Manuel II Palaeologus Funeral Oration on His Brother Theodore

2. The remaining fifty-six variants are errors of some kind or other. It is unnecessary to detail all of them; some examples are: i) The copyist of Va made inadvertent errors: 79 ,1 UJla� P: ilJla� Va; 20 1 ,25 Eipiicr8ut P: llydcr8ut Va ; 239 ,16 od P: OT] Va . ii) The copyist of Va occasionally inserted words which are not in the text:

52

Introduction

89,1 ou P: ou8i: Va; 1 1 9 , 1 �ai post mpET. Va; 123,5 AEY(OV P: AEY(OV TE Va . iii) The copyist of Va occasionally made orthographical errors: 77 ,23 napaO"\)pEcrSat P: napacrdpEcrSat Va; 1 1 5 ,6 IlE"["EVllVEYIlEV(OV P: IlE"["EVEVll VEYIlEV(OV Va; 255,13 E7ttKEllTat P: E7ttKai ll "["at Va. iv) The copyist of Va perhaps inadvertently sometimes changed the word­ order; some examples: 1 27, 1 1 nap ' aUTow EUYV(OlloV
Relationship of I he Manuscripts ,

53

cases, chapter headings in five places , two historical notes and one reference to Chalcocandyles. We give some examples: 1 1 1 ,23 C ll ; 1 1 7 ,6 ro patov; 1 1 9 ,22 TIEpi 'tfj <; CLavapiou Kai ELE PWV 1tOAEWV TIEA01tOV­ Vl1 aiwv u<; EAa�ov ot P0810l 1tapa 'tOU 8Ea1to'tou KUP 0E08ro pou 'tou TIoPCPUPOYEVVTl'tOU. Cll Tau'ta Kai EV TI po�EAEyiOl<; 'tWV MaAa�irov cpai VE'tal YEyovoal 'tQ) 'to'tE 'tOU'tOl<; U1tO 'tffiv Po8iwv Ka'ta 'to , auaov E'tO<; 'tfj<; X pla'tou YEVVTl aEW<;. Cll TIE pi 'tffiv 'tOlOU'tWV 1tpa�EWV JlEJlV 11 'ta 1 AaovlKo<; 6 la'to plKo<; EV 'tu 8EU'tEP� 'tffiv Ka't ' au'tov ta'toplffiv. 5 . The copyist of E substituted the word Ctv8 pEiav for Ctv8 piav throughout the text. 6. The copyist of E corrected one misspelling 1 37 ,8 Ct1tEi Pl1'to for Ct1tTl Pl1'to •

•

•

7. The copyist of E adopted an alternative form which presumably was more fami liar to him. 245 ,10 aKo'tOJlTlVl1<; ( = LXX Ps. 1 0) for aKo'tOJlaivl1<; Va. The va riants i n E have not been given in the apparatus criticus. Comparison of Ea, P, Ye, Va, V, W and E has thus revealed that Ea represents the first draft of the F.Or. which the author abandonned probably half-way through for the more extensive version found i n P. This second version of the F.Or. however was revised seven times over a period . Ye , Va (and its simple transcript E), V and W reflect the stages of the fi rst to the sixth revision, while P (as we have it to-day) i ncorporates all seven revisions. The author, therefore, undoubtedly intended P to be the defi nitive version or his work and the printed text below is based on this codex.

D. EDITIONS AND TRANSLATIONS

Three editions of the Funer�l Oration have hitherto been published. The first

based

text

into

on

P

was made in 1648 by F. Combefis who also translated the

Latin26.

In

separately27. In 1866 J.

1672

P.

La

Bigne

re-issued

the

Latin

translation

Migne republished Combefis' text and transla­

tion28.

' The third and final edition was the work of S. Lampros which appeared

posthumously in 192629. It was based on the five mss. Ea,

P,

V, W, E.

Candido Lectore that he based his (= P). Comparison however show� that in many

Combefis tells us in his preface to edition on the Du TilIet ms.

places he diverged from the text as a result of misreadings, particularly of abbreviations. The edition has also a number of printing errors. Migne who reprinted Combefis' text corrected the printing errors, but he also introduced a small number of ·his own. And since he did not collate the text with

P

he

retained most of Combefis' divergent readings. We note here only the divergencies of the Migne edition, since this is the most commonly used. For the sake of accuracy we shall refer to it as Combefis-Migne. There ·are over two-hundred and forty discrepancies between the text of Combefis-Migne and

P.

1. Combefis-Mign � misread or miscopied several words, some on account of their abbreviated. form, e.g.

(btaAAa�6�u:9a P: aAAa�6J.U:9a C-M; 95,28 f:1tiJ8(J)v P: f:1tij80v C-M; 80KODV P: 80Ko\)Vt"(J)V C-M; 125,13 PaouA P: PaoDv C-M; 143,14 OJlOUPl1� P: 6 Moupl1� C-M; 163,13 {mEp9EcrEl� P: imEp�acrEl� C-M; 213,2 "A9(J) P: liv(J) C-M. 83,12

117,26 •

26.

Historia haeresis monothelitarum etc., in Graeco-Lat. Patrum bibliothecae novum

auctarium (Paris,

27. 28. (Paris,

29.

(648), 1037-1214.

ed. La Bigne, Maxima bibliotheca veterum Patrum (Lyons,

Patrologiae cursus completus ... Series graeca posterior . .

(886),

Tome

pp Ill, pp.

156, pp. 175-308. 1-119.

.

(677),.

Tome

26.

accurante 1. P. Migne

56

Introduction

2. CombHis-Migne omitted words and phrases, e.g. 107,20 E�dvUl P; 173,11 Jlrln: 1tupi P; 173,20 1tpOU�E�rlKEl ount); 195,29 EKdvu yap olXETUl 1tuVTuX68EV P; 257,23-24 Ta yap TlJlETEPU 1tpo<; Ta TOU 8EOU 1tUpa.8EOlV OA(o<; ou 8EXETat P. 3. CoinbHis-Migne made occasional changes in word-order, e.g. 15 1,27 1ta.VT(oV EVEKU P: EVEKU 1ta.vnov C-M; 187,20 Tj8iro 1tOAA4> P: 1tOAA4> Tj8iro C-M; 2 15,10 1tAEOVEKTrlJlUOl Kui JlT]V Kui "EKTrop Ei<; EU\jIuXiuv EV T01<; Tprooi P: 1tAEOVEKTrlJlUOl EV T01<; Tprooi Kui JlT]V Kui "EKTrop Ei<; EU\jIuXiuv C-M. 4. CombHis-Migne here and there added words not found in P, e.g. 179,27 aOJlEVEOTUTU P: 00<; aOJlEVEOTUTU C-M; 18 1,20 1ta.VTU KU"Aa 1ta.VTU Ta KUAa C-M; 253,18 wv P: WV TE C-M.

P:

5. CombHis-Migne ignored all but one marginal emendCltion.

6. CombHis-Migne seems to have made some deliberate attempts at emendation, e.g.

aJlllYE1tll P: EJlo i YE1tt; C-M; 8 1,7 KEl vo u P: EKElVOU C-M; 107,26 KAa.OVTU P: KAUioVTU C-M; 149,14 E
75,13

.

Lampros based his edition of the F .Or. on five of the six extant mss.: Ea,

P,

(= I, IT, V, B, E) although he must have known of the existence of (= �) since he used it for the epigram of Demetrius Magister30• His edition

V, W, E

Va

in a sense marks an advance on that of Migne; Lampros collated the five mss., introduced an

apparatus criticus and was able to correct the majority of

the mistakes found in Migne, although he too made errors. The major defect of his edition however is that Lampros did not realise that each of the mss. he used reflected different stages of the author's writing. He seems to have regarded the five mss. as if they were simple copyists's , variants out of which an «edited text» could be construed. He therefore had no compunction in mixing the first discarded draft (Ea) with the final version

(P),

or preferring variants found only in E, or again accepting the first

version of a word or a sentence despite the marginal note that the reading should be altered. In all seventy-eight discrepancies between his edition and P have been traced. We have concentrated on' the text alone and have not taken into account the numerous errors found in his

apparatus criticus since these do

30. p. 9 n. 2. It is possible that he intended to use this ms. but he never completed the collation of all the existing mss.

57

Editions and Translations

not affect the actual text.

I. Lampros in four places adopted Ea, e.g. 89,4 EJl�Pl81)� P; OUK EJl�Pl81)� L; 135,16-17 oAiyov EflEAAEV au"Ccp P W01tEP E
EK "Cau"CoJla"Cou: E� au"CoJla"Cou

L; 165,1

KAf)pOV: XElpo"Coviav

L.

3. Lampros in four places followed E, e.g. 155,30

a1t' au"Cou: U1t' au"Cou

L; 195,32

01): OUO

L.

4. Lampros in six places followed codd. other than P, e.g.

203,5 vw8dav: v08Eiav L; 227,15· 01tW�: 01t(O� OUK L. 5. Lampros misread the text in nineteen places, erroneously attributing these readings to various codd., e.g. 107,27

EOEo8al: E1tE08al

L;

219. 3· EmoEl�LV: ci1t60El�LV L.

6. Lampros made three wrong emendations, e.g. 87,14

VlKroV: VlKUV

L;

2 13,1 5 "Cou"C(ov: "Cou"Cov L.

7. Lampros made three unnecessary additions, e.g. 87,2 EpiCELV: EpiCElY "Cl L; I 15,24 EKElVO�: EKElVO� "Coivuv L. 8. Lampros made a further

thirty mistakes either because he read or

transcribed some words incorrectly or these are simply typographical errors, e.g. 139,22

"C61tov: "CU1tOV

L; 147,22

Evo"CaoE(J)�: Ev"CaoEw�

L; 239,16

Cf)v: "C1)v

L.

E. THE PRESENT EDITION

The examination of the mss. and their felation to each other has shown that Ea was the first draft which most probably remained unfinished. This version was undoubtedly discarded by the emperor who proceeded to rewrite and expand his work. This recasting resulted in P. An edition of the F.Or. . therefore cannot be based on a combination of Ea and P, as Lampros had done in certain cases. On the other hand to be able to follow Manuel's method of work, which emerges from a comparison of the two texts, we consider it to be of some interest to sch�lars. Any appreciation of his method however would be impossible if the different readings of Ea were to be given in the apparatus criticus mangled and hacked out of their context, as in the Lampros edition. We have therefore decided to give the full text of Ea in the appendix. Concerning the mss. V, Va, W, E, they all derive directly or indirectly from P and reflect the various stages of the development of the completed text. P thus is not only the source of the whole textual tradition, but it is also the text as Manuel 11 intended it to be. On this ms. therefore, a new edition must be based. In view of these facts, \ye have faithfully adhered to the version of P except on nine occasions which involve simple orthographical errors. We have retained the participle as verbal adjective instead of emending it to infinitive, as Lampros had done, since this was a Byzantine usage and has been recognized as such by recent scholars31. Similarly we have retained the Byzantine

orthography in cases

where this has been recognized as an

alternative spelling, albeit of rare usage. But we have tacitly introduced the iota subscript and the rough breathing for ai)'ro� where its use would have added to the clarity of the text. There remains a further point. P, as we have seen, was revised a number

31. G. Bohlig, Untersuchungen zum rhetorischen Sprachgebrauch der Byzantiner (Berlin, 1956), p. 2002 er. W. W. Goodwin, Greek Syn·tax, § 609; Id., Greek Grammar, § 934.

Introduction

62

of times involving the cprrection of 496 lines, a total of more than a thousand words. We were faced with the problem of how best to convey to the reader the extensive rewr.iting that took place and at the same time produce an edition which was not overburdened with unnecessary detail. There were three alternatives. Either to indicate these erasures and corrections in the apparatus criticus, as Lampros had done, with the words post rasuram scripsit which in actual fact would have in�ormed the reader very little of the problems entailed and would have unnecessarily overloaded the apparatus. Or, to indicate the erasures and corrections in the actual text with the help of brackets. But bearing in mind that there are more than a thousand of these, some of which involve part of words only, such a procedure ran the risk of spoiling the aesthetic appearance of the text without informing the reader of the problems at issue. The third alternative seemed more satisfactory, namely, to discuss extensively the erasures and emendations in the· critical introduction and step by step provide the reader with the evidence which led us to our conclusions. the third alternative has been adopted in the belief that this provides a full account of the problems concerning the F.Or. and at the same time keeps faith with the author's intentions concerning the aesthetic appearance of the text. The apparatus. criticus is divided into two sections and contains 1. references to sources and parallel passages

2. variants of mss. In the second section we have adopted a positive apparatus noting all the variants of mss. with the exception of E; but, as mentioned above, we have not noted the erasures in the text. The notes placed under the English translation aim at an immediate and brief illucidation of the text which abounds in obscure historical references. Where however the events alluded to needed a more extensive treatment, the reader is referred to the Introduction. In the notes the reader has as far as possible been referred to primary sources and not to secondary, unless these contain original documents, but all relevant secondary works will be found in the bibliography. Concerning the translation of certain names, e.g.

•

IA,AUPtot, Muo-oi,

, ITtpo-at, TptBaAAoi, where the fifteenth century Greek vernacular usage has a modern equivalent this has been used. On this principle, Bayezid who appears. in the Greek text as «satrap», is always translated as «sultan».

PLAN OF THE FUNERAL ORATION

I. EXORDIUM .........................................

75-79,5

,,11. PANEGyRIC ........................................

79,6-233,14

A. Country and parents ......- .... ... ..... ......... ...

.

79,6-85,20

B. Education and character ............................

85,21-97,2

C. Deeds and exploits .................................

97,3-213,10

i. Prologue ........................................ ii. Events during the civil war (1376-79) illustrating his fi-

97,3-99,7

Hal devotion .. .......................... ......... a. He refuses to abandon his besieged father ......

99,8-109,3 99,8-105,10

b. He refuses to be freed without his father and brother ...................................... ' iii. Events of his rule in the Morea (1382-1407) illustrating his leadership ............. ....... .... ..... .. '

105,11-109,3 109,4-213,10

a. Pacification, colonisation, economic development of his realm ....................................

109,4-127,21

I. Theodore nominated ruler (1380) ....:. ...

111,4-113,23

' 2. His arrival in the Morea (1382.Xl.c) .... .

113,24:'117,12

3. His cousin's hostility ....................

117,12-119,11

4. The Albanian settlers and Theodore's victories ................................

119,12-127,21

b. Break of Greco-Turkish relations ..............

127,22 -161,29 127,22 -133,12

I. The traitors ............................

2. The Serres meeting ... . ..................

133,13-143,5

3. Bayezid's march through Thessaly and Central Greece ............................

143,6-145,5

4. Theodore's escape .......................

145,6-151,26

5. Consequences ...........................

151,26-161 ,29

c. Sale of Corinth and the Despotate .............

161,30-211,1

I. Introduction ............................

161,30-167,13

2. Corinth ................................

167,14-173,28

3. Negotiations for the sale of the Despotate

175,1-183,10

4. Partial occupation .......................

183,10-185,4

5. Consequences ...........................

185,5-30

6. Theodore's political motives ..............

187,1-20 I ,22

7. Revolt of the inhabitants ................

20 I ,23-205,14

8. Peace with the Turks ...................

205,15-209,10

9. Withdrawal of the Hospitallers ...........

209,11-211,1

10. Praise for Theodore and tribute to the Moreotes ............. .... .... . ... .... . ,

.

211,1-213,10

64

Plan of the Funeral Oration D. Comparison with the heroes of the past .............

.

213,1/-233,14

i. Theodore is their peer ..........................

213,1/-219,17

ii. In one respect he surpasses them ................

219,18-233,14

.

.

Ill. LAMENTATION AND E XHORTATION .............

.

A. Lamentation

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

233,15-259,8 233,15-249,31

B. Exhortation .......................................

249,32-259,8

IV. PERORATION .......................................

259,9-25

.

.

TEXT AND TRANSLATION

του κυρου Γ ε ωργίου του Γε μιστου Π ροθε ωρία του παρόντος λόγου

Ρ. f. Ι

5

10

15

20

25

Π ε ριπαθες μεν τ ο προοίμιον και ο ίον γένοιτ ' αν άδ ε λφφ μάλι στα πρέπον , επιτάφιον επ ' άδ ε λφφ δι εξιόντι. Πατρίδος δε και γένους βραχύ τι μνησθε ις ό τάδ ε λέγων θε ιότατος βα σιλ ευς ο υκ επι πλέον ενδιατρί βει τφ πε ρι τούτων χωρίφ ' επε ιγόμενος μεν επι τας του επαινουμένου πράξ ε ις , οϋσας ουκ δλίγας ουδε βραχέων των λόγων δ ε ομένας, ά πολογίαν δ ε πορι σάμενος , ώς δια το πασι' τούτων πε ριφανες και μηδ ' ύ φ ' ενος άγνοούμενον ο υκ άναγκαίον εϊ η καθ ' εκαστον διε ξι έναι πε ρι αυτών , αυτφ τούτφ και μαλλον σε μνύνει. 'Έπε ιθ ' οϋτω τών κατ ' αυτον τον επαινούμενον λόγων άψάμε νος , πρώτον μεν π ε ρΙ . τ ης εκ παιδ ος τροφη ς και του δλου ήθους διέξ ε ι σι και ο ίος τοίς δ λοις ήν ό άνήρ, εΙτ ' επι τας πράξ ε ις τ ε και τα εργα χωρ εί . Και πρώτον μεν εκείνων μέμνηται , α ποτε πε ρί τ ε τον πατέ ρα και εαυτον και των άλλων οΙκείων τους τότ ε δ ε δυ σ τυχηκότας επέπρακτο αυτφ , και ώς προ σηνέχθη τοίς τότ ε πράγμα σ ι' μετα δε ταυτα επι τα Π ε λοποννη σ ιακα ήδη χωρήσας πρώτης μεν της ε Ις την χώ ραν άφίξ εως μέ μνηται, ώς και προ σδοκηθεί σα μόνον ώνη σε πριν γε νέσ θαι , και ώς άφίκτο και ώς παρα των εγχωρίων άσμένων ύπεδ έχθη ' ου δη και τών πε ρι του τε σφων θε ίου και ά νεψιου άψάμενος λόγων ευ μάλα φυλάττ εται το μηδ εν ες αυτου ς άπηχε ς καθ ' δσον οίόν τε μηδ ε φορτικον εΙπ είν' επε ιτα της ' Ιλλυριων αυτόθι με τοικί σε ως , ώς δ ύσ κριτόν γε ον εϊ τ ε παραδ ε κτέον αυτο υς ες την χώ ραν εϊ τ ε μή, δδ ' εδ έξατό τ ε, ου δοκουν οϋτω τοίς πολλοίς , αυτος μάλα ευστόχως βε βουλ ευμέ νος πε ρι του σ υνοίσοντος, και ες δέον τούτοις εχρήσατο' και μετα τουτο της των προ σ οίκων εχθρών ηττης και της πρίγκιπος σ υλλήψε ως , δι ' ών εγ κρατεστέ ραν άποφαίνε ι

Ι. mg.

WVa:

deest

ρν

Ι

27. πρίγκιπος PVW: πρίγγιπος Va.

68

f. 5

10

15

20

ΠροΟεωρία

καταστή σαντα τ11ν άρχήν . ΕΙτ ' επανελθων επι το υς ώς τους βαρβά­ ρους αύτομόλους ηκοντας και πρωτον κοινΌ περι των τοιούτων Ι Π επεξελθων φειδοί του μηδενός αν όνομαστι καθάψασθαι, επειτ ' επ ' αύτόν τόν βάρβαρον χωρεί και ο ίς κατ ' ά μφοίν επεχείρη σ εν υπό των . ώς αύτόν ή κόντων αύτομόλων εναγόμενος, ιΕνίων δ ε και οϊκοθε ν μετακαλουμένων . 'Έπειτα της ώς αύτόν άφίξεως μέμνηται, της τε τούτου και εαυτου, άνάγκτι τε γεγενημένης και παρα τα δεδογμένα σφίσιν ο ϋτω δη συμπεπτωκυίας, του τε παρα ταύτην κινδύνου και των άλλων των εκείσε απηντη κότων δυσχερών· και ώς. αύτός μεν βασιλευς γνώμτι του βαρβάρου επι την μεγάλην αυ πόλιν παρα δόξαν άνασφζεται, δδ ' ήδη δοκων εν άφύκτοις εχεσθαι μάλα άνδ ρείως τε και εύμηχάνως εκείθεν επι Πελοπόννη σον ά ποδιδράσκε·ι , και ώς ή επάνοδος τούτου πάντα ήδη ού τα εν Πελοποννήσφ μόνον άλλα και των δσα εντός Πυλων τα πλείστα κινδυνεύοντα διέσωσε, και ώς του βαρβάρου εκ μεν τη ς . Ελλάδος άνακεχωρη κότος, πέ μψαντος δ ε επι Πελοπόννησον ούκ όλίγην ούδ ε φαύλη ν στρατιάν, δ δ ' ού πλήθει άντιπάλφ στρατιάς, επινoί� δ ε στρατηγί� πρεπούστι κεχρημένος κεκωλύκει ταύτη ν της χώ ρας επιβηναι, και ώς δια τουτο τοϋργον και τα παρακεχωρημένα τφ βαρβάρφ και ήδη ?χόμενα άπειλήφει τε και επανέσωσε τΌ ά ΡΧΌ . ΕΙτ ' έπι τόν κοινόν του βαρβάρου πόλεμον 'μετεληλυθώς, και ώς πολλών μεν Χριστιανων συμφοραίς, πολλών δ ' άλλων βαρβάρων ενευτυχηκότος χαλεπως εντευθεν τα Ρωμαίων πράγματα εσχε, μνη σθεις και προ σέτι του γε εαυτου δια ταυτα άπόπλου τε και άποδημίας της ε ίς τα . Εσ πέρια, επειτα τα τούτφ εν εκεί νοις τοίς καιροίς πεπραγμένα διέξεισι· και πρώτον μεν ώς Κόρινθον εν προφανεί ουσαν κινδύνφ Φρερίοις έγχειρί σας αύτήν τε εσ ωσ ε της τών βαρβάρων χειρός και τοίς δ λοις πράγμασιν ού μικραν ,εντευθεν την βοήθειαν εμηχανήσατο · επειθ ' ώς χρόνφ ϋστερον και της άλλης άπάσης άρχης τοίς αύτοίς δόξας παραχωρε�ν τόν πρός τον βάρβαρον πόλεμον κάλλιον 11 ώς άν τις προσεδόκη σ ε κατέθετο και την χώ ραν Ι άπολαβων αυθις κατέ στη σεν, ούδε , Φρερίους οϋτε ΠΙ άδιΚήσας.οϋτε τι βλάψας δ λως. Έπι πλέον δ έ που τούτοις ό λόγος ενδιατρίβει υπε ρ του την υπ ' άγνοίας του άληθους, ώς ταυτα επράχθη , κρατουσαν παρ ' ένίοις δόξαν εξελείν, άμεινον ον έπιμνη σθηναι και τούτων πρός τοίς άλλοις τοίς εκ του φανε ρου καλοίς 11 σεσιγηκέναι. Και γαρ αν νυν σ εσιγημένων , εί ποτέ τις επι διαβολ'Ό μνη σ θηναι τολμήσειε, τάχ ' άν τισ ι τών τάληθη μη είδότων και επαληθε ύειν δόξειεν, ώς ούκ αν εν τφ παρόντι σεσιγημένων, εί τι ενην λέγειν περι αύτών. Εί ρημένα δε και φανερα καταστάντα ώς επράχθη και ε ίς εύδοξίαν μάλλον εκ του ώς ετέρως ίσως δοκουντος •

25

30 f.

35

40

69

'Γεωρ γίου του Γεμιστού Προθεωρία

5

10

15

περιέστη κεν. ΕΙτ ' επι τας προς τους παλαιους παραθέσεις χωρεί, ήνίκα και τής νόσου μνή σθεις ες το περιπαθέστε ρον αυ άποκλίνει, ά ποφαίνων α μα ούδ εν ελάττω τής εν τοίς εργοις άνδρίας τήν παρα τήν νόσον επιδεδειγμένον . Κάνταυθα δούς τι και τοίς παρουσι των ύπη κόων φθέγξασθαι προσή κον εκείνοις αΗτοίς πολλων και μεγάλων εύεργεσιων ενεκα ών ευ πεπόνθασι παρ' αύτου, τον αύτον αυθις επαναλαμβάνει θρήνον . . τουτο δε ποιεί αμα μεν ώς άναπαύ λης δεηθεις δια το του πάθους μέγεθος επεχόμενος τήν φωνήν, α μα δε και ώς επιθυμήσας και ετέρων πολλων θρη'νούντων άκουσαι δια το περ! τον άδελφ ον μανικον φίλτρον πολλων και μεγάλων αίτιων ενεκα, ώς αύτος διέξεισι βασιλεύς ου χάριν και άπο περιπαθους εύθυς ενήρξατο προοιμίου, ώς μή τ ο παράπαν δυνηθεις των τε διηγ ήσ εων των τε επαίνων α ψασθαι πρ ο των θρήνων. Ού μήν άλλα και επι παραμυθίαν δμως μεταβας άποπαύεται, επιπλεκομένων εκάσ τφ χωρίφ των άει πρόση κόντων τε και προσαρμοττόντων επαίνων, ώς μήτε τφ πιθανφ ύπερβάλλειν μήτε ελλείπειν τι των ενόντων τε και α μα . δεόντων ρηθήναι, ώς επι των καθ' εκαστον εστι τφ μετα τέχνης άναγινώσκοντι θεωρείν.

3. άνδρίας PVW: άνδρείας Va πιθανφ WVa.

Ι

15-16.

το πιθανον ρν:-φ -φ

s.s.

Ρ: τφ

του ίε ρομονάχου κυρου Ίωάσαφ Περι του χαρακτη ρος του λόγου

f. ιν

5

10

15

20

"Οσα μεν ώς εν προθεωρίι;χ λόγου του παρόντος ειπείν εδει προς άνδ ρος είρηται σοφου, και ού δεί τούτοις προσθείναι' δ έον γε μην ειπείν και πε ρι του χαρακτη ρος. 'Έστι τοίνυν, ώς εμοι δοκεί,"οϋτ ' επη ρμένος οϋτε ταπεινός, άλλα το μέτρον τιμων . Αϊ τ ε γαρ εννοιαι ού ταπειναί, αϊ τε λέξεις αύτφ ού τραχεtαι, άλλ ' άκριβως ταίς έννοίαις κατάλληλοι. Περιουσίι;χ τε δεινότητος τφ βιαίφ ' χρώμενος του ς ά κούοντας εφέλκεται, και μάλιστα εν τοίς της πατρίδος επαίνοις. Συντομίας τε φ ροντίζει μετά γε σαφηνείας τοσουτον, ώς μήτε το σύντομον άσαφες εI�αι δοκείν μήτε το σαφες ϋπτιον, δπερ ώς έπι το πλείστον συμβαίνει των λόγων τοίς οϋτως εχουσι. Πε ρίεστι δ' αύτφ και της κατ ' εννοιαν λαμπρότητος, και μάλιστα ενθα τα των Φ ρερίων διέξεισι και δπως ουτοι της Πελοποννήσου έξέστησαν. Περι δε των ώς τον βάρβαρον αύτομολη σάντων διεξιων χαίρει τΌ κατ ' εννοιαν περιβολΌ , δεινότη τι δ ε τΌ κατα μέθοδον πλεονάζει διόλου, πυκνοίς τ' ενθυμήμασι κέχρηται και καταλλήλοις εργασίαις, γνωμικοίς τε άρίστοις, άποστάσεσί τε και επεμβολαίς και παρισώσεσι. Σύνεστι δ ' αύτφ και σεμνότης διόλου, ταίς τε τροπικαίς των λέξεων ούχ ώς ετυχε κέχρηται, πλείονά τε δίδωσι των γεγραμμ ένων τφ άναγινώ� σκοντι έννοείν.

Ι.

mg.

W: του 'Εφέσου κυρου 'Ιωάσαφ Va: deest PV.

Ι. See Syropoulos,

ρρ.

1 22,25-26. 1 23

π.

4, 1 63-64. See also above

ρ.

41.

'Επιγράμματα

f.

νι

71

1.

του βασιλέως

5

'Ήκω πενθήσων . και σε μέν, πάντων α ριστε, ε ί και προ ς θε ον έκδεδήμηκας - ή φύσις γαρ ου δίδωσι ν άδακρυτι τον τάφον θεάσασθαι - ήμας δ ' αυτους και προ σου, ο υς το κράτιστον ών είχομεν άψΌ ρηκας, σαυτόν. Δέον δε ον και τοίς επαίνοις κοσμή σαί σε, το χρέος άφοσιώσομαι ' το γαρ κατ ' άξίαν ουδ ' αν ου δ ' εί πας μεν άνθρώπειος νους, πασαι δε γλωσσαι ε ίς ταυτον άκριβως συνήλθον, συνεισενεγκείν όλως είχον.

2.

του κυρου Ματθαίου του Χρυσοκεφάλου

5

10

'Ήκω σέ, πάντ ' αριστε, πενθήσων δμως ε ί και προς αυτον τον θεον πάντων εβης' βλέ:πειν αδακρυς ου σθένω γαρ τ ον σον τάφοΥ' ήμας δε αυτο υ ς και πρ ο σου, .φίλ τατέ μοι, ου ς σαυτον ε ί λες, το κράτιστον κτημάτων' άλλα και κοσμήσων σε ταίς ε υφημίαις όσον χρέους αψασθαι, ώς ο ίόν τέ μοι ' το γαρ κατ ' άξίαν σοι ο υ βροτων νόος, ου ' γλωσσαι πα σαι, ε ί συνήλθον είς α μα, συνεισενεγκείν οίμαι δύναιντ ' αν όλως,

1. Ι. W: του βασιλέως κυρου Mανouίlλ Va: deest Ρ: Barber. gr. 74, f 26 Μανουηλ του βασιλέως του Παλαιολόγου είς τον αύτάδελφον αύτου Θεόδωρον. 2.1. WVa: deest Ρ: Barber. gr. 74, f 26 Ματθαίου του Χρυσοκεφάλου τά αύτά δι' ίάμβων.

2.1. He accompanied Manuel ΙΙ to Europe. Ιπ a Parisian notarial document he is referred as imperial treasurer (S. Lampros, ΝΕ, 1 3 ( 1 9 16), 1 33). Ιπ the affair over Macarius bishop of Angyra he appears as the emperor's spokesman (Laurent, «Le trisepiscopat», ρρ. 44, 1 57).

,

72 3.

5

ΙΟ

Επιγράμματα

του κυρου Δημητρίου του Μαγίστρου 'Ήλυθον, άνδ ρων φέρτατε, πενθήσων, θρηνήσων και σε μέΥ , ει και παρ μέγαν φχου περ θεον ήδη ' οϋτοι γαρ μ ' έά� φύσις εισορόωντα τεo� τάφον μη κατα δάκρυ χέειν' πρό γε μην σέο ήμέας αύτούς, οϋς δη σαυτον άφείλεο, οσσε, φόος ψυχήν τε, των θ' ών ε'ίχομεν αυ πάντων το κάλιστον έ όντα. Αύταρ έπει μην οφλω καί μοι νόος μενεαίνει κοσμείν ήδ ' ύμνείν σε λόγοισί τε ήδ ' έπέεσσι, τίσω δη και τόδ ' δσον μοι σθένος, ούχ δσσον δέον ' ει γαρ και μερόπων γε πρόπας νόος ήδε και πασαι γλωσσ ' έπι τφδε αγε ρθεν άολλέες, ούκ αν γε σχείν ούδ ' οϋτω σε, οχ ' αριστε, όιομαι αξια τίσαι.

3. 1 . WVa: deest Ρ

Ι

7. κάλιστον PVa (metή causa cogit Ι):

κάλλιστον W.

Λόγος έπιτάφιος

74

Funeral Oration

The Funeral Oration of the most devout and Christ-loving Emperor sire Man uel Palaeologus ίη memory of his brother the Porphyrogenitus sire Theodore Palaeologus the Despot. lt was delivered when the Em peror visited the Pelo ponneseI. What sho uld 1 say to yo u who are present here when 1 myself have ηο strength to s peak, nor do 1 see yo u capable of listening attentively to my words? This tremendo us calamity has , left me s peechless and 1 know that yo u, who have received bene fits at the hands of this greatly mourned man, are similarly affected. B ut since yo u wo uld never forgive me s ho uld 1 remain silent, as yo u ho pe Ιο hear from me some words that might perhaps be appropriate to the present misfortune, 1 shal1 s peak to the best of my a bility. Το j udge by certain signs 1 feel that you are somewhat displeased at my not having delivered this memorial oration sooner. It is clear to al1 that to some extent yo u re proach me for having delayed my speech, not indeed by yo ur wdrds, for the deep pain ίη yo ur hearts forbids this, but 1 perceive it from the intense manner ίη which yo u regard me, by your tears, laments and al1 the other signs of mo urning. It wo uld not indeed have been unreasonable had yo u act ual1y demanded that 1 sho uld s peak and had 1 complied to your req uest. lt is however right that 1 sho uld meet s uch a request before it is made, or rather that 1 sho uld pay the tribute d ue before it is demanded. lndeed, 1 sho uld have paid my de bt earlier had 1 been able to do so . Yet it wo uld �ot have been easy [or me to do this, stricken as 1 am by the pain of this great misfort une. The moment 1 disembarked here and saw this co untryside once trod by him, es pecial1y ίη h unt or ίη warfare, my tears welled up like a s pring, my voice failed me and 1 co uld not �peak. This very place which he continuo usly served not ο ηlΥ reminds me of

Ι.

See above, lntroduction, section

111,

Ρ.

29 ff.

Μαν;υηλ Παλαιολόγου Λ όγος

P.f. Ι

5

10

15

20

25

75

του εύσεβεστάτου και φιλοχρίστου βασιλέως κυρου Μανουηλ του Παλαιολόγου λόγος έπι τάφιος είς τόν αύτάδελφον αύτου δεσπότην πορφυρογέννητον κυριν Θεόδωρον τόν Παλαιολόγον ' ρηθεις έπιδημήσαντος είς Πελοπόννησον του βασιλέως. , Αλλα τί και φθέγξωμαι πρός ύμάς, ώ παρόντες, μήτ ' αύτός , λέγειν ίσχύων μήθ ' ύμάς όρών δυναμένους καθαραν την άκοην ύποσχείν τοίς λόγοις; , Εμέ τε γαρ άφωνία κατέσχεν ύπό της μεγίστης ταυτησι συμφοράς ύμάς τε τουτ' οίδα παθόντας, οϋς ό νυν θρηνούμενος διαγέγονεν ε υ ποιών. Έπει δ ε πάντως ο ύ συγχωρήσετε σιωπάν έλπίζοντές τι ρηθήσεσθαι παρ ' ήμών, δπε ρ αν ϊσως συμβαίη ΤΊ] παρούσΏ συμφoρ�, έρουμεν ώς εφικτόν, επει και τουτό γε τεκμαιρόμεθα (δς άμηγέπη χαλεπαίνετε τφ μη και θάττον είρη σθαι γιγνόμενόν τι. Δηλοι γάρ εστε τοίς δλοις την του" λόγου μέλλησιν μονονουχι διαβάλλοντες τΌ γλώΤΤΏ μεν ούδαμώς (ού γ�ρ συγχωρεί τό πάθος ενακμάζον ταίς ψυχαίς), τφ δε άτενες είς ήμάς όράν και τοίς κοπετοίς και όλοφυρμοίς και τοίς αλλοις απασιν. 'Η μεν ουν άπαίτησις εύλόγως αν και παρ' ύμών γένοιτο και παρ' ήμών τέλος λάβοι ' δικαία γαρ δοθη ναι πριν αίτηθηναι, μάλλον δε άποδοθηναι και πρό του ταύτην άπαιτηθη ναι. Και εγωγε την πρώτην αν αποδεδώκειν τό χρέος, εί οΙός τ' ην άποδουναι, ούκ εύχερώς δ ' αν δυνηθείην τφ της μεγίστης ταυτησι συμφοράς βε βλημένος πάθει. 'Αφ' ης γαρ καταγόμενος ταίς ναυσιν είδόν τι μέρος τησδε της γης ην ποτ' εκείνος πεπάτηκε θηρών πάντως η στρατηγών, τό μεν δάκρυον προχείται κρουνηδόν, άφωνία δε κατέχει και ούκ ε� φθέγγεσ � αι. A �τός γαρ ουτος ό χώρος, ον εκείνος ευ

2. κυρου PVe Υ: om. Va W Ι 5. ρηθεις - βασιλέως iηser. Ρ: VW Va: deest ίη Ve Ι 8- 1 0 . έμ ε - ποιών mg. Ve Ι 1 4 . δλοις PVWVa: λόγοις Ve Ι 2 1 . χρέος ίη ras. ΡΥ: s.s. Ve (cancell. δφλημα): χρέος WVa Ι 22. δυνηθείην ίη ras. PV: WVa: δυναίμην Ve Ι 24. θηρών ίη ras. Ρ: VWVa: θηρεύων Ve Ι 25 . προχείται ίη ras. Ρ: προύχείτο VWVeVa Ι κατέχει ίη ras. Ρ: VWVa: κατέσχε Ve Ι 26 έ� ίη ras. Ρ: VWVa: εϊα Ve.

76

Funeral Oration the pers on whom we have lost but ίι also makes ίι impossible for me Ιο remain unmoved. Gentlemen, Ι ask you Ιο forgive me, for his loss has left me half-dead and Ι- have scarcely the strength Ιο accompl ish what you would welcome. Υου Ιοο are laid low by the grief of this blow and are unable Ιο speak, and will therefore be all the more ready Ιο bear with me. Althou gh Ι am trying Ιο repay my de bt Ι find that Ι am achieving nothing. And indeed Ι feel entirely discomposed, for such is the mortal blow which Ι have received from a pointed and cruel arrow, and, as Homer says, this becomes still more piercin g and deadly as time goes on2• From the moment when the man we mourn was snatched away from this world that he might receive the reward of the virtue b� which he lived and died, Ι was cleft ίη two and can hardly breat he, for this misfort une strangles me and Ι am totally un able Ιο fulfil t he c ustomary o blig�t ion ήοr can Ι ever really hope Ιο do so again3• For how can the­ mind create when ίι is stunned by such an evil blow? And what can the tongue say when ίι is numbed by so great a misfortune? And indeed my present task deserves greater powers of oratory than Ι posses, since the pre­ task deserves greater powers of oratory than Ι possess, since the pre- eminence of the man Ι am lauding transcends all panegyric. Therefore he who attempts Ιο pronounce the funeral oration and Ιο praise his virtue must -excel ίη the skilful use of words and ίη stren gth of judgment. Moreover the fact that Ι stand amidst wailing and tears, my own and those of all of you, irres isti bly distracts my mind as Ι lament �y bro iher, my friend, my ρυρίΙ, my son, al be it that he often showed qualities of a father and a teacher even though he was the youn ger4• Ιη such circumstances who would ηοΙ be filled with confusion, whose mind would ηοΙ _become dulled, even thou gh the orator a bout Ιο speak were a man renowned ίη antiquity for his powerful eloquence? How then can Ι treat this funeral oration as Ι would wish? Ι know that you who mourn will ηοΙ allow me Ιο move even one step away from this tom b, even should Ι wish Ιο do so, before Ι have honoured my brother with an oration, that brother whose deeds have shown him Ιο be so

2. Homer, I1iad Ι , 5 Ι . 3. Cf. the emperor's letter to ChrysoIoras, 56, 4. Cf. ManueI's letter Ιο TriboIes, 9, 30-31.

4-12.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

77

ποιων διατετελέκει, μονονού μοι τη ν μορφην ύποφαίνων του νυν άμό ρφου,· ούδ ' έν τφ καθεστηκότι καθαρως έίj. μένειν. Και δότε μοι συγγνώμην, ώ ανδρες, ήμιθνήτι γενομένφ τπ του οίχομένου στερήσει f.l ν και μη Ρq.δίως ίσχύοντι τό ύμίν κε Ι χαρισμένον διαπράξασθαι . 5 Δ ίκαιοι δ ' αν εϊητε συγγινώσκειν, οϊ γε μηδ ' αύτοι πρός ήμας τό παράπαν δύνασθε φθέγγεσθαι, τΌ πληγΌ και ταίς όδύναις του πάθους βαλλόμενοι. Τό μεν γαρ χρέος άποτιννύναι πειρωμαι, εύρ ίσκομαι δε μηδεν άν�ων. Ούδε γαρ ων έμαυτου τυγχάνω καιρίαν ταύτην δεξάμενος βέλει πικρφ τε και άπηνεί, δ δη νυν έχεπευκες πολλφ αν ΙΟ μαλλον συν τφ καιρφ η τό πριν είπεν 'Όμη ρος. 'Έγωγε δίχα τμηθεις άφ ' ής ό νυν θρηνούμενος έξ άνθρώπων έγένετο, ληψόμενος γέρα τής άρετής, Ίj και συμβεβίωκε και συναπε­ λή λυθε, μόγις άναπνείν ίσχύω' αγχει γαρ ή συμφο ρά' χρήσθαι δε τοίς είωθόσιν ο ϋπω καλως δύναμαι, άλλ ' ούδε έλπις βεβαία εί δυνήσομαί 15 ποτε. πως γαρ αν τέκοι διάνοια τη λικφδε κακφ πη ρωθείσα; τί δ ' αν και φθέγξαιτο γλωττα κακφ τοσφδε ναρκωσα; Χωρις δε και του δείσθαι κρείττονος η κατα την εμην δ�ναμιν τό παρόν έγχείρημα (τφ μετα πολλής τής ύπερβολής ύπερκείσθαι παντός επαίνου τόν εύφη­ μούμενον, και δείν είναι καθάπαξ τους μονφδήσοντάς τε και 20 έπαινέσοντας την άρετην τουδε τάνδρός ίσχυρους σοφίq. λόγων, ίσχυροτέρους την φρόνησιν), αύτό τό μέσαις όλολυγαίς έστάναι και δάκρυσι μεν τοίς έμοίς, δάκρυσι δε τοίς των πάντων δεινως μοι παρασύρεσθαι τόν νουν, θρηνουντι μεν άδελφόν, θρηνουντι δε φίλον, θρηνουντι δε μαθητήν, θρηνουντι δε παίδα (εί και κατά τινας καιρους 25 τα των πατέρων έδείκνυ και διδασκάλων καίτοι νεώτερος ω ν), τίν ' ούκ αν έμπλήσειε ταραχής και άμβλυτέραν έργάσαιτο την αύτου διάνοιαν, εί δή τις ήν ό λέγειν επιχειρων και των πάλαι ύμνου μένων είς λ6γων δύναμιν; πως ουν αν εχοιμι χρήσασθαι τοίς έπιταφίοις, ώς αν βουλοίμην; Οίμαι δ ' ύμας, ώ πενθουντες, μηδε έπιτ ρέψειν δλως βαδίζειν εϊ γε ήν .έμο Ι βουλομένφ μεταβήναι μικρόν του τάφου πριν η 30 τιμήσαι μοι λόγφ τόν άδελφόν ατε δη λαμπρόν άπό των εργων 8-9. Homerus, I/ias 1 .5 Ι . Ι

3. ήμιθνητι PVWVa: ή μιθανεί Ve. 18 . ων έμαυτφ τυγχάνω ίn ras. Ρ: VWVa: έν ττϊ ταύτότητι μένω Ve Ι 1 7. παρόν εγχείρημα ίn ras. PV: WVa: νϋν επιχείρημα Ve Ι 19-20. μονφδήσαντος τε και επαινέσοντας ίn ras. P:VWVa: επαινέσοντας τε και μονφδήσοντας Ve Ι 23 παρασύρεσθαι PVWVe: παρασείρεσθαι Va Ι 25. των πατέρων ίn ras. Ρ: VWVa: τοϋ πατρός Ve. Ι διδασκάλων ρ. ras. Ρ: . VWVa: διδασκάλου Ve.

78

Funera/ Oration ill ustrio us. lustice does indeed constrain and compel yo u Ιο insist οη . the delivery of my speech and Ι shall therefore follow the right co urse and speak and mo urn with my panegyric the man who has left both you and me deeply mo urning and unceasingly grieving. Even so Ι am all Ιοο aware that Ι may ηοΙ entirely satisfy you. The established practice of panegyrics lays down that before honouring the dead with praise, his co untry and parents sho uld also be acclaimed, especially when they are indeed men of significant virtue and great fame5• Ι belίeve that most of yo u would think ίι proper that this most excellent and noble custom sho uld indeed be followed, particularly οη this occasion. The custom of mentioning the family and co untry of notable and ill ustrio us men wo uld certainly be most fitting, even tho ugh s uch men, admirable as the y may be, have ηοΙ reached the topmost s ummit of fame . B ut when indeed the . family and the co untry take premier place ίη their illustrio us splendo ur so that the whole world is ever mindful of their virtue and excellence, then there is ηο q uestion but that this c ustom sho uld be observed. For universal excellence is s urely worthy of o ur admiration. Time Ιοο acts ίη s upport of this, for tho ugh ίι consigns all Ιο oblivion yet ίη s uch a case it interrupts its normal co urse. Ιι is ηοΙ easy Ιο speak of men who by their constant renown and upright behavio ur, by the integrity of their character and the splendo ur of their victories have achieved so great an excellence. This fact Ιοο has been observed by all and those who have ίι ίη mind pay trib ute Ιο ίι Th us all inevitably combines Ιο s upport this time -honoured custom. So be ί ι Now Ι desire Ι ο say something which will perhaps seem harsh Ιο some, tho ugh Ι think that ίι will nevertheless be shown Ιο be true. Doubtless the practice is necessary even tho ugh ίι may ηοΙ be absol utely so ίη every case. When all are mindful of the accum ulation of blessings, when the admiration of those astonished at s uch achievements is roused, ίι is unnecessary Ιο follow the us ual practice, j ust as ίη other cases ίι seems necessary. Rightly so. Why then? For Ι think the practice has been established so that those who descend from "a good root planted ίη good earth are regarded as worthy by all even

5. Cf. Menander, Περι επιδεικτικών, ed. L. Spengel, Rhaetores graeci ΠΙ, Leipzig 1856, ρρ. 369-72, 420.

79

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

f.2 φανέντα. Συνέχει γαρ ύμας είς τουτο και συν Ι ωθεί απαν δίκαιον,

ωστ ' εγω μεν εψομαι τφ δικαίφ και ερω τι και πενθήσω μετ' εγκωμίων τόν εμε τε· και ύμας εν πολλφ τε και αλή κτφ πένθει καταλιπόντα, ύμας δε πάντως ουκ αν εμπλήσαιμι' πολλοίς τουτο 5 τεκμαίρομαι. Προτρέπει μεν ούν ό νόμος των εγκωμίων, πρό του κοσμείν τους προκειμένους είς ευφημίαν, την ενεγκαμένην αυτους και δη και τους γονέας πασι δηλουν, και μάλισθ' σταν τύχωσιν ούτοι και αρετης ου σμικρας και δόξης ου μετρίας μετεσχηκότες. αίμαι δε τους πλείους 10 δοξάζειν, ώς μαλλόν γε ενταυθα χρησθαι προσή κει τφ πάντ' αρίστφ και καλφ τφδε νόμφ ηπερ όπουδήποτε . Εί γαρ ϊνα τό γένος και ή πατρις των επισήμων μεν και περιφανων, ου μην δ' είς τοϋσχατον δόξης ελη λακότων και τό μη δένα λεληθέναι τα κατα σφας, αγαθός γε πάντως ό νόμος, ϊνα τοσαύτη περιουσία λαμπρότητος, ώς μηδέσι των πρωτείων ' παραχωρείν, μηδε λεληθ,έ ναι 15 πλεονεκτήματα και την αρετήν, μάλιστα πάντων ό νόμος ούτος ου περιοπτέος δόξειεν αν. Τό γαρ ύπερέχον τούτων εν απασι πάντων ενεκα ή πού γε θαύματος αξιον' και τουτό γε συνίστη σιν ό πάντα λήθ1] παραδιδους χρόνος, ατονήσας ενταυθοί τό ειωθός αυτφ δρασαι. 20 Και γαρ τοσο ύτφ μέγα ύπερη κόντισαν συχνΌ πε ριφανεί� και κοσμιό­ τητι και τΌ των τρόπων χρηστότητι και τΌ των τροπαίων λαμπρότητι σσφ μηδε ριiδΙOν είναι δείξαι. Και τουτο λέληθε μεν ουδ' όντινουν των άπάντων' παρέχει δε πάντας θαυμάζειν οϋς γε ου λέληθεν' ενθα δη ταυτα συνέδραμεν, ό νόμος αναγκαιότατος. 'Έστι ταυτα. 25 Έγω δε βούλομαι νυν ειπείν βίαιον μέν τισιν ϊσως δόξον, αλη θες δ ' ούν, οίμαι, φανησόμενον. α γαρ νόμος αναγκαίος ώς αληθως, ου μην δ ' επι πάντων οϋτως άπλως. 'Ίνα γαρ συνέδραμε τοσουτος μεν σωρός αγαθων και μηδένα λέληθε των άπάντων, παρέχει δε πασι f.2V θαυ Ι μάζειν εκπληττομένοις τα κατορθώματα, ουκ αναγκαίος ό νόμος 30 ούτος αυτφ γε τούτφ, φ γε τοίς αλλοις αναγκαίος είναι δοκεί' δικαίως. Διατί; 'Ότι τόν νόμον οίμαι τετάχθαι σπως οί ρίζης αγαθης εν άγαθφ πεφυτευμένης χω ρίφ άγαθοι πασι δειχθωσι και πρό του τόν <

6

ss.

cf. Menandrum (Rhaetor), ρρ. 369-72, 420.

1 . ύμας PVW: ήμας VeVa. 1 15. πρωτείων PWVeVa: προτείων V Ι 26. Va: δε Ve.

δ'

PVW­

80

Funeral Oration before they djstinguish themselves ίη life and have been praised b y all. : For the quality of the fruit depends οη the quality of the plant and of the earth ίη which ίι is planted. Well then, ίη this case Ι consider the usual custom redundant and superf1uous, for what this would have established has already been done. For who needs Ιο learn from another that the fatherland of this man and i hdeed of al1 his ancestors was that greatest of cities Ι speak of Constantinople? Who can think of this city or of his parents without giving great praise Ιο both? Βυι ίη admiring country and parents ίι is impossible ηοΙ at the same time Ιο admire the man who sprang from them6• Since then this is the case and all are mindful of the background and ancestry of the man who is now being praised, ίι would perhaps be superf1uous Ιο �ry Ιο expatiate οη what is so clear and obvious Ιο all. Το attempt Ιο explain that Constantinople was his birthplace and that his parents were ·its rulers and that both country and parents had blessed him, would, Ι think, be like trying Ιο explain at noontide ίη the warming sunshine that the sun was high ίη the heavens. Moreover even if οη this occasion the convention establίshed by the ancient panegyrists, albeit an excel1ent one, were transgressed, Ι think that this would ηοΙ incur the censure of those who laid down this custom were they with us, or of any other reasonable men. For neither his fatherland nor his parents are ίη need of each other's , nor indeed does he necessarily need theirs, even though they have ίη fact honoured each other just as lights increase ίη strength ίη each other's illumination and lustre. Therefore Ι was right when Ι said that this excellent convention was perhaps unnecessary ίη this particular case. Moreover the man whom we are now praising had early been distinguished by his innate virtue and his own achievements rather than by the great glory of his country and his parents. Βυι by their virtue his -

6. Ibid., ρρ. 3, 1 48- 1 50.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

81

βίον αυτοίς φανηναι και παρα πάντων έπαινεθηναι. Ά Οποίον γαρ αν ij τό φυτόν και τό χωρίον έν φ πεφύτευται, τοιουτον άνάγκη και τόν καρπόν αυτό φέρειν. Ένταυθα τοίνυν παρέλκον οίμαι τουτο και περιττόν' δ γαρ τφ νόμφ σκοπός ωσπερ αυτόματον φθάσαν γέγονε. 5 Τ ίς γαρ των πάντων ουκ οίδεν, ώς εϊη μεν ή μεγίστη πόλις, την Κωνσταντίνου φημί, πατ ρις έκείνφ τ' άνδρι και δη και γένει τφ . κείνου, ωστε και δείσθαι παρ' ετέρου τουτο μανθάνειν; Τ ίς δε ταύτης εχει μνησθηναι και των φυσάντων ανευ έγκωμίων ·μεγίστων; Θαυμάζων δέ τις τήν τε πατρίδα, τούς τε γονέας, πως ουχι και τόν έκ τωνδε τούτοις συνεθαύμασεν αν; "Οτε τοίνυν ταυτα οϋτω και ουδένα ιο λέληθε τα κατα τόν νυν ευφημούμενον, μήποτε περίεργον ij κατα­ σκευάζειν λίαν σαφες και δεικνύειν έπιχειρείν τό μηδενι κρυπτόμε­ νον . . Ο γαρ διδάσκειν, οίμαι, βουλόμενος ώς ή Κωνσταντίνου τφδε· πατρις και γονείς οί ταύτης κοσμήτορες και άγαθή γε τούτφ και ή πατρις και οί φύσαντες, παραπλήσιον αν εϊη ποιων ωσπερ α ν ε ι τους 15 άνθρώπους δ.ιδάσκειν έβούλετο πληθούσης τε άγοράς και της άκτίνος απαντας θε ρμαινούσης ύπερ γην τόν ηλιον είναι. ου μην άλλα και τΏδε παραδραμών τις ένταυθα τουτονι τόν τοίς άρχαίοις τεθέντα νόμον, αριστον οντα, οϋτε παρα των θεμένων, οίμαι, τόν νόμον, ει ετι μεθ' ήμων ήσαν, οϋτε παρ' ούτινοσουν ευ 20 φρονουντος δέξαιτ' αν ποτε μέμψιν. Οϋτε γαρ ή πατρις αυτφ οϋθ' οί γονείς έπιδεείς της παρ' άλλή λων τιμης., παρ' αυτων άναγκαίως, ει και παρ' άλλή λων δμως τετίμηνται, f. 3 καθάπερ φωτα συναύξοντα την έξ άλλήλων άστραπήν τε Ι και λαμπηδόνα. Καλως· αρα είπον, ώς ό νόμος άγαθός, ένταυθα δ' ίσως 25 ουκ άναγκαίος. ου μη ν άλλα και ό τους έπαίνους δεχόμενος παρ' ήμων ηδη έκ της προσούσης άρετης και των ιδίων κατορθωμάτων μάλλον λαμπρύνεται η της πατρίδος και των φυσάντων και της έκείθεν αγαν λάμπρότητος. Ει δε και αϋτη και οί γονείς , γνώριμον

1 -3 . cf. Platonem, Menexenus 237a; Theaetetus 14ge; Libanium, Oratio 59, 1 0-1 Ι.

1 -3 . γνωμικον mg. PWVa: om. VVe Ι 2. ΤΟ χωρίον εν φ πεφύτευται ίπ ras. PV: WVa: εν οϊφ τφ χωρίφ πεφυτευμένον Ve Ι 8. εχει μνησθηναι καί τών φυσάντων PWVeVa: ex. s.s. αβγ εχει καί τών φυσάντων μνησθηναι V Ι 1 2. δεικνύειν ίπ ras. Ρ: VWVa: φανεροϋν Ve Ι 1 4. άγαθη ίπ ras. Ρ: VWVa: άγαθοί Ve Ι 1 5 . παραπλή­ σιον ίπ ras. Ρ: VWVa: παρόμοιον Ve. Ι 20. ήσαν ίπ ras. Ρ: VWVa: ex είησαν Ve Ι 2 1 . μέμψιν ίπ ras. Ρ: VWVa: σκώμμα Ve Ι 22. επιδεείς ίπ ras. Ρ: VWVa: ενδεείς Ve Ι 26. δεχόμενος ίπ ras. Ρ: ν.WVa: δεξόμενος Ve.

Funeral OraIion

82

co untry and his parents made h im better known to all, even though he was already known and distinguished, and so ίη the term s of our metaphor added glory to h is name. B ut thro ugh h im they too and their co untry are known to all mankind far better than before. For, as , happens, men who are tr uly noble shed l ustre οη their count ry and parents. Th us all who know him, know too his parents and country. Even so, due credit m ust be accordep to the roots. For a part ic ular co untry or parents may become more ill ustrio us by prod ucing a noble son, yet this merit reverts to them as to its home, and thus the wheel has come full circle. So m uch for this. B ut rather than seem to ignore . customary pract ice, let us t urn to this and discharge o ur comm itment as swiftly as poss ible. H is co untry was · the q ueen of cities and the all-s ufficient metropol is and has ηο need of o ur praise to extol her fame. For she excels ίη be auty all other adm ired cities and outdoes and s urpasses them ίη every pre -' nations and earthly kings, s ubd uing them not so m uch by arm ies an� sword as by virt ue and reason, and this was beca use Constant ine held the sceptre ίη h is hands - an emperor who was ίη truth both a leader and a dispenser of blessings to a1l7• And what is more important than anything, he was especially loved by Gpd for h is p ure devotion and virtue, so that w ith divine help and aid he became the fo under of this cityM. This being so, it s uffices for us to say this m uch, instead of o ffering a tho usand e ulo gies and praises to prove the infinite virtue of . th is city. For s ince the fo under is a man of this k ind, eager ίη h is des ire to b uild a city, insp ired by God (for it was God who so moved h im and it was οηlΥ with the help of God that he ach ieved all this), it wo uld indeed be superfluous to try and e ulogise the city ίη any other way, even tho ugh it provides unend ing opport unity for praise. Concerning h is parents and his l ineage Ι shall say l ittle, nor w ill Ι speak of their shining v ictories and ach ievements wh ich p ut ίη the

7. 'Constantine the Great (324-37), founder of Constantinople. 330.

Η. Ιη

Μαιιουηλ Παλαιολόγο υ Λ όγος

83

όντα και λαμπρόν εκ των καθ ' αύτόν γνωριμώτερον τόν ανδρα πασιν άπέφηναν τΌ · παρ' . έαυτων άρετΌ, και προσθήκη τούτφ δόξης εγένοντο κατα την ήδη ρηθείσαν ήμίν εικόνα, άλλα και ούτοι και ή πατρις πολλφ γε μαλλον γνωρίζονται δι' αυτόν τοίς άπάνταχου γης άνθρώποις η τόν προτου πάντα χρόνον. 'Όσοις μεν γαρ εκείνος και ή 5 πατρις και οί φύσαντες (οϋτω γαρ επι των άρίστων φιλεί συμβαίνειν), πασι δε αυ εκείνος, και δη και ή πατρις και οί φύσαντες. Πλην τα πάντα λογιστέον τΌ ρίζΏ' ει γαρ δη και λαμπροτέρα καθίστα,τ αί τις πατρις η πατέρες γενναίον άγαγόντες, άλλα και τουτο παρ' αυτων 10 εξελθόν εις αυτους άνατρέχει οϊκοθεν οϊκαδε, φασίν, ωσπε ρ ε ν κύκλφ βαδίζον. Τοσαυτά γε ήμίν περι τούτων ' ϊνα δε μη δόξωμεν άπειθ�ίν τφ νόμφ, άφοσιωσάμενοι ταχέως άπαλλαξόμεθα. Πατρις μεν αυτφ ή βασιλεύουσα πόλις τε και μητ ρόπολις, ητίς αυτάρκης έαυτΌ και ου δείταί γε των παρ' ήμων επαίνων εις 15 ευδοξίαν. Τοσούτφ γαρ καλλίων εστι των θαυμαζομένων πόλεων άπασων και προϋχει .τ ούτων και ύπερβέβηκε πρός παν άσύγκριτον άγαθόν, ασφ και τερμάτων ηρχεν έξης άπάντων και εθνων και βασιλέων των επι γης, ου τοσουτόν γε πoλυχειρί� και σιδή ρφ νικωσα, ασον άρετΌ και λόγφ και τφ Κωνσταντίνον είναι τόν ταίν 20 χεροίν τα σκη πτρα κατέχοντα, βασιλέα τόν αυτόν ώς άληθως όντα και στ ρατηγόν και ταμίαν των άγαθων απασι, και τό πάντων κάλλιστον, τφ θεφ διαφερόντως πεφιλημένον και ευσεβείας άκ ραιφ­ f:3V νους και άρετης ενεκα πάση ς, ας γε δομήτωρ. ταύτης , ε γένετο Ι ουκ ανευ θείας κινήσεως και ροπης. Και τουθ' ήμίν εξαρκεί άντι μυ ρίων 25 μεν εγκωμίων, μυρίων δε επαίνων, μυρίαν. άρετην άποδεικνύντων την πόλιν εχουσαν. 'Όπου γαρ τοιουτος μεν ά δειμάμενος, ή δε άρμη της οικοδομίας θεόθεν αυτου τΌ ψυΧΌ γέγονε (θεόλη πτος γαρ ά άνή ρ, και πάντα τούτφ συν θεφ διεπράττετο) πε ρίεργον αν εϊη σq.φως κοσμείν πειρασθαι την πόλιν έτέρφ τρόπφ, ει και παρέχει μυρ ίας τας άφο ρμας 30 των επαίνων. Γονέας δ ' αυ και την σειραν αθεν τό γένος αυτφ ουκ av συν τφ καιρφ καταλέγοιμι, οϋκουν ουδε τρόπαια τα ' κείνων και κατορθώμα.

10. Pindarus,

O/ymp.

6,99; 7 ,4.

1. αύτόν PVWVa: εαυτόν Ve . Ι · 21 -22. πάντων κάλλιστον PVWVe: ex. s.s. α ' β'Va, Ι 25 . άποδεικνύντων ίη ras. Ρ: YWVa: άποδεικνϋναι Ve Ι 28. περ�εργoν . αν είη σαφώς ίη ras. Ρ: VWVa: παρέλκον αν είη καί μάταιον Ve.

