych przyjaciół P o p p e r a w C a m b r i d g e , P e t e r M u n z , k t ó r y

21

pracuje n a d d o k t o r a t e m z historii. M u n z stanowi przy­ p a d e k nietypowy, wręcz u n i k a l n y , ponieważ studiował p o d k i e r u n k i e m zarówno Wittgensteina, j a k P o p p e r a - w czasie wojny był u c z n i e m P o p p e r a w Nowej Zelandii, a zaledwie p r z e d k i l k u t y g o d n i a m i , j a k o prawdziwie s u m i e n n y i błyskotliwy s t u d e n t , został serdecznie po­ witany przez W i t t g e n s t e i n a n a j e g o s e m i n a r i a c h w WhewelTs Court. M u n z w s p o m i n a , j a k P o p p e r p r z e c h a d z a ł się z wolna p o pokoju i p o d r z u c a ł w r ę k u k a w a ł e k k r e d y , n i g d y przy t y m nie myląc k r o k u i przemawiając długimi, idealnie z b u d o w a n y m i z d a n i a m i . A teraz oto spotkał Wittgensteina, który j a w n i e z m a g a się ze s w y m i m y ś l a m i , ujmuje głowę w dłonie, b y od czasu do czasu wyrzucać z siebie u w a g i w r y t m i e staccato, j a k g d y b y k a ż d e słowo było dlań bolesne niczym cierń, m a m r o c z ą c j e d n o c z e ś n i e p o d n o s e m : „Boże, j a k i j a dzisiaj j e s t e m głupi" albo krzycząc: „Niech szlag trafi moją cholerną duszę!", „Niechże m i k t o ś pomoże!". J e s t też J o h n Vinelott, dwudziestotrzylatek, k t ó r e g o rysy wciąż jeszcze zdradzają n a p i ę c i e z o k r e s u służby w m a r y n a r c e wojennej n a D a l e k i m Wschodzie. Do tego miejsca przywiodło go p r z y p a d k o w e z d a r z e n i e w czasie wojny. Wtedy to, buszując w p e w n e j k s i ę g a r n i w Kolombo, stolicy wówczas Cejlonu, a dziś Sri L a n k i , n a t k n ą ł się n a e g z e m p l a r z pracy W i t t g e n s t e i n a Tractatus Logico-Philosophicus, k t ó r a z miejsca p r z y k u ł a j e g o u w a g ę . P r z e d w s t ą p i e n i e m do m a r y n a r k i Vinelott był s t u d e n ­ t e m lingwistyki n a Uniwersytecie L o n d y ń s k i m . Z chwi­ lą z a k o ń c z e n i a wojny przeniósł się do C a m b r i d g e , „aby znaleźć się w k r ę g u Wittgensteina". P e ł n e s c e p t y c y z m u spojrzenie Vinelotta, k t ó r e później m i a ł o zbijać z t r o p u t a k wielu o p o n e n t ó w i obrońców, teraz oceniało za­ proszonego w y k ł a d o w c ę - P o p p e r a . Dzisiejsza popołu­ dniowa sesja u Wittgensteina w WhewelFs Court była jeszcze bardziej ożywioną i n t e l e k t u a l n ą przeprawą niż

22

zazwyczaj. D y s k u t o w a n o n i e tylko o zagadce m ó w i e n i a do siebie, ale również o elastyczności r e g u i m a t e m a t y c z ­ nych. „Przypuśćmy, że całą a r y t m e t y k ę m a c i e rozpra­ cowaną wyłącznie w t y m pokoju", hipotetyzował Witt­ g e n s t e i n . „I p r z y p u ś ć m y , że przechodzicie do sąsied­ n i e g o pokoju. Czy n i e m o g ł o b y to u s a n k c j o n o w a ć r ó w n a n i a 2 + 2 = 5 ? " . T e n oczywisty a b s u r d Wittgenstein rozwinął jeszcze bardziej. „Gdybyście powrócili z sąsied­ niego pokoju z r ó w n a n i e m 20x20=600, a j a b y m stwier­ dził, że j e s t ono b ł ę d n e , czy nie moglibyście powiedzieć: «Ależ nie było b ł ę d n e w t a m t y m pokoju»"? Wszystko to jeszcze wciąż zaprzątało u m y s ł Vinelotta. Nigdy dotych­ czas nie spotkał on człowieka o takiej w e w n ę t r z n e j sile; będzie go w s p o m i n a ł j a k o „rozżarzonego i n t e l e k t u a l n ą namiętnością". Blisko czoła a u d y t o r i u m siedzi Wittgenstein do kwad­ ratu: P e t e r Geach, d o k t o r a n t , choć w tej chwili po­ zbawiony jakiejkolwiek oficjalnej raison d'être ze strony C a m b r i d g e . J e d n a k j e g o żona Elizabeth A n s c o m b e j e s t absolwentką studiującą w k o b i e c y m college'u, Newn h a m , i - t a k j a k jej mąż - należy do K l u b u N a u k Moralnych. Tego wieczoru została w d o m u przy Fitzwilliam Street, tuż za King's P a r a d e , doglądając dwójki m a ł y c h dzieci. Oboje małżonkowie pozostają z Wittgens t e i n e m w bardzo bliskich s t o s u n k a c h : o n a stanie się j e d n y m z jego spadkobierców, t ł u m a c z y i a g e n t ó w literackich, oraz, j u ż n a własny r a c h u n e k , w y b i t n y m filozofem. Wittgenstein zwraca się do niej z czułością p e r „stary". Prawie współczesny jej opis określa ją j a k o „krępą [...] w szerokich spodniach i męskiej m a r y n a r c e " . Posiadając oksfordzkie m a g i s t e r i a z dziedziny okreś­ lanej w Oksfordzie j a k o najtrudniejsze i n t e l e k t u a l n e wyzwanie - z Literae Humaniores, obejmujących staro­ żytną literaturę grecką i łacińską, historię Grecji i Rzy­ m u oraz starożytną i nowożytną filozofię - Elizabeth

23

i P e t e r tworzyli r a z e m m o c n y a k a d e m i c k i t a n d e m . Ich filozofię ukształtowało n i e z a c h w i a n e przywiązanie do r z y m s k i e g o katolicyzmu. W p r z y p a d k u P e t e r a miało w t y m swój udział odreagowanie n a niestałość j e g o ojca, k t ó r y zwykł przerzucać się co k i l k a miesięcy z religii n a religię, bez w i ę k s z e g o u s z c z e r b k u dla su­ m i e n i a ; jeśli zaś chodzi o Elizabeth, była to kwestia jej nawrócenia. Przyglądając się tłumowi oczekujących, m o ż e m y rów­ nież zidentyfikować S t e p h e n a T o u l m i n a , P e t e r a Gray-Lucasa, S t e p h e n a Plaistera i Georga Kreisla. Wszyscy czterej przybyli do C a m b r i d g e , mając n a swym koncie udział w z m a g a n i a c h wojennych. J a k o s t u d e n t m a t e ­ m a t y k i i fizyki, T o u l m i n był przydzielony do radarowej stacji badawczej. Teraz, w w i e k u d w u d z i e s t u czterech lat, porzuciwszy n a u k i ścisłe, j e s t n a p o d y p l o m o w y c h studiach filozoficznych: j e g o rozprawa d o k t o r s k a została oceniona t a k w y s o k o , że wydawnictwo C a m b r i d g e Uni­ versity P r e s s opublikuje ją jeszcze p r z e d jej zatwier­ d z e n i e m przez recenzentów. Przybył t u w p o ś p i e c h u z d o m k u , k t ó r y w y n a j m u j e od byłego profesora filozofii G.E. Moore'a. C h a t k a stoi w k o ń c u ogrodu Moore'a. P e t e r Gray-Lucas, zdolny lingwista, biegły w n i e m i e c ­ k i m , odegrał swą rolę w wojnie, pracując w ściśle tajnym o ś r o d k u ł a m a n i a szyfrów w Bletchley P a r k , gdzie roz­ p r a c o w a n o wiele n i e m i e c k i c h strategicznych p l a n ó w bojowych. Georg Kreisel, Żyd u r o d z o n y w Austrii, służył w Ministerstwie M a r y n a r k i Wojennej; j e s t on j e d n y m z niewielu ludzi, k t ó r y c h W i t t g e n s t e i n ani n i e onie­ śmielał, ani n i e przerażał. Kreisel rozkoszuje się g r u b o ­ skórnością n i e p r z e r w a n e g o s t r u m i e n i a aforyzmów Wittgensteina, w rodzaju „Nie próbuj srać wyżej swej dupy", k t ó r e t e n odnosił d o t a k i c h filozofów j a k P o p p e r , prze­ k o n a n y c h , że potrafią zmienić świat. S t e p h e n Plaister j e s t m n i e j z a a n g a ż o w a n y w filozofię i m a niewielki

24

k o n t a k t z W i t t g e n s t e i n e m . Będzie sobie j e d n a k zawsze cenił j e d n o w s p o m n i e n i e . Po t y m , j a k zderzył się n a ulicy z W i t t g e n s t e i n e m i Kreislem, t e n o s t a t n i powie­ dział m u później, że Wittgensteinowi spodobała się j e g o fizjonomia. I wreszcie w i d z i m y wyróżniającego się spo­ śród zdemobilizowanych k o m b a t a n t ó w młodzieńczą po­ stawą i niewinną twarzą Michaela Wolffa, dziewiętnas­ t o l a t k a prosto ze szkoły, wyczuwającego, że w s z y s t k o to j e s t dla niego t r o c h ę za m ą d r e . Zarówno oni, j a k i cała reszta naszej widmowej falangi mają n a sobie przeważnie g r u b e sportowe m a r y n a r k i , szare flanelowe spodnie, p u ł k o w e l u b szkolne krawaty, c z a s e m j a k ą ś k a m i z e l k ę czy typowo wyspiarski pulower. Wciąż jeszcze m o ż n a dostrzec pozostałości u m u n d u r o ­ w a n i a n a tych, k t ó r y m n i e starcza k a r t e k odzieżowych. T e n i ów mógłby m i e ć n a n o g a c h zamszowe b u t y p u s t y n n e t y p u „Byłem t a m " oraz d i a g o n a l n e s p o d n i e kawaleryjskie. Wyróżniają się uczniowie W i t t g e n s t e i n a - n a t y c h m i a s t rozpoznawalni dzięki m a ł p o w a n i u swego mistrza: u b r a n i n i e d b a l e , n a w e t niechlujnie, z rozpięty­ m i p o d szyją k o ł n i e r z y k a m i koszul. J e s t zupełnie oczywiste, że k a ż d y z o b e c n y c h w t y m zatłoczonym pokoju nieco inaczej w s p o m i n a wydarzenia owego wieczoru. Niektórzy uczestnicy mieli ograniczone pole widzenia. J e d n o z d a r z e n i e goniło d r u g i e , przez co i c h d o k ł a d n a kolejność staje się n i e p e w n a . D e b a t a toczyła się t a k szybko, że t r u d n o było za nią podążać. J e d n o wszakże, co zapadło większości w p a m i ę ć , to s a m pogrzebacz. „Weźmy n a p r z y k ł a d t e n pogrzebacz". P e t e r G e a c h słyszy, j a k Wittgenstein zwraca się do P o p p e r a , pod­ nosząc ów p r z e d m i o t i używając go w j a k i m ś filozoficz­ n y m przykładzie. Ponieważ j e d n a k d y s k u s j a staje się coraz bardziej gwałtowna, Wittgenstein nie ucisza gościa (do t a k i c h spięć j e s t on przyzwyczajony), a n i też gość

25

nie ucisza j e g o (z tych s a m y c h powodów). Ostatecznie, i to dopiero p o stawieniu czoła k o l e j n y m t w i e r d z e n i o m Popperà, Wittgenstein poddaje się. W pewnej chwili widocznie się podniósł, ponieważ G e a c h widzi go, j a k wraca i siada n a s w y m fotelu przewodniczącego. W r ę k u wciąż jeszcze t r z y m a pogrzebacz. Z w y r a z e m wielkiego wyczerpania n a twarzy odchyla się n a oparcie fotela i wyciąga r ę k ę w k i e r u n k u k o m i n k a . Pogrzebacz z lek­ k i m b r z ę k i e m s p a d a n a płytki przy p a l e n i s k u . W t y m m o m e n c i e u w a g ę G e a c h a przyciąga gospodarz, R i c h a r d Braithwaite, który, zaniepokojony gestykulacją Wittgensteina z pogrzebaczem w ręku, chyłkiem p r z e m y k a przez a u d y t o r i u m . P o d n o s i pogrzebacz i gdzieś go chowa. Wkrótce p o t e m Wittgenstein wstaje i, zagniewany, spo­ kojnie opuszcza spotkanie, zamykając za sobą drzwi. Michael Wolff widzi, że W i t t g e n s t e i n n i e d b a l e t r z y m a w r ę k u pogrzebacz i bawi się n i m nerwowo, patrząc n i e r u c h o m o w ogień. Czyjaś wypowiedź w sposób wido­ czny irytuje Wittgensteina. W t y m m o m e n c i e d o akcji wkracza Russell. Wittgenstein i Russell stoją. T e n pierwszy mówi: „Źle m n i e p a n r o z u m i e , Russell. P a n m n i e zawsze źle rozumie". A k c e n t u j e „źle", a „Russell" b r z m i w j e g o u s t a c h j a k „Hrussell". Russell mówi: „ P a n wszystko myli, Wittgenstein. P a n ustawicznie w s z y s t k o myli". Russell wypowiada to głosem nieco piskliwym, zupełnie i n n y m niż w czasie wykładów. P e t e r M u n z przygląda się, j a k Wittgenstein nagle wyjmuje z ognia rozżarzony pogrzebacz i wściekle w y m a c h u j e n i m przed twarzą P o p p e r à . N a s t ę p n i e R u s ­ sell - który, w e d ł u g Munza, do tej chwili n i e wyrzekł ani słowa - wyjmuje fajkę z u s t i m ó w i z d e c y d o w a n y m głosem: „Wittgenstein, proszę n a t y c h m i a s t odłożyć t e n pogrzebacz!". J e g o głos j e s t cienki i j a k i ś rwany. Witt­ g e n s t e i n spełnia polecenie, po czym, odczekawszy chwi­ lę, podnosi się i wychodzi, trzaskając drzwiami.

26

Z miejsca, w k t ó r y m siedzi Gray-Lucas, widać, że Wittgenstein staje się coraz bardziej w z b u r z o n y nie­ właściwym, j a k niewątpliwie sądzi, z a c h o w a n i e m Popp e r a , więc w y m a c h u j e p o g r z e b a c z e m . W i t t g e n s t e i n p o s t ę p u j e w „typowym dla siebie groteskowo aroganc­ k i m , zacietrzewionym, obraźliwym i p r o s t a c k i m stylu. J e s t to świetną pożywką dla powstania późniejszego twierdzenia, że «groził» on Popperowi pogrzebaczem". Również S t e p h e n Plaister widzi u n i e s i o n y pogrzebacz. W e d ł u g niego tylko w t e n sposób należy rzeczywiście p o s t ę p o w a ć z P o p p e r e m , n i e j e s t więc t y m b y n a j m n i e j zaskoczony czy wstrząśnięty. W e d ł u g S t e p h e n a T o u l m i n a , siedzącego w odległości zaledwie dwóch m e t r ó w od Wittgensteina, n i e wydarzyło się nic niezwykłego; nic, co z p e r s p e k t y w y czasu za­ sługiwałoby n a m i a n o „incydentu". K o n c e n t r u j e się o n n a a t a k u , j a k i P o p p e r przypuścił n a koncepcję, k t ó r a uznaje, że filozofia j e s t pozbawiona znaczenia, oraz n a p r z y t a c z a n y c h przez n i e g o różnych p r z y k ł a d a c h . Wyła­ nia się p y t a n i e o przyczynowość i w t y m m o m e n c i e W i t t g e n s t e i n p o d n o s i pogrzebacz, aby postawić tezę n a t e m a t związków przyczynowych. Nieco później, ale zdecydowanie j u ż p o wyjściu Wittgensteina, T o u l m i n słyszy P o p p e r a wygłaszającego swoją r e g u ł ę pogrze­ bacza: że mianowicie n i e p o w i n n o się wygrażać po­ g r z e b a c z e m z a p r o s z o n e m u prelegentowi. Istnieje również p i s e m n e z e z n a n i e H i r a m a McLendona, A m e r y k a n i n a z H a r v a r d u , który, studiując u R u s ­ sella, spędził w Oksfordzie rok a k a d e m i c k i 1946/1947 i był obecny w H 3 . Wieczór t e n wywarł n a n i m t a k silne wrażenie, że po wielu latach spisał w s p o m n i e n i a , kon­ sultując swą opowieść z R u s s e l l e m i uzyskując j e g o akceptację. Kwieciste o k r e ś l e n i e ustawia j e g o byłego m i s t r z a w roli b o h a t e r a , „przytłaczającego olbrzyma, ryczącego lwa, karzącej rózgi". Popper, pisał M c L e n d o n ,

27

wygłosił swą prelekcję, n i e m a l „przepraszając za jej zuchwalstwo". Spotkało ją b u r z l i w e przyjęcie, a w jej trakcie p o d n i e c e n i e a u d y t o r i u m stopniowo rosło. Witt­ g e n s t e i n ożywił się, chwycił żelazny pogrzebacz i wy­ wijał n i m groźnie, p o d n i e s i o n y m głosem wymyślając s w e m u gościowi. Wtedy to milczący dotychczas Russell nagle skoczył bronić Popperà, „a grzywa siwych włosów uświetniała jego postawę", k i e d y „wydał z siebie r y k niczym Bóg n a Synaju". W większości tych relacji w p a m i ę ć świadków zapadł pogrzebacz. J e d n a k w kluczowej sprawie - czy P o p p e r próbuje zażartować sobie w obecności W i t t g e n s t e i n a - tylko J o h n Vinelott zgadza się z P o p p e r e m . Vinelott słyszy, j a k t e n ostatni wygłasza r e g u ł ę pogrzebacza, i zauważa, że Wittgenstein j e s t w y r a ź n i e zirytowany tą nazbyt, w jego osądzie, lekkomyślną uwagą. Wittgenstein opuszcza pomieszczenie w sposób nagły, n i e m a j e d n a k wątpliwości, że drzwi zostają z a m k n i ę t e z h u k i e m . Przeciwwagą dla tych w s z y s t k i c h wersji j e s t świadec­ two Karla P o p p e r à , szczegółowa opowieść, w której widzi on Wittgensteina, używającego pogrzebacza dla w z m o c n i e n i a wypowiedzi i domagającego się sformuło­ w a n i a jakiejś zasady m o r a l n e j , oraz siebie, P o p p e r à , k t ó r y odpowiada: „Nie grozić p o g r z e b a c z a m i zaproszo­ n y m p r e l e g e n t o m " . Widzi, j a k W i t t g e n s t e i n rzuca po­ grzebacz n a podłogę i w y p a d a z sali niczym burza, trzaskając drzwiami. J a k profesor G e a c h odniósł się do tych rozbieżnych relacji? Zdradzając o g r o m n e w z b u r z e n i e , j a k i e ów in­ c y d e n t wciąż w n i m wywołuje, oświadcza, że P o p p e r najzwyczajniej k ł a m i e . Według G e a c h a najważniejsze j e s t to, czy Wittgenstein opuścił z e b r a n i e po wypowie­ dzeniu przez P o p p e r à zasady pogrzebacza, j a k utrzy­ m y w a ł t e n ostatni. Geach twierdzi, że widział Wittgensteina wychodzącego wcześniej i że j e s t tego p e w n y .

28

Natomiast profesor Watkins, po z a k w e s t i o n o w a n i u j e g o opinii przez „Times Literary S u p p l e m e n t " , zaczął się l e k k o w a h a ć co do swojej wersji. P o dalszych docie­ k a n i a c h napisał, że był przygotowany n a to, aby zastrzec osąd w kwestii d o k ł a d n e g o m o m e n t u wyjścia Wittgens t e i n a z sali - j a k o „sprawę drugorzędną". Było to ryzykowne wyznanie. Przecież w e d ł u g autobiograficznej relacji P o p p e r à wściekłość Wittgensteina została praw­ d o p o d o b n i e wywołana d o w c i p k o w a n i e m p r e l e g e n t a , co, logicznie rzecz biorąc, byłoby niemożliwe, g d y b y Witt­ g e n s t e i n wyszedł p r z e d u s ł y s z e n i e m żartu. W rezultacie to u s t ę p s t w o ściągnęło n a obrońcę P o p p e r à jeszcze ostrzejsze szyderstwa i krytycyzm świadka Geacha, k t ó r y pogardliwie odparował: „Gdyby k t o ś b ł ę d n i e po­ wiedział: «John i M a r y mieli dziecko, a n a s t ę p n i e się pobrali», jego przyjaciel zaś starał się go bronić, mówiąc, że przeoczył on kolejność tych zdarzeń, to n i e byłaby zbyt szczęśliwa linia obrony". O najważniejszych ogniwach tej historii - kolejności zdarzeń, atmosferze, sposobie zachowania się antagonis­ t ó w - istnieją w s p o m n i e n i a równie oczywiste, j a k oczy­ w i s t a j e s t ich sprzeczność. A więc pogrzebacz jest: to rozżarzony do czerwoności, to zimny. W i t t g e n s t e i n zaś: to gestykuluje n i m ze złością, to używa j a k o b a t u t y , to stosuje j a k o p r z y k ł a d w swym wywodzie, to posługuje się n i m j a k narzędziem; u n o s i pogrzebacz do góry albo używa go dla a k c e n t o w a n i a swej wypowiedzi, potrząsa n i m , wreszcie bawi się nerwowo. Z pomieszczenia Witt­ g e n s t e i n wychodzi: to p o słowach Russella, to po wygło­ szeniu przez P o p p e r à zasady pogrzebacza; a wychodzi - raz spokojnie, a raz gwałtownie, trzaskając drzwiami. Co się więc rzeczywiście wydarzyło - i dlaczego?

3

Zauroczenie Bóg przyjechał. Wyszedłem po niego na pociąg o 17.15. John Maynard Keynes

On rzuca czary. Fania Pascal

W równorzędnym traktowaniu obu antagonistów p r z e s z k a d z a coś, co da się j e d y n i e określić j a k o czaro­ dziejski u r o k Wittgensteina, jeszcze przez dziesięcio­ lecia przyciągający uwagę. Po części j e g o czar e m a n u j e z b ł y s k u w oczach i d u c h o w e g o ożywienia j e g o d a w n y c h s t u d e n t ó w w chwili, g d y wspominają swego m i s t r z a i władzę, w jakiej wciąż ich jeszcze t r z y m a . P o części u r o k t e n kryje się w zagadkowych wypowiedziach Wittgen­ steina, p o d a t n y c h n a niekończący się proces inter­ pretacji i reinterpretacji. Częściowo zaś zasadza się n a zawikłaniu j e g o osobowości, j a k a się n a m jawi w e w s p o m n i e n i a c h i k o m e n t a r z a c h . „Zniewalające po­ łączenie m n i c h a , m i s t y k a i szulera", pisał t e o r e t y k literatury T e r r y Eagleton, a u t o r s c e n a r i u s z a filmowego i powieści o Wittgensteinie. Obraz W i t t g e n s t e i n a j a k o postaci religijnej, proroka, n a poły świętego i cierpiącego za ludzkość, przewija się w wielu relacjach n a jego t e m a t , czy to d o k u m e n t a l n y c h ,

30

czy powieściowych. Powiedział on e k o n o m i ś c i e J o h n o w i M a y n a r d o w i K e y n e s o w i , że w l a t a c h d w u d z i e s t y c h zarzucił filozofię, b y podjąć pracę wiejskiego nauczyciela w Austrii, ponieważ ból, j a k i m u to sprawiło, stłumił ból u p r a w i a n i a filozofii, t a k j a k przyciśnięta do policzka b u t e l k a z gorącą wodą łagodzi ból zęba. Według prze­ w r o t n e g o k o m e n t a r z a socjologa E r n s t a Gellnera „Witt­ g e n s t e i n doszedł do swej pozycji poprzez cierpienie". W k a t e g o r i a c h żydowskich m ó g ł b y być p o s t r z e g a n y j a k o tradycyjny w ę d r o w n y cadyk, święty mąż. W j e d n e j z powieści s p o r t r e t o w a n y j e s t j a k o „ p u s t y n n y m i s t y k , żyjący j e d y n i e c h l e b e m , wodą deszczową i milczeniem". J e d n a k z a n i e c h a n i e j e g o c h a r a k t e r y s t y k i byłoby błę­ d e m . N a d e w s z y s t k o Wittgenstein jawi się n a m j a k o d y n a m i c z n y mocarz. Wszyscy, którzy go znali, zarówno przyjaciele, j a k znajomi, opisują go j ę z y k i e m d a l e k i m od powściągliwości. A inwokacje do W i t t g e n s t e i n a w ca­ ł y m ciągu dzieł literackich spoza k r ę g u filozofii są uderzającym p o t w i e r d z e n i e m władzy, j a k ą sprawuje d ł u g o po śmierci. Jeśli j u ż s t a r a m y się zrozumieć t ę fascynację, to m u s i m y założyć, że być m o ż e t a j e m n i c a polega n a identyfikowaniu Wittgensteina j a k o postaci literackiej, która w r ó w n y m stopniu pasuje do d y s k u r s u o twórcach literatury - Prouście, Kafce, Eliocie, Becketcie - co do s t u d i u m o filozofach. W swej książce n a t e m a t j ę z y k a poezji d w u d z i e s t e g o w i e k u , Wittgenstein's Ladder („Drabina Wittgensteina"), a m e r y k a ń s k a k r y t y k Marjorie Perloff wylicza o s i e m powieści i s z t u k t e a t r a l n y c h , d w a n a ś c i e t o m i k ó w poezji, a t a k ż e sześć akcji t y p u p e r f o r m a n c e oraz e k s p e r y m e n t a l n y c h dzieł sztuki, k t ó r e albo traktują b e z p o ś r e d n i o o Wittgensteinie, albo zdradzają j e g o wpływ. I odnotowując p a r a d o k s y j e g o życia, a u t o r k a k o m e n t u j e : „Jest to bez wątpienia człowiek, k t ó r y nadaje się do tego, b y zostać p r z e d s t a w i o n y m w sposób

31

d r a m a t y c z n y i powieściowy, b y stać się t e m a t e m mi­ tów. Ponieważ Wittgenstein jawi się n a m j a k o skrajny m o d e r n i s t a spoza wszelkich układów, odmieniec, k t ó r y nie ustaje w o d k r y w a n i u s a m e g o siebie". Mówiąc ina­ czej, Wittgenstein może być t y m , k i m chcemy, żeby był. Mógłby być również wyjątkową postacią wśród filozo­ fów, stając się j e d n y m ze z n a k ó w gorączkowej dzien­ nikarskiej stenografii, w której j e g o nazwisko sym­ bolizowałoby „charyzmatycznego geniusza". P e w i e n d y k t a t o r stylu życia lat dziewięćdziesiątych j e s t okreś­ lany j a k o „restaurator o hipnotycznej sile Wittgensteina". Wyrażenie: „Nie trzeba b y ć W i t t g e n s t e i n e m , aby to zrozumieć..." sugeruje a l t e r n a t y w ę , że „nie m u s i się być nadzwyczajnym n a u k o w c e m " , n a t o m i a s t „żaden z niego W i t t g e n s t e i n " u s a d z a k o g o ś n a właściwym miejscu w hierarchii intelektu. Sir Colin St. J o h n Wilson, architekt, k t ó r y do swych projektów czerpie głębokie inspiracje z Wittgensteina, choć n i g d y go nie poznał, powiada: „Był on bez wątpienia czarodzie­ j e m i w swych s t o s u n k a c h z l u d ź m i ujawniał cechy magiczne". P i ę t n o W i t t g e n s t e i n a odciśnięte n a jego u c z n i a c h uwidacznia się w historii opowiedzianej przez P e t e r a Gray-Lucasa, k t ó r e g o s p o t k a l i ś m y w H 3 . Nie był o n bynajmniej wielbicielem Wittgensteina, uważając go za „szarlatana". A m i m o to uznał j e g o osobowość za znie­ walającą: Miał po prostu cudowną mimikę. Minął się z powołaniem: powinien był zostać komikiem estradowym. W swej zabawnej austriackiej angielszczyźnie potrafił naśladować wszystkie rodzaje akcentów, style i sposoby mówienia. Zawsze nadawał swemu głosowi różne tony, wygadując głupstwa, i to było absolutnie zniewalające. Pamiętam, jak pewnego wieczoru podniósł się z krzesła i, mówiąc śmiesznym głosem, rzucił coś w rodzaju: „A co byśmy

32

powiedzieli, gdybym tak przeszedł przez tę ścianę?". Pamiętam również moją reakcję: tak mocno zaciskałem dłonie na oparciach fotela, aż mi zbielały kłykcie. Ja naprawdę myślałem, że on zamierza przejść przez ścianę i że lada chwila zawali się sufit. Był to chyba jeden z aspektów jego uroku - że potrafił wyczarować niemal wszystko.

Z drugiej strony j e g o czar wiązał się z t y m , że najwyraźniej był zdolny osiągać oryginalność i perfekcję w każdej dziedzinie, j a k ą się zainteresował. J a k o m ł o d y s t u d e n t politechniki w r o k u 1910 opatentował pierwo­ wzór silnika lotniczego, który wyprzedził silnik od­ r z u t o w y i został p o n o w n i e wynaleziony i p o d d a n y u d a ­ n y m p r ó b o m w r o k u 1943. Podczas I wojny światowej Wittgenstein był wielokrotnie odznaczanym żołnierzem. W okresie m i ę d z y w o j e n n y m zredagował n o w a t o r s k i słownik dla uczniów szkół podstawowych i odegrał poważną rolę w zaprojektowaniu obsypanego n a g r o d a m i m o d e r n i s t y c z n e g o b u d y n k u . W czasie II wojny świato­ wej, pracując j a k o p o m o c n i k laboratoryjny w zespole prowadzącym b a d a n i a n a d szokiem pourazowym, za­ projektował nową a p a r a t u r ę do p o m i a r u z m i a n w od­ d y c h a n i u wywołanych z m i a n a m i ciśnienia krwi. Gdzie­ kolwiek W i t t g e n s t e i n się zwrócił, wszędzie pozostawił po sobie twórczy ślad. Karl P o p p e r nie n a w i e d z a sztuk t e a t r a l n y c h i poetyc­ kich strof. P r a w d ę mówiąc, t r u d n o sobie coś t a k i e g o wyobrazić: nie m ó g ł b y bowiem stanowić w i ę k s z e g o przeciwieństwa Wittgensteina, przedstawiając sobą istny obraz ludzkiej zwyczajności i prowadząc n i c z y m nieza­ kłócony żywot u c z o n e g o i m a ł ż o n k a . Jeśli zaś chodzi o ich w p ł y w n a otoczenie, to podczas gdy Wittgenstein podporządkowywał sobie k a ż d e a u d y t o r i u m z chwilą, k i e d y się przed n i m pojawiał, P o p p e r m ó g ł p r z e m k n ą ć n i e m a l niezauważony. Oto j a k jego przyjaciel, w y b i t n y

33

filozof, polityk i d z i e n n i k a r z radiowy B r y a n M a g e e w s p o m i n a swoje pierwsze w r a ż e n i e ze s p o t k a n i a z Popperem: Prelegent i przewodniczący weszli do sali ramię w ramię. W tym momencie uświadomiłem sobie, że nie wiem, który z tych dwóch jest Popperem... Ponieważ jednak jeden był postawny i wykazywał pewność siebie, drugi zaś był niski i bez wyrazu, uznałem, że Popper to ten pierwszy. Nie muszę mówić, że okazał się nim jego towarzysz, mały człowieczek bez jakiejkolwiek prezencji. Jego bezbarwność wszakże znikała, gdy tylko zaczynał mówić, ale i wówczas uwagę przykuwał nie sposób za­ chowania, lecz treść tego, co mówił.

Niewspólmierność m i ę d z y n a pierwszy rzut oka nie­ śmiałym zachowaniem P o p p e r a a j e g o zapałem n a scenie i podczas dyskusji uderzyła j e g o n a s t ę p c ę w L o n d o n School of Economics. Zastanawiając się n a d i n c y d e n t e m z pogrzebaczem, J o h n W a t k i n s stwierdził, że P o p p e r wykazuje „ s k ł o n n o ś ć do oscylacji m i ę d z y c e c h a m i kota i lwa. Najpierw m a m y n i s k i e g o człowieczka, k t ó r y sprawia w r a ż e n i e raczej w y s t r a s z o n e g o albo m o ż e lękli­ wego i n i e p e w n e g o . I oto w m g n i e n i u oka przeistacza się on gwałtownie w u c z e s t n i k a tej wielkiej p r ó b y sił". Ta początkowa nieśmiałość m o g ł a m i e ć j a k i ś związek z sa­ mooceną P o p p e r a . Był on n i e tylko niskiego wzrostu, ale charakteryzowała go też osobliwa sylwetka - k r ó t k i e nogi i p ę k a t a k l a t k a piersiowa. Co więcej, „pod względem fizycznym odznaczał się t y m i wielkimi, p o d ł u ż n y m i u s z a m i . Przez długi czas b a r d z o go to martwiło i cierpiał n a k o m p l e k s niższości w związku ze swoim wyglądem". W dalszych latach życia P o p p e r coraz bardziej powięk­ szał sobie małżowiny, pociągając za płatki u s z n e , co miało m u ułatwiać słyszenie. Niektórzy utrzymują, że P o p p e r czuł się niedowartościowany, gdyż j e g o żona H e n n i e n i e okazywała m u uczucia, k t ó r e g o on łaknął.

34

O s t a t n i p u n k t p o r ó w n a n i a dotyczy doraźnej przydat­ ności ich dzieła. Wittgensteinowskie energiczne okrzyki podające w wątpliwość n a s z e myśli - j a k te o wyroczni - n a d a l przykuwają naszą uwagę. Wielki w k ł a d P o p p e r a w politykę, w nasze r o z u m i e n i e historii i m e t o d y n a u k o ­ wej, w formie klarownej prozy, został w y p r z e d z o n y przez czas i n a d w e r ę ż o n y przez krytyków. U p a d e k m u r u berlińskiego oraz z a ł a m a n i e się k o m u n i s t y c z n y c h reżi­ m ó w świadczą o słuszności Popperowskiego a t a k u n a totalitarne rządy i j e g o obrony społeczeństwa otwartego. J e d n a k t e n właśnie s u k c e s dążeń P o p p e r a czyni z e ń raczej postać o m i n i o n e j niż aktualnej wielkości. Każdy z nich m a n a m dziś wiele do powiedzenia. Dwa zaczerpnięte z p r a s y przykłady pokazują ów związek teraźniejszość - przeszłość. Ostatni w d w u d z i e s t y m w i e k u n u m e r „The S p e c t a t o r " zawierał nie więcej niż trzy współczesne k u l t u r o w e odniesienia do Wittgensteina, w t y m j e d n o stwierdzające, że j e g o późniejsza filozofia była inspiracją dla bestsellerowej powieści komicznej Michaela F r a y n a , pt. H e a d l o n g („Na łeb, n a szyję"). W t y m s a m y m czasie autor a r t y k u ł u w „Finan­ cial T i m e s " , spoglądając n a m i n i o n y wiek, oparł się n a P o p p e r z e , by d o k o n a ć analizy związku między potwor­ n o ś c i a m i i s u k c e s a m i tego stulecia. A z a t e m n i e p r z e r w a n e oczarowanie W i t t g e n s t e i n e m n i e p o w i n n o n a m przysłaniać faktu, że profesor sir Karl Popper, kawaler O r d e r u Zasługi (C.H.), członek Towa­ rzystwa Królewskiego (F.R.S.), członek A k a d e m i i Bry­ tyjskiej (F.B.A.), był za życia powszechnie h o n o r o w a n y j a k o j e d e n z najoryginalniejszych w świecie myślicieli.

4

Zwolennicy [Popper] byt Sokratesem naszych czasów. Arne Petersen

Kiedy czytamy dialogi Sokratesa, nasuwa nam się myśl: co za straszliwe marnotrawstwo czasu!' Ludwig Wittgenstein

Potrząsanie pogrzebaczem, trzaskanie drzwiami - j a k i m ż e to a k a d e m i c k i m forum byl ów K l u b N a u k Moralnych? Protokoły z r o k u 1878 zachowane w bibliotece uniwer­ syteckiej w C a m b r i d g e zaświadczają, że K l u b t e n był (i jest nadal) właściwie wykorzystywany do organizowania zawiłych d y s p u t p r o w a d z o n y c h przez w y b i t n y c h m y ś ­ licieli. W tydzień po incydencie z p o g r z e b a c z e m mówcą był oksfordzki wykładowca J.L. A u s t i n , czołowa postać szkoły filozoficznej j ę z y k a potocznego, k t ó r a doceniała wartość roztrząsania n i u a n s ó w codziennej mowy. Od­ czyt swój poświęcił on p e w n e m u szczególnemu zjawisku j ę z y k o w e m u : pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego t r y b u oznajmującego czasowników, któ­ rej s a m o wypowiedzenie - „nadaję t e m u statkowi imię «Queen Elizabeth»", „uważam to z e b r a n i e za otwarte", „ p r z y r z e k a m " (w ceremonii ślubnej) - stanowi czynność j a k o taką. I n n e wygłoszone w t y m czasie w y k ł a d y

36

dociekały możliwości halucynacji, luki m i ę d z y pozorami a rzeczywistością oraz idei pewnika. Wcześniej, w t y m s a m y m roku, A.J. Ayer mówił o istocie przyczynowości. Dzięki powadze swego podejścia do filozofii wszyscy uczestnicy k l u b o w y c h wieczorów p o c z u c i e m obowiązku przewyższali p r z e c i ę t n e g o s t u d e n t a . K l u b zawsze rywa­ lizował o zainteresowanie z b o g a c t w e m i n n y c h atrakcji, t a k i c h j a k picie w o d n i s t e g o piwa (choć niełatwo j e było dostać), przyłączanie się do rozmaitych debat, granie m u z y k i , r e d a g o w a n i e magazynów, politykowanie; wa­ biły również scena, r z e k a i boiska sportowe. P o całym dniu wykładów i seminariów perspektywa spędzenia dwóch godzin z t r y b e m oznajmującym czasownika w pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniej­ szego k u s i ł a tylko t y c h najbardziej zagorzałych i su­ m i e n n y c h . Mając przed sobą takie a u d y t o r i u m , referenci mogli oczekiwać ostrej polemiki. J e d n a k w latach trzydziestych i czterdziestych n i e tylko z tego powodu s p o t k a n i a w Klubie a d r e s o w a n o j e d y n i e do osób z d e t e r m i n o w a n y c h ; w e d ł u g n i e k t ó r y c h relacji były one przesiąknięte p o c z u c i e m p l e m i e n n e j więzi, zazwyczaj kojarzonej raczej z p i ł k a r s k ą widownią niż z ezoterycznym k l u b e m a k a d e m i c k i m . Wyrażane z pasją hołdownicze p o s ł u s z e ń s t w o przebijało poprzez każdą dyskusję. Filozof Gilbert Ryle zauważył, że pod­ czas j e g o sporadycznych wizyt w Klubie „czczenie W i t t g e n s t e i n a było t a k n i e p o h a m o w a n e , że k a ż d a moja w z m i a n k a n a t e m a t jakiegokolwiek i n n e g o filozofa spotykała się z szyderstwami". Niektórzy stali członkowie K l u b u N a u k Moralnych zaprzeczają t a k i m twierdzeniom. O p i n i e m o g ł y b y ć w y r a ż a n e z u ż y c i e m wulgaryzmów, m ó w i sir J o h n Vinelott, j e d n a k spór zawsze cechowała ogłada. Po­ twierdza to Georg Kreisel: d o s a d n o ś ć połączona z k u l ­ turą. Aczkolwiek wygłoszenie odczytu w Klubie N a u k

37

Moralnych mogło się dla p r e l e g e n t a okazać destrukcyj­ n e n a w e t wówczas, gdy jego wypowiedź nie spotkała się z d r w i n a m i audytorium. Dwunastego czerwca 1940 roku, a więc w chwili k i e d y n i e m i e c k i e czołgi przedzierały się przez linię francuskiej obrony, otwierając sobie drogę do k a n a ł u La M a n c h e , Isaiah Berlin zaryzykował wy­ p r a w ę z oksfordzkiego Ali Souls College do K l u b u N a u k Moralnych. J e g o biograf Michael Ignatieff opisuje tę scenę: Pojawili się wszyscy filozofowie Cambridge: Braithwaite, Broad, Ewing, Moore, Wisdom oraz postać szósta - nie­ wysoki mężczyzna o przystojnej twarzy, który przybył w otoczeniu akolitów w tweedowych marynarkach i bia­ łych, rozpiętych pod szyją koszulach, dokładnie tak samo jak on. Był to Ludwig Wittgenstein. Berlin poruszył w swym odczycie problem sposobu uzyskiwania wiedzy o wewnętrznych stanach umysłowych innych ludzi. Po zgłoszeniu kilku wstępnych zastrzeżeń Wittgenstein stra­ cił cierpliwość i przejął inicjatywę. Berlin pamięta jego słowa: „Nie, nie, w ten sposób nie można się do tego zabierać. Darujcie. Zostawmy filozofię. Przejdźmy do rzeczy. Po prostu do rzeczy...".

Po upływie godziny Wittgenstein wstał, a wraz z n i m j e g o akolici, przechylił się przez stół i uścisnął dłoń Isaiahowi. „Bardzo interesująca dyskusja. Dziękuję p a n u " . P o czym wyszedł z sali. I c h s p o t k a n i e oznaczało symboliczny, jeśli n i e rzeczywisty, k o n i e c a k a d e m i c k i e j k a r i e r y filozoficznej Isaiaha. To, że istniała szajka e l o k w e n t n y c h s t r o n n i k ó w Wittgensteina, n i e wydaje się zaskakujące. Mieli w s z a k do czynienia z nauczycielem o m a g n e t y c z n e j sile. P o d o b n i e j a k współczesny m u r a d y k a l n y angielski wykładowca F.R. Leavis, k t ó r y w latach trzydziestych spędził z n i m wiele godzin, spacerując i rozmawiając, Wittgenstein przyciągał raczej zwolenników niż studentów. Dokładnie

38

t a k j a k w p r z y p a d k u Leavisa, zwolennicy ci wykazywali s k ł o n n o ś ć do n a ś l a d o w a n i a osobliwości j e g o zachowa­ nia. N a s t ę p c a W i t t g e n s t e i n a n a s t a n o w i s k u profesora filozofii Georg H e n r i k v o n Wright zanotował: „ S a m W i t t g e n s t e i n uważał, że j e g o wpływ j a k o nauczyciela był w zasadzie szkodliwy dla rozwoju u m y s ł o w e g o j e g o uczniów. Obawiam się, że miał rację. Uczenie się od W i t t g e n s t e i n a bez przyswajania sobie w rezultacie j e g o ś r o d k ó w wyrazu oraz p o w t a r z a n y c h frazesów, a n a w e t n a ś l a d o w a n i a j e g o t o n u , j e g o postawy i gestów - było n i e m a l niemożliwe". N o r m a n Malcolm, j e d e n ze s t u d e n t ó w Wittgensteina, późniejszy profesor filozofii n a Uniwersytecie Cornelia, przyjaciel, którego W i t t g e n s t e i n uważał za „poważnego i przyzwoitego człowieka", doszedł do i d e n t y c z n e g o w n i o s k u : „Niewielu z n a s potrafiło się oprzeć przy­ swajaniu sobie j e g o z a c h o w a ń , gestów, intonacji i okrzyków". Chodziło tu, m i ę d z y i n n y m i , o przykła­ d a n i e dłoni do czoła, w y k r z y k i w a n i e Ja! (niem. „Tak!" - przyp. tłum.), k i e d y pragnął coś z n a c i s k i e m za­ aprobować, oraz o i n t e n s y w n e m a r s z c z e n i e brwi. Miał zwyczaj w y s u w a n i a połączonych p ł a s k o dłoni z roz­ czapierzonymi p a l c a m i w k i e r u n k u rozmówcy, z któ­ r y m się zgadzał; swoją d e z a p r o b a t ę wyrażał gwałtow­ n y m ich opuszczeniem. Interesująca a n e g d o t a związana z tą m i m i k r ą odnosi się do wpływu W i t t g e n s t e i n a n a s a m e g o Malcolma. W r o k u 1949, k i e d y W i t t g e n s t e i n odwiedził Malcolma w Cornellu i usiadł n a sali podczas j e d n e g o z j e g o seminariów, pewien s t u d e n t zapytał, k i m j e s t t e n star­ szy gość, k t ó r y siedzi w tyle i „odgrywa Malcolma". P i ę t n o , j a k i e wywierał Wittgenstein, było niezwykle trwałe. Dziesięć lat po j e g o śmierci F a n i a Pascal, k t ó r a w latach trzydziestych uczyła go rosyjskiego i została j e g o przyjaciółką, rozpoznała cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e

39

dla W i t t g e n s t e i n a w p r z y p a d k o w y m nowo p o z n a n y m z n a j o m y m i, co ciekawsze, b y n a j m n i e j n i e filozofie. Były wreszcie zawsze rozpięte p o d szyją koszule. Sir J o h n Vinelott pamięta, że akolici byli bardziej niechlujni niż s a m Wittgenstein, k t ó r y choć m ó g ł być u b r a n y niedbale, to pozostawał s c h l u d n y : „Kiedy go ujrzałem po raz pierwszy, p o m y ś l a ł e m , że j e s t e m e r y t o w a n y m oficerem. Miał n a sobie rozpiętą p o d szyją koszulę, tweedową m a r y n a r k ę , szare flanelowe spodnie, porząd­ n i e wyczyszczone b u t y z niewyprawionej skóry. J e d n a k żaden ze szczegółów jego ubioru n i e był w najmniejszym stopniu podniszczony. Wszystko było u t r z y m a n e w naj­ l e p s z y m p o r z ą d k u , a jego prezencja - wyjątkowa". Nabożność, z j a k ą w e w n ę t r z n y k r ą g z w o l e n n i k ó w naśladował swego mistrza, m i a ł a w sobie coś komicz­ nego: s p a n i e w wąskich łóżkach, c h o d z e n i e w tenisów­ k a c h , n o s z e n i e warzyw w s z n u r k o w y c h siatkach, aby ułatwić i m oddychanie, w k ł a d a n i e do wody p o d a w a n y c h do obiadu selerów naciowych. Nie była to j e d n a k tylko kwestia m a ł p o w a n i a z a b a w n y c h nawyków. J e g o stu­ d e n c i wykazywali też s k ł o n n o ś ć do z m i a n y postawy wobec życia w sensie ogólnym, przybierając Wittgensteinowską „dumną, a n a w e t zaprawioną s z y d e r s t w e m surowość" i ucząc się pogardzać t y m , co ich dotychczas cieszyło j a k o n i e w i n n y zbytek, a teraz stało się w ich oczach „skrajnie trywialne i n i e w a r t e zachodu". W rze­ czywistości bywali bardziej w i t t g e n s t e i n o w s c y niż s a m Wittgenstein, ponieważ mistrz nie był aż t a k ascetyczny, j a k go często p r z e d s t a w i a n o . W e ź m y n a p r z y k ł a d t ę historię: j a k o b y n i g d y nie j a d ł o b i a d u w j a d a l n i dla wykładowców w Trinity College, ponieważ byłoby to dlań r ó w n o z n a c z n e z w ł o ż e n i e m k r a w a t a . S t u d e n t Witt­ g e n s t e i n a z k o ń c a lat trzydziestych T h e o d o r e R e d p a t h , k t ó r y został wykładowcą w C a m b r i d g e , opowiada, j a k W i t t g e n s t e i n pożyczył od n i e g o frak, białą k a m i z e l k ę

40

i n a k r o c h m a l o n ą koszulę, aby m ó c uczestniczyć w obie­ dzie dla nowo przyjmowanych wykładowców w Trinity College w p a ź d z i e r n i k u 1939 roku. Szedł t a m J a k o j e d e n z p r o f e s o r s k i c h k a n d y d a t ó w " , powiedział R e d p a t h o w i „z charakterystyczną u d a w a n ą d u m ą " (pod­ kreślenie Redpatha).

Aczkolwiek z n a n y z przejmowania inicjatywy n a zebraniach, Wittgenstein od czasu do czasu słuchał i uczył się czegoś w Klubie N a u k Moralnych. W r o k u 1944 G.E. Moore wygłosił odczyt, przedstawiając w n i m z a g a d k ę , której znaczenie Wittgenstein u z n a ł za pod­ stawowe i którą nazwał „ p a r a d o k s e m Moore'a" oraz poświęcił jej j e d n ą z późniejszych wieczornych sesji, d w u d z i e s t e g o piątego p a ź d z i e r n i k a 1945 r o k u , n a dwa­ naście miesięcy p r z e d starciem z P o p p e r e m . Wówczas Moore odpowiedział n a reakcję Wittgensteina, nadając tytuł swojej prelekcji: „P, choć nie wierzę, że P " . „ P a r a d o k s Moore'a" odnosił się do t a k i c h twierdzeń j a k „ S m i t h wyszedł z pokoju, ale j a w to nie wierzę" i „W t y m pokoju w y b u c h ł pożar, ale j a w to nie wierzę". Moore uważał, że twierdzenia te są a b s u r d a l n e j a k o psychologicznie n i e p r a w d o p o d o b n e . J e d n a k ekscytacja, z j a k ą zareagował n a n i e Wittgenstein, w y n i k a ł a z tego, że były one logicznie niedopuszczalne, n a w e t jeśli n i e miały postaci „ S m i t h wyszedł z pokoju i S m i t h pozostał w pokoju". Były sprzeczne z logiką naszego języka: n i k t n i e wypowiedziałby t a k i e g o zdania. I n n y m i słowy, m y ś ­ lał Wittgenstein, wskazywały one, że twierdzenia mogły być zdyskwalifikowane pod w z g l ę d e m ich użyteczności n a w e t wówczas, kiedy n i e były jednoznacznie sprzeczne, to znaczy, że n i e przybierały postaci „ P i nie-P". T a k więc dla Wittgensteina to, co w j ę z y k u było niedopusz­ czalne, miało c h a r a k t e r znacznie subtelniej szy, niż

41

dotychczas sądził, oraz miało to więcej wspólnego z lo­ giką zdroworozsądkową niż z u p r a w i a n ą przez logików logiką formalną. Moore, p o d o b n i e j a k i n n i filozoficzni l u m i n a r z e Cam­ bridge, wykorzystywał Klub N a u k Moralnych j a k o a r e n ę do sprawdzania nieokrzepłych jeszcze idei. W zależności od ich powodzenia albo drążono j e dalej, albo całkowicie od nich o d s t ę p o w a n o . Jeśli W i t t g e n s t e i n zainteresował się j a k i m ś t e m a t e m , to, bez reszty n i m pochłonięty, z a p o m i n a ł o całym świecie. G d y k i e d y ś po k l u b o w y m z e b r a n i u wracał pieszo do d o m u z M i c h a e l e m Wolffem, dwie r o z p ę d z o n e a m e r y k a ń s k i e ciężarówki wojskowe p r z e m k n ę ł y t a k blisko nich, że aż zafurkotały poły płaszcza Wolffa, który m r u k n ą ł pod n o s e m : „Te ciężarów­ ki jeżdżą zbyt szybko". Z u p e ł n i e n i e ś w i a d o m y blisko­ ści n i e b e z p i e c z e ń s t w a W i t t g e n s t e i n u z n a ł k o m e n t a r z Wolffa za j a k ą ś metaforę nawiązującą do referatu wy­ głoszonego w Klubie N a u k M o r a l n y c h . „Nie widzę związku z t e m a t e m " . Chcąc sprawić, aby s p o t k a n i a w K l u b i e stały się t a k owocne, j a k to tylko możliwe, W i t t g e n s t e i n wyznawał niewzruszony pogląd co do sposobu ich prowadzenia. W r o k u 1912, rok po przybyciu n a u n i w e r s y t e t w celu podjęcia studiów u Russella, narzucił swą wolę Klubowi, k i e d y to przeforsował projekt w p r o w a d z e n i a funkcji przewodniczącego, k t ó r y miał „kierować" dyskusją. Do odgrywania tej roli w y b r a n o G.E. Moore'a (spełniał ją przez trzydzieści dwa lata). W i t t g e n s t e i n postanowił położyć k r e s pozerstwu i pustosłowiu i przez całą swą akademicką karierę ponad wszystko przedkładał ma­ k s y m a l n ą zwięzłość n a u k o w y c h rozpraw. S a m dał t e m u początek, aby później czynili to inni. P o d k o n i e c 1912 r o k u w swych p r y w a t n y c h p o m i e s z c z e n i a c h wygłosił odczyt zatytułowany „Czym j e s t filozofia?". „Odczyt ten", czytamy w k l u b o w y m protokole, „trwał zaledwie

42

n i e s p e ł n a cztery m i n u t y , bijąc w t e n sposób dotych­ czasowy rekord, u s t a n o w i o n y przez Mr. Tye'a, o blisko dwie m i n u t y . Filozofia została zdefiniowana j a k o wszyst­ kie t e p r y m i t y w n e założenia, k t ó r e p r z y j m u j e m y bez n a u k o w e g o ich u d o w a d n i a n i a . Definicja ta stała się p r z e d m i o t e m dyskusji, nie w y k a z a n o j e d n a k najmniej­ szej skłonności do jej przyjęcia". W ciągu n a s t ę p n y c h trzydziestu pięciu lat s t o s u n k i Wittgensteina z K l u b e m N a u k Moralnych były - podob­ nie j a k wszystkie i n n e j e g o relacje - burzliwe i nie­ przewidywalne. Na początku lat trzydziestych Wittgen­ stein przestał uczestniczyć w z e b r a n i a c h po s k a r g a c h , że n i k t poza n i m n i e m ó g ł dojść do słowa. G d y Witt­ g e n s t e i n zorientował się, że w r o k u 1935 w Klubie miał mówić Russell, n a p i s a ł do swego byłego m e n t o r a , aby wyjaśnić kłopotliwe położenie, w j a k i m się znajdował. Uczestniczenie w t y m s p o t k a n i u , powiada, byłoby dla n i e g o czymś oczywistym: Ale: (a) Przed czterema laty zrezygnowałem z uczęsz­ czania do KNM; uczestnicy zgłaszali pod moim adresem mniej lub bardziej stanowcze sprzeciwy, ponieważ mój udział w ich dyskusjach był zbyt duży. (b) Na spotkaniu obecny będzie Broad, który, jak sądzę, jest moim naj­ większym oponentem. Z drugiej strony (c), jeśli mam uczestniczyć w dyskusji, to według wszelkiego praw­ dopodobieństwa, zgodnie ze swą naturą, będę mówił niemało, a zatem zajmę dużo czasu, (d) A gdybym nawet mówił niemało, to prawdopodobnie i tak skonstatuję, że wytłumaczenie czegokolwiek na takim zebraniu jest przedsięwzięciem beznadziejnym.

P o ustąpieniu przez Moore'a ze względów zdrowotnych z funkcji przewodniczącego w r o k u 1944 j e g o n a s t ę p c ą został Wittgenstein. W ciągu n a s t ę p n y c h dwóch lat bywał u s u w a n y ze stanowiska, aby zostać w y b r a n y m ponownie. Do t e g o j e d n a k czasu j e g o postawa w o b e c tych z e b r a ń

43

ulegìa z m i a n i e . N o r m a n Malcolm powiedział, że zda­ n i e m Wittgensteina atmosfera była „wysoce nieprzy­ jemna". Kierował się jedynie poczuciem obowiązku; uważał, że powinien zrobić wszystko, co w jego mocy, aby dyskusje były maksymalnie obyczajne. Po zakończeniu prelekcji Wittgenstein nieodmiennie pierwszy zabierał głos i do­ póki był obecny, bez reszty dominował w dyskusji. Uważał, że Klubowi nie służyła sytuacja, w której zawsze grał tak eksponowaną rolę, z drugiej jednak strony nieuczestniczenie w dyskusjach z charakterystyczną dlań intensywnością było dla Wittgensteina czymś absolutnie niemożliwym. Postanowił więc opuszczać zebrania po upływie półtorej, dwóch godzin. W efekcie dopóki Witt­ genstein pozostawał na sali, dyskusja była zajmująca i merytoryczna, a po jego wyjściu stawała się trywialna, bezbarwna i rozczarowująca.

Klub m u s i a ł sobie j a k o ś poradzić z dominacją Wittg e n s t e i n a podczas tych zebrań. Od czasu do czasu w okresie j e g o pobytu w C a m b r i d g e Klub oznaczał g w i a z d k a m i te spotkania, n a k t ó r y c h członkowie ciała pedagogicznego „nie byli oczekiwani". Aczkolwiek teo­ retycznie gwiazdka miała w y k l u c z a ć wszystkich wy­ kładowców, w p r a k t y c e dla k a ż d e g o było oczywiste, że chodziło tu wyłącznie o j e d n ą osobę. Wittgenstein z pew­ nością działał onieśmielająco n a studentów, a wykładow­ cy skarżyli się, że j e g o n a w y k p r z e r y w a n i a m ó w c o m był b a r d z o niegrzeczny wobec zaproszonych prelegentów. Jeśli n a w e t n a s e m e s t r a l n y m k a r n e c i e w s t ę p u obok jakiegoś w y k ł a d u pojawiała się gwiazdka, to i n n i człon­ kowie g r o n a wykładowców znajdowali sposoby n a obej­ ście przepisów. Czasami przychodzili w c h a r a k t e r z e gości k t ó r e g o ś ze studentów. Wykład P o p p e r à nie był wszakże opatrzony gwiazdką, podobnie zresztą j a k ż a d e n odczyt w t y m s e m e s t r z e . Niemniej j e d n a k obowiązywały i n n e przepisy, k t ó r e

44

wprowadzono po objęciu funkcji przewodniczącego przez Wittgensteina. Narzucii on więc formę wysyłanego do p r e l e g e n t ó w zaproszenia, mówiąc o „krótkich wy­ k ł a d a c h l u b k i l k u u w a g a c h wprowadzających, k t ó r e precyzowały j a k ą ś filozoficzną zagadkę". Słownictwo to miało odzwierciedlać zarówno jego nieufność do kon­ w e n c j o n a l n y c h wykładów, j a k pogląd n a właściwe gra­ nice filozoficznej dyskusji: n i e istniały ż a d n e rzeczywis­ t e p r o b l e m y filozofii, a j e d y n i e lingwistyczne zagadki. W liście zapraszającym P o p p e r a Wasfi H a d ż i b spełnił wszystkie te wymogi. J a k miało się o t y m p r z e k o n a ć a u d y t o r i u m złożone ze s t u d e n t ó w i wykładowców, stłoczonych t e g o paździer­ n i k o w e g o wieczoru w H 3 , dr P o p p e r b a r d z o u w a ż n i e przeczytał to zaproszenie.

5

Trzeci Człowiek Wówczas pojawił się Russell - aby mnie powiadomić o pewnych zmianach godzinowych, jakie czyni podczas swych wykładów - i zaczął rozmawiać z Wittgensteinem; przy czym ten ostatni wyjaśniał jedno ze swych najnowszych odkryć w podstawach logiki, odkrycie, którego, jak rozumiem, dokonał tegoż poranka i które wydaje się ważne i bardzo interesujące. Russell zgodził się z nim bez słowa. David Pinsent

Ze swego b u j a n e g o fotela z w y s o k i m o p a r c i e m , stojącego n a p r z e c i w k o k o m i n k a , sędziwy dygnitarz filozofii spokojnie obserwował starcie P o p p e r à z Witt­ g e n s t e i n e m . W opowieści tej j e s t o n Trzecim Człowie­ k i e m , łącznikiem z C a m b r i d g e m i ę d z y t y m i d w o m a wiedeńczykami. W w i e k u siedemdziesięciu czterech lat cieszył się on b e z s p r z e c z n i e w i ę k s z y m p u b l i c z n y m u z n a n i e m niż owych dwóch antagonistów. B u r z a białych włosów, d y s t y n g o w a n a , ptasia fizjonomia oraz nieodłączna fajka - w s z y s t k i e t e cechy sprawiały, że lord Russell, B e r t r a n d Russell, był n a t y c h m i a s t r o z p o z n a w a l n y n a całym świe­ cie przez m i l i o n y ludzi, którzy widywali go w k r o n i k a c h filmowych i n a p r a s o w y c h fotografiach, podczas gdy n a w e t koledzy-filozofowie m i e l i b y t r u d n o ś c i z iden­ tyfikacją P o p p e r à czy Wittgensteina. Był on z pewnością

46

równie w y b i t n y j a k oni dwaj. Można b y się doprawdy spierać o to, czy to w ł a ś n i e Russell nie stanowił tego d n i a rzeczywistego a u d y t o r i u m zarówno dla P o p p e r a , j a k Wittgensteina. Russell słabo znał P o p p e r a , choć w przeszłości okazywał m u pomoc; Wittgensteina, z któ­ r y m p r z e d wieloma laty był zaprzyjaźniony, poznał b a r d z o blisko. Obaj mieli wobec niego dług wdzięczno­ ści. W p r z y p a d k u P o p p e r a , choć dług był niewielki, to j e g o wdzięczność - o g r o m n a . Dług W i t t g e n s t e i n a zaś był o g r o m n y , t e n j e d n a k w r o k u 1946 odczuwał j u ż do Russella ledwo s k r y w a n ą wzgardę. Podczas gdy i Popper, i Wittgenstein byli w Wielkiej Brytanii uchodźcami, z k a ż d y m otwarciem u s t zdradza­ jącymi swe austriackie korzenie, to Russell stanowił kwintesencję angielskości. W n u k lorda J o h n a Russella, d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n e g o p r e m i e r a liberała, B e r t r a n d A r t h u r William urodził się w roku 1872 w rodzinie należącej do wyższych sfer towarzyskich i politycznych epoki wiktoriańskiej. Przywykł do tego, że dom, w którym spędził dzieciństwo, odwiedzali czołowi politycy. Pew­ n e g o razu, kiedy p a n i e odeszły po obiedzie od stołu, pozostał sam, by zabawiać wielkiego starego człowieka polityki, Williama E w a r t a Gladstone'a. G l a d s t o n e tylko raz odezwał się do dziecka: „Podano m i t u d o s k o n a ł e porto, ale dlaczego w kieliszku do bordo?". Nic dziw­ nego, że mając t a k i e k o n e k s j e , Russell przestawał z l u d ź m i wielkimi i w s p a n i a ł y m i . Kiedy czegoś zaprag­ nął - przeforsować j a k ą ś linię postępowania czy stoczyć w a l k ę o j a k ą ś sprawę - po prostu pisał osobiste listy do dygnitarzy państwowych. Russella n i k t n i e był w stanie towarzysko onieśmielić l u b i n t e l e k t u a l n i e zastraszyć. W w i e k u trzydziestu lat Russell zdobył u z n a n i e j a k o u c z o n y dzięki swej pionierskiej pracy w dziedzinie logiki i m a t e m a t y k i . Rościł sobie również p r e t e n s j e do m i a n a ojca filozofii analitycznej, k t ó r a zdominowała

47

a n g l o - a m e r y k a ń s k ą myśl. J u ż z tego tylko p o w o d u m a z a p e w n i o n e miejsce n a p a n t e o n i e filozofii. J e s t on dziś być może r z a d k o cytowany i cieszy się m n i e j s z y m u z n a n i e m , j e d n a k większość współczesnych czołowych filozofów p o r u s z a się w obrębie u s t a l o n y c h przez niego granic. Późniejsza sława Russella wykraczała d a l e k o poza a k a d e m i ę . Opierała się n a j e g o działalności politycznej i p o p u l a r n y c h publikacjach, k t ó r e obejmowały z d u m i e ­ wającą różnorodność t e m a t ó w , począwszy od małżeń­ stwa i religii po oświatę, władzę i szczęście. Był a u t o r e m niezwykle p ł o d n y m : co rok wydawał j e d n ą l u b dwie książki, czasem sążniste tomy, czasem lżejsze rozprawy. J e g o n i e w y m u s z o n y styl - żartobliwy, figlarny, pole­ m i c z n y i zawsze krystalicznie przejrzysty - zyskał m u m i ę d z y n a r o d o w ą sławę, a w r o k u 1950 przyniósł literac­ ką N a g r o d ę Nobla. Zdarzało się, że j e g o książki w p ę d z a ł y go w kłopoty. Zaledwie dwa lata p r z e d pogrzebaczowym starciem Russell powrócił do C a m b r i d g e po n i e u d a n y m pobycie w S t a n a c h Zjednoczonych, podczas k t ó r e g o u n i e m o ż ­ liwiono m u zdobycie s t a n o w i s k a profesora n a Uniwer­ sytecie Nowojorskim. P e w n a kobieta, katoliczka i mat­ ka, mająca poparcie religijnych hierarchów, twierdziła, że j e g o n a u c z a n i e mogło wyrządzić niewypowiedziane szkody jej córce. P r a w n i k owej kobiety cytował t e k s t Russella, w konkluzji określając go, w stylu przekwitłej retoryki sali sądowej, j a k o „rozpustny, zmysłowy, lubież­ ny, p r z e s y c o n y s e k s u a l i z m e m , e r o t o m a ń s k i , pobudza­ jący płciowo, obraźliwy, myślowo u b o g i , n i e w i a r y g o d n y oraz pozbawiony m o r a l n e g o kośćca". Byłoby to zabawne, g d y b y go n i e kosztowało u t r a t y pracy. Kiedy j e d n a k w k r ó t c e p o t e m Russell opublikował An Inquiry Into Meaning And Truth („Dociekanie z n a c z e n i a i prawdy"), n a okładce znalazła się imponująca Usta filozoficznych

48

kwalifikacji autora, a n a s t ę p n i e , n a s a m y m dole, jego gorzki dopisek: „Sądownie u z n a n y za n i e g o d n e g o pias­ towania funkcji profesora filozofii n a uczelni w nowojor­ s k i m City". Russell nie czul niechęci do potyczek - z n a t u r y otwarty, zawsze przewyższający swoich o p o n e n t ó w bys­ trością, przenikliwością i chłonnością u m y s ł u , przez całe życie tropił k o n t r o w e r s y j n e sprawy. W czasie I woj­ n y światowej znalazł się w więzieniu za n a p i s a n i e a r t y k u ł u , który sugerował, że a m e r y k a ń s k i e oddziały stacjonujące w Wielkiej Brytanii były później u ż y w a n e do ł a m a n i a strajków, k i e d y robotnicy, dążąc do zakoń­ czenia wojny, organizowali bojkot w p r z e m y ś l e . N a s t ę p ­ n i e wykorzystał swoje znajomości towarzyskie, aby zapewnić sobie odbycie w y r o k u w najlepszych w a r u n ­ k a c h więziennych, w jednoosobowej celi, z wyżywieniem d o s t a r c z a n y m z zewnątrz, z n i e o g r a n i c z o n y m d o s t ę p e m do książek, w przeciwieństwie do s k a z a n y c h za uchyla­ nie się od służby wojskowej ze względów religijnych, k t ó r y c h s a m do tego k r o k u zachęcał i k t ó r y c h więzienne cierpienia przeraziły go, k i e d y przyszła j e g o kolej. Spokój swego odosobnienia wykorzystał, b y powrócić do s t u d i ó w filozoficznych. Później, j u ż dobrze p o osiemdziesiątce, Russell po­ nownie został s k a z a n y n a osadzenie w więzieniu; t y m r a z e m za p r o w a d z e n i e polityki obywatelskiego niepo­ słuszeństwa w r a m a c h toczonej przez n i e g o wytrwałej k a m p a n i i przeciw b r o n i jądrowej (aczkolwiek n i e d ł u g o p r z e d owym z e b r a n i e m w 1946 r o k u a r g u m e n t o w a ł za jej u ż y c i e m przeciwko Związkowi R a d z i e c k i e m u , t a k m o c n o zaniepokoiła go rozbudowa p r o g r a m u n u k l e a r ­ n e g o t e g o mocarstwa). Był p i e r w s z y m przywódcą k a m ­ panii n a rzecz rozbrojenia n u k l e a r n e g o i p o m ó g ł stwo­ rzyć ideę Konferencji P u g w a s h , n a k t ó r y c h w y b i t n i intelektualiści dyskutowali n a d sposobami zapewnienia

49

pokoju n a świecie. Kiedy osiągnął podeszły wiek, j e g o wyniosła p o s t a w a i n i e u g i ę t a wrogość w o b e c wojny w i e t n a m s k i e j wciąż jeszcze w kołach politycz­ n y c h wywoływały uczuciową m i e s z a n i n ę obaw i wście­ kłości. Russell d o k o n a ł tego wszystkiego, k a n d y d u j ą c trzy­ krotnie w wyborach p a r l a m e n t a r n y c h (raz z p r o g r a m e m walki o prawo głosowania dla kobiet), podróżując po świecie, występując w radiu, wykładając, otwierając i prowadząc szkołę, przyjmując niezliczone odznaczenia, czterokrotnie się żeniąc, płodząc potomstwo i mając kilka burzliwych r o m a n s ó w , k t ó r e (ku jego zachwytowi) siały zgorszenie w u k ł a d n y m społeczeństwie. Pisał również dziesiątki tysięcy listów, z k t ó r y c h wiele kon­ tynuowało swój żywot w archiwach. Russell miał zwyczaj odpowiadać n i e m a l w s z y s t k i m swoim k o r e s p o n d e n t o m , niezależnie od ich pozycji w społeczeństwie, bez względu n a to, czy chodziło o listy pochwalne, czy też, co n i e było niczym niezwykłym, chłoszczące go. Typowy liścik n a d s z e d ł od p a n i B u s h , k t ó r a w ł a ś n i e przeczytała j e g o autobiografię. „Dziękuję p a n u " , napisała. „ P a n u Bogu p o d z i ę k o w a ł a m j u ż wcześniej". Na co Russell odpowie­ dział: „Cieszy m n i e , że spodobała się p a n i moja autobio­ grafia. Martwi n a t o m i a s t , że podziękowała p a n i za nią Bogu, ponieważ sugeruje to, iż n a r u s z y ł O n moje prawa autorskie". (Odpowiedział również p e w n e m u czternas­ tolatkowi, k t ó r y prosił go o p o m o c w zrozumieniu, j a k to możliwe, b y p r z e s t r z e ń miała granice. Russell odesłał go do nie-Euklidesowej geometrii). Jeśli się zważy j e g o sławę j a k o filozofa oraz rozległość działalności, n i e p o w i n n o zaskakiwać, że Russell znał zarówno Wittgensteina, j a k P o p p e r a . J e d n a k ż e w związ­ k u z w y d a r z e n i e m w H3 pozostaje fakt, że obaj do­ świadczyli j e g o czynnej p o m o c y oraz że n i e j e s t wy­ kluczone, iż nie stanęliby twarzą w twarz, nie poznawszy

50

u p r z e d n i o Russella. W p r z y p a d k u W i t t g e n s t e i n a m o ż n a bez żadnej p r z e s a d y powiedzieć, że j e g o zetknięcie się z R u s s e l l e m zmieniło bieg j e g o życia. J u ż w r o k u 1911 d w u d z i e s t o d w u l e t n i L u d w i g zajął się filozofią m a t e m a t y k i . J e g o ojciec chciał, żeby syn odebrał wykształcenie t e c h n i c z n e , młodzieniec miał już więc za sobą dwa lata spędzone w Berlinie i trzy w M a n c h e s t e r z e n a s t u d i o w a n i u a e r o n a u t y k i , budowa­ niu doświadczalnych u r z ą d z e ń latających i wreszcie projektowaniu silnika samolotowego. Teraz poczuł nie­ odpartą chęć skierowania się k u filozofii i, dzięki roz­ m o w o m z brytyjskimi i n i e m i e c k i m i m a t e m a t y k a m i , między i n n y m i z G o t t l o b e m F r e g e m , dotarł wreszcie do z n a n e g o w świecie logika, czcigodnego B e r t r a n d a R u s ­ sella z Trinity College w C a m b r i d g e . Mniej więcej osiem t y g o d n i później, p o zaliczeniu j e s i e n n e g o s e m e s t r u , W i t t g e n s t e i n zażądał odpowiedzi n a p r o s t e p y t a n i e - czy j a k o filozof n i e rokuje ż a d n y c h nadziei? Russell nie wiedział, co o t y m myśleć. Witt­ g e n s t e i n powrócił do Wiednia, aby n a p i s a ć coś, co Russell mógłby ocenić. Wynik jego prób, j a k oświad­ czył Russell, był „bardzo dobry, znacznie lepszy niż w w y p a d k u m o i c h a n g i e l s k i c h uczniów. Z pewnością b ę d ę m u dodawał odwagi. Być może d o k o n a on wiel­ kich rzeczy". Do lata 1912 roku, w ciągu sześciu m i e s i ę c y pełno­ etatowej pracy Wittgensteina, Russell doszedł do wnios­ k u , że odkrył swego i n t e l e k t u a l n e g o s p a d k o b i e r c ę . Uważał, że W i t t g e n s t e i n był „ p r a w d o p o d o b n i e najdos­ k o n a l s z y m , j a k i k i e d y k o l w i e k znałem, p r z y k ł a d e m ge­ n i u s z a w t r a d y c y j n y m w y o b r a ż e n i u - p e ł n y m pasji, głębokim, żywym i dominującym". Powtórzył to później swej a m e r y k a ń s k i e j powierniczce Lucy Donnelly: „Przy j e g o lawinach moje wyglądają na zwyczajne k u l e śnie­ gowe [...] O n mówi, że k a ż d e g o r a n k a rozpoczyna swą

51

pracę z nadzieją, a k a ż d y wieczór k o ń c z y w rozpaczy - odczuwa coś w rodzaju furii, k i e d y nie może zrozumieć czegoś, co j a zrozumiałem". Wkrótce p o t e m ich relacja n a u c z y c i e l - s t u d e n t uległa odwróceniu; po raz pierwszy w życiu Russell poczuł się i n t e l e k t u a l n i e przytłoczony. W r o k u 1916 w liście do swej k o c h a n k i , d y s t y n g o w a n e j lady Ottoline Morrell, w s p o m n i a ł o z d a r z e n i u sprzed t r z e c h lat, k i e d y Witt­ g e n s t e i n okazał się s u r o w y m k r y t y k i e m p e w n e j pracy Russella z dziedziny epistemologii. Aczkolwiek Russell n i e był w stanie w pełni pojąć n i e a r t y k u ł o w a n y c h k o m e n t a r z y Wittgensteina, to były o n e n a tyle wystar­ czające, b y zrozumiał, że nie miał racji: Jego krytycyzm, choć nie sądzę, żeby sobie z tego wów­ czas zdawał sprawę, był w moim życiu wydarzeniem o pierwszorzędnym znaczeniu, wpływając na wszystko, co od tej pory robiłem. Zrozumiałem, że miał rację i że nie mogę już żywić nadziei na stworzenie fundamental­ nego dzieła w dziedzinie filozofii [...] Wittgenstein prze­ konał mnie, że dokonania, jakich oczekuje logika, są dla mnie zbyt trudne.

Niedługo po zawarciu przez n i c h znajomości Russell w liście do lady Ottoline stwierdził: „ K o c h a m go i czuję, że rozwiąże o n p r o b l e m y , n a k t ó r y c h rozwiązanie ja j e s t e m j u ż za stary". P o r o k u Russell powiedział do H e r m i n e , najstarszej siostry Ludwiga, k t ó r a przyjechała do C a m b r i d g e z wizytą z okazji n a r o d z i n dziecka w ro­ dzinie: „Oczekujemy, że n a s t ę p n e g o wielkiego k r o k u w filozofii d o k o n a twój brat". Początkowo ich s t o s u n k i opierały się n a w z a j e m n y m s z a c u n k u i przywiązaniu. Russell był czymś w rodzaju duchowej ucieczki dla Wittgensteina, k t ó r y często przy­ chodził do j e g o m i e s z k a n i a , b y w milczeniu p r z e m i e r z a ć j e wzdłuż i wszerz. „Czy rozmyślasz o logice, czy o włas­ n y c h grzechach?", pytał go Russell. „O j e d n y m i o dru-

52

gim", p a d a ł a odpowiedź. Czasem Wittgenstein bywał t a k rozwścieczony, że Russell obawiał się o całość m e b l i w s w y m pokoju. J e g o obawa, że W i t t g e n s t e i n się załamie, a n a w e t t a r g n i e n a swoje życie, była w pełni u z a s a d n i o n a : z samobójczych myśli Wittgenstein zwierzył się jed­ n e m u z przyjaciół, Davidowi Pinsentowi, k t ó r y studio­ wał m a t e m a t y k ę w Trinity. Po powrocie do C a m b r i d g e z Norwegii w r o k u 1913 Wittgenstein oświadczył R u s ­ sellowi, że t a k szybko, j a k będzie w stanie, p o n o w n i e u d a się do fiordów, gdzie zamieszka w zupełnej samot­ ności aż do chwili, k i e d y znajdzie odpowiedzi n a w s z y s t k i e stawiane przez logikę pytania. Aby go od tego odwieść, Russell uciekł się do logiki: wskazał, że będzie t a m panował m r o k , n a co Wittgenstein odpowie­ dział, że nienawidzi światła dziennego. Powiedziałem, że będzie tam odludnie, a on na to, że prostytuował swój umysł, rozmawiając z ludźmi inteligent­ nymi. Ja do niego, że jest szalony, a on, że Bóg chroni go przed zdrowiem psychicznym (Bóg z pewnością to uczy­ ni). Obecnie, w sierpniu i wrześniu, Wittgenstein napisał dzieło z dziedziny logiki, wciąż jeszcze raczej szkicowo, ale - według mojej oceny - tak dobre jak żadna praca, jaką kiedykolwiek i ktokolwiek w tym zakresie stworzył. Jednak jego sumienie artysty nie pozwala mu czegokol­ wiek napisać, zanim nie nada temu doskonałego kształtu, mam więc przeświadczenie, że samobójstwo popełni on w lutym.

Russell w pełni rozumiał uczucie, j a k i e g o się doznaje, stojąc n a d otchłanią obłędu. Szaleństwo zdarzało się w j e g o rodzinie, a on s a m często czuł niebezpieczeństwo przekroczenia k r a w ę d z i tej otchłani. L a d y Ottoline troskliwie przetelegrafowała m u przepis n a k a k a o , k t ó r e w e d ł u g niej miało u k o i ć napięte nerwy A u s t r i a k a i uwol­ nić go od depresji. Russell podziękował jej, ale n i e

53

w i a d o m o , czy Wittgenstein k i e d y k o l w i e k tego spróbo­ wał. Jeśli t a k , to napój ów n i e spełnił oczekiwań lady Ottoline. Aczkolwiek Wittgenstein n i g d y nie był najłatwiejszym w e współżyciu towarzyszem, to dzięki j e g o wpływowi Russell u z u p e ł n i a ł energią b a t e r i e swego i n t e l e k t u . „Wittgenstein w z b u d z a w e m n i e uczucie potrzeby ist­ nienia, ponieważ n i k t poza m n ą n i e potrafił go zro­ z u m i e ć ani sprawić, aby świat r o z u m i a ł jego". A co równie w a ż n e , Russell był teraz p r z e k o n a n y , iż wreszcie znalazł kogoś zdolnego do k o n t y n u o w a n i a j e g o dzieła, i wyraził zadowolenie, że przyszłość logiki złoży w ręce tego m ł o d e g o człowieka. Niezwykły szacunek, j a k i m Russell darzył swego d a w n e g o s t u d e n t a , okazał się dla W i t t g e n s t e i n a sprawą największej wagi. W j e d y n e j książce filozoficznej, j a k ą wydał w życiu, T r a k t a c i e logiczno-filozoficznym (Tractatus Logico-Philosophicus), zredagowanym w okopach I wojny światowej, autor w y s n u ł s k r o m n y wniosek, że rozwiązał w s z y s t k i e zasadnicze p r o b l e m y filozofii. Po­ nieważ nie osiągnął jeszcze trzydziestki, była to n i e byle j a k a chełpliwość, k t ó r a j e d n a k nie trafiła do prze­ k o n a n i a wydawców; Tractatus n i e ujrzałby światła d z i e n n e g o bez czynnej pomocy Russella. Chociaż po­ szczególne z d a n i a tego dzieła odznaczają się zwodniczą prostotą, Tractatus j a k o całość j e s t dla laika m ę t n y i niewiele bardziej zrozumiały dla specjalisty. P o wojnie ustalono z n i e m i e c k i m wydawcą Wilhelmem Ostwaldem w a r u n k i d r u k u , ale z b e z w z g l ę d n y m zastrzeżeniem, że Russell n a p i s z e w s t ę p , w k t ó r y m wyjaśni, n a czym polega w a g a tej książki. Russell d o t r z y m a ł u m o w y , zawierając w p r z e d m o w i e k i l k a u w a g krytycznych. Russell i W i t t g e n s t e i n nawiązali p o n o w n i e k o n t a k t po d o s t a n i u się t e g o ostatniego, wraz z tysiącami i n n y c h a u s t r i a c k i c h żołnierzy, do niewoli w e Włoszech. Witt-

54

g e n s t e i n spędził część o k r e s u 1918-1919 w obozie jeniec­ k i m , j e d n a k z chwilą g d y w i a d o m o ś ć o swych pery­ p e t i a c h przekazał Russellowi, t e n , w s p i e r a n y przez K e y n e s a , wyjednał dla więźnia przywileje związane z p r o w a d z e n i e m k o r e s p o n d e n c j i . Dzięki t e m u Wittgen­ stein mógł przesłać Russellowi swój r ę k o p i s . Później, po opuszczeniu obozu, Wittgenstein spotkał się z R u s ­ sellem i wspólnie p r z e d y s k u t o w a l i w s z y s t k i e zawarte w książce twierdzenia. M i m o tego zabiegu autor, k i e d y wreszcie przeczytał p r z y c z y n e k Russella, poczuł roz­ d r a ż n i e n i e - oto j e g o były nauczyciel z u p e ł n i e n i e zrozumiał s e d n a sprawy. Niemniej j e d n a k i m p r i m a t u r Russella wszystko z m i e n i ł - Tractatus u k a z a ł się p o n i e m i e c k u w r o k u 1921, a p r z e k ł a d C K . O g d e n a n a angielski - w 1922. W i t t g e n s t e i n czuł się u m y s ł o w o wyeksploatowany. Spędził s i e d e m lat n a d r o z w a ż a n i e m idei, k t ó r y c h szczytowym w y r a z e m stał się Tractatus, i uznał, że dzieło to oznacza k o n i e c j e g o pracy n a d filozofią - z tej cytryny, j a k się wyraził, n i e m o ż n a już było nic wycisnąć. I tylko dlatego, że w latach 1927-1929 zaczął n a nowo m y ś l e ć o filozofii pod w p ł y w e m r o z m ó w z Moritzem Schlickiem, założycielem Koła W i e d e ń s k i e g o skupiają­ cego filozofów wyznających logikę pozytywistyczną, zdecydował się n a powrót do C a m b r i d g e . Russell wraz z K e y n e s e m okazali się p o m o c n i w ściągnięciu go t a m z powrotem. Nawet w ciągu sześciu m n i e j więcej lat s t r a c o n y c h dla filozofii, począwszy od r o k u 1920, kiedy Wittgenstein był to nauczycielem, to k l a s z t o r n y m o g r o d n i k i e m i ar­ chitektem, nie ustawały jego kontakty z Russellem i n i e k t ó r y m i członkami zespołu z Cambridge. W górskiej wiosce T r a t t e n b a c h w Dolnej Austrii odwiedził go mło­ dociany - wówczas dziewiętnastoletni - m a t e m a t y c z n y g e n i u s z F r a n k R a m s e y i przesłał Russellowi wieści

55

o stanie u m y s ł u Wittgensteina i jego a s c e t y c z n y m stylu życia. Russell i Wittgenstein korespondowali ze sobą również bezpośrednio. P e w n a w y m i a n a z d a ń świadczy 0 sceptycyzmie Russella w związku z uporczywym t w i e r d z e n i e m Wittgensteina, j a k o b y m i e s z k a ń c y Tratt e n b a c h , gdzie uczył, byli wyjątkowo n i k c z e m n i . Kiedy Wittgenstein powrócił do C a m b r i d g e w 1929 roku, Russell znów się dlań okazał, przynajmniej n a początku, o g r o m n i e p o m o c n y . Tractatus został zgłoszo­ n y j a k o rozprawa d o k t o r s k a . Russell i profesor G.E. Moore, k t ó r e g o Wittgenstein znał jeszcze ze swego pierwszego o k r e s u pracy w C a m b r i d g e , byli j e g o eg­ z a m i n a t o r a m i w procesie, który by m o ż n a wielkodusz­ n i e określić słowem „fikcja". Na j e g o u s t n y m etapie, k i e d y Wittgensteina należało p r z e p y t a ć z części arg u m e n t a c y j n e j j e g o rozprawy, trzej znajomi wdali się n a chwilę w p o g a w ę d k ę , po czym Russell zwrócił się do Moore'a: „No, dalejże, m u s i s z m u zadać kilka p y t a ń ; j e s t e ś profesorem". Wywiązała się chaotyczna dyskusja, a n a jej zakończenie Wittgenstein wstał, poklepał swych e g z a m i n a t o r ó w po r a m i o n a c h i powiedział: „Nie m a r t w ­ cie się. Wiem, że n i g d y tego nie zrozumiecie". Kiedy dr Wittgenstein zakończył swój pierwszy r o k a k a d e m i c k i dzięki jednorazowej subwencji n a u k o w e j Trinity, po­ proszono Russella o sprawozdanie n a t e m a t pracy j e g o p r o t e g o w a n e g o ; w w y n i k u owego r a p o r t u Wittgenstein został p r a c o w n i k i e m n a u k o w y m Trinity College. Czynienie t e g o wszystkiego dla W i t t g e n s t e i n a spra­ wiało Russellowi przyjemność - był j e g o m e n t o r e m , poręczycielem, t e r a p e u t ą i dostarczycielem przepisów n a uspokajające gorące napoje. J e d n a k w r o k u 1946 ich stosunki od d a w n a j u ż cechowała gorycz. Zaangażowane 1 p e ł n e pasji n o c n e d y s k u s j e lat 1911-1913 zastąpił lodowaty d y s t a n s , którego źródłem były, j a k postrzegał to Wittgenstein, ich sprzeczne osobowości.

56

W i t t g e n s t e i n uznał, że podejście Russella do filozofii j e s t zbyt m e c h a n i s t y c z n e , a jego s t o s u n e k do ludzi - zbyt chwiejny emocjonalnie. Jeśli j e d n a k istniał j a k i ś a s p e k t osobowości R u s s e l l a dla Wittgensteina n i e do przyjęcia, to była to p e w n a gładkość stylu wypowiadania się. Wittgenstein nie potrafił być tylko częściowo pochło­ nięty j a k i m k o l w i e k działaniem, w k t ó r e się angażował. Russell, choć był człowiekiem wielkich zasad, przygoto­ w a n y m , w przeciwieństwie do Wittgensteina, do walki o swój system wartości n a forum publicznym, to przecież nie znajdował się w każdej s e k u n d z i e k a ż d e g o d n i a w e w ł a d a n i u jakiejś niewzruszonej osobistej moralności. Wykazywał skłonność do u s t ę p s t w - t u m a ł e k ł a m s t e w ­ ko, t a m niewielka p r z e s a d a - do pochlebstwa w razie potrzeby, do łagodzenia sytuacji w razie konieczności. T e d r o b n e grzeszki były ś r o d k a m i znajdującymi uspra­ wiedliwienie w celach, do k t ó r y c h Russell dążył. P r z e j a w e m tego były, w e d ł u g Wittgensteina, popular­ ne, obliczone n a zysk książki, k t ó r e Russell p r o d u k o w a ł t a ś m o w o , a k t ó r y c h W i t t g e n s t e i n nienawidził. Czuł się szczególnie d o t k n i ę t y wojującym a g n o s t y c y z m e m R u s ­ sella, a zatrwożony jego wolnomyślicielskimi k a z a n i a m i n a t e m a t m a ł ż e ń s t w a i s e k s u . O t y m o s t a t n i m powie­ dział: „Jeśli m i ktoś mówi, że był w najgorszych miejs­ cach, n i e m a m prawa go osądzać, ale jeśli powiada, że to j e g o niezwykła m ą d r o ś ć go t a m zawiodła, to w i e m , iż j e s t szalbierzem". Trzeba przyznać, że w kaznodziejstwie Russella n a t e m a t w z a j e m n y c h s t o s u n k ó w kryje się p e w n a ironia, jeśli się zważy j e g o n i e u m i e j ę t n o ś ć d o k o n y w a n i a uczu­ ciowego osądu i s k o m p l i k o w a n e związki z rodziną, która oskarżała go o oziębłość, g r u b o s k ó r n o ś ć i o k r u c i e ń s t w o , j a k i c h od niego doświadczyła. Zdecydowawszy podczas rowerowej wycieczki, że n i e k o c h a j u ż swej pierwszej żony Alys, z a k o m u n i k o w a ł jej o t y m n a t y c h m i a s t po

57

powrocie do d o m u . Nawet po rozwodzie n i g d y nie prze­ stała go kochać. W n u c z k a Russella twierdzi, że sypiał on z własną synową, niszcząc t y m s a m y m m a ł ż e ń s t w o syna, J o h n a . Był też oskarżony o d o p r o w a d z e n i e J o h n a do szaleństwa, a swych żon - do p r ó b samobójczych. Ponieważ angielskie obyczaje były Wittgensteinowi obce, wiele swych szczerych poglądów wyrażał on Russel­ lowi prosto w oczy. Obejmowały one również j e g o opinię n a t e m a t całości d o k o n a ń Russella w dziedzinie filozofii po I wojnie światowej. P r z y k ł a d e m m o ż e b y ć list napisa­ n y w e włoskim obozie dla jeńców wojennych w roku 1919. Wittgenstein przeczytał właśnie e g z e m p l a r z najnowszej książki Russella, Introduction to Mathematical Philoso­ phy („Wstęp d o filozofii m a t e m a t y k i " ) ; podczas g d y Tractatus wciąż się jeszcze n i e ukazał. „To irytujące", pisał, „kiedy się m u s i s z s z a m o t a ć w n i e s k o ń c z o n o ś ć z gotowym dziełem w niewoli, a j e d n o c z e ś n i e widzisz, jakiej b z d u r z e daje się pole do p o p i s u n a zewnątrz".

J e d n a k , niezależnie od opinii W i t t g e n s t e i n a , w r o k u 1946 Russell był a k t o r e m sceny światowej: postacią totemiczną, z n a n y m m ę d r c e m , k t ó r e g o w y k ł a d y i p i s m a żarłocznie k o n s u m o w a ł a sprzyjająca m u publiczność. R o k wcześniej, j a k o n i e m a l j e d y n y p o m y ś l n y w y n i k swojego pobytu w A m e r y c e w latach II wojny światowej, opublikował obszerny, dziewięćsetstronicowy przegląd pt. A History of Western Philosophy („Historia filozofii Zachodu"). Albert E i n s t e i n napisał o n i m : „Uważam za szczęście, że t a k jałowe i b r u t a l n e p o k o l e n i e m o ż e się poszczycić t a k i m m ą d r y m , c z c i g o d n y m i p e ł n y m h u ­ m o r u człowiekiem". Dzieło to n i e s p o d z i e w a n i e okazało się b e s t s e l l e r e m , uwalniając Russella od finansowych kłopotów. List a m e r y k a ń s k i e g o wydawcy Wittgensteina, S i m o n a i S c h u s t e r a , z 30 września 1946 r o k u , zatytuło-

58

w a n y „Z w e w n ę t r z n e g o s a n k t u a r i u m " , ujawnia, że do tego czasu sprzedano j u ż blisko czterysta tysięcy eg­ zemplarzy tej książki. M i m o publicznego rozgłosu, j a k i m u towarzyszył, Russell czuł się u s u n i ę t y w cień w znacznie węższych k r ę g a c h n a u k o w y c h , gdzie wciąż pełnił rolę, którą sobie cenił. I d e e Wittgensteina rozprzestrzeniały się coraz bardziej, a wyższość j e g o nowej szkoły spychała filozofi­ czne dzieło Russella n a m a r g i n e s . J a k ujął to ów starszy w y b i t n y filozof, „zdecydowanie n i e p r z y j e m n y m przeży­ ciem j e s t u ś w i a d o m i e n i e sobie, że się zostało u z n a n y m za p r z e ż y t e k po t y m , j a k przez pewien czas było się w modzie". Do j a k i e g o d o k ł a d n i e stopnia r o z u m i a ł on późniejsze d o k o n a n i a Wittgensteina, pozostaje kwestią otwartą. W r o k u 1946 S t e p h e n T o u l m i n podsłuchał, j a k Russell pytał R i c h a r d a Braithwaite'a o to, co Wittgen­ stein robił od czasu Traktatu. Czy to b ę d ą c w modzie, czy nie, Russell wciąż pozo­ stawał m a g n e s e m przyciągającym studentów. Mógł się wydawać staroświecki, ale była to staroświeckość wspa­ niała - Akropol minionej e p o k i filozofii. J e g o n a u c z a n i e w t y m czasie znajdowało swoje źródło w ideach, k t ó r e miały p r z y b r a ć formę książki pt. Human Knowledge: Its Scope and Limits („Wiedza człowieka: jej z a k r e s i ograniczenia"). Krytycy przyjęli ją z m i e s z a n y m i uczuciami. Niemniej j e d n a k z powodu o g r o m n e j liczeb­ ności j e g o g r u p w y k ł a d o w y c h postanowiono otworzyć drugą salę i zainstalować w niej nagłośnienie. Na wydziale n a u k m o r a l n y c h , gdzie dowcipu było j a k n a lekarstwo, wykłady Russella, zabarwione ż a r t a m i i przy­ prawione a n e g d o t a m i , ożywiały atmosferę. J e g o ogrom­ n e zamiłowanie do p r z e m a w i a n i a do s t u d e n t ó w spra­ wiało, że w Trinity g r u p y zbierały się przy Wielkiej B r a m i e , rozkładały n a t r a w n i k a c h (rzecz n a co dzień zabroniona), by słuchać chciwie jego wywodów.

59

P o d o b n i e j a k większość osób, k t ó r e znały Wittgensteina, Russell znajdował się przez p e w i e n czas pod j e g o u r o k i e m , obezwładniony siłą t e g o filozofa. Później j e d n a k nieco ochłódł, nazywając W i t t g e n s t e i n a postacią wielce osobliwą: „Wątpię w to, czy j e g o uczniowie wiedzieli, j a k i e g o rodzaju był on człowiekiem". I oskar­ żył W i t t g e n s t e i n a o u p r a w i a n i e p o d k o n i e c życia tan­ d e t n e j filozofii oraz o popełnienie „zdrady" wobec włas­ nej wielkości. We w s p o m n i e n i u p o ś m i e r t n y m poświę­ c o n y m Wittgensteinowi, o p u b l i k o w a n y m w „Mind", Russell napisał: „ P o z n a w a n i e W i t t g e n s t e i n a było j e d n ą z najbardziej podniecających przygód w m y m życiu". J e d n a k ż e a r t y k u ł kończy się n a okresie t u ż po u k a z a n i u się Traktatu. N a t e m a t pozostałych t r z e c h dziesięcioleci ich znajomości oraz późniejszych d o k o n a ń Wittgensteina Russell wolał zachować milczenie. N a t o m i a s t W i t t g e n s t e i n w r o k u 1946 od d a w n a j u ż nie wierzył, że Russell j e s t zdolny d o p r a c y n a najwyższym poziomie. Po s p o t k a n i u w Klubie N a u k Moralnych, kilka tygodni po występie Poppera, Wittgenstein wysłał list do Moore'a. „Na nieszczęście (jak sądzę) był t a m Russell, i to w najwyższym s t o p n i u niemiły. O niezwykle płytkiej elokwencji, acz - j a k zawsze - zdumiewająco bystry". Było to p r a w d o p o d o b n i e ostatnie s p o t k a n i e t y c h dwóch ludzi. Wittgenstein powiedział a m e r y k a ń s k i e m u filozofo­ wi O.K. Bouwsmie, że „mijali się, nie zamieniając słowa". Powściągliwy s z a c u n e k , mający swe k o r z e n i e w daw­ n y c h w s p o m n i e n i a c h z C a m b r i d g e i w s p ó l n y c h dokona­ n i a c h n a polu logiki, przetrwał aż do końca. W r o k u 1937 Wittgenstein zapisał w swym n o t a t n i k u : „W trakcie n a s z y c h d y s k u s j i Russell często wykrzykiwał «Piekio logiki!» - i j e s t to d o s k o n a ł y m odzwierciedleniem tego, co czuliśmy, myśląc o p r o b l e m a c h logiki; to znaczy o ich b e z m i e r n e j t r u d n o ś c i , ich twardej i ś l i s k i e j fakturze".

60

Mówiono, że W i t t g e n s t e i n okazywał Russellowi więk­ szy s z a c u n e k niż jakiejkolwiek innej osobie. Choć j e m u s a m e m u wolno było publicznie strofować Russella oraz k r y t y k o w a ć go poza j e g o plecami, to t y m swoim zwolen­ n i k o m , którzy go w t y m naśladowali, udzielał surowej reprymendy.

