~~!J 4
ANLAMAK i<;iN MAYIS 2009 - 5 TL KKTC Fiyatl 6.25 TL
Anadol
sarsan
3 YII, 3
24 giin ',
Yu
n I§
•
Siradan lastikler kullamldlk<;a a~lnlr ve a~lndlk<;a yol tutu~unu kaybeder, fren mesafeleri uzar; performans du~er. Goodyear OptiGrip ise performanslnl lastik omru boyunca korur. OptiGrip, benzersiz SmartWear (Akllh A~lnma) Teknolojisi ile a~lndlk<;a yeni kanallanm ortaya <;Ikanr. 80ylece Islak zeminde en yakln rakibinden 11 metre* daha once duran OptiGrip, a~lndlglnda bile ustUn performans gosterir.
Gizli Kanallar
OptiGrip lastikler, gizli su bO$altlm kanallanna sahiptir. Gizli kanallar, lastik Cl§lndlkCfa alttan ortaya C;:lkar. Bu sayede su, lastigin temas yOzeyinden etkin bir $ekilde bO$altillr. Lastik, a$lnsa bile Islak zeminde yol tutu$unu korur.
Lastik amru boyunca ustun performans
C;ift Katmanll Hamur Bilellimi
OptiGrip lastikler, yift Katmanli Hamur Bile$imine sahiptir. A~lndlglnda, alttan C;:lkan yeni hamur bile~imi sayesinde, Islak zeminde aray kontrolOnO yOksek seviyede tutar; daha klsa fren performansl gosterir.
Yuksek hlzda suru~
3 Boyutlu Kilitleme Sistemi
hakimiyeti
OptiGrip, 3 Boyutlu Kilitleme Sistemi sayesinde, yuksek hlzda daha dengeli ve gOvenli sOrO$ saglar.
o tiGrip Ue Goodyear p \ k zeminde " etrede ,5 a 30 000 K,\Om "* . ren mesafes, • %20 daha k,sa f lI\ama direnci* " " uda k,za~ "* • 0/06 daha 'Y' 5 "" ru ""~ hakimiyet, /1 "" ksek su "r • \ki kat daha yu
OptiGrip ile Islak zeminde 0/020 daha klsa fren mesafesi* OptiGrip, baglmslz Alman test kurulw;;u TUV SU~ Automotive taraflndan test edildi. Sonuc;:lar Goodyear OptiGrip'in slnlflnln en iyisi oldugunu gosterdi. OptiGrip, 30.000 kilometrede, onde gel en rakiplerine gore, Islak zeminde %20 daha klsa fren mesafesine, %6 daha iyi suda klzaklama direncine ve iki kat daha yOksek sOrO;> hakimiyetine sahip oldugunu bir kez daha kamtladl.*
Frenleme Performansl (isiak zemin)
105 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __
Suda Klzaklama Direnci (duz yol)
105 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ___
100 _~~~~~~-----~~~--
OptiGrip
90 -~~_ _ _ _-a~~~-------
85 _
________
%20-
~~--~~
M ___________
~~--====-~
75 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
~~---~
75 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
~
70 --~Ye~ni~La~ ~i~ k ~1~oro ~o~k= m= so= nrn=SI~2~ OOO~O~km=s=on=rn~ sl ~ 30~. OO~ Ok=m~so=nr= as~ , -~ 04- OptiGrip
~ Rakip 1
-+-
Rakip 2
04- OptiGrip
-+- Rakip 1 -+- Rakip 2
Goodyear en yeni lastik teknolojileri ile sizi her an gozetip korurken, siz de tUm dikkatinizi yola verebilirsiniz"
"Baglmslz Alman test kuru l u~u TOV SOD Automotive taraflndan, $ubat-Nisan 2008 tarihleri arastnda, lider iki rakibe ka~t test edilmi~tir. Lastik Ebadt: 225/45R17; Otomobil: VW Golf 2.0 Fsi; Rapor No: #76230122-1
GOOD/yEAR Birlikte guvenle
Okurdao · ··· · · · · · · · ··· · · · · · · · · · ··. . . . . ... . . . . . . . . ... . . ... .... . . . . . . . ... . . . ... . . ... ... . ... ..... .. ..... ... . . ...... .. ............. . ... . ...... . ..... ... .. . .... .. .. . ...................... . . .. .......... ... ....... .. .............. . ... ..... ...... ... ....... .. . ... . . .. . ..... . . ........ .
Mektuplar-mesajlar ganakkale'de ibradlll Ibrahim Gee,:en saYlmzda "<;anakkale can siperi" ana ba~hkh konuda, ibradlh ibrahim ile ilgili makaledc, "27. Alay, 2. Tabur, 4. Boliik" diye belirttiginiz kuvvetler, ibradlh ibrahim'in muhabereden 30 yrl sonra yazml~ oldugu mektupta, "27. Alay, 3. Tabur, 4. Boliik" olarak belirtiliyor. Faik Sarned Yllrnaz
NTVT Okurumuzu dikkati ie,:in tebrik ederiz. Dogrusu, metinde yer aldlgl gibi 2. Tabur'dur. 3. Tabur 25 Nisan sabahl Eceabat-T opzeytin bolgesinden hareketlc, sabah 08.30 civan dii~manla temas saglaml~tlr. ibradlh ibrahim mektubunu yazarken kiie,:iik bir hata yapml~tlr. Konuyla ilgili daha aynntlh
bilgi, yazanmlz Prof. Dr. Haluk Oral'm i~ Bankasl Yayrnlan' ndan <,:Ikan Arzburnu 1915 - 9anakkale Savajt'ndan BelgeselOykuler adh kitabmdan edinilebilir.
Karabekir ve Orbay Mai:t saymlzda K§.zlm Karabekir'in sanat<,:l oldugu belirtilmi~ ama hie,: orn~k verilmemi~; kendisi "Turkyrlmaz" isimli bir , milli mar~m soz yazan ve besi:ekandlr. Rauf Orbay'm da .f\masya Genelgesi'ne im~a atanlardan biri oldugu yazllmallydl. Cern Angm
NTVT Bilgiler ie,:in te~ekkiir ederiz. Kiie,:iik bir hatlrlatma: Amasya Tamimi veya Amasya Bildirgesi olarak bilinen metnin altmda sadece Mustafa Kemal'in imzaSI vardlr. Rauf Bey'in de imzasl olan belge, buna temel olu~turan Amasya Mukarreratl'dlr (Amasya Katarlan).
NTV Gen~ Tarih NTV Bilim'in eki Gent Bilim gibi;, NTV Gene,: Tarih eki yapinayr dii~iiniiyor musunuz? Kaan Tan Aksudogan (13)
,
NTVT Dii~iinmiiyoruz ama, yakinda e,:ok daha zengin ie,:erikle hazlrlayacaglmlz web siteinizde, ozel olarak gene,:lere yonelik bOlumler olacak.
Dumlupmar faciasl Derginizi ilk sayrsmdan itibaren okumaktayrm. 4 Nisan 1953'te <;anakkale'nin Nagra Burnu a<,:lklannda Dumlupmar adh gemimizin isvee,: bandlrall bir gemiyle e,:arpl~arak 81 denizcimizin 90 metre derinlikte havaslzhktan can e,:eki~erek olmesiyle ilgili tek kelime edilmeyi~i beni e,:ok iizdii. Kaslrn Tuna, Giresun
Saklnan goze batanlar S. 17 "Bilim Tarihi Boyunca
Baskl ve ~iddet" ba~hkh yazmm "Scopes Davasl" kutusunda "Tennesee ~ehri" denmi~tir. Tennesee eyalettir (Onur ilhan'a te~ekkiirler) S. 32 Sezar Zile'yi Amasya'ya baglayan antik yola girmeyip "doguya" degil "batlya" yonelmi~tir.
Tarih~i1er
yazmall
Tiirkiye'nin iyi bir tarih dergisine ihtiyaci oldugunu dii~iiniiyorum; ama popiiler bir tarih dergisinin mutlaka kolay okunan bir dergi olmasl gerekmiyor bence. Bir tarih dergisinin "tarih yiiklii" olmasl gerektigini dii~uniiyorum. Uziilerek soyliiyorum ki, derginizi okudugumda tarihin dl~mda ba~ka ~eyler okumu~
gibi oluyorum. Yazl1anmz "tarih yazl1an" olmaktan e,:ok "tarihle ilgili" yazllar. T arih dergisinde tarihe,:iler yazmah diye dii~uniiyorum. Gazetecilerin gazeteci bakl~ a<,:lslyla yazdlklarl yazllara "tarih yazlSl" denebilir mi? Pirce Altmok, tarih ogrencisi
NTVT Sayrn Altmok'a te~ekkiir ediyoruz. NTVTarih kendisinin de gayet dogru tespit ettigi gibi "tarihle ilgili" yazliar yayrmhyor; akademik bir yayrn yapmlyor. Zaten "ogretmenlik yapmak" gibi bir iddiamlz olamaz. Amaclmlz "okunabilir bir tarih dergisi".
S. 62 "Seddiilbahir'de yalmz
bir mezar" ba~hkh yazlda "Royal Welch Fusiliers" olarak belirtilen alaym dogru adl Royal Welsh Fusiliers'tir. S. 68 "Kayrp bir dilin pe~inde" ba~hkll yazlda "Fitcarraldo" olarak yazliml~ filmin dogru adl "Fitzcarraldo" dur. S. 70 "Hiyeroglif hakkrnda ilk ve tek Tiirke,:e eser" ba~hkh yazmm yarlm kalan spotunun tamaml, "Mehmed Muhsin, MlSlr hiyerogliflerinin e,:oziilmesinden 73 yrl sonra, 1895'te eserini yayrmlar. Gee,:en 114 yrl ie,:inde, Tiirke,:ede hiyeroglifle ilgili ba~ka bir kitap yazllmaml~tlr" ~eklindedir. Sultanahmet'teki Dikilita~'m iskenderiye'den ne zaman getirildigi net degildir; ~u andaki yerine M b degil MS 4. yiizyrlda, Theodosius doneminde dikilmi~tir. S. 74 Ortadogu'yu Anlamak kitablyla ilgili yazmm dogru ba~hgl "Ortadogu'ya Batl'dan degil ie,:eriden bakmak"tlr.
Diizeltir, oziir dileriz. ~~~E: ... w~ ., ... . .. .. . .. .... . . .... . .. . . ......... . ........ . . . ........ . . . ....... ... ....... ... . . .... . ..... ....... . ..... .............. .... . ...... . ......... . .
Geldim, gordiim, yendim: Daha fazlasInl bilmek isteyenler i~in Ge,en ayki kapak konumuzla ilgili bir ,ok e-mail ve telelon ald lk. Okurlanm lzln ,ogunlugu, Sezar'1n lela sava~ 1 ile ilgili daha lazla bilgiyi nereden bulacaklannl ogrenmek istedi. Konunun yazarlanndan Serhan Gungor'un, yer darligl nedeniyle yaYlmlayamadlg lmlz kaynak kitap listesi ~oyleydi:
• Julius Caesar, The Civil War, Penguin Classics, 1967. • Julius Caesar, The Conquest of Gaul, Penguin Classics, 1982. • Matthias Gelzer, Caesar, Politician and Statesman, Harvard University Press, 1997.
6
NTV TARiH MAYIS 2009
• Christian Meier, Caesar, A Biography, Basicbooks, 1982. • Richard Platt, Julius Caesar, Great Dictator of Rome, Dorling Kindersley, 2003. • Simon James, Ancient Rome, Dorling Klndersley, 2002. • Lawrence Keppie, The Making of the Roman Army, Routledge, 1998. .Tim Cornell, John Matthews, Atlas of the Roman World, Angus, 2006. • Adrian Goldsworthy, Roman Warfare , Cassell,2000. • Bilge Umar, Karadeniz Kappadokyasl, inkllap, 2000.
• Bilge Umar, ilkqagda Turkiye Halkl, inkllap, 1999. • Bilge Umar, Tilrkiye'deki Tarihsel Adlar, inkllap, 1993. • Oguz Tekin, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri§, ileti~im , 2008. • Oguz Tekin , Eski Anadolu ve Trakya, ileti~im , 2007. • Mehmet Ali Kaya, Anadolu'daki Galatlar ve Galatya Tarihi, ilya, 2005. • Chris Scarre, Historical Atlas of Ancient Rome, Penguin , 1995.
Katkllar
Editor
GUrsel Goncu
Ublh~
ve Son Sesler olmeyecek
D erginizin Nisan sa}'lSlm okudum. Enis Batur 1992 }'llmda olii diller arasma kan~an Ublh dilinin seruvenini de ele alan yazlslmn sonunda, "son Ublh" T evfik Esens:'ten soz ediyor; bu trajedinin tek sinemasal tamgl olan "Son Sesler"belgeselimize sahip s:OOlmasl gerektigine i~aret ediyordu. 1987 yilimn yaz ba~mda, kUs:uk bir gazete haberinden ba~layarak maceraya donu~en ara~tlrmalarlmlz derinle~mi~,
sonunda TevfIk Amca'}'l Manyas'm HaclOsman Koyii'nde bulmu~tuk. Cemal Uzunoglu, Alican Gebe~ ve H asan Gergin ile beraber, gonUllu ama paraslzdlk. i~te 0 zaman, bazl harcamalarlmlZl Osman Kavala kaqllamasaydl, T imur Aksu'nun ekipman ve teknik destegini gormeseydik, filmi Turks:e ve i ngilizce seslendiren Mu~fik Kenter'in, e~siz ozgiin muzigini yapan Cuneyt Duru'nun katkllarl olmasaydl, $amil VakfI'nm degerli ar~ivlerinden yararlanamasaydlk, bu film dogmazdl. Filmimiz internet ortaml dahil, en kotii DVDVeD kopyalarla her tiirlu haklarl <;:ignenip, jenerigi degi~tirilip -ustelik "kwtiirel ama<;:larla"s:ahmp dag1t1lill, satlldl ve kopyalandl. Ve bu sure<;: hala devam ediyor. -ostelik bunu "anadile saygl" isteyenler yaptl. Evrenin anadilinde ve evrensel ahlakta bulu~amamak ne kadar hazin! "Son Sesler" zamana~lfl degerini her tiirlu zorluga ragmen korumaya devam ediyor. O nu hala merak edenler var. FilmIer de canhdlr. Eger seyredilmezlerse, diri diri ... son nefeslerini saklarlar. SaygllarlmIa ismet Arasan, sinemacl-yazar Okurlardall gelen mcsajlar, gerektiginde kualtdarak 'Ve diizeltilerek yayrmlanmaktadlr.
MaYls gemisinin rotasl insanoglu havalanmadan once, sadece karadan denize veya denizden karaya baklyordu. Tarihin maceraSI esas olarak bu ikisi arasmda gelgitlenmi~tir. AtalanmlZ esas olarak ayagl "yer"e basan insanlardl ama; Osmanlllar doneminde, 300 seneden fazla bir sure Akdeniz'e (Bahr-i Sefid) ve tabii Karadeniz'e (Bahr-i Siyah) hiikmetmi~ligimiz de vardlr. NTV Tarih gemisi de bu ay maYls seferine S:lklyor ve ge<;:mi~in limanlanm dola~lyor. 2500 yll once Ka~ yaklnlannda Aperlai'de ba~hyor yolculugumuz, Biinyad Din<;: rehberimiz. Kent heniiz depremler sonucu batmaml~ durumda. Rota kuzeye, istanbul'a dogru doniiyor; <;aka Bey donanmaslyla Bizans surlarl oniinde sava~lyor; Ahmet Ye~iltepe aktanyor. Bir be~yiiz yll kadar daha ge<;:iriyoruz aym sahada ve Turhan Sultan'm <;anakkale Bogazl giri~i i<;:in emrettigi Seddiilbahir ve Kumkale'nin yaplmma ~ahit oluyoruz. Valide Sultan arada Kaptan papyl da ihtar ediyor. Lucienne Thys-$enocak anlatlyor. A<;:lk denize <;:Iklp rotaYI Hindistan'a, <;in'e, hatta Japonya'ya s:eviriyoruz. Yol boyunca onlarca kultiiriin binlerce miizigiyle doluyuz; Enis Batur gurumuz. Yurda doniiyoruz 19. yiizyll sonlannda; ilk Tiirk denizaltlSI diinyada ilk torpidoyu atlyor. Galata kopriisiiniin iizerinde
.nvlDrill.
YAZI i~LERi MUOURU (Sorumlu) Melda Bagdatll
heyecanh kalabaliga kan~lyoruz; Kansu $arman fotograf s:ekiyor, 21. yiizpl i<;:in malzeme topluyor. 1911'de Karadeniz'e <;:Iklyoruz. Amasra mendireginde bir i~<;:i, kayaya "1 MaYIs" yazlSl kazlyor; Necdet Sakaoglu goriiyor. Yine Karadeniz'deyiz iis: yll aradan sonra. Riizgar Azerbaycan'dan "<;lrpImrdm Karadeniz" melodisini ta~lyor; ~air Ahmed Cevad, Haluk Oral'a bir kitabmi imzallyor. Be~ sene sonra izmir. Yunan i~gali ba~hyor; Engin Berber biitiin geli~melere tamkhk ediyor; i~galcilerin faaliyetlerini not ediyor. Dort giin sonra Samsun'a biraklyoruz Mustafa Kemal'i; milletin makus talihine son vermeye gidiyor Anadolu'ya. Bir yll sonra istanbul'da hiiziin var. ingiliz gemilerinden <;:Ikan askerler ~ehri i~gal ediyor: Ahmet Kuya~ "Kurtulu~ sava~l esas ~imdi ba~ladl" diyor. Yorulmu~uz, biraz dinlenelim derken, Ahmet Rasim Bey <;:Iklyor bir tekneden. "Durmak yok" diyor "dolapglz Hopa'dan iskenderun'a, <;:lkaracaglZ haritalanm tiim klplanmIzm ... " Arada istanbul'a ugrayalIm; <;ubuklu'daki "Seyir, Hidrografi ve O~inografI"nin oniinden ge<;:erken Tugamiral Mustafa ipte~'e el sallayalim. Giivenli bir seyir ve bilimsel ara~tlfmalann 100. yIhm kutlayahm. 29 MaYIs'ta karaya <;:lkacaglZ.
R. Sertac Kayserilioglu, Feza Kurk,uoglu, Ceal Oguz, Senih Onur, ilber Ortaylt, GOI Pulhan, Celal $eng6r, Cemalettin Ta~klran, Lucienne Thys-$enocak, Derya Tulga, Ahmet Yelillepe, Hayri F. Yllmaz
OOGU$ GRUBU iLETi$iM YAYINCILIK VE TicARET A.~, YONETiM KURULU BA~KANI VE iMTiYAZ SAHiBi Erman Yerdelen
YAZI i~LERi AYlegOI Parlayan
GENEL MU OUR CemAydm
REOAKSiYON Ewen Bann Egrik
GENEL MU OUR YARDIMCtSt Gorkem Ya~ayan (Operasyon) Atel inee (Reklam salil) Ahmet iren (Finans)
YAYIN KURULU Enis Batur, E. Nedre! i~li, Ahmet Kuyal, Masis Kurk,ugil, Sevin Okyay, Necdet Sakaoglu, isenbike Togan
KATKIOA BULUNANLAR Budak Akalln, Bade Baysal, Emre ErgUven, Can Gi rgi~, Mustafa ipte~, Cengiz Kahraman, Mustala Pullar, GUllah Seyhan, Kansu ~a rman, Eftalin Tekeli. Rasim OnlO, Esra Yalymalp, Ugur Yegin, Ceyda YOksel
YAYIN OANI~MANLARI M. Tanju Akad, Muzaffer Albayrak, $ahin Aldogan, Serpil Bagel, M. Burak Cetintal, Turgut Ceviker, Bunyad Din~, Semavi Eyice, Emre Genen, Ra~it Gurdilek, Huseyin Irmak, Yavuz Selim Karak l ~ l a,
REKLAM Banu Acar (Reklam Sa ll ~ Koordinatoru) Funda Turan (Reklam Salil Grup Muduru) $ebnem Duzcu (Rezervasyon MudOrD) 02123354865
YAYIN OiREKTORU Mustafa Alp Daglstanli (NTV YaYlnla,,) YAYIN YONETMENi Gursel Gencu GORSEL YONETMEN Fusun Turcan Elmasoglu
GRAFiK Yavuz DUrUst
Muslala Cardak (Teknik sorumlu) 02123354404 HALKLA iLi~KiLER VE PAZARLAMA OiREKTORU Siren Uludag
[email protected]
Abonelikle i/gili sorulanmz i~in: T: 0 212 335 48 01
PAZARLAMA MUOURU Can Pabuyyuoglu
BASIM VERI Promat Baslm Sanayi ve Tiearet A.$. Sanayi Mahallesi 1673. Sokak No: 34 34510 Esenyurt BUyUkyekmece, istanbul T: 0 212 622 63 63
YAYIN TURU Ayllk yaygm sureli yayln
RENKAYRIMI XL Print House
NTV Tarih SaYI 4, MaylS 2009 ISSN 1308·7B78
Her hakkl sak/ldlr. Bu dergide yer a/an yaZ/, maka/e, fotograf ve iIIOstrasyonlarm elektronik ortamlar da dahi/ olmak uzere ,ogaffllma haklarl DorM ileti§im'e aittir. Yaz/II on izin olmakS/ZIn hangi dilde ve hangi ortamda a/ursa o/sun materyalin tamammm ya da bir bO/Umiinun ~ogaltllmasl yasaldlf.
OPERASYON MUDURU Sena Uzunoglu
YONETiM VERi Dogu~ Grubu ileti~im Yaymclilk ve Tic. A.$. Eski BOyOkdere Cad. No: 245 A, 34398 Maslak, istanbul T: 0 212 335 4758, F: 0 212 335 03 26
NTV TARiH MAY)S 2009
7
Okurdan
Panorama 1453 Fetih Miizesi'nde yeni hatalar Bilkent Universitesi ogrencisiyim. 1453 Fetih Muzesi'ndeki tarihi-teknik hata iddialanyla ilgili, derginizi okumadan once fark ettigim bazi hatalan payla~mak istiyorum: 1. Ku~atma kuleleri, ku~atmanm son gununden s:ok daha once kullamlml~ ve ba§arlsIzhga ugraml~tIr. Son saldmda kullamidigi du§unulse de yine yanh~ gosterilmi~tir: Tarihi kaynaklarda kulenin, kentin is: surlanndan daha yliksek, yakla§lk 10 metre oldugu ve deve derisiyle kaph oldugu belirtilir. 3. Hendekler ku§atmamn son glinlerinde buylik ihtimalle doluydu. Fakat hendegi dolduran molozlann hendegin
8
NTV TARiH MAYIS 2009
bir resim koymu§tur. Bununla birlikte, gemilerin ve ba§ka aras:-geree,:lerin karadan yiirutlilmesinin en azmdan guvenilir bir iddia olarakistanbul'un fethinin hemen ardmdan dola§lma girmi~ oldugu, bu resimle kamtlanmaktadir. "Karadan ylirutme" haberinin
kaynagmm, harekati yaklndan izleyen Galata Cenevizlileri oimasl s:ok kuvvetli bir ihtimal. istanbul'un fethine e,:e§itli kulplar takanlann bunu da hesaba katmasl his: fena olmaz. Gemileri karadan e,:ekerek du§man glic,:lerini siirpriz basklna ugratmak, Bizanshlarm bilmedigi bir
resmedilmi~tir.
29 MaYls 1453: "Fatih gemileri karadan yiiriittii"niin en eski kamtl Unlu gezgin Bertrandon de la Brocquiere'in 1455 tarihinde tamamlanan elyazmasl Voyage d'Outremer (Deniza~m Seyahat) adh eserinden alman bu minyatlirun, bizde her nedense ihmal edilen sol tarafmdaki aynnt!ya dikkati s:ekmek istedim. istanbul'u ku§atan Osmanh ordusu, bizim tarihs:iler ortammda itiraz edilen rivayetlere tam uygun bir glizergah izleyerek, aralannda bir "goge"nin de bulundugu birkas: tekneyi Halis: sulanna indirmeyi ba~arml~tlr. Diger tekneler ve olduke,:a buylik s:aph toplar da inmeye devam etmektedir. Brocquiere, istanbul ve e,:evresini iyi bildigi halde, kitabmda kentin dokusunu hayali §ekilde tasvir eden
5. Kartalli sutunun yamsIra, surlardaki bayraklardan birinin de ash yoktur. San-siyah Rum bayragi dogru kullamlml~ken, diger ye§il turuncu kartalli bayrak uydurmadu. 6. Toplann iki yanmda bulunan tahta perdelerin de bir duvar gibi uzanmaSI gerekir; perdelerin amaCI topun yerini gizlemektir. Aynca perdelerin arkasmda Osmanh askerinin kazIlml§ siperi de unutulmu§. 7. Hava s:ok ae,:lk olarak tasvir edilmi§. Hava iyi olsa bile top ate~inden, atlann ve yaya askerlerin hucumuyla e,:ok
yogun bir sis ve toz bulutu oimasl gerekirdi. 8. Panoramik resimdeki askerlerin bire,:ogu doneme uygun resmedilmemi§. Zlrhlar, kalkanlar ve silahlar en erken 16. ylizyllin sonuna ait gorunuyor. Hatta kalkanlar arasmda Turk i§i olmaYlp Acemlerin kullandigi tlirden olanlar mevcut. T ufek kullanan askerlerin yenie,:eri oimasl gerekiyordu. 15. ylizJ1la ait fitilli arkebuz ya da "handgonne" (el topu) oimasl gereken tlifeklerin tipleri de yanh~. Zlrhlar uydurma ya da gee,: donemlerden ... Bazi Turk askerlerinin elinde hie,: oimamasl gereken arbaletler mevcut. Atlann da bazlsmm zirh ve eyer ortlisu (caparison) ie,:inde oimasl gerekiyordu; Osmanh suvarileri atlanm pplak bIrakmaJ1 tercih etmezdi. Bizans ve italyan
tamammi kapatacak, duz bir zemin olu~turacak denli yogun oldugunu du§unmek imkansiz. 4. Pars kurku giyen Osmanli askerleri vardl, fakat pars kiirku serdengee,:tilerin degil, deli (delil) olarak bilinen ses:kin aklnCl birliklerinin uniformaslydl. Minyatlirlerde ve Bat! kaynakh gravurlerde
Tartl§ma
.~
'" ~ ~
~
askerini ise hala neye benzedigini ara~tlrmadIklan ie,:in tasvir etme geregi bile duymaml§lar. 9. Son olarak Fatih'in bayragi yanh§. 1485'teki bayragi du§unursek, beyaz bayragm uzerinde bir hilal ve bir gline~ oimasl gerekiyor, onun yerine yazuar konulmu§. Alper i~ler
yontem degildi. Bunun tarihte en bilinen orneklerinden biri, 874 tarihinde gemilerini Korint korfezine karadan indirerek, burada yatan Arap donanmasmi gafil avlayan Amiral Niketas Orifas'm harekatidir. Brocquiere'in bize sundugu diger bir aynntl da, Osmanhlarm neden Kagithane' de in~a ettikleri tekneleri Halie,:'e surmediginin cevabmi veriyor. Halis: 0 tarihte a~agi yukan buglinku Unkapam koprusunun bulundugu yerde batmlan gemilerle tlkanml~ durumdaydl. Minyatlirde ~ahi toplar da rahats:a ses:ilebiliyor; bu da onlann daha ku~atmanm ba~mda devredl~1 kaldIklanmn antitezi gibi. Neticede his: patlamaml~ toplarm glimburtlisu ta Fransa'ya kadar ula~amazdl. _ Oerya Tulga
~& G t· .~ aran I
In
cep su8esi wap.garan~i . [omJr
-
En yakln Garanti Paramatik'e gitmenin en kolay yolu! Bulundugunuz yere en yakln Garanti ~ubesini ve Garanti Paramatik'i bulan, TOrkiye'nin ilk cepten banka bulma servisi BulBana wap.garanti.com.tr'de. Ba~ka bir arzunuz? .,
BulBana servisinden sadece Turkcell aboneleri yararlanabilmektedir.
N OKIA I
- ...
...
I
14MAYIS
I AM BECAUSE WE ARE
(Madonna) 21MAYIS
SHINE A LIGHT (Rolling Stones) 28MAYIS
DREAM OF LIFE
(Patti Smith) TV ' DE DVD KU$AG I
PER$EMBE GECE
10
-==-=
CNBc-e
• Zeugma: 3750 pan;:allk Roma tetradrahmi definesi • YenikapI: Bir neolitik buluntu daha • MlslIbilim: Mumyalan en iyi tamyan adam . Washington: Padi§ahm imzasl 156 Ylldn Amerika'da • Kiiba: Ernest Hemingway'den yeni bir final cumlesi daha • Giindemin tarihi: 1 MaylS 4 Fotograf
Kompresorlii saldln:
Tarih aglr yarall Mersin Klzkalesi'nde, tarihi MO 4. yuzYlla uzanan ve yuksek arkeoloj ik deger ta~lyan Adamkayalar kabartmalan defineciler tarafmdan tahrip edildi.
B
MEHMET Mi RAS
ugiin Toros daglan olarak adlandmlan, Antiks:ag'da Kilikia denen biilgenin daghk bOliimii s:ok saYlda arkeolojik kahntlJ1 giiniimiize kadar koruyabilmi~. Kalykadnos (Goksu) ve Lamos (Limonlu) lrmaklannm olu~turdugu vadilerde, <;:evreye hakim konu~landmlml~ antik kalmtllardan biri de Adamkayalar... Adamkayalar, yore halkmm kayaya oyulmu~ kabartmalara verdigi isim. Ni~ is:erisinde 11 kabartmadan olu§uyor. Hem yoneticilerin (asker-rahip krallar) hem de ailelerinin giimiildiigu bir kiilt alaillnda olan bu kabartmalar, MO 4. yiizyll ile MS 3. yiizJ11 arasmda yapuml§. Giiniimiize saglam ula§an bu eserler, define arayanlarca Mart sonunda tahrip edildi. Kabartmalardan birinin bacak boliimii ve altmdaki kaya bloku kompresorlerle delindi. Diger kabartmalarda da yer yer hasar tespit edildi, kabartmanm kopan bacak boliimii Silifke Miizesi'ne teslim edildi. Tahrip i~inde kompresor ve kazl aras:lan kullanan hazine avcllan kabartmalarm yer aldlgl magarada da biiyiik bir
oyuk a<;:arak traktor dolusu toprak S:lkartml§. Konuyla ilgili olarak gorU§lerini aldlglmlz Mersin Universitesi Arkeoloji Boliimii ogre tim iiyesi Yrd. Do<;:. Dr. Murat Durukan, sadece Tiirkiye'nin degil, diinya kiiltiir mirasma sabotaj yaplldlglill; rolyeflerin acilen ashna uygun olarak restore edilmesi gerektigini soyledi. Adamkayalar'm en klsa zamanda merdivenIer ve korkuluklarla oren yeri olarak diizenlenmesi ve bolgede kamera sistemi olu§turulmasmm onemli oldugunu ekledi. MersinJandarma Komutanhgl, hazine avcuarmm hangi bolgeden giri§ S:lkl~ yapttgml saptamaya <;:all§lyor; bolgede sablkall tarihi eser ka<;:ak<;:uannm olayla ilgisi olup olmadlglill ara§tmyor.
Bir Antik~ag hazinesi Bazl kabartmalarda kabartmaYl yapttran ki§inin adl, kim is:in yapttrdlgl bilgilerini i<;:eren yazltlar bulunuyor. Uzanml~ olan figiirler olen ki~iyi temsil ediyor. Diger sahnelerde silah ku§anml§ askerler, tannlara kurban edilen adakhk hayvanlar, ki§i oldiikten sonra ona hayattaki gibi obiir
•
Roma donemine ait kabartmalar, yakla§lk 150 metre yiikseklige oyulmu§. Kabartmalann oldugu bolgeye vadinin iist boliimiinden 30 metrelik bir ini§le ula§lhyor. Definecilerin kompresor izleri olduklfa belirgin.
diinyada da hizmet edecek koleleri de tasvir edilmi~. Kabartma figiirlerden biri, bir elindeki testiden diger elindeki lciseye SlVl dokerken betimlenmi~. Bu, Antik<;:ag'da kutsal alanlarda SlVl sunusu yapudlgma dair onemli bir ipucu verirken bolgeyi - konumuyla beraber- diinya arkeolojisi is:in de onemli klhyor. • r----"'!'!l:l1'!"""'~~M:::-ersi:n-.~....~"
Adamkayalar, Klzkales i'nden
Hiiseyinler koyiine giden .~ ~l;> yolun 5. Adamkayalar Aya! km'sinden aynlan 2 km'lik yolun sonunda, Klzkalesi :?eytan deresi Sillfke Narllkuyu _ _ _ _.... vadisinde. Hiiseyinler
i>~
NTV TARiH MAYIS 2009
11
~ 0
.",
o LL
Haber
Zeugma Roma tetradrahmi definesi
ii~binyediyiizellisi bir 2300 YII onceydi. BugOnkO Gaziantep yakmlanndaki Zeugma kenti, 70 binlik nOfusuyla donemin en bOyOk yerle§imlerinden biriydi. Zaman ilerledi, §ehir Ylklldl; iranillar, Bizansillar, Araplar derken TOrkler geldi ama kent 0 altm c;agma bir daha donemedi. Zeugma, Birecik baraj goletinin altmda kalmadan once yapllan kazllarda 3750 adet Roma sikkesi birarada bulunmu§tu. Benzersiz bir hazinenin ortaya C;lkanll§ hikayesi. Sava~
Tannsl Mars'm bronz heykelinin bulundugu an ve temizlendikten sonra Gaziantep Muzesi'ndeki haiL
B
bZGENACAR
uyiik iskender MO 331'de FIrat nehrinin klYlsllla getirdigi ordusunu kar§l yakaya ges:irecek guvenli ve uygun bir yer anyordu. Yerlilerin binlerce Ylldlr kul1andlgl bu nehirlerdeki ilkel ta§lma aras:lanndan esinlenerek sal1an yan yana baglattl. Uzerlerine kalaslar yerle§tirerek bir kopru yaptl; askerlerini kar§lya ge~irdi. i§te bu kopruler iskender'e Asya seferinin kapllanm as:acaktI. iskender'in olumunden sonra, komutanlanndan Seleukos 1. Nikator, MO 300'lerde Ku~uk Asya-Mezopotamya araslllda, yine onun nehri ge~i§ i~in se~ti gi aym noktada kurdugu kenti "Euphrates Seleukeai" diye adlandlrdI. Kentin adl zamanla, konumundan dolap "k(ipru-ge~it" anlamma gelen "Zeugma"ya donu§tU. Kent aSll geli§mesini Roma imparatorlugu doneminde kaydetti. Romall1ar, olasl Pers saldmlanna kaql, be§ bin askerden olu§an 4. iskit Lejyonu'nu Zeugma'da konu§landudI. Tuccarlar da kente yerle§tiler. Komutanlardan ba§ka, ~evre soylulan, Dionysos rahipleri ile tUccarlar, FIrat bYlsmda gUn batlmma kar§l gorkemli vil1alar yaptlrdl1ar. <;ok slcak bir iklime sahip olan bu kentteki vil1alann avlularmda, serinlik veren havuzlan mozaiklerle, duvarlan da resimlerle suslettiler. Kent Pompei'nin u~ katl, donemin Atinasl ile aym buyiikluge Ula§tI.
Kurtarma kazllanndaki ke~if Zamanla Roma'nm gU~ yitirdigini algllayan Partlar Anadolu'da ilerlemeye ba§lad!lar. Zeugma ile Apameia'Yl da yaklp Ylktllar. Kent bir daha 0 eski zenginligine kavu§amadl, 11. yuzYlldan sonra adl anumaz oldu. Bazl kalmtuar dl§mda toprak altmda derin bir uykuya yattI. Devlet Su i§leri muhendisleri, 1986'da iskender'in saptadl~ aym stratejik noktada baraj yaplmma karar verdiler. Bunun uzerine sivil toplum orgutleri, arkeologlar, basm Zeugma'nm baraj sulanndan kurta12
yerde
nlmasl is:in kampanya ba§lattI. 2000 Ylllllda Turk ve yabanCl arkeologlar geceli gUnduzlu Zeugma'nlll su altlllda kalacak bolumunde kurtarma kazllan yaptI. Gorkemli mozaikler bulundu. Zeugma'nlll bagh oldugu Gaziantep'te bir mozaik muzesi as:udI. Yalmzca Zeugma buluntulan ile yeni muze, Tunus-Bardo ve Turkiye-Antakya mozaik muzclerinin de onune ges:ti.
Roma'nm
sava~
kasasl
Kurtarma kazllan slrasmda arkeolog Yusuf Yava§ once 1.55 metre yiiksekliginde bronz Mars heykeli buldu. Daha sonra duvardaki ni§ten yere yuvarlandlgl anla§l1an, birbirine kenetlenmi§ iki topak halinde sikke bulundu. Sikkeler, yangm ge~irmi§ bu alanda, kUllerin i~inde doldurulduklan torbalann bi~imini alml§lardI. Ust torbada 2687, alt torbada 1063 adet olmak uzere toplam 3750 sikke gUn l§lgma ~lkanldI. Anla§uan bina, 4. iskit Lejyonu komutamnm villaslYdl; paralar da buyiik olaslhkla asker maa§l olarak odenecekti. Bir ba§ka deyi§le bu bir "sava§ kasasl"ydI. Okside olduklan i~in sikkeler ilk anda bronz izlenimi veriyorlardI. Temizlendikten sonra gumu§ olduklarl anla§l1dI. Ama giimu§unun du§uk ayarh (billon) olmalan nedeniyle okside olmu§lardI. Sikkclerin yiizde 98'i tetradrahmi oldugu i~in, buluntuya "Zeugma Tetradrahmi Dennesi" adl verildi. Babra yuzde 40 oranmda giimu§ katllml§tI. Tetradrahmiler 9.425-14.216 gr aglrhk, 2.35-2.80 mm ~ap arasmda degi§en ol~ulerdeydi. Dennede, Caracal1a'dan (Marcus Aurelius Antoninus) Volusianus'a kadar 198-253 arasmda 55 yll1lk sure i~in deki 13 Roma imparatoru ile iki imparatori~enin sikkeleri bulunuyordu. Roma imparatorlugu'nun belirli bir doneminin Ku~uk Asya'daki en uzak yoresinde bulunan ve bUgUn Gaziantep Arkeoloji Muzesi'nde sergilenen bu benzersiz denne donem ekonomisine, askeri tarihe, sosyal hayata ili§kin 3750 ~ok bymetli belgeyi gunumuze ta§lyor. •
Yenikapi ve vine neolitik • stanbul Arkeoloji Muzeleri Mudur-
I
lugu ba~kanbgmda yiirutillen istanbul tarihinin en kapsamb arkeolojik kazlSl olan Marmaray Yenikapl kazllan surprizlerine devam ediyor. Yenikapl'da 2009'un ilk aylannda altlSl kremasyon (olunun yaktldlkdan sonra kemik ve kullerinin bir kapta toplanmasl) olmak uzere yedi <;:omlek mezar bulunmu~; Anadolu i<;:in bilinen en eski ornekler oldugu anla~llml~tl. 10 Nisan'da ise, "hoker" (bebegin ana rahmindeki duru~u) pozisyonunda yatmlml~ eri~kin bir insan iskeleti ile iki <;:ocuk iskeleti daha ortaya pkanldl. Mazgalb bir ah~ap duzenek uzerine yatmlan "ilk istanbullu"nun ayak ucunda bir <;:ocuga ait <;:omlek mezar ve iskeletin hemen guneyinde ise, buyiik orand a dagllml~ bir bebek iskeletine rastlandl. U<;: gomu neolitik doneme, yani yakla~lk MO 6200-6000 Yillanna ait. Yenikapl neolitik yerle~mesi, Marmara Denizi'nin tath su golu oldugu donemde, bir akarsu ktYlsmda kurulmu~. Yenikapl kaztlan Marmara Denizi ile istanbul Bogazl'mn zaman i<;:inde ge<;:irdigi degi~imlerle, istanbul'un denizle ili~kisini ve geli~imini de gostermesi a<;:lsmdan onemli. Yenikapl ah~ap buluntular a<;:lSlndan da zengin. Neolitik yerle~menin yaktnmdaki batakllk sayesinde ah~ap malzemeler bozulmadan glinumuze ula~abilmi~. Zeynep Kzztitan, istanbul Arkeoloji Muzeleri Mud. Yrd.
Sikkelerin on yiiziinde Roma imparator resim leri, arka yiizlerinde kanatlarlnl a9ml~ karta l figiirleri betim l e n mi~. NTV TARiH MAYIS 2009
13
Haber Dr. Kent Weeks: Mumyalarl en iyi tanlyan adam
("I
07
Ile
.;c
e
, C)
.8 o
u..
Avrupa'da 'Iahit a~ma partileri' diizenlenirdi
M
lSlf'da bulunan en buyUk alllt mezar KV5 dahil, antik MlSlf'dan glinumuze ula~an binlerce kahntl}'l ke~fetmi~ birini istanbul'da gormek Slfadan bir ~ey degil. Ozellikle Turkiye' nin hi<;:bir universitesinde Mlsubilimi kursusiinun bile olmadlgl gi)z onunde bulundurulursa, Dr. Kent Weeks'in istanbul'da konu~ rna yapmasmm onemi anla~lhyor. 1963'ten beri Mlsu'da ya§ayan D r. Weeks, ozellikle 1978'de ba~lattlgl Krallar Vadisi haritalama projesiyle hem Bat/da hem de Mlslr'da buyiik saygl goriiyor. Proje kapsammda antik MlSlr'm gorkemli ~ehri Teb'deki tiim arkeolojik buluntulan milimetrik hesaplarla haritahyor, karl§ kan~ fotografla}'lp belgeliyor. istanbul Arkeoloji Muzeleri'nde mumyaslyla sergilenen ah~ap lahdin onunde Dr. Weeks'le konu~uyoruz. Ne yazlk ki mumya14
NTV TARiH MAYIS 2009
nm hangi zamana ve mekana ait olduguna dair bir not du~Ulmemi§; ama ~ansh}'lz ki yalllmlZda Dr. Weeks var. Uzman, mumya}'l Ge<;: Yeni Kralhk donemine tarihlendiriyor ve sargllarm i<;:indekinin ka<;: ya~mda ve neden oldiigunu ogrenmek i<;:in rontgen <;:ekilmesi gerektigini hatlrlatlyor. Sonra da 19. yiizyll Avrupa'smda "lahit a<;:ma partileri" duzenlendiginden dem vuruyor. Donemin zenginleri MlS1f'dan OZel olarak getirtilen lahitleri, i<;:kiler e~liginde a<;:ar, i<;:inden <;:lkan mumya ve diger nesneleri kendi aralannda payla~lr, ustiine de bir glizel ziyafet <;:ekerlermi~. Dr. Weeks, antik MlSlf'da hayvanlann mumyalanmasmm olagan oldugunu soyluyor. Bunun sebebi ise bazl hayvanlann MlSlr tannlannm sembolleri olmasl. Dr. Weeks, Sakkara kentinde kilometrelerce uzanan yeraltl tiinellerindeki on milyonlarca kaz, kedi, maymun, timsah ve Yllan mumyasmm ziya-
History Meetings (Tarih Bulullmalan) MaYls aYI programl: 12.05.09 Erken 18. Hanedan KraliyetAilesi 13.05.09 Hat§epsut: Kraligelikten Firavunluga 23.05.09 Antik Mlslr'da Teknoloji ve Yenilikler 23.05.09 Antik Mlslr'da Sava§ www.historvmeetings.com
ret<;:ilerin tiiylerini iirperttigini anlatlyor. Dr. Weeks, MO 1258'de Hititler ve MlsuWar arasmda imzalanan dunyallln ilk barl~ antla§masl Kade§'in Hitit versiyonuna baklyor. Muzede neredeyse gizli bir ko~eye saklanan bu nadide eserin buyiitUlmu~ bir replikaSl Birle~mi~ Milletler'in New York'taki merkez binasmm duvannda aSlh. Kent Weeks'in dunyadaki en onemli arkeolojik nesnelerden birinin kar~lsmdaki hayranhgl gorUlmeye deger. MlS1f'da bir tapmagm duvarma hiyeroglifle olumsuzle§tirilen Kade~ Sava~l tasvirlerinin devasallgml hatulatlyor ve HititWerin belki de antla~mayl dosyalamak i<;:in minyatiir bir versiyon hazlrladlklan yorumunu yaplyor. Sonra da antla§mallln en sevdigi bsmmmdan ahntl yaplyor: "Burada yazanlara Hitit ve MlSU kral1arl, halklarl, daglar, lrmaklar, agas:lar ve bulutlar ~ahit... " Ve ekliyor: "Ke~ke antla~malar hala bu kadar ~iirsel oIsa." •
=
Haber
Hussein Barack Obama, TBMM'de dostluk tarihini hatlllattl
Padi§ahln imzasl 156 Ylldll WashingtQn'da Amerika, Olkenin sembolO olacak Washington Anltl'nrn yaplml i9in, her devletten birer hatlra ta~ ister. Dilek, Sultan AbdOlmecid'e iletilir. Padi~ahrn onaYlyla beyit yazillr, tugra kazrnlr ve Amerika'ya yollanlr. Maliyeti bugOnOn paraslyla yakla~lk 10 bin TL'dir.