84

Funeral Orat;on shade those of ancient times. For to pursue this would be to attem pt the unattaina ble. Ι think it suffices to say this much: those who gave birth to the man whom we now laud were not ίη an y way lesser men, bur rather, as all would agree, better than those who have ever before been praised. ΒΥ very origin they were em perors, descending· ίη unbroken line from no ble em perors, illustrious men of fine integrity, desiring to live not for show but rather putting into practice their high princi ples, guiding the em pire, serving the country and a ct ίng as the wisest of"rulers for the benefit of their su bjects. They may have seemed more �plendid by reason of their rank and their purple, but 'they too ίη turn embellished these s ym bols of power, both by their physical beaut y and b y the u prightness of their minds. They would indeed have been ashamed to adorn what is merely su perfi cial and transient rather than the enduring qualities of the s p�rit. Rel ying οη divine aid which they rightl y preferred to aH else, they ruled lawfull y and devoutly, more l ίke fathers than masters, preserving the country for their su bjects and �hoosing to bear the brunt of the battle themselves rather than to fail ίη their duty. So Ι will stop s peaking about their achievements since the . matter ίη hand is not ,to eulogise these men from whom he descended but to praise this very one who lies before us and it is fitting that we should show how his own achievements mark him out as excelling ίη virtue. He was brought υρ as befitted a royal offs pring and from an early age he showed his innate goodness, or rather when οηlΥ a child he was su ch that all foretold what sort of a man he would become when he grew u p, namel y, that he would excel ίη serving his country, parents, friends, ίη short that he would im part his innate goodness to all those who came into contact with him. Besides he had such an a ptness for. learning and progressed so qui ckl y that he greatl y surpassed the zeal of professors of rhetoric, physical instru ctors and whoever tau ght him the other useful pursuits. For this reason he constantly changed them, looking for those who could teach him something new, and then receiving from each whatever they could offer. And he clearl y seemed older than his years, particularl y ίη so far as his intel 1e ctual capacity was con cerned. Thus, what one of the poets taught -namely that it is language that distinguishes one man from another, as

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

85

· τα άμαυρουντα τα των πάλαι τίj παρ' έαυτων άστραπίj· εΙεν γαρ liv άνεφίκτοις έπιχειρουντες οί τουτο διώκοντες. Δοκω δέ μοι άρκείν τοσουτον είπείψ οί τον νυν εύ φημούμενον φύσαντες ούδαμως που πάντως έλάττους, μαλλον μεν ουν κα! άμείνους φαίεν liv πάντες, 5 οΙμαι, των δια παντος ύμνουμένων του χρόνου· ανωθεν μεν βασιλείς έκ βασιλέων άρίστων συνεχεί διαδoχίj κατιόντες, κόσμιοι δε κα! λαμπρο! ού δια το σχή μα μαλλον η το λόγφ ζήν έθέλειν κα! την· βασιλείαν Ιθύνειν κα! ποιείν ευ την πατ ρ'ίδα κα! των χρηστοτέρων πάντων πρυτάνεις εΙναι τοίς ύπο χείρα. ΕΙ γαρ κα! το σχήμα τούτους '10 κα! ή πορφύρα λαμπροτέρους άπέφαινον, άλλα κα! αύτοί πως αυθις άπέφαινον έκείνα λαμπρότερα ού μόνον ώρ� σώματος, άλλα καΙ l;.Ισχύνοντο γαρ εΙ μόνον γε τοίς εξωθεν ψυχής κοσμιότητι. καλλωπίζοιντο κα! προσκαίροις, άλλα μη πολλφ γε μαλλον τοίς οϊκοθεν κα! μονιμωτέροις. Τής' ουν θείας άρετής, ευ ποιουντες, μηδεν 15 άε! προτιμωντες ή ρχον έννόμως κα! εύσεβως, πατέρων μαλλον η δεσποτών τοίς ύπηκόοις σφζοντες τόπον κα! προκινδυνεύειν αύτων αίρούμενοι η ρ�θυμείν ετεροι . . Εω δη λέγειν τα περ! τωνδε, ούδε γαρ προκείμενον ήν ήμίν τους άνδρας τούτους έγκωμιάζειν, αύτον δε [.4 τουτον τον Ι νυν ήμίν εΙς εύφημίαν προκείμενον, έξ αύτων των έαυτου 20 ή λίκος ήν την άρετην έπιδ�ΙKτέoν ήμίν έστιν . . Ετράφη μεν βασιλικως, έκ παίδων δε έδείκνυ την εύφυfαν, μαλλον δε παιδίον ων πασιν έδίδου μαντεύεσθαι όστις liv εϊη/προϊών, ώς άρα πάντη βέλτιστος πατρίδι κα! γονευσι κα! φίλοις καΙ όλως οΙς συγγένοιτ' αν καΙ μεταδοίη τής έμφύτου χρηστότητος. ΚαΙ μην προς 25 πασαν μάθη, σ ιν ούτω δεξιως εΙχε κα! μετ' όξύτητος ετρεχεν, ώστε,καΙ την προθυμίαν των σοφιστων κα! των παιδοτριβων καΙ των ότιουν χρηστον έπιτήδευμα διδασκόντων ύπερφυως όπερήλαυνεν. 'Όθεν τούτους συνεχως διαμείβων έζήτει τον διδάξΌντά τι καινότερον, ώs αύτίκα παν λαμβάνων όπερ αν εΙχον διδόναι. ΚαΙ ήν τας ήλικίας '30 σαφως έλέγχων, ύλην ού τό ν χρόνον μόνον άλλα καΙ τ ην φύσιν έχούσας, κα! τήνδε μαλλον ήπερ έκείνον, ώσθ' όπερ τις των ποιητων έδίδαξε τίj γλώττ'Ό άνθρωπον άνθρώπου διαφέ ρειν τοσουτον όσον •

3 Ι.

ss, locum

πο π

'

inveni.

ι. ι τα om. W Ι εΙεν ίπ ras . Ρ: VWVa: είη Ve Ι 2. έπιχειροϋντες - διώκοντες ίπ " ras. Ρ: VWVa: έπιχειρείν τους - διώκοντας Ve Ι δέ μοι ίπ ras. Ρ: VWVa: μοι δε 1 Ve , 7. το (ex τφ) Ρ: WVa: τφ VVe 122. παιδίον ων ίπ ras. Ρ: VWVa: άμα τφ φϋναι Ve.

86

Funeral Orat;on mu ch as eagles are distinguished from crows - he proved by his deeds, and so greatly excelled h is conrem poraries, that he gave them ηο cause for dis pute ίη their emulation. For while he was still a child he practised the things that boys do, andwhen he was a boy he behaved like an adolescent and simi1arl y when he grew u p, ίη sh.ort, al ways doing the thjngs appro priate to a more mature age than he had yet attained. Thus his experience, zeal and perceptiveness led him to be the first always . to do what was right. He was dear to his parents, his brothers, his friends, yes, to citizens and foreigners, to his contemporaries and elders, ίη short, to everyone at al1 times and ίη al1 ways. Moreover he so excelled ίη athletics and contests and every other activity of this kind that it was useless to challenge him. Although he was so outstanding yet he was not resented as one might have thought, for envy was powerless to act against him, οη the contrary al1 gave him the greatest admiration, such as Ι su ppose is given to the highest form of victory. But how can one aver that a man who has so far outstri pped all others rouses ηο resentment at all from an yone? One can indeed, for the man who has so cO'm pletel y sur passed all is not ex posed to envy. For he who is mu ch admired must be greatly loved and how can he who is greatIy loved be envied since he is so highly esteemed? Thus the vanquished owed him ηο grudge but rather esteemed him all the more, as indeed befitted his unusual qualities, and indeed everybody rejoiced ίη his successes. Although he was the last of the brothers he was se cond to none ίη those qualities whi ch usually evoke admirat ion9• For he was wise, righteous, courageous, unswerving even ίη the most terrifying situat ions

9. See above, Introduction, section

11,

ρ. 1 5

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

87

αίετοι κοράκων, αύτός εργφ εδειξε τφ πέφυκότι τούς ή λικιώτας παρενεγκων δσον ούδ ' έδίδου τούτοις έρίζειν πρός αύτόν άμιλλωμέ­ νοις . Παίς γαρ ων ετι τα των μειρακίων έξήσκει , και αυ έν τοίσδε τα νεανίσκων και τα των ανδρων και τα πρεσβυτέρων και δλως τα της κρείττονος ήλικίας έν τΏ πρό ταύτης . Οϋτως έκείνος έπι των εργων 5 φθάνων ήν αίει τό δέον έμπειρί� και σπουδΏ και φρενων ό ξύτητι . Τ Ην μεν γονευσιν ήδύς , ήν δε αδελφοίς , ήν δ ' εταίροις , ήν δε πολίταις και ξένοις , ηλιξί τε και πρεσβύταις και δλως πασιν έν δλοις , παντι καιρφ καΙ συμπτώματι . ΙΟ Και μην τοσουτον ύπερνικων ήν καν τοίς γυμνασίοις καν ταίς άμίλλαις καν απασιν� ώς μηδε δείσθαι παραβεβλησθαι. Οϋκουν γ' έφθονείτο τοιουτος ων , αδυνατουντος του φθόνου δ ραν έπ ' αύτφ , δπερ έπεφύκει , αλλ ' έθαυμάζετο παρα των άπάντων μετα τοσαύτης [Αν ύπερβολης, Ι όπόσης, οΙμαι, τό νικων ήν ' ήν δ ' είς τοϋσχατον αφιγμένον . Και πως είκός αν είποι τις τόν πολύ τούς αλλους 15 ύπερελάσαντα μη παρ ' ούτινοσομν των άπάντων δέξασθαι φθόνον; Το ύναντίον μεν ουν , ό γαρ ύπερβεβη κως κομιδΏ φθόνφ ούχ ' ύποπίπτει . Τό γαρ πολύ θαυμαζόμενον πολύ φιλείσθαι δέον έστι και τό σφόδρα φιλη τό\', πως αν εύδοκιμουν φθονηθείη ; 'Ώσθ ' ό φθόνος 20 με� απην , όπότε γέ τ ις ήττφτο , προσην δε φίλτρο υ προσθή κη τφ περι έκείνον συμβαίνουσα θαύματι , και τοίς έκείνου πλεονεκτήμασι πάντες εχαιρον. " Ων δε τφ χρόνφ ϋστατος πάντων των αδελφων , ούδενός ήν ϋστερος έφ ' οΙς τις αν φιλοίτο θαυμαζόμενος . Νουνεχής τε γαρ ήν , 25 δίκαιος , ανδρείος , ακλινης καν τοίς μάλιστα φοβεροίς , των πλειόνων

2-3. άμιλλωμένοις ίη ras. Ρ: VWVa: άμιλλωμένους Ve Ι ετι om. V Ι' 10. τοίς γυμνασίοις ίη ras. Ρ: VWVa: ταίς γυμνασίαις canc. et s.s. οlς Ve Ι 1 2. αύτσν ίη textu PVW: ' φ s.s. Ρ: VeVa: ων s.s. (lapsus) W Ι 1 8 . ύποπίπτει ίη ras. Ρ: VWVa: άλίσκεται Ve Ι' γνωμικσν mg. PVWVa Ι 24-25. νουνεχης - άνδρείος PVWVa: ού γαρ νουνεχής, ού γαρ δίκαιος, ού γαρ άνδρείος a. corr. Ve: ού γαρ νουνεχής τε γαρ ήν, δίκαιος, άνδρείος ρ. corr. Ve Ι 25. άκλινης PVWVa: και ά. Ve Ι κάν PVWVa: έν Ve Ι των ίη ras. Ρ: VWVa: ού των, ρ. cancell. ού Ve.

88

Funeral Orat;on and since he activeI y despised most pleasures there was nothing su perhuman ίη his com plete conquest of su ch. Towards the pleasures he enjoyed, he exercised self-disci pline, nor did he give way to sloth; he was at the same tίme both moderate and dίgnίfied, neither overdemandίng n or ίη any way at all arrogant, even towards the slaves he bought; he , was both severe and gentle, frugaI and generous, so that when our good fortune deserted to our enemies - as is her wont - he remained unmoved and when again she returned - for fortune delights ίη changes - he did not become arro gant. Ιη victory he was not puffed u p, for he feared the future, knowing the instabίlity of human life. Ιη defeat he 'was indomitable, or if you prefer, unconquerable, since his soul never surrendered. As far as concerned the lot of hΊS friends, if they were beset by misfortune, he still stood by them and showed the same attitude towards a1l, however precarious theίr situation. For he was ηο Proteus to change himself as times changed 10. He knew what remedies to use and healed adversities by applying the antidote. He knew that all human affairs are essential1y unstable and �hat fortune . delights ίη · constant change. So while sailing οη a faίr wind he looked out for tem pests and reckoned that storms would blow up and accordingly pre pared himself for trou bles ahead. When the y came he remained calm and even though the waves and violent winds threatened instantly to engulf him, he did not despair but hoped for unbroken calm.

1 0 . Homer, Odyssey 4 , 417-418; 455-458.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

.5

10

f.5 1 5

20

89

ήδονων, ου γαρ ύπερ άνθρωπον ήν, ώς αίε! κρατείν άπασων ύπερορων παντάπασι, πρός δε τας έγκρατως εχων ρgθυμίg τε αύτόν ουκ έκδεδωκώς, ό αυτός μέτριός τε και μεγαλοπρεπής, άνεπαχθης και μηδαμώς άφόρητος και αυτοίς τοίς ώνητοίς δούλοις, έμβριθης και ηπιος, οίκονομικός τε' και μεγαλόψυχος, ώς και τής άγαθής ποτε τύχης αυτομολησάσης π ρός τους ήμίν έναντίους (τοϋτο δη τό ' κείντι σύνηθες) ούτος αυτός άτρεπτος ήν, αυτφ δε αύ έπανελθούσης (χαίρει γαρ αίει ταίς μεταβολαίς) ουδαμως μέγα φρονων. Κα! έν μεν νίκαις άτυφος, εϋριπον τόν βίον έπισtάμενος και τό μέλλον δεδιώς, έν δε ητταις άκατάπτωτος, εί δε βούλει και άήττητος, ώς τής ψυχής οί μηδαμώς ύποπεπτωκυίας. Τοίς τε των φίλων ευδαίμοσιν, εί δυστυχίας έκείνοι πεπείρανται, τη ρών την γνώμην διετέλεσε, τόν αυτόν έν α πασιν έπιδεικνύμενος τρόπον, των πραγμάτων άνωμάλως φερομέ­ νων. ουδε γαρ ήν τις Πρωτευς έκείνος, ταίς μεταβολαίς των καιρων συμμεταβάλλων Ι αύτόν . "ζιδει κεραννύναι τα φάρμακα και τάναντία διορθοϋσθαι τοίς έναντίοις . "ζιδει μηδεν ον βέβαιον των άνθρωπίνων πραγμάτων και την τύχη ν χαίρουσαν ταίς μεταβολαίς, και δια ταϋτα ευπλοών προσεδόκα μεν τρικυμίαν, έλογίζετο δε ζάλην και πρός ταραχην αύτόν έτοιμάζων, έπελθούσης ουκ έταράττετο, έπει κάν μέσαις δυσηνεμίαις άπειλούντων τών κυμάτων ύπερσχήσειν αυτίκα μάλα ούτος ουκ άπηγόρευεν, άλλ ' ήν έλπίζων συχνην γαλήνην.

9. cf. Corp. Paroemiogr. Gr. Ι, 222. 14. Homerus, Odyssea 4.4 1 ,7-8, 455-8. 1 61 7. Isocrates, Ad Demonicum 42. ι'. ού PVWVe: ού δε Va Ι ώ ς αί εί ίη ras. Ρ: VWVa: ώστε συνεχώς cancell. et s�s. ώς αί εί Ve Ι 2. Ραθυμίq., τε αύτό ν ίη ras. Ρ: VWVa: ραθυμίαις τε εαυτό ν Ve Ι 3. ό ίη ras. Ρ: VWVa: ού χ δ, ρ. cancell. ού χ Ve Ι άνεπαχθη ς PVWVa: ούκ ά., ρ. cancell. ούκ Ve Ι 4. έμβριθη ς PVWVa: ούκ έ., ρ. cancell. ούκ Ve Ι 5. ώς κ αί ίη ras. Ρ: VWVa: s.s. ρ. cancell. ού πά ντα τα τοιαυτα Ve Ι 10. άκατά πτωτος ίη ras. P:VWVa: ά πτωτος Ve Ι 1 1 . τοίς Ρ VWVa: ού τ. ρ. cancell. ού Ve Ι 1 2. τη ν ίη ras. Ρ: VWVa: αύ τοίς τ. ρ. cancell. αύ τοίς Ve Ι τό ν PVWVa: ού τ. ρ. cancell. οό Ve.

90

Funeral Oration Hence he bore all things and he neither did nor uttered an ything base or ignoble, nor did he ever s peak an y scornful or boastful words. Οη the contrary, if someone praised him, he blushed . and . would instantl y and deliberatel y change the subject. He truly knew how Ιο observe an unfeigned dignity, Ιο preserve com plete self-control, Ιο do nothing reckless nor which would inevitably cause him distress unless ίι was fitting which indeed he put before pleasure. But he knew how Ιο mix with everybody without causing pain, exce pt when a certain wolf attacked the herd and then had Ιο be scared away by the shepherd. He was slow Ιο inflict punishment and sometimes put ίι off when he considered this the wises t course. For Ι su ppose ίη this kind of situation he was reluctant Ιο act, but he was com pletel y unrestrained when ίι was a question of o ffering a prize or dispensing bounty: a Nile refreshing al1 with its flowing waters. He knew well how Ιο show moderation towards good things and he did ηοΙ approve of going Ιο those extr emes which inevitably led Ιο countless dangers. He was content ίο walk ίη trodden paths, seeking safet y ίη all things but ready Ιο face dangers - ηοΙ of course always and every kind of danger for this would be madness - bu t whenever peaceful means ηο longer offered an y way of escape. Was he exceedingly equitable? Was he ηοΙ so Ιο perfection? Did he ηοΙ exercise control over his anger? lηdeed more than an y one else we are proud Ιο say. Many have powers of oratory but ίη this he was outstandingII. Ιι was im possi ble _Ιο disobey him when he s poke. With just his smile he subdued those who were angry without reason, and by using his powers of s peech he could even transform the extreme cruelty of the Scythians ίηΙο love for humanit yI2. He was civil, affable, mild, kind , endowed with every grace, so entirely unblemished 13 so that he never gave cause for reproach, but was most easil y won over by those who wanted Ιο persuade him Ιο perform

1 1 . Cf. Cydones 293, 7-14; 322, 1-10: commenting οη Theodore's ability. 1 2. The term Scythian was generaIly used by the Byzantines Ιο refer Ιο the nomadic tribes of the Southern Russian steppes. Ιη this period .ίι was usually applied Ιο the Tartars and Mongols: see Gy. Moravcsik, Byzantinoιurcica. Sprachreste d er Tu rk vo/k er in d en Byzantinischen Q ue// en, 11, Budapest 1958, 2nd ed. , 282; Id., «Klassizismus ίη der byzantinischen Geschichtsschreibung», Po/ychro­ nion Festschrif t F. Do/ger zum 75. Geburtstag. Heidelberg 1966, 366-77; Zachariadou, « Manuel 11 Paleologus», ρρ. 4 75-76. Ιη this particular case Manuel seems Ιο be using the term Ιο indicate barbarians ίη general. Cf. his Letters 14, ρ. 38 η. 2. 13. Ι have translated the Greek word !:ντoρ�oς (cf. Plato, Laws 898b turned with lathe) as unblemished. Cf. Manuel's Dia/ogue on marriage, Paris. gr. 3041, f. =

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

91

'Όθεν πάντα μεν εφερεν , ού ποιων, ού λογιζόμενος , ού λέγων ταπεινον ο ύδέν, ούδε άγεννές εν ούδενι δε τη ν όφρυν ή ρεν , ούδέ τι ρήμα κόμπου προήνεγκεν, άλλ ' ει και αλλος ελεγε περι αύτου τα βελτίω , οδ ' ήρυθρία τε εύθυς και μετέβαλλεν επίτηδες τον λόγον εφ ' ετερα. Τη ρείν μεν εγνω το σχήμα μάλα γνησίως , φυλάττειν δε την 5 τάξιν αθραυστον ολως , μηδεν προπετες πράττειν , ·μηδεν τών άνι αν πεφυκότων (ει μη προς συμφέρον ύπήρχε ν, Ο γε των ήδέων άει προύτίθει) , άλλα μιγνύναι πασιν αύτον αλυπον , ει μή τις ύπ ' εκείνου ποιμένος άπεσοβείτο λύκος επι ποίμνην άλλόμενος , δίκην μεν 10 βραδέως λαμβάνειν καί που και παραδραμείν δόξαν αμεινον. Και γαρ ήν δήπου προς τα τοιαυτα νωθρός τις αγαν' προς δε το βραβεία παρέχειν και προς πάντας ελευθεριότητι χρήσθαι παντελώς άκάθε­ κτος , Νείλος απαντας άρδων τοίς παρ ' εαυτου νάμασιν. " �δει τφ μέσφ των καλών ακρως επιτυγχάνειν , τας δε άκρότητας μη προσίε 15 σθαι , ταυταισι γαρ δήπουθεν κίνδυνον μυρίον άνη ρτημένον. Ήγάπα τετριμμένην βαδίζων τ ο άσφαλες εν απασι ζητων , κινδύνους δε ρ�δίως εδέχετο , ού πάντοτε και πάντας άπλώς (τουτι γαρ παραπλή­ γων άνθρώπων αν εϊη) , άλλ ' οτε τούτους ούκ εξήν μετα του καλου και του γιγνομένου διαφυγείν. ' Επιεικής τις αγαν ήν; ούτος δε τί , ού πολλής τής ύπερβολής; θυμου κρατών ετερος; και μην εν τούτφ μετα 20 φιλοτιμησόμεθα μαλλον εϊπερ τις αλλος άνθρώπων. Γλώττα πoλλo�ς f.5V μεν γέγονεν Ι άγαθή , τούτφ δε ώς μάλιστα' ού γαρ ήν άπειθείν . φθεγγομένφ. . Ημέρου και τφ μειδιάματι άδίκως άγριαίνοντα' τΊ] δε τής γλώττης δυνάμει χρησάμενος μετέβαλεν αν εις φιλανθρωπίαν και 25 την Σκυθων ωμότητα την πολλήν' ήν γαρ άστείος , ήν ηδιστος , προσηνής , μειλίχιος , πάσαις ταίς χάρισι κεκραμένος , ολος μεν εντορνος , ώς μηδ ' ήντινουν παρέχειν λαβην εις μώμον , ολος δε εύληπτος τοίς αύτον λαβείν εθέλουσιν εις οικοδομην καλών εργων.

3. άλλ' εί καί ίη ras. Ρ: VWVa: άλλα κάν Ve VeVa Ι μετέ βαλ εν PVW: μετέ βαλλ εν VeVa Ι ρ. cancell. et S.S. κ αλ ών Ve.

Ι 28.

γλώ ττης ίη ras. PV:W: φωνής κ αλ ών ίη ras. Ρ: VVΙVa: άγαθών

24.

91 'σαυτό ν ωσπερ εντορνον όλ ον έπιδεικνύντα, μηδαμόθεν παρέχοντα λ αβη ν τοίς εί ς ού δέ ν ετερον εύκ αιρουσιν' .

92

Funeral 'Oration worth y deeds. For he believed that he must be com pletely unyielding to the wi cked and perverse but ίη every wa y o pen to the good. Moreover when misfortunes befell him - he ex perienced many and great, for he was tried to the utmost - he showed himself οη every s core to be su perior, and though circumstan ces changed he remained constant, a rare thing among men. Therefore to refer to his un changing qualities by likening him to a statue wrought from steel is to s peak the truth. That ,he was a man su ch as m y s pee ch has revealed to you, or rather, that he far outshone this, he hίmself has proved by his actions, his almost lίfe-long su.ffe ring, and even more so by his deeds during these tri bulations, and again by all the hardship he suffered while performing these deeds. For he never neglected what had to be done, nor was he ever seen down cast, sunk ίη des pondency, fear or the like, but οη the other hand he never gave way to merriment for long, whether ίη entertainments" banquets, games, hunting or any su ch pastime. Nor was he idle during the most difficult and gloomy events, not even during his grave illness, so that not a single moment should be spent ίη vain, for once lo �t it could never be regained. And then he collected all the maxims of the wise men of old concerning moral behaviour, su ch as 'a sense of pro portion is the highest good', or 'moderation ίη all things', as if su ch sayings were free gifts, and gathering what each had to say he put into pra ctice all these moral prece pts. Thus he surpassed them all. He was ex ceedingl y clever , and so his thoughts harmonised with those of wise men and he fulfilled . his duties as was fitting and pursued ίη sincerit y the wisdom of the 'past. However he never com plied with such wisdom for wrong ends,

93

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

10

15

20

25

.

" Ηγείτο γαρ πρέπειν αύτφ τοίς μεν α οήθεσι αι διεστραμμένοις κ: κ: κ: άνθρώποις παντελως άχείρωτος εΙναι , εύχερης δε άγαθΟίς είς δ τι αν αύτοι νεύσαιεν. Και μην των συμπιπτόντων αύτφ δεινων (πολλών δ ' αύτός πεπείραται κ:αι μεγάλων' τοίς γαρ μεγίστοις μάλιστα αί βάσανοι) κ: ρείττων ού σμι κ: ρώς ω φθη , των δε κ:αιρών μεταβαλλομένων έ κ: είνος ό αύτός εμενεν , δ δη σπάνιον έν άνθρώποις. Τόν ανδρα τοίνυν τουτον , έμοι δο κ:είν , δς αν άνδριάντα φαίη έξ άδάμαντος άπεξεσμένον ού κ: αν άμάρτοι , άφορων είς τό τώ ν κ: αλών άμετάβλητον. "Ότι δ ε τοιουτος ή ν, οΙον ό λόγος ύμίν εδειξε , μάλλον δ ' ώ ς ού κ: ή ν τοιουτος άλλα · κ:αι πολυ βελτίων , αύτός έ κ: ε.ίνος άπέδειξεν ο Ις τε επραττεν , οΙς τε εφερε δια βίου σχεδόν παντός , μάλλον δε ο Ις επραττε κ:αι έν αυτφ τφ πάσχειν κ:αι αύθις οΙς ύφίστατο κ: αι έν αυτφ τφ πράττειν. ουδε γαρ ήμέλει των δεόντων ουδεπώποτε , ουδ ' ω φθη γέ ποτε κ: αταπεπτω κ:ως ύπ ' άθυμίας άμέτρου κ: αι φόβου κ: αι των τοιούτων , άλλ ' ουδε τους λογισμους δια κ:εχυμένος έπι πο λ υ ουτ ' έν ευθυμίαις , οϋτ ' έν έ ΟΡΤ,αίς , ου κ: έν παιδιαίς , ου κ: έν θήρ� , ου κ: έν ουδενι των τοιούτων. ουδ ' ή ν ·άργός έν τοίς κ:αι ροίς τοίς χαλεπωτάτοις κ:αι σ κ:υθρωποίς τισι πράγμασιν , οϋμενουν ουδ ' έν αυτφ τφ μάλα νο.σείν , ώς μηδεν του χρόνου μάτην άναλίσ κ: οιτο , ού τό παρελθόν άμήχανον πάλιν εύρείν. . Και μην τό μέτρον αριστον αι τό μηδεν αγαν αι δλως « « » κ: » κ: δσαπερ τοίς πάλαι σοφοίς Ι εϊρηται είς την των ήθων ευ κ:οσμίαν ώσπερ ·έξ έράνου συλλέξας ποιών διατετέλε κ: εν , ώστε έ κ: είνων ε κ: αστος εν που τούτων εϊρη κ: εν , ούτος δε πάντα επραξεν' οϋτω τοίς δλοις ένί κ:α . Τ Ην δε τοσούτφ δεξιός κ: αι οϋτω ταίς άπάντων συμβαίνων γνώμαις , μετα του κ:αιρου τα δέοντα ποιών κ:αι γνησίως

21. C1eobulus a pud Piodarus,

4-5.

FragmenIa

Stobaeum

Π!.

1.172;

Corp. Paroemiogr. Gr.

( ed . Christ) 216.

μάλ ιστα αΙ βά σανοι ίο

ras. P: VWVa:

αί δοκιμαί

Ve.

Π,

80;

Funeral Orat;on

94

like some who often avow gratitude by acknowledging their debt ιο the philosophers, even though they may sometimes utterly miss the mark, or else select sim ply what suits their purpose. For ίι is possible he who gives nothing might be a source of joy, and again the o pposite might be true. He was accessible ιο all, most courteous ίη company and because of his noble character he never inflicted indigniiies. For he was wel1 versed ίη the master-science of civi c custom and public affairs and indeed he was thus equipped ιο co pe in either field or even ιο deal with both at the same time. He knew how ιο appear relaxed and how always ιο give due consideration ιο im portant matters and at times ιο achieve great and wonderful things without losing sight of their lighter side. Thus nature, character, edu cation and humaneness produ ced a man devoted ιο his parents, re paying ίη full all that a father could wish from his son. He was greatly loved by his friends, ιο al1 a haven 1 4 and a dis penser of every kind of blessing. Su ch qualities convinced even the most hostile of men ιο long great1y for a tru ce and ιο seek all means by . which ίι could be obtained, and having once obtained ίι, ιο do al1 they could ιο preserve ίι The cause of su ch a state of affairs was this man's virtue and ίι was thanks ιο him that those who boasted; of their superiority because of their good fortune, shrank from those who ίη actual fact they were still terrifying. And when things Were reversed - for they did change completely and our fortunes flourished while theirs fel1 ιο ruins - ίι was ne cessary that they should alter their course as well ιο fit the changed cir cum�tan ces. And so he therefore obtained from them the things whi ch previously they had from his predecessors, and they celebrated as a holiday the day when he sent an envoy ιο them bearing a short letter. Even though he made an offer, ίι came as an order rather than an offer by reason of his su preme authority. The reci pients of the letter leapt with joy realizing that this act was a token of peace, although they did ηοΙ cherish for its own sake, as they should have done, but rather because the absen ce of peace could utterly undo them - the o pposite ιο what they had previously thought l 5• Thus

Manuel ΡalaeόΙοgus, Letters 1 3, β. This passage must refer Ιο the rebel archons whose insurrection was crushed ίn 1 387. See below ρρ. 1 1 5-19, 1 25-33. 1 4. Cf. 1 5.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

95

πάντας μετερχόμενος, ού μήν τισι προς βλάβην χαριζόμενος , ώς και πολλάκις χάριν όμολογουντας ειδέναι τους έπαγγέλλοντας εχε ιν , εϊ ποτε και του σκοπου διημάρτανον , ηπερ άλλοι τους λαβόντας ών έπεθύμουν' εστι γαρ και δόντα μηδεν εύφραναι και τούναντίον αύθις 5 εύρείν. Τ Ην μεν κοινότατος απασιν, ήν δε ταίς συνουσίαις χαριέστα­ τος και δια το του ηθους έλεύθερον ούδ ' όπωστιουν τοίς πράγμασι λυμαινόμενος. Ύπη ρχε γαρ πλη ρέστατος άρχιτε κτονικης έπιστήμης εϊς τε τα πολιτικα ηθη , εϊς τε τα κοινα πράγματα και έξή ρκε ι γ ε συνείναι και χωρις έκάστοις προς τρόπου και αύθις πασιν όμου. 10 "�δει τ ε δοκείν διαχ είσθαι και άει τ α καιριώτερα προϋργου τίθε σθαι και κατασκ ευάζει ν ένίοτε μεγάλα τε και θαυμαστα πράγματα μετα πα.ι διας ούκ άσέμνου. Οϋτω τοίνυν φύσεως εχων και προαιρέσεως , παιδ ε ύσεώς τ ε και δεξιότητος ύπη ρχε μεν τοίς αύτου πατράσι καλως πλη ρων α δη 15 πατέρες εύξαιντ ' αν παρα των υίων ϊσχε ιν , ύπη ρχε δε τοίς φίλοις έρασμιώτατος ήν δε τοίς πασι λιμην και παντοδαπων άγαθων πρύτανις. Ταυτα και δυσμεν εστάτους άνέπ ε ιθε σπονδων μεν άγαν έπιθυμείν , πάντα δε τρόπον ζητείν όπως αύτων τύχοιε ν , και τυχόντας α παντα πράττειν , ωστ ' έπιμ είναι τφ πράγματι. Αϊτιον δε ή ά ρ ετη ' 20 τουδ ε τ ' άνδρος δι ' ον ώρρώδουν οϋς γε έφόβουν οί δια την τύχην έπαιρόμενοι. Μεταβεβλημένων γαρ των : πραγμάτων (και γαρ άντέ­ στραπτο παντ ελως και τα μεν ήμέτερα ηνθει , τα δε έκ ε ίνων κατερρυή κει) , χρ ε ών ήν δήπου κάκείνους μ εταβαλόντας συμφέρ ε σθαι f.6 τούτοις. Τ Ην ουν έκείνφ παρ ' αύτων α πριν έκείνοις έκ των Ι προ . 25 τουδ ε ' και ήγον ταύτην έορτην την ήμέραν έν Ό τις παρ ' έκε ίνου προς αύτους ήκε βραχύ τι γράμμα κομίζων. Ει δε και έπήγγε λλέ τι (οϋτω δ ' έξ ύπ ε ροχης ώς μαλλόν γε προστάττειν η έπαγγέλλειν) έπή δων οί δ ε χόμενοι την έπιστολήν , τ ε κμή ριον ήγούμενοι ε ιρήνης το πραχθέν , ην ούκ ηγαπων δι ' αύτήν , όπερ εδ ε ι , το δε μη διαφθαρηναι ταύτης άπούσης , όπερ έναντίως πρόσθ εν ένόμιζον. 30

7. cf. Aristotelem, Ethica Nicomachea 1094a 14.

ras. PV: WVa: δσφ Ve Ι 2. χά ριν όμολ ογοϋντας εΙδέ ναι ίη ras. PV: WVa: canceII. εχειν εύ χαριστοϋντες Ve. j 5: "οινότατος ίη ras. Ρ: VWVa: "οινωνη"ότατος Ve. Ι 10. "αιριώτερα ίη ras. PWVa: "υριώτερα Ve J 20. ώρρώ­ δουν sec. Ρ s.s. Ρ: VWVa: όρρώδουν Ve Ι 21 άντέστραπτο ult. litt. ίη ras. Ρ: νwVa: άντέστραπται et ρ. s.s. ο Ve Ι 23 . "ατερρυή"ει ult. litt. ίη ras. Ρ: VWVa: "ατερρύη"ε Ve Ι 29. τσ ίη ras. Ρ: VWVa: τφ Ve. Ι . ώς ίη

S.s.

ρ.

Funeral Oration

96

vίrtue is better than the good fortune whi ch caused our enemies to brag, ,though afterwards when they were cheated of their ho pe they made themselves o bjects of ridicule. So far we have s poken οηΙΥ brief1y and we think that we have thoroughl y proved that your Des pot's nature deserved great praise. But though Ι may need to su bstantiate this further, as far as possible, Ι shall s peak brief1y, since to gίve a detailed a ccount ' of this man of blessed memory's a chievements is to usurp the task of the historian l 6 • For the same reason Ι shall not recount everything he did, sin ce the magnitude of his a chievements prevents me from ex patiating , οη each one singl y, and their num ber - for they are innumerable - makes it impossible to des cribe them all ίη pro per sequence . ΜΥ failure 10 detail them at length is, Ι believe, contrary to your wishes, for Ι know, and am entirely convinced, that just like thpse who yearn to see the portraits of their beloved ones, so you long to see this man's entire life, all of whi ch is worth y of admiration. Perhaps ίη faίling to declare accurately how mu ch he had achieved Ι might also a ppear to be committing an injustice towards the chief perforιner of these deeds. Indeed ίη so far as mere willingness is concerned, Ι would agree with you and yet, Ι shall de cline if the. at;'duousness of the task makes it impossible for me to do what Ι would wish. For undou btedl y the present attem pt entirel y sa ps my strength, which was indeed at the outset weak and is now rapidly diminishing, su ch are the demands of this particular oration. Very well then, from the man y and fine and great deeds which you all know to have been a ccom plished by him - who not long ago was still among us but now alas is the object of our tears Ι shal1, as Ι have said, οηΙΥ actually mention a few of his achievements and that ίη the briefest manner. Nevertheless these deeds will show clearly that the ' man who a chieved them was a ' true benefactor to mankind to whom he brought great honour . Indeed ηο one must think that be cause Ι do not detail all his achievements he will be any the less famous. For his virtue so o�erflows t hat it wίll make υρ for our inadequacy. ΑΙΙ of his acts are indeed worthy of great praise, , but any of them will suffi ce to represent them all, unless of course one -

1 6. Cf. Plutarch, Lίfe ο/ Alexander 1 .

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

97

Ούτως άρετη κρείττων τύχης, ής ενεκα οί δυσμενείς άλαζονευόμενοι εΙτά των έλπίδων ψευσθέντες γέλωτα , προσωφλή κασιν ού σμικρόν. Ταυτα ώς έν κεφαλαίφ ήμίν είρηται και νομίζομεν καλως άποδεδείχθαι την του δε φύσιν ώς ήν άξία πολλων έπαίνων. Εί δε 5 προσδεί και των καθέκαστα, λέξων ερχομαι κατ ' έπιτομην δσον οΙόν τε. Το γαρ δη λέγειν έκτάδην τα είργασμένα τφ μακαρίηι τοίς εργον εχουσιν ίστορείν οίκειότερρν αν γένοιτο. Ού μην άλλα δια την αύτη ν ταύτη ν αίτίαν ού πάντα καταλέξομεν δσαπερ έκείνφ διεπράττετο. 'Ώσπερ γαρ το μέγεθος των αύτφ πεπραγμένων είργει προς εκαστον 10 έπεκτείνεσθαι, ούτω και τ ο πληθος ο ύ συγχωρεί διαζωγραφείν έξης απαντα' ού γαρ εύαρίθμητα πάντως. Οlμαι δε μη αν εΙναι τουτο προς γνώμην ύμίν, λέγω το μη τα ' κείνου πάντα διεξιέναι. Έπιθυμείτε γαρ ίδείν, ευ οlδα τουτο και πάνυ πέπεισμαι, ωσπερ τινες έν πίνακι γεγραμμένας τας των έρωμένων είκόνας τον βίον πάντα τουδε τ ' άνδρος ιδς- δλον σντα θαύματος άξιον. Δόξομεν δ ' ίσως και άδικείν 15 τον των εργων άρχιτέκτονα, εί μη το παν έξείποιμεν άκριβως σσον έκείνφ κατείργαστο. Έγω δ ' ύμίν συμφωνων, δσα γε προς μόνον το θέλειν, εΙτα παραιτή σομαι δια το του πράγματος πρόσαντες, ει μη δυναίμην άκολουθείν τΏ θελήσει. Νικ ι} γαρ δήπουθεν άτεχνως το παρον έγχείρημα την ήμετέραν ισχυν ουσάν γε και οίκοθεν άδρανη 20 και πλέον γινομένην έξίτηλον τφ του λόγου σχήματι. Ούκουν έκ f. 7 των Ι πολλων τε και καλων και μεγάλων, ατινα πάντες έκείνφ σύνιστε πεπραγμένα (ας προ μικρου μεθ ' ήμων ήν, νυνι δε γέγονε, φευ, τωνδε των θρήνων ύπόθεσις), όλίγα λέξομεν ηδη και κατ ' έπιτομή ν, ωσπερ 25 είρηται, τοιαυτα μέντοι γε πάντως, οΙάπερ δείξει τον έργασάμενον άληθη καρπον σντα τΏ κοινΏ ταύτ-α φύσει καί τινα φιλοτιμίαν έξαίρετον. Ού τοίνυν τφ μη πάντα κατα μέρος διεξιέναι νομιστέον ήμίν αν είη τδν άνδρα τ()υτον ελαττον σχήσειν εις εύδοξίαν. Το γαρ περιον έκείνου της άρετης το ήμέτερον ένδέον άναπλη ρώσει. ' Αρκέσει γαρ το παν έξεργάσασθαι και εκαστον των εργων των 30 αύτου, ώς μηδεν ον των αύτφ πεπραγμένων α μη μεγίστων εύφημιων ,

'

6-7 . cf. Plutarchum, Vita Alexandri 1 .

3. ώ ς έν κ εφαλ αίφ ίη ras. Ρ: VWVa: s.s. ρ. cancell. γενικώ τερσν Ve Ι 5 . των κ αθέκαστα ίη ras. Ρ: VWVa: s.s. ρ. cancell. μερικωτέρων Ve Ι 1 4. έρωμένων PVVeVa: Ιερωμένων W Ι 20. ήμετέραν ν� desinit hic. ,

98

'Funeral Oration treats the matter purely superficiall y as a child would. Ι should add too that often a small and quite sim pie e pisode, provided it is something basic, reveals a man's nature just as mu ch as many and various a ctions related ίη order and sequence I7• ΒΥ basic Ι mean something indi cative of the natural character indicating that the soul passionatel y desires the good. For this reason Ι shall resist your wish and shall relate οηlΥ a few of his achievements and as far as possible brief1y. Well then, gentlemen, this man whose life shows the inadequacy of all tongues who have tried to praise him - both when he was still alive and now that he is dead - this man, Ι say, was the son of an excellent em peror who dis played great affection towards his sons, and not to be outdone ίη this res pect his son returned this affection. For this reason, although he admired Alexander more than any other man and listened to and related his ex ploits with pleasure whenever possi ble, he was critical όf that incident which ο ccuπed when Philip once said, Ί love you dearly my son', and Alexander ίη repl y said, 'And Ι, father, shall love my own son'. For he thought this quite unworthy of so great a man. Nor did he bear this with equanimity, but so great was his affe ction for Alexander that he felt ashamed οη his behalf. Dou btless he would not haνe interceded for Alexander had an y one reproached him, for it would haνe been im possible for him to lie, and so he could not speak ίη his defence, asserting that Alexander put loνe for his father aboνe that for his children and that ίη fact he had said 'And Ι, , father, loνe you and shall indeed always love you and Ι shall cling to this great prize of loνing thus doing what is just and right, for to you Ι owe my existence, profound love, my νery ' education and the en joyment of great blessings and the hope of still greater benefits to come' . Su ch were his feelings for his father and he felt the same for his mother. Ιη everything he was a moderate man and not at all contentious but he strove to sur pass everybody ίη affection and doing good and rendering what was due and would most willingly have given υρ his life to demonstrate his great affection. His deeds were numerous and great, and from these Ι could haνe revealed the truth about him. But Ι shall howeνer mention οηlΥ two which will provide the material from which Ι shall ίη a moment demonstrate his whole achievement, though for νarious reasons my des cri ption will be brief, and ίη any case my s peech is not addressed to an audience ignorant of these eνents.

1 7. Cf. Plutarch, Lif e ο/ Alexander 1 .

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

99

αξιον, εί μή τις μειρακιωδώς εχων εξ επιπολής τι θεάσαιτο. Κάκείνο δ Ό αν είποιμι, ότι πολλάκις κάκ τών σμικρών και άπλουστέρων είναι δοκούντων, εί γέ εστι καίρια, ούχ ήττον φύσις γνωρίζεται τι εκ τών πολλών και παντοδαπών εργων ρυθμφ και τάξει δεδηλωμένων. Λέγω δε καίρια ό σ απέρ έσ τι δηλωτικα φυσικών Ιδιωμάτων, δι ' α τις εχει 5 ψυχην είδέναι έρώσαν άγαθην είναι. 'Όθεν άνθέξομαι τής βουλής, όλίγα τών έκείνου διεξιων και συνελων ώς οΙόν τε. Έκείνος τοίνυν, ώ ανδρες, ό πασαν γλώτταν πειρωμένην αύτόν έπαινείν είσω πίπτουσ αν άποφαίνων και περιων ετι και μεταστας 10 ήδη , παίς ων άρίστφ βασιλεί πολύ τι τοίς υίέσι δεικνύντι φίλτρον ώσπερ άμιλλώμενος ήν αύτφ μηδαμώς είς τό φιλείν κατόπιν αύτου λειφθήναι. 'Όθεν θαυμάζων και φιλών είπερ τις αλλος ' Αλέξανδρον, πάντα μεν ήδέως τα ' κείνου και άκούων ήν και λέγων όπότ ' έξήν, τό δε του πατ ρός Φιλίππου πρός αυτόν ποτ ε είρη κότος « φιλώ, σε 15 σφόδρα, � παί » τόν . Αλέξανδρον είπείν « κάγω φιλήσω τόν έμαυτου, πάτερ » , τουτο δε έκείνον άξίως έαυτου φάναι τοιουτον όντα ούδ ' f. 7V όπωστιουν ήγείτο, ούδε Ι ρ�δίως εφερεν, άλλ ' Ώσχύνετο δια την πρός τόν ανδρα φιλίαν· ού γαρ αν παραιτήσασθαι τόν . Αλέξανδρον ύπό του διαβαλλόμενον τφ γε άπολογήσασθαι ώς ούκ εβούλετο ψεύσα20 σθαι, ώ σπερ ούκ ενόν, την του πατρός άγάπην τής τών φιλ τάτων προτιθέντα « κάγώ σε, πάτερ » , είπείν « φιλώ και φιλήσω γε άει και ού παραχωρήσω σοι ρ�δίως τών πρωτείων έν τφ φιλείν, δίκαια πράττειν έθέλων, τσυτο μεν το είναι εχων παρα σου, τουτο δε τφ σφόδρα φιλείσθαι, τουτο δε τφ πεπαιδευσθαι και μεγά�ων άγαθών άπολελαυ25 κέναι και ήλπικέναι λήψεσθαι μείζω». Είχε μεν οϋτως αύτφ τα πρός τόν πατέρα· είχε δε αυ όμοίως και τα πρός την μητέρα. " Ων γαρ πρός πάντα μέτριος και μηδαμου δύσερις, Kα�α τό φιλείν και ευ ποιείν και άποδιδόναι, κρατείν άπάντων εφιλονείκει και ρq.στα αν. άφήκε και τό ζήν, όπως τό φίλτρον όσον ενδείξηται. Πολλών δε όντων και μεγάλων, δι ' ών αν εχοιμι τάληθες δηλουν, δυοίν γε μόνον μνησθεις 30 αύτίκα τό παν επιδείξομαι, καίτοι και ταυτα συνελων ερώ πολλών ενεκα, επει και αλλως γε ού προς άγνοουντας ήμίν ό λόγος.

1 -6. cf. Plutarchum, ViIa A/exandri l . 9. Corp. Paroemiogr. Gr. ΙΙ, 602-3 . 1 4-16. locum ποπ inveni1

18. παραιτήσασθαι (ex παραιτήσεσθαι) Ρ: W: παραιτήσεσθαι VVa Ι 19. τφ Ρ: το VWVa.

1 00

'Funeral Oration Our troubles had piled υρ and the disasters of our misfortune had reached their climax l8• Moreover the Cit y (Constantino ple) had already been seized and the acro polis alone challenged the conquerors to be, the Turkish arm y had approached the walls and the general and offίcers swore to convey him safely to the seat of his government - it was the metro polίs of Macedonia and the other cities l9• ΜΥ father, m y mother and myself and those who deliberated about m y brother's future agreed οη this plan but while it was being carried out my father changed his mind. This was by reason of me, though it was certainly not my wish. It ha ppened ίη this way. As Ι was wounded ίη my head and , feet my brother ke pt me reclining οη his knees while he remained still and did not move at all out of pity for me. For he knew that if he moved this would hurt my woun,d s. Because he 10ved me he found it hard to tear himself away and ίη tears he remained to take care of me. For it was hard for him to bear to be se parated from me, and now Ι have to bear se paration from him. For now he is hidden among the dead while we still a ppear among the living and have to 100k u pon the sun while he is below under the earth, he who was dearer to me than the shining rays. At this point, while he was delaying, a messenger came to me to announce that my father had changed his mind since he , feared for his life should he be sus pected of having knowledge of m y ; brother's esca pe. When m y brother heard this from m e h e had η ο need of persuasion nor did he wait for peo ple to beg or beseech him or

1 8. Second revolt of Andronicus ΙV ίη 1 376. 0η 12 August with the help of the Genoese and the Turks he entered Constantinople to oust his father from the throne (CBB Ι, 7 § 1 7, ρ. 67, 9 § 32, ρ. 96, 11, ρρ. 3 1 2- 1 3, cf. Chalcocandyles (Β)6 162 (D)55-57; Ducas (Β)45 (G)73). Short chronicle ηο. 9 gives the number of the Genoese who fell ίη the attack but makes ηο reference to the Turks . . This passage therefore is of great importance, ίη that it clearly states that the Turkish army actually entered Constantinople to fight οη the side of Andronicus. It was undoubtedly thanks to this Turkish mi1itary help that Andronicus succeeded ίη capturing the City. Ιη the lίght of this passage Cydones's remarks acquire a deeper meaning: ((οί τουρκοι βαρύτεροι γεγόνασιν ήμίν, έπαρθέντες τί'i συμμαχίQ. ην τφ νέφ βασιλεί κατα του πατρός συνεμάχησαν. ώστε και την Καλλίπολιν μισθόν ταύτης λαβόντες και αλλα πολλα προσπαραλαβόντες των ήμετέρων και προσέτ ' άργύριον όσον ούδ ' ,αν τις ραδίως άριθμήσαι πραξάμενοι, οϋπω φασιν άξιόν τι της βοηθείας κομίσασθαι, άλλα και έπιτάττουσι πάντα και δεί και ήμας πάνθ ' ύπακούειν, η τι των προστεταγμένων μεμφομένους δεδέσθαι)). Cydones 1 67, 13-19, ρ. 38. 19. The general and officers who offered to smuggle Theodore out οΙ the city =

=

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

101

Τ Ην εν άκμα τ α κακα και τ α της δυστυχίας ημιν ε ς άκρον εληλακότα. Και τοίνυν τοϋ μεν άστεος ήδη κατειλημμένου , της δε άκροπόλεως μονονουχι προκαλουμένης τους ληψομένους , της στρα­ τιάς της περσικης προσπελασάσης τφ τείχει , όμνύντος μεν , τοϋ 5 στρατηγοϋ , όμνύντων δε των εκκρίτων εκείνον σών εΙς τήν αύτοϋ παραπέμψειν άρχήν - ήν δε ή μητρόπολις Μακεδονίας και πόλεις άλλαι - δ τε πατήρ , ή τε μήτη ρ κάγω και οΙς εμέλησε περι εκείνου βουλεύσασθαι , συναινοϋντες ήμεν τΌ πράξει , οντος δε εν χεροίν τοϋ εργου , επειτα μετάμελος ή κε τφ πατρί' ήν δε αίτιος εγω μηδαμως 10 βουλόμενος εΙναι. Συνέβη δ ε ώδί. Τετρωμένον μ ε τ η ν κεφαλήν και τω πόδε εΙχεν άνακείμενον επι των γονάτων και διέμενεν άτρέμας , f. 8 'μηδαμώς τό σώμα κινών, οϊκτφ τφ πρός εμέ' εγνω Ι γαρ ώς κινηθεις όδύνην προξενήσει μου ταίς πληγαίς . " Ων δε δυσαπόσπαστος δια τό φιλείν , εμενεν επιμελόμενός μου δακρύων. Ού γαρ ρ�δίως εφερε τόν εμόν χωρισμόν τοϋ τόν εκείνου φέροντος. Και γαρ εκείνος μετα των 15 νεκρων ' ήδη κέκρυπται , ήμείς δ ' εν ζώσιν ετι φαινόμεθα και τουτονι τόν ήλιον όράν άνεχόμεθα , εκείνου δύντος ύπό τήν γην , ος ήν ήδίων εμοι ταυτησι της λαμπράς άκτίνος. ' Εν δή τφ μέλλειν εκείνον ήκέ τ.ις άγγέλλων πρός εμέ , ώς ό πατή ρ μεταμέλοιτο δεδιως περι τφ ζην , αν ό 20 δρασμός ύποπτευθΌ γεγενησθαι τΌ , κείνου γνώμΌ. Και ος μαθων ύπ ' εμοϋ , μήτε τοϋ πείσοντος δεηθείς , μήτε τ� υς παρακαλέσοντας 1 7 . την om. W

Ι

1 9 . τφ (ex το) P:VWVa.

and convey him to Thessalonica, where short1y before he had been appointed its governor, presumably were attached to the Byzantine forces fighting οη John V's side. Dennis, The reign, ρ. 42, η. 68 assumes that the στρατηγός and εκκριτοι refer ' ιο Andronicus and Murad. He therefore comes to the conclusion that the Sultan and Andronicus were willing to al10w Theodore ιο take up his post ίη Thessalonica. ' Such an interpretation conf1icts with the text. Though below Manuel mentions that an agreement , with Andronicus for Theodore's , release had been negotiated, this occurred more than two years later, shortly before their escape ίη the summer of 1 379. Manuel makes ίι clear that the offer of 1 376 was part of a secret plan which, if discovered ιο have been undertaken with John V's knowledge, would have placed the Emperor's life ίη jeopardy (ρ. 1 0 1 ,18-20). Presumably those John was afraid of were Andronicus and the Turks.

1 02

Funeral OraIion

demand of him that sta y whi ch would lead to every misfortune, but he placed his father's w ish before his own life and ίη this case he neither asked my ορίηίοη, nor indeed that of my mother who exercised by f�r the strongest inf1uen ce οη her sons ίη advising them as to what they ought to d020• So he sat with his eyes fixed οη the ground, thinking of a cruel executioner, and he d id this even though he couId have freed himself from every difficulty inf1icted οη us. from all sides b y these unha ppy times2 1 , for he had ho ped, if he should come out of prison, to achieve su ccess and free us. But he chose rather to be confined with us ίη prison which was ίη itself indeed death, so to s peak, and moreover meant that we were threatened with death by the sword22• So he willingly chose to die because of our father's apprehensions, though he could have said a thousand things against these had he w ished to refuse, and there were indeed some who opposed the em peror, and for my part Ι agreed with them. For on ce he had got out, there was nothing he wouId not have done for us. For by night he . would lie awake pondering how he could save us; and at dawn he would attem pt all he had resolved by night, considering what must be done and do ing everything to further the su ccess of his plans; promising, pledging h is word, swearing that should need arise he would defen� them against the powerful, leaving undone nothing that might be of use. How then should we regard what he achieved by threatening terrible things ' against any who attacked us? Surel y it is the same as having saved our lίves. Surel y this instance alone bears conclusive witness to his nature. For if indeed he chose to obey h is father's command and allowed h is ow!l plans to wither because of his father's fears, would he not have suffered man y deaths that he might deliver h is father from this

20. Helena Cantacuzene (b. 1 333), youngest daughter of John νι Cantacuze­ nus, married the emperor John ν Palaeologus ίη May 1 347. She was highly educated and played an important part ίη the religious and literary life of Constantinople. Α moving description of her is found ίη Cydones (letter 222). She also took part ίη the affairs of state. She acted as Manuel's vice-gerent ίη 1 39 1 -2 (Misti 42, f.70V, ed. loenertz, Cydones 11, Αρρ. D: 20, ρρ. 449-50). After her husband's death she took the monastic habit and entered the convent of Kyra Martha ίη Constantinople (e"act date not known) under the name of Hypomone, though she still continued to advise her sons οη political matters, as the case of Corinth shows (below ρ. 1 67). She died ίη 1 396 (ν. Laurent, «La date de la mort dΉeleηe Cantacuzene. Une precision». REB. 14 ( 1 956) 200- 1 . See also Nicol, The ByzanIine lamίly ΟΙ Kantakouzenos. ηο. 30, ρρ. 1 35-38).

\

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 03

-Ιάναμείνας η τους άξιώσοντας ύπερ της μονης της είς παν δεινόν άπαγούσης, τό του πατρός βούλημα της ίδίας ζωης προϋθηκε, μήτε την εμην βουλην είς τουτο ζητήσας, μήτε μην την της μητρός, πάντων ουσαν ίσχυροτέραν υίέσιν α δεί πράττουσιν. Έκάθητο δη κατα 5 χθόνός δμματα πήξας καί τινα άπάνθρωπον δήμιον φανταζόμενος, και ταυ τ ' εποίει κύριος ων πάσης δυσχερείας άπαλλαγηναι, ην ό δυστυχης εκείνος καιρός ήμίν επήνεγκε πολλαχόθεν, άγαθών δε τεύξεσθαι και ήμας ελευθερώσειν ελπίζων, εϊ γε εξω γένοιτο δεσμών. 'Όδ ' εϊλετο συγκαθειρχθηναι μαλλον ήμίν εν είΡκτΌ, η δη και καθ ' , 10 αύτην θάνατος ήν, ώς είπείν, και τόν άπό του ξίφους προσαπειλουσα. 'Ώστε γνώμΌ τέθνηκε δια την του πατρός ύποψίαν, πρός ην αν εΙχε μυρία λέγειν, εϊ γε εβούλετο παραιτείσθ�ι, επει και ήσαν οί τάναντία τφ βασιλεί λέγοντες, ο{ς γε και αυτ,ός συνεστοίχουν. 'Όντα γαρ αυτόν εκτός τί ουκ αν ύπερ ήμων πράξαι; 'Έξουσι μεν γαρ αί νύκτες ,εναγρυπνουντα ταίς βουλαίς, αΙς αν ήμας ρύσαιτο, δρθροι δε 15 επιχει ρουντα απασι τοίς δόξασι νύκτωρ, φροντίζοντα μεν των δεόντων, όπως δε τέλος προσηκον σχοίη τα δόξαντα, πάντα f. 8V ποιουντα, ύmσχνούμενον, εγγυώμενον Ι ύπερ των ύπεσχημένων, όμνύντα, τούτου δεησαν, πρός τους δυναμένους άμύνειν, μηδεν εωντα τών 20 συνοισόντων. την δε δη βοήθειαν, η προσην αν πάντως ή μίν εκ του τα δεινότατα άπειλείν, εϊ τις των σωμάτων ήμίν αψαιτο, που τις αν θείη ; ουδεν αν ήν αυτΌ παραπλήσιον είς τό την ζωην ή μίν συντη ρείν; Τ Η που την αύτου φύσιν άρκεί και μόνον τουτο καλως δηλωσαι; Εί γαρ και ύπερ ύποψίας τοιαύτης προϋλαβε και νευμα 25 πατρός, και τό κατ ' αυτόν ετεθνήκει, πόσους αν θανάτους ουχ ώστε προφανους αυτόν κινδύνου ρύσασθαι; ου ζη λωτης ύπήνεγKεν� .

4-5. Homerus, I/ias 3.2 1 7. 2 1 . ήμίν PWVa: ήμων V.

2 1 . Cf. Manuel's letter to Jagoup, Cod. Paris. gr. ' 304 1 , ff.73-73 v - section ed. and tr. by Barker, Manuel /l, ρρ. 528-30, 4 1 0- 1 3. 22. John V and his two sons capitulated to Andronicus ίη October 1 376 and were incarcerated ίη the tower of Anema( CBB Ι, 7 § 1 7, ρ. 67, ΙΙ, ρρ. 3 1 2-3). Manuel's fears about their lίves duήηg their imprisonment ( 1 376-1 379) seem to have been shared with some of his subjects (Cydones 1 67, 38-40, ρ. 39).

1 04

Funeral Oration extraordinary danger? Did he not act as Isaac did, or indeed as his Saviour himself? It is not too bold to say this, for the Saviour is set before us as a model and a pattern and to imitate the Son would be pIeasing to the Father. While this was his attitude towards his parents did he show himself ίη any way different towards us? Not at all. For while we lived ίη the prison for nearly three years many diseases fell υροη us and penetrated into our very depth, bitterIy troubling us, sparing neither body nor SOUl23. And as far as reason could see there seemed ηο hope of our release, and so circumstances compelled us to hate even life itself which is dear to all, because to us it was so painful. While we were ίη this plight there came consolation from God which served to calm us and mσreover for a time buoyed υρ our spirits which not long before had been plunged into gloom by our troubles. And this - Ι shal1 keep silent as to how this came about for it would be superf1uous to speak of it - was that Theodore should come out of prison under a certain treaty confίrmed οη oath24. And the condition laid down ίη this treaty was that ίη future he should not attempt to help us ίη any way by means of cunning contrivance but οη the strength of the reconciliation, he might discuss any- question he wished with his brother the emperor without fear. As soon as Ι heard this it lightened my heart and Ι was not distressed at the thought .that Ι should be left behind alone, but οη the contrary my sorrow was allayed at the idea that he would come to life once more Ι mean by his being released from prison. Ι imagined him - for the wish is father to the thought - ίη his surroundings together with his comrades eQ.gaged ίη activities suited to young men of his age, such as military exercises, hunting, contests which strengthen men ίη training, and bring health and a life of fame. Ι dreamt of these and such like things and felt happy and Ι imagined seeing him receiving awards, his head crowned with laurel, declared the victor, for he excel1ed above all others ίη these contests. For to be victorious ίη every contest ίη which one wins a crown was something that had been his ambition since childhood and he had concentrated οη building υρ his physical condition and -

' 23. Cf. Manue1's 1etter to Jagoup, Barker, Manuei Π. ρρ. 529-30, 60-76, tr. ρ. 4 1 2; CBB Ι, 7 § 1 9, ρ. 67, 11, ρ. 32 1 . 24. The reference is obscure. It is possib1e that a third party interνened for Theodore's re1ease. It is perhaps unlike1y that it was his mother, who according to Cydones, torn between her 10νe for Andronicus ση one hand and her husband and two sons ση the other, was accused of dis1oya1ty by both sides and her interνention for either was deep1y resented (Letter 222, 58-75, ρρ. 1 05-6).

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

1 05

Ί σαάκ, ου του Σωτηρος αυτου; ου γαρ τολμη ρον είπείν .. Τύπος γαρ ήμίν έκείνος και ύπογραμμος πρόκειται, και εϊη αν πως κεχαρισμέ­ νον τφ , κείνου Πατρί, εϊ τις ζηλώσειε τον γίόν. "Ων δε περι τους γονέας τοιουτος, ·αλλος προς ήμας άνεφάνη ; ουδαμώς. Και γαρ οίκου σι την φρουραν όλίγου δείν τρία ετη , πολλα νοσήμαθ ' ήμίν 5 έπέσκηψε και διηνώχλει πικρον αχρι βάθους είσδυόμενα και δη και σπλάγχνων αυτων και κεφαλης μη φειδόμενα. ' Επει δ.' έλπίζειν ουκ ήν λυθήσεσθαι δσα γε είς λογισμ·ο υς ηκει, κατηνάγκαζε το πραγμα και αυτην δη την ζωήν, το πασι φίλον, ώσπερ μισείν, οϋτω λυπραν 10 ουσαν. , Αλλ ' έν τοίς τοιούτοις ουσιν ήμίν ήκέ τις παραμυθία π ρος θεου και τας μικρου βεβαπτισμένας ήμίν ψυχας ύπο του πλήθους τών δυσχερών έκούφισέ τε ίκανως και προσανέσχεν έπι καιρόν. Ή δε ήν - τον δε τρόπον σιωπω, παρέλκον ον γε ρηθηναι - αυτον έξελθείν 15 έκείθεν μετα συνθη κων τινων βεβαιουμένων δρκοις και α ί συνθηκαι, δόλφ μεν ύπερ ήμών μηδέν τι το παράπαν έπιχειρησαι, έξείναι δε . αυτ φ καΤάλλαγης ενεκα, δέους έκτος διαλέγεσθαι τφ βασιλεί τε και άδελφφ παν δ τι βούλοιτο. τουτό γε ευθυς άκουσθεν έμοι έπσίει (JQ.OV διακείσθαι την ψυχην και μη τοσουτον αχθεσθαι τφ μόνον καταλειφθηναι, δσον της λύπης κουφίζεσθαι τφ ' κείνον άναβιωναι, λέγω δη · 20 τφ της φρουρας έξιέναι. Και έδόκουν αυτον όραν (τρέχει γαρ ή f. 9 φανταΙ σία έφ ' α τις λίαν έπιθυμεί) έν τοίς είωθόσιν οντα και τα νέοις πρέποντα μετα των ήλίκων δραν έν δπλων γυμνασίοις, έν θή ραις, έν άγωσι χορηγουσι τοίς άσκουσι σώμασι ρώμην και ύγίειαν και το μετα δόξης βιωναι. Ταυτα και τα τοιαυτα όνειροπολών εχαΙΡΟΥ" και 25 φμην βλέπειν αυτον άθλά τε δεχόμενον και κεφαλην στεφανούμενον και νικητην κη ρυττόμενον, έπει πολυ το συγκεχωρη κος ήν αυτφ παρα των άπάντων έν τοίς τοιούτοις. ΤΟ γαρ έν απασι κρατείν έξ ών στεφανώσεταί τις άθλων, τουτο δε οί έκ παιδος ώσπερει συνεκεκλή30 ρωτο και συνεπεδίδου τφ σώματι προς τελειότητά τε και ρώμην

Ι. Ac.t.