J e ś l i Russell - k t ó r y szczyt swej k a r i e r y m i a ł j u ż d a w n o za sobą, a w H3 początkowo zachowywał milcze­ n i e - patrzył n a W i t t g e n s t e i n a pod k ą t e m ich głębokiej i s k o m p l i k o w a n e j znajomości, to k i e d y spoglądał n a Poppera, widział kogoś ledwie sobie znanego, pochłonię­ tego p r a g n i e n i e m nawiązania z n i m bliskich stosunków. Aż do tej chwili k o n t a k t y między R u s s e l l e m a P o p p e r e m m i a ł y c h a r a k t e r powierzchowny, choć serdeczny. Nie było w t y m nic dziwnego. Po pierwsze dzieląca ich d u ż a różnica w i e k u - trzydzieści lat - sprawiała, że zawodowa zazdrość n i g d y n i e wchodziła w grę. Pierwsza książka Russella, o niemieckiej socjaldemokracji, u k a ­ zała się n a sześć lat p r z e d n a r o d z i n a m i P o p p e r a . Również Popperowi Russell ułatwił k a r i e r ę , choć w s t o s u n k o w o o g r a n i c z o n y m zakresie. Spotkali się oni n a k r ó t k o podczas p e w n e j konferencji filozoficznej w e Francji w r o k u 1935 oraz ponownie, w r o k u 1936, n a z e b r a n i u Towarzystwa Arystotelesowskiego w An­ glii. Później Russell dostarczył m ł o d e m u P o p p e r o w i referencji, kiedy t e n rozpaczliwie poszukiwał pełno­ etatowej pracy, aby u n i k n ą ć powrotu do Wiednia. Mgli­ sta i formalistyczna frazeologia tej opinii świadczy o t y m , że Russell n i e m i a ł większego pojęcia o pracy P o p p e r a . „Dr Karl P o p p e r j e s t niezwykle u z d o l n i o n y m człowiekiem, z k t ó r e g o k a ż d y u n i w e r s y t e t m ó g ł b y być d u m n y , mając go w składzie swego p e r s o n e l u " . I dalej: „Dowiaduję się, że j e s t o n k a n d y d a t e m n a s t a n o w i s k o

61

w C a n t e r b u r y University College w C h r i s t c h u r c h w No­ wej Zelandii i bez chwili w a h a n i a gorąco go polecam". Uwaga ta m a p o s m a k gotowej formułki, którą człowiek przyzwyczajony do w y s t ę p o w a n i a w takiej roli mógłby wygłosić bez zastanowienia. Russell otrzymał grzecznościowe e g z e m p l a r z e zarów­ no The Logic of Scientific Discovery („Logika odkrycia naukowego"), j a k The Open Society („Społeczeństwo otwarte"). J e g o znajomość pierwszego z tych dzieł j e s t wątpliwa, choćby tylko dlatego, że strony egzemplarza w j e g o bibliotece pozostały nierozcięte. A k i e d y P o p p e r poprosił go o polecenie Społeczeństwa otwartego a m e ­ r y k a ń s k i m w y d a w c o m Historìi filozofii Zachodu, Simonowi i Schusterowi, Russell odpisał m u w lipcu 1946 roku, prosząc o i n n y egzemplarz książki i wyjaśniając, że m u s i ją p o n o w n i e przeczytać, ale z powodu prze­ prowadzki n i e m a d o s t ę p u do swej biblioteki. P o p p e r wysłał i n n y egzemplarz. Russell zaś, poświę­ ciwszy m u wreszcie całą u w a g ę , wyniósł z l e k t u r y niezwykle silne wrażenie. W wykładzie z a t y t u ł o w a n y m „Filozofia i polityka" i wygłoszonym w t y m s a m y m miesiącu, w k t ó r y m odbyło się s p o t k a n i e w H 3 , Russell oświadczył, że do a t a k u n a polityczną filozofię Platona „w swej ostatniej książce olśniewająco zachęcił d r K.R. Popper". W r o k u 1960 Russell doradził p e w n e m u stu­ dentowi w y b r a n i e raczej L o n d o n School of E c o n o m i c s niż Cambridge, ponieważ w Londynie filozofia „trzymała się dziarsko". Podziw ten spotkał się z czymś o wiele poważniejszym niż tylko z wzajemnością. P o p p e r uważał Russella za najznakomitszego filozofa od czasów I m m a n u e l a Kanta, a Histońę filozofii Zachodu - za najświetniejsze w tej dziedzinie dzieło, j a k i e kiedykolwiek n a p i s a n o . W wypo­ wiedzi wygłoszonej w radiu a u s t r i a c k i m w styczniu 1947 roku zrecenzował je, używając określeń, które nie-wiedeń-

62

czyk uznałby za n a d m i e r n i e wylewne. Russell został nazwany j e d y n y m wielkim filozofem dnia dzisiejszego, tym, który wniósł najpoważniejszy gatunkowo w k ł a d w logikę od czasów Arystotelesa. To właśnie za sprawą tego człowieka - zachwycał się P o p p e r - ta książka stała się wielka. Stosunek Poppera do Russella Peter Munz określił jako „graniczący z k u l t e m , j a k i m otacza się bohaterów". Szczególnym p r z e d m i o t e m podziwu P o p p e r a była zdolność Russella do posługiwania się w y k w i n t n ą i jas­ ną prozą. Kiedy zaczął pisać p o angielsku, starał się naśladować styl Russella. Dla k o n t r a s t u , oraz być m o ż e pragnąc dokuczyć Wittgensteinowi, okazywał zjadliwość wobec n a p u s z o n e j „ g e r m a ń s k i e j " postawy, za pomocą której „każdy i n t e l e k t u a l i s t a chce pokazać, że zgłębił ostateczne tajemnice świata". Russell n i g d y nie był rozmyślnie m ę t n y czy pretensjonalny; i w t y m aspekcie P o p p e r postrzegał go J a k o n a s z e g o w s p a n i a ł e g o mist­ rza. N a w e t jeśli nie m o ż n a się z n i m zgodzić, to zawsze trzeba go podziwiać; jego j ę z y k bowiem jest n i e z m i e n n i e jasny, p r o s t y i p e ł e n w y r a z u " . P o p p e r pozostawał p o d wstrząsającym w r a ż e n i e m płodności pisarskiej Russella, kupując i czytając n i e m a l wszystkie j e g o książki. Istnieli artyści i pisarze, pisał P o p p e r wiele lat później, którzy potrafili stworzyć nie­ skazitelne dzieło bez j a k i c h k o l w i e k w s t ę p n y c h p r ó b - d o s k o n a ł o ś ć osiągali za j e d n y m pociągnięciem pióra. „ T a k i m właśnie g e n i u s z e m w ś r ó d filozofów był Bert­ r a n d R u s s e l l . Pisał najpiękniejszą angielszczyzną; a w j e g o r ę k o p i s a c h pojedyncze p o p r a w k i zdarzały się zaledwie co trzy, m o ż e co cztery strony". W r o k u 1959 P o p p e r zwrócił się do Russella z pyta­ n i e m , czy m o ż e m u z a d e d y k o w a ć książkę, i o t r z y m a ł n a to zgodę. W rzeczywistości, aby ta praca o p l a n o w a n y m tytule Postscńpt After Twenty Years ( „ P o s t s c r i p t u m po d w u d z i e s t u latach") m o g ł a się ukazać, miało u p ł y n ą ć

63

wiele lat. Ostatecznie wyszła j a k o Postscript to the Logic of Scientific Discovery („Postscriptum do logiki odkrycia n a u k o w e g o " ) - w trzech częściach - a do tego czasu P o p p e r mógł j u ż z a p o m n i e ć o s w y m sto­ s u n k u do Russella; dedykacja nie została zamiesz­ czona. Proponował on wszakże Russellowi następujące sformułowanie: B e r t r a n d o w i Russellowi, k t ó r e g o przejrzystość stylu, wyczucie proporcji i o d d a n i e prawdzie złożyły się n a nieosiągalny wzór filozoficznego t e k s t u . Była to część bardzo rzadkiej k o r e s p o n d e n c j i m i ę d z y R u s s e l l e m i P o p p e r e m w latach pięćdziesiątych i sześć­ dziesiątych. J e d n a k w y z n a w a n y przez P o p p e r a k u l t idola w n a j m n i e j s z y m stopniu n i e u c h r o n i ł Russella przed kąśliwością pióra tego pierwszego w związku z odmową zrecenzowania t o m u Contemporary British Philosophy, k t ó r e g o P o p p e r był w s p ó ł a u t o r e m . List t e n n a p i s a n y został w t o n i e u r a ż o n e g o ucznia, k t ó r y usiłuje się spierać ze s w y m nauczycielem. Russell odpowiedział w d u c h u pojednawczym. „Nie przyszło m i d o głowy, że moją o d m o w ę n a p i s a n i a rzeczonej recenzji możesz przyjąć j a k o w j a k i m k o l w i e k s t o p n i u ci uwłaczającą". M i m o żywionych przezeń nadziei P o p p e r n i g d y nie znalazł się w b e z p o ś r e d n i m otoczeniu Russella. Jeśli sądził, że w z a m i a n za to, j a k potraktował W i t t g e n s t e i n a w H 3 , zazna nieco podziwu ze s t r o n y Russella, to j e g o t a k t y k a spaliła n a panewce. Podczas g d y p i s m a P o p p e r a u p s t r z o n e są o d n o ś n i k a m i do Russella, to w autobio­ grafii tego o s t a t n i e g o P o p p e r n i e zasłużył sobie n a ani jedną wzmiankę.

6 Wykładowcy Wittgenstein miał wyzwalający

wpływ.

Stephen Toulmin Konfiguracja widzów w H 3 nie j e s t jeszcze pełna. Z j e d n e j strony byli t a m s t u d e n c i , a wśród n i c h wielu akolitów Wittgensteina, którzy spacerowali i rozmawiali, u b i o r e m i sposobem d y s k u t o w a n i a naśladując swego profesora, z drugiej zaś strony - wykładowcy, wszyscy, oprócz J o h n a Wisdoma, nastawieni do W i t t g e n s t e i n a wrogo - czy to osobiście, czy n a płaszczyźnie zawodowej. Ich n a u k o w e życie opierało się na i s t n i e n i u filozoficz­ nych p r o b l e m ó w - sine qua non ich a k a d e m i c k i c h karier. Uczyli filozofii przeważnie w e d ł u g tradycyjnego k a n o n u : Kartezjusz i Kant, etyka i epistemologia, logika filozoficzna i filozofia myśli. Tego wieczoru w H3 ich s y m p a t i a była po stronie i n n e g o w i e d e ń s k i e g o filozofa, dr. P o p p e r a . Jeśli n i e liczyć Wittgensteina, to w r o k u 1946 Cam­ bridge miało j u ż za sobą swoje filozoficzne a p o g e u m . Dwaj r o d z i m i g i g a n c i tej uczelni, B e r t r a n d R u s s e l l i G.E. Moore, weszli j u ż w swe lata schyłkowe. W przy­ p a d k u Russella były o n e niczym d ł u g a biała letnia noc p o l a r n a ; choć j u ż siedemdziesięcioparolatek, to miał jeszcze do przeżycia j e d n ą czwartą swego żywota. Niemniej j e d n a k j e g o szczytowe osiągnięcia w dzie­ dzinie filozofii należały do odległej przeszłości. To

65

s a m o odnosiło się do współczesnego m u G.E. Moore'a, k t ó r y uosabiał i n t e l e k t u a l n ą i k u l t u r a l n ą elitę Cam­ b r i d g e z o k r e s u sprzed I wojny światowej, tegoż Cam­ bridge, k t ó r e s z t u r m e m zdobył m ł o d y Wittgenstein. Moore był teraz n a e m e r y t u r z e , a j e g o żona Dorothy strzegła go p r z e d wścibskimi gośćmi. Wciąż jeszcze od czasu do czasu pojawiał się n a s p o t k a n i a c h K l u b u N a u k Moralnych, choć a k u r a t nie t y m r a z e m . I Popper, i Wittgenstein mile widzieliby o b e c n o ś ć Moore'a, co mówi n a m więcej o c h a r a k t e r z e t e g o ostatniego niż 0 j e g o filozofii. Był to człowiek nieśmiały, uprzedzająco grzeczny i tolerancyjny; odznaczał się naiwną lojalnością 1 niezachwianą uczciwością; w s u m i e cechowała go, j a k to ujął Russell, J a k a ś w y s u b l i m o w a n a czystość". R u s ­ sell spytał Moore'a, czy t e n k i e d y k o l w i e k skłamał. „Tak", odparł Moore, co Russell u z n a ł za j e d y n e j e g o kłamstwo. P o p p e r miał j u ż wcześniej k o n t a k t y z większością członków k a d r y dydaktycznej C a m b r i d g e , w t y m rów­ nież z Moore'em, który nie tylko zaproponował m u k r ó t k o t e r m i n o w e p r o w a d z e n i e w y k ł a d ó w w r o k u 1936, ale później udzielił r e k o m e n d a c j i n a stanowisko w No­ wej Zelandii. Znajomość W i t t g e n s t e i n a z M o o r e ' e m była długotrwała i znacznie bliższa. Trzy t y g o d n i e po ze­ b r a n i u , k i e d y to Wittgenstein zareagował n a odczyt wygłoszony przez P o p p e r a w Klubie, t e n pierwszy wysłał do Moore'a list. Pisał w n i m , że czułby się zaszczycony, g d y b y Moore t a m był. Nie m a ż a d n e g o dowodu n a to, że Moore się pojawił. P a n i Moore próbowała ograniczać k o n t a k t y swego m a ł ż o n k a z W i t t g e n s t e i n e m , k t ó r y często zostawiał go w stanie wyczerpania. W i t t g e n s t e i n i Moore poznali się w r o k u 1912, a dzieje ich znajomości malują zarówno żywy p o r t r e t Wittgen­ steina, j a k obraz jego stosunków z uczelnią w Cambridge. Moore był j u ż s ł a w n y m u c z o n y m , a m ł o d y L u d w i g

66

zaledwie s t u d e n t e m . N i e m n i e j j e d n a k starszy mężczyz­ na znalazł się n a t y c h m i a s t p o d u r o k i e m Wittgensteina, j e d y n e g o słuchacza, k t ó r y okazywał z a i n t e r e s o w a n i e podczas j e g o wykładów. Moore pisał później: „Wkrótce doszedłem do wniosku, że j e s t on znacznie zdolniejszym ode m n i e filozofem, i to nie tylko zdolniejszym, ale również o wiele dociekliwszym i odznaczającym się dużo głębszą orientacją co do rodzaju dociekań, k t ó r e były rzeczywiście istotne i w a r t e prowadzenia, oraz co do najlepszej m e t o d y p r o w a d z e n i a t a k i c h dociekań". R ó w n o w a g a sił m i ę d z y n i m i zaczęła się gwałtownie chwiać. W r o k u 1912 Moore zwolnił swoje m i e s z k a n i e na o s t a t n i m piętrze WheweH's Court, usuwając się z drogi Wittgensteinowi, t a k symbolicznie, j a k i dosłow­ nie. O z n a k ą tego, j a k dalece ta równowaga została zachwiana, była podróż Moore'a do Norwegii w 1914 roku, którą odbył z niechęcią i wyłącznie w s k u t e k n a l e g a ń Wittgensteina, przez cały czas cierpiąc n a gwałtowny a t a k choroby m o r s k i e j . W i t t g e n s t e i n prze­ bywał wówczas n a d o b r o w o l n y m w y g n a n i u w małej wiosce n a północ od B e r g e n , gdzie wiódł życie samot­ nika, spacerując i rozmyślając n a d logiką. Kiedy Moore już się t a m zainstalował, j e d y n y m z a d a n i e m wykładow­ cy było p i s a n i e p o d d y k t a n d o s t u d e n t a . N a s t ę p n i e Wittgenstein poprawiał jego notatki, „wpadając w strasz­ liwą wściekłość", k i e d y Moore czegoś n i e zrozumiał. P o powrocie Moore w imieniu Wittgensteina sondował władze u n i w e r s y t e c k i e , czy j e g o rozprawa n a t e m a t logiki będzie wystarczającą podstawą do u z y s k a n i a stopnia m a g i s t r a . Dowiedział się, że nie: została bowiem zredagowana w nieprzepisowym formacie, n i e opatrzona w y m a g a n y m w s t ę p e m , p r z y p i s a m i i t a k dalej. Moore przekazał t e wiadomości d o Norwegii. Otrzymał listowną odpowiedź - t a k gwałtowną i brutalną, że doszło m i ę d z y n i m i d o zerwania s t o s u n k ó w . „Jeśli n i e j e s t e m wart,

67

abyś uczynił dla m n i e wyjątek n a w e t w o d n i e s i e ­ n i u d o j a k i c h ś G Ł U P I C H s z c z e g ó ł ó w , to równie dobrze m o g ę się od razu wynieść do wszystkich DIAB­ ŁÓW; a jeśli j e s t e m tego wart, a t y tego nie robisz, wówczas - n a Boga! - to t y możesz się t a m wynosić". Moore był do głębi wstrząśnięty i zaniepokojony; pró­ bował przecież pomóc. Treść tego listu przez całe tygo­ d n i e rozbrzmiewała w jego pamięci. Ci dwaj mężczyźni nie rozmawiali ze sobą aż do chwili, k i e d y wsiedli do tego s a m e g o pociągu z L o n d y n u , po powrocie Wittgenst e i n a do C a m b r i d g e w 1929 roku. To p r z y p a d k o w e s p o t k a n i e pozwoliło im ponownie nawiązać coś w rodza­ j u przyjaźni. Aż do pojawienia się Wittgensteina Russell uważał, że to Moore spełniał w a r u n k i i d e a l n e g o geniusza. Witt­ g e n s t e i n w s z a k ż e n i g d y nie okazał najmniejszego sza­ c u n k u dla możliwości u m y s ł o w y c h Moore'a, którego uznawał za żywy dowód n a to, j a k d a l e k o m o ż n a zajść w życiu, „będąc w y z u t y m z krzty inteligencji". W rze­ czywistości Moore był p o w a ż n y m , c e n i o n y m przez mię­ dzynarodową społeczność uczonym, k t ó r e g o czczono za to, że wraz z R u s s e l l e m stał się p i o n i e r e m m e t o d y analitycznej. Dzisiejsi s t u d e n c i filozofii przywykli do wykładowców, którzy reagują n a ich e l e m e n t a r n e uwagi formułką: „Co p a n dokładnie przez to r o z u m i e ? " . Moore powinien to pytanie opatentować; stało się ono s l o g a n e m wykładowcy, a dzień bez j e g o wypowiedzenia był d n i e m nie w pełni u d a n y m . Moore zdecydowanie w y m a g a ł dokładności sformułowań. Skala j e g o zainteresowań była imponująca. Wniósł poważny w k ł a d w d y s k u s j e n a d r e a l i z m e m i idealiz­ m e m , pewnością i sceptycyzmem, j ę z y k i e m i logiką. J a k o wielki orędownik zdrowego rozsądku, wygłosił kiedyś s ł y n n e oświadczenie, że potrafiłby udowodnić istnienie świata zewnętrznego, wyciągając p r z e d siebie

68

obie ręce i mówiąc: „Oto j e s t j e d n a r ę k a " i „Oto d r u g a " . J e d n a k ż e najbardziej z n a n y j e s t Moore ze swej książki n a t e m a t moralności, Pńncipia Ethica („Zasady etyki"). S u k c e s osiągnęła z chwilą u k a z a n i a się, czyli w r o k u 1903, i została przyjęta przez G r u p ę B l o o m s b u r y j a k o t e k s t święty, choć taki, k t ó r y p r a w d o p o d o b n i e raczej czytano powierzchownie, niż zgłębiano. Virginia Woolf w j e d n y m ze swych listów stawia p y t a n i e : „Czy kiedy­ kolwiek czytaliście książkę, która uczyniła nas m ą d r y m i i d o b r y m i : Principia Ethical". W Principia Ethica Moore dowodzi, że „dobro" w ety­ ce j e s t zasadniczo niedefiniowalne, przypominając do p e w n e g o stopnia kolor żółty. „Dobro j e s t d o b r e m " , pisał w Pńncipia Ethica, „i n a t y m rzecz się kończy". Błąd polegający n a p o d e j m o w a n i u prób o k r e ś l a n i a „dobra" i n n y m i s p o s o b a m i Moore opatrzył e t y k i e t k ą „naturalistyczny sofizmat". Był to błąd p o d o b n y do tego, k t ó r y w e d ł u g osiemnastowiecznego filozofa Da­ vida H u m e ' a p o p e ł n i a m y zawsze, ilekroć p r ó b u j e m y wywieść „powinność" z „istnienia", czyli k i e d y od faktu z m i e r z a m y do wartości. Nie m o ż n a przechodzić od o k r e ś l e n i a s t a n u rzeczy („W B u r u n d i są ludzie, którzy głodują") do d o k o n y w a n i a osądu m o r a l n e g o („Powin­ n i ś m y wysłać i m żywność"). J e d n o nie w y n i k a l o ­ g i c z n i e z drugiego. S k ą d z a t e m m a m y wiedzieć, j a k i e działanie j e s t słuszne? Moore wierzył, że do dobra d o c h o d z i m y in­ tuicyjnie: intuicja j e s t m o r a l n y m o k i e m u m y s ł u . Dobro p o s t r z e g a m y d o k ł a d n i e tak, j a k kolor żółty. Nasza świadomość zastępuje n a m n a s z y c h rodziców, nauczy­ cieli, p a ń s t w o czy Biblię. Przesłanie Moore'a G r u p a B l o o m s b u r y zrozumiała j a k o wyraz liberalizmu, zapala­ jącego zielone światło dla e k s p e r y m e n t o w a n i a i sek­ sualnej otwartości, czyli j a k powiedzieliby i n n i - do promiskuityzmu.

69

T r u d n o sobie wyobrazić, aby wykładowcy wydziału n a u k m o r a l n y c h w r o k u 1946 stosowali to przesłanie do swego w ł a s n e g o życia czy też zalecali j e w pasterskiej p o s ł u d z e świadczonej podopiecznym. „Nudziarze, n u ­ dziarze, n u d z i a r z e " - oto j a k ich d o s a d n i e deprecjonuje Michael Wolff. J e d n a k o w o ż owi nadzwyczaj obyczaj ni i s u m i e n n i , jeśli n a w e t nie bez wyjątku, u c z e n i służyli p e w n e m u w a r t o ś c i o w e m u celowi. Mówiono: „Kiedy się zostało u c z n i e m Wittgensteina, niewiele się j u ż miało czasu dla i n n y c h nauczycieli". T r z e b a t u zgłosić sprze­ ciw: s t u d e n c i „od Wittgensteina wychodzili niekoniecz­ nie wzbogaceni merytorycznie". Dla u m y s ł o w y c h fajer­ werków, dla najwyższych w y m a g a ń i n t e l e k t u a l n y c h - Whewell's Court był miejscem właściwym. Jeśli j e d n a k głównym c e l e m s t u d e n t a było z d a w a n i e egzaminów, to m u s i a ł on wybierać owych „nudziarzy". W przeciwieństwie do Oksfordu C a m b r i d g e w latach czterdziestych posiadało niewielu u c z o n y c h filozofów. W Oksfordzie wprowadzono s t o s u n k o w o nowy k i e r u n e k - polityczno-filozoficzno-ekonomiczny. J e g o popular­ ność gwałtownie rosła, więc aby sprostać zapotrzebowa­ niu, k a ż d y z college'ów z a t r u d n i ł w ł a s n e g o filozofa; większe i bogatsze miały ich n a w e t p o dwóch lub trzech. C a m b r i d g e m u s i a ł o wystarczyć m n i e j więcej pół t u z i n a filozofów. Nastąpiło z a t e m n i e u n i k n i o n e przesunięcie filozoficznego ś r o d k a ciężkości. Niezależnie od stopnia, w j a k i m w Wielkiej Brytanii rozwinęła się szkoła Witt­ gensteina, po II wojnie światowej jej kwaterą główną stał się Oksford. Choć w C a m b r i d g e niektórzy wy­ kładowcy przyznawali się do u l e g a n i a wpływowi Witt­ g e n s t e i n a , wyrażając m u n a w e t wdzięczność w swych książkach i a r t y k u ł a c h , to w p r a k t y c e ich n a u c z a n i e filozofii miało niewiele wspólnego z j e g o metodą. Było t a m czterech pełnoetatowych wykładowców filo­ zofii: C D . Broad, R.B. Braithwaite, J. Wisdom i A.C.

70

Ewing. Wyjąwszy Broada, wszyscy oni byli obecni w H 3 . Podczas gdy Wittgenstein wiódł koczowniczy żywot, dzieląc czas między C a m b r i d g e , Wiedeń i Norwegię, jego koledzy lwią część swojego życia zawodowego spędzali przede w s z y s t k i m n a uniwersytecie. Nie posia­ dali ż a d n y c h zwolenników i p r a w d o p o d o b n i e mieliby poważne kłopoty z ich przyciągnięciem. I w C a m b r i d g e , i w filozofii n i e zostawili po sobie większego śladu. T a k i j e s t j e d n a k los większości wykładowców. Publicznie stanowili oni przykład obyczajów i sposobu bycia an­ gielskich d ż e n t e l m e n ó w , o całe niebo o d d a l o n y c h od hałaśliwej wiedeńskiej wyrazistości zarówno Wittgensteina, j a k Poppera. Cenili sobie wysoce z a s a d ę toleran­ cji; wierzyli, że podczas dyskusji należy podejmować próbę spojrzenia n a sprawy oczami innej osoby. Mówili u p r z e j m y m , w y w a ż o n y m t o n e m , z r z a d k a podnosząc głos w gniewie (choć wielu ich s t u d e n t ó w uznawało takie cywilizowane p r z y m i o t y za rozbrajająco n u d n e ) . Będąc ś w i a d k a m i retorycznej napastliwości w dyskusji w H 3 , musieli odczuwać zakłopotanie i niepokój.

R i c h a r d Be v a n B r a i t h w a i t e , lokator H 3 , w e d ł u g relacji P e t e r a G e a c h a odegrał pomniejszą rolę w tych w y d a r z e n i a c h , przekradając się poprzez nogi s t u d e n ­ tów w celu odzyskania pogrzebacza. Był j e d n y m z tych, którzy znali obu protagonistów. P o p p e r a poznał pod­ czas j e g o wizyty w L o n d y n i e w r o k u 1936, p o której P o p p e r wymieniał go j a k o arbitra w sprawie swego podania o stypendium do Rady Pomocy Akademickiej (Academic Assistance Council) - instytucji służącej pomocą a k a d e m i c k i m u c i e k i n i e r o m . Miało to zapo­ czątkować trwającą p r z e z całe życie, choć zawsze n a d y s t a n s i formalną, przyjaźń. P o n o w n i e spotkali się k i l k a miesięcy p o przyjeździe P o p p e r a z Nowej

71

Z e l a n d i i w p o c z ą t k a c h r o k u 1946, n a p o ł ą c z o n y m z e b r a n i u Towarzystwa Arystotelesowskiego i Towarzys­ twa U m y s ł u (Mind Association) w północnej Anglii, n a k t ó r y m Braithwaite otworzył obrady, a P o p p e r wygłosił odczyt n a t e m a t s t a n u zasad logiki. Braithwaite był głównym k o n t a k t e m Poppera w Cambridge. Przed z e b r a n i e m udzielił gościowi informacji o rozkładzie j a z d y pociągów z L o n d y n u , zaprosił n a obiad do stołów­ ki dla wykładowców w King's College i zaoferował nocleg w e w ł a s n y m d o m u . Urodzony w 1900 r o k u Braithwaite został w y b r a n y do grona wykładowców King's College w r o k u 1924 i u z n a n y za wystarczająco wybitnego, b y m u zapro­ p o n o w a ć w s t ą p i e n i e d o A p o s t o ł ó w (The Apostles), tajnego towarzystwa zrzeszającego osoby o nieprze­ c i ę t n y c h u m y s ł a c h . B r a i t h w a i t e w c z e ś n i e rozpoznał w a g ę Traktatu Wittgensteina, wygłaszając odczyt 0 tej k s i ą ż c e w K l u b i e N a u k M o r a l n y c h w r o k u 1923. W 1953 r o k u odziedziczył on p o Broadzie t y t u ł „ K n i g h t s b r i d g e Professor" filozofii m o r a l n e j , choć ta n i g d y n i e była j e g o specjalnością. Wtedy też, j a k o j e d e n z pierwszych, przeniósł n a obszar filozofii in­ s t r u m e n t a r i u m rozbudowane przez m a t e m a t y k ó w 1 t e o r e t y k ó w gier. E k o n o m i ś c i dostrzegli j u ż potencjał kryjący się w zastosowaniu p r o s t y c h gier do pobu­ d z a n i a złożonych l u d z k i c h w z a j e m n y c h oddziaływań. T e s a m e t e c h n i k i Braithwaite zastosował w dziedzinie moralności. W p e w n y m h i p o t e t y c z n y m p r z y p a d k u wy­ obraził sobie d w ó c h nauczycieli, M a t t h e w i L u k e ' a , którzy zajmują przyległe do siebie m i e s z k a n i a . L u k e lubi spędzać wieczory, grając n a p i a n i n i e , a M a t t h e w n a jazzowej trąbce. K a ż d e m u z nich do ćwiczeń po­ trzeba spokoju i ciszy. Przyjąwszy różne założenia związane z ich u p o d o b a n i a m i , B r a i t h w a i t e udowodnił, dlaczego o p t y m a l n y m rozwiązaniem j e s t t a k i e , b y

72

L u k ę grał m u z y k ę klasyczną przez s i e d e m n a ś c i e wie­ czorów, a M a t t h e w swój jazz n a trąbce - przez dwa­ dzieścia sześć. P o d o b n e u m y s ł o w e łamigłówki nie były Popperowi obce. Ważniejsze dla ich s t o s u n k ó w było j e d n a k wspólne zainteresowanie filozofią n a u k i , prawdopodobieństwem, nieskończonością oraz przyczynowością. Przyczynowość była w Cambridge p r z e d m i o t e m szcze­ gólnej fascynacji, n i e tylko w w y p a d k u Braithwaite'a, ale również Broada i Russella. Wszyscy oni byli za­ intrygowani hipotetycznym p r z y p a d k i e m dwóch fabryk, z k t ó r y c h j e d n a znajduje się w M a n c h e s t e r z e , a d r u g a w L o n d y n i e . Każda z n i c h m a s y r e n ę ogłaszającą k o n i e c z m i a n y d o k ł a d n i e o godzinie d w u n a s t e j . M o ż n a więc doświadczalnie dowieść, że za k a ż d y m r a z e m , k i e d y w M a n c h e s t e r z e wyje syrena, robotnicy w L o n d y n i e odkładają swe narzędzia. Stwierdzilibyśmy, j a k m ó g ł b y to ująć H u m e , b e z p o ś r e d n i e sąsiedztwo z d a r z e ń (ewentyzm), k i e d y to k o n s e k w e n c j ą syreny n a północy jest zawsze wyjście z fabryki robotników n a p o ł u d n i u . Nie m a w s z a k ż e wątpliwości, że j e d n o nie j e s t przyczyną drugiego. P y t a n i e brzmiało: dlaczego nie? W czym tkwi różnica m i ę d z y d w o m a z d a r z e n i a m i połączonymi ze sobą p r z y p a d k o w o a d w o m a i n n y m i związanymi przy­ czynowo? W j a k i sposób m o ż n a rozpoznać tajemniczą siłę przyczynowości - u k r a d k o w y , a w a n t u r n i c z y czyn­ nik, k t ó r e g o n i k t n i g d y nie widział ani n i e dotknął? A m o ż e przyczynowość j e s t chimerą, sztuczką, którą płata n a m nasza wyobraźnia? K i e d y P o p p e r upierał się, że w s z y s t k o to stanowiło rzeczywiste p r o b l e m y filozoficzne, mógł liczyć n a po­ parcie Braithwaite'a. Jeśli j e d n a k n a w e t Braithwaite nie okazywał życzliwości filozoficznej koncepcji Poppera, to miał i n n y powód, aby w H3 znaleźć się po jego stronie. P r z e d t r z y n a s t u laty był on z m u s z o n y

73

do zamieszczenia publicznej apologii Wittgensteina w „Mind", czołowym filozoficznym czasopiśmie kraju, c z y t a n y m przez jego wszystkich kolegów po fachu. Miało to swoje źródło w n i e u s t a n n e j podejrzliwości Wittgensteina, że p a d a ofiarą plagiatów. Braithwaite uczęszczał n a s e m i n a r i u m Wittgensteina, k t ó r e prowa­ dził on w 1929 roku, po swym powrocie z Wiednia do Cambridge. Następnie, w roku 1933, Braithwaite napisał zamieszczony w „University S t u d i e s " artykuł, w k t ó r y m próbował wyjaśnić kilka ewoluujących koncepcji Witt­ gensteina. Wprawiło to tego ostatniego w taką wściek­ łość, że d w u n a s t e g o kwietnia odpalił list do czasopisma „Mind", wypierając się jakiegokolwiek związku m i ę d z y swymi a k t u a l n y m i poglądami a t y m i , k t ó r e m y l n i e przypisał m u Braithwaite. T e n w odpowiedzi zredagował p e ł e n s k r u c h y list do „Mind", kajając się za zszarganie nazwiska Wittgensteina. Na z a k o ń c z e n i e zamieścił jed­ n a k kąśliwą uwagę: „To, j a k dalece w y p a c z y ł e m m y ś l Wittgensteina, będzie m o ż n a osądzić dopiero po ukaza­ n i u się książki, n a którą wszyscy z niecierpliwością czekamy". Braithwaite mógł podejrzewać, że u p ó r Witt­ g e n s t e i n a w dążeniu do doskonałości stanie n a prze­ szkodzie jakiejkolwiek takiej publikacji. S a m Braithwaite nie miał p o d o b n y c h s k r u p u ł ó w w związku z p r z e k a z y w a n i e m swych myśli do d r u k u . J e g o w y k ł a d y z r o k u 1946 u k a z a ł y się ostatecznie w formie książki, w której pisał: „Jest dla m n i e oczywis­ te, że n i e u p r a w i a ł b y m filozofii w t a k i w ł a ś n i e sposób, gdyby n i e spotkało m n i e szczęście znalezienia się tu, w C a m b r i d g e , w k r ę g u oddziaływania G.E. Moore'a i Ludwiga Wittgensteina". J e d n a k ż e w s a m y m t e k ś c i e Wittgenstein doczekał się zaledwie w z m i a n k i . A k i e d y Wittgenstein w r o k u 1947 przeszedł n a e m e r y t u r ę , Braithwaite napisał do potencjalnego k a n d y d a t a n a zwolnione stanowisko, zachęcając go do złożenia poda-

74

nia, m i m o że człowiek t e n był j a w n y m p r z e c i w n i k i e m m e t o d y Wittgensteina. W efekcie P o p p e r postanowił nie k a n d y d o w a ć : nie zwiększało jego szans to, że k i e d y ś zachował się obraźliwie wobec profesora Broada w związ­ k u z j e g o fascynacją zjawiskami p a r a n o r m a l n y m i . Za­ m i a s t P o p p e r a k a t e d r ę p o Wittgensteinie odziedziczył G.H. v o n Wright, gorący zwolennik e m e r y t o w a n e g o profesora. T a m t e g o wieczoru w H 3 m o g ł a być jeszcze i n n a osoba 0 n a z w i s k u Braithwaite. Mówiono, że w ś r ó d słuchaczy znajdowała się jego i d i o s y n k r a t y c z n a d r u g a m a ł ż o n k a Margaret, z n a n a również p o d p a n i e ń s k i m n a z w i s k i e m M a s t e r m a n - córka liberalnego m i n i s t r a Charlesa Mast e r m a n a , twórcy pierwszej brytyjskiej instytucji propa­ gandowej czasu wojny. J a k o były sekretarz K l u b u N a u k M o r a l n y c h miała zwyczaj p o k a z y w a n i a się n a zebra­ niach i s e m i n a r i a c h , w k t ó r y c h uczestniczył jej mąż. N a w y k i e m M a r g a r e t było siadanie n a p a r a p e c i e okna. Według p e w n e g o , być m o ż e obdarzonego zbyt bujną wyobraźnią, naocznego świadka, p a n i Braithwaite sły­ nęła z n i e n o s z e n i a majtek. (Świadek ów twierdzi, że od i n c y d e n t u z p o g r z e b a c z e m odwracało j e g o u w a g ę jej ustawiczne z a k ł a d a n i e n o g i n a nogę). Braithwaite'owie byli gościnni i hojni. Zawsze propo­ nowali gościnę p a ń s t w u P o p p e r o m , k i e d y ci odwiedzali C a m b r i d g e . Poza t y m , j a k się o t y m później p r z e k o n a ­ my, interweniowali, g d y W i t t g e n s t e i n odwrócił się od swego starego kolegi F r i e d r i c h a W a i s m a n n a , k t ó r y przyleciał z Wiednia. Braithwaite'owie udzielili Waism a n n o w i schronienia w s w y m d o m u , wsparli finansowo 1 dotrzymali towarzystwa.

I n n y m członkiem k a d r y d y d a k t y c z n e j , k t ó r y n i e m a l n a p e w n o n i e odegrał ż a d n e j roli w dyskusji, był Alfred

75

Cyril Ewing, z a p a m i ę t a n y przez Michaela Wolffa j a k o „bezbarwny, m a ł y człowieczek". J e ś l i P o p p e r dostrzegł go w tłumie, to miał okazję, by pomyśleć o n i m z wdzięcz­ nością. To w ł a ś n i e Ewing napisał w 1936 r o k u do P o p p e r à , oficjalnie proponując m u azyl w C a m b r i d g e p o t y m , j a k d y r e k t o r wydziału G.E. Moore zawarł p o r o z u m i e n i e finansowe z Radą P o m o c y A k a d e m i c k i e j . O rok starszy od dwudziestego w i e k u Ewing ukończył s t u d i a w Oksfordzie, przez kilka lat uczył w Walii, a do C a m b r i d g e przybył j a k o wykładowca w r o k u 1931. Czcigodny M a u r i c e Wiles w s p o m i n a s e m i n a r i a Ewinga. „Był niezwykle metodyczny. Mówił przez pewien czas. a n a s t ę p n i e zapowiadał: «Teraz b ę d ę dyktowal». Wyda­ wało ci się, że znów j e s t e ś w szkole. To było bardzo przygnębiające. Na k a ż d e p y t a n i e m i a ł zawsze gotową odpowiedź. Ż a d n e j elastyczności". E w i n g nosił ciężkie b u t y , odpowiedniejsze do górskiej w s p i n a c z k i niż na r ó w n i n ę Wschodniej Anglii, j a k g d y b y „obawiał się p r z e m o c z e n i a stóp". W związku z j e g o ogólnym sposo­ b e m bycia m a t e m a t y k Georg Kreisel określił go j a k o osobę, „która sprawia wrażenie, że wciąż jeszcze miesz­ k a r a z e m ze swą matką"; i t a k rzeczywiście było. Był on człowiekiem głęboko religijnym i p e ł n y m powagi. A.J. Ayer podkpiwał sobie z j e g o wiary w życie pozagrobowe, p r a g n ą c dowiedzieć się, czego Ewing najbardziej oczekiwał n a t a m t y m świecie. Ewing od­ powiedział n a t y c h m i a s t : „Bóg powie mi, czy istnieją syntetyczne twierdzenia a priori". Nie jest j a s n e , w j a k i m stopniu nadążał on za dyskusją w H 3 . M a u r i c e Wiles wyznał k i e d y ś Ewingowi, że n i e r o z u m i e ani słowa z tego, co m ó w i Wittgenstein. „Ja również", przyznał Ewing. Wittgenstein zaś n i g d y n i e zadawał sobie t r u d u , aby u k r y w a ć swą p o g a r d ę dla Ewinga, n a w e t w obecności s t u d e n t ó w . Wittgenstein zajmował się s o l i p s y z m e m - teorią głoszącą, że j e d y n a

76

niezawodna wiedza, j a k ą człowiek może posiąść, to wiedza o sobie s a m y m - i n a j e d n y m z wcześniejszych z e b r a ń K l u b u dla p r z y k ł a d u posłużył się E w i n g i e m : „Przyjmijmy czysto hipotetyczne założenie, że E w i n g posiada umysł". Jeszcze bardziej jednoznacznie potępiał d o k o n a n i a Ewinga. Podczas dyskusji w Cornellu przy­ toczył definicję Ewinga: „Dobro jest t y m , co się nadaje do uwielbienia". Następnie potrząsnął głową. „Definicja ta niczego nie wyjaśnia. Istnieją trzy koncepcje, a każda jest mętna. Wyobraź sobie trzy lite kawałki kamienia. Podnosisz je, dopasowujesz do siebie i otrzymujesz kulę. To, co teraz masz, mówi ci coś o tych trzech kształtach. Następnie rozważ sytuację, że masz trzy kule z miękkiego błota lub kitu. Połącz je ze sobą i ukształtuj z nich kulę. Ewing lepi miękką kulę z trzech pecyn błota".

Ostatni uczestnik zebrania w Klubie N a u k Moralnych, J o h n Wisdom, był j e d y n y m filozofem C a m b r i d g e , k t ó r y miał się stać w pełni z d e k l a r o w a n y m z w o l e n n i k i e m m e t o d y Wittgensteina. Wisdom był p o p u l a r n y , przy­ stępny, życzliwy i n a ogół pracowity - choć od czasu do czasu odwoływał zajęcia, aby pojechać r o w e r e m do N e w m a r k e t i zagrać n a wyścigach dla sprawdzenia teorii p r a w d o p o d o b i e ń s t w a . Wisdom, podobnie j a k Braithwaite, zetknął się z Popper e m kilka miesięcy wcześniej, na połączonym posiedzeniu Towarzystwa U m y s ł u i Towarzystwa Arystotelesowskiego. Postawił wówczas p y t a n i e , w j a k i sposób rozpoznaje­ my, że j a k a ś osoba jest rozgniewana. Czy to jest dokładnie t a k j a k przy rozpoznaniu gotującej się wody w czajniku, o czym w n i o s k u j e m y z obserwacji fizycznych objawów? Czy złość - zjawisko umysłowe, uczucie - m o ż n a również w y d e d u k o w a ć j e d y n i e z jej objawów z e w n ę t r z n y c h ? Szczegółowe b a d a n i e przez Wisdoma użycia j ę z y k a oraz tego, co ono ujawnia n a t e m a t zawiłych i wielorakich

77

s t r u k t u r g r a m a t y c z n y c h , opierało się n a m e t o d z i e za­ czerpniętej od Wittgensteina. P r z e d objęciem stanowis­ k a wykładowcy w C a m b r i d g e Wisdom spędził k i l k a lat w St. A n d r e w s University w Szkocji; przybycie do Cam­ bridge w r o k u 1934 oznaczało zasadniczy przełom w jego pracy i poglądach. Wtedy właśnie zaczął uczęszczać n a s e m i n a r i a Wittgensteina. P o d o b n i e j e d n a k j a k wielu zwolenników Wittgenstei­ na, balansował on n a wątłej granicy dzielącej uwielbie­ n i e i strach, próbując pochlebstw, ale j e d n o c z e ś n i e bez p o p a d a n i a w p r z e s a d ę . Świadczy o t y m j e d n o z n a c z n i e pierwszy esej j e g o książki OtherMinds („Inne umysły"), w k t ó r y m pisze: „To, j a k wiele ta rozprawa zawdzięcza Wittgensteinowi, mogą ocenić j e d y n i e ci, którzy wysłu­ chali j e g o wykładów. Mój dług wobec n i e g o j e s t olbrzy­ m i [...] J e d n o c z e ś n i e nie sądzę, aby moja m e t o d a pracy zyskała jego pełną a p r o b a t ę - j e s t to działanie m a ł o rzetelne, dość p ł y t k i e i obliczone n a p o k l a s k " . Niemniej j e d n a k kopiował on styl i m e t o d ę Wittgensteina, podzie­ lając j e g o sceptycyzm n a t e m a t tego, co filozofia może rzeczywiście osiągnąć. S t u d e n t ó w pierwszego r o k u za­ glądających do sali, w której wygłaszał wykład inaugura­ cyjny, witał p y t a n i e m : „Czy m o ż e szukacie mądrości (ang. wisdom - przyp. tłum) w filozofii?".

Aczkolwiek d w u d z i e s t e g o piątego p a ź d z i e r n i k a był on nieobecny, a poza t y m m ó g ł b y czuć n i e c h ę ć do uczest­ niczenia w z e b r a n i u w C a m b r i d g e , to ostatni członek wydziału, C D . Broad, powinien się t u znaleźć. T e n p o p r z e d n i k Braithwaite'a n a s t a n o w i s k u „Knightsb r i d g e Professor" w dziedzinie filozofii moralnej był najbardziej z n a n y spośród czwórki pełnoetatowych wy­ kładowców. Tej j e s i e n i spędzał u r l o p n a u k o w y w Szwe­ cji, choć k i l k a relacji b ł ę d n i e u m i e s z c z a go w H 3 .

78

B r o a d r e p r e z e n t o w a ł i ukształtował nie-Wittgensteinowskie skrzydło filozofii C a m b r i d g e oraz zyskał spore u z n a n i e poza u n i w e r s y t e t e m dzięki s w y m poważniej­ szym p r a c o m , j a k i e zaprezentował w latach dwudzies­ tych i trzydziestych. Dotyczyły o n e t a k i c h odwiecznych problemów, j a k w z a j e m n e powiązanie m i ę d z y u m y s ł e m i ciałem, nasze racje w p o z n a w a n i u świata zewnętrznego oraz p r o c e s y zachodzące w n a s z y m u m y ś l e w chwili, kiedy p o s t r z e g a m y j a k i ś przedmiot. Do r o k u 1946 Broad skierował swoje z a i n t e r e s o w a n i a w stronę etyki. W roz­ prawie n a p i s a n e j n a k r ó t k o p r z e d z e b r a n i e m rozważał on p r o b l e m etyki akcji terrorystycznej, k t ó r a mogła dotknąć n i e w i n n e osoby p o s t r o n n e n a równi z będącą jej c e l e m ofiarą. W i t t g e n s t e i n n i g d y n i e tracił energii na analizowanie tego rodzaju p r a k t y c z n y c h kwestii etycznych. Według niego moralność zawsze pozostawała j e d n y m z tych obszarów, k t ó r e mogą b y ć o d s ł a n i a n e , ale nie opatrywane k o m e n t a r z a m i , ujawniając się w spo­ sobie, w j a k i ludzie prowadzą swe życie, choć n i e podlegając logicznym ograniczeniom. „Raczej rzetelny niż błyskotliwy", brzmiała wygłoszo­ na przez Russella pierwsza i postrzeżeniowa ocena Broada, k i e d y to, pozostając w cieniu Wittgensteina, był o n u c z n i e m Russella. J a k o nauczyciel miał profesor­ skie słabostki, k t ó r e są t e m a t e m w s p o m i n k ó w podczas zjazdowych rocznicowych obiadów. Miał zwyczaj wcześ­ niej sporządzać s k r y p t y swych wykładów, b y n a s t ę p n i e d w u k r o t n i e głośno odczytywać k a ż d e ich z d a n i e . Żarty czytał trzykrotnie. Tylko w t e n sposób, powiada Maurice Wiles, m o ż n a się było zorientować, co j e s t ż a r t e m . Pierwszy w y k ł a d po swej nieobecności, spowodowanej s e m e s t r a l n y m u r l o p e m n a u k o w y m , B r o a d rozpoczął od podjęcia zawieszonego d y k t o w a n i a : „ P u n k t D...". Choć B r o a d był drobiazgowy i p o n u r y , stojąc n a katedrze wykładowcy, to poza nią znajdował u p o d o b a n i e

79

w złośliwyrn plotkowaniu, n i e p r z e r w a n i e natrząsając się z Wittgensteina za jego p l e c a m i i pstrząc swoje p i s m a uszczypliwymi u w a g a m i . Przyznał, że nie lubi chodzić do K l u b u N a u k Moralnych. „Nie b y ł e m wystar­ czająco b y s t r y i w y g a d a n y , aby stać się wartościowym p a r t n e r e m w filozoficznej ustnej dyskusji; nie b y ł e m też przygotowany n a spędzanie kilku godzin tygodniowo w ciężkiej atmosferze papierosowego d y m u , podczas gdy Wittgenstein n i e o d m i e n n i e przeżywał k a t u s z e , a je­ go wyznawcy, równie n i e o d m i e n n i e , podziwiali go z cie­ lęcym z a c h w y t e m n a twarzach". W książce wydanej w połowie lat dwudziestych Broad w s p o m n i a ł „o filozo­ ficznych koziołkach wyczynianych przez m o i c h młod­ szych przyjaciół, k i e d y tańczą przy wysoce synkopowanych, piskliwych dźwiękach fletu H e r r Wittgensteina". Skomplikowany charakter stosunków między Broadem i W i t t g e n s t e i n e m pozostawał n i e z m i e n n y aż do końca. J o a n Bevan, żona lekarza, który przyjął do siebie Wittgensteina przed jego śmiercią, dla żartu powiedziała m u , że Broad m a do nich w p a ś ć n a podwieczorek. G d y Wittgen­ stein poznał prawdę, popadł w posępny nastrój i przez dwa d n i nie odezwał się słowem do swej gospodyni. Niemniej j e d n a k oznaką n a d r z ę d n e g o dla Broada poczucia sprawiedliwości - cechy, którą Wittgenstein (również Popper) wysoko cenił i wiązał z angielskością - było to, że poparł n a d a n i e Wittgensteinowi profesury, kiedy w r o k u 1939 Moore odszedł n a e m e r y t u r ę . Broad miał powiedzieć: „Odmówienie k a t e d r y Wittgenstei­ nowi byłoby t y m s a m y m , co o d m ó w i e n i e Einsteinowi k a t e d r y fizyki". Rozsądził też n a korzyść Wittgensteina dziwaczny spór toczony w czasie wojny o to, czy Witt­ g e n s t e i n powinien pobierać pensję. S a m Wittgenstein twierdził, że nie. W owym czasie, w r o k u 1942, W i t t g e n s t e i n pracował j a k o p o m o c n i k a p t e k a r z a w Guy's Hospital w Londynie,

80

n a w e e k e n d y wracając do C a m b r i d g e , b y t a m w y k ł a d a ć . W jego w ł a s n y m odczuciu zajęcia te n i e były u d a n e - być m o ż e dlatego, że w s a m y m ś r o d k u wojny t r u d n o było o właściwy dobór studentów. Zaproponował więc z a m i a n ę swych w y k ł a d ó w n a konsultacje „ d o m o w e " i dlatego właśnie chciał, aby skreślono go z listy płac, a zwracano j e d y n i e koszty, aż do chwili k i e d y uzna, że nowa forma zdała e g z a m i n . Broad, który podjął dodat­ kową p r a c ę j a k o k w e s t o r w Trinity - określając to j a k o swój w k ł a d w wojnę - n a p i s a ł do wydziału n a u k moral­ nych, zwracając uwagę, że Wittgenstein był nad wyraz sumiennym człowiekiem o niezwykle wznios­ łych zasadach; nie mam zatem najmniejszych wątpliwo­ ści, że większość z nas bez wahania przyznałaby mu pensję za to, co będzie robił. Poza tym faktem jest, że znajduje się on w sytuacji niezwykle kłopotliwej. Prowa­ dzenie dociekań filozoficznych przy każdej nadarzającej się okazji stanowi jego nieodpartą potrzebę, dla niego zaś istota filozofowania polega na prowadzeniu czegoś w ro­ dzaju sokratejskiego dialogu z audytorium.

Broad był też p r z e k o n a n y , że Wittgenstein okaże się całkowicie uczciwy. „Znając Wittgensteina, j e s t e m zu­ pełnie pewien, że u n i w e r s y t e t nie podejmuje ż a d n e g o ryzyka, zawierając t a k i e p o r o z u m i e n i e " .

7 Wiedeńska wirówka Zdaję sobie sprawę z tego, że stosunki między wiedeńskimi filozofami na początku lat dwudziestych były złożone, pełne napięć, nierzadko paranoidalne. Stephen Toulmin Człowiekowi z zewnątrz gwałtowne starcie Wittgensteina z P o p p e r e m mogło się w y d a w a ć nieprawdopodob­ n e . Pozornie łączyła ich w s p ó l n a cywilizacja oraz jej rozpad. Aczkolwiek Wittgenstein był starszy o trzynaście lat, to obaj w t y m s a m y m stopniu ulegali kulturowej fascynacji k o s m o p o l i t y z m e m c h a r a k t e r y s t y c z n y m dla o s t a t n i c h lat cesarstwa Austro-Węgier. Na życie obu j e d n a k o w y w p ł y w wywarła k l ę s k a w I wojnie światowej, wysiłek wydźwignięcia nowoczesnej r e p u b l i k i z r u i n m o n a r c h i i , przekształcenie się w p a ń s t w o związkowe oraz zawirowanie hitlerowsko-nazistowskie. I - oczywiście - s a m Wiedeń. T a m właśnie, w mar­ m u r o w y c h salach Palais W i t t g e n s t e i n przy Alleegasse 16, m i e s z k a ł a u s t r i a c k i m a g n a t stalowy Karl Wittgen­ stein. L u d w i g Josef J o h a n n , u r o d z o n y d w u d z i e s t e g o szóstego k w i e t n i a 1889 r o k u o godzinie 20.30, był j e g o ó s m y m i o s t a t n i m dzieckiem. Zaledwie półtora kilo­ m e t r a od tego miejsca, frontem do p o ł u d n i o w y c h wrót k a t e d r y św. Stefana, u s y t u o w a n e było komfortowe, w y p e ł n i o n e k s i ą ż k a m i m i e s z k a n i e , w k t ó r y m m i a ł wy-

82

rastać u r o d z o n y d w u d z i e s t e g o ó s m e g o lipca 1902 r o k u Karl R a i m u n d P o p p e r . Był on n a j m ł o d s z y m z trojga dzieci z a m o ż n e g o adwokata. Między t y m i d w o m a do­ m a m i wznosiła się siedziba h a b s b u r s k i e j władzy, Hof­ b u r g , gdzie w s k r o m n i e u m e b l o w a n y m gabinecie, naj­ prawdopodobniej pogrążony w pracy, zasiadał „pierwszy u r z ę d n i k i m p e r i u m " , cesarz F r a n c i s z e k Józef. J a k n a stolicę i m p e r i u m , k t ó r e w swym szczytowym okresie panowało n a d Węgrami, Czechami, Słowakami, P o l a k a m i , Włochami, Słoweńcami, S e r b a m i i Chorwa­ t a m i - i oczywiście A u s t r i a k a m i - Wiedeń był m i a s t e m zaskakująco z i n t e g r o w a n y m . Z e swym ż y d o w s k i m po­ c h o d z e n i e m , z a i n t e r e s o w a n i e m muzyką, stycznością z k u l t u r o w y m i r a d y k a ł a m i , z p r a k t y k ą w zawodzie nauczycielskim oraz ze swymi związkami z krynicą logicznego pozytywizmu, Kołem W i e d e ń s k i m , Wittgen­ stein i P o p p e r mieli wiele możliwości zetknięcia się ze sobą. F a k t , że ich obecność w krzyżujących się k u l t u r a l ­ nych, towarzyskich i n a u k o w y c h k r ę g a c h n i g d y n i e doprowadziła do ich p o z n a n i a się, j e s t czymś niezwyk­ łym. Wittgenstein znał a r c h i t e k t a Adolfa Loosa, t e n zaś był znajomym Arnolda Schönberga, n a którego koncerty w p r y w a t n y m towarzystwie m u z y c z n y m chodził Popper. Powszechnie też wiedziano, gdzie i k i e d y m o ż n a było, w c i a s n y c h granicach R i n g s t r a s s e , spotkać wszystkie znakomitości Wiednia. Był to świat kawiarni i Stamm­ tisch, stałych stolików restauracyjnych. N a d filiżanką kawy, szklanką wody czy też s t r u d l e m pisano artykuły, podejmowano spory, recenzowano sztuki t e a t r a l n e , do­ k o n y w a n o prezentacji. Chcesz zamienić p a r ę słów n a t e m a t p r o j e k t u m o d e r ­ nistycznego b u d y n k u z L o o s e m albo pospierać się n a t e m a t m u z y k i d w u n a s t o t o n o w e j z Albanern B e r g i e m ? Sprawdź, czy nie m a ich w Café M u s e u m albo może w Herrenhofie. Chcesz się podroczyć z K a r l e m K r a u s e m

83

w związku z j e d n y m z jego błyskotliwych artykułów w „Die Fackel"? Można go spotkać w Café Central, wieczorami, k i e d y to zjada n a obiad niezwykle p i k a n t n ą k i e ł b a s k ę . P a m i ę t a j , że Kraus pracuje przez całą noc, sypiając w dzień. Możesz t a m również s p o t k a ć poetę Petera Altenberga. Zastaniesz go prawdopodobnie w trak­ cie pisania j e d n e j z niezliczonych k a r t pocztowych, za pomocą których u t r z y m u j e k o n t a k t ze swymi przyjaciół­ mi. M a t e m a t y k ó w , n a przykład Gódla, m o ż n a znaleźć w k a w i a r n i a c h ze stolikami n a k r y t y m i białymi obru­ sami, n a k t ó r y c h bazgrzą swoje równania. Gdybyś ścigał jakiegoś reportera kroniki kryminalnej z popularnej gazety, m u s i a ł b y ś zstąpić nieco niżej - d o czegoś w ro­ dzaju Café Wirzl J o s e p h a Rotha, z jej „wytłuszczonymi k a r t a m i do gry i z a p a c h e m kawy, piwa Okocim, t a n i c h papierosów i ciepłych Salzstangen "*, gdzie reporterzy stawiają sobie tarota, czekając n a swych informatorów. A może partyjka szachów? Spróbuj szczęścia z politycz­ n y m uchodźcą i k a w i a r n i a n y m b y w a l c e m L w e m Brons t e i n e m - później z n a n y m lepiej p o d j e g o rewolucyjnym p s e u d o n i m e m „Trocki". 1

Wykluczając e w e n t u a l n o ś ć z a b a w n e g o obrazka, j a k i tworzyliby W i t t g e n s t e i n i P o p p e r p r z y k a r t a c h i piwie w Café Wirzl, należy stwierdzić, że mieli o n i w Wiedniu wielu w s p ó l n y c h przyjaciół i znajomych i często musieli się znajdować w bezpośredniej bliskości. T a k było z pewnością p i ę t n a s t e g o lipca 1927 r o k u , k i e d y policja otworzyła ogień d o d e m o n s t r u j ą c y c h r o b o t n i k ó w z so­ cjaldemokracji oraz d o przechodniów, zabijając osiem­ dziesiąt pięć osób. „Moja przyszła ż o n a i j a byliśmy w ś r ó d niedowierzających w ł a s n y m oczom świadków tej sceny", pisał P o p p e r . Gdzieś w pobliżu znajdował się Wittgenstein ze swą siostrą M a r g a r e t e . N a j e g o żądanie 1

Salzstange iniem.) - bułka posypana solą {przyp. red.).

84

odesłała ona swój s a m o c h ó d wraz z kierowcą i szła pieszo z b r a t e m . Gdy n a odgłos strzałów chciała czmych­ nąć, powiedział do niej surowo: „Kiedy się słyszy ogień karabinowy, nie trzeba uciekać".* J a k o przykład bliskości Wittgensteina i Poppera, w sfe­ rze życia towarzyskiego, mogą posłużyć s t o s u n k i ich rodzin z Freudami. Siostra Z y g m u n t a Freuda, Rosa Graf, była bliską przyjaciółką rodziców Poppera. W r o k u 1916 spędzała wakacje z P o p p e r a m i , gdy odwiedził ją jej syn w m u n d u r z e ; było to ich o s t a t n i e spotkanie, ponieważ w k r ó t c e p o t e m poległ n a froncie. Siostra W i t t g e n s t e i n a M a r g a r e t e , k t ó r a obracała się w k r ę g a c h zbliżonych do wielu sprzecznych ze sobą ruchów intelektualnych i arty­ stycznych, j a k i e rozkwitały w Wiedniu, n a początku lat trzydziestych zawarła znajomość z Z y g m u n t e m F r e u ­ dem. P o zakończeniu I wojny światowej została mianowa­ n a przez szefa a m e r y k a ń s k i e j pomocy (American Relief Administrator), przyszłego p r e z y d e n t a S t a n ó w Zjedno­ czonych Herberta Hoovera, specjalnym przedstawicielem A m e r y k a ń s k i e g o P r o g r a m u P o m o c y dla Austrii. Następ­ nie pracowała j a k o d o r a d c a p s y c h o t e r a p e u t y c z n y w wię­ zieniu dla nieletnich oraz n a uniwersytecie w Grazu, co przywiodło ją n a sofę F r e u d a . Aby pogłębić swą wiedzę w zakresie leczenia neuroz, przez dwa lata poddawała się jego b a d a n i o m , pozostając z n i m w bliskim k o n t a k c i e aż do j e g o śmierci. Trzeciego czerwca 1938 r o k u , w d n i u ucieczki z Wiednia, F r e u d napisał n a e g z e m p l a r z u swej książki Die Zukunft einer Illusion: „ P a n i M a r g a r e t e S t o n b o r o u g h z okazji mojego chwilowego wyjazdu". Dzieło F r e u d a wpłynęło i n t e l e k t u a l n i e zarówno n a jej brata, j a k n a Karla P o p p e r a , j e d n a k w z u p e ł n i e o d m i e n ­ n y sposób. Wittgenstein dopatrywał się analogii m i ę d z y swą późniejszą pracą a psychoterapią. P o p p e r zaś ata­ kował freudyzm j a k o szczególnie a n e m i c z n y p r z y k ł a d pseudonauki.

85

Reforma edukacji stanowiła inny a s p e k t kulturalnego f e r m e n t u tego m i a s t a , co pozostawało w b e z p o ś r e d n i m związku z rozkwitającymi t a m n a u k a m i filozoficznymi. Zarówno Popper, j a k Wittgenstein kształcili się n a nauczycieli w Wiedniu - dzielił ich w t y m czteroletni okres. Obaj poświęcili czas na u c z e n i e dzieci - Witt­ g e n s t e i n w wiejskich szkołach podstawowych, P o p p e r w szkołach podstawowych i średnich, a t a k ż e , pod egidą psychiatry (i d a w n e g o kolegi F r e u d a ) Alfreda Adlera - w szkole dla dzieci upośledzonych w Wiedniu. Obaj też znaleźli się p o d w p ł y w e m jowialnego Karla Buhlera, profesora filozofii w Instytucie P e d a g o g i c z n y m , oraz Ottona Glöckla, w i e d e ń s k i e g o doradcy do spraw edu­ kacji i spińtus movens krótkotrwałego e k s p e r y m e n t u w a u s t r i a c k i m szkolnictwie. Panowała opinia, że Glöckel pozostawał w bliskich s t o s u n k a c h z M a r g a r e t e S t o n b o r o u g h w okresie, kiedy była przedstawicielem Hoovera. Wittgenstein skłonił się k u n a u c z a n i u po wyjściu z włoskiego obozu j e n i e c k i e g o w 1919 r o k u . Ta z m i a n a k i e r u n k u nie była ż a d n y m p r z e l o t n y m k a p r y s e m ; przez sześć lat uczył w zapadłych a u s t r i a c k i c h wioskach, a epizod t e n trzeba pojmować w k o n t e k ś c i e trwałego j u ż angażowania się j e g o rodziny w p r a c ę społeczną. J e g o najstarsza siostra H e r m i n e również związała się z edukacją biedoty. A M a r g a r e t e w złożonym w 1942 r o k u p o d a n i u o p r a c ę w A m e r y k a ń s k i m Czerwonym Krzyżu (który w czasie, gdy rozważał zaproponowanie jej posady, w s z e d ł w tajemniczy u k ł a d z Office of Strategie Services [Biuro Służb Strategicznych], zwias­ t u n e m CIA) oświadczyła, że przez całe swe dorosłe życie pracowała, n i g d y n i e pobierając wynagrodzenia. J e d n a k , w przeciwieństwie do j e g o rodzeństwa, w Lud­ wigu n i e odzywało się j e d y n i e arystokratyczne poczucie filantropijnego obowiązku - teraz zapragnął odrzeć

86

swoje życie ze wszystkich z b ę d n y c h fanaberii i błahos­ tek, zatrzeć j a k i e k o l w i e k ślady wygód, n i e mówiąc j u ż o l u k s u s i e . Został ascetą, niosącym swe n a u c z a n i e dzieciom austriackiej wiejskiej biedoty, pracując w od­ ległych, zapadłych wioskach, do których dotrzeć m o ż n a było tylko pieszo. Dla Karla P o p p e r a poświęcenie się n a u c z a n i u nie było sprawą ascetyzmu: w y n i k a ł o w sposób n a t u r a l n y z jego pracy z dziećmi u p o ś l e d z o n y m i , którą podjął po opuszczeniu szkoły. Zapisał się również do nowo po­ wstałego w Wiedniu I n s t y t u t u P e d a g o g i c z n e g o - nie­ które p r z e d m i o t y były t a m w s p ó l n e z u n i w e r s y t e c k i m i , co ułatwiało m u p r z e n i e s i e n i e się n a wyższy poziom edukacji, k t ó r y znajdował się poza j e g o zasięgiem, ponieważ n i e miał on możliwości zdania m a t u r y . J a k się o t y m później p r z e k o n a m y , nagłe zubożenie ojca zmusiło Karla do wcześniejszego opuszczenia szkoły. I n s t y t u t P e d a g o g i c z n y został założony dla w s p i e r a n i a p r o g r a m u austriackiej reformy edukacji. P r o g r a m t e n był próbą odejścia od m e t o d y „szkolnego d r y l u " - trak­ tującej uczniów j a k p u s t e naczynia, k t ó r e należy wypeł­ nić p o d y k t o w a n ą wiedzą w atmosferze s z a c u n k u dla autorytetów - do c z y n n e g o zaangażowania dzieci dzięki s a m o d z i e l n e m u o d k r y w a n i u swej tożsamości i metodzie rozwiązywania problemów. Nieodłączny od tej wizji był ogólny pogląd n a t e m a t u m y s ł u j a k o z n a t u r y zdolnego do tworzenia s t r u k t u r , wewnątrz k t ó r y c h m o ż n a groma­ dzić wiedzę. Zarówno P o p p e r , j a k W i t t g e n s t e i n szkolili się w m e t o d a c h , k t ó r e torowały t e m u drogę. Aczkolwiek W i t t g e n s t e i n wykpiwał „co trywialniejsze hasła i p o m y s ł y " t e g o p r o g r a m u , to jego słownik dla dzieci w w i e k u s z k o l n y m , Wörterbuch für Volksschulen, obejmujący dialekty austriackiej wsi i uwzględniający jej k u l t u r ę , mieścił się d o s k o n a l e w d u c h u tych reform. Dzieło to stanowiło również część filozoficznej koncepcji,

87

k t ó r a doprowadziła Wittgensteina do sformułowania, w Philosophical Investigations, poglądu, że społeczności mogłyby używać j ę z y k a n a r ó ż n o r o d n e , d o s k o n a l e uza­ s a d n i o n e sposoby. Przedsięwzięcie to m o ż n a było t a k ż e u z n a ć za kształtowanie j e g o stylu uczenia, polegającego na przywoływaniu przykładów i roztrząsaniu odpowiedzi studentów. Dzięki p o d n o s z e n i u kwalifikacji przez P o p p e r a doszło do j e g o b r z e m i e n n e g o w s k u t k i s p o t k a n i a z K a r l e m B ü h l e r e m , od k t ó r e g o przejął pogląd, że m y ś l i m y w ka­ tegoriach p r o b l e m ó w i ich n i e p e w n y c h rozwiązań. W t e n właśnie sposób, dowodził później P o p p e r , d o k o n u j e się p o s t ę p n a u k i . Uczeni nie g r o m a d z ą faktów, b y stwier­ dzić, do czego prowadzi ich połączenie; oni raczej wyobrażają sobie rozwiązania i dopiero w t e d y poszukują dowodów dla ich poparcia. B ü h l e r a do Wiednia zaprosił Glöckel. W t y m czasie Wittgenstein tkwił j u ż głęboko n a prowincji. M i m o że n i g d y n i e był s t u d e n t e m B ü h l e r a , to procesy u c z e n i a dziecka j ę z y k a stanowiły dla W i t t g e n s t e i n a p r z e d m i o t głębokiego zainteresowania i oczywiście znał on zarów­ n o tego człowieka, j a k jego p r a c ę . (Bühler oraz j e g o żona Charlotte, w y b i t n y psycholog dziecięcy, byli obecni n a p a m i ę t n y m s p o t k a n i u Moritza Schlicka i Wittgensteina, z o r g a n i z o w a n y m przez Margarete). Od czasu do czasu W i t t g e n s t e i n ogłaszał B ü h l e r a s z a r l a t a n e m . P o p p e r przyjął pogląd przeciwny: „Od nauczycieli z I n s t y t u t u P e d a g o g i c z n e g o n a u c z y ł e m się b a r d z o nie­ wiele, choć d u ż o zawdzięczam Karlowi Bühlerowi". Wyrazy u z n a n i a były wzajemne. W r e k o m e n d a c j i , jakiej B ü h l e r udzielił Popperowi w związku z j e g o w y k ł a d a m i w Nowej Zelandii, określił p r a c ę d o k t o r s k ą P o p p e r a j a k o „niezwykle przenikliwe filozoficzne dociekanie". Dodał też: „Bardzo wysoko szacuję (sic) j e g o zdolności j a k o nauczyciela".

88

J e d n a k wszystkie te powiązania m i ę d z y d w o m a wie­ d e ń c z y k a m i wskazują również n a istniejący między n i m i istotny przedział. Z j e d n e j strony widzimy prywat­ n e g o szofera, dobrowolną działalność charytatywną, niczym n i e w y m u s z o n ą decyzję opuszczenia Wiednia n a rzecz zubożałej prowincji. Z drugiej zaś - nagą koniecz­ ność. Dla z r o z u m i e n i a głębi tego podziału n i e z b ę d n a j e s t wizyta w d o m u Wittgensteina przy Alleegasse.

8

Koncerty w pałacu Multimilioner jako nauczyciel wiejski to doprawdy perwersja...* Thomas Bernhard

Zarówno P o p p e r , j a k W i t t g e n s t e i n pochodzili z nie­ zwykle k u l t u r a l n y c h środowisk. Ojciec P o p p e r à był a d w o k a t e m , którego m i e s z k a n i e i b i u r o mieściły się w sercu Wiednia. Jego biblioteka składała się z dziesię­ ciu tysięcy tomów; w r a m a c h h o b b y tłumaczył on k l a s y c z n e dzieła g r e c k i e i r z y m s k i e n a n i e m i e c k i . Troszczył się również o b e z d o m n y c h , zasiadając w ko­ m i t e t a c h przydzielających z u b o ż a ł y m r o b o t n i k o m mie­ szkania - j e d n o z ich s c h r o n i s k przyjęło pod swój d a c h Hitlera w j e g o w c z e s n y m okresie w i e d e ń s k i m . Za swą pracę otrzymał i m p e r i a l n e odznaczenie, stając się ka­ w a l e r e m O r d e r u F r a n c i s z k a Józefa. Wittgensteinowie należeli j e d n a k do innej klasy - tej, z której wyżyn przychylnie spoglądali na burżuazyjne rodziny p o d o b n e Popperom. Do k o ń c a dziewiętnastego w i e k u Wittgensteinowie zajęli miejsce wśród największych austriackich bogaczy, t u ż za w i e d e ń s k i m odgałęzieniem r o d u Rothschildow. Stojący n a czele krajowego k a r t e l u stalowego, zdolny do n a g i n a n i a cen stali w e d l e swej woli, Karl Wittgen­ stein był p r z e m y s ł o w y m g e n i u s z e m . Mówiono, że gdyby urodził się N i e m c e m , B i s m a r c k powierzyłby m u za-

90

rządzanie gospodarką. To t a k j a k b y C a r n e g i e ' e m u , Mellonowi czy Rockefellerowi zaproponowano stanowis­ k a w administracji a m e r y k a ń s k i e j . Mieszkał w e w s p a n i a ł y m Palais Wittgenstein, przy Alleegasse, obecnie A r g e n t i n i e r s t r a s s e (ulicę t ę wypeł­ niają walące się p o w o j e n n e bloki m i e s z k a l n e ) . Przeciw­ n y afiszowaniu się z r o d z i n n y m b o g a c t w e m , Wittgen­ stein u n i k a ł o k r e ś l e n i a „Palais" - dla n i e g o był to „Dom". Stał on w pobliżu wspaniałej barokowej budowli, cesarskiego kościoła Karola VI - K a r l s k i r c h e , w s a m y m sercu obszaru z a m i e s z k a n e g o przez nową arystokrację handlowo-przemysłową k o ń c a dziewiętnastego w i e k u . Mieściły się t u b o g a t e rezydencje rodzin, stojących zaledwie o stopień niżej od u z n a n e j - w r a m a c h sztyw­ nej, zatęchłej h i e r a r c h i i austro-węgierskiego społeczeń­ stwa - arystokracji dworu i rządu. B r a h m s t a k się wyraził o W i t t g e n s t e i n a c h , k t ó r y c h r e g u l a r n i e odwie­ dzał: „Wydaje się, że wszyscy oni grają w z a j e m n i e przed sobą, j a k gdyby byli d w o r e m k r ó l e w s k i m " . Z t a k i m s t a t u s e m wiązały się p e w n e towarzyskie obowiązki. D o m W i t t g e n s t e i n ó w był j e d n y m z wybit­ niejszych salonów m u z y c z n y c h w m i e ś c i e Maniera, Schönberga, W e b e r n a , B e r g a i, oczywiście, B r a h m s a . T a m właśnie po raz pierwszy wystąpił K w i n t e t Klar­ netowy B r a h m s a . K o m p o z y t o r t e n udzielał lekcji gry n a pianinie u t a l e n t o w a n y m dzieciom Karla i Leopoldine. P e w n e g o razu wtarł w skórę głowy M a r g a r e t e s z a m p a n z d o b r e g o rocznika, aby w t e n sposób przyspieszyć o d r a s t a n i e włosów k r ó t k o obciętych z p o w o d u choroby. Częstymi gośćmi W i t t g e n s t e i n ó w bywali również Clara S c h u m a n n , M a n i e r oraz d y r y g e n t B r u n o Walter. (Walter był k r e w n y m b a b k i Popperà). Ryszard S t r a u s s grywał d u e t y z P a u l e m , b r a t e m Ludwiga, pianistą koncer­ towym, k t ó r y w czasie I wojny światowej stracił prawą r ę k ę i dla którego, w r o k u 1931, Ravel n a p i s a ł k o n c e r t

91

fortepianowy D-dur n a lewą r ę k ę . (Paul odrzucił utwór n a lewą r ę k ę , który zamówił u Prokofiewa: „Nie rozu­ m i e m z tego ani j e d n e j n u t y i n i e b ę d ę tego grał". Prokofiew skwitował to uwagą, że pod względem muzycz­ n y m P a u l t k w i j e s z c z e w u b i e g ł y m stuleciu). Nie b y ł o b y wielką przesadą stwierdzenie, że podczas gdy Popperowie chodzili n a koncerty, k t ó r e wspierali, to k o n c e r t y i recitale, k t ó r y m patronowali Wittgensteinowie, przychodziły do ich pałacu, gdzie pianiści mogli wybierać, na k t ó r y m spośród sześciu fortepianów chcą zagrać. B r u n o Walter, drugi d y r y g e n t Państwowej O p e r y Wiedeńskiej w latach 1901-1912, później jej dyrektor muzyczny, napisał w swych p a m i ę t n i k a c h : „Wittgensteinowie k o n t y n u o w a l i szlachetną tradycję owych wio­ dących k r ę g ó w Wiednia, w k t ó r y c h sztuka i artyści zawsze znajdowali «protektorów» [...] Bywali w t y m d o m u zarówno słynni muzycy, j a k i rzeźbiarze, a także wybitni ludzie n a u k i [...] To, że rodzina Wittgensteinów przygarnęła m n i e do swego serca, było dla m n i e uszczęś­ liwiającym przeżyciem [...] Wciąż rozkoszowałem się z radością atmosferą h u m a n i z m u i k u l t u r y , j a k a pano­ wała w t y m domu".* J e d n a k ż e w s t o s u n k a c h Wittgen­ steinów ze starą arystokracją istniała p e w n a dwuznacz­ ność - u t r z y m y w a n i e wobec niej d y s t a n s u , co szło w parze z p r a g n i e n i e m n i e n a r z u c a n i a się, k t ó r e g o prze­ j a w e m był u p ó r Karla, b y u ż y w a ć raczej określenia „ H a u s . . . " niż „Palais Wittgenstein", oraz anonimowość jego olbrzymich c h a r y t a t y w n y c h dotacji. Karl zabronił siostrom Ludwiga b r a n i a lekcji j a z d y k o n n e j , aby nie zaczęły się uważać za a r y s t o k r a t k i . A k i e d y m i n i s t r e m finansów m i a n o w a n y został arystokrata, Karl opub­ likował a t a k n a t ę nominację, dowodząc z pasją, że fakt bycia k s i ę c i e m nie jest jeszcze wystarczającą kwa­ lifikacją.

92

Karl uważał siebie za r a d y k a ł a i j a k o t a k i stanowił poważną siłę wspierającą rewolucję w s z t u k a c h wizual­ nych: w r o k u 1897 to właśnie dzięki, w z n a c z n y m stopniu, jego p i e n i ą d z o m powstał G m a c h Secesji, pawi­ lon wystawowy dla artystów, którzy wyzwolili się ze skostniałej oficjalnej szkoły t e m a t ó w wzniosłych i wzniosie t r a k t o w a n y c h . Malarz G u s t a w Klimt nazwał go „ m i n i s t r e m s z t u k p i ę k n y c h " i n a m a l o w a ł p o r t r e t M a r g a r e t e z okazji jej ś l u b u w r o k u 1905. W atmosferze bujnego e r o t y z m u tej kompozycji jej c i e m n e oczy zdra­ dzają uczucie skrępowania. Margarete pospiesznie scho­ wała t e n obraz n a s t r y c h u swego wiejskiego d o m u . Aczkolwiek Wittgensteinowie starali się n i e rzucać w oczy ze swym majątkiem, to j e d n a k ich bogactwo oraz p a t r o n o w a n i e sztuce nie w s z y s t k i m było w s m a k . Czasopismo „Die F a c k e l " („Żagiew") szkalowało wybitne w i e d e ń s k i e rodziny, k t ó r e szczyciły się swą hojną dob­ roczynnością. A T h o m a s B e r n h a r d , najlepszy współ­ czesny austriacki pisarz i d r a m a t u r g , k t ó r e g o u t w o r y ujawniają obsesję związaną z L u d w i g i e m , p o d t r z y m u j e ciąg i n w e k t y w s k i e r o w a n y c h przeciw sferom zamoż­ n y m . W jego zbeletryzowanym p a m i ę t n i k u pt. Wittgen­ steins Neffe („Bratanek Wittgensteina"), p o raz pierwszy o p u b l i k o w a n y m w r o k u 1982, w sposób bezlitosny ko­ mentuje patronat Wittgensteinów nad Klimtem. Ponadto na wysokich ścianach, które aż po sufit były zawilgocone, wisiały cztery duże, pokryte już pleśnią, obrazy z czasów Klimta, obok zaś jeszcze jeden, pędzla samego Klimta, któremu fabrykanci broni Wittgen­ steinowie kazali się malować, podobnie jak innym sław­ nym malarzom swoich czasów; wśród tak zwanych nowobogackich przełomu stuleci panowała bowiem mo­ da portretowania się pod płaszczykiem mecenatu. W gruncie rzeczy Wittgensteinowie, tak jak wszyscy inni im podobni, nie interesowali się zbytnio sztuką, ale pragnęli być mecenesami.*

93

B e r n h a r d opisuje n a s t ę p n i e t ę r o d z i n ę j a k o „wrogą wobec sztuki i intelektualistów, przytłoczoną swą for­ t u n ą i swymi milionami".*

P r z e d I wojną światową w s z y s t k o wskazywało n a to, że Ludwiga cieszyło bogactwo ojca. J e g o przyjaciel z C a m b r i d g e D a v i d P i n s e n t , k t ó r y s a m pochodził z bardzo zamożnej rodziny, wyraził w swym d z i e n n i k u zaskoczenie, k i e d y W i t t g e n s t e i n z a p r o p o n o w a ł m u wyjazd n a u r l o p do Islandii opłacony przez j e g o ojca. „Zapytałem, ile to może w e d ł u g n i e g o kosztować, n a co m i odpowiedział: «Ach, to n i e m a znaczenia; j a n i e m a m p i e n i ę d z y i ty nie m a s z p i e n i ę d z y - a przynaj­ m n i e j nie m a znaczenia, jeśli t y j e masz. Ale mój ojciec m a ich m a s ę » . P o czym wystąpił z propozycją, aby jego ojciec zapłacił za n a s obu". N a s t ę p n i e , zaraz po ich w y r u s z e n i u , wypłynęła kwestia, gdzie P i n s e n t zatrzyma się w L o n d y n i e . W i t t g e n s t e i n zabrał go do G r a n d H o t e l u przy Trafalgar S q u a r e : „Próbowałem zasugerować j a k i ś m n i e j p r e t e n s j o n a l n y hotel - zwła­ szcza że Wittgenstein zawsze z a t r z y m u j e się u Russel­ la - ale n i e chciał o t y m słyszeć. Nie należy robić oszczędności n a tej podróży". I jeśli W i t t g e n s t e i n stał się sławny ze s p a r t a ń s k i e g o u m e b l o w a n i a swego mie­ s z k a n i a w C a m b r i d g e , to p r z e d I wojną światową sprawy m i a ł y się inaczej. P i n s e n t odnotowuje, j a k w p a ź d z i e r n i k u 1912 r o k u p o m a g a ł Wittgensteinowi wnosić j e g o m e b l e do m i e s z k a n i a w Trinity. Meble przyjechały z L o n d y n u ; W i t t g e n s t e i n odrzucił meblo­ wą ofertę C a m b r i d g e j a k o „ohydną". „Zamówił specjal­ n e w y k o n a n i e wszystkich swoich m e b l i w e d ł u g włas­ n y c h szkiców - dość osobliwych, ale niezłych". Po powrocie z Islandii „zjedliśmy w y s t a w n y obiad, za­ krapiany francuskim szampanem".

94

Ojciec Wittgensteina z m a r ł n a r a k a w r o k u 1913. Mówiono wówczas, że Ludwig stał się najbogatszym człowiekiem w Austrii i j e d n y m z najbogatszych w Euro­ pie. Podczas gdy ojciec Poppera stracił wszystkie oszczęd­ ności w s k u t e k powojennej inflacji w Austrii, to ojciec Wittgensteina ocalił większość r o d z i n n e g o majątku dzięki u l o k o w a n i u go za granicą. J e d n a k bogactwo Ludwiga było krótkotrwałe. Wojna odmieniła go duchowo. J e g o siostra H e r m i n e notuje, że żołnierze określali go j a k o „tego z Ewangelią", ponieważ nie rozstawał się z Tołstojowskim w y d a n i e m czterech Ewangelii. Po powrocie z niewoli w s z y s t k i e swoje pie­ niądze przekazał b r a t u Paulowi oraz siostrom, H e r m i n e i H e l e n ę . (Margarete wyszła za mąż za wpływowego A m e r y k a n i n a J e r o m e ' a S t o n b o r o u g h i była d o s k o n a l e zabezpieczona materialnie). H e r m i n e pisze o m ę k a c h , j a k i e m u s i a ł przejść L u d w i g u zrozpaczonego notariu­ sza, aby go wreszcie u p e w n i ć , że w sposób nieodwracal­ n y pozbywa się kontroli n a d swoim majątkiem. Pisze również j e d n a k , że nieodłączną cechą j e g o p o s t a w y była „pozbawiona z a h a m o w a ń gotowość przyjęcia p o m o c y od b r a t a i sióstr, g d y b y w przyszłości znalazł się w po­ trzebie". W t y m właśnie czasie w życiu W i t t g e n s t e i n a pojawiła się c e c h a obsesyjnego a s c e t y z m u - połączona z pasją do p o r z ą d k u i czystości. Skąd ta d r a m a t y c z n a i zde­ cydowana z m i a n a ? J e g o przyjaciel i późniejszy współ­ p r a c o w n i k n a polu a r c h i t e k t u r y , P a u l E n g e l m a n n , przypisuje to z pewnością długo tłumionej, przemożnej potrzebie, aby wreszcie uwolnić się od tego wszystkiego, co nieznośnie ciążyło na jego postawie wobec otoczenia: zarówno od swoich dochodów, jak i krawatów. Dawniej, jak słyszałem, jako bardzo młody człowiek wybierał te ostatnie ze szczególną starannością i zapewne z niezaprzeczalnym

95

gustem. I nie chodziło tylko o pokutę za to [...] On musiał całkowicie zmienić sposób życia [...] i wreszcie doszedł do tego, że całkowicie odrzucił rzeczy wielkie i małe, które teraz wydały mu się małostkowe i śmieszne.*

P o d o b n i e wyjaśnił to W i t t g e n s t e i n s w e m u siostrzeń­ cowi, J o h n o w i S t o n b o r o u g h . „«Gdybyś zamierzał pójść n a długą w s p i n a c z k ę po s t r o m y m zboczu góry», powie­ dział, «to ciężki plecak zostawiłbyś u jej podnóza». T a k i był s t o s u n e k m e g o wuja do pieniędzy. Pragnął uwolnić się od ciężkiego brzemienia". W j e g o n e k r o l o g u „The T i m e s " w s p o m n i a ł , że „Wittgenstein wykazywał cechy religijnej kontemplacyjności eremity", oraz nawiązał do jego skrajnej abnegacji i odsunięcia się od świata. J e d n a k dogodności związane z b o g a t y m pochodze­ n i e m n i e zostały odrzucone bez reszty. W latach dwu­ dziestych i trzydziestych, k i e d y u t r z y m y w a ł k o n t a k t y z Moritzem Schlickiem, twórcą Koła Wiedeńskiego, i j e d n y m z jego członków, F r i e d r i c h e m W a i s m a n n e m , dysponował r ó ż n y m i d o m a m i Wittgensteinów, w któ­ rych m o ż n a było liczyć n a spokój i ciszę. Był więc N e u w a ł d e g g n a przedmieściu Wiednia, wykorzystywany przez j e g o rodzinę j a k o s c h r o n i e n i e wiosną i jesienią. Był też d o m przy A u g u s t i n e r s t r a s s e należący do jego b r a t a i siostry, w k t ó r y m organizował zebrania w nie­ u ż y w a n y m lokalu b i u r o w y m . I zawsze też wchodziła w grę r o d z i n n a letnia posiadłość w u k r y t y m między wzgórzami Hochreith, godzinę j a z d y s a m o c h o d e m na zachód od Wiednia. Związek W i t t g e n s t e i n a z Wiedniem i siostrami pozostał bardzo silny. Począwszy od roku 1929, k i e d y powrócił do C a m b r i d g e , do r o k u 1937, oraz od 1949 do jego śmierci w 1951, W i t t g e n s t e i n regularnie spędzał letnie i bożonarodzeniowe urlopy w Austrii. Patrycjuszowskiego sposobu bycia n i e udawało się wyzbyć t a k łatwo j a k bogactwa. Leavis widział w Wittg e n s t e i n i e z n ę k a n ą duszę. Uważał j e d n a k , że wiązało

96

się to z j e g o wyniosłą postawą. „Sądzę, że n i e j e s t e m j e d y n y m , dla k t ó r e g o zaleta pewności siebie była rów­ n o z n a c z n a z p o s i a d a n i e m , h a r m o n i z u j ą c zazwyczaj z k u l t u r ą d u c h o w ą i d y s k r e t n ą wytwornością o n i e c o arystokratycznym zabarwieniu". Duchowy niepokój o d c z u w a n y przez L e a v i s a w y n i k a ł p r a w d o p o d o b n i e ze z d e r z e n i a p l u t o k r a t y c z n e j p o s t a w y z wolą p r o w a d z e n i a a s c e t y c z n e g o życia. B e r n h a r d ujął to bardziej obceso­ wo: „ M u l t i m i l i o n e r j a k o nauczyciel wiejski to dopraw­ dy perwersja...".*

K u l t u r ę duchową z pewnością posiadał, być m o ż e odznaczał się d y s k r e t n ą wytwornością - w najmniejszym j e d n a k stopniu n i e wykazywał P o p p e r arystokratycznej postawy, k t ó r a b y go odróżniała od otoczenia; n i e było też w j e g o p r z y p a d k u jakiejkolwiek rodzinnej fortuny do zagarnięcia. W latach 1919-1920 on również prowadził s k r o m n e życie, ale n i e miał i n n e g o w y b o r u . Opuścił d o m , aby z a m i e s z k a ć „w nieużywanej części d a w n e g o szpitala wojskowego, przerobionej przez s t u d e n t ó w n a skrajnie p r y m i t y w n y d o m a k a d e m i c k i . P r a g n ą ł e m zys­ k a ć samodzielność i usiłowałem nie obciążać m e g o ojca, k t ó r y j u ż dobrze przekroczył sześćdziesiątkę i stra­ ci! w s z y s t k i e oszczędności w s k u t e k powojennej galopu­ jącej inflacji". Chociaż Karl W i t t g e n s t e i n obstawał przy t y m , a b y j e g o r o d z i n a n i e afiszowała się s w y m b o g a c t w e m , to w t a k z i n t e g r o w a n y m mieście j a k Wiedeń Wittgensteinowie byli d o s k o n a l e z n a n i i n n y m w i e d e ń s k i m rodzinom, t a k i m j a k n a p r z y k ł a d P o p p e r o w i e . Na­ zwisko W i t t g e n s t e i n ó w przewijało się w p r a s i e - n i e tylko w k r o n i k a c h towarzyskich czy n a s t r o n a c h go­ spodarczych gazet codziennych, ale również w cza* s o p i ś m i e „Die F a c k e l " Karla K r a u s a , k t ó r y s w y m i

97

ciętymi k o m e n t a r z a m i i satyrą z furią atakował ówczes­ n y u k ł a d społeczno-polityczny. Nie sposób sobie wyob­ razić, aby przedsięwzięcia h a n d l o w e i c h a r y t a t y w n e Karla Wittgensteina, jego a r t y k u ł y n a t e m a t y gospodar­ cze, a t a k ż e pozycja tej rodziny w życiu k u l t u r a l n y m Wiednia n i g d y nie bywały p r z e d m i o t e m rozmów przy stole w j a d a l n i Popperów. To, że Karl P o p p e r odczuwał p e w n ą osobistą wrogość do Wittgensteina, w y n i k a w sposób j e d n o z n a c z n y z je­ go pogardliwej uwagi, p r z y p o m n i a n e j przez P e t e r a M u n z a , j a k o b y L u d w i g W i t t g e n s t e i n n i e odróżniał kawiarni od okopów. Wydaje się, że k a w i a r n i e niepo­ koiły P o p p e r a : były s y m b o l e m życia bez obciążeń, prowadzonego przez ludzi z a m o ż n y c h , l e k k o m y ś l n i e m a r n o t r a w i ą c y c h czas i myślących w e d ł u g aktualnej mody. W rozmowie z j e d n y m ze swych d a w n y c h stu­ dentów, a później kolegą, izraelskim filozofem Jose­ p h e m A g a s s i m wygłosił u w a g ę , że „Tractatus trącił kawiarnią". Popper po prostu mylił się co do wiedzy Wittgensteina n a t e m a t okopów. Jeśli Traktat czymkolwiek zalatywał, to była to ś m i e r ć i rozkład. W I wojnie światowej Wittgenstein walczył j a k o o c h o t n i k po stronie austriac­ kiej, odznaczając się niesłychaną odwagą. Towarzyskie powiązania swej rodziny wykorzystał on nie w celu u n i k n i ę c i a udziału w walce, ale po to, b y zostać wy­ s ł a n y m n a linię frontu, podczas g d y operacja podwójnej p r z e p u k l i n y , j a k ą przeszedł w w i e k u s i e d e m n a s t u lat, pozwoliłaby m u pozostawać z dala od h u k u dział. Objął on obowiązki oficera w y s u n i ę t e g o p u n k t u obserwacyj­ n e g o artylerii i u p i e r a ł się p r z y p e ł n i e n i u tej funkcji jeszcze długo po upłynięciu w y m a g a n e g o okresu służby. Mówi się, że Wittgenstein o t r z y m a ł b y austro-węgierski odpowiednik Krzyża Wiktorii, g d y b y bitwa, w której się wyróżnił, n i e była batalią przegraną, a za porażki nie

98

p r z y z n a w a n o ż a d n y c h odznaczeń. I m i m o to przez całą wojnę nie przerywał p r a c y n a d Traktatem. P a u l E n g e l m a n n pisze, że „Wittgenstein odczuwał swój obowiązek służby n a wojnie j a k o coś, co b e z w a r u n ­ kowo należało spełnić. Kiedy usłyszał, że j e g o przyjaciel B e r t r a n d Russell wówczas j a k o p r z e c i w n i k wojny prze­ bywa w więzieniu, przy całym s z a c u n k u dla osobistej odwagi Russella u z n a ł to za h e r o i z m n i e n a miejscu".* W czasie II wojny światowej W i t t g e n s t e i n p o n o w n i e zaprezentował poczucie obowiązku. M i m o przekroczonej pięćdziesiątki, w okresie n i e m i e c k i c h nalotów wyjechał z C a m b r i d g e do p o ł u d n i o w e g o L o n d y n u , gdzie podjął p r a c ę j a k o p o m o c n i k w szpitalnej aptece. Również i t u wykazał dar a n g a ż o w a n i a się bez reszty w k a ż d e powie­ r z o n e m u zadanie, pomagając ekipie m e d y c z n e j bada­ jącej urazy po odniesieniu ran. Kiedy e k i p a ta przeniosła się do Newcastle, Wittgenstein przyjął zaproszenie, b y j e c h a ć t a m r a z e m z nią. Wniósł też, b y ć może, inny, choć przewrotny, w k ł a d w działania w o j e n n e Wielkiej Brytanii. W r o k u 1939 d y s k u t o w a ł o sprzecznościach w logice m a t e m a t y c z n e j z A l a n e m T u r i n g i e m , k t ó r y uznał pogląd Wittgensteina, j a k o b y sprzeczności n i e miały znaczenia, za skrajnie błędny. (Od czasu T r a k t a t u Wittgensteinowska filozofia języka głęboko się zmieniła. Wówczas wierzył on w istnienie doskonałego, idealnego języka, wolnego od dwuznaczności. Teraz uważał, że jeśli społeczności wykształciły lub przyswoiły sobie j a k i ś j ę z y k zawierający sprzeczności, to cóż, n i e c h t a k j u ż pozostanie). P a m i ę ć o t y m sporze m o g ł a o d e g r a ć p e w n ą rolę w r o z m y ś l a n i a c h T u r i n g a n a d koncepcją prymityw­ n e g o k o m p u t e r a , k t ó r y umożliwił w Bletchley P a r k z ł a m a n i e w porę k o d u niemieckiej E n i g m y . 1

1

Kod Enigmy złamali Polacy w latach trzydziestych, w lipcu 1939 r. zaś przekazali Anglikom całą dokumentację (przyp. red.).

99

Choć P o p p e r wygłaszał uwłaczające uwagi n a t e m a t Wittgensteina, s a m n i g d y n i e uczestniczył w walce. W chwili z a k o ń c z e n i a I wojny światowej miał zaledwie szesnaście lat; II wojnę spędził, pracując k i l k a n a ś c i e tysięcy k i l o m e t r ó w od linii frontu, w bezpiecznej Nowej Zelandii, s k ą d p o m a g a ł w organizacji ucieczki około czterdziestu a u s t r i a c k i c h uchodźców. Próbował zaciąg­ nąć się do a r m i i nowozelandzkiej, lecz został odrzucony z powodu w a d b u d o w y fizycznej. Za swój w k ł a d w poko­ n a n i e n a z i z m u uważał j e d n a k n a p i s a n i e The Poverty of Histońcism („Nędza historycyzmu") oraz The Open Society and Its Enemies („Społeczeństwo otwarte i j e g o wrogowie")- I t a k też było - n a w e t jeśli Społeczeństwo otwarte u k a z a ł o się z o p ó ź n i e n i e m , j u ż po u p a d k u hitlerowskich Niemiec. W Unended Quest ( „ N i e u s t a n n e poszukiwania") P o p p e r zauważył, że prace t e „były m o i m bojowym w y c z y n e m " . W r o k u 1946 powiedział do I s a i a h a B e r l i n a i A.J. Ayera, w obecności E r n s t a Gellnera, że Społeczeństwo otwarte „to k s i ą ż k a wal­ cząca". W tej walce pochodzący z ż y d o w s k i c h rodzin P o p p e r i W i t t g e n s t e i n mieli osobisty udział.