I •
lk Amerikan ba~kamnm amsma, kendi admm verildigi ~ehirde yapilan Washington Anltl, Barack Obama'mn Turkiye ziyaretinde kendisi tarafmdan konu edildi. 6 Nisan'da TBMM'de konu~an Obama, iki ulke arasmdaki dostlugun tarihine gonderme yapmak ic,:in, bu amtta bulunan ve zamanmda Sultan Abdulmecid tarafmdan yollanan bir mermer ta~tan bahsetti. 1848 yllmda yapimma ba~lanan, fakat c,:e~itli nedenlerle 1885 Yllmda ac,:llan amt, ylikselen Amerika degerini cumle ale me gostermek amaClyla, d(inemin en yliksek amti olmak uzere tasariandl (bu unvam 1899'da Eyfel Kulesi'nin yapimma kadar elinde tuttu) . 169 metre yliksekligindeki amt, tarihi eser konusunda slkmtl ya~a yan ABD'nin hem bu ihtiyaClm gidermek hem de dunya tarihine sahip c,:lktlgml gostermek ic,:in Misir obeliski bic,:iminde in~a edilmi~ti.
Amtm in~asl sirasmda, ABD'nin talebi uzerine birc,:ok ulkeden c,:e~itli hediyeler yollandl. Bunlardan biri de, 1853 ytlmda Abdulmecid tarafmdan gonderilen, mermer uzerine i~lenmi~ uzerinde sultanm tugrasl bulunan bir kitabeydi. Obama TBMM'deki konu~masmda her ne kadar, "Washington Anltl, Beyaz Saray'm penceresinden her gUn gordugum bir amt. Bunu yapmak, in~a etmek on Yillar 16
NTV TARiH MAYIS 2009
Oval Cfercrevede "Sultan Abdiilmecid Han bin Sultan Mahmud Han" istifli Abdiilmecid'in tugrasl altmdaki iki satlrda da ozgiin diliyle : "Devam-I hulleti te'yid iCfiin Abdiilmecid Han'm I Yazlldl nam-I paki seng-i balaya Va~ikton'da" yazlyor.
aldl. Gecikmeler ya~andl. Zaman ic,:erisinde bu surece katkl yapanlar oldu ve hakikaten bUgUn amtm varhgml bu katkllara borc,:luyuz. Yardlmlmlza ko~anlar arasmda dunya genelinden dostlar oldu. Herkes Washington'a ve onun kurdugu ulkeye saygllanm gostermek ic,:in bu c,:abaYl gosterdiler. Bu yardlmlardan biri de istanbul'dan geldi. Osmanh Sultam Abdulmecid, bize bir mermer plaka gonderdi, bu amtm in~asma yardlmcl olmak ic,:in" dese de; mermer ta~m herhangi bir maddi degeri yoktu ve Abdiilmecid ta~m uzerine, George Washington'la degil, kendisiyle ilgili bir ibare yazdlrml~t1: "Dostlugun devaml amaclyla Abdillmecid Han'm temiz adl, Washington'daki bu yliksek ta~a yazlldl.".
to bin TL'ye mal oldu Washington Amtz'na hem kendi eyaletlerinden, hem de devletlerden birer tai veya kitabe koymak isteyen ABD yetkilileri, 1853 yzlzndaJP Brown adlz sejiri vasztaszyla Osmanlz hiikiimetine isteklerini iletirler. Kitabeye kazznacak beyti yazma gorevi, Ziver Paia'ya verilir. Yazdzgz iir ornek beyitten teki padiiah tarajindan begenilir. Szra beytin mermere kazznma iilemine gelmiitir. Bu ii de Kazasker Mustafa jzzet Efendi'ye yaptzrtfmzi, biraz acele edilmesi gerektigi irin 0 szrada rahmetli olan Haiim Efendi'nin hazzr bir tugraszmn kalzbz alznarak mermere kazznmzitzr. Sonurta kitabe, toplam 3750 kuruia (bugiinkii rayirle yaklaizk 10 bin TL'ye) malolmuitur. (Mustafa Armagan, Zaman gazetesi)
.
ra
.
me
ga
Washington hatirasl 36.491 adet blok ta~ kullanrlarak yapl lan anrt, Was hingt on kent inin sembolii. Anrtln yaplm a~a m asln d a i~~ il e rin hatlra pozu, 1860'lar (sagda).
Washi ngton Anrtl iizerine konmak i~in tugrall ve yazlll mermer bir allnllk gonderil mesine dair padi~ahln izin verdigini gosteren beige.
Abdiilmecid'den Amerika'ya
Direk yapIlIyor, ta§ gonderilsin "Merhametli efendim hazretleri, Amerika Devleti'nin ba:;;kenti olan Washington :;;ehrinde, devletin kurucusu olan Washington'un adlnl ya:;;atmak iyin birkay seneden beri bir direk yapllmakta oldugundan, bahsedilen diregin bir yerine konulmak uzere bir parya mermer ta:;;1n uzerine padi:;;ahln tugrasl ve bir tarih yazilarak dostluk eseri olmak uzere gonderilmesi Amerika Sefareti'nden yazillp padi:;;ahln gormesi iyin takdim edilen yazlda rica edilmi:;; ve bu direk iyin her devletten birer parya ta:;; alinml :;; oldugundan belirtilen
olyulere gore bir mermer yapllarak gonderilmesi hakklnda her ne :;;ekilde padi:;;ah emri buyurulur ise ona gore hareket olunacagl beyanlyla bu yazi yazlldl efendim ." 28 $ubat 1853 "Yuksek Sadaret makaml taraflndan gonderilen i:;;bu yazl padi:;;ah taraflndan gorulmu:;; olup belirtilen olyulere gore bir mermer yapilarak gonderilmesi uygun gorulmu:;;tur. Ancak haZirlanacak mermerin onceden bir resmi yapllarak padi:;;aha sunulmasl emredilmektedir." 2 Mart 1853 Gbkkubbe Altlnda Birlikte Ya§amak, Dev!et Ar§iv!eri Gene! MDdDrlOgD, YaYIn Nu: 77, s.308, BOA, i. HR, 4660 NTV TARiH MAYIS 2009
17
Haber
........ .... ..... ..... .. .... .. ... ............ ...... ...... ........ ......... ...... ........... ............ .. ....... .........
Hemingway'in evrak-I metrukesi Amerikall yazar Ernest Hemingway'in Havana'daki evinin bodrumu Yillarca OnlO yazann mektup ve eskizlerini sakladl. 2001 'de tesadOfen ortaya glkan belgeler arasmda, yazann 9anlar Kimin h;in 9altyor igin yazdlQI alternatif final de vardl. '" Q)
ASLI PELiT
F
inca Vigia ... Havana ~ehir merkezine 20 km uzakhktaki ev iinlii yazar Ernest Hemingway'in son 22 yuma ~ahit oldu. 1961'deki aliimiinden sonra e~i Mary'nin hiikiimete baj9.~ladlgl mekan, hi~ bir degi~iklik yapumadan miize olarak halka as:udl. Yazar sanki heniiz ayruml~ gibi kitaplarl, daktilosu blraktli!;I yerde. Bodrumdaki kutular dolusu mekmp ve belge de ... Belgelerin bulunu~u, Hemingway'in yillarca editorliigunii yapan dostu Maxwell Perkins'in torunuJenny Phillips'in2001'deki Kiiba ziyaretiyle ba~hyor. Biiyiikbabasmm yazarla olan ili~kisi hatmna iizcl izinlerle Finca'J1 ziyaret eden Phillips, J1llardan beri tropikal iklimin azizligine ugrayan binlerce dosyaya bakabilen ilk Amerikah olur. Biiyiikbabasmm yazara gonderdigi mekmplarl bulmak is:in tozlu bodrumda saatler ge~irir; eline attlgl ilk dosyalardan birinde Og/eden Sonra Oliim'iin (Death in the Afternoon) ilk baliimiinden be~ sayfa, Ingrid Bergman'dan 1941 tarihli bir mekmp, yazarm yeni rom am is:in yaptlgl s:iziktirmeler, hatta diirdiincii e~ine yazillj9. bir nom bulur. Ba~ka bir kutuda yazann evde s:ah~anlara sevdigi yemekleri ve nasu yapudlklanm anlatan notlarl ve tabii Mary ile evlenmeden once yazdlgl ate~li a~k mekmplan vardlr. 9anlar Kimin jrin 9ahyor yazan dosyadan S:lkan, 12 sayfahk eskiz ile iizerinde "epilog" yazan tek bir sayfa ise siirprizlerin en biiyiigudiir.
Belgeleri kurtarmak i~in iilkesine daner donmez s:ah~malara ba~layan Phillips, Mary Hemingway'in bir~ok bclgeyi bagl~laillgl Boston'daki JFK Kiitiiphanesi'nin, merkezi New York'ta olan Sosyal Bilimler Ara~tlrma Kurulu'nun ve Kiiba hiikiimetinin destegiyIe 2002'den bu yana Finca'da restorasyon ve dijitalizasyon is:in s:ah~lyOr. Proje ABD'nin Kiibiya uyguladlgl ambargo yiiziinden birs:ok giis:liikle kar~ua~ml~. Ancak ges:tigimiz Ocak aymda iis: bine yakm sayfa restore edilerek mikrofilme kaydedilmi~. Dokiimanlar, "Hemingway Kiiba Koleksiyonu" adlylaJFK Kiitiiphanesi'nde ara~tlrmacuara as:uacak. Ma~o
degil aile babaslydl
Kiibidaki restorasyon s:ah~malanm yiiriiten Sarah Doty, NTVTarihle yaptlgl roportajda, ar~ivlemenin uzun ve zorlu bir siires: oldugunu sayliiyor. Belgeleri, nemden korumak ve onarmak is:in iizel maddelerle temizlendigini, daha sonra asitsiz kaj9.tlarla kaplanarak kutularda korumaya ahndlgml anlatlyor. Ambargo yiiziinden her ~eyi iis:iincii bir iilke iizerinden getirmeleri, siireci daha da zorla~tlrml~. Projenin koordinatorii Sandra Spanier ise, belgelerin yazarm hayatlyla ilgili bilinmeyen birs:ok detaya l~lk mtacagml belirtiyor: "Hemingway'i Amerika'da avlanan, sarho§ ve ma~o bir yazar olarak tamyor s:ogu ki~i. Halbuki yazann atmaya klyamadlgl her ~ey, onun ~efkatli bir aile babasl, Kiiba'ya ve Kiiballlara bagh, eviyle ilgili her detaya dikkat eden biri oldugunu giisteriyor." .
Yazarm son a§kl ve Irmaktan dteye ve romamna ilham kaynagl olan Adriana Ivancich'ten gelen 26 a§k mektubundan biri.
Aga!(larm i!(ine
Papa my darling Thank you for your present : it did'nt arrive
ye
t
d I an am very
anxlou~ "
to see what it is • A book, una paloma blanca como la nieve como la nieve? A pencil,a black horse? know}
Thank you Papa,you are always so,so •• well you
E w
Vazge~i1rni§
bir ciirnle
62 YII once, Hemingway Y akla~lk ba~yapltml, romanm kahramanl Robert Jordan olumle penc;:ele~irk e n, "Ormanm c;:am igneleriyle ortulu topragma dayall yureginin c;:arpl~lnI duyabiliyordu" cumlesiyle bitirir. Ancak romanln sonunun havada kaldlgmdan ~uphelenerek ediWru Maxwell Perkins'e fikrini sorar, "Ne du~unuyorsun? Boyle iyi mi? Lutfen okuduktan ve birkac;: ki ~i ye okuttuktan soma uc;:ak postaslyla hemen cevabml gonder. Bir epilog yazmama gerek var ml? Yoksa kitabln sonunu okuyucuya blrakmak daha ml iyi?" Perkins kitab l okuduktan soma Hemingway'e sonu begendigini, oldugu gibi blrakmasml tavsiye eder ve 9anlar Kimin ir;in 9a/iyor edebiyat tarihine ba~yaplt olarak gec;:er. Jenny Phillips'in buldugu beige ise, yazann muhtemelen Perkins'ten gelecek cevaba kar~1 yazdlgl alternatif bir son ya da vazgec;:ilmi~ bir denemedir. Parantez ic;:indekiler el yazlslyla karalanml~tlr: "Golz makam arabasml EI Escorial'in yanmdan gec;:en yola su rdugunde hava kararml~t l" (It was night [on the road] when Golz rode [back] in a staff car [down from the pass] on the road down from the pass to EI Escorial).
Farkll kltalarda binlerce c;:al lsana sahip bir guc;:, milyonlarca insanm guvenini kazanmlS bir dost... Ve her zaman en iyiyi sunan tecrube simdi Turkiye'de. Dunya sigorta devi MAPFRE, Genel Sigorta ile birlesiyor MAPFRE GENEL SiGORTA oluyor .. . MAPFRE GENEL SiGORTA'nln getirecegi yeniliklerle siz de gelecege guvenle bakln .
"' - -
@ MAPFRE I GENEL YA~AM
@ MAPFRE I GENEL SiGORTA Hayatl kesintisiz yasaym ,..~\\" :'l nul_(v
www.mapiregenelyasam .com
{AA':!
www.mapiregenelsigorta.com
. r
')
"I
I
,
-{ -
-
~
I ...
•
1 MaYls 1924'te yapllacak kutlamalan, Tiirkiye Amele Birligi iistlenmi§ti. Yasaklamalara ragmen, ba§ta Ankara olmak iizere bazl illerde kutlama giri§imleri oldu. 1925 ba§mda patlak veren ~eyh Sait Ayaklanmasl'ndan sonra ~lkanlan Takrir-i Siikun Kanunu, iilkede her tiirlii gosteriyi yasakladl. 1 MaYls 1925'te dagltllan yasadl§l "1 MaYls nedir?" ba§hkh bir bro§iirden sonra
20
NTV TARiH MAYIS 2009
,
/"
tutuklamalar ba§ladl. Aralarmda Nclzlm Hikmet'in de bulundugu bazl ki§iler, istiklal Mahkemesi'nde _ yargllanarak 7 ila 15 yll arasmda hapis cezalanna mahkum edildi. Cumhuriyetin ilk ylllannda, 1923-1925 arahgmda, iinlii ressam Namlk ismail'in done min sosyalist dergilerinden biri i~in ~ini miirekkebiyle yaptlgl des en ~ah§masmm iizeri'nde ;teo "i§~i Bayraml - 1 MaYIs:' yazlyor.
1911 T~§a
k:a zman blr tanh
Osmanh kentlerinde ilk i§!(i gosterisi yiizyIl once 1 MaYls 1909'da Uskiip'te diizenlenen "amele niimayi§i"dir. Tiirkiye'deki i§!(i bayraml yazltl ise Amasra'dadll. Bu yazltm ilgin!( bir oykiisii var: Saray miman Sarkis Balyan 1873'te Amasra'da komiir ocagl a!(ma imtiyazl alml§, kar§lhgmda da dekovil hattl, dalgakllan ve nhtlm yapma i§ini yiikiimlenmi§ti. Ama bu i§i yerine getirmeden 1899'da olmii§, imtiyaz siiresi de 1908'de dolmu§tu. Sozle§meyi yenileyen varisleri, 1911'de Amasra kalesinin ta§lanm soktiirerek dalgakllan yaplmlm ba§latml§lardl. Soz konusu yazlt bu tarihi ta§lardan birine, Balyanlar'm FranSlzca bilen elemanlannca, kazlma-kakma teknigiyle i§lenmi§tir: 1 MaYls 1911 (Necdet Sakaoglu)
1977
Zamana§lmma ugrayan katliam
o yIl darbe soylentileri altmda Haziran aymda yapIlacak se!(imlere dogru, Taksim Meydam'nda ger!(ekle§en ve yiizbinlerin katIldlgl 1 MaYls kutlamalan felaketle sonu!(landl. Bugiin dev TV ekranmm durdugu yerin yakmmdaki Sular idaresi'nin !(atlsmdan ve §imdiki adl The Marmara olan Intercontinental otelinin pencerelerinden a!(llan ate§ ve kalabahgm i!(ine giren panzerlerin neden oldugu panik havasl sonucunda 42 ki§i hayatml kaybetti. Kazancl yoku§unun agzmda ezilerek Olenlerin yamslla yiizlerce ki§i yaralandl. Otuz yIlda tamamlanamayan dava zaman a§lmma ugradl.
2008
Gazll, dayakll kutlama
Ge!(en seneki 1 MaYls'l kutlama giri§imleri, yine Taksim Meydam'na kilitlendi. istanbul' un {:e§itli semtlerinde meydana gelen olaylarda, giivenlik kuvvetlerinin sert ve orantlslZ gii!( kullamml tepki {:ekti. 6zellikle !?i§li Etfal Hastanesi bah{:esine atIlan gaz bombalan; yere yatmhp, etkisiz hale getirilmi§ ki§ilerin tekmelenmesi; basm kartml gostermesine ragmen "Cumhuriyet" muhabiri Alper Turgut'un doviilmesi hatllalarda ve fotograf karelerinde kalan goriintiilerdi. istanbul'da 38 ki§i yaralandl; 530 ki§i gozaltma almdl.
NTV TARiH MAYIS 2009
21
V'S 1904
MAYIS 1931 Empire State Building, "dOnyanln en yOksek binasl" unvanml kazandl. 102 katll binanln yOksekligi 381 metreydi. DOnya Ticaret Merkezi'nin 1972'deki a<;:IIi~lna kadar bu unvam elinde tuttu.
italyan heyke llira~, ressam, mimar ve mOhendis Leonardo da Vinci oldO. Eserlerini "Leonardo" ya da "10, Leonardo" (Ben, Leonardo) olarak imzalayan Da Vinci, Ronesans sanatlnl doruguna ula~tlrdl.
Panama Kanal l'n ln in~aslna ba~landl.
ki~ilik
bir ekip taraflndan Gotik harflerle tasarlanan ilk Milliyet logosu, ihap Hulusi (Gorey) imzaslnl haZirlanml~tl.
ta~lyordu .
.......................... ....... ........ ..... ............. . ..... .............L . ..........................................................................................~~~:A.~~~~~';[ .
,
8
MAYIS 1945
9
Mimar Vedat Tek oldO. Tek, erken Cumhuriyet Oslubunun bi<;:imsel ve kuramsal temelini olu~turdu. istanbul'daki Haydarpa~a ve Moda iskeleleri, Sirkeci'deki Posta ve Telgraf Nezareti binasl (BOyOk Postane) en bilinen eserlerindendir.
15
16
Makineli tofegin atasl icat edildi. Londrali avukat James Puckle'm icadl, 92 cm uzunlugunda namlusu olan <;:akmakll bir tOfekti ; silindiri 11 ~arjor aliyordu ve dakikada dokuz atl~ yapabi liyordu.
Cezzar Ahmet Pa~a, Napolyon'a Akka kalesini teslim etmedi. Napolyon'un Akka ku~atmasl 64 gOn sOrdO, ordusunun yansml kaybetti. 21 MaYls'ta Kahire'ye geri dondO.
2 7 MAYIS 1960 Cumhuriyet tarihinin ilk askeri mOdahalesi ger<;:ekle~ti. 37 subaydan olu~an Milli Birlik Kom itesi, TBMM 'yi feshetti. Cumhurba~kam Celal Bayar, Ba~bakan Adnan Menderes, bakanlar ve DP milletvekilleri ile kim i bOrokratiar tutuklandl.
Voltai re (Marie de Voltaire), din ve krallik kar~ltl yazllanndan otorO Bastille'e gonderildi. Hapishanede ge<;:irdigi 11 ay i<;:inde ilk oyunu CEdipe'i yazdI.
22
NTV TARiH MAY IS 2009
Sava~I ' ndan
sonra, Almanya ikiye aYri ldl. Federal Almanya Cumhuriyeti'nin (Batl Almanya) temel yasasl Bonn'da ilan edildi. 14 Agustos'ta ilk Federal Meclis se<;:imleri yaplldl. Batl ve Dogu Almanya 1990'da tekra r birle~ti.
28
MAYIS 1964
IVI... ) . "
2000
Tari hte ilk defa bir TOrk futbo l kulObO UEFA Kupasl 'nl ald l. Finalde ile kar~lla~an penaltl atl~lari
MAYIS 1949 ---------------2. DOnya
Filistin Ulusal Kongresi, Filistin Kurtulu~ OrgOtO'nOn (FKO) kurulmasl karannl aldl ve ba~kanliglna Ahmet $ukeyri'yi getirdi. Aynl YI I EylOI'de toplanan Arap Zirvesi, FKO'nOn kurulu~unu onayladl.
DOnyanln en iyi satran<;: oyuncusu bir bilgisayara yenildi. 6. ve son oyunda siyahlarla oynayan Gari Kasparov, yandaki pozisyonda IBM'in sOper bilgisayan Deep Blue'nun "piyon c2-c4" hamlesinden sonra oyunu terk etti.
17
MAYIS 1717
2 2MAYIS M0334 2 3 BOyOk iskender, Pers kra ll III. Darius'u Granikos Sava~I ' nda yendi. Granikos <;:aYlnda (Biga veya Kocaba~ <;:aYI) ge<;:en sava~, iskender'in Asya seferinin ilk adlmlydl.
.•~ , millilJd , Jf~'i\
MAYIS 1942
2. DOnya Sava~1 Avrupa'da sona erdi. Alman general Keitel'in, Sovyet general Zhukov'a teslim oldugu tarih, Avrupa i<;:in sava~1n sonu kabul edildi.
MAYIS 1718
Atlas ve BOyOk okyanuslarl birbirine baglayan kana l 1914'te a<;:lldl. 77 ki lometrelik kanaldan halen her YI I 14 binden fazla gemi gelfiyor; ta~lnan yOk miktan 203 milyon tona ula~IYor.
29
MAYIS 1953
Yeni Zelandall Edmund Hillary ile Nepalli Tenzing Norgay, Everest'in (Chomolungma) zirvesine, yani dOnyanln en yOksek noktasma ula~an ilk insanlar oldu .
MAY IS 1968 MaYls '68. Vi etnam Sava:;;1 nedeniyle Fransa'da gergekle:;;en Amerikan kar:;;ltl gbsterilerde 30 bin bgrenci Paris'te ayaklandl . Sorbo nne Oniversitesi kapatlldl. i:;;gi hareketleriyle bOyOyen muhalif gbsteriler tOm dOnyaya yaYlldl.
12
MAYIS 1820
Modern hem:;;ireligin kurucusu Florence Nightingale dogdu. Klnm Sava:;;1 slrasmda, hastane olarak kullanilan Selimiye KI:;;lasl'nda, gece gOndOz yaraillaria ilgilenen Nightingale, "fenerli kadln" olarak da anillyordu.
18
MAYIS 1897
MAYIS 1824
MAYIS 1930
9. Senfoni ilk kez Viyana Kiirntnertortheater'de gallndl. Alman besteci Ludwig van Beethoven , son senfonisi olan 9. Senfoni'yi i:;;itme duyusunu tamamen yitirdigi dbnemde bestelemi:;;ti.
Hakkari'de deprem. Hakkari'nin Slnlr bblgesinde meydana gelen 7,2 bOyOklOgOndeki depremde 2514 ki:;;i bldO; 3 bine yakln bina hasar gbrdO.
19
MAYIS 1935
13
fl,Y S 1277
"Bugiinden geru divanda, dergahta, bargahta, mecliste ve meydanda TOrkged en ba:;;ka dil kullanllmayacaktlr... " Karamanoglu Mehmet Bey, Konya'YI topraklan na kattlktan sonra TOrkgeyi resmi dil ilan etti.
20
MAYIS 1481
14
MAYIS 1950
21
MAYIS 1927
Arabistanll Lawrence adlyla tan man , ingiliz asker, istihbaratgl ve yazar Thomas Edward Lawrence bldO. Osmanll Devleti'ne kar:;;11916-1918'de Arap isyanlm brgOtleyen Lawrence, 1962 tarihli "Arabistanll Lawrence" filmiyle me:;;hur olmu:;;tu .
24
25
26
Hollanda sbmOrge ybnetiminin lideri Peter Minuit, Algonquin Klzllderili lerinden Manhattan'l 60 Florin'e satm aldl. Ada adml Manahata yerlilerinden alml:;;tl.
"Ylldlz Sava:;;lan " ba:;;ladl. George Lucas'm kOlt bilimkurgu seri si "Star Wars"un ilk filmi "A New Hope" (Yen i Bir Umut) gbsterime girdi .
Soyda:;;larm zorunlu gbgO ba:;;ladl. Bulgaristan'dan "zorunlu pasaport" verilen ve TOrkiye'nin Viyana ve Belgrad bOyOkelgiliklerine slglnan 270 Tiirk'ten 16Tsi istanbul'a getirildi. MaYls boyunca yakla:;;lk iki bin ki:;;i Bulgaristan'dan aynldl.
30
31
MAYIS 1626
MAYIS 1453
Fatih Sultan Mehmed, HIZir bin Celaleddin'i Istanbul'un ilk kadlsl ve belediye ba:;;kam atadl. istanbul'da 0 gOnden bu yana 475'i Osmanll, 30'u Cumhuriyet dbneminde olmak Ozere 505 belediye ba:;;kam gorev yaptl.
30
Demokrat Parti yOzde 53 oranmda oyla Meclis'te salt gogunlugu saglayarak tek ba:;;lna iktidara geldi. Cumhuriyet Halk Partisi'nin 27 Yllilk tek parti iktidan son buldu.
Irlandall yazar Bram Stoker'ln OnlO romam Dracula yaYlmlandl. Stoker'ln ilham kaynagl , Kazlkll Voyvoda olarak da bilinen, 1456'da Osmanillara esir dO:;;en , Eflak beyi II I. Vlad'dl.
II. Bayezid tahta glktl. Sekizinci Osmanll padi:;;ahl II. Bayezid , 2.214.000 km2'lik imparatorluk topraklannl 2.375.000 km2'ye ula:;;tlrdl. 1512'de tahtl oglu Sultan Selim'e blraktl.
"Doktor Jivago" fi lminin bestecisi Maurice Mart Jarre (84) oldii. Film miizikleriyle iig kez Oscar kazanan Maurice Jarre; Alfred Hitchcock, Luchino V isconti, Peter Weir gibi iinlO yonetmenlerin film mOziklerini yapml:;;, islam tarihi iizerine yapllml:;; en iyi filmlerden kabul edilen "9agn"nm miiziklerine imza atml~tl.
Amerikall Charles Lindbergh , Spirit of St. Louis adll ugaglyla New York'tan Paris'e ugtu ve Atlas Okyanusu'nu gegen ilk pilot oldu. Lindbergh, 20 MaYls'ta ba:;;layan 33 ,5 saatlik yolculugunda 3500 mil (28 bin km) kat etti.
MAYIS 1989
Son "partizan" oldO. 1948 Goncourt OdO IO sahibi Franslz yazar Maurice Druon (90), amcasl Joseph Kessel ile Partizan Mar~I'n m (Cha nt des Partisa ns) sozleri ni yazml~, beste 2. DOnya Sava~I'n da Franslz di reni~i nin simgelerinden o lmu~tu.
21
A~ l k ihsani olarak bilinen halk ozanl Ihsan Sirliogiu (77) oldii. $iirlerini Agall DOnya, Yazacaglm, Bakalim He/e, Bak Tarlanm Ta§ma Vur Aganm Ba§ma adli kitapla rda toplayan A~lk ihsan i, 12 EylOI'iin ardmdan uzun Yillar Fransa'da ya:;;aml:;;, 1995'te memleketi
MAYIS 1933
Istanbul Oniversitesi kuruldu; DariilfOnun ve ona bagll biitOn miiesseseler dagltlldl. Milli Egitim Bakam Re:;;it Galip, "istanbul Oniversitesi ile diinkii DariilfOnun arasmda higbir ili:;;ki yoktur. Oniversite yeni bir kurulu:;;tur" dedi. NTV TARiH MAYIS 2009
23
Hlzlr yeti§ir • Ilyas kurtarlr; 6 MaYls'ta Hldlrellez kutlaolr Peygamber, melek veya ermi§ ... HIZll ve ilyas'm adlanmn kayna§maslndan dogan Hldllellez; insanhgln belki de en eski bahar ve doga bayramldll. Kltalar boyu yaygm olan Hldllellez'in adetleri saymakla bitmez. Koklii bir gelenegin tarihi...
E
NECDETSAKAOGLU ski takvimlerde yilin altl~ar ayhk iki evresi, giine~in (11ker burcuna girdigi 6 Mayts-8 Kaslm araSI "Yaz fash" (RUZ-I HlZlr), 9 Kaslm-5 MaYls araSI ise "K1~ Fash"rur (RUZ-I Kaslm). HlZlr-ilyas sozcuklerinin kayna~ml~l Hldlrellez de yaz fash ba~larken bahar ve doga bayramldlr. Darda kalanlann yardlma s:aglrrugl HIZlr; deni7lerde felakete ugrayanlarm yarrumma ko§tuguna inamlan ilyas! Bunlar kim ve bu bayram ne zamandan beri kutlamyor? Temeli Mezopotamya, Hitit, Uzakdogu, Orta Asya inans:larma inen, semavi dinlerde de yer bulmu~ bir gelenektir Hlrurellez. HlZlr-ilyas ikilisi, kimi inam~larda peygamber, melek, kimilerinde ermi~; Mezopotamya efsanesiyle ba~layan olumsuzluk araYl~mm ~ansh iki kahramamdu. Anlatlya gore onlann is:tigi Ablhayat'l, arkada~l Enkidu'nun olumune uzwen Gllgaml~ da araml~. Bir ba~ka efsane, iskender-i ZUlkarneyn'in olumsuzluk suyu scrUvenidir. Bu iskender'lc
26
NTV TARiH MAYIS 2009
Kartpostallara ~ok~a konu olan Clrplcl, Kaglthane, Goksu mesireleri MaYls aymda eski istanbullulann gozdesiydi.
Makedonyah iskender'in ya~amoykUlerinin ortak ve ayrl~lk noktalan vardlf. ZWkarneyn ve idris (HIZ1f/Andreas) birlikte Ablhayatl bulmak ic,:in Zulumat'a (Karanhklar Ulkesi) giderlerken yemek molasl vermi~ler. idris, aZlk torbasmdaki kurutulmu~ bahgllrmakta Ylkarken bahk canlarup kaybo1mu~; sudan ic,:en idris de oliimsiizliige ula~ml~! Kur'an-l Kerirn'de Hz. idris (HlZlr), "0 pek dogru bir ins an, bir peygamberdi. Onu iistiin bir makama yiicelttik" (Meryem Suresi) ve Hz. ilyas, "$iiphe yok ki peygamberlerdendi" (Safat Suresi) ayetlerinde birer nebi olarak arulml\;lardlr. Oysa tasavvufta H lZlr bir ermi~tir ve her c,:agm HlZlr'l da ba~kadlr.
Yaygm bir inaru~a gore HlZlr ve ilyas, her yu 6 Mayts giinii deniz klytsmda bulu~ur, ayakiistii bayramla~lrlarken birine "Ya HlZlr yeti~!", otekine de denizlerden "Ya ilyas kurtar bizi!" c,:agruarl ula~mca vedala~lf; H lZlr karalarda, ilyas denizlcrde yine yardlma ko~arlarml~. ilyas'la ilgili gelenekler, HlZlr'la byaslanmayacak derecede zaytf olsa da Hlristiyanhgm Aya Yorgi (Ye~il Yorgi) kutsamaslyla HlZlr inaru~ma karl~arak devam etmi~tir. HlZlr'm asu gorevinin Tann dinini byamete kadar korumak oldugu, Hz. konu~tugu; Kadisiye Muhammed'le Sava~l'na katilip islam miicahitlerine yardim ettigi; Kudiis'te oturdugu, her cuma Mekke'de, Medine'de, Kuba'da, Cebel-i Zeytun'da namaz klldlgl; HlZlr ile ilyas'm 6 Mayts'ta da Kabe'de bulu~tuklaf1, Siileyman havuzundan zemzem ic,:tikleri; Ahmed Yesevi'ye zikri HlZlr'm ogrettigi; darda kalanlarm imdadma ins an kiligmda yeti~tigi Anadolu'da yaygm inam~lardandlr. Alevi
gillbanklerinde "HlZlr yolda~m ola" dilegi de vardlr. Ciibbesi bahar c,:ic,:eklerinden <)rWii; al kiilahma c,:imenden sarlk dolaml~ HlZlr Baba, bereket tanrlSl gibidir. Al yemenisiyle bastlgl yerlerde c,:ic,:ekler biter, gec,:tigi brlarda bahar uyanlf, ku~lar <)tii~iir. Anadolu'nun her yoresindeki Hldlrhklar, Hldlrellez ~en liklerine mahsus c,:aYlrhklar insanhgm en eski bayram yerleridir. Musahipzade Celal «).1959) Eski jstanbut Ya,fayz,fz'nda HlZlr'i, Noel Baba'ya benzetir. Onun, b~m brmlZl pelerini, piiskUllii kUlahl, beyaz sakahyla bacalardan inip c,:ocuklara hediyeler dagltmasl, c,:am dallanna oyuncaklar asmaSI neyse; Hlzlr'm 6 Mayts gecesi ve sabahl bereket, bolluk, bsmet, ugur dagltmasl da odur. Kttalar boyu yayglnhgl soz konusu olan Hld!rellez'in gelenekleri saymakla bitmez. 5-6 MaYls gecesi gill dallarma baglanan
kumlzl keselerdeki paralann bsmet-bereket akc,:esi olarak ciizdanlarda saklanmasl; ev sahibi olmak isteyenlerin hamurdan ev maketi yaplp gUl dibine koymalarl; eski haSlflarm kuda yabhp iizerinden atlanmasl, 0 sabah HlZlr Aleyhisselam ugrasm diye kapuann ac,:lk blrablmasl bunlardandlr. Yine, ak~amdan gill dahna asuan gomlegm sabahleyin giyilmesi, bilege baglanan sari ipligin gill dibinde c,:oziilmesi; klZlar gelin olsun diye bebeklere gelinlik giydirilmesi; koca bekleyen bzlarm ic,:ine yiiziiklerini, kiipclerini, diigmelerini koyduklan c,:<)mlekleri geceden gill dibine blfakmalarl; sabahleyin yiizii biiriimciikle ortiilii bir bz bsmet c,:ekerken digerlerinin slfayla mani okumalarl; bsmeti c,:lkmayanm ba~mda kilit ac,:umasl; mani c,:omlegi bo~almca ic,:indeki suyla yiiz Ylkanmasl gibi pek c,:ok adet Hldlfellez'in renkleri arasmdadlr. •
NTV TARiH MAYIS 2009
27
Geldikleri gidemedil Yunanistan'ln hakslZ ve hukuk dl~l bir kararla izmir'de ba~layan harekatl, askeri a«;ldan Anadolu'daki direni~i kllmak, hatta Ankara'YI ele ge«;irmek yolunda geli ~irken; sosyal-siyasal a«;ldan da i~gal bolgesinde Rum nufusu temel alan kahcI bir Yunan egemenligini hedefliyordu. 26 Agustos'ta ba~layan Turk taarruzu bu planl bozmakla kalmadl; denizden gelen istilacIlarla birlikte onbinlerce sivili de denizin diger yakaslna surdu.
P
ENGiN BERBER
ers imparatorlugu'nun Sard valisi Keyhusrev (Kyros), MO 4. yUzytlda, Atina ve Sparta'dan parah askerlerIe olu~turdugu orduyla Sard ~ehrinden hareket etmi~; Anadolu'yu gee;erek Mezopotamya'mn giineyinde, Babil yakmmdaki Kunaksa'ya inmi~ti. Burada agabeyi, Pers krah Keykavus'un (Artakserkses) ordusuyla sava~a tutu~an Keyhusrev olmu~se de, ordusu zafer kaZanml~tl. Keykavus'un Yunanh komutanlan tuzaga du~urup oldurmesi uzerine, Atinah Ksenofon (Xenophon) ve dort arkada~l, saYISI on binden fazla olan Yunan parah askerlerine rehberlik ederek onlan once kuzeydoguya goturmu~, ardmdan Karadeniz klytlanm takiben Truvaya getirmi~ti. Tarihe "Onbinlerin Donu~u" olarak kaydolan bu yolculugu Ksenofon "e;lkl~" anlamma gelen Anabasis adh eserinde anlatlr.
Bu olaydan 2320 ytl soma, 1919 bahannda onbinlerin torunlan ya da Yunan Albay Dimitri Ambelas'm deyi~iyle "yeni onbinler", bu kez Selanik'ten hareket etmi~; 15 MaYls sabahl izmir'e pkarak ba~lattlklan "Anadolu seferi" yakla~lk ue; bue;uk ytl surmu~, ama dedelerininki gibi mutlu bitmemi~ti. Onbinlerce insanm olumune, milyonlarcasmm tarifsiz aCl ve slklnttlar ya~amasma neden olan bu sefer, Yunanistan'da "Kue;uk Asya Felaketi" olarak isimlendirilir. Bu sorunun yamtl, genellikle santldlgl gibi Yunan milliyete;iligi, ba~ka bir deyi~le "Megali idea" ogretisi degildir. Esasen ikisi Yunanistan'dan, digeri Yunanistan'm l. Dunya Sava~l'nda muttefiki olan ingiltere, Fransa ve ABD'den kaynaklanan ue; sebep uzerinde durmak gerekir:
Neden geldiler?
i!igal sirasmda izmir'e hakim bir noktada konu!ilanan Yunan askeri birlikleri.
ibi
1. Egemenlerin horoz dovii§ii Egemen slmflar arasmda ve ulkeyi hem du§unsel anlamda, hem de idari olarak ikiye bolecek olan amanSlZ mucadele, Yunanistan'dan kaynaklanan sebeplerin ilkidir. Bavyera ve Danimarka'dan ithal krallann ba§mda oldugu ve on YIliardIr iktidara demir atml§ aristokratik oligar§i, 1910 Agustos'unda yapllan sec;:imlerde iktidanm Venizelos'un temsilciligini yaptlgl burjuvaziye kaptlrml§tl. 1915 $ubat'mda Kral Konstantin, hukumeti kurma gorevini Gunaris'e vererek iktidan aristokrasiye iade etmi~se de, 12 Haziran'da yapllan sec;:imlerde rakiplerini silip supuren Venizelos yeniden ba~bakan, burjuvazi de iktidar olmu§tu. Ama Konstantin ikinci hukumetini kurduktan sadece kIrk be§ gun sonra, Venizelos'tan ba§bakanhgl bIrakmasml isteyerek, iktidan bir kez daha aristokrasiye vermi~ti. Son iki sec;:imi kaybeden ancak iktidan kaybetmeyen aristokrasinin, kral ~
izmir Turk kalacak izmir'in i!igalini protesto amaclyla Sultanahmet Meydam'nda diizen lenen biiyiik mitingde, Halide Edip Adlvar da konu!imu!i; yakalara takllmak iizere dagltllan rozetlerin iizerine hem Tiirk!;e hem Franslzca olarak "izmir Tiirk Kalacaktlr" yazllml!itl. Adlvar'm konu!itugu kiirsiiniin oniindeki levhada ise, "Vilson Prensibi 12. Madde" yazlsl var.
NTV TARiH MAYIS 2009
29
DOSYA:
Pasaport iskelesinin bulundugu giimriik binasmda Yunan bayragl .
Yunancada "bOyOk fikir" demek olan bu kavraml, Ba~bakan Kolettis ilk kez 14 Ocak 1844'te yaptlgl bir meclis konu~maslnda telaffuz etmi~ti. Adriyatik Denizi-Iran ekseninde, Yunan soyundan herkesi, ba~kenti istanbul olacak bir devletin slnlrlan i<;:inde bulu~turmaYI hedefleyen bu ogretinin o donemki amacl; toprakslzhktan otOrO sefalet i<;:inde ya~ayan Yunan koylOsOnOn, iflas halindeki hOkOmeti devirmesini onlemekti. Yunan koylOsO ve emek<;:isinin enerjisini dl~ politikaya aktaran Megali idea; Yunanistan'da ezilen slnlflan hak ve iktidar mOcadelesi yapmaktan ahkoydugu i<;:in , egemen slnlflann iktidannl peki~tiren bir ara<;:tl. Venizelos'un sava~<;:1 ve yaYllmacl Megali idea'sl ise, Batl uygarhglnln Yunanhhgl yok etmek i<;:in a~lladlgl bir ogretiydi. Ger<;:ekte Yunan ekonomisinin durumu, hangi slnlf iktidarda olursa olsun Yunanistan'a, Venizelos'un savundugu Megali Idea dl~lnda bir tercih yapma ~ansl vermiyordu.
30
NTV TARiH MAYIS 2009
eliyle gen;:ekle~tirdigi bu ikinci hukumet darbesi uzerine Venizelos Selanik'e gitmi~, Yunanistan'm kuzeyi ve adalara egemen olacak ges:ici, ama Zaimis'in ba~mda 01dugu Atina'daki hukumete paralel yeni bir hukumet kurmu~tu . Yunanhlann "Ulusal Bolunmu~luk" (Ethnikos Dihasmos) dedigi bu sures:, ingiltere ve Fransa'nm destegini alan Venizelos'un, dolaYlSlyla Yunan burjuvazisinin bir kez daha iktidara gelmesi (Venizelos hukumeti kurduktan bir gun sonra, 28 Haziran 1917'de Almanya ve muttefiklerine sava~ ilan etmi~ti) ve Konstantin'in Yunanistan'l terk etmesiyle tamamlanacaktl.