Αρ.

7.44. 2. cf. Ι Ερ. Petr. 2.2 1 . 1 :-2. cf. Joannem Damascenum, Defίde 27. cf. Manuelem Palaeologum, Dialogus ΠΙ, 36,17. 27. cf. Manuelem Palaeologum, Dialogus ΠΙ, 36 ,17.

orthodoxa, ΡΟ 94, 1 Ο76Β.

2 1 -22. γνωμικόν mg. codd. 1 29-30. συνεκεκλήρωτο PVVa: συγκεκλήρωτο W.

106

FuneraI Oration strength. Ιη such pleasurable ponderings, as far as Ι could, Ι forgot the painful side of things, but as for him, he was overcome by tears for he could not bear our separation. Moreover he was great1y distressed by the thought that ίι would not be possible for him, brought up as he was ίη the fear of God, Ιο ignore his oath and help us by cunning contrivance. This could ηοΙ be for when once his promise was given there could be ηο deceit, ηο going back οη his word Το him to break his promise would be to harm his soul, as being something quite unbearable. For his sense of self-respect was so highly developed that he honoured even those who were · unjustIy to cast their vote against him. Well then, although our wishes differed, after a time and with great difficulty Ι persuaded him by showing him that ίι would be better for me and for our father - who was ηοΙ then with us - if he were Ιο mix with both friends and ene�ies and pursue an equitable course towards both sides. So Ι argued that somehow Ι had a feeling that Ι should do something terrible if he were Ιο disobey me and refuse Ιο come out of prison. Thus he did ηοΙ permit base actions even falsely to be attributed Ιο him, for by reason of his nature, his intelligence and education, he greatly feared lest his reputation should be ίη any way tarnished. His brotherIy love for me was so great that he considered ίι preferable Ιο be with me rather than live ίη luxury with others and he found the jail which was almost like a tomb more sumptuous than a palace and darkness more desirable than the SUn25. Ιη short, life with me, albeit most terrible, was for him sweeter than all those pleasures ίη which Ι could have ηο part. But again he submitted easily to my decisions, so that ίι. was sufficient simply Ιο nod and he said, though ηοΙ without bitter tears, that he would do as Ι wished. And although it was strange that Ι should be cheerful when he was weeping, Ι nevertheless rejoiced for him who wept and for the emperor his father. For Ι believed that he would be profoundly relieved by his son's return Ιο life as ίι were. But when everybody thought that this plan was about Ιο materialise, ίι did not take pHice, for 'God provided something better'26 so that he did ηοΙ need Ιο come out of prison without me and our father. For what checked the plan's course was ίη fact the same reason that caused us al1 . .

25. Cf. Manuel's letter to ' Jagoup, Barker, Manuel 26. Hebrews Ι 1 :40.

l/.

ρ. 529, tr. ρ. 4 1 2.

Μανόυηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

10

15

25

30

Ι Ο7

αϋξοντι. Ταυτι μεν ουν τα εύφραίνειν δυνάμενα ενθυμούμενος επελανθανόμην ώς οΙόν τε των άνιαρω ν , εκείνφ δε κλάειν επΏε,Ι την εμην ού φέροντι μόνωσιν. Ού μην άλλα κάκείνο τόνδε προσηγχεν' οϋτε γαρ ενόν ήν αύτφ, εντεθραμμένφ τφ πρός τόν θεόν φόβφ, ύπεριδόντι τους ό ρκους μετα δόλου βο-η θείν. Πόθεν; φ μηδεν άπατηλόν μηδε παλινάγρετον ό τι κεν κεφαλτϊ κατένευσε και τό όλως άμελείν δόξαι, ών και την αύτοϋ ψυχην ούδεν ήγε βελτjω οϋμενουν ήγείτο φορητόν τό παράπαν. Τ Ην γαρ τοσοϋτον έν αύτφ τό φιλότιμον, όσον εύλαβείτο και τους ού δικαίαν εξοίσοντας ψηφον. ' Εναντίας τοίνυν οϋσης ήμίν της θελή­ σεως, άψε και μόγις αύτόν άνέπεισα, τα μεν δεικνυς ώς βέλτιον αν γένοιτο και έμοι και τφ πατρί, ούκ σντι μεθ ' ήμων τηνικαϋτα, εϋνοις , τε και δυσμενέσιν αύτόν συνείναι και πρός έκατέρους διαπράττεσθαι τα είκότα, ,τα δ ' ίσχυριζόμε,νος ώς εμαυτόν πως αίσθάνομαι πειρασό­ μενον δεινων άνηκέστων, ην άπειθήσας εμοι την εκείθεν ' εξοδον άποσείσηται. Οϋτως εκείνος ού κατεδέχετο ούδε γοϋν ψευδη τινα ' δόξαν των ου καλων προστριβηναι, άλλ ' εδεδίει και φήμην άπ�δoυ­ σαν της αύτοϋ και φύσεως και γνώμης και παιδείας. Οϋτω πρός ήμας άδελ Ι φικως εΙχεν, ώς βέλτιον αγειν συνείναί μοι τοϋ μεθ ' έτέρων τρυφαν εξείναι' και ήν αυτφ δεσμωτή ριον, τάφφ, παραπλήσιον, των βασιλείων λαμπρότερον και σκότος ποθεινότερον της άκτίνος και άπλως πάντα ήδίω τα μετ ' έμοϋ, εΙ και λίαν δεινότατα ήν, των γε ήδέων έξης άπάντων ών ουκ αν μετείχον αυτός. ' Αλλ ' οϋτω πάλιν οΙς αν γνοίην επείθετο, ώς άρκοϋν εΙναι και νεϋσαι, και εφη π ράξειν δ θέλοιμι ουκ ανευ τοϋ δακρύειν πικρόν. Έγω δ ' εί και παράδοξον εκείνου κλάοντος ευθυμείν, όμως εχαιρον δι ' αύτόν τόν κλάοντα και βασιλέα τόν φύσαντα' εσεσθαι γαρ παραμυθίαν ενόμιζον εκείνφ μάλα λαμπραν την τοϋ παιδός, ώς είπείν, άναβίωσιν. ' Αλλα γάρ, ότε πασιν' εδόκει εν χεροίν ε Ιναι τό πραγμα, τόδ ' ούκ είς τέλος έξέβη, τοϋ θεοϋ περι ήμων κρείττόν τι προβλεψαμένου, ϊνα μη χωρις εμοϋ και τοϋ πατρός εκείνος εξέλθΌ. Τό γαρ τοϋτ ' άνακόψαν τό βούλευμα, αυτό δη τοϋτο γέγονεν αίτίον τοϋ της είρκτης ήμας διαδραναι πάντας ' 6-7 . Homerus, I/ias 1 .526-7. 29-30. Ερ. Hebr. Ι 1 .40. 2. έπΊjει ίπ ras. Ρ: WVa: έποίει V.

108

Funeral Orat;on to flee together from prison27• The details of this event are not the point here, nor will they subsequently be told, since ίη any case it would be strange to relate all these things to an audience alre ady familiar with them. It seems to me that these two instances have revealed what sort of a man he was to his parents, to us and to the other members of his family, just as the Ιίοη is said to be recognized by its claws. Our speech must proceed to succeeding events, omitting many of his deeds and touching οηlΥ οη a few of those which have the power to reveal his virtue. For these successes were not due to accident or luck or to advantages resulting from the adversities of time, such as made emperors of Nero and Sardanapalus, but they were the achievements of a man who lived by virtue. For thou gh these may ίη themselves be very small ye� they are far greater than successes achieved by luck which οηlΥ catch the eye by their superficial brilliance. Το be well-born and an aristocrat leading a conspicuous life, surrounded by a crowd of slaves and pluming oneself οη one's great wealth and gaining glory ίη all those actions which enable erection of trophies taken from enemies and gain obeisance from every corner of the world - such might be he fate even of absurd people leading irrational lives. Between virtue and . such people there is doubtless nothing ίη common. That is why he who is now with God and who ίη the past took care of you, whenever possible followed his own principles and openly spurned all those we have just described here and did not think them at all important. Nor did he think it right to be passionately excited by anything that was not essentially good, but he carefully followed all those principles which

27. The οηlΥ source which gives details of their escape ίη the summer of 1 379 is Ducas. He says that a certain Angelos nicknamed Diavoloangelos 10wered them from the tower Ιο the ground and then took them Ιο Scutari by boat « Β) ρ. 45 (Ο) ρ. 73). From there they sought refuge with the Sultan ίη Brusa. Οη Ι July with the help of the . Turks they entered the City by the gate of Charisios. Andronicus f1ed Ιο Pera Ιο the Genoese with his famίly (Cydones, 222, 86-102, ρ. 1 06; CBB Ι, 7, § 1 9, ρ. 67, 11, ρρ. 320- 1 ). Raffain Caresini (RIS 1 2, 2, ρ. 36) attributes John Y's restoration Ιο Carl0 Zen. The Vita Caroli Zeni (RIS 1 9, 6, ρρ. 22-3) is somewhat vague. According Ιο ίι, Zen, having failed Ιο rescue John Υ from his imprisonment ίη 1 377 (ρρ. 1 3- 1 4), οη the Senate's order returned Ιο Tenedos ίη the summer of 1 379 and there he was joined by an additional fleet of six ships. With the help of these « remque constantinopolitanam prospere ab his ex νοΙο persolutam: genitore, superatis Iiberis, ίη sede 10cato». Caroldo (Cod. Marc. 11. ΥΠ 2448 ( 1 05 1 4) f.277v) however clearly states that when Zen arrived ίη Constantinople =

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

109

όμου, όπερ άκριβως φράζειν ούτε προκείμενον ήμίν ουτ αν είη λεχθηναι συν τφ καιρφ, αλλως θ ' ότι και περίεργον είδόσιν άπαντα λέγειν. 'Όστις μεν ουν ούτος ήν πρός τε γονέας και ήμας και την συγγένειαν έξης άπασαν δυοίν γε τοίνδε τοίν είρημένοιν άποδεδείχt:Jαί 5 μοι φαίνεται, ώς έξ όνύχων, φασί, τόν λέοντα. Μετιτέον δε τόν λόγον έπι τα πρόσω, παραδραμούμενον μεν τα πολλα των εργων, όλίγων δ ' αύ άψόμενον, τοιούτων μέντοι ωστε την έκείνου δύνασθαι άρετην φανεραν ποιείν. ΕΙεν γαρ αν ου συμπτωμάτων, ου τύχης, ου καιρων έπιθεμένων τοίς έναντίοις (ταυτα δη τα Νέρωνα και Σαρδανάπαλον ΙΟ βασιλεύσαντα), άλλα κατορθώματα άνδρός άρετΌ συμβιουντος. Μεί­ ζω γαρ των άπό της τύχης ταυτί, όπόταν Ό και πάνυ σμικρά, έκείνα δε πάνυ λαμπρά, όπόσον αν τις ένθυμηθείη . Τό γαρ ευγενή τινα εΙναι f. 1 Ο και ευπατρίδην και περιφανεί� πολλΌ συζην και άνδραΙ πόδων πλήθεσι περιρρείσθαι και πλούτφ συχνφ κομαν και πασιν έκείνοις 15 ένευδοκιμείν, δι ' ών τε τρόπαια άπό των έχθρων ίσταται και οΙς αν , προσκυνοίντο οί μετέχοντες έκ των πανταχου τής οίκουμένης περάτων, και άνθρώποις άλλοκότοις εστιν, ότε παραγίνεται, άλόγι­ στα περαίνουσι τόν αύτων βίον' άρετΌ δε και τοίς τοιούτοις ουδεν αν 20 \ είη δήπου κοινόν. Δια τουτό γε έκείνος δ . προς τον θεΟΥ μεν άπιών, �μων δε αύθις έπιμελόμενος, τό είωθός αυτφ ποιων όπου και μαλλον εξεστι, των μεν άπη ριθμημένων έξης άπάντων κατεφρόνει τε λαμ­ πρως και ουδεν αυτα μέγα ένόμιζεν ουδ ' ήξίου γ ' έπτοήσθαι π ρός ουδεν δ μη καλόν οίκοθεν, εϊχετο δε έπιμελως των όσα αν βελτίω 22. άπηρ ιθμημένων PVVa: άπη ριθμουμένων W.

John V had already ousted Andronicus and was ίη command of the City with the exception of the fortress. Zen helped the Emperor with the cl �aring operation: «Ritrovo che Calogianni espulso chier Andronico suo figliol0 havea recuperato limperio; esstado tutta la cita pervenuta a sua obedienza, eccetto la forteza presidiate da 300 Genovesi , che vί erano dentro, la qual fu espugnata- con laiuto de larmata Veneta. Et per ordine della Ducal Signoria ad instantia del imperator Caloiani ίvί di continuo facevano dimora 4 galee ίη aiuto suo contra chier Andronico, ίl qual era sta recevuto ίη Pera et ίvί fortificatossi». For the reliability of Caroldo see Chrysostomides, «Studies οη Caroldo», 1 23-48. Cf. R-l . Loenertz, Recueils de Lettres de DemeIrius Cydones (SIudi e TesIi 131. Roma 1947), ρ. 1 1 4 η. l .

Funeral Orat;on

1 10

could improve a perfect character born of perfect pare·n ts. He was brought up ίη this way and acquired· this habit from the moment he was born so to speak. But let us take up our story. The situation ίη the Peloponnese was grave and it was thought necessary that he should go there so that he might dispe�se existing misfortune as the sun disperses the mist28• When th� decision was confirmed ίι greatly helped matters there, for the report spread everywhere as though οη wings, and did what ηο man Ι think could have done so easily even though he had been οη the spot. He had hoped that such would be the outcome, that is to say, that things would turn out well as soon as the Peloponnesians learnt about him. Shortly after he heard that events had turned out according ιο expectation he decided to remain ίη Constantinople until, having done all he could and fully accomplished his task, he should see the emperor his father restored Ιο his customary state, free from all anxieties, enjoying a complete calm29• He hoped also ιο see his mother and her father and her two sisters released from prison where they were detained by the LatinsJo. However for various reasons Ι shall say ηο more about this. Then, with God's help and by his own display of great courage, bravery, watchfulness, zeal and prudence ίη the war being waged at that time against the Latins, acting for the sake of his country, family and parents, he met with success and things came ιο a happy conclusion. Ιη fact he performed all such deeds that showed him ιο be a good man; and ίι was for this reason ίη particular that the Pelopon­ nese was bestowed οη him, ηοΙ so much as an inheritance or a share or a just reward for the gratitude he showed Ιο his parents · and the courage he displayed, or, ίη short, for all the rest of his virtues. For Ι think that ίι is a pleasure Ιο mention the concurrence of events ' which make ίι possible Ιο show that the Peloponnese was most rightly given Ιο this man. For he took over the Peloponnese because the

28. Manuel Cantacuzenus, son of the Emperor John νι and the first Despot Ιο rule the Peloponnese, died ίη Mistra οη 10 April 1 380 (Chron. Mor. § 1 1 , ρρ. 404, 4 1 7 CBB ι, 33 § 1 1). For details οη his life see Nicol, The Byzantine lami/y . ΟΙ Kantak ouzenos. ρρ. 1 22-8. 29. Peace between John ν and Andronicus ιν was made ίη May 1 3 8 1 but the situation remained precarious υηιίΙ 2 November 1 382 when the Graeco-Genoese treaty was signed (Belgrano, ((Documenti», ρρ. 1 33-40; Dennis, The reign. ρρ. 4 1 5 1 ). =

111

Μανουήλ Παλαιολόγου Λόγος

ποιήσειεν ανδρα καλόν τε και άγαθόν και εξ άγαθων και καλών γεγονότα. Ούτω γαρ πεπαίδευτο και μεμαθή κει εύθυς τεχθείς, ώς είπείν. Έπαναληπτέον δη τό προκείμενον. Είχε τα πράγματα κακως τΌ Πελοποννήσφ, και εδόκει δείν αύτόν ίέναι παρ ' αύτήν- . λύσαι γαρ αν τα δεινα παραγεγονότα, 5 καθάπερ άκτις όμίχλην' και τό δόγμα κυρωθεν τοσουτον τοίς εκεί βέβοήθηκε πράγμασι, τής φήμης ' ώσπερ ύποπτέρου πανταχόσε διαδραμούσης, δσον ούκ αν τις, οίμαι, ρ�δίως επιδημήσας. Αύτός δε ελπίζων ούτως εκβήσεσθαι, δηλαδη καλώς τα πράγματα σχήσειν, τφ 10 τους Πελοποννησίους μεμαθηκέναι τ α περι τουδε, και μετ ' ο ύ πολυ μαθων κατα την δόξαν εκβεβη κότα, κέκρικεν ετι προσπαραμείναι εως αν πάντα γεγονως και διαπραξάμενος ϊδΊJ μεν τόν βασιλέα και πατέρα εν τοίς. είωθόσιν όντα, πράγμάτων μεν άπαλλαγέντα τελέως, γαλήνης δε λευκής άπολαύοντα, ϊδΊJ δε και ηΙν μητέρα συν τφ εαυτής πατρι . 15 και ταίν άδελφαίν οϊκαδε ,επανελθουσαν εκ τής φρουράς εν Ώ , κατείχοντο παρα των Λατίνων ούδε γαρ ερώ γε πλέον' πολλων ενεκα Ταυτ! μεν ο ύν εξέβη κατα σκοπόν κα! πέρας ελαβεν άγαθόν, f. ι ον συναιρομέχιης τής θείας ροπής μετα τό πολλην μεν αύτόν Ι άνδρίαν και γενναιότητα, πολλην δ ' εγρήγορσιν και σπουδήν, πολλη ν δε φρόνησιν επιδείξασθαι τφ πρός τους Λατίνους τότε πολέμφ ύπερ τής 20 πατρίδος τε κα! του γένους και τών φυσάντων. Μηδεν ούν δλως παραλιπόντι των δσοις αν είχεν άνηρ άγαθός, αύτό γε τουτ ' άνη ρ άγαθός φανήναι, δέδοται τούτφ ή Πελοπόννησος, ού μάλλον κλή ρος η μερις η γέρας δικαιότατον τής τε πρός γονέας εύγνωμοσύνης, τής 25 τε άνδρίας ής επεδείξατο κα! συλλή βδην τής λοιπής άρετής. Οίμαι γαρ ενταυθοί συνδεδραμηκέναι δσαπερ αν τινι φίλον λέγειν, δι ' ών αν εχοι δεικνύναι ταύτη ν δεδόσθαι τφδε τάνδρ! μετα πολλου του δικαίου. 'Έσχεν ούν εκείνος τήνδε, ούτε του πατρός τΌ πρoθυμί�

l 3-i4. cf. Homerum, Odyssea 10.94. Jud. ρα 80, 504Α.

1 8 . cf. Th � odoretum Cyrrhensem, qu.

ίπ

30. Ιη the summer of 1 376 Andronicus, suspecting that his father and brothers had escaped with the help of his mother, the Empress Helena, had her arrested. When he later fled to the· Genoese of Pera he took her, her father John \lI Cantancuzenus and her sisters with him as hostages (Cydones 222, 92-/ /6, ρ . 10 607; Chron. br. 162, §§ 1 3-4, ρρ. 208-9 CBB Ι, 22 § 20, ρ. 1 83, Π, ρρ. 320- 1). Fo r Helena's two sisters, Maria and Theodora, see Nicol, The Byzantine lami/y ΟΙ Kantakouzenos, ρρ. 1 30-3, 1 34-5. =

Ι Ι2

Funeral Oration 'moment was opportune and the need great � rather than because of his father's wish or his own virtue. But it would seem that we have really used our words incorrectly. For if one were to speak the truth, it was not so much that the Peloponnese was given to this man but rather that he was given to the Peloponnese. For at that time this region possessed ηο strength to assist him, but οη the contrary it needed his help, even though he too was then ίη such a position that he himself needed assistance, for he had come out of prison stripped of everything and for lack of time had been unable to make good his 'needs 3 1 . ΒΥ this Ι mean the acquisition of military aid and sufficient money to be laid out οη an adequate commissariat and, ίη general, οη whatever happened to be needed. For trusting ίη David he q.i d not set his heart υροη great wealth,- a full purse, gold aι;ιd silver illegally amassed and worst preserved, �ven if such were to be found. He was prompted and aided by the divine will, but his uncle ίη the Peloponnese besought him and his grand-father requested his help32. And so ίη accordance with his father's decision, his mother's advice and my own, my ' beloved brother came to you.. although it was hard for him to tear himself away from the arms of my father and my mother and Ι would add from mine too. We clung to him not οηΙΥ because we so greatly loved him, but also because ίη the past he had shown himself capable of giving help even ίη the most difficult times and circumstances from which we were indeed not yet completeIy free33. But since the better was bound to win, and has already won, and has by good fortune shone upon you, it was as if for your sake that a certain limb was forcibly broken off from the complete body. Ι shall keep silence οη intervening events so as to avoid proIonging the story. He was sent forth most excellentIy fortified and supported by his father's and indeed also by his mother's and everybody's prayers, for it was ίη this spirit that he had been brought υρ and had progressed from

3 1 . It was not simp1y a question of time. After five years of civi1 war, which among other things invo1ved buying mi1itary he1p from the Turks, the exchequer must have been dep1eted. According to Cha1cocandy1es «Β)63 (D)58) John ν offered Murad a tribute of 30,000 golden pieces. How accurate this figure is we cannot te11. But if Murad was not entire1y satisfied with receiving Cal1ipo1is, p1us a great quantity of money from Andronicus for the he1p he gave him ίη 1 376 (Cydones 1 67, /5- 1 7, ρ. 38), it goes without saying that the Su1tan must have demanded a substantia1 reward from John; cf. Cydones 442, 34-37, ρ. 407. 32. His unc1e was his mother's brother, Matthew Cantacuzenus, the e1dest son =

1 13

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

ξυμβαίνουσαν, οϋτε μην τΌ του παιδός άρετΌ , άλλα τΌ παρούσυ τύχυ και τΌ τών πραγμάτων άπoρί�. ' Αλλα γάρ, ώς εοικεν, ούκ άκριβώς τοίς όνόμασιν έχρησάμεθα. Ει γαρ τάληθέστερον εϊποι τις, ού μάλλον τούτφ ή Πελοπόννησος ηπερ ούτος δέδοται τΌ Πελοποννή5 σφ. Ού γαρ βοηθείν έκείνφ τότε δυνάμεως ε{χεν, άλλα τής αύτου βοηθείας μάλλον ήν χρΊjζoυσα, καίτοι κάκείνος τοιουτος ήν τηνι­ καυτα ωστε βοηθείας δείσθαι, ψιλός μεν πάντων τής φρουράς έξελθών, μηδεν δε δυνηθεις δια τόν καιρόν κτήσασθαι. Λέγω δε κτήσιν την άπό τών όπλων ισχυν και άρκουντα χρή ματα καλώς 10 άναλισκόμενα εις τ α τών στρατιωτών έπιτήδεια και όλως όπυ συνοίσει' πλουτον γαρ ότι πολυν και βαλάντιον άδρόν και χ ρυσίον και άργύριον άθροιζόμενα κακώς και χείρον φυλαττόμενα, ταυτα δε ει ερρει, ού προσετίθετο Kαρδί� τφ Δαβιδ πειθόμενος. Πλην ούκ ανευ θείου νεύματος και ροπής, δεoμένo � μεν έκείθεν του θείου, άξιουντος 15 δ ε του πάππου, κρίσει μεν τ Ό του πατρός, γνώμυ δ ε τ Ό τής μητρός, γνώμυ δε και ήμετέρ� ήκεν εις ύμάς ό ποθούμενος, καίτοι ού ρ�δίως άπέσ,παστο τών χειρών τών πατρικών τε και μητρικών, προσθήσω δ ' f. 1 Ι. ότι και τών έμών, ού δια τό φίλτρον μόνον ήλίκον ον, άλλα και Ι δια τό δείξαι τοίς φθάσασιν οΙος ήν έκείνος βοηθείν έν χαλεπωτάτοις καιροίς και πράγμασιν, ών οϋπω τελέως ήμεν άπηλλαγμένοι, ' Αλλ ' 20 έπει τό κρείττον εδει νικήσαι, ηδη και νενίκη κε και έπέλαμψεν ύμίν άγαθΌ τύχυ , βί� τι μέλος έκραγεν του καθόλου σώματος 'ύμών ενεκα . . τα δε μεταξυ σιωπώ τό τοίς διηγήμασι συνεκτείνεσθαι φεύγων. Ούτος εύχαίς ταίς του πατρός, ωσπερ ούν και τής μητρός και 25 'ταίς τών άπάντων, αριστα και πεφραγμένος και ώπλισμένος π ροεπέμ­ πετο, αίς και άνετρέφετο και πρός τα βελτίω προύχώρει έξ όνύχων 1 1 - 1 3 Psalmi 62, 10. 26ss. Eusebius, De ecc/esiastica rhe% gia, . Corp. Paroemiogr. Gr. ι, 252 η. 1 5 . 1 6 . ύμας PWVa: ήμας

ρα

24, 965

Ο;

ν.

of John ν ι For details οη both Matthew and John ν ι see Nicol, The Byzantine lami/y ΟΙ Kantakouzenos, ρρ. 35- 105, 1 08-22. 33. Theodore left Constantinople Ιο take υρ his post ίη Mistra sometime ίη the autumn of 1 382, presumably after the Graeco-Genoese negotiations which confirmed his father Ιο his "customary state .. but before the actual signing of the treaty οη 2 November 1 382 (Chron. Mor. § 13, ρρ. 4 1 8-20; Cydones 241 , 42-5, ρ. 1 45; Loenertz, "Pour Ι' histoire.> , ρρ. 231 -3; Dennis, The reign ρρ. 47, 58-9). See also above ρ. 16. •

.

1 14

Funeral Oration his childhood days until he stood an adult at your side. With these pniyers he left his country and put ou� to sea; with these prayers he set sail while his relatives at the same time wept and bade him farewell; with the help of such prayers he hop ed to win God's aid. He did nothing without prayer, whether it was thought or actio.n, and that is why he achieved everything ίη difficult and fearful situations which automatically changed as it were, ίη his favour. We must certainly relate everything and ιη detail, all the evί1s which the cities here suffered from the neighbouring Latins and the Turks when they attacked either by land with cavalry or by sea with pirate vessels34. In this way the land of Pelops was being destroyed. This happened when my mother's · brother, the ruler of this land of Pelops, a man of noble character who knew how to govern well, died without an heir and was succeeded ίη government by his brother15• Although he was an exceedingly kind man, of higher rank 3 6 and older than h�s deceased brother, he was hindered ίη performing his task - for the truth must be told - by his audacious SOn37 and this is why everything was continually falling into ruin. Why do Ι need to tear open your wounds by using my narrative as if it were claws? Beside� it would be pointIess to relate all thi1;l . to you who are · well acquainted with these events. Therefore let us take for granted those early events and set out ίη correct sequence as our main theme those which refer to the period after his arrival ίη the Peloponnese.

When he disembarked from · οη board, he was gladly received by . . all, and as he set about his task he retained their love for him - which is something rare, for usually people?s .ιοve diminishes - and he continued to shine over all and be of service to all. And everybody felt

34. For the Turkish expansion ίη the Aegean ίη .the first half of the. fourteenth century see D. Jacoby, «Catalans, Turcs et Venitiens en Romanie ( 1 305- 1 332): υη nouveau temoignage de Marino Sanudo Torsello», Studi Medievali, ser. 3, 15 ( 1974), 246ff. ; Ε. Α. Zachariadou, «The Catalans of Athens and the beginning of the, Turkish expansion ίη the Aegean area», Studi Medievali, ser. 3, 2 1 ( 1 980), 821 -38. 35. Αι the death of Manuel Cantacuzenus οη 1 0 Apτίl 1 380 his eldest brother Matthew assumed power υηιίΙ Theodore arrived ίη Mistra. See above ρ. 1 5. 36. Matthew was acclaimed emperor by his father John ΥΙ Cantacuzenus. See NicoI, The Byzantine lami/y ΟΙ Kantakouzenos, ρ. I l 3ff. 37. Most probably the Despot John Cantacuzenus who made a bid for the Despotate. G. Gerola; « L'effige del Despota Giovanni Cantacuzeno)), Β, 6 ( 1 93 1 ), 379-387; Dennis, The reign, ρ. 1 1 6 η. 40. Manuel, as Gemistos Plethon remarks ίη

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

10

15

f. 1 1 ν

20

2S

115

άπαλων άχρι και τοϋ μεθ ύμων εΙναι. Ταύταις ανηγετο ταίς ευχαίς άφεις έκ , της πατρίδος είς πέλαγος, ταύταις άπέπλει, των συγγενων δακρυόντων άμα και προπεμπόντων, ταύταις και την άπό τοϋ θεοϋ συμμαχίαν ήλπιζε σχήσειν. ουδεν 11 έλογίζετο 11 τό παράπαν είργάζετο τούτων άνευ' διό και παν ήνυε των τε δυσκόλων και φοβερων ώσπερ αυτομάτων είς τουναντίον μετενηνεγμένων. Πάντα μεν ουν και εκαστα φράζειν, όσα τε ύπό των γειτονούντων Λατίνων αί ένταυθοί πόλεις, όσα τε ύπό των Τούρκων ύφίσταντο κακά, έπιόντων μεν ,ϊ πποις έκ της ήπείρου, έπιόντων δε ναυσι λτιστρικαίς άπό τοϋ πελάγους, και τίσιν ή τοϋ Πέλοπος κατετρίβετο τρόποις, τοϋ μεν της μητρός ήμων άδελφοϋ, τοϋ και ταυτησι της τοϋ Πέλοπος άρχοντος, άρίρτου μεν δντος την φύσιν, καλως δε άρχειν είδότος, ήδη τόν βίον άπολιπόντος .ουκ έπι παιδί τινι, τοϋ δε άδελφοϋ έκείνου την άρχην διαδεξαμένου, δντος μεν πάνυ χρηστοϋ και τό σχημα ύπερτέρου και τόν χρόνον γεραιτέρου, ύπό δε παιδός θρασέος - δεί γαρ τάληθες είπείν - κωλυομένου ποιείν τα δέοντα και δια τοϋτο π�ντων όμοϋ φθειρομένων, αυλητοϋ, φασίν, ' Αρ ραβίου. Τί δε δεί και άναξαίνειν ύμίν τα τραύματα ώσπερ δνυξι χρωμένους τοίς διηγήμασιν; "Αλλως τε και περιέργως αν ύμίν λέγοιτο, τοίς έν πείρ� των πραγμάτων γεγονόσι Ι και δια τοϋτο ταϋτα καλως είδόσιν. ' Εκείνα τοίνυν έν μέρει κείσθω· τα δε μ ετα την ένταϋθα έπιδημίαν τοϋ εαυτόν ή μίν ύπόθεσιν τοϋ παρόντος άγωνος προτεθεικότος εξης αν εϊη Ρητέα. , ' Εκείνος της νεως άποβας και μάλα άσμένως ύποδεχθεις ύπό των άπάντων, ου προϊων ήμαύρωσε τόν είς αυτόν ερωτα (τοϋτο δη τό σύνηθες οΙμαι ώς τα, πολλα πανταχοϋ γίνεσθαι), άλλ ' ήν λαμπρύνων άχρι ·παντός, άπαντας ποιων ευ, και πάντες ήσαν έν εορταίς άνευ 1 7. Corp. Paroemiogr. Gr. Ι, 42; 11, 1 47. 6. μετενηνεΥμένων PVW: μετενενηνεγμένων Va Ι 1 0 . ή του (του ί η ras.) Ρ: W: του deest ,ίη VVa Ι 1 1 -12. prirna vers. άδελφου, άρίστου μεν όντος την φύσιν, καλώς δε άρχειν εΙδότος, του κα! ταυτησ! της του Πέλqπος αρχοντος PVVa: sec. vers. per s.s. α ' β ' γ ' Ρ: sec. vers. adopt. W ,I 2 Ι -23. rng. στάσις αη codd.

his Protheoria (ρ. 67,20-22), is careful Ιο rnoderate his criticisrns, though undoubtedly he regarded Matthew's grants Ιο his son as contrary Ιο the wishes and ' policies of the palaeologi.

1 16

Funeral Oration ίη festive mood, except of course our enemies and those leading utterly stupid and wicked lives, thinking that they had you ίη a drag net designed . Ιο prevent those inside from escaping. Such people knew nothing except Ιο take delίght ίη the misfortunes of others, for they were extremely malicious as well as stupid, and they were themselves caught ίη this kind of situation later οη and were deceived ίη their hopes38• It would have been more to the ροίηι if they had rather feared for their own safety, but those who escape from the big enemies , swallow their smaller opponents, as happens with fish which are caught alίve. Such fish when trapped ίη nets often ignore, as ίι were, their own safety and being bigger can eat the smaller fry, and ίη turn are themselves eaten by bigger ones still. lη this way they regard the net as a wind-fall, so Ιο speak, ίη that they fill their belly with food ίη an easier way ihan ίη the open sea. And so the situation of all our enemies changed and instead of inspiring others with fear they themselves were terrified and those ψeΙΙ-versed ίη harming others went into hiding. Good men rejoiced that was now possible Ιο pursue without · fear the pursuits enriching cities enjoying profound peace - for certainly without question peace is better than wealth. But then the nephew, whom we have just mentioned, attack�d my brother by various means, allying himself with Turks and Latins. Suddenly he spread confusion everywhere, springing like a hurrican out of calm seas, for the situation had not yet sufficiently consolidated its turn for the better. His threats' were terrifying ,but his actions ηο less so, inasmuch as he had a mercenary army and was supported by a considerable number of local people. He also possessed fortresses which had been given to him by his father. Ιη a word, though his courage may have been misplaced and he fought for an unjust cause, ίη other respe,cts he was not ignoble and he had a subtle and infinitely resourceful mind. Ιη despair everybody advised Theodore to return, since it would be impossible Ιο stand against such an accumulation of evils. But he was ready to die rather than do what did not befit his rank and life, nor would he take any action that would conspicuously dishonour his parents and all his family and above all those who admired his virtue and his character. He believed that with the help of God, the prayers of his parents and by reason of his own ability he would be able to defend himself justly

38. Cf. Cydones 25 1 , 6-14,

ρ.

1 56.

1 17

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

μέντοι των εχθρων και των άβελτη ρί� τε και KαKoηθεί� πoλλίi συζώντων, εκείνων μεν ατε δοκούντων εϊσω σαγήνης ύμας εχειν μηδεν των ενδον εώσης φεύγειν, εΙτα τής ελπίδος διαμαρτόντων, τούτων δε μηδεν είδότων 11 ταΙς των αλλων συμφοραίς εντρυφαν, 5 οντων και αυτων εν ταίς ϊσαις, δπερ και λίαν κακόηθες και ουδεν ήττον εϋηθες χρεων γαρ ον ύπερ εαυτων τρέμειν. Οί δε τους ήττους ησθιον, δσοι τους μείζους διέφυγον, κατα τους εζωγρημένους ίχθυς, οϊ πολλάκις εϊσω κύρτων κατειλημμένοι, τό κατ ' αυτούς, ώς εοικεν, άγνοουσι και το υς βραχυτέρους οί μείζους εσθίοντες και αυθις 1 0· τούτους οί μαλλον μείζους ερμαιΌν, ώς είπείν, ήγουνται τό θή ρατ ρον, ώς pq.Ov εν αυτφ τας γαστέρας εμπιπλωντες τροφής ηπερ επ ' αυτου πελάγους. των μεν ουν εχθρων άπάντων άπό του φοβείν επι τό φρίττειν μεταβαλόντων, των δε κακουργείν είδότων είς χη ραμους καταδύντων και των άγαθων σκιρτώντων, ώς μετα πολλής άδείας εξόν 15 εκείνα ποιείν, δι ' :ών αν ευ.πορώτεραι γένοιντο πόλεις είρήνης βαθείας άπολαύουσαι, η δη κρείττων άτεχνως και ευπορίας άπάσης, ό άνεψιός αυτφ, ου μικρφ πρόσθεν εμνήσθημεν, πολλοίς επέθετο τρόποις, Τούρκοις και · Λατίνοις εαυτόν μίξας. Ευθυς ουν πάντα συνέχεεν άπό γαλήνης αίγις φανείς, οϋπω των . πραγμά:τ. ων επι τα 20 κρείττω παγέντων. Ην δε ταίς άπειλαίς φοβερός και τοίς εργοις f. 12 ουδεν ήττων, ατε ξένην εχων στρατιαν Ι και των επιχωρίων πολλους και κατέχων φρούρια ύπό του πατρός αύτφ δεδομένα 'καί, συνελόντα είπείν, πλην του παρα λόγον θρασύνεσθαι και άδίK� ς μάχης ύπάρξαι, τ&λλ ' ουκ άγενης ων ουδ ' άμέτοχος μηχανημάτων και ποικιλίας. 25 Πάντων ουν άπεγνωκότων και συμβουλευόντων αυτφ φεύγειν ώς ου δοκουν δυνατόν πρός τοσαύτην σύρροιαν άνθίστασθαι κακων, ό δε τεθνάναι πρόθυμος ήν πρό του ποιήσαι δ μη προσήκε τφ τε εάυτοϊ>. σχήματι και τφ βίφ και ταύττι γε περιφανως καταισχυναι τούς τε γονέας και παν τό γένος και προσέτι τους την άρετην θαυμάζοντας 30 και φύσιν την εκείνου. Έπεποίθει δε τφ θεφ και ταίς των φυσάντων ευχαίς και τοίς εαυτου 'τρόποις, τφ τε άδίκως του επιόντος την άρχην ι

τ

1 9-20. cf. Demosthenem, Phίlipp. Ι, 8(42). 2. ύμας PVW: ήμας Va Ι 1 3. χη ραμους W: χειραμους PVVa. Ι 2 1 . ήττον sed ω s.s. PVW: ήττον Va Ι 24 s.s. άγενης (ex άγενvης) Ρ: Va: άγενης sed sec. v s.s. V: άγεννης W. 3 1 τοϋ επιόντος ίη ras. PV: W: τον επιόντα Va Ι

1 18

Funera/ Orat;on against an aggressor seeking unjustly to take over his realm. Ιη all other matters his opponents had the advantage over him. While things were balanced οη a razor's edge, as the saying is, t�e divine wisdom governing this universe and regulating what is expedient for each of us, removed this young man from life, thus not permitting him to do what he had ίη mind, or, one might say,. to do what was against his όwΙ) best interest. Thus Providence established your Despot as the Despot of the whole Peloponnese, a title which his deeds confirmed. His actions and thoughts were all such as would generally befit a ruler. And when this became known those who were ignorant of his ability to rule were forced to come to their senses and practically . all changed round and now did what was pleasing to him and might be said to be equally pleasing to GodJ9• Then the rumour spread everywhere that the admirable so-and-so had ac·complished this and that good deed for all, not seeking his own interests but the interests of others, for the deeds of the greatest cannot be hidden. Many peoples from far and near f10cked together towards him. For virtue is desirable and surpasses the magnet ίη its capacity to attract good men. And by land and sea they came to stay and it was good to watch what was happening then40• The newcomers settled ίη the uninhabited lands, the forests were cut down and the whole country was cleared and many wild places which were useful to ηο one except robbers were reclaimed and under the expert hands of husbandmen were cultivated with trees and every kind of plant. Moreover about 1 0,000 Illyrians left their homes together with. their children, women, property and cattle and occupied the Isthmus, pitching their tents there and laying down their bedding, acting as their own messengers, so _

39. This passage (ρρ. I I I - 19) deals with Theodore's struggle against the rebel archons. According Ιο the inscription of Parori ίι lasted for five years (c. 1 3821 387) . Although his cousin ι the leader of this rebellion, died sometime during this . period, his followers continued Ιο fight. Ιη 1 387, however, Theodore with Turkish assistance succeeded ίη crushing the rebels and confiscating their laηds (Loenertz, «Res Gestae)', ρρ. ,208- 1 0; «Pour I'histoire , ρρ. 228-9; Chron. Mor. § 1 4, ρρ. 420Ι ). These successes are reflected ίη Cydones's letter of 1 39 1 (442, 59-69, ρ. 408). 40. The word εθνη was used by the Byzantines with reference Ιο foreign nations. Immediately after this passage Manuel becomes more specific by naming the Albanians. Symeon (Ρ. 43, 13-14) mentions, though without specifying destination, that there was an exodus of Byzantines from the Turkish occupied Thessalonica ίη this period. Whether some of these people sought refuge ίη the Despotate ' we cannot tell. ••

1 19

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

σφετεριζομένου αυτόν δικαίως άμύνεσθαι. ' Εν γαρ τοίς αλλοις απασιν οί πολεμουντες έπλεονέκτουν. , Αλλ ' έν τούτοις ίσταμένων των πραγμάτων ώς έπι ξυρου, φασίν, ή καλως ίθύνουσα σοφία τόδε τό παν και πρυτανεύουσα τό συμφέρον S εκάστφ τόν μεν νεανίαν έκείνον των τΌδε μεταστήσασα ουκ εϊασε πράττειν τα κατα νουν, αλλος δ ' αν εΙπε τα καθ ' αύτου, τόν δε δεσπότη ν ύμίν δεσπότη ν πάσης εδειξε τής Πελοποννήσου, εργοις βεβαιουντα την κλήσιν. O�δεν γαρ .όλως πράττων ήν η διανοούμενος, δ μη προσήκεν έπιεικως αρχοντι. τουτο δε δήλον γεγονός σωφρονείν , ήνάγκαζε και τους ουκ είδότας, και πολλου αν πάντες ήλλάξαντο τό 10 ποιείν τό τούτφ κεχαρισμέΥον, ταυτό δ ' είπείν και θεφ. Διαδραμούσης ουν πανταχόσε τής .φήμης, ώς ό δείνα θαυμαστός τα και τα είργάσατο πασιν άγαθά, ου ζητων τό εαυτου άλλα τό των ετέρων (τα γαρ των μεγίστων ου κρύπτεται), συνέρ ρεον ώς αυτόν εθνη πολλα των τε έγγυτέρω και πορρωτάτω . Η γαρ άρετη ποθεινόν IS και , παρελαύΥει μαγνήτιν λίθον έφελκομένη τους άγαθούς. ' Εκόμιζε δη και ήπειρος και θάλασσα τους έπιδημουντας και ήν ήδύ τι θεάσασθαι τό κατ ' έκείνο καιρου πραττόμενον. "QKOUV οί νεήλυδες f. 1 2V τας άοικήτους και αλση κατετέμνετο Ι και έκαθαίρετο χωρος άπας 20 πολλά τε α� των άνημέρ'ων χωρίων, άπερ' ουδέσιν ύπή ρχε χρήσιμα πλην λτισταίς, ήμερουτο και έδέχετο φυτόν και πανταδαπόν σπέρμα, εϊκοντα χερσι γη πόνων άρουν είδότων. ' Αλλα και ' Ιλλυριοι περι μυριάδα άθρόοι μετοική σαντες άμα παισί τε και γυναιξι και ταίς ουσίαις και θρέμμασι τόν ' Ισθμόν κατέλαβον' αυτου δε πηξάμενοι τας 2S σκηνας και τας κλισίας έκτέίναντες �ύτoι των καθ ' αύτους ήσαν άγγελοι' οϋτως έξαίφνης παρεγένοντο. ΕΙτα, μηδόλως μελλήσαντες, .

3.

Homerus, lIias 1 0. 1 73: cf. Corp. Paroemiogr. Gr. 11, 28 .

. 1 . σφεΤέριζομένσυ ult. sex lίtt. ίη ras. PV: W: σφετερίζεσθαι Va Ι αύτσν PVW: και αύτσν Va. 1 4- 1 5 . prima νers. συνέρρεον εθνη πολλα, ώς αύτσν των τε έγγυτέρω και πορρωτάτω Ρ: συνέρρεον ώς αύτσν των τε έγγυτέρω και πορρωτάτω εθνη πολλα V: sec. νers. per s.s. α ' β ' γ ' PV: sec. νers. adopt. WVa . 1 1 5- 1 6 . γνωμικσν mg. codd. Ι μαγνητιν (ex μαγνίτιν) W: μαγΎίτιν PVVa. 23. μετοικήσαντες Iitt. η ίη ras. Ρ: Va: μετοικίσαντες VW. '

.

120

Funeral Oralion sudden was their arriva14 1 • Then without delay they sent a magnificent embassy to the man they had come to, ίη order to find out what his intention towards them was and they hinted that they wished to receive his consent to their entry that they might settle and obey his wishes42• And he received tlIeir ambassadors gladly and through these ambassadors he then summoned their leaders to his presence. When they came he welcomed them most kindly and having given them a taste of the sweetness of his nature he won them over to his side. He did not take any hostages, he did not demand guaraήtees, but simply contented himself with their oaths, although most of his entourage were apprehensive of their numbers and suspected that the different customs of their life might lead to trouble. Therefore they not unreasonably advised him against allowing them into the country. But he trusted them , for he was by nature trustful, for what a man has he gives and he judges others according to himself, and he put forward irrefutable arguments" namely, that even if the Illyrians wished to do them harm they would never succeed ίη this and therefore they would never try, and so he persuaded himself and the rest of them43• Events turned out as he had thought and insisted. This incident confirms that by his faith, by his , confidence and by his sound assessment he possessed three qualities: trust, courage and judgment. He thus acquired a large army which was experienced ίη hardships and excelled ίη warfare, and ίη so doing he had used οηlΥ three qualities: i,ncisive judgment, a persuasive tongue, and a kind nature - each of these an inexhaustible treasure. Well then, to have the Illyrians, ίη addition to the forces of the Peloponnese which ίη themselves 'were not small, was of the greatest assistance. He arranged all this according to his own plan and far

4 1 . The exact date of this event is not known. The text seems to imply that Theodore was ίη the vicinity of the Isthmus when the Albanians arrived. If so, this would suggest a date between 25 November 1 394 and 4 June 1 395, that is , some time between Neri Acciaiuoli's death, when Theodore occupied the lands belonging to the castellany of Corinth, and the capture of Saint Superan by Theodore's general, Demetrius Raoul, with the help of his Byzantine and Albanian troops. For Manuel makes it quite clear (ρρ. 1 23-25) that the Albanian presence ίη the Despot's army was the consequence of the immigration. The more recent article of Jochalas, " ϋ ber die Einwanderung der Albaner», ρ. 100 simply foIlows Zakythinos, Le Despotat 11, ρ. 32. 42. This is the first piece .of evidence we have about the settlement of the Albanians ίη the Despotate, though they had been used as mercenaries by Manuel Cantacuzenus ίη his campaigns c. 1 350 (John Cantacuzenus, Historiae, ed. L.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

121

πρεσβείαν πάνυ λαμπραν πρός ο ν άφικνουντο πέμψαντες έπυνθάνον­ το τί ποτ ' αν εϊη τό δοκουν έκείνφ περι αύτών, και παρεδήλουν ώς βούλονται τούνδόσιμον λαβόντες παρ ' αύτου και είσιέναι και μείναι και απερ αν δδε γνοίη πράττειν '·αύτούς. Ό δε και δέχεται τούς 5 πρέσβεις ασμένως και καλεί παρ ' εαυτόν δια τών πρέσβεων τουτωνι τούς έξηγουμένους τών άλλων. Και φιλοφρονησάμενος αύτούς παραγεγονότας δεξιώς άγαν και τής έμφύτου γεύσας γλυκύτητος, έπισπαται τας αύτών γνώμας μήτε δ ' δμη ρα . λαβών, μήτε έγγύας αίτήσας , δρκοις ήρκέσθη τοίς παρ ' αύτών, καίτοι περ οί πλείους 10 παρΎjνoυν - ούδεν αλόγιστον λέγοντες - μηδαμώς αύτούς δέξασ θαι, τό τε πλήθος δεδιότες και τό εθεσιν ετέροις έκείνους ζην ύποπτεύον­ τες αϊτιον σ κανδάλου γενήσεσθαι. Έκείνος δε πι στεύει μέν, οϊκοθεν εχων τό πιστός εΙναι (ο γάρ τις εχει δίδω σ ι, και δ έστι λογίζεται και τούς λοιπούς εΙναι), πείθει δε και εαυτόν και τούς άλλους, λογισμούς προτείνων άναντιρρήτους, ώς , καν βουληθείεν έκείνοι κακόν τι 15 δράσαι, ούκ άν ποτε δυνηθείεν , και δια τουτο ούδε βουλήσονται . . Εξέβη δ ' ώ σπερ αύτός ένόμιζέ τε και ί(Jχυρίζετο. Κα! τουτο τρία ταυτι προσμαρτυρήσειεν αν αύτφ, αξιοπιστίαν, ανδρίαν, φρόνησιν, τφ πιστευσαι, τφ θαρρήσαι, τφ καλώς στοχάσ ασθαι. κταται τοιγα­ 20 ρουν στρατιαν τοσαύτην, ούκ άπειρόν μεν τραυμάτων, αγαθην δε τα f. 1 3 πολέμια, μηδεν προσΙ αναλώσαι; η τρία ταϋτα, γνώμης όξύτητα, γλώττης δεινότητα, τρόπων χρηστότητα · εκαστον χρή μα ακένωτον. 'Έχων γε τοίνυν αύτούς πρός τΌ τής Πελοποννήσου δυνάμει, ού σμΙKΡ� και καθ ' αύτην OϋσΊJ, προσθήκην δ τι μεγίστην, ρ�oν ή τις 25 ' αν ένόμισεν , ευ τα κατα νουν διέθετο πάντα. Εί γαρ δη και μικρά τις

8. μήτε PVWVa: μητ' W Ι

1 3- 1 4 .

γνωμικον ' mg. codd.

Schopen, Βοnn Ι 832, v. J, ρ. 88). Judiciously Zakythinos (Le Despotat 11, ρ. 3 Ι n. 6)' abandoned his earIier view (Ι, ρ. I O I ff.) according to which ManueI Cantacuzenus was the first to settle the AIbanians ίn the Morea (unfortunately repeated by Βοn, La Moree jranque, ρ. 227). ManueI's description of the reaction of Tlτeodore's entourage would suggest that the estabIishment of the AIbanians ίn the Despotate was a new experience for the Byzantines. See aIso below ρ. 1 52 n. 76. 43. Manuel tries here to vindicate his brother's poIicy towards the Albanians. The reported argument may be tendentious but Theodore's handling of the problem was shrewd and realistic.

,

1 22

FuneraI Oration surpassed the expectation of others. For if a small addίtίοήal assistance helps Ιο Ιίρ the scales, what could ηοΙ be achieved by a substantial force which was also experienced ίη warfare? And although they themselves were enthusiastic and good soldiers he continued' Ιο improve them. Moreover by telling them and showing them. what they had Ιο do he added Ιο their prosperity and indeed their affection for him increased . . Although Ι would . ηοΙ attribute every achievement Ιο them , what he did with their help bears witness Ιο .this. Was this ηοΙ so? Did he ηοΙ seize the cities of his enemies, some by siege and blockade, others at the first shout of war, but did ηοΙ the greater number of them anticipate the attack of his army and surrender Ιο ίιΊ44 Did he ηοΙ put fear ίηΙο the hearts of those who hitherto themselves inspired fear? Before all these achievements did ηοΙ his enemies, over­ confident with the victories they had won before his arrival, cower and feel ' ashamed, seeing that their audacity and the circumstances of their presumption had suffered a reversal? Did they ηοΙ supplicate? Did they ηοΙ prostrate themselves? Did they ηοΙ restore all the places they ' had snatched away and more? Ιη addition did they ηοΙ pay tribute, something so unexpected that even ίη a dream ίι would have struck them as impossible and would have made them rise up from their beds? Did they ηοΙ consider ίι preferable Ιο be free from danger rather than Ιο seize possessions as they had previously done? Did they ηοΙ use their weapons Ιο serve people who thought ίι was a recreation Ιο plunder our undefended land?45 As for the prince's extreme arrogance which was exposed by these very· events Ι will keep silent46• Was he ηοΙ · strutting about ίη a haughty manner? Did he ηοΙ soar above the clouds? Did he ηοΙ reach the limits of extreme boastfulness? This man who appeared great by reason of his logical faculty, his speech and h earing, whom many thought Ιο be a high-minded man, was ίη a short space of time proved otherwise by his own deeds. For οη one occasion he met a small contingent of our people some of whom were mounted

44. This seems to refer to the second rebel1ion of the Greek archons that broke out ίη 1 393/4 when Bayezid Ι switched his support to them against Theodore. It ended with their defeat ίη the summer of 1 395; see below ρ. 1 24 η.48. 45. ί.e. the Nava iTese and the Turks. 46. Pierre Lebourd de Saint Superan was one of the leaders of the Navarrese company. He was made captain of the principality of Achaia by Jacques de Baux ( 1 38 1-3) prince of Achaia and the last Latin emperor of Constantinople, while Mahiot de Coquerel became its vicar general. At the death of Mahiot he succeeded

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 23

επιθήκη το παν ίσχύει πολλάκις, ή τοσαύτη μεν τφ πλήθει, καλη δε και τΌ τών πολεμικων εμπειρί�, τί ουκ αν εδρα; ου γάρ, καίτοι καθ ' αύτους προθύμους τε και άγαθους στρατιώτας δντας, ου π ροσέθετο ποιησαι τούτους βελτίους άλλ ' επηύξησεν αυτοίς, ωσπερ ουν το 5 προς αυτον φίλτρον, ούτω δε και τα χρηστότερα πάντα, λέγων και ύποδεικνυς τα π ρακτέα. Και δηλοί τα δι ' αυτών εκείνφ πεπραγμένα, εί και μη το παν αυτοίς άνατίθημι. Πώς γάρ; ου γαρ δυσμενων εΙλε πόλεις, τας μεν πολιορκήσας τε και παραστησάμενος, τας δ ' αυτοβοε ι τφ πολέμφ, τας πλείους δε και φθασάσας την της στρατιας 10 εφοδον και\ πριν τοσ ταύτην εγγυς γενέσθαι παραδοθείσας; ου , δεδιότας εδειξε τους δε δι ττομένους; ου πάντα ταυτ ' εποίει τους δυσμενείς θρασυνομένΟ,υς ταίς . π ρο της αυτου παρουσίας ν�Kαις . κατεπτηχότας φαίνεσθαι και καΤIJ ?,χυμμένους, ατε δη του θράσους αυτοίς και των εφ ' οΙς μέγα εφρόνουν προς τουναντίον τραπέντων; ου παρ τι τουντο; ου προσεκύνουν; ουκ άπεδίδοσαν απαντα μετα προσθή15 κης τα ή ρπαγμένα; ου φόρους προσεδίδοσαν, οϊ και δναρ τουτ ' . ίδόντες άπεπήδων αν Τ.η ς κλίνης τφ άπροσδοκήτφ βληθέντες; ου τουτο ή δ ιον αυτοίς ώς κινδύνων άπαλλάττον 11 το είληφέναι πρόσθεν; ουκ εδούλευον μεθ ' δπλων οΙς γε το λη'fζεσθαι την ήμετέραν και άνευ δπλων πανήγυρίς τις εδόκει; Και σιωπώ την πρίγκιπος ύπερηφανίαν 20 την πολλήν, αυτοίς τοίς πράγμασιν ' ελεγχθείσαν . . ου γαρ ήν άκρο βατών; ουχ ύπερνεφών; ουκ είς το ϋσχατον άφίκτο άλαζονείας f. 1 3V άπάσης; . Αλλ ' ό τοιουτος μεν τοίς λογισμοίς και τοίς λόγοις, Ι τοι­ ουτος δε τοίς σχήμασι και πασιν οΙς αν ,φαίνοιτο μέγα φρονών 25 άνθρωπος τοίς εργοις αλλος δέδεικται, οί>δε πολλου του μεταξυ . γεγονό.τος. Όλίγοις γαρ εντυχών, .ών τινες εφ ' ίππαρίων πονη ρών,

Ι . έπιβολη et mg. γρ. έπιθή κη Ρ (V ν. supra ρ. 6-7): έπιθήκη Va: έπιβολή W Ι 5. λέγων PVW: λέγων τε Va Ι 6. αύτών PWVa: αύτσν V J 13 . KαΤΊJσχυμμένσυς sec. Ιίιι μ ίη ras. Ρ: W: KαΤΊJσχυμένσυς VVa Ι 20. πρίγκιπσς VW: πρίγγιπσς PVa.

him (Loenertz, ccHospitaliers», §§ Ι Ο , 1 4, 38, ρρ. 34 1 , 342, 350). He was invested with the title of prince of Achaia by Ladislas of Naples sometime between 23 July 1 395 (Misti 43, ff. 74-74V Regestes Ι, ρ. 208, ησ. 882) and Ι March 1 396 (Ietter of attorney issued by Saint Superan ση that date bearing title (Commemoriali 9, f. 1 5v , ed. L. de Mas-Latrie, BECh, 58 ( 1 897), 1 04 - for ccindictione» 'jncerta' read " quarta» and for year MCCCLXXXV read MCCCLXXXXV). =

1 24

Funeral Orat;on οη wtetched and useless horses and who Ι think first drew their swords against the enemy. Then he, the rash, the haughty, the mighty, attacked them with a great number of horsemen, surrounded and protected by many heavy-armed infantry and encouraged by the multitude of his men and his iron-clad contingent, and he did not even think of engaging ίη close fighting but was, Ι assume, the first Ιο flee before the struggle, thinking that it was high time to make full use of spurs and whip rather than spear and sword. Therefore he pulled his reins and . turned his horse ίη the opposite direction and fled before those who might seek to pursue him and he was ίη full flight until someone caught him, not with the heIp of a spear but with his bare hands. Who was this man? Α general? ΝόΙ at all. Had the Ρrίηce of Achaia used his hands as he should have used his weapons Ι do not think he could have been caught by anyone else except the general of the army who was an excellent and a courageous man. He was the good Raoul who is still with me and when he was here everyone noted that he was the best of m�D47. Meanwhile as the prince lacked wings he had ηο time ιο lose, so he fled without turning round. At this stage it would not have been wise f�r the general to pursue him further, for he had left his army behind. I?id he then become prisoner to one of our nobles or to any of our valliant m�n? Νοι at all. Nor was it by anyone having any claim to courage. But οη hearing the bugIe give the signal to the army to attack he shamefully surrendered pleading οηlΥ for his life48. But what is worse certain noblemen who against all decency were against us were found among the prisoners - an occurrence which created astonishment. For various reasons it should have been the reverse. What were these reasons? They were related to us by blood; they had received benefits from us without giving anything ίη return; they had enjoyed ηο small honours, and they had taken οη oath of their own free will - even a peasant when he swears binds himself

47. Demetrius RaouI. See S. Fassoulakis, The Byzantine lamily ΟΙ Raoul - Ral(/)es, Athens 1 973, ρρ. 60- 1 . 48. Pierre de Saint Superan with a large contingent of men was captured a t the battle of Leontarion by Byzantine and Albanian troops under Demetrius Raoul οη 4 June 1 395 (Chron. Mor. § 1 8 , ρρ. 405-6, 423-4). Among the captiνes were the sons of Asen Zaccaria, the grand-constable of Achaia ( 1 395,. νπ. 23[et 24], Misti 43, f.74v). Anxious lest this defeat might lead to the destruction of the principality of Achaia and put at risk her own possessions ίη the Morea, Venice interνened to secure Saint Superant's release ( 1 395. νπ. 1 3, Misti 43, f.72 Regestes Ι, ρ. 207, no. 879; 1 396. νπ. 6, Misti 43, f .l 39v). See also aboνe, Introduction ΙΙ, ρ. 1 9 Ω. 20. =

1 25

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

και τότε πρώτως, οίμαι, γυμνώσαντες έπι τους έχθρους τό ξίφος , ό θρασύς, ό γαυρος , ό πολύς, ό μετ α πολλων ίππέων έπιων και πολλοίς όπλίταις περικυκλούμενός τε και περιστοιχιζόμενος και θαρρών πoλυχειρί� και σιδη ρ� φάλαγγι ούδε γουν συμπλακήναι τότε ύπέστη , 5 άλλ ' , οίμαι, και των αλλων πρωτος έτράπετο πρό τής συμπλοκής, ωραν είναι οί νομίσας άντι δόρατος και ξίφους κέντροις τε και μάστιγι καταχρήσασθαι. Και τοίνυν ές τούπίσω ταίς ήνίαις τόν ίππον στρέψας, δους τα νώτα τοίς διώκειν βουλομένοις, ό δε εφευγεν εως είλε τουτόν τις ταίν χεΡQίν, άλλ ' ούκ αίχμΌ. Ούτος δε τίς; ό 10 στρατηγός; ούδαμώς ε ί γαρ έχρήτο ταίν χεροίν, ωσπερ έχρήν, και τοίς δπλοις, ό τής ' Αχαίας τότ ' αρχων; μη αν αύτόν οίμαι έλείν μηδένα ετερον των άπάντων πρό του τής στρατιας ήγεμόνος. Τ Ην γαρ πάντα άγαθός και άνδρείος . Ραουλ γαρ ήν ό χρηστός, δς και παρ ' έμοι μένων ετι και ένταυθοί παραγεγονως ούδένα λέλ ηθε βέλτιστος ων. Έπει δ ' έκείνος πτερών έδείτο άμεταστρεπτι φεύγων, ούκ έξήν 15 τφ στρατηγφ μακραν ποιείσθαι ,την δίωξιν καταλιπόντι την τάξιν. ' Αλλ ' αίχμάλωτος έκείνος γεγονώς, τινι των παρ ' ήμίν εύγενών η των άνδρείων δλως έγένετο; Ούμενουν ούδενι ούτι;: τών τοιούτων ούτε τών δλως μετεχόντων φρονήματος, άλλα τφ τΌ σάλπιγγι · 'tij στρατι� 20 τα πρακτέα σημαίνοντι αίσχρώς αύτόν εδωκεν ίκετεύων ύπερ τής ζωής μόνης. Ού μην άλλα και εύγενείς τιγες ανδρες παρα τό προσή κον απαν δντες τότε καθ ' ήμων, έάλωσαν' δ δη και παρείχε θαυμάζειν' τούναντίον γαρ έχρήν πολλών ενεκα. Τίνων; Προσή κοντες ήσαν 25 ήμίν καθ ' αίμα' ευ πεπόνθασι παρ ' ήμων μηδεν προεισενεγκόντες . τιμής άπέλαυσαν ού . σμικρας δρκους έκουσίους παρέσχον, οϋς καν f. 1 4 άνη ρ άγροίκος όμωμοκως ύ/ δέσθη τε δια παντός και διετή ρησεν

25. μηδεν PVVa: μηδενι W PVW: άγρσίκσς άνiι ρ Va.