9

Kiedyś Żyd W cywilizacji Zachodu Żyd zawsze jest mierzony miarą, która do niego nie pasuje.* Ludwig Wittgenstein Niezależnie od różnic w statusie towarzyskim i m a ­ jątkowym, dzielącym Wittgensteina i Poppera, posiadali oni wspólną i n i e u s u w a l n ą cechę: obaj pochodzili z za­ symilowanych żydowskich rodzin najbardziej zasymi­ lowanego m i a s t a E u r o p y . I j e d n y m ze s p o s o b ó w postrzegania tej konfrontacji w C a m b r i d g e było t r a k t o w a n i e jej j a k o starcia dwóch e m i g r a n t ó w żydow­ skiego pochodzenia, wciąż tkwiących korzeniami w Wied­ niu. C h a r a k t e r y s t y c z n a bowiem, społeczna i polityczna k u l t u r a - „czy j a k k o l w i e k by zwać t e cholerne rzeczy", j a k ujął to W i t t g e n s t e i n - d a l e k a od j e d n o c z e n i a ich, pokazywała jedynie, j a k różne były ich życiowe postawy. Kwestia żydowskiej tożsamości rodziła skomplikowa­ n e problemy. P r z e c i w s t a w n e koncepcje wykluczenia i asymilacji n i e mogą usprawiedliwiać sytuacji wielu Żydów, którzy n i g d y nie zajmowali stałego miejsca w wielonarodowym chrześcijańskim społeczeństwie Wiednia pod p a n o w a n i e m Franciszka Józefa - j a k o ani całkowicie wykluczeni, ani w pełni zasymilowani. Dla Żydów p r a w n a e m a n c y p a c j a prowadziła d o całej g a m y możliwości samookreślenia. J e d n a k niezależnie od samookreślenia, o społecznej akceptacji decydował zawsze

101

k t o ś inny. Wykluczenie, d y s k r y m i n a c j a , milcząca rezer­ wa, „kwestia żydowska" - w s z y s t k o to znajdowało się w r ę k a c h nieżydowskiej, chrześcijańskiej większości. Z y g m u n t F r e u d miał silne poczucie żydowskiej toż­ samości: „Ja s a m b y ł e m Ż y d e m i zawsze u w a ż a ł e m za rzecz nie tylko niegodną, ale wręcz b e z s e n s o w n ą za­ przeczać t e m u . To, co m n i e łączyło z żydostwem, to - j e s t e m w i n i e n owo w y z n a n i e - n i e była wiara ani d u m a narodowa; zawsze b o w i e m b y ł e m człowiekiem niewierzącym, zostałem w y c h o w a n y bez religii, choć w s z a c u n k u dla n a z y w a n y c h «etycznymi» w y m a g a ń dotyczących k u l t u r y człowieka [...] Ale pozostało jeszcze wiele i n n y c h cech, k t ó r e u r z e k a ł y i przyciągały do żydostwa i do Żydów".* T a k i e oświadczenie nie byłoby j e d n a k możliwe w p r z y p a d k u W i t t g e n s t e i n a i P o p p e r a . Obaj pochodzili ze środowiska t y c h wielu żydowskich rodzin, k t ó r e poprzez przyjęcie c h r z t u przeszły n a wiarę chrześcijańską - w w y p a d k u P o p p e r a n i e d ł u g o przed j e g o u r o d z e n i e m . J e g o starsze siostry przyszły n a świat jeszcze w d o m u żydowskim. J e d n a k ż e w i e d e ń s c y Żydzi, czy to praktykujący, czy tylko żydowskiego pochodzenia, skłaniali się do two­ rzenia spoistej i zwartej społeczności, żyjąc, pracując, utrzymując k o n t a k t y towarzyskie i zawierając m a ł ż e ń s ­ twa w g r a n i c a c h tej samej, szerokiej grupy. W Wiedniu z p r z e ł o m u stuleci nawróceni Żydzi wciąż jeszcze j a k u siebie czuli się głównie w żydowskich dzielnicach - I n n e n s t a d t , Leopoldstadt i A l s e r g r u n d - najczęściej dobierając sobie przyjaciół w ś r ó d i n n y c h żydowskich rodzin, przechrzczonych lub nie. Spośród wszystkich zurbanizowanych ośrodków euro­ pejskich W i e d e ń miał największy w s p ó ł c z y n n i k Żydów n a w r ó c o n y c h n a chrześcijaństwo - co było e f e k t e m zarówno reakcji n a szerzący się a n t y s e m i t y z m , j a k p r z e k o n a n i a , że nawrócenie było n i e z b ę d n y m ś r o d k i e m

102

umożliwiającym a w a n s w h a b s b u r s k i m społeczeństwie. Miały w t y m swój udział również p r a w a zawierania m a ł ż e ń s t w , zabraniające związków m i ę d z y Ż y d a m i a p r a k t y k u j ą c y m i chrześcijanami. Zawarcie m a ł ż e ń s t w a m i ę d z y c z ł o n k a m i dwóch różnych w s p ó l n o t religijnych w y m a g a ł o przejścia j e d n e g o z p a r t n e r ó w n a wiarę d r u ­ giego - lub przynajmniej deklaracji wyrzeczenia się jakiejkolwiek religii. W p r z y p a d k u związków m i ę d z y Ż y d a m i a nie-Żydami, r u c h należał zazwyczaj do part­ n e r a żydowskiego. Żydzi w y c h o w a n i w n i e m i e c k o j ę z y c z n e j k u l t u r z e i społeczeństwie asymilację uważali za niezwykle ko­ rzystną, j e d n a k całkowicie n i g d y n i e była o n a osiągalna. Ich p e ł n a asymilacja z n i e m i e c k ą k u l t u r ą m o g ł a się d o k o n a ć w e w s z y s t k i c h a s p e k t a c h życia r o d z i n n e g o , zawodowego, k u l t u r a l n e g o i politycznego. Ale - j a k zauważył w i e d e ń s k i d r a m a t u r g i powieściopisarz A r t h u r Schnitzler - „Przecież to niemożliwe, aby Żyd, szczegól­ nie taki, k t ó r y j e s t postacią publiczną, pomijał fakt, iż j e s t Ż y d e m , ponieważ i n n i tego nie czynili, ani chrześ­ cijanie, a t y m bardziej Żydzi".* Nie j e s t to zjawisko wyłącznie w i e d e ń s k i e . Alan Isler ujmuje to zwięźle w swej nowojorskiej powieści The Pńnce of West End Avenue („Książę z West E n d Avenue"): „Dla gojów pozostaje on oczywiście Ż y d e m ; a dla Żydów, zważywszy j e g o s u k c e s , Ż y d e m j e s t wciąż, t a k czy owak". P y t a n y często o j e g o reakcje J a k o Żyda", zirytowany P o p p e r przyznawał rację t e m u poglądowi. Istniało wiele sposobów - m n i e j l u b bardziej subtel­ n y c h - n a p o m y k a n i a o ż y d o w s k i m rodowodzie, o na­ wróceniu i o t y m , j a k do niego doszło. N i e m i e c k a h i s t o r y k B a r b a r a S u c h y zanotowała k i l k a t a k i c h wyra­ żeń. Liegend getauft (ochrzczony j a k o niemowlę) było porozumiewawczą aluzją do czyichś żydowskich korze­ ni. Kompozytor Feliks M e n d e l s s o h n - B a r t h o l d y był ais

103

Kind getauft (ochrzczony j a k o dziecko). Był on przyja­ cielem b a b k i Ludwiga ze strony ojca, F a n n y Figdor, i pierwszym p r o t e k t o r e m jej b r a t a n k a J o s e p h a Joachi­ ma, skrzypka-wirtuoza. Bardziej „żydowski", a co za t y m idzie, bardziej wyobcowany niż w k a ż d y m z powyż­ szych p r z y p a d k ó w , był w oczach używających tego określenia Übergetreten (przechrzta), co oznaczało kogoś, k t o się z r o z m y s ł e m zdecydował n a nawrócenie. W latach późniejszych niektórzy Żydzi przyswoili sobie te określenia na własny użytek. Liegend getauft stosowa­ no z nieco prześmiewczym podtekstem, a czasem nawet z domieszką Schadenfreude. Można było powiedzieć: das hat ihm auch nicht viel genützt - „i do tego niewiele na tym skorzystał". Albo, dla kontrastu z nawróconym, można było rzec: trudno go winić za opuszczenie wspól­ noty, skoro to nie on sam zdecydował, by wzrastać jako katolik czy protestant. Jeśli rzeczona osoba nosi wielkie i sławne nazwisko, jest wybitną postacią świata kultury, wówczas oczywiście zostaje zawłaszczona jako „jeden z nas" i wpisana na chwalebną listę Grosse Juden der Geschichte.

W s t o s u n k u do P o p p e r a m o ż n a b y z p o w o d z e n i e m użyć określenia liegend getauft, a więc insynuacji, jakiej Wittgensteinowi p r a w d o p o d o b n i e oszczędzono, ponie­ waż chrzest w jego rodzinie sięgał znacznie głębiej w przeszłość. W Wiedniu poczucie wykluczenia l u b wyobcowania z chrześcijańskiej większości społeczeństwa miało tyluż Żydów nawróconych, co ortodoksyjnych. Z pewnością P o p p e r zrobił w r a ż e n i e n a otoczeniu, k i e d y w latach dwudziestych, czując się człowiekiem spoza nawiasu, szukał spokoju, uczęszczając n a a b o n a m e n t o w e kon­ certy Arnolda S c h ö n b e r g a . W p a m i ę c i Lony T r u d i n g , u c z e n n i c y kompozytora, P o p p e r zachował się j a k o „cu­ downy człowiek i równie w y b i t n y myśliciel. Nie pasował

104

do otoczenia. Był o u t s i d e r e m w najlepszym znaczeniu tego słowa". Bez w ą t p i e n i a zawsze okazywał krytyczny d y s t a n s . Historyk Malachi H a c o h e n formułuje to n a poziomie f u n d a m e n t a l n y m : „Życie i p r a c a tego środko­ woeuropejskiego u c h o d ź c y j e s t u c i e l e ś n i e n i e m dyle­ m a t ó w liberalizmu, żydowskiej asymilacji i środkowo­ europejskiego k o s m o p o l i t y z m u " . Również w p r z y p a d k u Wittgensteina poczucie sepa­ racji od otaczającego go świata stanowiło cząstkę j e g o n a t u r y , choć występowała tu głęboka różnica. Miał on silną świadomość skwapliwej społecznej akceptacji, j a k a towarzyszy w i e l k i e m u bogactwu. Mógł po I wojnie światowej świadomie zaprzeć się s a m e g o siebie, nie­ m n i e j j e d n a k T h e o d o r e R e d p a t h uważał, że Wittgen­ stein zawsze p a m i ę t a ł o odziedziczonej p r z e z e ń pozycji „ p o t o m k a bogatej austriackiej rodziny z wyższych sfer i od czasu do czasu kogoś zaskakiwał, dając m u to wyraźnie do zrozumienia, j a k n a p r z y k ł a d w w y p a d k u częstego używania t e r m i n u «Ringstrasse» dla określania czegoś, co uważał za t a n d e t n e " . R i n g s t r a s s e bowiem była, i j e s t nadal, ruchliwą aleją okalającą c e n t r u m Wiednia, j e d n a k w opinii Wittgensteina było to miejsce p r z e p y c h u i p u s t y c h gestów, pozbawione j a k i c h k o l w i e k treści. Jeśli n a w e t obszar otoczony przez R i n g s t r a s s e był dzielnicą elegancką, to dla W i t t g e n s t e i n a nazwa ta n i e oznaczała b y n a j m n i e j s y n o n i m u rzeczywistej j a k o ­ ści. W t y m s a m y m p r o t e k c j o n a l n y m d u c h u aż do k o ń c a życia potępiał s u k n i e balowe m ł o d y c h d a m biorących udział w majowym balu Trinity College j a k o „krzykliwe" - niedorastające p r a w d o p o d o b n i e do w y m o g ó w przyjęć w Palais W i t t g e n s t e i n w t a m t y c h , p e ł n y c h b l a s k u cza­ sach sprzed I wojny światowej. Cała ta wyniosła w s p a n i a ł o ś ć była s t o s u n k o w o świe­ żej daty. Społeczna ruchliwość W i t t g e n s t e i n ó w - niemiecko-żydowskiej rodziny z Hesji - stanowi s t u d i u m

105

poglądowe w dziedzinie tolerancji za panowania Francisz­ k a Józefa. U r o d z o n y w r o d z i n i e z a r z ą d c y m a j ą t k u niższej r a n g i n i e m i e c k i e g o księcia, d z i a d e k L u d w i g a został k u p c e m w e ł n i a n y m , a n a s t ę p n i e sprzedawcą wie­ d e ń s k i c h n i e r u c h o m o ś c i ; j e g o syn, a ojciec Ludwiga, doszedł do pozycji przemysłowego p o t e n t a t a , m e c e n a s a sztuk pozostającego w zażyłych s t o s u n k a c h ze starą arystokracją - wszystko to zaś rozegrało się n a przestrze­ ni osiemdziesięciu lat. A j e d n a k z n a d e j ś c i e m k o ń c a lat trzydziestych d w u d z i e s t e g o stulecia cały t e n społeczny g m a c h wznosił się n a k r u c h y m a u s t r i a c k i m lodzie.

Wiedeń z lat, k t ó r e ukształtowały P o p p e r a i Wittgensteina, był r o z s a d n i k i e m dla Hitlera i Holocaustu - co Karl K r a u s ujrzał w k o s z m a r n e j wizji j a k o „teren do­ świadczalny dla światowego zniszczenia". Powieściopisarz H e r m a n K e s t e n widział go j a k o „coś w rodzaju p r z e b r z m i a ł e g o baśniowego Dzikiego Wschodu". Było to m i a s t o „olśniewającej twórczości w upadającej k u l t u ­ rze". Olśniewająca twórczość była i n t e l e k t u a l n ą i kul­ turalną przyszłością: n o w y m , k t ó r e usiłowało u n i k n ą ć z b u r z e n i a starego. Źródła tej rewolucji leżą w n i e p o k o j a c h wywołanych przez gwałtowne u p r z e m y s ł o w i e n i e , j a k i e nastąpiło w d z i e w i ę t n a s t y m w i e k u - rewolucji, w której Karl Wittgenstein stanowił poważną siłę. Na p r z e ł o m i e stu­ leci zaczął się wyłaniać nowy światopogląd odrzucający oświeceniowe p e w n i k i i u m i ł o w a n i e do ozdobników, a t a k ż e w i e r n o ś ć wobec tradycji, k t ó r e to czynniki obciążały i m p e r i a l n e społeczeństwo, powodowały za­ cieśnienie horyzontów i t ł u m i ł y wynalazczość. Na ich miejscu pojawiło się zapotrzebowanie n a e k s p e r y m e n ­ ty, formę wynikającą z funkcji, uczciwą i przejrzystą w wyrazie.

106

W najbliższym otoczeniu Hofburga, choć d u c h o w o b a r d z o odległe od j e g o dominującej oficjalności i spuś­ cizny, było to m i a s t o E r n s t a M a c h a i teorii z m i e n n e j oraz niepewnej jaźni; F r e u d a i siły podświadomości; S c h ö n b e r g a i p r z e k r e ś l e n i a tradycyjnej tonalności n a rzecz s y s t e m u d w u n a s t o t o n o w e g o . T u w t y m s a m y m czasie żył A r t h u r Schnitzler tworzący l i t e r a t u r ę opartą n a m o n o l o g u w e w n ę t r z n y m i popędzie płciowym j a k o głównym motywie s t o s u n k ó w m i ę d z y l u d z k i c h ; Adolf Loos odrzucający o r n a m e n t dla s a m e g o o r n a m e n t u w a r c h i t e k t u r z e ; Otto Weininger, nienawidzący siebie s a m e g o Żyd, k t ó r e g o książkę Sex and Character („Płeć a c h a r a k t e r człowieka") Wittgenstein z podziwem prze­ czytał j a k o młodzieniec; wreszcie Karl K r a u s atakujący lingwistyczne formy - k a l k i i metafory - k t ó r e kamuf­ lowały polityczną i k u l t u r o w ą rzeczywistość. Żądanie Krausa, aby j ę z y k życia publicznego został oczyszczony z k u l t u r o w e g o szalbierstwa, współgrało z lingwistycz­ n y m i fascynacjami Wittgensteina. Było to również miasto, w k t ó r y m intelektualiści żydowskiego pochodzenia odgrywali dominującą rolę, intensywnie przystosowując się do j e g o kosmopolitycz­ nego c h a r a k t e r u . Sześć spośród w y m i e n i o n y c h w po­ p r z e d n i m akapicie czołowych postaci było pochodze­ nia żydowskiego - S c h ö n b e r g został p r o t e s t a n t e m , ale wrócił do w i a r y żydowskiej n a p r z e k ó r Hitlerowi. A k i e d y w r o k u 1929 Koło W i e d e ń s k i e rozpoczęło oficjalną działalność, Ż y d a m i było o ś m i u z c z t e r n a s t u jego członków. Niektórzy z pozostałych, j a k n a przy­ kład Viktor Kraft, byli zazwyczaj b r a n i za Żydów. Kraft j e s t dobrą ilustracją rady, jakiej s a t y r y k L e o n Hirschfeld udzielał p o d r ó ż n y m : „Kiedy znajdziesz się P a n w Wiedniu, n i e bądź zbyt interesujący i oryginal­ ny, b o nagle za swoimi p l e c a m i zostaniesz o k r z y k n i ę t y Żydem".*

107

Spoglądając w przeszłość, wielu żydowskich intelek­ t u a l i s t ó w u z n a j e o k r e s m o n a r c h i i h a b s b u r s k i e j za złoty wiek; panująca w cesarstwie oficjalna tolerancja i j e g o b o g a t a m i e s z a n k a narodowości i k u l t u r wy­ tworzyła ustrojową d w u z n a c z n o ś ć , w e w n ą t r z k t ó r e j Żydzi, czy to tradycjonaliści z Galicji, czy przystosowa­ n i k u l t u r o w o wiedeńczycy, mogli się czuć u siebie. Pozwalało to n a w e t p a r a d o k s a l n i e twierdzić, że cesar­ stwo j e s t najbardziej postępową formą rządów, zapew­ niając bezpieczne r a m y liberalnej administracji dla współistnienia wielkiej różnorodności wzajemnie się wzbogacających poglądów. W latach pięćdziesiątych dziewiętnastego stulecia, k i e d y to d z i a d e k L u d w i g a ze s t r o n y ojca, H e r m a n n Christian Wittgenstein, przybył z L i p s k a do Wiednia i zaczął zajmować się n i e r u c h o m o ś c i a m i , krążyła śpiew­ k a n a cześć wieloetnicznej wolności t e g o najbardziej kosmopolitycznego m i a s t a w E u r o p i e : Turek, bałwochwalca, Żyd i chrześcijanin jak teraz tu mieszkają, tak od wieków stali zgodnie i bez żadnych sporów czy niesnasek, bo każdemu wolno mieć swe życie własne.

P r z e d I wojną światową w W i e d n i u nastąpił gwał­ t o w n y rozrost żydowskiej populacji, k t ó r a z dwóch p r o c e n t w r o k u 1857 wzrosła do dziewięciu w r o k u 1900, by n a s t ę p n i e zwiększać się z w o l n a aż do roz­ poczęcia działań wojennych. Było to trzecie pod wzglę­ d e m liczebności s k u p i s k o żydowskie w Europie - po Warszawie i B u d a p e s z c i e . Liczby j e d n a k n i e w pełni odzwierciedlają główną rolę, j a k ą austriaccy Żydzi od­ grywali n a każdej płaszczyźnie życia - wyjąwszy dwór cesarski i rząd. W r o k u 1913 brytyjski obserwator, W i c k h a m Steed, k o r e s p o n d e n t „The T i m e s " w Austrii i bynajmniej n i e

108

miłośnik Żydów, zauważył, że „pod w z g l ę d e m gospodar­ czym, politycznym oraz skali wpływów są oni - Żydzi - najbardziej znaczącym c z y n n i k i e m w m o n a r c h i i " . N a w e t chrześcijański socjalista, b u r m i s t r z Wiednia w la­ t a c h dziewięćdziesiątych dziewiętnastego wieku, Karl Lueger, k t ó r y doszedł do władzy, posiłkując się anty­ s e m i t y z m e m i czyniąc z niego obiegową w a l u t ę poli­ t y c z n y c h dyskusji, poczuł się z m u s z o n y powiedzieć: „Ale j a nie j e s t e m w r o g i e m n a s z y c h w i e d e ń s k i c h Ży­ dów; oni nie są wcale tacy źli, a m y n i e m o ż e m y się bez n i c h obejść [...] Żydzi są j e d y n y m i l u d ź m i , którzy zawsze gotowi są coś robić".* P r z e d I wojną światową, w latach 1910-1913, bezrobotnego i niezdolnego do pracy Hitlera u t r z y m y w a ł a przy życiu żydowska działalność c h a r y t a t y w n a n a rzecz b e z d o m n y c h (jeden z o ś r o d k ó w wspierał ojciec P o p p e r à ) oraz żydowscy sklepikarze, k t ó r z y kupowali j e g o obrazy. Ponieważ Żydzi zostali pierwotnie odsunięci od służby państwowej oraz wyższych stanowisk w armii, to osoby żydowskiego pochodzenia, choćby i niewyznające j u ż ortodoksyjnej wiary, starały się odnosić s u k c e s y w dzie­ dzinie wykształcenia i w sferze i n t e l e k t u a l n e j . W latach osiemdziesiątych dziewiętnastego w i e k u Żydzi stanowili blisko j e d n ą trzecią n a b o r u do g i m n a z j u m klasycznego i j e d n ą piątą do średniej Realschule, n a wydziały m e ­ d y c z n e - n i e m a l połowę, n a p r a w o - j e d n ą piątą, a n a filozofię - j e d n ą szóstą. Robert Wistrich, historyk Żydów cesarskiego Wiednia, uchwycił istotę fali obywatelskiej energii, jaką wyzwoliła żydowska e m a n c y p a c j a : Po ogłoszeniu ustawy z roku 1876, mającej na celu przyznanie równych praw obywatelskich i politycznych wszystkim austriackim obywatelom, Żydzi wykazali zapał do angażowania swych twórczych talentów [...] Żydzi znajdowali się wśród promotorów instytucji charytatyw­ nych; zakładali gazety codzienne i czasopisma oświatowe,

109

byli wybitnymi postaciami muzyki i literatury, gospo­ darki i polityki. Jako bankierzy, filantropi, profesorowie, lekarze, pisarze i uczeni wnosili swój wkład w rozwój Austrii [...] Co więcej, w pełni współuczestniczyli ze swymi austriackimi ziomkami w obronie kraju oraz brali udział w wielu bataliach w sferze ducha.

Okazję do osiągnięcia tej z n a k o m i t e j pozycji zawdzię­ czali oni Austrii, czego k o n s e k w e n c j ą było okazywanie przez nich lojalności wobec kraju. Do tego stopnia, że twierdzenie, z j a k i m w r o k u 1883 wystąpił n a c z e l n y r a b i n Wiednia Adolf Jellinek, n i e j e s t bynajmniej za­ skakujące, jeśli się zważy wielonarodowy c h a r a k t e r i m p e r i u m : „Wszyscy ludzie w Austrii są A u s t r i a k a m i , czują i myślą po a u s t r i a c k u [...] p r a g n ą wspólnotowego p a ń s t w a [sic!] o sercu, z k t ó r e g o p r o m i e n i u j e wspólno­ towe życie".* Wzruszająca, choć p r a w d o p o d o b n i e apo­ kryficzna, historia opowiada o g r u p i e oficerów a r m i i austro-węgierskiej rzucających g r u d k i ziemi do g r o b u swego poległego towarzysza: k a ż d y czyni to w i m i e n i u w ł a s n e g o n a r o d u - węgierskiego, czeskiego, słowac­ kiego, polskiego. I tylko żydowski oficer m ó w i w imie­ n i u Austrii. k

J e d n a k lojalność tego oficera n i e zapewniała m u o c h r o n y p r z e d ogólnoustrojowym a u s t r i a c k i m a n t y s e ­ m i t y z m e m . Z g u b n e sprzeczności zawiera uwaga, j a k ą F r a n c i s z e k Józef poczynił wobec swej córki, Marie Valerie: „Tak, t a k , oczywiście u c z y n i m y wszystko, aby ochronić Żydów, tylko k t o t a k n a p r a w d ę n i e j e s t anty­ semitą?".* (Niewiele to odbiega od wypowiedzi byłego dyplomaty, biografa i k r y t y k a H a r o l d a Nicolsona: „Acz­ kolwiek a n t y s e m i t y z m u nienawidzę, to d o Żydów czuję niechęć"). Niezależnie od tego, j a k bezpiecznie mogli się czuć żydowscy intelektualiści, to n a i n n y c h pła­ szczyznach m i a s t o było n a w s k r o ś a n t y s e m i c k i e . Na pół w i e k u p r z e d dojściem Hitlera do władzy zwolennicy

110

Karla L u e g e r a śpiewali: „Lueger żył będzie, a Żydzi wyzdychają". G o r z k i m owocem n i e u s t a n n e g o p a s m a s u k c e s ó w żydostwa austriackiego było pogłębianie się zjawiska a n t y s e m i t y z m u . Orzeczenie h i s t o r y k a P e t e r a P u l z e r a brzmi: „Jeśli j a k i e k o l w i e k m i a s t o świata m o ż e sobie rościć p r e t e n s j e do m i a n a kolebki nowoczesnego politycznego a n t y s e m i t y z m u , to j e s t to Wiedeń". I ani P o p p e r , ani W i t t g e n s t e i n n i e zdołali u m k n ą ć p r z e d t y m złem.

Ustabilizowana egzystencja niemieckojęzycznych Ży­ dów była zagrożona represyjnymi rządami w innej części E u r o p y . Zubożali Żydzi ze Wschodu, uciekając p r z e d c a r s k i m i p o g r o m a m i , w Wiedniu pojawiali się j a k o żebracy, domokrążcy i d r o b n i k u p c y - t a k zwani Luftmenschen: pracowali pod gołym n i e b e m , chodząc od drzwi do drzwi z w ó z k a m i i p a k u n k a m i . Mieszkali w biedniejszych dzielnicach miasta, ze swym hałaś­ liwym jidysz, p e j s a m i , futrzanymi k a p e l u s z a m i i kaf­ t a n a m i , sprawiając w r a ż e n i e jakiejś rasy, o d r ę b n e j od swych współwyznawców z klasy średniej, pochłoniętych ś w i a t e m redakcji gazet, kancelarii a d w o k a c k i c h i gabi­ n e t ó w l e k a r s k i c h oraz k a w i a r n i a n y c h plotek po zakoń­ czeniu godzin pracy. Najstarszy przyjaciel P o p p e r a , urodzony w Wiedniu historyk Ernst Gombrich tak zareagował n a tych n o w y c h przybyszów: Prawdę mówiąc, to zachodni Żydzi pogardzali Żydami wschodnimi i szydzili z ich częstych kłopotów ze zrozu­ mieniem, przyjęciem i wtopieniem się w tradycję kultury zachodniej [...] Nie czuję się powołany do wydawania sądów, potępiania czy kajania się w związku z tym konfliktem, ale faktem jest, że większość zasymilowanych wiedeńskich Żydów czuła silniejszą więź ze swymi niemojżeszowymi ziomkami niż z przybyszami ze Wschodu.

111

Żydzi z k l a s y średniej, noszący k r a w a t y (Krawatten­ juden), drastycznie różnili się od Ż y d ó w ze Wschodu, chodzących w c h a ł a t a c h (Kaftanjuden). Kiedy stulecie dobiegło końca, a g o s p o d a r k a austriac­ k a znalazła się w p o w a ż n y c h kłopotach, a n t y s e m i t y z m stał się bardziej krzykliwy. W w y r a ż a n i u p r y m i t y w n e j nienawiści n a u k a zastąpiła przesądy. W e d ł u g słów his­ toryka S t e v e n a Bellera: Sukces biologii wraz z płynącą z jej strony inspiracją społecznego darwinizmu, niewzruszonym nacjonalizmem i rasizmem - wszystko to stanowiło zagrożenie dla liberal­ nych, oświeceniowych założeń przemawiających za ży­ dowską integracją w Europie Środkowej. W Wiedniu - w połączeniu z darem urzędującego burmistrza Karla Luegera i jego chrześcijańsko-socjalistycznych przyjaciół wykorzystywania niezbyt w istocie odkrywczej niechęci, jaką „ludzie małostkowi" żywią do żydowskiego sukcesu - ów „biologiczny zwrot" w kierunku „naukowego" anty­ semityzmu skutecznie zniszczył emancypacyjne założe­ nia przyjęte przez Żydów (oraz ich sprzymierzeńców).

Wystarczyło ledwie przekroczyć g r a n i c ę dzielnicy z a m i e s z k a n e j przez Żydów, by usłyszeć zawołanie Saujud! - „Plugawy Żydzie!". T h e o d o r Herzl porzucił swe m a r z e n i a o asymilacji, w k t ó r y c h w i e d e ń s c y Żydzi t ł u m n i e zdążali n a d b r z e g Dunaju, b y przyjąć chrzest, i powrócił do syjonizmu. W r o k u 1897 był on siłą sprawczą u t w o r z e n i a Światowej Organizacji Syjonis­ tycznej. S p r e p a r o w a n e o s k a r ż e n i e o szpiegostwo n a rzecz N i e m i e c oficera a r m i i francuskiej - proces Drey­ fusa, k t ó r y śledził w Paryżu - stało się dla niego p u n k t e m zwrotnym. Koniec I wojny światowej oznaczał k l ę s k ę oraz rozpad m o n a r c h i i Austro-Węgier i wielką c e z u r ę dla społeczno­ ści żydowskiej. P o w s t a n i e krótkotrwałej R e p u b l i k i Au­ striackiej zniszczyło i m p e r i a l n e przyzwolenie n a p o m y ś -

112

lny rozwój żydowskiej mniejszości. Kiedy m ł o d y P o p p e r został s t u d e n t e m , a n t y s e m i t y z m stał się jeszcze bardziej otwarty i nienawistny. Na pozór Wiedeń zachował swoją błyskotliwą, pełną ogłady, kosmopolityczną tożsamość fin d'empire, schyłkowego cesarstwa. J e d n a k j e g o poli­ t y k a była b r z e m i e n n a nienawiścią. Aczkolwiek m i a s t o znajdowało się p o d kontrolą socjalistów, n i e r z a d k o Żydów, to krajem rządziła koalicja partii katolickiej, chrześcijańskich socjalistów i p a n g e r m a ń s k i e j , w któ­ r y c h srożył się a n t y s e m i t y z m . W czasie wojny populacja w i e d e ń s k i c h Żydów wzrosła 0 j e d n ą trzecią; ze Wschodu napłynęła kolejna fala uciekinierów - znów n i e c h ę t n y c h ideałowi asymilacji, k t ó r e m u hołdowała k l a s a średnia. J e d n a k o w o ż A u s t r i a 1 Wiedeń przechodziły proces bolesnych p o w t ó r n y c h narodzin. Uciekinier z Wiednia, wybitny hebrajski uczo­ n y N.H. Tur-Sinai, powiedział: Wojna zmieniła raison d'être tego miasta oraz miejscowej społeczności żydowskiej i nie tylko uczyniła z postawy nowo przybyłych poważny i uporczywy problem, ale wszystkich wiedeńskich Żydów przeistoczyła w swego rodzaju uciekinierów [...] I teraz polityczny grunt Żydów został zniszczony. Austriacy stali się zbyteczni; teraz byli tylko Niemcy.

Koniec wielonarodowego i m p e r i u m i j e g o odtworzenie w postaci o d r ę b n y c h p a ń s t w narodowych zerwały za­ słonę kulturowej anonimowości, eksponując Żydów w otoczeniu, k t ó r e n a g l e stało się p a ń s t w e m „niemiec­ k i m " . Robert Wistrich zwięźle ujmuje nadciągającą katastrofę: „Odejście [cesarza F r a n c i s z k a Józefa] dało szeroki u p u s t b a r b a r z y ń s t w u " . Reakcje i n t e l e k t u a l i s t ó w żydowskich były zróżnico­ w a n e . Niektórzy wybrali emigrację; i n n i zeszli do so­ cjalistycznego lub k o m u n i s t y c z n e g o podziemia; jeszcze inni zainteresowali się syjonizmem, n a nowo odkrywając

113

swoje żydostwo. Wielu było t a k p e w n y c h swej pozycji w społeczeństwie Wiednia, że n i e u z n a w a ł o się za osobiście zagrożonych. Część z n i c h popierała n a w e t katolicki k o n s e r w a t y z m rządu - „lepszy j u ż diabeł, k t ó r e g o się z n a " - angażując się w coś, co było, j a k ujął to Malachi H a c o h e n , „ t ę s k n y m p o w r o t e m k u «austriackiej idei» d o s k o n a l e liberalnego i pluralistycznego p a ń ­ stwa, k t ó r e istniało wyłącznie w u m y s ł a c h wielu Żydów i n i e k t ó r y c h u r z ę d n i k ó w z epoki F r a n c i s z k a Józefa". Wittgensteinowie znaleźli się w kategorii „nikt n a s nie ruszy". Karl P o p p e r zaś uznał, że sytuacja w kraju j e s t n i e do w y t r z y m a n i a i że j e d y n y m rozwiązaniem pozo­ staje wyjazd za granicę. Austriacką ideę zabrał on ze sobą n a w y g n a n i e , gdzie ukształtowała o n a j e g o wizję społeczeństwa. H a c o h e n uważa, że „ P o p p e r do k o ń c a życia pozostał zasymilowanym, p o s t ę p o w y m Ż y d e m " . S a m P o p p e r n i e zgodziłby się z t y m o k r e ś l e n i e m . Nazywanie go Ż y d e m oznaczało igranie z płynącą z głębi serca siłą j e g o odstępstwa. N i e m n i e j j e d n a k w ł a ś n i e j e g o żydostwo pozbawiło go k a r i e r y w Austrii i wypędzi­ ło n a a k a d e m i c k i e w y g n a n i e , z k t ó r e g o powrócił, aby wiele u d o w o d n i ć s w y m z i o m k o m , mając n a to j e d n o ­ cześnie niewiele czasu. H3 miało b y ć pierwszą t e g o demonstracją.

10 Popper czyta Mein Kampf Protestant, a konkretnie ewangelik, lecz pochodzenia żydowskiego. Karl Popper

W Nieustannych poszukiwaniach Karl P o p p e r pisał: „Po długich p r z e m y ś l e n i a c h ojciec mój zdecydował, że życie w społeczeństwie o przytłaczającej większości chrze­ ścijańskiej zobowiązuje do tego, aby dawać j a k najmniej powodów do obrazy - aby się zasymilować". Ojciec Karla, S i m o n , pochodził z Czech, a dziadkowie Karla ze strony m a t k i - ze Śląska (dziś w granicach Polski) i z Węgier. Żydzi mieszkający n a tych obszarach należeli do najbar­ dziej z g e r m a n i z o w a n y c h żydowskich p o d d a n y c h cesar­ stwa. Malachi H a c o h e n opisuje przyswojenie przez nich panującej ongiś w Wiedniu kultury: „Posyłali swe dzieci do niemieckich instytucji oświatowych, zajmowali urzęd­ nicze stanowiska, wpłynęli n a p r z e k s z t a ł c e n i e wiedeń­ skiej elity zawodowej". Przykładem tej tendencji był ojciec Karla, k t ó r y został p a r t n e r e m w spółce prawniczej ostat­ niego liberalnego b u r m i s t r z a Wiednia, R a i m u n d a Griibla (stąd Karl R a i m u n d Popper). M a t k a P o p p e r a , J e n n y Schiff, pochodziła z w i e d e ń s k i e j żydowskiej haute bourgeoisie. H a c o h e n uważa, że rodzina, jaką stworzyli, uciele­ śniała cnoty związane z „Besitz (własnością), Recht (pra­ w e m ) i Kultur (kulturą), które wśród w i e d e ń s k i c h libera­ łów cieszyły się najwyższym s z a c u n k i e m " .

115

1

P o d o b n i e j a k rodzice Poppera, większość nawracają­ cych się Żydów podejmowała decyzję o przejściu raczej n a p r o t e s t a n t y z m niż n a katolicyzm; b y ć m o ż e protes­ t a n c k a e t y k a pracy i odwoływanie się do s u m i e n i a j e d n o s t k i sprzyjały stworzeniu bezpieczniejszego no­ w e g o d o m u , a b y ć może przyjęcie katolicyzmu, czyli religii panującej, było zdradą p o s u n i ę t ą zbyt daleko. J a k i był s t o s u n e k P o p p e r a do j e g o żydowskich an­ tenatów? W swym p o d a n i u do angielskiej R a d y P o m o c y A k a d e m i c k i e j (Academic Assistance Council) o udziele­ nie p o m o c y w wyjeździe z Austrii w r o k u 1936 określił się j a k o „protestant, a k o n k r e t n i e ewangelik, lecz po­ chodzenia żydowskiego". Na p y t a n i e , czy chce, b y w s p ó l n o t y religijne występowały w j e g o imieniu, obok odpowiedzi: „żydowska ortodoksja" n a p i s a ł e n e r g i c z n e „NIE". Dla n a d a n i a s w e m u oświadczeniu jeszcze bar­ dziej zdecydowanego c h a r a k t e r u wyraz t e n podkreślił dwukrotnie. J e d n a k bycie Ż y d e m j e d n o z n a c z n i e oznaczało przy­ należność do k l u b u , z k t ó r e g o n i e m o ż n a było wystąpić. Niezależnie od w ł a s n y c h uczuć, Karl P o p p e r n i g d y n i e zdołał u m k n ą ć p r z e d z a i n t e r e s o w a n i e m i n n y c h , Ż y d ó w l u b nie, j e g o p o c h o d z e n i e m . Na p r z y k ł a d w r o k u 1969 profesor sir Karl P o p p e r otrzymał od ówczesnego wy­ dawcy „Jewish Year Book" p y t a n i e , czy ze w z g l ę d u n a swoje żydowskie p o c h o d z e n i e zechciałby się znaleźć w rozdziale „Who's Who", „obejmującym w y b i t n y c h Żydów w s z y s t k i c h zawodów". P o p p e r odpowiedział n a to, że m a żydowskie p o c h o d z e n i e , ale j e g o rodzice przyjęli chrzest p r z e d jego u r o d z e n i e m , o n zaś został w y c h o w a n y j a k o p r o t e s t a n t . I pisał dalej: Nie jestem zwolennikiem pojęcia rasy; czuję odrazę do każdej postaci rasizmu czy nacjonalizmu; nigdy też nie wyznawałem żydowskiej wiary. Nie widzę zatem podstaw, abym w jakikolwiek sposób miał się uważać za Żyda.

116

Sympatyzuję z mniejszościami; i chociaż to zmusza mnie do zaakcentowania moich żydowskich korzeni, to za Żyda się nie uważam.

N i e m n i e j j e d n a k P o p p e r nigdy n i e wyzbył się świa­ domości swego żydostwa. W roku 1984, surowo oceniając politykę Izraela wobec Arabów, oświadczył: „To m i się k a ż e wstydzić w m o i m (sic) pochodzeniu". P o p p e r uważał, że Żydzi nie mogą liczyć n a to, b y pozostając Ż y d a m i , byli u z n a w a n i za Niemców, bronił więc decyzji ojca dotyczącej z m i a n y religii: Było to równoznaczne z obrazą zorganizowanego judaizmu. Oznaczało też zyskanie sobie miana tchórza, którego przeraził antysemityzm. Odpowiedzią na to był wszakże fakt, że antysemityzm stanowił zło, którego bać się powin­ ni zarówno Żydzi, jak nie-Żydzi, oraz że zadaniem*wszyst­ kich osób pochodzenia żydowskiego było podejmowanie wszelkich możliwych wysiłków, aby tego zła nie prowoko­ wać; poza tym wielu Żydów wtapiało się w populację. Asymilacja zdawała egzamin. Zgodnie z powszechnym przekonaniem jest rzeczą zrozumiałą, że ludzie, którymi pogardza się z powodów rasowych, zareagują, okazując dumę ze swego pochodzenia. Jednak pycha rasowa jest nie tylko czymś głupim, ale również błędem, nawet jeśli ją wywołała rasowa nienawiść. Każdy nacjonalizm czy rasizm jest złem; nacjonalizm żydowski nie stanowi tu wyjątku.

Żydzi musieli wziąć n a swoje b a r k i część w i n y za a n t y s e m i t y z m i pozostawanie poza g ł ó w n y m n u r t e m społeczeństwa. W podejściu tym p o b r z m i e w a ł a opinia Karla Krausa: Żydzi powinni wyjść z n a r z u c o n e g o i m przez nich s a m y c h k u l t u r a l n e g o i społecznego getta, a uczyniwszy to, osiągną wyzwolenie. W rzeczywistości całkowita asymilacja była m r z o n k ą w t y m s a m y m s t o p n i u co m a s o w y chrzest Herzla. P o p p e r miał więc wizję alternatywną, do której na­ t c h n i e n i e zaczerpnął z i m p e r i u m tolerancji rządzonego przez F r a n c i s z k a Józefa. Dostarczyło ono, u t r z y m y w a ł

117

Popper, wzorca dla liberalnego, kosmopolitycznego spo­ łeczeństwa, w k t ó r y m m ó g ł b y rozkwitać pluralizm. Oczywistym o b r a z e m tego liberalizmu była austro-węg i e r s k a armia, której żołnierze mówili dziesięcioma j ę z y k a m i . P r a w d a historyczna nie była t a k jednoznacz­ n a : i m p e r i a l n e rządy F r a n c i s z k a Józefa m u s i a ł y stawiać czoło fali lokalnych nacjonalizmów, które cesarz usiłował zdusić, ale nie potrafił. T a k i e nacjonalizmy były z n a t u r y h e r m e t y c z n e - „obcy" n i e byli w n i c h m i l e widziani. W n a s t ę p s t w i e u t w o r z e n i a się po I wojnie światowej p a ń s t w w środkowej i południowej E u r o p i e zapanował nieokiełznany, b r u t a l n y nacjonalizm. P o p p e r doszedł do w n i o s k u , że uchodząc w oczach otoczenia za Żyda, znalazł się w sytuacji osobistego zagrożenia. Aczkolwiek Hitler doszedł d o władzy w N i e m c z e c h dopiero w r o k u 1933, a Austrię zaanektował w 1938, to o c e n a P o p p e r a n a t e m a t kłopotów, j a k i e dla Żydów rodzą się w E u r o p i e Środkowej, wcześnie doprowadziła go d o niepokojących prognoz: „Począwszy od r o k u 1929 spodziewałem się wyniesienia Hitlera do władzy; spodziewałem się doko­ n a n i a przez n i e g o jakiejś formy a n e k s j i Austrii; spo­ dziewałem się również wojny z Z a c h o d e m " . Było to rzeczywiście dalekowzroczne. P o p p e r przeczytał Mein Kampfi potraktował ją poważnie. W czasie k i e d y został n a u c z y c i e l e m w szkole średniej i pracował n a d zakoń­ c z e n i e m dzieła, k t ó r e później otrzymało t y t u ł Logik der Forschung („Logika odkrycia n a u k o w e g o " ) , ulice Wied­ nia opanowały „ g r u p y m ł o d y c h ludzi, z k t ó r y c h wielu nosiło nazistowskie swastyki. Maszerowali oni chod­ n i k a m i , śpiewając nazistowskie p i e ś n i " . W anegdocie, przypominającej słynną u w a g ę G ó r i n g a o s i ę g a n i u p r z e z e ń po rewolwer n a dźwięk słowa „ k u l t u r a " , P o p p e r przywołuje p e w n e zdarzenie tuż s p r z e d dojścia Hitlera do władzy w N i e m c z e c h . Spotkał o n p e w n e g o m ł o d e g o człowieka z Karyntii odzianego w nazistowski m u n d u r ,

118

z pistoletem u b o k u . „Powiedział on do m n i e : «No co, chcesz się kłócić? J a się nie kłócę, j a strzelam»". P o p p e r sądził, że być m o ż e w t y m m o m e n c i e zostało zasiane ziarno Społeczeństwa otwartego. W latach trzydziestych presja w y w i e r a n a n a austriac­ ką społeczność żydowską stała się jeszcze silniejsza. Tuż za miedzą sprawował władzę Hitler. W kraju zaś m o d e l p a ń s t w a klerykalno-związkowego sprzyjał n a r a s ­ tającej dyskryminacji. J a k zauważył P o p p e r : niezależnie od tego, czy Żydzi należeli do klasy bogatej, czy ubogiej; mieszkali w getcie czy pokazywali się na scenie Burgtheater; pozostawali wierni swemu żydostwu czy demonstrowali swą asymilację - wszyscy oni stawali się celem nieustannego krytycyzmu ze strony wiedeń­ skich antysemitów. Wybór jakiejkolwiek drogi życiowej przez Żyda spotykał się z uprzedzeniami i wrogością.

Austriacka p a r t i a nazistowska przejęła kontrolę n a d życiem uniwersytetów; nazistowscy s t u d e n c i stosowali p r z e m o c , aby władze uczelni z m u s z a ć do wyznaczania stref z a k a z a n y c h dla Żydów. Tuż za h o r y z o n t e m czaiło się coś gorszego. Z a n i m się j e d n a k wyłoniło, Karl P o p p e r był j u ż d a l e k o od Europy. Drzwi do a k a d e m i c k i e j kariery zostały zatrzaśnięte, a klucz do nich znalazł się w r ę k a c h nazistów - a k u r a t w chwili, gdy P o p p e r miał j u ż nadzieję z a p o m n i e ć o n a u c z a n i u w szkole. Pogarszająca się atmosfera do­ prowadziła go do podjęcia decyzji, k t ó r a miała p c h n ą ć j e g o karierę n a nową ścieżkę oraz pogłębić owo poczucie wykluczenia z n o r m a l n e g o życia a k a d e m i c k i e g o , zawsze towarzyszące j e g o spojrzeniu n a świat. Zrodzona przez t e n k o m p l e k s marginalizacji n i e c h ę ć znalazła swoje ujście n a s p o t k a n i u w Klubie N a u k M o r a l n y c h dwu­ dziestego piątego p a ź d z i e r n i k a 1946 r o k u .

11 „Też mi Żyd!" Moja motywacja się wyczerpała, natrafiłem na twardą skałę; moja łopata się wygięła. Jestem więc skłonny powiedzieć: „I takie też jest moje działanie".* Ludwig Wittgenstein J e d n o o s k a r ż e n i e m o ż n a wytoczyć zarówno przeciw Popperowi, j a k - o wiele bardziej z a s a d n i e - przeciw Wittgensteinowi: j e s t to nienawiść do w ł a s n e g o żydostwa, a n a w e t a n t y s e m i t y z m , zawarty w ich p i s m a c h . Podczas g d y P o p p e r a angażowały s p r a w y zewnętrzne, świat społeczeństwa i polityki oraz miejsce, j a k i e zaj­ mują w n i m Żydzi, Wittgenstein, j a k m o ż n a to było przewidzieć, s k u p i a ł się n a w n ę t r z u - swoim w ł a s n y m i i n n y c h j e d n o s t e k . Pochłaniała go i d e a żydostwa j a k o m e c h a n i z m u k o n t r o l n e g o w s t o s u n k u d o myśli. Pogląd, że Żydzi mają w r o d z o n y specyficzny sposób myślenia, był p o w o d e m stałej s a m o u d r ę k i W i t t g e n s t e i n a , a „żydostwo" (integralną część siebie samego) określał on j a k o ograniczający albo wypaczający m e c h a n i z m . Rodząca się w u m y ś l e W i t t g e n s t e i n a w latach trzy­ dziestych świadomość w ł a s n y c h ż y d o w s k i c h k o r z e n i j e s t t r u d n a do zgłębienia, ponieważ j e g o rodzina podej­ mowała wszelkie wysiłki, aby t e n p r o b l e m z e p c h n ą ć w przeszłość. J e g o dziadek ze strony ojca pierwotnie nazywał się Mojżesz Maier, ale w r o k u 1808 rodzina

120

przyjęła nazwisko W i t t g e n s t e i n - po miejscowej heskiej rodzinie książęcej, Sayn-Wittgensteinów, u której Moj­ żesz Maier pracował j a k o zarządca nieruchomości. Wiele osób b ł ę d n i e przyjmowało, że L u d w i g był p o t o m k i e m książęcego d o m u . We w s p o m n i e n i u p o ś m i e r t n y m „The T i m e s " odnotował, że pochodził on ze z n a n e j austriac­ kiej rodziny: „Wśród j e g o przodków znajdował się książę Wittgenstein, k t ó r y walczył przeciw Napoleonowi". Dziadkowie L u d w i g a ze strony ojca przeszli n a pro­ t e s t a n t y z m . Ż y d o w s k a gałąź rodziny j e g o m a t k i d a w n o j u ż nawróciła się n a chrześcijaństwo, łącząc się poprzez wiele związków m a ł ż e ń s k i c h z r o d z i n a m i wyznającymi t ę religię; m a t k a była r z y m s k ą katoliczką i Ludwig, poprzez chrzest, przyjął jej wiarę. Ponieważ b a b k a W i t t g e n s t e i n a ze strony m a t k i , Maria Stallner, n i e była p o c h o d z e n i a żydowskiego, więc w ortodoksyjnych k a t e g o r i a c h żydowskich dotyczyło to również i j e g o s a m e g o , co go b y n a j m n i e j nie uchroniło, j a k się o t y m później p r z e k o n a m y , przed n a z i s t o w s k i m i szponami. Rozmyślając n a d przeszłością rodziny L u d w i g a i j e g o c h r z t e m , F a n i a Pascal, jego nauczycielka rosyjskiego w C a m b r i d g e , n i e widziała w n i m Żyda. J a k o żydow­ skie dziecko n a U k r a i n i e doświadczyła n a własnej s k ó r z e gwałtowności słowiańskiego a n t y s e m i t y z m u i w s p o m n i a ł a , że jej b a b k a powiedziałaby o Ludwigu: „Też m i Żyd!". W j a k i sposób Ludwig, j e g o b r a t i siostry rozumieli swoje żydowskie dziedzictwo, m o ż n a różnie interpreto­ wać. Na początek historyjka o n a s t o l e t n i m L u d w i g u i j e g o bracie P a u l u , którzy chcieli wstąpić do „za­ m k n i ę t e g o " w i e d e ń s k i e g o k l u b u sportowego. L u d w i g uważał, że może u d a ł o b y się im t a m dostać dzięki n i e w i n n e m u k ł a m s t w u ; P a u l był p r z e c i w n e g o zdania. Znaleźli i n n y k l u b . Jeśli j e d n a k ta historia j e s t praw­ dziwa, to j a k należy t ł u m a c z y ć fakt, że w k r ó t c e p o

121

zajęciu Austrii przez N i e m c y (Anschluss) „pobladły z przerażenia" P a u l oświadczył swym siostrom: „Zali­ czamy się do Żydów". J e g o strach był usprawiedliwiony. W Niemczech od trzech już lat obowiązywały u s t a w y n o r y m b e r s k i e ; w s z y s t k i c h u z n a n y c h za Żydów pozba­ wiały o n e p r a w obywatelskich (pozostawiając i m nie­ miecką narodowość). W rezultacie prawo uniemożliwiało ż y d o w s k i e m u pianiście występowanie n a publicznych k o n c e r t a c h . P a u l m u s i a ł znać osoby objęte t y m zaka­ zem. Wiedeń i P r a g a były p e ł n e poszukujących pracy żydowskich m u z y k ó w . J e d n a k to j a w n e zaskoczenie wydaje się dziwne, zważywszy trzeźwy osąd P a u l a w p r z y p a d k u k l u b u sportowego. I n n a a n e g d o t a opowiada o t y m , j a k j e d n a z ciotek Ludwiga, Milly, zapytała swego brata, czyli j e g o wuja, „czy pogłoski, k t ó r e do niej doszły n a t e m a t ich żydow­ skiego pochodzenia, są prawdziwe. «Czystej krwi, Milly», odparł t a m t e n , «czystej krwi»". Później pogląd w n u c z k i Milly n a żydowskie pochodzenie r o d z i n y miał się dla nich wszystkich okazać niezwykle ważny. A teraz s a m Ludwig. Jeszcze w czasie I wojny świato­ wej, j a k o u m u n d u r o w a n y ochotnik, zanotował posępnie: „Możemy p r z e g r a ć tę wojnę i stanie się to jeśli n i e w t y m , to w przyszłym roku. Myśl o t y m , że nasza r a s a zostanie pobita, straszliwie m n i e p r z y g n ę b i a , ponieważ j e s t e m w pełni N i e m c e m " . Historie t e wskazują n a zintegrowanie się Wittgensteinów z katolicką społecznością Wiednia w t a k i m stopniu, że choć byli świadomi swego żydowskiego rodowodu, to n i e odgrywało to w ich życiu najmniejszej roli. Jeśli czynnie t e m u nie zaprzeczali - aczkolwiek w p e w n y m m o m e n c i e , do którego jeszcze powrócimy, L u d w i g poczuł się winny, ponieważ p o s u n ą ł się w t y m zbyt d a l e k o - to kwestia ta przestała istnieć n a w e t dla nich samych.

122

Nie chodzi t u o ich potępianie. P a u l E n g e l m a n n , k t ó r y był Ż y d e m , uważał, że W i t t g e n s t e i n n i e p a m i ę t a ł zbytnio o swych żydowskich p r z o d k a c h aż do r o k u 1938: „U niektórych, n a p r z y k ł a d u O t t o n a W e i n i n g e r a i Karla K r a u s a , k t ó r y c h Wittgenstein podziwiał, m o ż n a rozpoznać wpływ specyficznego żydowskiego otoczenia, k t ó r e g o to wpływu byli oni z pewnością świadomi. Ale j e g o w ł a s n e p o c h o d z e n i e wydaje się zbyt odległe, aby w t a k i sposób n a n i e g o wpływać, i aż do Anschlussu pozostawało mniej l u b bardziej zapomniane".* Niezależnie j e d n a k od tego, j a k i e w r a ż e n i e wywarł n a E n g e l m a n n i e , k t ó r y go znał od I wojny światowej, s a m L u d w i g doświadczał istotnego o d k r y w a n i a swego żydostwa w latach trzydziestych. W t y m w ł a ś n i e okresie zarówno spisał swe refleksje n a t e m a t Żydów, j a k naszki­ cował „wyznanie" w ł a s n y c h grzechów, k t ó r e n a s t ę p n i e w latach 1931 i 1937 odczytał w y b r a n e j g r u p i e wstrząś­ n i ę t y c h przyjaciół i znajomych (często w b r e w ich woli). J e d e n z tych „grzechów" polegał na tym, że Wittgenstein pozwalał, b y ludzie wierzyli, iż j e s t on Ż y d e m raczej w j e d n e j czwartej niż w trzech czwartych. Jeśliby j e r o z u m i e ć dosłownie i g d y b y j e wypowiedział ktokolwiek i n n y (na p r z y k ł a d T.S. Eliot), to poniższe rozważania zostałyby p o t ę p i o n e j a k o j e d n o z n a c z n i e a n t y s e m i c k i e : Powiada się czasem, że konspiracyjna i przebiegła natura Żydów ukształtowała się pod wpływem ich długotrwałych prześladowań. To oczywista nieprawda. Z drugiej strony pewne jest, że mimo tych prześladowań Żydzi tylko dlatego jeszcze istnieją, ponieważ wykazują skłonność do takiej konspiracyjności. W obrębie historii narodów Europy historia Żydów nie jest traktowana tak, jak ich wkroczenie w sprawy euro­ pejskie rzeczywiście by na to zasługiwało, ponieważ wewnątrz tej historii są oni odbierani jako coś w rodzaju choroby i anomalii, a nikt przecież nie chce schorzenia umieszczać na płaszczyźnie normalnego życia [...] My

123

możemy powiedzieć: ludzie mogą tylko wtedy uznawać tego raka za naturalną część swego ciała, jeśli zmienia się ich całe odczuwanie tego ciała (jeśli zmienia się całe narodowe odczuwanie tego ciała). W przeciwnym wypad­ ku najlepsze, co mogą uczynić, to pogodzić się z jego istnieniem. Można sobie wyobrazić, by indywidualny człowiek wykazywał tego rodzaju tolerancję, czyli lek­ ceważył podobne sprawy; nie można wszakże oczekiwać tego od narodu, ponieważ właśnie nielekceważenie podob­ nych spraw tworzy naród . 1

Wittgenstein oskarża się również o zdolność do myśle­ nia wyłącznie „odtwórczego", do p o d c h w y t y w a n i a orygi­ n a l n y c h myśli i n n y c h (nie-Żydów). Według niego było to cechą żydowską: „nawet największy z żydowskich myśli­ cieli j e s t co najwyżej u t a l e n t o w a n y (na przykład j a sam)". P o n o w n i e j e d n a k p o p a d a w uogólnienia n a t e m a t żydowskiego u m y s ł u . P o d o b n i e podczas rozmowy n a t e m a t uczuć religijnych, prowadzonej z przyjacielem z C a m b r i d g e , M a u r i c e ' e m 0 ' C o n n o r e m D r u r y m , określa siebie j a k o myślącego w „stu p r o c e n t a c h p o hebrajsku".

Kiedy W i t t g e n s t e i n rozważał, co znaczy być Ż y d e m , n i e m i e c k i e gazety i rozgłośnie r a d i o w e przesiąknięte były k a m p a n i j n y m i oracjami Hitlera. Przytaczając więc powyższy akapit, biograf W i t t g e n s t e i n a R a y M o n k z m u ­ szony j e s t zauważyć z wielką, j a k się wydaje, przykroś­ cią: „No cóż, najbardziej szokujący w u w a g a c h Wittgen­ steina n a t e m a t Ż y d ó w j e s t j e g o j ę z y k - a w rzeczy samej slogany - rasistowskiego a n t y s e m i t y z m u [...]. Wie­ le najbardziej oburzających sugestii Hitlera [...] cała ta 1

Fragment ten pochodzi z Culture and Value, wydanej przez G.H. von Wrighta, i został przetłumaczony z oryginału niemieckiego przez Petera Wincha. który Beule oddaje jako „rak". Dyrektor Archiwum Wittgensteina w Cambridge Michael Nedo, sam będąc Niemcem, wskazuje, że Beule powinno być przetłumaczone jako zwykła „narośl".

124

litania żałosnych b z d u r odbija się e c h e m w spostrzeże­ n i a c h Wittgensteina z 1931 roku". W i t t g e n s t e i n o w s k a litania n o n s e n s u zawiera c h a r a k t e r y s t y k ę Żydów j a k o niebezpiecznych obcych ciał krwiobiegu n a r o d u . Naj­ wyraźniej z d a n i e m Wittgensteina - w przeciwieństwie do K r a u s a i P o p p e r a - n i e mogło b y ć m o w y o jakiejkol­ w i e k asymilacji dla Żydów, istniało tylko niebezpieczeń­ stwo dla k u l t u r y rodzimej, z którą Żydzi próbowali się zasymilować - d o k ł a d n i e takie r o z u m o w a n i e kryło się za nazistowskimi u s t a w a m i n o r y m b e r s k i m i . M o n k wszakże d y s t a n s u j e W i t t g e n s t e i n a od Mein Kampf: nazistowski j ę z y k Wittgensteina był „dla niego czymś w rodzaju metafory", k i e d y próbował zaczynać w s z y s t k o od początku. Między u c z y n i e n i e m tych dwóch w y z n a ń Wittgenstein odwiedził Związek Radziecki, z m g l i s t y m p o m y s ł e m z a m i e s z k a n i a t a m i podjęcia pracy, czy to n a uniwersytecie, czy j a k o p r a c o w n i k fizyczny. I najprostszym w y j a ś n i e n i e m j e g o rażących wypowiedzi o Ż y d a c h , podróży do Związku Radziec­ kiego oraz w y z n a ń j e s t to, że były o n e częścią tego, co M o n k uznał za proces oczyszczający - p r z y m u s u , b y k o p a ć w głąb skały aż do skalnego podłoża i od tego p u n k t u rozpocząć p r z e b u d o w ę . W i t t g e n s t e i n uważał, że taki proces p o t r z e b n y j e s t również w polityce, jeśliby schyłkowość i stary porządek miały zostać w y r u g o w a n e . Tą właśnie drogą doszedł do s y m p a t y z o w a n i a ze Stali­ n o w s k i m b e z w z g l ę d n y m p a r c i e m do przemodelowywania Związku Radzieckiego od s a m y c h podstaw. Przy­ chodzi t u n a m y ś l uwaga, j a k ą W i t t g e n s t e i n wypowie­ dział do F a n i Pascal, którą uznała za t a k b a r d z o niepo­ kojącą: że mianowicie (umysłowa) a m p u t a c j a uczyniła go zdrowszym. Był j a k drzewo, k t ó r e m o ż n a leczyć tylko poprzez p o d c i n a n i e j e g o gałęzi. Nic nie świadczy o tym, aby Wittgenstein wyraził kiedyś u b o l e w a n i e z p o w o d u tego, co powiedział o Żydach, albo

125

że zmienił swoje zapatrywania. Ponieważ morał, j a k i w y s n u ł ze swych refleksji, w n i c z y m n i e p r z y p o m i n a wniosków zawartych w Mein Kampf, nawet jeśli wyobraź­ n i a p o d s u w a t a k i e analogie. Był o n raczej zgodny z j e g o odpowiedzią n a p y t a n i e : „ J a k p o w i n n i ś m y żyć?". Cechy charakterologiczne Żydów nie miały być postrzegane j a k o siła w służbie zła. J e d y n a w i n a wobec Ż y d ó w polegała n a fiasku w r o z p o z n a n i u ich prawdziwej n a t u r y . Uczciwość wymagała otwartego przyznania się do swych ograniczeń. I s t o t n e j e s t to, że refleksje t e dotyczyły raczej kwestii żydowskiego r a s i z m u niż religijności. Z n a c z n i e później, w r o k u 1949, W i t t g e n s t e i n podzielił się z O.K. B o u w s m ą uwagą, że „nie r o z u m i e współczesnego j u d a i z m u . Nie widział niczego, co miałoby jeszcze z niego pozostać, jeśli s k ł a d a n i e ofiar przestało j u ż b y ć p r a k t y k o w a n e . Modlitwy i t r o c h ę śpiewów".

Ż y d o w s k a przeszłość zarówno P o p p e r a , j a k Wittgen­ steina sprawiła, że n i e m i e c k a a n e k s j a Austrii, d o k o n a n a d w u n a s t e g o m a r c a 1938 roku, wywarła n a ich życie głęboki wpływ. Dwa d n i później Hitler stał n a b a l k o n i e Hofburga, byłego p a ł a c u cesarskiego, r a d o ś n i e w i t a n y przez setki tysięcy zachwyconych w i e d e ń c z y k ó w - była to podobno największa liczba Austriaków, jaką kiedykol­ w i e k u d a ł o się zgromadzić n a H e l d e n p l a t z , czyli placu Bohaterów. Powiedział do nich: „ J a k o fuhrer i k a n c l e r z Rzeszy n a r o d u n i e m i e c k i e g o m e l d u j ę wobec historii przystąpienie mojej ojczyzny do Rzeszy Niemieckiej".* Anschluss miał postawić Wittgensteina twarzą w twarz z f a k t e m swego żydostwa, k i e d y m u s i a ł m i e ć do czynie­ n i a z w y s o k i m i n a z i s t o w s k i m i d y g n i t a r z a m i w Berlinie.

12 Mały Luki Fiihrer nakazał fizyczną zagładę Żydów. Reinhard Heydrich, wrzesień 1939

... nerwowe napięcie ostatnich dwóch miesięcy. (Moja rodzina jest w Wiedniu w wielkim niebezpieczeństwie).* Ludwig Wittgenstein

W lipcu 1939 roku, k i e d y Karl P o p p e r oswajał się z wolna z p r z y z i e m n y m i dolegliwościami a k a d e m i c ­ k i e g o życia Nowej Zelandii, L u d w i g W i t t g e n s t e i n prze­ bywał w Berlinie, prowadząc negocjacje w sprawie u r a t o w a n i a swych sióstr i b r a t a p r z e d S S . Aczkolwiek u s t a w y n o r y m b e r s k i e zostały wprowa­ d z o n e w N i e m c z e c h od r o k u 1935, a A u s t r i a w p a d ł a w wir pronazistowskiej aktywności, Wittgensteinowie zdawali się n i e odczuwać osobistego zagrożenia. Być m o ż e , żyjąc codziennością, p o p r o s t u n i e p a m i ę t a l i o swych żydowskich korzeniach. Być m o ż e wypierali się ich. Może też pokładali zrozumiałą ufność w swą bezpieczną pozycję, j a k ą zajmowali w w i e d e ń s k i m spo­ łeczeństwie - w r o k u 1920, słysząc, że L u d w i g m a z a m i a r z a t r u d n i ć się j a k o nauczyciel w b i e d n y c h wiej­ s k i c h szkołach, j e g o w s t r z ą ś n i ę t y b r a t P a u l napisał do niego, przypominając o „niewiarygodnej sławie na­ szego nazwiska, k t ó r e g o j e s t e ś m y w Austrii j e d y n y m i

127

nosicielami, o niezliczonych znajomych n a s z e g o ojca, wuja Louisa, ciotki Clary, o rozsianych po całej Austrii posiadłościach, o n a s z y c h różnych akcjach charytatyw­ nych...". Myśląc o wynikających dla Niemiec k o n s e k w e n c j a c h przejęcia władzy przez nazistów, Wittgenstein przewidział najgorsze: „Pomyślmy tylko, co to oznacza, k i e d y władzę w p a ń s t w i e obejmują przestępcy. P o w r ó c i m y znów do czasów barbarzyństwa. Wcale się nie zdziwię [...] widząc przerażający obraz, j a k ludzie są p a l e n i żywcem niczym czarownice".* J e d n a k m i m o t a k p o n u r y c h przepowiedni Wittgenstein zdawał się nie niepokoić u d e r z e n i e m n a Austrię. O n po p r o s t u n i e pamiętał, j a k w czasach szkoły średniej w Linzu czternastoletni Hitler, o dwie klasy niżej od niego, nosił kwiat b ł a w a t k a j a k o z n a k swej więzi z Wielkimi N i e m c a m i , powiewał czerwono-czarno-złotą flagą Rzeszy i pozdrawiał swych przyjaciół w n i e m i e c k i sposób, wykrzykując Heill. Ludwig potępiał więc j a k o śmieszną plotkę prasowe doniesienia, że Niemcy rozważa­ ją wysłanie swych wojsk do jego ojczyzny: „Hitler nie chce Austrii. Austria n i e byłaby m u do niczego potrzebna". Wittgenstein był l e p s z y m filozofem niż j a s n o w i d z e m . J e g o opinia u k a z a ł a się w samą wigilię Anschlussu. Lecz k i e d y nazajutrz D r u r y powiedział m u , że Hitler rzeczywiście d o k o n a ł aneksji, W i t t g e n s t e i n „ku m e m u zaskoczeniu, n i e wydawał się zbytnio poruszony. Zapy­ t a ł e m go, czy j e g o siostry znajdą się w niebezpieczeń­ stwie. [Odparł]: «One się cieszą zbyt d u ż y m szacunkiem, aby ktokolwiek ośmielił się j e tknąć»". Było to e c h o spostrzeżenia j e g o b r a t a P a u l a s p r z e d d w u d z i e s t u lat n a t e m a t pozycji Wittgensteinów w a u s t r i a c k i m społe­ czeństwie. W istocie j e d n a k W i t t g e n s t e i n był bardziej zatroskany, niż dawał p o sobie poznać.

128

W Wiedniu p r a w d a objawiła się szybko - wraz z peł­ n y m w z b u r z e n i a p r z y z n a n i e m Paula, że teraz zaliczani są do Żydów. U z n a w a n i za t a k i c h przez otoczenie, znajdą się w n a j w i ę k s z y m niebezpieczeństwie: ciemię­ żenie a u s t r i a c k i c h Ż y d ó w rozpoczęło się n a t y c h m i a s t i było bardziej o k r u t n e niż w s a m y c h N i e m c z e c h - j a k g d y b y Austriacy starali się n a d r o b i ć stracony czas. W ciągu dwóch d n i p o p r z e m ó w i e n i u Hitlera n a Held e n p l a t z żydowscy u r z ę d n i c y p a ń s t w o w i oraz sędziowie zostali pozbawieni posad, dyrektorzy fabryk wymor­ dowani, a lekarze i p r a w n i c y - z m u s z e n i d o ścierania z c h o d n i k ó w h a s e ł przeciw Anschlussowi szczoteczkami do zębów, podczas g d y triumfujący t ł u m naigrawał się z nich. Należące do Ż y d ó w m i e s z k a n i a i s k l e p y zostały splądrowane. „Nikogo nie oszczędzono" - to słowa naocznego świad­ ka, Brytyjczyka N o r m a n a Bentwicha, k t ó r y w s p o m i n a ł o „barbarzyństwie, p r z e ś l a d o w a n i u oraz desperacji, ja­ k i m i została d o t k n i ę t a j e d n a z najbardziej wykształ­ conych wspólnot żydowskich n a świecie i trzecia co do wielkości w E u r o p i e . Długie kolejki gromadziły się przed konsulatami państw, które mogłyby przyjąć uchodź­ ców. C i ą g n ę ł y się o n e k i l o m e t r a m i i b y ł y c e l e m nieustannych ataków". W k w i e t n i u 99,71 p r o c e n t głosów o d d a n y c h za połą­ c z e n i e m z N i e m c a m i n i e było zbyt p r z e s a d n y m wyra­ z e m uczuć A u s t r i a k ó w w chwili, g d y u n i a stała się za sprawą Hitlera f a k t e m d o k o n a n y m . N i e m n i e j j e d n a k należy p a m i ę t a ć , że k a m p a n i a plebiscytowa i s a m o głosowanie odbywały się pod w s z e c h o b e c n y m nazis­ t o w s k i m n a c i s k i e m oraz że Kościół katolicki usilnie n a k ł a n i a ł swych w i e r n y c h do p o p i e r a n i a Anschlussu w k a t e g o r i a c h „narodowego obowiązku". Wkrótce p o głosowaniu Goring oświadczył, że w ciągu czterech m i e s i ę c y Wiedeń b ę d z i e judenrein (wolny od Żydów):

129

„Oni m u s z ą odejść". J e d n a k ż e r o d z i n n e m i a s t o Hitlera, Linz, zostało oczyszczone z Żydów n a t y c h m i a s t . Na t y m e t a p i e n a z i s t o w s k a polityka polegała n a z m u s z a n i u Ż y d ó w do emigracji. A doświadczane przez n i c h p r z e ś l a d o w a n i a w sposób niezbity obrazują liczby z t a m t y c h lat. Między Anschlussem w marcu a atakami d o k o n a n y m i p o d c z a s „kryształowej n o c y " (Kństallnacht) w listopadzie z O s t m a r k (jak p r z e m i a n o w a n o teraz Austrię) uciekło pięćdziesiąt tysięcy osób po­ c h o d z e n i a żydowskiego. Do maja r o k u 1939 wyjechała więcej niż połowa a u s t r i a c k i c h Żydów. Dla nazistowskiej g o s p o d a r k i e m i g r a c j a oznaczała również u z u p e ł n i e n i e s k a r b c a Rzeszy poprzez grabież żydowskiego m i e n i a . Nowe władze działały szybko. Goring zarządził spis żydowskich przedsiębiorstw: z wy­ łączeniem n i e r u c h o m o ś c i m i e s z k a l n y c h , ich wartość została u s t a l o n a n a d w a miliardy dwieście pięćdziesiąt milionów m a r e k n i e m i e c k i c h . Od c z t e r n a s t e g o kwietnia w p r o w a d z o n o p o d a t e k emigracyjny, Reichsfluchtsteuer, zabierający dwadzieścia pięć p r o c e n t w s z y s t k i c h pod­ legających o p o d a t k o w a n i u zasobów. Z chwilą podjęcia decyzji o emigracji wyjeżdżający stawał się w r o g i e m Rzeszy i j a k a k o l w i e k j e g o własność o c e n i a n a n a p o n a d pięć tysięcy m a r e k n i e m i e c k i c h m o g ł a b y ć skonfis­ k o w a n a . Od d w u d z i e s t e g o s i ó d m e g o k w i e t n i a kapitał przewyższający kwotę pięciu tysięcy m a r e k n i e m i e c k i c h m u s i a ł być zarejestrowany, co miało zapobiec j e g o u l o t n i e n i u się l u b sprzątnięciu s p r z e d n o s a nazistom. W listopadzie 1938 r o k u doszło d o Kństallnacht, zaaranżowanej przez nazistów „ z e m s t y " za m o r d e r s t w o p o p e ł n i o n e n a n i e m i e c k i m d y p l o m a c i e w Paryżu, a do­ k o n a n e przez m ł o d e g o niemiecko-polskiego Żyda, któ­ r e g o rodzinę władze n i e m i e c k i e odstawiły n a niemiec­ ko-polską g r a n i c ę wraz z p i ę t n a s t o m a tysiącami i n n y c h Ż y d ó w polskiej narodowości. N a całym obszarze Wiel-

130

k i c h Niemiec żydowskie sklepy, zakłady przemysłowe, synagogi i instytucje społeczne padły ofiarą późniejszej przemocy, którą p a r t i a nazistowska najpierw rozpętała, a n a s t ę p n i e , uznając, że sprawy zaszły wystarczająco daleko, wstrzymała. D o k o n a n e w Austrii zniszczenia oceniono n a cztery miliony dolarów. U k o r o n o w a n i e m tych zamieszek była grzywna, Judenvermógensabgabe, nałożona n a żydowską wspólnotę Rzeszy - u s t a l o n a n a dwadzieścia - dwadzieścia pięć p r o c e n t majątku o war­ tości powyżej pięciu tysięcy m a r e k n i e m i e c k i c h . W su­ m i e p o d a t e k emigracyjny i grzywna przyniosły dwa miliardy m a r e k , k t ó r e przeznaczono n a zbrojenia.

Nie bacząc n a niepokój Paula, siostry Ludwiga, Herm i n e i H e l e n ę , m o g ł y się śmiało uważać za bezpiecz­ n i e o d s e p a r o w a n e od żydowskiej wspólnoty Wiednia. P o l i t y k a r o d z i n y polegała n a całkowitej asymilacji - dzięki zarządzeniu w y d a n e m u przez d z i a d k a Lud­ w i g a ze s t r o n y ojca, H e r m a n n a C h r i s t i a n a , k t ó r y z a k a z a ł swym j e d e n a ś c i o r g u dzieciom zawierania mał­ ż e ń s t w z żydowskimi p a r t n e r a m i . J e d n a k ojciec Lud­ wiga, Karl, nie podporządkował się t e m u , poślubiając pół-Zydówkę, aczkolwiek z rodziny, k t ó r a przeszła n a r z y m s k i katolicyzm. W s k u t e k tego dzieci Karla były częściowo Ż y d a m i z pochodzenia, choć bynajmniej nie duchowo. A j a k i e k o l w i e k poczucie bezpieczeństwa m u s i a ł o legnąć w g r u z a c h z powodu u s t a w n o r y m ­ b e r s k i c h , k t ó r e w Austrii zaczęły obowiązywać od trzy­ dziestego pierwszego maja 1938 roku. (Margarete, k t ó r a wyszła za A m e r y k a n i n a , była bezpieczna. L a t a wojny spędziła w N o w y m J o r k u ; jej starszy syn, T h o m a s , pracował j a k o a g e n t w Biurze B a d a ń Strategicznych [Office of Strategie Services], a młodszy, J o h n , w ka­ n a d y j s k i m wywiadzie wojskowym).

131

Celem u s t a w była - j a k Hitler oznajmił w R e i c h s t a g u n a specjalnym posiedzeniu po kongresie partii w Norym­ berdze w e w r z e ś n i u 1935 r o k u - „regulacja prawna", możliwość „stworzenia płaszczyzny, k t ó r a p o m o ż e na­ rodowi n i e m i e c k i e m u wyrobić sobie z n o ś n y s t o s u n e k do n a r o d u żydowskiego". Wydano wiec u s t a w ę o oby­ watelach Rzeszy, k t ó r a odmawiała Ż y d o m obywatelstwa Rzeszy. Uczyniono z n i c h p o d d a n y c h b e z p r a w obywa­ telskich, cudzoziemców w swym w ł a s n y m kraju; tylko osoby, w k t ó r y c h żyłach płynęła n i e m i e c k a l u b zbliżona do niej, n o r d y c k a krew, mogły być obywatelami, Reichs­ bürger, cieszącymi się pełnią p r a w politycznych i społecz­ nych. W k a t e g o r i a c h historycznych u s t a w y te m o ż n a b y p o s t r z e g a ć j a k o u n i c e s t w i e n i e żydowskiej e m a n ­ cypacji. Zakazywały o n e również zawierania m a ł ż e ń s t w oraz u t r z y m y w a n i a s t o s u n k ó w pozamałżeńskich m i ę d z y N i e m c a m i i Ż y d a m i , głosząc, że czystość niemieckiej krwi m a pierwszorzędne znaczenie dla p r z e t r w a n i a n i e m i e c k i e g o n a r o d u (Volk). Z a s a d y t e rodziły pytanie, k t ó r e miało rozstrzygnąć wątpliwości, j a k i e od czasu Anschlussu dręczyły Wittgensteinów: k t o się zalicza do Żydów? Ustalanie odpowiedzi opóźniało ostateczną re­ dakcję przemówienia Hitlera aż do ostatniej chwili przed jego wygłoszeniem. Sprawą kluczową był s t a t u s N i e m c ó w o tylko częś­ ciowo ż y d o w s k i m p o c h o d z e n i u - k t ó r y c h naziści nazy­ wali Mischlinge, czyli rasą mieszaną. Klincz m i ę d z y partią nazistowską (pragnącą zarzucić sieć j a k naj­ szerzej) a administracją (która ze względów praktycz­ n y c h chciała ją zawęzić) został rozstrzygnięty poprzez serię d e k r e t ó w uzupełniających. Naziści m u s i e l i wziąć p o d u w a g ę , że wysoki stopień zasymilowania niemiec­ k i e g o społeczeństwa, o wielkiej liczbie zawieranych w ciągu p o k o l e ń m a ł ż e ń s t w m i e s z a n y c h , niósł ryzyko zrażenia sobie wielu N i e m c ó w mających współmałżon-

132

k ó w o częściowo ż y d o w s k i m p o c h o d z e n i u - jeśli t e u s t a w y będą e g z e k w o w a n e zbyt rygorystycznie. Według nazistowskich t e o r e t y k ó w rasy, odpowiedzi należało s z u k a ć w ś r ó d dziadków osób u z n a n y c h za Mischlinge. Osobnicy mający w ś r ó d n i c h troje stu­ p r o c e n t o w y c h Ż y d ó w s a m i kwalifikowali się j a k o Ży­ dzi. Posiadając dwoje l u b dwóch żydowskich dziad­ ków, Ż y d e m było się tylko w p r z y p a d k u w y z n a w a n i a p r z y t y m j u d a i z m u albo p o z o s t a w a n i a w związku m a ł ż e ń s k i m z Ż y d e m . Nie uwalniało to j e d n a k od nazistowskiego t e r r o r u Żydów półkrwi. Ci n a d a l n i e byli Aryjczykami, obywatelami w stu p r o c e n t a c h nie­ m i e c k i m i . O k r e ś l e n i j a k o „Mischlinge pierwszego stop­ nia", stawali w obliczu r o s n ą c e g o z a g r o ż e n i a swej egzystencji. J a k a z a t e m była sytuacja Ludwiga W i t t g e n s t e i n a oraz j e g o b r a t a i sióstr p o d r z ą d a m i tych d e k r e t ó w ? Jeśli ich ojciec Karl był s t u p r o c e n t o w y m Ż y d e m , „dostarczając" i m dwoje żydowskich dziadków, a ich m a t k a Leopoldine była pół-Żydówką, z j e d n y m tylko żydowskim rodzicem, to mając w s u m i e troje niearyjskich dziadków, zostaliby u z n a n i za całkowitych Żydów, przestając b y ć Reichsbür­ ger (obywatelami Rzeszy). Jeśli ich ojciec nie był w pełni Ż y d e m i, załóżmy, miał tylko j e d n e g o żydowskiego rodzica, dałoby i m to w s u m i e dwoje żydowskich dziad­ ków, a oni zostaliby Mischlinge pierwszego stopnia. Jeśli mogliby się w y k a z a ć p o s i a d a n i e m tylko j e d n e g o żydowskiego dziadka, staliby się Mischlinge d r u g i e g o stopnia, wciąż jeszcze zachowując s z a n s ę n a z n o ś n e życie i u n i k n i ę c i e prześladowań i u t r a t y majątku. P i ę t n a s t e g o lipca 1938 r o k u P a u l , H e r m i n e i H e l e n e zarejestrowali swoje zasoby zgodnie z w y m a g a n i a m i s t a w i a n y m i Ż y d o m przez nową a d m i n i s t r a c j ę , zgłosili j e d n a k zastrzeżenie, informując o s w y m dążeniu do rasowego przeklasyfikowania n a p o d s t a w i e tego, że ich

133

d z i a d e k ze strony ojca, H e r m a n n Christian, nie był stuprocentowym Żydem. Z n a n e j a k o Befreiung przeklasyfikowanie Żydów n a Mischlinge pierwszego l u b drugiego s t o p n i a albo Misch­ linge n a p e ł n o p r a w n y c h Niemców było możliwe w e d ł u g p r o c e d u r y istniejącej w Trzeciej Rzeszy od r o k u 1935. Befreiung było również możliwe n a zasadzie t a k zwa­ n y c h zasług - w służbie krajowi i partii. T a k i c h prze­ kwalifikowań dokonywał Rudolf H e s s , zastępca Hitlera, w odniesieniu do „ k u n d l i " i członków ich rodzin, którzy służyli w armii od w y b u c h u wojny w 1914 r o k u albo walczyli n a froncie p o stronie N i e m i e c l u b ich sojusz­ n i k ó w - w e d ł u g zasady, że „lojalność p o w i n n a zostać odpłacona lojalnością". L u d w i g i P a u l zgłosili się n a o c h o t n i k a n a front, gdzie odnieśli r a n y i zostali odznaczeni. Pierwsza więc podjęta przez Wittgensteinów próba u n i k n i ę c i a szponów u s t a w n o r y m b e r s k i c h przybrała formę sporządzonej przez H e r m i n e listy odznaczeń i m e d a l i zdobytych przez P a u l a i Ludwiga w czasie I wojny światowej, j a k o dowodu b o h a t e r s k i e g o zaangażowania się rodziny po stronie Austrii. T e n rodzaj przekwalifikowania załat­ wiało się w Berlinie, za p o ś r e d n i c t w e m Ministerstwa S p r a w W e w n ę t r z n y c h i Kancelarii Rzeszy, z a t e m Herm i n e i P a u l udali się n a t e „wyżyny", zabierając od­ znaczenia. J e d n a k w r o k u 1938 fuhrer karcił j u ż tych, którzy przedkładali p o d o b n e petycje: „Dostaję od was, towarzysze, całe kosze podań. Najwidoczniej znacie więcej przyzwoitych Żydów, niż w ogóle żyje w Rzeszy Niemieckiej. To s k a n d a l ! W y p r a s z a m sobie z całą sta­ nowczością t a k i e prośby".* Później, tego niespokojnego lata 1938 r o k u , siostry L u d w i g a spotkał kolejny cios. P a u l , k t ó r y p o w i n i e n był się n i m i opiekować, wybrał emigrację. P o w ó d wyjazdu m u s i a ł być nieprzeparty. Po u t r a c i e prawej r ę k i n a

134

rosyjskim froncie w 1914 r o k u mozolnie o d b u d o w a ł swą k a r i e r ę pianisty koncertowego; w w o l n y c h zaś chwilach uwielbiał spacerować p o wiejskiej okolicy. P r a k t y k o w a ­ n i e pierwszego było niemożliwe, d r u g i e n a t o m i a s t pro­ wokowało do a k t ó w p r z e m o c y wobec Ż y d a w p a ń s t w i e nazistowskim. Poszedł n a wojnę i oddał Austrii swą r ę k ę , a teraz nie wolno m u było robić dwóch rzeczy, k t ó r e lubił najbardziej. Był też i n n y powód. Miał on dwie m a ł e córeczki, Elizabeth i J o h a n n ę , o czym j e g o rodzina nie wiedziała. Ich m a t k ą była Hildę, a u s t r i a c k a katoliczka, k t ó r a studiowała u niego p i a n i s t y k ę , praw­ dopodobnie na zasadach charytatywnych. Utalento­ w a n a s t u d e n t k a , m i ł o ś n i c z k a B e e t h o v e n a , pochodziła z typowej rodziny w i e d e ń s k i e g o p r z e d m i e ś c i a , choć n i e z takiej, k t ó r a zasługiwałaby n a a p r o b a t ę arys­ t o k r a t y c z n y c h sióstr Paula. Ojciec H i l d ę był k o n d u ­ k t o r e m tramwajowym. Bardziej istotny dla zrozumie­ nia postawy P a u l a będzie fakt, że Hildę była n i e w i d o m a i o dwadzieścia osiem lat m ł o d s z a od niego. Wzrok straciła w w i e k u sześciu lat, w r o k u 1921, w s k u t e k przebytej błonicy i odry. N i e p e ł n o s p r a w n y p i a n i s t a k o n c e r t o w y w ś r e d n i m w i e k u i m ł o d a ociemniała stu­ d e n t k a byli niewątpliwie głęboko zaangażowani uczu­ ciowo, a ich historia niezwykle r o m a n t y c z n a . Można sobie wyobrazić niepokój P a u l a o los Hildę. Obawiał się on, że jego dzieci zostaną wywiezione i o d d a n e n a wychowanie n a z i s t o w s k i e m u p a ń s t w u . Ważyły się losy j e g o majątku, rodziny i kariery. P o n i e w a ż H e r m i n e i H e l e n ę odrzuciły b ł a g a n i a P a u l a i n i e wyjechały r a z e m z n i m , u d a ł się on do Szwajcarii sam. S t a m t ą d pojechał do Anglii, aby opowiedzieć Ludwigowi o rodzinie i zasięgnąć r a d y co do miejsca osiedlenia się. B r a t zasugerował m u A m e r y k ę . P a u l opuścił E u r o p ę w k w i e t n i u 1939 r o k u ; bezpiecznie dotarłszy do Nowego J o r k u , okazał się

135

n i e u g i ę t y w d a l s z y c h negocjacjach W i t t g e n s t e i n ó w z Rzeszą. H i l d ę i jej m a ł e córeczki zostały u c h o d ź c a m i . W towarzystwie przyjaciela rodziny podróżowały z Wied­ nia do Włoch, a n a s t ę p n i e , po p e ł n y m niepokoju ocze­ kiwaniu, do Szwajcarii, gdzie pozostały przez kilka miesięcy. P o czym powróciły do Włoch i t a m weszły n a p o k ł a d niewielkiego zatłoczonego u c h o d ź c a m i g e n u e ń ­ skiego liniowca, j e d n e g o z o s t a t n i c h s t a t k ó w z ucieki­ n i e r a m i , k t ó r e m i a ł y odpłynąć z Włoch. Dalej do Wene­ zueli, P a n a m y i K u b y , gdzie połączyły się z P a u l e m , b y wreszcie dotrzeć do Nowego J o r k u . P a u l uciekł n a miesiąc p r z e d t y m , j a k szef szwaj­ carskiej policji, H e i n r i c h R o t h m u n d , pojechał do Ber­ lina. W stolicy Niemiec, szczycąc się swą k a m p a n i ą przeciw, j a k to określił, „judaizacji" Szwajcarii, do­ m a g a ł się, aby żydowscy u c h o d ź c y otrzymywali w pa­ szportach s t e m p e l z czerwoną literą „J", co ułatwiałoby szwajcarskiej policji granicznej ich identyfikację i za­ k a z y w a n i e dalszej podróży. Biorąc p o d u w a g ę t e zagrożenia, m o ż n a b y zapytać, dlaczego Wittgensteinowie dla ułatwienia wyjazdu nie zrobili u ż y t k u ze swego bogactwa w kraju i za granicą. Nie byłoby najmniejszego p r o b l e m u z o t r z y m a n i e m pozwolenia n a emigrację: n a t y m e t a p i e naziści uważali k a r n y p o d a t e k emigracyjny n a k ł a d a n y n a b o g a t y c h Ż y d ó w za ś r o d e k finansowania wyjazdu Ż y d ó w uboż­ szych. Obie siostry n i e chciały j e d n a k opuszczać ojczyz­ ny, a poza t y m H e l e n ę n i e mogła pozostawić chorego m ę ż a , M a k s a Salzera. Teraz, k i e d y p o wyjeździe P a u l a rosła w y w i e r a n a n a n i e presja, a scena polityczna stawała się coraz bardziej p o n u r a , niepokój o d c z u w a n y przez siostry u z e w n ę t r z n i ł się n i e m ą d r y m p o s u n i ę c i e m , j a k i e w y k o n a ł y w swojej obronie. J e s i e n i ą 1938 r o k u H e r m i n e i H e l e n ę zdobyły fał­ szywe j u g o s ł o w i a ń s k i e p a s z p o r t y w nadziei, że j a k o

136

obywatelkom Jugosławii będzie im w razie potrzeby łatwiej wyjechać. N i e m a l n a t y c h m i a s t policja ujęła fałszerzy; siostry zostały aresztowane. W więzieniu przebywały k r ó t k o , ale odbiło się to n a ich zdrowiu. J a k ż e s m u t n a m u s i a ł a się wydawać przyszłość t y m p e ł n y m s k r o m n o ś c i d a m o m o arystokratycznej posta­ wie, k t ó r e nie p r a g n ę ł y l u k s u s u czy wyrazów u z n a n i a i k t ó r e z filantropii uczyniły główną zasadę swej p u b ­ licznej działalności w Wiedniu. W p a ź d z i e r n i k u 1938 r o k u Ludwig opowiedział G.E. Moore'owi o napięciu, w j a k i m żyje w związku z ich losem. J e d y n a r e a l n a nadzieja dla członków tej rodziny leży teraz w zastrzeżeniu, k t ó r e przedłożyli w lipcu: będą m u s i e l i przedstawić dowód świadczący o t y m , że ich dziad ze strony ojca, H e r m a n n Christian Wittgenstein, nie był Ż y d e m , obniżając t y m s a m y m liczbę żydow­ skich dziadków do dwóch i otwierając d r o g ę do prze­ kwalifikowania n a pół-Żydów. Wnuczka ciotki Ludwiga, Milly - Brigitte Z w i a u e r - j u ż podjęła działania w tej sprawie. We w r z e ś n i u 1938 r o k u wniosła p r o ś b ę do Reichsstelle für S i p p e n f o r s c h u n g , b e r l i ń s k i e g o Biura B a d a ń Genealogicznych Rzeszy, twierdząc, że H e r m a n n Christian był u z n a w a n y za n i e ś l u b n e g o p o t o m k a ksią­ żęcego d o m u Waldecków, i załączając fotografię przed­ stawiającą jego j e d e n a ś c i o r o dzieci, aby wykazać, że nikt, k t o j e ujrzy, n i e może ich wziąć za Żydów. To u s u w a ł o j e d n e g o d z i a d k a z rasowego bilansu. Syn M a r g a r e t e , J o h n S t o n b o r o u g h , uważa za „mało praw­ d o p o d o b n e , choć możliwe", że H e r m a n n Christian był b ę k a r t e m ; ostatecznie, powiada major S t o n b o r o u g h , wydaje się, że w o k r e s i e z a m i e s z k i w a n i a w Hesji rodzina Maier/Wittgenstein cieszyła się książęcym po­ parciem. R a t u n e k wszakże mogło przynieść b a d a n i e przez n a z i s t o w s k i e w ł a d z e raczej wielkości b o g a c t w a tej

137

rodziny niż jej pochodzenia. R e i c h s b a n k w Berlinie zaczął się i n t e r e s o w a ć majątkiem Wittgensteinów, któ­ rego większa część znajdowała się za granicą, w Sta­ n a c h Zjednoczonych. M a c h i n a w o j e n n a Hitlera w y m a ­ gała pieniędzy: w listopadzie 1938 r o k u Góring oznaj­ mił Radzie O b r o n y Rzeszy, że n i e m i e c k i e rezerwy dewizowe zostały w y c z e r p a n e n a remilitaryzację. Do­ szło do tego p o m i m o dopływu dewiz u z y s k a n y c h dzięki Anschlussowi oraz ograbieniu a u s t r i a c k i c h Żydów. J a k bogaci byli Wittgensteinowie? Ż a d n e z dzieci Karla n i e poszło w j e g o ślady i n i e zajęło się p r z e m y s ­ ł e m stalowym ani jakąkolwiek przedsiębiorczością, t a k że od j e g o śmierci w r o k u 1913 majątek j u ż się nie powiększał. Mógł z a t e m ucierpieć w s k u t e k kryzysu i inflacji, k t ó r e po wojnie d o t k n ę ł y n o w o powstałą R e p u b l i k ę Austrii. J e d n a k przenikliwość Karla polega­ jąca n a i n w e s t o w a n i u za granicą - głównie w S t a n a c h Zjednoczonych, Holandii i Szwajcarii, po j e g o wycofa­ n i u się z b e z p o ś r e d n i e g o zaangażowania w p r z e m y s ł a u s t r i a c k i - pozwoliła rodzinie p r z e t r w a ć lepiej niż większości z a ł a m a n i e gospodarki. N i e m n i e j j e d n a k , k i e d y Ludwig przekazywał w ł a s n e dziedzictwo s w e m u b r a t u i siostrom w r o k u 1919, najstarsza siostra i głowa rodziny, H e r m i n e , oceniła, że Wittgensteinowie „stra­ cili n i e m a ł o " ze swego majątku. Kolejny grad ciosów n a ich a k t y w a spadł podczas ogólnoświatowego kryzy­ su lat t r z y d z i e s t y c h . J e d n a k w r o k u 1938 L u d w i g powiedział d o K e y n e s a : „Moja r o d z i n a , k t ó r a była b o g a t a p r z e d wojną, wciąż jeszcze pozostaje wcale zamożna". O k r e ś l e n i a t e są, oczywiście, w z g l ę d n e - co p r z y z n a każdy, k t o widzi dawną rezydencję H e l e n ę przy B r a h m s platz 4. Ocenia się, że w r o k u 1920 ich r o d z i n n e zasoby wynosiły dwieście milionów dolarów, a n a w e t jeszcze w r o k u 1938 Wittgensteinowie zaliczali się d o najbogat-

138

szych rodzin w Austrii. B r a h m s p l a t z 4 był tylko j e d n y m z ich domów; istniał też B r a h m s p l a t z 7, a t a k ż e j e d e n a ś ­ cie i n n y c h miejskich n i e r u c h o m o ś c i , w ś r ó d n i c h zaś trzy okazałe r o d z i n n e rezydencje. Był również Hoch­ reith, rozległa posiadłość wiejska otoczona a k r a m i lasów, t a k ż e należących do Wittgensteinów. Zgłoszony przez P a u l a w y k a z b e z p o ś r e d n i o p o s i a d a n y c h zasobów zajął pięć stron gęstego m a s z y n o p i s u n a p a p i e r z e kancelaryj­ n y m , obejmując m i ę d z y n a r o d o w e akcje i obligacje, w t y m udziały w trzydziestu czołowych a m e r y k a ń s k i c h spółkach. Zgłosił on również kolekcję a n t y c z n y c h in­ s t r u m e n t ó w s t r u n o w y c h , w ś r ó d k t ó r y c h znajdował się stradivarius. Nic dziwnego, że R e i c h s b a n k u z n a ł prze­ jęcie zagranicznego m a j ą t k u rodziny za cel oraz za i n s t r u m e n t przetargowy w związku z r a s o w y m s t a t u s e m Wittgensteinów. W e d ł u g j e d n e j z relacji, siostry zwróciły się o p o m o c w załatwieniu tej t r a n s a k c j i do w i e d e ń s k i e g o p r a w n i k a specjalizującego się w r e p r e z e n t o w a n i u i n t e r e s ó w h a n ­ dlowych, dr. A r t h u r a S e y s s - I n q u a r t a . P o latach znalazł się on n a ławie o s k a r ż o n y c h w N o r y m b e r d z e , j a k o j e d e n z największych zbrodniarzy w o j e n n y c h , i n a s t ę p ­ n i e został stracony przez powieszenie. Zbieg okoliczno­ ści sprawił, że w chwili j e g o z a t r z y m a n i a oficerem wywiadu armii kanadyjskiej, d e l e g o w a n y m do pełnienia funkcji t ł u m a c z a , był siostrzeniec Wittgensteina, J o h n S t o n b o r o u g h . W obawie, że S e y s s - I n q u a r t m o ż e o d k r y ć j e g o powiązanie z W i t t g e n s t e i n a m i , S t o n b o r o u g h pró­ bował u n i k n ą ć s p o t k a n i a z n i m , mówiąc d o A m e r y k a n i ­ na, k t ó r y d o k o n y w a ł aresztowania: „Kiedy zobaczy k a j d a n k i , t ł u m a c z n i e będzie m u p o t r z e b n y " . S e y s s - I n q u a r t b y ł w istocie c z ł o w i e k i e m H i t l e r a w Austrii, p o ś r e d n i k i e m n a r o d o w y c h socjalistów w ich k o n s z a c h t a c h z a u s t r i a c k i m p a ń s t w e m związkowym s p r z e d Anschlussu. Począwszy od o k r e s u b e z p o ś r e d n i o

139

poprzedzającego aneksję, jego k a r i e r a rozwijała się n i e p o w s t r z y m a n i e : od stanowiska m i n i s t r a spraw we­ w n ę t r z n y c h ostatnich d n i R e p u b l i k i Austrii do S S - O b e r g r u p p e n f u h r e r a i R e i c h s s t a t t h a l t e r a prowincji O s t m a r k (Austrii) w Trzeciej Rzeszy - funkcji, którą pełnił do kwietnia 1939 roku. Później został zastępcą g e n e r a l n e g o g u b e r n a t o r a Polski H a n s a F r a n k a , a na­ s t ę p n i e g e n e r a l n y m g u b e r n a t o r e m H o l a n d i i , gdzie nadzorował deportację tamtejszych Żydów. T r u d n o sobie więc wyobrazić, aby S e y s s - I n q u a r t dzia­ łał n a rzecz Wittgensteinów, choć to w ł a ś n i e w jego biurze, czyli b i u r z e R e i c h s s t a t t h a l t e r a , w lipcu 1938 r o k u ich rodzina złożyła p o d a n i e o Befreiung. Nic z tego nie wyszło. Istniał j e d n a k łącznik m i ę d z y Seyss-Inq u a r t e m i W i t t g e n s t e i n e m - w osobie b r a t a tego pierw­ szego, Richarda, szefa państwowej instytucji zajmującej się dziećmi t r u d n y m i i nie-nazisty, k t ó r e g o M a r g a r e t e poznała dzięki swej działalności c h a r y t a t y w n e j . P o wojnie wysyłała j e g o rodzinie paczki żywnościowe. J e s t p r a w d o p o d o b n e , że to dzięki interwencji R i c h a r d a wła­ dze zgodziły się n a wyjazd P a u l a do Szwajcarii. W rzeczywistości, k i e d y do akcji wkroczył Reichsb a n k , Wittgensteinowie mieli do czynienia bezpośrednio z w ł a d z a m i w Berlinie. O ich losie zadecydował s a m Hitler. O t y m , j a k t r u d n o było u z y s k a ć Befreiung, świadczą d a n e liczbowe. W roku 1939 złożono dwa tysiące sto p o d a ń o z m i a n ę klasyfikacji rasowej: fuhrer zezwolił tylko na dwanaście. Wśród p e t e n t ó w była osoba, której t r a g e d i a stawia Befreiung W i t t g e n s t e i n ó w w szerszym k o n t e k ś c i e . Har­ riet Freifrau von C a m p e była w n u c z k ą G e r s o n a Bleichrodera, b a n k i e r a Bismarcka, praktykującego Żyda i swe­ go czasu najbogatszego człowieka w N i e m c z e c h . Rodzi­ n a jej m ę ż a należała do pruskiej szlachty. Kiedy za­ m k n ę ł y się przed nią wszystkie i n n e drogi do Befreiung,

140

Freifrau zaoferowała cały swój majątek j a k o darowiznę za u z y s k a n i e j e d n e j takiej decyzji, utrzymując, że jej p r a w d z i w y m ojcem n i e był jakiś Bleichröder, ale „pe­ wien Aryjczyk". Jej p r z e z n a c z e n i e m okazała się wywóz­ k a do obozu w Rydze w 1942 r o k u . Bracia H a r r i e t występowali o wyłączenie spod antyżydowskich represji ze względu n a ich służbę wojskową, w c z e s n e udzielenie poparcia partii nazistowskiej i z a m i a r przyjęcia aryjskości. S S - O b e r s t u r m f ü h r e r Adolf E i c h m a n n , k t ó r y w g r u d n i u 1942 r o k u zajmował się j u ż sprawą zezwoleń n a wyjazdy oraz ewakuacją Żydów z całej Rzeszy Nie­ mieckiej, odrzucił wszystkie p o d a n i a - b r a c i a byli Ży­ d a m i „zwłaszcza w świetle ustawicznego w y r a ż a n i a przez führera swej woli". Uniknęli deportacji na Wschód, ale do Szwajcarii uciekli w ubóstwie. Szczęśliwszy dla Wittgensteinów obrót s p r a w y praw­ d o p o d o b n i e n i e j e s t po prostu s k u t k i e m zaoferowanej s u m y pieniędzy, ale komplikacji, wobec k t ó r y c h stanął R e i c h s b a n k dążący do położenia swej łapy n a majątku rodziny - nie leżało to z pewnością w k o m p e t e n c j a c h władz prowincji O s t m a r k , ale samej góry w Berlinie. Wspierani przez t r z e c h p r a w n i k ó w - j e d n e g o Amery­ k a n i n a , j e d n e g o odpowiedzialnego za rodzinną spółkę handlową oraz, co istotne, j e d n e g o specjalistę z Wiednia poleconego przez nazistowskich u c z e s t n i k ó w negocjacji - M a r g a r e t e , Brigitte Zwiauer i L u d w i g usiłowali per­ t r a k t o w a ć z Kancelarią Rzeszy, M i n i s t e r s t w e m S p r a w W e w n ę t r z n y c h oraz w y d z i a ł e m dewizowym R e i c h s b a n k u . Wydaje się, że działanie n a r z ę d z i a ich rasowej klasyfikacji, Reichsstelle für S i p p e n f o r s c h u n g , ograni­ czało się do przyjmowania rozkazów z góry. Podstawą u m o w y było to, że oświadczenie Brigitte n a t e m a t pochodzenia rodziny zostanie u z n a n e p o d w a r u n ­ k i e m t r a n s f e r u znacznej części r o d z i n n y c h zasobów w a l u t o w y c h n a k o n t o R e i c h s b a n k u . Ponieważ j e d n a k

141

groźba w y b u c h u wojny narastała, negocjacje przedłużały się. Podczas g d y p e ł n o m o c n i c y rodziny, dążąc do poro­ z u m i e n i a , n i e u s t a n n i e podróżowali - do Z u r y c h u , Ber­ lina, Nowego J o r k u - siostry żyły w ciągłym napięciu nerwowym. Hitler ostrzegał, że jeśli Ż y d o m „raz jeszcze u d a się pogrążyć n a r o d y w kolejnej wojnie światowej, to kon­ sekwencją t e g o będzie u n i c e s t w i e n i e rasy żydowskiej w E u r o p i e " . Podzielił i zajął Czechosłowację. Zawarł p a k t ze Stalinem. Wittgensteinowie wciąż jeszcze negoc­ jowali z R e i c h s b a n k i e m - oraz m i ę d z y sobą. Z A m e r y k i P a u l zgłosił sprzeciw wobec d y s k u t o w a n e j s u m y i wynajął w N o w y m J o r k u w ł a s n e g o p r a w n i k a , S a m u e l a R. Wachtella, z firmy Wachtell, M a n h e i m & G r o u p , b y doglądał j e g o interesów. P a u l oznajmił, że p r a g n i e zapłacić Trzeciej Rzeszy tyle, ile wystarczy dla z a p e w n i e n i a przyszłości sióstr, ale a n i grosza więcej. Naziści stosowali szantaż - a mając do czynienia z oszus­ t a m i , n i e należy okazywać słabości. W Uście d o L u d w i g a Wachtell u t r z y m y w a ł , że j e g o k l i e n t przedstawił propo­ zycję, k t ó r a byłaby możliwa d o przyjęcia dla R e i c h s b a n k u , b a n k j e d n a k uznał, że b ę d z i e m u łatwo wywrzeć n a c i s k n a siostry w Wiedniu, t a k a b y skłoniły b r a t a do dalszych u s t ę p s t w . J e d e n z członków zespołu p r a w n e g o sióstr, dr S c h o e n e , ponaglał P a u l a d o przyjęcia ż ą d a ń R e i c h s b a n k u , dając m u niejasno do zrozumienia, w ob­ liczu j a k i e g o niebezpieczeństwa stoją j e g o klientki. Były też b ł a g a n i a ze strony M a r g a r e t e , k t ó r ą P a u l uważał za szczególnie uległą i gotową p o s u n ą ć się zbyt daleko. P a u l potrafił b y ć b a r d z o niecierpliwy wobec k a ż d e g o , k t o n i e był s k ł o n n y u z n a ć j e g o p u n k t u widzenia.