2. inas etmi§ devletin imparatorluk dii§ii Bogazma kadar bors:landmlarak kuruIan Yunanistan, 1893 Ylhnda iflas ettigini as:lklaymca, alacakh devletlerin temsilcileri Atina'da toplanml~ ve Uluslararasl Ekonomik Denetim Kurumu'nu olu~turmu~lardl. Boylece Akdeniz'in diger geleneksel ekono-
milerine; Portekiz, Mlslr, T unus ve Osmanh Devleti'ne yaplldlgl gibi, Yunanistan'a da ekonomik pranga vurulmu~ oluyordu. Tuz, alkol, sigara kagldl ve petrolli tekeline alan; tiitiin vergisi ile lim an gelirlerini toplayan bu kurum eliyle Avrupa, Yunan sermayesinin sanayiye yatmlmasml engellemekte ve Yunan bankalanna ortak olmak suretiyle lilkenin ekonomik ya~amlm denetlemekteydi. Balkanlar ve Yakmdogu'da yiikselen milliyets:i1ik ve ulusal ekonomi in~asl na yonelik uygulamalannm bir sonucu olarak, aym yillarda Yunan diasporasl da Yunanistan'a sermaye ihracma ba~laml~tl. Sanayiden s:ok devlete bors: verme, demiryolu ve kapitalist dlinya pazannm istemleri dogrultusunda tefecilikte kullamlan bu sermaye; sahiplerinin servetlerini katlaml~tl. Eleftheros Tipos gazetesinin, 1919 ylh ba~mda yazdlklan, Yunanistan'm s:aresizligini ve iktidann ses:eneksizligini gostermektedir: "Sava~m slrtlmlza yiikledigi aglr yiikten sonra, smlr1anmlZ tiim Yunan hal-
lum tek bir Yunanistan i~inde toplayacak bir ~ekilde geni~letilrnezse, ekonomik balumdan ya~amaya devam edemeyiz". Terciime etmek gerekirse Yunan burjuvazisi, iilkenin ancak, kalabahk soyda~ niifusuyla birlikte tanm, ticaret ve madenler balummdan zengin Anadolu'nun batlSl ve (Dogu) Trakya'YI almak suretiyle Avrupa sermayesinden ekonomik, dolaYlSlyla siyasi baglmslZhgml kazanabilecegi dii~iincesindeydi . Kii~iik Yunanistan, ulus devletler ~agmda, Venizelos'un " ... dort denizle Ylkanan ve kendi penceresinden Karadeniz'i seyreden" diye tammladlgl, biiyiik bir imparatorluk olmak istiyordu.
3. italya zor, Yunanistan kolay lokmaydl italya, itilafDevletleri'nden biriydi ve 1917 tarihli gizli bir anla~ma ile, miitteflkleri kendisine izmir ve ~evresini de i~ine alan bir pay vaat etmi~lerdi . Soz konusu anla~mayl sonradan, "Rusya'nm onaYI ile yiiriirliige girecegine ili~kin hiikmii" ger~ekle~medigi i~in tammayan miitteflkler, italyan flfSat~l hgmm sebebiyet verecegi olasl kaYlplardan endi~e ediyorlardl. Akdeniz'in ikinci biiyiik giicii olan italya'ya soz dinletebilmek kolay degilken Yunanistan, bir~ok balumdan ingiltere ve Fransa'nm tercih edebilecegi bir iilkeydi. Heniiz terhis etmedigi ordusu, Akdeniz ve Karadeniz'deki miitteflk pkarlanm koruyabilirdi. Bu kii~iik iilkenin, baglmslz politikalar izleyemeyecegi a~lktl. Miitteflkler 6 MaYls 1919'da Yunanistan' a, Anadolu seferi i~in vize verirken bunlan hesaplaml~lardl. Kordon'da il1gal giinleri ve Yunan devriyesi.
italyan ressam Vittorio Pisani, 15 MaYls giinii bal1layan il1galde Yun an askerlerinin Konak Meydam'nda sivillere yonelik saldlrlsm l boyle resmetmil1ti.
Sava~m galibi biiyiik devletler, 1919 ve 1920 Ylhnda,Avrupa'nm ~e~i tli ken tlerinde topladlklan konferanslarda, sava~ degirme nine su ta~lyan bir dizi karar aldllar. 18 Ocak 1919'dan beri toplantl halinde olan Paris Ban~ Konferansl'nm, italya'nm hazlr bulunmadlgl 6 MaYls tarihli oturumunda alman, yeni onbinlerin izmir'e gonderilmesine ili~kin karar da bu baglamdadlf. Miitareke (Mondros) mukavelesinin: "Miitteflklerin emniyetlerini tehdit edecek durum oldugunda, herhangi bir noktaYI i~gal haklu olacaktlr" diyen 7. maddesine dayandmlan bu hakslZ ve hukuk dl~l karar, ardmda onbinlerce olii ve yarah; a~ ve a~lkta milyonlarca go~men; zarar-ziyan ve etkileri giiniimiizde bile hissedilen derin aCllar blrakan bolgesel bir sava~a neden olmu~tu.
Nasil geldiler?
Venizelos, izmir'in i~gali gorevmm, Yunanistan'm en se~kin birligi olan 1. Piyade Tiimeni'ne verilmesini istemi~ti . Albay Nikolaos Zaflrios'un komutasmda ii~ piyade alaYlyla iki top~u taburundan olu~an bu tiimen, 12 MaYIs'ta Eleftheron limanmda (Selanik yalunlannda) demirlemi~ nakliye gemilerine bindirilmi~ti. Aym limanda, ingiliz kaptan Gover Granvil'in komuta ettigi ii~ ingiliz ve dort Yunan torpidosundan olu~an bir fllotilla da bulunuyordu. Bu fllotillaya nakliye gemilerini italyan donanmasmdan ve olasl tehditlerden koruma gorevi verilmi~ti.
13 MaYls sabahllimandan aynlan gemiler,izmir'deki ingiliz Amirali Calthorpe'dan aldlgl emir geregi, 14 MaYls ogle iizeri, Midilli Adasl'nm Yera Korfezi'ne demirledi. Leon torpid osuna binen tiimen kurmay heyeti, ak~ama dogru izmir'e geldi. Averoffve Iron Duke zuhhsmda yapllan gorii~melerde ~lkarmanm aynntllan belirlendi.
Plan ~oyleydi: Olasl bir Tiirk direni~ini lurmak i~in izmir ku~atdacak,
1/38 Evzon AlaYI giineybatldan KarantinaKadifekale ~izgisini; Be~inci Alay kuzeybatldan Punta (Alsancak)-Kadifekale ~izgisini tutarken, Dordiincii Alay Tiirklerin oturdugu mahalleleri denetim altma alacaktl. Padi~ah ve hiikiimetten olu~an merkezi iktidar odagl ile bunun izmir'deki miilki ve askeri uzantlsl olan vilayet ve 17. Kolordu'nun ba~mda bulunanlann, kayda deger bir tepki gostermedigi ~lkarma i~- ~
NTV TARiH MAYIS 2009
31
DOSYA:
·:It
•
l.-
N
Yunan sansur damgasl Bursa 'nm Yun an i§gali doneminde (8 Haziran 1920· 10 Eylii11922) biri Bursa'da n istanbul'a, digeri istanbul 'dan Bursa 'ya gonderilmi§, "Yunan Ordusu. Sa nsur" damgasl ile muh urlenmi§ Osmanli pullu posta kartlan.
lemi; 15 MaYls 1919 sabahl ba~laml~, yerli Rumlann sevin~ gosterileri e~liginde 1. Piyade Tiimeni, Punta iskelesi'ndeki AVCllar Kuliibii oniine inmi~ti. Beraberinde Rumlar oldugu halde, saat 11.00 sulannda vilayet konagl oniine gelen Evzon AlaYI'nm oncii birligi, kim ya da kimler tarafmdan slklldlgl halen tartl~ma konusu olan kur~unlann hedefi oldu. Anla~llan 0 ki, saYlCa Rumlardan ~ok oldugunu gostermek i~in geceyi Ma~athk'ta birarada ge~iren bazl Tiirkler, yeni onbinleri ta~lyan gemilerin giin l?lrken korfeze girdigini goriince, ev veya i~leri yerine, vilayet konagl oniine giderek elleri tetikte beklemeye ba~laml~tL Bu kur~unlann neden oldugu klsa siireli bir panigin ardmdan yeni onbinler ve Rumlar, kolordu binasl (Sankl~la), vilayet konaglyla Kemeraltl Caddesi'nin giri~i ve civanndaki kahve ve otellere, bir saat boyunca kur~un yagdlrdilar. Zafirios, Venizelos'a gonderdigi 25 MaYls tarihli bir raporda, 15 MaYls kurbanlanm ~oyle tasnif etmi~tir: "Yunanhlar: asker 2 olii, 9 yarah;
ilk kur§un
32
NTV TARiH MAYIS 2009
sivil 9 olii, 34 yarah. Tiirkler: asker 5 olii, 8 subay, 8 er ve 41 sivil yarah ve degi~ik milliyetlerden 47 olii. Toplam 163 ki~i. " Franslz Ba~bakam Clemenceau'ya gonderdigi bir mektupta Venizelos, toplam saylyl degi~tir mezken, Yunan kaYlplanm ~i~irmi~tir. Paris Ban~ Konferansl'nm 15 Mayls olaylanm ara~tlrmasl i~in kurdugu komisyonun raporunda ise ~oyle denmektedir: "izmir'in i~gali masmda olen ve yaralananlann saylSl kesin olarak bilinmemektedir. Tahminen Yunanhlardan 2 er olii, 6 yarah; Tiirklerden ise, 300 veya 400 olii ve yarahdlr". Tiirk belgelerine gore ''i~galin ilk 48 saati i~inde izmir ve banliyolerinde (Urla Yanmadasl ve koyleri dahil) oldiiriilen Tiirklerin saYlsl 2000'in ~ok iizerinde" idi. i~gali izleyen Yunanh gazeteci Mihailidis; sadece 15 MaYls giinii, 4000 Tiirk'iin (sivil ve asker) tutuklandlgml yazml~tl . Yunan Hiikiimeti, Mondros sonraSl istanbul ve izmir'e, bu kentlerde ya~a yan Tiirkler dahil tUm halklan kazanmalan
Yunan orgiitii
I
Imanmdaki Yunan gemileri sadece as ker himmat degil, Anadolu'dan c;alman "rka:.I,t>iik eserleri de ta~Hdl.
izmir ve art boli§gali gesmm slrasmda ve sonraki giinlerde, Turklere yonelik ve Rum milislerce de desteklenen oldiirme, yaralama, lrza ges;me, i§kence, dayak, siirgiin, gasp, soygun, angarya ve kundaklama ba§hgl altmda toplanabilecek uygulam alar planhydl ve beklendigi gibi dahile ve beklenmeyen bir §ekilde izmir'e dogru kitlesel bir Turk gos;iine neden olmu§tu. Anadolu'nun bat! sahiline serpilmi§ baZI kaza merkezleri dl§mda, Rum niifusun s;ogunlukta olmadlgml bilen Yunanistan boylece, demografik yaplSlm lehine s;evirecegi i§gal bolgesinin, kendisine blraktlmasml garantilemek istiyordu. 15 ve 16 MaYls 1919 giinii kan§tlklan olaylar bilinmesine ragmen, Rum milislerin lsrarla askeri operasyonlara dahil edilmesi bundandlr. 1919 Ekim'i itibariyle goS; eden Tiirklerin sapSI, Venizelos'a gore 180.000, Mudafaa-i ~
Go~e
zorlama
misyonu ve "yiiksek komiser" slfat!yla memurlar gondermi§ti. 21 MaYIs'ta izmir'e gelen yeni Yunan Yiiksek Komiseri Aristidis Stergiadis'e verilen gorev ise, 1914 ilkbahannda dogu Ege adalanna sevk edilmi§ Osmanh Rumlanm evlerine yerle§tirmek is;in gerekenleri yapmasl ve ban§ anla§maslyla Osmanh Devleti'nden devralmacak arazide kurulacak Yunan yonetiminin zeminini hazulamaslydl. Menderes, Gediz ve Baktrs;ay'm yardlgl vadileri izleyerek doguya ilerleyen yeni onbinler; Anadolu'da da izmir'deki sivil yonetime bagh olmasl dl§mda surekli degi§en ve biiyiiyen, bu nedenle olduks;a karma§lk bir orgiitsel yapl kurmu§tur. Bu yapmm s;atlSlm, i§gal donemi boyunca resmi ismi ve ba§komutam s;ok slk (ortalama be§ ayda bir) degi§tirilmi§ KiiS;iik Asya Ordusu Komutanhgl (KAOK) olu§turmaktadlr. 26 Agustos 1922'de Biiyiik Taarruz ba§lamadan hemen once, Tiimgeneral Hacianestis'in komutasmda on dort tiimen, be§ alay ve Yiiksek Genel Komutanllga (YGK) bagh birlikleriyle yakla§lk 200.000 ki§iden olu§an bu sava§ makinesinin ciddi sorunlan vardl. Bogazma kadar siyasete batan komuta kadrosu (Konstantinist-Venizelist kampla§masl); siirgiin niteligindeki tayinler nedeniyle subaylann birliklerini terk etmesi; komunistlerin sava§ yllgml erler arasmda yiiruttiigii "eve donii§" kampanyasl; giderek kotiile§en siper ko§ullan ve aglr kaYlplar bu sorunlann ba§mda geliyordu.
Osmanh Devletinin sava§tan once ve sava§ suasmda, yeni onbinlerin Anadolu'da i§gal ettigi bolgeden "harice sevk ettigi" Rum-Ortodoks cemaatinden uyruklan evlerine yerle§tirildi ve arazileri kendilerine iade edildi. 31 Arahk 1920 tarihi itibariyle Anadolu'da iskan edilen Rum gos;menlerin saylSl 126 bindir (daha fazla degil). Hukumet son be§ YIh bin bir zorlukla ges;irmi§ bu insanlann durumlarml iyile§tirmek is;in, 1 Arahk 1920 tarihi itibariyle 16.136 gos;mene, 17.503.765 Drahmi bors; vermi§; gelecek gos;menler is;in aynlml§ iki bus;uk milyon Drahmi'yi yetersiz bularak, be§ milyon daha gondermeyi kararla§tlrml§tl. Aynca Rum gos;menlere pulluk ve kaliteli tohum dagltllml§; tanm kurslan diizenlenmi§; ev, okul, yol ve kiliseleri onanlml§ veya yapllml§; su kuyulan ve pompalan temizlenmi§tir. Kuvayl Milliye'nin denetiminde olan bolgeden izmir'e gelmi§ Rum gos;menler, Bahri Baba Parkt'nda kurulan bir kampta toplanml§; bunlara, ekmegiyle birlikte giinde 2.000 kap (1000'i Tiirk gos;menlere veriliyordu) yemek verebilen bir a§evi as;llml§tl.
RumlarlD iskaDI
Ba~komutan
ve liderler
En alttaki fotografta, Yunan Krall Konstantin Eski~ehir'deki rezidan smda goriiliiyor; sagmda Prens Andrea var. Alttaki fotografta ise onde i~gal doneminin ba~bakam Guneris, arkada (elinde ~apkall) ise Yunan Yiiksek Komiseri Aristidis Stergiadis.
----~- ,~-·----~'NTv TARIH MAYIS 2009
33
"MYPNH. BtAAQ SI1YRflE.
Hukuk-l Osmaniye Cemiyeti'nin bir raporuna gore ise 300.000'di. 1920 Haziran'l itibariyle izmir'de, degi~ik milletlerden 64.500 gos:men bulunuyordu ki, Tiirklerin s:ogu cami ve medreselerde bannmaktaydl. Ahlaki ve diplomatik boyutlan olan gereklilikler ve propaganda amaclyla, ozelde izmir'deki Tiirk gos:menlere ve genel anlamda i~gal bolgesi is:inde ya~ayan herkese, sosyal yardlmlarla desteklenmi~ bir saghk hizmeti sunulmu~tur. Hizmete soktugu a~l istasyonlan ve dispanserler eliyle yiiz binlerce a~llama, muayene ve tahlil yaptmp res:ete yazdlrtan; ihtiya~ sahiplerine iicretsiz ila~, et, ekmek, siit, slcak yemek ve yakacak maddeleri dagltan Yunan yonetimi; i~gal bolgesinde yiiksek bir halk saghgl standardl olu~turmayl ba~arml~tl. Yunan K1zllha~I'na bagh hastane ve dispanserlerle i~gal bolgesi i~inde ~ah~masma izin verilen Osmanh Hilal-i Ahmer Cemiyeti'ne ait dispanserlerin, bu sonucun ahnmasmda yaptlgl katki unutulmamalldlr.
Sagllk i leri
Uluslararasl hukuka gore yeni onbinler, ban~ anla~masl yaplhncaya kadar, i~gal bolgesinde ge~erli yasa ve yonetmeliklere uymak zorundayru. Ancak Yunanis-
Aglr cezalar
34
NTV TARiH MAYIS 2009
Belle-I
tan, "slkiyonetim mahkemeleri" (ektakto stratodikio) kurmak suretiyle hukuku delme yoluna gitti. Boylece Rumlar Osmanh mahkemelerinden kurtanlml~, dolaylSlYla Tiirklerin hak ve hukuk arama ~ansl ve Osmanh yargl hakkl yok edilmi~ oluyordu. KAO K, 17 MaYls 1919 giinii yaYlmladlgl bir duyuru ile halki giiya 15 MaYls'ta ilan edilmi~ slkiyonetimin gereklerine uymaya davet ederek, slkiyonetim mahkemelerini me~rula~tlran son adlml da atml~tl. Ozellikle Kuvap Milliye'ye yardlm ve yatakllk iddiaslyla pek s:ok Ttirk'ii 101 pI hapis ve miiebbet kiirek gibi aglr cezalara ~arptlrml~ olan mahkemeler, su~a gore degil samgm milliyetine gore cezalar verdi. i~gal yonetiminin Anadolu'ya ait arkeolojik eserleri Yunanistan'a nakletmeyi amas:layan ilk giri~imi 1919 sonbahannda oldu. Sudan bir bahane ile Bergarna Miizesi'ne el koyan i~galciler, Osmanh makamlanmn itirazlanna aldlrmayarak, buradaki eserleri bir ~ekilde Atina'ya ta~lru. Atina Arkeoloji Dernegi' nden ikonomos ile yine Atina'daki Bizans Miizesi'nin miidiirii Sotiriu, Klozemenai (Urla), Efes ve Nisa'da (Aydm/Sultanhisar) ba~latlhp yiiriitiilen kazllara ekonomik destek vermi~ti. Bu kazllann amaCl ba~langl~ta, Yunan uygarhgmm i~gal bolgesine damgasml vurdugunu gostererek, "Enosis'e zemin hazlrlamak"tl. Tahrip
Ka~lrllan
tarih
edilen arkeolojik dokudan almml~ eserler, izmir iizerinden Atina'ya sevk edildi.
'. aM
Sevr Anla~ma sl'ndan sonra, ~ baZI Tiirk okullanyla medreselere lsmma, klrtasiye, beslenme giderleri ve ogretmen maa~lan i~in bir miktar para aktaran Yunan yonetimi, Rumlara ait ilk ve orta dereceli okullara, deyim yerindeyse "yagdlrml~" ve izmir'de bir (Rum) Erkek Ogretmen Okulu ile lise as:ml~tl. Ama i~gal yonetiminin egitim alanmdaki en gorkemli giri~imi, hi~ ku~ku suz izmir Yunan Universitesi'ydi. Ama~, Anadolu'dan Yunanistan ve Avrupa'ya yo-
· BIf!Ta.
i!?gal doneminde basllan bir Yunan kartpostalinda izmir.
'ue.
Ta~ra Te~kilatl
Say I
(Yunaniliann "idare Altmdaki Bii/ge" dedigi, Sevr'in Yunanistan'a blraktlgl arazi iqinde) Manisa Valiligi
2
nelen beyin gos:unu durdurmak ve Enosis'i geciktirebilecek eksiklikleri (yetersiz uretim ve Yunanca bilmeme gibi) gidermekti. Kurucu rektorlugune Gottingen Universitesi'nden matematik profesoru Karatheodoris'in atandlgl ve "Dogu'nun l~lgl" olmasl beklenen universitenin Fen Bilimleri ve Ziraat; Muhendislik Bilimleri; Dogu Dilleri ve Kultiiru; iktisat ve Kamu idaresi fakulteleriyle Hlfzlsslhha Enstitiisunden olu~masl planlanml~t1. iki yli is:inde fiziki altyaplSl (~imdi izmir Kiz Lisesi'ne ait binalarda) ve kadrolan tamamlanan izmir Yunan Universitesi, sadece kimya bolumunde ogretime ba~layabildi (Cumhuriyet doneminde izmir'de ilk universite, Ege Universitesi 1955 Yllmda kurulabildi). ~
Adliye Mudurlugu
2·15
3
Ta§ra Te§kilatl (Sevr Antla~masl'nln 9izdigi slnlrlann otesinde kalan ve Yunanlilann, "Askeri i~gal Altlnda Tutulan Bolum" dedigi arazide) Bursa Yuksek Temsilciligi
4
Egitim Mudurlugu
5
Maliye Mudurlugu
2·20
Milli Ekonomi Mudurlugu
Toplam
(Ticaret ve Sanayi ve Tanm adlnl ta~lYan iki alt mudurlugu vardlr)
35
6
10
Siyasi Temsilcilikler: bdemi~, Tire, BaYlndl r, Nit, <;:e~me, Karaburun, Seferihisar, Urla, Eski F09a, Menemen, Kasaba, Akhisar, Bergama ve Ayvallk'ta (Bunlann ba~lndaki siyasi temsilciler, Sevr Anla~masl' ndan sonra kaymakam unvanl kullan ml~lardlr).
Musluman Hizmetleri Mudurlugu
birim
Siyasi Temsilcilikler: Mudanya, Band lrma, Gemlik, Mihali9, inegol. Biga, Ezine, Balya, Balikesir, Soma, Edremit, Salihli, Ala~ehir, Kula, U~ak, Simav, Atyonkarahisar, Kutahya ve Eski~ehir'de. A91klamalar 1. Bu birimlere, merkezi izmir'de bulunan: iyonya Yuksek Jandarma idaresi ve Polis Mudurlugu de eklemek gerekir. 2. 12 Agustos 1920 tarihinden sonra, idare Altlndaki Bolge'de gorev yapan Yunan siyasi temsilcileri, maiyetindekilerle bi rlikte gittikleri kaymakamllk binalanndan, kaymakam dahil tUm Osmanll memurlannl 9Ikartml~ l ardlr. Aynl uygulama, vilayet konaglna gidilmek suretiyle izmir'de de yap llml ~tlr.
NTV TARiH MAYIS 2009
35
DOSYA:
9 Eylul1922 cumartesi gunu izmir'e giren Turk birlikleri (yukanda). AYni gun ve takibeden hafta sirasmda limandan aynlmak isteyen Rumlar klYlda izdiham yaratmll1tl (solda).
P;:;1IIII"M1""rtllI
Anadolu'dan aynlmadan klsa bir sure once, 12 Agustos 1922 gunu Yunanistan, kamuoyuna hitaben yaYlmladlgl bir bildiriyle i~gal ettigi bolgenin ozerkligini ilan etmi~ti . ingiltere hukumetinin, Turk ordusu ile <;::anakkale Bogazl arasmda tampon olacagml du~un dugu is:in destek verdigi bu giri~imiyle Yunanistan, artlk kalamayacagml bildigi i~gal bolgesini, Rum soyda~lan is:in gUvenli kllacak bir idari yapl olu~turmayl amas:laml~tl.
36
NTV TARiH MAYIS 2009
26 Agustos 1922 ba~layan sabahl Turk taarruzu, san~::,Ao""""""""''''~ sur nedeniyle cephe gerisinde dolaYlslyla izmir'de duyulmaml~/ duyulamaml~tl. izleyen gunlerde trenlerin, daha once gorulmedigi kadar s:ok olu ve yarall askeri izmir'e getirmesi Turkleri sevindirirken Rumlan kaygllandlrml~ olmalldlr. Bu nedenle izmirli Rumlar, Amalthiya (izmir) gazetesinin 30 Agustos tarihli nushasmda, "Du~man saldmsmm ~iddeti nedeniyle dun AfYonkarahisar'm tahliyesi emredilmi~tir... " diyen 28 Agustos tarihli askeri bulteni okuduklannda, cephenin s:oktligunu anladllar. 0 mada Turk ordusu yonunu izmir ve Akdeniz'e s:evirmi~ti. Yerli Rumlar da, bulabildikleri her tur aras: ve goturebildikleri her ~eyle birlikte, Turk ordusunun onunden aym yone kas:maktaydllar. Adalara ges:mek isteyen onbinlerce Rum gos:men, nhtlm ve yolcu gumrugune ylgllml~ durumdaydl. Polis mudurlugunden almml~ seyahat izni ve pasaport talep ederek, ba~langls:ta bunlann Anadolu'dan aynlmalanm engellemeye s:ah~an i~gal yonetimi, sonraki gunlerde bazl vapurlara el koyup Adalar' a sefer bile yaptlrml~-
tl. Yunanistan'm ingiliz Hukumeti'nden ate~kes istedigi 2 Eylul gunu Stergiadis, kldemli memurlanna aqivlerini top lamalan ve harekete hazlf olmalan talimatlm verdi. izmir'de ne ekmek ne de asayi~ kalml~tl. Rum milislerin, yerle~im merkezlerini yaklp Ylkacagmdan endi~e eden birs:ok Turk de, izmir'e gelerek cami, medrese ve okullara slgmml~tl. 9 EylUl sabahl Sabuncubeli'nden hareket eden ve Bomova -Mersinli gUzergahml ges:en 5. Suvari Kolordusu'nun 2. Tumeni'nden Yuzba~l $erafettin Bey'in komuta ettigi bir oncu birlik, nhtlmdaki binlerce Rum ve yeni onbinlerin dokuntWeri arasmdan ges:erek, saat 10.30'da vilayet konagma varml~tl. Boynu ve kolundan yarah olan $erafettin Bey, burada bir Turk gencinin verdigi al sancagl gozya~lan is:inde konagm balkonundaki gondere s:ekmi~ti. Boylece izmir, us: Yll, us: ay, yirmi dort gun s:ektigi hasretin ardmdan, gers:ek sahibiyle kucakla~ml~, Turkiye emperyalizm illetinden kurtulmu~tu ama, i~gal suresince odedigi bedel s:ok aglrdl. •
Ve
9 E liil
I
Dunyanln her yerinde kendinizi star gibi hissedeceksiniz.
En prestijli havayolu birliklerinden Star Alliance'a kanlan Turk Hava Yollan ile; ~imdi her zamankinden daha ayncahkhsmlz . Turk Hava Yollan'mn gen~ filosundaki lOO'den [azla u~agl, dunyaca odullu servisi, konforu ve kalitesiyle dunyanm 150'den fazla noktasma direkt, Star Alliance ayncahglyla da dunyanm 960'tan fazla noktasma u~abilirsiniz. Ustelik dunyamn her yeJindeki havalimanlannda, "oze! yolcu salonu" hizmetlerinden yararlanabilirsiniz.
Turk Hava Yollan'mn ayncahklar dunyasma ho~ geldiniz.
o
YURK HAVA YOLLARI www.thy. com I 444 0 849
A STAR ALLIANCE MEMBER
7..J. ~ ,. ~
19 MAYIS
Jimnastik §enliklerinden Gen~lik ve Spor Bayraml'na
19 MAYIS 1937 15 Arallk 1936 tarihinde a~llan Ankara 19 MaYls Stadl'nda, ilk 19 MaYls Gen~lik ve Spor Bayraml gosterileri.
ilk defa 12 MaYls 1916'da Selim Sim (Tarcan) 8ey'in giri~imleriyle bgrenciler tarafmdan dOzenlenen gbsteriler, Cumhuriyet'ten sonra her YII MaYls'm 10'unda 11 'inde ve 17'sinde yaplldl. 1935'ten itibaren 19 MaYls gOnO, bugOn de kutladlglmlz resmi bayram ilan edildi. 38
NTV TARiH MAYIS 2009
R. SERTA<;: KAYSERiLiOGLU
~
11g111ea saY11abileeek bir te?ebbus gers:ekle?ip de Cagaloglu semtinde gens: k1Z1ar is:in ilk kez bir jimnastik salonu apld1g111da, henuz 1910 senesi ya?amyordu. isves:'te beden egitimi ihtisas1 yaparak yurda donmu? olan 35 ya?llldaki Selim Sm1 (Tarean) Bey, Turk kadllllannlll da Batlh kadllliar gibi weut baklmllldan muntazam bir ?ekilde geli?melerinin tek yolunun jimnastik salonlannda gosterileeek egitimden ges:tigine inamyordu. Ama ne var ki devrin ~eyhiilislam1 olaya kar~l S:lklyor vc Turk klzlannlll as:1hp saS:11arak "Frenk iead1" bu modern bedcn egitimi ilc ugra?malanna raZ1 olmayaeaklanm Maarif Nazlfhg1'na bildiriyordu. Selim Sm1 Bey buyiik ugra? vererek, esasen medreseleri ls1ah edip modern s:aga uygun bir hale getirme taraftan da olan EvkafNazm Mustafa Hayri (Urgiiplu) Efendi ile Vaklf Muesseseleri Mudurii Nail Bey'i, konunun onemi hususunda ikna etti. Bu iki aydlll da mollalan ikna ederek, kendisini Vaiz Medresesi' ne idman hocaSl olarak tayin cttirmeyi ba~ard1. M odern beden egitiminin ba?lamasllldan sonra, Selim Sm1 Bey'in yeti?tirdigi ilk kadlll iigretmenler klz okullannda gorev ald11ar. 12 MaY1s 1916 giinu ise Turkiye'dc ilk defa ogrenciler tarafllldan toplu hal-
de bcden egitimi gosterileri yaplldl. Ismi sonralan <;apa bgretmcn Okulu olan "Dariilmual1imin" ogreneilcri, Kadlkoy'de bugiinkii Fenerbah<;e Stadl'nm bulundugu yerdeki ittihatspor sahasmda, ogretmenleri Selim SlIIl Bey'in yonetiminde ilk gosterilerini sundular. Gosteriler "Jimnastik $enlikleri" adl altmda organize edilmi~ti.
ilk kez 'Dag Ba§lDl Duman Alml§'
o giin ile alakall bizi yakmdan ilgilendiren
c;:ok onemli bir olay daha vardlr. Selim SlIIl Bey'in isvec;:'te beden egitimi ogrenimi Slralannda ogrendigi "Tre Tral1ande Jantor" (Tral la la Diyen Uc;: KIz) isimli bir halk ~arklSlna, okulun edebiyat ogretmeni Ali Ulvi (Elove) Bey tarafmdan Tiirkc;:e sozler yazllml~ ve me~hur "Dag Ba~ml Duman Alml~" isimli mar~lmlZ bu ~ekilde dogmu~ ve yine ilk defa bu gosteriler strasmda ogreneiler tarafmdan soylenmi~ti. "Jimnastik $enlikleri" biiyiik ilgi gormii~ ve 0 tarihten itibaren Erkek bgretmen Okulu ogreneileri tarafmdan her ytl Mayts ayl i<,:erisinde, yine Selim Sml Bey'in idaresinde tekrarlanmaya ba~lanml~tl. Daha sonralan "Mekteplilcr Bayraml", "idman Bayraml", "Jimnastik Bayraml" gibi isimler altmda siiren bu gosterilere devam edilmi~, ozellikle Cumhuriyet'in ilamndan sonra, 1926'dan itibaren de, isve<,:li beden egitimei Inka Nerman yonctiminde geli~erek zamanla diger okullara da yaytlml~tl.
11 MAYIS 1928 isve9'li beden eg itimi uzmam Inka Nerman yonetiminde, Taksim TOP9u KI~lasl avlusunda gergek l e~tirilen ilk "idman Bayraml".
10-11 Mayts 1928 tarihlerinde Ankara ve istanbul'da yapllan torenlere 2000 erkek ve 1000 ktz ogreneinin kattldlglm, gosterileri yakla~lk 6000 ki;;inin davetli olarak izledigini 0 tarihlerdeki gazetelerden okuyoruz. Donem gazetelerinin 17 Mayts 1929'da yaptlan gosteriler ic;:in "ikinei idman Bayram!" tabirini kullanml~ olmasl da dikkati <,:ekieidir. Boylelikle "ilk idman Bayraml" olarak 1928'in kabul gordiigu anla~llmak tadlr.
Spor Kongresi'nin 1935'teki toplanttsmda isc Ahmet F etgeri Bey tarafmdan "Atatiirk Giinii"niin tiim gen<,:lige mal edilmesi i<,:in 19 Mayts'lann "Gen<,:lik ve Spor Bayraml" adl altmda kutlanmasl onerisi oybirligi ile kabul edildi. 0 yllki ilk 19 Mayts kutlamalanndan sonra, 1936'nm 19 MaYls'mda Atatiirk'iin de izledigi Taksim Stadl'ndaki gosterilcr diizenlendi. 20 Haziran 1938 tarihinde <,:lkanlan kanunla 19 MaYls'lar "Gen<;lik ve Spor Bayratm" adlYla milli giinlerimiz arasma girdi. •
§
Sa"a§Jl ne zaman ba§ladl?
Samsun'a ~Ikl§ degil, istanbul'un i§gaJi
S
amsun'a e,:lkt~,yani 19 MaYls 1919, Mustafa Kemal Atatiirk'un ya~ammda oncmli bir donum noktasldlr. Gere,:i onderlik konumuna 0 tarihte henuz gclmemi~tir ama, arhk gelmek uzeredir. Anadolu'ya, istedigi gibi, gayet gcni~ selahiyctlerle tayin olmu~tur. Bunlan kullanmaya ba~laya cak, durumu ole,:up bie,:ecek ve bir ay sonra isyancl durumuna du~meyi g(>ze alacakhr. Bir ay sonra ise, Erzurum Kongresi'ne katllmaYI ba~ara rak, siyasal onder konumuna yiikselecektir. DolaYlSlyla, yl1lar sonra 19 MaYls't "dogum giinu" olarak gostermesi, anla~lhr bir romantizmdir. Ama Atatiirk'un ki~isel oykusunun bu onemli donemecinin yakm tarihimizi algllayl ~lmlzdaki yeri, yani 19 MaYls 1919'un "Kurtulu~ Sava~l'mn ba~ langlCl" olarak gorulmesi yanh~tlr. Sonradan yazllan tarih kitaplannm s(>yledikleri bir yana, Mustafa Kemal'in Nutuk'u bu tarihte ba~latmasl ve 19 MaYls'm, 23 Nisan, 30 Agustos vc 29 Ekim gibi onemli giinlcre yerle~tirilcn bayramlar arasma katllml~ olmasl, bu algllama yanh~ml doguran en onemli nedenlerdir. Halbuki 19 Mayts, Atatiirk'u anmak ve ammsamak ie,:in 10 Kaslm'dan daha anlamh bir giin olmakla birlikte, ister siyasi, ister askeri tarihimiz ae,:lSlndan olsun, yukanda verilen diger tarihler e,:apmda bir onem ta~lmaz. Aynca Mustafa Kemal Pa~a 0 tarihlerde oylesine istanbul'un adaml olarak goruluyordur ki, bilgilcnmek ie,:in Trabzon Muhafaza-i Hukuk-l Milliye Cemiyeti'ne e,:ektigi telgrafa cevap bile alamaz. Oylcyse, "Kurtulu~ Sava~l'm ne zaman ba~lataca?;tz" diye bir soru geliyor akla. Zor gibi gozuken bu soruyu ~u bie,:imde sora40
NTV TARiH MAYIS 2009
.
I Kuvayi Milliye Destan~'ndan
...
( )
16 Mart 1920: istanbul'un i~gali'nde $ehzadeba~1 Karakolu'nda §iehit edilenlerden Abdiilkadir.
cak olursak, durum aydmlamr: "Mondros son verdigi sava~ haline ne zaman donulmu~tiir?" Bu sorunun yamtl ise, hie,: ku~kusuz, "16 Mart 1920"dir; yani bir tarafm gue,: kullanarak diger tarafm iradesini susturmaya kalkt~tlgl giin. Turk tarafl ie,:in 1919'da mcsele, henuz vatan mesclesi degil, vatam kimin, ne surette yonetecegi, sonue,: olarak da 1. Dunya Sava~l'mn galipleriyle ban~ konferansmda kimin pazarhk edecegi meselesiydi. Yani Turk uluse,:ulannm giindemindeki birinci madde, vatan olarak gorulen topraklan savunma hazlrhklan yapllmakla birlikte, Sultan VI. Mehmed Vahideddin'in son verdigi me~ruti rejime donme e,:abaslydl. Erzurum ve Sivas Kongreleri'nin bildirileri dikkatlice okunursa bu kolayhkla goriilebilir. Saga sola birtaktm i~gal ordulannm e,:lkmasl da gorece onemli degildi, e,:unku sava~ kaybedenlerin topraklannm kazananlar tarafmdan i~gal edilmesinden daha dogal bir ~ey olamazdl. B lrakt~masl'nm
920'nin 16 Marh uykuda kesti kMir uc;:umiizu. Soktu Osman'~n karn~na kasaturay~, bast~ gogsune kMirin dizi. Dort c;:ocuk babas~yd~ Abdullah c;:aVU9' Doymafu dUnyasma A~ulJ:a~ir. fic;:umuzu uykuda kest~ kafu, kur9una dizdi iJd.mizi.
...
( ) Naz~m
Hikmet
Bu noktada tcmel sorun, bu topraklan kendi vatanlan olarak gorcnlerin "miilkiyct haklanm" silaha ba~vurmadan elde edip edemeyecekleriydi. i~te 1920'de gere,:ekle~ tirilcn eylem, ban~a giden kar~lhkll pazarhk yolunun tlkanmasl demek oldugundan, 16 Mart tecaviizunu Kurtulu~ Sava~l'mn ba~ langlCl olarak gormemiz gerekir. Nitekim Mustafa Kemal Pa~a da, aym giin yaYlmladlgl bildiride, "Bugiin istanbul'u cebren i~ gal etmek suretiyle Devlet-i Osmaniye'nin yedi yiiz ytllik hayat ve hakimiyctine hitam verildi. Yani bugun, Turk milleti, kabiliyet-i medeniyesinin, hakk-l hayat ve istiklalinin ve butiin istikbalinin mudafaasma davet edildi ... Giri~tigimiz istiklal ve vatan mucahedesinde Cenab-l Hakk'm avn ve inayeti bizimledir" demi~tir. •
•
Iskender Pala' dan unutulmaqacak bir roman daha
istanbul'da lale zamanl!
t
Mar lalenin zarif yapraklarlndan klZll cinayetlere uzanan nefes nefese bir a~k flrtlnasl:
II . •
Kapl Vaymlarl
• www.iskenderpala.net
Ticarethane Sk, No: 53, 34410 Cagaloglu-istanbul Tel: ( 212) 513 34 20-21 Faks: (212) 51 2 33 76 e-posta: bilgicVkapiyayi nlarLcom www.kapiyayinlari.com
70'lerin starl Taniu Giirsu 70'lik delikanll roliinde "Sosyete ~akir" filminin senaryosunu Erdogan Tiina§ ve Nejat Saydam'la beraber yazan Tanju Giirsu,29 sene once e;evrilen filmde kolejli krz iigrencileri ta§lyan servis §oforii roliindeydi. Filmdeki ''Adlm Sosyete ~akir. Bendeki liigat degme kiilhanda yoktur. Ble;krmm, serseriyim, hovardaYlm, altm kalpliyim ... " ciimlesi yillarda me§hur olmu§, Giirsu binlerce gene; krzm kalbinde taht kurmu§tu. Tam 128 filmde rol alan ve yonetmenlik, yaplmcillk gibi sorumluluklar da iistlenen emektar Ye§ile;am oyuncusu; yine aym yerde, istanbul Bebek sahilinde, bu defa e;e§itli iiniversitelerde okuyan krz ogrencilerle poz verdi. Tanju Giirsu'nun ogrencileri go~iince ilk repligi, "bu krzlar fotograftakilerden
°
42
NTV TARiH MAYIS 2009
de giizelmi§" oldu. Kadro tamamlandlgmda herkes kaldmmm iizerindeki tarihi pozisyonunu aldl; yiiriiyii§ yapanlann §a§krn bakr§larl ie;inde Giirsu derin bir nefes e;ekerek omuzlanm dikle§tirdi, etrafmdaki krzlara baktl ve bir an ie;in 70'lerin deri ceketli ble;km ~akir'i oldu. Fotografe;lmlz Orner Uzun tam 0 anda deklan§ore bast!. Sonra durdu ve "nerdeee, fotograftaki adam §imdi" diyerek, kendisine hediye edilen giilleri tek tek gene; ogrencilere dagltt!. AYiegii1 Parlayan
°
Soldan saga: Leda Mae;oro, Ay§in Ak§ehirli, Gizem Orhan, Ece Kaya, Ecem Orhan, Tanju G iirsu, Derya <;::ie;eke;iler, <;::igdem Aydm, Bilge <;::ie;eke;iler.
akm zaman a kadar Osmanh saray kadmlan, yani Osmanh sultanlannm cariyeleri, ktz karde~ leri, e~leri, ktzlan ve anneleri tarihs:ilerden s:ok s:ekmi~ti. 16. ve 17. yiizyuda sultanm hareminde yapyan kadinlar, Cumhuriyet'in ilk yillannda verilen eserlerde, imparatorlugun s:okii~iine yol as:an birs:ok etmen arasmda saJlhyordu. Neyse ki Osmanh imparatorlugu'nu inceleyen tarihs:iler, Kanuni doneminden soma meydana gelen donii~iirn1erin bu derece basit bir yiikseli~ ve s:okii~ modeliyle apklanamayacak kadar karma~lk oldugu gorii~iinde ler. Osmanh kadmiarmi tammak ve Osmanh tarihinde ne tiir etkileri oldugunu anlamak is:in ar~ivleri dikkatle inceleyip, irdelediks:e; buiduklanmiz hep Osmanh kadinlanmn lehine. Sarayh kadinlar da, tlpkt imparatorluk ailesi mensubu erkekleri gibi siyasetle ugra~ml~; maiyetleriyle padi~ah gibi hareket etmi~; Avrupa, Safevi ve Babiirlii hanedanlanyla diplomatik yazl~malar yiiriitmii~; imparatorlugun farkh ko~elerine sik sik ziyaretlerde bulunmu~; ordularma des-
tek olmu~; camiIer, hanlar, imaretler, sarayIar, kiitiiphaneler, medreseler, tiirbeler, s:e~meler ve hisarlar yaptlrarak mimarhga ~evkle hamilik etmi~lerdir. Kamu yaranna iistlendikleri projelerde erkek emsalleri kadar comert davranml~lar; sadece 16. yiizyIIda istanbul'daki tiim vaktflann iis:te birinden fazlasmi kurmu~lardl. Eger bugiiniin istanbul peyzajmdan uzun bir kesit alacak olursak, bunun ne kadanmn Osmanh kadinlan tarafmdan bis:imiendirildigini, III. Selirn'in annesi Mihri~ah'm heybetli ve bugiin bile i~ goren Eyiip imareti'nden, Nurbanu ve Mihrimah'a atfedilen Uskiidar'daki geni~ Uskiidar kiilliyelerine; Kosem Sultan'm <;akmakS:llar Yoku~u'ndaki Biiyiik Valide Ham'na kadar gorebiliriz. Rengarenk MlSlr <;ar~lsl'na ugradlgImIzda gezdigimiz s:ar~uann s:ogu, IV. Mehmed'in annesi Hadice Turhan Sultan'm Halis: ktYIsmm bu i~lek noktasmm tam ortasmda gers:ekle~tirdigi Yeni Valide Kiilliyesi'ni kapsayan biiyiik mimarhk projesinden dogmu~tur. Ku~kusuz, bu biiyiiIeyici kadinlara s:ok ~ey bors:luyuz; oniarm ges:mi~lerine daha yaktndan ve daha onyarglSlz bakmakla bu borcumuzu odemeye ba~layabiliriz. Bunlarm en onemlilerinden biri ~
de Sultan ibrahim'in kansl ve Sultan IV. Mehmed'in annesi Hadice Turhan Sultandir. Gen<;: Hadice' nin, kole bulmak amaclyia Rusya steplerine yapilan bir akmda Tatarlarca esir ahndigmi ve istanbul'da sultanm haremine ahmp "odahk" oldugunda yakla~lk 12 ya~lannda oidugunu biliyoruz. Hadice, once Sultan ibrahim'in annesi Kosem Sultana armagan olarak sunuImu~, <;:ok ge<;:meden de IV. Murad'm klz karde~i Atike Sultana verilmi~ti. 0 ya~ta henuz diTurhan Su ltan'm oglu IV. Mehmed ki~ dikmeyi, nakl~ i~lemeyi, ~arkl soylemeyi, (Avel) 1687'de annesinin alUmUnden dart YII sonra tahttan indirildi. saz <;:almaJ1 ve raks etmeyi bilmiyorduysa da; bu beceriler kendisine belTurban Sultan ve kaYlnvalidesi ki yeni bir dilde, yani Osmanh verilen dersierle Kosem Sultan araslnda ba§layan Turk<;:esiyIe ()gretiImi~tir. islamiyet'i yeni miicadele, Kosem Sultan'ln benimseyen biri olarak kendisibog'durulmaslyla son bulmu§tu. ne yeni inanclyia ilgili dersier de veriImi~tir.