Ι

26. σμιιφας PVW: μικρας Va

Ι

27. άνηρ άγρσίκσς

1 26

Funeral Orarion for ever and strictly keeps to his oath - but they took offence without having been wronged ίη any way whatsoever. lηstead of their being punished, which was ίη our power to do, they again received help from us - they who had been attacked by the very prince with whom they soon after joined forces against us --:- a base and impious act. They ought to have spurned their own life for our sake when need arose. But . it ·would seem that they never thought of their duty, but regarded everything as of ηο importance, while a wise man would have realised that even the smallest thing must' not οη any account be overlooked. Yet ίη addition to his many and greater and finer monuments the fact that he treated them nobly and humf1,nely and al10wed them to return home, without any hope of the gratitude that was his due, also stands as a spIendid memorial to him . And though future events might be clearly deduced from past experience yet this man 's inherent goodness led him to do good to his enemies. �o though the past presaged the futur� he was concerned οηΙΥ with what was good and was anxious that he should always act ίη accordance with the dictates of duty. He feared litt1e those who had ηο wish to be virtuous but he pitied them great1y. For nature has a dynamic quality which makes it difficult to resist her pull. His nature urged him towards the good and also ' he habitually strove after the good. Thus both worked together tp foster his desire to do entireIy what was right. What can one say about those who had deserted to the enemy, joining the wolves, as one might say, desirous of devouring their kinsmen 's flesh, though ίη fact they were οηΙΥ devouring their own? It would take too long to detail their actions and it is better to omit what would οηΙΥ plunge into gloom those who are aIready suffering. lη short, as it was not right for our enemies to p�rpetrate such evil, so it is ηο doubt improper for me to speak against people. But Ι wil1 just say what persuaded them grow insolent towards us, though they had ηο complaint against us, except that they did not wish to be ruled by the man who had the right to govern them. You know of course of that Turk, Ι mean Bayezid49, the ruler of Asia, the master of Europe, an unbearable man, who could not tolerate

49. Bayezid Ι, surnamed Yildirim (Lightning), succeeded his father Murad Ι ίη 1 389. Cf. Manuel's description of him ίη his Dia/ogues. ρρ. 1 7, 30-31 ; 50, 1- 7 ; 94,

10-4.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

ΙΟ

15

20

25

30

1 27

άκριβώς προσκέκρούκασιν ηδικημένοι μηδ ' ότιουν' άντι του δίκην δουναι παρόν, οί δε και βοηθείας αυθις ετύγχανον παρ ' ήμών ύπ ' εκείνου πολεμούμενοι, φ γε μικρόν, ϋστερον καθ ' ήμών συνεμάχουν αισχρόν τι και άνόσιον μάλα δρώντες. 'Έδει μεν γαρ και της ζωής ύπερ ήμών αυ Ύ- ους άλογήσαι, τούτου δεήσαν. Οί δε μηδέν, ώς εοικε , προσή κον ενθυμήθέντες ουδεν η λή ρον πάντ'α ενόμισαν, ών και τό σμικρότατον ουκ αν ύπεροπτέον εδόκει ουδ ' ότφουν νουν εχοντι. , Αλλ ' φ κα! τουτο τό λαμπρόν εστη τρόπαιον πρός πολλοίς και μείζοσι και καλλίοσιν έτέροις, ευγενώς και φιλανθρώπως αυτοίς χρησάμενος οϊκαδε τούτους εϊασεν άπελθείν, καίτοι μηδεν ελπίζων παρ ' αυτών εϋγνωμον άπολή ψεσθαι. Ει γαρ και τό μέλλον σαφες ύπή ρχε τοίς ήδη πεπραγμένοις, άλλ ' ό πεφυκως άγαθός εΙναι ουκ ηγάπα ει μη και τους εχθρους ευ ποιήσειε. Κα! δια τουτο τών προλαβόντων σαφώς δηλούντων δπως εσται τα μετ ' έκείνα, έκείνός γε πρός μόνον ε βλεπε τό καλόν κα! τ ί αν πράξας μη παρεξέλθοι τ<;>υ γε καθήκοντος τούς τε ουκ έθέλοντας άγαθο ύς εΙναι έδεδίει μεν ώς ήκιστα, ηλέει δε ώς μάλιστα. Β ίαιον γάρ τι τό πεφυκός κάν εκείνο πρός τι βιάζηται, ου δύναταί τις ρ�δίως άνθίστασθαι. Έκείνον δε τό πεφυκός εις άγαθόν εΙλκε και προσήν ή του βελτίονος εξις. 'Άμφω δε ταυτ! συνδεδραμη κότα κατείχεν άκριβώς εν τφ ευ ποιείν πάντας βούλεσθαι. Περ! δε τών αυτομολησάντων εις τους εχθρους κα! μετα τών λύκων, ώς ειπείν, γενομένων και έπιθυμούντω Υ μεν έσθίειν τας τών όμοφύλων σάρκας, εσθιόντων δε τας ιδίας, τί άν τις λέγοι; Μακρόν τάκείνων διεξελθείν και βέλτιον ταυτα παραδραμείν ήπερ επιτίθεσθαι μελαγχολίαν νοσήσασιν άνθρώποις. 'Όλως δέ, εϊπερ ου καλόν ήν εκείνοις τα κάκιστα δεδρακέναι, ου δε εμο! δήπου φέρεσθαι κατα των άνθρώπων. ' Ερω δε τί τό πείσαν αυτους καθ ' ήμων θρασύνεσθαι μηδεν εγκαλείν εχοντας η τό μη θέλειν άρχεσθαι ύφ ' ου γε δίκαιον ήν. 'Ίστε που τόν Πέρσην εκείνον, τόν Παγιαζίτην λέγω, τόν ' Ασίας άρχοντα, τόν Ευρώπης κύριον, δς άφόρητός τις ων ουδε φορητόν 2. αύθις έτύγχανον PWVa: έτύγχανον αUΘις V Ι 7. ούδ ' ότωοί>ν om. Va. Ι Ι . παρ' αύτων ' " άπολήψεσθαι PVW: άπολήψεσθαι παρ ' αύτων Va Ι 1 7- 1 8. γνωμικον mg. codd. Ι 1 8 . KαθέλKΊJ et m� . γρ. βιάζηται Ρ: KαθέλKΊJ VWVa.

1 28

Funeral OraIion calling a Christian a ruIer. Ιι was Bayezid who was the cause of their insolence, for ίι was by reIying οη his strength and οη the hostility of neίghbοuήng Latins that they menaced our possessions. Yet, encouraged by both partjes, this most hostile monster attacked our possessions and according Ιο the habit of swine when they sharpen their fangs, he goaded them οη and was ίη turn urged οη by them50• Enough. Ι wish Ιο speak of things ίη general rather than of particular individuals. Ι say that the Christians who deserted Ιο our enemies, the infidels, are clearly mad, rather they behave worse than those who are diseased ίη mind5 1 • For even if su,ch madmen were Ιο thrust a sword ίηΙο their bodies they would ηοΙ harm their souls nor would they arouse hatred ίη others, but οη the contrary they would call forth compassion from onlookers. Βυι any rational man ought Ιο feel great hatred towards these men because they wil1ingly defile their souls with the aid of their full senses. They seek for that which originally spurred them οη Ιο join the enemies of our faith; Ι speak of wealth and glory and whatever are considered Ιο be the pleasures of life. It would have been . hard . for them Ιο achieve this had they ηοΙ appeared acceptable Ιο our enemjes Ιο whom they had deserted. And ίι would certainIy have been impossible for them Ιο appear acceptable Ιο them unless they first took part ίη those things ίη which our enemies delight. This means that they have Ιο live according Ιο barbarian customs and must willingIy defile their souls by unlawful deeqs. Α worse fate wiil befall these people than that of madmen, for they will be judged deserving ηοΙ of compassion but of great hatred, for they have delίberateIy given themselves υρ Ιο wickedness, damaging their souls rather than their bodies. ΒυΙ the most abominable thing of all is the fact that they considered ίι necessaJ:'Y Ιο betray their souls, insult their honour and indeed that of the whole nation against which they have been persuaded Ιο act, otherwise from the outset their actions would have profitted them nothing nor would their reward have lasted long. Thus lίke a bubble which is quickly inflated Ιο bursting ροίηι those who thought that they would succeed ίη getting a well defended city from our enemies had their vain aspirations very rapidly pricked without

50. The period of co-operation between Theodore and the Turks, initiated under Murad ίπ 1 387, came to an end ίπ 1 393 when the new Sultan Bayezid Ι switched his support to the Naνarrese and to the Despot's rebel archons. 5 Ι . For an example of Byzantine deserters to the Turks at this period, see Ν.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 29

f. 1 4V ήγείτο αρχοντά τινα χριστιανόν Ι όνομάζεσθαι. Ούτος ήν ή τούτων

θρασύτης τούτου τύ δυνάμει θαρρουντες κ:αι πρός γε ετι τύ δυσμενεί� των γειτονούντων ήμίν Λατίν ων τοίς κ:αθ ' ήμων επιχεί­ ρουν. ' Αλλα μην κ:αι ο ύτος αύτός ό δυσμενέστατος θή ρ, αμφοτέροις 5 θαρρων τοίς ήμων επέθετο πράγμασι κ:αι θατέρφ θάτερον μέρος κ:αι ή κ:ονατο κ:αι παρωξύνετο κ:ατα τους των χοίρων όδόντας. ΕΙεν. Βούλομαι δε κ:αθόλου λόγον είπείν τόν δείνα κ: αι τόν δείνα παραδραμών' φημι δή, τους αύτομολουντας χριστιανους τουτοισι τοίς κ:αθ ' ήμων ασεβέσι π εριφανως μαίνεσθαι, μαλλον δε κ:αι χείρω 10 ποιείν των βεβλαμμένων τας φρένας. ' Ε κ:είνοι μεν γαρ εαν κ:αι ξίφος ω σωσι κ:αθ ' αύτων, ο ϋτε τας αύτων ψυχας εβλαψαν, κ:αι μίσομ ς μεν ούδαμως, ελέους δε πα·ρα των όρώντων τύχοιεν αν' τούτους δε πολλη ανάγ κ:η μίσος εχειν εν σωφρονο υσιν, εθελοντι τας εαυτων μολύνον­ τας ψυχας δια πασων των αίσθήσεων. ' Επιθυμουσι γαρ εύρείν ών 15 ενεχ ' ήκ: ον τ ό κ:ατ ' αρχας εις τους της πίστεως εχθρούς .- πλουτόν τε λέγω κ:αι δόξαν κ:αι δσα γε τφ τύδε βίφ τερπνά - αμήχανον δε τούτων' τυχείν μη ήδείς φαινομένους εκ:είνοις, πρός οϋς γε η ύτομό­ λησαν' ήδείς δε τούτοις φαίνεσθαι ού των ενδεχομένων εστί, μη πρότερον απαντα διαπραττομένους οίς εκ:είνοι χαίρουσι ' τουτο δέ 20 εστι πάντως βαρβαρικ:ως τε ζην κ:αι . αθεμίτοις πράξεσιν ε κ: οντι τας εαυτων μολύνει ν ψυχάς. τα τούτοις αρα συμβαίνοντα τα τοίς μαινομένοις ύπερη κ:όντισε, κ:αι μίσους μεν δ τι πολλου , ελέους δε ούδενός αξιοι πασι κ:ριθήσονται τφ τε γν ιί)μΌ τοίς κ: α κ:οίς εαυτους εκ:διδόναι, τφ τε την ψυχην αντι του σώματος βλάπτειν. Τό δε πάντων 25 σχετλιώτατον, δτι το μεν τα ψυχας προδιδόναι κ:αι την αύτων τιμην κ:αθνβρίσαι κ:αι παν τό γένος πασα ανάγ κ:η , ανθ ' ών δε ταυτα πράττειν προάγονται η ούδε η Ί ν πρώτην αύτοίς παραγίγνεται η ού κ: επι μακ: ρφ παραμένει όπόταν κ:αι παραγένηται. 'Όθεν κ: αι δί κ:ην f. 1 5 πομφόλυγος όξέως αγαν ύπερφυσώμενοι - λέγω δε τούς γε Ι δο κ:ουντας 30 παρα τοίς ασεβέσι χώραν εύρηκ:έναι κ:αλλίστην - όξέως αγαν κ:αι διαρρήγνυνται κ:αι είς ούδεν αύτοίς τελευτι} τό κ:ενόν φρόνημα. 6. παρωξύνετο PWVa: παροξύνετο V Ι 1 2. τoύ�oυς (ex τούτοις) PV:W: . τούτοις Va Ι 1 3- 1 4. μολύνοντας PVW: μολύνουσι Va Ι 1 6 . γε .om. Va.

BeIdic�anu and Ι BeIdiceanu':'Steinherr, Serres», Β, 4 1 ( 197 1 ), 7-9, 1 2.

((υπ

PaIeoIogue inconnu de Ia region de

1 30

Funeral Oration having achieved anything. With good reason. Had they been slow ίη falling ίη with the enemy's wishes they would have been suspected by them and they would have been iinmediately despised οη the pretext that they were out of line with them, and you can imagine how they would have been swept aside. If however they had easily complied with whatever the barbarians desired, for they would have wanted them to adopt their customs and laws and ίη all respects to corrupt their race, they would be justly hated for their savageness towards their own people. As for changing their customs and altering their way of life, they failed to obtain the approval of the Turks since they seem too ready to comply with their wishes. Because of this the enemy distrust the constancy of their newly acquired beliefs. And .they are right. For how is it possible for a ι:nan ίο observe strictly what he h as adopted οη th e spur of the moment when he so easily tramples down his life-l� ng customs. Moreover to harm one's nation is to harm oneself, since the whole contains the part. And how can the man who harms himself do good to othersr Moreov�r, if we were to consider this more carefully, such a man becomes loathsome even to his own conscience and how much more to everyone else? But why do Ι say this 'when Ι can make a more telling point? It was impossible for them to preserve their confession and faith ίη Christ inviolate . Why? Because ίη their union with Christ they promised absolute loyalty to him and enmity against the demons and yet afterwards they did the opposite. Rather, we should speak out more clearly and point out the enormity of the sin, for those who wish to live with the follow�rs of Muhammad and side wit h the enemies of the faith against 'us are fighting against Christ, the source of our faith, and openly waging war against Him. Something else also follows which is to be deplored, or rather, is exceedingly wicked. As a result of their intrigues they proclaim Muhammad a prophet. For that abominable man had promised victory against us to the peoples he deceived and enslaved. So when these renegates assist Muhammad's followers ίη their victory, they provide a pretext for them to believe ίη this lie. Therefore, as Ι have already said, .those who desert to the infidel are obviously insane and behave worse than madmen and ίη fact as they thrust the sword, as it were, through themselves they are fighting their own souls rather than us.

131

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

Εύλόγως ε ι μεν γαρ νωθροί τινες εΙεΥ πρός τ ο κείνων θέλημα, ϋποπτοι γενόμενοι εύθύς καταπεφρόνηνται, ώς μη συμβαίνοντες αύτοίς, και παρορώνται, πώς οίει, ει δε Ρq.δίως προστρέχοντες οΙς αν οί βάρ βαροι βούλοιντο (βούλοιντο δ ' αν και εθεσι και ν<;Sμοις τοίς 5 αύτών τούτους χρησθαι και τό γένος άφειδώς διαφθείρειν), μισουνται μεν μάλα δίκαίως ενεκα τής εις τό γένος ώμότητος τής δε του ήθους μεταβολής και τής του βίου μεταπτώσεως επαίνων ού τυγχάνουσι παρ ' αύτοίς, ατ ' εύχερείς φαινόμενοι πρός δ τι αν τις βούλΟΙΤό. Δια δη τουτο ούδε πιστεύονται ώς αρα γε μενουσιν εν τοίς δευτέροις. Εικότως ό γαρ εύκόλως εθη καταπατήσας οΙς συμβεβίωκε, πώς αν 10 τη ρ�σειεν άκριβώς απερ εξ ύπογυίου εδέξατο, και αύθις ό τφ γένει κακός και έαυτφ δηλονότι, εν γαρ τφ καθόλου τό μέρος. ' Ο δε έαυτφ κακός πώς αν έτέρφ χρηστός; Ού μην άλλ ' ει και τουτο θεωρήσαιμεν άκριβέστερον, ό τοιουτος και τφ ίδίφ συνειδότι μισητός καθίσταται, 15 και πώς ομκ αν απασιν; άλλα τ ί ταυτά φημι δπου γε τό μείζον έχω δεικνύναι; Ούδε γαρ την εις Χριστόν όμολογίαν και πίστιν οΙ6ν τε τη ρείν αύτούς άκραιφνή . Διατί; 'Ότι τφ Χριστφ συνταττόμενοι φιλίαν μεν αύτφ την εσχάτην, εχθραν δε την πρός τούς δαίμονας ύπισχνουνται, ε Ιτα τούναντίον ποιουσι· μάλλον δε σαφέστερον ειπείν 20 χρη και δηλώσαι τό κακόν δσΟΥ" τοις γαρ του Μωάμεθ ούτοι συνδιατρίβειν εθέλοντες και τών καθ ' ημών συνεφαπτόμενοι τούτοις εργων, εχθροίς τής πίστεως ούσι τφ Σωτή ρι διαμάχονται, τφ δεδωκότι την πίστιν, και φανερώς αύτφ πολεμουσιν . 'Έπεται δέ τι και ετερον ού καλόν, δτι μη και λίαν'κακόν. Έξ ών 25 γαρ ούτοι διαπράττονται προφήτην τόν Μωάμεθ άποφαίνουσιν . . f. 1 5V Έκείνος γαρ ό μιαρός τοίς εξη l πατημένοις τε και βεβιασμένοις ύπ ' ε κείνου γένεσι νίκη ν καθ ' ημών επηγγείλατο· αύτοι δε οΙς συλλαμ­ βάνουσιν εκείνοις εις τό νενικηκέναι, άφορμας· παρέχουσιν εις τό πιστεύειν τφ ψεύδει. 'Ώσθ ' δπερ εφθην ειπών, οί καθ ' ημών 30 αύτομολουντες πρός άσεβείς περιφανώς μαίνονται και τών βεβλαμμέ­ νων τας φρένας χείρω ποιουσι, και δη καθ ' έαυτών τό ξίφος ωσπερ ώθουντες μάλλον ταίς αύτών ψυχαίς ήπερ ημίν διαμάχονται.

10- 1 1 .

γνωμικόν

mg.

PW:

cη <

μείωσαΙ> γνωμικόν Va:

om .

V.

1 32

Funeral Orat;on But let us take up our speech and follow events ίη proper sequence. Both the Sultan and those who had deserted to him goaded each other to evίl acts and like a man ίη a boat who uses oars to move the ship by rowing and yet ίη turn is carried by the ship, so these deserters led the infidels against you - Ι wish this had never happened - and ίη turn they w�re led by them. Moreover they incited and goaded each other, spurring each other οη. They invaded you as if you were children and they thought that they would destroy you by sweeping away all your possessions with great violence . llley achieved nothing. The defender's virtue held out against them - virtue which doubtless he had ίη abundance to give to those who wished to prevail and who had the support of God. Since all the machinations of those abominable devils against you were ineffective, they were faced witb stalemate52• For they perceived that the barbaήaη army ίη Europe was wholly engaged there and could not easily and frequent1y march into the Isthmus while at the same time obeying the 'sUΙtan's commands. They therefore proposed to Bayezid that he should cross to Thrace from Asia Minor by way of the Hellespont53 and when he had arrived there should proceed to Macedonia and encamp there. Thence he should then send an embassy to my brother summoning him to his presence, but at the same time he shoul� use certain people to threaten him secretIy with terrible pena1ties should he disobey and refuse to come . Οη the other hand the sultan should publίcly promise him numerous and great rewards, some through his ambassadors, others ίη long letters. Among his many promises there should be one stating that he would not bring any pressure whatsoever to bear upon him but οη the contrary he would honour him greatly and would let him return to his land as soon as possible and that ίη future he would not ίη any way annoy him. This was the proposition which they put to the Sultan. He was persuaded and did everything more ffialiciously even than they had

52. Cha1cocandy1es names one of the rebe1 archσns: Mamonas, lord of Monemvasia (Epidauros Limera) whose possessions had been confiscated by Theodore «Β)80 (Ο)75; Loenertz, ((Pour l'histoire», ρ. 244ff.). The date of this event occurred sometime ίη 1 39 1 /2 (CBB Ι, 32 § 28, ρ . 233; 11, ρρ . 346-7). At the . time Theodore enjoyed considerable power ίη the Peloponnese. =

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 33

. Αλλα γαρ έχώμεθα των εξης έπαναλαβόντες τόν λόγον. Παρώξυ­ νον άλλήλους πρός τα κακα δ τε σατράπης ο ϊ τε πρός έκείνον αυτομολήσαντες, και ωσπερ τις χρώμενος έν άκατίφ κώπαις δγει μεν τIj είρεσί� τό σκάφος, φέρεται δ ' αύθις ύπό του σκάφους, οϋτως 5 έκείνοι τους άσεβείς καθ ' ύμων τε ήγον, ώς ουκ ώφελε, και ύπ ' έκείνων αύθις έφέροντο. Και τοίνυν ύπ ' άλλήλων παρακαλούμενοι και άλλήλους παροτρύνοντες και οίονεί τι κέντρον γινόμενο ι εκατέροις εκάτεροι, ώς έπι παίδας έφ ' ύμας Όεσαν και φοντό γε καταστρέψεσθαι παρασύροντες πολλΏ τΏ ρύμτι τα καθ ' ύμας απαντα' ήνυον δ ' δμως ουδέν . . Αντείχε γαρ ή άρετη του πολεμουμένου, ής 10 δήπουθεν τό περιόν τοσουτον ήν παρ > αυτφ ώς διδόναι πανταχου κρατείν βουλομένφ ευμενες τό θείον εχοντι. Έπει δε' απαντα μεν διαπραξαμένοις τοίς κακοδαίμοσιν είς ουδεν έχώρει τα καθ ' ύμών, έδόκει δε ή έν τΏ Ευρώπτι βαρβαρικη δύναμις, 15 πολλα κύκλωθεν πράγματα εχουσα, μη δύνασθαι ρ�δίως είσιέναι τόν Ίσθμόν και συνεχως τουτο ποιείν και τοίς του σατράπου βουλεύμασιν ίJπ ή ρετείν, άμηχανί� κατασχεθέντες είσηγουνται τούτφ διαβηναι τόν . Ελλήσποντον έξ . Ασίας έπι ΘΡ�Kην και ταυτηνι παρελθόντα ές Μακεδονίαν έπιδημησαι, κάκείθεν μεταπέμψασθαι δια πρεσβείας τόν 20 έμόν άδελφόν ώς αυτόν έλθείν, άπειλησαί τε δεινα ύπούλφ τρόπφ διά f. 1 6 τινων, αν μη παραγένηται ύπακούσας φανερως δε οί πολλα και Ι με­ γάλα ύποσχέσθαι, τα μεν δια των πρέσβεων, τα δε μακραίς ταίς έπιστολαίς εΙναι δε και ταυτ ' έν ταίς ύποσχέσεσιν, άνιάσειν μεν ώς η κιστα, τιμήσειν δε ώς μάλιστα και παραπέμψειν αύτόν ώς τ άχιστα 25 και μηδαμώς μηκέτι. διενοχλήσειν αύτφ περ! μηδενός των άπάντων. Ταυτα μεν ούν έκείνοι πρός τόν σατράπην' ό δε έπείσθη , και πάντα πράττει κακοηθέστερον ήπερ αύτφ συνε βούλευον. Εί γαρ

2. άλλήλους προς τα κακα ίη ras. PV: W: άλλήλοις εν τοίς κακοίς Va Ι 5. υμων (ex ήμων) Ρ: W: ήμων VVa Ι 8. υμας (ex ήμας) Ρ: W: ήμας VVa Ι 1 8 . ες PWVa: είς V.

53. That is νία Callipolίs which had been ίη Turkish hands, for the second , time, since 1 376/77 when Andronicus ιν handed it over to them ίη return for their . support against his father (Cydones 1 67, 15-22, ρ . 38).

1 34

Funeral Oration advised. If σne invites an evi1 man Ισ dσ evil σr a gσσd man Ισ dσ gσσd, this is called 'inviting a Lydian ίηΙσ a plain'54. Summσned Ισ dσ evil against the Rσmans and against the human race this man Bayezid actually hastened Ισ ρΙσΙ this treachery with viciσus malignity. And what σther cσurse was open Ισ him? He wσuld have fl σwn had he been able Ισ grσw wings, that agent σf Satan whσ has ησ σther σccupatiσn than Ισ weave designs against the faithful. Indeed by nature this man Bayezid was a schemer σf deceit, but ίη the end he was punished fσr the injuries he had inflicted ση the children σf the faithful55. Mσreσver dσnning the skin σf a Ιίση σr σf a fσx and frequently exchanging the σne fσr the σther he thσught he �σuld be able Ισ cσnceal his σWD aims. But these were quite σbviσus: Ισ capture the ruler and take σver his cities by fσrce and Ισ destrσy the sσuls and bσdies σf the inhabitants. His plan hσwever did ησΙ escape my brσther. Hσw cσuld ίι? But fearful lest my brσther might seem mσre fσnd σf his life than σf his peσple σr his hσnσur, he faced danger fσr the sake σf his peσple. Nσr was ίι the first σr th� last time that he fσund himself ίη this situatiσn. When hσnσur, family, and indeed the welfare σf the whσle cσmmunity was at stake he cared little, sσ Ισ speak, fσr his σwn life, fQr h� knew well that a ruler's gσσd cannσt be separated frσm the gσσd σf his subjects. And sσ he regarded their happiness as if ίι were his σWD and he always came Ισ their assistance sσ that things shσuld gσ well with all. Thus he cσnsidered their σWD interests as if they were his σwn and his actiσns benefited σthers while he bσre the suffering and readily . endured thσse dangers which bring glσry. He was pσssessed σf pσwers σf reasσning which wσuld have befitted men like Platσ σr Alexander, he was a father Ισ yσu, a friend, a teacher, a prσvider, a guardian, a ruler, σne whό while he lived both ίη actiσn and ίη name admirably acted as physician, shepherd, steersman ' and ίη many σther rσles which succσur men and, ίη shσrt, lacked ησ virtue . And sσ, neglecting his σwn safety fσr the safety σf his σWD peσple and indeed fσr the safety of mσst σ�her peσple, he arrived at the . Sultan's cσurt. Earlier ση he had given him ησ hσpe that he wσuld cσme, but ση the cσntrary had abandσned every intentiσn σf gσing, sσ

54. ί.e. asking somebody to do what he does naturally and with alacrity. 55. He is alluding to Bayezid's capture at the batt1e of Arikara οη 26 July 1 402 and his subsequent death ίη captivity. For detaίls see Μ. Μ. Alexandrescu-Dersca, La campagne de Tίmur en Anatolie (1402), Bucarest 1 942; Variorum Reprints 1 977.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 35

φαυλον επι φαυλα καλέσει τις η και χρηστον επ ' άγαθά, Λυδον εΙς πεδίον φασί. Και δη και ούτος επι κακφ των ' Ρωμαίων η και κοινΌ των άνθρώπων προκεκλημένος ετρεχε, πολλΌ KαKoηθεί� ράψας τον δόλον. Και πως γαρ ούκ εμελλεν ούχ όπως τρέχειν, άλλα . και 5 πέτεσθαι, είπερ ενην φυσαι πτε ρα ό τφ Σαταν ύπη ρετούμενος, φτινι τούργον ούδεν ετερον η το μηχανας κατα των πιστων πλέκέιν; Καίτοι και ούτος οίκοθεν ούδεν η δόλους ώδινεν, εως εδεδώκει δίκην ών εΙς τους των εύσεβων εξύβρισε παίδας. Και τοίνυν και την λεοντην και την άλωπεκην ύποδυς και συχνως αύτας ύπαλλάττων κρύπτειν ιο ενόμιζε τον αύτου σκοπόν. Ό δε και λίαν σαφης ήν, ίνα γαρ ελτι τον άρχοντα κα! τας εκείνου παραστήσηται πόλεις κα! ψυχας όμου κα! σώματα διαφθείρτι. Ταυτα μεν ουν τον άδελφον ού διέλαθε' πως γάρ ; δέει μέντοι του μη δόξαι μαλλον φιλόζωος η φιλάνθρωπος και φιλότιμος είναι δέχεται τον κίνδυνον ύπερ των πολλων' δς ού τουτον πρώτιστον 15 ωσπερ ούδ ' ϋστατον ύπέστη . ΑΙε! γαρ της αύτου ζωης όλίγον εμελλεν αύτφ ύπερ δόξης κα! του γένους και άπλως του γιγνομένου παντός, εΙδως κα! τουτ ' άκριβως, ώς το των άρχόντων συμφέ ρον εν τφ των άρχομένων άντικρυς κείται. 'Όθεν την εκείνων εύδαιμονίαν Ιδίαν είναι νομίζων τοίς πασι πάντα εγίνετο, ίνα πάντες εύ πράξαιεν. 20 f. 1 6v Οϋτω τα ύπερ αύτων ωσπερ τα ύπερ αύτου ενόμιζέ τε κα! επραττεν Ι ευ ποιων κα! τα άλγύνοντα εφερε κα! τους μετα δόξης κινδύνους ρ�δίως ύφίστατο. 'Όλος ούν γέμων λογισμων, ών καν Πλάτωνες καν ' Αλέξανδροι, ό πατη ρ ύμίν, ό φίλος, ό παιδευτής, ό φροντιστής, ό κηδεμών, ό 25 δεσπότης, ό τον τόπον άκριβως διασφζων, ήνίκα συν ύμίν ήν, των τε ιατρων, των τε ποιμένων, των τε κυβερνητων, των τε σωτη ρίων εξης άπάντων κα! πραγμάτων κα! προσρήσεων καί, ίνα το παν είποιμι, φ μηδεν των άγαθων ού παρην, · άφειδήσας εαυτου ενεκα των εαυτου, 30 κα! δη κα! πλείστων ετέρων, ερχεται προς τον σατράπην μη δους . αύτφ πρότερον θαρρείν ώς άφίξεται, άλλα τούναντίον άπαγορεύσας

1 -2. Libanius, Epistl. 6 1 7,2; 1 1 83, 1 ; ΙΙ:J26,6: Corp. Paroemiogr. Gr. Π, 509. 3-4. cf. Homerum, Odyssea 3 . 1 1 8 . 6. cf.Euripidem, Andromache 66. 8-9. Plutarchus, Vita Lysandri 7; Moralia 1 90Ε; Corp. Paroemiogr. Gr. Π, 2 1 6.

3 . προκεκλημένος PVVa: προσκεκλημένος W Ι 10. αύτοϋ PVW: εαυτοϋ Va Ι 1 6. 1 7 . όλίγον εμελλεν αύτφ ίπ ras. Ρ: VWVa. Ι 26. ύμίν (ex ήμίν) Ρ: W: ήμίν VVa.

1 36

Funeral Oration that being unexpected he might be more welcome, while the υη­ expectedness of the arrival would prove more gratifying to the Sultan. Besides he would show him that he came of his own free will and that he had not been taken ίη either by flattery or by . threats. Wel1 then, he found him at SeI'fes and ίη the Sultan's company he met us who had already arrived there56• For Ι had got there five days earlier, driven by compel1ing necessity which Ι had to obey for the sake of saving our subjects from disaster. Yet this was strictly against my ruling, namely that both of us should never be simultaneously at the Sultan's court. For our sojourn there was ηοΙ considered safe since ίη the past he had unjustly plotted to murder us57• But nevertheless the thing so greatly feared happened. For Ι thought that he had stayed at home, while he too thought the same about me , so as though at a given signal ,. we set out from our respectiνe homes, if Ι remember correctly, οη the same ( day, or if you like at the same ho·ur. But then something by far worse happened. For the Turk had with him those who ίη some capacity or other were leaders of the Christians, Ι mean those . who were accustomed to appear before him58• For he had careful1y gathered them together wishing utterly to destroy them al1; while they thought that they ought to go and face the danger rather than do so later οη as a resu1t of disobeying his orders. They had indeed good reason for thinking that it was dangeτous to be ίη his presence, especially together at the same time. For they were quite aware of the nature of this man " and of his intentions concerning them, but οη the other hand to refuse to obey his command was considered to be an even worse hazard. For he was not a man to suffer the insult of their disobedience, nor would he be content Ιο hold his peace but he would desire their destruction and. wοιιld certainly be able to accomplish this at wil1. And it was for this reason that they entrusted their fate to God and ίη sure confidence they chose this particular evil rather than the other and they set off οη their way.

56. The date of this meeting is placed some time between autumn of 1 393 and winter of 1 394: Loenertz, ccPour l'histoire», ρρ. 234-9. . 57. This may allude to the story given by Ducas «Β)48-49 (0)77), according to which Bayezid planned to have Manuel murdered at- the end of his Asia Minor campaigns of Ι 390- Ι ίη which the emperor had participated as a vassal. The Sultan's hatred of Manuel is also attested by Symeon, ρ. 45, 18-9. 58. Chalcocandyles names two other rulers who were present at Serres, Constantine Dejanovic and Stephen Lazarevic «Β)80 (D)74). =

=

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 37

ως ελπιζ 9μενο ς, και ηΊν ελευσ ιν, ϊ ν ' Ίj και πλέον ήδυς φανεις μηδόλ ηται, δείξτι δε χαρίσ λον. τφ απροσ δοκήτ φ του πράγμ ατος έκείνφ μαλ ταίς θωπεί αις αυτου και και γνώμτι πρός αυτόν παραγεγονως και ου ν εν ταίς Φερραίς ταίς απειλαίς έξαπατηθείς. Εύρίσ κει τοίνυ ν τουτο ήμεν έλθόν τες, γαρ ταίοι Πεμπ 5 και ήμας έκείνον φθάσαντας συν αυτφ. νων τους ύφ ' κινδύ ανάγκης δή τινος ίσχυρ ας ύπερ του ρυσθή ναι παντελως ήμίν ι τουτο ήμας, έκείσέ με τότε παραπ εμψάσης , καίτο ον άμα παραγενέσ θαι . απείρ ητο, λέγω δη τό αμφο τέρου ς πρός εκείν ήμετέ ραν έπιδη μίαν . Εδόκ ει γαρ ουκ ασφαλες ταύττι γενέσ θαι την . Συνέβ η δ ' όμως φόνον ντα ΙΟ παρα τόν πάλαι καθ ' ήμών αδικο ν ωδίνο ετι νομίζ οντος , κάκεί νου τό φοβε ρόν, εμο υ μεν οίκοι μένει ν εκείνον ωσπε ρ έκ συνθή ματος δ ' αυ πάλιν περι έμου τα ίσα λογιζομ ένου, και καλώ ς, ηΊν αυτήν , εί βόύλ ει οίκοθ εν ' εξελθ όντω ν ήμέρ αν, εί μέμνη μαι ν' εΙναι γαρ αμφι τόν χείρο δέ γε, και ωραν. Συν � πεσε δέ τι και Χ ριστι ανών , λέγω δε τους Πέρσ ην τους και όπωσ ουν έξηγο υμένο υς 15 τε γαρ αυτου ς έπιμε λώς είωθότας . ώς αυτόν αφικν είσθα ι. . Εκείν ός , αυτοίς τε δείν έδό κει ηθρο ιζεν αρδη ν άφαν ίσαι πάντας βουλό μενος δέξασ θαι κίνδυ Ι νον η τόν εκ f. Ι 7 παραγ ενέσθ αι και τόν από τουδε . μαλλ ον γαρ κινδύ νου μεστό ν και του παρα κουσ αι του έπιτά ττοντ ος. ΕΙναι μεν ευλόγ ως ενόμι ζον. ουδε 20 τό πρός αυτόν άμα παρα γεγον έναι πάντες ν εκείν ου διάνο ιαν, τό δε γαρ ήγνQ ουν τόν ανδρα και την περι αυτώ χαλεπωτέρο υ κινδύ νου' μη τοίς τούτο υ προσ τάγμα σιν είκειν πολλ φ έκ της παρακοης ϋβριν , μήτ ' ουκ μήτε γα ρ οίσει ν αυτόν την μεν αυτου ς διαφθ είραι , ανασχόμενον ήσυχ άσειν , άλλα θελήσ ειν α κακο υ κακό ν προελόμενο ι 25 θελήσ αντα δε δυνήσ εσθαι . κ ι δια ταυτα , ες και συν έλπίσιν ηπτον το της όδου, θεφ τό κατ ' αυτου ς έπιτρ έποντ όδεύο ντες.

8. άπείρητο (ex άπή ρητο) Ρ: άπή ρητο VWVa Ι 10. φόνον PVVa: φθόνον W.

Funeral Oration

1 38

And yet they belieνed that οη this occasion Ι and my .brother would not both come into the presence of this most fierce monster. For they felt sure that this would not happen by chance but it would be determined by us. This 'c onνiction dispelled most of their fears and warding off any justified suspicion it encouraged them to go. For they knew that the man whose jaws gaped lίke Hades, who desired to swallow us all up ίη them, would natural1y beware of behaνing . imprudent1y towards some of us as long as he did not haνe all of us ίη his hands, lest he might defeat his own ends . But when they arriνed and saw my brother with me at the Turk's court they realized that what they had not expected had happened and they were struck speechless for a long time and did not utter a word to each other. When at length . they had recoνered themselνes and were just able to say something, all , they could do was to cry aloud 'We are lost'. We had already assembled there (how indeed did eνerything conspire to raise our fears, as one might say, to the utmost) when the emperor, my nephew, newly arriνed from Selymbria59• This threw us into such confusion that we utterly lost heart and felt that we must draw up ? ur wills a-nd testaments as is necessary for men who haνe ηο hope of life at. all. Ιη the words of our Saνiour when he spoke to the disciples we were 'sheep ίη the midst of wolνes'60 and though we trod upon the heads of our enemies, who took the place of the serpents and scorpions, we were ίη ηο way harmed61 but we walked with faith ίη Him who has the power to saνe. That monster then receiνed· my brother neither gladly (for he 'nursed his wrath ίη his breast until he had accomplished the deed') 6I A nor, so it seems, unpleasantly. For he ; felt ashamed, if not οη account of his promises to my brother, at least of those to me , and also of being unable to contain his venom within him eνen for a while but of haνing to throw it up immediately. Therefore being so disposed he accepted a piece of adνice - Ι will not say from whom; let it be from the deνil whom he bore ίη his soιil namely, to put both of us and all our house to death and to kill the ,

59. John νπ inherited Selymbria together with Daneion, Herakleia, Rhaide­ stos and Panidos from his father Andronicus IV, given him as an apanage by John V after their reconciliation ίπ 1 38 1 /2 (Ducas (Β)46 (G)73) Manuel's feelings to�ards his nephew at the time are reflected ίπ his Dialogue (Paris. gr. 304 1 , f. 99): δ . εχθιστος, η άδελφιδοϋς έμός, κ:ακ:ίστη μεν μοίρα 'Ρωμαίων, κ:ακ:ίστη δε αύτοϋ, =

..

πράττει μεν δι ' ών αν δήθεν αρξειν νομίζει, πράττει δ ' άληθώς δι ' ών αν δουλεϋσαι

1 39

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

Ού μην άλλα και το πιστεύειν εκείνους περι εμοϋ και τοϋ άδελφοϋ, ώς ούχ αμα τηνικαϋτα άφιξόμεθα προς τον δεινότατον θη ρα (ού γαρ το συμβαν κατα τύχη ν άλλα την κεκυρωμένην ήμίν . ήπίσταντο γνώμην), το πολυ τοϋ φό βου διεσκέδαζε και παρεκάλει παραγενέσθαι δικαίαν ύποψίαν άποκρουόμενον. "l;.Ιδεσαν γαρ ώς ό 5 δίκην "�δoυ κεχηνως καταπιείν τους πάντας εφιέμενος, δεδιως εΙκότως εσται μη προς τούναντίον αύτφ το βούλημα περισταίη , αν κατα πάντων άναισχυντήσ ιl. ούκ εν ταίν χεροίν ήμας εχων . . Αλλ ' ελθόντες και τον άδελφόν συν εμοι παρα τφ Πέρστι θεασάμενοι, 10 γνόντες το πραγμα εκβεβηκος παρα την εκείνων δόξαν, άφωνί� συσχεθέντες επι μακρφ ούδέν τι προς άλλήλους εφθέγγοντο Ως δ ' άνενεγκόντες άψε και μόλις ,ρηξαι φωνην εδυνήθησαν, ταύτην δη πρώτην άφέντες Διαπεφωνήκαμεν, εβόησαν απαντες. Τούτων δη συναθροισθέντων τηνικαϋτα μεθ ' ήμών (ω πώς πάντα συνέρ ρει και προς αύτήν, ώς άν τις εϊποι, την κορυφην της άκμης 15 άνεβίβασε τους φόβους), νέηλυς εκ Σηλυβρίας παραγίγνεται και βασιλευς ό άδελφιδοϋς. Τοϋτο δε αυ ήμας επι τοσοϋτον συνέχεεν δσον και άπειρηκέναι παντάπασι και δεηθηναι διαθηκών, Ο ποιείν άνάγκη πασα τους την ελπίδα της ζωης άποβεβληκότας. Και ήμεν 20 άρνες εν μέσφ λύκων, τοϋτο δη το τφ Σωτη ρι χρηματισθεν προς: τους f. 1 7V μαθητάς, πατοϋντες μέντοι Ι τας των εχθρων κεφαλάς, όφε�ν τε και σκορπίων άντικρυς τόπον διασφζόντων και μηδεμίαν παρ ' αύτών ύπομένοντες βλάβη ν, πίστει πορευόμενοι τοϋ δύναμιν εχοvτος σφζειν. Ύποδέχεται δή μοι ΤΟΥ άδελφον ό θη ρ έκείνος οϋτ ' άσμένως, εΙχε γαρ μετόπισθε κότον όφρα τελέστι έν στήθεσιν έοίσιν, 25 οϋτ ' άηδως τό γε δοκείν' Ίjσχύνετo γάρ, εί και μη τας προς τον άδελφον ύποσχέσεις, άλλ ' ήμας τε και το δόξαι μηδε γοϋν προς ωραν ίσχϋσαι τον ίον ενδον κατασχείν, ά�λ ' αύτίκα -τοϋτον έμέσαι. Οϋτω 'τοιγαροϋν διακείμενος βούλευμα δέχεται (ούκ έρω γε ύπο τίνων, εστω 30 δε ύπο τοϋ δαίμονος, ον έπι της αύτοϋ ψυχής εφερεν) άποκτείναι μεν ήμας και την ήμετέραν πασαν οίκίαν, άποκτείναι δε τους των .

•

1 3 . LXX Ezechiel 37. 1 1 . 1 9-20. Lucas 10.3. 20-23. Id. 1 0. 1 9. 25. Homerus, I/ias 1 .82-83. 1 5 . είποι PWVa: είΠΊJ V VVa. 60. Luke 10:36. 6 1 . Luke 1 0: 1 9. 6 1 Α. Homer, I/iad 1 ,82-83

1 6 . παραγίγνεται (ex παραγίνεται) Ρ:

W:

παραγίνεται

1 40

Funeral Oration

leaders of the Christians62• He had entertained this thought for a long time but it was now that he considered it essential to carry out this accursed deed so that, as he alleged, once he had cleared the ground of " thorns (meaning us of course) it would. be . possible for his children to dance triumphantly οη the land of the Christians without hurting their feet. He for his part was planning such things; but to the true Lord who is not a hireling this design concerning His sheep did not seem good. The Sultan ordered his general, a eunuch6J, to kill ιis at night and to act ίη ηο other way, otherwise he threatened to reward him with death. But God commanded him that he should by �o means do this . And Ι think what happened resembled what once occurred ίη the case of Sarah64• As soon as the murderer knew, instead of punishing his di�obe�ient 'gen � ral he · even ac � nowledged h is gratitude for having . wisely deferred the deed, alleging ·that as soon as he had uttered the words he bitterly repented of having done so, a feeling which must certainly have emanated from none other than God. So it was; and' the monster was unable to wash the blac"kness from his sou�; but. first he disgo�ged his wrath by committing outrages agaίή st our men: he gouged out the eyes of our sailors, cutting off their hands and bringing into disgrace some of the officials65• And when he had vented his irrational passion ίη thi s way, he then very naively tried . to win me over (me whom he had wronged and dishonoured with a , thousand injustices) by greeting me with gifts and sending me home just as . people soothe children by giving them sweets when they cry after they have been punished. His reasoning was obvious. He did this so that he might afterwards detain my brother, for he did not consider it safe. to lay hands οη both of us, which indeed he could have done. ι

62. According to Chalcocandyles «Β)80 (Ο)75) it was John ΥΙΙ who incited Bayezid against Manuel 11. This is confirmed by the Emperor ίη his Dialogue on marriage (Paris. gr. 3041, f 102V Loenertz, «Une erreur», ρρ. 384,39 1 -2). He also mentions (1.99) the existence of an agreement between the Sultan and John, ίη accordance with which Bayezid was to hand the City over to j ohn. Letters containing this agreement were seized by Manuel's soldiers when they stormed John's camp. This incident most probably refers to the 1 390 event.s. (D)75) gives the name of the. general. He was Αlί 63. Chalcocandyles « Β)8 1 son of Hayreddin. (See also F. Taeschner & Ρ. Wittek, «Die Vezirfamilie der Gandarlyzade», Der Islam, 18 ( 1 929), 92- 1 00. Presumably the entry ίη the messaria of Pera οη 1 6 January 1 392 (Ν. Jorga, ROL, 4 ( 1 896), 77) about a gift to «Monuco (ί.e. eunuch) Turco domini Jhalabi, capitaneo Grecie» must refer to him. Ι would Iike to thank Dr. Ε. Zachariadou [or drawing my attention to this document: =

=

=

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

141

εύσεβών αρχοντας. τουτο γαρ βουλόμενος πόρρωθεν, τότε δείν φήθη διαπράξασθαι τό αγος, ίν ' , ώς . εφασκε, τόν χώρον αύτου καθάραντος εκ τών άκανθών, ήμας δη λέγων, εξή τοίς τουδε παισι μη τους πόδας αύτών αίμάττειν εν τφ τών Χ ριστιανών κατορχείσθαι. ' Αλλ · ' εκείνος μεν τοιαυτα ε βουλεύετο, τφ δ ' άληθινφ δερπόττι και 5 ού μισθωτφ ποιμένι ού ταύτα περι τών προ βάτων εδόκει. ' Εκείνος μεν γαρ τφ στρατηγφ -..:... εύνουχος δ ' ούτος ήν - προσέταττεν ήμας άνελείν νύκτωρ και μηδαμώς αλλως πραξαι, ει δε μή , ήπείλησεν αύτφ θανάτου τιμήσειν. ' Αλλ ' ό θεός επέταττεν αύτφ μηδαμώς τ ουτο 10 πραξαι. Και γέγονεν, οΙμαι, παραπλήσιον τ φ ποτ ε ύπερ τής Σάρρας γεγενημένφ' Ο δη μαθων ό φονεύς, άντι του κακώς ποιήσαι τόν παρή κοον, ό δε αύτφ και χάριτας ώμολόγει τής άγαθής μελλήσεως, φάσκων ώς εύθυς ε ι πων σφοδρφ τινι βάλοιτο μεταμέλφ, ός γε ούχ έτέρωθεν ήν η παρα θεου πάντ ω ς. Τ Ην ταυτί' και ό Α ι θίοψ την ψυχην ούκ εδύνατο την μελανίαν 15 άπονίψασθαι, άλλα πρ ώτον εξεμέσας την όργην δι ' ών εις του ς ήμετέρους εξύβρισεν, εκκόψας μεν όφθαλμους εκ του ναυτικου, f. Ι 8 άποκόψας δε χείρας και πολλά τισι τών εν τέλει επαγαγων Ι εις αισχύνη ν και ταύττι τόν ούκ εύλογον θυμόν άναπαύσας, επειτά με . 20 λίαν εύήθως, ον ή δίκει και καηjσχυνε μυρίοις άδικήμασιν, επειρατο διαλλάττε τν δώροις δεξιούμενός τε και πέμπων οίκαδε, ώσπερ οί τα παιδία τ ρωγαλίοις ήμερουντες μετα τας πληγας κλάοντα. Ό δε λογισμός φανερός ίνα γαρ μετέπειτα δήστι τόν άδελφόν. Ού γαρ άσφαλές, ώς εοικεν, ενόμιζεν εΙναι τό κατ ' άμφοίν εκτείναι τας 25 χείρας, όπερ εδύνατο μέν, θεόθεν δε τυφλούμενος ήγνόει τουτο .

10. Genesis 20. Ι Ι .

.

1 5 . Corp. Paroemiogr. Gr. Ι, 348.

5. έ βουλεύετο PWVa: έβούλετο V Ι · 1 3. βάλοιτο PWVa: βάλοιτο V.

64. Genesis 20. 65. The reference to sailors and officials would suggest that Manuel did not travel to Serres by land but went part of the way by sea, putting ίη either ίη Thessalonica or ίη Christopolis. Where the actual mutilation took place is impossible to say, since a number of the Greek crew may have escorted the emperor to Serres. We know of the existence of an imperial galley which used to saίl between Thessalonica and Constantinople « κάτεργον τό βασιλικόν τό ΘεσσαλoνΙKαίoν�� about 1 404/5 (ΟΟ. V. Laurent, REB, 30 ( 1"972), ρ. 1 57, 1 6). Whether this line was ίη existence during the T\lrkish occupation of Thessalonica and whether Manuel sailed, if at all, οη this line we do not know.

1 42

Funeral Orat;on

But being blinded by God he did not see that he could have done this , just as he did Iι ot also perceive that he would ηο 10nger have my friendship. But he believed that he would deceive me with words of the outmost fatuity, even though he had committed outrages οη our people and while he was still holding my brother ίη his hands he had demanded from him the more important cities as though they were his heritage and had issued commands which ηο man ίη his right senses would have given even to the meanest slave. Ιη this frame of mind he went through Macedonia and Thessaly and reached Central Greece where he pitched camp66. He wished to spend sometime here for he saw that the region was rich pasture land and excellent for hunting, besides being capable of providing the army with pleJItiful provisions. Then (Ι am not sure how 10ng after) he almost completely revealed his true . nature and ίη future more than ever gave full play to this, ίη ηο way restraining it, so that it was entirely laid bare. He then sent one of his executioners, a man named Omur67 who far excelled others ίη brutality and cruelty, to demand from my brother the surrender of Argos68 and a nunιber of other places. For Monemvasia69 was already occupied, having been given as vain raήsοm to the Sultan, together with the neighbouring villages of considerable number and importance. �Όr he had promised to release

66. Οη the way he captured the county of Salona (Amphissa) ruled by the widow of the last count ' don Luis Fadrique de Aragon .. She was Helena the daughter of Matthew Cantacuzenus and grand-daughter of the Emperor John νι She and her daughter Maria were �ent to the Sultan's harem. Neri Acciaiuoli reported the event to his brother Donato οη ' 20 February 1 394 (Gregorovius­ Lampros 11, ρ. 652, ηο. 6; Cfialcocandyles (Β)67-9 (D)6 1 -63; Loenertz, « Pour I'histoire», ρρ. 245-6); /bid., « Une page de Jerome Zurita», ρρ. 37 Iff.). For Helena . �n_d Maria ίη general see Nicol, The Byzantine lami/y οι Kantakouzenos, ρρ. 1 60-3. 67. Ι have been unable to trace this Turkish official. 68. The city had been ίη Theodore's possession since December 1 388. He had captured it at the time when the Venetians were about, or had already purchased it ' from Marie dΈηghίeη to prevent it from being occupied either by Theodore or Neri ( l 388.ΧΙ Ι I 2, Secreta Ε, f.46v ( Regestes Ι, ρ. 1 79, ησ. 744); Co� memoriali 8, f. 1 34, ed. Dip/om. Ven-Lev. 11, ρρ. 2 1 1 - 1 3, ησ. 1 26. Despite the diplomatic and economic pressure Venice brought to bear ση him and Neri, Theodore retained Argos until I I June 1 394 ( 1 389.11. 1 8 , Misti 40, ff. 1 57- 1 58; 1 3 89.ν.3 I , Misti 4 1 , f.6v;. 1 389.νΙ22, Misti 4 1 , ff. 1 6v- 1 7, ( Regestes Ι, Ρρ. 1 80-2, nos. 748, 753, 757);. Lampros, 'Έγγραφα, ρ. 1 14, . ησ: 7, .374-8�, ρρ. , 387-89, nos. 1 0, 1 2). 69. The city of Monemva.si� once formed part of t he estates of the Mamonas =

=

=

1 43

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

. 10

15

δυνάμενος, ωσπερ ουδε τοϋτο συνη κεν, ώς ουχ εξει την εμην ετι φιλίαν . . Αλλ ' ενόμιζέ με εξαπατήσειν λόγοις εσχάτης άβελτη ρίας, τoσα�τα μεν είς 'τους ήμετέρους ύβρίσας, τόν δε άδελφόν κατέχων εν χεροίν ετι, πόλεις τε αυτοϋ τας μείζους ωσπερ τινας πατρφας άπαιτών και προσεπιτάττων α ουκ άν τις ευ φρονών δορυαλώτοις άνδράσιν. Οϋτω τοίνυν διαθέσεως εχων διέρχεται μεν Μακεδονίαν, διέρχε­ ται , δε Θετταλίαν, καταλαμβάνει δε την . Ελλάδα. Αυτοϋ δε αυ στρατοπεδευσάμενος και διατρίψαι βεβουλευμένος, ατε τόν χώρον εϋβοτον θεασάμενος και πρός θή ραν άγαθόν, τα δ ' επιτήδεια τφ στρατφ παρέχειν άφθόνως δυνάμεν·ον, επειθ ' ήμέραν ουκ οΙδα πόστην, γυμνοί την φύσιν επιεικώς, και χρηται ταύΤΌ λοιπόν άνέδην ηπερ προτοϋ' ουδε γαρ ουδ ' ότφοϋν περικαλύμματι ταύτη ν ετι κρύπτειν έδύνατο. Πέμψας ουν ενα δήμιον πολυ παρενεγκόντα τους άλλους θη ριωδί� τε και ώ μότητι - . Ομούρης δνομα αυτφ - αίτεί τό 'Άργος παρ ' αυτοϋ συν αμα πλείοσιν άλλοις. Μονεμβασία γαρ ηδη εϊληπτο λύτρον μάταιο ν δοθείσα πρός τοίς πέριξ πολιχνίοις ουτ ' όλίγοις οϋτε φαύλη ν δύναμιν . εχουσιν . . Υπισχνείτο μεν γαρ άπολύ3. Cf suum dialogum de matrimonio (Par. gr. 3041. f. 98 v-99: όπως δε τοίς ύποσπόνδοις έχρήσατο, όσον δε λύττα φόνιον τι πνέων και τους όδόντας βρύχων κατ ' έμοϋ. 1 1 . άνέδην: άναίδην codd.

Ι

14- 1 5 . mg.

c η < μείωσαι >

Va.

family. LΠ 1 384 Theodore, presumably as a retaliation against Mamonas, one of the rebel archons, offered the city to the · former Venetian baiulus of Constantinople . Pier Grimani for services rendered to his family during the civil war of 1 376-9. At the same tlme unαοubίt:dlΥ Theodore had hoped by this move to secure Venice's co­ operation against the rebel aichons and the Navarrese. Οπ 29 March the Republic gave Grimani permission to accept the Despot's gift (Misti 38, f. Ι07v ( Rege.stes Ι, ρ. 1 62, πο. 668), ed. G. Gerola, Β. 6 ( 1 93 1 ), 385 n. 2 and Denn�s, The reign. ρ. Ι 1 7 π. 45). Grimani however never acquired the city, ·presumably because Mamonas refused to hand it over. It was finally annexed by Theodore ίπ 1 39 1 12 (CBB Ι, 32 § 28, ρ. 233; 11, ρρ. 346-7) at the height of his power. During the meeting of Serres Mamonas appealed to Bayezid against Theodore (Chalcocandyles (Β)80- 1 (D)745). Taking advaritage of the situation the Sultan resolved to appropriate the city and the surrounding strongholds to himself. Just before a Turkish garrison took over the city, the inhabitants appealed to Venice through the regimen ίn Negrepont . offering to place themselves under her protection. The Republic, afraid that this . would lead to a direct confrontation with the· Turks, declined the offer ( 1 394.111.5, Misti 42, f. 1 55 ( Regestes Ι, ρ. 200, πο. 844; Loenertz, ((Pour I'histoire» , ρρ. 240-5, 249-5 1 ). =

=

=

1 44

Funeral OraIion

my brother as soon as he had receiνed these places but once he had got them he . renewed his demands. He did this repeateqly wishing Ιο turn him ίηΙο 'Nobody' , 'deνouring him last'70, for truly ίη his heart he was a Cyclop with impiety instead of blindness, shamelessness instead of a caνe. Indeed the Sultan Ιοο was a shepherd, but ηοΙ of sheep like those of the Cyclop but of men who did not dίffer from beasts. What could my brother do? Call him an impostor and a liar? Argue? Refuse? Spit οη his face? Spare ηο abuse? What would he haνe . gained by doing this? Besides he had ηοΙ lost hope Ιο the extent of challenging him outright. But was he prepared Ιο contradict him ιίΙΙ the νery end? He certainly did this as long as he possibly could. But was he prepared Ιο refuse Ιο giνe ίη despite what might happen? But it woίlld haνe been sheer madriess to continue Ιο disobey whίle a drawn sword was being brandished at him. This would haνe been nothing less than suicide. But to obey the enemy's demands �nd betray eνerything he possessed just Ιο saνe himself? Ιη the first place, as the saying is, 'there is ηο soundness ίη this' and he would neνer haνe been able to do it, for aboνe all he νalued integrity of action and he would haνe gladly exchanged a long and inglorious life for a short and honourable one. Secondly, it appeared that the murderer's intention was certainly not to depriνe him of eνerything and then keep quiet� but οη ,the contrary to take all and then Ιο destroy the giνer. And so ίη this situation Central Greece was · something like the straits of Messina οη the one hand was the Sultan's fury, and οη the other the executioner's so-called adνice blended with threats, a nd they became more menacing than the horror-striking names of Charybdis and Scylla7 ι . -

But this new Odysseus, the eνer-good and inν� Dtiνe man had . experienced many and νarious wanderings, or rather he willingly tasted misfortune for the sake of those who were akin to him both' ίη status and root whose issue he was. And so he escaped from the caνe, from the straits and the thronging clouds showering down terrible difficulties - and to carry the simile further - he sailed past unhurt escapi�g

70. Homer, Odyssey 9, 369-70. 7 1 . Homer, Odyssey 1 2 , 20 1 -259.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 45

f. 1 8V σειν μετα τό λαβείν, λαμβάνων δε αύθις Ότει : Ι κα! τουτο συνεχώς επραττεν, Ούτίν γε αυτόν αποφήναι θέλων πύματον έδόμενος ό την ψυχην ώς άληθώς Κύκλωψ ων, εχων την ιiσέβειαν τύφλωσιν κα! την αναίδειαν άντρον, έπεί τοι κα! ποιμην ούτος ή ν, εί μη προβάτων ωσπερ έκείνος, αλλ ' ανθρώπων 'μηδεν διαφερόντων θη ρίων. 5 Τί ούν έχρήν τόν αδελφόν διαπράξασθαι; απατεώνα καΙ ψεύστην τουτον αποκαλείν; έξελέγχειν; απωθείσθαι; διαπτύειν; μηδέν τι προπηλακισμου παραλιπείν εΙδος; κα! τί αν ήν έκείνον κερδ άναι ταύττι Π(;Ηουντα; "Αλλως τε ουδε απέγνω ωστε κα! όμόσε χωρήσαι. 10 ' Αλλ ' αντιλέγειν γ ε άχρι τέλους; τουτο δ η κα! γέγονεν εως έξήν. ' Αλλα μηδαμώς ύπενδουναι καν ό τι γένοιτο; ' Αλλ ' ουκ ήν νουν εχοντος απειθείν δια παντός, έπισειομένου γυμνου του ξίφους ήν γαρ αν ατεχνώς ωσας τουτο καθ ' έαυτου. ' Αλλα πρ άξαι τα δοκουντα τοίς έχθροίς κα! τα έ αυτου πάντα προέσθαι ύπερ μόνου του σωθήναι; ' Αλλα πρώτον με.ν τουτο ουδεν ύγιές φασι, κα! ουκ αν ήξίωσέ ποτ ε 15 πράττειν ός γε του παντός έτίμα τό μηδέν τι τών αίσχρών ποτ ε πράξειν, κα! χαίρων αν ήλλάξατο του ζήσαι μήκιστον χρόνον . ου μετα δόξης βίον μετ ' ευκλείας βραχύτατον. 'Έπειτα και τφ φονεί ουκ άρα τουτ ' ήν ό λογισμός, λαβείν τα πάντα κα! ή ρεμείν, αλλα μετα τό 20 λαβείν τόν δεδωκότα ανελείν. 'Ώστε πορθμός Σικελικός ή Έλλάς πως πέφηνε τηνικαυτα, και ή του σατράπου μανία και ή του δημίου . δήθεν παραίνεσις απειλη συγκεκραμένη χαλεπώτεραι πεφήνασι Χαρύβδεώς τε κα! Σκύλλης, ών κα! τοίς . όνόμασι φρίκη κέκραται. ' Αλλ ' ό νέος ' Οδυσσευς ούτοσίν, ό .καλός σοι . πάντα κα! 25 ευμήχανος, πολλών μεν πλά:vων πεπείραται και παντοδαπών, μ ά λλον δε έκων πεπείραται τών δεινών ' ύπερ τών προσηκόντων αύτου τφ f. 19 σχήματι κα! τΌ ρίζτι, ής γε έξέφυ. Πάνl των δε απαλλαγείς, και σπηλαίου καί πορt:Jμου καί πολλών πολλα υοντων νεφών τινων δίκην τα δυσχερή τε και φοβερα (και γαρ έ κτέον ετι του παραδείγματος)

1 -2. Homerus, Odyssea 9.365-370 1 5 . Plato, Phaed� 69b, 89c; Gorgias 524e. etc . . 23. Homerus, Odyssea 1 2.20 1 -259.

1 3 ; ώσαι PVW et mg. γρ. ώσας PV: ώσας Va Ι 1 5. ούκ αν ήξίωσε πστε PVW: σύκ αν ' πστε ήξίωσε Va Ι 20. σικελικός PVVa: Σικελίας W Ι 22. συγ,κεκραμένη (ex -μμ-) Ρ: W: συγκεκραμμένη Va: συγεκραμένη V Ι 23. Σκύλλης: Σκίλλης codd. Ι 28-29. pr. vers. δίκην τα φοβερά τε καί δυσχερή καΙ et per s.s. α ' β ' γ ' δ ' sec. vers. Ρ: sec. vers. adopt. VWVa ...