J a k a była w t y m w s z y s t k i m rola Ludwiga? W tygo­ d n i u b e z p o ś r e d n i o poprzedzającym Anschluss p e w i e n

142

przyjaciel w Cambridge, włoski e k o n o m i s t a Piero Sraffa, najwyraźniej ostrzegał go przed wyjazdem do Austrii, gdzie miałby obecnie narodowość niemiecką. Wittgen­ stein przyznał p r z e d s a m y m sobą, że zostanie teraz N i e m c e m było c z y m ś straszliwym - „przypominającym rozpalone do czerwoności żelazo" - oraz że znalazłszy się w Austrii, j a k o n i e m i e c k i Żyd, m ó g ł b y m i e ć kłopoty z jej opuszczeniem. O s i e m n a s t e g o m a r c a 1938 r o k u n a p i s a ł do Keynesa: „ W s k u t e k aneksji Austrii przez N i e m c y stałem się o b y w a t e l e m n i e m i e c k i m , a n a m o c y n i e m i e c k i e g o pra­ w a - n i e m i e c k i m Ż y d e m (ponieważ troje z m o i c h dziad­ k ó w ochrzciło się j a k o dorośli)". Całe szczęście, że t e uwagi o dziadkach, a także wcześniejsze „wyznania" o j e g o trzech czwartych żydowskiej krwi, n i e dotarły do wiadomości E i c h m a n n a . Niemniej j e d n a k wciąż za­ chowywał o p t y m i z m co do losu swojej rodziny, pisząc: „Ponieważ n i e m a l wszyscy moi bliscy w Wiedniu są s k r o m n y m i i wysoce szanowanymi l u d ź m i , którzy za­ wsze czuli się p a t r i o t a m i i zachowywali patriotycznie, j e s t zasadniczo n i e p r a w d o p o d o b n e , aby w tej chwili cokolwiek i m zagrażało". Ale Ludwig niepokoił się teraz o swój status w Wielkiej Brytanii, mając w zamyśle naturalizację. Dwa tygodnie po t y m , j a k zaczął się automatycznie zaliczać do n a r o d u Trzeciej Rzeszy, zapytał Trinity College, czyjego zezwole­ nie n a pobyt w Wielkiej Brytanii jest jeszcze aktualne. A.C. Ewing zauważył, że Wittgensteinowi bardzo zależało n a tym, aby jego nazwisko pojawiło się na liście wykładowców wydziału, gdyż ułatwiłoby to przyznanie m u brytyjskiej narodowości. Wittgensteina nie uspokoiła n o t a t k a r a d y międzywydziałowej, która donosiła, że do sekretarza wpły­ nął od „pewnego cudzoziemca" wniosek o podjęcie wstęp­ nych kroków w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w ce­ lu uzyskania zezwolenia n a prowadzenie wykładów n a

143

uniwersytecie - n a prośbę rady międzywydziałowej. „Zgo­ dzono się, że kroki t e winien podjąć ów cudzoziemiec, nie zaś uniwersytet". S t a n i e się Brytyjczykiem było teraz n a k a z e m chwili. Według Drury'ego, Wittgenstein obawiał się, że w razie w y b u c h u wojny m o ż e zostać i n t e r n o w a n y j a k o cudzo­ ziemiec. P r z e d s m a k tego, co mogłoby go czekać, poznał w r o k u 1939, p o w y p o w i e d z e n i u wojny, k i e d y odwiedził D r u r y ' e g o w P o n t y p r i d d i otrzymał polecenie natych­ m i a s t o w e g o z a m e l d o w a n i a się n a p o s t e r u n k u policji. Kierowniczkę h o t e l u zaniepokoiło j e g o obco brzmiące nazwisko - zwłaszcza gdy usłyszała dowcipkowanie D r u r y ' e g o n a t e m a t z a c i e m n i e n i a - i powiadomiła poli­ cję o jego przyjeździe. W i t t g e n s t e i n j u ż wcześniej zastanawiał się n a d przyję­ ciem obywatelstwa brytyjskiego, ale odrzucił t ę myśl, ponieważ nie miał ochoty zostać „ u d a w a n y m Anglikiem". Teraz wszakże, w sytuacji gdy nazizm dał się już odczuwać w całej środkowej Europie, lepszy był u d a w a n y Anglik niż legalny Niemiec. Szukając skutecznego doradcy prawne­ go, skorzystał z p o m o c y K e y n e s a . (Przez całe lata była to dla W i t t g e n s t e i n a p o m o c wyjątkowa: k o n t a k t y z Cam­ bridge, gotówka, wiza do Rosji, naturalizacja). Na początku maja 1938 r o k u zamieszczał n i e z b ę d n e ogłoszenia w „Cambridge Daily News", uprzedzając, że chodzi o jego p o d a n i e w sprawie naturalizacji. J a k się okazało, n a w e t z pomocą p a n a G w a t k i n a , doradcy r e k o m e n d o w a n e g o przez Keynesa, Wittgenstein p o d d a n y m brytyjskim został dopiero d w u n a s t e g o k w i e t n i a 1939 r o k u , k i e d y to złożył przysięgę wierności. W piątek drugiego czerwca otrzymał brytyjski p a s z p o r t n r 234161. Mógł wreszcie wrócić d o Wiednia, a s t a m t ą d u d a ć się do n i e m i e c k i e j stolicy, b y podjąć p r ó b ę zabezpieczenia przyszłości swych sióstr. W środę, piątego lipca, pojechał d o Berlina. Zatrzymał się w e l e g a n c k i m c e n t r u m m i a s t a w pobliżu P o t s d a m e r

144

Platz, w hotelu E s p l a n a d a . Otwarty n a p r z e ł o m i e wie­ ków, w y m i e n i o n y był w p r z e w o d n i k u p o d r ó ż n y m Baed e k e r a j a k o hotel „najwyższej k l a s y " - kwalifikację t ę p r z y z n a n o jeszcze tylko d w ó m i n n y m b e r l i ń s k i m hote­ lom: Adlonowi (ulubione miejsce p o b y t u przywódców nazistowskich) i Kaiserhofowi. W i t t g e n s t e i n pozostał w Berlinie przez n a s t ę p n y dzień i wrócił do Wiednia w piątek, s i ó d m e g o lipca. J e g o siostra H e r m i n e była d u m n a z postawy b r a t a , k t ó r y wywarł silne w r a ż e n i e n a szefie wydziału dewizowego R e i c h s b a n k u , prawdopo­ d o b n i e doktorze Reinlu, dzięki j a s n o ś c i swych wypo­ wiedzi i znajomości szczegółów. P o dwóch t y g o d n i a c h znalazł się j a k o p a s a ż e r n a pokładzie „ Q u e e n Mary", w d r o d z e do Nowego J o r k u , dokąd podążył n a rozmowy z P a u l e m i j e g o p r a w n i k i e m , S a m u e l e m Wachtellem. Z a t r z y m a ł się w h o t e l u przy L e x i n g t o n A v e n u e , nieda­ l e k o Rockefeller Center, b y później w s p o m i n a ć , że j e d y n y m s y m p a t y c z n y m człowiekiem w N o w y m J o r k u był p e w i e n włoski p u c y b u t w Central P a r k u , k t ó r y d w u k r o t n i e wyczyścił m u buty. W i t t g e n s t e i n zapłacił m u d w a razy więcej, niż t a m t e n zażądał. Trzydziestego sierpnia 1939 r o k u H e l e n e i H e r m i n e otrzymały k a w a ł e k b l a d o n i e b i e s k i e g o p a p i e r u , k t ó r y t a k b a r d z o zaważył n a ich życiu. Zaświadczał on, że są o n e Mischlinge pierwszego stopnia. Sytuacja sióstr była j e d n a k n a d a l n i e p e w n a ; a dla i n n y c h członków rodziny zaświadczenie to oznaczało, że z a m k n i ę t a j e s t przed n i m i k a r i e r a w służbie państwowej, w w o l n y c h zawo­ d a c h lub n a u k o w a . K u z y n Ludwiga, profesor E r n s t v o n B r ü c k e , został z m u s z o n y do o p u s z c z e n i a swego in­ s t y t u t u i u d a n i a się n a w y g n a n i e . J e d n a k rodzina miała w k r ó t c e odczuć większą ulgę. Dziesiątego l u t e g o 1940 r o k u wysłano list od szefa Reichsstelle für Sippen­ f o r s c h u n g d o k t o r a K u r t a Mayera, do w i e d e ń s k i e j sekcji partii nazistowskiej - najwyraźniej w odpowiedzi n a

145

I j a k i e ś postawione wcześniej pytanie. List t e n

rela­

cjonował odkrycie, nieobarczone zastrzeżeniami, że Her­ m a n n Wittgenstein, urodzony w Korbach dwunastego września

1802 r o k u , m i a ł zostać u z n a n y za

Niemca

czystej k r w i p o d k ą t e m u s t a w n o r y m b e r s k i c h . List t e n j e s t w a r t p r z y t o c z e n i a w całości: Dot. pisma z 12.1.40 Rodzina Mi/Wu Co się tyczy pochodzenia Wittgensteina i jego potomków, oparłem swoją decyzję na wytycznych Pana ministra spraw wewnętrznych Rzeszy z 29.8.39, które z kolei nawiązują do rozporządzenia fuhrera i kanclerza Rzeszy. W tej sytuacji wymieniony urząd nie badał szczegółowo pochodzenia osób na obszarze podlegającym jego kom­ petencji. Decyzja fuhrera i kanclerza Rzeszy dotyczy także w całej rozciągłości Hermanna Wittgensteina (ur. Korbach 12.9.1802), który został uznany za przodka nie­ mieckiej krwi wszystkich swoich potomków; założenie prawne § 2(2), zdanie 2. pierwszego rozporządzenia, odnoszące się do ustawy o obywatelstwie Rzeszy, nie dotyczy również jego wnuków. Licznym potomkom Hermanna Wittgensteina wydano tymczasem zaświadczenia o pochodzeniu, tak że klasyfi­ kacja rasowa w sensie ustawy o obywatelstwie Rzeszy nie powinna przysparzać żadnych trudności. W razie potrzeby informacji o pochodzeniu można zasięgnąć w odpowiednim biurze badań pochodzenia obywateli Rzeszy. Podpisał: dr Kurt Mayer* D r u g i e z d a n i e p a r a g r a f u 2(2) zaliczało t y c h , k t ó r z y praktykowali

żydowską

religię, d o

stuprocentowych

Żydów. I n n y m i słowy, jeśli H e r m a n n kiedykolwiek

Christian

członkiem synagogi w Korbach

był

przed

swoim n a w r ó c e n i e m , to n i e m o g ł o t o stać n a p r z e ­ szkodzie w j e g o p r z e k l a s y f i k o w a n i u n a N i e m c a czystej krwi. W p o z n a n i u t r e ś c i t e g o listu p o m ó g ł s i o s t r o m ich beniaminek,

146

„ m a ł y L u k i " . W k i l k a d n i po

wizycie

L u d w i g a w N o w y m J o r k u P a u l napisał do swego ad­ w o k a t a S a m u e l a Wachtella, że „roszczenie m o r a l n e n i e m o ż e być n i g d y z a n i e c h a n e " , i przystał n a u k ł a d . Dwu­ dziestego pierwszego sierpnia 1939 w Z u r y c h u P a u l podpisał trzy m e m o r a n d a , które rozwiązały wewnętrzne k ł o p o t y r o d z i n n e , umożliwiając zawarcie u k ł a d u z R e i c h s b a n k i e m . „Zważywszy n a odczuwaną p r z e z e ń miłość i o d d a n i e dla obu j e g o sióstr", resztę pieniędzy i majątku, j a k i e pozostawił w Wiedniu, przekazał w za­ rząd powierniczy „na czarną g o d z i n ę " dla H e r m i n e i H e l e n e . Zgodził się n a likwidację r o d z i n n y c h zasobów w s p ó l n y c h z a r z ą d z a n y c h poprzez p e w n ą p r y w a t n ą szwajcarską spółkę - zasadniczy zrąb ich rodzinnej fortuny - aby w t e n sposób znaleźć środki n a opłacenie nazistów. Stworzył też p o d s t a w ę p o r o z u m i e n i a zapew­ niającego w i e d e ń s k i m W i t t g e n s t e i n o m s t a t u s Misch­ linge, bezpieczeństwo i spokój. Zostało to k u p i o n e za s u m ę wystarczająco wysoką, by zainteresować naj­ wyższe czynniki w Berlinie: oszałamiającą ilość 1,7 t o n y złota, k t ó r a równała się d w ó m p r o c e n t o m au­ striackich rezerw tego k r u s z c u przejętych przez Berlin w 1939 roku. Działo się to nieco p o n a d rok p r z e d rozpoczęciem n a d o b r e wywózki a u s t r i a c k i c h Żydów. Siostry Wittgensteina przetrwały wojnę bez dalszych szykan. J e d n a k wojna wbiła n a stałe klin m i ę d z y rodzeństwo Wittgensteinów. Siostry P a u l a oskarżały go o to, że wystawiał ich życie n a ryzyko, okazując b r a k rozsądku, u p ó r i nieugiętość w negocjacjach z R e i c h s b a n k i e m . Mar­ g a r e t e czuła d o ń jeszcze d o d a t k o w y żal. Wykorzystała b o w i e m swoje znajomości, b y u z y s k a ć dla b r a t a ze­ zwolenie n a wyjazd do Szwajcarii. Udzielono m u go p o d w a r u n k i e m , że wróci, czego przyrzekł dotrzymać. Mar­ g a r e t e uznała, że b r a t złamał obietnicę. P a u l zaś twier­ dził, że spełnił przyrzeczenie, odwiedzając przelotnie

147

kraj. T e n wrażliwy, d u m n y i skryty człowiek uważał, że j e g o siostry w sposób pozbawiony wyobraźni narażały się n a niebezpieczeństwo, odrzucając j e g o propozycję wyjazdu i krytykując go za jego gwałtowną reakcję. Uczucie gniewu rozdzieliło ich n a zawsze, gdyż nisz­ czenie więzów r o d z i n n y c h było j e d n y m ze s k u t k ó w oddziaływania n a z i z m u . Wittgensteinowie n i e byli o s a m o t n i e n i w swych ne­ gocjacjach z Rzeszą, k t ó r a zawsze troszczyła się o przy­ d a w a n i e p r a w n e g o kolorytu p r z e p r o w a d z a n y m przez siebie wywłaszczeniom. Były to negocjacje rzeczywiste do p e w n e g o ograniczonego stopnia - choć bynajmniej n i e n a równych p r a w a c h . H i s t o r y k R a u l Hilberg j e s t zdania, że „arianizacja (własności) była c h y b a j e d y n y m e t a p e m p r o c e s u zniszczenia, w k t ó r y m Żydzi mieli p e w i e n m a r g i n e s m a n e w r u , j a k ą ś okazję d o wygrywania j e d n y c h N i e m c ó w przeciw i n n y m N i e m c o m , szansę n a taktyczną zwłokę. Była to w s z a k ż e n i e b e z p i e c z n a gra. Czas pracował przeciw Ż y d o m " .

Pozostali w Austrii członkowie r o d z i n y P o p p e r a ani n i e byli t a k bogaci, ani n i e mieli tyle szczęścia co Wittgensteinowie: szesnaścioro j e g o k r e w n y c h z rodziny m a t k i , Schiffsów, padło ofiarą Zagłady. Rodzice P o p p e r a j u ż n i e żyli. Po wyjeździe Karla z Wiednia j e g o siostra - A n n i e - przeniosła się do Szwajcarii, gdzie zaczęła p i s a ć r o m a n t y c z n e powieści. Z a n i m została pisarką, była tancerką. Karl w p a d a ł w wielki gniew, g d y k t o ś sugerował, że pisała n i e m o r a l n e historyjki. Karl P o p p e r d w u k r o t n i e w y s t ę p o w a ł o brytyjskie obywatelstwo - p r z e d Anschlussem w r o k u 1938 i ponow­ n i e w r o k u 1941 - j e d n a k najpierw n i e u d a ł o m u się u z y s k a ć p r a w a d o stałego z a m i e s z k a n i a , a później zaskoczyło go z a m k n i ę c i e listy n a o k r e s wojny. L a t a

148

działań wojennych przeżył j a k o bezpaństwowiec, u z n a n y za przyjaznego cudzoziemca. Kiedy opuszczał Nową Zelandię, aby objąć p o s a d ę w L o n d o n School of Economics, jego s t a t u s cudzoziemca był przyczyną wielu p o w a ż n y c h p r z e s z k ó d w zdobywaniu pozwolenia n a wyjazd i wiz wjazdowych do Berlina. „Nasze kłopoty z wyjazdem są zatrważające", pisał do E r n s t a G o m b richa. Ostatecznie wszystkie t r u d n o ś c i zostały prze­ zwyciężone. P o p p e r o m , j a k o j e d n y m z pierwszych, przy­ z n a n o brytyjskie obywatelstwo, gdy tylko w r o k u 1946 przywrócono proces naturalizacji. P o raz ostatni zdener­ wował się w chwili, gdy wreszcie wkraczali n a p o k ł a d motorowca „New Z e a l a n d Star", aby w y r u s z y ć do Wiel­ kiej Brytanii i L o n d o n School of Economics: „Nie j e s t dla n a s j a k ą ś straszliwą przyjemnością zapłacić trzysta dwadzieścia funtów za rozkosze s p ę d z e n i a pięciu czy sześciu niezwykle p a s k u d n y c h tygodni w towarzystwie obcych ludzi. Szczególnie m a r t w i m n i e to, że z a p a c h d y m u papierosowego n a morzu zawsze przyprawia m n i e o chorobę - n o cóż, b ę d ę się m u s i a ł do tego przy­ zwyczaić". Do Wielkiej Brytanii przybył ostatecznie n a początku stycznia 1946 roku. M i m o że kochał Austrię, to zdecydowanie odciął się od przeszłości. Z a p y t a n y w 1945 roku, czy kiedykolwiek rozważał możliwość powrotu do Wiednia, P o p p e r odparł: „Nie, nigdy". P o wojnie odrzucił propozycję objęcia pełnoetatowej profesury w Austrii, choć występował w r a d i u a u s t r i a c k i m i n i e m i e c k i m , a później, w r o k u 1986, przez k r ó t k i czas był k o n t r a k t o w y m profesorem n a Uniwersytecie W i e d e ń s k i m . W r o k u 1969 powiedział do u r o d z o n e g o w Wiedniu e k o n o m i s t y F r i e d r i c h a v o n H a y e k a , k t ó r e g o poznał w L o n d y n i e w 1935 roku, że rozważał powrót do Austrii po przejściu n a e m e r y t u r ę . Zdecydował j e d n a k inaczej z p o w o d u austriackiego a n t y s e m i t y z m u . N i e m n i e j , po d o k ł a d n y m z b a d a n i u

149

legalności p o s i a d a n i a w Wielkiej Brytanii podwójnego obywatelstwa, ostatecznie przyjął z p o w r o t e m obywatel­ stwo austriackie, p r a g n ą c w t e n sposób ułatwić sytuację swej żonie, g d y b y z m a r ł j a k o pierwszy. Z o n a P o p p e r a nie była Żydówką i wciąż m i a ł a w Austrii rodzinę, n i g d y nie tracąc k o n t a k t u z ojczyzną. Malachi H a c o h e n uważa, że zawsze bolała n a d jej utratą: „Dokądkolwiek pojechali w ciągu n a s t ę p n e g o półwiecza, zawsze odczuwała nostal­ gię za ojczyzną. Była ofiarą środkowoeuropejskiej trage­ dii w t a k i m s a m y m stopniu j a k on. Ale j e g o m a r z e n i a wyemigrowały r a z e m z n i m ; jej - zostały zniszczone". Morał - stosowny zarówno w o d n i e s i e n i u do P o p p e r a , j a k Wittgensteina - m o ż n a znaleźć w p o m p a t y c z n y m epitafium a u t o r s t w a h i s t o r y k a Fritza S t e r n a , poświęco­ n y m Gersonowi Bleichróderowi, k t ó r y posiadał boga­ ctwa, wpływy oraz apanaże w czasach pruskiej monarchii. „I tylko poczucie bezpieczeństwa i przynależności do wspólnoty, poczucie kojącej akceptacji - było m u odjęte. A c h y b a to właśnie stanowi o bólu asymilacji". Historia ta j e d n a k m a jeszcze p e w n e d o d a t k o w e znaczenie. Tych dwóch ludzi, stojących twarzą w twarz w H 3 , było ś w i a d k a m i tragedii n a z i z m u i wojny, k t ó r a zmiotła ich k u l t u r ę oraz zagroziła ich r o d z i n o m l u b unicestwiła j e . Ale j e d e n z nich miał d o s t ę p do bogactwa i wpływów, k t ó r e dały m u swobodę wyjazdu, dokądkol­ w i e k chciał - wolność osobistą i filozoficzną; d r u g i zaś w w y k u w a n i u w ł a s n e g o miejsca w filozofii i zaznaczeniu t a m swojej obecności oraz w z a r a b i a n i u n a w ł a s n e u t r z y m a n i e - polegać mógł tylko n a sobie. T e n azyl wolności, bogactwa, społecznego s t a t u s u oraz n a u k o w e g o u z n a n i a miało zniweczyć m o r d e r s t w o o podłożu politycznym. Miało ono również o d m i e n i ć oblicze w i e d e ń s k i e j filozofii, w której, k u konsternacji Karla P o p p e r a , L u d w i g Wittgenstein odgrywał czołową, choć m o ż e dyskretną, rolę.

150

Ludwig Wittgenstein w okresie, w którym odbyło się zebranie Klubu Nauk Moralnych, pamiętne dzięki ncydentowi z pogrzebaczem. Studenci uznali Wittgensteina za „rozżarzonego intelektualną namiętnością".

Karl Popper w 1946 r. Wkrótce po przyjeździe do Wielkiej Brytanii z Nowej Zelandii zdobył liczne grono wielbicieli dzięki swej książce Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, w której gromi totalitaryzm.

King's College - widok od strony rzeki. Arena incydentu z pogrzebaczem, pomieszczenie H3, znajduje się w budynku po prawej stronie kaplicy, w lewej części jego pierwszego piętra.

Richard Braithwaite, wykładowca filozofii w King's College i mieszkaniec H3; podobno postarał się o zniknięcie pogrzebacza, którym Wittgenstein wymachiwał przed Popperem.

Peter Munz w 1946 r. po przetrwaniu trudnego okresu związanego ze studiowaniem u Poppera i Wittgensteina.

PROGRAMME. DISCUSSION OPENED B Y

»ATE

Thür. Oct. 17 Dr N . M A L C O L M Frl.

„ 2 5 Dr K. R.

I N BOOMS O F

ADDRESS

SUBJECT

Mr B B A I T H W A I T E

H, King's

The Theory of Sensa Methods in Philosophy

» POPPER

Thürs.

Nondescription

„ 3 1 Mr J . L. A U S T I N

Thür. N o v . 7 14

Impromptu Discussion Prof. Ii.

»

WITTGENSTEIN

21 Mr S. E .

Disagreement TOÜLMIN

Frl. N o v . 29 Prof. H . H .

Universals a n d Resemblances

>>

PRICE A l l m e e t i n g s b e g i n punctually

a t 8.30 p : m .

Plan prelekcji Klubu Nauk Moralnych. Klub przedstawiał bogatą ofertę odczytów na tematy filozoficzne, wygłaszanych przez wybitnych myślicieli dla poważnie myślących studentów.

Bertrand Russell w latach czterdziestych. W oczach Poppera był najwybitniejszym myślicielem i pisarzem; w oczach Wittgensteina - „wciąż zdumiewająco bystry, choć o płytkiej elokwencji".

Ich mały Luki. Wittgenstein z siostrami (w górnym rzędzie od lewej) Helene, Hermine i Margarete (w dolnym) Paul i Ludwig. Hermine zastępowała mu matkę.

Popper z siostrami (od lewej) Annie i Dorą. Karl był beniaminkiem rodziny.

Kaloryfer jako dzieło sztuki - zaprojektowany w 1928 r. przez Ludwiga dla domu Margarete przy Kundmanngasse. Wittgenstein wymagał takiej precyzji, że żadna austriacka firma nie potrafiła wykonać odlewu grzejników.

Popper - stolarz meblowy. W młodości, podobnie jak Wittgenstein, pragnął zostać pracownikiem fizycznym i wstąpił do terminu w warsztacie stolarskim. Terminowanie zakończył w 1924 r., wykonując tę szafkę ścienną. Napisał potem, że na temat teorii poznania dowiedział się więcej od swego majstra „niż od wszystkich nauczycieli, jakich miał później".

Hol w budynku przy Alleegasse 16. Według większości wiedeńczyków jego przepych absolutnie usprawiedliwiał nazwę „pałac". Karl Wittgenstein wolał mniej pretensjonalne określenie „dom".

Dom, w którym mieszkał Popper.

Moritz Schlick, założyciel Koła Wiedeńskiego. Po zamordowaniu go w 1936 r. przez obłąkanego studenta wrogowie potępili Schlicka jako „przedstawiciela nowego i złowieszczego ducha filozofii".

Popper jako nauczyciel w wiedeńskiej szkole średniej na początku lat trzydziestych. Wprowadził radykalną metodę nauczania pozwalającą dzieciom samodzielnie myśleć Dotychczas uczyły się wyłącznie metodą pamięciową.

Przymusowe oświadczenie majątkowe złożone przez siostrę Wittgensteina, Hermine, po Anschlussie 12 marca 1938 r. Władze nazistowskie zażądały go z powodu żydowskiego pochodzenia Wittgensteinów. Jednak w dokumencie tym Hermine przedłożyła prośbę o zmianę klasyfikacji rasowej.

Wittgenstein i Ben Richards. „B. czuje do mnie coś jakby miłość. Jest to uczucie ulotne".

Karl i Hennie. On pisał i pisał, a ona na maszynie przepisywała i przepisywała.

Adolf Hitler dwa dni po Anschlussie. Składa „meldunek wobec historii" na Heldenplatz - przed podobno największą liczbą Austriaków, jaką kiedykolwiek udało się zgromadzić na tym placu.

Popper na początku lat sześćdziesiątych. „Uważał, że zwyciężył". Nie wszyscy jednak się z tym zgadzali.

Pogrzebacz z lekkim brzękiem spadł na płytki paleniska..

13 Śmierć w Wiedniu No, przeklęty sukinsynu, masz to, co ci się należało. Johann Nelbóck Tuż p r z e d dziewiątą r a n o d w u d z i e s t e g o pierwszego czerwca 1936 r o k u Moritz Schlick opuścił swoje miesz­ k a n i e , którego o k n a wychodziły n a rozległe ogrody P a ł a c u B e l w e d e r s k i e g o w górze P r i n z - E u g e n Strasse, wsiadł do t r a m w a j u linii „D" zjeżdżającego ostrożnie w dół, do c e n t r u m Wiednia, udając się n a Uniwersytet W i e d e ń s k i , gdzie kierował k a t e d r ą filozofii n a u k i n d u k ­ cyjnych. Po p i ę t n a s t u m i n u t a c h j a z d y wysiadł kilka m e t r ó w od k a m i e n n y c h schodów wiodących do im­ ponującego głównego wejścia, przeszedł pospiesznie przez żelazną b r a m ę , a p o t e m podążył wzdłuż przepast­ n e g o holu, skręcił n a schody po prawej, w k i e r u n k u sal p r a w a i filozofii. Pięćdziesięcioczteroletni profesor był już spóźniony n a swój wykład z dziedziny filozofii świata przyrody, podczas k t ó r e g o zamierzał zgłębiać t a k i e t e m a t y , j a k przyczynowość i d e t e r m i n i z m oraz kwestię p o s i a d a n i a przez ludzi wolnej woli. Schlick b y n a j m n i e j n i e był błyskotliwym mówcą - swoje w y k ł a d y przekazywał ledwo słyszalnym, m o ­ n o t o n n y m głosem - ale n a j e g o zajęciach było tłoczno. S t u d e n c i wysoko cenili sobie k l a r o w n o ś ć j e g o wywo­ d ó w oraz skalę zainteresowań, k t ó r a rozciągała się od n a u k ścisłych p o logikę i e t y k ę . Siwowłosy, zawsze

171

w kamizelce, odznaczał się dystyngowaną, władczą postawą i był p o p u l a r n y wśród m ł o d s z e g o pokolenia - s ł y n n y z uprzejmości i u r o k u osobistego. Był on również osobą wielce wpływową w świecie a k a d e m i c ­ k i m j a k o założyciel i spińtus movens g r u p y filozofów i naukowców, należących do Koła Wiedeńskiego, któ­ rzy stworzyli d o k t r y n ę pozytywizmu logicznego, głów­ nej siły w filozofii. A co więcej, u z n a w a n o , że to on przywrócił W i t t g e n s t e i n a filozofii. K i e d y t e g o d n i a spieszył n a wykład, n a schodach czekała n a ń niepożą­ d a n a postać, jego były s t u d e n t J o h a n n (albo H a n s ) Nelbóck. Nelbòck był d w u k r o t n i e o d d a w a n y p o d n a d z ó r psy­ chiatryczny za zagrażanie Schlickowi i został zdiagnozowany j a k o schizofrenik p a r a n o i d a l n y . J e g o ob­ sesja n a p u n k c i e d a w n e g o z w i e r z c h n i k a - o p i e k u n a m i a ł a p e w i e n związek ze s t u d e n t k ą , Sylvia Borowicką, w której Nelbòck był zadurzony. O n a sama, nieco n e r w o w a i niezbyt zrównoważona, odtrąciła wszelkie j e g o a w a n s e i popełniła, z d a n i e m Nelbócka, niezro­ z u m i a ł y błąd w ocenie, zdradzając r o m a n t y c z n e z a k u s y wobec profesora n a u k i n d u k c y j n y c h . Nie j e s t j a s n e , czy Schlick - żonaty z A m e r y k a n k ą i ojciec dwojga dzieci - odwzajemniał jej uczucie. To n i e m a znaczenia: w szalonej wyobraźni Nelbócka t y c h dwoje łączył na­ miętny romans. Nie była to zresztą w jego m n i e m a n i u j e d y n a krzywda, jakiej doznał ze strony profesora. Kiedy Nelbóck opusz­ czał k l i n i k ę p o o k r e s a c h obserwacji, j a k i m był pod­ dawany, rozpoczynał frustrujące i p r z e w a ż n i e bezowoc­ n e p o s z u k i w a n i a zajęcia. Zwłaszcza w j e d n y m p r z y p a d k u nieprzyjęcie go do p r a c y pozostawiło w n i m głębokie poczucie krzywdy. Otóż p r o w a d z e n i a wykła­ d ó w z filozofii w o ś r o d k u oświatowym dla dorosłych odmówiono m u dopiero w chwili, g d y n a j a w wyszła

172

historia jego choroby umysłowej, którą starał się u k r y ć . Winą za to Nelbóck obarczył Schlicka, człowieka, które­ go skargi sprawiły, że po raz pierwszy znalazł się pod opieką psychiatryczną. Zaczął rozmyślać n a d o d w e t e m . Zdarzało się, że k i e d y podczas w y k ł a d ó w - n a t e m a t analizy założeń albo istoty p r a w d y - Schlick podnosił wzrok z n a d swych notatek, n a p o t y k a ł wbite w siebie spojrzenie krótkowzrocznego Nelbócka siedzącego po­ śród studentów. Nie miał też spokoju przy P r i n z - E u g e n Strasse, gdzie ze słuchawki telefonicznej płynęły obelgi i złowróżbne pogróżki. Zazwyczaj b a r d z o spokojny, profesor był teraz prze­ rażony - przyznawał się do tego zarówno przyjaciołom, j a k kolegom. Zawiadomił policję i z a t r u d n i ł ochronę. G d y j e d n a k po p e w n y m czasie t a k a forma obrony okazała się n i e s k u t e c z n a , zdecydowano o o d e b r a n i u m u tej pomocy, a Schlick zerwał wszelkie k o n t a k t y z policją. „Boję się", powiedział do kolegi, „że to m n i e zaczną podejrzewać o szaleństwo". O godzinie 9.15, k i e d y Schlick dotarł do p o d e s t u schodów wiodących do sal wydziału filozofii, Nelbóck wyciągnął pistolet a u t o m a t y c z n y i czterokrotnie wy­ strzelił z bliskiej odległości. Czwarty pocisk, k t ó r y utkwił w nodze Schlicka, był niegroźny; trzeci przeszył okrężnicę i żołądek, a dwa pierwsze trafiły prosto w serce. Profesor doktor Moritz Schlick zmarł n a miejs­ cu. Dziś widnieje t a m upamiętniający to zdarzenie napis wyryty n a mosiężnej tablicy.

Była też d r u g a ofiara tej strzelaniny: Nelbóck położył również k r e s Kołu W i e d e ń s k i e m u , j u ż wcześniej za­ g r o ż o n e m u narastającym a g r e s y w n y m antysemityz­ m e m , który w katolicko-związkowym p a ń s t w i e austriac­ k i m p r z e n i k a ł d z i e d z i n ę oświaty n a w s z y s t k i c h

173

poziomach. Kiedy rozeszła się w i a d o m o ś ć o zamor­ d o w a n i u Schlicka, p r a s a - dając p o n u r e świadectwo głębi f a n a t y z m u tego m i a s t a - ochoczo przyjęła, że profesor m u s i a ł być Ż y d e m , a j e g o zabójca zwolen­ n i k i e m katolicko-związkowego rządu. U k a z a ł y się dzie­ siątki artykułów, z których część z nienawiścią atako­ wała Schlicka, wyrażając j e d n o c z e ś n i e zabarwioną p o d z i w e m s y m p a t i ę do mordercy. J e d e n z tych artykułów, n a p i s a n y pod p s e u d o n i m e m „ A c a d e m i c u s " przez a k a d e m i c k i e g o kolegę, usiłował u m i e ś c i ć całe z d a r z e n i e w u z n a n y m przez autora za właściwy k o n t e k ś c i e i powiedzieć c z y t e l n i k o m o „praw­ dziwych faktach i m o t y w a c h " kryjących się za t y m zabójstwem. Naród powinien zrozumieć, że Schlick był czołowym przedstawicielem nowego i złowieszczego d u c h a w filozofii; wrogiego wobec metafizyki i wspiera­ n e g o przez najnikczemniejsze żywioły w społeczeństwie - Żydów, k o m u n i s t ó w i wolnomularzy. Była to filozofia - pozytywizm logiczny - k t ó r a zaprzeczała i s t n i e n i u Boga, d u c h a , a człowieka postrzegała j e d y n i e j a k o zlepek k o m ó r e k . P o c i s k a m i , k t ó r e zabiły Schlicka, kierowała logika nie szaleńca, ale d u s z y odartej z s e n s u życia. Teraz n a d s z e d ł czas, a b y wywalczyć z p o w r o t e m k o n t r o l ę n a d ideologicznym o b s z a r e m o k u p o w a n y m przez z g u b n e m o c e :

Żydzi powinni mieć w swoim Instytucie Kultury włas­ nego żydowskiego filozofa! Ale katedrami filozofii na Uniwersytecie Wiedeńskim w chrześcijańsko-niemieckiej Austrii powinni kierować chrześcijańscy filozofowie! Ostatnimi czasy wielokrotnie tłumaczono, że pokojowe uregulowanie problemu żydowskiego w Austrii leży w in­ teresie samych Żydów, bo inaczej nie do uniknięcia stają się rozwiązania siłowe. Miejmy nadzieję, że straszliwy mord na Uniwersytecie Wiedeńskim przyspieszy w pełni zadowalające rozwiązanie problemu żydowskiego.*

174

Nieliczni śmiałkowie, a wśród n i c h syn Schlicka, próbowali odrzucić główne zarzuty w y s u w a n e przeciw profesorowi. Nie był on ani Ż y d e m , ani ateistą. Był n i e m i e c k i m p r o t e s t a n t e m , j e g o dzieci zostały ochrzczo­ n e i przystąpiły d o bierzmowania. Nie m i a ł ż a d n y c h powiązań z k o m u n i s t a m i . Nie było też prawdą, że otaczał się ż y d o w s k i m i a s y s t e n t a m i . Z a t r u d n i a ł j e d n e g o tylko żydowskiego p o m o c n i k a , bibliotekarza F r i e d r i c h a Waism a n n a - k t ó r y został już wcześniej w y r z u c o n y z pracy, co było w y r a z e m uległości wobec k a m p a n i i nawołującej do oczyszczania u n i w e r s y t e t ó w z Żydów. O politycznej atmosferze wiele mówi fakt, iż n i k t nie pomyślał, aby się t e m u sprzeciwić z tej prostej przyczyny, że n i e p o w i n n a t u m i e ć ż a d n e g o znaczenia p r z y n a l e ż n o ś ć rasowa ani Schlicka, ani jego znajomych. Nelbóck stanął przed s ą d e m oskarżony o p o p e ł n i e n i e m o r d e r s t w a . Nawet w t a k zatrutej atmosferze, przy p o w s z e c h n y m odczuciu, że Schlicka spotkało coś, n a co s a m zasłużył, orzeczenie sądu było przesądzone. Nel­ b ó c k został p o j m a n y n a gorącym u c z y n k u , n a d t r u p e m ofiary, z d y m i ą c y m jeszcze rewolwerem w ręce. Świad­ kowie zeznali, że zabójca krzyknął: „No, p r z e k l ę t y s u k i n s y n u , m a s z to, co ci się należało!". A poza t y m zabójca od razu przyznał się do winy. Wyrok dziesięciu lat więzienia był orzeczeniem łagod­ n y m - za m o r d e r s t w o groziła szubienica - sąd j e d n a k wziął p o d u w a g ę p r z y z n a n i e się sprawcy d o w i n y oraz historię j e g o choroby umysłowej. J e d n a k ż e z racji cię­ żaru g a t u n k o w e g o z b r o d n i winowajca otrzymał również k a r ę dodatkową - s p a n i e n a twardej pryczy, z m i e n i a n e j co trzy miesiące. W t y m p r z y p a d k u w y k o r z y s t a n o niewiele t a k i c h spe­ cjalnych k o n s t r u k c j i . S p r a w a Nelbócka szybko urosła do r a n g i cause célèbre i uwięziony m o r d e r c a w oczach opinii publicznej przeistoczył się z niezrównoważonego

175

psychicznie s a m o t n i k a w p a n g e r m a ń s k i e g o herosa. Tuż po Anschlussie został w a r u n k o w o zwolniony i lata wojny przepracował, spełniając swój obywatelski obowiązek wobec Rzeszy, j a k o t e c h n i k w wydziale geologicznym Zarządu Naftowego (Abteilung d e r Erdólbehórde). W ro­ k u 1941 odrzucono j e g o p o d a n i e o całkowite ułaskawie­ nie. Nigdy też n i e odzyskał t y t u ł u doktora, który m u o d e b r a n o n a m o c y w y r o k u . Bo przecież - rozumowały czynniki oficjalne - gdyby m o r d e r c ę m o ż n a było oczysz­ czać z w i n y n a tej podstawie, że j e g o czyn usprawied­ liwia siła politycznej opozycyjności, j a k ą się kierował - to do czego b y to doprowadziło? J e d n a k do t e g o czasu utrwaliło się j u ż w ś r ó d poplecz­ n i k ó w Austrii p r z e k o n a n i e , że Schlick był żydowskim filozofem, który rozpowszechniał żydowską filozofię nastawioną n a zniszczenie godności niemieckiej duszy, oraz że Nelbóck, powodowany i d e o w y m p r z e k o n a n i e m , wyświadczył austriackiej filozofii o g r o m n ą przysługę. Zasłużył sobie n a jej wdzięczność, a w k o n s e k w e n c j i - n a wdzięczność A u s t r i a k ó w i N i e m c ó w n a całym świecie.

Z a m o r d o w a n i e Moritza Schlicka m o ż n a postrzegać j a k o m o m e n t przełomowy dla związku Wittgensteina i Poppera. Pozytywizm logiczny - n o w a filozofia, k t ó r a głosiła, że c e l e m tej n a u k i j e s t wyjaśnianie znaczenia twierdzeń i k t ó r a wyłoniła się z m e t o d y n a u k o w e j - p a d ł teraz ofiarą sił pronazistowskich. A u t e n t y c z n ą d y s k u s j ę z konieczności zawieszono, aby ją p r z e n i e ś ć do świata anglojęzycznego i t a m p o n o w n i e podjąć. Schlick przyjechał d o Wiednia w bardziej światłych czasach. Pochodził on z drobnej n i e m i e c k i e j arysto­ kracji, ukończył fizykę w Berlinie p o d k i e r u n k i e m M a k s a P l a n c k a i znał osobiście największych u c z o n y c h

176

t a m t y c h czasów. P o m i a n o w a n i u go profesorem n a Uniwersytecie W i e d e ń s k i m w 1922 r o k u rychło okazało się, że dzięki j e g o osobie nie tylko wzrósł prestiż uczelni, ale że Schlick posiadał również r z a d k i i nie­ oczekiwany dar: był m a g n e s e m przyciągającym ludzi utalentowanych. Wkrótce s k u p i ł wokół siebie g r u p ę w y b i t n y c h uczo­ n y c h , k t ó r a spotykała się systematycznie w czwartkowe wieczory, by omawiać p r o b l e m y filozofii. Jej członkowie stali się znani j a k o Koło Wiedeńskie i w okresie między­ w o j e n n y m mieli obalić odwieczne założenia filozoficzne. P r z e d e w s z y s t k i m wyrugowali z tej dziedziny metafizy­ k ę i e t y k ę . I c h modus operandi, czyli pozytywizm logiczny, był w e d ł u g n i c h falą przypływu przyszłości - k t ó r a w istocie biła o brzegi konwencjonalnej filozofii n a całym obszarze anglojęzycznego świata. C z ł o n k a m i Koła byli e k o n o m i ś c i , socjologowie, m a t e ­ matycy, logicy i przyrodnicy, j a k też filozofowie - m y ś ­ liciele klasy O t t o n a N e u r a t h a , H e r b e r t a Feigla, Rudolfa Carnapa, Kurta Godła, Viktora Krafta, Feliksa Kaufmanna, Phillipa F r a n k a , H a n s a H a h n a i j e g o n i e w i d o m e j , palącej cygara siostry Olgi, specjalistki od algebry Boole'a. Był t a m również Friedrich W a i s m a n n , człowiek, k t ó r y stracił swoje źródło u t r z y m a n i a w s k u t e k dojścia do władzy nazistów, a później bezwzględności Wittgensteina. Koło stało się również pierwszym filozoficznym og­ n i w e m łączącym Karla P o p p e r a i L u d w i g a Wittgensteina. W i t t g e n s t e i n był członkiem h o n o r o w y m Koła, u z n a w a n y m za j e g o przewodniego d u c h a , choć odrzucił zarówno członkostwo, j a k pasowanie n a i n t e l e k t u a l n e g o przywódcę. P o p p e r n i g d y n i e został członkiem, choć n a to liczył, i przyjął rolę opozycjonisty - stając w t e n sposób, n a lata p r z e d s p o t k a n i e m w H 3 , w opozycji do Wittgensteina.

177

J a k o zespół n a u k o w c ó w o r ó ż n y c h t e m p e r a m e n t a c h i i n t e l e k t u a l n y c h zainteresowaniach, Koło W i e d e ń s k i e n i g d y n i e zestaliłoby się w cokolwiek przypominającego r u c h n a u k o w y , g d y b y obdarzony ł a g o d n y m usposobie­ n i e m Schlick n i e był t a k ujmującym i życzliwym m e ­ d i a t o r e m , k t ó r y koił w s z y s t k i c h d o t k n i ę t y c h w s w y m ego i rozładowywał napięcia s u b t e l n y m h u m o r e m . Zna­ czenie miało to, że tylko on wysyłał zaproszenia do uczestnictwa w s p o t k a n i a c h . Ci, k t ó r z y j e otrzymywali, odbierali to j a k o n a l e ż n e i m wyróżnienie, pomijani zaś, j a k n a p r z y k ł a d P o p p e r , czuli się n i e d o c e n i e n i . Najwybitniejszym c z ł o n k i e m g r u p y był w s p a n i a ł y m a g z n a k ó w i symboliki, logik Rudolf Carnap, podobnie j a k Schlick rodowity Niemiec. Profil polityczny n a d a w a ł Kołu e k o n o m i s t a i socjolog Otto N e u r a t h , człowiek 0 o g r o m n e j energii i poczuciu h u m o r u , m i ł o ś n i k życia 1 kobiet, rzucający się w oczy dzięki swej robotniczej cyklistówce, e k s t r a w a g a n c k i e j i zmierzwionej r u d e j brodzie i w y s o k i e m u wzrostowi - swoje listy i zdjęcia podpisywał on r y s u n k i e m słonia. Najbardziej odkrywczy i n t e l e k t u a l n i e był K u r t Godeł, należący d o młodszego p o k o l e n i a uczonych, d r o b n y o k u l a r n i k , t r u d n y w k o n ­ t a k t a c h towarzyskich człowiek, k t ó r e g o twierdzenia o niepełności posłużyły do wykazania, że p r ó b y Russella prowadzące do wywiedzenia m a t e m a t y k i z logiki były zdecydowanie d a r e m n e . Spotykali się w o b s k u r n e j czytelni n a p a r t e r z e b u d y n ­ k u p r z y B o l t z m a n n g a s s e , w k t ó r y m mieściły się in­ s t y t u t y m a t e m a t y k i i fizyki. Krzesła u s t a w i o n e były półkoliście wokół czarnej tablicy, a z tyłu stał stół dla palaczy i tych, k t ó r z y chcieli robić n o t a t k i . R z a d k o ich liczba przekraczała dwudziestu. Do w i e d e ń c z y k ó w od czasu do czasu dołączali goście z zagranicy, m i ę d z y i n n y m i W.V.O. Q u i n e z A m e r y k i , Alfred T a r s k i z Polski, A. J. Ayer z Wielkiej Brytanii czy Carl H e m p e l z Berlina.

178

Na podobieństwo ptaków, k a r m i o n y c h j a k ą ś egzotyczną rośliną, owi przybysze z zewnątrz wracali, b y obsiewać t y m z i a r n e m swe ojczyste kraje. W t e n sposób wpływ Koła Wiedeńskiego szybko się rozszerzył. Na przykład w Anglii w r o k u 1936 Ayer ogłosił Language, Truth and Logic („Język, p r a w d a i logika"), co z d n i a n a dzień uczyniło zeń n a u k o w ą znakomitość. C u d o w n i e impert y n e n c k a p o l e m i k a n i e m a l bez reszty opierała swą koncepcję n a i d e a c h wchłoniętych przez a u t o r a p o d c z a s j e g o k i l k u m i e s i ę c z n e g o pobytu w Austrii. S p o t k a n i a przebiegały w e d ł u g u s t a l o n e g o porządku. Schlick prosił o ciszę i odczytywał listy od swych z n a k o m i t y c h k o r e s p o n d e n t ó w (takich j a k Einstein, R u s ­ sell, niemiecki m a t e m a t y k David Hilbert czy Niels Bohr), k t ó r e mogły się odnosić do j a k i c h ś k o n k r e t n y c h sporów wewnątrz grupy; n a s t ę p n i e rozpoczynała się dyskusja n a t e m a t , k t ó r y u z g o d n i o n o w p o p r z e d n i m tygodniu. P o d w z g l ę d e m i d e o w y m wszystkich ich łączyła wiara w w a g ę zastosowania m e t o d y n a u k o w e j w dziedzinie filozofii - filozofia bowiem, j a k uważali, m o g ł a b y sko­ rzystać z logicznej dyscypliny w t y m s a m y m stopniu co j a k a k o l w i e k i n n a gałąź n a u k i . W t y m w ł a ś n i e różnili się od swych kolegów z innej filozoficznej stolicy świata, C a m b r i d g e , utrzymujących, że to n a u k i przyrodnicze p o w i n n y b r a ć lekcje od filozofii. J a k ujął to Gilbert Ryle, „Filozofia u w a ż a n a była w Wiedniu za wysysają­ cego k r e w pasożyta, a w Anglii - za leczniczą pijawkę". J e d n a k rzeczywistym w r o g i e m n i e było C a m b r i d g e , lecz n i e m i e c k i idealizm - tradycja, w której mieścili się Fichte, Hegel oraz p e w n e a s p e k t y filozofii K a n t a i k t ó r a p r z e d k ł a d a ł a rolę u m y s ł u i d u c h a n a d fizykę i logikę. Szkoła ta, uważali Austriacy, była połączeniem mglistości, bałwochwalstwa i umysłowego z a m ę t u . Na tych s p o t k a n i a c h panowała gorąca atmosfera. Członkowie Koła czuli, że znajdują się w sercu czegoś

179

zuchwałego i ożywczego; oto przecież u ś m i e r c a l i nie­ k t ó r e z najognistszych s m o k ó w filozoficznej przeszło­ ści. A k i e d y w r o k u 1929 Schlick odrzucił możliwość powrotu do Niemiec, gdzie m ó g ł b y objąć l u k r a t y w n e i zaszczytne kierownictwo k a t e d r y (choć któż byłby zadowolony z z a m i a n y Wiednia n a B o n n ? ) , k i l k u człon­ k ó w Koła zredagowało t e k s t k u j e g o czci. Publikację zatytułowano: Wissenschaftliche Weltauffassung: Der Wiener Kreis („Naukowe spojrzenie n a świat: Koło Wiedeńskie"). Trzej u c z e n i zostali n a z w a n i intelektual­ n y m i ojcami t e g o r u c h u : A l b e r t E i n s t e i n , L u d w i g W i t t g e n s t e i n i B e r t r a n d Russell. Najjaśniej świecącą gwiazdą n o w e g o n a u k o w e g o oświecenia był Einstein: j e g o b y n a j m n i e j n i e o p a r t e n a intuicji określenia czasu i p r z e s t r z e n i zadawały k ł a m - b o t a k to o d b i e r a n o - K a n i o w s k i e m u twierdzeniu, że istnieje p e w n a wiedza o świecie, którą m o ż n a o d k r y ć dzięki samej tylko k o n t e m p l a c j i z głową w dłoniach i n i e ruszając się z fotela. J e d e n z p r z y k ł a d ó w myśli K a n t a brzmi: „Każde zdarzenie m a swoją p r z y c z y n ę " i j a k o b y m ó w i n a m coś istotnego o sposobie funk­ cjonowania świata, choć n i e j e s t owocem obserwacji empirycznej. Za inny taki przykład uważano prawa fizyki Newtona. Einstein wszakże w y k a z a ł a b s u r d a l n o ś ć t a k i e g o podejścia. Niezależnie b o w i e m od tego, j a k dalece niemożliwe jest w y d e d u k o w a n i e Newtonowskich p r a w wyłącznie w drodze refleksji - to owe „prawa" okazały się fałszywe. B e r t r a n d Russell zajmował d r u g i e miejsce n a h o n o ­ rowej liście Koła Wiedeńskiego. J e g o atrakcyjność pole­ gała zarówno n a o s t r y m orędownictwie e m p i r y z m u - teorii głoszącej, że cała n a s z a wiedza o świecie p ł y n i e z doświadczenia - j a k n a p i o n i e r s k i m zastosowaniu logiki do zagadnień m a t e m a t y k i i języka. Rudolf C a r n a p i H a n s H a n n należeli do b a r d z o wąskiej g r u p y ludzi,

180

k t ó r z y mogli twierdzić, że wchłonęli i przetrawili treść Russellowskich Pńncipia Mathematica, w y d a n y c h w la­ t a c h 1910-1913. C a r n a p , b ę d ą c u b o g i m a b s o l w e n t e m u n i w e r s y t e t u w pogrążonych w hiperinflacji lat dwu­ dziestych Niemczech, napisał do Russella, prosząc go o j e g o trzytomowe, 1929-stronicowe dzieło, k t ó r e było n i e d o s t ę p n e - albo zbyt drogie - a Russell odpowiedział m u trzydziestopięciostronicowym listem, wyliczającym wszystkie główne zawarte w tej p r a c y dowody. H a h n p o d o b n ą przysługę oddał c a ł e m u Kołu W i e d e ń s k i e m u , organizując t a m przyspieszony k u r s w zakresie logiki Russella i wydestylowując filozoficzną esencję z istnego „ c m e n t a r z y s k a formułek". J e d n a k największą czcią darzono Wittgensteina. W lu­ t y m 1933 r o k u A.J. Ayer napisał d o I s a i a h a Berlina, dzieląc się z n i m refleksjami n a t e m a t Koła: „Witt­ g e n s t e i n j e s t dla n i c h wszystkich b ó s t w e m " . Według Ayera Russell był u w a ż a n y j e d y n i e za „zwiastuna Chrys­ t u s a [Wittgensteina]". W rzeczywistości z a n i m Ayer przyjechał d o Wiednia z Oksfordu j a k o dwudziestoczteroletni p r a c o w n i k n a u ­ kowy, w listopadzie 1932 roku, najintensywniejszy okres o d d a w a n i a czci Wittgensteinowi j u ż minął. Niemiecki oryginał Traktatu logiczno-filozoficznego - Logisch-Phi­ losophische Abhandlung - z chwilą u k a z a n i a się w r o k u 1921 spowodował p o r u s z e n i e w r o d z i n n y m mieście autora. Schlick był j e d n y m z pierwszych, którzy docenili oryginalność tej pracy i w połowie lat d w u d z i e s t y c h Traktat był w Kole czytany i o m a w i a n y z d a n i e po z d a n i u - nie raz, ale d w u k r o t n i e : w m o z o l n y m procesie, k t ó r y zajął większą część roku. Doprowadzenie do osobistego s p o t k a n i a Schlicka z a u t o r e m w y m a g a ł o n i e mniejszej wytrwałości. Oży­ w i o n y silnym p r a g n i e n i e m p o z n a n i a go, Schlick w r o k u 1924 napisał do Wittgensteina. Był p r z e k o n a n y - j a k

181

wyjaśniał - zarówno o wadze, j a k o słuszności j e g o podstawowych idei. Wittgenstein odpowiedział w s e r d e c z n y c h słowach. W t y m czasie pracował j u ż j a k o nauczyciel w wiejskiej szkole w Dolnej Austrii i zaprosił Schlicka, b y go t a m odwiedził. Na przeszkodzie t e m u s t a n ę ł y j e d n a k i n n e zobowiązania i k i e d y wreszcie Schlick wyruszył w po­ dróż, odkrył, że Wittgenstein zrezygnował z pracy i wy­ jechał. Osobą, k t ó r a ostatecznie doprowadziła do p o z n a n i a się tych dwóch ludzi, była siostra L u d w i g a - M a r g a r e t e . Porzuciwszy uczenie, jej brat powrócił do Wiednia i zajął się budową nowego d o m u dla niej przy K u n d m a n n g a s se. Jej syn J o h n był s t u d e n t e m Schlicka. W r o k u 1927 n a żądanie L u d w i g a M a r g a r e t e s k o n t a k t o w a ł a się ze Schlickiem: b r a t spotkałby się z n i m z wielką przyjem­ nością, ale nie z i n n y m i c z ł o n k a m i j e g o g r u p y dys­ kusyjnej, j a k to proponował Schlick. Ż o n a Schlicka w s p o m i n a , że jej mąż wychodził z m i e s z k a n i a tak, j a k g d y b y wyruszał n a j a k ą ś p i e l g r z y m k ę . „Wrócił w stanie ekstazy, niewiele mówił, a j a wyczuwałam, że nie powin­ n a m o nic pytać". I n n y członek Koła, H e r b e r t Feigl, oznajmił później z ironią, j a k o b y Schlick znajdował się p o d t a k silnym w r a ż e n i e m g e n i u s z u Wittgensteina, „że przypisywał m u głęboko filozoficzne spostrzeżenia, k t ó r e on s a m sfor­ m u ł o w a ł w sposób znacznie bardziej przejrzysty n a długo p r z e d t y m , j a k uległ n i e m a l h i p n o t y c z n e m u u r o k o w i Wittgensteina". P o k i l k u t a k i c h p o t a j e m n y c h s p o t k a n i a c h Wittgen­ stein zgodził się w k o ń c u n a dołączenie j e d n e g o l u b dwóch i n n y c h członków Koła, przyjmując W a i s m a n n a , C a r n a p a i, rzadziej, Feigla. Miejsce z e b r a ń zmieniało się. Czasem było to m i e s z k a n i e Schlicka, o zaledwie dziesięć m i n u t s p a c e r u od Palais W i t t g e n s t e i n w Allee-

182

gasse; czasem zbierali się w s a m y m pałacu; c z a s e m zaś w połowie drogi m i ę d z y t y m i m i e j s c a m i - w p e w n y m d o m u należącym do Wittgensteina. J e d y n ą osobą, której t e u k ł a d y sprawiały kłopot, był zubożały Friedrich Waismann. W a i s m a n n był wystarczająco inteligentny i dociekliwy w swej pracy, aby o t r z y m a ć p o s a d ę n a k a ż d y m u n i ­ wersytecie świata. W Wiedniu zaś, zważywszy n a krzyk­ liwe n a c i s k i , b y r e d u k o w a ć liczbę pracujących n a u c z e l n i a c h Żydów, j e d y n e co Schlick m ó g ł dla niego uczynić, to z a t r u d n i ć go j a k o bibliotekarza, zwłaszcza że W a i s s m a n n nie ukończył swego doktoratu. Pochodząc z ubogiej rodziny, n i e posiadając k o n t a w b a n k u , wy­ konując n ę d z n i e p ł a t n ą pracę, a n a d o d a t e k - z żoną i małym synkiem na utrzymaniu - Waismann nie m i a ł i n n e g o wyboru, j a k tylko z a m i e s z k a ć w gęsto zaludnionej dzielnicy żydowskiej w północno-wscho­ dniej części m i a s t a . J e g o ciasne m i e s z k a n i e przy Fruchtg a s s e znajdowało się w n i e e f e k t o w n y m w i e d e ń s k i m dystrykcie - h a ł a ś l i w y m Leopoldstadt, p o drugiej stro­ n i e K a n a ł u D u n a j u i poza R i n g s t r a s s e , k t ó r a okalała e l e g a n c k i i bogaty Wiedeń. W i t t g e n s t e i n prawdopo­ d o b n i e n i g d y n a w e t n i e postawił stopy w części swego r o d z i n n e g o miasta, w której m i e s z k a ł W a i s m a n n . I jeśli, omawiając t e m a t znaczenia intencji, j a k o p r z y k ł a d podawał: „Mogę powiedzieć: «Panie W a i s m a n n , idźże p a n n a Fruchtgasse!». Cóż to o z n a c z a ? " - to arys­ t o k r a t y c z n y L u d w i g mógł się również dopuszczać to­ warzyskiego szyderstwa. Niemniej j e d n a k W a i s m a n n t a k b a r d z o był zniewolo­ n y osobowością b o g a t e g o e k s c e n t r y k a , k t ó r e g o rodzina zdawała się p o s i a d a ć n a własność połowę Wiednia, że choć m i z e r n y i na wpół zagłodzony, to s u m i e n n i e i z m o ­ zołem przemierzał m i a s t o , aby uczestniczyć w zgroma­ d z e n i a c h tego koła wtajemniczonych. Posługując się

183

o k r e ś l e n i a m i zbliżonymi do k o m e n t a r z a Feigla o Schlicku, a u s t r i a c k i m a t e m a t y k Karl M e n g e r - członek Koła - opisał W a i s m a n n a j a k o „groteskowo" służalczego w o b e c Wittgensteina, „swego idola". „Charakterystycz­ n e było to, że zmieniał własną opinię za k a ż d y m razem, k i e d y czynił to Wittgenstein". W a i s m a n n stał się rów­ nież n a tyle gorliwym u c z n i e m , że przyswoił sobie n a w y k W i t t g e n s t e i n a polegający n a k l e p a n i u się dłonią w czoło. Zdarzało się, że cały t e n schlep (jidysz „ t r u d " - przyp. tłum.), j a k b y to nazwali n i e k t ó r z y j e g o ziomkowie z Leopoldstadt, szedł n a m a r n e . Często W i t t g e n s t e i n od­ mawiał d y s k u t o w a n i a n a t e m a t y filozoficzne i nalegał, b y recytować poezję - j e g o n a j u l u b i e ń s z e wówczas w e r s y pochodziły spod pióra indyjskiego pisarza Rabind r a n a t h a Tagore. W j e g o poezji W i t t g e n s t e i n a pociągała p r a w d o p o d o b n i e jej krystaliczna czystość i d y s k r e t n a duchowość. Miał zwyczaj czytać zwrócony twarzą do ściany. A j e g o uwięzieni słuchacze-logicy wlepiali w z r o k w plecy filozofa i b y ć m o ż e zaczynali sobie u ś w i a d a m i a ć , że b ł ę d n i e interpretują przesłanie swego mesjasza. Moja próżność pieśniarska zamiera ze wstydu na twój widok. O ty, pieśniarzu mistrzowski, siedziałem u twych stóp, Spraw, iżby życie moje proste było i szczere, Podobne do fletni trzcinowej, którą ty napełniasz melodią . 1

Dla świata filozofii j e d y n y n i e p r z e p a r t y u r o k Koła W i e d e ń s k i e g o miał swoje źródło w j e g o p r o s t y m , pod­ stawowym d o g m a c i e , że istnieją t y l k o dwa rodzaje w a ż n e g o w y r a ż e n i a . T a k i e mianowicie, k t ó r e są praw1

Gitanjali („Pieśni ofiarne"), tłum. z języka angielskiego Jan Kasprowicz, Rebis, 1996.

184

dziwę l u b fałszywe z racji znaczenia swych w ł a s n y c h t e r m i n ó w : wypowiedzi w rodzaju „Wszyscy kawalerowie są m ę ż c z y z n a m i nieżonatymi", r ó w n a n i a w rodzaju „2x2=4" czy logiczne wnioski w rodzaju „Wszyscy ludzie są śmiertelni; S o k r a t e s j e s t człowiekiem; z a t e m Sok­ r a t e s j e s t śmiertelny". Istniały również t a k i e wyrażenia, które miały c h a r a k t e r empiryczny i pozostawały otwarte n a weryfikację: „Woda gotuje się w t e m p e r a t u r z e 100 stopni Celsjusza", „Ziemia j e s t p ł a s k a " (które, będąc otwarte n a weryfikację, są znaczące, n a w e t j a k o fał­ szywe). Wszelkie i n n e wyrażenia były, w e d ł u g członków Ko­ ła, całkowicie pozbawione sensu. T a k więc ponieważ rzeczą niemożliwą j e s t sprawdzenie, czy Bóg istnieje, wypowiedzi religijne zostały żwawo w y r z u c o n e do in­ t e l e k t u a l n e g o ś m i e t n i k a - gdzie w k o n s e k w e n c j i zna­ lazła się również metafizyka. Pośród tych „śmieci" były też estetyka, e t y k a oraz sens życia. Wypowiedzi t a k i e j a k „Morderstwo jest złem", „Trzeba być zawsze uczciwym" i „Picasso jest wybitniejszym artystą od M o n e t a " mogły być zrozumiałe tylko w formie oso­ bistych sądów: „ P o t ę p i a m m o r d e r s t w o " , „Uważam, że ludzie zawsze p o w i n n i mówić p r a w d ę " , „ P r z e d k ł a d a m Picassa n a d M o n e t a " - głosił manifest Koła. „Miarą wszystkiego j e s t człowiek". Główna funkcja filozofii, utrzymywali członkowie r u c h u , polega n i e n a u l e g a n i u metafizyce, ale n a pre­ cyzowaniu i wyjaśnianiu pojęć stosowanych przez uczo­ n e g o . Uczeni byli najważniejszymi z a w o d n i k a m i n a b o i s k u . Filozof po p r o s t u p o m a g a ł tylko d r u ż y n i e , analizując t a k t y k ę gry. Filozofia zawsze była podpo­ rządkowana nauce. S p r a w y nie wyglądały j e d n a k t a k prosto, n a w e t w ka­ tegoriach własnych Koła. Jeśli wyrażenia były u z n a w a n e za znaczące, j a k o otwarte n a weryfikację, to co należało

185

u z n a w a ć za weryfikację? W p i e r w s z y m o k r e s i e istnienia Koła j e g o członkowie poświęcili wiele e n e r g i i n a roz­ w i k ł a n i e t e g o p r o b l e m u . W j a k i n a p r z y k ł a d sposób maksyma: „Znaczeniem jakiegoś twierdzenia jest me­ t o d a j e g o weryfikacji" m o g ł a b y być przystosowana, by objąć swym z a k r e s e m twierdzenia h i s t o r y c z n e w rodza­ j u : „Wilhelm Zdobywca zwyciężył w bitwie pod H a s tings"? Koło W i e d e ń s k i e uważało, że n a u k a p o w i n n a wypracowywać przewidywania, k t ó r e będzie m o ż n a p o d d a ć tej próbie. Czego j e d n a k w i a r y g o d n y m przewi­ d y w a n i e m może być wyrażenie n a t e m a t Wilhelma Zdobywcy z 1066 r o k u ? J e d y n ą odpowiedzią było to, że z a k r e s tradycyjnych i n s t r u m e n t ó w pozostających do dyspozycji h i s t o r y k a - archiwa, k o r e s p o n d e n c j a , świadectwa archeologiczne, p r z e k a z y u s t n e itd. - zastępował przyrządy n a u k o w c a w l a b o r a t o r i u m - p a l n i k B u n s e n a , trójnóg i probówki - dostarczając dowodów, k t ó r e p o d b u d o w y w a ł y j e d n ą teorię n a niekorzyść i n n e j . Co więcej, historyczne twier­ d z e n i a rodziły p r z e p o w i e d n i e w t y m sensie, że jeśli twierdzenie j e s t prawdziwe, to m o ż n a oczekiwać, że k a ż d e związane z n i m świadectwo, k t ó r e się później pojawi, będzie j e g o p o t w i e r d z e n i e m . W n a s t ę p n y c h l a t a c h u t r z y m y w a n i e , że historyczne stwierdzenia tylko dlatego n a b r a ł y s e n s u , iż są w zasa­ dzie s p r a w d z a l n e - dla wielu ludzi było wyjątkowo dziwaczne. Wciskanie w s z y s t k i c h w s p o s ó b oczywisty znaczących z d a ń w weryfikacyjny kaftan bezpieczeń­ stwa wydawało się zabiegiem s z t u c z n y m . Oznaczało to, n a przykład, rozważanie z d a ń o i n n y c h wypowiedziach („Hennie boli głowa") wyłącznie w kategoriach dowodów za i przeciw s a m e m u t e m u t w i e r d z e n i u („Czy H e n n i e prosi o aspirynę?"). P o g l ą d e m a l t e r n a t y w n y m , zdrowo­ rozsądkowym, j e s t to, że t a k i e t w i e r d z e n i e j a k : „Za k a ż d y m razem, k i e d y ludzie opuszczają t e n pokój, całe

186

j e g o u m e b l o w a n i e z n i k a (by się pojawić n a powrót, k i e d y ludzie wrócą)" - j e s t znaczące: m a ono s e n s , ponieważ nie sposób go zweryfikować. N a w e t w s a m y m Kole n a r a s t a ł sceptycyzm co d o zasady weryfikacji, k t ó r a ostatecznie została zarzucona w połowie lat trzy­ dziestych. Później zaś, k i e d y A.J. Ayera z a p y t a n o o sła­ bości r u c h u , odparł: „No cóż, p r z y p u s z c z a m , że zasad­ nicza w a d a polegała n a t y m , iż n i e m a l w s z y s t k o było t a m fałszem". Na razie j e d n a k pozostawało to najmod­ niejszą d o k t r y n ą filozoficzną z a c h o d n i e g o świata.

Teoria mówiąca, że wypowiedzi znaczące m u s z ą być albo analityczne (kiedy to p r a w d a albo fałsz mogą b y ć stwierdzone dzięki z b a d a n i u znaczenia u ż y t y c h w n i c h słów czy symboli - „wszystkie trójkąty mają trzy boki"), albo otwarte n a obserwację - stała się z n a n a j a k o „pozytywizm logiczny", a wielu logików pozytywistycz­ n y c h u z n a ł o Traktat za swoją Biblię. Z T r a k t a t u wy­ prowadzili oni z a s a d ę weryfikacji i przyjęli, p o d o b n i e j a k Russell, j e d n o z kluczowych t w i e r d z e ń Wittgensteina: że wszystkie dowody m a t e m a t y c z n e , niezależnie od stopnia ich złożoności, oraz wszystkie logiczne kon­ kluzje - w rodzaju „Jeśli p a d a deszcz, to albo p a d a , albo n i e p a d a " czy „Wszyscy ludzie są ś m i e r t e l n i ; Schlick j e s t człowiekiem; a z a t e m Schlick j e s t ś m i e r t e l n y " - są po p r o s t u tautologiami. I n n y m i słowy, n i e dostarczają n a m o n e żadnej wiedzy o rzeczywistym świecie; są pozbawione zawartości: mówią j e d y n i e o w e w n ę t r z n y c h powiązaniach wypowiedzi czy r ó w n a ń . Nie mogą n a m opowiedzieć o śmiertelności Schlicka ani o t y m , czy m a m y wyjść z d o m u z p a r a s o l e m albo czy Schlick j e s t rzeczywiście człowiekiem. Trafność d o k o n a n e j przez Koło W i e d e ń s k i e i n t e r p r e ­ tacji Traktatu j e s t dyskusyjna. Wittgenstein pogrupował

187

swe twierdzenia n a te, k t ó r e mogły zostać wypowiedzia­ n e , i n a te, o k t ó r y c h m u s i m y milczeć. Twierdzenia n a u k o w e znalazły się w pierwszej kategorii, twierdzenia etyczne - w drugiej. Czego j e d n a k członkowie Koła nie zrozumieli, to tego, że Wittgenstein n i e twierdził, iż niewypowiadalne w i n n o być p o t ę p i a n e j a k o pozbawione sensu. Wręcz przeciwnie - sprawy, o k t ó r y c h n i e j e s t e ś ­ m y w stanie mówić, to te, k t ó r e się rzeczywiście liczą. Istotę Traktatu wyłożył Wittgenstein w liście do wybit­ n e g o w i e d e ń s k i e g o wydawcy: „Sens książki j e s t etyczny [...] chciałem mianowicie napisać, że moje dzieło s k ł a d a się z dwóch części: z tej, którą w ł a ś n i e prezentuję, i z tego wszystkiego, czego n i e n a p i s a ł e m . I właśnie ta d r u g a część j e s t ważna".* Kilku członków Koła W i e d e ń s k i e g o - a wśród n i c h Otto N e u r a t h - zaczęło uważać W i t t g e n s t e i n a za oszusta żerującego na l u d z k i m zaufaniu. Rudolfa Carnapa szcze­ gólnie uderzył k o n t r a s t m i ę d z y s p o s o b e m odczytania przez Koło t e k s t u Wittgensteina a s a m y m t y m człowie­ k i e m . Koło składało się z n a u k o w c ó w p r a k t y k ó w , dale­ kich od metafizyki, moralizowania i duchowości, którzy początkowo wierzyli, że t a k a w ł a ś n i e p o s t a w a mieści się w przesłaniu Traktatu. A t y m c z a s e m oto, w e własnej osobie, okazał się on recytującym poezję p ó ł m i s t y k i e m . C a r n a p ujął to tak: Jego poglądy i sposób przedstawiania ludzi i problemów, także problemów teoretycznych, przypominają bardziej poglądy i ujęcia artysty niż naukowca; chciałoby się niemal powiedzieć, religijnego proroka albo jasnowidza [...] A kiedy w końcu, niejednokrotnie po długotrwałej, mozolnej pracy, padała jego odpowiedź, oświadczenie to prezentowało nam się jako nowo stworzone dzieło sztuki lub boskie objawienie.*

Te n i e p o r o z u m i e n i a i napięcia m i ę d z y Wittgenstein e m i koterią Koła w sposób c h y b a n i e u n i k n i o n y do-

188

prowadziły w k r ó t c e do w y b u c h u , k t ó r y p o s k u t k o w a ł podziałami. Do zasadniczego z d e r z e n i a osobowości do­ szło zwłaszcza z p o g o d n y m i o p a n o w a n y m C a r n a p e m . C a r n a p , który wierzył w celowość i s t n i e n i a j a k i e g o ś idealnego języka, okazał się o r ę d o w n i k i e m sztucznego tworu językowego - e s p e r a n t a . T a n i e w i n n a fascynacja doprowadzała W i t t g e n s t e i n a do szału. Język, twierdził z naciskiem, musi być tworem organicznym. C a r n a p zawsze u s t ę p o w a ł Wittgensteinowi, a j e g o uporczywe, u p r z e j m i e formułowane i p r z e m y ś l a n e py­ t a n i a o to, w j a k i sposób W i t t g e n s t e i n doszedł do w n i o s k u „Z", wychodząc od założeń „X" i „Y", były lekceważone j a k o p r o b l e m y p e d a n t a . „Jeśli on tego n i e czuje, nic n a to n i e poradzę. O n p o p r o s t u n i e m a nosa". O s t a t e c z n y rozłam nastąpił po u k a z a n i u się arcydzieła C a r n a p a Der Logische Aufbau der Welt („Logiczna k o n s t r u k c j a świata"). Wittgenstein oskarżył C a r n a p a o p o p e ł n i e n i e plagiatu - przestępstwa, k t ó r e zawsze wietrzył i które, j a k postanowił w t y m p r z y p a d k u , zostało ostatecznie p u s z c z o n e p ł a z e m dzięki t e m u , że C a r n a p przyznał się w książce do d ł u g u wdzięczności, j a k i m a wobec Wittgensteina. W i t t g e n s t e i n odpowie­ dział: „Jest m i obojętne, kiedy m a ł y chłopiec k r a d n i e moje jabłka, ale n i e j e s t obojętne, k i e d y mówi, że m u j e dałem". J e d n a k do zerwania, k t ó r e miało p o s m a k prawdziwej tragedii - ujawniającej zdolność Wittgensteina do brutal­ n e g o o d r z u c a n i a ludzi - doszło w p r z y p a d k u Waismanna, k t ó r y był m u najbliższy spośród w s z y s t k i c h człon­ k ó w Koła. Wydaje się, że p o d s u m o w a n i e Karla P o p p e r a j e s t usprawiedliwione: „[Wittgenstein] zachował się w sposób n i e l u d z k i i o k r u t n y wobec W a i s m a n n a , czło­ wieka, k t ó r e m u t a k wiele zawdzięczał". Choć może n i e najbardziej o r y g i n a l n y z g r o n a m y ś ­ licieli, Friedrich W a i s m a n n posiadał wspaniałą zdolność

189

zwięzłego ujmowania zawiłych koncepcji j a s n y m i do­ s t ę p n y m j ę z y k i e m . Przez n i e m a l dziesięć lat, głównie w e współpracy z W i t t g e n s t e i n e m , używał swego d a r u w odniesieniu do proroczych wypowiedzi Wittgensteina, pracowicie usiłując n a d a ć i m k s z t a ł t i s t r u k t u r ę . O d r o k u 1929 mówiło się n a w e t o t y m , że W i t t g e n s t e i n i W a i s m a n n pracują wspólnie n a d książką. Wittgenstein, k t ó r y n i g d y n i e wzdragał się p r z e d z a t r u d n i a n i e m najwybitniejszych u m y s ł ó w filozoficznych j a k o p o m o c y s e k r e t a r s k i c h , poprosił W a i s m a n n a o p i s a n i e p o d dyk­ t a n d o . Ostatecznie j e d n a k p l a n y wspólnej publikacji spełzły n a niczym w s k u t e k r o z d r a ż n i e n i a W a i s m a n n a spowodowanego u s t a w i c z n y m n i e z d e c y d o w a n i e m i za­ chłannością Wittgensteina w s t o s u n k u do własnych idei. W k o ń c u 1937 r o k u W a i s m a n n i j e g o rodzina opuścili W i e d e ń j a k o uchodźcy, a P o p p e r polecił W a i s m a n n a Radzie Pomocy Akademickiej, b y udzieliła m u wsparcia, w chwili g d y on s a m j u ż go n i e potrzebował - choć relacja P o p p e r a o tej sprawie, zamieszczona w j e g o autobiografii, u p i ę k s z a p r a w d ę i zasługuje n a to, aby d o niej jeszcze powrócić. W k a ż d y m razie W a i s m a n n przy­ j e c h a ł do C a m b r i d g e , wraz z żoną i d z i e c k i e m , uzys­ k a w s z y d r o b n ą z a p o m o g ę R a d y i tymczasową profesurę n a uniwersytecie. W n i e z n a n y m kraju, z m u s z o n y d o p r a c y w obcym języku, przepełniony niepokojem o los przyjaciół i krew­ n y c h w ojczyźnie, W a i s m a n n rozpaczliwie potrzebował wsparcia - uczuciowego, zawodowego, n i e wspominając j u ż o finansowym. P o w i n n a więc b y ć to d l a ń szczęśliwa wiadomość, że W i t t g e n s t e i n był p i e r w s z y m filozofem n a uniwersytecie, n a k t ó r y m on chciał zacząć w s z y s t k o od nowa. W rzeczywistości j e d n a k , k i e d y W a i s m a n n przyjechał, Wittgensteina w t y m kraju nie było, ponieważ przebywał w Norwegii. Kiedy wreszcie s t a m t ą d powrócił, ledwo

190

zauważał istnienie swego d a w n e g o w s p ó ł p r a c o w n i k a z Wiednia. Do akcji wkroczyli R i c h a r d Braithwaite z żoną, a b y u c h r o n i ć rodzinę W a i s m a n n a p r z e d popadn i ę c i e m w skrajną rozpacz. Zapewnili i m d a c h n a d głową i wspomogli finansowo. Najbardziej w i e l k o d u s z n y m w y t ł u m a c z e n i e m zacho­ w a n i a się Wittgensteina j e s t to, że j e g o idee ulegały teraz gwałtownej ewolucji - nie potrzebował j u ż więc swych d a w n y c h w i e d e ń s k i c h przyjaciół, ani też n i e miał dla nich czasu. Czuł silne rozdrażnienie o p u b ­ likowanym w 1929 r o k u m a n i f e s t e m Koła Wiedeńskiego, k i e d y pisał, aby zbesztać W a i s m a n n a za to, co w j e g o oczach było s a m o l u b n y m p o z e r s t w e m . J e s t to j e d n a k usprawiedliwienie niewystarczające. Głębokie zainte­ resowanie Wittgensteina własną osobą, j e g o poczucie, że obowiązkiem ludzi j e s t przeżycie swego żywota w roli, j a k ą i m los narzucił, w sposób m a k s y m a l n i e uczciwy - to są w i a r y g o d n e , choć m o ż e niezbyt szczę­ śliwe powody, k t ó r e n i e pozwoliły m u o d s u n ą ć n a b o k zawodowych a n t a g o n i z m ó w i zaproponować t a k b a r d z o potrzebnej pomocy. Przywodzi to również n a m y ś l wyrzut, j a k i Wittgenstein uczynił Leavisowi, g d y t e n dał n a p i w e k nadzorcy żaglówek, k t ó r e m u kazali długo n a siebie czekać: „Zawsze kojarzyłem tego czło­ w i e k a z przystanią żeglarską". Być m o ż e też Wittgen­ stein zawsze kojarzył W a i s m a n n a z u b ó s t w e m i j e g o wegetacją przy F r u c h t g a s s e . Jeśli chodzi o sprawy zawodowe, W a i s m a n n doszedł do w n i o s k u , że j e g o życie w nieprzyjaznym cieniu Wittgensteina stało się n i e do zniesienia. Nie m ó g ł prowadzić w y k ł a d ó w n a t e m a t y b ę d ą c e p r z e d m i o t e m j e g o najgłębszego zaangażowania, ponieważ t y m i właś­ n i e zajmował się n a swych s e m i n a r i a c h Wittgenstein. Z uwagi n a większy staż Wittgensteina n a uczelni n i e było ż a d n y c h wątpliwości co do tego, czyje i n t e r e s y

191

zwyciężą. W i t t g e n s t e i n w s z a k ż e p o s u n ą ł się n a w e t t a k daleko, że ostrzegł s t u d e n t ó w p r z e d W a i s m a n n e m . Być m o ż e zawsze kojarzył go z bibliotekarzem. J u ż p o dwóch latach W a i s m a n n n przeniósł się do Oksfordu, gdzie wykładał filozofię i m a t e m a t y k ę do czasu zakończenia kariery. Skarżąc się często n a b r a k u s t r o n n y c h i zacisznych k a w i a r e n e k , wykazywał skłon­ n o ś ć do p o p a d a n i a w m e l a n c h o l i ę i p r z y g n ę b i e n i e . Zarówno jego żona, j a k syn popełnili samobójstwo. Zrobił on j e d n a k wiele, b y wprowadzić nowe idee W i t t g e n s t e i n a do Oksfordu, k t ó r y po wojnie stał się ośrodkiem b a d a ń wittgensteinowskich. J e d n a k s t o s u n k i z s a m y m W i t t g e n s t e i n e m n i g d y n i e zostały n a p r a w i o n e i oksfordzki filozof sir Michael D u m m e t t mówi, że ś m i e r ć W i t t g e n s t e i n a w 1951 r o k u oznaczała dla Waism a n n a j a k g d y b y „wyzwolenie s p o d tyranii". J e g o wykłady, k t ó r e do tej chwili obejmowały wyłącznie filozofię Wittgensteina, zaczęły teraz p r z e n i k a ć n a i n n e obszary. W a i s m a n n z m a r ł w r o k u 1959. Nie był on b y n a j m n i e j j e d y n y m u c i e k i n i e r e m wywo­ dzącym się z Koła W i e d e ń s k i e g o - k i l k u spośród wybit­ n y c h jego członków było Ż y d a m i , a większość pozo­ stałych sympatyzowała z lewicą. T a k j a k w p r z y p a d k u wielu artystów, twórców filmowych, bankierów, naukow­ ców i lekarzy, również straty, j a k i e poniósł Wiedeń w sferze filozofii, okazały się z y s k i e m dla A m e r y k i i Wielkiej Brytanii. C a r n a p wyjechał przez P r a g ę n a U n i w e r s y t e t P r i n c e t o n , Feigl do Iowa, a n a s t ę p n i e do Minnesoty, Gódel do P r i n c e t o n , M e n g e r n a Uniwersytet N o t r e D a m e , a H e m p e l z Berlina przez B r u k s e l ę i Chi­ cago do Nowego J o r k u . Otto N e u r a t h n i e powrócił do Wiednia od czasu z a m a c h u n a Dollfussa d o k o n a n e g o przez a u s t r i a c k i c h nazistów w 1934 roku. W t y m czasie N e u r a t h podróżował po Rosji: było oczywiste, że g d y b y on, najbardziej a k t y w n y politycznie członek grupy,

192

powrócił do Austrii, j e g o życie znalazłoby się w niebez­ pieczeństwie. Przeniósł się wraz żoną do Holandii, a n a s t ę p n i e , k i e d y w r o k u 1940 naziści najechali Nider­ landy, znalazł miejsce w małej, zatłoczonej łodzi płyną­ cej do Anglii, kraju, w k t ó r y m z m a r ł spokojnie p o d k o n i e c wojny. W a i s m a n n był o s t a t n i m c z ł o n k i e m Koła, k t ó r y miał w y e m i g r o w a ć . P o z a m o r d o w a n i u Schlicka k a t e d r a filozofii n a u k i n d u k c y j n y c h została zlikwidowana, a k o m i t e t n o m i n a ­ cyjny oznajmił, że odtąd z a d a n i e m wykładowców t e g o wydziału będzie u c z e n i e historii filozofii. I d e a Koła W i e d e ń s k i e g o p r z e t r w a ł a w rozproszonej i osłabionej postaci, ale gdzie indziej - w Wielkiej Brytanii i S t a n a c h Zjednoczonych, a n i e w Wiedniu. Głos Koła p o b r z m i e w a ł w licznych filozoficznych e p o n i m a c h . W r o k u 1931 Gódel ogłosił swój t e o r e m a t , k t ó r y unicestwił wszelkie wysiłki z b u d o w a n i a logicz­ n e g o f u n d a m e n t u dla m a t e m a t y k i . Wykazał on, że oficjalnego s y s t e m u a r y t m e t y c z n e g o n i e d a się przed­ stawić j a k o k o n s e k w e n t n e g o z samej swej istoty. J e g o p i ę t n a s t o s t r o n i c o w y a r t y k u ł dowodził, że n i e k t ó r y c h p r o b l e m ó w m a t e m a t y c z n y c h nie da się dowieść - że niezależnie od tego, j a k i e pewniki byłyby w m a t e m a t y c e przyjęte, zawsze pozostaną j a k i e ś prawdy, k t ó r y c h n i e da się potwierdzić. N a s t ę p n i e m a m y „łódkę N e u r a t h a " . N e u r a t h był a n t y f u n d a m e n t a l i s t ą : uważał, że wiedza n i e p o s i a d a ż a d n e g o p e w n e g o podłoża. Aby to zob­ razować, użył żeglarskiego porównania: „ J e s t e ś m y j a k m a r y n a r z e , którzy n a p e ł n y m m o r z u m u s z ą p r z e b u d o ­ wać statek, nie m o g ą c go z d e m o n t o w a ć w s u c h y m d o k u i n a nowo z b u d o w a ć z najlepszych części".* J e d n a k to p a r a d o k s H e m p l a trafił w s e d n o d o c i e k a ń Koła, związanych z p r o b l e m e m weryfikacji, falsyfikacji i potwierdzenia. „Potwierdzenie" było odwrotnością fal­ syfikacji. Cóż t a k i e g o m o ż n a b y u z n a ć za potwierdzenie,

193

za dowód, że j a k a ś teoria jest prawdziwa? Oto n a czym polegał p a r a d o k s H e m p l a . P r z y p u ś ć m y , że j e s t e ś obser­ w a t o r e m p t a k ó w i pragniesz sprawdzić swą teorię, k t ó r a mówi, że wszystkie k r u k i są czarne. Oczywiście, jeśli wypatrzysz białego, brązowego l u b zielonego k r u k a , twoja teoria będzie błędna, czyli sfalsyfikowana. Ale niewątpliwie w t y m s a m y m stopniu będzie u z a s a d n i o n e u z n a n i e w i d o k u czarnych k r u k ó w za dowód, że twoja hipoteza j e s t trafna. Dociekliwość H e m p l a prowadziła do tego, że stwierdzenie: „Wszystkie k r u k i są c z a r n e " j e s t logicznym r ó w n o w a ż n i k i e m stwierdzenia: „Wszyst­ k i e rzeczy nie-czarne są n i e - k r u k a m i " . Ujmijmy to ina­ czej: jeśli sprawy się mają tak, że w s z y s t k i e k r u k i są czarne, a ty dostrzeżesz zielonego p t a k a , to j e d y n y p e w n y wniosek, j a k i możesz z tego wyciągnąć, brzmi: „Ten p t a k nie j e s t k r u k i e m " . Wówczas j e d n a k H e m p e l zauważył, że m u s i b y ć tak, iż za k a ż d y m razem, k i e d y spostrzegasz coś, co n i e j e s t ani czarne, ani nie j e s t k r u k i e m , potwierdzając w t e n sposób stwierdzenie, że wszystkie rzeczy nie-czarne są n i e - k r u k a m i , potwier­ dzasz również logicznie równoważne stwierdzenie, że wszystkie k r u k i są czarne. I n n y m i słowy, dostarczasz dowodów prawdziwości tej teorii za k a ż d y m r a z e m , k i e d y widzisz żółte słońce, białego rolls-royce'a, czer­ w o n e g o rudzika, niebieski dzwonek czy różową p a n t e r ę . Zdaje się to przeczyć z d r o w e m u rozsądkowi, choć p r ó b a d o k ł a d n e g o wyjaśnienia - dlaczego, nie j e s t bynajmniej łatwa. Wskazuje to j e d n a k również n a to, że k i e d y Karl P o p p e r zabierał się do p o d w a ż e n i a u s t a n o ­ wionego przez Koło podziału s t w i e r d z e ń n a te, k t ó r e m o ż n a i te, k t ó r y c h n i e m o ż n a zweryfikować, nie był o n aż t a k o s a m o t n i o n y w niszczeniu ich pozytywistycznej idei, j a k później ochoczo w s z y s t k i m o t y m opowiadał.

14 Popper osacza Kolo Wszystko to każe mi podejrzewać, że w przypadku każdego poważnego problemu [Kola Wiedeńskiego] miałem trafniejsze - bardziej spójne - rozwiązanie, niż mieli je sami jego członkowie. Karl Popper J a k z a t e m wyglądały s t o s u n k i P o p p e r a z Kołem Wiedeńskim? P o p p e r , p o d o b n i e j a k Wittgenstein, n i g d y n i e brał udziału w jego cotygodniowych d y s k u s j a c h . W przypad­ k u W i t t g e n s t e i n a była to sprawa j e g o w y b o r u ; P o p p e r zaś n i e był n a n i e zapraszany. W swych Nieustannych poszukiwaniach pisze on, że t a k i e zaproszenie byłoby dla niego w i e l k i m zaszczytem, ale n i g d y się go nie doczekał.