Hi<;:bir sanat<;:lya hareme girip Osmanh saray kadmlanm resmetme izni verilmediginden, Sultanm haremindeki kadmlarm ancak hayal urunu portrclerine sahibiz ve Hadice' nin nasil goriindugunu bilmiyoruz. Ama Turk tarih<;:i Kadircan Kafl.1 1953'te bu gen<;: Rus koleyi, mavi gozlu, apk tenii ve koyu kumral sa<;:h, <;:ok giizel bir kadm olarak hayal etmi~ti. Ne yazIk ki, elimizdeki Turhan Sultana ait tek graviir yine hayali, ya~ammm sonraki donemierine ait ve valide sultam Kafl.I'nm hayal ettigi gibi yansitmayan bir portre. Osmanh haremindeki cariyeIerin giindelik ya~amlan, Gerome
gibi 19. yiiZJ11 oryantalist FranslZ sanat<;:lIarm resmettigi egzotik sahnelerdeki gibi degil, kurallan kati bir yatlli okuldaki gibi olmahdu. 17. yiizyll ba~larmda istanbul'da ya~ayan Venedikli tacir Ottaviano Bon, Hadice gibi gen<;: cariyelerin, tlkl~ tlkl~ kapatlIdIklan harem dairelerinde <;:ocukluklanm geryirdikleri kalabahk odalanndan bahsederken, "tlpkl buyiik manastlrlanndaki rahibeler gibi bir ya~am suruyorlar. Bu bakireler, kendilerine ayrllan <;:ok geni~ odalarda ya~lyorlar ve yatak odalarmda neredeyse yiiz kadan birarada kahyor" diye anlatlyor. Gun geliyor Hadice, Sultan ibrahim'in dikkatini <;:ekiyor ve 2 Ocak 1642'de IV. Mehmed'i doguruyor. Mustakbel sultanm annesi srlatIyIa haremdeki konumu da hemen yiikseliyor. Ne var ki bu defa da Hadice'nin ogiunu ve muhtemelen valide Sifatlyia kendi gclecegini, <;:ocuguna kar~1 muhtemel suikast entrikalanndan, ogulIan olan diger hasekilerden gelebilecek tehlikelerden koruma mucadelesi ba~la ml~ oluyor. Bu tehlikeler Agustos 1648'de ibrahim'in tahttan indirilmesi ve olmesiyIe iyice artacaktIr; artik 20'li ya~larmm ba~m daki Hadice'nin altl ya~mdaki oglu padi~ah olurken, kendisi de Osmanh saraymm en nufuziu konumuna yiikselmi~, Valide Sultan olmu~tur. Ama Hadice Turhan Sultanm onunde, Valide Sultan sifatmi aldlgmdan beri hayatlm son derece zorla~tIran onemli bir karakter yarde Kaymvalidesi Kosem Sultan ya da <;:agmm devietlilerinin kendisine hitap ettigi sifatlyla, Valide-i MuaZ'".lama. Ogiu ibrahim oidugunde Kiisem Turhan Sultan'm 1660-65 Yillarmda yaptlrdlgl EminanU'ndeki Yeni Camii KUlliyesi'ni n 19. yUzY11sonundaki hali (solda). Sultanm tli rbesi de kUlliyenin i~inde yer ahyor (a~aglda ) .
~
I
I
Sultan 60'lanndaydl. iki ogluna da, hem
IV. Murad'a, hem de ibrahim'e validelik yapml~tl.
Bu ylizden Kosem Sultan ve saraydaki diger ki~iler, onun yirmi yIh a~km tecriibesiyle saray siyasetine hizmet ettigini du~unuyorlarill.
Gens: ve ya~h iki valide arasmda haremde suregiden mucadele, iki kadmm farkh hiziplerden haremagalan ve yenis:erilerle ittifak kurmaslyla buylik bir entrika ve drama donu~tii. Hadice Turhan ve Kosem arasmdaki rekabet, Kosem'in korkuns: olumuyle (Hadice Turhan'm saraydaki muttefikleri tarafmdan boguldugu soylenir) sona erdi. Sarayda muzisyen olarak s:ah~an ve haremdeki kadmlar arasmda muhbirlik yapan Polonya kokenli is:oglam Bobovius, Buylik Valide'nin suikasta ugradlktan sonra son defa gorwdugii harem dairesinin kaplsmdan "is:oglanlarm ibrahim'in annesi ya~h sultam suriikleyerek S:lkardlklan kapl" diye soz ediyor. Kendisine eziyet edilen Kosem Sultan, 1651'de kendi sas:lanyla bogularak oldiiruldu. Hadice Turhan'm hukum surdugii donemde kar~lSlna pek s:ok zorluk daha pktl; ama artlk oglu Mehmed ya~adigi surece Valide Sultan Sifatlyla konumu s:ok daha giivencedeydi. Topkapl SaraJl'nda Valide ve maiyetindeki hizmetkarlanna aynlan, bir yatak odasl, kus:uk bir ibadethanesi, tayam kubbeli bir tahtlkabul odasl, ~ominesi ve Halis: manzarall bir balkonu olan geni~ dairelere ta~mdigmi tahmin edersiniz. Dairelerinin hemen biti~igindeki son derece zarif banyosu, iznik s:inileriyle bezenmi~ti. Sahip oldugu degerli qyalar (bugiin Topkapi SaraYI Muzesi kolcksiyonundadlr)
arasmda "Valide-i Gazi Sultan Mehmed Han" yazlSl hakkedilmi~ sedef bir muhur de yard!. Bir Avrupa graviirunde, buylik bir at Slftmda resmedilen Sultan Mehmed, Osmanh padi~ahl oldugunda henuz kiis:uk bir s:ocuktu ve bir imparatorluk yonetecek deneyimden yoksundu. DolaYlSlyla sultamn almasl gereken pek <;:ok idari karan almak, Hadice Turhan'a ve onun <;:evresindeki ba~ haremagasl Suleyman Aga ve Vezir Koprillu Mehmed Pa~a gibi giivendigi ki~ilere du~mu~tii.
Turhan Sultan, sadrazam ya da kaptan-I derya tarafindan dikkatine sunulan s:e~itli bunallmlarla ugra~lrken yazdl!?;l mektuplarda ve talimatlarda, etki ve me~ruiyetini ~
Turban Sultan'dan kaptan pa§aya mubtlra Tersane idaresinde ne kadar para oldugunu II Sultan mOlkOnden bir klsmlnln In
donanma mOhimmatln1n giderlerini kar!?llamak Ozere harcanmasl adettir. Bildigimiz ve duydugumuz, onceki sultanlann da boyle yaptlgldlr. $imdi, imparatorluk tersanesine aynlan mOlke ne oldu? Bu mOlklerin gelirleri dogrudan hazineye mi aktanllyor, yoksa hukuka gore,
Nicholas de Fer'in 17. yiizYlhn sonunda yaptlgl graviirde, C;:anakkale Bogazl'nm giri~inde Turhan Sultan'm yaptlrttlgl Seddiilbahir kalesi ve Kumkale .
ne kadardlr? Bu mOlkleri kaydedip bana
ve bu paranln hangi i!?lere harcandlglnl bilmemiz onemli. Tahsis edilen onca gelir
bilgi gonderin. Duyduguma gore yelkenlerde kullanllacak bez hakklnda bile kanun
nereye kayboldu ki donanmamlz hala
varml!? BOtOn bunlan biliyor olmalislnlz. Bu konulara dikkat etliginizi goreyim. <;ok
bu kadar yetersizlik i9inde? Etraflica bir ara!?tlrma yOrOtolmeli. Donanmanln her
deneyimli oldugunuzdan size gOvendik
seferi ne kadara mal oluyor? Seferin her haZirlanl!?lnda para gidiyor, degil mi? Herkes
ve bu gorevlere sizi tayin ettik. $imdi size soyledigim gibi devam edin ki Sultanlnlzln
imparatorluk tersanesindeki masraflan
kendi istedigi gibi yaplyor. Memurlann bu
ve Allah'ln huzurunda onurla durabilesiniz.
kar!?llamak i9in mi kullamliyor? Gelirin
Vine dualanm sizinledir. "
hala hazlr olmadlglnln anla!?llmasl i9in
kadar korkusuz olmasl 90k hayret verici. $u andan itibaren, yapmanlzl istedigim !?eyi yapln ve sonucu bana bildirin. Geliri
bir ara!?tlrma yapllsln. Dogrusu nedir?
tersaneye tahsis edilmi!? olan mOlkOn geliri
(1656'dan hemen once)
nereye gittiginin ve donanmanln neden
Valide Sultan
NTV TARiH MAYIS 2009
47
Yen i Camii'nin meydana a!fllan d l ~ ciim le kaplsmm kubbesi, donemin saray kadmlarma ozgii ortii bi!fimini andlrmaktadlr.
vurgulamak ic;in ogluna genel1ikle "aslamm" diye hitap etmi~tir. Turhan Sultan'm ilk i~i, ba~kent istanbul'da ve memlekette duzeni saglamak ve Osmanh gemilerine, haCllara ve Osmanhlann Dogu Akdeniz'deki mulklerine saldlran ve <;anakkale Bogazl'm ablukaya alarak i stanbul'u bir danem yiyeceksiz buakan Venedikliler ba~ta olmak uzere imparatorluk slmrlanm saldmlara kar~l korumaktl. Yurtic;inde duzenin (ve ba~kenti mahvedecek hic;bir yangm C;lkmamasmm) saglanmaSI, istanbullulann eglcncesi olan mukellef ve pek sevilen havai fi~ek gasterilerinin yasaklanmasml da kapslyordu. Uzun suren Kandiye Sava~l masmda, Venediklilerin Akdeniz'de arkasl kesilmeyen saldmlan; Hadice Turhan Sultan'm ilk buyiik mimarhk projesini gerc;ekle~tirme gerekc;eleri arasmdadlr. Avrupa klYIsmda Seddulbahir, Anadolu klYlsmda Kumkale olmak uzere <;anakkale Bogadmn giri~inde iki kalenin yaplmma boylelikle ba~landl. Zamanm Osmanh tarih<;ileri, hac yolculuguna pkan Muslumanlann izledigi deniz rotasl olmasmm yamslra, istanbul limanlannm ve piyasasmm da hayatmm bagh oldugu bu stratejik su kanahm koruma arzusunu buyiik ()vgliyle kar~lladllar, Valide Sultam goklere <;lkardllar. Fatih Sultan Mehmed'in 15. yiizylldan kalma <;anakkale, Kilitbahir
Bugiin Kumkale ve Seddiilbahir kalesi
V
alide'nin iki kalesi de, 1997 Yllmd an ba§layarak, proje direktorleri Doy. Dr. Lucien ne
Thys-$ enocak ve Doy. Dr. Rahmi Nurhan <;elik yonetimind e, Koy Oniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi BolOmO ve iTO Jeodezi ve Fotogrametri bolOmOnden ortak bir ekip tarafmdan ara§tlnldl ,
48
yapllann m Uy boyutlu lazer taramasl, arkeolojik kazl yall§masl ve Seddu lbahir
incelendi ve belgelendi. Kumkale'deki
koyunde sozlu tarih ara§tl rmas lnln da yer ald lg l bir koruma projesine donu§tu .
proje, Yeni Kumkale koyOnun sozlu tarihi ve biti§igindeki Osmanh mezarllgmm
Proje nin Eylul 2008'de koruma kurulu tarafmdan onaylanmaslyla, en azmdan
eksiksiz dokumantasyonunun yanl slra ,
Valide'nin Avru pa yakasmdaki buyu k
jeodezi ve mimari bir incelemeyi iyeriyor. Seddulbahir proj esi ise bir
comertlik eseri Seddulbahir kalesinin
dokumantasyon projesi olarak ba§ladl,
daha fazla bozulmasmm onune geyilmesi bekleniyo r.
ama 2005 Ylhn da kal edeki tum Osman ll
www.seddOlbahir-kumkale.org
NTV TARiH MAYIS 2009
ve Kale-i Sultaniye (<;imenlik Kalesi) kalelerinin etrafhca onanmml ustlenmesine ek olarak; <;anakkale Bogadnm giri~inde, ic;erisinde c;ifte hamam, bir cami, bir okul (slbyan mektebi), askerler ic;in kl~la ve birkac; dukkan da bulunan iki yeni kalenin, Seddulbahir ve Kumkale kalelerinin in~asl ic;in bagl~ta bulundugunu Turhan Sultan'm vakfiyesinden biliyoruz. Sultan ve maiyetiyle birlikte kaleleri gezen Evliya <;elebi, bize Seddulbahir'in en az 80 gemiyi barmdlrabilecek kadar biiyiik bir limam bulundugunu ve hendeklerden birinin dibine bakllamayacak kadar urkutUcii bir derinlikte oldugunu anlatlr. Seddiilbahir ve Kumkale'nin buglin baklmslzhktan acmacak durumlanyla, Abdi Pa~a'nm biiyiik co~ku ic;inde "Batl smlrlannm ~erefl.i muhaflZlan" oldugunu iddia ettigi, "ate~ sac;an dey ejderleri" andlran toplanyla Osmanh Devleti'ni yoluna C;lkan tehlikelerden koruyabildigini hayal etmek zor olabilir; ama 1. Diinya Sava~l ve <;anakkale muharebeleri oncesi iki kale de nisbeten iyi durumdaydl. Valide, Venedik donanmasmm yakln tehdidi azaldlktan ve Vezir Kopriilu Mehmed Pa~a'yl (ve daha soma da onun oglu Fazll Ahmed Pa~a'yl) idari c;evresine aldlktan soma, tUm dikkatini istanbul'a <;evirdi ve bu ~ehre en buyiik katklsml te~kil edecek projeye giri~ti: Eminonii'ndeki Yeni Valide Camii ve Kiilliyesi. Camiye ek olarak, artlk ~ehrin en kalaballk ticaret merkezinin tam ortasmda kalan bu c;ok unlii yapmm c;evresinde bir tUrbe, pazar binasl (MlSlr <;ar~lSl), ilkokul (slbyan mektebi) , kiic;uk bir saray (Hiinkar Kasn) ve buyiik bir <;e~me (sebilhane) bulunuyordu. Hadice Turhan, kendi biiyiik cami kompleksini in~a ettirmek ic;in, onceki validelerden, III. Mehmed'in annesi Safiye Sultan'm yerini sec;ti. Safiye, oglunun 1603'te olumu iizerine "erken emekli" olarak, bir zamanlar Beyazlt'ta bulunan Eski Saray' a gec;mek zorunda kalmasl nedeniyle kendi projesini tamamlayamaml~tl. Safiye'nin projesi, Eminonii'nun bUyiik bir kesiminin, c;ogunlugu istanbul'un eski Karaim Yahudi cemaatine mensup sakinlerinden ve dukkan sahiplerinden istimlak edilmesini gerek-
!!!! ;tlk !
tirdigi is:in tartI~mah bir projeydi. Donemi anlatan Osmanh tarihs:ileri, istimlak i~lcri nin durust veya adil bis:imde yaplimadlgml ustii kapah anlatmaktadlr. 1665'te tamamlanan proje buyiik s:aph bir istimlak gerektirdi am a, Evliya <;elcbi'nin bize anlattlgma gore, istimlak dogru duzgUn bir bis:imde yaplldl: "bir hakkaniyet gosterisi, zulmiye degil adliye gosterisi". Camideki yazltlann bolumleri ve vakfiyedcki proje tammlamasl, Hadice Turhan'm Eminonu'ndcki bu in~aat projesini, oglunun hocasl ve Eminonu Camii vaizi olan, tutucu ve ho~gorusuz KadlZadeli hareketi uyesi Vani Efendi'nin cesaretlendirmesiyle, ba~kentin "kafir" cemaati uzerinde kus:uk bir fctih olarak tasarladlglm gosteriyor. His: ~uphe yok ki Kulliye is:in gercken geliri saglayacak gumrukler ve Halis: limanmm ticari potansiyeliyle ilgileniliyordu. MlSlr <;ar~lsl'nm goze s:arpan gorkemli varhgl da kulliyenin ticari yaplSlm dogruluyor. Hadice Turhan ve oglu IV. Mehmed'in gomuldugu Valide Turbesi dl~mda, bir de valide ve maiyetinin Ramazan aymda veya cami kulliyesini ziyaret ctmek istedigindc yerle~tigi Hunkar Kasn vardl. Aynntlli yazltlan, pahah iznik s:inileriyle 17. yiizyll mimarhk ~aheseri olan kaSlfdan, hem hayata ges:iriJen projenin gorkemli manzaraSl hem de MlSlr <;ar~lSl'nda satllacak mallan getiren gemiler yana~tlgmda Halic,:'in tela~h ko~turmacasl izlenebiliyordu. Hadice T urhan, ya~ammm sonuna kadar politikayla vc Osmanh imparatorlugu'nun yonetimiyle aktif olarak ilgilendi. Kandiye 1669 Ylhnda Osmanh donanmasl tarafmdan fethedildiginde, adada bir Osmanh kimligi olu~turma s:abalan s:en;evesinde, ele
ges:irilen kiliseleri camiye s:evirttirdi. Adadaki bazl mimari projeleri desteklcdi. Seddiilbahir kalesinin II. Abdiilhamid Bununla birlikte oglu IV. Mehmed'i, donemindeki hali. Kale 0 Yillarda hiilii «ok atalan II. Mehmcd ve Muhte~em Suleyman iyi durumdaydl (iistte). Bugiin oldukc;;a baklmslz durumdaki kalenin giiney gibi onemli bir sava~S:l ve devlet adaml olaboliimiiniin denizden goriiniimii. rak yeti~tirme c,:abalan pek ba~anh olamadl. IV. Mehmed'in ba~kent istanbul'u sevmedigi iyi bilinir; kcndisine "AVCl Mehmed" lakabml kazandlran tutkusu nedeniyle, Edirnc SaraYl'nda kallyor ve Rumcli'ndeki avlaklan tercih ediyordu. Turhan Sultan 4 Agustos 1683'te, Osmanh birliklerinin talihsiz Viyana Ku~atmasl is:in Haziran'da yola S:lkmalarmdan klsa Turhan Sultan, «;anakkale Bogazi bir sure sonra, 50'lerinin sonlanndaykcn oldu. Os- giri§ine kaleleri yaptlrlp Venedik manh Devleti'ne otuz yll tehlikesini azalttlktan sonra, istanbul boyunca sagladlgl rehber- Yeni Camii Kiilliyesi projesine giri§ti. lik ve liderlik sona erince imparatorluhrun mali ve askeri durumu bir ba~ka karga~a ve kararslzhk s:agma girdi ve 1687'de sadrazam ve digcrleri kaosa sert bir s:ozum onerdiler: Sultan IV. Mehmed'in Osmanh tahtmdan indirilmesi. Osmanll tarihc,:isi Silahdar, Hadice Turhan'm olumu uzerinc, 0 zamanki Osmanh tebaasmm bu mustesna kadm is:in kalplerinden gec,:eni yazml~tIr: "Devletin diregi gos:tii." geviren: Emin D agtstanlz
(Lucienne 1hys- ~enocak'mAshgate Press'ten pkan Ottoman Women Builders: The Architectural Patronage of Hadice Turhan Sultan adh kitabt, fok yakmda Kitap Yaymevi'nden Osmanh imparatorlugu'nda Kadm Baniler: Hadice Turhan Sultan adtyla yayunlanacak.)
Turhan Sultan'ln Topkapi SaraYI Miizesi'ndeki sedef miihriine "Valide-i Gazi Sultan Mehmed Han" yazlsl i~lenmi~ .
NTV TARiH MAYIS 2009
49
ANNELER GUNU
rke
•
10
Anadolu'nun bilinen en eski Tanru;,:aSl Kibele'den bu vana, anneler havatln ve umudun sembolii. <;e§itli kiiltiirlerdeki dogurganhk ve anahk §enliklerinden, modern zamanlann Anneler Giinii'ne geldik. ABD'de 100 Vll kadar once resmen kabul edilen Anneler Giinii, Tiirkive'de de 1955'ten bu vana kutlamvor.
50
NTV TARiH MAYIS 2009
Anne er Giinii Bildirisi, 1870 Kalkm oyleyse, bu giiniin kadmlan! R. SERTp.<;:'0y?~~~i()(;~lJ
A
..
nne1igin, dogurganhgm yiice1tilmesi ve kutsanmasl insanhgm tarihi kadar eski. Binyillar once "toprak ana", "bereket ana", "ana Tanns:a" oldu, tapJ.ldl. Bahann ge1i~i, topragm uyalll~l ve bereketi "toprak ana"dan bilindi. Ya~aml bize bagl~layan anne1eri, tabiatla ozde~le~tirdik. Kutsaruk ve kutladlk. Kibe1e, Anadolu'nun bilinen en eski bereket TanrHraSl veya toprak anaSl, dogurgan, hatta bazen doguran kadm formuyla yiizyillar, binYlllar once evlerin ba~ko~esindeydi. Dogallln uyam~l, insanm dogumuyla ozde~le~ti; tabiat, "anne" oldu ve her bahar torenlerle kutlandl. Yiizyillar is:inde Tannlarm, Tanns:alann adl ve torenler degi~ti. Her kiiltiir annesini kendince kutsamaya ve kutlamaya devam etti. Anne1ere oze1 bir giiniin varhgl 1600'lere uzalllyor. Britanya adalannda, Paskalya'dan onceki Biiyiik Perhiz'in dordiincii pazar giiniiniin anne1ere aynldlgl biliniyor. Zamanla kutlamaYl kilise sahiplendi ve bugiinii festivale donii~tiirdii. Her Mart aymm son pazan, "Mothering
Sunday" (annelik pazan) adlyla annelerin Kalkm, kalbi olan tiim kadmlar, suyla da 'vajtiz oldu. '~nne1er giinii" degildi, "annelik" edilmiJ olsamz, korkuyla da! giiniiydii 0 giin. Anneligin yiikledigi soKesinlikle deyin ki: "B,rakmay'z, biiyiik sorunlarumlulugu vurguluyordu. Evinden uzakta, ra ilgisiz araczlar karar versin. malilci.ne1erde s:ah~an fakir halk ancak bu Kocalanmlz, okJama ya da alklJ ifin, katliamla oze1 giinde ailesinin yamna gidebiliyor; let gibi kokarak bize gelmeyecek. anne1er ve evlatlar kavu~uyordu. Ogullanmlz onlara haymeverlik, insaf ve sablr Okyanusun diger yakasmda, bu kez hakkmda ogrettiklerimizi unutturmak ifln bizsava~m yol as:tlgl kaYlplardan hareketle I den almmayacak. _ "anne1er giinii" ihtiyaCl duyuldu. Slkintlh Biz, bir iilkenin kadlnl(m, ogullanm,zm onlarm giinlerin slgmagl anneler, sava~m as:tlgl ogullarm, incitmek ifin egitilmesine izin vermeyaralan da kapatabilirdi be1ki ... 1872'de ~ yecek kadar Jefkatle yaklaJacag,z baJka iilkeninanneler giiniinii bu kez "resmen" oneren r kilere." ki~i Julia Ward Howe'du. Amerikan is: Harap edilmiJ topragm bagrmdan bizimkiyle Sava~l heniiz sona ermi~ti. Sava~ kar~ltl birlikte bir ses yiikseliyor. "Silahslzlan, SilahslzH owe'un istegi, ban~a adanan bir giindii. Ian!" diyor. Ancak "b an~ is:in anneler giinii" giri~imi Cinayetin kzlul, adaletin dengesi degildir. Kan resmiyet kazanamadl. Ama Howe bu gi Jerejsizligi silmez, Jiddet de sahiplik gostermez. ri§imiyle Amerika kitasmda bir fitili ate§Erkekler naszl savaJ fagrlSlyla blraktzlarsa saban lemi~ti bile... ile orsii, hadi Jimdi kadmlar da biiyiik ve ift Gens: ev kadml Ann Jarvis, "anne1ebir damJma giinii ifin evden kalan her Jeyi rin emek giinii" adlyla, is: Sava~'tan sonra raksmlar. ~artlarm iyile~tirilmesi yoniinde kadmlarl Once buluJsunlar, kadm olarak, oliilere a - mak organize etmeye goniillii oldu. Giri~imine ve onlan anmak ifin. omrii yetmeyip 1905'te oldiigunde bayraBiiyiik insan ailesinin banJ ifinde yaJama yonte1 gl kiZl Anna Marie Jarvis aldl. Annesini mi olarak ciddiyetle damJsmlar birbirlerine. kaybettiginde olgun bir evlattl Jarvis, 41 Ve her biri de kendi donemince Sezar'm delil l ya~mdaydl. Annesinin ba~ladlgl giri~imi _ Tann'mn kutsal damgasml taJlSln. . I siirdiirmek, artlk daha biiyiik bir anlam ~ ~ Julia U'ard Howe (geviri: Sevin Okyay)
Aktivist bir anne: Julia Ward Howe Julia Ward Howe, altl t;:ocuk annesiydi. Aym zamanda yazar, ogretmen, kadm haklan savunucusu bir aktivistti. 1819'da New York'ta dogdu, 1843'te evlendi. Kocasl kadmlann t;:ah~masma kar~ l ydl. Howe altl t;:ocukla evde get;:en hayatml , bolca okuyarak, yazarak ve ~ i irlerini yaYlmlatarak doldurdu . 1861 'de Washington'a ta~mdl l ar. Arkada~mm istegiyle sozlerini yeniden yazdlgl "John Brown's Body" ~ark l s l , unlu "Battle Hymn of the Republic"e donu~to. Yani, it;: Sava~'m mar~ 1 haline gelen ve
onun tom Amerika'da tanmmasm l saglayan "cum huriyetin sava~ ilahisi"ne ... Sosyal adalete olan tutkusuyla, kad m haklannm ate~li bir savunucusu oldu. 1868'de New Eng land Woman Suffrage Association 'm (Kadmla ra Oy Hakkl Birligi) kuru lmasma onayak oldu. Kadmlan ban~a ve adalete kar~ 1 dimdik ayakta durmaya davet ediyordu. "Anneler Gunu Bi ldirisi"ni de (Mother's Day Proclamation ) bu donemde, 1870'te yazd I. 1908'de Amerika Sanat ve EdebiyatAkademisi'ne set;:i len ilk kadm old u. 1910'da 91 ya~mda oldu.
NTV TARiH MAYIS 2009
51
._-"-':'
,
., Fenerbah~ .
j
1911-'1912
•
..
-
_.
, ~
...... t '
Ilk ~ampiyonl~r ~Fenerbahs:e,
1904-05 sezonu ile
ba~layan Istanbul Futb6l Ligi;ne I
1909- 1910 sezonunda dahil olmu~, ilk ~ampiyonlugunu da 1911-1912 /sezoT nda ustelik -his: yenilmeden yakalaml~t1. Bu tarihten itibaren ~ampiyoilluklar tamamen Turk taktmlanna'ges:ti.
.
.
I
i
\.,
,
;
.
•
•
t
t
\
•
y
.
~ DENIZ: Haritaclhk
Cumhuriyet'in
Piri Reis'i*
- - ---Lima:n tUiresi
°Ahmet Rasim Barklnay (1881-1950)
58
NTV TARiH MAYIS 2009
Tiirkiye'de deniz haritaclhglnln tarihi denince akla Piri Reis geliyorsa, yakln tarihi denince Ahmet. Rasim Barklnay'ln ismi gelmelidir. Cumhuriyet'in . ilk yIllannda Klnm' dan iskenderun'a biitiin klyllan dola§arak, iilkemizdeki bilimsel haritaclhgm temellerini atan Barklnay, artlk "unutulmu§ bir kahraman" olmaktan ~lklyor. Suadl§l bir subaYln, Qzel bir insamn hayat seyri.
~~~~~~~~~ii~ii~~~(~E~r~{~~~) !!~~o~s~~~~~~'v;;~-~~Ji~Ji~~~5i~~~IIIi~~~_ ¥ona b*rnu-- -!lln:1 mt:Sllteatn. !/ijrii.niil JGzruun. Tirt'bolu- 6iresun rotaSL .
feneri: iistiiJu il s.alJith«J811. %ipllzIlJredt'i
l;m8f1L
1'1 k8dellt lrtlflllflrU oillp It.
(dUlIQrvl(ir.
Barkmay'm Tiirkiye Cografyasl Sahilisi Karadeniz Sevahili kitabmdaki klYI Itizim leri.
Tireoolu
..
199 kfrtiriri IzaJak./rfe JO mtldtTlu~3./~ d"jllWZ mCZI1Zar••fl
A
hmet Rasim Bey'in denizlerdeki maceraSl, aslmda 1 Kaslm 1914 tarihinde ya§anan kritik bir olay sonraSl ba§lar. Bu tarihte ylizba§l rutbesiyle Beyrut yatmda gorev yapan Ahmet Rasim, 0 zamana kadar da parlak gelecck vaadcn bir subay olacagml gostermi§; 1903 Yllmda Mektcb-i Bahriyc'dcn tegmen rutbesiyle slmfbirincisi olarak mezun olmu§tu. iki JIl sonra ustcgmenligc yliksclmi§ ve ingilizce denizcilik kitaplanm c;cvirmeye ba§laml§tl. Rusc;a ogrcnmi§ti. 1906 yllmdaki gorevi masmda, Sivastopol akvaryumunun muduru Zernov ilc birliktc Karadcniz'dc, KIzwrmak agzl aC;lklarmda dcniz hayvanlan hakkmda ara§tlrmalarda bulunmasl, onun biliminsam karakterinin erken i§aretlcrini veriyordu. 1911'de yeni kurulmu§ olan Erkan-l Harbiye-i Bahriye Harita §ubesinde <,:ah§maya ba§layan Ahmet Rasim'in haritaclhga alan ilgisi ve yetenegi artlk belirginle§meye ba§laml§tl. Balkan Sava§l masmda, 1912'de, <;::atalca savunma hattlmn Karaburun dogu limanmm haritasmm C;lkanlmasmda gorcv yaplyordu.
Ahmet Rasim Bey ingilizlerce batlrllan Beyrut yatmda gorev yapml!?, buradaki degerli olltiim aletlerini kurtarml!?ti.
1. Dunya Sava§l patlak vcrdiginde Ege denizinde gorev yap an bir mcsaha gcmisindc (ara§tlrma ve olc;um gemisi), Beyrut yatmda bulunuyordu. i §te 0 kritik tarihte, 1 Kaslm 1914'te, ingiliz gambotlan Scorpion ve Wolverine, ate§ gUcu olmayan Beyrulu slkt§tmr ve murettabatm acele tahliye edilmesi gerektigini, gcmiyi batlracagml bildiriyordu. Yirmi dakika kadar surcn ktsa pazarhk suresinde, Yuzba§l Ahmet Rasim ta§lyabilecegi butUn gerekli alet ve edavatl
ingilizlere fark ettirmcden filikaya ylikledi vc bunlar Urla iskelcsindc karaya C;lkanlarak kurtanldl. ingilizler gemiyi batmr ama, o donem i<,:in hayati deger ta§lyan <,:ok ktymctli olc;um alctlcri elde kalml§tlr. Bugun istanbul <;::ubuklu'daki Seyir Hidrografi O§inogran Dairesi Ba§kanhgl binasmda, komutan odasmm giri§indc koruma altma ahnml§ bulunan bu alctler, yaktn denizcilik tarihimizin belki de cn ktymctli madalyalandu. ~ NTV TARiH MAYIS 2009
59
DE
iz: Haritaclhk ....:....
\: ,,
,
"
KO,
Akdeniz Kllavuzu Anadolu, Karuman, Fi~ike ve Kilikya Sahillefl "MERMERtS PENERINOEN PAYAS'A KADAR "
T. C.
YAZAN
Emekli Dt:nit. Y.rbay Ahmet Rail'"
Sene: 17 SaYI : 41 29~Ekim _ f950
Hartact/ar
Dergisi
! 1946
A nkara. Hltrfn Matbaal'
fiat. tOO Kuru ~
60
NTV TARiH MAYIS 2009
Ahmet Rasim sava~ yillannda bir yandan gorevini surdurur, biryandan inamlmaz bir hlZla c,:eviriler yapar, kitaplar yazmaya ba~lar. 1915'te Irak.'ta Dicle ve FIrat havzalannda yirmi be~ yerin cografi konumlanm saptar; hidrografi ile ilgili ilk eseri, Osmanlz ve Hiikumat-l Ecnebiye Bahriyesinde Mesahaczllk'l bu donemde yaYlmlar. Berlin Universitesi denizbilimcilerinden D r. Alfred Mertes ile birlikte istanbul Bogazl'nlll akllltilannlll belirlenmesi i~indc c,:alI~lr, daha sonra konuyla ilgili aynntlh bir eser kaleme alIr, 1921'de binba~l olan Ahmet Rasim, Berk-i Satvet,Aydmreis ve Saklz gemilerinde komutanhk yapar. Cumhuriyet'ten sonra Milli Mucadele'ye yaptlgl katkIlardan dolayr, kIrmlZl ~eritli istiklal Madalyasl'na laYlk gorulur. 1925'te Erkan-l Harbiye-i Bahriye Harekat Dairesi Ba~kanhgl'na getirilir.
Deniz A1bay
~??1ec ~o&;'n ~Z":'J2'7?
@) AOALAR
GcnelkllrtlUly ~k.nb!l Harp Taribi EnciimenJ
ve istlhbarat $ubesi
nENizi
MERSiN ..., LiMANI nOMBELEK ADALARI
Ankara
'~U.MJDonis
. "l
fUl>e.i lctral'mJen f#!IU ~ e<5Jmip. A . si.m:"'<. T • .rv·.~7 : N:"
h/-••rstttMJii,g«r6i.{( I#nJ
latin alfabesiyle ilk Turk deniz haritasl
~ ... ~
j,~ : X~.j,It#.Adi.lJArlX~.
~J:.r.;At-. ..
"_~"...... :
1
Bu donemde ilk kIyt kIlavuzlanm kale me almaya ba~lar. Aym yll yarbay olur. 1928 yIh, Bahriye Velci.leti'nin omriinu erken tamamiadigi bir ytldu. Bahriye Harita $ubesi, Hidrografi $ubesi adlyia Harita Umum Miidurlugu'ne baglamr ve Ahmet Rasim bu ~ubenin muduru olarak atamr. 1931'de albayhga yiikseldiktcn sonra, 1937'de emekli olana kadar aym yerde s:ah~lr.
Benzersiz klYl kllawzlan Ahmet Rasim'in H idrografi $ubesi muduru olarak ges:irdigi donem, deniz haritacIhgImlzm en parlak donemlerinden biridir; ~ubeye tahsis edilmi~ olan Galata gemisi ile birs:ok mesaha s:all~masl yapdml~ ve ozellikle uyum is:inde uzun sure birarada s:ah~ma olanagl bulan bir subay grubu, daha sonralan Seyir, Hidrografi ve O~inografi Dairesi'nin temelini olu~turacak s:all~ma larda bulunmu~lardlr.
Barkmay 50 senelik aktif denizcilik hayatl slrasm da, telif veya ~evi ri 69 bilimsel esere imza aUI. Yazdlgl kitaplar, verdigi bi lgi ler bir~ok noktada Mia a§lliamadi. Modern Turk haritaclhgmm kurucusu kabul edilen Barkmay, 1930 'da Latin alfabesi ku llam larak yapllan ilk Turk deniz haritasma da imza atm l§ltJ. 1/100.000 o l ~egi nde ki harita, Mersin limam ve Dumbelek adalarlm gosteriyor.
Bu s:all~malar arasmda, Turkiye'nin s:evresindeki denizlerin ols:umunun yap Ildlgl M armara Denizi Kzlavuzu, Akdeniz Ktfavuzu, Tiirkiye Cografjasl Sahilisi Karadeniz Sevahili ve Adalar Denizi Kzlavuzu one S:lkar. KIlavuzlann birincisi olan Karadeniz Sevahili'nde riizgarlan, sisleri, gelgitleri ve akIntllan aniatir. Hopa'dan Bulgaristan'daki Ahtapolu'ya kadar klyl boyunca yer alan Iiman ve sigmakiann konumlan , demir yerleri, aYlflCl ni~anlan, fenerleri tck tek yazar. Aynca sayfalann dipnotlanna s:e~itIi hava tahmini, yddlZ konumlarl, tarihi bilgiler, seyir ogutleri gibi ilgins: notlar koyar. Bu bilgilerin arasma koydugu ilgins: tavsiyeler ise, Ahmet Rasim'in hem konuya hakimiyetini hem espri duygusunu hem de bizzat ya~a dIklanm ifade etmekteki ustahgmi ortaya koyar: "Borda fenerlerinize yamyor diye itimat etmcyiniz. Zaman olur ki, blraktlgl-
mz nobets:i bir surette yanmakta oldu~runu rapor etmekle beraber, onune bazen sogusun diye bir testi veyahut bozulmasm diye bir a~s:mm eti asdabilir ve bunlar fenerlerin 1~lgml orter." Dizinin ikinci cildi olan Akdeniz Ktlavuzu ve u<;uncu cilt olan Adalar D enizi Kzlavuzu'nda da kIyl ve seyir bilgilerinin dl~mda, zengin denizcilik tarihimizden yorumlar bulunur. KIlavuzlann en kIymetIi ozclliklerinden biri de, Ahmet Rasim'in kIYIlann denizden gorunu~lerini s:izmi~ oimasidir. KIp cografyalanm, zaman zaman yerle~imleriyle berabcr gosteren bu s:izimler; sadece denizciIikle degil, sosyal tarih, mimari tarihi, dogal dokunun degi~imi, doga tarihiyle ilgilenen ve kIYllanmda ilgili her tiirlu donem s:ah~masl yapan, yapacak olan ara§tlrmaCllar ve tarihs:iler is:in hazine de~ gerindedir. NTV TARiH MAYIS 2009
61
DE
tz: Haritaclhk
Denizci baba Barkm'ay, meslegi nedeniyle uzun sure ayn kaldlgl ailesine, ozellikle klzlan Gulumhan ve Perihan'a olaganustu mektuplar yazml§ ve bunlan kendi eliyle yaptlgl c;izimlerle suslemi§ti.
...... ~ ~\.. -
~~t!JJ"
.'
Seyir, Hidrografi ve O§inogra . 100 ya§lnda
O
Ahmet Rasim'in !uYI !ulavuzlanmn sonuncusu olan Marmara Denizi Kzlavuzu ise, yine detayh !uYI bilgilerinin yamSlfa; bulutlann §ekilleri ve kamtlan, ay ve YlldIzlardan hava tahmini, sis, deniz haritalanndaki !usaltmalar, ~amandiralar ve le~ konumlan hakkmda da bilgiler i<;erir Ahmet Rasim bu kllavuzlann hemen hepsinde, ingiliz ''Admiralty'' haritalanndaki yer isimlerinin yanh~ yazIlml~ 01masmdan ya!umr. 0 kadar ki en sonunda dayanamaz ve Karadeniz-Hopa'dan, Akdeniz-Payas'a kadar, bu haritalardaki 996 yanh§hgi Denizcilere Faydalz Bilgiler ba~hkh kitabmda tek tek duzeltir.
gma yeni bir boyut kazandIrml~tIr. Emekliliginden sonra, 1941'de bir donem Genelkurmay Ba~kanhgi emrinde, 1947'de ise izmit Ana Ussu'nde harita revizyoneri olarak <;ah~an Ahmet Rasim Bey, 1950'de Bursa'da oldu. Kendisi tUm bu benzersiz <;ah§malanna ve Turk denizciligine yaptlgi kat!ulara ragmen, kenarda bIra!ulml§ bir insan olarak bu dunyadan aynldl ve sonrasmda da pek hatirlanmadlo Soyadl yasaslyla birlikte, kendisi ve ailesi i<;in "parlayan ay" anlammdaki "Bar!unay" soyadmi alml~tl. Ahmet Rasim Bey sadece denizcilerin degil, tutkularmm pe§inde seyreden tUm hayat yolculanmn yolunu aydmiatiyor. •
I
I
Barkmay: Parlayan ay Ahmet Rasim hayatl boyunca 69 <;eviri, telif eser veya makaleye imza atml~tIr. Onun admi ta~lmamakla beraber, hi<; ~uphesiz onun temel kat!uSI ile Hidrografi $ubesi subaylan tarafmdan topluca yazIlml~ olan Turkiye Hidrografi $ubesi Tarihfesi, Turk deniz haritacIhgmm tarihi konusunda yazllml§ olan en onemli kaynak kabul edilmektedir. Verdigi eserlerden bazilan hali a§llabilmi~ degildir ve ge<;erliligini korumaktadif. <;all~malan ulkemiz !uYI cogra£Yasmm bilimsel anlamda ilk defa ortaya konmasml saglaml§, Turk deniz haritacIh62
NTV TARiH MAYIS 2009
* Bu konuya katkzlartndan dolay) Ahmet Rasim Barktnay'm torunlart Deniz ve Leyla Ozserez!i'ye, SHOD Ba;kam Tugamiral Mustafa jptej'e, Albay Rasim (jnlu'ye ve hem bu ba;lzgz ilk deja kullanan hem de Barkmay'la ilgi!i ilk ara;tzrmalart gerfekle;tiren, yazzlarmdan fazlaszyla yararlandzgzmzz Prof Dr. Mustafa Pultar'a te;ekkur ederiz.