1 46

Funeral Oration

every hazard and at length returned home to find Penelope - the Peloponnese - unblemished having preserved herself strictly for him, not by undoing her web and raising tht:! hope of those trying to possess her72, �ut by openly repudiating them. Such behaviour is infinitely preferable and surpasses that of Penelope to such an extent that it gίves ηο cause whatsoever for suspecting that chastity had been sullied, something that you will look for ίη vain ίη the case of . Penelope. It appears then that unwavering prudence ' accomplishes everything, for reason is superior tρ all. Υ our good· Despot was not exasperated, though ' the demands were as unjust as the man who made them and dropped as thick as snowflakes from a wintry cloud, nor did he fear the threats. which, mark you, as time went οη continually increased ίη wickedness ' and ferociiy. He said nothing harsh, nothing savage or repellent, nor οη the other hand was he at all servile or cowardly, nor did he show or say anything which would betr�y, weakness. lη short, he acted ίη a manner . befitting the circumstances and showed up the Sultan as being more . naive than a mere child when ίη a childish way he shamelessly tried to make fun of my brother. He thus showed his prudence ίη this way: to the very end he neither entirely disobeyed' the Sultan, as anyone might have done out of sheer desperation, ήοr did he immediately give way to him. This was because ίη the first case if he had shown marked opposition he rnight have provoked his fίerce and rampant wrath, while ίη the second case by surrendering t()O easily he wO,uld have made the enemy suspect that he was making full use of an easy submission to further whatever scheme was ίη his mind by saying one thing and " th inking another.

72. Homer, Odyssey 2, 1 05. 1 09. 203-207.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

147

άσινης παρέπλευσέ τε και παρελή λυθε πάσας κη ρας, και γεγονώς ποτ ε οϊκο\ εύρε Πηνελόπην, την Πελοπόννησον, αμωμον αύτην αύτφ διατη ρήσασαν άκριβώς, ούκ εξαναλύουσαν τον ίστον και διδουσαν τους πειρώντας ελπίζειν, άλλα φανερώς αύτους άποτρέπουσαΥο δ δη του προτέρου πολλφ προ'έχει και τοσούτφ γε ύπερή λασεν δσφ μηδε 5 λόγφ την σωφΡOσύν ΊJ ν δόξαι μολυναι, δ γε ζητήσας εν τφ προτέρφ ούκ αν εϋροις. ' Ως γαρ εοικεν, ή φρόνησις ούκ άπαγορεύσασα άπαντα ρ�δίως άνύσει' πάντων γάρ εστιν ό λόγος επικρατέστερος . . Ο τοίνυν άγαθός σοι' δεσπότης μήτε τ ραχυνθεις προς τας ΙΟ άπαιτήσεις, οϋσας γ ε τοσουτον άδικωτάτας δσον ό ταύτας άπαιτών άδικώτατος (ύε δε ταύτας πυκνας ' και εφκεσαν νιφάσι χειμερινου τινος ώς εκ νέφους), μήτε προς τας .άπειλας φοβηθεις (ήσαν δε αίεί τοι χείρους και άγριώτεραι αί νεώτεραί τε κ'αι δεύτεραι τών πρεσ βυτέρων τε και προτέρων), μηδέν γουν στύφον, μηδε τραχύ, , 'μηδ ' άντίτυπον, 15 μηδ ' αύθις άνελεύθερον, μηδε μαλακόν, μηδέ εκλυτον 11 όπωσουν ενδειξάμε Vος 11 τ δ παράπαν φθεγξάμενος καΙ συλλή βδην γε είπείν μηδέν) άπ�δoν του καιρου, άλλα μετ ' αύτου πάντα πράξας και αύτών ' παιδαρίων άφελέστερον άπέδειξε τον ϊσα και παιδι σμικρφ εξ ' άναιδείας είς αύτον παίζοντα. χρηται δέ ώδε τΌ φρονήσει' οϋτε 20 παντελώς άπειθεί μέχρι τέλους, δ πας τις , αν επαθεν επιεικώς άπογνούς, οϋτ ' αύ ύπενδίδωσι την ταχίστην, ώς μήτε τΌ ύπερ βο'λΌ της ενστάσεως το ό ργών τε και φλεγμ άίνον προσπαροξύνι ι μήτε τφ f. 1 9V ρ�δίως οϋτως ύφείναι παράσχτι Ι δικαίως ύπονοε.ίν τον . έχθρόν, ώς αρα τι προκείμενον �χων ταίς εύκολίαις κατακέχρηται, ετερα μεν 2 5 ' λέγων, ετερα δ ' ενι φ ρεσι κεύθων.

Ι . cf. Homerum, Odyssea ιι . 1 1 ο, I1ias 1 2 .326. 1 1 - 1 2 . cf. I1ias 3.222. 24-25. I1ias 9.3 1 3 .

3-4.

cf.

Odyssea 2. 104- 1 Ο; 203-

207 . ,

pr. vers. λόγφ όόξαι την σωφροσύνην μολυναι e t per s.s. α ' β Ύ ' sec. vers. Ρ: sec. νers. adopt. VWVa Ι 7 . γνωμιιcόν mg. PVW: om. Va Ι 1 2. τοι PV: τι. WVa Ι 1 4. στύφον (υ in ras.) Ρ: στίφον VWVa Ι 22. όργών PVW: όργόν Va.

6,

1 48

Funeral Oration

Ιη this way he showed his shrewdness and Ι dOUDt if any other man could have made better use of the. occasion ίη order to avoid both harshness and its opposite, namely, weakness: For those afflicted by misfortune tend to go to one or to the other extreme , while he most wisely walked the middle path and sailing οη an even keel he tamed the dragon for a time, although t�e �onster was unable to show mildness for long. When my brother had won over the Sultan's guards, as . it were, he thought that the moment had come for him either to die or to escape. He succeeded ίη doing the second, as my oration will soon show. Obeying Bayezid's commands, he sent letters to his people enpowering the Sultan's emissari�s to take ovet the citadels and the city which once belonged to Αgamemηόη 7J. With the emίssaήes he also sent certain of his men whom the Turks thought were to hand over the strongholds to them. These men marched slowly - for such were their instructions - and Ι think that they had not yet reached Corinth 74 when they saw their courageous Despot. This was ' something quite outside their expectation. ΟηΙΥ my mother and Ι were not taken by surprise, for we knew the man's courage, his love of honour and his adventurous spirit, and besides the whole thing had not takeή place without my consent. But we w�re kept ίη suspense, thinking either to hear horrible news or · to witness what nobody believed could happen. Time has shown that many men have given' their gaolers the slip and their inventive skill has defeated shackles, chains and prisons. Some men have been so strongly guarded that they even seem to outdo miracle makers ίη their mode of escape. But if one were to compare my brother's contrivance with those of the past he would discover that it was by ηο means ignoble, if one takes into consideration the exceeding wickedness of his gaoler, t1,ie manner of his imprisonment and the way , ίη which the prisoner showed its futility. It happened ίη this way. At the tyrant's command his tent was pitched at a certain spot οη the river bank. The river, which was Spercheios, flows with a strong current and throughout this region its bank is very high so that here the bank is so encircled by the rushing current that it seems almost like an island. The strong contingent of the night watch surrounded the tent shoulder to

73. The city of Argos, see above ρ. 1 42, n. 68. 74. At nle time ruled by Th�odore's father-in-law Neri Acciaiuolί.

ι

Μανουηλ ΠάλαlOλόγου Λ όγος

5

10

15

20

1 49

Οϋτ ω τ φ νφ χρησάμενος, ώς ουκ αν ήν κάλλιον, οΙμαι, ουδ ' αν τις αλλος έκέχρητο τ ών άπάντ ων, διαφυγων έπίσης σκλη ρό τ η τά τ ε Kai τ ουναντ ίον μαλακότητα (ών πoτ � μεν θάτε ρον, - ποτε δε αυ τ ό λοιπόν �ς τ α πολλα τ οίς άδικουμένοις φιλεί συμβαίνειν) χωρεί τ 11ν μέσην λίαν σοφ ώς, Kai τ αύ τ ην όμαλφς πορευόμενος ήμεροί τ όν δράκοντα τ έως, εί Kai μη trci πολυ τό π ραον έπιδείξαι οlός τ ε έγεγόνει. τους ουν αυτ όν φυλάττοντας ωσπερ χειροήθεις τ Ώδε ποιήσας δ είν φήθη καιρόν εΙναι 11 τ εθνάναι 11 άποδραναι. Τυγχάνει δε τ ου δευτ έ ρου, ώς ό , λόγος προϊων δείξει. Πέμπει γαρ έπιστ ολας οίκαδε, οίας οί προστάττ οντ ες έβούλον το· τοίς δε πάρα του σατράπου πεμφθείσιν, ω�τε τ α φ ρούριά λαβείν Kai τ ην . Αγαμέμνονός ποτ ε πόλιν, συνεκπέμπει τους αυτ οίς έγχειριουντ ας" ώς φον τό γε, τ ας άκροπόλεις. Οί δε σχολΏ βαδίζοντ ες (οϋ τ ω γαρ ήν αυτ οίς έπιτ ετα­ γμένον) ουκ εφθησαν ίδόντ ες, οΙμαι, τ ην Κόρινθον, Kai όρώσι τ όν γενναίον παρα τ ας τ ων πάντων έλπίδας, ου μην παρα τ ας τής μη τ ρός Kai τ ας ήμετ έρας. Οϋτ ε γαρ την του άνδρός γενναιότητα Kai τό φιλότιμόν τ ε Kai φιλοκίνδύνον ήγνοουμεν, και' τ ό π ραγμα ουκ εξω ' τής έμής έγένετο γνώμης. 'Ώσ πε ρ ουν με τ έωρον τ ην άκοην είχομεν 11 άπευκταίαν άγγελίαν άκούσεσθαι 11 τό μηδενi πιστευόμενον rcpiv 11 γενέσθαι Kai θεαθήναι.

Πολλους μεν ουν ό χρόνος τ ας χείρας των κατ εχόντ ων διολι­ σθήσαντ ας εδειξε Kai πέδας Kai άλύσεις Kai δεσμωτ ή ρια ουδεν σντα πρό ς τ ην έκείνων ευμηχανίαν, τ ινες δε διαδράντ ες Kai τ ους θαυματ ο­ f.20 π οιους παρενεγκείν εδοξαψ Ι οϋτ ως Ισχυρώς έφρουρουντ ο. . Αλλ ' εί 2S τ ις τ ην παρουσαν μηχανην παραβάλοι τ αίς τ ων προτ έρων, ουδαμως άγεννεστ έραν εύρήσει, θεωρήσας άκριβώς τ όν τ ε κατ έχοντ α δστις ήν έπι " πoνη ρί�, τ όν τ ε τ ρόπον φ κατ είχε Kai δπως τ ου τον εωλον ό κατ εχόμενος εδειξεν. 'Έσχε δε ώδί. Σκηνή τ ις ήν αυτ φ π επηγυία π ερί τ ινα τ ου ποτ αμου σχθην κατ ' έπιτ α,γην τ ου τυράννου. Ό δε ποταμός Σπ ε ρχειός βαθύν τ ινα τ όν ρουν αυτ ου δια παντός ποιούμενος ή σχθη 30 δε πρός ϋψος ή ρμένη δια παντός τ ου χωρίου, δ τ φ κεκυκλωσθαι ροθίφ όλίγου άποδέον ήν τ ου νήσφ έοικέναι· ή δε νύκτ ωρ φυλακή ,

20. cf. Manuelem Palaeologum, Dia/ogus ΧΧ, 242,2-3. 26. άγεννεστέραν sec. ν s.s. Ρ: άγενεστέραν VWVa Ι 27. Φ (ex ον) PV: W: ον Va Ι 30. ούτος- έστΙν ό νϋν καλούμενος Έλλας mg. codd. Ι 32. όλίγου PV: όλίγον WVa.

1 50

Funeral Oration

shoulder and securely . held that strip of land. They Ιίι fi:res and sang songs throughout the night. For they did ηοΙ have set periods of duty but at the Sultan's comΠiand they watched all through the night. Το cut a long story short, the rest of the set-up ran along the same lines so that both collectively and individually the watch was efficient 75. Yet one's man's valour showed al1 �his Ιο have been useless, although our enemies, though th inking ίι probable that he would try Ιο escape, were ηοΙ afraid that he would actual1y succeed ίη doing so, since the obstacles were so great, while our own party did ηοΙ even consider that he would ever attempt Ιο get away. One could indeed rightly marvel at this escape for ίι was ηο less valiant than any of the deeds he had previously achieved. For although he could often have escaped either alone or with a smal1 retinue he was not willing Ιο do this, but chose either Ιο return home with al1 those he had with him or else Ιο die with them. It was clear Ιο al1 that he certainly engineered the escape as ηο other man could have done, leaving ηοΙ a single one of his retinue behind, ηοΙ even a baggage-carrier or an old man who could hardly walk, and fleeing as though οη wings he caught up with his men who left before he did. Having accpmplished this he demonstrated Ιο his pursuers · that their pursuit was useless and, as ίι were, he poured . the s.tale dregs of their hostile machinations over their heads. It is impossible Ιο describe ·ίη a panegyric the ways and means by which he escaped, showing, as he was bound Ιο do, how much the Sultan deserved Ιο be spat on, telling of al1 his inventiveness, his wisdom and ' courage, his sagacity and skill. Αι al1 events ίι is sufficient, and above al1 ffiir, Ιο say that ίι must be obvious Ιο al1 that this deed so rightly conceived, happily put ίηΙο practice and most successful1y accomplished, could οηlΥ have been achieved with divine aid. Νο hι,ιman power nor any accidental or fortuitous chance could have merged together so

75. Manuel had fίrst hand experience of the Sultan's camp since he had pa.rticipated ίη Bayezid's two separate campaigns ίη Asia Minor, the first ίη 1 390 and the second ίη the summer/winter of 1 39 1 (For details of these campaigns see Zachariadou, «ManueI 11 PalaeoIogus», ρ. 47 1 ff.). Cf. aIso Dialogues. ρ. Ι 2 Ι , 1-5 for Manuel's impressions of the Turkish camp.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

10

f. 20V

15

. 20

25

151

ήν δ ε φάλαγξ πολυάνθρωπος , στ οιχηδόν περικυκλο υντ ες τ ην σκηνην . και τ όν ο λίγον ίσθμόν εκείνον διακατέχοντ ες άκριβώς , πυρ ί τ ε χρώμενοι και φ δαίς , ούδε γουν πρός ωραν εκάθευδον. Ού γαρ φυλακας η γρύπνουν άλλα την νύχθ ' δλην' ούτω δοκουν τ φ σατ ράΠΊJ . Και ϊνα μη μακρό Υ . άπο τ είνω λ όγον , και τάλλα πάντα τ ού τ οις ήν άκριβ ω ς εφάμιλλα , δσα ενομ.ίζετ ο . πρός φυλακην εξαρκέσειν , ούχ δπως άμα συντ ε τ αγμένα άλλα και δ ΙΊJ ρημένα καθέκαστ ον. 'Ά δη πάντα μάταια ένός άνδρός άπέφηνεν άρετή , καίτοι οϋ τ ε τ οίς εχθροίς τ ό εΙκός λογιζομένοις φο βη τ έον εΙναι εδόκει τ ό δυνηθήναι τ ου τ ονί ποτ ε διαδρ άναι , τ οσούτων ο ν των τ ων κωλυμάτων , οϋτε αύ τ οίς ήμετέροις εγχ ε ιρητέος ό δρασμός τ ό παράπαν ενομ ίζετο. Θαυμά σειε δ ' άν τ ις κάκείνο μάλα δικαίως (ούδενός γαρ ε λαττον ε χει τ ων αύ τ φ διαπεπραγμένων)' πολλάκις γαρ δυνάμενος μόνος η και μετ ' ο λίγων διαφυγείν , ούκ η νέσχετ ο, άλλ ' εϊ λετο η μεθ ' ών εξήλθεν έπανιέναι Ι

η συ ν εκείνο ις άποθανείν.

'Ότι μεν ουν είργάσατο τ όν δρασμόν ώς ούκ αν ετ ερος , μηδένα μή τ ε τών έπι τ φ σκευοφορείν έπομ ένων άποβαλών , μή τ ε γέροντά τ ινα , φ τ α γόνατ ' αν ηπιστείτο πρός άναγκαίαν βάδισιν , και διαδρας ώσπερ ύπόπτε ρος ε φθασε τ ους . προαπελθόντας , και τ ου τ ο πράξας άπέφηνε τ ους διώκοντας αύ τ όν είκΌ τ ο ν δρόμον πεποιημένους και ' τ ας τ ών έχθρων μηχανας ωσπε ρ έωλοκρασίαν κατέχεε τής αύτ ών κορυφής , απασι δήλον. Δ ιηγήσ �σθαι δε τ ην μη χανην τ ου δ ρασμου και τ όν τ ρόπον , δι ' ου κατ άπτυσ τον ε δειξεν ον έχρήν , και ώ � επίνοιά τ ε π άσα και πρ άξις ή περί - τ αυτ α πλή ρης μεν σοφίας , πλή ρης δε άνδρίας γέμουσά τ ε συνέσεως 'και δεξιό τη τος δ τι πλείστης , ενεστι μέν , ού συγχωρεί δε τ ό σχήμα τ ου λόγου. ' Εκείνο δε πάντως είπείν και άποχρών και δίκαιον πάντων ενεκα. τουτ ο τ ό ε ργον κα λ ώς μεν κατ ' άρχας διανοηθέν , κάλλιον δε πραχθεν και πέρας είλ ηφός δ τ ι κάλλιστο ν , δήλόν έστιν απασιν ώς ουκ άνευ θείας ρ οπής γέγονε. το. 2 1 -22. Demosthenes De Corona 50(242); Lucianus, Symposium 3; Corp. Paroemiogr. Gr. ΙΙ, 743 . 29. V. supra Ι Ι 1 , 18.

1 52

Funeral Oration

many factors Ιο achieve a single splendid end. His escape set free the whole of the' Peloponnese from impending bondage; ίι liberated Thebes, Athens, Megara and other Greek cities whose leader was Neri, the Despot's father-in-law, a man of good sense; ίι liberated the Illyrians and a great number of barbarian nations76• It is obvious that as long as he (Ι mean the Turkish tyrant) held my brother ίη his hands he could swear and obstinately and arrogantly maintain that he (Bayezid) would ηοΙ return home υηιίΙ he had conquered and destroyed everything. He boasted that this was ηοι , something exceedingly great or difficult but οη the contrary quite easy. Later after the blow (for indeed my brother's escape was a blow Ιο him) he stooped Ιο the ground and ηο longer listened with pleasure Ιο those who told him similar things Ιο please him, for he clearly recognised such words as fulsome flattery. Your Despot became illustrious by reason of many great deeds. He chose Ιο die for the honour of his imperial rank, for Ιο present himself Ιο the murderous barbarian Ιο preserve his own people an4 those of the other leaders really amounted Ιο death . He escaped from the barbarian even though he was caught and held ίη a net from which ίι was believed Ιο be impossible Ιο escape. When all thought that the gaping beast was about Ιο devour everybody and could ηοΙ be halted, he showed υρ the beast's failure and its empty beBy: While he' was himself ίη danger nations and many cities clearly perceived their own danger, but when' he came ουΙ of the barbarian gullet, from whose .

76. It is not clear which branch of the Alban,ians Manuel is referring to, but ' most probably to those sett1ed south of Levadia, since the county of Salona ίη . Phocis and Neopatras ίη Phthiotis were captured by the Turks οη that occasion. The presence of Albanians ίη the duchy of Athens and Neopatras was cited ίη 1 380's. They were stationed ίη Phocis, acting ίη a military capacity as vassals to the King of Aragon (Loenertz, « Athenes et Neopatras» , nos. 1 64, 1 89, 1 9 1 , ρρ. 235, 242; cf. Jochalas, « ϋber die Einwanderung der Albaner», 96ff.). But how far and to ' what ex tent these sett1ements had at this stage penetrated ίηΙο Attica and Corinthia is difficu1t to tell. Albanians were certainly used as mercenaries by Neri Acciaiuoli and were responsible fbr the attack οη the Navarrese possessions after the Turkish withdrawal ίη the early summer of 1 394 (Lampros, 'Έγγραφα, ρ. 1 1 5). There were also a large numbel' of Albanian mercenaries ίη Achaia ίη ' 1 39 1 (Secreta Ε, f.69, 1 39 I .VII.24: in illis partibus haberi possent cum parva pecunie quantitate mu/ti A /banenses). Οη the other hand the very fact that Manuel specifically refers Ιο them would indicate that their numbers were, most probably, worthy of notice.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 53

γαρ δη πολλα συνδεδραμη κέναι προς εν τι τέλος θαυμάσιον, ουτ άνθρωπίνης δυνάμεως οϋτε μήν τι σύμπτωμα εκ ταύτομάτου και τύχης . . τουτο το εργον ελευθεροί μεν πασαν την Πελοπόννησον τής προφαινομένης δουλείας, ελευθεροί δε Θή βας, Άθήνας, Μέγαρα, 5 πόλεις ελληνίδας ετέρας, ών ό τφ δεσπόΤ ΊJ κηδεστης αρχων ήν - . Ρανέρης σνομα αύτφ - νουνεχης άνή ρ , ελευθεροί δε παν όμου το Ίλλυρικον και {ίλλα γε πολλα τό?ν βαρ βάρων εθνη . Δήλον δέ, δς γαρ δη τον άόελφον εν χει ροίν εχων - τον τύραννόν φημι Πέρσην - ή μην επώμνυ και Ισχυρίζετο μετ α πολλου του φρονήματος μηδαμως 10 επανελθείν οϊκαδε πριν η χειρώσασθαι πάντα και διαφθείραι· και ήν [ 2 1 ούδεν ύπέροl γκον ούδε χαλεπον άλαζονευόμενος, άλλ ' δ γε ρ � διoν ήν αύτφ- ύστερον κύπτων είς ' γήν μετα την πληγήν - πληγη γαρ {ίντικρυς αύτφ ή άδελφου του εμου φυγή - ούδε των προς χάριν τα τοιαυτα λεγόντων ήδέως ετ ' ηκουεν, είδώς γε κολακείας εσχάτης 15 σαφως τα ρήματα. Τοιγαρουν λαμπρος ύμίν ό δεσπότης πολλων και μεγάλων ενεκα· του προελέσθαι τεθνάναι δια το σχήμα (τουτο γαρ ήν άτεχναις το προς φονωντα βάρ βαρον παραγεγονέναι σωτηρίας ενεκα των τε . εαυτου και ών ούκ ήν εξηγούμενος)· του διαπεφευγέναι τας τούτο υ χείρας, έπείπερ η λω και ήν εν δικτύοις πιστευομένοις άφύκτοις εΙναι· 20 του τον �εχηνότα θή ρα καταπιείν απαντας και το κωλυσον εΙναι μηδεν λογιζόμενον, απραKΤ� παντάπασιν άποφήΎαι και κενην την τουδε γαστέρα· του κινδυνεύοντος μεν αύτου προφανή κίνδυνον βλέπειν εθνη τε και πόλεις δ τι πολλάς, επει δ ' εξήλθε του λαιμου του βαρ βαρικου, είς δν, ούδείς πω καταδυς επανήκε σαφους 25

Ι . γνωμικον mg. Ρ: deest ίή VWVa Ι 2. έξ αύτσμάτσυ PVW: et mg. γρ. έκ ταύτσμάτσυ PV: Va Ι 1 1 . ύπέρσγκσν PVW: ύπέρσγγσν Va.

Manuel's second reference to the (,barbarian nations » may well refer Ισ the Slavs of Maina whose existence is attested by epigraphical evidence (Α. Ahrweίler, . (,Une inscription meconnue sur les Melingues du Taygete», Bulletin de Correspon­ dence Hellenique, 86 ( 1 962), Ι Ι Ο; Α. Α vramea, ,( Ο 'τζάσις των Μεληγγων'. Νέα άνάγνωσις έπιγραφων έξ Οίτύλσυ», Παρ νασσός, 1 6 ( 1 974), 288-300). For a later period, evidence is found ίπ the deliberation of the Venetian Senate ( / 389.11. 1 8 , Misti 40, f. 1 57 v : Sclavis de Mayna). Manuel also may be referring t o the Latins ίπ the area (cf. below 1 69,7-8; Cydones 2 1 ,18 ; 36,20 ; 222,94 ; 328 ,9- / 0 ; 435 , 15. 47-8). -

1 54

Funeral Oration

depth ηο man has ever emerged. they also were freed from certain slavery. Those who were saνed by him at that time (Ι do not speak of his own men) ίη ηο way contributed to his success, though he had always cared for them, nor did they giνe him any aid at all ίη his struggle to put an end to the danger. Thus it was at his own expense that he delivered them, for they neither felt any sense of gratitude nor did they contribute anything towards this. Indeed of his own free will he became a martyr and surrendered himself for the sake of the many, and endangered himself and went through painful experiences and suffered ignominy and other things . which gnawed the heart and which would have crushed any serious­ minded man� The facts clearly show that his surviνal and happiness was at the same time the salνation and happiness of a multitude of men, not οηlΥ his own subjects but the subjects of others as well. He was outstandingly splendid, so essential to a number of people, �ital as breath to his friends, invincible to his enemies and able to ward off their attacks. The truth of this is proved by the fact that he� frightened and turned away that mighty man by simply reaching his own land. For as soon as that arrogant man learnt of this, he was ίη despair as to what he should do and he put a�ay his inf1ated pride and ίη a most sordid manner he cast off that arrogance which had been fed by the many trophies set υρ by νarious gιeat nations ίη his and ίη his father's honour. He forgot the oaths which he had sworn, craning forth his neck, swaying his head ίη an unbecoming . manner and shouting louder than a town crier. He was a . tamed creature then, haνing changed from a wild beast into a bleating lamb. He who preνiously howled fiercer than the wolves now looked like a subdued wild beast. He who ίη his saνagery had roared at human beings was thus reduced to such a state. Realizing . then that he could not achieνe any of his desires, he strove to disentangle himself as soon as possible. He was ashamed of this sudden change lest he should appear weak-minded and absurd since he feared those f1eeing from him and was himself ίη night with nobody ίη

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 55

αίχμαλωσίας ρυσθηναι, καίτοι ούτε εύτυχουντι συνελάμβανον ύπερ άπάντων αει σπουδάζοντι οί σεσωσμένοι παρ ' αύτου τηνικαυτα - ού λέγω δε περι των ίδίων - ούτε ύπερ τούτων κινδυνεύοντι τό τυχόν αύτφ συνηγωνίσαντο ύπερ της απαλλαγης των δεινωγ, ϊν ' τι τό 5 τούτους σεσωσθαι προίκα παρ ' αύτου δεδομένον μηδεμιας αύτων ύπαρξάντ ων χάριτος ή τι τό παράπαν είσενηνοχότων είς τουτο. , _ Ού μην αλλα και μάρτυς ούτος τΏ προαιρέσει ανθ ' ών και προύδωκεν αύτόν ύπερ τών πολλων και των κινδύνων έγγυς έγένετο και λυπη ρων πεπείραται και αδοξίαν ύπέστη και ετε ρ ' άττα δάκνοντα 10 την ψυχην και κατενεγκείν οlά τ ε τους μ η των παρόντων καταγελων­ τας . . Εκ δη πάντων πρόδηλον ώς τό περιε ίναι τουΤQν και εύ εχειν ην δήπουθεν και σφζεσθαι και εύ εΙναι πληθος ανθρώπων, ού μόνον γε των ύπ ' αύτου δεσποζομένων άπάντων αλλα δη και των ύφ ' f. 2 I V έτέροις Ι ταττομένων. Οϋτως ην έκε ίνος θαυμασιώτατος, οϋτω πολ15 λοίς ωφέλιμος, ϊσα και πνοΏ το ίς φίλοις αναγκαιότατος, τοίς δε έχθροίς αχείρωτος και τας έκείνων αποτρέπων έφόδους. Και δηλοί τό τόν πολυν έκείνον αποσοβησαι και αποτρέψαι μόνφ τφ καταλαβείν ' την αύτου. Εύθυς γαρ τουτο μαθων έκε ίνος ό σοβαρός, απογνους του πραξαί τι, κατα'βάλλει μεν όφρυΥ πόρρωθεν ή ρμένην αύτφ πολλαχό20 θεν, ρίπτει δε φρόνημα αγεννως αγαν, σπερ έκείνφ συνεφορήθη συχνοίς τροπαίοις, απερ� αύτφ τε και το ίς φύσασιν εστη κεν από πολλών τε και μεγάλων έθνων . . Αμνημονε ί δε σρκων έκείνων οϋς γε ανατείνων αύχένα και κινών την κεφαλην ού συν κόσμφ, βοών ύπερ τους κή ρυκας, ώμνυ. Και ην τις ημερος τότε μεταβαλων έξ αγρίου και μονονου βληχώμενος' ό πρότερον ύπερ τους λύκους . δεινόν κεχηνώς, 25 και έφκει χειροήθεσι θη ρίοις, είς τουτ ' έξαίφνης έλθων ό βλέπων τε βλοσυρόν και κατ ' ανθρώπων β ρυχ ιί? μενος. Και έπεθύμει μεν ταχέως απαλλαγηναι, είδως ανύσων ούδέν' ΤΙσχύνετο δε την ταχίστην μεταβολην και εί δόξει εύριπος και αλλόκοτος άνθρωπος, όρρωδων τους απ ' αύτου τότε φεύγοντας, και φεύγων ύπ ' ούδενός διωκόμενος, 30

1 9. cf. Euripidem, Cyc/ops 1 67 , sed. hic ίη sensu « superbiam dimittere». Paroemiogr. Gr. Ι, 222.

29. Corp.

6. είσενηνοχότων PVW: et mg. γρ. είσηχότων PV:Va Ι 25. βληχώμενος (ex βληχόμενος) Ρ: W'; βληχόμενος VVa.

156

Funeral Oration

pursuit, thus demonstrating that his deeds and words conflicted then with his former words and deeds. Ιη short, nothing he thought or said or did earlier bore any relation 10 his later performance. At this point he invented a plausible excuse to conceal his shame . He pretended that he had received letters from the east asking him to come to the help of the Sultan who was being attacked by the Mongol Timur77• This Timur was the same man at whose hands he shortly afterwards suffered punishment with interest for the injustices he had committed, as was ihdeed οηlΥ fair78• But since the Sultan's letters were a mere pretext and a deception, he pretended that he had to hurry across the Hellespont but ίη reality he did not mean to do so. Thus marching slowly he wasted a lot of time and, if you please, ίη secret flight he lingered ίη Thrace collecting' as best as he could an army capable of destroying you. He sent th.is army to plunder all my brother's possessions for ηο other crime than for having. refused to give himself up and delight ίη the blood of his own men. He gave orders to his general (his name was Evrenos - you know his tactics and his unrivalled hatred towards the faithful) to spare nothing79• His seething anger hrid reached such a . P itch. There was another reason which compelled him to collect and ' immediately despatch a strong army. For it was impossible to maintain the fortresses and the cities which he th� n held ίη this area unless they got help at once80• For they needed all sorts of aid as they were being besieged by you and were suffering hardship through food shortage. The preparations were formidable, the general cruel, the army large and wel1 equipped both ίη arms and cavalry. Ιη contrast, for a number

77. Som�time late ίη 1 393 or early 1 394 Timur had ca.p tured fortresses ίη Mesopotamia and Syria. This led the Sultan of Egypt to move his forces against Timur during the spring of 1 394. The Mongol military movements were also directed against the Turkish possessions ίη Asia Minor (Υ. Yίicel, « XIV-XV yίizyillar arastirmalar 11», Belleten, 37 ( 1 973), 1 66-69). It is therefore possible that ίη , response to these military movements of the Mongols Bayezid hastened to Thrace to raise an army. Cf. Loenertz, « Pour I'histoire», ρρ. 247-48. 7Μ. See above ρ. 1 34, η. '5. 79. Evrenos bey was originally one of the independent ,and powerful emirs of Thrace who since t�e beginI1ing of Murad I's reign had recognized Ottoman suzerainty (Ι: Beldiceanu-Steinherr, Recherches sur les actes des regnes des Sultans Osman, Orkhan et Murad Ι, Munich 1 967, ρρ. 48, 233). 80. These were ίη the vicinity of Monemvasia, including the fortress . itself which had been handed over to Bayezid's emissaries. See above ρ. 1 42, η. 69,

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

f.22 1 0

15

20

25

1 57

κ: α ι τοίς πρ ό τοϋ κ: αι λόγοις κ:αι π ράγμασιν έναντίως τα . τότε π ράγματα κ:αι τους λόγους άπο δει κ:νύς. Και εί δε ί συλλή βδην τ ό πάν είπείν , ούδ εν διανοούμενος η λ έ γων η έ ργαζόμενος έοι κ:ό ς τοίς . εμπροσθεν, ύστερον ούτος έφαίνετο. Πλάττει δη πρό φασιν εύπρεπή ωστε συσ κ: ιάσαι τ ό . αΙσχος κ: αι τ ό πλάσ μα ' ε φα.σ κ:εν έπιστολας δεδέ χθαι σ ουλτανικ: ας π ροσ κ:αλουμ ένας αύτ όν ές ε ω, ωστε βοηθείν έ κ: είνφ ύπό τοϋ Σ κ:ύθου Τεμήρη πολεμουμέ νφ, δς ήν φ μι κ: ρ όν ϋστερον αύτ ός έ δεδώ κ:ει δίκ: ην ών η σεβή κ:ει, κ: αι ταύτην γε συν ' τό κ:φ μάλα δ ι κ:αίφ. ' Αλλ ' έπείπερ σ κ:ή ψ1 ς ήν κ: αι σ κ:ηνη τα τοϋ σουλτάνου γράμΙ ματα, τ ό διαβήναι σπεύ δειν τ ό ν Έλλήσποντον ε λεγε μ έ ν, ού κ: έβούλετο δέ . ' Αναλίσ κ:ει δη χρόνον ού σμι κ: ρ όν βάδην πορευ όμενος, εί δε βούλει, φεύγων ούτωσι λάθρα ' διατρίβει δε έν Θρ �κ:ίl , συνάγει δε στραι ιαν όθεν τε κ:αι όπως ήν δυνατόν αύτφ, νομιζομ έ νην πάντα π οιήσαι τα κ:αθ ' ύμων οϊ αν τε εΙναι. Π έ μπει δη ταύτη ν λη ισομ έ νην πάσαν την γήν τοϋ μη δε ν ε τερον η δ ι κ:η κ:ότος αύτ ό ν η τ ό μη τούτφ π αρεσχη κ:έναι τφ θανάτφ κ:αι τοίς αϊ}1 ασιν έντρυφ η σαι τοίς αύτοϋ, κ: αι παρ αγγέ λλει τφ στρατη γ φ - Β ραν έ ζης σνομα αύτφ - ϊστε δ ε τ όν , τοϋδε τρόπον κ:αι την κ:ατα των πιστων εχθραν ώς εστιν άπαράμιλλος μη δεν ός φείδεσθαι ' ούτως ήν έ κ:είνφ ζ έ ων ό θυμός. Ού μην άλλ ' ήν τι κ:αι άναγκ:άζον άθροίσαί τε κ:αι π έμψαι ' π ολλήν τινα στρατιαν μάλα αύτίκ:α ' ού γαρ ήν "αι τα φ ρούρια σφζεσθαι κ:αι ας κ:ατείχεν ένταυθοί τότε πόλεις, μη την ταχίστην βοηθείας τυχόντα ' έδέ οντο γαρ έπι κ:ουρίας παντοδαπής ύφ ' ύμων π ολιορ κ:ούμενα κ:αι τΌ των άναγ κ:αίων ένδεί� ταλαι π ωρούμενα. Αί μ εν ούν π αρασ κ:ευαι δειναί, ό δε στρατ ηγς, ς ώ μός, ή δε στρατια πολλ η κ:α Ι εϋοπλος ούχ ήττον η εϋιππος τα δ ε π ράγματ� ήμίν έξίτηλα

Ι . πρό τοϋ ΡΥ: προτοϋ WVa Ι Ι J . σμικρόν PVW: μικρόν Va Ι 1 4 . ύμων PVW: ήμων Va Ι 1 7. δε PWVa: δη V Ι 23 . ύμων PWVa: ήμων V.

1 58

Funeral Oration

of reasons · our own resources were weak. Moreover many of the local people called οη our enemies so that they should have them as their . overlords; besought them - you cannot think how - and stirred them up against us, or more right1y, against themselves. Το add to this there was a further calamity. The people who invited the Turks to enter the Isthmus promised to supply them with abundant food. This was no insignificant factor; οη the contrary it was capable of rousing high hopes ίη the man who was about to attack with his army, while instilling with despair those awaiting the assault. The situation was as Ι . have described. The undertaking however did not materialise according to the Sultan's set purpose. Why do Ι say according to his set purpose when everything dashed his hopes? For the Turkish army was unable to enter the Isthmus since you had alteady occupied the passes where the road is narrow and . rocky, steep and impassable. The fact that the army returned empty-handed meant that all the cities occupied by the Turks were handed back to their lawful and rightful master who had possessed them ίη the past and would have them ίη future8 1 • But most wonderful . of all, he received these cities with interest. Ι call 'interest' those captured guards who formed ηο mean portion of the enemy. These are the facts and they are known ίη many corners of the world. B� t the great success of the infidels (or rather the misfortunes of the faithful wI:ιo have offended against God) has made the ill-starred enemy the ruler of many whose slave he should by rights have been . . This meant that from t�e point of view of numbers and strength his army was much better than it had previously been, although even then it had been considerable, brave and experienced ίη warfare. It had been trained gradually over a long period of time to bear the hardships and pains which afflict the body and to remain ίη a hostile land when others would not have remained even ίη a friendly country producing all good things82• This army had been left to him by his father, who

8 Ι. The defence of the Peloponnese lasted throughout the summer of 1 394. Durίήg this time Theodore, at the instigation of · Neri Acciaiuoli, resolνed his differences with Venice oνer Argos by signing a treaty οη 27 May 1 394 (Lampros, 'Έγγραφα, ρρ. 1 14, 374-85). Ιη return the Republic gaνe him naνal support and thus helped him ιο recapture Monemνasia by hindering the Turkish ships from landing fresh forces and supplies ( l 394.VII.24, Misti 43, f. 1 8 ( RegesIes Ι, ρ. 203, ηο. 858); Loenertz, "Pour I'histoire» , ρρ. 252-3, η. Ι ). 82. Manuel's comments οη and assessment of the training of the Turkish army deri�es from first hand experience. Compare his obserνations οη the conditions . =

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ ργος

5

1 59

πολλαχόθεν, και προσην το τους εχθρους ήγεμόνας ϊσχειν πολλους των άπο της χώρας παρακα λουντας, πως οϊει, κα Ι παροξύνοντας είς τα καθ ' ήμων η, τό γε αληθέστερον είπείν, είς τα καθ ' αύτων. Ού μην αλλ ' ούδε εκείνο το δεινότατον απην' ήσαν γαρ οϊ προσεκαλουντο τούτους είσιέναι τον ' Ισθ μ.όν, ύπισχνούμενοι χορηγήσειν αύτοίς αφθονα τα επιτήδεια . Τούτων δε ού σμικρον εκαστ ον αλλ ' ίκανον τφ πέμπ οντι μεν την στρατιαν χρηστας παρασχείν ελπίδας, τοίς δε προσδοκωσι την ταύτης εφοδον απόγνωσιν εμποιησαι . ... Ην μεν ουν ταυτα καθάπερ εφην' ούκ αποβεβήκει δε κατα γνώμην τάνδρ Ι τούγχείρημα. Και τί λέγω κατα γνώμη ν, δτε και προς τούναντίον αύτφ τα

10 f. 22V των ελπίδων αντέστραπτο; Ι Οϋτε γαρ είσιjεσαν ή στρατιά, προειλημ­ μένων ύφ ' ύμων των χώρων εκείνων, ου στενή τις ήν όδός και λιθώδης και ανάντη ς και δλιQς δύσβατος τό τε κενην αύτη ν ύποστρέψαι αποδεδώκει πάσας τας πόλεις τας ύπο των Τούρκων 15 κατεσχημένας τφ δικαίως και καλως και κεκτημένφ ταύτας προτ ου και κτησαμένφ μετέπειτα. ΤΟ δε πάντων 'Κάλλιστ ον, δτι και συν τόκφ ταύτας απείληφε ' λέγω δε τόκον νυν τους δορυαλώτους φρουρους · έκείνους, ο ύ φαύλην σντας μοίραν των πολεμίων. 20

25

'Έστι τβυτα καί βοαται πολλαχου γης. ' Αλλα το πολυ τη"ς εύτ υχίας των ασεβων, μαλλον δε το των εύσεβων δυστυχές έκ του τφ θεφ προσκρ ούειν, τον κακοδαίμονα δυσμενη πολλων δεσπότη ν άπέφηνεν, ών αν ήν δ ουλος πάνυ δικαίως. Τοϋτο ' την αύτου στρατιαν , τφ τε πλήθει τύ τε δυνάμει πολυ βελτίω πεποίη κεν, ουσάν γε καΙ πρότερον ο ύ σ μικράν, ούδέ αγεννη , ο ύδέ των πo � εμ Ι Kων απειρον, η ρέμα πως γυμνασθείσαν τφ μακρφ χρόνφ και πόνφ φέρειν τα λυπουντα το' σωμα καί διαμένειν εν άλλστρί� ώς ούκ αν ετε ροι εν φιλί� φυ ούσΏ παν αγαθόν. Ταύτην την στρατιαν πατη ρ μέν αύτφ 27· ών ίο ras. P:VW: οίς Va Ι δοί>λος πάνυ δικαίως ίο ras. PV: W: δικαίως άνδράποδον Va.

encountered duriog the two Turkish campaigns of 1 390 and 1 39 1 ίη Asia Mioor when he followed Bayezid �s a vassal: Letters 1 9, 4-8, 28-31, Ρ'Ρ. 57-9; 1 8, 21ff , ρ . 55; 1 6, 64-6, ρ. 47; Dia/ogues, ρρ. 50, 1-12 ; 94, 10 ; 1 20, 23-121, Ι ; 30 1 , 8-10. For details concerning these campaigns see Zachariadou, ((Manuel ΙΙ Palaeologus», ρ.

47 1 ff.

1 60

Funera/ Oration

had receiνed it from his own father, who had ίη turn receiνed it from his father, as he too had receiνed it from his father whose name was Ertugru183• ΑΙΙ of them up to that time had increased its strength by their complete dedication and endurance of hardsl)ip and danger, though - to speak frankly - not by reason of their more outstanding or more perfect νirtue. And this is what makes us hope tOOt one day good fortune may change and desert them, siding with us, as it did ίη the days of our forefathers. Virtue preνails oνer eνerything and since it is within o\Jr power to liνe according to νirtue it is therefore οηlΥ just that we, who haνe shurined wickedness and admired the νirtue of our fore-fathers and all their noble deeds, should hope. to conquer those who now hold sway oνer us. Moreoνer while his (Ι mean Bayezid's) fortunes waxed, ours waned, so that not without reason eνe,rybody despaired. Fόr an enemy's progress is proportionately equal to the diminution of his opponent's and νice νersa. Ι 'will now tell you something worthy of tears. There were a number of indiνiduals not all of whom belonged to the common people or were considere'd to be of low . rank who joined, the enemy84. At first they di� so secretly as so far as this was possible, for Ι think they felt ashamed, but later they acted openly. For usual1y with the lapse of time people are inc1ined to boast about things they haνe done ίη secret. They became for us an incurable calamity. Ι do not know what you would call them: Romans and Christians οη account of their race and baptism, or the opposite because of their choice and actions? Enemies for their perνerted and mad behaνiour towards their country? Or friends for having been the cause of your glory, although this happened without their support? For, ίη contrast to their wickedness towards you, your goodness shone. But perhaps we should omit the things whi�h concern them and proceed with our story. The situation was growing desperate and the barbarian, being bent

83. Historical eνidence for the early Ottomans is lackίηg. Ertu grul, the father of Osman, ·is the οηlΥ one mentioned ίη the oldest chronicles and whose existence is attested by numismatic eνidence (Ι. Artuk, « Osmanli beyliginin kurucusu Osman Gazi'ye ait sikke», Papers presented Ιο the First In'ternational Congress on the social and economic history of Turkey, Hacettepe Uniνersity 1 977" Ankara 1980, ρρ. 27-33. The others were Osman ( 1 299- 1 326); Orhan {Ι 326-62); Murad Ι {Ι 362-89); Bayezid I ( 1 389- 1 402). 84. For an example of Byzantine coHaborators see aboνe ρ. 1 28, η. 5 Ι , though

we do ηοΙ know whether the famίly ίη question belonged Ιο the imperial family or had any connections with the Peloponnese.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

f. 23 _1 0

15

20

25

30

16ί

καταλέ λοιπε, δεξάμενος έ κ του πατρός του πρός πατρός αύτη ν διαδεξαμένου, ώς κάκείνος αύ έκ του φύσαντος - Έρτογρσύλης αύτφ τοϋνομα. Πάντες δε έπηύξησαν ιϊχρι του δε σπουδ'Ώ μεν πάντως και πόνοις και κινδύνοις εαυτων, δεί γαρ τάληθές είπείν, ού μήν γε κρείττοσιν άρεταίς και τελεωτέραις, δ δη και θαρρείν ήμας δίδωσι μεταπεσείσθαί ποτε την άγαθην τύχην και μεθ ' ήμων έκείνην αύθις τετάξεσθαι αύτους έρήμους άφείσαν, ώς κάπί των ήμετέρων προγό­ νων ύπ ή ρχε τα πράγματα . Έπειδη γαρ άρετη πανταχου τό κ ρατουν έστιν, οντος γε των έφ ' ήμίν του μετα τής άρετής ζήσαι, εϊη αν πάνυ δικαίως έν τοίς μάλιστα έλπιζομένοις Ι των νυν κρατούντων ή μας κρατήσειν, τη ν μεν κακίαν μισήσαντας, φίλους δε τής των φυσάντων άρετής γεγονότας και έραστας των άγαθων εργων. Πλην έκείνφ των πραγμάτων έπιδιδόντων - τφ ΠαγιαζίΤΌ λέγω - τα ήμέτερα πρός μείωσιν άφίκτο, πάντων άπαγο ρευόντων ούκ απο λόγου . Αί γαρ των πολεμίων έπιδόσεις ϊσην πως δύναμιν εχουσι ταίς των άντιπάλων μειώσεσιν, ωσπερ και τό εμπαλιν. 'Ήκω δε λέξων ήδη δακρύων ιϊξιον Οντως . 'Ένιοι γαρ ούκέτι των τελούντων είς δήμον ούδε των φαύλων εΙναι δ Ο ΚQύντων, τοίς πολεμίοις προστιθέμενοι την μεν άρχην ώς σΙόν τε λάθ ρα (1j σχύνον­ το γάρ, οΙμαι), επειτα άνέδην περι τα τελευταία (φιλεί γαρ τα γιγνόμενα κρύφα χρόνου περιτρέχοντος παρρησιάζaσθαι) δυσίατόν τι πάθος ήμίν έγένοντο' οϋς ούκ -οlδ ' . δ τι καλέσετε, . Ρωμαίους και Χριστιανους ' δια τό γένος και τό βάπτισμα η τάναντία δια την προαίρεσιν και τας πράξεις, έχθρους δια τό πρός τη ν πατρίδα διεστ ραμμένον και μανικόν η προσφιλείς ώς αίτίους γενομένους ύμίν . εύκλείας, ει δη και άκόντων έκείνων τοστο συμβέβηκε' τοίς γαρ καθ ' ύμων αυτων άσεβή μασι τό ύμέτερον έξήστραψεν άγαθόν ώς έν παραθέσει . ΆΑλλα τα μεν περι τούτων παραλιπείν ϊσως ιϊμεινον' έχώμεθα δε των εξής έντευθεν. Ηϋξανε τό δεινόν και σπονδας ό βάρ βαρος ούκ έδέχετο, άλλ ' ην

ι . τα πρόσωπα: ' Ερτογρούλης, . Οτμάνης, . Ορχάνις, Μωράτης, Βαγιαζί της αύτός mg. PVW : Μωράτης om. Va 1 4. απο codd. Ι 1 4- 1 5. γνωμικόν mg. codd. Ι 20. άνέδην: άναίδην codd. Ι 20-2 1 . γνωμικόν mg. codd. 30. Στάσις βu mg. codd.

Funeral Orat;on

1 62

οη destroying us, refused to accept a truce85• There was ηο one either to restrain him or to give help to my brother. He had confidence ίη me alone, and Ι too was confronted with various troubles86• ΒΥ reason of the length of the war our power had decreased to such an extent that it seemed as if our disasters had reached their peak �nd ίη so far as human reasoning was concerned , ηο hope whatsoever remained. We both of us had a double fear: each for himself and both for each other. And as ίη the case of the swiftest runners, the approaching difficulties all but removed from everybody any hope of salvation. It therefore seemed good to me and to my entourage and to the wiser of our allies that Ι should sail to Italy and indee<j go to transalpine France and to Britain87• For it seemed reasonable that Ι should bring personal persuasion .to bear οη those who were ίη a position to help us and hope to draw οη their resources without the delay or postponment to which they are prone . Ι at once communicated my plan to the highest officials ίη the government and to the al1ies who later transmitted the news to the appropriate authorities, and when all had approved it, the decision was put into effect. 'ι shall not speak any more - about myself, nor shall Ι draw out my speech by lingering οη details and events which took place ίη that long absence abroad88• Ι did not leave the ship of state to

85. Bayezid's intransigence is a1so attested by Symeon, ρρ. 45, 1 7-19, 46, 7-8. 86. Α reference Ιο the siege of Constantinople, which lasted for eight yehrs from the spring of 1 394 υηιίΙ 1 402 (Symeon, ρ. 43, 28-30). During the first months the City came almost ιο the brink of surrender ( l 394.V.2 1 , Misti 43, ff. 5v-6 ( Regestes ι, ρ. 202, ηο. 85 1 ). The pressure was somewhat eased when Bayezid was once more threatened by Timur ίη that summer ( 1 394.VII.24. Secreta Ε, f.93v : partes Basaiti molestantur ad presens ab imperatore Tartarorum. Text published by S. Ljubic, Monumenta spectantia historiam SIavorum MeridionaIium IV, Zagreb 1 874, ρρ. 332-34, ηο. 473). Βυι the Sultan resumed the siege with varying activity υηιil his defc:;at by the Mongols ίη July 1 402. 87. The advice came from Marechal Boucicaut, see above ρ. 7. Cf. Isidore, ρ. 1 62, 1-2. 88. His stay abroad lasted four years. He travelled ιο Italy, France and Britain. Οη the way he visited Venice, Padua, Pavia, Milan, probably Florence and most likely Rome. Concerning his visit Ιο Rome the existing evidence, though sparse, is sιifficiently strong ιο allow one ιο make such an assumption. The evidence for this comes from different sources. The Le Iivre des Jaicts (Bk. Ι, ch.' 36, ρ. 1 39) mentions a � meeting with the Pope, though without specifying whether Boniface ΙΧ or the anti-pope at Avignon was the person ίη question. Οη the other hand the Greek anonymous orator categorically states that the Emperor visited Rome. Though the =

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

1 63

άκ:άθε κ:τος είς τα κ:αθ ' ήμων, κ:αι οϋτε τουτον ην ό έπισχήσων, οϋθ ' ό βοηθήσων τφ άδελφφ. Έμοι γαρ είχε μόνφ θαρρείν, φ πολλαχώς ένόσει τα πράγματα, κ:αι οϋτω πέπτω κ: εν ή ίσχυς τ φ_ μακ:ρφ του πολέμου χ ρόνφ, ώς είς αυτό δο κ:είν ηκ:ειν τό εσχατον τών δεινών κ: αι 5 μηδ ' ήνΤΙΥουν έλπί� α ύπολελείφθαι κ: εχρη μένφ λογισμοίς άνθρωπίνοις . . Υπή ρχε γουν έμοί τε κ:ά κ:είνφ διττός ό φόβος, έ κ:ατέρφ τε ύπ έ ρ αύτου και άμφοίν ύπ έ ρ άλλήλων. Κατα γαρ τους άγαθους τών [. 23 ν δ ρ ομέων προϊόν τό δυσχερ έ ς παl σαν σωτη ρίας έλπίδα · μονονου παντάπασιν άφτι ρή κ:ει . ' Αλλ ' έμοι μ έν δέδο κ:ται κ:αι τοίς ήμετέροις, )() προσέτι δ έ κ:αι τοίς φρονιμωτέροις των συμμαχούνΤ <9 ν ές Ίταλίαν πορεύεσθαι κ:αι δη κ:αι Γαλλίας τας κ:άτω κ:αι Βρεττανίαν αυτήν' πείσαι γαρ αν ε Ι κ:ότως δι ' έμαυτου τους δυναμένους ήμίν άμύνειν χρήσθαι τύ δυνάμει θελ η σαι κ:αι μη πρός άναβολας κ:αι ύπερθέ σ εις χω ρείν' τουτο δη τό είωθός έ κ: είνοι ς ποιείν. Πάντων ουν έπαινεσάν των την γν ώμην, ώς γαρ έξ έμου την άρχην πρός τους άρίστους τών 15 τε έν τέλει κ: αι τ ων συμμάχων, οϋτω κ: άκ: τωνδε μετέπειτα πρός οϋς γ ' έχρήν μετεδόθη , τό δ όξαν διεπ ρ άττετο . ουδ έ γαρ έρ � γε περ ι έμαυτου πλέον, .ο υ δέ μηκ:υνω τόν λόγον ένδιατρίβων τοίς τε αλλοις κ: αι τοίς κ: ατα την · μακ:ραν έ κ:είνην άποδημίαν. ου μην άφή κ:α την ναυν οϋτω 20 πλείν ώς αν ποτε τύχοι η κ:υβερνασθαι ύπό τινος των είς άρχην 10. ·ές PWVa: είς V 1 1 1 . Βρεττανία codd. ν. infra ρ. 1 75,28 .

author composed his oration some twenty years after the event, ίι was addressed to the emperor John νιπ soon after his return from the West οπ Ι November 1 424 and while Manuel Π was still alive. Ιι is therefore unlikely that the author would have erred οπ such a ροίπΙ Moreover, he seems very well informed and reliable. For example, he mentions that when Manuel left for the West to appeal for help he took with him holy relics which St. Helena had brought from Palestine (ΡΡ ΠΙ, ρρ. 206, 25-207, 3� ρ . 220, 1 3- 1 5). This statement is corroborated by three extant letters patent Manuel issued ίπ Paris Ιο King Charles Ι Π · of Navarre, Boniface ΙΧ and Margaret, Queen of Denmark, sometime between August 1 400 and November .1402 confirming the authenticity of the relics he sent them (C. Marinesco, « De nouveau sur les relations de Manuel Pa!eologue ( Β9 1 - 1 425) avec l'Espagne », SBN, 7 ( 1 953), 422-4; G. Τ. Dennis, «Two unknown documents of Manuel Π Palaeologus», Travaux et Memoires, 3 (Ι 968), 397-404). There is πο reason therefore Ιο dispute the validity of the orator's statement concerniQg the Emperor's visit Ιο Rome. Moreover evidence gleaned by Halecki from the papal bulI of. 27 May 1 400 seems Ιο confirm that Manuel visited Boniface ΙΧ ίπ the spring of 1 400, sometime between

1 64

Funeral Oration

sail at random nor Ιο be steered by any ordinary man such ' as is sometimes pIaced ίη charge of a small merchant vessel by show of hands or by chance. ΒυΙ since my son was ηοΙ yet old enough Ιο rule, by the , best of good fortune Ι came Ιο terms with my nephew and placed him at the helrtι υηιίΙ, God willing, Ι should return89• ΜΥ brother was much pained at my going away and felt more despondent than before90. Το him my departure seemed the same as bereavement. The voyage was long, my absence abroad much longer, and my affairs were so uncertain, that Ιο return home at all after a long time, was indeed my greatest wish. And my brother's affairs were ηοΙ ίη a hopeful state either, ίη vtew of what seemed likely Ιο happen9 1 • Βυι his spirit did ηοΙ surrender as any other ι:nan wrest1ing with the difficu\ties with which he was faced might have done . He showed his powers of endurance ίη circumstances brooking ηο delay and he tried Ιο find

his departure from Venice and his arriva1 ίη Mi1an from where he set ουΙ οη his way to France (<
Chiermano/i imperarorem Constantinopo/itanum ducatos CC . . . Vadit pars quod expensa jieri potuerit sicut consu/tum et jactum juit. This simp1y records a decision

taken ear1ier οη to honour the Emperor, without specifying the manner, and this had a1ready been done. If the time factor for a visit to Rome poses ηο difficu1ty, the testimony of Macarius, bishop of Ancyra, however ' does. Macarius, who accompanied the Emperor to the West, ίη his Τόμος καταλλαγης κατα Λατίνων (ed. Dositheos, Patriarch of Jerusa1em, Jassi 1 692, ρ. 1 75) mentions en passant a number of cities he visited ίη lta1y but he does not name Rome. It is probab1y un1ike1y that he wou1d have fai1ed to mention Rome if he had visited ίι Οπ the other hand it wou1d be wrong to conc1ude from this that Manue1 did not visit Rome either. For it is possib1e for the Emperor to have, made the journey to Rome ίη the company of a smaller party whi1e the rest of his entourage waited for him e1sewhere. 89. This was the second reconci1iation between the two. The first, of short duration, took p1ace ίn 1 393 when Manue1 adopted John νπ as his son and successor while John adopted Manue1's son John νπι as his heir to throne (Loenertz, «Une erreur», ρρ. 384, 39 1 -2). This second reconci1iation seems to have ,been brought about by the mediation of marecha1 Boucicaut, and John returned

1 65

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

καταστάντων μικράς ' τινος όλκάδος ενίοτε 11 κατα κλη ρov 11 κατα τύχην. ' Αλλ ' επεί μοι παίς ουκ ήΥ' εφ ' ήλΙKί� oϊ� τε αρχειν, τόν αδελφιδουν εμαυτφ διαλλάξας κρατίσΤll τύΧll , επι των οίάκων αυτόν εκάθισα, εως, εί βούλοιτο τό θείον, ύποστρέψαιμι. Ό δ ' ουν αδελφός κάν τούτφ πολυ βλη θείς, τφ μεταβηναί με λέγω, ηθύμει μάλλον 11 πρόσθεν· ήν γαρ αντικρυς αυτφ ωσπερ όρφανία τό πράγμα. Μακρός μεν γαρ ήν ό απόπλους, μακροτέρα δε πολλφ ή κατα την ηπειρον αποδημία, καί τοσουτον ήν εν αδή λφ τό καθ ' ήμάς, ώς και τό μετα μακρόν με χρόνον επανελθείν ευκτόν γε δήπουθεν εΙναι. Ην μεν ουν πάντα τα ' κείνου εν ουκ αγαθαίς ελπίσι τΌ πρoσδOKί� των επομένων τοίς τότε πράγμασιν· ό δε μη πάντη καταπεσών, σ καν αλλος επαθεν ενί τφ προσπαλαίων των δεινων απερ εκείνος ύφίστατο, καρτ:ερικός εν καιροίς φαινόμενος . ου συγχωρουσιν αναβολήν, εζήτει πως ίάσεται . τ

ιΟ

1 . χειροτονίαν ΡVWVa et mg. γρ. κληρον ρν Ι 5. κάν τούτφ πολυ βληθεΙς . PVW: πολυ βληθεις κάν τούτφ Va . Ι 1 3 . ούκ άνεχομένοις άναβολης PVW: mg. γρ. ού συγχωροϋσιν άναβολην Ρ: ίη textu Va.

from Selymbria to cό ηstaηtίηΟΡΙe οη 4 December 1 399 to assume power during his uncle's absence (Le livre des faicts. Bk. Ι, ch. 34, ρ. 1 34; CBB Ι, 35 §§ 4-5, ρ. 285; . Symeon, ρρ. 45, 22-46, 2 ; Isidore, ρ. 1 6 1 , 26-30). Manuel while ίη Venice ίη the winter of 1 400 showed the Signoria . a copy of the peace treaty he had signeCt with John ( 1 400.111.26, Misti 45, f. 6v: vidimus etiam instrumentum pactorum et conventionum nobis ostensum per prejatum dominum imperatorem Hemanuelem initorum inter eundem et suam excellentiam (i.e. John VII) vigore quorum sua maiestas remansil ίη dominio el regimine Conslantinopolis el imperii; cf. ΜΜ 11, ρρ.

359-60). 90. Οη his way to Venice Manuel put into Monemvasia to leave his wife and children with Theodore (Isidore, ρ. 1 62, 4- 1 2; 1 400.11.27, Misti 44, f. 145V). Anxious at the growing Turkish pressure Theodore, through his ambassador, had already asked Venice for a safe conduct to her territories pro se. uxore. jiliis. nobilibus suis .. . ίΙα quod possinl libere el sine aliqua molestia venire. stare el recedere. This was granted οη 30.ΧΙΙ. 1 399 (Misti 44, f. 1 33V). The «filiis» must refer to Theodore's . iHegitimate sons. 9 1 . Their fears of the impending Turkish attacks is reflected ίη Manuel's renewed request to the Republic during his stay there. He asked the Signoria tb grant asylum to his brother and to his own family either ίη Crete, Coron, Modon or Venice should the need arise. The Senate agreed οη 27 February 1400 to give them refuge ίη Venice and this decision was communicated to Manuel's representatives, since the emperor had already left Venice (Misti 44, f. 1 45V).