W r o k u 1920, w czasach n i e d o s t a t k u p o I wojnie światowej, p e w n a kawiarnia, Akazienhof, oddalona 0 trzy m i n u t y drogi od wydziału m a t e m a t y k i Uniwersy­ t e t u Wiedeńskiego, podawała u b o g i m s t u d e n t o m t a n i e 1 zdrowe posiłki. L a t e m mogli j e oni spożywać n a ze­ wnątrz, w cieniu drzew. T a m w ł a ś n i e Karl Popper, wówczas e k s t e r n i s t y c z n y (ausserordentlicher) student u n i w e r s y t e t u , n a t k n ą ł się n a Ottona N e u r a t h a , najwięk­ szego e k l e k t y k a Koła, co było p i e r w s z y m z e t k n i ę c i e m

195

się P o p p e r a z c z ł o n k i e m tej grupy. I t o w ł a ś n i e N e u r a t h określił w k o ń c u P o p p e r a j a k o ich „oficjalną opozycję". T y t u ł t e n zawsze był dla P o p p e r a p r z e d m i o t e m chlu­ by. Uważał, że zawiera k w i n t e s e n c j ę j e g o całego życia i że usprawiedliwia j e g o egzystencję j a k o filozofa. Nie był on b e z i m i e n n y m przeciwnikiem Koła, ale przeciw­ n i k i e m k o n k r e t n y m , co więcej p r z e c i w n i k i e m t r i u m ­ f u j ą c y m - triumfującym n i e n a d s a m y m j e d y n i e Kołem W i e d e ń s k i m , ale n a d P l a t o n e m , H e g l e m i Mark­ s e m (choć s z a c u n k i e m darzył zarówno Platona, j a k Marksa), n a d F r e u d e m (którego w r z u c a ł d o j e d n e g o w o r k a z astrologami i p s e u d o u c z o n y m i ) i oczywiście - nad Wittgensteinem. P o p p e r zawsze b a r d z o pragnął ukrócić to, co wzniosie nazywał l e g e n d ą P o p p e r a . A ta głosiła, że był on człon­ k i e m Koła Wiedeńskiego. N i e p r a w d a - z n a c i s k i e m twierdził Popper. L e g e n d a mówiła też, że działając z pozycji zajmowanej wewnątrz, u m k n ą ł o n przed pew­ n y m i w y n i k ł y m i t a m filozoficznymi t r u d n o ś c i a m i , zmie­ niając z a s a d ę weryfikacji - k t ó r a prowadziła do uzna­ w a n i a j a k i e g o ś stwierdzenia za znaczące - n a z a s a d ę falsyfikacji. Kolejna n i e p r a w d a : „ P r o b l e m y , k t ó r e osa­ czyły Koło W i e d e ń s k i e , były m o i m dziełem, to j a j e stworzyłem, j a w y k a z a ł e m , że przyjęte przez nich k r y t e ­ r i u m było niemożliwe do zastosowania, i n i e próbowa­ ł e m ich z tych t r u d n o ś c i wybawić; mój p r o b l e m polegał j e d n a k n a czymś z u p e ł n i e i n n y m " . J e g o krytycyzm, powiedział, n i e b a w e m wywołał z a m i e s z a n i e wewnątrz Koła. „Ponieważ j e d n a k j e s t e m zazwyczaj cytowany j a k o j e d e n z nich, p r a g n ę powtórzyć, że choć to j a wywołałem t e n zamęt, to n i g d y w n i m n i e uczest­ niczyłem". We w s z y s t k i c h j e g o wypowiedziach a k c e n t p a d a n a pierwszą osobę liczby pojedynczej. Dlaczego P o p p e r zawsze znajdował się poza Kołem? Został przecież przyjacielem k i l k u j e g o członków - Car-

196

n a p a , K a u f m a n n a , Krafta i Feigla - a wszyscy oni z w i e l k i m s z a c u n k i e m odnosili się do j e g o zdolności. W r o k u 1932 C a r n a p , Feigl i P o p p e r spędzili n a w e t w s p ó l n i e wakacje w Tyrolu. Feigl orzekł, że P o p p e r posiadał „nieprzeciętnie błyskotliwy u m y s ł " , a C a r n a p później napisał: „Dr P o p p e r j e s t n i e z a l e ż n y m m y ś ­ licielem o niezwykłym potencjale". T a k więc P o p p e r dysponował i n t e l e k t e m oraz kon­ t a k t a m i . A poza t y m on również był z a i n t e r e s o w a n y p r z e n i e s i e n i e m analitycznych dziedzin n a u k i n a obszar filozofii. J e g o pierwsze większe dzieło, Logik der For­ schung („Logika odkrycia naukowego"), o p u b l i k o w a n e w k o ń c u 1934 r o k u , spotkało się z u z n a n i e m ze strony Einsteina, a s w y m z n a c z e n i e m dorównywało w s z y s t k i m d o k o n a n i o m członków Koła. Kwestię j e g o wykluczenia m o ż n a b y ująć następująco: j a k to możliwe, aby Kołu n i e u d a ł o się włączyć do swego grona tego m ł o d e g o człowieka, gdy t e n rozpoczął działalność, k t ó r a spotkała się z m i ę d z y n a r o d o w y m u z n a n i e m ? Odpowiedź może być tylko j e d n a : było to możliwe, ponieważ t a k sobie życzył Moritz Schlick. Schlick nie był jego wielbicielem. Do ich pierwszej potyczki doszło w 1928 roku, k i e d y Schlick recenzował część p r a c y doktorskiej Poppera, k t ó r a n i e wywarła n a n i m ż a d n e g o wrażenia. Co ważniejsze j e d n a k - chodziło o f u n d a m e n t a l n ą wrogość P o p p e r a do g u r u Schlicka, czyli Wittgensteina, a k o n k r e t n i e o a t a k i P o p p e r a n a o d r z u c e n i e przez Wittgensteina t w i e r d z e ń metafizycz­ n y c h oraz n a j e g o koncepcję, że aby b y ć znaczącymi, twierdzenia p o w i n n y odzwierciedlać p r a w d o p o d o b n y s t a n rzeczy. W Nieustannych poszukiwaniach Popper określa d a w n o zarzuconą Wittgensteinowską obrazową teorię j ę z y k a - w e d ł u g której j ę z y k w swej s t r u k t u r z e j e s t odbiciem świata - „jako beznadziejnie i wręcz oburzająco błędną". Przypis k r y t y k u j e Wittgensteina za

197

p r z e s a d ę w ocenie rozziewu m i ę d z y ś w i a t e m faktów o p i s y w a l n y c h a t y m , co głębokie i n i e w y r a ż a l n e : „To w ł a ś n i e j e g o łatwy sposób rozwiązania p r o b l e m u głębi - teza głosząca, że «głębokie j e s t niewyrazalne» - łączy Wittgensteina-pozytywistę z W i t t g e n s t e i n e m -mistykiem". P o p p e r pogardzał filozofią W i t t g e n s t e i n a od chwili, k i e d y zetknął się z nią po raz pierwszy n a początku lat dwudziestych. J e d n a k ż e s z e r s z e m u a u d y t o r i u m owa awersja stała się z n a n a dopiero w t r a k c i e burzliwego z e b r a n i a w g r u d n i u 1932 r o k u - j e d e n a ś c i e lat p o p i e r w s z y m w y d a n i u Traktatu - k i e d y to Wittgenstein p o d d a w a ł j u ż rewizji w y r a ż o n e w n i m poglądy. Był to decydujący m o m e n t dla ambicji P o p p e r a związanych z K o ł e m W i e d e ń s k i m , a d o z d a r z e n i a doszło w siedzibie t a k zwanego Koła G o m p e r z a . Aczkolwiek zespół Schlicka był najwybitniejszą i naj­ szerzej z n a n ą grupą w i e d e ń s k ą t a m t y c h czasów, to istniały również i n n e , często o zbliżonym profilu koła. Wielu intelektualistów należało d o k i l k u g r u p j e d n o ­ cześnie. Wokół H e i n r i c h a G o m p e r z a , j e d n e g o z wiedeń­ skich filozofów, powstało koło d y s k u s y j n e , k t ó r e sku­ piało swą uwagę n a historii idei. Szczegóły grudniowego, t a k ważkiego dla P o p p e r a spotkania, składają się jedy­ n i e n a wielce f r a g m e n t a r y c z n y obraz. J e d n a w s z a k ż e relacja opowiada, j a k P o p p e r został zaproszony do wygłoszenia w Kole G o m p e r z a w y k ł a d u i dowiedział się, że wśród publiczności znajdzie się n i e tylko Schlick, ale t a k ż e inni l u m i n a r z e Koła W i e d e ń s k i e g o , tacy j a k C a r n a p i Viktor Kraft. Młody nauczyciel n i e m ó g ł c h y b a sobie w y m a r z y ć niczego więcej. W t y m czasie Logik der Forschung nie ujrzała jeszcze światła d z i e n n e g o , ist­ niejąc j e d y n i e w postaci opasłego t o m u rękopisów, zatytułowanego Die beiden Grundprobleme der Erkennt­ nistheorie („Dwa p o d s t a w o w e p r o b l e m y teorii wie-

198

dzy"). Książka pojawiła się w n o w y m kształcie j a k o Logik der Forschung p o licznych cięciach i z a s a d n i c z y m przeredagowaniu. Schlick był wydawcą zeszytów, w któ­ rych P o p p e r miał nadzieję opublikować swe dzieło, a s u g e s t y w n y w y s t ę p w j e g o obecności m ó g ł wreszcie zaowocować t a k u p r a g n i o n y m z a p r o s z e n i e m n a czwart­ kowe s e m i n a r i u m Koła. Ktoś i n n y w tej sytuacji mógłby przyjąć t a k t y k ę u g r z e c z n i o n e g o r e s p e k t u i w y s z u k a n e j kurtuazji. Pop­ per j e d n a k ż e , p o d w p ł y w e m napięcia, zawsze wykazywał s k ł o n n o ś ć do n i e p o h a m o w a n e j agresji. Tego właśnie wieczoru w y b u c h n ą ł pełną t e m p e r a m e n t u tyradą skie­ rowaną przeciw s w y m filozoficznym o p o n e n t o m . Głów­ n y m celem szyderstwa był Wittgenstein, którego P o p p e r oskarżał o p o s t ę p o w a n i e w stylu katolickiego Kościoła, zakazującego d y s k u s j i n a wszelkie t e m a t y , n a k t ó r e s a m nie potrafi się wypowiedzieć. P e ł e n n i e s m a k u Schlick opuścił z e b r a n i e w połowie; później skarżył się Carnapowi, że P o p p e r s k a r y k a t u r o wał Wittgensteina. P r z y k ł a d e m uczciwości Schlicka był fakt, że m i m o tych n i e f o r t u n n y c h okoliczności polecił on później do publikacji Logi/c der Forschung. J e d n a k członkostwo w Kole to coś z u p e ł n i e i n n e g o . Jeśli j e d n ą z kwalifikujących do niego cech była błyskotliwość, to inną - d o b r e m a n i e r y . A p r a w d o p o d o b n i e trzecią stano­ wiła rozsądna p o s t a w a wobec Wittgensteina. P o p p e r zdecydowanie oblał t e n e g z a m i n w s t ę p n y . Nie m a żad­ nego dowodu n a to, b y po wieczorze u G o m p e r z a Schlick kiedykolwiek jeszcze rozważał p r o ś b ę o przyjęcie Popp e r a do swojego Koła. A w e d ł u g J o s e p h a Agassiego P o p p e r miał w i e l o k r o t n i e powtarzać, że j e g o p r o b l e m z K o ł e m polegał n a t y m , iż odmawiał on u z n a n i a W i t t g e n s t e i n a za wielkiego filozofa. Przez resztę życia P o p p e r zawsze wyolbrzymiał prze­ paść, j a k a dzieliła go od Koła. Z niewzruszoną pewnością

199

siebie pisał, że Koło m o ż n a było podzielić n a dwie grupy: „tych, którzy uznawali wiele l u b większość moich idei, i tych, którzy uważali, że są o n e niebezpieczne, i zwalczali je". Pomijając j e d n a k p a r t y k u l a r n e cele, t r z e b a przyznać, że a t a k P o p p e r à n a ogólną pozycję Koła w y m i e r z o n y był bezbłędnie. Odkurzył on i wypolerował d w u s t u l e t n i artefakt r o z u m o w a n i a , aby go użyć przeciwko głównej d o k t r y n i e Koła. W w i e k u o s i e m n a s t y m szkocki filozof David H u m e j a k o pierwszy z a k w e s t i o n o w a ł p r o c e s r o z u m o w a n i a indukcyjnego: czy tylko dlatego, że dotychczas słońce wschodziło k a ż d e g o dnia, zapytał H u m e , m a m y ja­ kikolwiek racjonalny powód wierzyć, że o n o wzejdzie również jutro? H u m e uważał, że nie. Odwołanie się, n a przykład, do p r a w n a t u r y przywiodłoby n a s do niekończącego się sporu. J e d y n y m p o w o d e m , dla k t ó r e g o m i e l i b y ś m y wierzyć w p r a w a n a t u r y , j e s t to, że okazały się o n e g o d n e zaufania w przeszłości. Dlaczego m i e l i b y ś m y przyjąć, że m i n i o n a niezawodność j e s t j a k ą k o l w i e k wskazówką dla przyszłości? Posiadający d a r frapującego obrazowania B e r t r a n d Russell tę s a m ą z a g a d k ę ujął inaczej: „Człowiek, który k a r m i ł k u r c z a k a k a ż d e g o d n i a w ciągu jego życia w k o ń c u , z a m i a s t p o d a n i a paszy, u r y w a m u łeb, wykazując w t e n sposób, że k u r c z a k o w i przydałyby się subtelniejsze poglądy n a n i e z m i e n n o ś ć natury". P o p p e r wykazał, że dzieło H u m e ' a miało o g r o m n e implikacje dla m e t o d y n a u k o w e j , w której m a m y d o czynienia z podstawową asymetrią. Ż a d n a liczba e k s ­ p e r y m e n t ó w n i e uwiarygodni jakiejś teorii (na p r z y k ł a d tego, że słońce będzie zawsze wschodzić), ponieważ bez względu n a to, ile razy słońce rzeczywiście wschodzi, p e w n e g o d n i a w przyszłości może ono zdecydować, że

200

bierze sobie j e d e n , uczciwie z a p r a c o w a n y dzień wolny. A j e d e n wynik u j e m n y dowiedzie, że teoria jest fałszywa. Nie m o ż e m y drogą logicznego r o z u m o w a n i a w y d e d u k o w a ć prawdziwości stwierdzenia „Wszystkie k r u k i są c z a r n e " n a w e t wówczas, g d y b y ś m y mieli n a swym k o n c i e dziesiątki tysięcy obserwacji czarnych k r u k ó w i ani j e d n e g o o i n n y m zabarwieniu - gniazdo k r u k a b ł ę k i t n e g o m o ż e się znajdować o dwa drzewa dalej. (Przejmującą d r e s z c z e m wersję tego s a m e g o rozumo­ w a n i a przedstawił człowiek z IRA, k t ó r y zauważył, że o c h r o n a p o l i t y k a zdaje się „funkcjonować" d z i e ń w dzień, ale t e r r o r y s t a m u s i być s k u t e c z n y tylko raz). Teoria weryfikacji była z a t e m bezużyteczna. A równie f u n d a m e n t a l n e Koło złapało się w e w ł a s n e sidła. J e g o s ł y n n e hasło, k t ó r e potępiało, j a k o pozbawione s e n s u , wszelkie stwierdzenia niepoddające się w ł a s n y m k r y t e ­ riom („znaczący = analityczny l u b weryfikowalny"), s a m o nie w y t r z y m a ł o p r ó b y w ł a s n e g o t e s t u . Ponieważ u t r z y m y w a n i e , że znaczenie t w i e r d z e n i a j e s t metodą, za pomocą której n a podstawie znaczenia j e g o w ł a s n y c h t e r m i n ó w d o k o n u j e się jego weryfikacji, n i e j e s t s a m o w sobie ani słuszne, ani n i e s ł u s z n e - n i e jest też otwarte n a weryfikację. Z a s a d y tej nie d a się zobaczyć, po­ s m a k o w a ć , d o t k n ą ć czy powąchać; n i e m o ż n a jej prze­ testować laboratoryjnie ani rozpoznać n a ulicy - a zatem, zgodnie z zasadą s a m y c h pozytywistów, j e s t ona po­ zbawiona znaczenia. J e d n e m u z rozdziałów Nieustannych poszukiwań P o p p e r nadaje tytuł: „Kto zabił pozytywizm logiczny?" i symuluje s k r u c h ę , odpowiadając n a w ł a s n e p y t a n i e : „ L ę k a m się, że to j a m u s z ę wziąć n a siebie odpo­ wiedzialność". Skarżył się j e d n a k , że ponieważ Logik der Forschung przez całe n a s t ę p n e ćwierćwiecze n i e u k a z a ł a się p o a n g i e l s k u , a o n s a m pochodził z Wiednia i b o r y k a ł się z w i e l o m a t y m i s a m y m i p r o b l e m a m i

201

co Koło W i e d e ń s k i e - myśliciele świata anglo-ameryk a ń s k i e g o uważali go za pozytywistę. A n i on, ani Witt­ g e n s t e i n n i e mogli uciec od Koła, do k t ó r e g o ż a d e n z n i c h n i g d y n i e należał. Nie tylko ludzie z zewnątrz i późniejsi obserwatorzy kojarzyli sobie P o p p e r à z Kołem. N a miejsce „weryfika­ cji" P o p p e r zaproponował „falsyfikację". Teorii n a u k o ­ wej n i e dało się u d o w o d n i ć , ale m o ż n a było w y k a z a ć jej nieprawdziwość. Ponieważ aby teoria l u b hipoteza m o g ­ ła się Uczyć j a k o prawdziwie n a u k o w a , m u s i a ł a się wystawić n a p r ó b ę obalenia. Niektórzy członkowie Koła W i e d e ń s k i e g o interpretowali to j a k o p o p r o s t u zwykłe w y s u b t e l n i e n i e ich zasady weryfikacji, majstrowanie w ich s k ą d i n ą d d o s k o n a l e działającej m a c h i n i e . C a r n a p utrzymywał, że P o p p e r wyolbrzymiał różnice poglądów m i ę d z y sobą a Kołem. Carl H e m p e l pisał, że P o p p e r zachowywał z d e c y d o w a n y d y s t a n s d o t e g o środowiska - „ d y s t a n s , k t ó r y był m o i m z d a n i e m n a d m i e r n y ; n i e istniała przecież ż a d n a partyjna d o k t r y n a , w którą członkowie g r u p y byliby zaangażowani". A k i e d y i n n y jej u c z e s t n i k , Viktor Kraft, pisał k r ó t k ą historię t e g o u g r u p o w a n i a , zapewniał, że w A n g u i n a idee Koła nawracał, m i ę d z y i n n y m i , Karl P o p p e r . P o p p e r zawsze głosił, że t a k i e p o s t a w y były przy­ k ł a d e m d a l e k o p o s u n i ę t e g o n i e z r o z u m i e n i a j e g o kryty­ cyzmu. „Weryfikacji" u ż y w a n o w Kole d o rozdzielania s e n s u od n o n s e n s u . P o p p e r j e d n a k n i e był zaintereso­ w a n y w y k r e ś l a n i e m t a k i c h lingwistycznych granic. J e g o c e l e m było raczej oddzielanie n a u k i od tego, co nią n i e jest, czyli od p s e u d o n a u k i . Z pewnością n i e odrzucał stwierdzenia w rodzaju: „Manier j e s t c u d o w n y m k o m ­ p o z y t o r e m " j a k o bełkotliwego, ani n i e potępiał go za pospolity s u b i e k t y w i z m - p o p r o s t u uważał, że n i e m i e ś c i się ono w g r a n i c a c h rzeczywistej n a u k i . „Było dla m n i e oczywiste, że wszyscy ci ludzie poszukiwali

202

j a k i e g o ś k r y t e r i u m rozgraniczenia n i e tyle m i ę d z y n a u ­ ką a p s e u d o n a u k ą , co m i ę d z y n a u k ą a metafizyką. Było też dla m n i e oczywiste, że moje d a w n e k r y t e r i u m t a k i e g o podziału było lepsze niż ich". Nie ulegało w s z a k ż e wątpliwości, że p a r a m e t r y życio­ w y c h pasji filozoficznych P o p p e r a ustaliły się wcześnie, jeszcze w Wiedniu. To, że zawsze przyznawał wyższość n a u k o m p r z y r o d n i c z y m i metodzie n a u k o w e j - dowo­ dzeniu, logice, p r a w d o p o d o b i e ń s t w u - było odzwier­ ciedleniem zainteresowań badawczych charakterystycz­ n y c h dla j e g o r o d z i n n e g o miasta. Niezależnie od tego, j a k d a l e k o od Wiednia znajdował odpowiedzi, to więk­ szość postawionych p y t a ń zawdzięczał Schlickowi i Kołu W i e d e ń s k i e m u , a z a t e m - Wiedniowi. Jeśli chodzi o Koło Wiedeńskie, to m o ż n a przyjąć, że ostatni śmiał się P o p p e r . W r o k u 1985 rząd a u s t r i a c k i zaprosił go do Wiednia i zaproponował objęcie kierow­ nictwa nowego i n s t y t u t u filozofii n a u k i - Ludwig-Boltzm a n n - I n s t i t u t fur Wissenschaftstheorie - powołanego p o to, aby sprowadzić go z p o w r o t e m d o r o d z i n n e g o kraju, k u większej chwale powojennej Austrii. Był to ostateczny t r i u m f n a d Kołem W i e d e ń s k i m . W t y m j e d n a k p r z y p a d k u rządowe p l a n y związane z P o p p e r e m zakończyły się niechlubnie. P e w i e n dygni­ tarz z Ministerstwa Edukacji oznajmił Popperowi, że jego przyszła działalność będzie m u s i a ł a u z y s k a ć apro­ b a t ę władz. Napisawszy pełen rozdrażnienia list, P o p p e r wycofał się. Sprawiając, że poczuł się odtrącony przez a u s t r i a c k i e władze, propozycja ta okazała się kuriozalną powtórką z wcześniejszego o k r e s u życia P o p p e r a .

Cóż więc ta d ł u g a wycieczka wokół R i n g s t r a s s e mówi n a m o zdarzeniach z dwudziestego piątego października 1946 r o k u ? Niewątpliwie wyjaśnia, w j a k i sposób ci

203

dwaj Austriacy dążyli do finałowego s p o t k a n i a oko w oko w sali college'u w C a m b r i d g e . Ale m ó w i n a m też 0 czymś jeszcze. Wittgenstein nie znał P o p p e r a osobiście. Niemniej j e d n a k ich w i e d e ń s k a przeszłość s k ł a n i a d o wyciąg­ nięcia w n i o s k u , że, pomijając filozofię, a r y s t o k r a t a z pałacu - z całym t y m j e g o światem angielskiej m o d y , francuskich mebli, wiejskich posiadłości, nieograniczo­ nych finansów, ustawicznych podróży, świetnych konek­ sji w ś r ó d wielkich postaci świata k u l t u r y - instynktow­ n i e spoglądał z góry n a m i e s z c z a ń s k i e g o nauczyciela, k t ó r y stanął p r z e d n i m w H 3 , oraz że był wobec niego protekcjonalny, z całą b u t ą płynącą z bogactwa i pozycji, t a k j a k w sposób otwarcie lekceważący traktował Waism a n n a , ale j u ż n i e Schlicka, k t ó r y był niższej r a n g i arystokratą. Również dla P o p p e r a W i t t g e n s t e i n był k i m ś więcej niż tylko a k a d e m i c k i m p r z e c i w n i k i e m . Był on t a k ż e s y m b o l e m Wiednia, który zawsze pozostawał nieosiągal­ n y n a w e t dla s y n a s z a n o w a n e g o i k o m p e t e n t n e g o a d w o k a t a . W i t t g e n s t e i n uosabiał d l a ń i m p e r i a l n e m i a s ­ to, w k t ó r y m bogactwo i s t a t u s p r z y d a w a ł y s z a c u n k u 1 otwierały drzwi i k t ó r e było w y d z i e l o n y m obszarem, gdzie brakowało miejsca dla zrodzonego z inflacji ubó­ stwa, a nazistów m o ż n a sobie było k u p o w a ć . P o p p e r dostrzegał odwrotną s t r o n ę całego t e g o świata, i to w ł a ś n i e n a k a z y w a ł o m u powściągliwość i p o p c h n ę ł o do emigracji. R i n g s t r a s s e była nie tylko drogą wiodącą do H 3 - ona t a k ż e ukształtowała ich życie.

15 Lampa lutownicza Jeśli nasza kultura ma przetrwać, [musimy] zerwać z przyzwyczajeniem rezygnowania z naszej niezależności wobec ludzi wielkich. Karl Popper

Bycie dobrym dla tego, kto cię nie lubi, wymaga nie tylko wielkiej dobroduszności, ale również dużo taktu.* Ludwig Wittgenstein

Niezależnie od tego, j a k i e społeczne i k u l t u r o w e różnice dzieliły W i t t g e n s t e i n a i P o p p e r a , j e d y n e podo­ b i e ń s t w o ich c h a r a k t e r ó w sprawiło, że p e ł n a furii k o n ­ frontacja w H3 była n i e u n i k n i o n a : p o t w o r n y sposób, w j a k i postępowali z l u d ź m i w trakcie dyskusji i sporów. Obaj drobnej postury, byli denerwująco i m p u l s y w n i , niezdolni do zawierania k o m p r o m i s ó w . Obaj terroryzo­ wali swe otoczenie, byli napastliwi, nietolerancyjni i z a p a t r z e n i w siebie - choć W i t t g e n s t e i n w rozmowie z N o r m a n e m M a l c o l m e m odmalował się znacznie łagod­ niej: „Ponieważ j e s t e m nieśmiały, nie lubię utarczek, zwłaszcza z l u d ź m i , k t ó r y c h darzę sympatią". Stosowaną przez P o p p e r a strategię prowadzenia sporu opisał B r y a n M a g e e . Z a m i a s t zyskiwać p r z e w a g ę dzięki w y c h w y t y w a n i u d r o b n y c h błędów, P o p p e r troskliwie utwierdzał p r z e c i w n i k a w j e g o stanowisku, b y p o t e m zniszczyć samą jego istotę. Podczas pierwszego spotkania

205

M a g e e był pod silnym w r a ż e n i e m „intelektualnej n a p a s ­ tliwości, z j a k ą się jeszcze nigdy dotychczas nie spot­ k a ł e m . Wszystko prowadziło do p r z e k r o c z e n i a granic n o r m a l n e j rozmowy [...] W p r a k t y c e oznaczało to pod­ porządkowywanie sobie ludzi. A w e n e r g i i i intensyw­ ności, k t ó r e cechowały t e wysiłki, k r y ł a się j a k a ś złość. To niesłabnące, przenikliwe, silne s k u p i e n i e przywiodło m i n a myśl l a m p ę lutowniczą". Chociaż j e d n ą z największych zasług P o p p e r à dla wiedzy było sformułowanie w n i o s k u , że aby teoria zyskała m i a n o n a u k o w e j , m u s i być p o d a t n a n a falsyfika­ cie, to n i g d y z radością nie aprobował zastosowania tej zasady do swoich w ł a s n y c h koncepcji. Powiadało się, że tytuł: „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie" powinien zostać p r z e m i a n o w a n y na: „O społeczeństwie o t w a r t y m - j e d e n z jego wrogów". Profesor J o h n W a t k i n s przyzna­ je, że P o p p e r był i n t e l e k t u a l n y m t y r a n e m : „W czasie s e m i n a r i ó w zdarzały się sławetne p r z y p a d k i , k i e d y k t o ś zgłaszał tytuł swej p r a c y w rodzaju «Co to j e s t X?». Wówczas P o p p e r przerywał: «Pytania rozpoczynające się od 'co' są a b s o l u t n i e niewłaściwe, zwodnicze»". W t e n sposób mówiący n i e posuwał się ani o k r o k dalej poza swój tytuł. P o d o b n y i n c y d e n t wydarzył się w r o k u 1969 n a s e m i n a r i u m w L o n d o n School of E c o n o m i c s , k i e d y j e d e n z d o k t o r a n t ó w profesora Watkinsa miał za z a d a n i e przedstawić zarys swojej pracy n a t e m a t „cech podsta­ wowych i d r u g o r z ę d n y c h " . Ledwo ó w m ł o d y człowiek rozpoczął swoje exposé, a P o p p e r j u ż m u przerwał i zaczął go besztać, sugerując, że a b s o l u t n i e nie zrozu­ miał p r o b l e m u , że n i e m a żadnych oryginalnych p o m y s ­ łów, że celuje j e d y n i e w subiektywistycznej psychologii i t a k dalej. „Nie ja j e d e n u z n a ł e m podejście P o p p e r à za obcesowe i niesprawiedliwe". W s p o m n i e n i e B e r n a r d a Levina, pisarza i dziennikarza oraz wielbiciela P o p p e r à , obejmujące czasy s p ę d z o n e

206

w L S E , zdecydowanie potwierdza t ę opinię: „ P e w n e g o d n i a j e d e n z k o l e g ó w - s t u d e n t ó w wyraził swój pogląd w niezbyt spójnej formie. M ę d r z e c zmarszczył b r e w i rzekł bez ogródek: «Nie r o z u m i e m , o czym p a n mówi». Mój nieszczęsny przyjaciel spłonął r u m i e ń c e m i po­ wtórzył swój k o m e n t a r z . «Aha», powiedział nauczyciel, «Tym r a z e m r o z u m i e m , co p a n m ó w i i u w a ż a m , że to n i e m a sensu»". Historie t e są p e ł n e s t u d e n t ó w , a n a w e t członków p u b l i c z n y c h audytoriów, k t ó r z y zadając pyta­ nie, ośmielili się n i e d o k ł a d n i e zacytować P o p p e r a , i zo­ stali p o d d a n i t o r t u r o m , b y wreszcie p r z y z n a ć się do b ł ę d u i przeprosić za j e g o popełnienie. „Teraz m o ż e m y zostać przyjaciółmi", rozpromieniał się P o p p e r . Według J o s e p h a Agassiego, „każdy j e g o w y k ł a d zaczynał się cudownie, a kończył żałośnie, ponieważ j a k i ś głupiec był arogancki i P o p p e r karcił go, a atmosfera gwałtownie się zmieniała ze skrajnie s y m p a t y c z n e j n a skrajnie napiętą". P o p p e r , p o d o b n i e j a k Wittgenstein, m i a ł s k ł o n n o ś ć do w z b u d z a n i a w s t u d e n t a c h poczucia własnej bezużyteczności. Lord Dahrendorf, u r o d z o n y w N i e m c z e c h socjolog i d a w n y d y r e k t o r L S E , p r z y p o m i n a sobie bry­ tyjskich s t u d e n t ó w , którzy przestawali chodzić n a wy­ k ł a d y P o p p e r a , ponieważ nie byli przyzwyczajeni do t a k i e g o t r a k t o w a n i a . P o p p e r zaś n i e widział powodu, aby n i e u p o k a r z a ć n a w e t swych a k a d e m i c k i c h kole­ gów. M a t e m a t y k Ivor G r a t t a n - G u i n n e s s chodził n a je­ go w y k ł a d y : Zupełnie szczerze uważam, że jego zachowanie było okrop­ ne. Onieśmielał studentów, ponieważ jego wiedza była tak bardzo rozległa, a on szafował nią szczodrze. To oczywiście sprawiało, że czułem się jeszcze głupszy, niż kiedy zaczynałem słuchać jego wykładów. A do tego sposób, w jaki miał zwyczaj obrażać własny personel w obecności takich studentów jak ja! Był tam sympatyczny

207

gość, John Wisdom [kuzyn swego imiennika z Cambridge], który interesował się psychoanalizą. Popper zwykł obrażać go przy studentach: „O, mamy tu kogoś, kto się zabawia freudyzmem!". Doprawdy, żeby ktoś tak wybitny mówił w ten sposób przy studentach!

Również jego asystenci nie byli n i e t y k a l n i i, t a k j a k n a p r z y k ł a d A r n e P e t e r s e n , k t ó r y pracował z P o p p e r e m w latach siedemdziesiątych, mogli się stać o b i e k t e m n a w e t publicznych połajanek. W t r a n s m i t o w a n y m przez telewizję wykładzie i n a u g u r a c y j n y m W i e d e ń s k i e g o In­ s t y t u t u L u d w i g a B o l t z m a n n a w r o k u 1985 P e t e r s e n wspomina: Podobnie jak inni zagraniczni członkowie Instytutu obec­ ni na seminarium, zostałem zaproszony przez Poppera do przedstawienia tez zawartych w jego inauguracyjnym odczycie, którego temat dotyczył Wahrheitstheońe, czyli teorii prawdy. Zdarzyło się, że podaną przeze mnie w sposób zaimprowizowany i trochę niefortunny tezę odczytał on jako odmianę jednego z twierdzeń, które w tym odczycie zamierzał zaatakować! Wystawiło mnie to, dosłownie w świetle reflektorów, na jego niszczący wywód.

D a h r e n d o r f był urzeczony wytrwałością P o p p e r a w p r o w a d z e n i u dyskusji: „Spacerował kołyszącym się k r o k i e m i w swój n i e p o w t a r z a l n y s p o s ó b dowodził, dowodził, dowodził i jeszcze raz dowodził. Był w i e l k i m i niespożytym miłośnikiem prowadzenia dysput". Ta szczególnego rodzaju stanowczość, n i e znosząca od­ stępstw, g ł u c h a była n a w e t n a uczucie litości. W liście d o lady T h a t c h e r , z w y r a z a m i współczucia z p o w o d u jej p r z y m u s o w e g o ustąpienia ze s t a n o w i s k a p r e m i e r a , Pop­ p e r n i e zdołał się p o w s t r z y m a ć p r z e d w y r a ż e n i e m swej d e z a p r o b a t y w o b e c p e w n y c h a s p e k t ó w jej polityki e d u ­ kacyjnej. (List pozostał w b r u d n o p i s i e ) . Nigdy n i e było m o w y o jakiejkolwiek kapitulacji P o p p e r a . S m a k tego odczuła filozof D o r o t h y E m m e t

208

przy okazji pierwszego z wielu ich s p o t k a ń - podczas j e g o p o b y t u w M a n c h e s t e r z e n a zjeździe Towarzystwa Arystotelesowskiego, kiedy to udzieliła m u noclegu. Zdarzyło się to w k r ó t c e p o przybyciu P o p p e r a z Nowej Zelandii oraz u k a z a n i u się j e g o Społeczeństwa otwar­ tego. Zapraszając go, sporo ryzykowała. W książce tej b o w i e m P o p p e r nie tylko oskarżył P l a t o n a o zasianie ziarna totalitaryzmu, ale twierdził również, że przeka­ zywanie s t u d e n t o m treści P a ń s t w a czyniło z n i c h „ma­ łych faszystów". E m m e t zaś napisała recenzję, w której broniła Platona, dodając, że j a k o s t u d e n t k a znajdowała się p o d w p ł y w e m t e g o filozofa, a ze swego doświad­ czenia m o ż e powiedzieć, że l e k t u r a j e g o dzieł wyzwalała w człowieku d u c h a otwartości i dociekliwości. Nie t a k i był j e d n a k wpływ P l a t o n a n a P o p p e r a . Kiedy tylko E m m e t m u się przedstawiła, przypuścił n a nią atak. Przerwał, aby zjeść z k o l e g a m i obiad, a n a s t ę p n i e , zaraz po powrocie do jej d o m u , podjął go n a nowo: „i n i e p r z e r w a n i e atakował m n i e , aż - około północy, k i e d y j u ż b y ł a m z m ę c z o n a - zaproponowałam, a b y ś m y udali się n a spoczynek. P o czym całkowicie zmienił swoje zachowanie. Powiedział: «Teraz, k i e d y j u ż to wszystko p a n i powiedziałem, poczułem się lepiej», i od tej chwili stał się d e l i k a t n y i wcale miły. T a k i też j u ż pozostał, ilekroć s p o t y k a ł a m go później". Kłopot polegał n a t y m , wyjaśniła m u E m m e t , że swoje wypowiedzi formułował w sposób skrajny. „Tak, wiem o tym", odpowiedział, „ale n a p r a w d ę nie jest to m o i m zamiarem". Kiedy dowiedzia­ ła się, że P o p p e r b a r d z o n i e d a w n o przyjechał do Anglii, ośmieliła się p o d s u n ą ć m u pewną r a d ę : „«Sądzę, że w Anglii p a ń s k a m e t o d a n i e zda e g z a m i n u . My t u j e s t e ś m y raczej za n i e d o m ó w i e n i e m niż za przesadą». O n zaś odparł: «Czy p a n i z a t e m rzeczywiście chce przez to powiedzieć, że m o ż e p o w i n i e n e m zrewidować swoje m e t o d y ? » . Nigdy j e d n a k tego n a p r a w d ę n i e uczynił".

209

Zważywszy j e g o s k ł o n n o ś ć do b e z p a r d o n o w e g o ata­ kowania, m o g ł o b y dziwić, że P o p p e r u t r z y m y w a ł przy sobie j a k i c h k o l w i e k przyjaciół - a j e d n a k ich miał. Poza h i s t o r y k i e m s z t u k i sir E r n s t e m G o m b r i c h e m istniała lista, którą się czyta niczym „Who's W h o " w n a u c e : sir J o h n Eccles, sir H e r m a n n Bondi, M a x P e r u t z , dr P e t e r Mitchell i sir P e t e r Medawar. Czterech z nich było l a u r e a t a m i N a g r o d y Nobla. J e d n a k ż e w p o r ó w n a n i u z t y m wykaz b y ł y c h przyjaciół j e s t wręcz nieskoń­ czony, a n a k a ż d y m z n i c h ciąży w i n a polegająca n a zgłoszeniu j a k i c h ś zastrzeżeń co do p e w n y c h a s p e k t ó w dzieła P o p p e r a , choć uwagi t e mogły b y ć b ł a h e lub m i e ć konstruktywny charakter. Bardzo niewielu odzyskało u t r a c o n e łaski; j e s t w ś r ó d n i c h a m e r y k a ń s k i filozof, autor kontrowersyjnej bio­ grafii Wittgensteina, William W a r r e n Bartley III. Naj­ p i e r w s t u d e n t , a później kolega, t r a k t o w a n y był przez P o p p e r a n i e m a l po ojcowsku, gdy t y m c z a s e m w lipcu 1965 r o k u wygłosił wykład, w k t ó r y m oskarżył P o p p e r a 0 d o g m a t y z m . Spodziewał się kłopotów, gdyż ostrzegł P o p p e r a , że m u się t e n w y k ł a d n i e spodoba, oraz uprzedził k o g o ś spośród a u d y t o r i u m , że p o wygłoszeniu p r z e z e ń tej prelekcji P o p p e r nie b ę d z i e chciał z n i m rozmawiać. Przysłuchując się wykładowi, P o p p e r „zupeł­ n i e n i e wiedział, co począć". N a t y c h m i a s t napisał do Bartleya: „Byłem ogłuszony, zdezorientowany i n i e m o g ł e m zrozumieć, czy to jawa, czy sen". Niemniej j e d n a k w t y m s a m y m liście zaproponował, aby przeszli n a d t y m i n c y d e n t e m do p o r z ą d k u i zapomnieli, że kiedykolwiek się wydarzył. M i m o to ich zerwanie trwało d w a n a ś c i e lat - i t y m r a z e m to n i e P o p p e r wyciągał r ę k ę do zgody. P ę k n i ę c i e zasklepiło się, k i e d y p e w i e n kalifornijski uzdrowiciel powiedział Bartleyowi, że o n 1 P o p p e r p o w i n n i się pojednać, co też uczynili. J e d n a k ogólna zasada brzmiała: k t o ś raz wydalony, banitą

210

pozostawał n a zawsze. Nie do p o m y ś l e n i a było n a w e t zawieszenie broni. P o s t r o n n y m obserwatorom odbierała m o w ę zajadłość kłótni i gwałtowność t y c h wykluczeń. J e d n y m z najgłośniejszych p r z y k ł a d ó w zarówno jed­ n e g o , j a k i d r u g i e g o było zerwanie z u r o d z o n y m n a Węgrzech d a w n y m u c z n i e m P o p p e r a , I m r e L a k a t o s e m . Zbrodnię swą popełnił on w artykule n a t e m a t t o m u P.A. Schilppa The Library of Living Philosophers („Bibliote­ k a współczesnych filozofów") poświęconego Popperowi: podał w wątpliwość k w e s t i e Popperowskiej linii rozgra­ n i c z e n i a m i ę d z y n a u k ą a n i e n a u k ą oraz j e g o d o m n i e ­ m a n e g o rozwiązania p r o b l e m u indukcji - poprzez falsyfikację. Było to r ó w n o z n a c z n e z z a k w e s t i o n o w a n i e m raison d'être P o p p e r a . J e g o praca równała się j e g o życiu i p o d o b n e wyzwania były n i e d o p u s z c z a l n e . Otoczenie P o p p e r a przywykło do j e g o gorzkich t y r a d n a t e m a t L a k a t o s a , k t ó r e wygłaszał jeszcze d ł u g o po śmierci Węgra. W Fallowfield, wiejskim d o m u P o p p e r a w hrabst­ wie B u c k i n g h a m , L a k a t o s i i n n i filozofowie n a u k i , którzy krytykowali P o p p e r a , tacy j a k P a u l F e y e r a b e n d i J o h n W a t k i n s , byli n a z y w a n i „ k l u b e m g n i a z d a os". I n n y dawny s t u d e n t przedzierzgnięty w kolegę, Joseph Agassi, popełnił p o d o b n y błąd, osobiście przedstawiając swe zastrzeżenia wobec a r t y k u ł u , k t ó r e g o a u t o r e m był P o p p e r . Przyjaźń skończyła się n a t y c h m i a s t , Agassi zaś został zaliczony do członków k l u b u gniazda os. Po latach Agassi próbował zawrzeć pokój. P o p p e r j e d n a k , j u ż po osiemdziesiątce, zdobył się wyłącznie n a jadowitą odpo­ wiedź - znów związaną z k r y t y k ą j e g o pracy: [...] po skandalicznej (gdyż personalnie napastliwej) re­ cenzji Objective Knowledge („Wiedzy obiektywnej"), (re­ cenzji napisanej, jak przyznajesz na jej wstępie, wyłącznie z akademickiego obowiązku) oraz po całej serii innych, niesprowokowanych prywatnych i publicznych ataków na mnie (na które nigdy nie odpowiadałem), jestem

211

zaskoczony, że miałeś odwagę napisać do mnie tamte dwa listy [...] w których oświadczyłeś mi, że zdajesz sobie doskonale sprawę, iż zawdzięczasz mi wszystko, zaprze­ czając jednocześnie, jakobyś kiedykolwiek mnie atako­ wał, nawet w owej recenzji. Jestem już bardzo starym człowiekiem, a wciąż jeszcze czuję silną potrzebę mówienia rzeczy, które według mnie są ważne (choć wiem, że jesteś przeciwnego zdania). Ponieważ mój czas jest bardzo ograniczony, nie życzę sobie kontynuowania tej korespondencji.

Zwolennicy P o p p e r a powiadają, że j e g o a k a d e m i c k i e a t a k i w y m i e r z o n e były w to, co nazywał pretensjonal­ nością - nie znosił ludzi, którzy próbowali m u za­ i m p o n o w a ć . J e g o napastliwość n i g d y nie objawiała się n a płaszczyźnie prywatnej - aczkolwiek dla tych, którzy byli jej o b i e k t e m , s a m o odróżnianie sfery prywatnej od a k a d e m i c k i e j mogłoby się zdawać zabiegiem a k a d e m i c ­ k i m . Trzeba też uczciwie przyznać, że niektórzy przeciw­ nicy P o p p e r a s a m i przodowali w g r u b i a ń s t w i e . Na p r z y k ł a d L a k a t o s parodiował w y k ł a d y P o p p e r a i dora­ dzał s t u d e n t o m , aby n a n i e n i e chodzili. Zdolność P o p p e r a do wchodzenia w konflikty, c z e m u towarzyszyły n a g ł e w y b u c h y straszliwej wściekłości, n i e ograniczała się j e d y n i e do sali seminaryjnej - ofiary trafiały się n a l o t n i s k a c h i w hotelach, k i e d y n i k t się niczego nie spodziewał. Owe erupcje były n a s t ę p n i e p r z e d m i o t e m równie e k s t r a w a g a n c k i e j skruchy. A r n e P e t e r s e n j e s t wyrozumiały: Uświadomiłem sobie, że te tak bardzo emocjonalne reakcje Poppera były oznakami jego zniecierpliwienia zwykłymi śmiertelnikami, łącznie z samym sobą, naszą gnuśnością i dogmatyzmem. Zobaczmy, co pisze w swojej autobiografii o tym, jak będąc młodym chłopcem, doznał rozczarowania osiągnięciami współczesnych mu filozo­ fów, jego mistrzów, w których pokładał tak wielkie nadzieje, podczas gdy oni w rzeczywistości nie rozwiązali

212

kwestii, które on sam uznawał za zaledwie podstawowe problemy filozoficzne i logiczne. Można ubolewać nad energią, z jaką to czynił, ale uważam, że miał całkowitą słuszność, czując zniecierpliwienie tym, co osiągnęła ludzkość. I choć Popper nigdy nie wprowadzał do swej filozofii emocji, to odgrywały one wielką rolę w jego własnym życiu, ważyły na decyzjach i jego stosunkach z ludźmi. Nie należy przy tym zapominać o jego błys­ kawicznym rozumowaniu intelektualnym i logicznym, które uczyniło go sławnym i wzbudzającym lęk. Był on Sokratesem naszych czasów.

Nie chodzi o to, że przejął sokratejską m e t o d ę n a u ­ czania przez proces p y t a ń i odpowiedzi. Aczkolwiek uwielbiał przebywać w otoczeniu s t u d e n t ó w , to j e d n a k wolał s a m o t n i e pracować w d o m u . Mówiono, że k i e d y k u p o w a ł swój pierwszy d o m w Wielkiej Brytanii, celowo wybrał miejsce w największej, n a j a k ą zezwalały przepi­ sy, odległości od U n i w e r s y t e t u L o n d y ń s k i e g o , to znaczy trzydziestu mil. W t e n sposób trafił do wsi o nazwie P e n n . Znalazł t a m d o m n a k o ń c u wyboistej uliczki, co miało odstraszać wszystkich z wyjątkiem najbardziej z d e t e r m i n o w a n y c h gości. (Po śmierci żony P o p p e r prze­ prowadził się do i n n e g o wiejskiego d o m u , w Kenley n a p o ł u d n i e od L o n d y n u , w bliskim sąsiedztwie rodziny j e g o osobistej a s y s t e n t k i , Melitty Mew). W P e n n H e n n i e stanowczo w y k l u c z y ł a wszyst­ ko, co przeszkadzało Karlowi w pracy: oczywiście żad­ nej telewizji, ale również po p e w n y m czasie - żadnej p r a s y codziennej, m i m o że rozwiązywanie krzyżówek w „Timesie" stanowiło j e d n ą z niewielu j e g o rozrywek. Gotowanie t a k ż e n i e wchodziło w grę; wszyscy, którzy t a m do nich zawędrowali - j e g o a s y s t e n c i oraz nieliczni przyjaciele i współpracownicy - n i e mogli liczyć n a wiele więcej niż n a h e r b a t ę z b i s k w i t a m i . P o d o b n o gotowanie jajka wywoływało w gospodarstwie d o m o w y m P o p p e r a niebywałe p o d n i e c e n i e . S t u d e n c i żartowali, że Karl

213

i H e n n i e są j e d y n y m i l u d ź m i n a świecie, k t ó r z y potrafią c u k i e r z a m i e n i a ć w białko. J e g o zdolność k o n c e n t r a c j i była f e n o m e n a l n a : J o h n W a t k i n s zachował w p a m i ę c i obraz P o p p e r a czytającego książkę l u b r ę k o p i s i wysysającego z tych t e k s t ó w s e n s . R ó w n i e n i e s a m o w i t a była szybkość, z j a k ą pracował. Ż a d n e w e e k e n d y n i e istniały: P o p p e r m ó g ł studiować, czytać i pisać przez trzysta sześćdziesiąt pięć d n i w roku, drążąc t e m a t aż do całkowitego j e g o zgłębienia. Nowo­ zelandzka historia pisania Społeczeństwa otwartego jawi się j a k o j e d n a m a r a t o ń s k a u d r ę k a . G d y H e n n i e przepi­ sywała n a m a s z y n i e kolejne wersje, z j e d n e j strony robiło się dziesięć, n a s t ę p n i e sto, wreszcie o s i e m s e t - był to wysiłek, k t ó r y omal n i e zabił ich obojga. „Pisałem tę książkę dwadzieścia dwa razy, wciąż stara­ jąc się uczynić ją bardziej przejrzystą i prostą, a moja żona przepisywała cały r ę k o p i s pięciokrotnie (na roz­ padającej się starej maszynie)". B r y a n M a g e e notuje, że n a w e t będąc w p o d e s z ł y m wieku, P o p p e r często praco­ wał przez całą noc, a r a n o do niego dzwonił - wyczer­ p a n y , ale ożywiony p o c z y n i o n y m p o s t ę p e m . Świadczyło to o zdumiewającym zaangażowaniu; A r n e P e t e r s e n uważał, że „to, co n a początku było z a m i ł o w a n i e m , przeistoczyło się w styl życia". J e d n a k równolegle d o Poppera-pracoholika, agresyw­ n e g o , dominującego, p e ł n e g o uraz, m ś c i w e g o i n i e u z n a jącego n a d sobą j a k i c h k o l w i e k a u t o r y t e t ó w - istniał też i n n y P o p p e r , P o p p e r , k t ó r y u t r z y m y w a ł , że j e s t naj­ szczęśliwszym z żyjących n a świecie filozofów. W przeciwieństwie d o Wittgensteina t e n i n n y P o p p e r reagował n a ludzi w sposób n o r m a l n y . Potrafił się d o s k o n a l e wczuwać w sytuację kobiet. M ę ż a t k i zawsze wiedziały, że ze swymi m a ł ż e ń s k i m i k ł o p o t a m i mogą się d o niego zwrócić o p o m o c . Potrafił być u o s o b i e n i e m współczucia, był tolerancyjny, a n a w e t r o m a n t y c z n y

214

- zdolny do s k o m p o n o w a n i a m u z y k i do słów wiersza dla przyjaciółki. W późniejszym okresie j e g o życia, jeśli ktoś zwrócił się do niego listownie z prośbą o osobistą poradę, P o p p e r zawsze zadawał sobie t r u d u d z i e l e n i a odpowie­ dzi - często obszernej. Poświęcał czas i u w a g ę n a przygotowanie referencji dla swoich s t u d e n t ó w , powta­ rzając j e , jeśli go o to prosili. Z p o m o c n i c z y m i pracowni­ k a m i n a u k o w y m i żył zgodnie, starając się upewnić, czy corocznie otrzymują od u n i w e r s y t e t u godziwe podwyżki u p o s a ż e ń , a t a k ż e pomagając im w znajdowaniu pracy, k i e d y odchodzili z uczelni. J a k k o l w i e k j e d n a k byłby s k o n c e n t r o w a n y n a swej pracy - t e n P o p p e r posiadał b a r d z o szerokie zaintereso­ w a n i a oraz wyrafinowany s m a k literacki i muzyczny. W literaturze najwyżej cenił angielską klasykę, a zwłasz­ cza książki J a n e A u s t e n i Anthony'ego Trollope'a. Czytał j e wciąż n a nowo, czytał też j e d n o c z e ś n i e z k a ż d y m , k o m u j e polecał, aby wraz z n i m dzielić przyjemność ich odkrywania. Tego drugiego P o p p e r a bawiło również przebywanie w towarzystwie; często w y b u c h a ł g r o m k i m ś m i e c h e m , słysząc p i k a n t n y dowcip. Jego n a j u l u b i e ń s z a a n e g d o t a dotyczyła członka P a r l a m e n t u o n a z w i s k u Paling (ang. „ogrodzenie" - przyp. tłum.), k t ó r y nazwał Churchilla „ p l u g a w y m p s e m " . Churchill wstał i odparł: „Czcigodny poseł będzie z a p e w n e wiedział, j a k p s y obchodzą się z ogrodzeniami". T e n ż e Popper, jeżeli miał okazję, z a p o m i n a ł o s k r o m ­ ności swego odżywiania się, gustując zwłaszcza w potra­ w a c h k u c h n i w i e d e ń s k i e j . Zajadał się cielęcą wątróbką, p r z y s m a ż a n y m i z i e m n i a k a m i , k n e d l a m i z s e r e m , plac­ k a m i z j a b ł k i e m , s ł o d k i m o m l e t e m z r o d z y n k a m i zwa­ n y m K a i s e r s c h m a r r n oraz w i e d e ń s k ą specjalnością - czekoladowym t o r t e m Sachera. G d y b y mógł, żywiłby się wyłącznie szwajcarską czekoladą. P r z y p o m i n a ł się t u

215

p r a w d o p o d o b n i e j e g o okres młodzieńczy, k t ó r e g o został pozbawiony. J e d n a k przy H e n n i e P o p p e r n i e m i a ł częstych okazji do u l e g a n i a t a k i m słabościom. Nie była ona zainteresowana ani j e d z e n i e m , ani życiem towarzys­ k i m . Niektórzy usprawiedliwiali i wybaczali m u jego t r u d n ą osobowość - j a k o s k u t e k przywiązania do żony, której wieczna nostalgia za W i e d n i e m przekształciła się w depresję, z g o r z k n i e n i e i s k ł o n n o ś ć do złośliwości, w h i p o c h o n d r i ę i dobrowolną izolację. Aż się prosi, aby u z n a ć , że surowość życia i wyizolowanie, j a k i e stały się u d z i a ł e m P o p p e r a , miały związek z s a m o o g r a n i c z a n i e m się uwielbianej przez niego żony. Wydaje się, że w dzie­ ciństwie n i e zaznał on czułości, gdyż w j e g o rodzinie dominował m o d e l oschłych k o n t a k t ó w n a m i a r ę doros­ łych; zwierzył się k i e d y ś k t ó r e m u ś z przyjaciół, że j e g o m a t k a n i g d y go n i e pocałowała - oraz że on s a m n i g d y n i e pocałował w u s t a swej żony, z którą n i e sypiał w j e d n y m łóżku. P o śmierci H e n n i e w 1985 r o k u P o p p e r niewątpliwie odzyskał p e w n ą swobodę: bardziej sobie folgował, po­ święcał czas n a rozrywkę, wydawał więcej pieniędzy, żył n a wyższym poziomie; pochłaniał go zbiór a n t y k ­ w a r y c z n y c h książek - zasadniczy zrąb j e g o biblioteki w a r t był w s u m i e pół miliona funtów. P o p p e r zyskał również, dzięki wzajemnej adopcji, nową rodzinę, k i e d y przeprowadził się w sąsiedztwo pochodzącej z Bawarii Melitty Mew, k t ó r a go polubiła; wybawiła go też z k o m ­ p l e k s u związanego z j e g o w y g l ą d e m . Jeździł n a wakacje z nią, jej m ę ż e m R a y m o n d e m i ich s y n e m , u z n a w a n y za d z i a d k a rodziny, i j a d a ł sznycle p o w i e d e ń s k u i lody pistacjowe, odwiedzając p o n o w n i e miejsca swego dzie­ ciństwa, k t ó r e zostało gwałtownie p r z e r w a n e przez wojnę i inflację.

16 Biedny bogaty chłopczyk ... ponieważ jako rodzeństwo bardzo często porozumiewaliśmy się ze sobą za pomocą porównań, powiedziałam mu przy okazji długiej rozmowy: kiedy wyobrażam go sobie z jego wyszkolonym filozoficznie umysłem jako nauczyciela szkoły podstawowej, odnoszę wrażenie, że ktoś chciał użyć precyzyjnego narzędzia, aby otworzyć skrzynię. Ludwig odpowiedział mi na to porównaniem, od którego zaniemówiłam. Powiedział mianowicie: „Przypominasz mi człowieka, który wygląda przez zamknięte okno i nie umie sobie wytłumaczyć dziwnych ruchów jakiegoś przechodnia; nie wie bowiem, że na dworze szaleje wichura i że ten człowiek być może z trudem utrzymuje się na nogach". Wtedy zrozumiałam, w jakim stanie umysłu on się znajdował* Hermine Wittgenstein

Pod koniec tej tyrady [Wittgenstein] mówił szybciej i głośniej, a kiedy wypowiedział ostatnie słowa, wyglądało to tak, jak gdyby dokonał coup de grace wobec jakiegoś straszliwego

zwierza.

Theodore Redpath Jeśli P o p p e r pozostawał wyraźnie l u d z k i p o m i m o a g r e s y w n e g o sposobu p r o w a d z e n i a d e b a t i rozstrzy­ g a n i a n i e p o r o z u m i e ń , t o s t o s u n k i W i t t g e n s t e i n a z in­ n y m i l u d ź m i c h a r a k t e r y z o w a ł a j a k a ś nierzeczywistość, a n a w e t obcość. „Niezwykła b e z p o ś r e d n i o ś ć podejścia

217

[Wittgensteina], pozbawionego jakiejkolwiek eeremonialności, to było to, co odbierało ludziom odwagę" - t a k i osąd o Wittgensteinie w y d a ł a p i s a r k a Iris Mur­ doch. „Z większością ludzi obcujemy w e d ł u g u s t a l o n e ­ go s c h e m a t u , k t ó r y przewiduje p e w n ą konwencję pro­ w a d z e n i a z n i m i rozmowy i t a k dalej. Nie dochodzi do otwartego zderzenia osobowości. T y m c z a s e m Wittgen­ stein z r e g u ł y n a r z u c a ł tę konfrontację w e wszystkich swych m i ę d z y l u d z k i c h k o n t a k t a c h " . Osobiście M u r d o c h miała z W i t t g e n s t e i n e m niewielką styczność, spotykając się z n i m j e d y n i e przelotnie. W s p o m i n a j e d n a k , j a k m i m o to głęboki wywarł on n a nią wpływ, ujawniający się w jej powieściach. Biograf Murdoch, P e t e r Conradi, wskazuje n a wyczuwalną obec­ ność Wittgensteina w powieści Under the Net („W sieci"). B o h a t e r i n n e j , Bruno's Dream („Sen B r u n o n a " ) , Nigel, cytuje filozofa. „Wittgenstein" j e s t p i e r w s z y m słowem powieści Nuns and Soldiers („Rycerze i zakonnice"). Guy, bohater, k t ó r y j e wypowiedział, m ó w i dalej: „To był j e g o wieszczy głos. Czuliśmy, że to m u s i być praw­ da". W Philosopher's Pupil („Uczeń filozofa") znajduje­ m y taką c h a r a k t e r y s t y k ę Wittgensteina: „Prosta klarow­ ność, pozornie t a k bliska, a do k o ń c a n i e u c h w y t n a . Łaknął myśli, k t ó r e b y były spokojne i zastygłe w bez­ r u c h u [...] Krystaliczna prawda, a n i e w e z b r a n a powódź odrażających półprawd". M u r d o c h przyjechała do C a m b r i d g e w p a ź d z i e r n i k u 1947 roku, j a k o p r a c o w n i k naukowo-badawczy w dzie­ dzinie filozofii w N e w n h a m , mając nadzieję, że w j a k i ś sposób z e t k n i e się z W i t t g e n s t e i n e m , gdy t y m c z a s e m dowiedziała się, że pod k o n i e c lata zrezygnował o n z k a t e d r y filozofii. Spotykała się głównie z jego zwo­ l e n n i k a m i ; i to w ł a ś n i e j e g o wpływ, j a k i u n i c h za­ obserwowała, m u s i a ł doprowadzić a u t o r k ę k o m e d i i obyczajowych d o p r z e k o n a n i a , że w W i t t g e n s t e i n i e

218

było coś d e m o n i c z n e g o , do n a z w a n i a go „człowiekiem złym", a t a k ż e do zwątpienia w j e g o m o r a l n ą świa­ d o m o ś ć , k i e d y powiedziała, że on j e d y n i e „przeżywał sen o religii". Gardząc zawodowymi filozofami, W i t t g e n s t e i n fawo­ ryzował swych s t u d e n t ó w porzucających t ę dziedzinę. Zdolności s t u d e n t a n i e miały dla niego ż a d n e g o znacze­ nia - j e d n e m u ze swych najbłyskotliwszych uczniów, Yorickowi Smythiesowi, doradził podjęcie pracy fizycz­ nej, m i m o że S m y t h i e s cierpiał n a t a k i e zakłócenia koordynacji ruchów, że z trudnością zawiązywał sobie sznurowadła. P r a c a rąk, mówił m u W i t t g e n s t e i n , dobrze robi n a mózg. Rodzice S m y t h i e s a , a t a k ż e i n n e g o z j e g o uczniów, k t ó r y odszedł do pracy w fabrycznym warsz­ tacie, F r a n c i s a S k i n n e r a , mogli z p o w o d z e n i e m nazwać W i t t g e n s t e i n a szkodliwym g e n i u s z e m za to, że ich w y b i t n i e zdolnych synów skłonił do p o r z u c e n i a uczelni. J a k i e było podłoże jego dominacji n a d przyjaciółmi i s t u d e n t a m i ? Odkrywczo wejrzał w t ę s p r a w ę n a s t ę p c a W i t t g e n s t e i n a n a s t a n o w i s k u profesora filozofii, G.H. v o n Wright: „Na k a ż d y m , k t o się z n i m zetknął, spotka­ n i e to musiało wywrzeć silne wrażenie. Niektórzy byli z d e g u s t o w a n i ; większość - zjednana l u b zachwycona. M o ż n a b y powiedzieć, że Wittgenstein u n i k a ł nawiązy­ w a n i a znajomości, ale pragnął i poszukiwał przyjaźni. Przyjacielem bywał n i e z r ó w n a n y m , ale wymagającym". Von Wright wyjaśnił też j e d n o z n a c z n i e , j a k b a r d z o wymagająca mogła b y ć przyjaźń Wittgensteina, k i e d y opisał proces niewiele różniący się od p r a n i a mózgów czy też, w istocie, od zaczątków k u l t u . „Każda rozmowa z Wittgensteinem przypominała przeżywanie sądnego dnia. To było coś strasznego. Należało w s z y s t k o n a nowo rozkopywać, kwestionować, a n a s t ę p n i e p o d d a w a ć p r ó b i e prawdziwości. Dotyczyło to nie tylko filozofii, ale całego życia".

219

Żyjący jeszcze naoczni świadkowie konfrontacji w H3 wspominają zakłopotanie i lęk, j a k i e odczuwali podczas swych k o n t a k t ó w z W i t t g e n s t e i n e m - dotyczy to n a w e t t a k bliskich j e g o przyjaciół j a k P e t e r Geach. Długie i i n t e l e k t u a l n i e wyczerpujące s p a c e r y p o okolicach C a m b r i d g e w p a m i ę c i G e a c h a jawią się „raczej j a k o p r a c a niż przyjemność". W i t t g e n s t e i n był „ o k r u t n i e nietolerancyjny wobec każdej uwagi, którą u z n a ł za ckliwą czy pretensjonalną". S t e p h e n T o u l m i n uczęszczał dwa razy w t y g o d n i u n a s e m i n a r i u m Wittgensteina: „Musieliśmy go porażać naszą niedopuszczalną głupotą. Mówił n a m p r o s t o w oczy, że j e s t e ś m y tępi". W s e m i n a r i a c h uczestniczył również sir J o h n Vinelott, i wyniósł s t a m t ą d n i e o d p a r t e uczucie, że przebywał w obecności c h a r y z m a t y c z n e g o wieszcza: „Robił o n w r a ż e n i e człowieka, k t ó r e g o życie pochłaniała pasja dociekania, odkrywania, drążenia i n t e l e k t u a l n y c h wy­ k o p a l i s k i który wiódł głęboko uczciwy i prosty żywot. Był on człowiekiem t r u d n y m , p o n i e w a ż j e g o uczciwość i b e z p o ś r e d n i o ś ć wielu ludziom przeszkadzała". Wywie­ rał t a k ż e w r a ż e n i e czysto fizyczne: „Mocno cofnięte, w y d a t n e , w s p a n i a ł e czoło, przeszywający wzrok, a p r z e ­ d e w s z y s t k i m , k i e d y s k u p i o n y w s t a w a ł podczas roz­ m o w y [...] pojawiające się n a j e g o czole zmarszczki zatroskania, t a k liczne, że tworzyły n i e m a l szachownicę. Nigdy wcześniej n i e widziałem takiej twarzy j a k ta". W relacjach W i t t g e n s t e i n a z i n n y m i l u d ź m i najwyraź­ niej przejawiającą się cechą była wola, a b y m i e ć domi­ nujący, jeśli n i e wyłączny, głos. Leavis doszedł d o w n i o s k u , że „w d y s k u s j a c h z W i t t g e n s t e i n e m rolę wio­ dącą odgrywał Wittgenstein". Było to t a k dobrze z n a n e , że wystarczy t e n j e d e n przykład. A pamiętając o ciężkiej próbie, j a k ą D o r o t h y E m m e t przeszła z P o p p e r e m , b ą d ź m y sprawiedliwi i zrelacjonujmy jej przeżycie zwią­ z a n e z W i t t g e n s t e i n e m , k t ó r e g o s p o t k a ł a tylko raz,

220

podczas II wojny światowej. Przybyła z M a n c h e s t e r u , gdzie pracowała j a k o nauczycielka, aby wygłosić odczyt w oddziale Brytyjskiego I n s t y t u t u Filozofii w Newcastle. Mająca ją gościć n a u k o w i e c - b i o c h e m i k w d a ł a się w roz­ m o w ę z p e w n y m sanitariuszem, k t ó r y przyszedł p o j a k i ś e l e m e n t wyposażenia, a odkrywszy j e g o zaintere­ sowania filozofią, zaprosiła go również n a odczyt. P o przyjeździe E m m e t usłyszała wiadomość: „Powiedziała mi: «Mam nadzieję, że n i e m a s z nic przeciwko t e m u , żeby przyszedł Wittgenstein». «Jak to?», k r z y k n ę ł a m . Wygłosiłam odczyt, a k i e d y miało dojść do dyskusji, on k o m p l e t n i e go zignorował i rozmowa skupiła się wyłącz­ nie n a n i m . B y ł a m zachwycona, widząc Wittgensteina w działaniu, nie przejęłam się więc t y m , że mój odczyt został zlekceważony". Czy to tylko zwyczajna arogancja dawała się wyczuć przy pierwszym s p o t k a n i u z W i t t g e n s t e i n e m ? Leavis uważał, że nie: zachowanie W i t t g e n s t e i n a było raczej „przejawem zasadniczej cechy, której n i e m o ż n a zbyt długo posiadać nieświadomie - cechy właściwej geniu­ szowi, a mianowicie zdolności do t a k wielkiej k o n c e n t ­ racji, że robiło to wrażenie obojętności wobec otoczenia". Niemniej j e d n a k szczypta krytycyzmu kryła się w stwier­ dzeniu, że „kiedy j u ż spór się rozpoczął, Wittgenstein przejmował całkowitą kontrolę, i n n y m wypowiedziom zostawiając niewiele szans - jeżeli n i e były o n e for­ m u ł o w a n e (rzecz m a ł o p r a w d o p o d o b n a ) w sposób sta­ nowczy, nieustępliwy i żywiołowy". P o p p e r a dr Leavis oczywiście nie znał. Sposób, w j a k i Wittgenstein prowadził d y s k u s j ę , w ro­ k u 1930 został p r z e d s t a w i o n y satyrycznie w Epistole na temat etycznych i estetycznych przekonań Herr Ludwiga Wittgensteina (doktora filozofii), skierowanej do Wielce Wielmożnego Richarda Braithwaite'a, magistra nauk humanistycznych (adiunkta King's College), p o e m a c i e

221

o p u b l i k o w a n y m przez wychodzący w C a m b r i d g e awan­ gardowy m a g a z y n „The V e n t u r e " , a u t o r s t w a inteligent­ n e g o s t u d e n t a J u l i a n a Bella: W każdym on towarzystwie przytłacza nas wrzaskiem, Przerywa nam w pół zdania, by wystękać własne; Wszystkiemu też zaprzecza, oschły, zły i głośny, Tak pewny swoich racji - dumny z tej pewności...

Bell, k t ó r y zginął l a t e m 1937 r o k u , prowadząc sanitar­ k ę podczas h i s z p a ń s k i e j wojny d o m o w e j , był s y n e m m a l a r k i V a n e s s y Bell, s i o s t r z e ń c e m Virginii Woolf i w n u k i e m sir Leslie S t e p h e n a . I n n y m i słowy, j e g o p r z e z n a c z e n i e m było zostać s t u d e n t e m w King's Col­ lege, członkiem G r u p y B l o o m s b e r y oraz Apostołem. To w ł a ś n i e n a z e b r a n i u Apostołów zobaczył on Wittgens t e i n a w akcji. Kiedy przygotowywał się do p i s a n i a p r a c y d o k t o r s k i e j , pomyślał o z a p r o p o n o w a n i u angiel­ skiej i W i t t g e n s t e i n a j a k o jej t e m a t u ; odwiódł go j e d n a k od t e g o Moore. P o d w z g l ę d e m politycznym należał zdecydowanie d o uniwersyteckiej lewicy, a przez k r ó t k i czas był k o c h a n k i e m A n t h o n y ' e g o B l u n t a , późniejszego radzieckiego szpiega. Blunt, j a k się zdaje, poczuł do W i t t g e n s t e i n a głęboką n i e c h ę ć i m ó g ł z p o w o d z e n i e m n a k ł o n i ć Bella do n a p i s a n i a tego p o e m a t u . W „The V e n t u r e " , p r z e s y c o n y m a r o m a t e m epoki, roiło się od nazwisk, k t ó r e w przyszłości miały się stać sławne. M a g a z y n wydawali Michael R e d g r a v e i A n t h o n y B l u n t , a jego artykuły poświęcone były d o k o n a n i o m konstelacji przyszłych w y b i t n y c h poetów, pisarzy i k r y t y k ó w - m i ę ­ dzy i n n y m i Louisa MacNeice'a, C l e m e n c e ' a D a n e ' a , Malcolma Lowry'ego, J o h n a L e h m a n n a i Williama E m p sona. T e n n u m e r , piąty z kolei, rozszedł się w ciągu t r z e c h t y g o d n i - t r u d n o powiedzieć, czy ze względu n a p o e m a t Bella, aczkolwiek F a n i a Pascal w s p o m i n a , że k i e d y się ukazał, „najbardziej życzliwi ludzie śmiali się

222

z przyjemnością; dzięki n i e m u znalaziy ujście nagro­ m a d z o n e napięcie, n i e c h ę ć , a n a w e t lęk". Epistola j e s t d ł u g a - liczy trzysta cztery linijki - i w a r t a bliższego przyjrzenia się ze względu n a p r z e d s t a w i o n y w niej obraz W i t t g e n s t e i n a w k r ó t c e po j e g o powrocie do Cam­ b r i d g e , n a s z k i c o w a n y przez kogoś, k t o bynajmniej nie był j e g o wielbicielem, ale k t o - choć t y l k o j a k o „ m a r n y J o n a s z " - postanowił Przeciwstawić się wreszcie wielkiej morskiej bestii, Która głębią swej wiedzy, logiką, wymową Metafizyki ziemię zatapia jałową.

Autor odnotowuje wpływ W i t t g e n s t e i n a n a Liberalne zasady i zdrowy rozsądek, Które dla szkoły w Cambridge zawsze były rządem. Lecz nikt chyba nie widział, aby jakaś sprawa Powstrzymała Ludwiga przed zmienieniem prawa.

W i t t g e n s t e i n m a w sobie również coś z człowieka, k t ó r y wie wszystko, i to działa n a n e r w y autorowi p o e m a t u . W j e g o t e k ś c i e powraca ciągle słowo „wszech­ wiedza", t a k j a k w poniższym fragmencie: Obdarzony wszechwiedzą, z wysokiej swej wieży Obserwuje Wszechświat, co u stóp mu leży; Zbłąkanych elektronów kluczenie odwieczne Odczytuje tak łatwo jak na chronometrze... Wszechwiedzący Ludwig; mógłby mi być panem, Lecz Bogiem on Wszechmocnym, czy też jest Szatanem?

J e d n a k s e d n e m p o e m a t u j e s t i n n a s t r o n a osobowości W i t t g e n s t e i n a . J a k o raj tolerancyjnego dialogu, gdzie spory łagodzi się dzięki s u b t e l n e m u o p e r o w a n i u ironią (jeśli n a w e t c z a s e m zjadliwą), C a m b r i d g e mogło n i e aprobować zawrzaskiwania i n n y c h , roszczenia sobie p r e t e n s j i do w s z e c h w i e d z y czy n i e p o h a m o w a n y c h ata­ k ó w n a od d a w n a u s t a l o n e poglądy, choć w s z y s t k o to

223

n i e było t a m czymś zupełnie n i e z n a n y m . Niewykluczo­ ne, że stanowiska profesorskie czy kierowanie k a t e d r ą bywały w k o ń c u o d b i e r a n e j a k o wyraz d e z a p r o b a t y dla danej osoby. T u w s z a k ż e przedział j e s t o wiele głębszy. Wittgenstein to m i s t y k , którego ascetyzm odcina go od zwyczajnych przyjemności życia - to ktoś, k t o poszukuje tajemniczego źródła mądrości o świecie: ...z własnego życia wiedząc o tym, co istnieje Poza wszelką wiedzą i wszelkim znaczeniem.

N a s t ę p n i e autor zamieszcza apostrofę skierowaną do Braithwaite'a, aby t e n wyjaśnił, dlaczego wszyscy po­ w i n n i iść za W i t t g e n s t e i n e m : Ach, czemuż to, Ryszardzie, wiedząc, że na darmo, Mamy tropić ułudę wbrew naszym męczarniom. Kiedy tak łatwo można w świecie ludzkich zmysłów Znaleźć otchłań rozkoszy ciała i umysłu. Współczuję Ludwigowi, choć z nim jestem w sporze. Skąd zaś jego poglądy - każdy dostrzec może; Toż z życia eremity, co się chce oddalić Od tych ziemskich rozkoszy, tak każdemu znanych.

Oto ta n i e d o s i ę ż n a cecha, pozostająca poza codzien­ n y m , społecznym doświadczeniem. G d y b y chodziło o życie człowieka głęboko religijnego czy filantropa, to owa „świętość" m o g ł a b y robić w r a ż e n i e . Ż a d e n j e d n a k święty n i e postępował w t a k b r u t a l n y sposób ze swymi bliźnimi. W sierpniu 1925 r o k u J.M. K e y n e s , wraz ze swą nowo poślubioną żoną Lydią Lopokova, bawił podczas dwu­ tygodniowej podróży poślubnej w h r a b s t w i e Sussex, k i e d y W i t t g e n s t e i n złożył i m k r ó t k ą wizytę. Biograf Keynesa, R o b e r t Skidelsky, plotkuje: „Lydia, bez wąt­ pienia w p o g o d n y m nastroju, zagadała d o Wittgensteina: «Ach, j a k i e p i ę k n e drzewo». W i t t g e n s t e i n przeszył ją w z r o k i e m i odparł: «Co p a n i m a n a myśli?». Lydia

224

w y b u c h n ę ł a płaczem". J a k b y dla d o p e ł n i e n i a krzywdy swej oblubienicy, K e y n e s finansował jeszcze podróż Wittgensteina. Lydia wszakże n i e była j e d y n ą ofiarą Ludwiga. Wcześniej, tuż p o powrocie ze S t a n ó w Zjed­ noczonych, Wittgenstein poznał J o a n Bevan, żonę swego ostatniego lekarza. J o a n zauważyła: „Jakież miał p a n szczęście, że był w Ameryce", aby w odpowiedzi usły­ szeć: „A co p a n i r o z u m i e przez szczęście?". Nie był to zwykły b r a k m a n i e r czy niefortunny, n i e z r ę c z n y s t y l / b y c i a . Wittgenstein n i e znał świata u k ł a d n y c h konwersacji i towarzyskich p o g a d u s z e k . 0 w s z y s t k i m decydowała u niego j a s n o ś ć znaczeń, do której zmierzał najprostszą drogą - n i e w a ż n e w j a k i sposób. Kiedy j e g o nauczycielka rosyjskiego F a n i a Pascal przyznała m u się do p o p e ł n i e n i a jakiejś gafy, L u d w i g rozważył to i stwierdził po p r o s t u : „No tak, n i e j e s t p a n i zbyt bystra". A k i e d y W i t t g e n s t e i n za­ pragnął, opowiada Fania, abyś zaczął robić coś i n n e g o , niż właśnie robisz, s k u t e k był deprymujący. „Wycza­ rowywał twój obraz j a k o kogoś lepszego, osłabiając twoją p e w n o ś ć siebie". I poczucie to zaczynało ofiarę prześladować: „Co też b y W i t t g e n s t e i n pomyślał o t y m , co robię, czy o t y m , co mówię?". J e d n a k ż e ci, k t ó r y c h w t e n sposób d e n e r w o w a ł czy zbijał z t r o p u , dostrzegali, że t e kąśliwe u w a g i rodziły się z o d m i e n n o ś c i i in­ tegralności j e g o w i d z e n i a świata, co było j a s n ą stroną j e g o wad. N i e m n i e j j e d n a k F a n i a poczuła się zraniona, 1 bolało ją to jeszcze kilka lat później, k i e d y Witt­ g e n s t e i n obcesowo powiedział j e j , że wygłoszenie przez nią w R o b o t n i c z y m Towarzystwie O ś w i a t o w y m cyklu odczytów n a t e m a t bieżących w y d a r z e ń byłoby czymś złym i szkodliwym. „Jeśli m a się n a u w a d z e całość c h a r a k t e r u Wittgensteina, to stronniczy k r y t y c y z m wo­ b e c niego m o ż e wyglądać n a p r a w i e n i e złośliwości, j a j e d n a k n i g d y n i e u m i a ł a m patrzeć n a j e g o zdolność

225

w y s z u k i w a n i a słabych stron ludzkiej istoty i u d e r z a n i a w nią - j a k o wyłącznie n a słabostkę. Świadomość, że był on człowiekiem n i e s k a z i t e l n y m i czystym, nie zmie­ n i a mojego odczucia".

P o d o b n i e j a k P o p p e r , którego j e d n a z sióstr popełniła samobójstwo, a wujowie n i e rozmawiali z j e g o ojcem, W i t t g e n s t e i n również wzrastał w rodzinie niewolnej od t a k i c h problemów. J e g o ojciec b y n a j m n i e j n i e zabiegał o s y m p a t y c z n y w i z e r u n e k i wobec swych dzieci bywał t y r a n e m , zwłaszcza w s t o s u n k u do synów, choć i córkom n i e szczędził ciętych u w a g oraz a r b i t r a l n y c h decyzji. W obecności swej córki H e l e n ę mówił o niej „ta p a s k u d a " . Wszyscy żyli w s t r a c h u p r z e d ojcem, pozostając j e d n o c z e ś n i e pod j e g o u r o k i e m . T r z e c h spośród braci W i t t g e n s t e i n a popełniło samo­ bójstwa: dwaj, H a n s i Rudolf, j a k o młodzieńcy, zna­ lazłszy się p o d n i e u b ł a g a n ą presją ojca, k t ó r y ich z m u ­ szał do p o r z u c e n i a k a r i e r y muzycznej i pójścia w j e g o ślady, czyli zajęcia się p r o w a d z e n i e m interesów. Trzeci, K u r t , zastrzelił się p o d k o n i e c I w o j n y światowej, k i e d y n i e m ó g ł pogodzić się z f a k t e m , że podlegli m u ludzie odmówili w y r u s z e n i a p o d j e g o d o w ó d z t w e m d o walki i poddali się nieprzyjacielowi. R o d z i n a Witt­ g e n s t e i n a ze strony m a t k i miała b o g a t e tradycje woj­ skowe, co sprawiło, że K u r t nie potrafił przejść d o p o r z ą d k u n a d c z y n e m swych żołnierzy. Trzeba j e d n a k p a m i ę t a ć , że była to e p o k a samozniszczenia. „Wszędzie ludzie czują się coraz bardziej z n u ż e n i b r z e m i e n i e m życia", głosił w k o ń c u dziewiętnastego" w i e k u a r t y k u ł w „ C o n t e m p o r a r y Review", a i n n i europejscy dzien­ n i k a r z e utrzymywali, że w żadnej i n n e j epoce samo­ bójstwa n i e były t a k b a r d z o rozpowszechnione - stało się to n i e m a l rodzajem e p i d e m i i . Wśród czynników,

226

k t ó r e winiono za t ę sytuację, w y m i e n i a n o dezintegrację społeczeństwa, e m a n c y p a c j ę j e d n o s t k i , biedę, a t a k ż e w p ł y w n i e k t ó r y c h filozofów, m i ę d z y i n n y m i S c h o p e n ­ hauera i Kierkegaarda. Choć ubóstwo n i g d y n i e stanowiło d l a ń p r o b l e m u , to s a m W i t t g e n s t e i n również był t y p e m samobójcy - peł­ n y m niepokoju, u d r ę c z o n y m obsesją poczucia swej własnej grzeszności. W roku 1913 David P i n s e n t zano­ tował wypowiedziane d o ń słowa Wittgensteina: „że c h y b a przez całe jego życie nie było dnia, w k t ó r y m co j a k i ś czas n i e pomyślałby o samobójstwie j a k o o j e d n y m z możliwych rozwiązań". W roku 1919 Wittgenstein pisał do P a u l a E n g e l m a n n a : „O t y m , j a k b a r d z o n i s k o się stoczyłem, n i e c h cię p r z e k o n a fakt, że przy k i l k u okazjach r o z m y ś l a ł e m o o d e b r a n i u sobie życia. Nie z rozpaczy n a d własną marnością, ale z powodów czysto zewnętrznych". P o d o b n i e j a k P o p p e r , również Wittgenstein potrzebo­ wał samotności. Miał zwyczaj zaszywania się w z i m n y c h i odległych z a k ą t k a c h E u r o p y - w zachodniej Irlandii, w Islandii czy Norwegii, gdzie w r o k u 1913 własnoręcz­ nie zbudował d r e w n i a n y dom. „Zaklina się, że wszystko, co najlepsze, stworzył wyłącznie n a obczyźnie [...] Ogro­ m n a t r u d n o ś ć związana ze szczególnym c h a r a k t e r e m j e g o pracy polega n a t y m , że - jeśli ostatecznie n i e posadowi całego f u n d a m e n t u logiki - j e g o dzieło będzie dla świata przedstawiało niewielką wartość... T a k więc za m n i e j więcej dziesięć d n i wyrusza do Norwegii", notuje w swym d z i e n n i k u P i n s e n t . Najlepszą część swego dzieła stworzył Wittgenstein w samotności. Ale przecież nie m ó g ł zakręcić k r a n u z k o n c e p c j a m i bez w z g l ę d u n a to, gdzie się znajdował. Powiadano, że to raczej filozofia przychodziła do niego niż n a odwrót. Z wielkimi oporami decydował się n a chwile odprężenia. Z o g r o m n y m z a p a m i ę t a n i e m chodził

227

do k i n a n a m u s i c a l e i w e s t e r n y , siadając j a k najbliżej e k r a n u , oraz czytał a m e r y k a ń s k i e m a g a z y n y detek­ tywistyczne. Ale t e g o rodzaju l i t e r a t u r a n i e była tą, j a k ą rzeczywiście lubił. Czytał s y s t e m a t y c z n i e Sterne'a, Di­ c k e n s a , Tołstoja, Dostojewskiego i Gottfrieda Kellera. Uwielbiał Agatę Christie, a t a k ż e P.G. Wodehouse'a, k t ó r e g o opowiadanie Honeysuckle Cottage („Domek z kapryfolium") uważał za wyjątkowo z a b a w n e . W swej bibliotece miał Wyznania św. A u g u s t y n a , a t a k ż e pozy­ cje Williama J a m e s a . Mógł d y s k u t o w a ć o Kierkegaardzie i k a r d y n a l e N e w m a n i e , znał Moliera, Eliota i Rilkego, a The Chemical History of a Canale {Dzieje świecy, P r ó s z y ń s k i i S-ka, 1997) F a r a d a y a polecał j a k o p r z y k ł a d świetnej popularyzacji n a u k i . J a k wyjaśnił to E n g e l m a n n , „[Wittgensteinl n a p r a w d ę bawił się p r z y czytaniu d o b r y c h opowiadań detektywistycznych, a za s t r a t ę czasu uważał l e k t u r ę m i e r n y c h filozoficznych rozważań". W filmach i powieściach k r y m i n a l n y c h W i t t g e n s t e i n a pociągał przypuszczalnie b r a k j a k i c h k o l w i e k pretensji i n t e l e k t u a l n y c h . Czujemy j e d n a k p e w n e w z r u s z e n i e , widząc, j a k j e d e n z najbardziej ścisłych i wymagających u m y s ł ó w chłonie przygody M a k s a Latina, p r y w a t n e g o d e t e k t y w a z Los Angeles, twardziela, k t ó r y prowadzi k r u c j a t ę przeciw siłom zła. Twórcą L a t i n a był N o r b e r t Davis, wzięty, choć d r u g o r z ę d n y , pisarz z detektywis­ tycznej szkoły H a m m e t t a - C h a n d l e r a , j e d e n z u l u b i e ń ­ ców Wittgensteina. Moralnej wrażliwości L a t i n a n i e m o ż n a niczego zarzucić - choć t e n za wszelką c e n ę stara się to u k r y ć p o d grubą w a r s t w ą c y n i z m u , k i e d y załatwia i n t e r e s y ze swymi k l i e n t a m i i policją w gabine­ cie p a r n e j i zatłoczonej restauracji, u ż y w a n y m p r z e z e ń j a k o biuro. (W rzeczywistości j e s t jej właścicielem). Jeśli j e d n a k zachodzi potrzeba - a zachodzi często - Latin n i e obawia się sięgnąć p o p r z e m o c .

228

Przypadł ku niej z kocią zwinnością i uderzył. Jego pięść nie przewędrowała więcej niż sześć cali, lądując z ostrym plaśnięciem tuż pod zawiasem jej szczęki poniżej ucha. Teresa Mayan zawirowała z wdzięcznym szelestem jed­ wabiu, runęła na dywan i potoczyła się po podłodze. Leżała tam bez ruchu, twarzą do dołu. Latin natychmiast opadł na jedno kolano i rękę, niczym futbolista gotów do szarży...

J e s t to pisarstwo sprowadzone do m i n i m u m , t a k j a k niezwykle funkcjonalna a r c h i t e k t u r a d o m u p r z y K u n d m a n n g a s s e , w k t ó r e g o budowie dla siostry M a r g a r e t e Wittgenstein miał swój udział; być może więc ta oszczęd­ ność słowa była p o w o d e m , dla k t ó r e g o N o r b e r t Davis ze s w y m t y p e m detektywa-twardziela t a k silnie do niego przemówił.

K l u c z e m d o z r o z u m i e n i a tego, co kierowało Wittgens t e i n e m , jest p o s t r z e g a n i e go j a k o pochłoniętego bez reszty pasją do ścisłości w e w s z y s t k i c h sprawach: coś było albo d o k ł a d n e , albo nie, a jeśli n i e , to było w sensie d o s ł o w n y m zbyt b o l e s n e do zniesienia. Leavis z p r z e k ą s e m opisuje Wittgensteina szperającego, bez z a p y t a n i a o zgodę, w jego gramofonowych płytach, i wreszcie puszczającego sobie Wielką symfonię C-dur Schuberta.

Gdy tylko rozległy się dźwięki muzyki, podniósł ramię adaptera, zmienił szybkość obrotów i z powrotem opuścił igłę na płytę. Powtarzał to kilka razy, aż wreszcie był zadowolony. W tym spektaklu Wittgensteina cha­ rakterystyczna była nie jego absolutna pewność siebie, z jaką ignorował naszą, moją i żony, wyczuwalną obec­ ność, ale subtelna precyzja, z jaką ten manewr wykonywał. Był on w istocie człowiekiem gruntownej i wysokiej kultury, której składnikiem była wielka

229

muzykalność; a posiadając słuch absolutny, oceniał i działał błyskawicznie, słuchając początkowych taktów.

Ż a d n e g o t a m p y t a n i a gospodarzy o zgodę - właściwy ton m u s i a ł być dobrany. A że n i e był to zwykły p r z y p a d e k w y m a g a ń s ł u c h u absolutnego, lecz wyraz czegoś, co tkwiło w n i m o wiele głębiej, świadczy i n n e w s p o m n i e n i e o L u d w i g u , prze­ k a z a n e przez j e g o siostrę H e r m i n e , n a t e m a t udziału b r a t a w b u d o w i e ostentacyjnie m o d e r n i s t y c z n e g o d o m u p r z y K u n d m a n n g a s s e w 1926 roku. Twórcą projektu był przyjaciel Ludwiga, a r c h i t e k t P a u l E n g e l m a n n , u c z e ń Adolfa Loosa. J a k a dokładnie była rola L u d w i g a w opra­ cowaniu kształtu architektonicznego b u d y n k u , jest sprawą dyskusyjną, n i e m a j e d n a k wątpliwości co do j e g o wpływu n a szczegóły: drzwi, futryny i k l a m k i o k i e n n e , p r o s t o k ą t n e kaloryfery t a k s y m e t r y c z n e , że m o g ł y b y służyć j a k o plinty e l e m e n t ó w architektonicz­ nych, wysokość sufitów. Nie m o ż e też b y ć ż a d n y c h wątpliwości co do ostatecznego w y n i k u : triumfu ogólnej koncepcji - k o n s e k w e n t n e j w swej prostocie i zrów­ noważonej, zawsze przemyślanej i pełnej w d z i ę k u , czys­ tej h a r m o n i i . Ale żeby to osiągnąć, rzemieślnicy i b u d o ­ wniczowie m u s i e l i przejść koszmar. „Wciąż m i się wydaje, że słyszę ślusarza, który zapytał go w związku z dziurką od klucza. «Niech p a n powie, p a n i e inżynierze, czy n a p r a w d ę j e d e n m i l i m e t r m a dla p a n a t a k i e znacze­ nie?», i jeszcze z a n i m wypowiedział z d a n i e do końca, rozległo się e n e r g i c z n e «Tak!», a m ę ż c z y z n a omal się n i e przestraszył".* N a szczęście pieniądze nie stanowiły najmniejszej przeszkody. Aby kaloryfery w y k o n a ć z precyzją, k t ó r a stanowiła tajemnicę ich p i ę k n a , t r z e b a j e było wraz z p o d p ó r k a m i odlewać za granicą - z a k ł a d y austriackie n i e potrafiły t e m u sprostać. S t w a r z a n e przez Wittgen-

230

s t e i n a p r o b l e m y w związku z dokładnością w y m i a r ó w drzwi i futryn o k i e n n y c h doprowadziły budowniczego do z a ł a m a n i a i a t a k u spazmów. A k i e d y j u ż u k o ń ­ czony d o m czekał n a wysprzątanie, L u d w i g „kazał p o d n i e ś ć plafon swojego przypominającego halę po­ mieszczenia o trzy c e n t y m e t r y [...] j e g o odczucie było całkowicie słuszne, i t e m u odczuciu należało się pod­ porządkować".* „ P a n inżynier" wynalazł również farbę do m a l o w a n i a ścian - w y m i e s z a n ą tak, aby u z y s k a ć specjalną t e k s t u r ę powierzchni, ciepłą i połyskliwą, p r z y ich złamanej bieli. Drzwi oraz r a m y o k i e n n e p o m a l o w a n e zostały n a ciemną, zbliżoną n i e m a l do czerni zieleń, podłogi zaś w y k o n a n e z czarno-zielonego m a r m u r u . Większość po­ dwójnych o k i e n miała z a m o n t o w a n e m i ę d z y szybami żaluzje, n a piętrze j e d n a k w głównych pokojach od sufitu do samej podłogi zwisały przezroczyste zasłony, dzięki c z e m u w i d o c z n e były o k i e n n e r a m y i k l a m k i . Meble pochodziły ze wspaniałej, należącej do M a r g a r e t e kolekcji francuskich sprzętów z epoki. W Culture and Value („Kultura i wartość") Wittgenstein zauważa: „Mój d o m dla Gretel j e s t p r o d u k t e m nadzwyczaj s u b t e l n e g o słuchu, dobrych m a n i e r , w y r a z e m wielkiego zrozumie­ nia (dla k u l t u r y itd.)".* W t y m s a m y m d u c h u Wittgenstein zmienił proporcje swych okien w WhewelTs Court za pomocą czarnych p a s k ó w papieru. A za jeszcze j e d e n przykład potwier­ dzający jego potrzebę osiągania dokładności niech po­ służy sposób przygotowywania przezeń leków w Guy's Hospital, kiedy pracował t a m j a k o p o m o c n i k aptekarza w okresie II wojny światowej. Dla oddziału dermatologii miał za zadanie sporządzać m a ś ć Lassara. Siostra od­ działowa stwierdziła, że dotychczas n i k t jeszcze nie wytwarzał leku t a k wysokiej jakości. Odnosiło się to do wszystkich jego, nawet najbardziej przypadkowych

231

z a d a ń . J o h n S t o n b o r o u g h , siedząc w a u t o b u s i e t u ż za swym w u j e m , obserwował go, j a k t e n p o m a g a ł j a k i e ­ m u ś staruszkowi zakładać plecak, i był p e ł e n podziwu dla nieustępliwości, z jaką W i t t g e n s t e i n dążył do u m o ­ cowania k a ż d e g o r z e m y k a w e w ł a ś c i w y m miejscu. Najstarsza siostra Wittgensteina, H e r m i n e , k t ó r a dla swego „małego L u k i e g o " była j a k m a t k a , uważała, że p o s i a d a on u m y s ł zdolny do trafiania w s a m o s e d n o rzeczy, „do w y c h w y t y w a n i a w t e n s a m sposób istoty n a t u r y u t w o r u m u z y c z n e g o czy rzeźby, książki, osoby, a n a w e t kobiecej s u k n i " . Kiedy p a n i B e v a n otrzymała zaproszenie n a przyjęcie w y d a w a n e w Trinity College n a cześć króla J e r z e g o VI i królowej Elżbiety, W i t t g e n s t e i n skrzywił się n a w i d o k płaszcza, w k t ó r y m zaproszona miała się t a m u d a ć , chwycił nożyce i odciął od niego dwa guziki. P o tej operacji, opowiada siostra, płaszcz n a b r a ł 0 wiele e l e g a n t s z e g o wyglądu. H e r m i n e zauważyła, że jej b r a t cierpiał n a „niemal patologiczne p r z y g n ę b i e n i e " w k a ż d y m niesprzyjającym m u otoczeniu. Wszystkie t e idiosynkrazje mogły przyjaciół i kolegów, s t u d e n t ó w i zaproszonych wykładowców, b u d o w n i c z y c h 1 r z e m i e ś l n i k ó w co najwyżej d e n e r w o w a ć czy niepokoić - były ceną, którą należy zapłacić za obcowanie z t a k g ł ę b o k i m myślicielem. Można to było u z n a w a ć za dzie­ c i n a d ę ze w z g l ę d u n a jego egoizm i b r a k towarzyskiego obycia. Wittgenstein wykazywał poczucie h u m o r u o nie­ co dziecięcym zabarwieniu dzięki s k ł o n n o ś c i do figlów. Miał też swój u l u b i o n y dowcip. Oto świeżo opierzone pisklę opuszcza gniazdo, aby spróbować s a m o d z i e l n e g o lotu. P o powrocie stwierdza, że w gnieździe n a j e g o miejscu leży p o m a r a ń c z a . „Co ty tutaj robisz?", p y t a ją pisklę. „Ma-me-laid" odpowiada p o m a r a ń c z a (nieprze­ t ł u m a c z a l n a gra słów: mar-me-lade [„dżem p o m a r a ń ­ czowy"] i ma-me-laid [„mama-mnie-położyła"] - przyp. tłum.).

232

J e d n a k poza t y m , co Iris M u r d o c h określiła j a k o zdolność Wittgensteina do bezpośredniego, pozbawio­ n e g o „ceremonialności" podejścia do ludzi w połączeniu z pasją do dokładności i dziecięcą figlarnością - było jeszcze coś więcej. W wielu w s p o m n i e n i a c h o Wittgensteinie raz po raz pojawia się j e g o m o c w z b u d z a n i a lęku, zarówno u przyjaciela, j a k u wroga. Von Wright uważa, że „większość spośród tych, którzy go kochali i cieszyli się j e g o przyjaźnią, również odczuwała p r z e d n i m strach". Nawet J o a n Bevan, k t ó r a opiekowała się n i m w jej w ł a s n y m d o m u , k i e d y u m i e r a ł n a r a k a prostaty, „bała się go przez cały czas". Nie chodziło t u bynajmniej o zwyczajny lęk przed, n a przykład, wda­ n i e m się z n i m w spór, który jego przeciwnikowi groził starciem w proch. To był strach p r z e d przemocą. Z d a r z e n i e z a n o t o w a n e przez N o r m a n a Malcolma wią­ zało się z odczytem wygłoszonym w 1939 r o k u przez G.E. Moore'a w Klubie N a u k Moralnych. W wykładzie t y m Moore podjął p r ó b ę dowiedzenia, iż k t o ś i n n y m o ż e po n i m poznać, że doznaje on n a p r z y k ł a d uczucia bólu - pogląd, k t ó r e m u Wittgenstein zdecydowanie się prze­ ciwstawiał, uznając go raczej za pozbawiony znaczenia niż za nieprawdopodobny. Wittgenstein nie był w Klubie obecny, ale usłyszawszy o odczycie, w e d ł u g Malcolma, „zareagował n i c z y m r u m a k bojowy". Poszedł do miesz­ k a n i a Moore'a. W obecności Malcolma, v o n Wrighta i i n n y c h osób Moore ponownie odczytał wykład. „Witt­ g e n s t e i n zaatakował n a t y c h m i a s t . Nigdy p r z e d t e m nie widziałem go aż t a k p o d n i e c o n e g o podczas dyskusji. Był p e ł e n żaru, mówił w a r t k o i z wielką mocą". J e g o w y s t ę p nie był po p r o s t u wstrząsający - on „przerażał". Siłę t ę s a m Malcolm odczuł n a własnej skórze w r o k u 1949, k i e d y Wittgenstein odwiedził go w Cornellu. Był t a m też O.K. B o u w s m a , k t ó r y po raz pierwszy z e t k n ą ł się z W i t t g e n s t e i n e m , dostrzegając w n i m

233

„interesującego człowieka o p r z y s t ę p n y m i przyjaznym sposobie bycia". J e d n a k dwa d n i później, w czasie dys­ kusji, ujrzał inną stronę Ludwiga: „W j e g o postaci j e s t wystarczająco d u ż o napięcia i niecierpliwości, by przera­ żać ludzi, a wytworzyła się sytuacja, że k i e d y N o r m a n z a g m a t w a ł się w swej wypowiedzi i coraz bardziej ją przedłużał [...] W i t t g e n s t e i n był bliski w y b u c h u " . Czasem gwałtowna reakcja p r z e k r a c z a ł a granice in­ t e l e k t u a l n e g o zacietrzewienia, prowadząc do złowrogie­ go potrząsania laską - albo p o g r z e b a c z e m . W r o k u 1937, po j e d n e j ze swych ucieczek do Norwegii, Wittgenstein był zakłopotany zmianą, j a k a zaszła w j e g o przyjaznych s t o s u n k a c h z sąsiadką A n n ą R ę b n i . „Uparta, starszawa n o r w e s k a farmerka", j a k określił ją R a y M o n k , stała się w o b e c Wittgensteina c h ł o d n a i z d y s t a n s o w a n a . M o n k poprosił ją w k o ń c u o wyjaśnienie i, j a k zanotował, otrzymał odpowiedź, której b y się n i g d y n i e spodziewał: „On pogroził jej laską". J e d n a k - j a k dalej wyjaśniał - był to „nawyk polegający n a t y m , że jeśli się k o g o ś b a r d z o lubi i pozostaje z n i m w d o b r y c h s t o s u n k a c h , to będąc w żartobliwym nastroju, w p o d o b n y sposób m o ż n a go k l e p n ą ć w r a m i ę , pogrozić pięścią l u b laską. J e s t to coś w rodzaju k a r e s u " („... mit der Faust oder dem Stock zu drohen. Es ist eine Art der Liebkosung"). W e d ł u g świadectwa uczniów szkoły podstawowej, w której uczył Wittgenstein, niewiele m u trzeba było, a b y ich walić p o głowach i u s z a c h - c z a s e m do krwi. S z t u r c h a n i e c w y m i e r z o n y w uczniowską głowę pojawia się, j a k o j e d n a z osobliwości, w w y z n a n i a c h Wittgen­ steina z lat trzydziestych. Wracając do H 3 - współczes­ n y m ś w i a d k i e m zabawiania się przez W i t t g e n s t e i n a pogrzebaczami był Noel A n n a n , k t ó r y przymierzał się d o objęcia stanowiska r e k t o r a K i n g ' s College, a później m i a ł o t r z y m a ć fotel w Izbie Lordów. A n n a n był histo­ r y k i e m , j e d n a k p r a w d o p o d o b n i e w t y m okresie uczest-

234

niczył w s p o t k a n i u K N M w r a z z z a p r o s z o n y m p r e l e g e n ­ t e m J.L. A u s t i n e m , p r o f e s o r e m filozofii lingwistycznej O k s f o r d u , k t ó r e g o z n a ł z K w a t e r y Głównej

generała

E i s e n h o w e r a z c z a s ó w wojny. W pewnej chwili Richard Braithwaite coś powiedział, a ja zauważyłem, że Wittgenstein schylił się do kominka, podniósł pogrzebacz i bardzo mocno go uchwycił. Rzekł: „BRAITHWAITE, PAN SIĘ MYLI", a całe otoczenie zastygło w napięciu. Nie groził Braithwaite'owi, ale pa­ miętam to wydarzenie ze względu na tamto, którym Wittgenstein zasłynął [...] W czasach węglowych palenisk pogrzebacze zawsze znajdowały się gdzieś pod ręką. Było więc rzeczą zupełnie naturalną schylić się i chwycić coś, dzięki czemu można wyrazić swą złość. B y ć m o ż e - n a t u r a l n ą dla W i t t g e n s t e i n a . F r i e d r i c h v o n H a y e k widział W i t t g e n s t e i n a w akcji z p o g r z e b a c z e m w H 3 n a z e b r a n i u K l u b u , do k t ó r e g o przywiódł go n a początku lat czterdziestych Braithwaite: Nagle Wittgenstein zerwał się na równe nogi - z po­ grzebaczem w ręce, w najwyższym stopniu oburzony - i przystąpił do zademonstrowania za pomocą tego instrumentu, jak omawiana „kwestia" jest w istocie prosta i oczywista. Widok tego niepohamowanego czło­ wieka na środku pokoju, wywijającego pogrzebaczem, był z pewnością niepokojący i miało się ochotę uciec w jakiś bezpieczny kąt. Szczerze mówiąc, odniosłem wówczas wrażenie, że on oszalał. I s t n i e j e j e s z c z e i n n y d o w ó d g w a ł t o w n o ś c i Wittgensteina, p o c h o d z ą c y z j e g o w ł a s n y c h p i s m : Kiedy jestem z jakiegoś powodu wściekły, walę czasem laską w ziemię albo w drzewo itd., ale wcale nie uważam, że ziemia jest winna albo że walenie cośkolwiek pomoże. Wyładowuję swoją złość. I taki charakter mają wszystkie zwyczaje [...] Ważne jest podobieństwo tego aktu do aktu chłosty, ale niczego więcej prócz owego podobieństwa nie da się stwierdzić.*

235

Dla Wittgensteina to tylko p o d o b i e ń s t w o do a k t u chłosty. Co j e d n a k mówi o t y m d r u g a strona? W Nieustannych poszukiwaniach P o p p e r s k ł a n i a się k u obró­ ceniu w żart tego w y m a c h i w a n i a pogrzebaczem. Zro­ z u m i a ł e jest, że naoczni świadkowie czują silną n i e c h ę ć do oskarżenia wielkiego filozofa o a k t przemocy. F a k t e m j e s t j e d n a k , że podając przykład zasady m o r a l n e j , Pop­ p e r użył czasownika „grozić": „Nie grozić pogrzebaczami zaproszonym prelegentom". Dokładność wyrażenia „grozić z a p r o s z o n y m p r e l e g e n t o m " j e s t j e d y n ą rzeczą, co do której zgodni są wszyscy świadkowie tej wypo­ wiedzi. I zarówno jego wybór zasady, j a k użyty bez n a m y s ł u czasownik „grozić", n a w e t w formie żartu, wskazują zdecydowanie n a to, co w t y m czasie P o p p e r odczuwał i j a k b a r d z o osobiste stało się dla niego to starcie. Pogrzebacz był wystarczająco rzeczywisty. Wy­ daje się, że w odbiorze P o p p e r a w r ó w n y m stopniu oczywista była groźba.