• Ahmet Rasim Barkmay, Adalar Deniz Kllavuzu: Enez'den Marmaris Burnuna Kadar, Denizler Kitabevi, 2005
%
smanli bahriyesinde ~. hidrografi 9all~mala nnm ba~ladlgl 15, yuzYII, aynl zamanda Piri Reis'in 1531 'de Akdeniz seyir rotalannl gosteren Kitab-/ Bahriye adll eserini derledigi donemdir. Osman Ii bahriyesi, 19. yuzYl1 ba~lanna dek duraklama done mine girer. "Modern" saYllan ve Karadeniz'in bir klsmlnl kapsayan ilk Turk deniz haritasl, 1840'ta Mekteb-i Bahriye Matbaasl'nda basilir. Ilk resmi hidrografi organizasyonu 1909'da Deniz Mesahalan ve Seyir Burosu adlyla kurulur ve Bahriye Nezareti'ne baglanlr. 1950'de ise Deniz Kuvvetleri Komutanligl'na bag Ii Seyir ve Hidrografi Dairesi olu~turulur ve Kaslmpa~a'ya nakledilir. 1956'da C;ubuklu'daki yerine ta~man daire, Seyir Hidrografi ve O~inografi Dairesi Ba~kanllgl adm l 1972'de alir.
I I
Deniz Mesahalan ve Seyir Burosu adlyla kuruldugu 1909'dan bugune yuz Ylli geride blrakan Seyir Hidrografi ve O~inografi Dairesi, 100. ya~ml 11 -15 MaYls'ta bir sempozyumla kutluyor. Sempozyum konu~macllan arasmda Ilber Ortayli , Gunsel Renda, Celal $engor, Rasim Onlu gibi Turk deniz tarihi konusunda yetkin akademisyen ve uzmanlar bulunuyor. 100, YII dolaYlslyla a911acak ozel sergide, Ahmet Rasim Barkmay'a ait mesleki ve ~ahsi urun ve e~yalar da sergilenecek.
I~.ShOdb.gOv.tr
I
HALiDE EDiB ADIVAR TURKIYE'DE ~ARK-GARP VE AMERiKAN TESiRLERi
kitap 60 yll aradan sonra tekrar yaymlandl. Halide Edib, bugiin de oncelikli tartl~ma konulan olmaya devam eden sag-sol, Dogu-Batl, Miisliimanhk-Hlristiyanhk gibi sorunlara ozgiin yorumlar getiriyor; Tiirkiye'nin politik konumu iizerinde duruyor.
•
~
~
DENiZ: Anadolu Ustalan
OnlU TUrk denizci <;aka Bey 912 YII oncesinden NTV Tarih'e yazdi
DeryalarlD ilk muzaffer Tiirk komutaDIYlm, destur! Kanda§, karmda§lanmm verine beni Konstantiniyye §ehrindeki Rum klZI Anna'nm size anlatmasl muhakkak kaderin cilvesi... Turk soyundan eli kalem tutanlar araslnda, hakklmda soz soyleyen 0 kadar az ki... UnutulmamaYl, adlmln ve yaptlklanmm size ula§masml Turklere degil can du§manlmln klzlna bor~luyum, ne kader! AHMET YE~iLTEPE .. ...... .. ... .. ............... .. ..............................
M
alazgirt'teki buyiik zaferin ardmdan, batlya yiiruyen Uz (oguz) Turklerinin yavuldur a§iretindenim. Boyumuz Melitene (Malatya) civanna yerle§tiginde, babam ve omuzda§larl burada ya§anacak bir yurt kurma hayalinden bsa surede vazges:mek zorunda kaldllar. yunku ulu Sels:uklu onderi Melik ~ah'm komutam Artuk Bey ile ~ehzade Tutu§, onlan Bizans'm muhte§cm ba~kentine ve sahiplendigi topraklar uzerine abnlara gcinderir oldu. Her abn, Sel<;:uklu hakimiyetine daha fazla toprak, zengin mwk kazandlrdl. Beni aklnlarda yanma alan, sava§<;:l 01mayt ogreten atalanm, bsa surede er meydanmdaki kudretimden pek gururlandllar. Henuz 17 ya§lma gelmeden kWClma giimu§ bn, attmm yelesine ipek §al dolaYlp emrime yirmi er verdiler, adlml "Gens: Gazi" bellediler. Dani§mend Gazi'nin abncl komutam oldugumda ise, er meydanmdaki §amm Konstantiniyye §ehrine varml§tt bile. Gen<;:lik, dirilik, azamet, her ptl§madan muzaffcr aynlmak adlmla bir amhr oldu. Lakin kendime en giivendigim anda, henuz yeniyetme bir abncl oldugumu gordum, dersimi aldlm! Kas giicunden once abl ve tecrubenin ge1digini, basit bir tuzaga kamp, du§mamma tutsak du§tiigumde ogrendim. Konstantiniyye ~ehrine elleri zincire vurulmu§ halde, boynundan urganla <;:ekilerek girdim. Tutsak du§tiigum Aleksandros Kabali64
NTV TARiH MAYIS 2009
kos admdaki Rum komutan beni imparator Nikephoros III. Botaneiates'e armagan verdi. Turkmen byafetiyle girdigim sarayda adlm soruldugunda, gogsumu kabarttp haybrdlm: yaka! imparator boyle gok giirultiisu gibi giirleyip esen kus;ucuk <;:0cuga §a§bn baktl, sonra giildu uzun sure ve donup yanmdakilere emrctti: "Bu delikanhnm adl arttk Protonobilissimos (en soylulann birincisi) oldu. ~imdi ahn onu, dcv~irin tebaamlza." Ben, yavuldur eri yaka, artlk Rumlann "Tzachas"l, imparatorun en degerli Oi:,ruz kolesi, aciz bir Turkmen u§agl idim. Dcrsimi alml§ken henuz, uzun surmedi bedbahthglm sarayda. Kahretmek yerine kendimi, bsa zamanda ogrendim tiim Rum §.detini, dilini. Bizans saraymdakiler dogrusunun bu oldugunu anlatttlar; gozlerinde ve gciniillerinde bana, asil soydan ge1en, onurlu bir Turkmen §ehzadesinin tahtml verdiler.
Denizci Tzachas Bizans'ta denizi, onunla ya§amaYl, ondan kazanmaYl, almaYl, ona geri vermeyi, gerekirse onunla sava§maYl ama ona mutlak hakim olmaYl ogrendim. Yeni hayatlmda ve §ehrimde henuz u<;:uncu ywma girmi~ ken, arttk "denizci Tzachas"ydlm. ~ehrin surlanna vuran dalgalar, artlk bana yeni bir gelecek mujdeliyordu. 1081'in Nisan ayl ba§lannda imparator Nikephoros, Aleksios Komnenos'un basbSlyla manastlra <;:ekilip tahtl ona blraktl. Komnenos saraya girer girmez aralarmda
benim de bulundugum onlarca dev~irmeyi sonu olumle biten i~lcre yonlendirdi. Konstantiniyye ~ehrinden ka<;:mayl ba§ardlm. Nikaia <;:evresindeki Turkmen boylanna ait yerle§imlerden goniillu ya da parah askerler toplaytp Vencdikli tiiccarlann "Zmirne" olarak andlgl giineyin batlsmdaki izmir §ehrine at surdum. izmir'in ilk Turkmen fatihi olarak sancaglml §ehrin surlanna <;:ektigimde, burada beyligimi ilan ettim. Burada evlendim, hatunum bana izmir kadar giizel bir klZ s;ocugu verdi. Beyligim suratle gii<;:lenirken yerli halbn destegi ve katlhmlyla bir tersane kurdum ve burada 33'u ye1kenli 17'si kurekli toplam 50 gemiden olu~an gii<;:lu bir donanma in~a ettirdim. C;ogu ustii kapall, korunakll bu gemilerim sayesinde, once Klazomenai (Kilizman; Urla 'iskelesi ve kar§lsmdaki Uzunada), sonra Fokaya (Fos;a) §ehirlerini, ardmdan Midilli vc Sabz adalanm e1e ge<;irdim. Komncnos'un uzerime gonderdigi iki ayn Bizans donanmasml sulara gomdum. Sisam ile Rodos'u
(,;aka Bey' in oliimiinden sonra, 1097-1099 Yillarmda Akdeniz ve Avrupa diinyasl.
) f
degi~tiren
da Beyligimin smlrlanna kattlm. Artlk mada, tutsak edildigim Konstantiniyye'ye gidip Bizans imparatorluk tacml ve tahtml ele ge~irmek vardl! Ba~kentin surlan gUs:luydu ve surekli dl~andan yardlm ahyordu. Bu nedenle ~eh ri ele ge~irmenin en kolay yolu, Nikaia'da yerle~ik Rum (Anadolu) Sels:uklu Sultam Klli~ Arslan ile Meri~ nehri krYlsma kadar gelmi~ ve ordugah kurmu~ Pes:eneklerin yardlmlm almaktl. Bizans'l u~lu bir Turk krskacma oturtmak is:in, once onu batldan slkr~tlracak Pe~cnek kavirnleriyle anla~tlm. Komnenos bu anla~madan haberdar olunca, Turk asrlh bir ba~ka topluluk olan Kumanlar (Klp~ak kavimleri) ile gizlice i~ birligi yaptlm. Fakat mahir Bizans siyaseti sonucu, Kumanlar ve parayla satm almml~ bazl Uz Turkleri, Pes:enekleri 29 Nisan 1091'de Enez yakinlanndaki Levunion (Hisarhdag mevkii) Meydan Sava~l' nda tumuyle klll~tan ge~irdi.1071 'de,Malazgirt'te kar~l tarafm Turk oldugunu ogre nip saf
ve
sava~m
k aderini tayin c:;den Pe~enek karmda~lanmlz; 0 gUn yardlmma yeti~tikleri kannda~lan tarafmdan katledildiler. Bu aClmaSlZ Bizans siyasetine, ben de KIhs: Arslan ile ittifakrml slklla~tlrarak cevap verdim. Konstantiniyye'yi dogudan ku~atacak tek gUs: olan KIh~ Arslan ile hlslmhk bagl kurdum. KIzlml Rum Sels:uklu sultam ile evlendirip, ona baghhglml ilan ettim. Bundan sonra be~ yrl is;erisinde donanmaml gU~lendirdim ve kuzeyde Adramyttium'dan (Edremit) ba~layrp Dardanellia'ya (<;anakkale) uzanan bi>lgedeki Bizans yerle§imlerini ele ges:irdim.
istanbul' a dogru Nihayet 1097 yllmm bir Mayls sabahI, Abydos'taki (<;anakkale yakrnlannda Nara Burnu) son kale burcuna sancaglml diktigimde, damadlm KillS; Arslan' a artlk Konstantiniyye'yi ku~atmak uzere yola ~l kacaglml haber verdim. N c aCldlr ki KIhs: Arslan da Komnenenos'un kr~krrtmasma aldandl; onun yalanlanna kandl ve bana hain bir tuzak hazirladl. Abydos' a karadan ula~an Rum Sels;uklu ordusu, beklemedigim bir hlZ ve atakhkta donanmaml yaktl; sonra beni ele ge~irdigim kalede ablukaya aldl. Son bir s;abayla Bizans'm hain plamm tersine ~evirmek uzere Kill~ Arslan' a els;ilerimi gondcrdim. Bana cevaben, ban~ niyetiyle, yemekli bir ~i>lende biraraya gelmcmizi i>nerdi.
i(aetii etti ,,' bu day t{,e amadlm ~ KIhs;ArSlan s,0fraslha oturdugum rlana once Aleksios Komnenos'un kendisine gonderdigi bir mektubu okudu. Bu mektupta Bizans imparatoru, KIh~ Arslan'a "<;aka Bey senin yerini almak istiyor, bunun i~in Turkmen kavimlerini sana , kat~l kr~krrtlyor, Rum mulkunun sultam olmak istiyor, ona kanma, asIa inanma" diyordu. Bunun uzerine cllerimi iki yamma a~ tIm, ku§aglmda gUmu~ kIm i~inde duran krhclml gosterip ~oylc konu~tum "Deryada ilk Turk fatih, Turklerin ilk donanmaslm kuran kannda~m, karda~mlm; krmmda duran krh~ benim dcgil tUm Turklerin; neyim varsa al ama bu hainin oyununa gelme!" KIhS; Arslan daha fazlasml soyletmedi. Zaten geriyc soyleyecek ba~ka bir ~eyim de kalmaml~tl. Oraclkta damadlmm kili~ darbesiyle can verdim. Bizans'm oyunu yine tuttu, yine kannda~ kannda~l vurdu! Bu hikaye benimdir; eksiksiz, yanh~SlZ, aman gaflet olunmaya! Bu hazin hikayenin can du~mamm Bizans imparatoru Aleksios Komnenos'un krZI Anna Komnena tarafmdan anlatrlmasl ise aCI bir mukadderat! Oysa ki Turk boylannda adlmdan soz edenler olmahydl. Bozklrdan gelip deryaya a~rlan, fatih Turkmen kanda~mlZl, kannda~mlZ1 anlatan birileri 01mallydl. Adlml anan, muzaffer sava~lanml anlatan Turkler olmahydl. Aramzda beni hatlrlayammz yok mu? Yoksa 0 oyun hali oynamyor mu? •
,
NTV TARiH MAYIS 2009
65
-¥-
Y
"'t" DENiz:
~
~iir hikayesi
C;lrplnlrdl Ahmed Cevad baklp Tiirkiin bayragl Tiirkiye'de §arklslyla me§hur olan "Cuplmrdln Karadeniz" §iiri, 1914 sonunda Azeri §air Ahmed Cevad taraflndan yazlldl. Azerbaycan baglmslzhglmn simge ismi olan §air, Stalin doneminde kur§una dizildi. 1918'de Gence §ehrine giren Enver Pa§a'mn karde§i Nuri Pa§a'ya imzaladlgl kitabl, hazin hikayenin umutlu ba§langlclna i§aret ediyor.
K
HALUK ORAL
adlkoY'deki sahaftan alman bir kitap, du;;uncelerimi kah C;lrpman Karadeniz'in dalgalanna attl, kah Sutluce'de yanan bir silah fabrikasma. Kah Hamidiye kahramam RaufBey, kah Kafkas islam Ordusu Kumandam Nuri Pa;;a geldi akhma. Bir de mlsralar... i c;ten, anla;;llir ve yIllar oncesinden seslenen mlsralar. Kitap Hicri 1335 tarihinde (19161917) JIlmda Baku'de basIlml~ . Adl Ko;;rna, yazan A. Cevad; yani Ahmed Cevad Ahundzade. ic; kapakta: "Kafkas Turk ordusu Kumandam Nuri Pa;;a H azretleri'ne muellif tarafmdan degersiz bir armagan Cevad (imza) 30 MaYls 1918 Gence" yazlsl var. Nuri Pa;;a, yani Enver Pa;;a'nm karde~i Nuri (Killlgil). Ahmed Cevad (Cavad,Javad, Cevat) 5 MaYls 1892'de ~emkir ilc;esinin Seyfeli koyiinde dogdu. Gence'deki medrese egitimi Slfasmda Arapc;a, Farsc;a ve Rusc;a ogrendi; ilk ;;iirlerini yazdI. 1912'de Kafkas Gonullu Kttasl'na katllarak Osmanh askerinin yanmda, Balkan Harbi'nde sava~tl. Sava;;tan sonra ulkesine di)nen Ahmed Cevad ogretmen olarak C;all;;tl. Azerbaycan aydmlanmn bir ktsmmda Rusya'da yiikselmeye ba~layan sosyalist du;;unceye yaktnhk ba~laml~ken; bir ktsmmda da millet ;;uurunun uyandmlmasl fikri canlanml~tlr. 66
NTV TARiH MAYIS 2009
Ahmed Cevad ikinci gruptadlr; vatan, bayrak, iman ve Turk birligi tern all ;;iirler yazar. En unlu ;;iirlerinden "C;::lrpmlfdm Karadeniz" bu donemin urunudur: Bu ;;iir 1914'te yazllml~t1r. Yavuz'un 29 Ekim 1914'te Kerc; C;lkt;;ma di)~edigi maymlara c;arparak batan Kazbek adh Rus gemisini, Ahmed Cevad, Balkan Sava;;l Slrasmda efsanele~en Hamidiye'nin kar~lsma C;lkartml~t1r. Belki de sava~m ktslth habcrle~me ko;;ullanyla haber boyle ula~ml;;t1 Azerbaycan' a. 1. Dunya Sava~l yillannda Ahmed Cevad yine Osmanh'mn yanmdadlf: Azerbaycan Cemiyet-i Hayriyesi'nin yardlmlanm Kars, Ardahan, Erzurum ve Trabzon'da ihtiyac; sahiplerine ula;;masl ic;in c;all;;lr. 1916'da ~ukriye hammla evlenir. Babasl raZI gelmedigi ic;in kaC;lrml~t1r e;;ini. Aym yll ilk kitabl KOJma yaYlmlamr. 1917 Ekim Devrimi'nde sonra Rus imparatorlugu'nda ya~ayan degi~ik halklar arasmda baglmslzhk umutlan belirir. Fakat ne Ruslann ne ingilizlerin hatta ne de Almanlann Baku'deki zcngin petrol kaynaklanm Azerilere blrakmaya niyeti yoktur. Osmanh ordusu, Kars, Artvin ve Ardahan'l kurtanr ve Azerbaycan yolu aphr. Enver Pa~a bu gorev ic;in karde~i Nuri Bey'i du;;unur. Rutbesi henuz yarbaydlr, Padi;;ah kendisine butUn Kafkas islam ordularl ic;in bir nevi Emirlik Fermam verir ve bir duzenlemeyle Nuri Bey "Nuri Pa;;a" olur. ~evket Sureya Aydemir, Nuri Pa;;a'nm 8 Haziran 1918'de Gence'ye girdigini yazar (Enver Pa~a, s.383). Azeri kaynaklannm c;ogu ise pa~anm Gence'ye giri;; tarihini
25 MaYls olarak vermektedir. Bu durum, rumi ve miladi tarih arasmdaki 13 gunluk farktan kaynaklanmaktadlr. Belli ki Ahmed Cevad' m, pa~anm ~chre giri;;inden be~ gUn sonra kendisine imzah kitabml vermi~tir. Nuri Pa~a'nm ~ehre giri~inden UC; gUn sonra ise, 28 MaYls 1918 Azerbaycan baglmsJ:zhgml ilan eder. Baglmslz Azerbaycan Cumhuriyeti'nin milli mar~ml da Ahmed Cevad yazar COzeyir HaClbeyov'un bestcledigi mar~, Sovyetler'in ylkth~mdan sonra tekrar Azerbaycan milli mar~loldu). Ahmed Cevad bu tarihten sonra Mil-
Ahmed Cevad'lO Nuri Pa§a'ya hediye ettigi imzah kitablOlO ilk sayfasi.
Oer rurkiscne Kreuzer" HA ~lrpmlrdm Karadeniz
91rpmlrdm Karadeniz, Baklp Tiirk'iin bayragma. "Ah" deyirdin hif olmezdim Diijebilsem ayagma. Ayrt dZIP111~j dost elinden, Yzllar var ki, [arpar sinen, Vefaltdlr geldi giden, Yol ver Tiirk'iin bayragma! jnciler tok gel yoluna, Sirmalar diiz sag soluna, Flrtmalar dursun yana, Selam Tiirk'iin bayragma! Hamidiye, 0 Ttirk kam, Hi[birinin bitmez jam, "Kazbek" olsun ilk kurbam, Selam Tiirk'zln bayragma!.. . .e.:,jiIJ.1I1 Dost elinden esen yeller,
Bana jiir, selam sayler. Glsun bizim biitiin eller, Kurban Tiirk'iin bayragma!
li Meelis uyesi olur. Baglmslzhk ve vatan ~iirlerinin en eo~kululanm yazar 0 donemde. i kinei kitabl Dalga, 1919'da yapmlamr. Aym pI <;ok sevdigiistanbul'un i~galini haber ahnea, Ben sevdi!,im mermer sineli yartn, Deyirler koynunda yabancl el var. Baklp ufuklara uzak yollara, Agltyormui mavi gozler akiamlar Ah, ey solgun yiizlii, dalgtn istanbul! Mavi gozleri, ipek, baygtn istanbul. dizeleriyle ba~layan "istanbul" ~iirini yazar. Ama aym kader Azerbaycan'l da beklemektedir; 28 Nisan 1920'de KlZllordu'nun i~galiyle baglmslz cumhuriyet son bulur. Ahmed Cevad i<;in zor yillar ba~laml~ tIr. Omrunun sonuna kadar takip altmda kalacagml bilmesine ragmen ulkesini terk etmeyi du~unmez. 1923'te tutuklamr, delil yetersizliginden serbest blraklhr. "Goygol" adh ~iirinden dolapl925'te yine tutuklamr. iddia, ~iirde: Senin giizelligin gelmez ki saya Koynunda yer vardlr ulduza, aya; Oldun sen onlara mihriban daye, Felek biisatlnt kuralt Goygol! dizeleriylc, Azerbaycan bayragml sembolize ettigidir. Ahmed Cevad serbest blraklldlktan soma ogrenimine devam eder; 1927'de Azerbaycan Ali Pedagoji Ensti-
tUsu, Tarih ve Filoloji Fakilltesi'nden mezun olur. 1927-1934 ytllan arasmda Gence ve Baku'de yliksek okullarda ders vcrir. 1934'te Azerbaycan Devlet Ne~riyat'mm tercume bolumunde redaktor, 1936'da "Azerbeycanfilm"de belgesel filmler bolumunun muduru olur. Fakat Ahmed Cevad takiplerden kurtulamaml~tu. 1928'de Turkiye'de bir ~iir kitabl daha bastllr: istiklal Ugrunda (Milli Azcrbaycan Nc~riyatI: 7, Orhaniye Matbaasl, 1928). 1937 Azerbeyean i<;in aCl bir ytldtr. Stalin doncminin bu en "azgm" zamanlannda u<; buylik ~air, Huseyin Cavid, Mikayil Mu~fiq ve Ahmed Cevad 4 Haziran gecesi tutuklamrlar. Su<;:larl kar~ldevrimei faaliyetler ve halk du~man hgldu. Ahmed Cevad be~ ay sorgulandlktan soma 12 Ekim 1937'de mahkemeye <;lkarillr. 15 dakikahk bir duru~madan soma O!um cezasma <;arptlrillr.
Kur~una
dizilir Ahmed Cevad. $ukriye H anun'a mahkemedcn once Ahmed Cevad'tan bo~amrsa ceza almayaeagl bildirilmi§ti, ama 0 bunu reddetti. Bu vefakarhgm bedeli, Sibirya'da aCllarla dolu sekiz ytlhk bir surgun oldu . • E~i
NTV TARiH MAYIS 2009
67
21 MAYIS 1963
Ba§arlslz bir askeri darbenin perde arkasl K 27 MaYIS 1960'ta ger~ekle§en askeri miidahalenin sonu~lan ordu i~indeki kimi subaylan tatmin etmemi§; 22 ~ubat 1962'de Albay Talat Aydemir liderliginde geli§en yeni bir miidahale son anda engellenmi§ti. Harp Okulu KomutanI Albay Aydemir 14 ay sonra silahh bir giri§imde bulunacak; bu defa sonu idama giden trajik olaylar ya§anacaktl.
ldemli binba~l Bahtiyar Yalta, 27 Mayts 1960'ta ba~la yan "ihtilal siireci"nde aktif olarak yer alnl1~tl. Yalta, bu donemi kapsayan amlanm yaytma hazrrlaru. Bugiin 84 ya~mdaki Yalta'mn kaleminden, 20-21 MaYls 1963 tarihinde ya~ananlar; ilk elden tamkhklarl, askeri, siyasi, ki~isel taraflan ve hissiyadarlyla, ihtilalci subaylarm ba~a nSlzhkla sonuc;lanan macerasmdan bir kesit ...
MaYls'm 20'siydi, saat 09.00'du; 0 gUne kadar evime his; gelmemi~ Turgut Alpagut S;lkageldi. Bu ziyarette olaganustii bir zorunluluk olmahydl. Alpagut lafi dola~tlrmadan, - Bu gece ihtilal olacak. i~im var. Ogleustii gelirim ... dedi ve aynldl. Alpagut, ihtilal gibi beni de cepte keklik sayml~ olmah ki beni ikna etmek is;in his;bir aqklama geregini duymadl. Seyahate S;lkmlyorduk, ihtilale katlhyorduk. Soracaklarlm ve ciddi endi~e lerim vardl. c,::aresiz ikinci geli~ini bekleyecektim. i~i haflfe aldlklarl goriiluyordu.
Beklemedigim ziyaret~iler
~y~emir ve arkada§larz 23,30 da Ankara Radyosunu ele ger;trdzler; S enato ve Meclisin feshedildigini ilan ettiler
HUkumele sadlk Kuvvetler mudahalede ~ulundu ve sabahakarSI duruma hakim oldu .I•.
~
'"
1.1..
~r. v: tanbulda vuku bul.n ~rpl!m.lard, Kl2llayd . iki harbiyeli. I.tanbul -
70
NTV TARiH MAYIS 2009
.~?"""'YI "I't'n 0 .....•.. 1- ; "
",
"
••,
..,
-i" il vuruldular
...
Kapmm zili 0 gece yine s;aldl. E~im, - Bir tegmen geldi. GOrU~mek istiyor. c,::ok heyecanh. N e olur geri s;evirme, deyince kaplya S;lktlm. Gelen, ogrencilerimden Tegmen Sava~ Kilimci'ydi. is;eri gelmesini soyledim. <;ekindiginden mi yoksa acelesi mi vardl, is;cri gelmedi. Kapl onunde konu~tuk. Kilimci: - Komutalllm, Tank Okulu'ndan geliyorum. Ogrenciniz oldugum is;in arkada~lar beni size gonderdiler. Bu gece Aydemir'in ihtilal yapacagl habcri geldi. Komutalllm sizin Aydemir'le aralllzm as;lk oldugu s()ylentisi dola~lyor... dedigi mada once E. Kur. Bnb. Kadir <;ltak, sonra Albay Turgut Alpagut geldi. Alpagut ikimizi gorunce s;ok sevindi; ihtilaIe kesin karar verildigini, bizim de katllacaglmlzl soyleyince, ben; - AlbaYlm fikrimin ahnmadl~, derinligine bilgimin olmadlgl, bana gi)re sonu
Bahtiyar Yalta: Kore'den ihtilale
6
karanhk bir ihtilale giremem ... dedim. Konu~ma ~oyle devam etti:
ketten vazges:sin. Israr ederse felaket olur... dedim. Aym gece Albay Emin Arat'la bir ko-
Tabancaml alIr gelirim
nu~ma:
- Beraber ba~ladlk, beraber bitirecegiz. - Beraber bitirmeyecegiz. C;unku beni dl~ladmlz. Haberim olmayan bir i~e gozum kapah nasu girerim. - Sen olmadan olmaz. Bak tanks:uar ve ba§kalan da seni ihtilalin is:inde gormek istiyorlar. Her§ey haz;lr. Bize bir i~ du§meyecek. i§imiz harelclt sona erdikten sonra ba§layacak. - Albaytm harelclt emrini kim ya da kimler hazlrladl? - Talat beni toplantIya s:aglrd!. Kendisine, 'Talat ben toplantlya gelmem. ihtilal olacagl zaman haber ver. Tabancaml alrr gelirim' dedim. Plam kimlcrin hamladlgml bilmiyorum. - AlbaYlm kItalarda harelcltl ba~latma subaylan saptandl ml? Hipodromda TNT infUak ettirme postasl, kritik personeli toplama ekipleri, PTT gorevlileri, trafo ve radyo giivenlik tirnleri goreve ham ml? Kritik hedefleri de ges:irme birlikleri ile ~ehre giri~ anayollarmda kontrol noktalarl kuruluyor mu? Baskin du§unurken baskIna ugramamah ... Gizlilige onem verilmi~ mi? Karargahm giivenligi ile vurucu ihtiyat gruplan ayruml~ ml? Anons hazu ml? - Her §eyi Aydemir biliyor. - Beni sakIncah bulan Aydemir'le goru~meye gitmem. Siz bu si>ylediklerimi Aydemir'e iletin. Bu hazlrhklar yoksa hare-
- Albaytm, bu gece ihtilal olacakml~, dogrumu? - Evet! - Ben yeni duydum da. - Siz biliyorsunuz samyordum. - Albaytm ortam ve durum uygun mudur? - ArtIk ne ordunun, ne ulusun beklemeye tahammulu kalmadl. Ortam da uygunduro Bu i§ daha fazla bekletilemez. - Peki albaYlm. Harelclt plamndan bilginiz var ml? - Plam sizin bildiginizi samyordum. - ihtilal duyurusundan bilginiz var ml? - Aydemir, deklarasyonu gozden ges:irmem is:in bana verdi. Kemalizm doktrininden bir ekleme yaptlktan sonra iade ettim ... - AlbaYlm oyle bir durum olu~tu ki ben evet demezsem, ihtilali dinamitleyen, ba~a nSlzhga ugratan adam olacaglm ... Ne hain ne de donek goruntlisu vermek isterim. Ne s:are ki bu durumda benden onaylamadlglm bir harekete katIlmam, kendimi feda etmem isteniyor. Bu as:maz kar~1S1nda onurumu kurtarmam is:in bana harelclta katllmaktan ba~ka bir yol kalmlyor. Albaylm, ihtilal bir surpriz olur da ba§anya eri§irse, bu takdirde sizden beni iki konuda destekleyeceginize §eref sozu vermenizi isteyecegim. Harelcltm sonu 2-3 saatte belli olur. Ba§arlmn ~erefi sizin olur. Ba~an-
MaYls 1925'te dunyaya geldi. Tekirdag'da Suleymanpa~a ilkokulu ve Tekirdag Ortaokulu'nda
okudu. Ak~ehir'de Maltepe Askeri Lisesi'ni, Ankara'da Kara Harp Okulu'nu bitirerek piyade astegmeni oldu . yankln 'da Piyade Okulu'ndan tegmen rutbesiyle, istanbul Kaglthane'de 246. Piyade AlaYI'nm 4. Aglr Balugune atandl. istihkam Okulu'ndaki kurstan sonra 23. Piyade Tumeni yavu~ Talimgahl'nda garevaldl. Agustos 1950'de ganullu olarak Kore Sava~I ' na gitti. Kore'de bulundugu slrada ustegmenlige yukseldi. Kunuri muharebelerinden sag ylktl. Kore Sava~ I'nd an sonra Cumhurba~kanllgl Muhaflz AlaYI'nm karargah bOlugune atandl. 1956 Agustos'unda yuzba~llIga yukselerek, 230. Piyade AlaYI'nm 3. Piyade Saluk Komutanllgl'na atandl. 1957-59 Yillarmda Kara Harp Akademisi'ne girdi. Agustos 1960'da Kara Harp Okulu Ogrenci 2. Tabur Komutanl oldu. $ubat 1962'deki askeri darbe giri~iminden sonra emekli edildi. Turk Tarih Kurumu Yaymlan'ndan ylkan Kunuri Muharebeleri ve Geri gekilmeler adll bir harp tarihi kitabl vardlr.
slzhk halinde sizinle birlikte ben de asumm. ~ans bunca idealist gens: subaym yUzune giller, darbe ba~arlh olursa, 0 saatten itibaren karargahta s:all§maya ba~lanm. Aydemir'le aram aC;lktu. Aydemir kar~1S1nda, benim yammda yer alarak s:evrenizle birlikte beni de destekler misiniz? - Evet, yammzda yer alacaglm. Seni s:evremdeki arkada~larla destekleyecegimize soz veriyorum.
Kabul edilmez olan 28 Mart 1963 giinune kadar ulke huzuru ile kalkInmanm, demokrasinin ve c;agda§ norrnlann gers:ekle§tirilmesini, ihtilalde kurulacak "ulusal kamutay"da goruyordum. Ancak 28 Mart ve onu izleyen giinlerde ya~anarUar; liderlik, sadece askeri darbe saplantlsl, kadroya tahammwsuzluk. .. umidimi kInyordu. Bunun uzerine T. Aydemir'le ili§kimi kesmi§tim. Bu tutumum zannedersem Aydemir'i memnun bile etmi§ti. Bu durumda bir tek <;lkar yol yard!. 0 da NTV TARiH MAYIS 2009
71
ihtilali durdurmaktl. Alpagut'tan bu onerimi Aydemir'e bildirmesini istedim. Maalesef Aydemir evinden <;lkm1~, bilinmeyen bir adrese gitmi~ti. Bu yiizden oneri Aydemir'e soylenemedi. Bu giri~im de hedefine ula~a mad1. Onur i<;in daragacm1 se<;mek gerekiyordu. Bu da kabul edilemezi kabul etmek anlamma geliyordu.
Mar§lar «;;ahyor Kara Harp Okulu'nda etraf sessiz. Yalmz nobet<;iler ayakta. Okul 1~lklarm1 si)ndurmu~, sessizlige gomUlmu~tU. Genelkurmay' a dogru harekete ge<;tik. Harbiye'den Genelkurmay'a, oradan 229. P.A. b;;lasma dogru gittik. Kt~lada hareket yoktu. Tekrar Harbiye'ye di)nduk. Radyo, Harbiye Mar~l' m <;almaya ba~ ladl. Ardmdan ihtilal duyurusu verilmeye ba;;landl. Etraf hila sakin ... Okulun onune geldik. Harbiye'den <;It <;lkm1yor. ihtilal duyurusuna ragmen, okul harekete ge<;miyorduo Okulu harekete ge<;irecek olanlar ortada gorunmuyorlardl. .. Nobet<;i subaymm odasma girdik, soran yok. .. Ogrencileri nas1l harekete ge<;irecegimizi tasarlarken, i<; avlunun <;ift kanath buyiik demir kaplSl 00.30 sularmda gUrWtUyle a<;udl. Ogrenciler heyecan i<;inde d1~artya co~kun bir sel gibi akmaya ba~ladl. Tam bu Slfada uzun boyuyla, bir elinde tabancaS1 diger elinde ~apkasm1 sallayarak; - Aslanlar ya~aym! diye haykuan Fethi Gillcan't gordum. Ogrenciler Gurcan't kucakhyordu.
Aydemir geliyor Ogrenci bOlUkleri, Bakanhklar ve Ulus'a dogru gorevlerine giderken, Aydemir tek ba;;ma yoku~ yukan yiiriiyerek okula geliyordu. Kendisini okul nobet<;i subaylarmm <;ogu Nizamiyede kar~lladuar. Selamladuar. Ortahkta co~ku yoktu. Durgun ve aguba;;h fakat gergin bir hava esiyordu. Henuz ihtilalin ba§ar1sm1 gi)steren ust duzeyde katilimlar olmam1§tl. ButUn bu can slbc1 saptamalara ragmen, Aydemir'in gelmesinden <;ok memnun olmu~tum. C;::unku i;;lerin yola girecegini umit etmi~tim . Aydemir Nizamiye onunde etrafim saran birka<; subaya; Kara Harp Okulu Komutam benim, benden emir alacaksm1z. Arkada~lar toplanslnlar, emrini verdi. Aydemir'in yanmda ne kurmay ba~kam ne karargah subaylart ne de emir subaylar1varch. Aydemir, ihtilal hareketini karargahS1Z nas1l yonetecekti?
72
NTV TARiH MAY IS 2009
Bakanhklarda durum Aydemir, u<; albayla yerle~tigi buyiik odamn masaS1 uzerine koydugu radyodan, duyurusunun tekrarlam~m1 renk vermeden dinliyordu ... Bir ara Aydemir'in odasma girince, huzunlu, ne~eli, ai?;tr bir hava ile kar~ua~t1m. Odadakiler ytgilip kalchklar1 koltuklarda sessiz oturuyorlardl. Birden radyonun susturulmu~ olmas1 dikkatimi <;ekti. Kaygtyla; - Radyoyu niye kapattm1z? diye sormam uzerine, Aydemir mas a uzerinde duran radyoyu a<;tl. Radyoda, hukumet yanhs1 duyuru yaytnlamyordu. $imdi patlak verecek olan panik, harekatt altUst edecekti. Darbe, radyoyla kaybediliyordu.
P.Yb. Kazancl sallanarak yamma gelince; - Yarbaytm neler oluyor? Niye ge<;memize engel oluyorsunuz? Demem uzerine ~a;;mr gibi oldu. Askcrlerc; - Yolu a<;m! Dedi. Uyamk bta <;avu§u; - Komutarum, bunlar ihtilalci. Arkada bir subayla bir Harbiyeli oturuyor. Blrakmayahm Komutamm! deyince Yarbay tela~lan d1. Askerlere; - indirin, tutuklaytn, alaya gotUriin! demesiyle, ihtilale devam etme du§uncemiz sona erdi. Bize bagh olan alay, radyonun el degi~tirmesiyle b~lasma donmu§ ve kar~lm1za ge<;mi§ti.
II
Kar§lhkh hatalar Hummet ile Genelkurmay, ihtilalin ba;;arili olmas1 i<;in onemli ihmallerde, yanh~ degerlendirmelerde bulunmu~larch. Aydemir de ihtilalin ba~arlSlz olmas1 i<;in ne hata gerekirse hepsini noksans1z yaptt diyebiliriz. Radyo gibi <;ai?;tm1zm <;ok onemli bir etkile~im aracmm, ele ge<;irilir ge<;irilmez savunulmasmm ihmal edilmesi <;ok pahahya patlaml~tt. Kar;;1 duyuru uzerine, Harbiyeliler hari<;, tanklar hemen havlu att1, piyadeler ve suvariler de yerlerini terk ederek panik i<;inde b;;lalarma di)nduler. Olu§an <;okuntU uzerine, Harbiyeliler butUn gece, sabaha kadar tek ba§larma mucadele ettiler. Radyo elimizden <;lkml~tl. Aydemir'in odasmda bulunanlar karamsarhk i<;indeydi. - Genelkurmay Kt~la Komutarilii?;t bizden yana ml? soruma, Aydemir'in; - Yalta bana bir ~ey sorma! Ko~ bir ~eyler yap! demesi yiiregimi slzlattl. Evet, i§e yarar bir§eyler yapmahyd1m. Panik i<;inde b§lalarma donen birlikler artlk gorev yapacak durumda degildi. Du~uncem, bir tank tabm1 ve bindirilmi§ bir piyade bolugunden bir kolla, E timesgut Vericisi, Yenimahalle Trafosu, PTTyi ve olu§turulacak zlrhh ikinci kol ile de Radyo ve i<;i§leri' ni ele ge<;irmek; Genelkurmay ile Kuvvet Komutanhklar1'm <;evirmek, bu arada kritik personelin entegre edilmesine giri~mekti. Ba§arl ml? Bu iki kolun ve KHO'nun harekatma ve en sonunda H arbiye platosunda <;evre savunmasma ge<;erek pazarhk olanagl elde etmeye baghydl.
Uyanlk klta «;;avu§u 229. P.A.' mn havasml anlamak i<;in arabadan indigimde, bir manga bulvarl keserek denetlemeye ba§ladl. Smm gibi bta <;avu~u onumuzde durdu. Alay komutanmm yarchmclSl
21 MaYls hadisesi
B
a:;;anslzllkla sonuylanan 22 $ubat 1962 darbe giri:;;iminden sonra, Albay Talat Aydemir
ikinci deneme iyin 20 MaYls 1963 gecesini seyer. Harp Okulu ve Zlrhll Egitim Tank Taburu'nun destegini de alml:;;tlr. Meclis'in feshedilmesi ve bakanliklann i:;;gali, Genelkurmay ve kuvvet komutanllklannln kontrol altma alinmasl ongorOIOyordu. ilk adlm radyo istasyonlannm ele geyirilmesi ve ihtilal bildirisinin okunmaslydl. Harp Okulu ogrencilerinden bir grup Anka ra Radyoevi'ni i:;;gal etti. Radyoda okunan Aydemir imzall bildiri, Silahll Kuvvetler'in yonetime el koydugunu anons ediyordu. Fakat radyo binaslna giden tank birlig i henOz emniyeti saglamadan yapllan bu ihtilal duyurusu, hOkOmeti harekete geyirmi:;; oldu . 20 MaYls gecesi ya:;;anan yatl:;;malann ardmdan 21 MaYl s gOnO sabaha ka r:;; I Hava Kuvvetleri'nin de katilimlyia geryekle:;;tirilen kar:;; 1 harekatla, darbeciler etkisiz hale getirildi. 9atl:;;malarda resmi aylklamalara gore be:;; ki:;;i oldO, 30 ki:;;i yaralandl. Olaylardan sonra 151 subay ve emekli subay, 1459 Harp Okulu ogrencisi tutuklandl ve yargllandl. Talat Aydemir, Binba:;;1Fethi GOrcan , Yarbay Osman Deniz ve Ostegmen Erol Dinyer idam cezas ma yarptmldl. Erol Dinyer ve Osman Deniz idam edilmedi, ama Aydemir ve GOrcan'm cezasl 1964'te onaylandl. GOrcan 27 Haziran'da, Aydemir 5 Temmuz'da idam edildi.
~ TiMA~ HATIRAT KiTAPLIGI
Sir cariyenin diLinden, surgundeki padisahJn hazin sonu:Sostabut.
Hakkl Devrim'in sunusuyla ... Turk demokrasi tarihine damgasml vuran isimler: Sayar, Fevzi Cakmak, Menderes, inonu ve digerleri ...
iyi
Turkiye'nin kGltGr haritasmda keyifli bir yolculuk ... Millet Kutuphanesi muduru M. Serhan Taysi anlatlyor, biz hatlrllyoruz...
Fizan'dan Anadolu'ya kahraman bir Turk subaymJn amlarl ...
Hz. Mevlana soyundan bir dervisin, seyhLikten, milletvekilligine uzanan oykusu ... Sira dlsl bir Celebi'nin amlarl ...
Gazeteci Altan DeLiorman 'Jn kaleminden on iki nadide kultur adamlmlzJn hatlralarl ...
www.timas.com .tr - (212) 511 2424
•• Kci -It Uzerinde ············ENtS·BATUR································ .......................................................... .... . . . ..g . . .... .... ..... ... . . . ..... ...... . . ... . . ..... . ..... . . . ...... .......... .... .... . . ... ... . . . . ... . . ..... ..... ... . ..... . ... ... . .... . . . ...... ..... . .,
Dogu'ya ve 8atl'ya yol haritalarl
Muzik tarihi i~in kerterizler
"Doguya Yolculuk" ve "Yitik Cennetler" adh iki CD-kitap, 16. yiizyllda ispanya'dan Japonya'ya uzanan bir yolculugun ezgilerini bugiine ta§lyor. Erasmus, Machiavelli ve Christoph Colomb'dan gef;;erek; Miisliiman, HlIistiyan, Yahudi cemaatlerinin if;; if;;e ya§adlgl, yogun sanatsal ah§veri§lere tamk olunan uzun bir done min sesleri.