1 66

Funeral Orat;on

ways of healing the disease . And 10 and behold he found ίι The means by which he solved the problem are obvious to all after the event, but ; at the time Ι think that they were apparent οηlΥ to a very few, since it was ίη our interests to maintain secrecy. For if the enemy had suspected the drama (for it was an excellent piece of play-acting put οη with impeccable skill) it would have failed. And its success entirely depended οη its remaining a secret. Hence most people who saw what was going on but knew nothing of the hidden plan wrongly assumed that certain things had happened to him. They thought that as he was unable any 10nger to bear the never-ending troubles and wished to escape from them he placed his security before what was right. Thus by concealing his thoughts for a time he sacrificed his own renown for the common good, he who had always faced danger for the sake of glory. Ιη a minute we shall proceed to u nfold the drama but meanwhile let us resume our speech so that we proceed ίη good order. There was a community ίη Rhodes composed of men who had vowed to the Saviour chastity, obedience and poverty and who had aiso promised to fight those who strove against the Cross, and they were accustomed to bear the sign of the Cross οη their clothes, their arms and banners and οη everything where due respect perm,itted92• For three years Ι think they held Corinth which my brother had ceded to them with my mother's consent and mine93• Let ηο one marvel at this. We are not so wretched, spineless or stupid as to prefer those strangers to our·selves. But it was inevitable that either the city would be conquered by the besiegers, t� at is the Turks, or- that it must be given to those . who were able to save it from impending peril. Since we were unable to save it ourselves, it appeared to us that of available possibilities the Hospitallers were best94. The reason was that they were

92. The Hospitallers, Knights οΓ Rhodes. 93. This occurred ίπ 1 397 shortly after the Venetians had turnetl da','In Theodore's offer οπ 29 ΑΡΓίl 1 397 (Misti 43, f. 1 83v ( Regestes Ι, ρ. 2 1 8, no. 933); Chrysostomides, "Corint/1 », ρρ . 99- 1 00). The sale of the city ιο the Hospitallers (and most probably to the Venetians) had been discussed among the PaIaeologi months earlier since the Empress died sometime between October and December 1 396 (Loenertz, "Pour ['histoire », ρ. 248 n. 5). 94. Negotiations with Asen Zaccaria, the baron of ChaIandritsa, were well under way ίπ March 1 397 when the castellans of Coron and Modon thought ίι vital . for Venice to acquire the city. The sale to Zaccaria did not materialise because the =

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 67

το λυπουν. Και μέντοι και έξευρεν. Ό δε τρόπος νυν μεν δήλος f. 24 απασι μετα το γενέσθαι, τότε δέ, οίμαι, όλί Ι γοις, οϋτω γαρ ήνάγκαζε 5

ΙΟ

Ι5

20

25

το �υμφέρoν. Εί γαρ δλως ύπωπτεύετο τοίς έχθροίς το δραμα (δραμα γαρ ήν άτεχνως το πραγμα, άρίστη τέχνη τότε γενόμενον) όύκ αν ποτ ' είχε λυσιτελή σαι. ΤΟ γαρ δυνηθήναι περαναι δλ.ως . ήν έν τφ λεληθέναι. 'Όθεν και είς το φαινόμενον όρωντες οί πολλοι και το βάθος o� γινώσκοντες ύπενόουν δπερ ούκ έκείνφ συνέβαινε' μηδε γαρ ετι φέρειν δυνάμενον τους έπαλλή λους κινδύνους, τούτων άφεστάναι βουλεύσασθαι το άσφαλες προ του καλου θέμενοV. Οϋτως έκείνος προς καιρον ύπερ τής κοινής ωφελείας tΊlν ίδίαν προύδωκε δόξαν έν τφ κρύπτειν την διάνοιαν, ό ύπερ δόξης άει δεχόμενος τους κινδύνους. Το μεν ουν δραμα προ ϊόντες δηλώσομεν' νυν δε άνωτέρω τον λόγον άγάγωμεν, ώς αν εύτάκτως βαδίσωμεν. . Υπή ρχον ή έν . Ρόδφ κοινότης, ανδρες άζυγίαν, ύποταγήν, άκτημοσύνην ύπισχνούμενοι τφ Σωτή ρι και πολεμείν τοίς τφ σταυρφ πολεμουσιν, ον οϊδε φέρειν είώθεσαν κάπι των έσθήτων, κάπι των δπλων, κάπι τής σημαίας άπανταχου, ϊν ' αν είη διασφζεσθαι το · σεμνόν, Κόρινθον έκ του άδελφου τριων έτων, οίμαι, προεσχηκότες, ούδ ' άπο γνώμης τής μητρος και τής ήμετέρας. τουτο δε μηδεις θαυμαζέτω. Ού γαρ οϋτως ήμείς αθλιοι ούδε μαλακοί τινες και άβέλτεροι, ωστε και ημων αύτων έκείνους προκρίναι. Ούσης δε πάσης άνάγκης, ητοι τους πολιορκουντας έλείν την πόλιν - τους Toύρ�oυς λέγω - η τισι ταύτη ν δοθήναι των δυναμέν.ων έκείνην σωσαι του προκειμένου κινδύνου, ήμων γε τουτο μη δυναμένων, αύτους δη τούτους πάντων των αλλων αμεινον εδοξε προκριθήναι, 25. αύτσυς PVVa: αύτος W.

Byzantine archons objected to the deal. Venice however, considering that expansion at this crucial stage would be ill-advised, turned the proposal down σπ 29 April 1 397 (Lettere di Rettori πσ. 65; Misti 43, f. 1 83v ( Regestes Ι, ρ . 2 1 8, πσ. 933). =

1 68

Funeral Oration

wel1 disposed towards us95, moreover they �ad the reputation of not breaking their oaths and of having sufficient strength Ιο do what was : required. They also possessed more enthusiasm ίη dealing with these matters than some who might be more powerful than they were96• The plan was put ίηΙο effect and greatly benefited the Peloponnese as time has indeed clearly revealed. This action, as experience has shown, has put an end to enemy attacks and incursions. For our barbarian ' neighbours were unable Ιο recruit οη their own a strong army, and without col1ecting a large force they could ηοΙ overrun our country for fear of such soldiers97• The οηlΥ possibility would have been Ιο recruit a big army from al1 parts over a period οΓ time, bύt ίη so doing they would have Ιο avoid beirig noticed by neighbouring cities from which rumour would spread . Ιο us. Such a policy would, Ι think, have been almost impossible. Once our eηι:mίes had been detected they would have risked suffering a defeat rather than inflicting one . So the cession of Corinth Ιο the Hospital1ers turned out Ιο be a more advantageous event by far than when this admirable man recovered tha.t city which up to then had been reft from the Roman empire98• This showed his SUΡerίόrίtΥ, his wisdom and ' expertise ίη public affairs which was certainly equal Ιο that which gained him admiration when he conquered other cities. Ά time to get, a time Ιο lose', anp, as you know, this is the prove�b of Sοlόmοη who regulated everything , according to time99• Which of the two is the better? Ι say that Ιο give ίη

95. See below ρ. 1 7 1 , Ω. 1 02. 96. This remark most probably refers to Venice who refused to buy Corinth, tho u gh the Emperor might well have had ίη mind the powerful western countries ίη general. See above ρ. 1 66 Ω . 93. 97. Venetian sources substantiate Manuel's claims. Ιη general there is a relative lull ίη hostilities ίη the Morea during 1 398. Undoubtedly the military capability of the Hospitallers had proved a deterrent. Ιη addition the Ottoman menace had forced all powers concerned to prepare for the defence of the area ίη greater scale and unity. than ίη the past ( l 398.IX.7, Misti 44, f.6 1 v ( Regestes Ι, ρ. 22 1 , no. 949); 1 398.X. 1 9, Misti 44, ff.67v-68). 98. It was captured by Guillaume de Champlitte and Othon de la Roche sometime ίη 1 209 or 1 2 1 0 (J. Longnon, Journa! des Savants ( 1 946) 1 56-7). Thereafter it changed hands among various Latin 10rds, 'the last being the family of the Acciaiuoli. At his death in 1 394 Neri left Corinth to his daughter Francesca, wife of Carlo Tocco, with certain stipulations. Theodore, dissatisfied with this arrangement, invaded the territories around Corinth and laid siege to the ci ty but failed to take ίι Finally, someti� e between September/October and late January =

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 69

ατε δη και πρός ήμας φιλίως διακειμένους και φήμης 9ϋσης περι αυτών μη παραβαίνειν τους ορκους και δύναμιν εχοντας ίκανην πρός f. 24V τό ζητούμενον τηνικαυτα και πρός τα τοιαυτα προθύμους Ι όντας ύπερ τους εκείνων Ισχυροτέρους . τουτο τέλος ειληφός τοσούτφ συνήνεγκε 5 ττϊ Πελοποννήσφ, οσφ γε σαφώς ό καιρός εδειξε . τουτο τας εφόδους τών εχθρών και τας εισβολάς, οσον ή πείρα παρέστησεν, άπεσόβη­ σεν. Οϋτε γαρ στρατιαν άγείρειν ίσχυραν οϊκοθεν εΙχον οί γειτονουν­ τες βάρβαροι, ο ϋτε μη πρότερον είς πολυ συναθροισθείσιν εκείνοις πληθος την ήμετέραν κατατρέχειν εξην δέει τους τοιούτους στρατιώτας τό δε πολλή ν τινα ταύτην συγκροτηθηναι και δια χρόνου και 10 πολλαχόθεν (τουτο γαρ ύπολέλειπται) και τας όμό ρους πόλεις λαθείν, δι ' ών ή φήμη μετεδίδοτο πρός τας ήμετέρας, μικρου δείν, οΙμαι, άδύνατον .. Γνωσθείσι δε τοίς εχθροίς παθείν τι μαλλον συνέβαινεν 11 δρασαί που λυπη ρόν. τουτο πολλφ βέλτιον τοίς τότε συνήνεγκε πράγμασιν 11 οτε ταύτη ν επανεκτή σατο ό θαυμάσιος ούτοσί, πολύν 15 τινα χρόνον ηδη προαποσπασθείσαν Ίης τών . Ρωμαί(J)ν άρχης . τουτο την εκείνου σοφίαν και την περι τα κοινα επιστήμη ν ύψη λοτέραν άπέδειξεν ουδεν ήττον 11 οτε θαυμαζόμενος ούτος ήν τφ κτασθαι πόλεις ετέρας. 'Έστι γαρ καιρός λαβείν και καιρός πάντως προέσθαι· και τουτο σολομώντειος δόξα, εί μέμνηταί τις εκείνου τφ καιρφ 20 πάντα νέμοντος. Θάτερον μέντοι τοίν είρημένοιν - λέγω δη τό συν

20. ΕccΙesίastίcus 3. 1 -8. 4. συνετέλεσε PVW et mg. γρ. συνήνεγκε Ρ: Va Ι 7-1 0 . pr. νers. ούτε ycιp μη . πρότερον είς πολυ συναθροισθείσιν έκείνοις πληθος, την ήμετέραν κατατρέχειν , - έξην, δέει τους τοιούτους στρατιώτας, οϋτε στρατιάν άγείρειν ίσχυραν οϊκοθεν εΙχον οί γειτονουντες βάρβαροι· το δε πολλήν et per. s.s. α ' β ' γ ' sec. νers. Ρ: s·ec. vers . . adopt. VWVa.

1 396, he came to an arrangement wίth Carlo Tocco from whom he bought Cοrίπth for the sum of 6,000 golden ducats plus an annual rent of 600 ducats ίπ ΡerΡetuίtΥ (for the releνant sources see ChrΥsοstοmίdes "Cοrίπth», ρ. 85ff.). These terrίtοrίes ίπcΙuded the castle and castellany of Cοrίπth whίch cοmΡrίsed VasίΙίcata (Lettere dί Rettοrί Νο. 76, f.2V• See also the lίst of fίefs and castles for the year 1 377: Α. Τ. · Luttrell, « The ΡrίπcίΡaΙίtΥ of Achaea ίπ 1 377», ΒΖ. 57 ( 1 964), 340-45; Βοπ, La Moree jranque. ρ. 69 1 ). 99. Eccles. 3: 1-8.

1 70

Funeral Oration

time of need is a most commendable and rare thing. For οη the whole " most men are aware of the present but neglect the future since it lies ίη the unknown. That is to say νery few people would accept a small diminution of th"eir present possessions ίη return for an increase which is ίη the future. But he was not like those people who perceiνe οηΙΥ what is before their eyes. Οη the contiary, more than any other man he looked ahead into the future and continually took care of eνerything. So when he saw the city exhausted by a long siege, he was aware of what would certainly happen, namely, that the besieging barbarians would capture it within a short time 100 anq that as soon as they had done so they would conquer more cities and the eνil would spread to a greatest extent. He therefore considered that to sacrifice this one city would indeed be a real gain, otherwise should οηΙΥ lose more cities as well as thίSΌηe. Ιη so acting he was like men caught ίη a tempest who jettison ίnuch of their cargo with their own hands, for they know that this is to their adνantage , not because they enjoy throwing their cargo oνerboard, but because they realise " that if they attempt to keep eνerything ίη foul weather they may well miserably lose eνerything. So ίη the first instance this great man demonstrated his greatness when he obtained possession of the faπΊοus city after much expense, much toil and many dangers l O I • Similarly he did so, when he made the right choice ίη his bestowal and assigned the city to the most appropriate people. For when it was ηο longer possible for him to saνe it, there was ηο better solution than to grant it to the Hospitallers who magnificently promised to help us with all means at their disposal. How just1y therefore is he admired, for instead of allowing its certain fall into the infidel hands of the enemy, he entrusted it to friends and Christians, and thanks to this he acquired allies ίη his "war against the Turks. And for sometime we had had good relations with these men. Hence when Ι " was once forced to ask our friends for eνery kind of help for the public safety it was they who gaνe us substantial "naνal assistance l 02• In doing this they were moνed by a sense of honour and duty. For they had ηο

" 1 00. The attack and siege of Corinth must have taken place ίπ late spring/earIy summer of 1 397 when Yakup pa�a invaded the Morea and captured Argos οπ 3 June (Chron. Mor. § 1 9, ρρ. 406, 424; S. Mar 4, f.76v: 1 45 1 .VII.26). The impending " attack was already rumoured ίπ March 1 397 (Lettere di Rettori Νο. 65). 10 1 . When Theodore besieged Corinth ίπ 1 394 Carl0 Tocco had recourse to the

. Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

171

. τφ καιρφ δουναι -.-.:. ύψηλον και ου των πολλων . . Επει γαρ πάντως εις . το παρον οί πλείστοι βλέπουσι των άνθρώπων, ολιγωρουντες του μέλλοντος ώς εν άδήλφ τούτοις κειμένου, δηλονότι των ολίγων εστι σμικραν άφαίρεσιν δέξασθαι των ύπαρχόντων αυτοίς άντι μεγίστης 5 μήπω παρούσης . . Αλλ ' ουτός γε ου κατ ' εκείνους τους τα εν ποσι μόνον βλέποντας, άλλα και το μέλλον προεωρατο εϊπερ τις" άλλος και περι πάντων έξης εφρόντιζε των πραγμάτων. 'Όθεν εξη σ(:)ενη κυίαν όρων την πόλιν τφ πολιο ρκείσθαι μακρφ τφ χρόνφ και το εσόμενον f. 25 πάντως Ι ωσπερ ύπ ' όψιν εχων, ώς οί πολιορκουντες βάρ βαροι 10 παραστήσονται μεν αυτην ου μετα πολύν τινα χρόνον, παραστήσονται δε πλείους ευθυς εκείνης κρατήσαντες και χω ρήσει το δεινον επι " πλείστον, ήγήσατο το ταύτην προέσθαι ύπερ του μη πλείους συνάμα ταύ Τ Ό κέρδος ου μικρον είναι ' και εφκει ταυτα πράττων τοίς σφοδρφ ληφθείσι κλύδωνι, οϊ ταίς έαυτων χερσι πολλα των άγωγίμων άπο βαλλόμενοι κέρδος την ζη μίαν ήγουνται, ουχ άπλως τφ πράγματι 15 χαίροντες, άλλ ' ϊνα μη το παν εθέλοντες εχειν, του καιρου προς τουναντίον βιαζομένου, το παν κακως άπολέσωσιν. 'Ώστε καθάπερ το πριν είληφως ταυτηνι την πολυύμνητον πόλιν άναλώμασι μεν πολλοίς, πλείοσι δε πόνοις, κινδύνοις δε ο τι πλείστοις, μέγας ων και . δέδεικται, οϋτω και τότε δεδωκως ήνίκα τε και όίς εχρην και ώς ουκ 20 αν ήν άλλως βέλτιον οεδωκένάι, οτε γαρ ουκ ήν εκείνην ετι διασφζεσθαι, και τοίς Φρερίοις, και μετα λαμπρων ύποσχέσεων . βοηθείν ήμίν εκείνους απασι τρόποις. Πόσον ουν θαυμάζεσθαι δίκαιος, εΙ οπερ πάντως εμελλεν εν ταίς των εχθρων χερσίν, άπίστων 25 όντων, εσεσθαι, τουτο φίλοις και χριστιανοίς ενεχείρισε, και ταύΤΌ γε συμμάχους αυτους εκτή σατο του προς εκείνους πολέμου' και πάλαι γαρ τους άνδρας τούτους εν συνηθεί� πως εϊχομεν. 'Όθεν καί ποτε δεησαν παντοδαπην βοήθειαν ήμας ζητείν ύπερ σωτη ρίας παρα των φίλων, ου σμικραν ήμιν εκείνοι δια θαλάττης παρέσχοντο, . φιλοτιμίας ενεκα και του γιγνομένου. ου γαρ κατα χρέος βοηθείν . 30 .

Turks who under Evrenos bey routed Theodore's armies before Corinth ίη late February 1 395 and nearly took him prisoner. The Despot was able to resume the siege when the Turks withdrew and finally compelled Tocco to sell " him the entire castellany of Corinth (see above ρ. 1 68, " Ω . 98). 1 02. He refers to the events of 1 390 when John νπ captured Constantinople. With the naval help of the Hospitallers Manuel succeeded ίη ousting his nephew (CBB Ι, 7 §§ 2 1 , 22, ρρ. 68-9, Π, ρρ. 340- 1 ).

1 72

Funeral Oration

obligation to act ίη this way as though they �ere repaying a debt, nor had they sworn any oath to this effect, as happened ίη the treaty concerning Corinth 103. Here there iS an obvious difference between these two cases. For ίι iS far better for a man to receive something as repayment of a debt than as a favour. So he did ηοΙ give the city to the Hospital1ers but ra:ther with the help of the city he won them over Ιο his cause. Moreover Ι ought to demonstrate more clearly how extensive the disaster would have been had not the situation been dea1t with ίη this way. For if we recollect the precise time and circumstance, this city would undoubtedly have immediately perished at the hands of the barbarians. Even had the enemy ηοΙ destroyed it either by fire or by sword, but having caΡtμred ίι by treachery had held ίι for a while, this would only have been done ίη o�der Ιο trick neighbouring cities to surrender to them. It would have been natural for these cities to be deceived by the barbarian's pretence of humanity and Ιο prefer Ιο ' enslave themselves rather than to be destroyed as a result .of the war. The fac t that their metropolis , Corinth, had suffered ηο evil after ίι had . beeή conquered would naturally have weakened t� eir resolution and made them wholeheartedly hope that they too would not suffer. Indeed you will find that Ιο be guided by reason is not a characteristic of ordinary men, while to arrange one's life according to precedent is ηοΙ a characteristic of wiser ones. If the trick had succeeded (and ίι would have been entirely successful) the suffering would have been endless. Therefore for al1 these reasons just mentioned Theodore allowed the Hospital1ers to take over this city and gave it Ιο them both for its own safety and for the safety of the other cities and towns. So that the city whith had been practically taken by enemies was snatched back from their hands by him ίη order to entrust ίι Ιο the Hospitallers. And if this ίη itself is entirely commendable, how much more so is ίι when it achieved the salvation of other cities faced by innumerable dangers? It is indeed so.

1 03. Νο document concerning the sale of Corinth survives, but perhaps we can safely assume that the castel1any was handed over to the Hospitallers οη conditions very similar to those set out by Theodore ίη his negotiations with the Venetians ίη March 1 397. Οη that occasion, financial considerations apart, Theodore insisted οη

Μανουήλ Παλαιολόγου Λογος

1 73

ημιν' όφείλοντες tισαν, ούδε ώμωμόκεσαν ύπερ τούτου, ώς έν ταίς συμβάσεσι ταίς ύπερ Κορίνθου' και τοίνδε το διάφορον δσον δήλον. ΤΟ γαρ έκ των κατα χρέος διδόντων τινα λαμβάνειν του κατα χάριν .πολλφ προέχει. Ού μάλλον τοίνυν αύτην δέδωκε τοίς άνδ ράσιν έκείνοις η δι ' αύτής αύτους ελαβεν. 5 f. 25 v ου μην άλλ ' οΙμαι προσήκειν δείξαι σαφέστερον δσον αν ήν το κακόν, μη ταύτ τΊ γεγονότος του πράγματος. Εί γαρ άκριβως των καιρων καi των πραγμάτων μεμνήμεθα, αύτίκα πάντως εμελλεν η όε ή πόλις εσεσθαι βαρβαρικαίς χερσΙ παρανάλωμα. Εί δε δη και προς καιρόν, πάντως δ ε κατα άπάτην κατείχον αύτη ν λαβόντες οί lO δυσμενείς, μήτε πυρί, μήτε σιδήρφ διαφθείραντες, τουτ ' αν αύτίκα πρόφασις έγεγόνει ταίς όμόροις αύ ηj πόλεσιν ύπο τους βαρβάρους γενέσθαι. Είκος γαρ ην αύτας έξαπατηθείσας τΏ των βαρβάρων δοκούστΊ φιλαvθρωπί� και δουλευσαι τούτοις βουλεύσασθαι προ του πολέμφ. ΤΟ γαρ άλουσαν την Κό ρινθον, μητρόπολιν πορθηθήναι 5 Ι , αύτων ουσαν, μηδέν τι πεπονθέναι δεινον τό τε τούτων φρόνημα κατέβαλεν αν είκότως και κομιδΏ παρέσχεν έλπίζειν, ,ώς αρ ' ούδ ' αυται πείσονται' έπεί τοι το μεν αγεσθαι λόγφ ού των rυχόντων αν εϋροις, το δε ρυθμίζεσθαι παραδείγματι των ού σοφωτέρων. Και εϊ γε 20 τουτο προύβεβήκει οϋτω, προύβεβήκει δ ' αν πάντως, έπ ' απειρον αν έχώρεί το � εινόν . Και δη των είρημένων ενεκα πάντων συνεχώρησε λαβείν τους Φρερίους τήνδε την πόλιν έπι σωτη ρί� μάλιστα μεν και αλλων πολιχνίων τε και πόλεων, ούχ ήττον δε και αύτής έκείνης τής και ύπερ αλλων δμως δοθείσης. 'Ώσθ ' ώς επος είπείν, ώς ύπο των πολεμίων προειλημμένην τής αύτων χειρος αύτην έξανέσπασε τφ 25 τοίς Φρερίοις αύτην έγχειρίσαι. Και εί τουτό γε καλόν καΙ καθ ' αύτο θεωρούμενον, όπότε δη και πόλεις ετέρας πολλων κινδύνων έρρύσα­ το, πως ού μάλιστα' εΙεν. 2. συμβάσεσι PVVa: συμβιβάσεσι W Ι 3-4 γνωμι"όν mg. codd. Ι ώραίον mg. Ρ Ι 1 2. τοίς βαρβάροις PVW: -ους s.s. PVW: τους βαρβάρους Va Ι 1 8- 1 9 Υνωμι"όν mg. codd.

the sale of Corinth forming an integral part of a defensive military alliance against the Turks to safeguard Byzantine territories ίη the Morea (Lettere di Rettori 1 82; Chrysostomides, "Corinth», ρρ. 98- 1 00).

1 74

Funeral OraIiOl1

Once the Hospitallers were ίη possession of Corinth, a well­ fortified, fine large city, controlling the Isthmus which was proνided with defensiνe works, they desired to possess the whole of the Peloponnese 104• And to judge by what they said and obstinately maintained wheneνer they reνealed their own thoughts to those whom they trusted, they had reason to do so. Bound by their true νows tp stand by their faith, they said that if eνer they wholeheartedly undertook a war ίη defense of the Peloponnese they would giνe all their wealth , and if necessary their liνes, to achieνe great deeds for the glory of Christ. People naturally belieνed them, eνen though they had not taken an oath, for nothing they said was at νariance with their strength, or with their uniνersal fame, or with the rules of the order according to which they liνe, think, goνern themselνes, seek honour and are' honoured, haνe been honoured ίη the past and hope to be honoured ίη future . Let ηο one assume by looking at their few galleys stationed ίη Rhodes that the strength of the Hospitallers is weak and feeble ιo5• When they wish to do so a great number of them can assemble from ,all oνer the world where they are scattered - men for whom there is nothing more important than what is conduciνe to good courage, warfare and a noble spjrit Ι06• Το them it is far better to die with glory than to offer their enemies the opportunity to exulting oνer inflicting wounds οη the backs of men who are ίn retreat., They also possess large and numeroυs cities and haνe considerable wealth to spend deriνed from the reνenues of the places giνen to them by God­ loνing men with the sole purpose ιο serνing God, Ι mean by assisting their struggle . against the infidel. It was �hese various reasons that made the Hospitallers coνet the Peloponnese. Υet there was another factor which goaded the Hospitallers ίη their desire to occupy the Peloponnese. The nations of the western , lal1ds, the French, the Spanish and the British, ίη short all the leaders of the Latin world and the nations they rule do not moνe at all readily

104. The fortifications of Corinth were ίη bad repair when Νίccοlό Martoni visited the city ίη 1 395 (ROL, 3 ( 1 895), 658-9). Undoubtedly the Hospitallers renovated and fortified them (see below ρ. 190 n. 1 1 7). The defensive works refer Ιο the wall of Hexamilion which barred the Isthmus. 105. This remark would indicate that the emperor had first hand experience of the island of Rhodes, confirmed by the Short Chronicle CBB Ι, 7, § 2 1 , ρ. 68. 106. Ιη the fourteenth century the Order. was grouped ίη seven nations or

Ι Τ5

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

'Έχοντας δη την Κόρινθον, πόλιν Ισχυ ραν και , καλην και μεγάλην, κατέχουσάν τε τόν Ίσθμόν, πρός Φ καλώς φ κοδόμητο, ερως σφας γε εΙσελή λυθεν απασαν έξης κατασχείν την γην της Πελοπον­ νήσου. . Ο δε λογισμός ώς άγαθός - λέγω δε κατα τους λόγους εκείνων και ώς Ισχυρίζοντο, ήν{κα την αύτών βουλην άπεκάλυπτον 5 οίς εθάρρουν. 'Όρκων γαρ προηγουμένων άξίων πείσαι πιστευειν, f. 2 6 ελεγον και Ι την ούσίαν απασαν και σώματα άναλώσειν, αν ούτω δέυ , και άπλώς μεγάλα πράξειν ύπερ της του Χριστου δόξης, εΙ τόν ύπερ της Πελοποννήσου πόλεμον καθαρώς άναδέξαιντο . . Επιστευοv.το δ ' \Ο αν εΙκότως και ούκ όμνύντες μηδεν άπ�δoν λέγοντες, μήτε της αύτών δυνάμεως, μήτε της έκασταχόσε διακεχυμένης περι αύτων φήμης, μήτε μην του σχή ματος, εν φ και ζώσι και φρονουσι και πολιτευον­ ται και φιλοτιμουνται και τιμώνται και τετίμηνται και τιμήσεσθαι ελπίζουσι τόν έξης χρόνον. Μηδεις ουν εΙς την ' Ρόδον όρών και τας εύαριθμήτους εκεί τριήρεις, μικράν τινα και άδρανη την τών 15 Φρερίων Ισχυν νομιζέτω. Πολλοι γαρ ούτοι συναθροίζονται βουλη­ θέντες εκ τών της οΙκουμένης μερών, α δη σποράδην οίκουσιν, ανδρες οίς ούδέν τι προύργιαίτερον η δσα φέρει πρός εύψυχίαν και δπλα και γενναιότητα. Τό γαρ δη τεθνάναι συν δόξ 1J πολυ βέλτιον 20 αγουσι του τραπέντες παρασχέσθαι τοίς εχθροίς ταίς επι των νώτων αύτών πληγαίς εφησθηνάι. 'ΈχουCΗ δε και πόλεις ούτε σμικρας ούτε ρ�δίως άριθμουμένας και χρήμαθ ' δ τι πλείστα άναλίσκειν, τας άπό τουτωνι τών πόλεων εΙσφοράς, αϊ δη τούτοις δέδονται παρ ' άνδρών θεοφιλών μι� και μόνυ προφάσει θεοφιλεί, λέγω δε την πρός τους άσε βείς μάχην. Ταυτι δη σ.υνερχόμενα επιθυμησαι . Ροδίοις προύξέ­ 25 νησε της Πελοποννή σου. Ού μην άλλα κάκείνο κέντ ρον εγένετο τΏ τών Φρερίων επιθυμί�' οί γαρ τών έσπερίων μερών Γαλάται και ' Ισπανοι και Βρετανοι καί, συνελόντα εΙπείν, οί τών Λατίνων αρχοντες πάντες και τα ύπ '

2. φ PVVa: φ γε W Ι 28. Βρεταvοι codd. cf. supra

ρ.

1 63,// .

tongues and these were: Proνence, Auνergne, France, Italy, Spain, England and Germany. See J. Delaνille Le Roulx, Cartu/aire genera/ des Hospita/iers de Saint Jean de Jerusa/em (J /00-/3/0), Paris ' 1 894- 1 904, 4ν.

1 76

Funeral Oration

like most peoples. But occasionally οη a small pretext they recklessly set themselves ίη motion and ohce they start it is hard to hold them ίη. When they so desire they are capable of achieving a great deal, as the past has often clearly shown. This therefore occurred to the Hospitallers and it made them hopeful that many would share their eager desire and that leaders of considerable forces would ηο longer sit still, giving . themselves up to hunting, feasting and jousting, a custom which is considered great1y conducive to honour and which was handed d.own to them by their ancestors. They hoped therefore - indeed they entirely ' and confidently believed - that they would attract a great force from those parts and that it would act like . a spark capable of kindling a forest into the mightiest f1ame. Using Corinth as a starting point they hoped that this plan would militate against all infidels 107• Bursting with such thoughts they could not contain themselves. �ut since it was not possible nor indeed easy to become masters of the Peloponnese by force, since we were against this, they thought of acquiring it by means of money, once they had the consent of its rule[ and the approval of his subjects. Our misfortunes convinced them that this was the course to attempt, a thing they would never have contemplated had our affairs been happierΙ08• They then thought of dec)aring their bold wish immediately, but, as they knew that intimating their plans through intermediaries might be dangerous, they presented themselves to the Despot with some deference, and by reason of the uncertain outcome of the plan they found it difficult Ιο explain why they had come. They requested firstly that he should judge them kindly if they spoke their- minds against his wjshes as · they were spurred οη by good reasons� secondly that he

Ι07. Ιη the winter and spring of 1 399 the renewed Turkish offensive (Misti 44, f. 8 l full text Noiret, ρ. 98; Misti 44, f.95v ( Regestes Ι, ρρ. 222-3, nos. 956, 960) compelled the Hospitallers Ιο reconsider their military capability. Ιη an attempt Ιο reinforce both their first and second lines of defence they planned Ιο purchase Megara from Francesca Tocco and strengthen the Hexamilion ίη co-operation with the neighbouring powers ( 1 399.VII.5; ΧΙ.23, ΑΟΜ MS 330, ff. l l 8v� l l 9 ; Ι 20Υ). Ιη both objectives they failed. For the purchase of Megara the Order approached Theodore, most probably because being ίη the vicinity he represented his sister-in­ law Francesca. That the relations between the two families had improved since their deal over Corinth is also confirmed by the fact that Manuel's wife was offered asylum ίη Santa Maura durίng her stay ίη the Peloponnese while the emperor travelled Ιο the West ( 1 400.11.27, Misti 44, f. l45v: quod domina imperatrix non staret =

Μανουηλ Παλαιο λόγου Λόγος

1 77

εκείνους εθνη κινουνται μεν ου πάνυ ρgδίως ώς τα πολλά, κινουνται δ ' ουν καί ευχερώς εστιν οτε σμικρας τινος προφάσεως λαβόμενοι, καί όρμηθέντες δυσκάθεκτοι λοιπόν γίνονται' δύνανται δε πολλα βουληθέντες καί τουθ ' ό χρόνος ό παρελθων σαφως πολλάκις 5 παρέστησεν. · ΕπΌει τοίνυν τοίς Φρερίοις ελπίζειν τΌ παρ ' έαυτών f.26 v όρ Ι μΌ τους πολλους εφέψεσθαι καί μηδε τους την μεγάλην δύναμιν εχοντας εν ήσυχίg λοιπόν καθεδείσθαι, θήρg καί τραπέζαις αύτους εκδόντας καί τισι μεθ ' οπλων άμίλλαις, τό μείζόν τε είς φιλοτιμίαν εκείνοις εργον κακ τών προγόνων ανωθεν κατερχόμενον. 'Ήλπιζον τοίνυν εκείνοι καί κομιδη βεβαίως εθάρρουν μεγάλην 10 εφελκύσειν εκείθεν δύναμιν καί φανήσεσθαι σπινθη ρα τό κατ ' αυτους εν ϋλυ είς φλόγα μεγίστην αναφθηναι δυναμένυ , καί κατα πάντων ασεβών απο βήσεσθαι τουτο τό εργον τΌ της Κορίνθου προφάσει γεγ�νημένoν. Τούτους ουν ώδίνοντες τους λογισμους ουκ εδύναντο κατέχειν έαυτούς αλλ ' επείπερ ουκ εξην ουδέ γε ρgδιον ην 15 αυτοίς τΌ δυνάμει χρησαμένοις την της Πελοποννήσου δεσποτείαν ακόντων ήμων λαβείν, βουλεύονται δια χρημάτων αυτην κτήσασθαι γνώμυ τε του αρχοVτος καί τΌ των ύπηκόων συγκαταθέσεί. Αί γαρ ήμέτεραι δυσπραγίαι τφ τηνικαυτα εγχειρείν αυτους επειθον, ών ουδ ' 20 αν εμέμνηντο βέλτιον ήμίν των πραγμάτων εχόντων. Ήγουντο μεν ουν τολμή ρόν εξειπείν αμέσως ' τό βούλημα' πλην τό δι ' έτέρων φράζειν κίνδυν'ον εχον είδότες, ήκον αυτοί παρα τόν δεσπότη ν ουκ ανευ δέους, καί τφ του πράγματος αδήλφ βαλλόμε � oι μόγις εδυνήθη­ σαν εξαγγέλλειν ών ενεχ ' ήκον. ' Αξιουσι δη πρωτον μέν, εί μη κατα 25 γνώμη ν λέγοιεν αυτφ, δουναι συγγνώμην αυτοίς αγαθφ λογισμφ κινουμένοις, επειτα καί δεύτερον απόρρητον παρ ' έαυτφ κατέχειν τό 1 2 . δυναμένΌ PVW: δυναμένην Va, Ι 1 8 . συνθήκη PVWVa et mg. γρ. συγκαταθέ­ σει PVW.

bene in Malνasia νel in Maura. . . ). There is ηο evidence however that the empress

went there. 1 08. Οη 2 1 February 1 400 Philibert de Naillac grand-master of the Hospitallers accredited five plenipotentiaries ιο negotiate the acquisition of the Despotate and opened a credit for 60,000 ducats for the trartsactions (ΑΟΜ MS 330, f. l22v- 1 23).

Funeral Oration

1 78

should keep secret whatever they were Ιο tell him ; and thirdly that he should let them know as soon as possible whether he was willing Ιο act upon their suggestion or ηοΙ. When their request was granted, they _

immediately proceeded, but ηοΙ ίη a straightforward and simple manner but ίη a devious way, trying το Ul�cover the Despot's thoughts, that is, whether he was hard-pressed and fatigued and might therefore . want Ιο be rid of difficulties and dangers. They wanted Ιο know this ίη advance for if they knew that he was ίη this frame of mind (as they . assumed him to be , given the situation and the provoking times), they should affect extreme propriety of behaviour when they broached the question of the treaty. Since ίι was impossible (how could ίι be otherwise) that a man endowed with sagacity and great experience should ηοΙ detect this, ίη the end they had Ιο reveal their desires and thoughts by unfolding their . project .and putting ίι before him . Namely, that they wished Ιο receive control of the. whole Peloponnese if he were willing Ιο grant this Ιο them. He could easily withdraw gradually from the region since he had been powerless Ιο control ίι ίη view of the disastrous events suddenly bursting ίη upon evils which had followed ίη quick succession. They promised to pay him a considerable sum and Ιο assist his family ίη every way. They put forward every argument that might persuade him. Finally they concluded their speech by beseeching him Ιο decide ίη favour of the public good. Ιη reply Ιο them the Desp·ot said that he would give them his answer the following day as ίι was ηοΙ right that he should reply without due consideration. They left ple6J.sed that he had ηοΙ altogether rejected their plan · nor did he tell them that they were attempting the unattainable. And yet surprisingly enough t·his postponment was supposed to have the opposite effect οη them, Ιο arouse ίη them doubts so that they did not immediately entertain any firm hope. Ιη that he was going through the most difficult phase so far, · ίι was natural that they should confidently believe that he would accept , their proposals ιo9• Ιι seemed that they had seized the opportunity presented to them by circumstances and had ventured to approach him and discuss the issue. However during the meeting they mistook his steadfastness and forbearance for contentiousness and stubborness and they doubtless thought that he would cho � se an arrogant and

1 09. See above ρ. 1 65

ππ.

90- 1 .

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 79

. ρηθησόμενον, και τ ρίτον θάττον άποκρίνασθαι, εϊτε πράττειν βουλη­ θείη εϊτε μή . Ταυτα δε εκείνου δόντος, οί δε εύθέως εχώρουν., ού μέντοι κατ ' εύθείάν τε και άπλ&ς άλλ ' ώσπερ έλικοειδώς πορευόμε­ νοι επειρώντο την αύτου διάνοιαν κλέπτειν, ει άρα κεκμηκiOς εστι και 5 άπαγορεύσας και βούλοιτ ' αν . άπαλλαγηναι τών δυσχερών και f. 27 επικινδύνών. Και τουτο προγινώσκειν εβούλοντο, ώς αν εχοιεν Ι θρύ.,. πτεσθαι επι τας συμβάσεις ελθόντες, ει γνοίεν οντα τοιουτον, οΙον εκ τε τών πραγμάτων και της τών καιρών επιθέσεως ετεκμαίροντο . . Επει δ ' ούκ ήν δυνατόν λαθεΙν - πόθεν; - τόν πολλ ij μεν συνέσει κεκοσμημένον, πολλύ δε εμπειρί� κομώντα, άποκαλύπτουσι 10 λοιπόν, διαπεταννύντες πάν πρό βλημα, την αύτών βούλησίν τε και γνώμην, ώς εΙεν δέξασθαι θέλοντες πάσαν την άρχην της Πελοπον­ νήσου, ει βούλοιτό γε τοίσδε παρέχειν αύτη ν εκείνος, και ο ύπερ ούκ ισχύει δεσπόζει ν, τούτου γε ρ�δίως ύπεξιέναι, πολλών των άπευκταίων άΗρόον επεισπεσόντων τοίς προλαβουσιν επαλλήλοις δεινοίς. 15 Συχνόν ο ύν ύπισχνούμενοι καταθήσειν άργύριον και λυσιτελήσειν απαντα τρόπον παντι τφ γένει και μη δεν παραλιπόντες οΙς πείθειν . εΙχον, τελευτώντες εύχονται τό κοινύ συνοίσον αύτόν είπείν και καταλύουσ ιν ενταυθοί τόν λόγον'. Κάκείνου πρός αύτους ειρηκότος 20 ες αύριον άκούσεσθαι παρ ' αύτου, μηδε γαρ αν πρέπειν αύτφ ούτωσιν 'άσκέπτως άποκρίνασθαι, οϊδ ' άπιόντες εχαιρον τφ μη την πρώτην αύτοίς εκείνον ειπείν παντάπασιν άπογινώσκειν του π ράγματος και μηδαμώς τοίς άνεφίκτοις ε.π ιχειρείν, καίτοι άξιον ενταυθα θαυμάσαι' τούναντίον γαρ εχρην, τύ άναβολύ δυσχερ'άναι τους άνδρας και τφ μη βε βαίας ελπίδας εύθυς λαβείν. Έπειδη γαρ εκείνος τφ τηνικαυτα 25 χαλεπωτάτοις εϊπέρ ποτε τοίς πράγμασιν εκέχρητο, εδει πάντως αυτους θαρ ρείν άσμενέστατα αυτόν δέξεσθαι τους παρ ' αύτών λόγους. Οί δέ, ώς εοικε, τό μεν επι τοιούτοις προσελθείν και διαλεχθηναι τολμη σαι άπό του καιρου και τών πραγμάτων λαβόντες, 30 τό δε άκλινες και καρτ έ ρικώτατον εκείνου φιλόνεικόν τε και σκλη ρόν νομίσαντες, φοντο δήπουθεν αύτόν τό αύθαδές τε και κενόδοξον του καλου τε ' και συμφέροντος προτιμήσεσθαι , και δια

4. cf. Homerum, I/ias 1 .132; 1 4.2 1 7 . 1 4- 1 5 . άπευκταίων (ex -έων) Ρ : άπευκτέων VWVa . Ι 26. είπέρ PVW: ηπέρ Va.

1 80

Funeral Oration

vainglorious course rather than what was good and expedient. That is why they rejoiced wheή he postponed giving his decision - searching for pi�eon's milk! And 8 0 they left, with their calculations upset and uncertain as Ιο the outcome of their proposals: Οη the other hand he considered their project and their enth.usiasm for the plan Ιο be an unexpected piece of luck and he expressed his gratitude Ιο the Saviour who had assisted him ίη this. For he truly wished Ιο enter ίηΙο negotiations οη this very issue since he ' hoped that they would be able Ιο deliver you from the present evίls we regarded with such forebodings. And with the help of the divine grace this is precisely what happened. For as he knew that they desired this project he did ηοΙ w�nt Ιο propose ίι Ιο them since ίη this way he would be giving them an advantage ίη that they �ould consider that he was begging them Ιο undertake ίι - a thing we usually do Ιο �hose who are ηοΙ very eager. So he did ηοΙ know how Ιο bring ίι about the very thing he wanted, Ι mean that they should be the first Ιο broach' the matter. therefore when he sa·w this happen of its own νοlίιίοη he rightly attributed ίι Ιο dίνίήe Providence. Had the outcome not been successful and according Ιο his plan Ι should naturally. have been simply afraid Ιο use words Ι have just spoken and would ηοΙ have said anything of his excellent desire Ι call ίι excellent because ίη time all turned ουΙ well, including the windfall whereby the Hospitallers thought that they were the first Ιο broach the questίοη of the treaty. Nor 'would Ι maintain that · we can dispense with Providence because what seemed at first difficult, later became easy. The majority of men are ηοΙ interested ίη the essential nature of a deed, why and ίη what manner a man accomplishes ίι, but they simply look at the outcome. Since the outcome of this eνent has already pleaded my cause for me, Ι. haνe spoken ουΙ boldly. ΒυΙ Ι am compelled Ιο speak more clearly, as far as Ι am able, and ίη the course of my narrative Ιο set ουΙ step by step the account of the circumsta �ces surroundi�g this particular undertaking. It is imperatiνe Ιο shoW clearly with whose good will ίι was contriνed and ' how as a result of this drama things took a turn for the better. ' He realised that a number of simultaneous blows had exhau � ted ,-

_

181

Μα νουηλ Παλαιο λόγου Λ όγος

f. 27V τουτο την άναβολην ησμενίσαντο Ι και τ ο μη τούτους άκη κοέναι παρ ' αυτου· λύκου πτερα ζητείν. Οί μεν ουν οϋτως εχοντες συγκεχυμένους τους λογισμούς, περ! του τέλους άμφιβάλλοντες άπή λλαξαν Ο δε την τούτων βούλησιν 5 και το περ! το πραγμα προθύμους είναι ερμαιον ήγησάμενος άνωμολόγει' χάριτας τφ συνεργουντι Σωτή ρι. Έπεθύμει μεν γαρ εκείνος εις τούσδε τους λόγους ελθείν, έλπίζων από τούτων ύμας άπαλλάξαι δυνήσεσθαι των τε παρόντων, των θ ' ύφορωμένων δεινων, ώσπερ ουν και γέγονεν, ουρανόθεν θείας χάριτος συνεφαπτομένης του εγχειρήματος. Γινώσκων δ ' δμως ,ε κείνους εφιεμένους του ιο πράγματος, ουκ έβούλετο προτείναι κα! ταύΤ1] δουναι τούτους πλεονεκτείν τφ δοκείν παρακαλείσθ'αι ύπ ' αυτου, δ ποιείν ειώθαμεν' έπι τών μη πάνυ προθύμων. 'Όπερ τοίνυν έβούλετο μέν, ουκ είχε δ ' δπως έρ γάσεται - λέγω δη το . κείνους πρώτους ένάρξασθαι - τουτ ' ' αυτόματον ιδων παραγεγονός, την ευκολίαν, ευ ποιων, τΌ του θεου 15 πρoνoί� λελόγιστο. . Εγω δ ' ει μη καλως το πραγμα έξέβη και κατα νουν έκείνφ τφ μακαρίΤ1] , έδεδίειν αν εικότως άπλως ' τοίς λόγοις χ ρήσασθαι, ώς δη προλαβ'ων έχρησάμην, και οϋτε την έπιθυμίαν έκείνου την άγαθην είπον αν - λέγω δ έ αγαθην δια τον καιρον μεθ ' 20 ου τα πάντα καλά - ο ϋτε μ � ν το, ερμαιον έκείνον νομίσαι το τους Φρερίους προς τας συμβάσεις πρώτους έλθείν. . Αλλ ' ουδε το ϋστερον εις ευκολίαν τραπήναι το πριν δοκουν δυσχερες ισχυρισαί­ μην αν ποτ ' έγω την πρόνοιαν φκονομηκέναι. Οί πλείους γαρ ουχ δπερ τις και δια τί και τίνα τουτο τρόπον ειργάσατο, αλλ � εις τας 25 έκβάσεις άπλώς όρώσιν. Αυτου δέ μοι του πράγματος άπο του τέλους ηδη συνηγορουντος, θαρρούντως τουτοισιν έχρησάμην τοίς λόγοις . . Ρητέον δε ήμίν αν εϊη σαφέστερον καΙ αποδοτέον έξής τας περι του δράματος ύποσχέσεις μεταξυ τής αλλη ς διηγήσεως. Δεί γαρ δηλώσαι σαφώς, τίνος τε χάριν τουτο �υνέστη κα! δπως εις το βέλτιον f. 28 30 αποκατέστη τα πράγματα τουτου! του Ι δράμ<ιτος ενεκα. Έώρα παν το ύπ ' αυτον έξησθενηκος πολλαίς τισιν έπιφοραίς .

.

2. Libanius, Epist. 5 1 5,3; 1 1 84, 1 1 ; Corp. Paroemiogr. Gr. Ι, 270; 11, 509. 6 . mg. Σωτη ρι Ρ 14. Ί cείνουc. πpώτo�ς PVW: πρώτους έκείνους Va Ι 2 1 συμ­ βάσεις PVVa: (ex συμβιβάσεις) W Ι 24. τουτο τρόπον PVW: τρόπον τουτο Va. .

1 82

Funeral Oration

his realm. One such was the continual attack of the infidel which had gone οη Ιοr a long while. Οη the other hand he knew that the Turks were more apprehensive of the Hospital1ers than any other other : power, for ίι had ηοΙ escaped their knowledge that the Hospital1ers had ramifications ίη a great and noble tree which dominated, so Ιο speak, the whole of the western world. He naturally assumed that the Turks might reasonably suppose that this action concerning the Hospitallers, while benefiting the Christians, would have disastrous results for themselves. With al1 this ίη mind the admirable Theodore suspected that he would inevitably be ίη bad repute for a time, as he would equally inevitably be famed later οη for having saved his people from danger. He therefore summoned the Hospitallers Ιο his presence and speaking throughout entirely as he himself wished he told them what they desired Ιο hear. They listened Ιο him delightedly and hastened Ιο draw up the treaty, and Ιο ratify ίι, and then they swiftly returned Ιο their country, as though οη wings, and informed their leaders of the agreementl lO• And their leaders sailed οη their long ships from Rhodes as fast as they could and reached the Peloponnese. Το cut a long story short, they occupied a number of cities l l l , but οηlΥ after they had 1 1 0. Neither the date nor the actual treaty surνiνes. But ίι must haνe been signed soon after 21 February 1 400 (see aboνe ρ. 1 77 η. 108) for Manuel makes ίι clear that the whole transaction was concluded within a short time. Such an ' assumption would. support Schreiner's emendation of the date ίη the short chronicle CBB Ι, 24 § 4 fro m 6920 (= 14 1 2) to 6908 (= 1 4UO) concerning the occupation of Vatika by the Order. Οη the other hand his proposed correction trom Vatika Ισ Vasilika is inadmissible (CBB Π, ρ. 364). As has been mentioned aboνe (ρ. 168 η. 98) Vasilicata formed part of the castellany of Corinth which Theodore bought from Tocco and then sold Ισ the Order ίη 1 397. It is true, the earliest piece of eνidence so far confirming that the Hospitallers were · ίη charge of Vasilicata is a letter dated 23 August 1400. This is addressed by the Doge to the captain of Corinth Raymond de Lescure, asking him Ισ examine the witnesses resident ίη the castellany of Corinth, including Vasilicata, that had testified ση behalf of Gioνanni Cremolisi against Francesca Tocco (Lettere di Rettori Νσ. 76, f. 1 ). Οη the other hand there is ησ eνidence, and indeed ίι is unlikely that ίη 1 397, when the whole area was under Turkish attack, Theodore excluded Vasilicata from the deal with the HospitaHers. 1 1 1 . One of these cities was Kataνryta. The exact date of the transfer is ησΙ known . The earliest indication that the city was ίη the hands of the Hospitallers is ση 23 May 1402 when Philibert de Naillac confirmed a laηd grant made by Elie de Fossat, captain of Corinth and locum tenens of the Morea, Ισ Manoli Enclaνa inhabitant of Kalaνryta (ΑΟΜ MS 332, [. 160ν• Zakythinos, Le DespoIat Ι, ρ. 1 59 misquoting Delaνille Le Roulx, ρ. L80, says that the document bearing date 1 400 stated the transfer of Kalaνryta Ισ the Hospitallers. Howeνer giνen the circumstan­ tial eνidence we possess the take oνer must haνe occurred soon after February 1 400.

Μανο υηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

ΙΟ

15

1 83

συμπτωμ άτων , ών μία τις ην πρόφα σις , ή τών ασεβεστάτων επίθεσ ις κατα συνέχειαν ες · μακρόν επιτεταμένη . . Ηπίστατο δ " αυ πά λιν εκείνους μηδεμίαν έτέραν δύναμιν ώς τ τ]\' τών Φ ρερίων ύποπτεύον­ τας. ουδ έ γαρ ηγνόουν τό κατ ' αυτους και ως εισιν ο ύτοι κλ άδοι ρίζης ε υγενους και μεγίστης και JC ατεχούσ ης , ώ ς ειπείν, απαντα τ α δυτικα μέρη . Εικότως αρ ' εδόξαζεν εύλογον είναι νομίζε ιν τους ασε βείς οϊσειν γε ηΊ ν πραξιν τα �την καρπόν εκείνοις μεν όλέθριον, ευσε βέσι δε . ώφέλιμον . Ταυτ ' ειδως ό θαυμάσιος φή θ η δείν τινα φήμην ουκ αγ αθη γ πρός τινα και ρόν δέξασθαι , όπως μετέπειτ ' εύκλειαν · από του σεσώσθαι τό κινδυνευον. Καλεί δη τους ' Ροδίους παρ ' αύτόν , λέγει τό - τούτοις εφετόν , προοιμιασάμενός τε και καταλύσας τ όν λόγον πρός την αύτου βούλη σιν. λυτοι δ ' ακούουσιν ασμενοι και τρέχουσιν ευθυς επι τας συμβ άσεις , τελειουσιν, επανέρ­ χονται πρός ηΊ ν ιδίαν ωσπερ πετόμενοι , και τό πραχθεν αναγγέλλουσι τοίς αυτών μείζοσιν. Οί δ ' αφικνουνται δια τάχους ες Πελοπόννη ­ σον , μακρών νεών · επιβ άντες . Και ϊνα τα εν μέσφ παρώ , λαμβ άνουσί τινας πόλεις όμωμοκότες τα δέο ν τα και καταθέμενοί τινα χρήματα , 8. φήθη δείν PVVa: φήθην δη W Ι 1 3 . συμβάσεις PVVa: (ex συμβιβάσεις) W. Ι 1 5 . ές Ρ: WVa: είς V Ι 1 6. mg. c η < μείωσαι > Va.

Cf. "Pour l'histoire», ρ. 260; Schreiner, CBB Π, ρ. 367). Besides Ka1avryta the other area ceded Ιο the Order was Vatika (see above ρ. 1 82 Ω . 1 1 0). The scribe of Ε (see above ρ . . 53) ίη a margina1 note mentions Phanari (Argo1is) Ιο have been one of the strongho1d a1so ceded to" the Order. If so, this wou1d vindicate Kougeas's be1ief that the Phanari granted ιο Gemisthos P1ethon and his heirs by Theodore Π ίη 1427 was the one situated ίη the Argo1is (ΜΜ ΠΙ, ρρ. 1 73-76; ΡΡ ΠΙ, ρρ . 33 1 -33; S.B. Kougeas, Έλληνlκά, 1 ( 1 928), 394-98). What is ηοΙ certain however, is the year ίη which Phanari came under Byzantine jurisdiction. Dama1a (anc. Troezene which 1ies Ιο the south-east of Phanari formed part of the region of Corinth before and after the Fran k ish conquest. From its French conquerors, by way of dowry, Dama1a passed Ιο the Zaccaria fami1y of whom Centurione Ι ( 1 336- 1 382) was the 1ast Ιο sty1e himse1f as 10rd of Dama1a (Βοη, La Moree jranque, ρ. 487-8). It is very . possib1e the area, inc1uding Phanari, came ίηΙο the hands of Neri Acciaiuoli sometime after 1 382 and occupied by Theodore Ι during his attack οη Corinth after Neri's death ίη 1 394. A1ternative1y ," Phanari may have been captured by the Despot during his Argos/Naup1ia campaign as ear1y �s 1 389/90. After all, Thermisi and Kastri which 1ie Ιο the south of Phanari fell to him at the time (Lampros, 'Έγγραφα, ρ. 378; Sathas, VI, ρ. 1 26). ΒυΙ un1ike Argos, Thermisi and Kastri which were returned Ιο the Repub1ic ίη 1 394, Phanari, ηοΙ being part of the dΈnghίen possessions Venice had secured, remained under Byzantine jurisdiction. It was finally offered Ιο the Repub1ic together with Dama1a and Ligourio ίη 1 456 (Sathas ι, ρ. 230).

1 84

Funeral Oration

sworn the necessary oaths and had deposited a sum of moneyl 1 2 . This was thought most essential so that while they were ίη control of these places there should be a certain check over them so that ίη the event that we were defrauded of our possession,s they should ήοt get away scot-free. The author of the plot seemed to think that the matter would rest there. But .the rumour spread everywhere and there was an uproar and al1 kinds of arguments from those who were ignorant of the plot, as the truth had purposely been concealed from them. Ι suppose that one should not censure those, who see οηlΥ the outward appeara'nce and ηοΙ the hidden truth and for this reason take offensive action. For it was indeed due Ιο their aversion towards foreigners and their affection for their saviour and Despot that some seemed guilty of disobedience and attempting political upheaval. For ηο one would be so puerile and stupid to assume that they were ηοΙ supporting him, since they were indeed acting rightly and using . every means Ιο avoid his place being taken by others. ΜΥ brother was aware of this and so he was ,not incensed against anyone since he was a merciful and humane man who readily forgave those who asked pardon for any mistakes they may ha.ve made . Those who knew nothing of the plot however thought differently and many suspected that the action taken would very soon result ίη their own destructioJl. He, οη ihe other hand , felt confident and had every expectation that all dangers would rapidly be overcome. He hoped that as soon as the Sultan had heard that the Latins were attempting Ιο gain the mastery of the Peloponnese he would be filled with great fear and would approach us for a reconciliation, ηοΙ ίη sincerity - for what had he ίη common with sinceri�y?- - but οη the pretexr that ίι would be better that the Peloponnese should be control1ed by us than be caught ίη Latin coils. The real reason was ηοΙ that this man had readily changed and would therefore have wished Ιο make peace with us fόr the sake of living ίη tranquility - for, Ι repeat, he had nothing ίη common with the good - ίι was rather that he feared that . the Hospitallers, who were stronger than we were, might harm the adjacent cities Ιο the Peloponnese 1 1 2Α . For they are like

1 1 2. That the Order deposited sums of money and jewels prior to taking OVer the Despotate is attested by the documents of 2 1 February and 7 November 1 400 : (ΑΟΜ MS 330, ff. 1 22V- 1 23, 1 25V- 1 26. DelaviHe Le Roulx, ρ. 279 wrongly attributes

1 85

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

άναγκαιότατον δόξαν ωστε μη μόνον αυτους κατέχειν , άλλα και κατέχεσθαί πως , και η πλεονεκτείσθαι τ-α κατοχ-α η μηδαμως πλεονεκτείν. 'Έπειθ ' ϊσταται το γεγονος αχρι τουδε. Ωδε γαρ εδόκει δείν τφ ποιητ-α του δράματος. της φήμης δε διαχεθείση ς εκασταχόσε , θρους και λόγοι διάφο­ ροι τοίς . εν άγνoί� του δράματος , ατε δη της άληθείας επίτηδες κρυπτομένης. 'Όθεν είς μεν το φαινόμενον άφορωντες , το δε κεκρυμμένον ου βλέποντες και δια τουτο προσκόπτοντες οί πολλοί , ουκ αν που δέξαιντό μέμψιν δικαίαν. Εί δε καί τινες εδόκουν άπειθείν και νεωτερίζειν, τό γε κινησαν ουχ ετερι;>ν η άποστ ροφη Ι μεν πάντως προς άλλοτρίους , άγάπη δε προς τον αύτων σωτη ρά τε και δεσπότην. ου γαρ δη τουτον αυτόν (τίς ούται παίς και εμβρόντητος;) , το δ ' άντι τούτου σχήσειν ετέρους απασι διέφευγον τρόποις , ευ γε ποιουντες. Και ταυτ ' είδως άδελφος ουδενί τε ώργίζετο (πραος γαρ ην) και τοίς επταικόσι μεν καθ ' οίονδήτινα τρόπον , αίτήσασι δ ' ουν συγγνώμην ευθυς εδίδου , φιλάνθρωπος ων. 'Άλλος μεν ουν αλλο τι εδόξαζε των ουκ είδότων το δραμα , και φοντό γε πολλοι άπώλειαν σφίσιν εσεσθαι την ταχίστην το πραττόμενον , αυτος δε εθάρρει και πάνυ ηλπιζεν , ώς αυ'τ ίκα παν δεινον είς τουναντίον τραπήσεται' τον γαρ σατράπην ευθυς μαθόντα κινδυνεύειν τους Λατίνους της Πελo �oννήσόυ δεσπό­ ζειν , πολλφ τφ δέει κατασχεθέντα , προς διαλλαγας ευθυς ηξειν ου κατ ' άλήθειαν μέν (τί γαρ εκείνφ και άλη θεί� κοινόν;) , άλλα τφ πολύ � τι βέλτιoν αγειν την του Πέλοπος ύφ ' ήμας εΙναι η την των Λατίνων ελικα ταύτης δράξασθαι. Αίτιον δε ου το ρ�δίως μεταβεβλησθαι τον ανθρωπον και βεβουλευσθαι σπείσασθαι , ήγαπη κότα το ή ρεμείν (ε ρώ γαρ αυθις ώς ουδεν κοινον προς ότιουν εκείνφ των άγαθων) , φόβφ δε του μη τας γείτονας πόλεις τ-α Πελοποννή σφ δέξασθαί τινα βλάβην εκ των Φρερίων ίσχυροτέρων ήμων Οντων. Είσι γαρ ωσπε ρ ρύακες άεννάων ποταμων και μεγίστων' λέγω δε τα δυτικα πάντα εθνη εξ ών οϊδε ωρμηνται. 7

5

15

20

25

30

28-29. Aeschylus, Supp/ices 553; Plato, Phaedo Ι Ι Id. 10. κινησαν PVVa: νικησαν W

Ι

1 4 . ταυτ ' PVW: ταυτα Va 1 24. το PVW: τφ Va.

the second document Ιο the transactions over Corinth). The exact sum is ποι known, for this see below ρ. 2 Ι Ο n. 1 3 1 . Ι 1 2Α . Most probably he is referring Ιο towns ίπ Thessaly occupied by the Turks; see Β, 53( 1 983), 1 08- Ι 3.

1 86

Funeral Oralion

streams of mighty and eνer-f1owing riνers Ι refer to the western nations where the Hospital1ers' operations haνe their base. Full knowledge of al1 this gaνe my brother hope that his scheme would haνe a happy ending. For clearly that snake could not fail to notice what was then taking place, and indeed being aware of what was happening he could not remain inactiνe nor · could he al10w these arrangements to be carried out. This was what my brother was hoping for and his expectations were fulfilled. The Sultan had preνiously refused to accept our letters or words or any other communication pleading for peace, but when he heard ;;ιbοut the treaty he changed his ι attitude ίη order to counterbalance this and he sent an embassy from Asia Minor to my brother ' ίη Sparta bearing proposals for a reconciliation and a lengthy request expressing the wish that what had been done ίη the past should now be put right J 13 This was done. When all this was achieνed your Despot emerged more il1ustrious than eνer because of his foresight and his handling of the situation . The -whole drama and the wisdom of the author were praised, as also the fact that neither ίη manner nor speech did he hint at any trace of bitterness towards those who for some reason or other had offended him. And it was a pleasιire to see the rejoicing Despot among his rejoicing subjects. For sometime past he had be en grea�ly loνed and . admired but at that moment he was eνen more loνed and admired . And the mirac,Ie was praised and eνeryone expressed their affection for him. Naturally so. For those who had had ηο hope eνen for their liνes were at once shown to ,haνe cΌme ' into good fortune. This indeed makes the sweet things ίη life appear sweeter by far. It is of course obνious that al1 should see this course of action inνolνing your safety as a complete and pleasurable miracle, especially as it had seemed as though it might make matters worse, tιiough it did ίη fact turn out to the contrary. You had a deep longing for peace eνen though there seem-ed νery little likelίhood of ίι You obtained a full peace, far better than that preνiousIy ehjόΥed and bringing with it considerable prestige since an embassy was actually sent to you by the man who had , preνiously refused to meet any of you οη the missions sent to him to discuss ' peace terms l 14• You know how he used to insult and ill-treat -

•

1 1 3. See below ρ. 206 π. 1 27. For rhetorical effect Manuel does r10t foIlow a strict chronological order. 1 1'4. See above 1 6 1 ,30- 1 63,1 and π.85 .

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος ·

187

Ταυτα καλως είδότι τάδελφφ θαρ ρείν εΠΌει τελευτή σειν είι; άγαθον το δράμα. Μήτε γαρ οίόν τε είναι λαθείν τον δφιν εκείνον τα τηνικαυτα πραττόμενα, μήτε μην γνόντα μένειν τε αύτον άτρέμας και καταδέχεσθαι ταυτα πέρας λαβείν. Οϋτως ήν εκείνος ελπίζων και 5 οϋτως εξέβη . Και γαρ . το πράγμα καταμαθών , ος ούδε γράμματα f.29 εδέχετο παρ ' ύμων , ού λόγον , ούδ ' ότιουν το προς είρ ηνην Ι παρακα­ λουν , εξ άντιρρόπου μεταβαλών , πέμπει τφ εμφ πρεσβείαν άδελφφ εξ ' Ασίας ες αύτην Σπάρτην , διαλλαγας κομίζουσαν και μακραν άξίωσιν π ρος τίιν του συμβάντος διόρθωσιν. ''Ο και γίνεται· και 10 γεγονότος' ενεκα και της οίκονομίας ταύτη ς εφάνη . Το δε δράμα ϋμνητο και ή σοφία του ποιήσαντος και το μήτε σχημα τουτον δεικνύναι μήτ� τι ρημα πραέσθαι ίχνος ύπεμφαίνον πικρίας , εί τινες δι ' ήντινουν αίτίαν προσκεκρούκασι. Και ήν χαίρων εν χαί ρουσι, δεσπότης 15 ύπη κόοις, η διστον ίδείν. Πολυ γαρ και φιλούμενος και θαυμαζόμενος άνωθεν τηνικαυτα μεθ ' ύπε ρβαλλούσης, προσθή κης και εφιλείτο και εθαυμάζετο, και το θαυμα Ώδετο και το φίλτρον τούτφ πάντες άπεδίδοσαν. Είκότως και γαρ οϊ πριν ούκ είχον θαρρείν ούδ ' ύπερ μόνου του ζην εύδαίμονες εύθυς άνεδείκνυντο· τουτο δη το τα ήδέα ποιουν ή δίω πολλφ φαίνεσθαι. πως ουν ού πάσι κριθήσεται το περι 20 την ύμετέραν σωτη ρίαν εργον εκείνο θαύματος γέμον και ή δονης , εί ταυθ ' απερ ενομίζετε χείρω καταστήσειν ύμίν τα πράγματα , αύτα δη ταυτα ·πεποίηκεν εκείνα πολλφ βελτίφ; Είρήνης γαρ επεθυμείτε μεν ώς μάλιστα, ήλπίζετε δε ώς η κιστα , αύτης δε πάνυ βαθείας τετυχή κατε πολλφ γε βέλτιον τι προτου, προσούσης γε και δόξης ού σμικράς 25 εκ του ?t'ρεσβείαν πέμπειν ώς ύμάς τον μηδε ίδείν άνεχόμενον , εί τις έξ ύμ&ν είς αύτον ύπερ είρήνης επρέσβευεν. 'Ίστε οϋς των ύμετέ ρων

25. πολλώ

γε

PVVa:

γε om.