17 Trajektorie sukcesu Miał w sobie dumę Lucyfera. Russell o Wittgensteinie Uważam, że odniesienie sukcesu w życiu to kwestia szczęścia. Niewiele on ma wspólnego z zasługami, a we wszystkich dziedzinach życia było wielu ludzi wielkich zasług, którzy sukcesu nie odnieśli. Karl Popper Kogo m ó g ł P o p p e r m i e ć n a myśli, pisząc t e słowa w latach siedemdziesiątych? Jeśli m i ę d z y d r o g a m i życiowymi W i t t g e n s t e i n a i Popp e r a istniała j a k a ś zasadnicza różnica, to była nią trajektoria ich karier. Stanowi ona kolejny t r o p prowa­ dzący do konfrontacji, j a k a m i ę d z y n i m i nastąpiła, i do rozstrzygnięcia, czy P o p p e r zinterpretował ją niewłaś­ ciwie. M i m o całej swej k a p r y ś n e j osobowości, k t ó r a sprawiała, że był on t a k t r u d n y m kolegą, Wittgenstein zawsze znajdował źródła poparcia w C a m b r i d g e , podczas g d y P o p p e r przez wiele lat uważał się za wyeliminowa­ n e g o z a k a d e m i c k i e g o świata. J e g o nieszczęście polega­ ło n a t y m , że najbardziej twórczy o k r e s swego życia spędził w cieniu Wittgensteina. Stosunki Wittgensteina z personelem akademickim m o ż n a b y d o s k o n a l e określić j a k o połączenie miłości z nienawiścią: C a m b r i d g e było n i m oczarowane, on zaś

237

zaledwie tolerował t e n szacowny u n i w e r s y t e t , n a w e t niezależnie od tego, że miał t a m s p o r a d y c z n i e powracać - aż do śmierci w 1951 roku. Właściwie od chwili swego niezapowiedzianego przy­ bycia p o d drzwi B e r t r a n d a R u s s e l l a w 1911 r o k u uzna­ w a n y był za wyjątkowo u t a l e n t o w a n e g o i stał się naj­ modniejszą postacią t o w a r z y s k ą i i n t e l e k t u a l n ą środowiska C a m b r i d g e . W r o k u 1912, p o p r o t e s t a c h Russella, W i t t g e n s t e i n został przyjęty do Apostołów, ci zaś - wedle o k r e ś l e n i a j e d n e j z pierwszych socj a l i s t e k B e a t r i c e W e b b - istnieli dla tych, „którzy p r a g n ę l i nawiązać z n a k o m i t e s t o s u n k i w g r a n i c a c h wąskiego k r ę g u elity". Russell przewidywał, że wywoła to n i e s m a k Wittgensteina. W t a m t y m czasie Aposto­ łowie z d o m i n o w a n i byli przez h o m o s e k s u a l n ą G r u p ę B l o o m s b u r y - M a y n a r d a K e y n e s a , L y t t o n a Stracheya, R u p e r t a Brooke'a. Russella o s k a r ż o n o o chęć zatrzy­ m a n i a przystojnego a u s t r i a c k i e g o g e n i u s z a dla siebie. W Wittgensteinie wszakże, zgodnie z p r z y p u s z c z e n i e m Russella, odrazę wzbudził afektowany i p e ł e n samo­ uwielbienia ton, j a k i dominował w s p o t k a n i a c h Apo­ stołów. Wycofał się więc, ale z u p e ł n i e n i e s p o d z i e w a n i e - co świadczy o j e g o wielkiej atrakcyjności w śro­ d o w i s k u - został w y b r a n y p o n o w n i e w r o k u 1929, p o powrocie do C a m b r i d g e z Wiednia. G o s p o d a r z e m obiadu w y d a n e g o n a cześć W i t t g e n s t e i n a był K e y n e s , a d r u g i m z a p r o s z o n y m gościem - A n t h o n y Blunt. W j a k i m s t o p n i u s e k s u a l n a ambiwalencja Wittgen­ steina miała w p ł y w n a niezwykłą w i e l k o d u s z n o ś ć oka­ zywaną m u przez Apostołów, m o ż n a się tylko d o m y ś l a ć ; p o d o b n i e k o n t r o w e r s y j n a j e s t s k a l a j e g o aktywności j a k o h o m o s e k s u a l i s t y . J e s t p e w n e , że wielu m ł o d y c h ludzi budziło w n i m silne uczucia. Młodzieńcy ci, j a k n a p r z y k ł a d David P i n s e n t i F r a n c i s S k i n n e r , przeważnie odznaczali się n a u k o w ą błyskotliwością, byli niedojrzali

238

pod w z g l ę d e m p s y c h i c z n y m i niepełnosprawni fizycz­ nie. Nie m a też wątpliwości, że dla Wittgensteina źród­ ł e m u d r ę k i były zarówno te uczucia, j a k pytania o istotę miłości. Zdarzało się, że ci, którzy budzili jego namięt­ ność - j a k n a p r z y k ł a d robotnik Roy Foureacre, którego Wittgenstein poznał w Guy's Hospital - byli zupełnie n i e ś w i a d o m i j e g o zaangażowania w związku z ich oso­ b a m i . Zwolennicy Wittgensteina z furią zaatakowali biografa filozofa, Williama W a r r e n a Bartleya III, który przedstawił W i t t g e n s t e i n a odbywającego h o m o s e k s u a l ­ n e schadzki w L a s k u W i e d e ń s k i m . Ponieważ j e d n a k t a k w p r z y p a d k u Wittgensteina, j a k i P o p p e r a orientacja s e k s u a l n a nie m a nic wspólnego z naszą opowieścią, sprawę t ę odłóżmy n a bok. W r o k u 1929 Wittgenstein przedstawił s k r o m n y , zło­ żony z d w u d z i e s t u tysięcy słów, Tractatus Logico-Philosophicus j a k o swoją pracę doktorską. J e d e n z jego egzaminatorów, G.E. Moore, napisał p o d o b n o n a for­ m u l a r z u kwalifikacyjnym do stopnia d o k t o r a filozofii: „W m o i m osobistym odczuciu rozprawa p a n a Wittgensteina jest dziełem geniuszu; jakkolwiek b y j e d n a k było, to z pewnością odpowiada ona poziomowi w y m a g a n e m u w C a m b r i d g e do u z y s k a n i a stopnia d o k t o r a filozofii". P o dziesięciu latach, kiedy Moore przeszedł n a e m e r y ­ t u r ę , n a w e t wykładowcy, którzy się n i e zgadzali z uję­ ciem Wittgensteina, czuli, że powierzenie m u k a t e d r y było j e d y n y m możliwym rozwiązaniem. Zaszczyt t e n p r z y p a d ł m u w udziale m i m o tego, że n i g d y n i e opublikował innej poważniejszej pracy z dzie­ dziny filozofii. W ciągu całego swego życia Wittgenstein wydał zaledwie dwa i n n e dzieła: szeroko wykorzystywany słownik j ę z y k a n i e m i e c k i e g o dla dzieci w w i e k u szkol­ n y m oraz skrypt odczytu planowanego n a spotkanie pod wspólnym p a t r o n a t e m czasopisma filozoficznego „Mind" i Towarzystwa Arystotelesowskiego. (Ostatecznie, k u

239

w i e l k i e m u zaskoczeniu a u d y t o r i u m , mówił n a i n n y te­ mat). Wypełniające dziś półki k s i ę g a r ń i bibliotek liczne t o m y , opatrzone n a z w i s k i e m Wittgensteina, zostały zre­ d a g o w a n e p o ś m i e r t n i e z j e g o n o t a t e k . W swej książce pt. Frege: The Philosophy of Mathematics („Frege: Filo­ zofia matematyki") Michael D u m m e t t zamieszcza gorzki k o m e n t a r z n a t e m a t w s p ó ł c z e s n e g o zwyczaju oceniania p r a c y n a u k o w e j w e d ł u g w s k a ź n i k a liczby opublikowa­ nych słów w ciągu roku: „Wittgenstein [...] bez wątpienia n i e wytrzymałby t a k i e g o s y s t e m u " . M i m o to, i m i m o że j e g o koledzy p o fachu n i g d y n i e kwestionowali j e g o geniuszu, oryginalności i niezwykłej głębi u m y s ł u , to w chwili śmierci W i t t g e n s t e i n poza k r ę g a m i filozoficznymi pozostawał n i e z n a n y . Nie do­ czekał się od Korony ż a d n e g o o d z n a c z e n i a czy tytułu; n i e był z a p r a s z a n y n a s p o t k a n i a z z a g r a n i c z n y m i dyg­ nitarzami; nie wygłaszał ż a d n y c h istotnych przemówień; n i e odbywały się ż a d n e uroczystości czy z g r o m a d z e n i a n a j e g o cześć - i j e s t n i e p r a w d o p o d o b n e , aby zechciał n a coś p o d o b n e g o przystać. P o r ó w n a j m y to z sytuacją P o p p e r a . T e n pisał i p u b ­ likował w wielkiej obfitości. P o j e g o śmierci w brytyj­ skiej prasie ukazało się mnóstwo artykułów składających hołd j e g o pamięci. Warto też zauważyć, że w i n n y c h częściach E u r o p y w i a d o m o ś c i tej n a d a n o jeszcze więk­ sze znaczenie - n a p r z y k ł a d j e d n a z czołowych gazet szwajcarskich poświęciła pięć stron n a p r z e d s t a w i e n i e życiorysu i d o k o n a ń zmarłego. W istocie przez całe życie był bardziej czczony za granicą niż w kraju - n a g r a d z a n y i h o n o r o w a n y w całej E u r o p i e , a t a k ż e w A m e r y c e i Japonii. Do chwili śmierci P o p p e r zgroma­ dził dwadzieścia d o k t o r a t ó w h o n o r i s causa. W i t t g e n s t e i n wywierał wpływ n a filozofów i artystów; P o p p e r - n a p r a k t y c z n y świat b i z n e s u , politykę i n a u k ę . L a u r e a t N a g r o d y Nobla w dziedzinie m e d y c y n y sir

240

P e t e r M e d a w a r określił go j a k o „niezrównanego, naj­ w s p a n i a l s z e g o filozofa n a u k i wszech czasów". Milioner w ę g i e r s k i e g o pochodzenia George Soros, były s t u d e n t P o p p e r a , tyle inspiracji zaczerpnął od swego nauczyciela, że utworzonej przez siebie fundacji dla uczczenia m i s t r z a n a d a ł n a z w ę F u n d a c j i Społeczeń­ stwa Otwartego. Soros dorobił się m i l i o n ó w n a r y n k u akcji, inwestując w e d ł u g w y t y c z n y c h P o p p e r o w s k i c h . P o p p e r uważał, że teorie n a u k o w e g o d n e m i a n a naj­ mocniejszych to t e , k t ó r e wychodzą zwycięsko z naj­ surowszych p r ó b . Soros zastosował t ę z a s a d ę n a Wall Street. W t e n sposób zbił fortunę, inwestując w kalifor­ nijski fundusz u b e z p i e c z e ń h i p o t e c z n y c h , k t ó r y c h c e n y s p a d ł y podczas zapaści n a r y n k u m i e s z k a n i o w y m ; fakt, że przetrwały o n e recesję, rozumował Soros, był nie­ z b i t y m d o w o d e m n a to, że spółka j e s t zasadniczo zdro­ wa. F u n d a c j a Społeczeństwa Otwartego była Popperowską teorią wprowadzoną w życie, poddającą próbie transformującą m o c , j a k a t k w i w idei otwartości. F u n ­ dacja dostarczała p i e n i ę d z y n a książki i stypendia, fotokopiarki i faksy, organizowanie towarzystw dys­ k u s y j n y c h i konferencji, słowem wszystkiego, co ułat­ wiało i w z m a g a ł o w y m i a n ę idei. J a k o źródło finan­ sowania fundacja ta stała się w E u r o p i e Wschodniej t a k w a ż n a , że m o ż n a b y ją bez p r z e s a d y u z n a ć za czynnik, k t ó r y przyspieszył u p a d e k k o m u n i z m u . Socjaldemo­ k r a t y c z n y k a n c l e r z N i e m i e c H e l m u t S c h m i d t napisał p r z e d m o w ę do Festschńft („Księgi pamiątkowej") Pop­ p e r a : „ J a k n i k t dotychczas, zilustrował o n z błyskotliwą ostrością w a d y utopijnego p a ń s t w a , przeprowadzając k r y t y k ę Platona, H e g l a i M a r k s a - którzy, opierając się na prostych i rzekomo nieodpartych przesłankach, usiłowali z góry określić przebieg politycznego rozwoju". P o p p e r był również w i e l k i m b o h a t e r e m dla chrześcijańsko-demokratycznego następcy Schmidta - Helmuta

241

Kohla. N i e m i e c k i p r e z y d e n t R i c h a r d von Weizsäcker podczas swej wizyty w Wielkiej Brytanii pojechał do Kenley, aby się s p o t k a ć z P o p p e r e m . Czeski prezydent, d r a m a t u r g i były d y s y d e n t Vaclav Havel, zaprosił go do swego pałacu w P r a d z e . Wśród gości P o p p e r a był dalaj­ lama; a podczas wizyty w J a p o n i i a u s t r i a c k i filozof został zaproszony do pałacu cesarza. Kanclerz Austrii B r u n o Kreisky przesłał m u „najserdeczniejsze życzenia" z okazji osiemdziesiątych urodzin. Krążyły pogłoski, że k i e d y P o p p e r ukończył lat dziewięćdziesiąt, p r ó b o w a n o się od niego dowiedzieć, czy n i e objąłby funkcji prezy­ d e n t a po b o j k o t o w a n y m przez zagranicę Kurcie Waldh e i m i e ; p o d o b n o wyśmiał t e n pomysł. Również w Wielkiej Brytanii P o p p e r zasypywany był później hołdami i zaszczytami - m i ę d z y i n n y m i otrzymał t y t u ł szlachecki oraz odznaczenie a k a d e m i c k i e Com­ p a n i o n of H o n o u r . P o d o b n o był u l u b i o n y m filozofem M a r g a r e t T h a t c h e r , k t ó r a napisała, że P o p p e r i v o n H a y e k byli jej g u r u . Kosztowało go to wszakże wiele t r u d u - ciężka i wy­ czerpująca była to droga. W czasie g d y rozpoczynał k a r i e r ę j a k o filozof, uczestnicząc w konferencjach i pro­ wadząc wykłady, oboje z żoną utrzymywali się z u c z e n i a w w i e d e ń s k i c h szkołach. Dopiero w w i e k u trzydziestu pięciu lat, p o odcięciu się od Austrii w 1937 r o k u i dzięki poparciu Friedricha von H a y e k a , k t ó r y wówczas pracował w L o n d o n School of E c o n o m i c s (i był, co ciekawe, k u z y n e m Wittgensteina d r u g i e g o stopnia ze strony matki), podjął P o p p e r swą pierwszą, pełnoetato­ wą p r a c ę wykładowcy - w Nowej Zelandii, gdzie bynaj­ m n i e j n i e pulsowało serce filozofii. W 1936 roku, k i e d y n i e sposób j u ż było ignorować złowróżbnych zwiastunów przyszłości, P o p p e r zwrócił się do R a d y Pomocy Akademickiej w Anglii o udzielenie m u p o m o c y w wyjeździe z Austrii, skarżąc się, że j e s t

242

n a r a ż o n y n a a n t y s e m i c k i e zachowania swych uczniów i kolegów nauczycieli. N a s t ę p n y e t a p przedłużał się. R a d a przesłała m u drobiazgowy formularz, w k t ó r y m , oprócz i n n y c h infor­ macji, m u s i a ł ujawnić swoje zarobki (dwa funty tygo­ dniowo) i zakreślić odpowiednią k r a t k ę , b y poinfor­ m o w a ć , czy b ę d z i e gotów n a p r z e s i e d l e n i e do krajów t r o p i k a l n y c h w g r a n i c a c h I m p e r i u m Brytyjskiego. („Tak, gdyby k l i m a t n i e był zbyt uciążliwy"). Musiał u d o w o d n i ć p e ł n e m u j a k najlepszych z a m i a r ó w brytyj­ s k i e m u naukowcowi, k t ó r y współpracował z Radą, pro­ fesorowi A.E. D u n c a n o w i Jonesowi, że choć jeszcze n i e był z m u s z o n y do p o r z u c e n i a swego nauczycielskiego zawodu, to wraz z i n n y m i o s o b a m i żydowskiego po­ c h o d z e n i a znalazł się w p r a w d z i w y m niebezpieczeń­ stwie. Profesor D u n c a n J o n e s zasugerował n a w e t , w ko­ r e s p o n d e n c j i w e w n ę t r z n e j , aby zachęcić P o p p e r a do p o p e ł n i e n i a jakiejś „politycznej niedyskrecji", k t ó r a z a p e w n i j e g o w y r z u c e n i e z pracy, co z kolei ułatwiłoby i przyspieszyło u z y s k a n i e finansowej p o m o c y od Rady. W y m a g a n e były referencje - zważywszy więc n a przedstawioną przez P o p p e r a przepaść, j a k a dzieliła go od Koła Wiedeńskiego, dziwne się wydaje, że k i e d y j u ż postanowił opuścić kraj, zwrócił się do k i l k u członków tej grupy, m i ę d z y i n n y m i do C a r n a p a , K a u f m a n n a i Krafta, z prośbą o poręczenie. J e s t również miarą tego człowieka, że j a k o trzydziestoczterolatek, mający n a swym k o n c i e j e d n ą publi­ kację w j ę z y k u n i e m i e c k i m , wskazał on Radzie P o m o c y A k a d e m i c k i e j arbitrów, którzy byli a u t o r y t e t a m i naj­ wyższej rangi. T r u d n o b y sobie było wyobrazić znakomitszą listę: są t a m , w p i s a n i ręką P o p p e r a , Albert E i n s t e i n i Niels B o h r obok B e r t r a n d a Russella, G.E. Moore'a i R u d o l p h a C a r n a p a (uwagę k i l k u z n i c h zwró­ cił P o p p e r podczas konferencji i w y k ł a d ó w w połowie

243

lat trzydziestych). M i m o to D u n c a n J o n e s m u s i a ł prze­ k o n y w a ć , że P o p p e r j e s t w a r t u d z i e l e n i a m u p o m o c y finansowej. Odpisał, że k i l k a osób, d o k t ó r y c h się zwrócił w i m i e n i u AAC, poinformowało go, iż s a m P o p p e r n i e należał do czołówki w i e d e ń s k i c h filozofów. Ale wówczas P o p p e r był jeszcze tylko n a u c z y c i e l e m szkoły średniej (choć dzięki odczytom i w y k ł a d o m j e g o r e p u t a c j a rosła). O jeszcze w i ę k s z y s m u t e k m o g ł a P o p p e r à przyprawić i n n a rekomendacja. Oto biolog J o s e p h N e e d h a m napisał d o Rady, polecając P o p p e r à i sugerując, że n i e uszczupli o n zbyt poważnie zasobów AAC: Słowem nie ma najmniejszych wątpliwości, że jeśli otrzy­ ma on możliwość kontynuowania swej pracy, a następnie jej opublikowania, to z całą pewnością znajdzie sobie jakieś stanowisko gdzie indziej, ponieważ reprezentuje ten sam typ co dr Wittgenstein, który przez pewien czas był tu wykładowcą w Trinity College. AAC może być zatem pewna, że jej pomoc będzie potrzebna tylko przez czas ograniczony.

Ostatecznie wszystkie e l e m e n t y łamigłówki ułożyły się w j e d n ą całość, choć w odczuciu P o p p e r à powolność całej tej p r o c e d u r y mogła wyglądać niebezpiecznie. P o zdobyciu poparcia AAC otrzymał o n propozycję prowa­ dzenia wykładów w Cambridge. Kiedy na pewnym etapie sprawy oficjalna oferta „ a k a d e m i c k i e j gościny" najwyraźniej u t k n ę ł a n a poczcie - P o p p e r błyskawicznie n a p i s a ł list do G.E. Moore'a z b ł a g a n i e m o wysłanie następnej. Z a n i m j e d n a k nadeszła, P o p p e r dowiedział się, że j e g o p o d a n i e o s t a n o w i s k o stałego wykładowcy n a C a n t e r b u r y University College w C h r i s t c h u r c h w Nowej Zelandii, k t ó r e złożył d w u d z i e s t e g o piątego paździer­ n i k a 1936 r o k u , również rozpatrzono p o m y ś l n i e . Ponow­ n i e napisał do AAC - t y m r a z e m p o n i e m i e c k u . M i m o

244

że Nowa Zelandia wydawała się t a k odległa, P o p p e r był b a r d z o szczęśliwy - „Nie leży o n a [Nowa Zelandia] wprawdzie n a s a m y m Księżycu, ale n a Ziemi j u ż dalej leżeć nie może!". Nie było to aż t a k daleko, aby miał z a p o m n i e ć o ist­ n i e n i u Wittgensteina. I n d e k s do Społeczeństwa otwar­ tego i jego wrogów zawiera piętnaście w z m i a n e k o Wittg e n s t e i n i e - wszystkie nieprzyjazne - a n i e k t ó r e strony przypisów k r y t y k ę T r a k t a t u . W H 3 miał on pierwszą i j e d y n ą okazję, aby ją Wittgensteinowi powtórzyć osobiście. Dla reputacji P o p p e r a w świecie anglojęzycznym niewątpliwym p r o b l e m e m było to, że j e g o pierwsza inspirująca praca, Logik der Forschung, choć po niemiec­ k u u k a z a ł a się w r o k u 1934, w j ę z y k u a n g i e l s k i m w y d a n a została dopiero ćwierć w i e k u później. P o n a d t o Popper musiał stoczyć długą batalię o znalezienie wydaw­ cy dla Społeczeństwa otwartego i jego wrogów. T r u d n o ­ ści z w y d a n i e m Traktatu Wittgensteina spowodowane były raczej o b a w a m i o jego zbyt niż wątpliwościami co do wartości książki. P o p p e r zaś toczył w a l k ę , b y przeko­ n a ć wydawców o głęboko p r z e ł o m o w y m c h a r a k t e r z e swego dzieła. Gdyby nie wysiłki jego bliskiego przyjacie­ la i zwolennika, E r n s t a Gombricha, k t ó r y w imieniu P o p p e r a działał n i e s t r u d z e n i e w L o n d y n i e , podczas gdy autor w Nowej Zelandii popadał w coraz większą wściek­ łość - książka ta m o g ł a b y się n i g d y nie u k a z a ć . W r o k u 1945, p o n o w n i e dzięki p o m o c y von H a y e k a , Popperowi zaproponowano d o c e n t u r ę w L o n d o n School of Economics; począwszy od roku 1949, przez dwadzieś­ cia trzy lata dzierżył on t a m k a t e d r ę logiki i m e t o d n a u k o w y c h . Przybywając do Anglii był postacią głośną i m o d n ą : u k a z a ł o się właśnie Społeczeństwo otwarte, a on s a m zasypywany był zaproszeniami do wygłaszania odczytów. Z p e r s p e k t y w y czasu wygląda to n a a p o g e u m

245

j e g o zawodowego życia - k t ó r e m i a ł o jeszcze trwać przez z górą cztery dziesięciolecia - ponieważ w k r ó t c e zaczął u n i k a ć konferencji i zebrań, stopniowo decydując się n a samotną pracę w d o m u . Stał się „wielkim nieobec­ n y m " . P r a c a trwała n i e p r z e r w a n i e , obejmując coraz to n o w e dziedziny, ale o k r e s b o h a t e r s k i , d o c i e k a n i e kwes­ tii podstawowych, P o p p e r miał j u ż poza sobą. S t o s u n k i P o p p e r a z elitą filozoficzną j e g o drugiej ojczyzny zawsze pozostawały c h ł o d n e ; od początku k a r i e r y m ó g ł p o p a d a ć w desperację z p o w o d u niedoce­ n i a n i a j e g o oryginalności przez brytyjskie a u d y t o r i u m . Sprawiało to, że wobec swych słuchaczy stawał się coraz bardziej apodyktyczny. Podczas wizyty w Wielkiej Bry­ t a n i i w 1936 r o k u Popper, j a k o gość A.J. Ayera, uczest­ niczył w s p o t k a n i u Towarzystwa Arystotelesowskiego, n a k t ó r y m mówcą był B e r t r a n d Russell. P o p p e r wdał się w d y s k u s j ę , ale j e g o uwagi z e b r a n i potraktowali j a k o żart, nagradzając j e ś m i e c h e m i o k l a s k a m i . Czter­ dzieści lat później P o p p e r napisał: „ J e s t e m ciekaw, czy k t o k o l w i e k z o b e c n y c h t a m podejrzewał n i e tylko to, że były to moje a u t e n t y c z n e poglądy, ale że przyjdzie t a k i czas, k i e d y b ę d ą o n e p o w s z e c h n i e u w a ż a n e za oczywis­ t e " . Podczas tej podróży P o p p e r d o k o n a ł swego pierw­ szego najazdu n a C a m b r i d g e i j e g o K l u b N a u k Moral­ n y c h , gdzie wygłosił odczyt n a t e m a t i n d u k c j i i omalże n i e spotkał się z W i t t g e n s t e i n e m , k t ó r y leżał w łóżku powalony, j a k to określił w liście do G.E. Moore'a, „ c h o l e r n y m przeziębieniem". Dla P o p p e r a , k t ó r y inte­ resował się j u ż W i t t g e n s t e i n e m , n i e o b e c n o ś ć tego ostat­ n i e g o była dobrodziejstwem, ponieważ dziesięć lat póź­ niej s a m cieszył się j u ż większą sławą. L o n d o n School of E c o n o m i c s była, i j e s t nadal, słusz­ n i e u w a ż a n a za j e d n ą z n a j z n a k o m i t s z y c h brytyjskich wyższych uczelni; p r o w a d z e n i e t a m w y k ł a d ó w świadczy o zdobyciu u z n a n i a dla profesjonalnej doskonałości.

246

P o p p e r w s z a k ż e n i g d y nie otrzymał z C a m b r i d g e czy Oksfordu m i a n o w a n i a , k t ó r e w głębi d u c h a uważał za sobie n a l e ż n e - i czuł, że j e s t s k a z a n y n a dożywotnie odgrywanie roli człowieka z zewnątrz, pozbawionego pełnej akceptacji swego t a l e n t u . ( J e d n a k o w o ż J o h n W a t k i n s kwestionuje pogląd, j a k o b y P o p p e r kiedykol­ w i e k pożądał k a t e d r y w C a m b r i d g e l u b Oksfordzie). O t r z y m a ł on wprawdzie d o k t o r a t y h o n o r o w e i Cam­ b r i d g e , i Oksfordu, ale to j e s t z u p e ł n i e i n n a sprawa. W r o k u 1947 S t e p h e n T o u l m i n odrzucił przedstawioną m u przez P o p p e r a propozycję objęcia w y k ł a d ó w w L S E , ponieważ w t a m t y c h czasach prestiżowo liczyły się tylko Oksford i C a m b r i d g e . Nie m a wątpliwości, że P o p p e r rozumiał to doskonale. Ostatecznie j e d n a k t y m , co dzieliło P o p p e r a od brytyj­ skiej elity filozoficznej, był j e g o podstawowy p u n k t widzenia: że mianowicie warto j e s t podejmować b a d a n i e problemów, podczas g d y b a d a n i e z a g a d e k j e s t czynnoś­ cią banalną. B r y a n M a g e e , k t ó r y uczynił więcej niż k t o k o l w i e k dla szerszego z r o z u m i e n i a wagi idei Pop­ pera, mówi, że to właśnie zdecydowało o j e g o wyob­ cowaniu: „Ponieważ był o t y m p r z e k o n a n y oraz wpro­ wadzał to w życie, pozostając zawsze poza głównym n u r t e m m y ś l o w y m epoki, n i g d y n i e był w modzie. A że t a k wiele czasu poświęcał n a a t a k o w a n i e , i to bezpar­ donowe, swoich oponentów, n i g d y nie zdobył popular­ ności". S a m P o p p e r powiedział k i e d y ś do Melitty Mew, że Oksford, w k t ó r y m d o m i n u j e m e t o d a lingwistyczna, posiada stu pięćdziesięciu filozofów i a n i k r z t y filozofii. J o h n W a t k i n s zaś przeciwstawił m e t o d ę P o p p e r a podej­ ściu p a n u j ą c e m u n a u n i w e r s y t e t a c h angielskich: „Lubił m i e r z y ć się z wielkimi, oczywistymi, s u g e s t y w n y m i p r o b l e m a m i . Lubił też w związku z n i m i w y s u w a ć s u g e s t y w n e tezy - początkowo m o ż e j a k o robocze, b y j e n a s t ę p n i e zmieniać. To n i e to co wasz przeciętny starszy

247

wykładowca n a Uniwersytecie w B i r m i n g h a m . T e n bierze n a warsztat j a k i ś d r o b n y p r o b l e m i k i powiada, że wiąże się z n i m , o taka, niewielka dwuznaczność...". I t u Watkins pocierał o siebie k c i u k i palec wskazujący, aby zobrazować płytkość takiej postawy. P o p p e r miał oczywiście swych zwolenników, głównie w L S E . Dla J o h n a W a t k i n s a P o p p e r był w i e l k i m czło­ w i e k i e m , „nieco szorstkim [...] ale n a poziomie, k t ó r e g o większość ludzi n i e sięga". Lord D a h r e n d o r f uważał, że P o p p e r „był k i m ś b a r d z o niezwykłym". E r n s t G e l m e r przypisuje Popperowi w s k a z a n i e n a to, co dla n a s najcenniejsze, a mianowicie n a wiedzę i wolność. J e d n a k popperowcy n i e tworzyli jakiejś szkoły. Częściowo dla­ tego, że P o p p e r drążył j e d e n k o n k r e t n y p r o b l e m n a j a k i ś czas, podczas gdy Wittgenstein dostarczył m e t o d y - podejścia u n i w e r s a l n e g o . Aczkolwiek P o p p e r wniósł swój w k ł a d w imponujący wachlarz t e m a t ó w , to j e d n a k r z a d k o k i e d y w a r t o zapytać: „Co powiedziałby o t y m P o p p e r ? " w t y c h dziedzinach, k t ó r e pominął. G d y tym­ c z a s e m w p r z y p a d k u analogicznego wyzwania rzucone­ go Wittgensteinowi zawsze otrzyma się odpowiedź. Był jeszcze i n n y powód s t o s u n k o w o słabego odbioru P o p p e r a w Anglii, a znacznie korzystniejszej opinii o n i m w i n n y c h krajach. Polega o n n a j e g o intelektual­ n y m zdrowym r o z s ą d k u - cesze godnej podziwu, choć m a ł o fascynującej. Ralf Dahrendorf, k t ó r y dużą część swej a k a d e m i c k i e j k a r i e r y spędził w Wielkiej Brytanii, recepcję P o p p e r a postrzegał z obu stron: Popper był w Anglii bardzo szczęśliwy, ponieważ czuł się tam bezpieczny. Był to kraj, w którym człowiek odporny na wielkie opętania tego stulecia - zwłaszcza komunizm i faszyzm - mógł się czuć wolny od wszelkich wyzwań. Jednak właśnie dlatego, że Anglia była takim krajem, Popper okazał się zbyt normalny, aby wzbudzać zaintere­ sowanie. Teraz kontynent miał do zaproponowania zupeł-

248

nie inną historię. Wielkie opętania zagrażały poszczegól­ nym państwom. A tam, pośród tego zamętu - tkwił Popper, posąg rozsądku. To zaś, po pewnym czasie, wzbudziło ogromny szacunek. Co więcej, uważano, że jest to wspaniała odpowiedź na niszczące i zgubne kon­ sekwencje szalonej polityki między rokiem 1917 a śmier­ cią Stalina, a więc w czasie obejmującym cały okres nazizmu.

Czy P o p p e r kiedykolwiek żałował tego, że objął pełno­ etatowe stanowisko w Nowej Zelandii, z dala od nazis­ towskiej Austrii i w o j e n n e g o zgiełku, z a m i a s t zaryzyko­ wać przyjęcie n i e p e w n e j propozycji AAC „akademickiej gościny w i m i e n i u K l u b u N a u k Moralnych Uniwer­ s y t e t u w C a m b r i d g e " ? Z pewnością skorzystał n a t y m u n i w e r s y t e t w C a n t e r b u r y . Oficjalna k r o n i k a tej uczelni odnotowuje, że „ P o p p e r wpłynął n a życie a k a d e m i c k i e w w i ę k s z y m stopniu niż ktokolwiek i n n y przed n i m " . Nowozelandzcy historycy pisali, że oddziałał on niczym „ i n t e l e k t u a l n y s z a m p a n po latach czczej depresji". G d y b y j e d n a k w 1937 r o k u pojechał do Anglii, n i e spędziłby swych najbardziej p r o d u k t y w n y c h lat poza głównym n u r t e m filozofii. Miałby szanse n a akademicką stabilizację - oraz n a p r a c ę i p r o w a d z e n i e d y s p u t w po­ bliżu Wittgensteina. Friedrich W a i s m a n n , j e g o wiedeń­ ski kolega, k t ó r e m u Popper, j a k s a m utrzymywał, przesłał ofertę C a m b r i d g e , przeniósł się z C a m b r i d g e do Oksfordu. J a k ż e b y to było w s m a k Popperowi! G d y b y pojechał do C a m b r i d g e , j a k to s a m zauważył w rozmowie z M i c h a e l e m Nedo, W i t t g e n s t e i n wraz ze swą szkołą zostałby u s u n i ę t y w cień. Kiedy z B i u r a do s p r a w U n i w e r s y t e t ó w I m p e r i u m Brytyjskiego n a d e s z ł a do Wiednia nowozelandzka ofer­ ta, P o p p e r napisał do G.E. Moore'a, że list t e n był „raczej niespodziewany". Ale J e s t e m b a r d z o szczęśliwy, obejmując to stanowisko. Gdyż m i m o że z pewnością

249

w o l a ł b y m m i e ć okazję do p r o w a d z e n i a w y k ł a d ó w w C a m b r i d g e , cieszę się, że p r z e s t a n ę j u ż być ciężarem dla R a d y P o m o c y A k a d e m i c k i e j - żywię też nadzieję, że k i e d y ś b ę d ę miał możliwość powrotu do Anglii". W istocie d o k o n a n i e wyboru n a korzyść tego, co P o p p e r nazwał znacząco „ n o r m a l n ą pracą", m o ż n a zro­ z u m i e ć j e d y n i e w k o n t e k ś c i e b r a k u osobistego, finan­ sowego i politycznego zabezpieczenia. Przewidując wy­ b u c h wojny, P o p p e r podjął decyzję opuszczenia Austrii n a rok p r z e d inwazją Hitlera. Należy też p a m i ę t a ć , że r o k 1928, w k t ó r y m P o p p e r u z y s k a ł d o k t o r a t z filozofii, a n a s t ę p n i e zdobył kwalifikacje nauczycielskie, był o s t a t n i m r o k i e m p o p r a w y austriackiej k o n i u n k t u r y p o I wojnie światowej. W r o k u 1929 załamał się a m e r y k a ń ­ ski r y n e k akcji i nastąpił wypływ k a p i t a ł u z Europy. W r o k u 1930 liczba b e z r o b o t n y c h w N i e m c z e c h prze­ kroczyła pięć milionów (dwa lata później doszła do sześciu milionów). W t y m s t a n i e g o s p o d a r k i , w a t m o ­ sferze politycznych napięć, rozkwitu prawicowych partii oraz a g r e s y w n e g o a n t y s e m i t y z m u - niedoszły nauczy­ ciel p o c h o d z e n i a żydowskiego rozpoczynał swą k a r i e r ę i życie m a ł ż e ń s k i e n a najbardziej n i e p e w n y c h fun­ d a m e n t a c h , j a k i e sobie m o ż n a wyobrazić. Świat, j a k i znał chłopiec u r o d z o n y w ś r ó d n i e z a c h w i a n y c h p r a w d żydowskiej spuścizny, zmienił się.

18 Problem z zagadkami Bóg, którego wyrocznia znajduje się w Delfach, ani nie ujawnia, ani nie ukrywa, lecz daje znak. Herakbt Późniejszy Wittgenstein zwykł mówić o „zagadkach" spowodowanych filozoficznie niewłaściwym stosowaniem języka. Mogę tylko powiedzieć, że gdybym nie miał poważnych filozoficznych problemów i nadziei na ich rozwiązanie, to nie widziałbym najmniejszego powodu, aby być filozofem: moim zdaniem, dla filozofii nie byłoby żadnego usprawiedliwienia. Karl Popper J a k j u ż się o t y m przekonaliśmy, w H3 działało wiele czynników, k t ó r e sprawiły, że s p o t k a n i e Wittgensteina z P o p p e r e m przybrało t a k gwałtowny c h a r a k t e r . J e d n a k ż e ta d y s p u t a mogłaby przejść do historii również bez tego incydentu, ponieważ jej stawką była najbardziej podstawowa k w e s t i a filozofii - s a m cel jej istnienia. Związane z t y m było p a t r o n o w a n i e rewolucji analitycz­ nej, c z e m u przewodził B e r t r a n d Russell. To właśnie w i m i ę znaczenia i k i e r u n k u tej filozoficznej insurekcji P o p p e r i W i t t g e n s t e i n skrzyżowali, przynajmniej m e t a ­ forycznie, pogrzebacze. Istotą sporu było znaczenie języka. Russell zapocząt­ kował rygorystyczne stosowanie t e c h n i k logiki do ana­ lizy p r o b l e m ó w filozoficznych. Aż do czasów Russella,

251

a poczynając od Kartezjusza w s i e d e m n a s t y m w i e k u , główną d z i e d z i n ę filozofii stanowiła e p i s t e m o l o g i a - b a d a n i e możliwości poznania. Kartezjusz pewności wiedzy poszukiwał w e w ł a s n y m w n ę t r z u . J e g o m e t o d a polegała n a p o d a w a n i u wszystkiego w wątpliwość, aż do dotarcia do t w a r d e g o j ą d r a pewności. Kiedy j e g o łopata n i e m o g ł a się j u ż dalej przebić, u k u ł on naj­ częściej cytowaną frazę filozoficzną: Cogito ergo sum - „Myślę, więc j e s t e m " . Ś l a d e m tej epistemologicznej tradycji poszli m i ę d z y i n n y m i brytyjscy e m p i r y ś c i - Locke, B e r k e l e y i H u m e . J e d n a k p o Russellu epi­ stemologię zastąpiła filozofia j ę z y k a oraz założenie, że n a s z e słowa są soczewkami, poprzez k t ó r e d o c i e r a m y do n a s z y c h myśli i do świata. Bez słów świat j e s t dla nas niedostępny. Korzenie analitycznej m e t o d y Russella tkwią w licz­ b a c h ; j e g o pierwszą miłością była m a t e m a t y k a . W auto­ biografii w s p o m i n a on swoje nieszczęsne lata młodzień­ cze i ścieżkę, którą wędrował w dół k u m o r s k i e m u brzegowi w południowej Anglii. „Miałem zwyczaj cho­ dzić t a m s a m o t n i e , aby się przyglądać z a c h o d o m słońca i rozmyślać o samobójstwie. Nie p o p e ł n i ł e m go j e d n a k , ponieważ m o i m p r a g n i e n i e m było zgłębić wiedzę m a t e ­ matyczną". W r o k u 1903 ogłosił The Principles of Mathematics („Podstawy m a t e m a t y k i " ) , a w latach 1910-1913, wraz ze w s p ó ł a u t o r e m A.N. W h i t e h e a d e m , m o n u m e n t a l n e , t r z y t o m o w e Pńncipia Mathematica. Ta próba umiesz­ czenia m a t e m a t y k i n a p e w n e j , logicznej podstawie w y m a g a ł a s e t e k stron, p e ł n y c h liczb, symboli i r ó w n a ń , i była t a k nieatrakcyjna h a n d l o w o , że autorzy m u s i e l i uczestniczyć w k o s z t a c h jej w y d a n i a . Russell p o d o b n o twierdził później, że znał tylko sześć osób, k t ó r e prze­ czytały to dzieło od początku do k o ń c a : trzy, k t ó r e pochłonął Holocaust i trzy pochodzące z T e k s a s u . Po-

252

ś r e d n i o j e d n a k p r a c a ta opłaciła się, przydając powagi j e g o bardziej p o p u l i s t y c z n y m publikacjom. Ostatecznie Russell uznał z a d a n i e podjęte w Pńncipia Mathematica raczej za syzyfowe niż h e r k u l e s o w e - albo, j a k s a m to nazwał, za „ s k o ń c z o n e b r e d n i e " - rzeczywiste zaś znaczenie zyskała filozofia z chwilą, g d y przeniósł t e c h n i k i zastosowane w tej pracy do b a d a n i a języka, a n a s t ę p n i e odwiecznych p r o b l e m ó w metafizycznych: istoty egzystencji, wiedzy i prawdy. Najsłynniejsza z j e g o teorii dotyczy łysiny albo inaczej francuskiego m o n a r c h y - j e d n a k d y s p u t a n a d tą nie­ istniejącą bezwłosą czaszką m o ż e b y ć zrozumiała je­ d y n i e w k o n t e k ś c i e filozoficznych m a n i i t a m t e j epoki. Wielką zagadką dla filozofów pozostawał związek zachodzący m i ę d z y j ę z y k i e m i światem. J a k to się stało, że ciąg liter, n a p r z y k ł a d f, a, j , k, a, u s t a w i o n y c h w o d p o w i e d n i m p o r z ą d k u , n a b r a ł j a k i e g o ś znaczenia? Pogląd z początku d w u d z i e s t e g o w i e k u - funkcjonujący w r a m a c h gałęzi filozofii zwanej a t o m i z m e m logicznym - mówił, że w s z y s t k i e słowa zastępują p r z e d m i o t y i że w t e n w ł a ś n i e sposób słowo wywodzi swoje znaczenie. Słowo „fajka" zastępuje fajkę j a k o przedmiot; słowo oznacza przedmiot. J e d n a k ta wiara w istnienie związku m i ę d z y języ­ k i e m i światem rodzi liczne kłopotliwe pytania. J a k i p r z e d m i o t nadaje znaczenie t a k i e m u b a ś n i o w e m u two­ rowi, j a k i m j e s t złota góra? M o ż e m y niewątpliwie z b u d o w a ć najzwyklejsze i zrozumiałe z d a n i a zawierają­ ce złotą górę. M o ż e m y n a w e t pojąć znaczenie t a k i e g o z d a n i a j a k : „Złota góra n i e istnieje". A j e d n a k stwier­ dzenie to j e s t dziwne, ponieważ najwyraźniej nawiązu­ j e m y w n i m do p r z e d m i o t u , złotej góry, tylko po to, aby dalej zaprzeczyć, j a k o b y istniał p r z e d m i o t , d o k t ó r e g o m o ż n a b y to odnieść. Jeśli s t a w i a m p y t a n i e : „Co to t a k i e g o jest, co n i e istnieje?", odpowiedź: „Złota góra"

253

zdaje się przyznawać nieistniejącej górze j a k i ś stopień realności. Wiązała się z t y m i n n a zagadka. Jeśli z n a c z e n i e m n a z w i s k a „sir Walter Scott" j e s t obiekt czy rzecz przez n i e oznaczana - i n n y m i słowy osoba sir Waltera Scotta - to p r a w d o p o d o b n i e j e s t również prawdziwe okreś­ lenie sir Waltera Scotta j a k o „ a u t o r a Waverleya". O k r e ś l e n i e „autor Waverleya" również wskazuje n a Waltera Scotta; a z a t e m m u s i oznaczać to s a m o co j e g o nazwisko. J e d n a k to zestawienie o k r e ś l e ń w p ę d z a n a s w kolejne kłopoty. P o n i e w a ż k i e d y k r ó l J e r z y rv pragnął się dowiedzieć, czy „Scott był a u t o r e m Waverleya", to c h y b a n i e chodziło m u o to, czy „Scott j e s t Scottem". J a k zgrabnie ujął to Russell, Jerzy IV n i e był zainteresowany p r a w e m tożsamości (że znaczenie każdego twierdzenia tkwi w nim samym przyp. tłum.). Wróćmy teraz do naszego łysego F r a n c u z a . M i m o że Francja j e s t republiką, to n i e m a m y najmniejszych kłopotów ze z r o z u m i e n i e m z d a n i a „Król Francji j e s t łysy". J e s t to wyrażenie spójne w najwyższym stopniu. Można b y j e wypowiedzieć podczas przyjęcia i k t o ś niezorientowany w e francuskiej k o n s t y t u c j i m ó g ł b y j e u z n a ć za prawdziwe. W t y m sensie n i e p r z y p o m i n a ono w niczym b z d u r n y c h z d a ń w rodzaju „Król j e s t łysy Francja" czy „Jest Francja król łysy". J a k to się j e d n a k dzieje, że r o z u m i e m y zdanie „Król Francji j e s t łysy", skoro Francja n i e m a króla? Jeśli o k r e ś l e n i e „król Francji" odnosiło się do jakiejś osoby, to ta osoba albo była łysa, albo nie. J e d n a k ż e w rzeczy­ w i s t y m świecie n i e istnieje ani j e d n a bezwłosa osoba, k t ó r a j e s t k r ó l e m Francji, ani też j e d n a choćby osoba owłosiona, k t ó r a b y n i m była. Russell napisał, że „hegliści, którzy uwielbiali syntezy, doszliby p r a w d o p o d o b n i e do w n i o s k u , że nosi on p e r u k ę " .

254

Piszący w k o ń c u dziewiętnastego w i e k u austriacki logik Alexius M e i n o n g zaproponował rozwiązanie tych problemów. W e d ł u g M e i n o n g a fakt, że m ó w i m y o złotej górze, oznacza, iż złota góra gdzieś t a m w j a k i ś sposób istnieje - oczywiście n i e fizycznie, ale logicznie. To s a m o dotyczy jednorożców, w i e l k a n o c n y c h zajączków, czarnoksiężników, duszków, goblinów i potwora z Loch Ness. W t e n w ł a ś n i e sposób j e s t e ś m y w s t a n i e u z n a ć za s e n s o w n e stwierdzenia: „Święty Mikołaj n i e istnieje" i „Potwór z Loch N e s s to nic i n n e g o j a k tylko d u ż y pstrąg". W świecie logiki potwór z Loch Ness istnieje. J e g o istnienie w świecie logiki pozwala n a m przeczyć j e g o i s t n i e n i u w świecie rzeczywistym. W t y m okresie Russell był człowiekiem niezwykle m e t o d y c z n y m i s k r u p u l a t n y m . (W 1946 r o k u zajmował o n należące do C D . B r o a d a m i e s z k a n i e w Trinity Great Court. W związku z t y m Broad zauważył później: „Z przyjemnością stwierdzam, że j a k k o l w i e k d e s t r u k c y j n y m o ż e on być j a k o myśliciel, to po m o i m powrocie okazał się i d e a l n y m lokatorem"). Obraz świata wyczarowany przez M e i n o n g a wydał się Russellowi n i e z n o ś n i e za­ ś m i e c o n y i niechlujny. „Logika", uważał on, „nie m o ż e u d o w a d n i a ć i s t n i e n i a jednorożca bardziej wiarygodnie, niż czyni to zoologia". I dla u p o r z ą d k o w a n i a tego m e t a ­ fizycznego b a ł a g a n u wymyślił swą pomysłową teorię denotacji (określeń - przyp. tłum.). Russell uważał, że z a m i e s z a n i e spowodowane j e s t n a s z y m j ę z y k i e m . Sądzimy, że t a k i e określenia, j a k „złota góra", „autor Waverleya" czy „król Francji" od­ grywają rolę nazw. W t ł u m i e oczekującym n a królewską procesję m o g l i b y ś m y równie dobrze k r z y k n ą ć : „No, j e s t j u ż w k o ń c u król Francji!", jak: „Nareszcie m a m y t u L u d w i k a XVIII!". U w a ż a m y z a t e m , że t e określenia, d o k ł a d n i e t a k j a k nazwy, m u s z ą w s k a z y w a ć , że od­ p o w i e d n i obiekt posiada znaczenie.

255

W rzeczywistości j e d n a k w n a j m n i e j s z y m stopniu n i e funkcjonują o n e j a k o nazwy. Aczkolwiek stwie­ rdzenie: „Król Francji j e s t łysy" wydaje się n i e d w u ­ znaczne, to w istocie kryje w sobie s k o m p l i k o w a n ą t r i a d ę logiczną. J e s t to o m l e t serowo-pomidorowy p r z e b r a n y za jajko. A j e g o trzy s k ł a d n i k i są n a s t ę ­ pujące: 1. Istnieje król Francji. 2. Istnieje tylko j e d e n król Francji. 3. J a k i k o l w i e k j e s t król Francji, to j e s t on łysy. W t a k i m logicznym u k ł a d z i e m o ż e m y zrozumieć, dlaczego stwierdzenie: „Król Francji j e s t łysy" m a s e n s , ale j e s t nieprawdziwe - a j e s t t a k dlatego, że niepraw­ dziwe j e s t pierwsze założenie, czyli: „Istnieje k r ó l Francji". „Złota góra n i e istnieje" i „Scott j e s t a u t o r e m Waverleya" mogą b y ć p o t r a k t o w a n e w b a r d z o p o d o b n y sposób. „Scott j e s t a u t o r e m Waverleya" d a się przeło­ żyć n a : „Istnieje j a k i ś X, i X n a p i s a ł Waverleya, zatem dla w s z y s t k i c h Y, g d y b y to Y n a p i s a ł Waverleya, oznaczałoby bycie i d e n t y c z n y m z X, a z a t e m X j e s t i d e n t y c z n y ze Scottem". (W autobiografii Mój rozwój filozoficzny Russell wyjaśnia to w t a k i sposób: „Zdanie: «Scott j e s t a u t o r e m Waverleya» staje się z d a n i e m : «Dla w s z y s t k i c h wartości X 'X n a p i s a ł Wayerleya' j e s t rów­ n o w a ż n e z: 'X j e s t S c o t t e m ' » " [tłum. H a l i n a K r a h e l s k a - przyp. tłum.]). Russell wymyślił logiczny zapis, aby u p o r a ć się z t y m i p r z y p a d k a m i ; j e d e n z n i c h stosowany j e s t d o dziś. Stwierdzenie „Król Francji j e s t łysy" p r z e d s t a w i o n e jest jako (3x)[Fx & (y)(Fy->y=x) & Gx] Tę d e k o n s t r u k c j ę z d a n i a zaczęto u w a ż a ć za p a r a d y g ­ m a t m e t o d y analitycznej. A Russell, p y t a n y później, co u w a ż a za swój najważniejszy w k ł a d w filozofię, od­ powiadał bez w a h a n i a : „Teorię denotacji".

256

Łysy francuski m o n a r c h a po raz pierwszy wysunął swą lśniącą głowę z a r t y k u ł u Russella opublikowanego w 1905 roku. Czterdzieści j e d e n lat później, dwudzies­ tego piątego p a ź d z i e r n i k a 1946 r o k u , Russell, ojciec nowej metodologii, siedział w sali H 3 , mając po b o k a c h Wittgensteina i Popperà, dwie filozoficzne latorośle, k t ó r e , j a k to p o t o m s t w o w wielu rodzinach, pozostawa­ ły ze sobą w stanie wojny. Wittgenstein ostatecznie zaczął uważać lingwistyczne b a d a n i e pojęć za wartość s a m ą w sobie - j e d y n ą p i g u ł k ę , j a k ą p o w i n n i ś m y połknąć, b y ulżyć n a s z y m filozoficznym m i g r e n o m . Dla P o p p e r à było to co najwyżej niezwykle pożyteczne narzędzie w b a d a n i u tego, co istotne - rzeczywistych problemów.

Od czasu powrotu do C a m b r i d g e w 1929 r o k u Witt­ g e n s t e i n zarzucił większość koncepcji zawartych w Tra­ ktacie i opracował zdecydowanie nową m e t o d ę . Jeśli niewielu ludzi w historii filozofii m o ż e się poszczycić stworzeniem j e d n e j choćby tylko szkoły myślenia, to Wittgenstein m a p r a w o rościć sobie p r e t e n s j e do założe­ nia dwóch. Russell m e t o d y te określił j a k o Wittgenstein I i Wittgenstein II. Wittgenstein z Traktatu pracował w tej samej in­ telektualnej przestrzeni - logicznym a t o m i z m i e - w któ­ rej Russell dopełnił swego pierwszego i najbardziej oryginalnego dzieła i w której świat j e s t z b u d o w a n y z prostych, n i e z m i e n n y c h (i rozpoznawalnych) elemen­ tów. T e k s t Traktatu spinają dwa d o s k o n a l e z n a n e , otwierające i zamykające, stwierdzenia: „Świat j e s t t y m w s z y s t k i m , co właśnie jest..." i „Jeśli o czymś n i e m o ż n a mówić, trzeba milczeć".* Całość j e s t s k o m p o n o ­ w a n a z intrygująco p o n u m e r o w a n y c h ustępów, od 1 do 7, podzielonych n a części dziesiętne, odzwierciedlające

257

odpowiednie znaczenie tych podrozdziałów, przy czym 1.0 m a większą w a g ę niż 1.1, k t ó r y z kolei j e s t istotniej­ szy od 1.11 i 1.111. Na przykład: 4. 4.001 4.01 4.1.

Myśl j e s t to s e n s o w n e z d a n i e . Ogół z d a ń j e s t to język. Z d a n i e j e s t to obraz rzeczywistości... Z d a n i e przedstawia i s t n i e n i e i n i e i s t n i e n i e stanów faktycznych. 4.1212 To, co m o ż n a pokazać, tego n i e m o ż n a powiedzieć.*

Monografia ta j e s t niezwykła dzięki t e m u , że łączy w sobie j a s n o ś ć i proroczą zwięzłość, a t a k ż e dzięki swej niezachwianej pewności balansującej n a k r a w ę d z i dogm a t y z m u (Popper z pewnością uznał ją za dogmatyczną) oraz niechęci do u p o k a r z a n i a się przez wspieranie swych licznych stwierdzeń w j a k i k o l w i e k k o n w e n c j o n a l n y sposób. Poszczególne z d a n i a odznaczają się czystym, p r o s t y m p i ę k n e m - i rzeczywiście, w e w s p o m n i e n i u p o ś m i e r t n y m z a m i e s z c z o n y m przez „The T i m e s " Trak­ t a t n a z w a n y został „ p o e m a t e m logicznym". Koncepcja t a opiera się n a związku języka, myśli i świata. Wittgenstein proponuje obrazową teorię znacze­ nia: fakty i stwierdzenia, takie j a k „ K o m i n e k znajduje się n a ś r o d k u pokoju", przedstawiają w j a k i ś sposób obraz i s t n i e n i a świata. Koncepcja t a k a przyszła m u n a m y ś l po t y m , j a k przeczytał w gazecie informację o sprawie sądowej w e Francji, podczas której posłużono się modela­ m i s a m o c h o d ó w i m a n e k i n a m i p r z e c h o d n i ó w dla odtwo­ rzenia zdarzeń w rzeczywistym w y p a d k u ulicznym. J e d n a k u W i t t g e n s t e i n a II m e t a f o r ę j ę z y k a j a k o obrazu zastępuje metafora j ę z y k a j a k o narzędzia. Jeśli p r a g n i e m y poznać znaczenie j a k i e g o ś t e r m i n u , n i e p o w i n n i ś m y p y t a ć o to, co on zastępuje; p o w i n n i ś m y

258

n a t o m i a s t dociekać, w j a k i sposób j e s t on faktycznie użyty. Jeśli t a k właśnie b ę d z i e m y postępować, w k r ó t c e się zorientujemy, że n i e istnieje ż a d n a podstawowa pojedyncza s t r u k t u r a . Niektóre słowa, n a pierwszy rzut o k a spełniające p o d o b n e funkcje, w rzeczywistości działają w e d ł u g o d m i e n n y c h zasad. P r z y p o m i n a to zaglądanie do k a b i n y lokomotywy. Widzimy t a m uchwy­ ty, k t ó r e sprawiają w r a ż e n i e mniej więcej j e d n a k o w y c h . Oto uchwyty, które wszystkie wyglądają mniej więcej tak samo. (To oczywiste, albowiem każdy z nich trzeba za każdym razem ująć w dłoń). Ale jeden jest uchwytem korby, która nieustannie zmienia pozycję (służy do regu­ lacji zaworu); drugi jest uchwytem wyłącznika, który ma tylko dwa położenia, albo jest opuszczony, albo pod­ niesiony; trzeci to uchwyt dźwigni hamulcowej, im moc­ niej się ją pociąga, tym ostrzejsze jest hamowanie; czwarty uchwyt, uchwyt pompy, działa tylko wówczas, kiedy się nim porusza w obie strony.*

P o n a d t o jeśli b a d a m y rzeczywisty sposób używania języka, zauważymy coś jeszcze: że mianowicie większość t e r m i n ó w nie m a j e d n e g o tylko zastosowania, ale ogrom­ ną ich liczbę, oraz że rozmaite sposoby użycia niekonie­ cznie m u s z ą p o s i a d a ć j a k i ś j e d e n , choćby wspólny s k ł a d n i k . J a k o p r z y k ł a d Wittgenstein podał rzeczownik game (ang. „gra" - przyp. tłum.). Istnieją różne gry - pamięciowe, szachy, b a d m i n t o n , futbol australijski, dziecięca zabawa w łapanie piłki. Są gry k o n k u r e n c y j n e , gry zespołowe, gry drużynowe, gry i n d y w i d u a l n e , gry zręcznościowe, gry losowe, gry z u ż y c i e m piłki i gry z u ż y c i e m kart. P y t a n i e : czy j e s t coś, co te wszystkie gry jednoczy? Odpowiedź: nie, n i e m a . Nie istnieje ż a d n a esencja „gry". T e r m i n y t a k i e W i t t g e n s t e i n nazwał pojęciami „o po­ dobieństwie r o d z i n n y m " . Przypominają bowiem rodzi­ n ę - n i e k t ó r z y jej członkowie m o g ą się odznaczać

259

c h a r a k t e r y s t y c z n y m dla rodziny p o t ę ż n y m k a r k i e m czy bystrymi niebieskimi oczami, czy przedwczesną siwizną, czy n i e s p o t y k a n i e wielkimi u s z a m i ; nie m a wszakże ani j e d n e j cechy charakterystycznej, którą posiadaliby wszy­ scy krewniacy. To, co czyni „gry" grami, to ciągi nakłada­ jących się n a siebie podobieństw i zbieżności. To właśnie ta g m a t w a n i n a nadaje pojęciom ich stabilność. Przypo­ minają pod t y m w z g l ę d e m nić, „gdzie m o c nici n i e tkwi w fakcie, że n i e k t ó r e jej w ł ó k n a b i e g n ą przez całą jej długość, ale w n a k ł a d a n i u się wielu w ł ó k i e n n a siebie". Russell i wczesny Wittgenstein uważali, że j ę z y k codzienny zaciemnia swą podstawową s t r u k t u r ę logicz­ ną. „Król Francji j e s t łysy" j e s t s t w i e r d z e n i e m , k t ó r e g o s t r u k t u r y logicznej n i e m o ż n a n a t y c h m i a s t rozpoznać n a podstawie powierzchownego wyglądu. J ę z y k j e s t t u osłoną, t a k j a k u b r a n i e dla ciała. L u ź n y sweter m o ż e z a m a s k o w a ć kryjący się p o d n i m kształt. Wittgenstein II n i e przejął tego poglądu: uważał, że j ę z y k pozostaje w d o s k o n a ł y m p o r z ą d k u f u n k c j o n a l n y m - że niczego n i e ukrywa. Z a m i a s t o j ę z y k u związanym w j a k i ś sposób ze świa­ t e m przedmiotów, późniejszy Wittgenstein mówił o autonomiczności g r a m a t y k i , k t ó r a funkcjonuje niezależnie. P a n a m i j e s t e ś m y m y sami, a n i e świat. M o ż e m y robić z j ę z y k i e m , co się n a m podoba. To m y u s t a l a m y z a s a d y i m y d e c y d u j e m y o t y m , n a czym polega ich prze­ strzeganie. W ciągu k i l k u dziesięcioleci koncepcje t e miały p r z e n i k n ą ć do n a u k i o prawie, do socjologii i j ę z y k a angielskiego n a całym świecie. Ponieważ j ę z y k i e m rządzą zasady, j e s t on z g r u n t u zjawiskiem publicznym; z a k o r z e n i o n y m w naszej co­ dzienności, w „formach naszego życia". Z a s a d y m u s z ą podlegać interpretacji; m u s i istnieć p o w s z e c h n a zgoda (consensus) co do tego, co j e s t dopuszczalne, a co nie. W t e n sposób idea j ę z y k a i n d y w i d u a l n e g o - j ę z y k a

260

zrozumiałego dla j e d n e j tylko o s o b y - j e s t t u niespójna. I jeśli t a k i e r o z u m o w a n i e j e s t słuszne, to Kartezjusz, wnikając w s a m e g o siebie w p o s z u k i w a n i u niepod­ ważalnej wiedzy, poszukiwał świętego Graala pewności p o d niewłaściwym a d r e s e m . Jeśli Cogito ergo sum m a cokolwiek znaczyć, to najpierw należy przyjąć, co się r o z u m i e przez m y ś l e n i e oraz w j a k i sposób m a być zastosowane pojęcie „myśli" - ponieważ tylko t a k może funkcjonować język. J e s t z a t e m z u p e ł n i e niemożliwe, aby Cogito m o g ł o być p u n k t e m wyjścia dla naszej wiedzy. Dzięki tej wnikliwości W i t t g e n s t e i n podważył k i l k u s e t l e t n i d o r o b e k i uwolnił swych zwolenników od niewolniczego drążenia w p o s z u k i w a n i u t w a r d e g o j ą d r a pewności. J a k i był więc, w e d ł u g Wittgensteina, cel filozofii? C a ł k i e m prosty: wyzwolić n a s z chaosu, w który się s a m i w i k ł a m y - „pokazać m u s z e drogę wyjścia z butelk i - m u c h o ł a p k i " . K i e d y a n g a ż u j e m y się w filozofię, z a c z y n a m y p y t a ć o sprawy, k t ó r e n a co dzień nas nie obchodzą. J a k a jest, n a przykład, n a t u r a czasu - jeśli w C a m b r i d g e j e s t teraz godzina piąta, to czy godzina piąta j e s t teraz również n a Słońcu? Czy coś może być j e d n o c z e ś n i e n a całej swej powierzchni czerwone i zie­ lone? J a k m a m wiedzieć, że o d c z u w a m ból? Czy mój ból j e s t t a k i s a m j a k twój? Co oznacza mówienie do siebie samego? (Kwestia ta została p o d n i e s i o n a n a p o p o ł u d n i o w y m s e m i n a r i u m W i t t g e n s t e i n a dwudzies­ tego piątego p a ź d z i e r n i k a 1946 roku). W p o s z u k i w a n i u odpowiedzi n a te pytania, twierdził Wittgenstein, filozofowie popełniają głupie błędy. Po­ szukują oni wyjaśnienia, uniwersalnej odpowiedzi, teorii obejmującej wszystkie p r z y p a d k i , uogólnienia pasują­ cego do wszystkich przykładów; wlepiają wzrok w przed­ m i o t y i wydaje się im, że potrafią p r z e n i k n ą ć zjawiska i dotrzeć do n i e m a t e r i a l n e g o sedna.

261

T a k i e filozofowanie m o ż e sprawiać w r a ż e n i e począt­ k ó w o b ł ę d u , ale w istocie W i t t g e n s t e i n wyobrażał sobie filozofię j a k o rodzaj językowej terapii, analo­ gicznej do m e t o d y przyjaciela j e g o siostry - Z y g m u n t a F r e u d a . „Podejście filozofa do j a k i e g o ś p r o b l e m u przy­ p o m i n a leczenie s t a n u chorobowego". W rzeczy s a m e j , pełniący w 1946 r o k u obowiązki s e k r e t a r z a K l u b u N a u k M o r a l n y c h Wasfi H i d ż a b powiada, że aż do chwili p o z n a n i a W i t t g e n s t e i n a czuł się „ i n t e l e k t u a l n i e chory", cierpiąc n a t a k i e w ł a ś n i e rozkojarzenia. W i t t g e n s t e i n go „uleczył". W i t t g e n s t e i n II uważał, że m u s i m y walczyć z egzal­ towanym uwznioślaniem naszego języka. Powinniśmy sobie ustawicznie p r z y p o m i n a ć o j ę z y k u c o d z i e n n y m - j ę z y k u d o m o w y m . Z a c z y n a m y się czuć zakłopotani, k i e d y j ę z y k u ż y w a n y j e s t w sposób n a m obcy, „kiedy j ę z y k wyjeżdża n a urlop". Czy coś m o ż e być j e d n o c z e ś ­ n i e całe zielone i czerwone? Nie, ale n i e j e s t to głęboką metafizyczną prawdą - j e s t zasadą naszej g r a m a t y k i . Być m o ż e gdzieś w j a k i m ś odległym z a k ą t k u świata, w zapadłej, dalekiej części dżungli, żyje n i e o d k r y t e jeszcze plemię, w k t ó r y m określenia krzewów czy jagód, czy też g a r n k ó w do gotowania j a k o J e d n o c z e ś n i e całych czerwonych i zielonych" są n a p o r z ą d k u d z i e n n y m . P y t a n i a filozoficzne są więc raczej z a g a d k a m i niż p r o b l e m a m i . Dzięki ich rozwiązywaniu n i e o d s ł a n i a m y u k r y t e j logiki, wydobytej n a światło d z i e n n e przez Russella i W i t t g e n s t e i n a I, ale po p r o s t u p r z y p o m i n a m y sobie o czymś, co j u ż istnieje, i w j a k i sposób został w d a n e j chwili u ż y t y język. S k ą d m a m wiedzieć, że o d c z u w a m ból? Cóż, t a k i e g o p y t a n i a n i e m o ż n a stawiać w p o t o c z n y m zastosowaniu. Wyrażenia oddające znajo­ m o ś ć rzeczy - j a k n a przykład: „Wiem, że Wiedeń j e s t stolicą Austrii" - są wygłaszane w p r z y p a d k u zaistnienia wątpliwości. Moje cierpienie w s z a k ż e j e s t rzeczą ab-

262

solutnie pewną. Która godzina j e s t n a Słońcu? Nie m o ż e m y tego powiedzieć - nie dlatego, że n i e z n a m y odpowiedzi, ale raczej dlatego, że pojęcie czasu n a Słońcu nie zakorzeniło się w n a s z y m języku; nie istnieją ż a d n e zasady rządzące j e g o zastosowaniem. Czyżby to w s z y s t k o oznaczało, że filozofia j e s t bez­ użyteczna, a korzyści czerpią z niej tylko ci, którzy zamierzają się z niej u t r z y m y w a ć - s k ł o n n i do grzęźnięcia w mulistej głębi s a m o o m a m i e n i a ? J a k ujął to Gilbert Ryle - co traci m u c h a , k t ó r a n i g d y nie znalazła się w b u t e l c e - m u c h o ł a p c e ? Wittgenstein II odpowie­ działby, że ta m e t o d a p o m o ż e n a m w s z y s t k i m zwalczyć w sobie filozofa. J e s t e ś m y n i e m a l z m u s z e n i w p a ś ć do m u c h o ł a p k i - a to za sprawą języka. Choć tylko nieliczni z n a s są filozofami wykładającymi z poziomu katedry, to wszyscy j e s t e ś m y filozofami za k u c h e n n y m stołem l u b w knajpie.

Traktat wciąż jeszcze jest powszechnie czytany, a nie­ k t ó r e j e g o logiczne wynalazki, t a k i e j a k rozwinięcie „tablic p r a w d y " służących do u s t a l a n i a w a r u n k ó w , w k t ó r y c h z d a n i e j e s t prawdziwe l u b fałszywe, są stoso­ w a n e do dziś. N i e m n i e j j e d n a k dzisiejsza reputacja W i t t g e n s t e i n a opiera się głównie n a j e g o późniejszych dokonaniach. J e d n o wszakże co łączy Wittgensteina I i Wittgen­ steina II - to zaabsorbowanie j ę z y k i e m . Wittgenstein I uważał, że nasz zwyczajny język d n i a codziennego j e s t n i e s t a r a n n y oraz że uwzględniając u k r y t ą s t r u k t u r ę j ę z y k a , b ę d z i e m y w s t a n i e rozwiązywać z a g a d k i . W p r z e d m o w i e do Traktatu W i t t g e n s t e i n pisze, że t a k z w a n e p r o b l e m y filozoficzne rodzą się wyłącznie z nie­ właściwego r o z u m i e n i a przez n a s „logiki naszego języ­ ka". Wittgenstein II zaś uważał, że zagadki m o ż n a

263

rozwiązać, zajmując się j e d y n i e z e w n ę t r z n ą stroną języ­ ka, a kłopoty powstają wówczas, g d y p r ó b u j e m y p o d tą powierzchnią drążyć. Z t y m dożywotnim sprzęgnięciem z j ę z y k i e m wiąże się podstawowy cel, j a k i m j e s t oddzielenie s e n s u od nonsensu. W przypadku Wittgensteina I plan ten jest ujęty w najbardziej rygorystyczne ramy; u Wittgensteina II e k s p o n o w a n i e stwierdzenia w rodzaju „X j e s t j e d n o ­ cześnie cały czerwony i zielony" służy b a r d z o podob­ n e m u celowi. Wygląda ono j a k z d a n i e , k t ó r e posiada znaczenie i m o ż e być r o z u m i a n e , w rzeczywistości j e d n a k s u b t e l n i e się różni od zwykłych podstawowych wyrażeń. P r z y p o m i n a ono p o m p ę w k a b i n i e lokomoty­ wy, której k t o ś przypisywałby s p e ł n i a n i e jakiejś funkcji aż d o m o m e n t u stwierdzenia, że n i e m a o n a ż a d n e g o związku z i n n y m i e l e m e n t a m i wyposażenia. J e d n y m z celów filozofii jest, w e d ł u g W i t t g e n s t e i n a , obracanie nonsensu ukrytego w nonsens jawny.

P o p p e r potwierdził, że kiedy przyjechał do C a m b r i d g e d w u d z i e s t e g o piątego p a ź d z i e r n i k a 1946 roku, był dob­ rze przygotowany do konfrontacji z W i t t g e n s t e i n e m I, a u t o r e m T r a k t a t u , książki, którą przestudiował w naj­ drobniejszych szczegółach. (A d o k o n a ć tego m u s i a ł b a r d z o wcześnie, ponieważ w Nieustannych poszukiwa­ niach odnotowuje, że czytał go „na k i l k a lat" p r z e d n a p i s a n i e m swej p r a c y d o k t o r s k i e j , którą rozpoczął w 1925 r o k u ; Traktat zaś u k a z a ł się po n i e m i e c k u w r o k u 1921). T y m c z a s e m pogrzebacza dobył przeciw n i e m u W i t t g e n s t e i n II. Istniały rzeczywiste powody, dla k t ó r y c h P o p p e r o t y m nie wiedział. P r a w i e d o k o ń c a r o k u 1945 przebywał on b o w i e m w Nowej Zelandii, podczas gdy n i e p u b l i k o w a n e p r a c e W i t t g e n s t e i n a krą­ żyły j e d y n i e w s a m i z d a t o w y m w y d a n i u m i ę d z y j e g o

264

u c z n i a m i . C a m b r i d g e zdominowały ich tezy i cięte aforyzmy - „Gdyby lew u m i a ł mówić, n i e potrafilibyśmy go z r o z u m i e ć " - k t ó r e wydawały się z a r a z e m i nie­ zgłębione, i głębokie. Nie dotarło to j e d n a k do L o n d y n u , n i e mówiąc j u ż o n i e m a l drugiej stronie Księżyca (czyli Nowej Zelandii, w której przebywał Popper). S t e p h e n T o u l m i n zarzuca Popperowi a n g a ż o w a n i e się w „stare, odległe, d a w n o z a p o m n i a n e sprawy i potyczki". Mniejsza o to - t e n a s p e k t W i t t g e n s t e i n a I, k t ó r y P o p p e r zdecydowany był zakwestionować, m i a ł kluczo­ w e znaczenie również dla W i t t g e n s t e i n a II. Przeciw­ stawiał się bowiem P o p p e r przywiązywaniu t a k wielkiej wagi do języka. Ostro zredagowany przypis w Spoteczeństwie otwartym, w k t ó r y m odrzuca on d o k t r y n ę Trak­ tatu Wittgensteina mówiącą, że p r a w d z i w y m z a d a n i e m filozofii nie j e s t k o n s t r u o w a n i e z d a ń , ale ich wyjaś­ n i a n i e , m ó g ł b y być równie dobrze s k i e r o w a n y przeciw Wittgensteinowi II. F a k t , że P o p p e r był n i e ś w i a d o m y skali rewolucji, j a k a się dokonała w m y ś l e n i u Wittgensteina, potwierdził jego d a w n y s t u d e n t z czasów nowozelandzkich i naoczny świadek t a m t e g o wieczoru P e t e r M u n z , a t a k ż e wykład wygłoszony przez P o p p e r a w r o k u 1952, rok po śmierci Wittgensteina. Tytuł tego w y k ł a d u brzmiał: „Natura p r o b l e m ó w filozoficznych i ich n a u k o w e korzenie", a j e g o wersję opublikowaną Popper opatrzył następującą notatką: Wittgenstein, kiedy widziałem się z nim po raz ostatni (w roku 1946, gdy przewodniczył burzliwemu zebraniu Klubu Nauk Moralnych w Cambridge z okazji mojego odczytu, którego tytuł brzmiał: «Czy istnieją problemy filozoficzne? »), wciąż jeszcze obstawał przy doktrynie o nieistnieniu problemów filozoficznych w postaci, jaką tu przedstawiłem. Ponieważ nigdy nie widziałem jakich­ kolwiek niepublikowanych rękopisów Wittgensteina,

265

przekazywanych sobie nieoficjalnie przez niektórych jego uczniów, byłem ciekaw, czy zmodyfikował on to, co nazwałem tu «doktryną»; stwierdziłem jednak, że w za­ sadniczej i najbardziej wpływowej części swego nauczania poglądów nie zmienił.

(Zwróćmy u w a g ę n a wyrażenie P o p p e r a „kiedy wi­ działem go p o raz ostatni", sugerujące istnienie serii wcześniejszych s p o t k a ń , a n a w e t to, że r a z e m z Wittg e n s t e i n e m mieli za sobą długą wspólną drogę, być m o ż e częste dzielenie Stammtisch w okresie w i e d e ń ­ s k i m - co miało z a i m p o n o w a ć czytelnikowi. Wiemy wszakże, iż odczyt w Klubie N a u k Moralnych był dla nich j e d y n ą okazją do spotkania się). Aż do swej śmierci Popper, co graniczy z zachowa­ n i e m m a n i a k a l n y m , ulegał p o k u s i e ostrego a t a k o w a n i a Wittgensteina. Jeśli zaś chodzi o n i e g o s a m e g o , to „istnienie pilnych i poważnych p r o b l e m ó w filozoficz­ n y c h oraz potrzeba k r y t y c z n e g o ich p r z e d y s k u t o w a n i a j e s t j e d y n y m u s p r a w i e d l i w i e n i e m istnienia tego, co m o ż n a nazwać profesjonalną l u b a k a d e m i c k ą filozofią". Pierwszy sztych w Nieustannych poszukiwaniach na­ stępuje wówczas, g d y P o p p e r w s p o m i n a swoje dzieciń­ stwo. Akapit t e n zaczyna uwagą: „Od d a w n a wierzyłem w istnienie prawdziwych filozoficznych problemów, k t ó r e n i e są zwykłymi z a g a d k a m i wynikającymi z na­ szego opacznego r o z u m i e n i a języka. N i e k t ó r e z t y c h p r o b l e m ó w są dziecinnie proste". P o czym przypuszcza kolejne a t a k i a d hominem: „Wittgenstein [...] n i e wska­ zał m u s z e drogi wyjścia z butelki-muchołapki. W obrazie m u c h y niezdolnej uciec z b u t e l k i dopatruję się raczej a u t o p o r t r e t u Wittgensteina. (Wittgenstein był przypad­ k i e m W i t t g e n s t e i n o w s k i m d o k ł a d n i e w t a k i m stopniu, w j a k i m F r e u d reprezentował p r z y p a d e k Freudowski)". W Nieustannych poszukiwaniach P o p p e r p o n o w n i e gra Wittgensteinowi n a nosie, k i e d y m ó w i o dwóch w i e d e ń -

266

skich autorach w bibliotece jego ojca, Fritzu M a u t h n e r z e i Ottonie Weiningerze, „którzy zdawali się wywierać p e w i e n wpływ n a Wittgensteina". W przypisie do tego f r a g m e n t u zawarty j e s t cytat z Weiningera: „Wszystkie z a k u t e łby, od B a c o n a p o Fritza M a u t h n e r a , były kryty­ k a m i języka". W wywiadzie r a d i o w y m u d z i e l a n y m rozgłośni B B C w m a j u 1970 r o k u P o p p e r był zjadliwie ironiczny wobec w y d a n e j p o ś m i e r t n i e pracy Wittgensteina: Gdyby mnie pan pod groźbą zastrzelenia zmuszał do tego, abym powiedział, z czym się nie zgadzam w Philo­ sophical Investigations („Dociekaniach filozoficznych") Wittgensteina, musiałbym odpowiedzieć: «No cóż - nie ma tam czegoś takiego...». Bo w istocie nie zgadzam się tylko z samym przedsięwzięciem. To znaczy - nic nie budzi mojego sprzeciwu w jego wypowiedzi, ponieważ nie ma w niej niczego, z czym można byłoby się nie zgodzić. Muszę wszakże wyznać, że jestem tym znudzony - śmiertelnie znudzony.

W rzeczywistości j e g o reakcja była w y r a ź n i e czymś więcej niż tylko z n u d z e n i e m . J o s e p h Agassi s k o m e n ­ tował to następująco: „Wittgenstein był dla niego jedy­ n i e bete noire: n i e było dla P o p p e r a lepszego dowodu lojalności wobec n i e g o niż u d e r z e n i e w Wittgensteina". P o p p e r porównał i n t e r e s o w a n i e się j ę z y k i e m z przecie­ r a n i e m szkieł okularów. Filozofowie j ę z y k a mogli to u w a ż a ć za wartość samą w sobie. Filozofowie poważni zdają sobie sprawę, że j e d y n y m celem t e g o przecierania j e s t ułatwienie użytkownikowi wyraźniejszego widzenia świata.

P o p p e r wierzył, że Russell zdecydowanie podzielał j e g o krytyczny s t o s u n e k do Wittgensteina, i n i e mylił się. W s p o m n i a n e j u ż wcześniej pogorszenie się osobistych

267

s t o s u n k ó w m i ę d z y R u s s e l l e m i W i t t g e n s t e i n e m uległo pogłębieniu w s k u t e k wrogości, z j a k ą wzajemnie trak­ towali swoje teorie. W i t t g e n s t e i n I m ó g ł nie akceptować w s z y s t k i c h owoców w c z e s n y c h logicznych i specjalis­ t y c z n y c h d o k o n a ń Russella, ale był głęboko w nie zaan­ gażowany. W rzeczy samej Traktat powstał częściowo w celu n a p r a w i e n i a wszystkiego, co Wittgenstein uważał za b ł ę d y Russella, k t ó r e g o o b e c n o ś ć daje się wyczuwać n i e m a l w k a ż d y m zdaniu. P r z e d m o w a d o tego s k r o m ­ n e g o dziełka j e s t w i e l k i m h o ł d e m złożonym J e g o przy­ jacielowi, p a n u Russellowi", a w s a m y m t e k ś c i e j e g o n a z w i s k o w y m i e n i a n e j e s t dwadzieścia osiem razy. Póź­ niej j e d n a k , z a n i m zostały n a p i s a n e Dociekania filozo­ ficzne - k s i ą ż k a b a r d z o ściśle z w i ą z a n a z W i t t g e n ­ s t e i n e m II - a więc począwszy od końca lat trzydziestych, autor, j a k się zdaje, dokonał szczególnego zabiegu pro­ wadzącego do zniknięcia Russella. Swego filozoficznego m e n t o r a W i t t g e n s t e i n w s p o m i n a tylko d w u k r o t n i e , i w obu tych p r z y p a d k a c h - krytycznie. Russell zaś uważał, że p r o p a g o w a n e przez Wittgensteina nowe idee wciągają filozofię C a m b r i d g e w m a t n i ę n u d y i b a n a ł u . J a k to później napisał, Wittgenstein II J e s t zupełnie niezrozumiały. J e g o d o k t r y n y pozytywne wydają m i się płaskie, a n e g a t y w n e - pozbawione podstaw". A jeśli chodzi o Dociekania filozoficzne, „nie pojmuję, dlaczego cała szkoła m y ś l e n i a uznaje m ą d r o ś ć t y c h stronic". Russell zapoczątkował p o s ł u g i w a n i e się analizą pojęć i, t a k j a k P o p p e r , uważał, że w wielu p r z y p a d k a c h m o ż e o n a p o m a g a ć w wyjaśnianiu p r o b l e m ó w oraz rozpraszać spowijającą j e m g ł ę . J e d n a k ż e , również j a k P o p p e r , utrzymywał, że precyzja n i e j e s t celem najważniejszym. P o p p e r wykazał, że n a u k o w c y dokonali wielkich rzeczy, m i m o iż pracowali, przyjmując p e w i e n stopień języko­ wej dwuznaczności. Russell potwierdził, że p r o b l e m y

268

nie znikają n a w e t wówczas, gdy k a ż d e słowo zostało d o k ł a d n i e zdefiniowane. Dla zobrazowania tego przyto­ czył następującą a n e g d o t ę . J a d ą c kiedyś r o w e r e m do W i n c h e s t e r u , zatrzymał się, aby zapytać p e w n e g o skle­ p i k a r z a o najkrótszą d r o g ę do tej miejscowości. Sklepi­ karz krzyknął do człowieka znajdującego się n a za­ pleczu: - J e g o m o ś ć pyta o najkrótszą drogę do Winchesteru. - Winchesteru? - Aha. - Drogę do W i n c h e s t e r u ? - Aha. - Najkrótszą drogę? - Aha. - Nie w i e m . W swej książce My Philosophical Development („Mój rozwój filozoficzny") Russell odrzuca późniejszy pogląd Wittgensteina, mówiący, że język codzienny j e s t w zna­ k o m i t e j kondycji i że n a s z e filozoficzne troski to tylko zagadki, wynikające z językowych barier: „Powiedziano n a m teraz, że to, co p r ó b u j e m y zrozumieć, to nie j e s t świat, a j e d y n i e zdania, oraz przyjęto, że prawdziwe są wszystkie zdania, wyjąwszy te, k t ó r e wygłosili filozofo­ wie". W i n n y m miejscu Russell zarzucił Wittgensteinowi sprzeniewierzenie się z d r o w e m u rozsądkowi. To, co u c h o d z i za zdrowy rozsądek, uważał Russell, w rzeczy­ wistości j e s t j e d y n i e u p r z e d z e n i e m i tyranią obyczaju. I g d y b y Wittgenstein miał rację, dowodził dalej, filozofia byłaby „w najlepszym p r z y p a d k u błahą pomocą dla leksykografów, a w najgorszym - idealną rozrywką przy k a w i a r n i a n y m stoliku". Russell i Popper, pijący h e r b a t ę t a m t e g o p o p o ł u d n i a dwudziestego piątego października 1946 roku, zaledwie cztery godziny p r z e d s p o t k a n i e m w Klubie N a u k Moralnych, zgodziliby się co do tego, że filozofia to coś znacznie więcej.

269

Istniał na przykład rzeczywisty świat spraw międzyna­ rodowych. Aby w pełni zrozumieć gwałtowność d e b a t y w H 3 , m u s i m y rozważyć jej polityczny p o d t e k s t . P a m i ę ­ t a j m y o dacie - był to rok 1946. L e d w o zdążyła ustąpić groźba faszyzmu, a j u ż zaczęła się z i m n a wojna. Czy filozofowie p o w i n n i się angażować w politykę? Dla P o p p e r à i Russella odpowiedź była j e d n o z n a c z n i e twier­ dząca, przy czym, w przeciwieństwie d o Russella, Poppe­ r à n i e widywano podczas m a r s z ó w p r o t e s t u czy strajków o k u p a c y j n y c h - był on s z e r m i e r z e m pióra, a nie szabli. W istocie przeżycie, j a k i e g o doznał, będąc ś w i a d k i e m zastrzelenia d e m o n s t r a n t ó w w Wiedniu, p r z e k o n a ł o go, że zwycięstwo najlepiej odnosić za pomocą pióra. J e s t sprawą sporną, czy P o p p e r był najskuteczniej­ szym k r y t y k i e m m a r k s i z m u , przekreślającym j e g o p r e ­ t e n s j e do naukowości. W e d ł u g P o p p e r à w i a r y g o d n a n a u k a poddaje się b a d a n i u i formułuje prognozy, k t ó r e są sprawdzalne. I m śmielsze są t e prognozy, t y m lepiej. P s e u d o n a u k a - do której to kategorii P o p p e r włączył zarówno n e o m a r k s i z m , j a k freudowską psychoanalizę - albo o d m a w i a p o d d a n i a się jakiejkolwiek próbie (nie potrafiąc sformułować j a s n y c h przewidywań, dzięki k t ó r y m m o g ł a b y być sfalsyfikowana - j a k teoria względ­ ności, k t ó r a zaproponowała p r ó b ę obserwacji, przepro­ wadzoną przez sir A r t h u r a E d d i n g t o n a ) , albo też przed­ stawia prognozy, choć n a s t ę p n i e znajduje sposób wyjaśnienia najwyraźniej sprzecznej z n i m i rzeczywis­ tości. Rewolucja n i e d o k o n a ł a się w kraju o najsilniej rozwiniętym proletariacie. „No, cóż, ale to dlatego że...". Kapitalizm n i e doprowadził d o większej koncentracji dóbr w r ę k a c h coraz to mniejszej liczby posiadaczy. „No, cóż, ale to dlatego że...". N e o m a r k s i z m j e s t p e ł e n t a k i c h „No, cóż". (Choć n i e s a m M a r k s , k t ó r e g o P o p p e r darzył wielkim s z a c u n k i e m i k t ó r y formułował pro­ gnozy, u z n a n e w s z a k ż e przez P o p p e r à za zwodnicze).

270

W r a m a c h swego „wysiłku w o j e n n e g o " P o p p e r przed­ stawił kilka t a k i c h koncepcji w Społeczeństwie otwar­ tym i jego wrogach. Książka tropi k o r z e n i e faszyzmu, celując k a r z ą c y m p a l c e m zwłaszcza w P l a t o n a i Hegla. J e d n a k jej k r y t y k ę faszyzmu m o ż n a w r ó w n y m stopniu o d n i e ś ć do i n n y c h form totalitaryzmu i to właśnie decyduje o nieprzemijającej wartości tej książki w od­ n i e s i e n i u do współczesnych społeczeństw z a m k n i ę ­ tych, rządzonych czy to przez religijnych f u n d a m e n ­ talistów, skrajnych nacjonalistów, czy przez e t n i c z n y c h szowinistów. Aczkolwiek P o p p e r s k o n c e n t r o w a ł się n a filozofii totalitaryzmu, nie przeszkadzał m u specjalnie fakt, że wielu uważało Społeczeństwo otwarte za wy­ m i e r z o n e głównie w m a r k s i z m w czasach zimnowoj e n n e j polemiki. W Społeczeństwie otwartym P o p p e r obala koncepcje, j a k o b y p o s t ę p był n i e u n i k n i o n y , a historią rządziły n i e u b ł a g a n e i możliwe do przewidzenia prawa. Histo­ ria n i e toczy się w e d ł u g ż a d n e g o p l a n u , twierdził z n a c i s k i e m . „Historia nie m o ż e się rozwijać. Może to być tylko naszym, ludzkich jednostek, udziałem". I chociaż niczego nie m o ż n a być p e w n y m , to naj­ skuteczniejszym s t y m u l a t o r e m rozwoju społecznego i gospodarczego j e s t „otwartość" - t r u c i z n a dla totalita­ r y z m u . W r o k u 2000 c h i ń s k i u c z o n y L i u J u n n i n g został w y r z u c o n y z Chińskiej A k a d e m i i N a u k Społecz­ n y c h za wygłoszenie w y k ł a d u n a t e m a t Społeczeństwa otwartego. Koncepcja P o p p e r a mówiąca, że p o s t ę p d o k o n u j e się w procesie prób i błędów, była j e d n ą z prawdziwie wielkich idei dwudziestego stulecia i t a k j a k wiele prawdziwie wielkich idei - odznaczała się m a k s y m a l n ą prostotą. Błąd był zawsze możliwy; „ p r a w d a " - n i g d y p e w n a . T a k j a k możliwość falsyfikacji j e s t c z y n n i k i e m odróżniającym n a u k ę prawdziwą od p s e u d o n a u k i , t a k

271

potrzeba próby, dociekania, b a d a n i a sprawia, że dla politycznego p o s t ę p u n i e z b ę d n e j e s t istnienie społeczeń­ stwa otwartego. Dociekliwość P o p p e r a prowadziła do stwierdzenia, że d e m o k r a c j i n i e p o w i n n o się uważać j e d y n i e za l u k s u s , n a k t ó r y j a k i ś kraj może sobie pozwolić dopiero po osiągnięciu p e w n e g o stopnia roz­ woju. To raczej s a m a d e m o k r a c j a j e s t tego rozwoju w a r u n k i e m w s t ę p n y m . Racjonalna postawa oznacza „gotowość przyznania, że j a m o g ę się mylić, a ty możesz m i e ć rację, ale w s p ó l n y m wysiłkiem m o ż e m y bardziej zbliżyć się do prawdy". J e d n a k o w o ż s a m a możliwość w y b o r u rządzącego n i e j e s t jeszcze wystarczającym w a r u n k i e m demokracji. I rzeczywiście, kiedy P o p p e r przyjrzał się p o s t a w i o n e m u przez Platona pytaniu: „Kto m a rządzić?", u z n a ł j e za niebezpieczne. P r z e d m i o t e m naszej troski nie p o w i n n a b y ć legitymizacja. Bo czyż w k o ń c u Hitler nie doszedł do władzy w sposób legalny? Ustawa o nadzwyczajnych pełnomocnictwach, k t ó r a upoważniła go d o rządzenia za pomocą dekretów, została uchwalona przez większość parlamentarną. W [Społeczeństwie otwartym] zaproponowałem zastąpie­ nie Platońskiego pytania: „Kto ma rządzić?" pytaniem zdecydowanie odmiennym: „Jak by tu zredagować kon­ stytucję w taki sposób, abyśmy mogli pozbywać się rządu bez rozlewu krwi?". Pytanie to kładzie nacisk nie na sposób w y b o r u rządu, ale na możliwość jego u s u ­ nięcia.

To, j a k p o w i n n i ś m y być rządzeni i j a k społeczeństwo powinno być s k o n s t r u o w a n e , przedstawiało dla P o p p e r a rzeczywiste problemy, n i e mniej stosowne j a k o przed­ miot zainteresowania filozofa niż i n d u k c j a czy pojęcie nieskończoności. W istocie zaś m a t e r i a p r z e d m i o t u miała n a w e t większą siłę ciążenia. Odraza, jaką P o p p e r czuł do Wittgensteina, wiązała się p r z e d e w s z y s t k i m

272

z pogardą dla obojętności, j a k ą t e n o s t a t n i okazywał w o b e c palących p r o b l e m ó w rzeczywistego świata, choć­ b y tylko j a k o kwestii, w których filozof m o ż e m i e ć swój wartościowy i specyficzny udział. Russell, wielki entuzjasta Społeczeństwa otwartego, był jeszcze w i ę k s z y m zwierzęciem politycznym niż P o p p e r . O n również uważał, że filozofowie powinni zejść ze swej wieży z kości słoniowej i włączać się do współczesnych sporów. W r o k u 1946 coraz większą troską n a p a w a ł a go groźba jądrowej apokalipsy. R o k później miał wygłosić serię w y k ł a d ó w w Holandii i Bel­ gii, orędując za r a d y k a l n y m rozwiązaniem - stworze­ n i e m światowego rządu, k t ó r y „miałby m o n o p o l n a wszystkie p o t ę ż n e środki rażenia". W t y m czasie j e g o trzecia żona, Patricia (znana j a k o Peter), popierała k a m p a n i ę n a rzecz poprawy w a r u n k ó w życia w brytyjskiej strefie okupacyjnej w Niemczech. Kilka t y g o d n i po s p o t k a n i u z P o p p e r e m , o s i e m n a s t e g o listopada, została s y g n a t a r i u s z k ą listu do „The T i m e s " p o w y d a n y m przez rząd oświadczeniu, zgodnie z k t ó r y m brytyjscy obywatele mieli o t r z y m a ć d o d a t k o w e przy­ działy z okazji świąt Bożego Narodzenia. Autorzy listu ubolewali n a d t y m , że stało się to w o k r e s i e n i e d o s t a t k u żywności w brytyjskiej strefie. „ Z w r a c a m y u w a g ę , że jeśli Rząd nie z m i e n i r a d y k a l n i e swej polityki żywnoś­ ciowej, to n a r a z i m y n a niebezpieczeństwo n i e tylko doraźną stabilizację Europy, ale t a k ż e s z a n s e n a rzeczy­ wisty pokój". M i m o z a k o ń c z e n i a wojny przyszłość E u r o p y rysowała się p o n u r o . P r z e m y s ł leżał w gruzach, brakowało ar­ t y k u ł ó w pierwszej potrzeby, w n i e k t ó r y c h z a c h o d n i c h d e m o k r a c j a c h rozkwitały p a r t i e k o m u n i s t y c z n e , a n a Wschodzie Sowieci przykręcali ś r u b ę i pracowali n a d b o m b ą atomową. T a k i rozwój w y p a d k ó w stawiał Zachód w obliczu b e z p o ś r e d n i e g o zagrożenia przyszłości j e g o

273

demokracji. T y m c z a s e m P o p p e r i Russell z rezygnacją przyglądali się, j a k Wittgenstein p r z e k o n u j e nowe po­ kolenie filozofów, że filozofia, t a k j a k ją rozumieją, zajmuje się wyłącznie j ę z y k i e m . Konieczność z d e m a s ­ k o w a n i a t e g o szalbierstwa była dla przyszłości filozofii sprawą najwyższej wagi.

19 Zagadkowe problemy Wciąż słyszy się opinię, że filozofia nie czyni właściwie żadnych postępów, że wciąż jeszcze zajmujemy się problemami filozoficznymi, którymi zajmowali się już Grecy. Ci jednak, którzy tak twierdzą, nie rozumieją przyczyny, dlaczego tak jest; dlaczego tak musi być. A przyczyna leży w tym, że nasz język pozostał taki sam, skłaniając nas do stawiania wciąż tych samych pytań* Ludwig Wittgenstein Dla P o p p e r a - filozofa mieszczącego się w e wspa­ niałej tradycji - zakres prawdziwych problemów, j a k i m i p o w i n n i się zajmować j e g o koledzy po fachu, rozciągał się od s t r u k t u r y społeczeństwa p o n a t u r ę n a u k i , od związku m i ę d z y u m y s ł e m i ciałem p o znaczenie nie­ skończoności, p r a w d o p o d o b i e ń s t w a i przyczynowości. Kilka z tych t e m a t ó w pojawiło się n a scenie d r a m a t u , j a k i się rozegrał w sali H 3 . Kiedy Wittgenstein zażądał p o d a n i a przykładowych problemów, było oczywiste, że wśród pierwszych, j a k i e przytoczy Popper, znajdzie się „indukcja" („Czy j u t r o wzejdzie słońce?"). Zastosowanie przez P o p p e r a prob­ l e m u indukcji dla zaatakowania z a s a d y weryfikacji było przyczyną j e g o n a p i ę t y c h s t o s u n k ó w z Kołem Wiedeń­ s k i m ; było też t e m a t e m dyskusji podczas j e g o poprzed­ niej i j e d y n e j wizyty w j a s k i n i lwa (Klubie N a u k Moral­ nych) w 1936 r o k u , i pozostało j e g o obsesją. P o p p e r

275

uważał, że rozwiązał łamigłówkę; krążą pogłoski, że aż do k o ń c a j e g o życia k a ż d a p r ó b a jej w s k r z e s z a n i a doprowadzała go do n i e p o h a m o w a n e j wściekłości, t a k j a k b y to było usiłowanie sklejania n a powrót roztrzas­ k a n e g o p r z e z e ń idola. J a k j u ż o t y m wcześniej w s p o m n i a n o , odrzuciwszy wyznawaną przez Koło zasadę weryfikacji j a k o wadliwą, ponieważ opierała się n a r o z u m o w a n i u i n d u k c y j n y m , P o p p e r zastosował swoją własną, alternatywną tezę falsyfikowalności do rozróżniania nie-sensu od bezsensu, ale n a u k o w o ś c i od nienaukowości. S a m e j zasadzie fal­ syfikowalności dostało się w s z a k ż e t r o c h ę k u k s a ń c ó w od krytyków. Byli tacy, którzy - j a k n a p r z y k ł a d I m r e L a k a t o s , k i e d y ś uczeń, a później przeciwnik P o p p e r a - utrzymywali, że p e w n e teorie p o w i n n y się oprzeć falsyfikacji; co więcej, że n i e k t ó r e wielkie teorie oparły się w c z e s n e m u procesowi falsyfikacji. Istnieją sytuacje, k i e d y to m a się ochotę odrzucić l u b wyjaśnić raczej doświadczenie niż samą hipotezę. T a k więc kiedy uczeni poddają próbie teorię Galileusza o przyciąganiu grawi­ tacyjnym, wrzucając stalowe k u l k i d o k o p a l n i a n e g o szybu, oczywiste zaprzeczenie tej teorii u z n a w a n e j e s t za dowód i s t n i e n i a t a m zakłócającego ją c z y n n i k a w po­ staci r u d y żelaza. Teoria ta u w a ż a n a j e s t za wystar­ czająco mocną, aby n i e m o ż n a jej było odrzucić z powo­ d u możliwości osiągnięcia j e d n e g o odbiegającego od normy wyniku. Poza t y m , twierdził Lakatos, o wartości hipotezy n i e m o ż n a sądzić j e d y n i e n a podstawie liczby oraz stopnia śmiałości f o r m u ł o w a n y c h przewidywań. Szczególnie interesujące są b o w i e m owe u n i k a l n e przewidywania n i e z a w a r t e w i n n y c h teoriach, w p r z e c i w n y m b o w i e m razie j a k a ś p r ó b a m o g ł a b y j e d n o c z e ś n i e potwierdzić k i l k a teorii. J e ś l i stojąc n i e r u c h o m o n a ziemi, r z u c i m y k a m i e n i e m , to obie fizyki, zarówno N e w t o n o w s k a , j a k

276

E i n s t e i n o w s k a , przyjmują zbliżone do siebie założenia, że mianowicie k a m i e ń t e n s p a d n i e , podczas g d y b ę d ą się b a r d z o różnić w przewidywaniach co do jego losów w p r z y p a d k u , g d y b y ś m y n i m cisnęli ze s t a t k u kosmicz­ nego. Jeśli to stwierdzenie jest słuszne, to n a u k a zyskuje t u coś w rodzaju s u b i e k t y w n e g o , socjologicznego skład­ n i k a - teoria m a być osądzana n i e j e d y n i e n a tle świata, ale n a tle i n n y c h d o m n i e m a ń , j a k i e w t y m s a m y m czasie wirują wokół n a s . P o p p e r wierzył, że jego teoria w y t r z y m a t a k ostrą p r ó b ę . J e d n a k ż e o wiele istotniejsza k r y t y k a jego doko­ n a ń polega n a t y m , że - m i m o s z u m n y c h deklaracji - n i e rozstrzygnął H u m e ' o w s k i e g o p r o b l e m u indukcji. Krytycy P o p p e r n podkreślają, że n i e odpowiedział on w sposób zadowalający n a pytanie, dlaczego nie powinno się s k a k a ć ze szczytu wieży Eiffla. To p r a w d a , że teoria głosząca, iż przyciąganie grawitacyjne n a t y c h m i a s t spro­ wadzi n a s z w i e l k i m plaśnięciem w dół, sprawdziła się j u ż w postaci niezliczonych w y p a d k ó w i samobójstw. J e s t również prawdą, że - j a k zwrócił n a to u w a g ę P o p p e r - nie da się logicznie w y d e d u k o w a ć , iż sprawdzi się ona, k i e d y k t o ś skoczy n a s t ę p n y m r a z e m . Niemniej j e d n a k , jeśli k t o ś n i e wierzy, że przeszłość j e s t przynaj­ m n i e j w j a k i m ś stopniu wskazówką dla przyszłości, to n i e m a najmniejszego powodu, a b y t e g o s k o k u n i e wykonać. Niezależnie od tego, czy P o p p e r w sposób zadowa­ lający odniósł się do tych zastrzeżeń, czy nie, to n i g d y n i e wierzył, że m o ż n a j e rozstrzygnąć dzięki analizie j ę z y k a . Chociaż swój s t o s u n e k do i n d u k c j i przedstawił j u ż w ogólnych zarysach w Logik der Forschung, to w świecie anglojęzycznym był on z n a n y b a r d z o słabo. W p o s t s c r i p t u m listu, j a k i n a p i s a ł do Russella dwa d n i p o s p o t k a n i u w Klubie N a u k Moralnych, P o p p e r ofiaruje się wyjaśnić swoje rozwiązanie d w u s t u l e t n i e g o

277

p r o b l e m u indukcji. Nie zajmie t y m wiele czasu s w e m u mistrzowi. Wystarczy m u , j a k powiada, wszystkiego dwadzieścia m i n u t .