P
azar geceleri, NTV Radyo'da ger<;:ekle~tirdigim programl, N isan ve MaYls aylan boyunca Dogu-Batl kopriisiine aYlrdlm. Tasam, kendi programlml duyurmak degil burada, sevmem oyle ~eyler yapmayl; dinleyiciye sunacaglm ezgileri dileyen kayda alsm diye uyanyorum ~imdiden. Bir <;:oziim de, merakh ve biit<;:esi uygun miizikseverlerin dogrudan malzemeyi yurtdl~ma IsmarlaYlp getirtmesi: Jordi Sava1l'in, Hesperion XXI topluluguyla hamladlgl, iki~er CD'li iki oylumlu kitaptan olu~an bir proje soz konusu: Doguya Yolcufuk ve Yitik Cennetfer. 74
NTV TARiH MAYIS 2009
. .. ..... . . ... . ... . . .. ....... . . . . . . . .... . . . . .. .. . . . . . ... . ......... .. ... .. .... .. . . . .. . .... . ..... . . . ..... . . ...... . ...... . ........ . .... . ... ..... . . .. . .. . .......... . .. ... . . ... . ........ .. ... ... . .. . .... . .... .. ....... . .... . .. . . ..... . ..... . ... . ... . .. ... . ... . ... . .... . .. . . ........... . ... ... ..... . .... . . . ....... . .. . . ... . . .. . ... . . . .... . ... .. .... . . . . . . . . . ........ . . .. .. . ........... . .. . ... . . . ..
Savali ve muzisyen arkada~lan, hazuladlklan ezgi destelerini icra etmekle yetinebilirlerdi. Hem "sav"lanm temel1endirmek, hem de geni~ bir "baglam okumasl" onermek istemi~, bunun onemini ba~tan, i~e giri~irken gormii~ler.
Doguya Yolculuk, misyoner din adaml Francesco Javier'in 16. yiizytlda gen;:ekle~ tirdigi, riziko paYl yiiksek seferinin izdii~ii miinde tasarlanml~ bir kitap-albiim. iberya yanmadasmdan once Mrika'ya, sonrada Hindeli ve <;in iizerinden J aponya'ya uzun, yorucu bir giizergah. Gittigi yerlerde, Javier onciilugiindeki topluluk hangi ayin ezgilerini dinletiyor, hangi yerel ezgilerle kar~lla~lyordu? Kitapta, done min biiyiik <;:1kt~larl vurgulamyor aynca: Erasmus, Thomas M ore, Machiavelli, hiimanizmin ortaya <;:lkt~l, Reform riizgan ve benzeri kulttirel, toplumsal donii~iimlerin dokiimu e~lik ediyor muzik se<;:kisine. Javier, bu on aydmlanmadan belli ol<;:iide beslenrni~ bir din adam!. "Oteki"ne olabildigince onyarglSlz yakla~tlgml, yeni tam~ tlgl uygarhklann ol<;:iilerinden etkilendigini mektuplanndan ve izlenim notlanndan ogreniyoruz.
Batl'dan batlya yolculuk ikinci kitap-albiim, Yitik Cennetler ba~hgly la sunulmu~ ama, bir "Batl'ya Yolculuk" eksenine oturtulmu~; daha dogrusu, Batt'dan battya yolculuk! Christoph Colomb ve seferleri odak noktasmda. Colomb'un seyir defterlerinden ve gizemli KehCmetler Kitabz'ndan hareket ediyor Savali ile toplulugu. Oncelikle, Endiilus sonraSl yapnan kiilttirel kmlma ve ondan once sin de ya~anan <;:ogulcu kiilttir ortaml "yitik cennet" tammma yerle~tiriliyor. Miisliiman, Hlristiyan, Yahudi cemaatlerinin i<;: i<;: e ya~adlgl, yogun sanatsal all~veri~lere tamk olunan bu donemin buttin sesleri biraraya getiriliyor. Ardmdan, yeni kttanm ke~fi ve fethi tamamlamrken yitirilen ikinci cennete geliyor Slra: Avrupalilann koklerini kuruttugu uygarhklara bir aglt. ikinci kitabm, ikinci bir merkezi var aynca: Colomb'un kimligi ve efsanesi. Bir
I
donme oldugu dogru muydu, degil miydi bilemeyiz; bir <;:okkulttirlii ortamm i<;:inde oldugu kesin. Savali, Kehanetler Kitabl'm izleyerek, Seneca'mn Medea'sma kadar iz siiriiyor: 0 iki bin ytlhk metinde, ger<;:ekten de, yeni dunyalan ke~fedecek bir denizciden dem vuruluyor. Her iki CD, bu olayinsan-tema orgiisiinii serimleyen bir bakt~ a<;:lSlyla kotartlml~ . Jordi Savali ve toplulugu,2006'da DoguBatt 1200-1700 ba~hglyla vaftiz ettikleri ba~ka bir albiimle, muzik tarihini yorumlarna a<;:lsmdan kavurucu onem ta~lyan bir <;:ah~maya daha imza atml~lard!. istanbul dinletilerinden birini aym izlenceye aytrml~tl Savali; Sanat Diinyamlz dergisinde yaytmlanan, Aksel Tibet-Ekrem I~m ikilisiyle ger<;:ekle~tirdigi (Montserrat Figueras'm da kattldlgl) soyle~ide tasalarml biittin a<;:lkllglyla ifade etmi~ti. Be~ yiizyll boyunca, zorlu siyasal basktlara kar~m, zaman zaman birlikte, zaman zaman kopukluk ya~aya rak ya~aml~ u<;: buyiik kiilttiriin miizikal diyaloglarl, Amin Maalouf'un deyi~iyle "ruhsal bir ah~veri~" dogurmu~ tu. Ger<;:ekten de, miizik tarihi, bir yandan da insanlarm ve insan topluluklannm heyecan ge<;:i~imlerinin ana sahneleri iizerine kurulmu~tur. Savali, konunun bir ba~ka boyutuna dikkat <;:eker DoguBatl'da: <;algllann dola~lm mantlgma. Yayltlann Ortadogu'dan Avrupa'ya ge<;:i~ seriivenlerinin ko~utun da, saray ve halk katmda yaratllan ezgilerin, yakarllann, ~arkt ve agltlann kar~lhkll etkilenmeleri sureci karma~lktlr. Dogu-Batl'da Dimitri Kantemiroglu'nun kuramsal <;:ah~masma ve se<;:kisine asIan paYl aynlml~ tu. Mgan, Pakistanh, israilli, italyan, Rum, Arap, Katalan <;:alglctlar yan yana gelir. Muzik tarihi, bana oyle geliyor ki, bu <;:ogulcu perspektifin esas ahnacagl projelerle kotanlabilir ancak. Burada, bir ba~ka onemli <;:ah~ma yl ammsatmak gerekiyor: Fikret Karaka-
ya ve arkada~lannm hazuladlgl BezmdrdMecmud'dan Saz ve Sdz (Kalan, 2004), Yal<;:m Tura'nm dilimizde aglrladlgl Kantemiroglu Edvarl'ndan hareketle ger<;:ekle~ti rilmi~ti. Bu yaplmda da donem <;:algllarmm yaplml sozkonusu olmu~tu. Dimitri Kantemiroglu (Dimitrie Cantemir) ile Lehistan kokenli Ali Ufki'nin (Wojciech Bobowski ! Albertus Bobovius) kom~u ktlmmasml, Dogu-Batt koprusu a<;:lSlndan degerlendirmemek elde miydi? Dogu-Batl sorunu, Tiirkiye'nin, neredeyse 150 ytldu temel entelekttiel sorunu olarak kar~lmlza <;:lktyor: Bir baktma defansif ve ofansif bir tema bu. Sakalli Celal'in, "bir yone giden geminin i<;:inde ters yone yiiruyen" ya da bakan aydmlanyla ilinti kurup kurmamak bize kalml~. Ece Ayhan'm, doguya <;:ok gidilirse battya, battya <;:ok gidilirse doguya vartlacagl uyarlsma kulak aSlp asmayacaglmlz da. Dileyen Peyami Safa'ya, Tanpmar'a, Cemil Meri<;:'e ya da Oguz Atay'a yeniden ugraYlp bakabilir. Bugun de kesintisiz surdiiriilen bir halat <;:ekme yan~masldlr.
Jordi Saval1 ve Hesperion XXI toplulugunun "i(leri, kendi paylrna, ba~ka bir haYlfl.anma kaynagl yarattyor i<;:imde. Spekulatif, yan spekulatif tartl~malann batakhgmda <;:upmmaktansa, ortaya, derin bir ara~tlrmamn sonu<;:lanm getirmeyi, onu bizimIe payla~mayl yegliyorlar. "Hangi dunyaya kulak kesilmi~se oburune saglr" olu~a ve kah~a ciddi bir diklenmenin i~are ti bu, bunlar. Bize son gonderilen ko<;:ek, "medeniyetler sava~l" oldu. Kanan kanml~, ortahk kan golu, goruyoruz. Bir medeniyet otekini ortadan kaldlrmanm pe~indeyse, medeniyet olamaz. Bu kadar yahnkat, duzayak bir cumleyi kurmaktan aciz kaldlk<;:a insan, kaybolmasl ka<;:mtlmazdlr. Burada muzik dinledigimizi sanmasm kimse: Bir yandan da, ttiriimuzun kern orneklerinden ayn durmaYl ogreniyoruz. • NTV TARiH MAYIS 2009
75
Kitap ·························· · ··· · · ··············....................... ......... .............. . . . .... .......... . . . .................
Fiihrer'in yanl ba§lnda Hitler............................ Kitabl ....................... YaYlrna hazlrlayan lar: Henrik Eberle , Mathiass Uhl I;eviri : Mustafa TOzel NTV Yaymlan, Nisan 2009 496 sayfa, 25 TL
Hitler'in, SaVa§ln ba§langlCmdan 1945'teki intihanna kadar yamnda bulunan yardlmcIlan, sava§ sonunda Sovyetler'e esir dii§er. Bu ki§ilerin dort yll siiren sorgulan sonucu, Stalin'e sunulmak iizere detayll bir rapor olu§turulur. i§te, macera roman 1 tadmda, ilk elden tanlklIklara dayalI, Hitler'in ki§isel renklerini de detaylanyla veren bir eser.
A
ADNAN BOSTANCIOGLU dOlf Hitler'in Reich $ansolyesi oldugu 30 Ocak 1933'ten, KlZll Ordu tarafmdan ku~at1lan Berlin'deki slgmakta 30 Nisan 1945'te intihar ettigi gUne kadar, diktatoriin 50 milyondan fazla insamn oliimiine neden alan siyasi ve askeri seriivenine s:ok yakmdan tamkhk eden bir kitap: Hitler Kitabz. Bunun nedeni, Heinz Linge ve Otto Giinsche. Yani uzun JIllar bayunca Hitler'in yanmda gorev yapml~ iki SS subaYl. Linge, Fiihrer'in ki~isel hizmet ~efi, Giinsche ise ozel yaveri. DolaJIslyla bu iki asker, Hitler'in intihanna kadar yanmda bulunuyorlar. i§te Hitler Kitabl, Linge ve Giinsche'nin donemin Sovyet is:i§leri Halk Komiserligi (NKVD) tarafmdan yakla§lk dort JII siiren sorgulanndan yola S:lkIlarak hazlrlanml§. Ustelik bir kitap olarak degil; Stalin'e sunmak iizere gizli bir dosya olarak. .. Parti aqivlerinde "462a" kod numaraSl ile yer alan bu dosya, Sovyetler Birligi'nin YlkIlmasmdan sonra gUn l§lgma S:lkabildi. Kitap her ne kadar 1933'te Hitler'in iktidara geli§iyle ba§lasa da aSll biiyiik aglrhgl sava§ JIllan olu§turuyor. Bu da normal. <;iinkii, siirecin ba~tam78
NTV TARiH MAYIS 2009
gl Heinz Linge, H itler'in yam ba§mdaki gorevine 1939'da getirilmi~. Giinsche ise daha ges:, 1943'te... Nitekim bu JIllardan SOnrasma dair tamkhklar, diktatiiriin siyasi ve askeri meselelere yakla§lmml, karar alma tarzml detaylanyla anlatlYor. Ama kitabm daha ilgi s:ekici yam, sava§m gidi§atma bagh olarak Hitler'in ruhsal gelgitlerini, ozellikIe Stalingrad'tan sonra Alman ordulanmn engellenemez geri s:ekili§inin giderek bir bozguna donii§mesi kar§lsmda ya~adli.'} fiziksel ve psikolojik s:iikii§ii son derece canh bir dille anlatmasl. .. Ote yandan Hitler'in yakIn s:evresinde yer alan Nazi Partisi yiineticilerinin, Alman ordusunun komuta kademesinin ba§aktorlerinin gayet renkli tasvirleri, kitabl daha da ilgins: hale getiriyor.
Eva Braun ve Adolf Hitler, kopekleri Idylle ve Zerstorung ile birli kte, 1942.
Linge: i,birligi yaptl Giinsche: Direndi
sonra yeniden eski gorevine donuyor. Hitler'in intihardan hemen once cesedinin yakllmasl ie;:in talimat verdigi ki~i Gunsche. Nitekim Fuhrer'in son emrin i Martin Bormann'la birlikte yerine itaba kaynakllk eden ifadelerin sah iplerinden Heinz Linge getiriyor. Gunsche, slgmaktan e;:lktiktan bir 1913 Bremen dogumlu. Henuz gun sonra yakalanlyor. Kimligi tespit 1935'te Begleitkommando'ya (SS'in hukumet ve Nazi parti binalannl korued ilince ozel sorgu ie;:in Moskova'ya gonderiliyor. makla gorevli refakat birligi) katllml~. NKVD sorgucularmm da raporlann1939'da da Hitler'in ki~isel hizmet ~efi da belirttigi gibi Otto Gunsche i~birligi olmu~, ta ki Fuhrer'in inti hanna kadar. Linge, Berlin'deki slgmagl son ne yana~mlyor. Hatta bu konuda kader terkedenlerden. Berlin metrosunda yaarkada~1 Linge'yi tehdit etmekten de geri durmuyor. Parparov'un raporunda ~anan bir gunlUk kae;:ma kovalamaca"inanml~ bir Hitlerci, demokrasinin ve nln ardmdan Sovyet askerlerine teslim Sovyetler Birligi'nin potansiyel du~ma oluyor. Ba~ l angle;:ta gere;:ek kimligi tespit nI" ibaresi yer allyor. edilemiyor ve Polonya'da bir sava~ Gunsche, dikkafallllgmi sorgudan tutsaklan kampma gonderiliyor. Daha sonraki Yillarda da surduruyor; bulunsonra Hitler'in ki~isel hizmet ~efi oldugu dugu kampta Sovyet kar~ltl propagananla~llmca Moskova'nm yolunu tutuyor ve dort yli surecek sorgu da yaplyor, e;:all~maYI reddediyor. Sik slk ek ba~llyor. cezalara e;:arptlnllyor. Sorgu slrasmda Lin1955'te DDR'ye ge (ozellikle Gunsche'yle (Demokratik Almanya klyaslandlgmda) yeterinCumhuriyeti) teslim ce direne;: gosteremiyor. ediliyor, bir YII sonra da Maneviyatl bozuluyor serbest blrakIiIY0r. ve i~biriigine yatkm bir tutuma surukleniyor. 2003 Yllmda 86 Kitaptaki, Hitler'in yakm ya~mda olen Gunsche, esaret sonrasl Yillae;:evresinde yer alan nnda tam bir sessizlik karakterier, onlarla ilgili dedikodular, ozel hayat ie;:erisinde ya~lyor. Nazi donemine dair hie;:bir slrlan gibi bolumlerin Linge'nin anlatlmlanna roportaj talebini kadayandlgl sanillyor. bul etmiyor, -bilindigi Otto Giinshe kadanyla- anllannl da 1955 Yllinda serbest yazmlyor. Yakm e;:evreblrakllan Heinz Linge, oldugu 1980 yl II na kadar sine bakllacak olursa, III. Reich'a dair hatlraFederal Almanya'da, mulann "ticarile~tirilmesi"ni tevazl bir hayat suruyor. Otto Gunsche ise dogru bulmuyor. 1917 Jena dogumlu . 0 Bugun neo-Nazilerin web sitelerinde Otto da Linge gibi BegleitGunsche'den dikkat e;:ekommando mensubu bir SS subayl. Hitler'in ozel kici bir sayglyla soz edildigini gormek mumkun. yaverligi gorevine daha Parparov'un Gunsche gee;: bir tarihte, 1943'te hakkmdaki kanaati, belli getiriliyor. Kisa bir sure cephede de gorev allyor, ki e;:ok da yanll~ degil.
K
Hitler ve Heinz Linge, iktidann mutlu giinlerinde.
Kitabm hazulanma siircci de ba~h ba~l na enteresan. Linge ve Giinschc'nin ifadeIerinin kaynakhk ettigi kitap, belli ki me§akkatli bir redaksiyondan ge<;mi~. i~te burada Yarbay Fyodor Karpovi<; Parparov'un ismini anmak gerekiyor. Parparov biitiin bir sorgu siirecine nezaret ettigi gibi, ifadelerc son ~eklini veren (yani bir anlamda "kitabl yazan") ki~i. DolaYlSlyla kitaptaki dikkati <;ekici "dramatik" iisiubun da sahibi. Alman yaymcliara gore Parparov'un i~i kolay degiImi~. <;::iinkii bu "yetenekli" yarbay, bir yandan sorguda ortaya ylkan hakikatlere bagh kalmak, diger yandan da dosyanm sunulacagl Stalin'e "keyifle okuyacagl bir yaplt sunmak", aynca Sovyetler'in doneme iizgii resmi yazl~ma dilinden (hatta hakim ideolojiden) sapmamak gibi geriIimierin ortasmda makul bir yol bulmak zorunda. AnIa~Ilan 0 ki Parparov gorevin iistesind en gelmi~. Zaten iinlii Alman Feldmare~al }riedrich Paulus'u kendi tarafma <;ekecek ve Niirnberg'de iddia ~ahidi yapacak kadar onemii i~lere imza atmasmdan belli, Parparov'un mahir bir NKVD ajam oldugu... Kitaba donecek olursak. .. Akla gelen sorulardan biri de sorgulanan iki SS subaYlnm ifadelerinin ne kadar giivenilir oidugu. Dort Yll siircn bir sorgudan soz ediyoruz. Ustelik biiyiik olaslhkla i~kence de gormii~ oimalan gerekir. Konunun uzmanlanna bakIlacak olursa, Linge ve Giinsche'nin aktardlklan farkh kaynaklarla kar~Ila~tl n Idlgmda, ku~ku duymaYl gerektirmeyecek kadar ger<;eklerle ortii~iiyor. byle ki, Hitler'in kimi yazlh emirlerini dahi, metni gormeksizin neredeyse kelimesi kelimesine hatlrlaml~lar.
i<;erden, yeni, ilgin<; bilgilcr var Hitler Kitabz'nda ... Ustelik ba~anh bir macera romam kadar siiriikleyici oidugu da kesin . •
Heinz Linge
NTV TARiH MAYIS 2009
79
.~~.~~.P ............................................................................................................................................................................ .
Tarihi romanm yazan Ernesto Gomez Abascal ve Mehmet Necati Kutlu.
Havana'da Turk Tutkusu Ernesto Gomez Abascal Everest Yaymlan, 262 sayfa, 12 TL
Kiiba'da bir Osmanll subaYI
K
I(f\~?l!. .~f\l{J\lIf\~ . . iiba 1898'de ispanya'ya kar~l ayaklamnca, II. Abdiilhamid Hasan Enver Pa§a'Yl bu iilkeye yoliar. Bugiin Kiiba'nm Ankara Biiyiikels:isi olan Ernesto Gomez Abascal ise, Mehmet Necati Kutlu araclliglyla haberdar oldugu 1898 Yllma ait bir belgedcn yola S:lkarak, Osmanh'mn Kiiba'ya olan ilgisini ara~tmr ve sonus:ta ortaya bir roman S:lkar. Romanda Hasan Enver Pa~a, Ahmet Pa~a admda bir Osmanh istihbarat subaYl olarak karakterize edilir. Kitabm s:evirmeni Mchmet Necati Kutlu ise Latin Amerika ile ilgili s:ah~ma lan yla Tiirk okurunun tamdlgl bir isim. Kutlu daha once 1. Diinya Sava~l'nda Osmanh subaYl olarak gorev alan Nogales Bey'in amlanm da yaYlma hazlrlaml~t1. Romanm nasil hazirlandlgi ve esinlendigi tarihi donem konusunda Abascal ve s:evirmeni M . Necati Kutlu ile konu~tuk.
- Hasan Enver Pa~a' nIll Kiiba gorevini romanla~t1rmak dii~iincesi nasll pkt1? Ernesto Gomez Abascal: Tiirkiye ve Kiiba arasmdaki tarihi ili~kilere dair bilgi toplarken, Hasan Envcr Pa~a'mn varhgl ve Kiiba'daki gorevinden Dos:. Dr. Mehmet Necati Kutlu araClhg1yla haberdar oldum. Konu s:ok ilgimi <;ekti. Osmanh ordusunda gorevli bir pa~a Kiiba'ya neden gelmi~ti, burada neler yapml~t1? Gonderdigi raporlanndan birinde, Kiiba'da aglr bir ~ckilde yaralandlgl bilgisi de mevcuttu. Nasll yaralanml\,tl? <;atl\,maya ml katllml§tl? <;ok az bilgi yard!. 1898 ylh Kiiba tarihi is:in milat saYlhr. ispanya'ya kar§l verilen 30 ylllik baglmsIzhk sava~mm sona erdigi yll, ABD miidahalesi ve bu biiyiik giiciin iilkemizi i§gal ylli olmu§tur. Bu tarihi flrtmanm tam ortasmda bir Osmanh pa§asmm olmasl beni uykusuz blraklyordu ve elimde <;ok da az bilgi oldugu i<;in, bu hikayeyi roman tarzmda yazmaya karar verdim.
- Romanda sozii edilen 19. yiiZyll sonu EGA: Biiyiik TUrk ~airi NaZlm Hikmet'in Kiiba'Sl ve orada ya~ayan Osmaw tebaasl anne tarafmdan dedesi oldugunu ogrendigimiz Hasan Enver Pa~a'mn gers:ek kimlihaklanda bilgi verir misiniz? EGA: 19. yiizYIhn ortalannda ispanya'ya giyle ilgili hala c,:ok az bilgi v~r. istanbul'da kar~1 baglmsIzhk miicadelesi ba~laml~tl. bulu;;tugumuz akrabalan da ges:mi§ini s:ok Latin Amerika iilkelerinin tiimii s:oktan az biliyorlar. Hatta NaZlm Hikmet bile, bagImslZhklanna kavu~mu~tu; Kiiba en son dedesinin Kiiba'da daha once bulunduguve en uzun baglmsIzhk sava~1 veren iilke nu ve 1898'de sava§ta yaralandigmi sanmm oldu. Bu yiizden de ispanya tiim birlikleri- bilmiyordu. Naznn'm 1961'deki ziyareti esnasmda Havana'da gorii~tiigu ki~iler de, ni ve giic,:lerini burada toplaml~tl. Bu sava~ s:ok kanh oldu. Ama ispanya da, donemin dedesi ve onun adada bulundugu haklanda konu~tugunu hatIrOsmanh imparatorlugu gibi bir s:okii~ ic,:e- 1898'de padi§ah tarafIndan lamiyorlar; bu da 01risindeydi ve sava~ da duks:a ilgins:. Havana'ya gonderilen ABD'de bir iinizaYIflayan giiciinii iyice Hasan Enver Pa§a, ytpratmaktaydl. versitenin ar~ivlerin Kiibahlann baglmslzhk de, Haziran 1898'de Aym donemde Kiiba'YI i~gal eden ABD, ktytlarmm s:ok miicadelesine tamk birlikleri yoneten yakmmda bulunan ve olur. Mehmet Necati Amerikah bir genestratejik bir konuma sahip Kiiba'YI ele ge- Kutlu'nun bu tarihi oiayia ralin Hasan Enver s:irmek istiyordu. Avilgili buldugu bir beIge Pa~a'dan bahsettigi rupa iilkeleri Kiiba'da amlanm buldum ve ise, Kiiba'mn Ankara c,:ok as:IklaylCl olabileya~ananlarla yakmdan ilgileniyordu; bu yiiz- BiiyiikeI~isi Abascal'e bu cek bu bilgilere ula~ den de sava~ta nelerin maya s:all~lyorum. roman i~in ilham verir. olacagma dair bilgi - Osmanhlar ile Giiney Amerika iilkeleri, edinmek iizere ajanlar gondermi~lerdi. Ornegin ingilizler, daha heniiz dii~iik riitbeli topiumlarl arasmdaki ili~ki iizerine neler basit bir subayken, sava~ muhabiri olarak soylenebilir? Mehmet Necati Kudu: Akademik c,:all~ Winston Churchill'i gondermi~lerdi. Osmanh imparatorlugu topraklarl malarimi Latin Amerika iizerine yaptigim ic,:indeki Arap iilkelerinden, Amerika'ya ve is:in bu ili~kiler de ilgi alamma giriyor. Osmaw imparatorlugu doneminde bizleri Kiiba'ya, 19. yiizyilln son yirmi yill boyunca bir gos: ba§laml~tl. Ozellikle Osmanh ~a~lrtacak pek s:ok ili~ki goriiniiyor. Vetebaasmda bulunan Liibnanhlar, Suriyeli- nezuelall bir subaytn Osmanli ordusunda ler ve Filistinliler. Bu gos: 20. yiizyilln ilk gorev yapmasl ya da Venezuela'da yerle~ik ytllannda daha da arttl ve Kiiba kiiltiiriinii Arap kokenli Osmanh vatanda§lannm derinden etkiledi. toplanarak Balkan Sava~I'na kattlmak is:in Sadaret makamma ba~vurmalan gibi bazi - Romanda Girit'le olan benzerlikten bah- ilgi s:ekici noktalan daha once yaylmlaml~ sediliyor. 0 donem Kiiba ile Girit arasmda tIm. Enver Pa~a' mn Kiiba maceraSI da boynasll bir benzerlik var? le bir s:ah~manm iiriiniidiir, Osmanh ar§ivEGA: 0 giinlerde Kiiba'daki mevcut dulerinde buldugum bazi belgeler 1~lgmda bir rumla Girit'teki durum arasmda benzerlik makale hazirladim ve bunu Venezuela'da s:ok az. Her ikisi de ada ama, tarihleri ve bastlrdim. Kiiba biiyiikels:isine de kendisiyle ilgili oldugu is:in bir kopya birakttm; ko~ullan c,:ok farkh. Buna kar~m, ileti~i min s:ok zor oldugu bir donemde, Sultan kendisi konuyu bir ytl is:inde giizel bir roAbdiilhamid'in Girit'te meydana gelen man haline getirmi~, bilinmeyen yonleri, olaylarda uygulamak iizere, Kiiba'daki duhayalgiiciiyle tamamlaml~. Bunun yanlSlra ruma dair bazi deneyimlerini kullanabileheyetin Kiiba'daki faaliyederi, gers:ek tarihi mekanlar canlandmlarak, halen var olan cegini dii~iinmesi mantikh. bin alar, sokaklar ve sair mekanlarda aktanlml~. Kitabm Kiiba ve ispanya'da da ba- Hasan Enver Pa~a'yla ilgili ozel bir hastlmasl planlamyor. • zrrhk s:ah~mamz oldu mu?
Hasan Enver Pa§a: Nizlm Hikmet'in dedesi
P
Olonya'daki ayaklanmalara
katlldlktan sonra 1848 yllmda Osmanli devletine sigman subaylardan biri olan Konstanty Borzecki'nin (Mustafa Celaleddin Pa§a) oglu olan Hasan Enver Pa§a
185Tde istanbul'da dogdu. Paris'te egitim gordO. Harbiye'deki egitiminin ardmdan imparator I. Franz Joseph doneminde Avusturya'da ate§emiliterlik yaptl. 189Tdeki TOrk-Yunan Sava§I'nl Ylldlz SaraYI'ndan takip etmek Ozere kurulan 50 ki§ilik Askeri Tefti§ Heyeti'nde bulundu. TeselyaNolos'ta i§gal gOgleri kumandam olarak bulundu . 1898'de KOba'nm ispanya'ya ba§kaldlrlsml izlemek Ozere gorevlendirildi. 1901 'de Boxer Ayaklanmasl'na kan§an t;in MOslOmanlan igin gonderilen Nasihat Heyeti'ne ba§kanllk etti. Heyette Enderun Hocasl Dadayll Mustafa $OkrO (BOlent Ecevit'in bOyOkbabasl) ile Ni3zlm Pa§a da (Harbiye Nazln Enver Pa§a'nm eni§tesi) bulunuyordu . 1904 Rus-Japon Sava§I'na gozlemci gonderilmesi plandlysa da Rusya'nm istememesi Ozerine vazgegildi. Alman kokenli Osmanll generali Mehmet Ali Pa§a'nm (Karl Detroit) klzl Leyla Hamm'la evlendi. Hasan Enver Pa§a'nm bu evlilikten be§ gocugu oldu. Klzi Celile Hanlm, §air Ni3zlm Hikmet'in annesidir. Diger klzl MOnevver Hanlm, §air Oktay Rifat'm annesidir. Emekliliginde Erenkoy'de okul agtl. "Edebiyatl Umumiyye Mecmuasl"na TOrklerin tarihine dair makaleler yazd I. 1929'da oldO.
NTV TARiH MAYIS 2009
81
\
... ......... . ... ... ... .... ... ... .. ......... .. ...... ... ... ............ .... .... .. ... ..... .... ....... .. ........... ........... .... .... ... ..
DSMAIIIII TASRASIIBA KDRKO, BEHsn SavulUD ta§raDID zalimleri,
Deli Giiciik Ofkeli e§klyalar, yozla§ml§ kanun adamlan, patlayan silahlar, ha§in diyaloglar, para hllslyla dolu insanlar... Yakln donem Anadolu ta§raslndaki "kotiiler"in kar§ISlna, onlardan daha kotii bir "iyi" «;;lkar. Levent Cantek'in editorIiigiinde hazlllanan "Deli Giiciik" adh «;;izgi roman albiimii, kurgu tarihten 19 halk hikayesini biraraya getiriyor.
DOCRU Sa'lliRiM BAli RAIl D~:il, ICRi Sa'lliRiM BAI RAIl DIG ·
82
NTV TARiH MAYIS 2009
VE ADA1ET
geldi! Deli Giiciik OKAY GONENSiN
D
eli Gueuk Anadolu halk masallannda e,:ok az goriinmu§ bir karakter. "Gueuk" admm "duduk"ten geldigi soyleniyor, ama "kue,:uk"ten geliyor da olabilir. Deli Gueuk kargalanyla dola§an, heybetli, sac,:l sakal! birbirine kan§ml§ bir ki§idir. Hem koyiin delisidir -bazen de bilgesi- hem de zalimlere kar§l adaleti saglar. Deli Gueuk'un ortaya c,:1k1§mm mevsimlerle ilgili oldugunun i§aretlerini ta§lyan birkae,: soz var: Deli Gucuk ya itleri soldurur ya da dere tepe doldurur... Deli Giieuk delirir yaprak ueu belirir... Deli Gueuk §a§mr Mart kapldan baktlnr... Deli Gueuk'un maeeralan e,:izgi roman olarak "Osmanh Ta§rasmdan Korku ve Deh§et Hikayeleri" tammlyla yaYlmlandl. Osmanh ta§rasldlr, e,:unku Deli Gueuk aneak fazla uzak olmayan bir gec,:mi§in koyluklerinde varolabilir. Murat Ba§ekim'in yazdlgl "Dugumler" adh hikayede Cevher Aga Deli Gucuk'u §oyle anlatlr: "... Ak§am ezanmdan sonra lsslzlarda, viranlarda ortaya e,:lkar. Bazen kopek, kee,:i ya da tilki olarak gorunur. Bazen de dey gibi, kara sac,:h, kara sakalh, ba§l kocaman, di§leri at di§i gibi iri, uzun kollu, tlrnaklarl bir karl§, as all bir adam sure tine girer. Derler ki slrtma giydigi aba aslmda kendi kefenidir. .. " Deli Gueuk'un 19 hikayesinin toplandlgi kitapta lS'i e,:izgi roman, 4'u birkac,: de-
Editor: Leven! Can!ek Kamra YaYlnclilk
220 sayfa, 24 TL
senle suslenmi§ maeeralar var. Osmanh ta§rasmda da, ta§raya ozgU gue,: ili§kileri vardlr; ie,:i kotU varhkll insanlar vardu; kadmiar en alt seviyedeki mallardan saythr. E§k1yalar kahraman degildir, dupeduz e§k1yadlr. Eu dar ufuklu, ama §iddeti bol dunyaya nizam vermek ie,:in insanlar korkutulmalldir. Deli Gucuk o korkunun ta kendisidir; hatta oldukten soma dirilebilir. Eu kotUlukler dunyasmda Deli Gucuk'un varhgl §arttlr; ancak b
.~~.~~.P ................................................................................................................................................................... . YENi C;IKANLAR
Sicill -i Osmani Zeyli MEHMET ZEKi PAKALIN TUrk Tarih Kurumu Yaym/an 19 Gilt, 240 TL
ARA~TIRMA
Rumeli Yagmalanan imparatorluk
HATIRAT
Dogu 'ya Bakl§ 1800 Oncesi D6nem Ingiliz Yazmalan ve Osmanll Imparatorlugu
HAF1Z HAKKI PA~A MAHMUT ~EVKE T PA$A 6rgDn Yaymevi, 592 sayfa, 22,50 TL
1831-1832 Tiirkiye'sinden Goriiniimler
GERALD MACLEAN
"Berlin Kongresi'nde yapllan duzenlemeler yalnlz ban ~1 garantilememekle kalmlyor, daha byle ~artlar yaratlyordu ki, -olaylann gbsterm i~ oldugu gibi- gelecekteki
OOTD Ge/i§tirme Vakfl 350 sayfa, 18 TL
ingiliz ve isk09yalilann Osmanll dunyaslyla ya~adlgl etkile~imleri
konu alan kitap, Musluman Dogu'yu Hlristiyan Ball'dan aYlran "medeniyetler 9atl~masl" kavrammm 'yan ll ~ ve tehlikeli bir mit oldugunu" gbstermeye 9a ll ~lyor.
9in-Dogu Tiirkistan Ipek Yolu-l G. AHMETCAN ASENA Pan Yaymcillk, 504 sayfa, 25 TL ipek Yolu'ndan kimler geldi, kimler ge9ti? Kim yan yolda kald I, kim hedefine vardl? Yolculugu Baykal klYllannda ba~laYlp, Fransa Alpleri'nde son bulan Hunlar, bu uzun yolculukta ka9 klyafet, ka9 din ve ka9 dil degi~tirdi?
JAMES ELLSWORT DE KAY OOTD Ge/i§tirme Vakfl, 440 sayfa, 20 TL Bir yabanclnln giizuyle 1830'lar Turkiye'sinin panaromasl. .. insanlann gunluk ya~amlanndan dillerine; ticari hayattan Turk hukumetinin bastlgl ilk gazete Moniteur Ottoman'a; isyankar
kan~lkllklann
tohumlanm da atmaktayd I.' Ayastefanos Antla~masl ' m '1ahrip etmek" i9in Berlin Kongresi'nde toplanan devletlerin planlan ...
pa~alardan dervi~lere
ve kiilelere uzanan bir sosyal tarih 9all~masl .. .
C;in Felsefesi Tarihi
~ark Seyahati Istanbul 1911
FUNGYU-LAN
LE CORBUSIER
istanbul Bilgi Dniversitesi Yaym/an 474 sayfa, 22 TL
213 sayfa, 18 TL
TOrkiye
~in felsefesinin tarihini aynntlll olarak ele alan eser, bnemli tarih ipu91an sunuyor. ~in felsefesinin temelini olu~turan Tao du~uncesi farkll du~unce aklmlanmn tezleriyle kar~lla~tlnllp
1831 ·1832 TORKiYE·Sb")I;.~
GqRONUMLER
i§ Bankasl Yaym/an
20. yuzYl1 mimarllgma ve sanatma Le Corbusier adlyla damgaslnl vuran isvi9reli gen9 mimann Viyana'dan istanbul'a uzanan bir yolculugu. Turkgede ilk kez eksiksiz yaYlmlamyor.
tartl~llIyor.
ROMAN
Yakm C;aglar Tarihi
Aynacl (Der Spiegelmacher)
N. V. YELISEYEVA Yordam Kitap, 350 sayfa, 20 TL
PHILIPP VANDENBERG Te/os Yaymclllk, 506 sayfa, 25 TL
1648 ingiliz devriminden 1917 Sovyet Devrimi'ne uzanan tarih kesitinde; farkll ulkelerde yurutQlen slmf mucadeleleri, burjuvazinin yuksel i ~i ve sanayi devrimi, emperyalizmin dog u~u ve bu sure9te emek9i smlfiann mucadeleleri inceleniyor. Kitabl N.V. Yeliseyeva ba~kanllglnda bir kurul hazlrlaml~.
Hlristiyan dunyasmm dogudaki en iinemli kenti Konstantiniyye, Turklerin ku~atmasl altmdadlr. Dilsiz klzlyla yolu bu kente du~en Mainz'li ayna ustasl Michel Melzer, Avrupa'da henuz bilinmeyen matbaaclllgl burada iigrenir. Mainz'e geri diindugunde ise matbaanm mucidi oldugu i9in ''kara sanat9!" olmakla sU91amr ve hapsedilir.
C;ocuklugumun Oykiisii Rusya, Almanya, TUrkiye U<;:geninde Savrulan Bir Aile AYSUERiN<;: Everest Yaym/an, 246 sayfa, 12.50 TL
Aysu Erin9, Hitler'in iktidara geldigi yll Berlin'de ba~layan ve Turkiye'de suren slradl~ 1 ya~amml
kaleme aldlgl kitapta; ailesinin ayakta kalmak, kendi kulturlerine ait all~kanllklanm surdurebilmek i9in verdigi mucadeleyi ve dbnemin sosyal olaylanm anlatlyor.
A
tati.irk Kulti.ir, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu 50 yddan beri Turk Tarih Kurumu kutuphanesinde elyazmasl notlar halinde duran 90k 6nemli bir eseri yaYl mladl. Cumhuriyet d6neminin biyografi yazarlanndan Mehmet Zeki Pakalln'ln (1886-1972) Osmanll tarihinin son tercume-i hal (biyografi) yazarlanndan Mehmed Sureyya'nln (6 . 1909) Sicill-i Osmani yahut Tezkire-i Me§ahir-i Osmaniye isimli eserine zeyl [ek] olarak hamladlQI bu kapsamll yali ~ma 19 cilt olarak raflardaki yerini aldl. Prof. Mustafa Keskin, Prof. Mehmet Metin Hulagu gibi biliminsanlannln 9abalanyla ortaya 91kanlan bu 6nemli biyografi kitabl Osmanll'dan Cumhuriyet'e 1246 ki~inin ya~am6ykusunu igeriyor. Prof. Ali Birinci'nin "Mehmet Zeki Pakalin'ln hayatl ve eserleri" ba~llkll incelemesi de 4661 sayfalik eserin giri~ b61umunde yer allyor. Eski bir Osmanli Kalem efendisi ve biyografi yazan olan ibnulemin'in 9aQda~1 olan ve onunla zaman zaman 9atl~an Pakalin, Tanzimat Maliye Naz/rlan, Son Sadrazamlar ve Ba§vekiller, Ma/iye Te§kilat/ Tarihi gibi ya~am6ykulerine dayall ba~ka 6nemli ve hacimli eserler de yazml~tlr.
www.ttk.gov.tr Emin Nedret i§1i GOK SATAN KiTAPLAR
84
1~lgmda
Yaianci Tanlklar Kahvesi
Tarihin
Vedat Tiirka/i Turkuvaz Kitap
i/ber Ortay" Profit YaYInCi/ik
NTV TARiH MAYIS 2009
Uygarhgl 100 Kedi
D egi ~tire n
Sam Stall Can YaYIn/an
Hitler Kitabl Yay. haz.: Henrik Eber/e, Mathiass Uhf NTV YaYIn/an
Talat Pa~a ' nm Evrak-I Metrukesi Murat 8ardak(1 Everest YaYIn/an
Dostluktan facialara Tiirk-Ermeni ili~kileri ... izlenmesi gereken bir belgesel. .. CNNTtirk ve Kanal D'de dort boltim halinde yaylnlanan ve btiytik ilgi goren "Ortak ACI 1915, Ttirkler ve Ermeniler" belgeselinin kitabl ve DVD'si bir arada. "Ermeni eylemlerini ve dl§ gti91erin etkilerini anlatlyorlar ama, degindikleri olaylan dramatize etmiyorlar, abartnuyorlar. tr sluplarl, soon, ban§91. .. "
Altan Oyrnen, Radikal "Taha Akyol'un CNNTtirk'te yaymlanan bu belgeselini gordtintizse §anslI, ka9IrdmlZSa §ansslzsmlz demektir. Zira gergekten izlenmesi gereken bir belgesel."
Mehrnet Ali Birand, Posta "0 Yillar aCl Yillar olmu§tur. iki taraftan da ytiz binlerce insan olmti§ttir ... Taha Akyol 'un Ermeni olaylarml anlatan bu 9ah§maslmn adl i§lerin ozetidir. Evet, kar§llIkh acllar ya§annu§tIr. ACl 'Ortak ACl' dIr."
Narnlk Kernal Zeybek, Radikal
"Taha Akyol'un CNNTtirk'te yaymladlgl 'Ortak ACl', mtirnktin oldugunca nesnel bir tabla sunuyor bizlere."
Orhan Bursah, Cumhuriyet
Televizyonda yaYlnlanmayan gortinttilerle ve bilgilerle zenginle~tirilen c;ah~ma, 1915 Ylhnda ya~anan "Ortak ACl"Yl anlamak isteyenler ic;in c;ok degerli bir kaynak.
~DPGAN _KITAP www.dogankitap.com.tr
..
.~ .y.l.iY.~ C. ~.J~b.J.
. ·..·..··.·.·.·..· .· .·.. . ... . . . .. ....... .. . . ...... . . ... . ....... ....... ... . . . . ......... ... ...... . ........ .... .. . ..
SEYAHATNAME Jaques Peeters'in 1697 tarihli graviirunde Mardin.
II Hendegi olmayan kalenin etrafl cehennem c;ukurunu hatlrlatan derinlikte tlra~lan lp parlatllml~
kayalardlr. Birc;ok magaralan, karanllk pUSu yerleri, on sene ku~atmaya yetecek su sarn lc;lan vardlr. YalC;lnlardan inen yagmurun bir damlasl heba edilmeyip kaya yollanndan sarnlc;lanna
gider. 11
Pa
§a lar mekaol
kalesi etekleri, 2008.