W.

1 88

Funeral Oration

those of you he seήt away, for he was an insolent man. With God's help the affair had a happy ending and all our prayers were fulfilled. The maή who brought his actions Ιο a successful conclusion shoίlld indeed be both regarded as a savi,?ur and called one by those whom' he . has saved , and, after God of course, should be given all hono1;lr, and he should receive. the highest rewards which men can devise. Are there any among you who. object Ιο the stage and the mask? Indeed, ηοΙ if he is ίη h is right mind, nor if he knows how Ιο judge rightly, ηοΙ simply regarding the action but perceiving the doer's purpose. Ιη short, ηοΙ if he generally looks for the intentions which might bring about a successful ending or otherwise . Nor should people immediately censure what escapes their understanding, for when ίι is necessary Ιο do so ίι is possible Ιο conceal things even from those one deeply loves. What Ι do ηοΙ consider Ιο be admirable is when actions though they may be called good have a motive behind them which, as the saying goes, is ηοΙ Ιο be commendedl15• So if one could perceive men's real thoughts one would find that a good action is that which is achieved as a result of good intention. Ιη speaking thus Ι have ίη mind friends . As for enemies, need Ι say that ίι is a convention of warfare that a man putting his enemy Ιο flight by deceit should be praised more than if he were Ιο defeat hIm ίη open battle? For ίη the first case the general wins a victory without any 10sses, while ίη the' second case he is compelled Ιο sacrifice many of his menl16• Both history and poetry support this argument and the Holy Scriptures and the writings of orators and philosophers are full of such examples. So that human experience advises us that it is permissible to behave ίη a similar way even Ιο our friends . Thus physicians and all other men whose function is to succour, often accomplish ' much by using all the means at their , disposal Ιο do what is of use. If you were Ιο look ίηΙο this you would discover that many of the noblest men wore various masks so that they· could free themselves from very great and manifest evils and perhaps achieve success without involving those whom they had . deceived, doing so without any evil purpose since they were their friends. Moreover, . one would see some men who are both good and wise admonishing -

1 1 5. Aristotle, Nic omac hea n Ethic s 1 1 05a 1 7- 1 1 05 b 1 8 . 1 1 6. Cf. Anna Comnena, A lexiad (ΟΟ. Β . Leib, Paris 1 945), B k . 1 5, ch. 3 , ρρ . 195-6; Cecaumenos (ed. Β. Wassiliewsky, St. Petersburg 1 896), ρρ '. 9- 1 0, 1 6; Isidore, .

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

1 89

εξέπεμπε , κακως και λέγων και ποιων , άνη ρ ύβριστης ων . Το μεν ουν εργον συν θεφ πέρας είλήφει καλόν και απερ εύχόμεθα γέγονεν , ό δε καλως εργασάμενος σωτη ρ αν εϊη και όΥομάζοιτο τοίζ ύπ ' αύτου σεσωσμένοις και τιμφτο παρ ' αύτών μετα το θείον είκότως και τας 5 μείζους αϊτινές ποτ ' 'αν εΙεν η νομίζοιντο παρ ' άνθρώποις δέξαιτο τιμάς. f.29V 'Έχει τις Ι ήμίν π ροφέρειν την σκηνην και το προσωπείον; Ού μήν γε ότφ μέτεστι νου, ούδ ' δς αν οίδε κρίνειν όρθως , βλέπων ούχ άπλως είς τας π ράξεις άλλ ' είς την του πράττοντος γνώμη\! , και όλως 10 γε δι ' ών αν εϊη καλον φανήναι το τέλος και μη τοίουτον, εί δεί συντόμως είπείν. Ού γαρ ό γε λέληθέ τινας πραττόμενον , τουτ ' εύθυς εν τινι μέμψει , άλλ ' εση και κρυβήναι καλον κάκ των κομιδΏ φιλουμένων δέον ον οϋτω γενέσθαι. ,' Ως γαρ ούδεν οίμαι καλον και των ώς μάλιστα καλων μεμαρτυρημένων , εαν μη καλως , δ φασι , 15 γένηται , οϋτω και πάντα καλά , ών αν τις μετα καλής διανοίας εφάψαιτο , εϊ τις ες την τούτου γΥώμην όρφη . Και ταυτα λέγω π�ρι , των φίλων: περι γαρ των εχθρών τί χρη και λέγειν , οϋς ην άπατήσας τροπώσηταί τις νόμφ πολέμου, μαλλον επαινείται η φανε ρως κρατήσας αύτων; , Εκείνως μεν γαρ ζημίας ανευ ή νίκη τφ στρατηγφ , 20 οϋτω δε πολλους άνάγκη τών ίδίων άποβαλείν. Καί μοι π ρος ταυτα συμμαρτυρεί και ίστορία και ποίησις και γέμει των τοιούτων η τε ίερα γραφη και τα των ρητόρων και φιλοσόφων συγγράμματα. " Οτι ' δε και προς τους ούκ εχθρους οντας εξεστι τοιουτόν τι πράττειν , ό βίος ούτος απας συνίστησιν. Οϋτω γαρ και ίατροι και πάντες οίς βοηθείν εστιν εργον πολλάκις διαπράττονται το συνοίσον εργαζόμε­ 25 νοι πάντα τρόπον' και εϋροις αν ζητή σας προσωπεία- περιθεμένους ούκ όλ.ίγους των άρίστων άνδρών , ωστε μεγίστων και προδή λων κακων ρυσθήναι καί που και τυχείν άγαθών χωρις του πειραθήναι δεινών εκείνους τους ού κακώς εξη πατημένους , φίλους γε Οντας. Ού μην άλλα και πολλούς τινας άγαθους και νουν εχοντας ϊδοις αν 30 1 3- 1 6 . cf. Aristotelem, Erhica Ni comachea Ι 105α 30-33.

7 . εχει PWVa: εχοι V.

ρ. 193, 28- 194, 7. Examples of similar attitude ίη Plutarch, Life ofPelopi das 1 -2; and others.

1 90

Funeral Oration

others Ιο act οη these principles when circumstances demand, while some are so full of admiration for those acting ίη this way as Ιο set down their achievements ίη writing. Well, since this is the case and we have a number of people both from the more remote and from the recent past who ίη their various ways plead our case, ίι is obvious that our theatrical piece was perfectly conceived , perfectly executed and perfectly brought Ιο a close. Therefore ίι could ηοΙ be censured but οη the contrary ίι should receive the highest praise. For ίι was of benefit Ιο you , ίι punished your enemies and did ηο damage Ιο your friends. Οη the contrary - and Ι hesitate Ιο say this - they made a positive gain, for ίι was the Hospitallers who paid the expenses of the soldiers, the ships and everything they needed and again ίι was they who calculated how much they considered that these expenses should be, while we paid without any protest, ηοΙ wishing Ιο appear mean 1 l 7 •

ΑΙΙ these things therefore do ηοΙ deserve any censure ; οη the contrary they redound Ιο his honour since they were ίη the common -interest. Yet his reasoning does ηοΙ exactly look like a drama. For the man who conceived this bravest of actions was exceedingly hopeful that the undertaking would succeed, as ίη fact ίι did, turning out Ιο our advantage. Yet he was really fearful of the unknown future and of the enemy's terrible rage against us, and so he formed a sec0 !ld plan. This second alternative was lest the plan ίη hand �hould fail. Ιη this case the Sultan's fierce wild spirit would ηοΙ be appeased by flattery nor would be alarmed at the proximity of the Hospitallers and the" expected arrival of the Latins. Then�fore "the n-ext best course, as the saying is, was the following: Το collect together the more experienced men and Ιο disclose absolutely everything Ιο them explaining his plan from the beginning, namely, that everything was designed Ιο prevent his separation from his friends, giving proof of the operation and showing that there was ίη fact ηο hope of reconciliation with the Sultan. He would then try as far as he could Ιο raise their spirits by every possible encouragement and would urge them ηοΙ ίη any way Ιο betray themselves Ιο the infidels who are ίη fact totally opposed Ιο us by custom, religious belief, law and ίη all other respects. When confronted

1 1 7. Expenses calculated by the Hospitallers for the upkeep of castles, fortresses, etc. that Theodore had to pay amounted to 3,500 ducats ( l 404.ν. 5 , ΑΟΜ MS 334 f. 1 47- 1 47 v) .

.

Ι9Ι

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

έτέροις παραινουντας τοιαυτα πράττειν, οϋτω δεήσαν, κα! αυ έτέ ρους οϋτω θαυμάζοντας τους έργασαμένους, ώς κα! συγγραφύ παραδουναι τα πεπραγμένα. " Οτε τοίνυν ταυθ ' οϋτως εχει κα! πολλους κεκτή μεθα f.30 των τε νεωτέρων Ι κα! των παλαιοτέρων πολλοίς τισι τ ρόποις ·5 συνηγο ρουντας τφ πράγματι, δηλονότι τό ήμέτερον τουτο δράμα άρωτα μεν διανοη θέν, άριστα δε πραχθέν, άριστα δε έκβάν, ου μόνον ουδεν αν εικότως δέξαιτο μέμψιν, αλλα κα! τους μείζους έπαίνους ωφέλη σ� μεν γαρ ύμάς, ε βλαψε δε τους έχθρούς, τους δε φίλους ουδεν έζη μίωσεν. Όκνω γαρ ειπείν, ώς καί τι προσεκέρδανον, αυτο! μεν ΙΟ δντες οί τας δαπάνας ποιησάμενοι των όπλιτων, των τριη ρων, των άλλων ών έ βούλοντο πάντων, αυτο! δε πάλιν οί λογιζόμενοι ταύτας ώς ήν αυτοίς βουλομένοις, ασπερ' ή μείς απεδίδομεν μηδένα λόγον ποιούμενοι μικροψυχίαν έμφαίνοντα. Ταυτά τοίνυν απαντα η κιστα μέν τινα μέμψιν, δόξαν δε μεγίστη ν φέρει τφ π ρός τό συμφέρον γεγενη μένφ. ου μην αλλ ' ουδε καθαρως . 15 τουτο δίδωσιν έοικέναι δ ρά,ματι ό πάς έκείνου λογισμός. Ην μεν γαρ σφόδρα εϋελπις ό την αρίστην τήνδε πράξιν διανoη θε iι; έκβήσεσθαί οί τουγχείρημα, ωσπε ρ έξέ βη κα! ωνη σέ γε. Δεδιως ουν δμως τό μέλλον (αόρατον γάρ) κα! την του έχθρου μανίαν (δεινη γαρ ήν καθ ' ή μών) ένεθυμείτο κα! δεύτερόν τι. �Hν δε τουτ! τό δεύτερον, ώς αν 20 αποτύχ'Ό τ·ου προκειμένου και μήτε ταίς θωπείαις μαλάξ 'Ό την ανή με ρον έκείνου ψυχην μήτε μορμολύξηται ταύτη ν τφ τε τους Φρερίους προσοίκους σχείν, τύ τε δια τούτους προσδοκωμέν 'Ό των Λατίνων αφίξει, τότε λοιπόν κατα δεύτερον, δ φασι, πλουν πράξαι τοιάδε' πάντας οίς νου μετή ν συναθροίσαι κα! ειλικρινως έξειπείν, 25 περιελων απ αν κάλυμμα, την έξ αρχής έαυτου γνώμην, ώι; άρα πάντα γίγνοιτο ύπερ του μη χωρισθήναι των φιλουμένων, δείξαί τε την διαμαρτίαν τή ς έγχειρήσεως κα! ώς ουχ ύπολέλειπταί τις έλπις διαλλάγήναι τόν άνθρωπον, είτα �ιεγείραι τούτοις τό φρόνημα απασι 30 κα! λόγοις και τρόποίς δσον αυτφ δυνατόν, κα! συμβουλευσαι μη σφάς αυτους τοίς ασε βέσιν έθελή σαι προδουναι μηδένα τρόπον, οϊ δη f.30V κα! τοίς εθεσι κα! τοίς δόγμασι κα! τοίς νόΙ μοις και τοίς άλλοις απασιν ήμίν έναντιώτατοι τυγχάνουσιν δντες, αλλα πρό τουδε του �

.

,

19. Isocrates, Ad Demoni cum 29. 24. PIato, Phaedo 99c-d; Id.· Phi lebus 19c etc.; Corp. Paroemiogr. Gr. Π , 24; D. Ross, Plato's Theory o/Ideas (Oxford, 195 1), ρ. 27. 23. προσοίκους PVW: προσήκους Va.

192

Funeral Oration

with such evil they should be willing to plan, do and suffer all things pledging themselves ready to die with those who refused to lay down their arms, defending themselves courageously so that they either suffered an honourable death or were victorious over the enemy. Should he succeed ίη persuading them and should they agree with his view he meant to proceed ηο further ,but would οηlΥ see to it, as far as he could, that the Rhodians were sent away courteously. If, however, . having done and said all this , he realised that he was struggling ίη vain, 'ploughing the sands and sowing stones', then he would forgive them if they took action for their safety. Then, since they were weighed down by this pressing danger and their strength exhausted, he would advise them to ask help from those who were able to defend them, namely, from the Hospitallers who were ίη the Peloponnese rather than from anybody else. For this would be by far the better course. Ι was then right when Ι said that this action did not exactly resemble a drama . How could it be when he was clearly aware of the ambiguity of the situation knowing that his plan might succeed or fail. For peace depended οη Bayezid's intentions and these ίη the past had been proved most inhuman, so it was likely that the impious man would hold fast to his previous quarrel and turn his back οη reasonable conduct. If .Bayezid insisted οη giving rein to his intentions and his natural propensities it was likely that the high hope with which the Hospitallers advanced from their island would be fulfίlled. The resources of the Peloponnese were inadequate to supply its needs, as has Ι think been clearly shown, it was ίη its interest to prefer the presence of the Hospitallers as a lesser evil. Indeed ηο one would just1y censure the Despot for staging this drama nor for the cause ίη which it was enacted, nor indeed for his project should his hopes be dashed. Το sum υρ what Ι have already . said ίη a w.ord, as it were , Ι should' have been glad to have heard from any one of temperate mind who was aware of the situation at the time as to what other course he should have taken or what other advice he should have given to his people, after he had done everything he could but failed to achieve anything. For the enemy possessed a great force, coupled with a hostile- disposition and a crafty mind, while all the Albanians, Bulgars and Serbs were already conquered l 18 and a great

1 Ι8. The subjugation of Bulgaria was completed ίη 1388 and of Serbia ίη 1389.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λόγος

193

κακου απαντα και διανοηθήναι και πράξαι και παθείν έθελή σαι, ύποσχέσθαι δε αυτοί ς συναποθανείσθαι μη καταθεμένοις τα δπλα, άλλ' άμυνομένοις άνδρείως, ωστε η μετα δόξης πεσείν η τ ρόπαιον άπο τών έχθρών στή σαι. καν οϋτω γένηται πιθανός, ώς αυτους 5 όμολογήσαι τη τούτου γνώμ1] , μη περαιτέ ρφ προ βήναι, άλλ ' είς τουτο μόνον ίδείν, δπως άποπέμΨ1] . Ροδίους ήδέως δσον οίόν τε. Εί δε δη ποιήσας και είπων τα είς έκείνον ή κοντα, γνοίη τηνάλλως άγωνιζόμενος είς πυρ τε ξαίνων και πέτρας σπείρων, τότε δη δουναι συγγνώμην αυτοίς, εί πράξαιέν τι προς σωτη ρίαν, μη δυναμένοις ΙΟ άντέχειν ετι και παραινέσαι, ώς έπειδη το σύντονον κακον και το της δυνάμεως άσθενες συνωθεί, τους δυναμένους αυτοίς άμύνειν ζητησαι, προς τους έπι τφδε παραγεγονότας Φρερίους τουτο γενέσθα� η π ρος ετε ρόν τινα τών άπάντων' εϊη γαρ αν ταύΤ1] βέλτιον πάντων ενεκα. Καλώς αρα εΙπον, ώς ουδε δ ράματι καθαρώς εοικε τουτι τοϋργον. Πώς γαρ αν εϊη , άκριβώς σοφιζομένου το άμφιρρεπες πάντως ον ωστε 15 γενέσθαι και μή ' έπειδη γαρ το την είρήνην γενέσθαι τής του r:Iαγιαζίτου γνώμης έξή ρτητο, άπανθρωποτάτης δειχθείση ς τοίς πρόσθεν απασι χρόνοις, ουκ άπεικος ήν μείναι τον αθεον έν τΌ προτέρg φιλονεικίg, έρρώσθαι τφ προσήκοντι φράσαντα' και μείναν20 τος έν τφ χρήσθαι τη γνώμ1] τε και τη φύσει, είκος ήν αύθις 'Και τας έλπίδας τοίς Φρερίοις τέλος λαβείν μεθ' ών οϊκοθεν κεκίνηνται' έπει το τη Πελοποννήσφ συνοίσον (μη δυναμέν1] καθ ' αύτην διασώζε ­ σθαι, τουτο οΙμαι εΙναι δεδείχθαι), πάντων τους Φρερίους π ροτιμήf.3 1 σαι' συνοίσον δε λέγω νυν το έν τοίς βλάπτουσιν Ι ήττον. 25 Οϋτε τοίνυν του δράματος ενεκα οϋτε τής αίτίας δι ' ην το δράμα, μέμψαιτ ' αν τις αυτον δικαίως, οϋκουν ουδ' δπερ έ βούλετο, ην άποτύχ1] τής άγαθής έλπίδος . . Ωσπερει γαρ ήδη κεφαλαιούμενος, συνελων τα περι τώνδε προειρημένα, πυθοίJ:1ην αν ή δέως παντος είδότος τα τότε πράγματα και νου μετρίου μετέχοντος τί ποτε τουτον έχρήν ποιείν η τί και συμβουλεύειν τοίς αύτου μετα το πάντα μεν 30 έργάσασθαι τα δέοντα καλώς, άνυσαι δε μη δεν δυνηθήναι, πολλής μεν ούση ς δυνάμεως τοίς έχθροίς, πολλής 'δ ε αμα κακοηθείας καi γοητείας, και πάντων μεν ' Ιλλυριών και Μυσών και Τριβαλλών ήδη

8 . Plato, Leges . 780c; 838e; Corp. Paroemiogr. Gr. Ι, 130; 11, 48, 202, 6 1 1. 1 2. τφδε (ex τάδε) Ρ: VW: τάδε Va Ι 23. πάντων PWVa: πάντως V Ι �6 αύτόν δικα{ως PVVa: (ex δικαίως αύτόν per S.S. α' β' '( ) W Ι 33. Τριβαλλων: Τριβαλων codd.

194

Funeral Oration

army had been routed at Nicopolis l l'9. Ι refer to the army a�sembled by the Hungarians, Germans and western Franks whose names alone were sufficient to make the barbarians shudder. However our allies failed, some of them were even defeated by a most evil fate both by land �nd sea . It seemed to me then that events had reached the highest point of disaster with these 10ng-lasting and coinciding evils. Some perhaps would say that he ought to have consulted his own people and by every means persίIaded them eagerly to desire death ίη defence of orthodoxy and honour being above all h imselfready to do so. Excel1ent. But what else was he doing during all that time before the moment came when it was possible for him to give advice and do what was thought to be the best? Well , they say that he ought to have used flattery and ought to have promised great things ίη accordance with the excellent principle of compromise. How else could he have counsel1ed? Your point granted, they say, but οη the other hand he ought to have exercised more pressure οη them and perhaps have threatened while he rebuked them, upbraided "them, shouted at them, and acted ίη a similarly exagg"erated manner. He knew how to inflict a moderate injury, but not indeed how to give real help and so "οη this occasion he failed to appiy the harsher remedy to the inflamed and festering wounds which ίη the past he had profitably used with admirable skill . But, my friend, ίη the name of God what did he omit which needed to be done? Οο you consider that the hest thing to do is ιο allow them to be placed under the infidel's yoke? Οη the contrary, he believed this to be the worst course of all, entirely out of keeping wit � his sense of virtue and his office . Οη the other hand was it not a better solution to accept the rule of Chris' t ians whose customs were more ίη accord with ours and who had sufficient resources ιο help us? Wel1 sai(j. Since dangers had increased and theFe was πο possibility of persuading or compell �ng his people to imitate their ancestors (such possibilities had entirely vanished) there were two options left open - either to accept the rule of the Turks or that of the Christians. Indeed ίη every respect the rule of the Hospitallers was considered to be the better, ίη accordance with that well known proverb that ίι is better ιο chose the lesser of two evils. Therefore the less

1 19. 25 September 1396, see Α. S. Atiya, The Crusa de ΟΙ Nicopo/i s, London 1934.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

1 95

κεκρατημένων , στρατιας δε της πολλης εν Νικοπόλει καταβληθείσης "(την εκ Παιόνων λέγω και Κελτών και Γαλατών τών εσπερίων συνειλεγμένην , ών δη πάντων �φριττoν ,και μόνα τα όνόματα τό βαρβαρικόν απαν), και τών μεν συμμαχούντων ατυχησ&ντων η και 5 ήττηθέντων ενίων KαKίσΤΊJ μoίρ� και εν ήπείρφ και εν θαλάσσΊJ , εμοι δε τών πραγμάτων ελ η λυθέναι δοκούντων επ ' εσχατον τών δεινών τΏ τηλΙKαύΤΊJ συνδρομΏ τών κακών, και ταυτα χρόνον οϋτω συχνόν' σ\.?μβουλεύειν εδει τοίς αύτου, φαίεν αν τινες ίσως, και δια πάντων ενάγειν αυτους εις τουτο, δέξασθαι θελησαι προθύμως τόν ύπερ ΙΟ ευσεβείας και δόξης θάνατον, αυτόν γε πρώτον πρόθυμον οντα πρός τουτο. Ύπέρευγε. Και τί ποτ ' ην ποιών ετερον τόν � ρoτoυ πάντα χρόνον , εως εξόν ην αυτφ και συμβουλεύειν και πράττειν τά γε δοκουντα κράτιστα είναι; " Αλλα και θωπείαις χρησθαι, φη σίν , εχρην και ύπισχνείσθαι μεγάλα μετ' οικονομίας αρίστης. Και πώς αν ην αυτόν έτέρως χρησθαι ταίς συμβουλαίς; 'Έστω, φησίν' εδει δε αυ 15 κακείνο φο ρτικώτερον αυτοίς επιτίθεσθαι καί που και π ροσαπειλείν επι τιμώντα, όνειδίζοντα και βοώντα και πάντα τα τοιαυτα ποιουντα f.31 ν μετα πολλής Ι της ύπερβολης. ' Αλλ ' ίjδει βλάψων επιεικώς , όνή σων δε ουδαμώς δθεν τό τραχύτερον φάρμακον τραύμασιν ό ργώσι και 20 φλεγμαίνουσιν ουκ επέθηκε τηνικαυτα , προτου πολλάκις επιθεις συμφερόντως μετα θαυμαστης επιστήμηs. Τί ουν , ώ ταν , ετερον π ρός θεου παρηκεν εκείνος τών γε δεόντων πεπραχθαι; Ύπενδουναι τούτοις σοι δοκεί βέλτιστον είναι τφ τών ασεβών ύποταγηναι ζυγφ; , Αλλα κακιστόν τε πάντων τουτο αυτός ενόμι� ε και της ιδίας αρετης 25 και του σχήματος τελέως απ�δoν. ' Αλλα χριστιανικην αρχην δέξασθαι , 11 και τοίς εθεσιν αυτών αμεινον συμβή σεσθαι εμελλε , και π ρός τό βοηθείν εξαρκέσειν; ' Αριστά γε . ' Επειδη γαρ τα μεν δεινα ύπε ρέσχε , δυνατόν δ ' ουκ ην η πείθειν αυτους εκείνον η βιάσασθαι τους πάλαι προγόνους μιμή σασθαι (εκείνα γαρ οϊχε:rαι πανταχόθεν) δυοίν γε θάτερον ύπολέλειπται , η" την τών Τούρκων αρχην η την 30 ειρημένην λοιπόν δέξασθαι. ' Εδόκει τοίνυν είναι βελ τίων ή τών Φρερί�ν απασι τρόποις. Κακών γαρ δη προκειμένων τό μη χείρον

34. pa raphrasis loci apud Herodotum 6. 1 1 2: τέως ήν τοίσι 'Έλλη σι και το οϋνομα το Μήδων φόβος άκοϋσαι. cf. Cydones 9,28 . 32. cf. Sophoclem , Oedip us Tyrannus 640; Oedip us Colone us 496; Lysiam, Or. Fun. 33.

6. τij PVVa: om. W.

196

Funeral Oration

oppressiνe solution was adopted with much gratitude and a profo�nd goodwill. If his people wished Ιο accept the rule of the Hospitallers he desired Ιο yield Ιο them without anger, but he wept at the parting with his beloνed subjects and at his inability Ιο saνe them eνen though he had braνed- dangers for their sake. The same thing happens with parents when they send their dearest ones abroad όηΙΥ because . they cannot saνe them unless they part with them. Ιη the eνent that his people chose the better solution, namely, Ιο go forward ίη good hope and Ιο fight the barbarians and either νanguish them with the help of God as their ally, or endure eνery difficulty ίη the struggle for freedom and glory he would praise them for their judgment and spur them οη as much as he could and promise willingly Ιο die with them while leading . them ίηΙο battle. Such were his thoughts about himself, about his own men, ' his friends and eνerybody. What just grounds for complaint, then, did he giνe his accusers? Would 'ίι be easy for any of his slanderers Ιο draw οη their usual repertoire? Surely such excessiνe effrontery, such insolence and impudence would quickly be confounded by the full glory of his . achieνements? Would this ηοΙ silence any impertinent, rash man? Would ίι ηοΙ sew up any mouth' whose only use was continually Ιο speak with enthusiasm foolishly �nd shamelessly railing against eνerybody. Or rather would ίι ηοΙ transfix ίηΙο silence any such blasphemous mouth and tοήgue? Were ηοΙ his ' achieνements full of common-sense, probity and knowledge of statecraft? He held out until he could bring the ship under the helmsman's control and though he experienced stormy weather he did ηοΙ abandon the helm but did eνerything ίη the proper way as a good captain should. He' spoke Ιο his men, adνised them, exhorted them, encouraged the dispirited, roused them from sleep, directed those who were eager Ιο do their task, enjoined all Ιο be actiνe while he himself did eνerything needful Ιο keep af10at a ship tossed about by strong winds and rolling swell . Mark you, he did this against all expectation and for a long time he did ward off the dangers. Then the gales raged and the sea grew more fiercely rough

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

197

βέ λτιον κατα τόν θρυλούμενον λόγον. 'Ώστε τό κουφότερον ίiρηται, . και τουτό γε μετα πολλης της ευγνωμοσύνης και τρόπου γ έμοντος άγαθότητος. Βουλομ ένοις μεν γαρ δέξασθαι την είρημένην άρχην συγχωρείν εβούλετο, μήτε ό ργιζόμενος, και δάκρυον εκπέμπων των όφθαλμων τΌ τε διαστ�σει των φιλουμένων και τφ δύνασθαι ύπερ 5 σφών προκινδυνεύοντα τούτους σωσαι. τουτο και γονευσι συμβαίνει είς άλλοδαπην τα φίλτατα πέμπουσιν, επειδαν ουκ εξΌ σφζεσθαι μη διακριθέντας άλλή λων. Προαιρουμένους δε τα βελτίω, δηλαδη τό πολεμείν τοίς βαρβάροις, την άγαθην προβαλλομένους ελπίδα, και η νικάν τΌ του θεου συμμαχί� η πάντα φέρειν τα δυσχερη ύπερ 10 ελευθερίας άποδυσαμένους ' και δόξης, επαινείν αυτους της γνώμης f.32 και παροξύνειν, όπόσα δύΙ ναιτο, και συναποθνήσκειν αυτοίς ύπο­ σχέσθαι Kι;tι πράττειν τουτο μάλα προθύμως, ήγούμενος αυτοίς επομένοις. 15 Οϋτως ούν εχων λογισμων και περι αύτου και περι των ίδίων και περι των φίλων K�Ι περι πάντων, τίνα δικαίαν άφορμην παρέσχετ ' αν κατηγόροις; Τίς αν των διαβαλλόντων ευκόλως χρήσαιτο τοίς ε'ίωθόσι; Πόσης ίταμότητος 'ύπερβολήν, τίνα θρασυν και άναίσχυν­ τοΎ ουκ ευχερως άπέτρεψεν ,αν τό μετα περιουσίας, λαμπρόν των 20 εργων; Ποίους αυθάδεις, τίνας προπετείς ουκ αν άφώνους είργάσατο; Ποίον ουκ αν άπέρραψε στόμα, μηδέν τι προϋργου ποιούμενον άλλ ' η τό κατα πάντων εξης λη ρείν, ερρωσθαι πάστι φ ράσαν αίδοί; Mίiλλoν δε ποίον μεν στόμα, ποίαν δε γλωτταν βλάσφημον ουκ αν πρός ευφη μίαν μετέβαλεν; ου γαρ φρονήσεως, ου χρηστότητος, ουκ 25 επιστή μης πολιτικης απανθ ' δσα πέπρακται τφδε τάνδρί; ' Αντείχε μεν εως εξην τοίς οϊαξιν εϊκειν τό πλοίον, και χειμωνι χρώμενος τούτων ουκ άφίστατό, και ταλλ ' εξης πάντα ποιών τα των άγαθων ναυκλή ρων, λέγων, συμβουλεύων, παραινων, άναθαρρύνων τους καταπίπτοντας, διυπνίζων τους Κ, α θεύδοντας, διακελευόμενος τρίς σπουδάζουσιν, επιτάττών ενεργους απαντας εΙναι, αυτός εκείνος 30 διαπραττόμενος δι ' ών αν ήν μη καταβαπτισθηναι τό σκάφος δυσηνεμί� και σάλφ χρώμενον. Ταυτά τοι δια παντός εργαζόμενος ύπερ τας άπάντων δόξας επι μακρόν τινα χρόνον άπέτρεπε τα δεινά'

9. Demosthenes, De Corona 97(258).

Ι.

θρυλούμενον: θρυλλούμενον codd.

Ι

22. πάσ'.1 PWVa: om. V.

198

Funeral Oration

an"- some of the ship's gear either suffered or was shattered Ιο pieces. Αι this ροίηι the ship , so Ιο speak, refused Ιο obey the rudder and let forth a' cry that she would immediately sink unless her fortune changed . Βυι he, though the sea grew wilder and more menacing, stood fast by his decision Ιο take precautions and, opposing al1 difficu1ties with his manifold νirtue , he went οη struggling Ιο saνe the ship and bring ίι ίηΙο the harbour of peace - although he felt there was little hope that he would succeed. NQr was he ignorant of the enemy's nature, intention, saνageness and whateνer else spurred him οη Ιο make �ar. Such was the enemy and such were his schemes, for he was an eνil man doing and planning eνil. ΜΥ brother knew wel1 that the Sultan, would pursue ,his innate ferocity, unless an external "force suddenly appeared and he despairep of being able Ιο attack him effectiνely, but al1 the same Theodore did ηοΙ giνe υρ asking for a truce. For he belieνed that he could ηοΙ properly omit anything which lay within his power or neglect any course whatsoeνer which might l.ead Ιο peace. Indeed because of this conνiction he sent numerous embassies and adopted al1 means of bringing about reconciliation. Οη the other hand the Sultan gaνe rein Ιο his natural inclinations unrestrainedly and nobody was left any hope that the monster might eνer change his mind for the better. Βυι the Despot, ful1 of practical wisdom ίη matters of state , discoνered the means by which he could compel him Ιο desire peace. What were these means by which he brought pressure Ιο bear οη him? The agreement with the Hospital1ers and their arriνal here persuaded the barbarian Ιο abandon his pride and giνe υρ his preνious schemes and seek Ιο make a truce with you saying that he at any rate desired this reconciliation for a long time. It was, as the saΥίήg goes, 'the stream flowing backwards to its source'120.· The primary cause of . this change was the arriνal pf the Hospitallers. The second cause, indeed the result. of utter desperation, was the fact that they were ready Ιο come Ιο your aid and help should the peace scheme not succeed . according to the Despot's plan. . It seems Ιο me that Ι haνe been incorrect ίη ' describing them as helpers and saνiours. Eνen if the people of the Peloponnese preferred the Hospital1ers Ιο the infidels, choosing the rule of the Latins rather ,

120. Euripides, Medea 410; Demosthenes 19.287; Corp. Par oemi ogr. Gr. 1, 47.

199

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

είτα των άνέμων ωσπε ρ λυσσώντων και μαινομένης άγ ριώτερον της θαλάσση ς και των μεν σκευων αύτφ πονησάντων, τινων δε και συντριβέντων ηδη , της τε νεώς, ώς επος ειπείν, άφηνιαζούση ς και μονονου φωνην άφιείση ς ώς αύτίκα καταδύσεται, μη μεταβαλούσης αύτΌ της τύχη ς, ό δε και μάλλον άγ ριαινούσης εκείνης και άει 5 [. 32 ν χαλεπωτέρας Ι εαυτης γινομένης εμενεν εν τφ προνοείσθαι, και ταίς δυσχε ρείαις άντιτιθεις την εν αύτφ παντοδαπην άρετήν, επειρατο δια σφζειν ετι τό πλοίον και ώς επί λιμένα, την εί ρ ήνην, τουτο κατάγειν, Kαί� oι ταύτης ηλπιζε τεύξεσθαι μικρου δείν ούδαμως ούδε ιΟ γαρ ήγνόει την του εχθρου και φύσιν και γνώμην και άγριότητα και δσα ετερα αύτόν εχεσθαι των δπλων παρώτρυνεν . Ο μεν ουν εχθρός και τα εκείνου τοιαυτα, κακός κακα και πράττων και βουλευόμενος . . Ο δέ γε καίτοι ταυτα καλως γινώσκων και ώς της εμφύτου θη ριωδίας εκείνος άνθέξεται, ην μη παντάπασιν Ι5 άπογνφ του πράξαί τι κατ' αύτου δυνηθηναι, άνάγκης θύραθεν επελθούσης, δμως ούκ άπηλλάττετο ζητων τας μετ' εκείνου σπονδάς . . Ηγείτο γαρ πρέπειν αύτφ μηδ ' ότιουν των εις αύτόν ή κόντων παραλιπείν μηδε μηχανης ήστινοσουν άμελησαι όπωσουν ες είρήνην φερούσης. ' Επει τοίνυν οϋτως εδόκει, πρεσβείαι μεν πάνυ πυκναι και '20 δσα πρός διαλλαγας εφέλκεσθαι πέφυκεν' ό δε σατράπης άκριβως εχρητο τΌ φύσει, και ελπις ούδέσιν ύπελείπετο πρός βέλτιόν τι μεταβαλείν την του θη ρός εκείνου γνώμη ν ποτέ. Ο δε πλή ρης φ ρονή σεως ων εξευρεν δπως εις άνάγκην εκείνον άγάγΌ του της ' ς; Αί μετα των Φρε ρίων ειρήνης επιθυμησαι. Τίς ό τρόπος της άνάγκη 25 συμβάσεις και ή ενθάδε τούτων επιδημία, δι ' ής τόν βάρβαρον επεισε καταβαλείν την επη ρμένην όφρυν και των προτέρων λογισμων καθυφέντα, τας μεθ' ύμων ζητησαι σπονδας και ταύτας γε πολλου τινος εθέλειν τουτον άλλάξασθαι' άνω ποταμων φασί. τουτ' ήν τό πρωτον αίτιον του τους Φρερίους ενθάδε παραγενέσθαι. Τό γαρ 30 ετοίμους εκείνους εχει ν εις σωτη ρίαν ύμετέ ραν και βοήθειαν, εί μη κατα νουν εκβαίη τό της ειρήνης εγχείρη μα τφ δεσπόΤΌ , δεύτερον ήν f. 33 άληθως και παντελους άπογνώΙ σεως. , Αλλα γαρ εοικα ούκ άκριβως τοίς όνόμασι χρήσασθαι βοη θούς τε και σωτη ρας εκείνους προσαγορεύσας. Τό μεν γαρ προκρίναι , τούτους των άσε βων και της αύτων δεσποτείας την των Λατίνων 35 •

.

26. ν . supra 1 55 ,19. 28. Euripides, Medea 410; Demosthenes, De fa lsa lega tί one 287(433); Corp. Pa!' oemi ogr. Gr. Ι, 47.

200

Funeral Ora rion

than the despotisιtl of the Turks ' (and indeed Ι think .ίι unfair Ιο compare the two since they differ so greatly), yet they could hardly be called 'saviours and helpers' if they οηlΥ delivered us from the enemy's yoke Ιο place us against our will under their power. It was goo� of them, very good indeed, Ιο hinder the portentous monster from swallowing the whole of the Peloponnese as was his intention. But ίη so far as ίη a different way their action caused grief among us ίι could hardly be said Ιο have given undiluted pleasure, if that were po�sible, or real assistance. Οη the same principle Ι think that ηο drug could be considered altogether efficacious if ίι delivered the body from one ailment οηlΥ Ιο bring about a different malady instead, though less serious than the first, but nevertheless causing pain Ιο the body. There is further proof. Had ίι been really a . good thing Ι mean that they should rule over you we should have taken this course long ago and we should have willingly surrendered Ιο them the sceptre of our sovereignty at a time when ηο , crisis whatsoever compelled us ιο do so. For we have always valued you of the Peloponnes� and considered your welfare ιο be more important than ruling over you. But at this time this state of affairs was brought about by sheer necessity and once this was removed the function of the Hospitallers became automatically" redundant. So you and your Despot chose the right course and circumstances combined to ensure that, you did ηοΙ succumb Ιο either of the foreign yokes but remairied ίη your good and customary ways thus with divine aid winning the most magnificent crown� Enough has been said about this . There is however one thing that Ι ought ιό mention, namely, that the advice about the Hospitallers given ίη this case Ιο the inhabitants of the Peloponnese was uniquely fitting and was conceived by him alone. For he had· something deeper and more practical than actual experience could teach him. For his advice did ηοΙ, resemble that' conceived by Agamemnon at Troy when he wished Ιο strengthen the endurance and the bravery of his soldiers who had suffered from the length of the war and from scareity of food . Then he instilled the people he commanded with such a longing for their homes, lands and other most valued things that his policy had the opposite effect. For everybody abandoned"their honour and noble thoughts and rushed towards the ships. This made Agamemnon bitterly regret his plaιi. The Despot's plan was however quite unlike this and the difference between the two policies was neither small nor accidental. For ίη ,the first case ίι . needed the sagacity of Odysseus and indeed his strong arm and the -

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

20 1

αρχην προθείναι, αλλ ' ούδε π� ραβάλλειν οlμαι καλόν, οϋτω πολυ διειχέτην' ού μέντοι γε σωτηρες και βοηθοι κυρίως αν οϊδε καλοίντο, ει,του μεν ζυγου τών ασεβών απήλλαξαν αν, .ύπΟ δε τον σφων αύτων μη βουλομένους ύμάς ύπήγαγον. Καλον μεν γαρ και λίαν καλον το 5 τδν αλλόκοτον θηρα κωλυσαι καταπιείν, ώς έβούλετο, πάσαν έξης την του Πέλοπος, ατε δε δακρύων αφορμας κατ ' αλλους παρεχόμενον τρόπους, οϋτ ' εύφροσύνης καθαράς ήν αν ποτ ' εϊπερ έγένετο, οϋτε κυρίως βοήθεια, έπει και φάρμακον αγαθον ούκ αν ποτ ' οlμαι πάντη κριθείη , ην απαλλάξΊJ δεινου του σώμα, ετερον δέ τι πάθος lO αντεισαγάγΊJ, κουφότερον μεν του προτέρου, λυπουν ' δ ' ούν δμως το σώμα. Δείκνυσι δε κακείνο' εΙ γαρ το πράγμα κυρίως ήν αγαθόν - λέγω δη το ' κείνους' ύμών αρχειν - τουτο γ' αν είλόμεθα πάλαι και του της ημετέρας αρχης θρόνου τούτοις έκόντες παρεχωρήσαμεν μηδεμιάς που περιστάσεως εΙς τουτο βιαζομένης. Ού γαρ το ημάς ύμων . αρχειν της ύμετέρας ωφελείας αμεινον κεκρίκαμεν αν' οϋτω Ι5 περι πλείστου το ύμέτερον αγομεν. Νυνι δ ' ανάγκης σαφομς το πράγμα; ής γε λυθείση ς, έν αχρtιστί� το κατ ' αύτους ήν εύθύς δθεν Kai το δέον προύκέκριτο και παρα του δεσπότου και παρ ' ύμων, Kai πdντα τούτφ καλως συνέδραμε, Kai ούδετέρφ των ζυγών ύπεκύψατε , 20 αλλ ' έν τοίς καλοίς τε Kai είωθό
Υ.

supra 1 1 1,18. 27. ss. Ho�erus, I/ias 2. 1 10-269.

23 . μεν PVW: δε Va Ι 25 . ειρησθαι PVW: ήγείσθαι Va.

202

Funeral Oration

threat of his staff to stop a number of them from dragging their ships to the sea and sailing off as fast as they could l 2 1 • Ιη the second case the advice Was altogether wise and had a completely desirable outcome. The proof of this is that as a result of his counsel the Peloponnese was saved. For with great skill he dispelled the apathy which had attacked the spirits of some as a result of increasing external disasters. The very fact that he was negotiating terms which seemed almost to imply the subjugation of his own people to strangers, who were by far superior, , spurred οη his people to do the right thing and at once renewed their love towards him . This was natural . For among men it is a commonplace that when a noble spirit grows weary it inclines towards a less noble action and often advances towards this . But when it is about to do sucn a shameful deed it turns away a�d all the more, eagerly and with greater emphasis and vigour it recovers its impulse . towards the good . And when a noble spirit reverts to the good it seeks more eagerly to discover it,and having discovered it, holds it fast. And so it happened οη this occasion . For a s soon a s they heard what ίη reality was never to occur but seemed as though it were about to happen, the torch of their love for him was kindled as though by a spark which had been dimmed by the thick smoke of their misfortunes. Their love of glory was roused and their zeal for the Despot which had grown faint and been weakened by time that dulls all things began to grow vigorous again l 22• Then it seemed likely that they would lose the Peloponnese if they seemed willing to welcome others ίη his place . They therefore began openly to make war against the Hospitallers and they passed a public resolution by a majority, strengthened by oaths either to expel the Hospitallers from their country or die and to receive back their loved Despot, though they had never rejected him 1 23 Ωο you see his practical wίsdόm, his experience, his skill ίη political riιatters? ΒΥ appearing to give ίη and ίη this way qy drawing their attention to impending destruction he saved those whό were marching towards it by recalling them to their

1 2 1 . Homer, I/ia d 2, 1 1 0-269 . 122. The casteIlans of Coron and Modon wrote οη 1 ΑΡrίΙ 1 397 that the despot «odia tur a suis ba roni bus» «ipse despotus hodia tur ab omni bus suis» (Lettere dί Rettοrί 65). . 1 23. At least ίη Μίstra, accοrdίηg to Chalcocandyles, the people were led by theίr bίshοΡ (Β )97-98 (D)9 1 92; cf. Loenertz, «Pour Ι'hίstοίre», ρ. 260. =

-

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

203

σέως συνέσεως και δη και τής χειρός (και γαρ και σκή πτρον τάνδρος ,εκείνου κατ' ενίων άνετείνετο ύπερ του κωλυσαι τας ναυς καθελκυ­ σαι και άποπλείν την ταχίστην), ή δ' άγαθη KOμιδΊj , και KOμιδΊj προς άγαθον ετελεύτησε πέ ρας. Και δηλοί το δι' αυτής σεσώσθαι την Πελοπόννη σον' συν ακριβεστάτυ γαρ επιστή μυ τη ν ενίων νωθείαν 5 είς τας αυτών ψυχας ,κατασκήψασαν εκ τινων θύραθεν κακών επιτεταμένων, εξή λασε. το γαρ αυτον χρηματίζειν τοιαυτα και μονονου τους αύτου δουλουσθαι δοκείν έτέροις, ών εκείνοι πολυ βελ τίους, οία κέντρον γέγονεν αυτοίς προς την τών δεόντων 10 επιθυμίαν και άνεκαίνιζέ πως ευθυς τον είς αυτον ερωτα. Είκότως δταν γαρ ή γενναιότης άποκαμουσα προς τι φαυλότε ρον άποκλίνυ (πολλα δ' αν τοιαυτα γένοιτο παρα τοίς άνθρώποις), πολλάκις μεν επ' εκεΙνο τρέχει, έγγυς δε γενομένη του πράττειν, μισή σασα το Ι3 4 αίσχος, άποπηδι} και θερμότερον Ι αναλάμβάνει την όρμην προς το άγαθόν και μετα πολλής προσθήκης ό πριν επάνεισι τόνος ή δε 15 παλι νδρομουσα πρός αυτό, προθυμότερον ζητεί τουθ" εύρείν, και εύρουσα γε λοιπόν άπριξ τούτου εχεται' δ δη κάνταυθα συμβέβηκεν. Αυτίκα γαρ άκούσασι τό μέλλον μεν ουδαμώς, δοκουν δ' δμως Υενήσεσθαι, άνήφθη τούτοις' ό πυρσός της πρός εκείνον άγάπης ωσπερ ά1tό τινος σπινθή ρος αίθάλυ συχνΊj κατακεχωσμένου τοίς του 20 καιρου συμπτώμασι, καΊ ό τής δόξης ερως έσφάδαζε, και τό περι τόν δεσπότην μεμηνός άνη βαν η ρξατο, ώσπερει παρηβη κός και εξωρον γενόμενον τφ παντ' άμβλύνοντι χρόνφ . . Εφκεσαν ουν εξεστηκόσιν ή Πελοπόννησος, εί δόξαιεν αλλους εθέλεΙΥ άντ' αυτου δέξασθαι. 25 Και πολεμείν . Ροδίοις φανερώς η ρξαντο, και ψήφιρμα γέγονε κοινόν, δρκοις τό βέβαιον έσχηκός, η τους Φρερίους έξελάσαι τής αύτών η τεθνάναι, τόν δε φιλούμενον αύτοίς έπαναλαβείν δεσπότην , εί και μηδαμώς αυτόν άπεβάλοντο . . ορατε μοι την αύτου φρόνησιν, την εμπειρίαν, την πε ρΙ τα πολιτικα έπιστή μην; τφ γαρ ενδουναι 30 δεδόχθαι και ταύτυ γε τόν ολεθρον ύποδείξαι, τους είς εκείνον βαδίζοντας εσωσεν, εφ' α προσήκε παλινοστήσαντας. Και δη

5. νωθείαν (ex νσθείαν) Ρ: WVa: νοθείαν V Ι 10. εύθυς PVW: αύ:τοίς Va Ι 1 1 γνωμικ:ον mg. codd. Ι 22. παρηβηκ:ος PVVa: (ex παραβεβηκ:ος) W Ι 28. άπεβά­ λοντο PVW: άπεβάλλοντο Va Ι 29. τφ PVVa: το W

204

Funeral Oration

duty. And indeed they accomplished such things by opposing what was their duty, so that they too inspired their Despot with courage and ίη the event of Bayezid refusing to· make a truce they were prep'ared either ιο prove ιο the Sultan that he had been cheated of his hopes or ιο die gloriously οη the battlefield. This ίη fact was what your Despot had always wished, this was the goal towards which his actions and preparations were directed. The old war, so ιο speak, took a new turn when my brother and all the others auspiciously. swore to do their duty. The news spread everywhere and the deed won admiration while he who had initiated ίι and brought ίι ιο a successful end was especially honoured ίη h.ymns. So then he returned from Monemvasia ιο Sparta and persuaded the Romans and the Hospitallers, who held a number of cities ίη the peloponnese, to desist from fighting each other any 10nger1 24• He knew that the cessation of hostilities would bring about a happy ending as indeed ίι did l 25. As ,soon as truce had been concluded between the two sides he went οη with his preparations for the war against the Turks l 26, hoping to receive help from God and at the same time being prepared to die willingly for the deliverance of his people and for immortal glory. 'Those who fight that they may die shall live for eνer'. This was the message that once the Spartans sent to their own soldiers. He kept this belief alive within him and praised ίι and by his action proved ίι to be

124. Theodore had moved his headquarters Ιο Monemvasia as part of the agreement (see above ρ. 183,16-17). Chalcocandyles reports that the negotiations with the people of Mistra for Theodore's return were first conducted through his representatives. Οη his return to Mistra he had Ιο take an oath that he would abstain from similar actions ίη future (Β)98 (D)9 1-92.. 125. These events seem Ιο have occurred ίη the autumn of 1400 for οη 7 November the graηd-mι,ιster Philibert de NaiIIac authorised Raymond de Lescure and EIIie de Fossa.,t Ιο negotiate for the retrocession of the Despotate and Ιο demand the restitution of moneys, jewels and aII other objects which had been deposited with the Despot. They were also to ask for the disbursement of expenses incurred by the Order over the transaction (ΑΟΜ MS 330, f. 125v- 126). DelavίHe Le Roux assumed that this document showed that the original deal, namely the purchase of the Despotate by the Order, had ηοΙ been ratified by then and that NaiIIac as well as Theodore possibly had second thoughts (Hospitaliers. ρ. 280). Such an interpretation however goes counter Ιο Manuel's insistence that the transaction was completed within a short time (see above ρρ. 183,/(j-185,3). 126. Though, at the news of Timur's attack οη eastern Asia Minor, Bayezid was =-

.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

205

τοιαυτα είργάσαντο τόυ Kαθήι�oντ:o ς τουτον θαρρείν, ώς εί μη ό Παγιαζίτης διαλλαγείη, αυτους 11 δείξειν ' τουτον τής κατ' αυτον έλ πίδος διαμαρτάνοντα 11 μετ ' ευκλείας τεθνήξεσθαι μαχομένους δπερ, ουτος θέλων ήν και άει προς τουτο 5 βλέπων -πάντα κατεσκεύαζέ τε και επραττεν. 'Άλλην ουν νέαν άρχην είληφότος του γεγη ρακότος, ώς αν τις εϊποι, πολέμου, του τε άδελφου και πάντων όμωμοκότων άγαθΌ τύχτι f. 3 4v απε ρ έχρήν όμωμοκέναι τών δεΙ όντων ενεκα, τό τε ε ργον έθαυμάζετο, πάνταχόσε διαδραμούσης τής φήμης, δ τε έξ άρχής έργασάμενος και ΙΟ δια πάντων καλώς πε ράνας διαφερόντως ύμνείτο. Είς Σπάρτην ουν έπανιων έκ Μονεμβασίας, πείθει . Ρωμαίους τε και . Ροδίους τους έν τΌ Πελοποννήσφ κατέχοντάς τινας πόλεις μη προς άλλή λους διαμάχεσθαι τέως. "υδει γαρ τουτο λήξον προς άγαθον αυτφ τέλος ώσπερ ουν και γέγονε πάντως. 15 Και τοίνυν άνακωχής δεδομένης τφ μεταξυ τΌύτων πολέμφ, αυτος δη π ράττει τα του πολέμου του προς τους Πέρσας, την μεν άπό του θεου συμμαχίαν έλπίζων, δεχόμενος δε και το θανείν ασμενος ώς σωτη ρίαν ψυχών και δόξης αϊτιον άθανάτου. Μαχέσθων ώς τεθναξό­ μενοι και ου τεθνάξονται' επέστειλάν ποτε τοίς αύτών οί τής 20 �πάρτης. τουτ ' εκείνος ενηχον εχων το δόγμα και έπαινών ε ργφ

18-19. locum ποπ inveni; cf. Id., PG 156, πο. 87, ρ. 376; Theophylactum Achridensem (ed. Ρ. Gautier, CFHB, Thessalonica 1980), ρ. 16 1, 27.

3. αύτσν PVW: αύτων Va, Ι 9. πανταχόσε (-οσε ίπ ras.) PV:W: πανταΧΌ Va.

forced to interrupt his campaign against the Morea ίπ the autumn of 1400 and hurry back to meet his opponent, the Turkish incursions into the Peloponnese continued. Nauplion, Coron and Modon were attacked with serious losses (A.S.V. Miscellanea Gregolin Β.6 cited by Dennis, cc Three reports», ρρ. 262-3 (Ι have been unable to examine this document as it is ηο loπger extant under this classification); ' Chalcocandyles (B) 145 ρ. 1 3).

206

Funeral Oration

true. For he had hardly reached Sparta when the Sultan's ambassadors hurriedly arrived ίη Lacedaemon aήd 'made peace . They made a number of promises but demanded nothing ίη return except that the Hospitallers should go back to their own territory l 2 7 . So a lasting peace was signed (if one can call 1asting an agreement concluded with barbarians) and he brought the war to an end to yout considerable glory l 28 . And what was dead a short time before began to come to life again, and what had been withered to 'sprout again, and what had shed its foliage to bloom anew. Within a short time the fields of the Peloponnese were waving with corn and the trees were laden with fruit. And so the 'man who ' w ith God's help performed such deeds was ίη ηο way to be blamed but οη the contrary deserved to be praised for his power of discernment by men of sound judgment and also by the chorus of angels and by God by whose aid these things haq been accomplished. For his success ίη planning these things and .putting them iflto practice from beginning to end and bringing them to a successful conclusion would have been impossible had he not been blessed with help from heaven. It is true that at first the difficulties came upon him suddenly and often with violence but this is a further proof of God's favour towards him. For God did not wish, virtue to remain unrewarded and unknown since theι:e is nothing more praiseworthy than virtue. Οη the contrary, since it was possible for Theodore to bea,t intensity and progress, and He bestowed a cοurageόus spirit οη the com� atant so that he won a victory and a crown. For this champion, your Despot, with whom you fought, he as

127. The date of this eνent is ηοΙ known. Earlier ίη the text (ρ. 187) Manuel had said th;it Bayezid's embassy Ιο his brother was sent from Asia. Ιι is perhaps reasonable Ιο assume that the embassy came mQre specifically from Brusa, the Ottoman capital. If so, this eνent could be placed ίη the early months of 1401 when Bayezid had returned Ιο Brusa from his Armenian campaign and before he had left for Hadrianople (Ducas (Β)58-59 (0)89). Alternatiνely the embassy's arriνal ίη Mistra could be placed ίη the winter o,f more ίη Brusa preparing for his final assault οη Constantinople when he was forced ιο abandon ίι at the news of Timur's capture of Erzincan and Seνasteia. He disbanded his saίlors ίη Callipolis and set out ιο meet Timur ,sometime ίη March (ASV Notai di Candia, Atti di Francesco Aνonal, 1400.111.3, ed. Dennis, «Three reports», 'ρ. 247). Ιι is more l ikely that the embassy Ιο Theodore was sent at this stage when Bayezid thought ίι politically expedient to improνe his relations with his =

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

207

άληθες εδειξεν. ουκ εφθη γαρ ηΊν Σπάρτην καταλαβών, και η του σατράπου πρεσβεία σπoυδΊJ �ην ΛαKεδ�ίμoνα καταλαμβάνουσι και ποιουσι την ειρήνην, πολλα μεν ύπισχνούμενοι , μη δεν δε άπαιτήσαν­ τες η τό τους Φρερίους επαναστρέψαι πρός την αύτών. Και δη σπονδών γενομένων ισχυροτάτων (δ σα γε τα μετα τών 5 βαρ βάρων ισχυρότατα λέγειν εξεστι), μετα δόξης ου σμικράς τα κατα τόν πόλεμον εκείνον ύμίν ετελεύτη σε, και άναβιουν πως η ρξατο τα μικρου νεκρα γεγονότα και τα πριν μεμαρασμένα άναθάλλειν και τα κατερ ρυηκότα άνθείν ες αύθις και πολλοίς εκόμα τοίς καλοίς και ΙΟ εβριθέ γε πάσα ή Πελοπόννη σος ου μετα πολύν τινα χρόνον. 'Ώστ ' ουχ δπως άνεμέσητος ό μετα �ής του θεου βοηθείας ταυτα πράξας, άλλα 'και λίαν επαινετός τή ς τοιαύτης διαγνώσεως άνθρώποις τε νουν εχουσι και χοροίς άγγέλων και θεφ, ού και τΊJ ρoπΊJ ταυτ ' επράττετο. f. 3 5 Τό γαρ τοιαυτα τουτον βουλεύΙ σασθαι, και δια τέλους καλώς 15 ε ργάσασθαι και δυνηθήναι περάVαι, πολλή ς τινος πάντως ήν ευμοι­ ρουντος ουρανόθεν επικουρίας. Ει δε και πρώτον επήλθε τα δυσχερή συχνόν τινα χρόνον μετα .σφοδ ρότητος, τής του θεου και τουτο ευμενείας τής πρός τόν άνδ ρα τεκμή ριον' ουδε γαρ μένειν ηθέλη σε την άρετην άγέραστόν τε και άνεπίδεικτον, φ μη δεν αυτής τιμιώτερον, άλλα παρόν ευθυς άποκρούσασθαι πάν δεινόν, ό δε και μάλλον 20 εϊασεν επιταtJηναι και επιδουναι ' παρέσχετο δε άνδ ρίαν τφ άθλητΊJ, ωστε περιγεγονέναι τε και εστεφανώσθαι . . ο γουν άθλητη ς ούτος, φ γε και ύμείς συνη θλείτε, καθάπερ

7. ηρξατο PVW: ηρξαντο Va Ι 11. του PWVa: om. V Ι 18. εύνοίας PVVa: al. man . s.s. εύμενείας Ρ: W Ι 19. αύτης PVVa: αύτοίς W.

former enemies to safeguard his western possessions. His fears seem ιο have bef?n justified. for another report ίπ Avonal speaks of Mircea of WaIIachia, the Hungarians and the Tartars qf western WaIlachia making themselves ready to move ίπιο Turkish territory (lbid. , ρ. 248). Prima facie winter of Ι 40Ι12 may seem ιοο late a date when we consider Manuel's statement that Theodore «had hardly reached Sparta when the Sultan's ambassadors hurriedly arrived ίπ Laced, a emon and made peace ». But we have πο evidence as to how long the tripartite negotiations among the people of Mistra, Theodore and the HospitaIIers lasted. Given that the Despot had to restore part of the money and given the serious burdens the war had imposed οπ him, his return to Mistra may weII have taken some months to materialize. (See aIso below ρ. 2 Ι Ο, n. Ι 3 Ι ). 128. This treaty .is not mentioned by other sources.

208

Fun eral Oration

head, you as limb s 129, succeeded ίή two things, though he would haνe . been content had either one or the other had been successful, for both were excellent. The results bear witness. First, our enemy, the Sultan, put aside his ferocity and tried to appear as a mild man (he put οη a sheepskin though he was a downright wolf). Then the Peloponnese threw oνer her shoulder like , a splendid cloak an extraordinary glory which was deserνed not οηΙΥ because of her preνious achieνements but also for the effort and determination shown ίη the war against Ά the Turks whose strength was then at its highest peak. Surely eνerybody would admire the head and the limbs (Ι mean him and you) for all their achieνements, [rom beginning to end, to put it briefly. So far so good. It was absoluteIy essential to bring safely under Roman rule the cities which were still occupied by the Hospitallers and this was achieνed and the whole affair was arranged honourably so that their friendship towards us was not impaired 1 30 and they agreed that we should ta� oνer the cities and later they willingly handed the

1 29. See above ρ. 1 2, η. 33. 1 30. Theodore entered ίηιο negotiations with the Hospitallers for the retroces­ sion of the Despotate ίη the spring of 1 402, but withdrew when he faίled Ιο muster the necessary funds (ΑΟΜ MS 332, f. 1 62V- 1 63; MS 333, f. 1 1 5-,1 1 5V). Relations between the two parties were further complicated when Sϋleyman Ι granted the county �f Salona (most probably claimed by the Palaeologi as heirs Ιο the possessions of the last countess of Salona, their cousin He,lena Cantacuzene) Ιο the Hospitallers early ίη 1 403 ( Pacta 6, f. 1 28v alias 1 30V, ed. G. Τ. Dennis, O CP, 33( 1 967), 80 § 29). It is ' possible however that Byzantine troops actually took possession of some of these arears. Α similar situation arose with the Venetians when Manuel's troops took over localities opposite Negrepont c'e ded Ιο them by Sϋleyman (Sathas 11, ρ. 1 2 1 , ηο. 340). ΒΥ Aprίl 1 430 relations between Theodore and the Order seemed Ιο have become so strained that ίι was rumoured ίη Rhodes that the Knights were about Ιο take punitive action against the Despot for having contravened the treaty (Cod. Marc. ' Lat. Cl. l O, ηο.299, co11. 35 1 2, f. 1 66v.). ΒΥ the . following year however all misunderstal1C1Ings had been resolved and negotiations were resumed. Οη 5 April 1 404 Dominic de Alamania was empowered by the Grand-master Ιο negotiate, at Theodore's indication, with Manuel 11 for the retrocession of the Despotate (ΑΟΜ MS 333, f. 1 1 5- 1 1 5v).These negotiations aimed also at acquiring territories pertaining Ιο the county of Salona and Zeitouni, the latter place having been ceded Ιο the Byzantines by Sϋleyma� Ι (ΑΟΜ MS 333, ff. 1 1 7v- 1 1 8; 1 20V; Chalcocandyles (Β) 1 74 (D) 1 63). Ιη the acquisition of these arears the Hospitallers proved unsuccessful. See also above ρ. 23. _

=

209

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

10

ηγάπη σεν' Kεφαλιj μέλη , δυοίν αμα τετύχ ηκεν, ών καν θατέρ ου τυχων γαρ εχθρό ς .εκάτε ρον γαρ λαμπρ όν. Και δη λοί τα πράγματα' δ τε δεικνύ ναι το επειρα ν εαυτό σατ ράπης τό θη ριωδε ς εν μέρει θεις πραον σος πόννη Πελο τε (ενέδυ γαρ ηΊν μη λωτήν , λύκος αντικ ρυς ων), η ου το, ανε βάλον πασα ύπε ρφυα τινα δόξαν ωσπε ρ χιτων α λαμπρ όν της ά ρμης και μόνον γε των προλα βόντω ν άπάντ ων αλλα και μόνης οίς τα της ου, πολέμ ας Πέρσ της πρ � θέσεω ς ενεκα του πρός τους τήν τε σαιεν θαυμά δυνάμ εως σφόδρ α η κμαζε . Πάντε ς ουν είκότω ς των ενεκα ν κεφ αλή ν, τά τε μέλη - ύμας τε λέγω κακεί νον - πάντω δή . απ' αρχης αχρι τέλου ς, εί δεί συντό μως είπείν . Είεν Ροδίω ν των ύπό ς ομένα κατεχ , Επει δε πάντω ς εχρην και τας ετι εν, γέγον και δη τουτο πόλει ς επανα σωθη ναι τύ των Ρωμα ίων αΡΧύ , φιλίαν την οϋτως ύγιώς κατασ κευασ θέντο ς του πράγματος, ώς μήτε ς ή μίν πόλει τας και θαι γενέσ τέραν εκείνων την π ρός ήμας αμβλυ όλεις ακροπ Ι τας � �oυτo μετα και εκείνους συγχω ρείν ε αναλα μβάνε ιν <

<

[. 3 5 ν 1 5

5. άνεβάλσντσ (ex -λλ-)

Ρ:

VW: άνεβάλλσντσ Va

Ι

7. σίς PVW: ής Va.