J e s t jeszcze i n n y filozoficzny t e m a t , w s p o m n i a n y dotychczas tylko przelotnie, k t ó r y j e d n a k m u s i a ł się znaleźć n a p o r z ą d k u d z i e n n y m w H 3 : prawdopodobień­ stwo. Większość obecnych t a m wykładowców uważała, że z p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m wiązały się p r o b l e m y , któ­ r y c h n i e m o ż n a rozwiązać j e d y n i e dzięki lingwistycz­ n e m u rozwikłaniu. Rozmyślanie o p r a w d o p o d o b i e ń s t w i e było dla P o p p e r a j e d n y m z najulubieńszych sposobów odprężenia się: całe stronice pokrywał g r y z m o ł a m i r ó w n a ń . Miało to związek z j e g o k r y t e r i u m falsyfikowalności. Mecha­ n i k a kwantowa, k t ó r a w k r a c z a w obszar prawdopodo­ bieństwa, była s t o s u n k o w o nową gałęzią fizyki. Głosi ona, że r u c h u pojedynczych e l e k t r o n ó w nie m o ż n a przewidzieć precyzyjnie, a j e d y n i e z p e w n y m s t o p n i e m p r a w d o p o d o b i e ń s t w a . P o p p e r najwyraźniej nie pragnął odrzucać podobnych stwierdzeń j a k o niesłusznych; w ja­ k i b o w i e m sposób m ó g ł b y on włączyć prawdopodobień­ stwo do swojej teorii falsyfikowalności? „Jeśli mówię: «Prawdopodobieństwo wzięcia udziału w z e b r a n i u Klu­ b u N a u k Moralnych przez G.E. Moore'a j e s t j a k j e d e n do dziesięciu», to wydaje się, że moja hipoteza n i e będzie fałszywa bez w z g l ę d u n a to, czy Moore się t a m pojawi, czy nie. G d y b y n a w e t Moore przyszedł, n i e zostałbym zganiony. Nie powiedziałem przecież, że o n n a p e w n o nie przyjdzie, lecz tylko, że j e s t to m a ł o prawdopodobne". Teoria p r a w d o p o d o b i e ń s t w a fascynowała n i e tylko P o p p e r a , ale również Broada, Braithwaite'a, Wisdoma, W a i s m a n n a , Schlicka, C a r n a p a i J o h n a M a y n a r d a Key-

278

n e s a . W przeciwieństwie do wielu zawiłych obszarów filozofii j e s t to pojęcie, k t ó r e r o z u m i e m y wszyscy i któ­ r y m zręcznie p o s ł u g u j e m y się k a ż d e g o dnia. W rzeczy samej dla n i e k t ó r y c h ludzi, n a p r z y k ł a d tych zatrud­ n i o n y c h w sektorze ubezpieczeń, p r a w d o p o d o b i e ń s t w o j e s t ich źródłem u t r z y m a n i a . J a k i e są szanse wierzchowca Czerwony R u m n a zwy­ cięstwo w gonitwie G r a n d National? J a k i e j e s t pra­ w d o p o d o b i e ń s t w o w y r z u c e n i a szóstki w grze w kości? J a k i e są widoki n a to, aby palący m ę ż c z y z n a dożył osiemdziesiątki? J a k a j e s t możliwość w y b u c h u kon­ fliktu jądrowego p r z e d r o k i e m 2050? M i m o oczywi­ stości t a k i c h p y t a ń , niewiele j e s t s p r a w bardziej kło­ potliwych niż b r a n i e odpowiedzialności za prawdopo­ dobieństwo. P o d s t a w o w e p y t a n i e b r z m i : czy o praw­ d o p o d o b i e ń s t w i e m ó w i m y dlatego, że j e s t o n o o b i e k t y w n y m e l e m e n t e m dziejów świata, czy też dla­ tego, że nie m a m y pojęcia o t y m , co się m a n a t y m świecie wydarzyć? I n n y m i słowy - czy przyszłość j e s t n i e p e w n a z n a t u r y , czy też j e s t w y t w o r e m n a s z y c h l u d z k i c h ograniczeń? W swej książce A Treatise on Probability („Rozprawa o prawdopodobieństwie") Key­ n e s skłania się k u t e m u d r u g i e m u stanowisku. Uwa­ żając, że e k o n o m i a , i nie tylko ona, m o g ł a b y doznać i l u m i n a c j i dzięki z r o z u m i e n i u p r a w d o p o d o b i e ń s t w a - utrzymywał, iż w a r t o j e s t rozpatrywać prawdopo­ d o b i e ń s t w o n a tle d a n y c h . Jeśli z informacji b u k m a ­ c h e r a n a t e m a t rywalizujących s p r i n t e r ó w w i e m y tylko to, że j e d e n z n i c h m a lat dwadzieścia pięć, a d r u g i pięćdziesiąt pięć, to p o s u n i ę c i e m s e n s o w n y m byłoby p o s t a w i e n i e p i e n i ę d z y n a m ł o d s z e g o z nich. G d y b y ś m y j e d n a k n a s t ę p n i e odkryli, że d w u d z i e s t o p a r o l a t e k j e s t żłopiącym piwo p a l a c z e m i straszliwym łamagą, pod­ czas gdy starszy p a n to były złoty m e d a l i s t a olimpijski, k t ó r y ściśle p r z e s t r z e g a diety i codziennie wyciska

279

s z t a n g ę w pobliskiej sali g i m n a s t y c z n e j , stalibyśmy się rozsądniejsi w ocenie ich szans. Z a w o d n i c y pozostali ci sami, lecz n a s z a wiedza uległa z m i a n i e . I n n i j e d n a k dowodzili, że stwierdzenie w postaci: „Przy t r z y k r o t n y m r z u c e n i u m o n e t y p r a w d o p o d o b i e ń ­ stwo t r z y k r o t n e g o u z y s k a n i a r e s z k i wynosi j e d e n do o ś m i u " j e s t p o p r o s t u aprioryczną statystyczną czy m a t e m a t y c z n ą prawdą - czymś logicznie n i e z a l e ż n y m od doświadczenia, j a k n a p r z y k ł a d 2 + 2 = 4 . Płynąca stąd implikacja polega n a t y m , że p o d o b n e stwierdzenia n i e b ę d ą p o d a t n e n a rewizję p o d k ą t e m n o w y c h dowodów. G d y b y k o s t k a raz p o raz lądowała n a szóstce, świad­ czyłoby to tylko o t y m , że została obciążona; n i e pod­ ważyłoby n a t o m i a s t p r a w d y apriorycznego twierdzenia: „W grze w kości p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w y r z u c e n i a szóst­ ki j e s t j a k j e d e n do sześciu". Wadą takiego podejścia jest to, że n i e p o m a g a n a m ono w rzeczywistej grze w kości. A k c e n t o w a n i e tej ogólnej m a t e m a t y c z n e j p r a w d y j e s t dla n a s n i e p r z y d a t n e , jeśli n a s z y m celem j e s t zapełnienie portfela w k a s y n i e dzięki postawieniu n a właściwą cyfrę k o s t k i wyrzucanej n a stół gry. Niektórzy członkowie Koła W i e d e ń s k i e g o byli orę­ d o w n i k a m i „interpretacji frekwencyjnej" prawdopodo­ bieństwa. Oznacza to, że stwierdzenie: „W grze w kości p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w y r z u c e n i a szóstki wynosi poło­ w ę " znaczy tylko tyle, że w p r z y p a d k u nieograniczonej liczby rzutów k o s t k ą po p e w n y m czasie szóstka zacznie się pojawiać w pięćdziesięciu p r o c e n t a c h rzutów. J e d n a k t a frekwencyjna interpretacja p r a w d o p o d o b i e ń s t w a j e s t m a ł o zadowalająca: m y p r a g n i e m y się dowiedzieć, j a k i e j e s t p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w y r z u c e n i a szóstki w kolej­ n y m rzucie k o n k r e t n e j kostki, a n i e tego, co się w y d a r z y w nieskończonej sekwencji rzutów. P r a w d o p o d o b i e ń s t w o było j e d n ą z kwestii, do k t ó r y c h P o p p e r ustawicznie wracał. Podczas swoich wizyt w Wiel-

280

kiej Brytanii w latach 1935-1936 prowadził n a jego t e m a t wykłady. A w formularzu p o d a n i o w y m w sprawie zapomogi R a d y P o m o c y A k a d e m i c k i e j określił się j a k o specjalista w tej dziedzinie. Przez całe życie zajmował się zwalczaniem s u b i e k t y w i z m u właściwego Heisenbergowskiej zasadzie nieoznaczoności, nazywanej ko­ p e n h a s k ą interpretacją m e c h a n i k i k w a n t o w e j . J e s t o n a s u b i e k t y w n a , ponieważ głosi, że n i e k o n i e c z n i e m u s i m y w s z y s t k o wiedzieć o świecie. N i g d y n a przykład n i e o d n o t u j e m y z absolutną precyzją r u c h u atomowych cząsteczek: potrafimy określić miejsce i p r ę d k o ś ć po­ szczególnej cząsteczki, ale n i g d y obu tych d a n y c h jednocześnie. M a m y tu do czynienia j e d y n i e z praw­ d o p o d o b i e ń s t w e m . Niepokoiło to n i e tylko Poppera, ale również Alberta Einsteina, który powiedział: Bóg n i e gra w kości. Twierdził stanowczo, że świat j e s t w pełni określony, że działa w e d ł u g normalnej zasady przyczyny i s k u t k u oraz że teoretycznie trajektorię cząsteczki p o w i n n o się m ó c przewidzieć ze stuprocentową dokład­ nością. Aż do śmierci Einstein dążył do stworzenia skończonej teorii, k t ó r a wykluczyłaby pojęcie nieozna­ czoności. D y l e m a t m i ę d z y swoimi obiektywistycznymi dąże­ n i a m i a zasadą nieoznaczoności H e i s e n b e r g a rozwiązał P o p p e r w i n n y sposób. Dowodził, że, owszem, praw­ dopodobieństwo n a świecie istnieje, ale, niestety, nie oznacza to, że świat j e s t subiektywny. To zaś, że mówi­ m y o prawdopodobieństwie, nie w y n i k a z naszej ig­ norancji. W y n i k a raczej z niezależnie istniejącej w na­ t u r z e skłonności (propensity - u l u b i o n e określenie Poppera). J e s t ono o b i e k t y w n y m s k ł a d n i k i e m świata. J e s t istotną fizyczną rzeczywistością. I n n y m i słowy - m a m y p e w n o ś ć co do istnienia p r a w d o p o d o b i e ń s t w a . Jeśli chodzi o falsyfikację, to P o p p e r uważał, że stwierdzenia dotyczące stałych skłonności - n a przykład:

281

„Kostka m a j e d n ą szansę n a sześć, b y wylądować n a szóstce" - mogą być s p r a w d z a n e przez obserwację z d a r z e ń w ciągu d ł u g i e g o czasu. Ale wyizolowa­ n e stwierdzenia n a t e m a t t e n d e n c j i - n a przykład: „Istnieje możliwość, j a k j e d e n do stu, że z a g ł a d a j ą d r o w a nastąpi p r z e d r o k i e m 2050" - m o g ą się n i e p o d d a w a ć p r ó b o m i w t y m z a k r e s i e zdyskwalifikować się j a k o n a u k o w e . Można raz po raz ponawiać p r ó b ę z r z u c a n i e m m o n e t y l u b z szansą n a u r o d z e n i e bliźniąt - ale n i e z p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m n u k l e a r n e g o Ar­ magedonu.

W H3 wyłonił się też i n n y problem, o jeszcze dłuższym rodowodzie niż i n d u k c j a czy p r a w d o p o d o b i e ń s t w o : j a k m a m y r o z u m i e ć ideę nieskończoności? Było to p y t a n i e , k t ó r e sięgało czasów starożytnych Greków. W piątym w i e k u p r z e d C h r y s t u s e m Z e n o n z Elei w y m y ś l a ł dowcipne łamigłówki u m y s ł o w e zwią­ z a n e z ideą nieskończoności. Z e n o n uważał, że r u c h i czas, r o z u m i a n e potocznie, są iluzoryczne. Sądził, że dowiódł, iż r u c h albo j e s t niemożliwy w ogóle, albo w przeciwnym razie w y m a g a nieskończonej ilości czasu. Dwa spośród p a r a d o k s ó w Z e n o n a dotyczą wyścigów i bieżni. Z e n o n dowodził, że biegacz n i g d y n i e obiegnie s t a d i o n u , ponieważ najpierw m u s i p o k o n a ć połowę t e g o d y s t a n s u , n a s t ę p n i e połowę pozostałej odległości, p o t e m kolejną połowę i t a k dalej. Aby zatoczyć koło, m u s i przebiec jego j e d n ą drugą, n a s t ę p n i e j e d n ą czwartą, n a s t ę p n i e j e d n ą ósmą, j e d n ą szesnastą, j e d n ą trzydzies­ tą drugą, j e d n ą sześćdziesiątą czwartą i t a k dalej. Kolejne u ł a m k i coraz bardziej zbliżają się do zera, ale n i g d y go nie osiągną; j e s t to ciąg n i e s k o ń c z o n y . W is­ tocie zaś, w r a m a c h tej samej logiki, ów nieszczęsny biegacz n i e m ó g ł b y poczynić j a k i e g o k o l w i e k p o s t ę p u ,

282

ponieważ aby od linii s t a r t u dobiec do j a k i e g o ś p u n k t u , m u s i a ł b y najpierw dotrzeć do p u n k t u leżącego w poło­ wie drogi do t a m t e g o , co m ó g ł b y osiągnąć, g d y b y dobiegł do p u n k t u w j e d n e j czwartej, j e d n e j ósmej, j e d n e j szesnastej i t a k dalej. Z logicznego p u n k t u w i d z e n i a sportowiec byłby więc s k a z a n y n a pozostanie w b l o k a c h startowych. Najsłynniejszy p a r a d o k s Z e n o n a związany j e s t z wy­ ścigiem dwóch współzawodników: n i e m a l niezwyciężo­ n e g o greckiego b o h a t e r a Achillesa i żółwia. Wolno poruszający się żółw otrzymuje fory. W e d ł u g Z e n o n a chyży Achilles n i g d y go n i e prześcignie. Kiedy Achilles dotrze do p u n k t u , z którego wystartował żółw, t e n będzie się j u ż znajdował n a nowej pozycji, k i e d y zaś G r e k do niej dobiegnie, zwierzę znów p r z e s u n i e się nieco dalej, i tak w nieskończoność. O wielu p a r a d o k s a c h Z e n o n a rozprawia się do dziś. Dyskusja n a ich t e m a t p r o w a d z o n a przez Arystotelesa zapewniła i m p r z e t r w a n i e , wprowadzając rozróżnienie m i ę d z y nieskończonością „rzeczywistą" a „potencjalną". Arystoteles dowodził, że s e n s m o ż e m i e ć tylko n i e s k o ń ­ czoność „potencjalna". T a k więc n a przykład d y s t a n s wokół s t a d i o n u j e s t n i e s k o ń c z e n i e podzielny w t y m sensie, że niezależnie od tego, n a ile odcinków zostałby podzielony, to teoretycznie m o ż n a b y go podzielić n a jeszcze więcej, ale n i e w t y m r o z u m i e n i u , że może o n kiedykolwiek zostać rzeczywiście podzielony n a nie­ s k o ń c z e n i e wiele o d c i n k ó w - czyli że zawsze posiada on „potencjalną" n i e s k o ń c z o n o ś ć części, n i g d y zaś ich nieskończoności „rzeczywistej". Przez p o n a d dwa tysiąclecia pozostawało to ortodok­ syjną dychotomią, strukturą, wewnątrz której rozumia­ n o pojęcie nieskończoności. Dopiero z pojawieniem się n i e m i e c k i e g o m a t e m a t y k a Georga Cantora, w drugiej połowie dziewiętnastego w i e k u , m a t e m a t y c y znaleźli

283

sposób n a oswojenie nieskończoności, n a wyrażenie jej t e r m i n a m i , k t ó r e były zrozumiałe. Cantor, nawiązując do podziału Arystotelesowskiego, dowodził, że istnienie nieskończoności j e s t rzeczywiste, a n i e tylko potencjalne. Opisał o n dwa n i e s k o ń c z o n e zbiory j a k o r ó w n e sobie r o z m i a r a m i , w k t ó r y c h istnieje wzajemnie j e d n o z n a c z n e łączenie w p a r y poszczegól­ n y c h ich elementów. A więc n a p r z y k ł a d n i e s k o ń c z o n y zbiór 1,2,3,4,5... jest równy rozmiarami zbiorowi 1,5,10, 15,20..., ponieważ 1 łączy się w p a r ę z 1,2 z 5,3 z 10 i t a k dalej. Dzięki takiej odpowiedniości wzajemnie jednozna­ cznej p e w n e komplikacje i tajemnice nieskończoności mogą być rozwikłane. P r z e d e w s z y s t k i m zaś Cantor uwierzył, że wykazał możliwość rygorystycznie m a t e m a ­ tycznego p o t r a k t o w a n i a rzeczywistej nieskończoności. T a k i e j e d n a k podejście s a m o stało się źródłem para­ doksów, z k t ó r y c h j e d e n w y e k s p o n o w a ł B e r t r a n d R u s ­ sell, j a k o p r z y k ł a d e m posługując się powieścią L a u r e n ce'a Sterne'a The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman (Zycie i myśli JW. Pana Tństrama Shandy, t ł u m . K T a r n o w s k a , P r ó s z y ń s k i i S-ka, 1995). B o h a t e r powieści S h a n d y poświęca dwa lata n a opisanie pierw­ szych dwóch d n i swego życia. Martwi go, że pisząc w t a k i m t e m p i e , n i g d y n i e u k o ń c z y własnej autobio­ grafii. Russell dowodził, stosując o dziwo m a t e m a t y k ę Cantora, że g d y b y S h a n d y żył wiecznie, to n i e byłoby dnia, którego by n i e opisał. Gdyby od dnia dwudziestych u r o d z i n poświęcił dwa lata p r a c y n a d w a pierwsze d n i swego życia, to n a s t ę p n i e od d w u d z i e s t e g o d r u g i e g o r o k u mógł objąć kolejne dwa d n i , od dwudziestego czwartego dalsze dwa i t a k dalej. Aczkolwiek pozo­ stawałby coraz bardziej w tyle, to wciąż a k t u a l n a b y ł a b y relacja wzajemnie j e d n o z n a c z n a : k a ż d y dzień j e g o życia m a swój odpowiednik czasowy autobiograficznej ak­ tywności:

284

Wiek: 20-21 Dni: 1.-2. Wiek: 22-23 Dni: 3.-4. Wiek: 24-25 Dni: 5.-6. N i e ś m i e r t e l n y T r i s t r a m S h a n d y m ó g ł b y niewątpliwie opisać k a ż d y dzień swego życia. W r o k u 1946 p r o b l e m j e d n o c z e s n e g o istnienia nie­ skończoności „rzeczywistej" i „potencjalnej" był nie­ zwykle a k t u a l n y i w i a d o m o , że został p o d n i e s i o n y w H 3 .

20 Ulubione awersje i administratorzy ruder Pamiętam, jak po pewnym wyjątkowo durnym odczycie w Klubie Nauk Moralnych Wittgenstein wykrzyknął: „Coś takiego należało przerwać. Marni filozofowie są jak administratorzy ruder. Moim zadaniem jest wyrzucać ich z tego interesu". Maurice O'Connor Drury

W Nieustannych poszukiwaniach Popper jasno określa swoje stanowisko wobec z e b r a n i a w C a m b r i d g e : „Przyznaję, iż p o j e c h a ł e m do C a m b r i d g e w nadziei sprowokowania W i t t g e n s t e i n a do o b r o n y j e g o poglądu, że n i e istnieją prawdziwe p r o b l e m y filozoficzne, oraz podjęcia z n i m walki w tej kwestii". T e z ę o n i e i s t n i e n i u a u t e n t y c z n y c h p r o b l e m ó w filozoficznych, a j e d y n i e lin­ gwistycznych z a g a d e k u z n a w a ł za j e d n ą ze swych „ulu­ b i o n y c h awersji". Nie m a m y pewności, j a k d o k ł a d n i e przebiegała fi­ lozoficzna b u r d a w H 3 . J e d n a k t r o p y znajdujemy w no­ t a t k a c h , w relacji P o p p e r a , w s p r a w o z d a n i a c h naocz­ n y c h świadków oraz w grzecznościowym liście P o p p e r a do Russella, n a p i s a n y m j u ż w d n i u j e g o powrotu do Londynu. Na s p o t k a n i u P o p p e r utrzymywał, że istnieją rzeczy­ wiste p r o b l e m y filozoficzne, a n i e j e d y n i e zagadki.

286

Przerwawszy m u , Wittgenstein „mówił szczegółowo o z a g a d k a c h oraz o nieistnieniu problemów". P o p p e r opowiada, że s a m się z kolei wtrącił z przygotowaną wcześniej listą problemów. I s t n i e n i e rzeczywistej l u b potencjalnej n i e s k o ń c z o n o ś c i , i n d u k c j i i przyczynowości zostało j u ż w d y s k u s j i p o r u s z o n e . P r o b l e m nieskończoności Wittgenstein odrzucił j a k o j e d y n i e k w e s t i ę m a t e m a t y c z n ą , bez względu n a to, czy Cant o r o w s k a m e t o d a p o t r a k t o w a n i a tej kwestii m a t e m a ­ t y k ó w zadowoliła, czy nie. I n d u k c j ę „Wittgenstein odrzucił j a k o należącą raczej do sfery logiki niż fi­ lozofii". W p e w n y m s t a d i u m sporu Russell przechylił się n a s t r o n ę P o p p e r a i zacytował brytyjskiego e m p i r y k a J o h n a Locke'a. Być może nawiązał do wypowiedzi Locke'a n a t e m a t kwestii osobistej tożsamości i tego, co sprawia, że t e r a z j e s t się tą s a m ą osobą, j a k ą się było p r z e d t r z y d z i e s t u laty. (Locke uważał, że j e s t to ciągłość u m y s ł u i pamięci). A m o ż e nawiązał do d o k o n a n e g o przez Locke'a rozróżnienia m i ę d z y c e c h a m i pierwszo- i d r u g o r z ę d n y m i - rozróżnienia, n a p r z y k ł a d , m i ę d z y k s z t a ł t e m a k o l o r e m . (Locke utrzymywał, że cechy pierwszorzędne tkwią, w pewien sposób, w s a m y c h p r z e d m i o t a c h , podczas gdy cechy d r u g o r z ę d n e żerują n a obserwatorze. Nieobserwowany k w a d r a t wciąż pozostaje k w a d r a t e m , ale czerwony k w a d r a t uzależnia swą czerwień od istnienia istot, k t ó r y m ich a p a r a t percepcyjny pozwoli odebrać go j a k o czerwony. Cech d r u g o r z ę d n y c h , w przeciwień­ stwie do pierwszorzędnych, n i e m o ż n a zrozumieć bez odwoływania się do świadomości). Najprawdopodobniej j e d n a k było to twierdzenie Locke'a, że nie m a niczego takiego j a k wiedza wrodzona - że cała nasza wiedza pochodzi z doświadczenia, że sięgając do doświadczenia, nasz u m y s ł kształtuje swoje koncepcje i że to j e d y n i e

287

do koncepcji n a s z e g o u m y s ł u (albo w terminologii Russella - d a n y c h zmysłowych) m a m y b e z p o ś r e d n i d o s t ę p . Jeśli t a k w ł a ś n i e jest, to pozostaje p r o b l e m , w j a k i sposób m a m y zdobywać wiedzę o w s z y s t k i m , co się znajduje poza n a s z y m i u m y s ł a m i - j a k p o z n a w a ć i n n e u m y s ł y i i n n e rzeczy. W k a ż d y m razie P o p p e r u z n a ł ów w t r ę t o Locke'u za p o m o c n y i napisał do Russella, a b y m u o t y m powie­ dzieć. N a s t ę p n i e przechodzi w liście do drobiazgowej analizy istoty swego odczytu, choć s a m fakt, że poczuł potrzebę jej wyłożenia, sugeruje, iż n i e udało m u się przedstawić w sposób j e d n o z n a c z n y swych a r g u m e n t ó w za pierwszym r a z e m , chociaż zawsze w y m a g a ł tego od innych. S e d n o k r y t y k i P o p p e r à j e s t n a s t ę p u j ą c e . Jeśli Witt­ g e n s t e i n p r a g n i e wyłączyć spod rozważań p y t a n i e w ro­ dzaju: „Czy coś m o ż e być j e d n o c z e ś n i e całe czerwone i zielone?", to powinien wyjaśnić, n a jakiej to robi podstawie. P o t r z e b n e t u j e s t d o k o n a n i e rozróżnienia m i ę d z y t w i e r d z e n i a m i możliwymi do przyjęcia i n i e - a więc coś w rodzaju teorii znaczenia. To zaś m u s i b y ć p r o b l e m e m , a n i e zagadką. Twierdzenie Wittgensteina, że istnieją j e d y n i e zaga­ dki, j e s t s a m o w sobie t w i e r d z e n i e m filozoficznym - u t r z y m u j e P o p p e r . Twierdzenie t o m o ż e b y ć słuszne, ale Wittgenstein m u s i j e u d o w o d n i ć , a n i e tylko zapew­ n i a ć o j e g o słuszności. A podejmując wysiłek prze­ p r o w a d z e n i a t e g o dowodu, n i e u n i k n i e wciągnięcia w d y s k u s j ę n a d rzeczywistym p r o b l e m e m - p r o b l e m e m w y t ł u m a c z e n i a , gdzie d o k ł a d n i e , w e d ł u g niego, leży granica m i ę d z y s e n s e m a n o n s e n s e m . G d y b y więc rzeczywiście filozofia skupiała się głównie n a zagad­ k a c h , a n i e n a p r o b l e m a c h , to m u s i istnieć przynajmniej j e d e n p r o b l e m , choćby n a w e t i n n e p o z o r n e p r o b l e m y były zaledwie z a g a d k a m i .

288

W i t t g e n s t e i n przewidział t a k i zarzut, ale j e g o od­ powiedzią miało b y ć wyłącznie milczenie. T a k j a k w Traktacie obrazowy związek m i ę d z y j ę z y k i e m i świa­ t e m s a m nie m ó g ł zostać zobrazowany, t a k próba wy­ znaczenia granicy m i ę d z y s e n s e m i n o n s e n s e m była r ó w n o z n a c z n a z p r z e k r o c z e n i e m tej w ł a ś n i e granicy. „Jeśli o czymś nie m o ż n a mówić, t r z e b a milczeć".*

21 Pogrzebacz i... Oszczędźmy sobie transcendentalnego gadania, jeśli całość jest tak oczywista jak cios w szczękę.* Ludwig Wittgenstein W e ź m y n a s t ę p u j ą c e s k ł a d n i k i : d y s k u s j ę o pod­ stawowym znaczeniu dla filozofii, za której przyszłość obaj ci ludzie czuli się odpowiedzialni; dzielące protagonistów k u l t u r o w e , społeczne i polityczne różnice; obsesję, k t ó r a ogarnęła j e d n e g o z nich n a p u n k c i e drugiego, podczas gdy t e n d r u g i j e s t całkowicie po­ chłonięty sobą; pozbawiony h a m u l c ó w styl ich k o m u ­ n i k o w a n i a się z i n n y m i ; s k o m p l i k o w a n e związki z ich p a t r o n e m R u s s e l l e m - i w r z u ć m y j e wszystkie r a z e m do kotła, j a k i m była sala H 3 , a p o t ę ż n y w y b u c h zda się j e d y n i e kwestią czasu. Pogrzebacz staje się tylko z a p a l n i k i e m . Wszystko to n i e b u d z i ż a d n y c h wątpliwo­ ści. M u s i m y również n i e u s t a n n i e p a m i ę t a ć , że obaj przeciwnicy byli osobowościami wyjątkowymi - j e d e n w s z a k ż e był zbyt ludzki, d r u g i zaś cechy tej absolut­ n i e wyzbyty. Pozostają pytania: czy relacja P o p p e r a z tego spot­ k a n i a była fałszywa? Czy P o p p e r k ł a m a ł ? Budując opowieść o owym wieczorze, n i e k t ó r y c h faktów m o ż e m y b y ć zdecydowanie pewni; n a p r z y k ł a d tych dotyczących C a m b r i d g e , k t ó r e g o ulicami uczest­ nicy podążali n a spotkanie.

290

J e s i e n n y wieczór był wyjątkowo zimny, przesiąknięty t y m w i l g o t n y m chłodem, k t ó r y sprawiał, że wszyscy r e u m a t y c y nazywali C a m b r i d g e „ B a g i e n n y m Uniwer­ sytetem". Ulice, sale w y k ł a d o w e i u n i w e r s y t e c k i e dziedzińce wypełniał t ł u m n i e d a w n o zdemobilizowanych k o m b a ­ tantów: oto dwudziestotrzyletni były k a p i t a n , k t ó r y w d r a p y w a ł się n a plaże N o r m a n d i i albo zalewał p o t e m w b i r m a ń s k i c h d ż u n g l a c h ; były lotnik - strzelec po­ kładowy, k t ó r y wciąż jeszcze wyróżniał się bladością nabytą w obozie jenieckim; d a w n y p o r u c z n i k m a r y n a r k i wojennej, k t ó r y spędził cztery lata n a niszczycielach konwojujących t r a n s p o r t y żywności i ropy; były m ł o d y g ó r n i k pamiętający żar i pył k o p a l n i w ę g l a - wszyscy oni stali się teraz poważnie m y ś l ą c y m i s t u d e n t a m i , którzy za główny cel wyznaczyli sobie zdobycie w do­ zwolonym okresie dwóch lat „wojennego d y p l o m u " i w y r u s z e n i e z n i m w świat b i z n e s u . Odstawali od n i c h gładkolicy młodzieniaszkowie, którzy przyszli prosto ze szkoły, niepewni, czy mają się cieszyć, czy martwić, że o m i n ę ł o ich uczestnictwo w t y m w i e l k i m w o j e n n y m s p e k t a k l u . Wystarczyło im b o w i e m włączyć się do j e d n e j z r o z m ó w n a katastroficzny t e m a t , aby po chwili stwier­ dzić, że n i e chodzi w niej o j a k i ś w y p a d e k uliczny, ale o j e d n ą z b i t e w wojny p u s t y n n e j . S t u d e n c i wykazywali niewiele joie de vivre. Na co dzień doskwierał i m n i e d o s t a t e k , jeszcze większy niż w czasie walki. Wielka Brytania, m i m o że z wojny wyszła zwycięsko, wciąż jeszcze b o r y k a ł a się z powojen­ n y m i ograniczeniami. Nawet c h l e b był ciągle d o s t ę p n y tylko n a k a r t k i (czego nie stosowano n a wojnie z obawy p r z e d b u n t a m i ) , a b e n z y n a j e d y n i e w ograniczonych ilościach. Trinity, dzięki swym rozległym posiadłościom, systematycznie oferowało potrawkę z zająca i dziczyznę. Mniej z a s o b n e uczelnie serwowały przyrządzony z kości

291

bieda-gulasz - podczas gdy w y k ł a d o w c y rozkoszowali się p a s z t e t e m z gołębia. Wiecznie głodni s t u d e n c i zrywali się o świcie, b y stawać w kolejkach po b u ł k i i ciastka s p r o w a d z a n e z L o n d y n u i s p r z e d a w a n e n a targowisku, a k o m b a t a n c i z nieoczekiwaną nostalgią w s p o m i n a l i m e s ę , k a s y n o , k a n t y n ę czy k a m b u z . W sklepie ze zdrową żywnością przy R o s e Crescent ustawicznie b r a k o w a ł o kotletów orzechowych. P o uro­ czystych przyjęciach u c z e l n i a n y c h ich uczestnicy m u ­ sieli po p r o s t u w y r u s z a ć n a p o s z u k i w a n i e j a k i e g o ś i n n e g o posiłku. Kiedy King's College obchodził święto w n a s t ę p n y m roku, u n i w e r s y t e c k i k r o n i k a r z zanoto­ wał: „Połączenie m a ł o d o s t ę p n e g o j e d z e n i a z ogólnie d o s t ę p n y m a l g i e r s k i m w i n e m okazało się m i e s z a n k ą ścinającą z nóg". Dwudziestego piątego p a ź d z i e r n i k a 1946 r o k u ci, k t ó r y c h nie interesowały zbytnio zawiłe logiczne prob­ l e m y (albo zagadki), mieli do w y b o r u i n n e rozrywki. S t u d e n c i politykujący mogli pójść do Uniwersyteckiego K l u b u Partii Pracy, b y p o s ł u c h a ć o najnowszych osiąg­ nięciach laburzystowskiego rządu, zobrazowanych przez obdarzonego dźwięcznym głosem m i n i s t r a do s p r a w u b e z p i e c z e ń J a m e s a Griffithsa, s y n a walijskich dolin i byłego górnika; później zaś mogli spędzić czas p r z y k u f e l k u cienkiego piwa i wrócić jeszcze p r z e d z a m k n i ę ­ ciem b r a m y o j e d e n a s t e j wieczorem, choć jej przesadze­ n i e nie sprawiało i m większej t r u d n o ś c i . W p r o g r a m i e rozrywkowym rozgłośni BBC o r k i e s t r a t a n e c z n a Victora Sylvestra grała m e l o d i e c h a r a k t e r y s ­ tyczne dla j e g o „Klubu t a n e c z n e g o " . W p r o g r a m i e poważniejszym - dotyczącym s p r a w krajowych - na­ d a w a n o d y s k u s j ę n a t e m a t nacjonalizacji p r z e m y s ł u e n e r g e t y c z n e g o , k t ó r a p r z e p r o w a d z a n a była w r a m a c h angażowania się rządu w g o s p o d a r k ę planową, pole­ gającą n a p r z e j m o w a n i u przez p a ń s t w o podstawowych

292

gałęzi p r z e m y s ł u i usług, takich j a k koleje, kopalnie i lotnictwo. A słuchacze u r u c h o m i o n e g o n i e d a w n o pro­ g r a m u trzeciego, poświęconego wysokiej k u l t u r z e , m o ­ gli się delektować f r a g m e n t a m i p o e m a t u Chaucera Opowieści kanterberyjskie, a po n i c h - współczesną prozą francuską z Paryża. Dla k o n e s e r ó w m u z y k i kla­ sycznej, gotowych odbyć podróż do L o n d y n u , daleki k r e w n y P o p p e r à i d a w n y wdzięczny gość Palais Witt­ g e n s t e i n , B r u n o Walter, prowadził w Albert Hall sym­ fonię g-moll Mozarta k u n i e u k r y w a n e m u zachwytowi krytyków muzycznych. Gazety, równie cienkie j a k w czasie wojny, rozpisy­ wały się o t y m , że Góring, j e d e n z największych zbrod­ niarzy nazistowskich, skazany na śmierć przez Między­ narodowy Trybunał Wojskowy, u m k n ą ł spod szubienicy, połykając truciznę po tajemniczym u n i k n i ę c i u rewizji ustawicznie p r z e p r o w a d z a n y c h w j e g o n o r y m b e r s k i e j celi. Również w Niemczech pojawiały się pierwsze oznaki podziału Wschód-Zachód. A m e r y k a n o m zależało n a odrodzeniu się gospodarki niemieckiej; t y m c z a s e m w Berlinie sytuacja stawała się coraz bardziej napięta. W ONZ, mającej wówczas swą siedzibę we F l u s h i n g Meadows w N o w y m J o r k u , d y s k u t o w a n o o energii jądrowej. Dwaj herosi angielskiego krykieta, H u t t o n i Washbrook, dali t r o c h ę radości swym u m ę c z o n y m r o d a k o m , odnosząc wspaniałe zwycięstwo w m e c z u z Południową Australią... M i m o że w y c z e r p a n a wojną, Anglia wciąż jeszcze potrafiła dać się i m w e znaki. Dział p r y w a t n y c h ogłoszeń „The T i m e s " sugerował, że nie­ którzy czytelnicy znajdowali się w finansowych tarapa­ tach. Przykładowe oferty sprzedaży: długi płaszcz fut­ rzany, dwa oficerskie m u n d u r y , rolls-royce rocznik 1933, złoty zegarek. I n n e ogłoszenie świadczyło o niezmien­ ności Anglii: j a k i ś pastor (obdarzony dużą rodziną albo prowadzący b u j n e życie towarzyskie) szuka dużego

293

d o m u m i e s z k a l n e g o - możliwość p r z e d s t a w i e n i a refe­ rencji b i s k u p a . Na razie więc stąpamy po p e w n y m gruncie. A przecież ó w wieczór, w oczach członków K l u b u N a u k Moralnych, należał do dwóch uchodźców z Wiednia, których życiowe ścieżki mogły się z łatwością skrzyżować w o b r ę b i e R i n g s t r a s s e dziesięć l u b dwadzieścia lat wcześniej. Osobiste losy postawiły ich ostatecznie twarzą w twarz w najbardziej ustabilizowanym ś r o d o w i s k u a k a d e m i c ­ k i m Anglii. Próbując odtworzyć zdarzenia t a m t e g o wieczoru, m u ­ s i m y zrozumieć, że P o p p e r i W i t t g e n s t e i n przybyli n a to z e b r a n i e w z u p e ł n i e o d m i e n n y c h s t a n a c h d u c h a i w zu­ p e ł n i e różnych celach. Dla P o p p e r à była to p o k u s a w a l k i i osiągnięcia a p o g e u m swych d o k o n a ń . Dla Wittg e n s t e i n a - w y k o n a n i e uciążliwej p r a c y i d o p e ł n i e n i e obowiązku: u t r z y m a n i e K l u b u N a u k Moralnych oraz filozofii z dala od „zanieczyszczenia" p r o b l e m a m i . Działo się to dziesięć lat p o p i e r w s z y m wykładzie P o p p e r à w Klubie N a u k Moralnych, w k t ó r y m Witt­ g e n s t e i n nie uczestniczył z p o w o d u przeziębienia. Była to j e d n a k zupełnie i n n a wizyta. W r o k u 1936 P o p p e r przeżywał o k r e s destabilizacji, u t r z y m y w a n y przez żonę uczącą w szkole, podczas g d y s a m poszukiwał stałej uniwersyteckiej posady, a w Wiedniu przeszkadzało m u w t y m , jeśli n i e uniemożliwiało, j e g o żydowskie po­ c h o d z e n i e . Cierpiał n a b r a k pieniędzy, był „przewraż­ liwiony" n a p u n k c i e b r a k u s u k c e s u i m i e s z k a ł w obs­ k u r n y c h m i e s z k a n i a c h . Dziesięć lat później j e g o przyszłość była j u ż zabezpieczona: m i a ł niezagrożoną pozycję, z d e c y d o w a n e i niezależne poglądy filozoficzne i wreszcie - u z n a n i e t a m , gdzie ono się n a p r a w d ę liczyło, czyli w Wielkiej Brytanii. Przyjechał z Nowej Zelandii, powitany z p o d z i w e m za Społeczeństwo otwarte, k t ó r e ostatecznie ukazało się w L o n d y n i e w listopadzie 1945

294

r o k u . Przy jego czterdziestu t r z e c h latach był to j u ż ostatni d z w o n e k - P o p p e r obawiał się, że angielski u n i w e r s y t e t n i e będzie chciał sprowadzić wykładowcy, k t ó r y przekroczył czterdziesty piąty r o k życia. Recenzując Społeczeństwo otwarte w „ S u n d a y Ti­ m e s " , politolog i h u m a n i s t a sir E r n e s t B a r k e r oddał h o n o r „obfitości bogactwa - wartości h u m a n i s t y c z n y c h , n a u k o w e j przenikliwości, logicznej subtelności, psycho­ logicznego r o z m a c h u " . H i s t o r y k H u g h Trevor-Roper określił książkę j a k o „Wspaniałe i a k t u a l n e osiągnięcie [...] najważniejsze dotychczas dzieło współczesnej so­ cjologii [...] [Popper] przywrócił znaczenie l u d z k i m w y b o r o m i ludzkiej woli". Nie wszyscy k r y t y c y byli t a k entuzjastyczni. Ano­ n i m o w y r e c e n z e n t w „Times Literary S u p p l e m e n t " (był n i m Harold S t a n n a r d z „The Times") firmował a r t y k u ł pod t y t u ł e m „Platon skazany": „Książka dr. P o p p e r a j e s t p r o d u k t e m swego czasu; a ponieważ czasy są żarliwe, k r y t y c z n e i wybujałe pod w z g l ę d e m aspi­ racji - t a k a też j e s t ta książka. W swej sile i swej słabości, swej szczerości i d o g m a t y z m i e , w swym po­ s z u k u j ą c y m k r y t y c y z m i e i i n t e l e k t u a l n e j arogancji - j e s t typowa, a w k a ż d y m razie s y m p t o m a t y c z n a dla tej epoki". Sześć miesięcy p o s p o t k a n i u w H 3 , w k w i e t n i u 1947 roku, Gilbert Ryle, recenzując Spo­ łeczeństwo otwarte dla „Mind", przyjął t ę samą linię r o z u m o w a n i a . Z j e d n e j strony chwalił „siłę i ciężar g a t u n k o w y książki. J e s t to k r y t y k a p e w n e g o zbioru dogmatów, k t ó r e leżą u p o d s t a w najbardziej wpływo­ w y c h politycznych teorii, a w k o n s e k w e n c j i z wielką mocą oddziałują n a dzisiejszy sposób kierowania ludz­ k i m i sprawami". Z drugiej j e d n a k strony miał p o w a ż n e zastrzeżenia w o b e c przyjętego przez autora t o n u , wy­ rażając irytację t y m , że P o p p e r zaryzykował „dywersję" swą „gwałtowną, a czasem jadowitą" krytyką, oraz

295

t y m , że jego k o m e n t a r z e odznaczają się „krzykliwością, k t ó r a osłabia siłę ich oddziaływania [...] Zła to t a k t y k a , jeśli w walce o wolność myśli używa się n i k c z e m n y c h wyrażeń, c h a r a k t e r y s t y c z n y c h dla jej wrogów". Choć Wittgenstein twierdził, że nigdy n i e czytał „Mind", to wiedział o recenzji Ryle'a i był nią zdegustowany. Przyczyną jego niezadowolenia n i e m a l n a p e w n o była wskazówka, jakiej Ryle udzielił s w y m czytelnikom: „Nie przeoczcie przypisów, k t ó r e zawierają interesujące i w a ż n e aperçus n a t e m a t e z o t e r y z m u Wittgensteina". (Słowo „ezoteryczny" było o k r e ś l e n i e m , k t ó r e g o P o p p e r użył w o b s z e r n y m przypisie do Społeczeństwa otwa­ rtego, ostro k r y t y k u j ą c y m Wittgensteina). „Gwałtowny", J a d o w i t y " , „krzykliwy" - byłyżby to p r z y m i o t n i k i odpowiednie do opisania t o n u P o p p e r à w H3? Tego wieczoru j e g o celem był z pewnością do­ m n i e m a n y p r z e z e ń niszczący wpływ W i t t g e n s t e i n a n a filozofię. P o p p e r miał b y ć m o ż e pilniejszy jeszcze r a c h u ­ n e k do wyrównania - był bowiem p r z e k o n a n y , że Cam­ b r i d g e University P r e s s , pierwszy brytyjski wydawca, do którego się zwrócił, nie przyjął jego Społeczeństwa otwar­ tego, aby chronić Wittgensteina. Aczkolwiek C U P z zasa­ d y nie podaje powodów odrzucenia książki, to von H a y e k dowiedział się, że w p r z y p a d k u Społeczeństwa ottoartego powody były dwa. Poinformował o n i c h Gombricha, t e n zaś przekazał j e P o p p e r o w i do Nowej Zelandii. Przeciw­ w s k a z a n i e m była objętość książki, ale t a k ż e niestosow­ ność tego, aby wydawnictwo uniwersyteckie publikowało dzieło t a k deprecjonujące Platona. Dowiedziawszy się o t y m , P o p p e r wygłosił k o m e n t a r z : „Podejrzewam, że «Platon» jest t u tylko e u f e m i z m e m , pod k t ó r y m kryją się trzy «W»: Whitehead, Wittgenstein i Wisdom". Była jeszcze j e d n a osoba z C a m b r i d g e , którą tego wieczoru P o p p e r miał n a swym celowniku: Russell. J e g o pretensje do stania się i n t e l e k t u a l n y m spadko-

296

biercą Russella oraz n i e u s t a n n e starania, by m u za­ i m p o n o w a ć , składają się n a d r u g o p l a n o w y wątek kon­ frontacji w H 3 . Dla W i t t g e n s t e i n a s p o t k a n i e w Klubie N a u k Moral­ n y c h było tylko j e d n y m spośród wielu, j a k i e się odbyły w ciągu m i n i o n y c h trzydziestu pięciu lat. J e d n a k per­ s p e k t y w a poważnej konfrontacji była b a r d z o realna, j a k o że Wittgenstein zmierzał t a m w p o n u r y m nastroju, w d o d a t k u ziejąc szczerą nienawiścią d o C a m b r i d g e . Miesiąc wcześniej zanotował: „Wszystko w t y m miejscu b u d z i w e m n i e odrazę. Sztywność, n i e n a t u r a l n o ś ć , sa­ m o z a d o w o l e n i e tych ludzi. U n i w e r s y t e c k a atmosfera doprowadza m n i e do mdłości". W i t t g e n s t e i n ciągle rozważał p o r z u c e n i e k a t e d r y . Był również wyczerpany. W bieżącym s e m e s t r z e m n ó ­ stwo czasu poświęcił s t u d e n t o m : dwie d w u g o d z i n n e g r u p y s e m i n a r y j n e n a tydzień, raz w t y g o d n i u dwie godziny konsultacji domowych, j e d n o całe p o p o ł u d n i e z N o r m a n e m M a l c o l m e m , i n n e z Elizabeth A n s c o m b e i Wasfim H i d ż a b e m . J a k o wielki entuzjasta w i t a m i n , W i t t g e n s t e i n odkrył istnienie w i t a m i n y B, zalecanej w stanach zmęczenia oraz h u ś t a w k i nastrojów. Niemniej j e d n a k , z w i t a m i n a m i czy bez, u c z e n i e zawsze doprowa­ dzało go do s t a n u nerwowego wyczerpania. Czy myślał o swym adwersarzu? P r a w d o p o d o b n i e ani t r o c h ę . Przed t y m d n i e m W i t t g e n s t e i n najwyraźniej n i e p a m i ę t a ł o i s t n i e n i u swego w i e d e ń s k i e g o ziomka-filozofa oraz o jego gotowości do zwarcia się z n i m walce. Dwa t y g o d n i e wcześniej, k i e d y P e t e r M u n z w s p o m n i a ł , że studiował u P o p p e r a w Nowej Zelandii, Wittgenstein odpowiedział: „Popper? Nigdy o n i m n i e słyszałem". J e s t to b a r d z o p r a w d o p o d o b n e , jeśli się zważy, że po pierwsze P o p p e r pozostawał ostatnio w cieniu, a po d r u g i e że Wittgenstein n i g d y nie interesował się współ­ c z e s n y m i m u filozofami.

297

W k a ż d y m razie n o t a t n i k i W i t t g e n s t e i n a z t e g o o k r e s u ujawniają zupełnie o d m i e n n e filozoficzne zain­ t e r e s o w a n i a - n a p r z y k ł a d zawiłą g r a m a t y k ą słów oznaczających kolory - oraz głębokie fascynacje osobi­ ste. W tej ostatniej sferze mieścił się B e n R i c h a r d s , s t u d e n t m e d y c y n y , n a którego p u n k c i e Wittgenstein m i a ł bzika. Kiedy w n a s t ę p n y m r o k u zrezygnował z k a t e d r y i przeniósł się do Irlandii, R i c h a r d s odwiedził Wittgensteina, k t ó r y n a k ł a n i a ł go t a m do czytania a m e r y k a ń s k i c h k r y m i n a ł ó w . W d n i u zebrania w Klu­ bie, stosując k o d - A = Z , B = Y , C = X i t a k dalej, k t ó r e g o nauczył się j a k o dziecko i m ó g ł n i m p i s a ć równie biegle j a k p o n i e m i e c k u , nabazgrał: „B. czuje do m n i e coś j a k b y miłość. J e s t to uczucie u l o t n e . Nie w i e m oczywiś­ cie, k i e d y p r z e m i n i e . Nie w i e m też, j a k m ó g ł b y m choć t r o c h ę z t e g o zatrzymać, n a żywo, niewtłoczone do książki jako pamiątka... D e m o n y utkały te więzy i trzymają w r ę k a c h . Tylko o n e m o g ą j e rozerwać albo pozwolić i m trwać".* J e s t rzeczą nieprawdopodobną, aby R i c h a r d s „coś" d o niego czuł. Wittgenstein zawsze wykazywał skłon­ ność do wyolbrzymiania znaczenia w z a j e m n y c h stosun­ ków. Nie m a ż a d n y c h i n n y c h dowodów n a to, że Ri­ c h a r d s (który później się ożenił) był h o m o s e k s u a l i s t ą . Nazajutrz po s p o t k a n i u w Klubie N a u k Moralnych, dwudziestego szóstego października, Wittgenstein n a d a l pozostaje w t a k i m s a m y m nastroju, d u m a j ą c n a d war­ tością miłości: Miłość jest jak perta wielkiej wartości, którą trzyma się w sercu, której nie chce się zamienić na nic innego, którą ceni się jako coś najwartościowszego [sic]. Pokazuje ona człowiekowi - który ją posiada - jak wielką ma wartość. Człowiek uczy się, co to znaczy rozpoznawać wartość. Uczy się, co to znaczy odróżniać metal szlachetny od wszystkich innych.*

298

W t a k i m stanie d u c h a Wittgenstein wyruszył k u sali H 3 . A zatem, pamiętając o wszystkich okolicznościach, o d t w ó r z m y p r a w d o p o d o b n e n a s t ę p s t w o zdarzeń, z a n i m przystąpimy do rozważania m a t e r i a ł u dowodowego.

Nareszcie sam! L u d w i g Wittgenstein dokończył ka­ n a p k i z p o m i d o r e m , które kupił tego dnia u Woolwortha. Zjadł j e raczej przez p a m i ę ć o Francisie, k t ó r y j e uwielbiał, niż dla zaspokojenia głodu, a n a s t ę p n i e wy­ szedł z pokoju. Na zewnątrz niewielki p o d e s t i s t r o m e d r e w n i a n e schody p r z y p o m n i a ł y m u k w a t e r y pokojó­ w e k w d o m u przy Alleegasse, z zastrzeżeniem, że s k ł a d a n e krzesła n i g d y n i e piętrzyłyby się t a m w t a k i m nieładzie, jeśliby j e t a m w ogóle złożono. Starsi służący n i e dopuściliby do czegoś p o d o b n e g o . Wittgenstein p o u k ł a d a ł sprzęty n a nowo - osobno leżaki, osobno k r z e s ł a ogrodowe - upewniając się, że j e d n o leży do­ k ł a d n i e n a d r u g i m , a ich sterty są s y m e t r y c z n i e upo­ r z ą d k o w a n e w szeregi. Czy to było w s p o m n i e n i e o chle­ bie z p o m i d o r e m , czy o Francisie? Dlaczego j e d n a r e m i n i s c e n c j a pociąga za sobą inną? Czy w s p o m n i e n i a piętrzą się j e d n o n a d r u g i m , t a k j a k t e krzesła? A teraz jeszcze t e n K l u b N a u k Moralnych... Nie do w y t r z y m a n i a . . . Nie do w y t r z y m a n i a . . . I j a k ż e miał j a s n o r o z u m o w a ć teraz, kiedy ani n a chwilę n i e z a p o m i n a ł o Benie. B e n . . . Jakąż mógł m i e ć nadzieję, że B e n czuje w t e n s a m sposób? No cóż, ostatnio czytali wspólnie o p r z y g o d a c h M a k s a Latina. I to s p o t k a n i e - poświęci m u j a k i e ś półtorej godziny. Wittgenstein wkroczył n a Trinity S t r e e t i skręcił w lewo. P e w i e n student, j a k b y t k n i ę t y przeczuciem, zatrzymał się n a chwilę p r z e d wejściem do wydziału prawa. Cóż go zastanowiło w tyni człowieku? J e g o zdecydowanie wojskowy k r o k ? Przystrzyżona siwiejąca czupryna?

299

S c h l u d n y wygląd? Bystre, ptasie spojrzenie? Czyżby to byl wyższy oficer odwiedzający uczelnię lub powracający do grona wykładowców? Ktokolwiek to był - chwila t a pozostawiła p o sobie przelotne w r a ż e n i e niezwykłej intensywności. W H3 dołożono węgla do k o m i n k a , j e d y n e g o źródła ciepła, ale efekty okazały się m i z e r n e . Braithwaite p o d n i ó s ł p o g r z e b a c z i p r z e g a r n ą ł popiół w n a d z i e i silniejszego rozniecenia ognia. J e g o wysiłki zostały n a g r o d z o n e n i e p e w n y m p i ó r o p u s z e m d y m u , k t ó r y po chwili sczezł n a jego oczach. Wystrzępione rolety w ok­ n a c h lepiły się od b r u d u , co n a d a w a ł o p o m i e s z c z e n i u wygląd zastarzałego zaniedbania. Braithwaite odwrócił się w stronę gościa z j a k i m ś p y t a n i e m , ale zamarło m u o n o n a u s t a c h , ponieważ zagłębiony w swych n o t a t k a c h P o p p e r m a m r o t a ł do siebie po n i e m i e c k u . Stłoczeni w sali członkowie Klubu - dla wielu zabrakło krzeseł - n i e zwracali uwagi n a otoczenie. Atmosfera była p e ł n a oczekiwania. Nowo w y d a n a książka P o p p e r a stanowiła coś w rodzaju cause celebrę. Wykładowczyni z Girton College zabroniła swym s t u d e n t o m czytania jej j a k o zbyt skandalicznej z powodu a t a k u n a Platona. K o m u n i ś c i i lewicowi laburzyści również chwycili za broń, im j e d n a k chodziło o zawartą w książce k r y t y k ę m a r k s i z m u i gospodarki planowej. Mówcą miał być wiedeńczyk, t a k j a k przewodniczący Klubu, profesor Wittgenstein, ale u w a ż a n o go za z d e c y d o w a n e g o prze­ ciwnika m e t o d y językowej, której hołdował jego austriac­ ki ziomek. Znający P o p p e r a B r a i t h w a i t e przewidywał słowne fajerwerki i ciężką atmosferę. Rozeszła się pogłoska: oto znalazł się wreszcie k t o ś , k t o stawi czoło Wittgensteinowi i n i e zostanie przez giganta zdruz­ gotany. Czyż P o p p e r - jedyny, k t ó r y nie dał się zniewolić Wittgensteinowi - n i e zdruzgotał Koła W i e d e ń s k i e g o zaledwie jedną, niszczycielską analizą? A miał wówczas

300

niewiele p o n a d trzydzieści lat. P r a w d ę mówiąc, zapo­ wiedź starcia była p e w n y m m a g n e s e m dla tłoczących się słuchaczy, z n u d z o n y c h już zwyczajowym porząd­ k i e m d z i e n n y m k l u b o w y c h zebrań z d o m i n o w a n y c h przez męczące monologi j e d n e g o człowieka. I z tego p u n k t u widzenia j u ż s a m e słowa otwierające zebranie wiele obiecywały. P o p p e r nie mógł się doczekać rozpoczęcia dyskusji. Czuł p r z y p ł y w e n e r g i i i p r z y s p i e s z o n e bicie serca. Pociągał płatki u s z u , j u ż to b y lepiej słyszeć gwar r o z m ó w n a sali, co pozwoliłoby m u się zorientować w oczekiwaniach a u d y t o r i u m , j u ż to dla uspokojenia w ł a s n y c h nerwów. Nadeszła właściwa chwila, a on był właściwym człowiekiem. Wreszcie doczekał się u z n a n i a w najważniejszym k r a j u świata: Społeczeństwo otwarte przeobraziło filozofię polityczną, t a k j a k Logik der Forschung wyjaśniła raz n a zawsze m e t o d ę naukową. Napływały zaproszenia do wygłaszania odczytów. Lon­ d o n School of E c o n o m i c s to był tylko początek. A dziś o d n i e s i e swój trzeci triumf. Dziś u k r ę c i łeb t e m u t a n d e t n e m u poglądowi, j a k o b y igraszki słowne miały b y ć filozofią, zniszczy tego Scharfmachera (niem. „pod­ żegacz" - przyp. tłum.) z jego n i e z n o ś n ą Wichtigtuerei (niem. „pyszałkowatość") - tego zarozumiałego agita­ tora. A Russell, k t ó r y był po j e g o stronie, n a k ł a n i a ł go - i to w izbie N e w t o n a - b y odrzucił wszelkie wątp­ liwości co do tego, czy wybrał właściwy t e m a t do w a l k i , j a k i e j obaj p r a g n ę l i . Czy m o g ł a b y z a i s t n i e ć szczęśliwsza sytuacja dla twórcy t e s t u falsyfikowalności niż z a s i a d a n i e w pokoju u c z o n e g o , k t ó r e g o p r a w a zyskały s t a t u s boskich, a teraz zostały sfalsyfikowane? A przy t y m znajdował się t a m w towarzystwie naj­ w i ę k s z e g o myśliciela od czasów K a n t a ! Dzisiejszego wieczoru P o p p e r odniesie zwycięstwo. A Wittgenstein się ukorzy.

301

Czy m o ż n a b y m a r z y ć o w s p a n i a l s z y m zwycięstwie? Wittgenstein z d e m a s k o w a n y . Powalona wielkość. Na­ t c h n i e n i e Kola Wiedeńskiego, zawsze ostrożnie n a u b o ­ czu; s a m o t n y geniusz buszujący p o salach Palais Witt­ g e n s t e i n . P o w s t a ł n a w e t k a w i a r n i a n y dowcip, że Wittgenstein n i e istniał - że był tylko t w o r e m wyobraźni Schlicka i W a i s m a n n a , złotą górą. Dziś wieczorem świat się dowie, k i m on j e s t n a p r a w d ę . . . P o p p e r powiódł w z r o k i e m po a u d y t o r i u m . E w i n g w p a t r y w a ł się w swoje b u t y ; Wisdom czytał bez wątpienia b i u l e t y n wyścigów k o n n y c h . Braithwaite u ś m i e c h n ą ł się zachęcająco. J e g o żona wciąż zakładała n o g ę n a n o g ę . Wyglądający z cu­ d z o z i e m s k a s t u d e n t wiercił się n i e s p o k o j n i e n a krześle. • Kiedy gość otworzył zebranie, p i e było m o w y o zwy­ czajowych uprzejmościach. Siedzący wśród publiczności były oficer m a r y n a r k i wojennej p r z y p o m n i a ł m a k s y m ę a d m i r a ł a Fischera: „Uderzaj pierwszy, uderzaj silnie i ani n a chwilę n i e przestawaj u d e r z a ć " - g d y P o p p e r przeszedł b e z p o ś r e d n i o do frontalnego a t a k u n a t r e ś ć o t r z y m a n e g o zaproszenia, a zwłaszcza tego, aby „wy­ głosił k r ó t k ą prelekcję l u b w s t ę p n e uwagi, przedstawia­ jąc kilka filozoficznych zagadek". Ktokolwiek napisał t ę w z m i a n k ę o zagadkach, okazał, b y ć m o ż e nieświado­ m i e (tu l e k k o się uśmiechnął), swą stronniczość. Wydawało m u się, że k o m e n t a r z t e n wypowiedział w stosownie niefrasobliwy sposób. J e d n a k dla j e d n e j obecnej t a m osoby było to bardziej wyzwanie niż prze­ j a w wesołości: rękawica została podjęta. Nie do przyjęcia. To było n i e do przyjęcia. Wittgen­ stein nie mógł n a to pozwolić. Dlaczego mieliby wy­ słuchiwać od tego parweniusza, od tego Emporkömmling (niem. „karierowicz" - przyp. tłum.) p o d o b n y c h b z d u r n a t e m a t oficjalnego zaproszenia, za k t ó r e n i e j e s t odpowiedzialny sekretarz? To on, Wittgenstein, zreda­ gował t e k s t zaproszenia. A c e l e m było ucięcie czczej

302

g a d a n i n y i przejście do s e d n a sprawy. Wittgenstein zerwał się, b y b r o n i ć sekretarza, k t ó r y był j e g o s t u d e n ­ t e m . Bronić głośno i gwałtownie. A w odbiorze P o p p e r a - t a k ż e ze złością. Wieczór zaczął się od razu tak, j a k m i a ł się potoczyć dalej. Wdzięczny s w e m u obrońcy za n a t y c h m i a s t o w y i bez­ litosny k o n t r a t a k , sekretarz Wasfi H i d ż a b gryzmolił szaleńczo, próbując nadążać za szybką w y m i a n ą ognia, p o d c z a s g d y głosy n a k ł a d a ł y się n a siebie, wznosząc i opadając niczym w z b u r z o n e m o r z e napierające n a plażę: Popr. Wittgenstein i jego szkoła nigdy nie przekraczają granic preliminariów - dla których domagali się miana filozofii - nie docierając do poważniejszych problemów filozoficznych [...] podał kilka przykładów trudności, których rozwiązanie wymagało drążenia pod powierzch­ nią języka. Wittgen'n: To nic innego jak tylko problemy czysto matematyczne lub socjologiczne. Publ: Nieprzekonana przykładami Poppera. Atmosf. naelektryzowana. Spór o odbiegającym od normy natę­ żeniu. Niektórzy bardzo hałaśliwi.

(Hidżabowi p r z e m k n ę ł o przez myśl, że uporządkowa­ n i e t y c h n o t a t e k będzie zabawniejsze niż zazwyczaj. Uczyni to nazajutrz). Teraz wszakże, j a k b y odruchowo, r ę k a Wittgensteina powędrowała w k i e r u n k u k o m i n k a i zacisnęła się wokół u c h w y t u pogrzebacza, k t ó r e g o c z u b e k oblepiony był popiołem i d r o b n y m żużlem, t a k j a k go porzucił Braithwaite. Wykładowca przyglądał się z niepokojem, j a k W i t t g e n s t e i n uniósł t e n p r z e d m i o t i zaczął n i m w y k o n y w a ć k o n w u l s y j n e pchnięcia, akcentując swoje stwierdzenia. Braithwaite widział j u ż wcześniej t a k i e

303

zachowanie profesora. J e d n a k t y m r a z e m Wittgen­ stein wydawał się szczególnie w z b u r z o n y - a n a w e t sprawiał wrażenie, że czuje się źle w sensie fizycznym - być m o ż e nie b ę d ą c przyzwyczajony do tego, aby gość p u n k t o w a ł j e g o wypowiedzi. N a t y m etapie ze­ b r a n i a W i t t g e n s t e i n bywał j u ż zazwyczaj w najwięk­ szym ferworze elokwencji, n a co ludzie utyskiwali za j e g o plecami. Nagle B r a i t h w a i t e poczuł się nieswojo - czy n i e powinien podjąć p r ó b y o d e b r a n i a pogrzeba­ cza? Z d a r z e n i a zaczęły się t r o c h ę w y m y k a ć s p o d kontroli. Ktoś - może to był Russell - powiedział: „Wittgen­ stein, niechże p a n odłoży t e n pogrzebacz". Wittgenstein odczuwał ból, dręczącą rozpacz, j a k g d y b y słuchał gramofonowej płyty puszczonej z nie­ właściwą prędkością. T e n b z d u r n y sposób m y ś l e n i a ! Nie dość, że tyle j u ż naszkodził, to t e n osioł, t e n u c z o n y z R i n g s t r a s s e wyjaśniał jeszcze j a k ą ś teorię, próbował mówić rzeczy, k t ó r e n i e p o w i n n y być wypowiedziane, oszukiwał s a m e g o siebie, że istnieją u k r y t e głębie i że on będzie j e w stanie p r z e n i k n ą ć - n i c z y m człowiek, k t ó r y u p i e r a się, aby k o p a ć p o d z i e m n y szyb w k o p a l n i odkrywkowej... J u ż s a m o w sobie było to wystarczająco złe. Ale on n a w e t nie próbował otworzyć u m y s ł u , b y go oczyścić z tego ś m i e t n i k a , czy też w s ł u c h a ć się w to, co s a m wygaduje... Należało to p o w s t r z y m a ć , przerwać te majaczenia. Gdzieś w głębi d u c h a P o p p e r czuł, że p o s u n ą ł się za daleko. J u t r o będzie żałował, że n i e potrafił n a d sobą zapanować, t a k j a k po wieczorze w Kole G o m p e r z a w Wiedniu, choć n i g d y się n a to n i e zdobył, aby się do t e g o b i e d n e m u Schlickowi p r z y z n a ć . T e n W i t t g e n s t e i n był całkiem rzeczywisty. I któż b y go nazwał „mis­ t y k i e m " ? Cały ów jezuicki d o g m a t y z m . I ta nazistowska furia. Maniacka, zwodnicza filozofia - on m u s i się

304

przyznać do k o m p l e t n e g o fiaska. Jeszcze tylko j e d n o pchnięcie, jeszcze j e d n a cegła w y r w a n a z tej p i r a m i d y ględzenia. A teraz t e n szaleniec podniósł pogrzebacz i dźgając n i m powietrze, próbował m u przerwać. Za­ dawał p c h n i ę c i a w r y t m w y p o w i a d a n y c h sylab. Raz, raz - „ P a n się MYLI, P o p p e r " - raz, raz - „ p a n się MYLI!" Ogień n a k o m i n k u , n i e p o d t r z y m y w a n y , n i e m a l wy­ gasł. Nie miało to znaczenia; uczestnicy zebrania czuli się teraz niczym zatrzaśnięci w szklanej p u ł a p c e ciep­ l a r n i i o m o t a n i t r o p i k a l n ą roślinnością. Kakofonia g n i e w n y c h głosów, n i e u s t a n n e wtrącanie się zwolen­ n i k ó w Wittgensteina, wyjątkowe zatłoczenie - ci sto­ jący („pnącza", czyli „podpieracze ścian") parli do przodu, aby nie przeoczyć z a d a w a n e g o ciosu - wszyst­ ko to sprawiło, że a u d y t o r i u m p o p a d ł o w s t a n k o m ­ p l e t n e g o z a m ę t u . P e w i e n s t u d e n t o literackich za­ i n t e r e s o w a n i a c h u c i e k ł się do w i e r s z a M a t t h e w Arnolda: ... nocą na równinie pogrążonej w trwodze walki i odwrotu, gdzie bezmyślne hufce zwierają się w mroku.

P o p p e r à znów opadła refleksja, czy nie powinien był bardziej zgłębić j ę z y k angielski. Ale zaraz! „Odwrót" to było właściwe słowo, gdyż Wittgenstein odrzucił pogrzebacz i teraz j u ż stał. Podob­ nie j a k Russell. W niespodziewanej chwili ciszy Witt­ g e n s t e i n powiedział: „Źle m n i e p a n rozumie, Russell. P a n m n i e zawsze źle r o z u m i e " . Dało się słyszeć n i e m a l gardłowe „Hhrussell". Głos Russella był ostrzejszy niż zwykle. „Pan wszyst­ k o myli, Wittgenstein. P a n ustawicznie w s z y s t k o myli". Za Wittgen steinern trzasnęły drzwi.

305

P o p p e r z n i e d o w i e r z a n i e m w p a t r y w a ł się w p u s t e krzesło Wittgensteina. Russell mówił coś o Locke'u. Czy on, Popper, wyszedł z t e g o zwycięsko? Z m u s i ł Wittgensteina do ucieczki? Sprawił, że t a m t e n nie m i a ł j u ż nic do powiedzenia? Uśmiercił go w t e n s a m sposób, j a k uczynił to z Kołem W i e d e ń s k i m ? Gdzie j e d n a k j e g o p r z y z n a n i e się do b ł ę d u ? Gdzie zadośćuczynienie? Ktoś zwrócił się do niego. Był to gospodarz wieczoru, Braithwaite, k t ó r y w e właściwy sobie, u p r z e j m y sposób po­ prosił o p o d a n i e p r z y k ł a d u jakiejś zasady m o r a l n e j . P o p p e r o w i przyszedł n a m y ś l pogrzebacz. „Nie grozić pogrzebaczami z a p r o s z o n y m p r e l e g e n t o m " . Nastąpiła chwila ciszy, a n a s t ę p n i e ś m i e c h - p o d o b n i e j a k w t e d y p r z e d wojną, k i e d y słuchacze sądzili, b ł ę d n i e , że P o p p e r żartuje. No cóż, podał i m przykład. Z n ó w zaczęto zadawać pytania, ale t y m r a z e m p y t a n i a powściągliwe, typowo angielskie. Odpowiadał n a n i e n i e m a l bezwiednie. Czy to było zwycięstwo? Ktoś z p u b ­ liczności - najwyraźniej zwolennik Wittgensteina - zadał p y t a n i e - p u ł a p k ę : czy e k s p e r y m e n t y sir H e n r y ' e g o Cav e n d i s h a m o ż n a b y określić j a k o n a u k o w e , zważywszy, że były one p r z e p r o w a d z a n e w tajemnicy? K r ó t k i m „Nie" z a m k n ą ł u s t a pytającemu i powrócił do delek­ t o w a n i a się swą potyczką z W i t t g e n s t e i n e m . Russell c h y b a u z n a j e g o zwycięstwo? Na wyludnionej ulicy, gdzie zamajaczyła n a d n i m swą bryłą milcząca kaplica, W i t t g e n s t e i n głęboko wdy­ chał z i m n e powietrze. Zaczął rozmyślać n a d zagadką, j a k a wyłoniła się n a j e g o dzisiejszym p o p o ł u d n i o w y m s e m i n a r i u m : w k o m i k s a c h b a l o n i k (w j ę z y k u p o l s k i m stosuje się w t y m p r z y p a d k u t e r m i n „ d y m e k " - przyp. tłum.) ze słowami oznacza „mówienie", a obłoczek - „myślenie". O czym to świadczy? W pokoju n a d s k l e p e m przy K i n g ' s P a r a d e j a k i ś s t u d e n t nastawił radio n a p r o g r a m trzeci. Przez o t w a r t e o k n o słychać

306

było D y l a n a T h o m a s a - t e n j e g o z l e k k a walijski a k c e n t , pieszczotliwe, n i e m a l ś p i e w n e s a m o g ł o s k i : Sierpniowe święto. Melodyjka wygrywana na lodowym rożku. Plaśnięcie morskiej fali i pieszczota piasku. Triumf otwieranych parasoli przeciwsłonecznych. Chichoty i ra­ dosne pokwikiwania kąpiących się, roztańczonych w zdra­ dliwej wodzie. Podciągnięte sukienki. Zrolowane nogawki spodni. Zgodny rytm wioślarzy. Opalenizna dziewcząt i figle chłopców. Niemy zgiełk baloników...

22 Porządkowanie bałaganu Jak większości prawników wiadomo, naoczni świadkowie często się mylą... Jeśli zdarzenie podsuwa jakąś kuszącą interpretację, to najczęściej pozwala się jej zniekształcić to, co się rzeczywiście widziało. Karl Popper

„W tej sprawie «wiadomą» był wynik... Pozwoli pan, że go teraz wtajemniczę w kolejne etapy mego rozumowania". Sherlock Holmes w Studium w szkarłacie Arthura Conan Doyle'a (tłum. Tadeusz Evert)

G d y b y do o p u s z c z e n i a sali doprowadził W i t t g e n steina ów żart, byłby to dla P o p p e r a niewątpliwie wyczyn heroiczny. J a k m o ż n a sądzić, ów i n t e l e k t u a l n y p o j e d y n e k zawierał dla P o p p e r a a s p e k t osobisty, co w p r z y p a d k u tego filozofa było sytuacją niecodzienną. Oto m i e r z y i strzela. Trafia w cel. R a n n y przeciwnik opuszcza plac, n a k t ó r y m zostawia P o p p e r a i j e g o s e k u n d a n t a - Russella. J e d n a k w e d ł u g wszelkiego p r a w d o p o d o b i e ń s t w a wy­ daje się wątpliwe, aby to Wittgenstein poprosił P o p p e r a o p o d a n i e p r z y k ł a d u zasady m o r a l n e j . P e t e r G e a c h oraz nieżyjący j u ż Casimir Lewy, u r o d z o n y w Polsce specj­ alista od logiki filozoficznej, którzy zgodnie nazywali P o p p e r a k ł a m c ą w związku z j e g o wersją w y d a r z e ń ,

308

mogli m i e ć słuszność, jeśli n a w e t kłóciło się to z zawo­ dową kurtuazją. Nawet ci wszyscy, którzy - j a k sir J o h n Vinelott - początkowo zapewniali, że p y t a n i e to zadał Wittgenstein, później przyznali się do wątpliwości. Można przypuszczać, że t a k niezwykle d r a m a t y c z n e w y d a r z e n i e - przewodniczący stawia p y t a n i e i j e s t d o tego stopnia z m i e s z a n y czy r o z g n i e w a n y u s ł y s z a n y m w odpowiedzi dowcipem, że rzuca pogrzebacz i wychodzi - znalazłoby się w protokole. Dokładniejsza zaś analiza Nieustannych poszukiwań również wywołuje wątpliwo­ ści co do relacji Poppera. Opisuje o n siebie przed­ stawiającego kolejno problemy, w e d ł u g wcześniej przy­ gotowanej listy. Wittgenstein całkowicie j e ignoruje, z u p o r e m m a n i a k a wciąż wracając do t e m a t u z a g a d e k oraz nieistnienia problemów. P o p p e r j e d n a k n i e od­ notowuje stawiania przez Wittgensteina pytań, to znaczy aż do chwili, g d y t e n nagle żąda p r z y k ł a d u zasady m o r a l n e j , co pojawia się ni stąd, ni zowąd, zupełnie od rzeczy w k o n t e k ś c i e prowadzonego przez nich dialogu. Z g o d n i e ze swym zwyczajem, W i t t g e n s t e i n z pewnoś­ cią n i e u s t a n n i e się wtrącał, atakując p o d a w a n e przez P o p p e r a przykłady p r o b l e m ó w filozoficznych - i n d u k ­ cję, kwestię naszej zdolności p o z n a w a n i a świata za pomocą zmysłów, istnienie l u b n i e potencjalnej l u b n a w e t rzeczywistej nieskończoności. J e d n a k ż e wypo­ wiedzenie zasady pogrzebacza pasuje bardziej do dociek­ liwej w y m i a n y zdań m i ę d z y P o p p e r e m a z w o l e n n i k a m i Wittgensteina, do której doszło j u ż po opuszczeniu przez ich m i s t r z a pola bitwy. Na przykład P e t e r G e a c h próbo­ wał wciągnąć P o p p e r a w p u ł a p k ę , pytając, czy e k s ­ p e r y m e n t y p r z e p r o w a d z a n e przez sir H e n r y ' e g o Cavend i s h a m o ż n a b y słusznie określić j a k o n a u k o w e . C a v e n d i s h , k t ó r y zasłynął p r z e d e w s z y s t k i m j a k o od­ k r y w c a właściwości wodoru i badacz i n n y c h gazów, pracował w całkowitym odosobnieniu; w swoim d o m u

309

w y b u d o w a ł oddzielną k l a t k ę schodową dla służby, dzię­ k i c z e m u mógł u n i k a ć s t y k a n i a się z nią. Mówiono, że przez całe życie wypowiedział m n i e j słów niż m n i c h z z a k o n u trapistów. P o p p e r twierdził stanowczo, że teoria może być wiarygodnie o k r e ś l o n a j a k o n a u k o w a tylko wówczas, gdy j e s t zarówno p o d a t n a n a falsyfikację, j a k otwarta n a zbadanie. A z a t e m n a p y t a n i e G e a c h a P o p p e r odparł p o prostu: „Nie". Przytoczona w y m i a n a z d a ń m i ę d z y W i t t g e n s t e i n e m i R u s s e l l e m sugeruje istnienie rzeczywistego kataliza­ t o r a p r z e d w c z e s n e g o oddalenia się Ludwiga. Jeśli kto­ kolwiek m ó g ł W i t t g e n s t e i n a osobiście d o t k n ą ć , to był to Russell. Wittgenstein pozostawał W i t t g e n s t e i n e m , i było wykluczone, żeby t a m spokojnie siedział ze względów grzecznościowych. W t y m zaś t y g o d n i u został pozba­ wiony możliwości wygłoszenia swego stałego monologu. A przecież w s z y s t k o to zawdzięczał Popperowi. J e ś l i chodzi o n a g ł o ś ć t e g o o d d a l e n i a się, P o p p e r oczywiście n i e m ó g ł wiedzieć, że m i m o p e ł n i e n i a fun­ kcji p r z e w o d n i c z ą c e g o W i t t g e n s t e i n m i a ł zwyczaj wy­ chodzić z K l u b u w c z e ś n i e j , n a w e t g d y był w spokoj­ n i e j s z y m s t a n i e d u c h a . Z a w s z e wychodził z werwą, w o j s k o w y m k r o k i e m i nigdy, w e d ł u g P e t e r a M u n z a , n i e z a m y k a ł za sobą drzwi bezszelestnie. W p o p r z e d n i m s e m e s t r z e , k i e d y p r e l e k c j ę w K l u b i e wygłaszał A.J. Ayer, W i t t g e n s t e i n wycofał się p r z e d jej z a k o ń c z e n i e m , n i e w y m i e n i w s z y z g o ś c i e m choćby j e d n e j u w a g i . A y e r określił wyjście W i t t g e n s t e i n a j a k o „hałaśliwe". Dwu­ d z i e s t e g o piątego p a ź d z i e r n i k a s p i ę t e m u w e w n ę t r z n i e gościowi m o g ł o się w y d a ć , że W i t t g e n s t e i n w y p a d ł z sali j a k b u r z a . Jednakże w wymierzonym w Poppera oskarżeniu nie chodziło p o p r o s t u o to, że się pomylił. S p r a w a polegała n a t y m , że o n - w y b i t n y filozof, d e m a s k a t o r P l a t o n a i M a r k s a , u l u b i e n i e c prezydentów, k a n c l e r z y i p r e m i e -

310

rów - s k ł a m a ł w swej autobiografii, w relacji t a k kon­ k r e t n e j i logicznej. Kłamstwo? Aczkolwiek w przeszłości P e t e r G e a c h sformułował t a k i e oskarżenie, to dziś j e s t s k ł o n n y nieco łagodniej ocenić ów epizod. Przytacza o n k w e s t i ę Szek­ spirowskiego H e n r y k a V, który oczami w y o b r a ź n i widzi w e t e r a n a spod Agincourt: Z starością pamięć gaśnie, on jednakże Choćby o wszystkim zapomniał, spamięta Swoje rycerskie, upiększone czyny... 1

J e s t to j e d n a k o wiele mniej w i e l k o d u s z n e usprawied­ liwienie, niż m o g ł o b y się z pozoru wydawać. Utrzymy­ w a n i e , że oddało się cios s w e m u przeciwnikowi, stojąc z n i m twarz w twarz, podczas gdy w rzeczywistości uczyniło się to j u ż p o j e g o ustąpieniu z pola walki, j e s t raczej w stylu Falstaffa niż prawdziwie walecznych rycerzy H e n r y k a . W istocie b o w i e m przyjrzenie się mowie H e n r y k a pozwala stwierdzić, że G e a c h zaryzy­ kował, iż cytat t e n obróci się przeciwko n i e m u . H e n r y k przepowiada, że w e t e r a n spod Agincourt zachowa w pa­ mięci t a k żywy obraz rzeczywistej potyczki - chociaż z p e w n y m i k o r z y s t n y m i p o p r a w k a m i („upiększone czy­ ny") w opowieści o swych ówczesnych d o k o n a n i a c h - że będzie ją pamiętał, choć może zapomnieć o wielu innych sprawach. A jeśli słowa: „z starością p a m i ę ć g a ś n i e " są w ł a ś n i e t y m w y r a ż e n i e m , k t ó r e m a o d d a w a ć późniejszą pobłażliwość profesora Geacha, to wyrządza on Popperowi krzywdę. Kiedy P o p p e r redagował swą auto­ biografię, n a p i s a n ą początkowo dla „Biblioteki współ­ czesnych filozofów" wydawnictwa Schilppa, liczył sobie sześćdziesiąt pięć lat. N i e d a w n o w s z a k ż e zrezygnował z pracy d y d a k t y c z n e j w L o n d o n School of Economics 1

William Szekspir, Kroniki, t. I, tłum. Leon Ulrich, PIW, 1973.

311

z myślą o poświęceniu całego swego czasu n a p i s a n i e i miał jeszcze p r z e d sobą stworzenie dwóch p o w a ż n y c h dzieł. J e g o s p r a w n o ś ć u m y s ł o w a n i e osłabła w naj­ m n i e j s z y m stopniu. I s t o t n e j e s t to, że w Nieustannych poszukiwaniach nie m a żadnego innego porównywalnego potknięcia - niczego, co m o ż n a by złożyć n a k a r b szwankującej pamięci starszego pana. Relacja P o p p e r a o d w u d z i e s t y m piątym p a ź d z i e r n i k a j e s t nie tylko niezwykle drobiaz­ gowa, ale stanowi j e d y n ą w swym rodzaju rozbudowaną, żywą a n e g d o t ę , kończącą osobistą część autobiografii jeszcze n a długo p r z e d połową dzieła. A P o p p e r z wielką starannością redagował t ę opowieść. Rozważał n a przy­ kład, czy pojechał do C a m b r i d g e po to, b y Wittgensteina „wzburzyć, oczarować, podręczyć, czy rzucić m u wy­ zwanie". Zdecydował się n a czasownik „sprowokować". P o p p e r miał pełną świadomość, że p r z e d s t a w i o n a p r z e z e ń wersja zebrania była sporna. W j e g o a r c h i w a c h znajduje się n i e d a t o w a n a n o t a t k a - o d r ę c z n e zapiski p o n i e m i e c k u , najwyraźniej p o p r a w k i d o n o w e g o w y d a n i a Nieustannych poszukiwań - w której b r o n i się p r z e d wersją rozpowszechnianą przez k r y t y k ó w , j a k o b y nie miał on racji, mówiąc, że Russell był t a m obecny. J e s t również list z maja 1968 roku, k o m e n t u j ą c y relację przedstawioną przez profesora M c L e n d o n a . P o p p e r ka­ tegorycznie potwierdza w ł a s n y opis wieczoru i pisze, że „ p a m i ę t a b a r d z o wyraziście w s z y s t k o z wyjątkiem do­ k ł a d n e j daty". Słowem P o p p e r wiedział, po co bierze pióro do r ę k i . Czy j e d n a k fałszywy obraz z d a r z e ń przedstawił o n świadomie, czy też wierzył w swoją własną historię? Odpowiedź m u s i tkwić w n a t u r z e j e g o zaangażowania się w tę sprawę. Widziana w k o n t e k ś c i e Nieustannych poszukiwań j a k o całości, historia z pogrzebaczem okazuje się klu-

312

czowa dla wyobrażenia P o p p e r a o sobie s a m y m - a więc człowieka z zewnątrz, k t ó r y rzuca wyzwanie panujące­ m u poglądowi. Określał się poprzez opozycyjność. W pew­ n y m m o m e n c i e zamierzał n a w e t rozpocząć autobio­ grafię sceną z p o g r z e b a c z e m . J u ż c h o ć b y t y l k o to dowodzi, że ów i n c y d e n t P o p p e r postrzegał j a k o wspa­ niały triumf. Malachi H a c o h e n u t r z y m u j e , że P o p p e r uważał to zdarzenie „za z m a g a n i e olbrzymów [...] w któ­ r y m on odniósł zwycięstwo". Ostatecznie j e d n a k zdecy­ dował, że t a k i początek zakrawałby n a b u f o n a d ę . W charakterze Poppera dominuje wyraźna skaza samowywyższania się - widzi on w sobie siłę sprawczą zdarzeń. J u ż z samej definicji autobiografie kreują swych autorów n a bohaterów, umieszczając ich n a p i e r w s z y m planie. J e d n a k w Nieustannych poszukiwaniach, poza t y m że zabija s m o k a Wittgensteina, P o p p e r j e s t b o h a t e r e m w dwójnasób. Staje się człowiekiem, k t ó r y zdruzgotał pozytywizm logiczny: „Obawiam się, że m u s z ę wziąć za to odpowiedzialność". J e s t również t y m , k t ó r y pomógł u r a ­ tować Friedricha W a i s m a n n a przed Wiedniem i nazistami - oto kolejny p r z y k ł a d P o p p e r o w s k i e g o koloryzowania: Praca w Nowej Zelandii była prawdziwą posadą, podczas gdy gościna proponowana przez Cambridge przeznaczona była dla uchodźcy. Oboje z żoną wolelibyśmy pojechać do Cambridge, pomyślałem jednak, że ta propozycja gościny mogłaby zostać przekazana komuś innemu. Przyjąłem więc ofertę z Nowej Zelandii i poprosiłem AAC oraz Cambridge, by na moje miejsce zaprosili Fritza Waismanna z Koła Wiedeńskiego. Przystali na to.

Sugestia, jakoby Popper zrezygnował z posady w C a m b r i d g e dlatego, żeby mógł ją o t r z y m a ć Waismann, nie znajduje potwierdzenia w listach, k t ó r e w t y m czasie P o p p e r pisał. W k a ż d y m razie t y m c z a s o w e stanowisko wykładowcy w C a m b r i d g e było stworzone a d personam, specjalnie dla P o p p e r a . I choć to p r a w d a , że W a i s m a n n

313

otrzymał później podobny zestaw propozycji - zapomogę z R a d y P o m o c y A k a d e m i c k i e j (AAC) oraz w y k ł a d y w C a m b r i d g e - i że choć j e s t również prawdą, iż P o p p e r silnie popierał W a i s m a n n a zarówno w C a m b r i d g e , j a k w AAC, to było rzeczą absolutnie nieuniknioną, że wobec rezygnacji P o p p e r a ze s t a n o w i s k a w C a m b r i d g e m u s i a ł o ono zostać z a p r o p o n o w a n e W a i s m a n n o w i l u b k o m u k o l w i e k i n n e m u . W a i s m a n n n a w e t nie w y m i e n i ł P o p p e r a w ś r ó d osób go polecających. P o w i n n i ś m y również p a m i ę t a ć o możliwości wprowa­ dzania w błąd, g d y podczas odczytu w 1952 r o k u P o p p e r napomknął: „kiedy to widziałem go [Wittgensteina] po raz ostatni", choć Popper i Wittgenstein spotkali się tylko raz. Czy z a t e m P o p p e r kłamał? Najprzychylniejszym dlań d o m n i e m a n i e m m u s i b y ć to, że j e g o wyobraźnia wy­ tworzyła niewzruszone, jeśli n a w e t b ł ę d n e , w s p o m n i e ­ nie. P o p p e r wierzył, że j e g o relacja j e s t prawdziwa. „Pamięć j e s t najbardziej p a r a d o k s a l n y m spośród na­ szych zmysłów", napisał P e t e r Fenwick, neuropsychiatra z L o n d y ń s k i e g o I n s t y t u t u Psychiatrii, „zmysłem t a k przy t y m p o t ę ż n y m , że n a w e t najbardziej u l o t n e wraże­ nia mogą być g r o m a d z o n e , całkowicie z a p o m n i a n e , a n a s t ę p n i e , p o latach, odtworzone z najdrobniejszymi szczegółami - a j e d n a k z m y s ł e m t a k przy t y m zwod­ niczym, że m o ż e n a s całkowicie wywieść w pole". Istnieje gąszcz p r o b l e m ó w związanych z oceną d o m n i e ­ m a n y c h w s p o m n i e ń . Późniejsza wiedza, prawdziwa l u b fałszywa, m o ż e j e z łatwością zniekształcić, wytwarzając nawet przekonanie o autentyzmie wydarzeń, które n i g d y n i e zaistniały. Przewagę m o ż e z y s k a ć w y m y ś l o n a wersja zdarzenia, b y ć m o ż e ustawicznie o d t w a r z a n a n a nowo w pamięci: osobnik zaczyna wierzyć, że to, co sobie wyobraził, zdarzyło się n a p r a w d ę . A refleksja a u t e n t y c z n a zostaje zatarta. „Nie w i e m y jeszcze, w j a k i sposób i k i e d y kształtują się fałszywe w s p o m n i e n i a .

314

Niektórzy badacze uważają, że zapisują się one w m ó z g u j u ż w t r a k c i e s a m e g o wydarzenia; i n n i sądzą, że ludzie rozbudowują ogólne r a m y tego, co się wydarzyło, wpasowując w p a m i ę ć o p i e r w o t n y m z d a r z e n i u i n n e szcze­ góły, k t ó r e choć są nieprawdziwe, to j e d n a k w owych r a m a c h się mieszczą". Być m o ż e w Wiedniu i w Nowej Zelandii, podczas s a m o t n y c h rozmyślań, P o p p e r wyobrażał sobie t a k ą bezpośrednią konfrontację. Ani pod w z g l ę d e m filozoficz­ n y m , ani osobistym n i e m o g ł a b y to b y ć wspanialsza n a g r o d a . P o p p e r s t a r a n n i e przygotował się do tego wydarzenia, wytyczając sobie linię a t a k u , przewidując sprzeciwy. Były j e d n a k sprawy, k t ó r y c h przewidzieć n i e mógł: takiej wrogości ze strony ławy s t u d e n c k i e j , a zwłaszcza pogrzebacza. Wstrząs, j a k i w y m a c h i w a n i e n i m mogło wywołać u słuchaczy r e k r u t u j ą c y c h się z C a m b r i d g e , n i e j e s t miarą w s t r z ą s u d o z n a n e g o przez P o p p e r a . T a m c i byli przyzwyczajeni do Wittgensteina - choć tego wieczoru, n a w e t j a k n a niego, był w stanie wyjątkowego podniecenia. T a k więc W i t t g e n s t e i n wyszedł - niespodziewanie i najwyraźniej w reakcji n a czyjąś wypowiedź. Bitwa nie została zakończona, n i e było ani zwycięzcy, ani pokona­ nego; batalia się po p r o s t u rozpłynęła w powietrzu. T a k w a ż n e i t a k n a g ł o ś n i o n e w y d a r z e n i e m u s i być później, we w s p o m n i e n i a c h , p o d d a w a n e kolejnym we­ ryfikacjom. Wydobywa się z niego, a n a s t ę p n i e roztrząsa najistotniejsze m o m e n t y , n i e k t ó r e zaś pomija; jeszcze i n n y m nadaje kształt pasujący do korzystniejszego wzorca, do i n n e g o u k ł a d u . Powstają nowe, p r z y p a d k o w e powiązania. A w y n i k tego p r o c e s u coraz bardziej k r z e p ­ n i e - staje się w s p o m n i e n i e m p i e r w o t n e g o zdarzenia. Istnieje również kwestia b ł ę d n e j d a t y tego s p o t k a n i a - d w u d z i e s t e g o szóstego p a ź d z i e r n i k a - p o d a n e j przez P o p p e r a w j e g o autobiografii. T u odpowiedź j e s t

315

znacznie prostsza. W r o k u 1968, k i e d y został poproszo­ n y o sprawdzenie wersji M c L e n d o n a , P o p p e r zwrócił się d o ówczesnej s e k r e t a r k i K l u b u N a u k Moralnych o p o d a n i e tej daty. Kobieta powołała się n a n o t a t k i H i d ż a b a sporządzone p r z e z e ń w sobotę, d w u d z i e s t e g o szóstego października. Gdyby P o p p e r przekopał się przez sterty listów, odczytów, p r z e m ó w i e ń i n o t a t e k zalegających j e g o d o m w P e n n , znalazłby zapiski, j a k i e poczynił w związku ze swą prelekcją w Klubie, a w ś r ó d n i c h prawdziwą d a t ę , d w u d z i e s t y piąty października.

J e s t jeszcze j e d n a sprawa d o wyjaśnienia; wiąże się o n a z rolą, j a k ą m ó g ł w t y m i n c y d e n c i e odegrać B e r t r a n d Russell. Czy Russell - pozostający w sporze z W i t t g e n s t e i n e m i głęboko przeciwny j e g o wizji fi­ lozofii - zachęcił P o p p e r a do walki o ratowanie filozofii p r z e d s p r o w a d z e n i e m jej do postaci k a w i a r n i a n y c h pogawędek? To d a l e k o idące twierdzenie sformułował w s w y m a r t y k u l e Ivor G r a t t a n - G u i n n e s s . A opiera się o n o n a interpretacji przytoczonych niżej f r a g m e n t ó w listu P o p ­ p e r a do Russella, n a p i s a n e g o w n a s t ę p s t w i e spotkania: Jakże wielką przyjemność sprawiło mi spędzenie z panem tego popołudnia oraz o k a z j a d o w s p ó ł p r a c y z n i m wieczorem, w batalii przeciw Wittgensteinowi [...] Moja własna prelekcja była skromna, o czym, jak pan zapewne pamięta, uprzedzałem; a to dlatego, że brałem pod uwagę dalszą dyskusję [...]. Pański wtręt z Lockiem był niezwykle pomocny. W rzeczy samej sytuacja jest teraz, w moim odczuciu, tak jasna, jak to tylko możliwe....

I dalej, po o m ó w i e n i u logicznych a r g u m e n t ó w : Dlatego właśnie musiałem wybrać (i - za pana radą - ostatecznie wybrałem) ten temat [kursywa dodana].

316

K o m e n t a r z e te są j e d n a k w najlepszym p r z y p a d k u d w u z n a c z n e . P o p p e r niewątpliwie mówił Russellowi o swym odczycie. Ale kiedy? Tuż p r z e d s p o t k a n i e m , k i e d y pili h e r b a t ę w Trinity, czy wcześniej? Wszystko to mogło się zdarzyć przy herbacie, zwłasz­ cza wówczas g d y b y P o p p e r nie miał odczytu w gotowej formie, a j e d y n i e w postaci p r z e m y ś l e ń . Może w istocie P o p p e r przyjechał jeszcze n i e z d e c y d o w a n y i do doko­ n a n i a ostatecznego wyboru t e m a t u m u s i a ł namówić go Russell. Nie wynosi się j e d n a k p o d o b n e g o w r a ż e n i a z Nie­ ustannych poszukiwań, ani też n i e znajduje to po­ twierdzenia w u d o k u m e n t o w a n y c h świadectwach. P o u s t a l e n i u daty swej wizyty w Klubie N a u k Moralnych P o p p e r napisał do Russella list (nie m a go w archi­ wach). Russell odpowiedział s z e s n a s t e g o października, proponując Popperowi s p o t k a n i e w piątek o godzinie czwartej po p o ł u d n i u albo w sobotę r a n o . Oficjalny t o n listu nie sugeruje, aby poprzedzały go j a k i e ś wcze­ śniejsze konsultacje l u b że m a być o m a w i a n y t e m a t w y k ł a d u - jeśli t a k i miał być zamiar, to skąd ta sobota j a k o alternatywa? W odpowiedzi Russella n a pospotkaniowy list Poppera znajduje się zdanie: „Przez cały czas b y ł e m całkowicie p o p a ń s k i e j stronie, nie wziąłem j e d n a k większego udziału w debacie, ponieważ obaj p a n o w i e byli wystar­ czająco k o m p e t e n t n i , aby prowadzić swą własną bata­ lię". Nie dość, że nie znajdujemy tu najmniejszej aluzji n a t e m a t ich wcześniejszej współpracy, to jeszcze wyra­ żenie „aby prowadzić swą własną b a t a l i ę " sugeruje raczej, że Russell nie postrzegał siebie j a k o sprzymierzo­ n e g o wcześniej z P o p p e r e m . A uwaga: „Przez cały czas b y ł e m całkowicie po pańskiej s t r o n i e " byłaby wyraźnie zbyteczna w sytuacji, g d y b y Russellowi chodziło p r z e d e w s z y s t k i m o zachęcanie P o p p e r a do konfrontacji.

317

Trzeba j e d n a k przyznać, że z d a n i e „i - za p a n a radą - ostatecznie w y b r a ł e m " pozostaje niewyjaśnione. J e s t ono wszakże dziwnie p o d o b n e do znajdującego się w Nieustannych poszukiwaniach sformułowania n a t e m a t t y t u ł u o d c z y t u P o p p e r a . Chodzi o p r e t e n s j e w związku z n i e d o k ł a d n y m i n o t a t k a m i z tego spotkania: „Tytuł mojego odczytu j e s t t a m p o d a n y (podobnie j a k n a w y d r u k o w a n e j liście prelekcji) j a k o «Metody w filozofii» zamiast «Czy istnieją filozoficzne problemy?», co było t y t u ł e m ostatecznie w y b r a n y m przeze m n i e " . Osta­ tecznie - ale kiedy? Czy to możliwe, że ta z m i a n a nastąpiła przy h e r b a c i e i za złośliwym p o d u s z c z e n i e m Russella? Oraz że została w p r o w a d z o n a t u ż p r z e d wy­ głoszeniem prelekcji, a więc zbyt późno n a d o k o n a n i e k o r e k t y w w y d r u k o w a n e j liście, w s k u t e k czego sek­ retarz z m i a n y tej n i e zauważył? W k a ż d y m razie poczynione przez P o p p e r a n o t a t k i dotyczące s p o t k a n i a wskazują, j a k s t a r a n n i e przygoto­ wywał on swoje wystąpienie w Klubie. To, co m o g ł o b y stanowić w s t ę p n y zarys j e g o p r z e m y ś l e ń , zaczyna się od twierdzenia: „ J e s t e ś m y b a d a c z a m i p r o b l e m ó w sto­ sującymi racjonalne metody. Są to p r o b l e m y rzeczywiste [...] n i e zaś p r o b l e m y j ę z y k a czy lingwistyczne zagadki". Kolejny fragment, j a k się wydaje zasadniczy, j e s t opatrzony t y t u ł e m „Metody w filozofii": I. II. III. IV.