Mard-n
M
akdisi, bu kalenin kurucusu Yunus Aleyhisselam'dl der. Peygamber Yunus, kI§m Musul'a yakIn Hatib §ehrinde oturur, yaz gelince yaylaya pkIp bu Mardin dagmda dinc;le§ir ve ibadet edermi~ . Halen, bir buyiik magaraya Yunus Nebi tekkesi derler. 0 aSlfda Kuh-l $ahka denen bu magaralarda bir ejderha peyda olup Yunus Nebi'nin nice bin ummetini yemi§. Kafirler Yunus'a, mucize gosterip ej derhaYl oldururse kendisine inanacaklanm bildirmi§ler. 0 da peygamberlik kudretiyle bir ta§ vurup ejderhaYl oldurmu~. Oc; bin imanSlZ imana gelip Yunus'un c;evresine yerle§erek glinden gune zengin ve bay 01mu~lar. Tepeye Kuh-i mar (Yuan dagl) beldeye de "Mar-din" denmesi bundandlr. Bir padiphtan otekine gec;en kale, bir zaman da Dara $ah'a tahtgahhk etmi~ tiro Dad buralarda avlanmaktan ho~lamr, Temmuzda Mardin'de, kI~m Kara Dad ~ehrinde otururmu~. iskender, Dad'Yl yenip Azerbaycan, iran ve Turan'l almca bu Mardin kalesinde de buyiik tapmaklar yaplldl. (... ) 795 (1395) senesinde Timur burap UC; sene muhasara etmi~, alamadan 86
NTV TARiH MAYIS 2009
Anadolu'ya yiirumu~tU. (... ) Sultan Suleyman Han 941 (1534) tarihinde Bagdat gazasma giderken Mardin'i sancakbeyligi tahtl olarak Diyarbekir eyaletine kattl. Mardin pa~asl bin kadar askerle hukumet eder am rna yigit, namdar yarar, pa§a olmahdlr. Degme adam i§ goremez. <;unku bir tarafmda Sac;h daglnm Kurtleri, bir tarafmda A§dl, diger tarafmda $akagl a~ireti Kurtleri, ovalannda da goc;ebe Turkmenler oturur; c;olunde Nay kabilesi Urbanlan konar goc;er. Bu seyyar kavimlerden o§ur, koyun ve otlak vergisi almak hunerli pa§alar ister. (... ) Kalesi, c;olun ortasmda gokyi.izune yiikselmi§, bulut renginde bir kayamn tepesindedir. Anlatmaya dil ve kalem yetmezse de giine§ten zerre, denizden katre kadar oveyim: byle yiiksek bir kaledir ki burc;Ian bulutlara, Kehke§ana ula~ml§tlr. bgle giine§inde bulutlar c;ekilmeyince minaresi ve yiiksek binalar gorulmez. DunyaYl dola§an seyyahlarca me§hur pek c;ok kaleleri gormek bana da kismet oldu. Ancak bu
Mardin kalesine hic;biri benzemez. Dort yandan, UC; dort menzillik yerlerden gorunen kalenin zirvesi iki fersahhk yoku§tur. Tepeden bakInca Nusaybin ve Sincar kaleleri, Sincar dagl, Hamun c;olu ayna gibidir. Fethi mumkun degildir, Belki ~iddetli muhasara veya gizlice girilerek almabilir. Magaralar, yedi sekiz yiizyl1dan beri depolanml§ kIZlldan, karasurat darlSl, c;eltekli pirinc; dopdoludur. Goren, harmandan yeni kaldlrl1ml§ zanneder. SaylSl belirsiz ba~ka magara ve mahzenler de arpa bugday ve hububatla doludur. Her sene bunlar ahaliye dagltllarak yerine yenisi almlp konur. Kaledeki miihimmat ve cebehanenin hesabml Allah bilir. Barutun, giillenin, humbara ve topun c;oklugunu anlatmaya giri~sek ayn bir cilt olur. (.. .) Evliya gelebi Seyahatnamesi, 4. Cilt, ikdam Matbaasl, 1314, S. 57- 60 •
500 Yllilk minyatiiriin izinde 2000 Yllilk tarih •
I
Nikaia obeliskinin bulundugu btilgeyi gtisteren 16. yiizYlla ait minyaturii.
znik goltinun J<;YlSlndaki Nikaia (Iznik), Anadolu tarihinin en onemli antik kentlerindendir. D unyaca me~hur ~inileri, H iristiyanhga yon vermi~ konsul topiantilan, e~siz surlan, bir~ok medeniyetin izlerini ta~lyan eserleri tarihle ilgili herkes i<;in bilinenlerdir. Ama burasl, surlan dl~mda da bir~ok esere ev sahipligi yapmakta. Bunlann en gorkemlisi, ku~kusuz yore halkmm "Be~ta~" dedigi Roma d()nemi mezar a1l1tIdlr. Merkezin 8 km kuzeybatlSlnda kalan Elbeyli koyiinun zeytinlikleri arasmdan yukselir. Tarihte Nikaia'YI Nikomedia'ya (izmit) baglayan antik yol uzerindedir. Gunumuzdeki yiiksekligi 12 metredir. Bir kaide uzerine ust uste oturtulmu~ prizmal be~ mermer bloktan olu~ur. Eskiden en ustte bir
ustunde de Zafer Tann<;asl Nike veya Tann Zeus kartall heykelinin oldugu sa1l1hyor. Yunanca kitabesinde "C. Cassius Philiscus, C. Cassius Asklepiodotus'un oglu 83 yll ya~adl" yazmaktadir. 16. yUzyllda unlu minyatur ustasl Matrak<;1 Nasuh buraYI ve <;evresini resmetmi~. Resimdeki mezar a1l1tmm altmda "dikilita~" yazmakta. Varhgmi bildigimiz antik yol da ~izilmi~. M inyaturun ust klsmmda ise "Kazkolu Derbenti" yazlyor. Derbent ge~it demek; arka plandaki kayahklan da minyaturde resmettigi gibi kaz kanatlanna benzetmi~ olmall. Bu kayahklan bugun de iznik'in guneyindeki daglarda gormek mumkun. Karayolu da iznik'ten giineye dogru bu daglara tlrma1l1yor; tam a~lt noktasmdaki Derbent koyU yerli yerinde. Bu kOyUn birka~ kilometre kuzeybatlsmda, en yUksek kayaligm dogu yUzundeki bir grup ge~ Roma
donemi adak steli ise doganm ve insanlann tahribatma direnmekte. Kabartmalann bulundugu kayaligm kolayca ~lkUan zirve noktasmm manzarasmi gormck ~art.
Sansarak
I~
Elbeyli
O Obelisk· iznik
•
Nuzhetiye
•
. ~amoluk
Derbent O . Mecidiye D Bursa iznik Unutmaym: Buwlun gezdiwcck. daglardu yiiriiyU§ yaptlracak birini anyursamz. malura yerle§ip artlk koylii olrml§ bir §ehirli var: i\tilla Ula§. Size yatucuk yer temin cdcr. halla sabah kahvaltl da veriL Tel: 053547129 81 Kitap: Bedri Yalman. iznik. Bursa Rotary Kulubu KulWr Yaylnl.
NTV TARiH MAYIS 2009
87
APERLAi
Batik kent
88
NTV TARiH MAYIS 2009
K
a~ veya 0<; AglZ'dan deniz yoluyla veya Kllm<;h koyU uzerinden yUruyerek vanlabilen, masmavi denizin kt)'lsmda zeytinlikler arasmda ruya gibi bir antik Likya kenti. Sl<;ak yanmadasml anakaraya baglayan ktstagm batl tarafmdaki Sl<;ak koyunun yama<;lanm, kt)'lsml ve suyun altml kaplamakta. Bir zamanlar Likyahlann melcim olan yapllann bir ktsml artlk bahklann ya~am alamo Bir<;ok ba~ka antik kt)'l kentinde oldugu gibi, bu ~ehrin bir ktsmml da depremler denizin altma indirmi~. Kentin varhgml ilk defa antik donem yazarlanndan (Plinius, Ptolemaios, Hierokles) ve MO 5. yUzyllda kentin adma basllan sikkelerden ogreniyoruz. Roma doneminde, <;cvresindeki Apollonia, Ismda ve Simena kentleriyle bir sympoliteia (siyasi birlik) olu~turarak Likya birliginde temsil edilme hakktm kazanml~ . ~ehrin adl, Bizans donemi ka)'ltlannda Aprillac olarak ge<;iyor. 16. yUzylla ait Piri Reis'in Kitab-z Bahriye'sinde de buradan bahsediliyor. Gunumuze <;ok iyi korunarak
gelmi~ antik kentin sud an i<;indeki en belirgin yapl, Bizans kilisesi. Kale dl~mda kalan nekropoldeki Likya tipi lahit mezarlar yama<;tan ba~la)'lp denizin i<;ine kadar Slfalanml~.
Kentin nhtlml isc artlk tamamlyla Sl<;ak koyunun derinliklerinde. Bu korfezde bir tiir deniz salyangozu olan "mureks"ten bol bulunuyor. Aperlai'de ya~ayanlar, sadece Likya kraliyet ailesi uyelerinin giydigi elbiselerde kullanllan mor boyaYl bu canhdan elde ederlermi~.
J Yavu
•
•
Ka~
• • • O,aglZ
Cevreli
Aglll l KI~, 1i
0
Aperlai
II Antalya Kat Unutmaym: Sl<;ak koyundaki yoresel
bir aile i.letmesi olan The Purple House'un (mOl ev) ta'l evlerinde veya kamping alamnda gecclemek miimkiin: www.apcrlai.com. 0538 217 6183- 0212 834 0003· Aperlai'yi gezmek i<;in en iyi plan Klltn<;l!'dan 1.5 saat yiiriiyerek gitmek; <;iinku patika hem yoku'l a'lagwa hem de i.aretli, aynca soma da deniz yoluyla Ka.'a dbnmek mumkun. Ayarlamalarmlzl buna gore yapm. Makale: Bill Leadbetter, 'Diocletian and the Purple Mille of Aperlae", Epigraphica Anatofiea, 2003.
Hyoisos
Ormanda 'ke§fetmek i~in bak'
M
ilas'a bagh Kar~cahisar
koyunun
dogusunda kalan ~ift zirveli bir tepenin iizerindedir. Koyliiler zirvelerden yiiksek olam Biiyiik Asar, digerini ise Kii~iik Asar diye adlandlrml~lar. Antik kalmtllann tepelik noktada olmasmdan dolaYl kolayca goriilebilecegi samlsa da bu yamltlC1dlr; ~iinkii ytikseltinin biiyiik boliimii ~am
aga~lan ve yiiksek ~ahlarla kapl!. Gezmek a~1S1ndan bu durum itici gelebilir, ama buna aldlrmaym. Ye~il ortiiniin altma gizlenmi~, gezeni heyecanlandlracak, ke~fetme duygusunu ok~ayacak bir~ok kalmtl var. Ormam bir ag gibi ormii~ patikalar sayesinde rahathkla dola~abilirsiniz. Ozellikle neredeyse kenti ~evreler durumda saglam kalml~ Helenistik donem
surlanm takip etmek, sizi diger kalm tllara ula~ tmr. Burasl ~ok az ara~tmldlgl i~in, yapl kalmtllannm ~ogu ~u an i~in tammSlZ. Biiyiik Asar'm, kentin akropolii oldugu belli. Biiyiik Asar ile Kii~iik Asar arasmdaki diizliigiin agora, yani ~aql oldugu dii~iiniiliiyor; yanmdaki dortgen yapl da bouleuterion (meclis binasl) olabilir.
Kentin ne zaman, kimler tarafmdan kuruldugu bilinmiyor. Tarih sahnesine MO 5. yiizyllda, Atina onderligindeki Delos birligine bir talent vergi veren kii~iik bir kent~ik olarak ~lbyor. $ehrin Roma donemi sikkelerinin iizerinde Zeus Areios tasvir edilmi~tir.
eMiias Be,in
•
Gbk,eter Darttepe
•
. Uta,
•
Karacahisar
Ciftlikk6y.
O Hydisos
IIMuQ1a Milas Unutmaym: Karacahisar koyii el
dokuma hahlan ile rne~hur • Giyiminiz boyle bir yeri gezmek i9in uygUll olrnah; klSa pantalon, a91k ayukkabllar kesinlikle tavsiye edilrnez • Kbyliilm , ok konuksever, ama sizi defineci zannerlip jandarrnuyu huber verebilirler. Mutlaku bnce muhtara Asar'l gczrncyc geldiginizi soyleyin.
NTV TARiH MAYIS 2009
89
SOKULLU KOLLiYESi
Hac yolunda mola
S
adrazam Sokullu Mehmet Pap tarafmdan 1574'te Mimar Sinan'a
yaptlfllml~.
Klasik Osmanh mimarisinin butun ozellikleri burada gorUlebilir. Hac yolu uzerinde olmasmdan dolaYl, zamanmmen iinemli konaklama noktalanndandl. HaCllann ve seyyahlarm her tlirlu ihtiyacmm du~unuldugu,
mukemmel tasarlanml~ bir yapldrr. Cami, medrese, hamam,
KASTAMONU KALESi
Komnenoslarln eseri
90
NTV TARiH MAYIS 2009
kcrvansaray ve bedesten bolumlerinden olu§ur. Yapl topluluhrunun en buylik klsmlm, dogudaki kervansaray kaplar. Bedesten, en batlda kalan cami ile kervansaray arasma yerle§tirilmi~tir. Bedestenin kuzeybatl tarafmdaki hamam yakln tarihlere kadar kullamlmaktaydl. Kulliyeye biti~ik Payas kalesi, aym zamanda unlu ~air Namlk Kemal'in sUrgline gonderilirken birkac,: glin hapis yattlgl yerdir.
K
ent merkezinde tarihi evlerin arasmdan ylikselen kayahk bir tepenin uzerindedir. Korunakll konumundan dOlaYl bu tepenin tarih boyu yerle§im gordugu soylenebilir. Kalenin yaplh~ tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte sur duvarlarmda 8. ve 9. ylizYlllarm yaplm teknikleri izlenebilmektedir. Tarihi kaynaklar buraYl Bizans Komnenos hanedanmm 12. ylizyll sonlarmda yaptlrdlgml yazar. Kastamonu ~ehrinin de ismini bu hanedanhktan aldlgl iddia edilir. Kalenin diger bir tarihsel ismi de Kastelkomneni, yani "Komnenoslann kalesi"dir. Kale ve c,:evre bolge 12111212'de Selc,:uklu hukumdarl Alaeddin Keykubad'm emirlerinden Husameddin <;::oban tarafmdan ele gec,:irilir. Daha soma da beylikler
.
•
Yeniyurt
r
eOiirtyol
Sokullu Kiilliyesi
payas O
D Hatay Payas Unutmaym: Killliyenin i<;:indeki zeytin agacmm 13 aSlf~k oldugu siiyleniyor. Tam bir amt aga<;:. Makale: Adem Kara, "19. yuzYll1n ilk Yanslnda Antakya" (doktora tezi), Ankara Oniversitesi 50syal Bilimler Enstitusu, 2004. Ay~egul DaYI, "Dartyol Tarihi" (yuksek lisans projesi), Kahramanmara~ Oniversitesi 50syal Bilimler Enstitusu, 2007.
doneminde <;::andarogullan'nm kontrolune gec,:er. Gunumuzde gorillen sur duvarlarmm onemli bir klSml bu donemde yapllml~tlr. Buglinku kale daha buylik bir dl§ sur sisteminin ortasmdaki ic,: kaledir. Bu dl~ kaleden glinumuze neredeysc hic,:bir~ey kalmaml~tlr.
, Kastamonu Kalesi
o
~
l'{olU \s\anIlU
"
'Si
.~~
,$'
.,..'"
"'~
~
,..'{olu
.~\<.a
"'s~
I IKastamonu Merkez Unutmaym: Kaleye mutlaka ~ehir merkezinden yuruyerok <;:lkm. t;unku bu ufak tlIlnal11~ sizi tarihi konaklann urasmdan ilerleyen yollardan ge<;:irecektir. • Kastamonu'nun 1m pidcsi vc <;:ckmc helvasml tadm. Kitap: Nazmi 5evgen, Anado/u Ka/eleri, DogUj YaYlnla",1960.
HANDZTA MANASTIRI
Vah§idogada bir Tanrl evi
T
arihi Tao- Klarceti bolgesi i<;inde kalan Artvin ilindeki eski Gurcu manastlrlannlll en etkileyicilerinden biridir. $av?at karayolunun ge<;tigi guzergahtan aynhp tepelere dogru oldukp dik yiikselen bir yan vadide gbzlerden lrak, asrrlara direnmektedir. Birka<; evden olu?an Plrnalh koyiinun mezrasl, hemen yam ba?lllda sanki bek<;ilik
yapmaktadlr. Bulundugu vadiden akan <;aylll ismi Porta oldugu i<;in, manastlr ybrede bu isimle de amhr. Yapl, kilise, <;an kulesi, yemekhane, ke~i~ hucreleri, dbrt ~apel ve i~levleri bilinmeyen bir bina grubundan olu~ur. ismini buraYI kuran Rahip Grigol Handzta'dan almaktadlr. Bu yapl toplulugu i<;inde en iyi korunan eser, Aziz
on: oy
Giorgi'ye adanan kilisedir. Kuruldugu donemlere ait bir elyazmasllllll incelenmesi sonucu, burada ilk in~a <;ah~malannlll 782 Ylhnda ba?ladlgl ortaya <;lkml?tlr. Belli ki zaman i<;inde yapllan eklemelerle bugunku halini alml~trr. Yaktn zamanda yanglll sonucu harap olan yapllllll tamamen yok olmadan restore edilmesi gerekiyor.
DONER KOMBET
~
ehirdeki <;arplk kendini koruyabilmi~ bir Scl<;uklu eseri. Kitabesine gore Prenses ~ah Cihan Hatun adllla yaptmlml~. Bir goru~e gore, Ahlat ve Nigde'deki kumbetlerin mimari usluplanyla kar§lla~tmlarak, 1275 -76 yI1lannda yaplldlgl ileri surulmekte. Eger dikkatlice baklhrsa, yapllllll mimarisinde hayranhk uyandlran bir<;ok detay fark edilebilir. Kumbet, kare bir kaide uzerine oturtulmu~, ustii konik kubbe ile ortiilu on iki ko§eli bir
gbvdeden olu~ur. T am amen kesme ta~tan yapllml~tlr. H angi yonden bakthrsa baktlslll aym yerden baktldlgl hissi uyandlrdlgl i<;in, halk tarafllldan Doner Kumbet olarak adlandlrI1ml~ . Ustallkll yaplsl nedeniyle, on iki ko?eli govdeden dairesel tabanh <;atl brtiisune ge<;i~, bir butiin olarak algtlanmaYI saghyor. Kumbetin i<; mekam ise dl~lll aksine dairescl formda. Giri~ kaplSlmn ust ktsmllldaki kabartmada iki asIan figiirunun araslllda <;ift ba~h kartal betimlenmi~.
Erciyes dagl1l111 golgesindeki
Hamamll
•
Ard£nu,
II Artvin Plmalh UnutmaYln: Malll1stml Artvin··SavGilt karayolu iizmmden patika vr. toprak araba yOlll var . l'atika qok (lik ve bir saat suriiyor. Her iki yolda cia uwrumlara dikkat edin. Val l~i Artvin cografyasmda bir tarih gezisi yapacaksHllz. Kitap: Fahriye Bayram. Artvin'deki Giircii ManastJriarmm Mirnarisi, Ege Yay,"la" 2005.
\"'
Kayseri '\ Kalesi
Hem ko§eli hem yuvarlak bir §aheser yaplla~madan
0
Handzta Manastm
Artvin
•
Plnarll
"
•
Seyilgazi Mezarllgl
•
Unutmaym : Kayseri gibi tarih dolu bir kenti gezmek i, in h(ml uzun zaman aymnah hem de acele etmolisiniz ; 9unkii bir,ok eski e8ot<: ov sahipligi yapan Kayseri a~m ve ,arplk tehdidi altmcla. Kitap: Anadalu Sel,uklularl ve Beylikler Diinemi UygariJiiJ. TC KGllGr ve Turizm BakanilQI Yay,"la".
2006.
Kayseri' nin §ehir surlanndan Yliruyerek rahathkla ula?llabilecek uzakllkta.
Kiimbet, Kayseri ka lesinden Tavas'a giden anayolun iizerinde. NTV TARiH MAYIS 2009
91
Fotograf mOdaSI
Ku{!uk klZlann buyuk pozlan 1950'ler ve 60'lar... Pileli, juponlu etekler, kaca kurdeleler... K1z ~acuklan objektife en gozde giysileriyle paz verirken, etek pililerini de yukan kaldlrml~. Eteklerinin kabankllgl, pililerinin ~akluguyla gurur duymu~ ve bir fatagraf karesinde oliimsiizle~mi~ler.
Ahmet Rasim ve e§egin oniine konan rakl kovaSl Edebiyat~l
kimliginin yamslra gazeteci, yazar, tarih~i, ~air, ~evirmen,
mizahp, besteci ve milletvekili kimligi ile de tanman Ahmet Rasim aym zamanda "ehli keyif" alarak da bilinirdi. Rakl iizerine yazllan ve hikayeleriyle de iinlenen Ahmet Rasim omrii boyunca kalemi ve raklYl elinden dii~iirmedi ... Falih Rlfk1 Atay, Ahmet Rasim'den dinledigi bir hikayeyi Hilmi Yiiceba~' m Ahmet Rasim AJklart, H atzralart isimli kitabmda ~u
satlrlarla anlatlyar: "Ye~ilay Dernegi'nin bir taplantlSlnda ka nferansp sarar: - Sevgili dinleyicilerim, bir e~egin oniine bir kava su, bir kava rakl koysamz hangisini ister? 92
NTV TARiH MAYIS 2009
Hemen biri cevap verir: - Tabii suyu. - Neden? Bir keyif ehli de orada imi~ . ikinci cevabl a verir: - E~ekliginden! Atahirk hikayeye baYlldl. Slk slk tekrar ederdi. Bir ak~am <;iftlikte eski kii~iik ko~kiin oniinde oturuyorduk. Uzak~a duran bir i~~i ~acugu bizi seyrediyardu. Atatiirk: - Gel ~ocugum buraya ... dedi. <;acuk sofraya yana~tl. Atatiirk sardu: - Bir e~egin oniine bir kava su bir kava da rakl kaysalar hangisini i~er? <;ocuk oniimiizdeki kadehlere bakarak: - RaklYl efendim,
Ahmet Rasim, Bahariye'de Bakla Tarlasl'nm ucundaki bir a~lk hava kahvesinde demlenirken...
demesin mi? Atatiirk giilerek: - Aman 'neden aldugunu sarmayahm' demi~ti."
• • • •
r ~
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
~ § ~ §~ ~
§ ~
{Lehcei .]
-.I
I e
.tanbul Kul han Beyleri kendilerine mahsus bi r di l He konu~mu~lard.. Yukanda 0 ap.~lann he rhangi bi r din ile, isla· miyetle vicda n bagl." o lmad.g'nI soylemi~ t i m . Ozel d illeri de uzer inde dik ka tle du rulacak b ir noktador bence. Oyle ki, o nla rdan o lmayan bir kim. enin iki ku lhan bey i n'i~ ko· nu§masmdan bir §ey anlamaslna im kan yok tu r. Ku lhana yeni gi re n, al tna n bir socugun ilk onemli i~i, Kisa za manda kulhan beyi argosunu geregi gibi ogrenmek idi .
~~ L~~~~a K~i~~~:iY::s.t::'lni~: ~u~~~ bi;'
den zama no mlZa yuze ya k.n keli me Mustehcen olanlannm bo§ b oraKarak ve bug unku Turk Alla besine go re Slra layan .. Lehcei Kulhaniye . yi nakled iyo rum.
~ kalm . ~tor. kar~.hg lno
§ ~
~
~ :~~:: ~ c:~:s Ahm et Rasim
~ ~ § § ~
ANA -
Kul han
ARABA -
Takunya
BABA ..:.. Ku lhanci BAt ALMAK RFKTAC; _
Op mek
VM ;_M;
""'<0
Her ye re gider.•. Her i,i goriir ...
Yazan:
1954 Modeli
Re,atEkrem
f;ift Dlferansiyelli
KOyU
Ihaniye~
KuIhan Beyler Argosu
)lBOL - Mahbub - Kurnaz
~MCI
I\Mi - Kalabahk, toplantl ~KIL Delika nh, memes; ~MUR
- Ziyafet, yerine gore §a-
~EK -
Gen" fUysvz delikanli iFTLiK - ~ar~l, pazar iLEK - Gobek ,ukuru iLiNGiR - Para OROKLOK - Kabirlere ta§ dikil'en, oWlerin usl vsle gomuldugu pier, han e berdu~lar mezarhgl EFTERLi - Defterdarll, ~VE - Hamamel aga )UMAN - Tutun /UBARA - Yalan IO~E~ - Dayak )O~MAN -
Tulumbaeilar :DEBLiK - Pe§temal ;LEMEK - Soymak ELMA - Topuk EZAN - Horoz ses i GAVUR - Kasab GELiN ODASI - Hamam halvet'i GiYiN'iK - Ham am nat", ~Ol - Ale~ GOLiSTAN - Ha mam GOMO~ - Nikahh kan HABAZA - '" iAN~ER ... ~~~~~~~
HURMA - Esmer guzeli iSTiF - Uyku KALAYCI - Ko,ek oglan KANDil - Sarho ~ KARA KATI~ - Komur KARANFil - .,.
SOYUNUK - Deliak SUCUK - Zengin SU YOLU - Cadde SOPORGE - Sakal
KASIK MANCASI KA~ B,y,k KAYIK - Hamam na!'nl
~AKAAYIK
KAZ - YaygaraCi KINALI - Allin KIZll BAY RAM - Yangln KIZIL IRMAK - Salhane
~EYTAN
KO<;:AN - Zinde ihtiyar KOFlO - Has;s, timri adam KOSKON - K,z memesi lAMELiF MAHBUBE MAKAS MEFRET MEKTEB -
". - Yaz Sus .,. Zlndan
MEYANECi - Muhabbet deliah MiHRAB - Civan ka~l , eivan labani NAKI~
- Ka~, goz, yvz ,izgisi NALSIZ - Yal,n, Siplak ayak NARGiLE - B,,~bogaz PABU<;:lU PAPAZ PESTil ,SI<;:AN SIRMA -
-
Ulem~
'" Hasta Bakkal Fahi~e
~AH
-
E~siz
guzel delikanh
Tlirkiye IJmumf Mtimesslli :
~AHMERDAN ~AMDAN ~ERBET ~IKIRmM
- '" - ' .,
-
Arkada~, ayakda~
-
Kendi aralannda
MATAS TieARET T.A.S.
/
Harbiye Cumhuriyet Cad. No. 237 - Ist anbul 1'.·I;'J. . ItllYUl
Kan - Baht
I$T \\!l1 I.
Dort {:eker
~uk
TABUTLUK - Yeni,e,i dak; dayak alilan izbeler TA~lIK- Mezarhk TAVlA - A~,I dvkkanl TiRiD - ,., TOPAL - Beeeriksiz TURALI - Padi§ah UYKU - ()Ium UZUNCA OVA - Ham su,lu hapsedildigi ve amele gibi ,ah§Ii I dlgl tersaneye bagh ,,jplikhane. nilen halal imalathanes'i YADiGAR - Pi, ZIBIK - ...
~nm'YARIN: .TARiKATI LAYHARIYE'NIN TARIH~
sl VE BAIl VAK'ALAR
: • • • • • • • •
Land Rover ilk aracml 1948 Ylhnda iiretmi~ti . 1954 model aras: isc siirekli
dort r,:eker aktarma organlanna sahip, tente tavanhydl ve istege bagh olarak kapllan da r,:lkan labiliyordu. 1997 cc'lik motorda, daha once aWl lSlnma problemleriyle kar~lla~lhyordu. Bu modelde ise, tUm silindirlerin arasma konulan su kanallanyla bunun iistesinden ge1inmi~ti. 1954 modelin bugiin ingiltere'deki satl~ £Iyatl 30 bin TL civannda. NTV TARiH MAYIS 2009
93
Pas/allmaz va
Tavanarasl
>:>
~~ .::.,l....J'
Droguerie Hassan
Hasan kuvvet $urubu
Co nsta ntinople Bagtche-Kapou
. . ' ,\ kemik husruhktanna ~iI{li teslrZfwil umUlI1!, karl~11."k \ (, • klzi'lr ,'e ihti)'oclar .
I.n
,0 .
klUr Cocuklur, geneler, gen( her l',,~ta istinlDl edebilirkr.
Hasan vakasl
lAS Basan 1Ir&4 i ~brlkasl lJlUilanu
dltutllAn hl~blr
yok ki? i~te, Eczacl Hasan'm iirettigi ve her biri iddiah ilanlarla si.mulan iiriinlerden bazllan: Hasan Oksiiriik Pastili, Hasan Kinin Komprimeleri, Hasan Kuvvet $urubu, Hasan Gazoz Ozii, Hasan Meyve Ozii, Hasan Kolonyasl, H asan Kremleri, Hasan Ruju, Hasan Tlra~ Blc,:agl, Hasan Tlra~ Sabunu, Hasan Dantos Di~ Macunu, Far Hasan Fare Zehri, Hasan Ozlii U nlarl, Hasan Zeytinyaglarl. .. .
IIa Fazaa. ve TitJ Dl..au. Mallai
Gunde yalmz
HASJ
DAN1 Oit war-unu ilt' di~l('rilli2' runib miidd("iin«.'t!' dl~lf'1 ,,;ihi ,)llrlnk ,'f> ,
8all8 M.
ur.
190'
Gayett ~I,elerl
Di,leritlil. ,.; iiriinlt!"z, d i
litre .'
'rol' 7..1 , dflll miali 12.5,
')
1\ II ~V II 11 .---"._,-. ---= ~5 ~
HASAN Z EYTiNYA GI 3 - Ii - 7 Idloluk tenekelerde
75
t l llI'"MtlHzAAATI.;;::"'11
tI "U~I LR R1 I IH'r~"--"" OZLU c0
!'
Haan zeytiny.. bOton eiban plYUI'lnda neflletill mukaJNd~ edecek hit; bit emu" olmamutnl taQmtn bakklldan elmAtnn: • ",tin 01.. de...wnde .cnd.r. Piltodl, taU,tarde. nlalallrde. bthki~' VI htlr tQrtO ytmekllrde Hilin leytlnylOnu tertihlQ kuliamnlL Kum, IIntl, btlbrak. ta., maSlne has I linn bol bol 1;ln1z. till b.lltlkslRlZ.
C U K L A. R I N I Z A
HASAN pirio~ 5:111, Yul.f o¥tl, Mercia.ck otu, Patatesozu, Mlslr ozu, Betfllyo 6z0, Irmik. Nipst. vo Nohut UftlarUll yedirioiz. GDrbtll vo kllyvctli
edinl:c.
94
NTV TARiH MAYIS 2009
ozu.
B.dem
o.tU, Turin
W'.~!...!ii!:!:!
k uru~a.
V4 litre ,I,e 40, t/2 60, 1 ntre 100 kuru,tur. Toptancdlrt tlnll1Jl
Vitamini C;ok Kalorisi Yiiksek OZU
i.mine vo marka.loa dikk.t _ _ __ __ ....." "
AKLARI fin en 8elti aId akikada bra, '" )skop aletile rn piyasaya ~Ikar ~ Amerikahlar Alimeti f~'
YaklD tarihimizde 1930'lu, 1940'h Yillann gazete ve dergilerinin ilanlanna goz atanlar mutlaka Hasan markasl ta~lyan bir iiriine rastlayacaklardrr. Hasan Ecza Deposu, 1940'larda saghk ve Itriyat iizerine Hasan markah yakla~lk 90 <;:e~it iiriiniiyle 0 Yillar i<;:in kmlmasl zor bir rckora imza atml~t1. istanbul Bah<;:ckapl'da bulunan Hasan Ecz;a Deposu'nun iirettigi Hasan marka iiriinler arasmda nder
'A~
:tr rail:
Kara Sin e k Hastairglmn
si,ag~t;,te
TiFO
Adab-l Mua§eret
en bugiik sebeptir.
'.
Erkek kadma en rahat ve iyi veri vermeli Bir m ecliste bulunan ve kendisi rahat bir koltuga . gom iilii oldugu halde, birokadlnz ayakfa blrakan vega bir iskemle iizerine oiurmajja mahkum eden kir tldam terhigeli dejjildir. Bir e,kek, kadznlora dai1T! a en rahat ve igi gerleri vermek zorunda oldujjunu unutmamah Fakai nezaketle fazla lsrar ederek, b ir~pyi b ,,~ kalarzna zarIa kabul etlirmek ve nezoketi de miiz' i~ bir ka baltk haline geiirmek dojjru dejjildir.
lir data
N
5
oini'l. kauamu. k 20 kllru,tur.
Sinelc.leri vo ha$&Jab tohuml.rile birlikte katiyen oldurur. F3yd. ismine dilc.kat ediniz.
TAKE1TLER1NDEN SAKININIZ
..... .... ........................................ Once taht sonra siinnet
Sanat Giine§imiz
Zeki Miiren ve Kink Plak: Unutulmaz sahne ve §arkl "Km k PIak" Zeki Miiren'in 1959'da hem ba~rolunu oynadlgl hem de muziklerini yaptlgl en onemli fllmlerinden biri. Osman Seden'in yonettigi film donemin en tarunml~ oyunculanru biraraya getiriyordu: Belgin Doruk, Ayfer Feray, izzet Gunay, Nubar Terziyan, Renan Fosforoglu, A hmet Tank Tekr,:e vc Hayri Esen. Ye~ilr,:am filmlerinin babacan oyuncusu NubarTerziyan'm gizli polis komiseri roIuyle one r,:lktlgl Kmk Plak filminin en r,:ok konu~ulan sahnesi, Zeki Muren'in ameliyat olup sesi duzeldikten sonra bir ta~ra kasabasmm gaz;inosunda bilerek k6tU bir sesle soyledigi "Bu Hazan Yine Kalbirn" adh huzzam ~arklydl. Sahnede izleyiciler kendisiyle alay edip domates atarlar ve onlardan birine hedef olan Zeki Muren, arhk iyile~tigini gizIemeyerek gerr,:ck sesiyle ~arklYl tamarnlar. "Kmk Plak" filminin bro~uriinde, Turkiye'nin unutulmaz sesi Zeki Muren'in ~arkl sozleri yer allyordu.
Tahta ~lktlktan sonra sonnet olan 0(: Osmanh padi§ahl kimdir?
Nisan sorusunun cevabl: istanbul'un, buyiik ihtimalle Turkiye'nin en kus:uk minberi hangi camidedir? Turkiye' nin en kus:uk minberi istanbul, Karakoy'deki Yeraltl Camii'ndedir. Diger adl Kur~unlu Camii olan yapl,
Bizans doneminde Halir,:'e onlemek uzere r,:ekilen zincirin baglandlgi kulenin mahzenidir. 18. yiizyll ortalannda camiye donu~tUrulmu~tUr. Kapisl uzerindeki kitabede 1. Mahmud (1730- 1754) tarafmdan vakfedildigi yazar. giri~i
Her saYlmlzd a okurlardan gel en sorulara, yine okurlanmlz cevap veriyor.
[email protected]
NTV TARiH MAYIS 2009
95
3'leme
•
~~~~~~~ '~~~~6~~ "" """""""""" " """"""""""""" " """"""""""
Bir konum: E§raf
U~
gorevli
danl§man Tanzimat'm ilanmdan onccki donemlerde, ta~ra kadilarmm yerel yonetim ve vcrgilendirme konularmda akti dam~tlgl; uyu~mazhklarda kadl ile ahali arasmda arabuluculuk ustlenen; resmi yazuardaki tammlanyla "hanedan-I mernlckct", "ayan", "soz anlar" denen saygm ki§ilerden dam§manlan olurdu. 1830'larda, II. Mahmud'un buyruguyla muhtarhklar kurulunca her koy ve mahallede imam ve muhtarlardan aynca 0 <,:evrenin, "e~raf-I memleket" denen sayili ki~ilcrine de onursal gorevler yiiklendi.
Bir i§aret:
Sorgu~
$ehzade dogumlarmdaki be§ik alaymda, sadrazamm saraya murassa be~ikle bir de sorgu<; gondermesi; valilik goreviyle sancaga <;Ikan
U~ kltaya
hcikimiyet Sorgu<;, padi~ahlann kavuk vc sanklannm on tarafma ili§tirilen hukumdarhk, yetke susuydu. Ozeri zumrut, yakut, fimze inci taneleriyle i~lenmi~ armudi, oval, lale bi<;iminde bir top ile bahk<,:ll tUylerinden supurgcyi andiran ptiskulden ibaretti. Osmanh padi~ahlarlyla <;agda§ ve daha onceki Dogu hukumdariarl da sarik ve ta<,:lanm mucevherli sorgu<,:larla suslerler, bir baktma bu, ba§lanna kC)!1mu§
96
NTV TARiH MAYIS 2009
E~raf olabilmek i<;in zenginlik ve zorbahk degil, saygmhk ve halkm giivenini kazanml~ olmak ko~uldu. E~raf-I memleketin u<; temel gorevi yard!: 1. Kendilerini se<;en yiire halkma, Tanzimat'm getirdigi yenilikleri anlatlp benimsetmek; uygulamalarda kaymakam, mutasarnf ve valilere yardimci olmak. 2. Vilayet ve kaza meclislerinde uye olarak yer almak. 3. Vergilcrin hane ve ki~i ba~ma "hak<;a ve karde~<;e" dagIhmml saglamak; salma defterlerini tutmak. Aradan uzun Jlllar ge<;mesine kar~m giinumuzde kimi dum ilanlarmda "falan koy veya kasaba e~rafmdan" denildigi goruluyor ki Cumhuriyet vatanda§h~ a<;lSlndan yanh~ bir nitelemedir.
efsancvi huma (devlet) ku~unu tcmsil cdcr; sorgu<,: topunun ortasmdaki iri zumrutUn <,:evresine her yll bir degerli ta~ eklenirdi. Padi~ah portrelerinde, sarlk ve kavuklann onundeki tek, <;ift veya u<,:lu sorgu<,:lar, bunlann yukariya veya a~aglya donuk olmasmm anlarnlan vardl. 0<,: sorgu<,:, u<,: kttaya egemenligin; yandakilerin ba~yukan taktlmasl, padi§ahm Asya ve Mrika kttalarma hUkUmranhgmm; ba~a~agl ili~tirilen ortadaki ise Avrupa'mn dize getirildiginin ya da "karalarm sultam, denizlerin hakam" tammlamasmm simgeleriydi.
~ehzadcnin sangma tek sorgu<,: takmasl; olen padi~ahm tabutunun ba§ma siyah sank ve siyah sorgu<; konulmaSI da saray adetlerindendi. Kimi padi§ahlar da serdanekremlik goreviyle cepheye gonderdikleri sadra'".lamlara, kcndi sorgu<,:lanndan tekini takarlardl. Sank yerine fes giyen II. Mahmud'dan sonra fesine sorguc,: takanlann sonuncusu V. Murad'dir.
siyaset ..:..-4-- (a.i.): 1. seyislik, at ~dare etme, at i§leriyle u~a§ma. 2 . me~~ket Idaresl. 3. huk. ceza; ldam cezasl. 4. polltika. 5. dlplomathk. Erbiib-' siyaset : siyaset adamlan, diplomatlar. Meydan-I siyaset : idam cezasmm tatbik edildi~i meydan. 6. kurnazca l ~ veya hareket.
Bir kelime: Siyaset
Se-yasa: •• • U~lo dozen
:
Ktsaca Galatat Lugatz denen etimoloji sozlugunde, "siyaset" siizcuj:,rlinun kokeni ve anlaml, Kemalpa~azade' nin bir risalesindcn ozetle §oyle aktarllml~: "ilki Acemce, ikincisi Tiirk<,:elMogolca iki kelimeden birle~iktir: Fars<,:a 'se' • (u<,:) ile Mogolca 'yasa' birle~ip u<,:lu duzen anlammda'se-yasa'
• • • •
olmu~tur. Kemalpa~azade,
•
• •
•
deyimin dogu~unu da Nucumu'zZahire adh kaynaktan vermi~ : Mogol hakam Cengiz Han, buyrugundaki Ulkeleri u<,: ogluna ule§tirerek her birine gereken uyaruan ve uygulayacagi kurallan bildirmi~. Bundan dolaJl, Orta Asya'da uzun zaman yiirurlukte kalan Cengiz'in uc,:lu duzenine 'Se-yasa' denilmi~." Galatat Lugatz'ndaki "sc-yasa"kl a<,:1 amaSI dogru ise, Nizamulmwk'un Cengiz Han'dan yillar once yazdlgl Siyasetnamesine ne diyecegiz? Bu da bir som ...
Be§inci Murat ve Mehmet Re§ad'tn torunu Osman Osmanoglu'nun takdimiyle
- - --tlc+---ilk deja gun yuzune ~tkan Topkapt Sarayt ve istanbul Universitesi ar§ivi Jotograflan
Adlanm, dogum ve BlUm tarihlerini mezar ta~larmdan da Bgrenebilirsiniz!
Fakat; • Mekke ve Medine hizmetini cihan padi~ah l lglna tercihlerindeki sir • Sava~a, mecbur kaldlkc;a; sanata ise daima taraftar olmalan • D inlerini ya~amalanndaki hassasiyet • Ya~adlklan mekanlar ve bani si olduklan eserler
sadece; tahtrn kudretli misafirleri : "Osmanh
NT ve diger kitap911arda I Genel Dagltlm:
Padi~ah l arl "nda
G6kku~agl Tel: 0212 410 50 60
I
www.kitapkaynagi.com
Net Tarih .......................... ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . ... ... ...
Dijital tarih kiitiiphanesi: www.wdl.org UNESCO'nun destegiyle h aZlflanan World Digital Library (dijital diinya kiitiiphanesi), diinyanm hemen her balgesinden tarihi belgeleri dijital ortamda izleyicisine sunuyor. SaYlsl 30'u bulan kiitiiphanelerin ar~ivlerinden derlenen elyazmalan, nadir kitaplar, tarihi haritalar, ses ve miizik kaYldarl, fotograf ve ~izimler dahil olmak ii'l,ere zengin bir koleksiyona herkesin eri~imine a~lk olan bu siteden ula~llabiliyor. Bdge adl, b6lge, iilke, danem veya ait oldugu kurum iizerinden arama yapuabiliyor. Arap~a, ingilizce, Portekizce, ispanyolca FranSl'l,Ca, Rusc,:a ve <;ince olmak iizere tam yedi dilde h azlrlanan sitede, aynca dokiimamn ait oldugu iilkenin orijinal dilinde bilgi alabilmek de miimkiin. Dijital kiitiiphanede MC) 8000'lerden 1960'lara uzanan belgeler arasmda Japonya'dan bin Yllhk bir ramana, Afrika'dan sekiz bin yllhk kaya resmine
veya Bolivya'dan 1900'lerin ba~ma ait bir fotografa rasdamak, kisacasl diinya tarihini dola~mak ~ok kolay. Fikir olarak 2005'te dogan ve hala devam eden proje, azellikle "Bat1-dl~l" belgelere aglrhk vermeyi ama~hyor ama yine de belgelerin biiyiik bi>liimii Avrupa ve Amerika ki>kenli. Devamhhgl olan bir proje oldugu ic,:in belge ve fotograflann saylSl artmaya ve muhtemelen c,:e~it1enmeye devam edecek. Hemen hepsi bilgisayara yiiklenebilen belgelerin telifkonusu ait oldugu kuruma gore degi~iyor. <;ogu belge, iiretildigi donem ve dolaYlSlyla "zaman a~lml" nedeniyle teliften muaf, ancak kaynak belirtmekte fayda var. Ozellikle fotograflar i~in, belgenin ait oldugu kurumun sitede yer alan internet adresinden telifle ilgili detaylar ogrenilebiliyor. 1856 tarihli Orta ve Kuzey Amerika haritalan (solda) .
Hindistan'daki Mysore minyatiir 1790'lara ait.
Sava~I'nI
EI Salvador'da rodeo, 1963.
konu alan
.. .... ... ................ ... ............ ..... .. ......... ..... .... ........ .. ... ... .. .... .......... .... .. .... .. ..... ...... .. .... .
Ad-:s~y;,d
ABONE
FORMU
-----------
--~--
- ~-- ~
_._ - _ ..TC Kimlik N o's,;- --- - -oo.- - Ad;~~ ---- -- -
---
' -- - - - ---.- - -
----- --_ ._-- ._.- --.--- --- ---
iki dergiye birden ozel flrsatla abone olmak istiyorum
o Adrese teslim 100
o Dagmm noktasma teslim* 90 TL
TL
Telefon (;v) ' Telef;;~
.-...--.- - -(iiT----
(Gs"MT '-
'''---'''''''----
. ---- -- .- -
'''''--'-' -''-
--
''
e-p,;;e;;- - '-- .---.0--- -- ...._.-- .- ---
- ----._--_..Sadece
0
Adrese teslim
55
0
0nV1atih.
0
emb i Um
Adrese teslim
55
TL
Dagmm noktasma teslim
50
Sadece
0
TL
Dagmm noktasma teslim
Aboneliijiniz hangi saYldan ba~lasm?
..-rvlatih. 0
1. sayl
(~ubat)
o 2. sayl (Mart) o 3. sayl (Nisan) o 4. say I (MaYIs) o 5. sayl (Haziran)
1. sayl (Mart) 2. sayl (Nisan) 3. sayl (MaYIs) 4. say! (Haziran)
__ __ ..
o Havale/EFT o
... ...
__...._.._-_._... .._ .-....-_.-
o
Tudem £Citim Hizm. A.$.
I~ BankaSi GOndoijdu Sb.
-
o
Tudem £ljitim Hizm. A.$.
Akbank Izmir Liman Sb. Hesop no
Tudem £ljitim Hizm. A.$. Garanti Bankasl Izmir Alsancak ~b. ~ube
kodu : 127 : 6299092
Hesop no
Liltlen Havale/EFT dekontunda ADiNIZI ve SOYADINIZI mutlaka belirtiniz.
o Kredi kart! ile pe~in o Bonus Card ile 3 taksit o Axess ile 3 taksit
0 0
Maximum Card ile 3 taksit Card Finans ile 3 taksit
Kart No.
., • Dergileriniz her ay hafta i~i mesai saatlerincle, irnza kar~lhgmda teslim edilecektir. • Dergil erin daha erkcn ula~tlnlabilmesi i~in, cgcr s:a h ~ lyorsaml i§ adresinizi tcrcih ediniz.
Telefon
(232) 257 71 61 •
Faks
(232) 257 71 66
Guvenlik kodu Son kullanma tarihi
yuziindeki l. numaranlnkredison u, haneslnl yallnll . liitfen
-
ka~lmzm a~k~
W W
o <;evreyi korumaya katklda bulunmak T~rih
* Size en yakln daijlbm nokla,,", www.nMarih.com.tr adresinden bulabilir veya (232) 257 n 61 nolu lai)" merkezimizi arayabilirsiniz.
I
i~in e' fatura istiyorum.
-- -- --- -·- r;,,_;-·- --- - - -..- -
..
Idiyeti gosteriyordu. . IlnlZ bir maddi hatayl ,Iirtmek istiyorum . 3vrim'in yaplmmda emegi lyen, Oevlet Oemiryollan
Sube kodu : 0408 : 47656
Sube kodu : 3424 Hesop no : 115655
embiUm 0 0 0 0
__ ..
Odeme tercihl
50 TL
TL
...•..
Meslek
Uhendislerinin yogu ski~ehir'de yali~lyordu. evlet bursuyla yurtdl~mda grenimlerini tamamlaml~ e oradaki tUm imk€mlan addederek, burslannm :ar~lligl olan mecburi lizmetleri iyin donmU~lerdi . :ilmde ise sadece geny bir nUhendis dl~mdakiler Ankara . lie diger ~ehirlerden geliyormu~ gibi bir senaryo olu~turulmu~ . . Sir de bu mUhendislerin isimlen ve resimlerinin eklenmesi yok gUzel olurdu. .Yillar sonra bu mUkemmel filmle en azmdan, "Her ba~an bir gUn mutlaka 6dUllendirilir"
hissini ya~adlglm iyin gelecege umutla bakabiliyorum . www.devrimarabalari.com
NTV TARiH MAYIS 2009
·Aj·ci"nda······················ · ·················· ··· ... . ............................................... ............... . ........................ . ..................... ....... . .... ............. ......... ............ .................... ........ ........ ... ..... ...... .... ..... ....... ... ... .... ...... ....... .......... ... ... ..... .... ..... ....... .... .... ........ ..... ...
Sergi
"Babamdan kalanlar" ismiyle " 12 Eylul'de ... " sergisine gonderilen bir kutu.
"Sabah kalklnca annem ihtilal oldu dedi"
ic"l'JeL,
8-18 Mayls ibrahim t;egen Vakfl Sanat Ga lerisi, Ankara
_
b!~hH"' ...1..4a~H-ld\ ! "-1, .. / liJu..:.I .s.ci :-;;r..:d~ tl,h..w ~ k , t I ,(~.~ Je. '~ c-1k''''I.: 't'L::'~:"~L(: Lh. ~""" !u,;.t . t.:.4.- "
bl'I', ' " ' ~
Ugan SOpO rge Uluslararasl Kadm Filmleri Festivali'nin bu yllki temasl olan "80'li Yillar" kapsammda agllan "12 EyIOI'de ... " adll mektup sergisi, kadm lann 0 doneme ait tamkl lklan, amlan ve gagn~ lml anyla hazlrlad lklan mektuplar Ozerinden izleyiciyle i l eti~ im kuruyor. Yakm tarihte bir kmlma noktasl olan 12 EylOI 1980, herkesi bir yerlere savururken kadmlara da gok bOyOk aCllar ya~attl. 0 kadmlar Yillar sonra, ya~adlkl anm mektuplara dok1O; yazdi, gizd i, boyadl,
Zamanln otesinden 18 Nisan-15 MaYls Koleksiyo n Tarabya, istanbu l DOnyanm en onemli kilim koleksiyonerl erinden Brigitte ve Ayan GO lgonen'in koleksiyonu ndan derl enen, 18. ve 19. yOzylla tarihlenen, Dogu Anadolu (Erzurum, Adl yaman, Malatya, Kag lzman ve Sivas); Orta Anadolu (Konya ve Elmadag) ile Batl Anadolu
,tll.l., • i.".,),,""'-l
'l4..!..i,
' ~Jo;\r...'~/~';' ''''''''''4 .. .. SCJi ~ ' 'fC~.)...:;.(i.:-'<- L'!.t ..:...~ . tl/... Lt....... 1"'l.,..l..,.L.(;,..,...~.~ • • t...,..J.k. t~l ,2.. l.,{ k .tc .
if.,i1a
'}.....,,J;
,
_.fk.. .. L "/ ... L..-Lt......... " e,hk. k . . . , 'p ...-.---f'-"f'-~'-".L'"-'f..r -k4-£~ ,",L t.....d"" .,J,. ---j'l~"-ta.~~t..J.,.. ___ .Lh.L'-t. .s....A...'1~ 4.!.....L..... .. I!
t~f-£ 9 tY J.,
sesleri kaydetti, klsa fi lm ve fotograf gekti. Hepsi birer "mektup" olan bu eserlerde, done me bir ~eki l de dahil olan, gocuk ya da yeti~kin, ogrenci, memur, i ~g i , i ~siz herkes kendinden bir ~ey bu luyor. 12 EylUl'de henOz dogma ml ~ dahi olsa ... http://festival.ucansupurge.org
(Ball kesir ve Afyon) yorelerine ait 19 kil im, bu lunduklan cografyanm 10m izleri ni ve sembollerini bugOne ta~lyor. Kilim sa natm m etnoloj ik degil, evrensel boyutuna odaklanan sergideki degerli kilimler; motifleri , dOgOmleri, renkleri ve sembolleriyle "zaman m otesinden" 10m zamanlara ait oykO ler anlatlyor. Bilgi igin: 0212 363 6363/2243 ozg
[email protected] www.koleksiyon.com.tr
Sergi mektuplanndan biri de Hu lya'ya yazllm l ~: " .. .Ak~am babam gazete getirdi. On sayfasmda hilt resim yoktu , ilk defa boyle bir gazete goruyorum. Sokaga ltlkmak yasakm l ~ artlk. Oturup Kenan Evren'i izledik televizyonda. 12 Ey1Ul1980"
J.u.l.\.... ~, ;';jr,. he>. ')cr" , ~V+PIOI V. ,. . . ,k. l :f1l.l'" Hlr "" :".l.,,,.IUO...:.ldu:.i ~ " " >'~ ----f>l.w.J<''-..t'->.hJ~.., ::J:t...Ld.\ 1.a..l:~~~I.:.U ... ~:,j, .J..u,,-JL.r .N.w..-.. ..L:"J..u. .. ~, . '-jL. ~.",,,, ', ,u.,,
..:J.t
geli~ i m ya~anmadlgm l
. __
~t!' _ h' ,~ ...j":j.~~~ ,'f(
fl'
_t_
\Jo,l~ +'. . 1 .. lu.!"il..L 1ujJ~, ~ J r I'''~~ 1.ut ,lJ.,{' u.L.w. ~ (i,b1~<:.E1lt
(50.1.:;. .. .. ' ,,", } (I '4.l'.l.l
~'V~"."'e .... \
gosteren serg i, gegmi~le gurur duymamlzl da saghyor." Serg ide, Paris'teki ilk ku~ak TOrk ressamlara hocallk yapml~ Jean-Leon Gerome ve Gustave Boulanger'nin eserleri de yer aI IY0r. http://sabanciun iv.edu
VI"lo:;
.
Ln': ~' i. hI \.:, I , J-, -,,,",~ "'- Y ('I l.'"jl. . i.t i.l:~IC( Ic,-,~ - t{.· ::..~ /All,),'/I ~'L',::"
'f,
.,.
TOrk Resm inin 70 Y llh k SerOveni adl l sergi, Osman Hamdi Bey, ibrahim t;alh, Feyhaman Duran'm dahil oldugu 15 TOrk ressammm 1860-1930 Yilianna ait 150 eserinden o l u~ u yor. Sabanci MOzesi MOdOrO Dr. Nazan Olger'e gore, "Tanzimat'ta Batl'ya yonel i ~ i n bo~una olmad lgml, higbir cografyada bu kadar sOrede boyle bir
th'-o" ~'-LU.JC'
,b"q'f("~
-t""-''''''~"'''''''-~'-~ ~,~>d.i
r..LI
16 Nisan-30 Haziran Sak lp Saba nci MOzesi, istanbu l
f..
1 lL",,('J.l,<:, t~~'_"·.uw_"
b"~ ,,
TUrk resminin 70 Yllllk seriiveni
r1f j '~
., b(.~[1.Lt. kJ't1.J',,(
Serg ide, Osman Hamdi'nin "Kaplumbaga Terbiyecisi" adh eserinin farkh bir versiyon u da var. Bu res imde Pera Muzesi'nde bu lunan diger eserdekinden fazla kaplumbaga var ve ltinilerden biri kopuk.
t"
h. ~ . ~. _
jJ!.:..Il,11..t.c:.,-:/ ', -<::", ",
/ ,' E. ,!
Eskiden oyuncaklar tenekeydi 16 Nisan-14 Haziran Rahmi Ko~ MOzesi, Fenerba h~e Vapuru, istanbul
"(::ocukken oyu ncaklanmlzm neden yaplld lglyla ilgilenmezdik. (::OnkO, oyuncaklanmlz sah ip old ugumuz en degerli varhglm lzdl" diyen, ~ocuk edebiyatmm usta kalem i Ya l va~ Ural'm oyuncaklarla serOveni Konya'da kendi oyuncagm l yaptlgl bir ~ocuklukla ba~laml~. ilk teneke oyuncaklan ise 1951'de babas mm aldl9i polis
Ya lva~ Ural'ln ilk oyuncaklarlndan Jumbo ti l. Almanya, 1948.
Sempozyum ibn Baldun bugiine deva ml? 29-31 MaYls Islam Ara~tl rmalan Merkezi, Bag l arba~l, Istanbul Uluslararasl ibn Haldun Sempozyumu'nun ikincisinin ba~hgl "GOnOmOzde ibn Haldun DO~Oncesi ve Sosyal Bilimler". ibn Haldun Toplulugu tarafmdan O~ Yllda bir istanbul'da ger~ekle~en sempozyuma bu YII 11
otomobili ve Jumbo fili olmu§. Ural, ~ocuk l ann oyuncagm nasll ~a ll ~tlgm l; zembereg in, telierin, ~arklann nasll i~ledigini anlamak i~in, once bozdugunu, sonra tamir ettigini ve nasi! oynarsa bozulmayacagml ogrendigini soylOyor. "(::ocuklan teneke oyuncaklarla oynayan OIkelerin, 50 yll sonra otomotiv sanayinin onde gelen devletleri" oldugunu belirten Ural, "Oyuncak tarihinde Almanya onde gel en Olkelerden biri . Almanya'dan Amerika'ya go~ eden ler bu sektorO yeni yurtlanna ta~lml~. Almanlan Japonlar ve ingilizler takip ediyor. Anadolu tarihine baktlglmlzda, Cizreli Ebu'l-iz dOnyanm en iyi otomat~lsl ve mucidi kabul ediliyor. Ebu'l-iz'in otomat (kendi kendine ~al l ~an mekanizma) yaptlgl donemde Avrupa'da henOz boyle bir dO~Once dahi yok" diyerek klsa bir tarih dersi veriyor. Yalva~ Ural'm sergisi, 19102008 arasmda Oretilmi§, ~e§itli Olke ve donemlerden teneke oyuncaklar, kutular ve ~ok ozel par~alann fotografianndan o l u~uyo r.
Olkeden 43 akademisyen katlhyor. ibn Haldun'un sosyoloji ve sosyal bilimlerin on cOsO oldugu genel soylemini sorgulama amacmdaki sempozyumda, "ibn Halduncu" dO~Once ve yontemle gOnOmOzdeki sosyal olaylan a~lklamanm ne derecede mOmkOn oldugu ~e~itl i ornek olaylar Ozerinden tartl~llacak.
www.isam.org.tr
THY U~agl, 1960. Miistecap Bayborii imzali nadir bulunan bir par~a.
Yerli oyuncaklardan Alman , (::in, Japon, Amerikan oyuncaklanna, Frans lz arabalanndan ispanya'da Oretilen replika oyuncaklara,
demirdokOm ve kur~un oyuncaklardan tahta oyuncak ve ~ i zgi roman karakterlerine orijinal bir koleksiyon z iyaret~ il erin i bekliyor.
Yalva!; Ural serginin en buyuk oyu ncaklann dan te neke arabaslyla.
Arkeolojide 2008
bilan~osu
25-29 MaYls Pam ukkale Oniversitesi, Denizli Sempozyum, TOrkiye'de 2008 boyunca ger~ekle~e n yerli ve yabanci arkeolojik kazllar, yOzey ara~tlrmala n ve ortaya ~Ikanlan buluntular Ozerindeki arkeometrik ~ah~malara ili~kin bildirileri i~eriyor. Akademik detaylar nedeniyle, ilk eta pta slklCI bir izlenim blraksa da, bildirilerin gorsel destekle
sunulmas l arkeolojiye amator ilgi duyanlan da rahatlatlYor. KOitor ve Turizm Bakanhgl tarafmdan 1979'dan bu yana kesintisiz dOzenlenen sempozyum, TOrkiye'nin en onemli uluslararas l bilimsel etkinliklerinden. http://kazisempozyum31.pau. edu.tr
NTV TARiH MAYIS 2009
101
. ~j.~.~~~ .................................................................................................................................................................
Televizyon
UNivERSiTELER
Mad Men'de mucizevi makine Xerox
Cennetin Kapllarl
Her Sail 22.1 5, e2
dan l~ma n li g l nda,
Mad Men, her b610mOnde yakm tarihten unuttugu muz detaylan hatlrlatmaya devam ediyor. Bu aym b610mlerinde ofis hayatmda ylglr ayan fotokopi makinesi arka planda. <;all~anlan ayn l metni birkay kez yazma zahmeti nden kurtaran, ilk otomatik fotokopi
Belgesel Star, tamirci, kameraman demeden... 5-8 Mayls Marmara Oniversitesi Ni~anta~ 1 Yerle~kes i, ista nbul Marmara Oniversitesi Ileti~im FakOltesi Radyo-TelevizyonSinema b610mO son slnlf 6grencilerinin "S6zlO Tarih" film leri, akordeon tamircisinden tiyatro oyuncusuna, in~aat ustas mdan eski Ye~ilya m kameraman ma, kolieksiyoner profes6rden sinema oyuncusuna, il Ostrasyon sanatylsmdan, usta an imat6re, pek
102
NTV TARiH MAYIS 2009
28 Nisan-29 MaYls iTO Ta§kl§la Yerle§kesi, istanbul Dogan Kuban'ln
makinesi Xerox 914 piyasaya sOrOIOr ve "kopya" kelimesi Xerox'ia e~an l amll hale gelir. 1958'de IBM bu projeye dahil olmaYI dO~OnmO~, fakat "otomatik kag lt kopyalamanm bir geleceg i olmadlgma" karar
yok farkl l alandan tanmm l ~ ya da slradan ki~inin ya~am ve deneyimleri ni kend i anlatlmlanyla aktanyor. "Sinema-TV'de Yaplm Y6netim" dersi kapsammda ortaya ylkan, elliden fazla filmin geryekl e~ti rilmes i n i ise 6g retim g6revl isi Mehmet Yaymog lu sag l aml~. Yaymoglu amaylannm, "deneyimleri ve bilgileriyle degerli biryok ki~ i n in ya~amlann l anlatmak, bunu yaparken 6grencilerin mesleki becerilerini arttlrmak ve sekt6re emegi geymi~ meslek bOyOkleriyle biraraya gelmeleri saglamak" old ugunu bel irtiyor. http://iletisim.marmara.edu .tr/ miraj
-
vermi~tir.
Xerox 914, ilk Yllinda 2 milyon Dolar kazany elde eder. SloganIan basit ve akllda kallcld lr: "Her ~eyin kopyasml Ylkam. Kitabm sayfalann l bile. Hem de slradan kag lda!" www.e2.tv.tr
Miize Avrupa'da tek: Hukuk Miizesi Ihlamur Sok. No: 1 Klzllay, Ankara 2006'da ayl lan Hukuk MOzesi'nin TOrkiye ve Avrupa'da benzeri yok. Bin paryadan o lu ~an koleksiyonda antika daktilo ve hesap makineleri, Osmanll d6nem i duru~ma kaYltlan, fetvalar, ders kitaplan, farkli d6nemlere ait cObbeler, hatta TO rkiye'deki ilk avukat cObbesi de bu lu nuyor. MOzeler Haftasl: MOze, 20 MaYls'ta J6n TOrkler, I. ve II. Me~rutiyet ve 31 Mart konulu sergi ve Prof. Dr. Yahya Kazlm Zabunoglu, Dr. Sacit Kutlu da konu~maci olarak katlldlgl panelier dOzenliyor. Sergide, Naim Amas, Sacit Kutlu, Argun Bozkurt'a ait koleksiyonlar yer alacak. www.inisiyatif.neU hukukmuzesi
ilk meslek odasl Salih Sim Bey'in heykeli.
ba~kanl
yOksek mimar Basri Hamulu ve Cemal Emden'in hazlrlad lgl sergi Divrigi Ul ucamii ve Da rO ~~ifa s l Ozeri ne.
Edebiyat ve Bilim 4-5 MaYls Ankara Oniversitesi Oil ve Tarih-Cografya FakOltesi II. Uluslararasl Batl Dil leri ve Edebiyatlan Sempozyumu'nun bu yllki konusu "Edebiyat ve Bilim': Edebiyatln, antropoloj i, arkeoloji, etnoloji ve tarihle ili ~k i si irdeleniyor. www.ankara.edu.tr
TUrk Kiiltiiriinde Hldllellez 6 MaYls Gaziantep Oniversitesi Konferansa Hacettepe On iversitesi'nden Prof. Dr. Ozku l <;:obanog lu konu~mac i ola rak katl liyor. www.gantep.edu.tr
Tasanm Tarihinin Otekileri 14-15 MaYls izmir Ekonomi Oniversitesi TOrkiye Tasa nm Tari hi Toplu lugu'nun yil li k toplantl lan, mima r eliyle yapllmayan yaplla rda n popO ler LirLi nlere mimarhk tarih in i sorguluyor. www.izmirekonomi.edu.tr
ilk~aglardan
islamiyet'e Ortadogu 29-31 MaYls FIrat Oniversitesi, Elazlg Tarihin bir bOtOn olu~und an yola ylkan Uluslararasl Ortadogu Semineri'nin d6rdOncOsO, Ortadogu tarihine odaklanlyor. http://web.firat.edu.tr/ods
•
IMGE kitabevi
i M G E
KiTABEVi
YAYINLARI imge-cam-tr internet kitabevi
Taner Timur Resmi tanh tezlerinin klslrla~tlrdlgt Turkiye'yi, sosyal tanh(ilikle modem dunyaya yakl~tlran, ulkemizin 6nunu a(an, demokrat (izgide saf tutan ve tutmak isteyenlere d~unce malzemesi saglayan farkh bir tanh(i Prof Dr. Taner Timur. Ylllardlr yaymladlgtmlZ eserlenne buyuk ilgi g6sterip (ok saYlda baskl yapmaslnI saglayan okurlanmlza te~ekkur ediyoruz ...
~ ~
~ ~
~ ~. ;: ~
~
~
~ ~.
~ "t
~ ;:: ~
""t
~
!;:
""t -rj
---
(!)
--3
c: ---t
7"
d
~.......
3....... -< (!)
l/)
0
::::i
---t
~
.... ~
i~ ro
~
~
[.....
i:
~
~ ;:t
~ ~ ~~
"t
~
(!)
--+, ...... --'.
-......
N
( !)
::)
3
--(!)
---t
1 ~
~~
~
~
(t)
C: ~.
<:
~
~.
ft
ro ~
Bulmaca 1
2
3
SEDAT YA$AYAN 4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
2
3 4
5 6 7
8 9 10 11 12 13
14 15 SOLDAN SAGA: Timur'un torunu olup 1) Semerkand'! bir bilim ve sanat merkezi durumuna getirmi~, astronomi ve matematik alanlanndaki <;all~malanyla da tamnml~ Timurlu hiikiimdan ve ~ilgin - Tiirkiye'nin jktisadi ve Iftimai Tarihi, Tiirk Halkmm Dirlik ve Diizenlik Kavgas! gibi yapltlanyla Osmanh toplumunun ekonomik ve toplumsal yaplSlm incelemi~ tarih<;imiz.2) Mikroskop caml - Japonlara ozgii <;i<;ek diizenleme sanatl - ABD yaplml bir tiir fuze. 3) Ankara kentinin tarihi bir semti - Asya'da bir iilke - Kekeme ya da dilsiz kimse Tarla smIn. 4) Eski Rusya'da <;ann kans~na ya da kadm <;ara verilen ad - I<;ine sulu ~eyler konulan kap - 1910-1912 arasmda, Hiiseyin Hilmi tarafmdan Istanbul'da yaYlmlanan sosyalist dergi. 5) Dal, kol - Polonya'nm plaka imi - Bir renk - Giiney Afrika'da oturan ya da dogan Hollanda aSllh kimse. 6) Eskrimde .. kullamlan ii<; silahtan biri Ozsu - Osmanhlarda onceleri halktan yalmz olaganiistii durumlarda, sonralan ise siirekli toplanan vergi. 7) Homeros'un, Sava~l'm konu alan Truva iinlii destam - Peygamberleri Hud'u dinlemedikleri i<;in Tann tarafmdan yokedilen kavim Hindistan'da hiikiimdarlara ve prenslere verilen san .- Babasl Hulagli Han gibi Islamiyete 104 NTV TARiH MAYIS 2009
kar~l Budizmi savunmu~ ilhanh hiikiimdan. 8) Asker - "Degersiz, bayagl, kotii" anlammda argo sozciik Uluslararasl iine sahip bayan kemanclmlZ. 9) Bir cetve! tiirii. - Uygun bulan, benimseyen - Insamn kendine \<ar~l duydugu saygl - Eskiden Iran hiikiimdarlanna verilen san Kenar siisii. 10) Deneme tiiriiniin onciisii ve en biiyiik adl.anndan olan FranslZ yazar - Iradeyle ilgili olan, istemli - Kii<;iik tekne kaptam. 11) Totem - I<;inden zor <;lkIhr durum - Eski ve bilinmeyen bir tarihi anlatmak i<;in kullamlan ~eyim sozii - Evsel atrksu. 12) Ipucu - <;it, perde - Amerika'da ya~ayan Ylrtlcl bir hayvan Gemide sancagl, yelkeni ya da ~ereni direkten a~agl alma. 13) Istanbul'da yaYJmlanan ve 4 Arahk 1945'te sag egilimli bir grup tar~fmdan yagmalanan gazete - Islam inancma gore kIyamet giinii biitiin oliilerin dirilerek toplanacagl yer - Kuzu sesi Kokusu hardala benzeyen zehirli bir sava~ gazl. 14) Rutenyum elementinin simgesi - Mersin'in bir il<;esi - Bilgisiz, kiiltiirsiiz kimse - Derebeylik toplum diizeninde toprakla birlikte ahmp satrlan kale - TaVlr, davram~. 15) 1902-1979 arasmda yapyan ve Tiirkiye'de iktisat tarihinin ayn bir bilim dah olarak orgiitlenmesine onciiliik eden iinlii tarih<;imiz - Dogalgazm onemli bir bile~eni olan gaz.
YUKARIDAN A~AGIYA: 1) Kaptan-l deryal!gl Slfasmda Osmanh denizciliginin geli~mesine onemli katkIda bulunmu~ ve Akdeniz'deki Osmanh egemenligini peki~tirmi~, ya~aml Halikarnas Bal!k<;lSl'mn aym adh romamna konu olmu~. iinlii denizci <;anakkale ve Istanbul boga71armm Lozan Antla~masl'yla belirlenrni~ statiisiinii Turkiye lehine degi~tiren uluslararasl an tla~ma.2) $ehzadelerin egitmenleri - Giine~ sisteminde yer alan gezegensi bir gokta~l "Yiice Ger<;ek" de denilen bir Japon tarikatr. 3) Beyligine ekonomik ve siyasal alanda bir yiikseli~ donemi ya~atan iinlii Aydmogullarl beyi - ".. .'de yava~ yava~ giiniin minesi soldu" (~arkI). 4) Tunceli yoresine ozgii, "sac smml" da denilen bir tiir hamur yemegi - Bir renk "Eve ekmekle... gotiirmeyilBoyle havalarda unuttum" (Orhan Veli) - T lpta en geli~mi~ goriintiileme tekniginin kIsa yazUl~1. 5) Bizmut elementinin sjmgesi 1514'te Osmanhlarm Iran'daki Safevilere kar~l kesin bir zafer kazanrui!;I sav~ - Sarp bolgede kurulmu~ Kafkas dag koylerine verilen ad. 6) Bir cismi iki e~it par<;aya bolen ger<;ek ya da sanal <;izgi - Divan edebiyatmda mesnevi tiiriiniin son biiyiik temsilcilerinden olan 17. yiizyli Osmanh ~airi Saran, biiyiiyen ~ey. 7) Mekan - Saka Turklerinin iinlii destam - Kimi yiyecekleri pi~irmekte kullanuan bir ara<;. 8) Asalak bir bocek - Optik
bir sisternin verdigi gOriintiilerin kalitesini bozan hata - Ham ipekten yapllmI~ astarhk kuma~ . 9) DiyarbakIr-Silvan yolu iizerindeki iinlii tarihi koprii - Ki~inin, kendisini ba~kaslmn yerine koyarak onun duygu ve dii~iincelerini anIayabilme yetenegi. 10) MlSlr'daki 5. siilanenin son firavunu - "Hayrr" anIammda kullanlian soz - Futbolda topun oyun alap1mn ru~ma <;Ikmasl. 11) Unvan - I~<;i smm ile i~verenleri kontrol altrna alabilmek i<;in partiye bagh sendikalardan yararlanan ve arum, bu modelin uygulayrclSl olan AIjantinli devlet adarrundan alan siyasal akIm - Nazi partisinin hiicum kItaslm sirngeleyen harfier. 12) Bir tiir ge<;irimsiz toprak - Mezopotamya'da kurulmu~ eski bir kralhk - Ttirlii bitkilerin yaprak ve kabuklarlyla kokulanilln1mI~ aClmnrak bir i<;ki. 13) Biiyiik kent serserisi - Aktinyum elementinin simgesi - Sergen - Bir i~i yaptrrabilme giicii. 14) Bir nota - Denizli'nin bir il<;esi - Saydam tabaka iizerine <;ekilen pozitif fotograf - Arap apecesinde bir harE 15) Ban Hun Imparatorlugu'nun en biiyiik hiikiimdarl - Osmanh devletinin Kuzey Afrika'daki son topraklarlm da yitirdigi ant1~mamn aru - Endonezya'mn plaka imi. 16) "Kadd-i dildiira kimi ... dedi kimi elifi'Herkesin maksudu bir amma rivayet muhtelif" (Kanuni Sultan Siileyman) - Giizel, ho~, latif - Tlitiin i<;me aracl.17) Piri Reis'in denizcilere Akdeniz ve Ege kIyliarml ta.J?ltan iinlii yapltl. 18) Bir nota - Is:ine antla~ma ve padi~ah mektuplarmm konuldugu metal kutu - Tutsakhk. 19) Soyundan gelinen kimse Yol iizerinde olu~mu~ s:ukur - Kaz Dai!;I'mn antik donernlerdeki aru. 20) Asu adl Cecilia Baffo olup,oglu III. Murad'm tahta <;Ikmasmdan ~~nra saraydaki niifuzunu artrrml~, Uskiidar'daki Atik Valide Sultan Camii'ni yaptrrffil~ iinlii Osmanh kadlm.
Bulmacanm dogru Ifozumunu 20 MaYls'a kadar bize ula~tlran tom okurlanmlza, NTV Yaymlan'ndan Iflkan Diinya Dilleri Atiasl kitabml armagan ediyoruz. NTVTarih : NTV Yaymlan, Eski Biiyiikdere Cad. , No: 245A Maslaklistanbul
[email protected] ........... .. ........................................
Bilmece
NEVZAT ERKMEN
o MaYls 1968 dunya tarihine
MaYls'ta sekiz olay... Hangi glin, kim, nerede, hangi tarihte?
6grenci hareketleriyle gec;:ti. '68 fitilini ate~leyen hareket hangi ~ehirde ba~lam l ~t l ?
o 3 Mayls'ta kutlanan DOnya
o 12 MaYls DOnya Hem~ireler
Basin OzgOrlOgO GOnO, UNESCO
GOnO, OnlO hem~ire, yazar ve istatistikc;:i Florence Nightingale'in dogum gOnOdOr. Peki , Nightingale'in dogum yeri
taraflndan hangi YI I ilan a. 1991 b. 1961 c. 1978 d.
ed il mi~ti?
neresidir? a. Ponte Bocci, Floransa b. Villa Colombaia, Floransa
1982
e A~agldaki eski milli
c. Calenzano, Floransa
a. b.
Istanbul Londra
c.
Paris
d. Boston
o Ilk g6sterimi 1 MaYls 1941'de gerc;:ek l e~e n "Yurtta~
Kane/Citizen Kane" sinema tarihinin en iyi filmlerinden kabul edilir. Filmin y6netmeni kimd ir?
bayramlardan hangisi maYls aylnda kutlanlyordu?
d. Fiume Arno, Floransa
a. Michael Epstein b. Orson Welles
a. Toprak Bayraml
o 15 MaYls Hava $ehitleri ni
c. John Ellis d. William Randolph Hearst
b. c. d.
Milletin Hakimiyeti Bayraml Anayasa ve HOrriyet Bayraml Milli Bayram
Anma GOnO, TOrk havaclllglnln kurucusu Binba~1 Fazll Bey ve 6grencisi Emin'in ~ehit oldugu
e Anneler GOnO TOrkiye'de hangi
gOne
YII kutlanmaya ba~lanml~tl? a. 1942 b. c.
1926 1933
d.
1955
2
3
4
5
6
7
BugOnOn tarihi
8
aym 9
10
~oziimii
11
12
13
14
15
Hollanda, Nazi i~galinden
kurtuldugu YII olan 1945'ten bu yana Kurtu l u~ Gunu'nO kutluyor. Peki, bugOn hangi gOndur? a. 5 MaYls b. 6 MaYls c. 31 MaYls d. 15 MaYls
b. 15 MaYls 1923 c. 18 Mart 1924 d. 30 Agustos 1922
Ge~en 1
adanm l ~t l r.
nedir? a. 27 Ocak 1923
9
e-g 'q-L '0-9 'e-9 'q-p 'p-£ 'o-z: 'e-f
Bu nedir? 16
17
18
19
20
G6nderen: Tevfik Cesur
Kim Korkar 21. YiizYlldan kitabml kazananlar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11 . 12. 13. 14. 15. 16.
Plnar GOven Esra Ba~kele~ Umul Ba~ Gaven Okalan Orhan Eren ~ahabettin Katta~
HOnkar Deniz Dalkl"ny Donmez Gizem Duran OmerAliTek Flral ~OkrO Eker BOlenl Allan Hasan Taylan Kadir Akkaya
~eno l
Yurdae r Ta~ Ba,,~
Erdil
17. 18. 19. 20. 21 . 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.
Ender Kamil Boyaci Can Aydemir M. Fevzi Sakyl iller Onsal Muzaffer Akay Niyazi Keskiog lu Senih Kavlak ~enol Donmez Osman Zeybek GOngorAras Gokhan Ba~ ElifAkkurt Rldvan Uyanlk Ahmel Baldlr BO~ra Ciyekdal Ertun, Tansug
Fotografyllar bir zamanlar karanllk odada poz sOresini agrandiz6re bagll poz saatiyle ayarlardl. Poz saati, Ylkanan fi lm negatiflerinin bOyOtolerek basllmaslna yarayan oplik bir aiel olan agrandiz6run ampulOnO aylp kapayan, poz sOresini belirleyen bir zaman sayacldlr. Dogru cevab l bulan okurumuz: Ali Kemal Balkaya Cevaplarlnlz ve NTV Tarih'te yer almaslnl istediginiz fotografl l sorularlnlz iyin :
[email protected]
NTV TARiH MAYIS 2009
105
• Zamanln Izinde
····t·~~~·~·i~T~~~~········· ···· · · ···· · · ·······:······ ......................................... .
13. yiizYllda avlanan bir Mogol beyi.
Han-I yagma degildi 0 hanlar Hanlar memleketin ic idaresinde askere, klllC kuvvetine, istihkamlara dayanmaz; mal, ~~;~.:. ,0., miilk ve saray~~ra malik
olmaz;
,(
I
~i:,
~;~~~z~~:~~l:on!:~ik:~~~=az. fr ':i~" :j\~i doneminde ise durum degi§ir.
;.
J
~
Q'
T
eVf1k Fikret "Han-1 Yagma" ~iirinde, "Yiyin efendiler yiyin, bu han-1 i~tiha sizin ... " der. Dede Korkut'ta Salurlardan Kazan Han'm her y1l evini yagmalatmas1 ise tam kar~lt1 bir durumu betimler. Salur Kazan her y1l evini yagmalatuken, tarihte hanlann mal-miilk, bugiinkii deyimle han-hamam sahibi olmamalan gerektigi anlay1~ma dayamyordu. Hanlar mal miilk apsmdan yahn olmalan yamnda, Eric Valli' nin "Hima1aya" fllmindeki tuz ticaret kervamnm kervanba~l gibi, genellikle yalmz olan ki~ilerdi. Kervanba~mm soyledigi gibi bu yalmzhk onlan zaman zaman Tann ile konu~maya itebiliyordu. <;in imparatorlan da Gogiin TannS1 ile konu~ma geregi duydular. 14. yiizplda Ming siilalesinden soma bu "Tann'yla konu~ma" i~i Y1lda bir giine indirildi ve ozel bir torenle yerine getirilmeye ba~land1. <;in'in kom~ulan olmu~ olan kadim Tiirklerde ise adaylardan kimin kagan olacag1 ve 0 ki~inin Tann katma varmasmm uygun olup olamayacag1 hanedan mensubu tegin ve ~adlar ile devletin ileri gelen beyleri tarafmdan ozel bir torenle smamrdl. Daha somalan burada bir ayn~ma olacak, hanlar ve hanlar ham kaganlar ile beyler arasmda kesin bir aymm belirecekti. Ozellikle <;inggis Han'm hakim oldugu 13. yiizY1ldan soma hanlar ve beyler arasmda beliren kesin ayn~ma ile, ancak <;inggis evla106
NTV TARiH MAYIS 2009
\'-
.....~
dmdan olanlar han olabilmi~tir. Beyler ise <;inggisli olmad1klan is;in han 01muyorlardl. Bunun en belirgin ornegi Temiir Beg idi; 0 Islami telakkilere gore sultan olabiliyordu ama han olam1yorduo islamiyet'e gore herkes Allah'm kulu oldugu is;in, is; Asya geleneklerine gore olupn bu hanlar-beyler ayn~ma Sl Miisliiman olanlar arasmda zamanla onemini kaybedecekti. Ama Temiir zamanmda daha boyle bir degi~im olmam1~tl. Bunun is;in 18. yiizy1la gelinmesi gerekiyordu.
"Han kaldllmak" Ote yandan <;inggisli geleneklere bagh olmayan Osmanhlar, ba~tan itibaren bey olduklan halde, kendilerini han ilan etmekte beis gorme mi~lerdi. Miisliiman olmalan as;lS1ndan zaten diinyevi i~lerde sultan, yani otorite sahibi idiler. Hanlar da kaganlar gibi kendilerini destekleyenler tarafmdan "kaldmhyorlard1". Kagan veya han kalduma, o kimseyi bir kahn bir kes;e iizerine oturtarak, onu destekleyenlerin kes;enin w;lanndan tutarak havaya kaldumalan ~eklinde oluyordu. Bugiin bunu bizdeki "omuzlara almak" ~eklinde anlayabiliriz. Yani kaldmlmak kadar, kald1ranlann destegini almak onemlidir; yoksa insan bir and a kendini yerde bulur. Hanlar kabileleraras1 davalan halleden hakemler olarak goriildiigii is;in, kendilerine ait mal ve miilklerinin bulunmamas1, idarede adaletin ilk ~art1 ve
tarafs1zhklanmn simgesiydi. 01kenin ogullar arasmda iile~tiril mesi sonucu, dort-be~ ku~ak soma h anlann idare ettikleri alan gittiks;e kiiS;iilmii~ ve boylelikle kabile beylerinin giicii artm1~t1r.
Beyler, ozellikle yeni beyler giderek kendi geleneklerini olu~turma yoluna gitmi~lerdir. Ama "bey anaS1 aglamaz" soziinden anla~11d1g1 gibi, kendi gelecekleri is;in gerekli tedbirleri almakta mahirle~mi~ler ve bu maharet yava~ yava~ "beylerin zoru" ~ekline donii~mii~ tiir. Biz de tiirkiilerden "Zorbey"leri, fllmlerden de Zorba'lan tanmz. i~te bu durumlarda yeni aray1~lar ba~lam1~ ve yeniden <;inggis ogullannm etrafm da toplamlm1~t1r . Genellikle bu yeni o lu~umlar, birle~me ve devlet kurulmas1 olarak de gerlendirilir. Oysa ki is; Asya tarihinde 18. yiizy1l ortalanna kadar devlet idaresi ve siilalelerin degi~mesi bu ~ekilde olmu~tur. 18. yiizY1ldan somaki beyler hakimiyeti ise, kcndini gorkemli mimari eserler ile ortaya koyar. Bugiin turistik odak noktas1 olan bunlard1r. Hanlar isc kcndilcrini yiiceltmek is;in gorkemli binalar yaptumam1~lardu. Biz de bu durumu kimi zaman yanh~ olarak onlann geri kalm1~ hklanna yoranz. Hanlar tarafS1z yani yalmzdu. Halk da "han siiyegi kiye", yani "han kemigi ugursuz" diyerek onlann yanmda dahi gomiilmek istememi~tir. Yalmzhklan oliimden sonra da devam cdcr. •
2009
MAY I S
...
.
A....
MODERN TURKIYE'DE SIYASI DU~UNCE Tiirkiye'de Siyasl Dii~iince'nin yol haritasl tamamlandl! .. Modem Tiirkiye'de Siyasi Dii:!unce, Cumhuriyet Turkiyesi'ndeki belli ba;;h du;;unce aklmlannm, siyasal a<;lhmlan ve etkilerini esas alarak, analitik bir degerlendirmesini hedefliyor. Her cildin baglmslz bir kitap kimligi de ta;;ldlgl bu dokuz ciltlik edisyonda, du;;unsel ybnelimler, tarn;;malar/polemikler, ideolojik s()ylemler, uzerin de odakla;;llan izlekler, aynca bunlann du;;unsel esin kaynaklan, dbnemler ve aklmlar boyunca etkisini hissettiren gu<;lu zihniyet kahplan, "marjinal" saytlan arayt;;lan ve savrulu;;lan da gbz ardl etmeden mercek altma ahmyor.
CIL T EDITORO OMERLA<;:INER
Donemler ve Zihniyetler 75 YAZAR, 81 KONU BA~LIGI, 1350 SAYFA
Siyasl dii~iincey e etki etmi~ aydmlar; devlet zihniyeti; milliyett;ilik, lrkt;lhk, fa~izm; sol-sag, "merkez"; Kiirt sorunu; din, laiklik, lsliimClhk; kadmlar, toplumsal cinsiyet; basm-medya, edebiyat, sanat; Batl-Dogu; tabular... Donemler ve Zihniyetler, siyasl dii~iinceye etki eden tartl?malann kar~!la?tlrmah bir muhasebesini sunuyor.
(ilT 51 Editor: Ahmet C;igdem
(iLT 61 Editor: Yasin Aktay
(iLT 7 / Editor: Murat Yilmaz
(iLT 8 / Editor: Murat Gultekingil
www.iletisim . com.tr Binbirdirek Meydanl Sokak, Ilet i ~im Han No.7 Caga l oglu 3 412 2 I stanbu l ' t 212 5 16 22 60 · 61-62 • f 2 12 516 12 58 • e
[email protected] m.tr Genel Dagltlm
PUNT S>-
t
212 496 1050
f 212 551
30 13 e punto@puntokitap . com • www . puntokitap.com
www.Bitturk.Net
•
air OBJE LER BELGE LER FOTOGRAFLAR SERGiSi
21 Mart- 19 Nisan 2009 iSTANBUL garajistanbul Sa at 10:00- 20:00
23 Nisan-5 MaYls 2009 ANKARA Cankaya Belediyesi Cagdas Sanatlar Merkezi Saat 09 :00-19:30 •
•
. . . <00
•
J3 ~aYl s-3 1 MaYls 2009 IZMIR Ege Un iversitesi AtatU r k KUltU r Merkezi Sa at 08:30-18:00