Dlaczego m u s i a ł e m w y b r a ć t e n t e m a t Uwagi o historii m e t o d y filozoficznej Ocena i k r y t y k a m e t o d y lingwistycznej w filozofii N i e k t ó r e tezy dotyczące filozofii i m e t o d y

Dalej pojawia się strona gęstego t e k s t u uformowane­ go w k o l u m n y i wypełniającego dookoła m a r g i n e s y . Zawiera ona spostrzeżenie: „Filozofia zagubiła się w prel i m i n a r i a c h do preliminariów. Szczerze mówiąc, jeśli to

318

m a b y ć filozofia, to j a nie j e s t e m nią zainteresowany". Na n a s t ę p n e j stronie proces myślowy j e s t j u ż zde­ cydowanie zakończony i zaczyna się wyłaniać s a m a mowa. M a m y okazję p o s ł u c h a ć ipsissima verba Karla Poppera. „Zostałem zaproszony do otwarcia d y s k u s j i n a t e m a t p e w n e j filozoficznej z a g a d k i " - rozpoczął swe wystą­ pienie, b y n a s t ę p n i e pojęcie „ z a g a d k i " p o d d a ć drobiaz­ gowej analizie: „Metoda lingwistycznej analizy p s e u d o p r o b l e m ó w . P r o b l e m y znikają. M e t o d a połączona c z a s e m z tezą o n a t u r z e filozofii - j a k o raczej działania niż d o k t r y n y , działania w celu rozwiązywania zagadek. Coś w rodzaju t e r a p e u t y k i , porównywalnej z psycho­ analizą". W t y m m o m e n c i e P o p p e r atakuje zaproszenie n a odczyt o „pewnej filozoficznej zagadce": Wszystko to jest założone w tym zaproszeniu; dlatego nie mogłem go uznać. Innymi słowy, w waszym zaproszeniu mieści się dość wyraźny pogląd na istotę filozofii oraz metodę filozoficzną. A jest to pogląd, którego nie po­ dzielam. Tak więc już sam fakt przyjęcia tego założenia w pewnym stopniu zmusił mnie do wyboru takiego przedmiotu mojej prelekcji.

I to w ł a ś n i e m u s i a ł o spowodować pierwszą interwen­ cję Wittgensteina, co stało się początkiem starcia. Nic z a t e m n i e wskazuje na z a a n g a ż o w a n i e Russella. Wszystkie te n o t a t k i dotyczą odczytu w Klubie. J e s t n i e p r a w d o p o d o b n e , aby P o p p e r sporządzał j e m i ę d z y h e r b a t ą z R u s s e l l e m , o b i a d e m w K i n g ' s College a spot­ k a n i e m o 20.30 w Klubie. Tak więc najbardziej wiarygod­ n y m w y t ł u m a c z e n i e m j e s t to, że P o p p e r omówił swój odczyt przy h e r b a c i e z R u s s e l l e m , k t ó r y zaakceptował j e g o a r g u m e n t y , a Popper, w trosce o zacieśnienie s t o s u n k ó w ze s w y m b o h a t e r e m , a m o ż e p r a g n ą c m u schlebić, n a d a ł tej rozmowie p r z e s a d n ą r a n g ę .

319

Dzięki t e m u połączeniu szczegółowej a r g u m e n t a c j i z wielką chęcią przypodobania się P o p p e r niewątpliwie liczył n a z b u d o w a n i e trwałej więzi z człowiekiem, o któ­ r y m s a m k i e d y ś powiedział, że j e g o nazwisko p o w i n n o się w y m i e n i a ć j e d n y m t c h e m z H u m e ' e m i K a n t e m . I teraz, i później P o p p e r miał d o z n a ć rozczarowania w s k u t e k b r a k u wzajemności ze strony Russella oraz p r z y p a d k o w e g o c h a r a k t e r u ich s t o s u n k ó w . H i r a m M c L e n d o n twierdzi, że w sobotę po p o ł u d n i u widział się ze swym t u t o r e m , R u s s e l l e m , który wyraził oburzenie „ b a r b a r z y ń s k i m przyjęciem", z j a k i m spotkał się Popper, w związku z czym n a p i s a ł j u ż do niego list z p r z e p r o s i n a m i . Popper, powiedział do M c L e n d o n a Russell, j e s t „człowiekiem o większej wiedzy i erudycji niż wszyscy ci ważniacy r a z e m wzięci". Archiwa świad­ czą j e d n a k o t y m , że n a list P o p p e r a Russell odpowie­ dział dopiero n i e m a l po miesiącu. I nie było w n i m też żadnej w z m i a n k i o w s p ó l n y m zwycięstwie ani podjęcia filozoficznych kwestii, j a k i e poruszył Popper.

To r u t y n o w e s p o t k a n i e w Klubie N a u k M o r a l n y c h - j e d n o z s i e d m i u przewidzianych w t y m s e m e s t r z e - stało się źródłem trzeciej tajemnicy. O b o k p y t a ń : „Czy P o p p e r s k ł a m a ł ? " i „Czy Russell go zachęcał?" powstaje i n n e : „Czy P o p p e r znał późniejsze d o k o n a n i a Wittgensteina znacznie lepiej, niż to okazywał?". W H 3 zdawał się w nie wtajemniczony wyjątkowo dobrze. Aczkolwiek j ę z y k i e m Wittgenstein fascynował się przez całe życie, to obraz filozofii j a k o „terapii", działalności porównywal­ nej z F r e u d o w s k ą psychoanalizą, wiązał się j u ż z Wittg e n s t e i n e m późniejszym; p o d o b n i e j a k posługiwanie się t e r m i n e m „zagadki" i używanie rozmaitych metafor, t a k i c h j a k ta, że n a s z e p r o b l e m y filozoficzne przypomi­ nają językowe zawalidrogi. Później j e d n a k Popper twier-

320

dził stanowczo, że n i e m i a ł pojęcia o Wittgensteinie II i że j e g o celem był W i t t g e n s t e i n I. Dziwne wydaje się to w y z n a n i e - że z a a t a k o w a ł n i e a k t u a l n y j u ż cel - bardziej przypominając raczej kolejny p r z y k ł a d fał­ szywej s k r o m n o ś c i . P o p p e r był „ciekaw", czy Witt­ g e n s t e i n zmodyfikował swoją d o k t r y n ę . Wydaje się n i e p r a w d o p o d o b n e , a b y n i e zasięgnął n a t e n t e m a t informacji.

Podczas gdy P o p p e r pisał do Russella i wciąż przemyśliwał o walce („To n i e Wittgensteina I spodziewałem się spotkać"), obiekt j e g o k o n t e m p l a c j i powrócił do refleksji n a t e m a t filozofii. W niedzielę w j e g o zaszyf­ r o w a n y m d z i e n n i k u pojawia się pierwsze n a p o m k n i e n i e o wieczorze sprzed czterdziestu o ś m i u godzin: „O tych, k t ó r z y wyszydzają lingwistyczne spostrzeżenia w filo­ zofii, m o ż n a b y powiedzieć, że s a m i są głęboko u w i k ł a n i w pojęciowy chaos". P o s t a w ę W i t t g e n s t e i n a wobec s a m e g o P o p p e r a , po ich b e z p o ś r e d n i m s p o t k a n i u , ilustruje j e d e n w y m o w n y dowód. Wkrótce po z e b r a n i u w H 3 W i t t g e n s t e i n skreślił p a r ę słów do R u s h a R h e e s a , byłego s t u d e n t a i bliskiego przyjaciela, k t ó r y przełożył Dociekania filozoficzne po śmierci ich autora. Ledwo czytelne, mówią o n e o „par­ szywym s p o t k a n i u , podczas k t ó r e g o p e w i e n osioł, d r P o p p e r z L o n d y n u , wygadywał t a k ą m a s ę b z d u r , jakiej j u ż od d a w n a n i e słyszałem. Ja, j a k zwykle, m ó w i ł e m dużo...". Michael Nedo, który posiadał encyklopedyczną w i e d z ę n a t e m a t Wittgensteina, i n t e r p r e t u j e t e r m i n „osioł". O k r e ś l a on, powiada Nedo, kogoś, k t o działa z wyłączeniem m y ś l e n i a - nawiązując do aforyzmu L i c h t e n b e r g a : „Albowiem k a ż d y osioł to potrafi...".* Albo też „osioł" oznaczał „kogoś zbyt m o c n o tkwiącego n a R i n g s t r a s s e , aby zasługiwać n a u w a g ę " .

321

B z d u r y czy nie - trzy t y g o d n i e później W i t t g e n s t e i n najwyraźniej czuł potrzebę u d z i e l e n i a odpowiedzi n a a r g u m e n t y przytoczone przez P o p p e r a podczas spot­ k a n i a w Klubie N a u k M o r a l n y c h . „Głównym celem profesora Wittgensteina", mówią zapiski Michaela Nedo, „było wyjaśnienie k i l k u n i e p o r o z u m i e ń n a t e m a t filozo­ fii, r o z p o w s z e c h n i a n y c h przez u c z e l n i ę w C a m b r i d g e (a więc również s a m e g o Wittgensteina)". Notatki zawierają t a k ż e twierdzenie Wittgensteina, że „ogólna p o s t a ć filozoficznej kwestii brzmi: «Tkwie w zamęcie; nie z n a m drogi wyjscia»".

Pozostaje jeszcze j e d n a osobliwość związana z P o p p e r o w s k ą wersją zdarzeń. Chodzi o j e g o powrót do L o n d y n u nazajutrz po i n c y d e n c i e z pogrzebaczem. W Nieustannych poszukiwaniach opowiada on, j a k siedząc w pociągu, przysłuchiwał się d w ó m m ł o d y m ludziom d y s k u t u j ą c y m n a t e m a t recenzji Społeczeństwa otwartego, zamieszczonej w „ p e w n y m lewicowym m a ­ gazynie", i zadającym sobie p y t a n i e : „Kim j e s t ów dr P o p p e r ? " . O j a k i j e d n a k chodziło to m a g a z y n ? W paź­ d z i e r n i k u n i e było żadnej recenzji w „New S t a t e s m a n " ; „ T r i b u n e " recenzowała t ę k s i ą ż k ę w styczniu. H u g h Trevor-Roper omówił ją w „ P o l e m i c " w maju. Czyżby i t o „ w s p o m n i e n i e " P o p p e r a było nieprawdziwe?

23 Wszyscy zostaną nagrodzeni To, co jakieś zdanie zdaje się mówić mnie, nie mówi tego tobie. Gdybyś kiedykolwiek żył przez dłuższy czas wśród obcych ludzi i był zdany na nich, rozumiałbyś mój problem* Ludwig Wittgenstein Własna filozofia nauki Popperà zawiera w sobie ów element paranoi. Miał on nas bowiem zwyczaj uczyć, że najbliższe prawdziwej teońi jest to, na czym się jeszcze nie zawiodłeś. Każde twierdzenie musi cię ostatecznie zdradzić, my jednak trzymamy się kurczowo tych, które nas jeszcze nie zdradziły. Stephen Toulmin P o przeszło pięćdziesięciu latach H 3 wciąż pozostaje k o l e b k ą n a u k o w e j świetności, j a k o g a b i n e t dzielony przez królewskiego a s t r o n o m a sir M a r t i n a R e e s a i his­ toryka e k o n o m i i E m m ę Rothschild, zamężną z noblistą, A m a r t y ą S e n e m . Wszystkie wolne miejsca i ś c i e n n e półki zarzucone są książkami, czasopismami i m a s z y n o ­ p i s a m i . D a w n y salon sprawia w r a ż e n i e przytulnego, a fotele - w y g o d n y c h . Stoi t a m niewielka sofa (nie ta p i e r w o t n a - t a m t a została s p r z e d a n a za pięć funtów k t ó r e m u ś z wykładowców; do transakcji doprowadził Braithwaite, ujawniając, że sprzęt t e n był milczącym ś w i a d k i e m a t a k u Wittgensteina n a Popperà). H 3 wydaje się j e d n a k za m a ł e , aby mogło p o m i e ś c i ć t a k wiele niezwykłych osób j a k t a m t e g o wieczoru w 1946 roku.

323

Za o k n a m i Russell, Wittgenstein i P o p p e r rozpoznali­ b y j e d e n z najpiękniejszych n a świecie miejskich pej­ zaży - n i e t k n i ę t y przez m i n i o n e półwiecze - choć idąc znajomą trasą w dół King's P a r a d e , mogliby m i e ć t r u d n o ś c i z p r z e d a r c i e m się przez h o r d y turystów; zauważyliby też, że uczelnia wprowadziła teraz godziny zwiedzania, i p r z y s t a n ę l i b y n a chwilę, a b y się przyjrzeć starożytnym w i t r a ż o m w o k n a c h kaplicy King's College, k t ó r e zaraz po wojnie z m a g a z y n o w a n e były jeszcze w piwnicach Gibbs Building. Chociaż s a m o pomieszczenie i w i d o k z o k n a mogą się w y d a w a ć n i e z m i e n i o n e , to dziś t r u d n o sobie wyobrazić r o z p ę t a n i e się p o d o b n e j d e b a t y - czy to w C a m b r i d g e , czy gdziekolwiek indziej. I n c y d e n t z p o g r z e b a c z e m był wyjątkowy dlatego, że nastąpił w w y n i k u starcia się d w ó c h przybyszów z obszaru zanikłej j u ż dziś k u l t u r y środkowoeuropejskiej. S p o t k a n i e odbyło się t u ż p o wyniszczającej walce o europejską d e m o k r a c j ę , a jed­ nocześnie w chwili, k i e d y zaczęły się wokół niej kształ­ tować nowe zagrożenia. W p r z y p a d k u zaistnienia wiel­ kich p r o b l e m ó w n i e wystarczało m i e ć rację - n i e z b ę d n a była wielka pasja. Dziś t o poczucie i n t e l e k t u a l n e j żar­ liwości uległo rozmyciu. Tolerancja, relatywizm, post­ m o d e r n i s t y c z n e o d r z u c e n i e zaangażowania, k u l t u r o w y t r i u m f nieokreśloności - w s z y s t k o t o w y k l u c z a powtó­ rzenie się burzliwej d e b a t y w H 3 . Może również fakt, że istnieją dzisiaj niezwykle w ą s k i e specjalizacje oraz t a k wiele r u c h ó w i głębokich podziałów w obrębie oświaty a k a d e m i c k i e j , że i s t o t n e p y t a n i a gdzieś się zatraciły. K t o zwyciężył d w u d z i e s t e g o piątego p a ź d z i e r n i k a 1946 r o k u ? W n o w y c h d e m o k r a c j a c h i społeczeństwach z a m k n i ę ­ t y c h Społeczeństwo otwarte pozostaje n a d a l dziełem a k t u a l n y m i w a ż n y m . Zostało j u ż przełożone n a p o n a d trzydzieści języków, a wciąż p l a n o w a n e są kolejne

324

w y d a n i a . J e d n a k w Wielkiej Brytanii i A m e r y c e P o p p e r zaczyna z wolna „wypadać" z u n i w e r s y t e c k i c h pro­ g r a m ó w ; j e g o nazwisko b l e d n i e , jeśli n i e zostało j u ż z a p o m n i a n e . Niewątpliwie j e s t to raczej k a r a za wcześ­ niejszy s u k c e s niż cena błędu. Wiele politycznych idei, k t ó r e w 1946 r o k u wydawały się b a r d z o r a d y k a l n e i b a r d z o w a ż n e , zostało u s a n k c j o n o w a n y c h . Atakowanie d o g m a t u i pojęcia historycznej n i e u c h r o n n o ś c i , akcen­ towanie tolerancji i p o k o r y wobec człowieka - wszystko to j e s t j u ż w o b e c n y c h czasach n i e k w e s t i o n o w a n e i bez­ d y s k u s y j n e . G d y b y m i ę d z y n a r o d o w e m u porządkowi o p a r t e m u n a idei społeczeństwa otwartego ponownie zagroziło odrodzenie się k o m u n i z m u , faszyzmu, agre­ sywnego nacjonalizmu czy też religijnego f u n d a m e n ­ talizmu, wówczas dzieła P o p p e r a należałoby odkurzyć i p r z y p o m n i e ć zawarte w n i c h n a u k i . J a k stanowczo twierdził ich autor, w przyszłość n i e j e d z i e się po torach u k ł a d a n y c h w przeszłości. J e ś l i zaś chodzi o Logikę odkrycia naukowego, to m o ż n a zaryzykować twierdzenie, że j e s t o n a najważ­ niejszym dziełem d w u d z i e s t e g o w i e k u w dziedzinie filozofii n a u k i , m i m o że n a w e t najbardziej lojalni zwo­ l e n n i c y P o p p e r a dostrzegają dzisiaj k o m p l i k a c j e w sfor­ m u ł o w a n i u j e d n o z n a c z n e g o k r y t e r i u m falsyfikowalności. Wyróżniają się zwłaszcza - p r z y n a j m n i e j t y m , że są m o d n i - P a u l F e y e r a b e n d , k t ó r e g o zainteresowanie j ę z y k i e m filozofii n a u k i miało raczej Wittgensteinowskie zabarwienie metodologiczne, oraz T h o m a s K u h n , k t ó r y pierwszy u k u ł wyrażenie „przesunięcie p a r a d y g ­ m a t u " dla o k r e ś l e n i a tego, co się dzieje w chwili, gdy j e d n a s t r u k t u r a postrzegania świata j e s t z a s t ę p o w a n a d i a m e t r a l n i e inną. Dziwne też jest, że L o n d o n School of Economics, instytucja, k t ó r a j a k ż a d n a i n n a sta­ nowiła n a u k o w ą bazę P o p p e r a , n i e zachowała po n i m jakiejkolwiek widocznej pamiątki. J e g o biuro zostało

325

przerobione n a toaletę. (Tymczasem Nowa Z e l a n d i a n i e pozwala, aby P o p p e r pogrążył się w m r o k u za­ p o m n i e n i a . W C h r i s t c h u r c h planuje się nazwać j e g o i m i e n i e m b u d y n e k l u b ulicę - b y ć m o ż e j a k o strefę dla niepalących). Całkowicie o d m i e n n a j e s t n a t o m i a s t panująca w ś r ó d dwudziestowiecznych myślicieli opinia o Wittgensteinie. N i k t n i e kwestionuje u z n a n i a go za geniusza, k t ó r y w s z e d ł do k a n o n u filozofii. P r z e p r o w a d z o n y w 1998 r o k u p o ś r ó d zawodowych filozofów s o n d a ż umieścił W i t t g e n s t e i n a n a piątym miejscu n a liście umysłów, k t ó r e wniosły największy w k ł a d w rozwój tej dziedziny, p o Arystotelesie, Platonie, Kancie i Niet z s c h e m , a p r z e d H u m e ' e m i Kartezjuszem. Ó w b ł y s k w oku, k t ó r y dla j e g o przyjaciół i zwolenników był t a k oczywisty, został p r z e k a z a n y n a s t ę p n y m pokole­ n i o m - drążą o n e j e g o t e k s t y niczym b a d a c z e T a l m u d u zgłębiający m ą d r o ś ć Tory. Dziwi wszakże to, że j e g o i n t e l e k t u a l n a s p u ś c i z n a j e s t równie z a g a d k o w a j a k j e g o t e k s t y ; jej istota j e s t t a k n i e u c h w y t n a j a k znaczenie j e g o filozoficznych wypo­ wiedzi. Najzacieklejsi krytycy W i t t g e n s t e i n a twierdzą, że oddziaływanie tego filozofa przypominało jego analizę samej filozofii: pozostawiało wszystko w n i e z m i e n i o n y m kształcie. Przetoczyło się przez świat filozofii j a k h u r a ­ gan, ale p o j e g o przejściu w s z y s t k o powróciło do po­ p r z e d n i e g o p o r z ą d k u . Wittgenstein był n a t c h n i e n i e m dla Koła W i e d e ń s k i e g o oraz inspiracją dla pozytywizmu logicznego, ale t e n został s k o m p r o m i t o w a n y . Wywarł o n też p o w a ż n y w p ł y w n a oksfordzkich filozofów ling­ wistycznych, ale ich m e t o d a przestała być m o d n a . Między Wittgensteinem i postmodernistami można wytropić p e w i e n związek - ale byłby on przerażony, g d y b y go obarczono odpowiedzialnością za ich pojawie­ n i e się.

326

N i e k t ó r e k o n c e p c j e W i t t g e n s t e i n a stały się p e w n i k a ­ mi. Na p y t a n i a dotyczące znaczenia słów filozofowie przestali j u ż s z u k a ć odpowiedzi poza g r a n i c a m i s a m e g o j ę z y k a . Hasło „Znaczenie to zastosowanie" - okazało się trwałe: słowa mają t a k i e znaczenie, j a k i e i m przypisuje­ m y . J ę z y k - t a k j a k wszystko, co podlega z a s a d o m - j e s t zakorzeniony w naszej codzienności, naszych nawykach, n a s z y m sposobie życia. J e d n a k większość filozofów pozostaje n i e p r z e k o n a n a co d o tego, że - uwalniając n a s od złudzenia, iż j ę z y k jest obrazem świata - Wittgenstein wywikłał n a s z w s z y s t k i c h n a s z y c h problemów. J e g o wyzwalająca koncepcja uwolniła n a s od szczególnego a s p e k t u chaosu, od p r z e k o n a n i a , że potrafimy m y ś l e ć niezależnie od języka, że potrafimy poza j e g o g r a n i c a m i odczuwać. Niemniej j e d n a k to, czy m a m y u z a s a d n i o n y powód, b y wierzyć, że j u t r o wzejdzie słońce, wydaje się p r o b l e m e m spoza sfery języka. Zawodowi filozofowie n a d a l zmagają się z tajemnicą świadomości oraz związ­ k u m i ę d z y u m y s ł e m i ciałem - n i e wierzą bowiem, że m o ż n a j e rozwiązać za pomocą analizy lingwistycznej. Jeśli W i t t g e n s t e i n wykazał, że były to zagadki, to więk­ szość n i e u w a ż a , że u d o w o d n i ł , iż b y ł y to t y l k o z a g a d k i . Dzisiejsi p r a k t y c y w dużej m i e r z e n a d a l od­ noszą się do problemów, a nie zagadek. Popper, k t ó r y stał t w a r d o n a g r u n c i e problemów, m ó g ł b y to u z n a ć za częściowe zwycięstwo - choć j e g o celem była oczywiście wyłącznie b e z w a r u n k o w a kapitulacja przeciwnika. Spośród wielkich postaci dwudziestowiecznej filozofii tylko niewiele dało swe nazwiska t y m , którzy podążyli ich śladem. Dwie z nich to W i t t g e n s t e i n i P o p p e r . W filozoficznych l e k s y k o n a c h n i e m a miejsca dla r u s sellistów, moore'ystów, braithwaite'ystów, broadystów, schlickistów czy carnapistów. To, że k t o ś może być zidentyfikowany j a k o p o p p e r y s t a l u b w i t t g e n s t e i n i s t a , j e s t świadectwem oryginalności koncepcji tych filozofów

327

oraz siły ich osobowości. T e właśnie nadzwyczajne cechy ujawniły się n a scenie t a m t e g o s p o t k a n i a . Ów sztych p o g r z e b a c z e m staje się s y m b o l e m nieustępliwej żar­ liwości tych dwóch ludzi w ich d ą ż e n i u do znalezienia właściwych odpowiedzi n a wielkie pytania. A co z sine qua non tej historii? Wprawdzie w y d a r z e n i a w H 3 m o g ł y b y być bardziej przejrzyste, ale losy t a m t e g o pogrzebacza spowija m g ł a n i e p r z e n i k ­ nionej tajemnicy. Wielu podejmowało d a r e m n y t r u d odnalezienia t e g o p r z e d m i o t u . J e d n a z relacji głosi, że R i c h a r d B r a i t h w a i t e wyrzucił go, aby w t e n sposób położyć k r e s w ś c i b s t w u n a u k o w c ó w i dziennikarzy.

Kronika 26 k w i e t n i a 1889: L u d w i g Josef J o h a n n Wittgenstein przychodzi n a świat j a k o ó s m e i ostatnie dziecko Karla Wittgensteina, przemysłowca-milionera i m a g ­ n a t a stalowego, oraz Leopoldine, z d o m u K a l m u s . 28 lipca 1902: Karl R a i m u n d P o p p e r przychodzi n a świat j a k o trzecie i ostatnie dziecko dr. S i m o n a P o p p e r a , z a m o ż n e g o adwokata, oraz J e n n y , z d o m u Schiff. 1903-1906: Nie mogąc zapisać się do g i m n a z j u m z po­ w o d u nieznajomości g r e k i po okresie edukacji d o m o ­ wej, Wittgenstein uczęszcza do R e a l s c h u l e w Linzu, mijając się n a korytarzach szkolnych z Adolfem H i t l e r e m (w latach 1904-1905); czyta Weiningera Sex and Character („Płeć i charakter"); H e r t z a Pńnciples of Mechanics („Zasady m e c h a n i k i " ) i B o l t z m a n n a Populäre Schriften („Pisma popularne"). P a ź d z i e r n i k 1906-maj 1908: W T e c h n i s c h e H o c h s c h u l e w Berlinie Wittgenstein studiuje inżynierię m a s z y n i zaczyna prowadzić filozoficzne zapiski. 1908: Wittgenstein jedzie do M a n c h e s t e r u , by t a m studiować a e r o n a u t y k ę .

329

1908: P o p p e r uczy się czytać, p i s a ć i liczyć z pomocą swej pierwszej nauczycielki, E m m y Goldberger. 1908-1911: Wittgenstein, s t u d e n t u n i w e r s y t e t u w M a n ­ c h e s t e r z e , czyta Pńncipia Mathematica Russella i Grundgesetz („Prawo podstawowe") Fregego. 1911: Wittgenstein szkicuje p l a n y książki z dziedziny filozofii; jedzie do J e n y , żeby się s p o t k a ć z F r e g e m , oraz do C a m b r i d g e (niezapowiedziany), aby p o z n a ć Russella. 1912: W i t t g e n s t e i n pisze swój pierwszy rękopis; j e s t przyjęty do T r i n i t y College w C a m b r i d g e , uczęszcza n a w y k ł a d y G.E. Moore'a, czyta Varieties ofReligious Experience („Bogactwo religijnego doznania") Williama J a m e s a , zostaje wpływowym c z ł o n k i e m K l u b u N a u k Moralnych, przyjmują go w swoje szeregi Apostołowie, spędza wakacje w Islandii z D a v i d e m P i n s e n t e m , odwiedza F r e g e g o w J e n i e . 1912: P o p p e r (dziesięciolatek) chodzi n a spacery, or­ ganizowane przez Towarzystwo Monistyczne, r a z e m z antynacjonalistą i socjalistą A r t h u r e m A r n d t e m . Dyskutują o M a r k s i e i Darwinie. 1913: Wittgenstein spędza wakacje z P i n s e n t e m w Nor­ wegii. Przekazuje Russellowi Uwagi o logice. P a ź d z i e r n i k 1913: P o śmierci ojca, Karla, W i t t g e n s t e i n staje się człowiekiem b o g a t y m . Wyjeżdża do Norwegii z zamiarem wybudowania tam domu, prowadzenia studiów i pisania.

330

Kwiecień 1914: W i t t g e n s t e i n rozpoczyna b u d o w ę d o m u w Skjolden. D y k t u j e Moore'owi swoje u w a g i n a t e m a t logiki. 28 czerwca 1914: P o powrocie ze s p a c e r u z A r n d t e m P o p p e r dowiaduje się o zabójstwie arcyksięcia F r a n ­ ciszka F e r d y n a n d a w Sarajewie. Czerwiec 1914: W i t t g e n s t e i n wraca do swego rodzinnego wiejskiego d o m u w H o c h r e i t h w Austrii. Lipiec 1914: W i t t g e n s t e i n przekazuje 100 000 k o r o n żyjącym w n i e d o s t a t k u artystom, w ś r ó d k t ó r y c h są Rilke i K o k o s c h k a . 7 sierpnia 1914: Wittgenstein, w reakcji n a wypowiedze­ n i e wojny Rosji, zaciąga się do a r m i i austro-węgierskiej j a k o ochotnik. Kontynuuje l e k t u r ę filozoficznych dzieł Tołstoja, E m e r s o n a i Nietzschego; rozbudowuje projekt teorii języka; rozpoczyna pracę n a d Traktatem filozoficzno-logicznym. J e g o b r a t P a u l traci prawą r ę k ę n a froncie rosyjskim. 1915: P o p p e r p r z e d s t a w i a n a p i ś m i e s w e m u ojcu ar­ g u m e n t y przeciw wojnie. 1915: W i t t g e n s t e i n zostaje r a n n y w w y n i k u w y b u c h u w warsztacie n a p r a w c z y m artylerii w Krakowie, gdzie odbywa służbę. 1916: Na własną prośbę Wittgenstein zostaje skierowany do p u ł k u artylerii n a linię frontu w Galicji. J e s t kilka razy odznaczany. Nie przerywa p i s a n i a Traktatu. 1916: Ś m i e r ć cesarza F r a n c i s z k a Józefa I.

331

1917: W „epokowym r o k u " P o p p e r n i e chodzi do szkoły z powodu gorączki gruczołowej. 1917-1918: Wittgenstein służy n a froncie w Bukowinie, a n a s t ę p n i e w p ó ł n o c n y c h Włoszech, w pobliżu Asiago. Zostaje odznaczony M e d a l e m za Wybitną Służbę z Mieczami. 1918: P o p p e r opuszcza szkołę, n i e przystępując do e g z a m i n ó w m a t u r a l n y c h , co uniemożliwia m u pój­ ście n a Uniwersytet Wiedeński, ale zostaje w o l n y m słuchaczem. Lipiec 1918: Wittgenstein kończy Traktat p o d pierwot­ n y m t y t u ł e m Logisch-philosophische Abhandlung. Listopad 1918: Wittgenstein dostaje się do niewoli włoskiej. J a k o j e n i e c w o j e n n y p r z e b y w a w e Włoszech do sierpnia 1919 r o k u ; przesyła t e k s t Logisch-philosophische Abhandlung (Tractatus) Russellowi i F r e g e m u . W g r u d n i u 1919 spotyka się w H a d z e z R u s s e l l e m , aby objaśnić t e k s t , k t ó r y okazuje się niemożliwy do opublikowania. Listopad 1918: Postępująca stopniowo kapitulacja pro­ wadzi do powstania R e p u b l i k i Austriackiej. P o p p e r j e s t świadkiem, j a k wrogo n a s t a w i o n e wojsko strzela do członków rządu tymczasowego w chwili ogłoszenia deklaracji o p o w s t a n i u R e p u b l i k i . Początek „lat gło­ d u " w Austrii. Wrzesień 1919: Wittgenstein przekazuje swój osobisty majątek b r a t u i siostrom. Uważając, że wyczerpał j u ż w ł a s n e filozoficzne możliwości, zapisuje się do col­ l e g e ^ szkolącego nauczycieli.

332

1919-1920: W okresie burzliwych w y d a r z e ń P o p p e r opuszcza dom, aby zaoszczędzić ojcu wydatków, i m i e ­ s z k a w b a r a k a c h s t u d e n c k i c h . Flirtuje z k o m u n i z ­ m e m , ale odrzuca go, p o ujrzeniu „podczas j e d n e g o z najważniejszych w y d a r z e ń w m o i m życiu" m ł o d y c h socjalistów zastrzelonych przez policję w t r a k c i e de­ monstracji. Pracuje u Adlera, s ł u c h a w i e d e ń s k i c h w y k ł a d ó w E i n s t e i n a i próbuje zarobić n a u t r z y m a n i e j a k o robotnik drogowy, lecz j e s t zbyt słaby fizycznie, b y to k o n t y n u o w a ć . 1920: Russell pisze w s t ę p do Traktatu, chcąc p o m ó c w j e g o w y d a n i u , t e k s t t e n j e d n a k zostaje odrzucony przez Wittgensteina. W i t t g e n s t e i n obejmuje swoją pierwszą p o s a d ę j a k o n a u c z y c i e l w T r a t t e n b a c h w Dolnej Austrii. W n a s t ę p n y c h latach uczy w H a s s b a c h , P u c h b e r g i Otterhal, a w r o k u 1925 redaguje Wörterbuch für Volksschulen („Słownik dla szkół podstawowych"), zawierający 5700 h a s e ł słownik dla dzieci w w i e k u szkolnym. 1921: Logisch-philosophische Abhandlung (Tractatus) zostaje o p u b l i k o w a n y w o s t a t n i m n u m e r z e „Annalen d e r N a t u r p h i l o s o p h i e " Wilhelma Ostwalda, ze wstę­ p e m Russella. 1922: Angielski wydawca K e g a n P a u l zgadza się w y d a ć T r a k t a t w wersji dwujęzycznej. Dla wersji angielskiej Moore zaproponował tytuł Tractatus Logico-Philosophicus (tłum. B. Wolniewicz, PWN, 1997). W li­ stopadzie W i t t g e n s t e i n otrzymuje pierwszy egzem­ plarz a u t o r s k i . 1922-1924: P o p p e r pracuje j a k o t e r m i n a t o r u stolarza meblowego, zdaje m a t u r ę umożliwiającą m u wstąpienie

333

n a u n i w e r s y t e t n a p r a w a c h e k s t e r n a , studiuje w Kon­ s e r w a t o r i u m W i e d e ń s k i m i zostaje c z ł o n k i e m Towa­ rzystwa Krzewienia P r y w a t n y c h K o n c e r t ó w Muzycz­ nych, którego p r e z e s e m był Arnold S c h ö n b e r g . 1923: Wittgenstein zasięga informacji n a t e m a t moż­ liwości u z y s k a n i a t y t u ł u m a g i s t e r s k i e g o w Cambrid­ ge i otrzymuje r a d ę , aby się u b i e g a ł o stopień dok­ torski. 1924: Przywódca Koła W i e d e ń s k i e g o Moritz S c h u c k p o raz pierwszy słyszy o Wittgensteinie, k t ó r e g o i d e e i książka stały się p r z e d m i o t e m wielkiego zaintereso­ w a n i a w Wiedniu. 1924: P o p p e r k o ń c z y t e r m i n o w a n i e u stolarza, zdobywa d y p l o m nauczyciela szkoły podstawowej i p o d e j m u j e p r a c ę z dziećmi u p o ś l e d z o n y m i . 1925: P o p p e r p o d e j m u j e s t u d i a w n o w o u t w o r z o n y m I n s t y t u c i e P e d a g o g i c z n y m w Wiedniu; poznaje swą przyszłą żonę, Josefine A n n ę H e n n i g e r („Hennie"). Zostaje u n i e w i n n i o n y w sprawie o n i e z a o p i e k o w a n i e się r a n n y m dzieckiem. 26 kwietnia 1926: W i t t g e n s t e i n m a proces o złe t r a k ­ towanie u c z n i a - s p r a w a H a i d b a u e r a . P o r z u c a p r a c ę w szkole i n a j m u j e się j a k o o g r o d n i k . Wraz z P a u l e m E n g e l m a n n e m projektuje d o m p r z y K u n d m a n n g a s s e dla swej siostry M a r g a r e t e S t o n b o r o u g h . Listopad 1926: Konferencja Partii Socjaldemokratycznej w Linzu włącza d o jej p r o g r a m u k o n c e p c j ę konfliktu zbrojnego.

334

L u t y 1927: Wittgenstein p o n o w n i e zaczyna myśleć o fi­ lozofii. Poznaje Moritza Schlicka. L a t e m tegoż r o k u s p o t y k a się z C a r n a p e m , F e i g l e m i W a i s m a n n e m - c z ł o n k a m i Koła Wiedeńskiego - n a wieczornych d y s k u s j a c h poniedziałkowych. 15 lipca 1927: Osiemdziesięciu pięciu d e m o n s t r a n t ó w ginie podczas próby p o d p a l e n i a sądów w Wiedniu p o u n i e w i n n i e n i u trzech prawicowych k o m b a t a n t ó w wo­ j e n n y c h , którzy zastrzelili k a l e k ę i dziecko w czasie ulicznych potyczek z lewicowym S c h u t z b u n d e m . Pop p e r i jego przyszła żona są ś w i a d k a m i tej strzelaniny. 1928: P o p p e r przedstawia swą rozprawę doktorską z dziedziny historii m u z y k i , filozofii i psychologii. Otrzymuje najwyższą ocenę. 1928: Wittgenstein wysłuchuje w Wiedniu w y k ł a d u L.E.J. B r o u w e r a n a t e m a t p o d s t a w m a t e m a t y k i - co staje się p o w a ż n y m b o d ź c e m do nowej pracy. Styczeń 1929: Wittgenstein wraca do C a m b r i d g e . Roz­ p o c z y n a p r a c ę n a d kolejnymi t o m a m i , w y d a n y m i później j a k o Philosophical Remarks („Uwagi filozo­ ficzne"). 18 czerwca 1929: Traktat przynosi Wittgensteinowi t y t u ł d o k t o r a ; dzięki t e m u otrzymuje s t y p e n d i u m Trinity College. Lipiec 1929: Wychodzi t e k s t rozprawy Wittgensteina Some Remarks on Logical Form („Kilka u w a g o formie logicznej"). W i t t g e n s t e i n w r a c a do Wiednia n a lato, a n a s t ę p n i e n a ferie bożonarodzeniowe, co w m i a r ę możliwości będzie czynił t a k ż e później.

335

1929: P o p p e r zdobywa kwalifikacje do n a u c z a n i a m a ­ t e m a t y k i i fizyki w niższych k l a s a c h szkół ś r e d n i c h . Nawiązuje k o n t a k t z c z ł o n k a m i Koła W i e d e ń s k i e g o , między innymi z Viktorem Kraftem i Herbertem Feiglem. 1929: W i t t g e n s t e i n podejmuje niefortunną w s p ó ł p r a c ę z W a i s m a n n e m . Wygłasza pierwszy w y k ł a d n a t e m a t p r o b l e m ó w języka, logiki i m a t e m a t y k i , określając swą kształtującą się w ł a ś n i e p o s t a w ę wobec filozofii; otrzymuje j e d n o r a z o w y zasiłek, k t ó r y umożliwia m u kontynuowanie badań. G r u d z i e ń 1929: Z m i a n y w konstytucji wzmacniają pozy­ cję austriackiego p r e z y d e n t a k o s z t e m i n n y c h organów demokratycznych i konstytucyjnych. 1930: P o p p e r zaczyna uczyć w szkole średniej i p o ś l u b i a H e n n i e . Z a c h ę c a n y przez Feigla, rozpoczyna p i s a n i e książki, k t ó r a później o t r z y m a t y t u ł Logik der For­ schung („Logika odkrycia naukowego"). 1930: W i t t g e n s t e i n zaczyna uczyć w C a m b r i d g e i bierze udział w z e b r a n i a c h K l u b u N a u k Moralnych. U b i e g a się o pięcioletni angaż wykładowcy w Trinity; p o o t r z y m a n i u go w r a c a do swego p r z e d w o j e n n e g o m i e ­ szkania w Whewell's Court. 1931: Wittgenstein wyjeżdża d o Norwegii i pracuje n a d rozprawą, k t ó r a u k a ż e się pod t y t u ł e m Philosophical Grammar („Gramatyka filozoficzna"). P o raz pierwszy dzieli się z przyjaciółmi swymi „wyznaniami". 1932: P o p p e r k o ń c z y Die beiden Grundprobleme der Erkenntnistheorie („Dwa podstawowe p r o b l e m y teorii

336

wiedzy") j a k o Logik der Forschung. Lato spędza w Ty­ rolu w towarzystwie C a r n a p a i Feigla. 1932: W i t t g e n s t e i n rozpoczyna „Wielki m a s z y n o p i s " , początki książki, którą n a s t ę p n i e dyktował sekretarce w czasie letnich wakacji w H o c h r e i t h w 1933 r o k u . Stało się to później p r z e d m i o t e m n i e k o ń c z ą c y c h się zabiegów redakcyjnych. O s k a r ż o n y o zmonopolizo­ w a n i e K l u b u N a u k Moralnych, rezygnuje z uczest­ niczenia w j e g o zebraniach. 7 m a r c a 1933: W Austrii Dollfuss faktycznie obala p a r l a m e n t , czyniąc t e n kraj półfaszystowskim p a ń ­ stwem klerykalnym. 1933-1934: Powstają „Niebieski zeszyt" i „Brązowy ze­ szyt" Wittgensteina (Niebieski i brązowy zeszyt, Spacja, 1998) - zbiór w y k ł a d ó w i n o t a t e k z odczytów dyktowa­ n y c h przez n i e g o s t u d e n t o m . I c h k o p i e - pierwsza w niebieskiej obwolucie, a druga, w roku 1934, w brązo­ wej - zaczynają krążyć w s a m i z d a t o w y m w y d a n i u . 12 l u t e g o 1934: W „wojnie d o m o w e j " S c h u t z b u n d wszczyna powstanie, s t ł u m i o n e przez a r m i ę . Wszyst­ k i e socjaldemokratyczne instytucje zostają obalone, a wielu członków partii trafia d o a r e s z t u . 25 lipca 1934: Dollfuss zostaje zastrzelony podczas nazistowskiego p u c z u . N a czele V a t e r l ä n d i s c h e F r o n t ( F r o n t u Patriotycznego) staje K u r t S c h u s c h n i g g . Wrzesień 1934: P o p p e r uczestniczy w m i ę d z y n a r o d o w e j konferencji filozoficznej w P r a d z e , zorganizowanej przez Koło Wiedeńskie.

337

G r u d z i e ń 1934: Z g o d n i e z k o n t r a k t e m w y m u s z a j ą c y m skrócenie r ę k o p i s u P o p p e r wydaje okrojoną wersję swej książki j a k o Logik der Forschung. Wrzesień 1935: Wittgenstein przebywa w Związku Ra­ dzieckim. 1935: W Wiedniu P o p p e r wygłasza odczyt w r a m a c h k o l o k w i u m poświęconego m a t e m a t y c e Karla Mengera. 1935-1936: Wittgenstein wygłasza odczyt n a t e m a t „da­ n y c h zmysłowych i osobistych d o z n a ń " . P o zakoń­ czeniu pięcioletniego o k r e s u w y k ł a d ó w w r a c a do Norwegii i rozpoczyna pracę n a d Dociekaniami filo­ zoficznymi. 1935-1936: W czasie b e z p ł a t n e g o u r l o p u P o p p e r dwu­ k r o t n i e odwiedza Anglię, gdzie wykłada, wygłasza odczyty i uczestniczy w s p o t k a n i a c h w L o n d y n i e , C a m b r i d g e i Oksfordzie. Poznaje Moore'a, Schrödingera, Ryle'a, Ayera, von H a y e k a , Gombricha i Berlina, bywa n a z e b r a n i a c h Towarzystwa Arystotelesowskiego, aby słuchać w y k ł a d ó w Russella, i wygłasza odczyt w Klubie N a u k Moralnych w C a m b r i d g e . N a s t ę p n i e jedzie do K o p e n h a g i i poznaje Bohra. 1936: Wittgenstein pisze d r u g i e „wyznanie" przezna­ czone dla rodziny i przyjaciół. 1937: Wittgenstein wraca do Norwegii; powstaje pierw­ sza część R e m a r k s on the Foundations of Mathe­ matics („Rozważania n a t e m a t p o d s t a w m a t e m a t y ­ ki"). Dzieli się s w y m i d r u g i m i „ w y z n a n i a m i " z przyjaciółmi w Anglii.

338

1937: P o p p e r odrzuca s t a t u s t y m c z a s o w e g o u c h o d ź c y w C a m b r i d g e , z a p r o p o n o w a n y m u przez A c a d e m i c A s s i s t a n c e Council, a przyjmuje stalą p o s a d ę w Can­ t e r b u r y University College w C h r i s t c h u r c h w Nowej Zelandii. 1938: W Nowej Z e l a n d i i P o p p e r r o z p o c z y n a p r a c ę , której owocem b ę d ą The Poverty of Histońcism (Nę­ dza historycyzmu, Krąg, 1984) i The Open Society and Its Enemies (Społeczeństwo otwarte i jego wro­ gowie, PWN, 1993). L u t y 1938: Wittgenstein przebywa w Dublinie, gdzie odwiedza Maurice'a O'Connora D r u r y ' e g o . 12 m a r c a 1938: Przyłączenie Austrii do Niemiec (Anschluss). Austria zostaje p r z e m i a n o w a n a n a O s t m a r k , prowincję Niemiec. Wittgenstein, k t ó r e m u Piero Sraf­ fa odradza powrót do Austrii, p o s t a n a w i a ubiegać się 0 obywatelstwo brytyjskie oraz p o s a d ę w C a m b r i d g e . J e g o pozostająca w Wiedniu rodzina u ś w i a d a m i a sobie k o n s e k w e n c j e A n s c h l u s s u , j a k i e grożą jej z powodu żydowskiego pochodzenia. Kwiecień 1938: W i t t g e n s t e i n powraca do C a m b r i d g e , aby podjąć pracę dydaktyczną. N o t a t k i z jego wy­ k ł a d ó w ukażą się p o ś m i e r t n i e j a k o Lectures and Conversations on Aesthetics, Psychology and Religious Belief („Wykłady i konwersacje o estetyce, psychologii 1 wierze religijnej"). L u t y 1939: W i t t g e n s t e i n zostaje m i a n o w a n y profesorem filozofii. Wznawia w y k ł a d y w T r i n i t y i powraca do m i e s z k a n i a w WhewelTs Court. Z n ó w odgrywa czynną rolę w Klubie N a u k Moralnych.

339

Czerwiec 1939: W i t t g e n s t e i n otrzymuje brytyjski pasz­ port i odbywa podróże d o Nowego J o r k u , Wiednia i Berlina w celu z a p e w n i e n i a swej rodzinie pozo­ stającej w W i e d n i u s t a t u s u nie-Żydów. S i e r p i e ń 1939: Berlin wydaje pierwsze zaświadczenie 0 nieżydowskim statusie sióstr Wittgensteina, uznając j e za Mischlinge pierwszego s t o p n i a zgodnie z usta­ wami norymberskimi. Wrzesień 1939: Anglia w y p o w i a d a wojnę N i e m c o m . L u t y 1940: W e d ł u g interpretacji u r z ę d n i k ó w w Berlinie u s t a w y n o r y m b e r s k i e n i e znajdują zastosowania d o p o t o m k ó w H e r m a n n a C h r i s t i a n a Wittgensteina. 1941-1944: W i t t g e n s t e i n pracuje j a k o p o m o c n i k a p t e k a ­ rza w l o n d y ń s k i m szpitalu i j a k o laborant w Newcastle nad Tyne. 1943: Popper kończy Społeczeństwo

otwarte i jego

wrogów.

Marzec 1944: W i t t g e n s t e i n w r a c a d o C a m b r i d g e , aby n a nowo objąć swą k a t e d r ę oraz pisać i wykładać. W spad­ k u p o Moorze przejmuje funkcję przewodniczącego K l u b u N a u k Moralnych. O k r e s od w i o s n y do j e s i e n i spędza w S w a n s e a wraz z R u s h e m R h e e s e m . 1944: P o p p e r p u b l i k u j e Nędzę historycyzmu m i e „Economica" v o n H a y e k a .

w czasopiś­

1945: P o p p e r wydaje w Anglii Społeczeństwo otwarte 1 jego wrogów. Otrzymuje propozycję d o c e n t u r y w ka­ t e d r z e logiki i m e t o d y n a u k o w e j w L o n d o n School of Economics.

340

1946: 6 stycznia P o p p e r przyjeżdża d o Anglii. W t y m s a m y m r o k u otrzymuje obywatelstwo brytyjskie. 25 p a ź d z i e r n i k a 1946: W sali H 3 w K i n g ' s College dochodzi do konfrontacji m i ę d z y W i t t g e n s t e i n e m i Popperem. 1947: Wittgenstein rezygnuje z profesury w C a m b r i d g e . 1947-1948: Wittgenstein wyjeżdża do Irlandii i pracuje n a d Remarks on the Philosophy of Psychology („Uwagi o filozofii psychologii"). 1949: W i t t g e n s t e i n wraca n a k r ó t k o do Anglii, pracuje n a d rozprawą On Certainty („O pewności") i odwiedza w Wiedniu swą chorą n a r a k a siostrę H e r m i n e . J e d z i e też do S t a n ó w Zjednoczonych, gdzie spotyka się z N o r m a n e m Malcolmem. Po powrocie do Anglii s a m rozpoznaje u siebie chorobę nowotworową. 1949: P o p p e r zostaje profesorem logiki i m e t o d y n a u k o ­ wej w LSE. 1950: Wittgenstein pisze rozprawę Remarks on Colour (Uwagi o kolorach, Spacja, 1998); ostatni raz w życiu odwiedza Norwegię. P r z e n o s i się d o d o m u dr. B e v a n a w Cambridge. 1950: P o p p e r gości w S t a n a c h Zjednoczonych, gdzie n a H a r v a r d z i e wygłasza w y k ł a d y o Williamie J a m e s i e . Kupuje dom w Penn w hrabstwie Buckingham. 1951-1953: P o p p e r rozpoczyna p r a c ę n a d Postscńpt: Twenty Years After („Postscriptum: Dwadzieścia lat później").

341

1951: Wittgenstein n a d a l pisze rozprawę O pewności. 29 k w i e t n i a u m i e r a w d o m u dr. B e v a n a w C a m b r i d g e . 1959: Pierwsze a n g i e l s k i e w y d a n i e The Logic of Scien­ tific Discovery (Logika odkrycia naukowego, PWN, 1977). 1961: P o p p e r uczestniczy, r a z e m z A d o r n e m , w k o n ­ ferencji Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego w Tybindze, a w Oksfordzie wygłasza w y k ł a d po­ święcony p a m i ę c i H e r b e r t a S p e n c e r a . 1962-1963: P o p p e r wydaje Conjectures and Réfutations („Domniemania i kontrargumenty"); na prośbę Schilppa zaczyna pisać autobiografię dla „The Library of Living P h i l o s o p h e r s " („Biblioteka w s p ó ł c z e s n y c h filozofów"). 1965: P o p p e r otrzymuje t y t u ł szlachecki. 1969: P o p p e r rezygnuje z p e ł n e g o e t a t u n a Uniwer­ sytecie L o n d y ń s k i m , ponieważ p r a g n i e się s k o n c e n t ­ rować n a odczytach i p r a c y twórczej. 1972: Popper wydaje Objective Knowledge (Wiedza obiek­ tywna, PWN, 1992), w której p r z e p r o w a d z a swą teorię o b i e k t y w n e g o u m y s ł u przez Światy Pierwszy, D r u g i i Trzeci. 1974: Dwa t o m y „Biblioteki w s p ó ł c z e s n y c h filozofów" poświęcone są P o p p e r o w i i j e g o m y ś l i - t o m pierwszy zawiera j e g o autobiografię, k t ó r a później wyszła od­ dzielnie p o d t y t u ł e m Unended Quest (Nieustanne poszukiwania, Z n a k , 1997).

342

1983: W Wiedniu odbywa się s y m p o z j u m Popperowskie. 1985: Po śmierci żony P o p p e r p r z e n o s i się z P e n n do K e n l e y n a p o ł u d n i e od L o n d y n u . 1989: P o p p e r wygłasza w y k ł a d otwarty w LSE: „W kie­ r u n k u ewolucyjnej teorii wiedzy". 1990: P o p p e r wydaje A World of Propensities skłonności, Z n a k , 1996). 1994: P o p p e r u m i e r a 17 września.

(Świat

Podziękowania Choć książka m a niewielką objętość, to lista d ł u g ó w wdzięczności, j a k i e zaciągnęliśmy podczas jej pisania, j e s t obszerna. P o pierwsze - wobec n a o c z n y c h świadków, k t ó r z y poświęcili swój czas, b y poszperać w pamięci, oddali do naszej dyspozycji swoje w s p o m n i e n i a i dostarczyli uzu­ pełniających informacji. Są to: P e t e r Geach, P e t e r Gray-Lucas, Wasfi Hidżab, Georg Kreisel, P e t e r M u n z , S t e p h e n Plaister, S t e p h e n T o u l m i n , sir J o h n Vinelott i Michael Wolff. P o d r u g i e - wobec tych, którzy znali j e d n e g o l u b obu n a s z y c h bohaterów, j a k i tych, k t ó r z y w r o k u 1946 przebywali w C a m b r i d g e i okazali n a m równie nieoce­ nioną pomoc. Są w ś r ó d nich: J o s e p h Agassi, śp. lord A n n a n , P e t e r Baelz, J o a n Bevan, lord Dahrendorf, ś p . Dorothy E m m e t , A n t h o n y Flew, Ivor G r a t t a n - G u i n n e s s , J o h n Grey, C h r i s t o p h e r Hindley, J a n c i s Long, H u g h M c C a n n (który przez czterdzieści s i e d e m lat pracował w k u c h n i a c h K i n g ' s College), David Miller, Alan M u s grave, A r n e P e t e r s e n , David Rowse, śp. D e n n i s S c i a m a , A n t o n i a Sewell, J e r e m y S h e a r m u r , P e g S m y t h i e s , G e o r g e Soros i M a u r i c e Wiles. P o trzecie - wobec specjalistów z różnych dziedzin, k t ó r z y dzielili się z n a m i swoją wiedzą, a c z a s e m u d o s t ę p n i a l i materiały, n a d k t ó r y m i w ł a ś n i e pracowali. Oto oni: P e t e r Conradi, sir Michael D u m m e t t , Elizabeth

344

i P e t e r Fenwickowie, sir S t u a r t H a m p s h i r e , A n d r e w H o d g e s , Allan J a n i k , Malachi H a c o h e n , J u t t a Heibel, Liu J u n n i n g , Manfred L u b e , Celia Male, R o l a n d P e a s e , Charles P i g d e n , Friedrich Stadler, B a r b a r a S u c h y , H a n s Veigl i sir Colin St. J o h n Wilson. Kilku osobom m u s i m y wyrazić szczególne u z n a n i e . P i e r w s z a z n i c h to J o h n W a t k i n s , pionier w zakresie b a d a ń n a d sprawą pogrzebacza. Bez j e g o rozprawy o P o p p e r z e , k t ó r a w t y m sporze odegrała rolę zapłonu, w ogóle n i e n a p i s a l i b y ś m y niniejszej książki. W a t k i n s umożliwił n a m nawiązanie wielu k o n t a k t ó w oraz dostar­ czył wielu w s k a z ó w e k . K u n a s z e m u bólowi - z m a r ł w r o k u 1999. J o h n i Veronica S t o n b o r o u g h okazali o g r o m n ą gościnność i byli równie hojni w przekazywa­ n i u wielkiego zasobu faktów i fascynujących historii n a t e m a t całej rodziny Wittgensteinów, a zwłaszcza ich wuja Ludwiga. J o a n Ripley szczerze i otwarcie opowia­ dała n a m o s w y m ojcu, P a u l u Wittgensteinie. S t e p h e n T o u l m i n w sposób n i e z a w o d n y i zawsze wyczerpujący odpowiadał n a n a s z e liczne p r o ś b y o informacje związa­ n e z C a m b r i d g e i filozofią, W i t t g e n s t e i n e m i P o p p e r e m , P y r r o n e m i S e k s t u s e m E m p i r y k i e m . Z Melitta i Ray­ m o n d e m M e w o d b y l i ś m y wiele długich sesji, k t ó r e zawsze zaczynały się przy stole w porze lanczu, co pozwalało z a p o m n i e ć o t r u d a c h podróży d o E a s t Croydon. Oboje czytali k a ż d e z d a n i e z d w ó c h b r u d n o p i s ó w , a dzieląc się swą wiedzą i fascynacją P o p p e r e m , uchroni­ li n a s p r z e d p o p e ł n i e n i e m wielu b ł ę d ó w faktograficz­ n y c h i pojęciowych. Michael Nedo, k t ó r y m a p e ł n e p r a w o nazywać się największym n a świecie specjalistą w dziedzinie wiedzy o Wittgensteinie, ochoczo poświęcał n a m swój czas i „służył" erudycją, a t a k ż e udostępnił bez o g r a n i c z e ń a r c h i w u m , k t ó r e gromadził przez całe życie. Choć n i e m o g l i b y ś m y ręczyć za to, że wszystkie zawarte w tej książce k o n s t a t a c j e są z g o d n e z prawdą,

345

to j e s t wiele osób, k t ó r y m należą się p o d z i ę k o w a n i a za wskazanie n a m potknięć w pierwszych wersjach książki. Część l u b całość roboczych m a s z y n o p i s ó w t e k s t u (zgła­ szając wiele pożytecznych sugestii) czytali: Roger Crisp, H a n n a h E d m o n d s , S a m Eidinow, David F r a n k l i n , An­ t h o n y Grayling, Malachi H a c o h e n (który przekazał n a m w ł a s n y szczegółowy opis w c z e s n e g o o k r e s u życia P o p ­ perà), P e t e r Mangold, David Miller, A d r i a n Moore, Michael Nedo, Z i n a R o h a n , J o a n Ripley, F r i e d r i c h Stadler, B a r b a r a S u c h y , S t e p h e n T o u l m i n , lord T u g e n d h a t , Maurice Walsh i J e n n y Willis. P r a g n i e m y również wyrazić wdzięczność H a n n a h E d m o n d s , Ronowi Gerverowi i Lawrence'owi G r e t t o n o w i za ich p o m o c w p r z e k ł a d a c h , a E s t h e r E i d i n o w za p r z e p r o w a d z e n i e wywiadów n a t e r e n i e S t a n ó w Zjed­ noczonych. David dziękuje l i z i e Mardall ze Światowego S e r w i s u BBC za u d z i e l e n i e m u u r l o p u . J o h n zaś w y r a ż a wdzięczność P e t e r o w i i M a r g a r e t S c h l a t t e r o m za stwo­ rzenie m u i d e a l n y c h w a r u n k ó w d o p r a c y podczas j e g o p o b y t u w Szwajcarii. P o m o c y udzielało n a m wiele bibliotek, instytucji i archiwów: A r c h i w u m P o p p e r à w I n s t y t u c i e Hoovera; A u s t r i a c k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e ; Komisja B e r g i e r a w Z u r y c h u ; A r c h i w u m B r e n n e r a w I n n s b r u c k u ; Biblio­ t e k a Brytyjska; Biblioteka U n i w e r s y t e t u w C a m b r i d g e ; CAAR (the Council for Assisting A c a d e m i c Refugees - Rada Pomocy Uchodźcom Akademickim); Barbican Library w L o n d y n i e ; K i n g ' s College w C a m b r i d g e ; Biblioteka L o n d y ń s k a ; L o n d o n School of E c o n o m i c s , gdzie zawsze m o g l i ś m y liczyć n a p e r s o n e l a r c h i w u m ; A r c h i w u m P a ń s t w o w e S t a n ó w Zjednoczonych; Biblio­ t e k a P o p p e r à w Klagenfurcie w Austrii; Miejskie Ar­ c h i w u m w Kew; A r c h i w u m R e i c h s b a n k u w e F r a n k f u r ­ cie; A r c h i w u m Russella n a Uniwersytecie M c M a s t e r w H a m i l t o n , w kanadyjskiej prowincji Ontario; T r i n i t y

346

College w C a m b r i d g e ; A r c h i w u m W i t t g e n s t e i n a w Ber­ g e n w Norwegii (a t a m zwłaszcza Alois Pichler i Oystein E. Hide); a d m i n i s t r a t o r z y p r a w a u t o r s k i c h Wittgen­ s t e i n a oraz A r c h i w u m W i t t g e n s t e i n a w C a m b r i d g e . F r a g m e n t y pochodzące z n i e p u b l i k o w a n y c h p i s m sir Karla P o p p e r à zamieszczono dzięki uprzejmej zgodzie zarządców j e g o mienia. Przytoczone w e r s y p o e m a t u J u l i a n a Bella zostały p r z e d r u k o w a n e dzięki uprzejmej zgodzie p a n i A n n e Olivier Bell. B ł ę d e m byłoby n i e włączyć do t y c h p o d z i ę k o w a ń „The T i m e s Literary S u p p l e m e n t " , za zamieszczenie serii listów, dzięki c z e m u zostaliśmy w p r o w a d z e n i w t ę tajemniczą historię z pogrzebaczem, j a k a wydarzyła się w H 3 . I wreszcie, co najważniejsze, chcielibyśmy podzięko­ wać Bernardowi S u c h e m u i Michaelowi Neherowi z DVA ( D e u t s c h e V e r l a g s - A n s t a l t ) oraz J u l i a n o w i L o o s e ' e m u z wydawnictwa F a b e r & F a b e r za to, że n a s z a pogrzebaczowa obsesja zaintrygowała ich n a tyle, że zdecydowali się podjąć ryzyko jej opublikowania, a r e d a k t o r o w i naszego m a s z y n o p i s u Bobowi Davenportowi za u w a g ę , z j a k ą swój sokoli w z r o k s k u p i a ł n a t y m tekście.

P o d z i ę k o w a n i a za u d o s t ę p n i e n i e zdjęć: zdjęcia przed­ stawiające: W i t t g e n s t e i n a (1), King's College (3), Braithw a i t e ' a (4), W i t t g e n s t e i n a z siostrami (8), kaloryfer z K u n d m a n n g a s s e (10), hol wejściowy p r z y Alleegasse (12), Moritza Schlicka (14) i W i t t g e n s t e i n a z B e n e m R i c h a r d s e m (17) - zostały zamieszczone dzięki pozwole­ n i u Michaela N e d o i A r c h i w u m Wittgensteina. Zdjęcia przedstawiające: P o p p e r à (2, 20), P o p p e r à z siostrami (9), m i e s z k a n i e P o p p e r à (13), P o p p e r à j a k o nauczyciela

347

szkoły średniej (15) oraz Karla i H e n n i e (18) - zamiesz­ czono dzięki pozwoleniu Melitty Mew. Podziękowania należą się A r c h i w u m P o p p e r à za p l a n prelekcji K l u b u N a u k M o r a l n y c h (6), a A r c h i w u m R u s s e l l a za zdjęcie B e r t r a n d a Russella (7). Oświadczenie majątkowe Herm i n e (16) pochodzi z A u s t r i a c k i e g o A r c h i w u m P a ń ­ stwowego. Zdjęcie Hitlera (19) - z Ullstein B i l d e r d i e n s t w Berlinie. P e t e r M u n z osobiście p r z e k a z a ł swoje zdję­ cie (5). Zdjęcia szafki P o p p e r à (11) i k o m i n k a (21) są autorstwa, odpowiednio, J o h n a Eidinowa i Davida Edmondsa.

Źródła Najwięcej m a t e r i a ł u dostarczyły n a m następujące pozycje, k t ó r e j e d n o c z e ś n i e p o l e c a m y w s z y s t k i m zain­ t e r e s o w a n y m p o g ł ę b i e n i e m wiedzy n a t e m a t y zawarte w tej książce: Malachi Hacohen, Popper: The Formative Years 1902-45 („Popper: L a t a 1902-1945"), C a m b r i d g e , C a m b r i d g e University P r e s s , 2000; R a y M o n k , Wittgenstein: The Duty of Genius („Powinność geniusza"), L o n d o n , Cape, 1990; Michael N e d o i Michele R a n c h e t t i , Wittgenstein: Sein Leben in Bildern und Texten („Wittgenstein: j e g o życie w obrazach i tekstach"), F r a n k f u r t a m Main, S u h r k a m p Verlag, 1983; Friedrich Stadler, The Vienna Circle: Studies in the Ońgins, Development, and Influen­ ce of Logical Empińcism, („Koło W i e d e ń s k i e : b a d a n i a n a d p o w s t a n i e m , rozkwitem i w p ł y w e m n a e m p i r y z m logiczny"), V i e n n a a n d N e w York, Springer, 2000.

Inne pozycje źródłowe: Agassi, J o s e p h , A Philosopher's Apprentice („Ter­ m i n a t o r filozofii"), A m s t e r d a m , Rodopi, 1993 Ayer, A.J., Russell, L o n d o n , F o n t a n a , 1972 Ayer, A.J., P a r t of My Life („Część m e g o życia"), L o n d o n , Collins, 1977 Ayer, A.J., More of My Life („Więcej o m o i m życiu"), L o n d o n , Collins, 1984

349

Ayer, A.J., Wittgenstein, L o n d o n , Weidenfeld & Nichol­ son, 1985 B a m b r o u g h , Renford, ed., Plato, Popper and Politics („Platon, P o p p e r i polityka"), C a m b r i d g e , Heffer, 1967 Bartley, William W a r r e n III, Wittgenstein, London, Cresset, 1988 Beller, Steven, Vienna and the Jews („Wiedeń i Ży­ dzi"), C a m b r i d g e , C a m b r i d g e University P r e s s , 1989 B e r n h a r d , T h o m a s , Wittgensteins Neffe, F r a n k f u r t a m Main, S u h r k a m p Verlag, 1982 ( B r a t a n e k Witt­ gensteina, t ł u m . M a r e k Kędzierski, Oficyna Literacka, 1997) Bett, Richard, Sextus Empińcus against the Ethicists („Sekstus E m p i r y k przeciwko etykom"), Oxford, Oxford University P r e s s , 1997 B o u w s m a , O.K., Wittgenstein Conversations, ed. J.L. Craft a n d R o n a l d E. H u s t w i t („Rozmowy W i t t g e n ­ steina"), Indianapolis, H a c k e t t , 1986 Braithwaite, Richard, Scientific Explanation („Nauko­ w e wyjaśnienie"), C a m b r i d g e , C a m b r i d g e University P r e s s , 1953 Broad, C , The Mind and Its Place in Nature („Um y s ł i j e g o miejsce w n a t u r z e " ) , L o n d o n , K e g a n P a u l , 1925 Carpenter, H u m p h r e y , The Envy of the World („Za­ wiść świata"), London, Weidenfeld & Nicolson, 1996 Cartwright, N. i inni, Otto Neurath: Philosophy Be­ tween Science and Politics („Filozofia między n a u k ą a polityką"), Cambridge, Cambridge University Press, 1996 Clark, Roland, The Life of Bertrand Russell („Życie B e r t r a n d a Russella"), L o n d o n , Weidenfeld & Nicolson, 1975 Cohen, R., F e y e r a b e n d , P. i Wartofsky, M., Essays in Memory of Imre Lakatos („Eseje k u p a m i ę c i I m r e Lakatosa"), Dordrecht, Reidel, 1976

350

D'Agostino, F. i Jarvie, L, Freedom and Rationality: Essays in Honour of John Watkins („Wolność a rozsądek: Eseje k u czci J o h n a Watkinsa"), D o r d r e c h t a n d London, Kluwer, 1989 Dahrendorf, Ralf, History of LSE („Historia L o n d o n School of Economics"), Oxford U n i v e r s i t y P r e s s , 1995 Davis, Norbert, The Adventures of Max Latin („Przy­ g o d y M a k s a Latina"), N e w York, T h e M y s t e r i o u s P r e s s , 1988 D r u r y , Maurice, The Danger of Words („Zagrożenie slow"), L o n d o n , R o u t l e d g e , 1973 Eagelton, Terry, Saints and Scholars („Święci i ucznio­ wie"), L o n d o n , Verso, 1987 Eagelton, Terry, Wittgenstein: The Terry Eagelton Script, the Derek Jarman Film („Wittgenstein" scena­ riusz: Terry Eagelton, reżyseria D e r e k J a r m a n ) , London, B F I , 1993 E m m e t , Dorothy, Philosophers and Friends („Filozo­ fowie i przyjaciele"), B a s i n g s t o k e , Macmillan, 1996 E n g e l m a n n , P a u l , Letters from Ludwig Wittgenstein, („Listy od Ludwiga Wittgensteina) Oxford, Basil Blackwell, 1967 Essler, W. i inni, Epistemology, Methodology, and Philosophy of Sciences: Essays in Honour of Carl G. Hempel („Epistemologia, metodologia i socjologia nauk"), D o r d r e c h t , Reidel, 1985 Ewing, Alfred, The Definition of Good („Definicja dobra"), N e w York, Macmillan, 1947 Feigl, Herbert, Inquiries and Provocations, ed. R. Coh­ e n („Dociekania i prowokacje"), D o r d r e c h t a n d L o n d o n , Reidel, 1981 Feinberg, B. a n d Kasrils, R. eds., Dear Bertrand Russell („Drogi Bertrand Russell"), London, Allen & Unwin, 1969 Fenwick, P e t e r a n d Elizabeth, The Hidden Door („Ukryte drzwi"), L o n d o n , H e a d l i n e , 1997

351

Fogelin, Robert, Wittgenstein, Boston and London, R o u t l e d g e & K e g a n P a u l , 1980 F r a e n k e l , Josef, ed., The Jews of Austńa („Żydzi Austrii"), L o n d o n , Vallentine Mitchell, 1967 Friedländer, Saul, Nazi Germany and the Jews, Vol.1 („Niemcy nazistowskie i Żydzi", t.l.), L o n d o n , Weiden­ feld & Nicolson, 1997 Gadol, E u g e n e , ed., Rationality and Science: Memo­ rial Volume for Mońtz Schlick („Rozsądek i n a u k a : T o m poświęcony p a m i ę c i Moritza Schlicka"), V i e n n a , Springer, 1982 G a t e s , B a r b a r a , Victorian Suicide („Samobójstwa w epoce wiktoriańskiej"), P r i n c e t o n , N J , a n d Guilford, P r i n c e t o n University P r e s s , 1988 Geach, Peter, ed., Wittgenstein's Lectures on Philosop­ hical Psychology 1946-7 („Wykłady Wittgensteina z dzie­ dziny psychologii filozoficznej w latach 1946-1947"), B r i g h t o n , H a r v e s t e r , 1988 Geach, Peter, Peter Geach, Philosophical Encounters („Spotkania filozoficzne"), ed. H.Lewis, Dordrecht, Kluwer, 1990 Geier, Manfred, K a r i Popper, H a m b u r g , Rowohlt, 1994 Gellner, Ernst, Language and Solitude („Język i samot­ ność"), C a m b r i d g e , C a m b r i d g e University P r e s s , 1998 Golland, Louise; M c G u i n n e s s , B r i a n a n d Sklar, Abe, eds., Reminiscences of the Vienna Circle and the Ma­ thematical Colloquium („Wspomnienia o Kole Wiedeń­ s k i m i m a t e m a t y c z n e j g r u p i e dyskusyjnej"), D o r d r e c h t a n d L o n d o n , K l u w e r A c a d e m i c , 1994 G o m b r i c h , E r n s t , The Visual Arts in V i e n n a circa 1900 („Sztuka w i z u a l n a w W i e d n i u około r o k u 1900"), L o n d o n , A u s t r i a n Cultural I n s t i t u t e , 1996 Gormally, L u k e , ed., Moral Truth and Moral Tradi­ tion: Essays in Honour of Peter Geach and Elizabeth Anscombe („Prawda m o r a l n a i tradycja m o r a l n a : Eseje

352

k u czci P e t e r a G e a c h a i Elizabeth Anscombe"), Blackrock, F o u r Courts P r e s s , 1994 Grayling, A n t h o n y , Wittgenstein, Oxford, Oxford Uni­ versity P r e s s , 1988 Grayling, Anthony, Russell, Oxford, Oxford University P r e s s , 1996 Gulick, Charles A., Austńa from Habsburg to Hitler („Austria od H a b s b u r g a do Hitlera"), B e r k e l e y a n d Los Angeles, University of California P r e s s , 1948 H a h n , H a n s , Empińcism, Logic and Mathematics, (Empiryzm, logika a m a t e m a t y k a ) ed. B. M c G u i n n e s s , D o r d r e c h t a n d L o n d o n , Reidel, 1980 H a m a n n , Brigitte, Hitler's Wienna („Wiedeń Hitlera"), New York a n d Oxford, Oxford University P r e s s , 1996 Hanfling, Oswald, Wittgenstein's Later Philosophy („Późna filozofia Wittgensteina"), B a s i n g s t o k e , Macmillan, 1989 H a y e s , J o h n , I n t r o d u c t i o n to: M. O'C Drury, The Danger of Words and Writing (Wstęp do M. Drury'ego „Zagrożenia słów i pisania"), Bristol, T h o e m m e s P r e s s , 1996 Hidżab, Wasfi, n i e o p u b l i k o w a n e p a m i ę t n i k i Hilberg, Raoul, The Destruction of the European Jews („Zagłada europejskich Żydów"), New York a n d London, H o l m e s & Meier, 1985 Hirschfeld, Leon, Was nicht in Baedeker Steht („Czego n i e m a w bedekerze"), Munich, Piper, 1927 H o d g e s , Andrew, Alan Turing: The Enigma of Intel­ ligence („Alan T u r i n g : E n i g m a wywiadu"), L o n d o n , U n w i n , 1985 Ignatieff, Michael, Isaiah Berlin, L o n d o n , Chatto & W i n d u s , 1998 J a n i k , Allan a n d Toulmin, S t e p h e n , Wittgenstein's Vienna („Wiedeń Wittgensteina"), L o n d o n , Weidenfeld & Nicolson, 1973

353

J a n i k , Allan a n d Veigl, H a n s , Wittgenstein in Vienna („Wittgenstein w Wiedniu"), Vienna, Springer, 1998 Jarvie, I a n i Pralong, S a n d r a , Popper's Open Society after Fifty Years („«Społeczeństwo otwarte» P o p p e r a po pięćdziesięciu latach"), L o n d o n , R o u t l e d g e , 1999 J o n e s , E r n e s t , The Life and Work of Sigmund Freud, ed. Lionel Trilling a n d S t e v e n M a r c u s („Życie i dzieło Z y g m u n t a F r e u d a " ) , L o n d o n , H o g a r t h , 1962 Josipovici, Gabriel, On Trust („O zaufaniu"), N e w H a v e n a n d L o n d o n , Yale University P r e s s , 1999 Kenny, A n t h o n y , Wittgenstein, Harmondsworth, Pen­ guin, 1975 Kiesewetter, H u b e r t , „The B i r t h of Karl P o p p e r ' s The Open Society and Its Enemies" i n [title a n d publication details to follow, 2001] („Narodziny Pop p e r o w s k i e g o dzieła Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie w: [tytuł i d a n e bibliograficzne jeszcze n i e ustalone] Kraft, Viktor, The V i e n n a Circle: The Origin of Neo-Positivism („Koło W i e d e ń s k i e : źródło neopozytywizmu"), New York, Philosophical Library, 1953 Kripalani, K r i s h n a , Tagore: A Biography, London, Oxford University P r e s s , 1962 Leavis, F.R., The Cńtic as Anti-Philosopher: Essays and Papers, ed. G. S i n g h („Krytyk j a k o antyfilozof. eseje i rozprawy"), L o n d o n , Chatto & W i n d u s , 1982 Levinson, P a u l , In Pursuit of Truth („W p o g o n i za prawdą"), B r i g h t o n , Harvester, 1982 Levy, Paul, G.E. Moore and Cambńdge Apostles („G.E. Moore i Apostołowie z Cambridge"), London, Weidenfeld & Nicolson, 1979 M c G u i n n e s s , Brian, ed., Wittgenstein and His Times („Wittgenstein i j e g o czasy"), Oxford, Blackwell, 1982 M c G u i n n e s s , Brian, ed., Mońtz Schlick, D o r d r e c h t , Reidel, 1985

354

M c G u i n n e s s , Brian, Wittgenstein: A Life („Wittgen­ stein. Biografia"), L o n d o n , Duckwort, 1988 M c L e n d o n , H i r a m , U n p u b l i s h e d m e m o i r of B e r t r a n d Russell („Niepublikowany p a m i ę t n i k B e r t r a n d a R u s ­ sella") M a g e e , Brian, Popper, L o n d o n , F o n t a n a , 1973 M a g e e , Brian, Confessions of a Philosopher („Wy­ z n a n i a p e w n e g o filozofa"), L o n d o n , P h o e n i x , 1997 Malcolm, N o r m a n , Ludwig Wittgenstein: A Memoir („Ludwig Wittgenstein: P a m i ę t n i k " ) , L o n d o n , Oxford University P r e s s , 1958 Malcolm, N o r m a n , Wittgenstein: A Religious Point of View („Wittgenstein: Religijny p u n k t widzenia"), Lon­ don, R o u t l e d g e , 1993 M e n g e r , Karl, Morality, Decision and Social Organi­ zation („Moralność, stanowczość a organizacja społecz­ na"), Dordrecht, Reidel, 1974 Minois, Georges, History of Suicide („Dzieje samo­ bójstw"), Baltimore a n d London, J o h n s H o p k i n s Univer­ sity P r e s s , 1999 M o n k , Ray, Bertrand Russell: The Spińt of Solitude („Bertrand Russell: D u c h samotności"), L o n d o n , Cape, 1996 Moore, G.E., Pńncipia Ethica („Zasady etyki"), Cam­ b r i d g e University P r e s s , 1903 Moore, G.E., Commonplace Book, ed. C. Lewy („Notat­ nik"), L o n d o n , Allen & Unwin, 1962 M u n z , Peter, Our Knowledge of the Growth of Know­ ledge („Nasza wiedza o rozwoju wiedzy"), L o n d o n , Rout­ l e d g e & K e g a n P a u l , 1985 M u s i l , R o b e r t , Young Törless, L o n d o n , P a n t h e r Books, 1971 (Niepokoje wychowanka Tórlessa, Czy­ telnik, 1965) N e m e t h , E. a n d Stadler, F., Encyclopedia and Utopia: The Life and Work of Otto Neurath („Encyklopedia

355

i utopia: Życie i dzieło Ottona N e u r a t h a " ) , Dordrecht, L o n d o n , Kluwer, 1996 N e u r a t h , M. a n d Cohen, R., eds., Otto Neurath: Empińcism and Sociology („Empiryzm i socjologia"), Dor­ drecht, Reidel, 1973 Nicolson, Nigel, ed., The Letters of Virginia Woolf Vol. 6 („Listy Wirginii W o o l f , t. 6), L o n d o n , H o g a r t h , 1980 P a p e r n o , Irina, Suicide a s a Cultural Institution in Dostoyewsky's Russia („Samobójstwo j a k o instytucja k u l t u r o w a w Rosji Dostojewskiego"), I t h a c a a n d Lon­ don, Cornell University P r e s s , 1997 Perloff, Marjorie, Wittgenstein's Ladder („Drabina Wittgensteina"), Chicago, University of Chicago P r e s s , 1996 P e v s n e r , Nikolaus, Cambńdgeshire („Hrabstwo Uni­ w e r s y t e t u Cambridge"), H a r m o n d s w o r t h , P e n g u i n , 1954 P i n s e n t , David, Portrait of Wittgenstein as a Young Man, ed. G.H. v o n Wright („Portret Wittgensteina j a k o młodzieńca"), Oxford, Basil Blackwell, 1990 Popper, Karl, The Open Society and Its Enemies, L o n d o n , R o u t l e d g e & K e g a n P a u l , 2 vols, 1945 (Społe­ czeństwo otwarte i jego wrogowie, PWN, 1993) Popper, Karl, The Poverty of Histońcism, London, Routledge, 1957 (Nędza historycyzmu, Krąg, 1984) Popper, Karl, The Logic of Scientific Discovery, Lon­ don, H u t c h i n s o n , 1959 (Logi/ca odkrycia naukowego, PWN, 1977) Popper, Karl, Conjectures and Refutations, London, R o u t l e d g e & K e g a n P a u l , 1963 Popper, Karl, A Pocket Popper, ed. David Miller („Kieszonkowy Popper"), L o n d o n , F o n t a n a , 1983 P o p p e r , Karl, Unended Quest: An Intellectual Au­ tobiography, London, Flamingo, rev. e d n , 1986 (Nie­ ustanne poszukiwania: autobiografia intelektualna, Z n a k , 1997)

356

Popper, Karl, A World of Propensities, Bristol, T h o e m m e s , 1990 (Świat skłonności, Z n a k , 1996) P o p p e r , Karl, In Search of a Better World („W po­ s z u k i w a n i u lepszego świata"), L o n d o n , R o u t l e d g e , 1992 P o p p e r , Karl, Kyoto lecture t r a n s c r i p t : „How I Beca­ m e a P h i l o s o p h e r w i t h o u t T r y i n g " (Transkrypcja wy­ k ł a d u w Kioto: „ J a k zostałem filozofem bez w ł a s n e g o udziału"), 1992 Popper, Karl, Knowledge and the Body-Mind Problem, ed. M . N o t t u r n o („Wiedza o p r o b l e m i e relacji ciałou m y s ł " ) , L o n d o n , Routledge, 1994 P o p p e r , Karl, The Myth of the Framework, ed. M. Nott u r n o („Mit struktury"), L o n d o n , R o u t l e d g e , 1994 P o p p e r , Karl, The Lesson of This Century („Lekcja tego stulecia"), L o n d o n , Routledge, 1997 R e d p a t h , T h e o d o r e , Ludwig Wittgenstein, London, D u c k w o r t h , 1990 R h e e s , R u s h , Recollections of Wittgenstein („Wspo­ m n i e n i a o Wittgensteinie"), Oxford, Oxford University P r e s s , 1984 Rogers, Ben, A.J. Ayer: A Life (,Ą.J. Ayer - biografia"), L o n d o n , Chatto & W i n d u s , 1999 Roth, J o s e p h , The Stńng of Pearls („Sznur pereł"), L o n d o n , G r a n t a , 1998 R u s s e l l , B e r t r a n d , The Problems of Philosophy ( „ P r o b l e m y filozofii"), L o n d o n , Oxford U n i v e r s i t y P r e s s , 1912 Russell, B e r t r a n d , Introduction to Mathematical Phi­ losophy („Wprowadzenie do filozofii m a t e m a t y k i " ) , Lon­ don, Allen & U n w i n , 1919 Russell, B e r t r a n d , An Outline of Philosophy („Zarys filozofii"), L o n d o n , Allen & Unwin, 1927 Russell, B e r t r a n d , A History of Western Philosophy („Historia filozofii Zachodu"), N e w York, S i m o n & Schu­ ster, 1945

357

Russell, B e r t r a n d , Human Knowledge: Its Scope and Limits („Wiedza człowieka: jej z a k r e s i ograniczenia"), L o n d o n , Allen & Unwin, 1948 Russell, B e r t r a n d , Logic and Knowledge, ed. R.C. M a r c h („Logika a wiedza"), L o n d o n , Allen & Unwin, 1956 Russell, B e r t r a n d , Portraits from Memory and Other Essays („Portrety z p a m i ę c i i i n n e eseje"), L o n d o n , Allen & Unwin, 1956 Russell, B e r t r a n d , My Philosophical Development, L o n d o n , Allen & Unwin, 1959 (Mój rozwój filozoficzny, t ł u m . H a l i n a K r a h e l s k a i Czesław Z n a m i e r o w s k i , PWN, 1971) Russell, B e r t r a n d , The Autobiography of Bertrand Russell, L o n d o n , Allen & Unwin, 1967-1969 Russell, B e r t r a n d , Russell on Ethics, ed. Charles P i g d e n („Russell o etyce"), L o n d o n , R o u t l e d g e , 1999 R y a n , Alan, Bertrand Russell: A Political Life („Bert­ r a n d Russell - biografia polityczna"), L o n d o n , Allen L a n e , 1988 Ryle, Gilbert, Collected Papers („Rozprawy zebrane"), Bristol, T h o e m m e s , 1990 Sarkar, Sahotra, The Legacy of the Vienna Circle („Spuścizna po Kole W i e d e ń s k i m " ) , N e w Y o r k a n d L o n d o n , Garland, 1996 S h e a m u r , J., The Political Thought of Karl Popper („Myśl polityczna Karla Poppera"), L o n d o n , R o u t l e d g e , 1996 S c h i l p p , P.A., ed., The Library of Living Philosophers - Moore („Biblioteka współczesnych filozofów - Moore"), Chicago, N o r t h w e s t e r n University P r e s s , 1942 Schilpp, P.A., ed., The Library of Living Philosophers - Russell, Chicago, N o r t h w e s t e r n U n i v e r s i t y P r e s s , 1944 Schilpp, P.A., ed., The Library of Living Philosophers - Broad, N e w York, T u d o r , 1960

358

Schupp, P.A., ed., The Library of Living Philosophers - C a r a a p , London, C a m b r i d g e University Press, 1963 Schilpp, P.A., ed., The Library of Living Philosophers - Popper, La Salle, O p e n Court, 1974 Schilpp, P.A., ed., The Library of Living Philosophers - Georg Henńk von Wńght, La Salle, O p e n Court, 1989 Schlick, Moritz, Philosophical Papers Vol. 2, ed. H e n k L. M u l d e r i B a r b a r a F.B. v a n d e Velde-Schlick („Roz­ p r a w y filozoficzne"), Dordrecht, Reidel, 1979 Segar, K e n n e t h i Warren, J o h n , eds., Austńa in the Thirties („Austria lat trzydziestych"), Riverside, Call., A r i a d n e , 1991 Skidelsky, Robert, John Maynard Keynes: A Bio­ graphy Vol. 2, L o n d o n , Macmillan, 1992 S m i t h , J o a n , Schoenberg and His Circle („Schönberg i j e g o krąg"), N e w York a n d L o n d o n , Schirmer, 1986 Stadler, F., ed., Scientific Philosophy („Filozofia n a u ­ kowa"), D o r d r e c h t a n d L o n d o n , Kluwer, 1993 Steed, W i c k h a m , The Habsburg Monarchy („Monar­ chia h a b s b u r s k a " ) , L o n d o n , Constable, 1913 S t e r n , Fritz, Gold and Iron („Złoto i żelazo"), L o n d o n , Allen & Unwin, 1977 T o u l m i n , S t e p h e n , Cosmopolis, Chicago, University of Chicago P r e s s , 1990 Tagore, R a b i n d r a n a t h , Gitanjali, L o n d o n , Macmillan Ltd, 1913, (Gitanjali [Pieśni ofiarne], Rebis, 1996) Uebel, T h o m a s , ed., Rediscovenng the Forgotten Vien­ na Circle („Ponowne odkrycie Koła Wiedeńskiego"), D o r d r e c h t a n d L o n d o n , Kluwer, 1994 W a i s m a n n , Friedrich, Philosophical Papers, ed. B. Mc- G u i n n e s s („Rozprawy filozoficzne"), Dordrecht, Reidel, 1976 W a i s m a n n , Friedrich, Wittgenstein and the Vienna Circle, ed. B. M c G u i n n e s s („Wittgenstein i Koło Wiedeń­ skie"), Oxford, Blackwell, 1979 359

Walter, Bruno, Theme and Variations („Temat i waria­ cje"), L o n d o n , H a m i s h Hamilton, 1947 Wilkinson, L.P., A Century of King's („Stulecie King's College"), C a m b r i d g e , King's College, 1980 Wisdom, J o h n , Other Minds („Inne umysły"), Oxford, Blackwell, 1952 Wistrich, Robert, The Jews of Vienna in the Age of Franz Josef („Żydzi w i e d e ń s c y w epoce F r a n c i s z k a Józefa"), Oxford, Oxford University P r e s s , 1990 Wittgenstein, Ludwig, Tractatus Logico-Philosophicus, t r a n s . C K O g d e n , R o u t l e d g e & K e g a n Paul, 1921, rev. t r a n s , b y D. P e a r s a n d B. M c G u i n n e s s L o n d o n , R o u t l e d g e , 1961 (tłum. B. Wolniewicz, PWN, 1997) Wittgenstein, Ludwig, Wörterbuch für Volksschulen („Słownik dla szkół podstawowych"), Wien, Hölder-Pichler-Tempsky, 1926 Wittgenstein, Ludwig, Philosophical Investigations, ed. E. Anscombe and G.H. von Wright, Oxford, Blackwell, 1953 (Dociekania filozoficzne, tłum. B. Wolniewicz, PWN, 1972) Wittgenstein, Ludwig, Philosophical Remarks („Uwagi filozoficzne"), ed. R u s h R h e e s , Oxford, Blackwell, 1975 Wittgenstein, Ludwig, Culture and Value („Kultura i wartość"), ed. G.H. v o n Wright, Oxford, Blackwell, 1980 Wittgenstein, Ludwig, Zettel, ed. E. A n s c o m b e a n d G.H. von Wright, Oxford, Blackwell, 1981 ( Kartki, t ł u m . Sława Lisiecka, Wyd. KR, 1999) Wittgenstein, Ludwig, Philosophical Ocmsions 1912-1951 („Filozoficzna codzienność 1912-1951"), ed. J a m e s Klagge a n d Alfred Nordmann, Cambridge, Hackett, 1953 Wittgenstein, Ludwig, Cambridge Letters („Listy pi­ s a n e w Cambridge"), ed. B . M c G u i n n e s s a n d G.H. v o n Wright, Oxford, Blackwell, 1995 Wood, Alan, Bertrand Russell: The Passionate Sceptic („Bertrand Russell: s c e p t y k żarliwy"), L o n d o n , Allen & Unwin, 1957

360

Wood, 0 . a n d Pitcher, G., Ryle, L o n d o n a n d Basings­ t o k e , Macmillan, 1971 Wuchterl, K u r t a n d H u b n e r , Adolf, Wittgenstein, H a m b u r g , Rowohlt, 1979

Czasopisma i artykuły „Biographical M e m o i r s of Fellows of t h e Royal So­ ciety" („Biograficzne p a m i ę t n i k i członków Towarzyst­ w a Królewskiego"), 43 (1997), David Miller, „Sir Karl P o p p e r " ; „Encounter", J a n u a r y 1969; „The G u a r d i a n " , 19 S e p t e m b e r 1994; „ J o u r n a l of M o d e r n History", 71 (March 1999), Malachi H a c o h e n , „ D i l e m m a s of Cos­ m o p o l i t a n i s m : Karl P o p p e r , J e w i s h I d e n t i t y , a n d «Central E u r o p e a n C u l t u r e » " („Dylematy kosmopolity­ z m u : Karl P o p p e r , żydowska t o ż s a m o ś ć i «kultura srodkowoeuropejska»"); „ J o u r n a l for t h e P h i l o s o p h y of Science", 3 (1952); „Mind", vol. 56, n o . 222 (April 1947) a n d vol. 60, no. 239 (July 1951); „New States­ m a n " , 30 A u g u s t 1999; „Polemic", M a y 1946; p r o c e ­ e d i n g s of t h e Aristotelian Society", s u p p l e m e n t a r y vol. 20 (1946); „Proceedings of t h e British Academy", 94 (1997); „Russell", vol. 12, no. 1 ( s u m m e r 1992); „ S u n d a y T i m e s " , 9 D e c e m b e r 1945; „Tages-Anzeiger" (Szwajcaria), 1 April 2000; „The T i m e s " , 25 a n d 26 October 1946, 18 N o v e m b e r 1946, 2 M a y 1951; „Times Literary S u p p l e m e n t " , 24 A u g u s t 1946, listy publiko­ w a n e w l u t y m i m a r c u 1998 i recenzja S t e v e n a Bellera z Thinking with History („Myślenie historyczne") Car­ la S c h o r s k e g o , 15 lipca 1999; „The V e n t u r e " , no. 5 (Fe­ b r u a r y 1930); „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte", April 1998, J o h n M. S t e i n e r a n d J o b s t F r e i h e r r v o n Cornberg, Befreiungen von den antisemitischen Nürn­ berger Gesetzen.

361

Wywiady i korespondencja J o s e p h Agassi, lord A n n a n , J o a n B e v a n , P e t e r Baelz, P e t e r Conradi, lord Dahrendorf, sir Michael D u m m e t t , Dorothy E m m e t , P e t e r i Elizabeth Fenwick, A n t h o n y Flew, P e t e r G e a c h , Ivor G r a t t a n - G u i n n e s s , P e t e r Gray-Lucas, J o h n Grey, Malachi H a c o h e n , sir S t u a r t H a m p s h i r e , Wasfi Hidżab, Christopher Hindley, A n d r e w H o d g e s , Allan J a n i k , Georg Kreisel, Melitta i R a y m o n d Mew, David Miller, P e t e r M ü n z , Alan M u s g r a v e , Micha­ el Nedo, A r n e P e t e r s e n , Charles P i g d e n , S t e p h e n Plaister, J o a n Ripley, David Rowse, D e n n i s Sciama, A n t o n i o Sewell, J e r e m y S h e a r m u r , P e g S m y t h i e s , F r i e d r i c h Stadler, J o h n i Veronica S t o n b o r o u g h , B a r b a r a S u c h y , S t e p h e n Toulmin, H a n s Veigl, J o h n Vinelott, J o h n W a t k i n s , Maurice Wiles, sir Colin St. J o h n Wilson, Michael Wolff

Archiwa A u s t r i a n S t a t e Archive (Austriackie A r c h i w u m P a ń ­ stwowe), Wiedeń; Bergier C o m m i s s i o n (Komisja Bergiera), Zurych; B r e n n e r Archive (Archiwum B r e n n e r a ) , I n n s b r u c k ; C a m b r i d g e University Library Archives (Archiwa Biblioteki Uniwersyteckiej w Cambridge); K i n g ' s College Archives (Archiwa K i n g ' s College), Cam­ b r i d g e ; National Archives [FBI a n d CIA] (Archiwa P a ń s t w o w e - F B I i CIA), Maryland; Bodleian Library Oxford Archives (Academic A s s i s t a n c e Council r e c o r d s - rejestry R a d y P o m o c y A k a d e m i c k i e j , Biblioteka Bodlejska w Oksfordzie); P o p p e r Archive at t h e Hoover I n s t i t u t i o n (Archiwum P o p p e r a w I n s t y t u c i e Hoovera); P o p p e r Library (Biblioteka Poppera), Klagenfurt; Public Record Office (Archiwum Państwowe), L o n d o n ; Reichs-

362

b a n k Records (Archiwum R e i c h s b a n k u ) , Frankfurt; R u s s e l l Archive (Archiwum Russella), H a m i l t o n , Onta­ rio ( K a n a d a ) ; T r i n i t y College A r c h i v e s (Archiwa T r i n i ­ t y College), C a m b r i d g e ; W i t t g e n s t e i n A r c h i v e (Archi­ w u m W i t t g e n s t e i n a ) , B e r g e n (Norwegia); W i t t g e n s t e i n A r c h i v e (Archiwum Wittgensteina), C a m b r i d g e .

Spis treści 1. Pogrzebacz 2. Co pozostało w p a m i ę c i 3. Zauroczenie 4. Zwolennicy 5. Trzeci Człowiek 6. Wykładowcy 7. W i e d e ń s k a wirówka 8. Koncerty w pałacu 9. Kiedyś Żyd 10. P o p p e r czyta Mein Kampf 11. „Też m i Żyd!" 12. Mały L u k i 13 Ś m i e r ć w Wiedniu 14. P o p p e r osacza Koło 15. L a m p a lutownicza 16. B i e d n y bogaty chłopczyk 17. Trajektorie s u k c e s u 18. P r o b l e m z z a g a d k a m i 19. Z a g a d k o w e p r o b l e m y 20. Ulubione awersje i atlministratorzy ruder 21. Pogrzebacz i 22. Porządkowanie b a ł a g a n u 23. Wszyscy zostaną n a g r o d z e n i Kronika Podziękowania Źródła

...

9 14 30 36 46 65 82 90 101 115 120 127 171 195 205 217 237 251 275 286 290 308 323 329 344 349

Seria Spectrum Dotychczas ukazały się: Maurice Druon

KRÓLOWIE PRZEKLĘCI

KRÓL Z ŻELAZA ZAMORDOWANA KRÓLOWA TRUCIZNA KRÓLEWSKA PRAWO MĘŻCZYZN WILCZYCA Z FRANCJI LEW I LILIE

José Ortega y Gasset Zenon Kosidowski Kate Saunders Peter Stanford

KIEDY KRÓL GUBI KRAJ BUNT MAS OPOWIEŚCI BIBLIJNE KATOLICY

I SEKS

SAMOTNY TŁUM MELANCHOLIA José Ortega y Gasset DEHUMANIZACJA SZTUKI Edward T. Hall UKRYTY WYMIAR Alvin i Heidi Toffler WOJNA I ANTYWOJNA David Riesman

Antoni Kępiński

Konrad Lorenz Erich Fromm Benjamin R. Barber

I INNE ESEJE

... ROZMAWIAŁ Z BYDLĘTAMI, PTAKAMI, RYBAMI. o

SZTUCE MIŁOŚCI

DZIHAD KONTRA

MCŚWIAT

George Ritzer

M C D O N A L D Y Z A C J A SPOŁECZEŃSTWA

Arno Karlen

CZŁOWIEK I MIKROBY ZDERZENIE CYWILIZACJI CZŁOWIEK ZBUNTOWANY EGZYSTENCJALIZM JEST HUMANIZMEM ESEJE (t. i) EROS I CYWILIZACJA TEORIA KLASY PRÓŻNIACZEJ WZORY KULTURY MIT SYZYFA LABIRYNTY HEREZJI TANIEC ŻYCIA SKĄD I DOKĄD IDZIEMY MIĘKKIE OSTRZE

Samuel P. Huntington Albert Camus Jean Paul Sartre Tomasz Mann Herbert Marcuse Thorstein Veblen Ruth Benedici Albert Camus Jerzy Prokopiuk Edward T. Hall Bogdan Suchodolski Paul Levinson

George Soros Steffen Dietzsch David S. Landes Tomasz Mann Vladimir Tismaneanu Richard Pipes Raymond Aron Mirosław Karwat

KRYZYS ŚWIATOWEGO KAPITALIZMU KRÓTKA HISTORIA KŁAMSTWA B O G A C T W O I NĘDZA N A R O D Ó W DOSTOJEWSKI Z UMIAREM I INNE ESEJE (t. 2) W I Z J E ZBAWIENIA WŁASNOŚĆ A WOLNOŚĆ O P I U M INTELEKTUALISTÓW O

PERFIDII

Mildred Reed Hall Edward T. Hall Henry Hobhouse Edward Chancellor Charles Jonscher Luigi Barzini George Ritzer Dean MacCannell

CZWARTY WYMIAR W ARCHITEKTURZE ZIARNA ZMIAN HISTORIA SPEKULACJI FINANSOWYCH Ż Y C I E OKABLOWANE EUROPEJCZYCY M A G I C Z N Y ŚWIAT KONSUMPCJI TURYSTA

W przygotowaniu: George Orwell

A N G L I C Y I INNE ESEJE

Książkę wydrukowano na papierze offsetowym Munken Print 18 70 g/m

2

dostarczonym przez firmę Trebruk

TREBRUK www.trebruk.pl

Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA ul Marszałkowska 8, 00-590 Warszawa tel. (0-22) 827 7236, 6295083 e-mail: info(«. muza.com.pl Dział zamówień: (0-22) 6286360, 6293201 Księgarnia internetowa: www.muza.com.pl Warszawa 2002 Wydanie I Skład i łamanie: MAGRAF s.c, Bydgoszcz Druk i oprawa: Łódzka Drukarnia Dziełowa SA, Łódź