2 10

Funeral Ora tion

" strongholds over ΙΟ US1 3 1 • Theodore , this man who was so prudent, so just, so courageous, neither desiring pleasures nor giving himself up Ιο apathy, so capable of endurance ίη distress and ίη danger, so skilful ίη everything and full of the spirit of moderation, who did ηοΙ consider anything Ιο be pleasurable unless he felt sure ίι would profit the common good, , as our speech has just revealed and experience has clearly proved, what t9ngue , what voice, what mind or wisdom could adequately celebrate him? Surely this would be impossible Ιο achieve even should all history anQ poetry come together, men like Nestor, Odysseus, Antenoor and all the hosts of the orators, men like Pythagoras and Plato and all others with like qualities. His deeds would, Ι think, admirably suffice · Ιο demonstrate his excellence. Yet ' even if there were a need for a monument Ιο his honour he raised ίι for himself and set ίι up and carved ίι with greater skill than that of Pheidias. Ι call the Peloponnese his monument. Let ηο one

1 3 1 . The agreement between Manuel 11 and Alamania οη rhe repurchase of the Despotate was signed ίη Constantinople οη 5 May 1404. Οη behal[ of his brother Manuel agreed Ιο pay 46,500 ducats. Of these, 43,000 ducats were for rhe recovery of the castellany of Corinth and Kalavryta; rhe 3,500 ducats for expenses incurred by the Hospitallers for the upkeep of fortresses, castles etc. Το facilitate rhe deal, the sum of 46,500 ducats was Ιο be paid ίη three instalments . And provided jewels and relics as collateral security were deposited wirh the Order, Theodore was Ιο be given possession of the two castellanies οη payment � f the fίrst instalment of 1 6 ,000 d ucats (ΑΟΜ MS 334, f. 147- 147v- 1 48 , date of 15 May wrongly given by Delaville Le Roulx, ρ. 30 1 . Correct d ate given by Loenertz, "Pour I'histoire », ρ. 263 buι wrongly printed as 15 May ίη his Chron: Mor. ρ. 427; mistake repeared by Schreiner CBB 1 1, ρ. 385). According Ιο the stipulations, the first payment was made at Vasilopotamo οη board of Ala'mania's galley οη 14 June 1404 (ΑΟΜ MS 334, f. 1 48. Date wrongly given by Loenert'z as 4 June ίη "Pour I'histoire », ρ. 263 � UΙ corrected ίη his Chron. Mor. ρ. 427. Schreiner CBB 11, ρ. 38 1 gives the erroneous date). The same day Corinth (CBB Ι, 33� 23, ρ. 246) and most probably Kalavryta were returned ιο the Despot. The second instalment of 1 5 ,000 ducats was collected by Peter Holt soon after 20 December 1 404 '( ΑΟΜ MS 333, f. 1 2 1 v; MS 334, f. 148 where his procuration is dated 1 3 December). ΗοlΙ also received part of the third instalment amounring to 10,500 ducats at Monemvasia οη board his galley soon after 28 November 1405 (ΑΟΜ MS 334 f. 1 48. Delaville Le Roulx ρ. 30 1 wrongly gives 10,000 ducats). The remainder of 5,000 ducats were paid by Manuel after Theodore's death and after the" Order's repeated demands. Οη 15 February 1408 Naillac delegated Jacopo Crispo, duke of Archipelago, and Pier Zen , lord of Andros, ιο demand the 5,000 ducats from. the Emperor (ΑΟΜ MS 334, f. 146v- 149v).

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

�

lO

15

21 Ι

εθελονΤ
1 2 . άρκέσειεν PWVa: άρκέσειν V.

Lat.e r ίπ December they entrusted the task ιο Janoti Bexacia and Branca Spinola, both Genoese inhabitants of Pera. Presumably the debt was finally paid then ( ΑΟΜ MS 3�4, [. 1 53ν). For these two Genoese see Ν . lorga "Comptes de la colonie de Pera » ROL, 4 ( 1 896), 93. The scrutiny of the above-mentioned document has revealed important information concerning Macarius, bishop of Ancyra, who ίπ September 1405 was deposed for his activities against the Patriarch Matth �w Ι, and,eΧCόmmunίcated ίπ 1 409. Ιπ the agreement of 5 May 1 404, signed ίπ Constantinople, Manuel appointed Macarius a:; his representative who was to hand the money over to the Order (f. 1 47). Most probably it was Macarius who made the payment of the first and second instalment οπ 14 June and ίπ late Dece.mber 1 404 (f. 1 48). On his own evidence the bishop twice visited t he Peloponnese οπ a mission οπ behalf of the emperor (ed. V. Laurent, REB, 30 ( 1 972), ρ. 1 56, 4-5. ρ. 1 57, 10- 13. Ιπ the accusation brought against him it is also said «άπέστειλεν ό αγιος βασιλε ύς είς τ ό ν Μορραίαν ϊνα ποι Ός τας δουλείας αύτοϋ» ρ. 1 57, 23-4). Though the purpose of the mission or business 'is never specified ίπ the Greek source, it is now possible, on' the basis of the Order's document. to establish beyoryd doubt that this referred to the repurchase of the Despotate.

2 12

Funeral Oration

assume that Ι refer Ιο the inanimate, just as someone ίι is said Ιο have told King Alexander that he would endow Athos with his form ίη a posture fitting such a great king l 32 - this of course would be impossible - but Ι refer to the animate and rational Peloponnese, indeed to you gentlemen whose integrity of character has preserved a monument ίη everlasting honour of him. Since your experience of political virtue and participation ίη the good way of life owed much Ιο him , your moulder, trainer and teacher ίη moral excellence, it is as though you, the many, have been inextricably joined together by him into a single monument and fashioned by him ίηΙο a unity of infinite beauty. ΜΥ brother being suc'h a man Ι should have done an injustice Ιο him and to the virtue which completely adorned him were Ι Ιο have compared him with the present generation. Ι do ηοΙ refer Ιο his parents but, as Homer says, to the men who came 'after the son of Peleus' 1 33. Indeed we must compare him with the men of the past and again with - those who ' ίη virtue are agreed Ιο have outshone all others. Such men, Ι think , though they were not the first Ιο begin hostilities, undertook the long voyage, suffered whatever resulted from that venture and sacked Troy for the sake of displaying virtue. We believe that we shall not be censured were we Ιο compare my brother with the best <;>f those men. Their deeds ' were excellent and have been fitly praised by Homer thanks to whom they have continued to be a<;l mired up to the present day. However if our excellent deeds (for brothers share ίη things) w,ere one by one to be compared with their� ίι will ηοΙ be said that ours were inferior. Let us subject the man Ιο a test lest we should appear Ιο have given him excessive praise οη the pretext that we were being kind to a brother. We shall procceed with the examination as briefly as possible. The argument is not about devoutness with which ηο virtue can , be compared, for Ι think ηο virtue is virtue ίη the proper sense unless it is rooted ίη devoutness. King Agamemnon was 'leader of many armies ' 1 34, great-hearted, maj estic, staunch while Achilles son of Peleus was valiant as none

132. Suggested by the artist Stasicrates: Plutarch, Lίfe ο/ Alexander 72; fdem,

Mora lia 335C-E.

1 33. Homer, I/ia d 2,674. 1 34. Homer, I/ia d 1, 1 6.375 .

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

213

αψυχον, ως τινά φασιν είρηκ:έναι ' Αλεξάνδρφ τφ βασιλεί είδοποιήσαι πάντα �όν "Αθω πρός ηΊν εκ:είνου μορφην εν σχή ματι π ροσή κ:οντι τοσφδε βασιλεί (τουτο YCLp αδύνατον) αλλα.Πελοπόννησον ηδη λέγω τη ν εμψυχόν τε κ:αι λογικ:ήν, ύμας γε δήπου τους αγαθo�ς άνδρας, 5 τύπον ανδριάντος εκ:είνφ σφζοντας τύ τών ηθών ευκ:oσμί� π ρός ευφη μίαν τόν πάντα χρόνον. ' Επειδη γαρ παρ ' ύμίν κ:�ι εμπειρία πολιτικ:ής αρετής κ:�ι τρόπων αγαθών μετουσία εκ:είνόν γε κ:αι πλάστην κ:αι αλείπτην κ:αι διδάσκ:αλον εχουσι πρός τα βέλτιστα, ή πού γε εκ:είνφ στή λη πεπήγατε μία τις άντικ:ρυς οί πολλοί, απεξεσμέ­ 10 νοι παρ ' αυτου πρός εν αμήχανον κ:άλλος. f. 36 " Οντα δε τόν αδελφόν τοιουτον αδικ:οίην αν αυτόν κ:αι την αρετην άπλώς, ητις τόν άνδ ρα εκ:όσμη σεν, ει τοίς νυν ανθρώποις παραβάλ­ λοιμι . ου λέγω δε πε ρι τών φυσάντων, αλλα μετ ' αμύμoνα· �ηλείωνα, φησιν 'Όμη ρος τοιγαρουν τοίς παλαιοίς εκ:είνον παραθετέον κ:αι τούτων αύθις εκ:είνοις, οίς τό συγκ:εχωρηκ:ός πολυ παρα πάντων ήν. 15 Είεν δ ' άν, οίμαι, εκ:είνοι, οϊ δι ' αρετή ς ενδειξιν τόν απόπλουν τόν μακ:ρόν ανεδέξαντο κ:αι δσαπερ εκ: τούτου συμβέ βηκ:ε, κ:αι τό 'Ίλιον επόρθησαν, ουκ: αδίκ:ων χειρών άρξαντες. ' Ηγούμεθα δε μηδεμίαν ήμας δέξεσθαι μέμψιν, ει τοίς αρίστοις εκ:είνΟΙζ\ τόν αδελφόν 20 παραβάλλοιμεν. Καλα γαρ δη τα ' κ:είνων επιεικ:ώς κ:αι οία σχείν επαινέτην αυτόν 'Όμη ΡΟΥ" διό δη κ:αι διή ρκ:εσε θαυμαζόμενα άχρι . δευρο' πλην αλλα κ:αι τα ήμέτε ρα ταυτα (τα γαρ αδελφών κ:οινά), ην εκ:αστα έκ:άστοις παρατεθύ τών εν εκ:είνοις κ:αλών, ουκ: ενι λέγειν ώς ηττηται. Και δη βασάνφ δώμεν ώδι τόν άνδρα, ϊνα μη δόξωμέν τισιν 25 ύπε ρβολαίς κ:αταχρήσθαι, ώς δήθεν αδελφφ χαριζόμενοι' την δε παρεξέτασιν ποιησόμεθα συνελόντες όπόσον εξεστιν. Ό λόγος δε ου πε ρι τής ευσεβείας ήμίν εσται, π ρός ην ουδε παραβάλ�ειν εξόν εστιν, οίμαι, τας αρετάς, δτι ουδε αρεται κ:υρίως μη ρίζης ταύταις οϋσης εκ:είνης. ' Ην ' Αγαμέμνων βασιλεύς, λεών κ:οσμήτωρ δ τι πλείστων, 30 μεγάθυμος, μεγαλοπρεπής, κ:αρτερός Πη λείδη ς δε ' Αχιλλευς αν-

1-3 . Plutarchus, ViIa Alexandri 72; Id. Moralia 335C-E. 1 3. Homerus, I/ias 2.674. 30. Homerus, I/ias ι . 16 etc.

10. Στασις γ ' mg. codd. 13. Πη λείωνα (ex -ίω-) W Ι 19. δέξεσθαι (ex -ασ-) Ρ: δέξεσθα VWVa.

Ρ:

Πηλίωνα VVa: Πημσνα

Fun eral Oration

214

other, 'swift οη 'his feet' 1 35 , handsome, of bt;:illiant descent, eager for distinction, preferring a short life . with glory to a long one without it. Protesilaus for the sake of great fame considered death, whom all fear, as his friend and by his death made it possible for the Greeks to vanguish the barbarians l 36. Nestor l 3 7 , Odysseus l 38 and others were endowed with great wisdom and prided themselves οη their powers of persuasion. The son of Tydeus took pride ίη the javelin l 39, Ajax ίη his strength and large stature l40, Teucer ίη archery l41 while others among them thought themselves by far better ίη various other achievements. Indeed Hector prided himself for his courage among !he Trojans l42 , and Antenor for his oratory l43. Even among the allies a great number of them distinguished themselves ίη horsemanship and ίη many other skills as indeed many others did so οη account of other feats. Many of these men were thought to be demigods because of their superior virtue, though they were full of vices. But Ι ought to speak οηlΥ of their good qualities, therefore Ι shall not mention now their sordid love of gain, their pettiness of spirit, their love of pleasure and ίη short all the vices whic-h if one were to look for them he would find planted ίη them here and there. And the fact that Ι attribute bad qualities to these men who are �dmired for their- virtue is not necessarily contradictory. For ηο man is absolutely and entirely good, li.ke words w"h ich truthfully convey their exact meaning, but a man is considered ιο be so if ίη individual aspects of his character he is truly and ίη a greater measure good . Indeed some men haye an advantage over others ίη the quality of their virtue, or even ίη respect of one or two of the chief virtues, while 'others excel ίη possessing a number of virtues. Ιη my ορίηίοη, it would naturally be better, or at least ίι would be just as good, to possess a greater number of virtues rather than a few of a higher standard, since it is impossible for one man to surpass everybody ίη everything. For

135. 136. 137. 138 . 139. 140. 14 1. 1 42. 143.

Homer, Homer, Homer, Homer, Home � , Homer, Homer, Homer, Homer,

llia d llia d llia d llia d llia d llia d llia d llia d llia d

1,58.2 15 . 2,698-702. Ι ,246ff. ; et passim. 1 ,3 1 1 et passim; Id., Odyssey 4,27 1-289; 8 ,492-5 15. 23,68 1. 7 ,206-2 13 , el a libi; 23,850ff. ; Apollodorus, Epilom e 5.5. 12,37ff. , el a libi. 3 , 146-153.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

215

δ ρείος οσον ούχ ετε ρος, (δκυς τω πόδε , καλός τό είδος, ρίζης λαμπρας, φιλότιμος και τό μετ ' εύκλείας ζησαι βραχύτερον του γε βιώναι μακρότερον έκείνης ανευ προτεθεικώς Πρωτεσίλεως, ' άνη ρ ύπερ άγαθης δόξης, αύτόν ον φρίττουσι πάΥτες θάνατον φίλον 5 ήγησάμενος και δους ιδί� τελευτΏ κρατησαι τών βαρ βάρων τους Ι f.36V 'Έλληνας . Νέστωρ, Όδυσσευς και μετ ' έκείνους ετε ροι πολλΏ τινι κοσμούμενοι φρονή σει και τΏ της πειθους δυνάμει φιλοτιμούμενοι. , Εφρόνει μέγα ό του Τυδέως έπι τφ δόρατι, Αϊας έπι τΏ ρώμΊJ και τφ εύμεγέθης είναι, έπι τΏ τοξικΏ Τευκρος, και τούτων αυθις ετεροι ΙΟ έδόκουν είναι πολλφ βελτίους έν αλλοις διαφόροις πλεονεκτήμασι, . και μην και 'Έκτωρ εις εύψυχίαν έν τοίς Τρωσί, και εις- ρητορείαν , Αντήνωρ . Κάν τοίς συμμάχοις δε αλλοι τε πολλοι λαμπροι πεφήνασιν ανδ ρες έφ ' ίππικΏ και πολλοίς έτέροις πλεονεκτή μασι και αλλων ενεκα πλείστοι. Τούτων ήμίθεοι πολλοι δια τό της άρετης 15 πε ριόν ένομίσθη σαν, καίτοι παθών γέμοντες. Λεκτέον δέ μοι τα κρείττω περι αύτών' ούδε γαρ λέγω νυν αισχροκέρδειαν, μικροψυ­ χίαν, φιληδονίαν και συλλή βδη ν πάντα τα πάθη , α τις αν ζητήσας εύρή σειε σποράδην έν έκείνοις πεφυτευμένα' και τουτό μου τφ λόγφ ούκ άντιπίπτει περιάπτοντος κακίαν τοίς έπ ' αρετΏ θαυμαζομένοις 20 έκείνοις. ' Αγαθός γαρ εκαστος ούχ άπλώς και απολελυμένως ωσπερ τα την κλησιν ταύτην γνησίως ειληχότα, άλλ ' έφ ' οίς ώς αλη θώς έστι μόνοις και άπό του πλείονος μέ ρους. Και τοίνυν οί μεν πλεονεκτουσι τών αλλων κατά τινα ποιότητα άρετης η δυοίν τυχόν των γενικωτέρων, οί δε τφ πλείους κεκτησθαι. Εϊη δ ' αν εικότως τό των πολλών αρετών αθροισμα η κρείττον, οίμαι, τών ολίγων τε και 25 τελεωτέρων η γουν ούχ ήττον. Έπειδη τοίνυΥ αμήχανον τοίς ολοις

1 . Homerus, Ilias 1 .58, 2 1 5 etc. 3-6. Ibid . 2.698-702; Tzetzes, Sc hol. ad Lyc ophr onem 245 . 6. cf. Homerum, Ilias 1 .247-2.49; 8 cf. Ib. 23.68 1 ; 8-9. cf. Ib. 7.206-2 1 3 . 9. cf Ib. 8 .274-282; 1 2 .350 iApol1odorus, Epi tome 5.5. 1 1 . cf. Homerum, Ilias I 2.37-48 . 1 2 . cf. Ib. 3. 1 48- 1 52.

1 1 . έν τοίς Τρωσι mg. Ρ: ίπ textu VWVa. άρετών per s.s. α ' β ' γ ' ) Ρ: VWVa.

25. άρετών άθροισμα (ex άθροισμα

2 16

Funera l Oration

example Achilles was undoubtedly inferior Ιο Nestor ίη experience or wisdom just as Nestor was inferior Ιο Achilles ίη mίlitary matters and ίη valour, and ίη the same way some of the men whom Ι have mentioned were surpassed ίη certain qualities, but excelled ίη others. If the man we are honouring with our praise should appear Ιο some inferior ίη certain qualities Ιο those admirable men, yet because he surpasses all or many of them ίη most things , ίι seems Ιο me that ίη fact he did outstrip them ίη ma� y and all kinds of virtues. And further, Ιο these virtues Ι would CΊdd his ability Ιο avoid disaster, Ιο win an advantage over adversity and Ιο leave nothing undone that befits an admirable man. Since we desire that the comparison with men who acquired illustrious fame by their character should be accurate we must take ίηΙο consideration ηοΙ only the quality of their virtue but also the number of their virtues and whether ίι is a case of a few outstanding virtues or of a greater number of more modest quality. We must indeed compare a multitude of virtues with the quality of the better virtues which are nevertheless fewer ίη number. It is the same principle when one weighs a number of drachmas exactly equal ίη weigQt Ιο a talent, and this ίη the case of a golden talent. Now this metal is considered by those who want Ιο make money as by far the most valuable, and yet a talent ίη gold would be · of less value Ιο them against a wealth of silver talents. Since this is the case, Ι think, ίι would be fairer Ιο chose the man who has surpassed the others ίη many \ιίrtues rather than Ιο prefer all the others Ιο him , even if each one of them, though disfigured by strange vices, shone more than he did it;l a small number of virtues or even ίη one which · happened Ιο be among those more prized . We must also bear this ίη mind. Ιη the days which produced the so-called heroes, men strove eagerly Ιο exhibit their great nobility of spirit Ιο those seeking after virtue aiιd looked upon the victorious athletes crowned by virtue as those Ιο be most honoured. Our times do ηοΙ dq this at all. For the love of distinction has all but flown away and . pleasures are now considered more valuable than honour. Therefore when we compare both periods and the admirable men who lived ίη them and their achievements and above all those deeds which encourage virtue , we must indeed greatly admire this man who by his

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

217

πάντων τινα κρατείν (Νέστορος γαρ . Αχιλλευς και . Αχίλλέως Νέστωρ ηττων γε πάντως ην, ό μεν εμπειρίg τε και φρονήσει, ό δε εν δπλοις και γενναιότητι , και δλως των προειρημένων ανδρων εκαστος f. 37 · των μεν ήττατο, των δε εκράτει εν αλλφ και αλλφ πλεονεκτήματι), Ι αν 5 ό παρ ' ήμων ευφημούμενος ηττων μεν των θαυμασίων ανδρών εκείνων δόξτι πού τινος είναι ταύτη ν η εκείνην ηΊν αρετή ν, πάντας δε έξής νικών η τους πλείους εν ' ταίς πλείοσι, δοκω μοι τφ πολλους τοιούτους παρενεγκείν πολλαίς τε και παντοδαπαίς αρεταίς (προσθή­ σω δ' δη και τΌ φυγΌ των κακων) η πλεονεκτήσειν εκείνων η μηδεν ΙΟ απολειφθήσεσθαι πρός τό θαυμαστός ανη ρ είναι. . Ακριβως γαρ θέλοντας ήμας παραθείναι ανδρας αγαθην κεκτημένους δόξαν από των τρόπων, ου τας ποιότητας μόνον των εν αυτοίς αρετών αλλα και τόν αριθμόν προσλογίζεσθαι χρή , καν ώσιν εν ησι μεν αί κρείττους, εν αλλοις δε αί πολλαί, αντιτιθέναι τουτι τό πλήθος τφ τε μεγέθει ταίς τε ποιότησι των αμεινόνων μεν πλεονεκτημάτων, όλίγων δ ' ουν 15 δμως. ΆΕπεί τοι και δραχμαι πολλαί, αν επι τό ίστάναι τις ενέγκτι , γένοιντ ' αν ισόρροποι ένί που πάντως ταλάντφ, και χρυσίου . τάλαντον, ϋλης ον τιμιωτέρας πάντων έξής των μετάλλων τοίς χρη ματίζεσθαι βουλομένοις, ατιμότερον αν γένοιτο τούτοις αργυρίόυ 20 πλήθους ταλάντων. " Οτε τοίνυν ταυθ ' οϋτως εχει, πολλφ γε δικαιό­ τερον, οίμαι, τόν τους αλλους εν πολλοίς παρενεγκόντα πλεονεκτήμασι, τουτον εκείνων προκρίνεσθαι η τους απαντας αυτου, εϊ γε τούτων εκαστος μαλλον εκείνου διέλαμψεν εν όλίγαις αρεταίς η μι� τυχόν των ύψηλοτέρων, και ταυτα πάθεσιν αλλοκότοις συμπεφυρμέ25 νος. ου μην αλλα κακείνου μεμνήσθαι χρή' ό γαρ τηνικαυτα καιρός τους λεγομένους η ρωας ενεγκων πολλην την γενναιότητα παρείχε σπεύδειν δεικνύναι τοίς αρετής αντιποιουμένοις, εις τους δι ' αυτην στεφανίτας και την εις αυτους τιμήν, μεγίστην ούσαν, ό ρώσιν' ό νυν f. 3 7v 30 δε πάντως ουκέτι. Τό τε γαρ φιλότιμον μικρου δείν πάντων Ι απέπτη , τά τε ήδέα τών καλων πολλφ νυνι τιμιώτερα. 'Ώστε και εις τους καιρούς τις όρων έκατέρους και εις τους εν αυτοίς θαυμαζομένους ανθρώπους και τα τούτοις ειργασμένα , και δη και τα παρακαλουντα πρός αρετήν, μαλλόν γε θαυμάσεται τόν ανδρα τουτον η δη τοιουτον -

_

5-6. άνδρων εκείνων PWVa: εκείνων άνδρων V.

2 18

Fun eral Ora tion

own resources proved himself to be so noble, rather than men who were spurred οη by other men's virtue. For 'the man who ha s not many people to compete with ίη the display ο( virtue becomes less active ίη his toil for fame. And what is more �are is universal1y admired. From these arguments it is right and necessary, Ι think, to conclude that the man who has already been compared with past heroes is neither inferior nor second to anyone (Ι speak ίη moderation out of respect for the noble men of the past). For the qualities which they shared amongst them, as if by agreement were all found together and firmly established , ίη my brother. It is therefore right to compare one man's virtue with the virtue of so many, such diverse and such great men. For if it is considered a great achievement for the son of Alcmene to have struggled with two 144, then how great, a man was your Despot since he competed with so Ipany and such powerful forces. We shall not concede the first place to those who have been universally admired ίη the past, be they barbarians or Greeks; indeed not even to the best of them or to anyone at all . Yet, when Ι shower such lavish praise υροη m y brother ( o r for that matter οη myself, if you like , since indeed as far as was possible we were one ίη success, ίη misfortune , ίn contentment, ίη sorrow, ίη victory, ίη defeat and ίη every situation or circumstance which could further unite and bind together οίπ genuine fraternal feelings , indestructible ίη themselves, so that they appeared stronger and more united than before) Ι shall not seem to boast, nor shall Ι cause anybody to be suspicious that my attitude is improper, for Ι have οηlΥ spoken the well-known truth. This is why Ι was not afraid to make comparisons nor indeed shall Ι ever be so. And this with good reason whi�h Ι shall demonstrate at once. Because of our reverence for the prophets and because of the great number of the examples we shall pass over all those men who drove the chariot of Israel and shall compare his achievements with the ' deeds of those we . have already mentioned: Cyrus l45, Alexanderl46, Pyrrhus the Epirot '� a distinguished

1 44. Hercules who strangled the two serpents ίη his craddle; Pindar, Nemea n Ι , 33(50)ff. ; Theocritus, ΧΧΙΥ, 1 -33; Diodorus Siculus, IV. I O . Ι; Pausanias, 1.24.2; Apollodorus, Bibliotheke. Π .4.8. Probably with this story ίη mind Manuel altered the well known proνerb ' eνen Hercules is ηοΙ a match for two' which refers Ιο the hero's struggIe against the Hydra and the huge crab Hera sent to help ίι Οπ that occasion Hercules was assisted by Iolaus.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

219

αναφανέντα η εϊπερ η ν έκείνους όρων τους ' ζηλον έκ της αρετης των αλλων λαμβάνοντας. . Ο γαρ μη πολλους εχων τους άμιλλωμένους αυτφ προς αρετης έπίδειξιν, αμβλύτερός πως καθίσταται προς το ,πονείν ύπερ δόξης και το σπανιώτε ρον αγαθον θαυμαστότε ρον έπι 5 των άπάντων. ' Εκ δη τωνδε των λογισμων έκείνο δήπου και συμπε ραναι δίκαιον οίμαι και αναγκαίον, ώς ουδενος έκείνων έλάττων ουδέ γε δεύτερος δόξειεν αν (εΙρή σθω γάρ μοι το μετριώτερον αίδοί των πάλαι γενναιοτάτων) ό τούτοις ηδη παραβαλλόμενος. "Α γαρ έν έκείνοις μεμερισμένως, ταυτ ' έν τφ έμφ συναίμφ ωσπε ρ έκ συνθήματος ΙΟ συνέδραμέ τε και ϊδρυτο. Οίον δε, ένος ανδρος αρετην προς πολλων και διαφόρων και τοιούτων παραβάλλεσθαι , δταν γαρ και τφ , Αλκμήνη ς, ώς ό λόγος, ου σμικρον το προς δύο μάχεσθαι, πηλίκον σοι δείκνυσι τον δεσπότη ν το προς πολλους άμιλλασθαι και 15 τηλικούτους! ου δη παραχωρή σομεν των πρωτείων τοίς πάλαι παρα πάντων θαυμαζομένοις, οϋτε βαρβάροις οϋθ ' 'Έλλησιν, οϋμενουν ουδε τφ παρα σφίσιν αρίστφ ουδ ' ότφδήτινι των άπάντων. ου μην αλλ ' ύπε ρ αδελφου τοσαύταις χρώμενος ταίς ύπε ρβολαίς (εστω δε και ύπερ έμαυτου, έαν Ώ τινι βουλομένφ, έπείπερ εν δσον 20 έξην ακρ.ι βως ημεν έν ευπραγίαις, έν συμφοραίς, έν ευθυμίαις, έν , λύπαις, έν νίκαις, έν ητταις, έν πάσα τύΧΊJ και ' δσα γε την f.38 αδελφων Ι γνησιότητα, αΡ'Ρ 1J κτον ουσαν το καθ ' αύτήν, έπι πλέον ένουν τε και συνδείν πέφυκεν, ωστε δη και έαυτης ένικωτέραν τε και Ισχυροτέραν φαίνεσθαι) οϋτ ' αλαζονεύεσθαι δόξω, οϋθ ' ύποψίαν 25 παρέξομαι εξω του προσήκοντος φέρεσθαι, αληθη και γνώ ριμα λέγων. Δια τουτο και τας συγκρίσεις οϋθ ' ήγησάμην φοβητέας είναι ρηθηναι, οϋτε μην ήγήσομαι . . Ως δε ευλόγως, αυτίκα δείξω. Πλην και προφητείας αΙδοί και πλήθους ενεκα των σημείων παραδραμου­ μαι απαντας, δσοι το του ' Ισραηλ αρμα ηλαυνον' διαμνημονεύσω δε 30 αυ προς τοίς εΙρημένοις έκείνοις κυρον, ' Αλέξανδ ρον, Πύρ ρον

1 3 , cf, Platonem, P haedo 89c; Corp. Par oemi ogr . Gr . Π, 43 , 206 . 3-4. γνωμικόν mg. codd. Ι 4-5 . γνωμικόν mg. PV: om. WVa.

1 45. Xenophon, Cyr opaedia . 1 46. Arrian, A na ba si s; Plutarch, Life ο/ Alexa nder .

220

Funeral Oration

man I4 7 '- Agesilaus who had reigned here and by his deeds proved himself to be a great man and was rightly called 'the Great' 1 48. And then there were those men who achieved great things both ίη Rome and ίη · every part of the world and who were born of noble parents and by truly attaining virtue bequeathed an unfading and ever-green memory. Yet when they achieved all this they possessed a robust body which was able to serve the dictates- of their will both ίη thought and ίη action. He, οη the contrary, achieved his marvellous deeds not οηlΥ ·when he enjoyed sound health but also afterwards when · a pernicious disease had made its appearance and swiftly and severely attacked the whole body, constantly raging so that shortly after - how can Ι bear to tell it - he was confined to his bed. We must consider precisely how far and to what extent his confinement to a sick bed for such a long time with a disease which like a hound attacked all his limbs while he went οη with every day life as if there was nothing to hinder him , constitutes a proof of his bravery and noble spirit. Generally it is considered a . great thing for a man to be courageous, but when a multitude of external disasters befall οη him while his body within rebels then you would be amazed if he prevailed over one or the other, let alone over both afflictions. Indeed ίη my ορίηίοη it has been proved that he is not inferior to Hercules if the latter's achievements be not sim p ly myth� . For though Hercules performed many and great labours which are commemorated throughout the world he did this when he was strong and healthy and not, like my brother, reduced tb old age and fighting a disease which was worse than the Hydra. But what was worse by far was that he who is now being com'pared to Hercules though he had many friends like Iolaus l49, he had none to give him a hand ίη his struggle. Why? Because, given the circumstances, this was not possible. For how could a man share ίη my brother's illness simply because he desired to and even if one could induce this at will , how could be possible by falling ίΙΙ , to deliver him of his illness or relieve hiIη at least for awhile? And therefore since he had proved himself to be such an .

1 47. Plutarch , Life ο/ Pyrr hus. · 1 48 . Xenophon, Helleni ca ; Idem, Agesi la us; Plutarch , Life ο/ Agesi la us. 1 49. His comrade and charioteer who shared ίη his labours: Apollodorus, Bibli otheke, 11.5.2.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

22 1

, Ηπειρώτην, ού γαρ σμικρός, ' Αγη σίλαον, ος ένταυθοί βεβασίλευκε και μέγας τοίς εργοις φανείς, Μέγας δικαίως και προσηγόρευται. Ούτοι μεν ούν και οί έν . Ρώμα κατωρθωκότες μεγάλα και όπουδή πο­ τε γής άγαθοι και έξ άγαθών γεγονότες τφ γνησίως έφικέσθαι τής 5 άρετής, κατα τα άειθαλή τών φυτών ωσπερ άμαράντινον την εαυτών ή μίν καταλελοίπασι μνήμην. ' E�ράττετo δ ' ουν έκείνοις πάντα, του σώματος ευ εχοντος και ύπη ρετείν δυναμένου τοίς τής ψυχής βουλήμασι και κινήμασιν. ' Εκείνφ δε ήνύετο τα θαυμαστα π ράγματα ούχ δθ ' ύπή ρχεν ευ εχων το σώμα μόνον, άλλα και μετα τη ν κάκιστ ' άπολουμένην νόσον, ήτις άμα τφ φανήναι δει νώς παντι τφ σώματι ΙΟ κατασκήψασα και τουτο πυκνα κατατρέχουσα μετ ' ού πολύν τινα χρόνον (ω πώΥ αν φέροιμι λέγων) κλίνην οίκείν εδωκε. χρη δε σκοπείν άκριβώς δσον τε και οίό ν έστιν είς έπίδειξιΎ άνδρίας και γενναιότητος το νόσφ μεν δεδέσθαι τοσούτφ χρόνφ σπαραττούστι κυνηδον άπαν μέλος, πράττειν δε τα είωθότα, ωσιτ� ρ μηδενος δντος Ι5 f.3 S V αύτφ του κωλύματος. Μέγα μεν γαρ άπλώς γενναίος άπας άνή ρ " δταν δε θύραθεν αύτφ δεινών πολλών έπελθόντων και τάνδον έπαναστ'ίj, ό δη τοιουτος έκπλήξει σε, καν θατέρου περιγένηται μέρους, μή τοι γε . και άμφοίν. 20 Ού μην άλλ ' ούδ ' . Ηρακλέους έλάττω, εϊ γε μη μυθος τα κατ ' αύτόν, τον άνδ ρα τουτον οίμαι δεδείχθαι. Πολλους μεν γαρ έκείνος άθλους διήνυσε και τοιούτους, οϊους πανταχή γής ύμνείσθαι, πλην εύσωματών και σφριγών, ' άλλ ' ούκ έν γήρ� κατηντηκως και π ρος νόσον άποδυσάμενος, ωσπε ρ ούτος, πολυ και 'Ύδρας χαλεπωτέραν. 25 Και το πολλφ δεινότε ρον, δτι περ πολλους Ίόλεως εχων ό τουτφι τφ Ήρακλεί παραβαλλόμενος νυν, ούδένα τέως εσχε τον συναθλήσαν­ τα. Διατί; 'Ότι περ ούχ οίόν τ ' ήν αύτ'ίj τ'ίj φύσει τoυ· �ράγματoς. Πώς γαρ αν αύτφ τής νόσου μερίτης θέλων έγένετό τις η πώς αν είχε . νοσήσας, εί δη και τ'ίj γνώμτι τουτο παρείπετο, τουτον άπαλλάξαι τής νόσου η γουν προς ωραν παραμυθή σασθαι; 30 τοιουτος τοίνυν άναφανεις έθαυμάζετο μεν ύπο τών άπάντων,

4-5 . Isocrates, Ad Demonic um 5. 23 . cf Aristophanem , Nubes 799 . Phaedo 89c; Scholia ίη Plat. (Teubner) Υ. 6.. ρ. 233 .

25. Plato,

ρ. 2 1 9 ,30-2. ' Αλέξανδ ρον, Αγησίλαον - Πύρρον Ηπειρώτην ού γαρ σμικρος PVVa: per. s.s. α ' β ' γ ' em. Αλέξανδρον, Πύρρον - ΠΡQσηγόρευται ΡΥ: W Ι 1 6. γνωμικον mg. codd. •

•

•

222

Funeral Oration

outstanding man, he was admired by all as the flower of his race , or if you like� of the human race, for he himself had performed such wonderful deeds as never before. Naturally. Those who knew his nature were astonished that he had become such a great man. The fact that he was better than others and had surpassed one man ίη this , another man ίη that, and, ίη short, all of them to some extent, should · not ίη my ορίηίοη astonish one. Το carry out one's al10tted task is not a cause for astonishment to onlookers. Surely it is not right that those who knew his lineage, his parents , his μΡbrίngίng, · his actions, his pursuits as he grew up, should be amazed at his wonderful deeds . For he combined al1 virtues together with great goodness of heart and zeal to overcome difficulties; qualities he had inherited, not only from his mother and from her parents, whΌm she had excel1ed though they were the best of men l 50, but also from my father and his forefathers . And it was indeed fitting that he should surpass their virtue and should not appear ίη any way inferior to the manly and noble spirit of my father, who also ίη his turn had outshone his parents who were ηο less illustrious ίη virtue or dignity adorned with the purple, the crown and the sceptre l 5 1 . He also far surpassed all who are admired for their endurance until, alas, as if envious of the good fortune of the Romans, disease attacked his entire body and waged unceasing war with him (as indeed it fought you his child) 152 until old age and death . ' At this point of my oration Ι wil1 stop speaking about his deeds , not for lack of material but because time is running short and Ι am . compelled to proceed to our lamentation and to relate ίη detail such thing� as will fill us with tears. For Ι am about to tel1 you of the painful symptoms brought about by the disease which became a companion to the greatly mourned one as soon as he had passed, so ιο speak, from youth to mature age . This disease , ο dearest one, having consumed you for a long time showed you to be superior to those great trophies you set υρ at the expense of your enemies who thought that they would

1 50. John νι Cantacuzenus and Irene Asanina. See Nicol, The Byza ntine la mi/y ΟΙ Ka nta kouzenos. ρρ. 35- 107.

1 5 1 . Andronicus Π Ι Palaeologus and Anna of Savoy. See Α. Τ. Papadopoulos, Ver sucIι einer Genea/og ie der Pa /ai% gen. 1259-1453. Munich 1 938, ρ. 43 . 1 52". This is addressed Ιο Theodore Π, Manuel's son, who succeeded his uncle Ιο the govern ment of Mistra and was actuaIIy present ίη the πiemorial service, see above ρ . 29 n. 6.

Μανο υηλ Παλαιολόγου Λ όγος

223

φιλοτ ιμία του γένους ων, ει δε βούλει, της κοινής φύσεως, υπ ουδενος δε πράττων τα θαυμαστα και α ουδεις ετε ρος. Εικότως το μεν γαρ τοιουτον γενέσθαι, μέγα και οίον εκπληξιν παρασχέσ θαι τοίς πεπειραμέ νοις αυτου τής φύσεως, το δ ' ύπερ τους αλλους αναφανέντα 5 τον δείνα μεν εν τφδε παρενεγκε ίν, τον δείνα δε εν έτέρφ και δλως γε :τους πάντας εν μέρει, ου δίκαιον οίμαι θαυμάζειν' το γαρ τα αύτου τινα πράττειν ου δίδωσιν εκπλήττε σθαι τους όρώντας. ου δη δίκαιον εκείνον θαυμάζειν θαυμαστα διαπραττόμενον ε ργα, τους καλώς επιστα μένους αυτου το γένος και δθεν εφυ και δπως ετράφη , τίνα τε δρων και μεταχειρίζ ων τας ήλικίας καλώς ημειψεν. 'Έδει γαρ αυτον lO τα καλα πάντα συνειλοχό τα ευφυίζ! τε μεγίσΤΊJ και σπουδΌ πόνους νΙKώσΊJ , ου μόνον γε τα τής μητρός και των εκείνην ενεγκαμέν ων, Ι f. 39 οϋς αρίστους οντας ηδε παρήνεγκ εν, αλλα και τα του πατρος και ων αυτου το γένος κατήγετο , μηδε τής αρετή ς εκείνων απολειφθ ήναι, 15 μηδε φανήναι κατά τι δεύτε ρον τής του πατρός ανδρίας και γενναιότητος, δς απέκρυψ ε μεν γονέας λαμπρους ουχ �ττoν την αρετην η το σχήμα, δπερ άλουργις εκόσμει και διάδημα και . σκήπτρον ' πάντα ς δε τους επι καρτερίζ! θαυμαζομέ νους μετα πολλής περιουσία ς ύπερήλασ εν, ήνίΚζ!, φευ, ή νόσος κατέσκηψ εν εις παν εκείνου το σώμα, και �ν αυτφ τις αληκτος παλαιστή ς (ώς δη κα! σοι 20 . Ρωμαίων τφ ' κείνου . παιδί) αχρι και γή ρως και τελευτής, ' τΌ τών ευδαιμο νίζ! ωσπερ φθονήσασα. , Ενταυθα του λόγου γενόμενο ς παύσομαι λέγων τας αύτου πράξε ις, ουχ, δτι λέγειν ουκ εχω, αλλ ' δτι χρόνον ουκ εχω λέγειν 25 ουδε καιρόν, επι το θρηνείν αναγκαζόμενος μεταβήναι και τοιαυτα αττα διεξιέναι , οίς και εμαυτον και ύμας πολλών εμπλή σω δακρύων . Και γαρ τα δυσχερέσ τε ρα λέξων ερχομαι, ων τφ νυν ύφ ' ήμών θρηνουμέ νφ πειραθήν αι προυξένη σεν ή σύντροφο ς αυτφ γεγενημέ νη νόσος, την τών νεανίσκω ν ήλικίαν ευθύς, ώς ε � πείν, αμείψαντι . Αϋτη σε, ώ φίλτατε, πολλφ θαυμασιώτε ρον εδειξε μακρφ τφ χρόνφ 30 καταναλώ σασα, η τα μεγάλα τρόπαια, α σοι λαμπρώς από τών εχθρών

ι

i. cf. Aristotelem, Ethica Nic omac hea 1 1 14 b 9- 12.

5. γε PVW: om. Va ρέστατα Va.

Ι

6-7 γνωμικόν mg. codd . Ι 27. δυσχερέστερα PVW: δυσχε­

224

Funeral Oration

defeat you very easily for they did ηοΙ know that virtue is more potent than iron and a great host of men. More than your family, your dignity, the great charm of your physical appearance and the multitude of your good deeds (all these renowned throughout the whole world) ίι was this disease which made you more famous. And if Ι may be forgiven for saying so, this di�ease proved you more �nduring than Job who was tru1y blessed for the endurance which he displayed above all when his whole body was dreadfully ravaged, a man who Ιο begin with was admired for his excessive wealth and for his deeds and then later 10st his wealth and suffered misfortunes ίη a courageous spirit as ηο other man had done l 53• Sitting οη a dunghill Job ran the bitter and 10ng course of life as if he we,re made ηοΙ of f1esh, but as if he were a picture depicted ίη colours, or a statue made of bronze or iron or steel which, as ίι is most fittingly said, because ίι was fashioned ίη human form was then claimed as a human being. As a result of his sufferings he shone better than his infinite beneficence and his other good deeds and with the radiance of his soul he was more radiant than all gold and - showed sparkling and precious stones Ιο be of ηο worth. As the occasion has arisen let me say this about him. It was gopd that ίι was granted Ιο God-inspired men Ιο speak about JQb as one who was made of steel , admiring him for his endurance which was beyond that of all courageous men who have ever existed. Indeed you too, most excellent man, deserved the good fortune of having your deeds described by eloquence which would do justice Ιο their high nobility. As ίι is, you. ai'e now at a disadvantage compared Ιο Job, since you οηlΥ have my feeble and terrestial tongue Ιο praise you while he has a heavenly and a powerful one. But the divinely inspirι�d eulogisers of Job would praise you before God while the angels appIaud and the assembly of the blessed ones shakes ίη its foun'dations. For our part let us praise you 'ίη a different way. We desired Ιο show what kind of a man you were ίη character and ίη patient endurance but we were unable to attain our goal ίη describing your qualities and moreover we have come nowhere near this, or a,t least we have to some extent fallen short of this . Υ et we have clung to our aim by comparing you with Job, the symbol of endurance - for there is ηο envy among virtuous men.

1 53. Job Ι : 1 -4, 7-8; 2: 7- 1 2; 6: 1 2 .

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

225

εστη κεν, οιομένων σου κρατήσειν πάνυ ρ�δίως, ατε μη καλώς ειδότων δσον άρετη σιδή ρου και πολυχειρίας έστι καλλίων. Αύτη σε λαμπρότερον εφηνεν η τό γένος και τό σχημα και ή έπανθουσα τφ σώματι χάρις και τό τών εύε ργεσιών πληθος; a πανταχου γης 5 ύμνη ται' ει δε συγχω ρ οίμεθα λέγειν, και ' Ιωβ έκείνου καρτερικώτερον, του ώς άλη θ& ς μακαρίου δι ' ύπομονην γεγονότος, ην ύπερ f. 39V πάντας Ι έπεδείξατο κατατμηθεις τό σώμα δεινώς απαν' δς έθαυμάζετο μεν τό πρώτον δια πλουτον ύπερ βάλλοντα και άπό τών εργων αύτών, πολλφ δε μάλλον μετέπειτα τουτον άποβαλων και συμφορας ύποστας ΙΟ άνδρείως ώς ούδεις ετερος. ' Επι γαρ κοπρίας καθήμενος τόν πικρόν μεν πολλαχόθεν, μακρόν δε δίαυλον ηνυσεν, ωσπε ρ ού σωμα φορών, άλλ ' έν χρώμασι γεγραμμένος, η χαλκους η σιδη ρους η τις άδαμάντινος άνδ ριάς, δ και μάλλον προσή κει λέγειν, επειτα δια τό είδος έπιγραφόμενος ανθρωπος. 'Έλαμψε μεν ουν άπό των παθών 15 αμεινον η της μυρίας εύποι1:ας έκείνης και τών αλλων άγαθών εργων, τΌ δ ' άστραπΌ της ψυχης χρυσόν μεν εσβεσε πάντα, λίθους δε τους διαυγείς και τιμίους ούδεν δντας εδειξε. Ταυθ ' ήμίν έκ του παρήκοντος ειρήσθω περι αύτου. Προϋργου δε τοίς, θεολή πτοις έξεγένετο λέγειν, οϊ και σιδη ρουν αύτόν όνομά20 ζουσι και θαυμάζουσιν έπι Kαρτερί� ύπερ τους πωποτε γεγενημένους άνδρείους. 'Έδει γε και σέ, πάντων αριστε, της έκείνων εύμοιρείν ηδη γλώττης, και τότ ' αν πάντως καλώς έφάνη τό κατα σέ, ώς νυν γε ύπ ' έκείνου πλεονεκτΌ , γλώτταν την έμην έγκωμιάζουσαν εχων άσθενη και γήϊνον, έκείνου την ούράνιον και ισχυραν εχοντος. 25 ' Αλλ ' ούτοι μέν σε έπαινέσονται παρα τφ θεφ, κροτούντων μεν τών . άγγέλων, σειομένου δε του των μακαρίων θεάτρου, παρ ' ήμων δε εστω σοι τουτ ' έγκώμιον τρόπον ετερον, δτι σφόδρα σε βουλόμενοι δείξαι δστις ποτ ' ησθα τους τρόπους τε και την καρτε ρίαν, ού μόνον ού δυνάμεθα τώ.v σών καλών έφικέσθαι, άλλ ' ούδ ' έγγύς που γενέσθαι η γουν μετρίως λειφθηναι. ' Εχώμεθα δε του σκοπου, σε τφ 30 [.40 της ύπομονης άγάλματι παραθένΤ'ες ούδε Ι γαρ φθόνος έν άγαθοίς.

5. Iob ] . ] -4,7-8 ; 2.7- ] 2; 6. ] 2.

226

Funeral Ora rion

Υου Ιοο did ηοΙ utter a word of complaint ίη gour misery. But why do Ι use the word 'complaint' when ίη fact you expressed gratitude to the Being who allowed this disease to attack you. If it were not that Ι might risk appearing to be deranged from love for you, Ι would have strongly maintained that Providence enabled you to perceive with greater clarity than Job the favour which had been granted you. For your devoutness was extraordinary. And when .your limbs were stricken - how can Ι even speak of this - and your joints disabled you showed yourself stronger than a statue even though your body made of earthly substance was unable to hold out against suffering and was wasting away. Yet against " its will it yielded, while your soul beyond any constraint remained unharmed by the disease. How could this be? Οη the contrary your soul shone more brilliantly like gold when exposed to the fire, for though ϊ"t did not suffer willingly it readily and with deep gratitude endured this misfortune. For the man who suffers through ηο fault of his own, but willingly bears misfortunes because of his devouti1ess, will receive a truly great reward, more so than the man who willingly endures misfortunes whίch he has incurred thrόugh his own fault. Such evils were inflicted οη you and the damage was to your very limbs. While the thrice great and truly blessed Job ίη ηο way experienced the incapacity of his limbs, nor did any of his limbs . continue to be useless as a result of the wasting away brought abol.Jt by the disease, although his entire body was being cοηsμmed by swarms of worms and teeming wounds. Nor did you struggle against lighter pains like those which wasted his body but, dearest one, for a long time you endured them better than did that wonderful man. Moreover your pains were increased, since you had to take charge of public affairs which at that moment were experiencing their greatest misfortune - a situation which ctid not confront that illustrious man Job. So that, as Ι have said, you were even stronge� than a statue, or rather one might say that a statue does not suffer any evil either great or smal! . For how could it, since it is devoid of any sensation. Having been brought up royally you passed through the various sta ges of your life and endured the sufferings brought about by the disease as none other, Ι think,

Μανουηλ Παλαιολό γου Λ όγος

227

' Ρή μα μεν ούν ούδ ' αύτός προΙεσο γογγυσμόν εχον. Και τί φη μι γογγυσμόν; όπότε δη και χάρι τας δ τι πλείστας ανωμολόγεις τφ συγχω ρήσαντι την νόσον ένσκη ψαι. Και εΙ μη δοκοίην παραφρονείν από του πρός σε μανικώς εχειν, Ισχυρισαίμην αν σε καθαρώτερον 5 έκΈίνου τανδ ρός εΙδέναι χάριτας τιj πρoνoί�. Πολυ γαρ ην τό εύσε βες ύπερφυώς παρα σοί' τών δε μελών σου νενεκρωμένων, πώς δ ' α,ν ύποσταίην τόν λόγον, και τών αρθρων βεβλαμμένων, ανδριάντος Ισχυρότε ρος ανεφάνης, εΙ και τό σώμα μη δυνάμενον αντέχειν πρός τα δεινα ανηλίσκετο έκ χοός την σύστασιν εχον. ' Εκείνο μεν γαρ 10 ακον ήττώμενον ην, ή δ ε ψυχη έπει μη οϊα τε βιασθηναι, ούδεν από , της νόσου παρεβλάπτετο. Πόθεν; ητις γε και λαμπροτέ ρα καθίστατο χρυσου τινρς δίκην προσομιλουντος πυρί, εκουσα μεν γαρ ούκ επασχεν, εκουσα δ ' εφερε τα δεινα μεθ ' δσης γε της εύχαΡΙάτίας. Τό δ ' ακοντα μέν τινα πάσχειν, εκόντα δε φέρειν δι ' εύσέβειαν , ούχ 15 δπως έλάττους οϊσει μισθους αλλα και μείζους ατεχνώς η εϊ τις γνώμΏ και εκοντι κακών ύπήνεγκε συμφοράν. Σοι μεν ούν τοιαυτα έiτέθετo, και ή ζημία αύτα τα μέλη . ' Εκείνος δ ' ό τρισμέγιστος και μακάριος ώς αληθώς ανθρωπος αφαιρέσεως μελών ούδαμώς πεπείρα­ ται, ούδέ τι τούτων ύπό του πάθους μαρασμόν ύποσταν έν αχρη στί� διέμεινεν, εΙ και τό σώμα παν αύτφ διεβέ βρωτο τφ τών σκωλήκων 20 έσμφ και ττl πυκνότητι τών πληγών. Οϋκουν ούδε κουφοτέραις όδύναις τών καταναλωκυιών τό ' κείνου σώμα αύτός που π ροσεπά­ λαιες, φίλτατε', έπι μακρφ δε ταύτας διήνεγκας ηπερ ό θαυμάσιος ούτος. Ού μην αλλα και τουτό σοι τας όδύνας μείζους έποίει, δτι περ 25 εδει φ ροντίζειν και τών κοινών έν αύτφ τφ όξυτάτφ τών δεινών, δπερ ού προσην έκείνφ τφ λαμπροτάτφ. 'Ώστε συ και ανδ ριάντος 40V Ισχυ ρότερος, δπε ρ είπον, Ι μαλλον δε ό ανδριας ούδέν, ού μέγα, ού f. σμικρόν φέρειν αν ποτε λέγοιτο ' πόθεν ό μηδεν άΙσθανόμενος ; Αύτός , δ ' έτράφης βασιλικώς και τας ήλικίας οϋτω παρή μειψας, τοσουτον 30 δε πράως ύπήνεγκας τας κακοπαθείας τας έκ της νόσου, δσον ούδ ' αν

1 1 . λαμπροτέρα PWVa: λαμπρα V Ι 1 5 . δπως (ρ. seq . lac.) PW: δπως ούκ VVa Ι 1 9-20 ούδ ' εν άχρηστί� διέμενέ τι τούτων ύπό του πάθους μαρασμόν ύπομείναν PVWVa: mg. γρ. ούδέ τι τούτων ύπό του πάθους μαρασμόν ύπομείναν εν άχρηστί� διέμενεν Ρ: (mutilata) V Ι 1 9 . ύπομείναν PVWVa: mg. γρ. ύποσταν Ρ Ι 23 . μακρφ PVW: μακρότερον Va Ι 24. , τας όδύνας μείζους PVW: μείζους τας όδύνας Va.

228

Funera l Oration

could have done. For you believed that it was best that being mortal you should endure nobly what falls to mortal 10Ι Moreover ίη everything you did you showed yourself to be of manly spirit and when your limbs were paralyzed you proved yourself to be by far more courageous and more capable of endurance . . For if you were most dexterous ίη the use of arms when you enjoyed good health and your legs were almost f1eeter than deer - ίη this you are ηο! alone; but to endure the . 10ss of your faculties ίη the way you did, without ever permitting yourself to let fall a bitter word - ίη this you are quite unique and none of those men commemorated for their powers of endurance can claim a share ίη this. Moreover even when the disease ίη its madness and ravings, so to speak, attacked and abused you , when the intensity of the pain was at its height you bore it as ηο f1esh could have born it. And instead of weeping and moaning and being disillusioned with life and cursing at bad fortune and shutting yourself ίη a darkened room and covering yourself ίη bed to wail aloud (a thing which anybody would have done even when he was fighting against less acute pain) you kept your doors open to all and went οη doing those things which would have made even a healthy man ίΙΙ . And what was more impressive., not οηlΥ did you occupy yourself with the most urgent and important matters,. but also with things . that any other man might have dealt with at your request, so assiduous were you towards everyone. But you went even further. For though you did not deign to spend your time οη trivialities for the sake of more trivial men, yet later οη feeling that you had neglected them , you did put υρ with them to a certain extent, fearing lest you had overlooked them and bearing ίη mind that even the smallest things are of importance to those who need them. For this reason you did not send away those who needed any kind of help until you had sufftciently assisted them. Meanwhile you ignored perhaps your food, warded off sleep from your eyes, and completely despised everything to do with your body just as if you were healthy and vigorous and able to move and fight for the highest cause. What was amazing is that even when your physicians proclaimed that you were clearly warring against yourself and that you were rejecting as of secondary consideration anything that might assist the

229

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

εις, οίμαι, των πάντων. "Qou γαρ κάλλιστον είναι φέρειν γενναίως θνη τόν οντα τα τοίς θνητοίς επε ρχόμενα. Ανδρείος τοίνυν άναδειχθεις εν πασιν οίς επραξας, τΌ παρέσει των μελων άνδ ρειότε ρος . εφάνη ς πολλφ τφ μέσφ και καρτερικώτερος. Εί γαρ και τα σπλα μετεχείριζέ σοι τω χείρε δεξιως αγαν ευσωμα­ 5 τουντι, και τω πόδε ήμιλλατο ταίς ελάφοις μικρου δείν τΌ ταχυτητι, άλλα ταυτα μεν αν εϊη ου σά γε μόνον, τό δε τούτων η1ν ζη μίαν ύπενεγκείν, ωσπερ αυτός εφερες, μηδε γουν πικρόν τι ρημα. καταδε­ ξάμενος σλως προέσθαι, σόν άτεχνως και ουδενός των επι τφ ιΟ καρτε ρείν ύμνουμένων. ου μην άλλα κάν ταίς επιφο ραίς και επη ρείαις της νόσου, μαινομένης, ώς είπείν, και λυττώσης, όπότε δη τό δεινόν των οδυνων ηκμαζεν, ωσπερ ου σάρκα φορών εφερες. ' Αντι γαρ του κλάέιν και βοαν και δυσχεραίνειν τΌ ζωΌ και καταρασθαι τΌ τύΧΌ και καθείρξαι σαυτόν εν σκοτεινφ δωματίφ και εγκαλυπτόμενον 15 δεμνίοις οίμώττειν (δ τίς ουκ αν επαθε και πολυ τών σών κουφοτέ ραις προσπαλαίων οδύναις;), αυτός γε πασιν είχες τας θύρας άνεφγμένας και διέμενες ποιών α καν ύγιαίνοντι προυξένησέ τινα νόσον. Και τό τούτου πολυ μείζον, ου μόνον γαρ περι τα κατεπείγοντα και μεγάλα ησχολου πράγματα, άλλα και περι εκείνα α καν ετερος διώρθου 20 τουνδόσιμον λαβων παρα σου· οϋτω συ σπουδαίος εν απασι. Τό δε πολλην ποιουν 'την ύπε ρβολήν, ου γαρ κατεδέχου μεν τοίς ευτελέσι πράγμασι σεαυτόν εκδιδόναι ύπερ τών ευτελεστέρων άνθρώπων, ηνέσχου δέ τι μετέπειτ ' ολιγωρήσας ελλιπώς πραξαι, άλλ ' είδως στι [. 4 1 και τα πάνυ σμικρα Ι τοίς ΧΡΏζουσί γε μεγάλα, ουκ εξέπεμπες τους βοη θείας ήστινοσουν δεομένους πρό του παρασχείν εκείνοις σσα δη 25 νομίζοιτο πρός επικουρίαν εξαρκέσειν, άμελών μέν που σιτίων, ϋπνον δε άποσοβών τών ομμάτων και σλως τών του σώματος πάντων καταφρονών, ωσπερ ύγιαίνων και σφ ριγών και δυνάμενος αλλεσθαι και ύπερ τών πάνυ μεγίστων άγωνιζόμενος. 30 '' Ο δε παρείχεν εκπλήττεσθαι , στι και τών ίατρών βοώντων ώς σεαυτφ σαφως πολεμείς, μη πάντα δεύτερα τιθέμενος τών βοηθούν>

2. τσίς PVW: om. Va. l l O. επιφσραίς PWVa: συμφσραίς ν ι PVW: mg. γρ. δ τίς σύκ αν Ρ (mutil. ) ν: Va.

15.

δ

πας τίς αν

230

Funera l Ora ti on

body, you were ηο less active l 54• For you preferred to lend an attent.ίve ear to an injured man rather than to those who advised you ίη matters of your health . While you fought for justice you rejected the helping hands of medicine, for you believed - and rightly so - that your action was beneficial to your soul which you claimed must not be subordinated to the needs of your body. For that reason amid the greatest misfortunes you were unconquerable, nor did you allow your better part to be ίη any way dominated by the inferior. Υ our willingness to act and your innate goodwill , ignoring the physical disease to which your body being composite and mortal by necessity gave away, showed you, the champion, to be a steadfast man whose soul was made of steel, his strength of iron. And if indeed your illness were taken into account one would feel a great admiration for your courage, for you !Jore the unbearable, just as if somebody else were suffering it , or as if it were a dream you were dreaming. Α great number of your friends surrounded you and with their hands cared for your diseased body and performed the tasks of which your suffering limbs were ηο longer capable. And the very moment they felt the intensity of your suffering (for you never showed any sign of this since you knew that you would grieve exceedingly those who loved you) they were unable to perform the necessary tasks without tears, but smote their breasts with their hands and flooded the floor with their profuse weeping� Αll this was done ίη silence for they were unwilling to cause you distress, which you would have fe1t had you perceived that they grieved for you . For it is natural for friends to rejoice when their friends are rejoicing, and to grieve together with them when they are ίη distress. But because nothing escaped your notice (how could it be?) you did not give yourself any respite until you had dismissed them ίη a cheerful frame of mind. For you thought it was dreadful, dreadful, that while you suffered from this disease they should share ίη your suffering simply because they loved you, and you felt that you, who were extremely fond of them, c0l1:1d not allow them

1 54. Theodore {)ad been seriously ίΙΙ since the begin ning of 1 403 when Manuel, οη his way back from Europe, decided to visit the Peloponnese because jra ter suus dominus despotus est inji rm us, ut dic tum domini um non perveni ret ad manus a liena s:

1 403 .ΙΙ.26, Secreti Ι, f. 88V• That despite his illness fheodore tried to rule his country with his old energy and dedication is confi!JJle d by the fact that he even misled the Venetians into thin king that he was feigning illness . When the Despot was οη h is death-bed and reported occasi one, ut dic unt, sui magne inji rmi ta ti s quam dic tus

Μανουήλ Πάλαιολόγου Λόγος

23 1

των τφ σώματι, αυτός ουδεν ήττον ένεργός ησθα' ύπείχες γαρ τοίς άδικουμένοις μαλλον τα ώτα 11 τοίς παραινουσι πρός ύγίειαν. 'Έρριψάς που και των χει ρων ονη σούσας ιατρείας, ύπερ δικαιοσύνης άγωνιζόμενος τουτο γαρ ένόμιζες, ορθως διανοούμενος, άλεξιτή ριον 5 φάρμακον γίνεσθαι τΊ] ψυχιJ , ην ουκ ήξίους παραβλάπτεσθαι του σώματος ενεκα . .. Ησθα ουν άήττητος έν τοίς δεινοτάτοις και ουκ εϊας τυραννείσθαι τό κρείττον ύπό του φαυλοτέρου, ό άθλητής, ό στε ρρός, ό άδάμας την ψυχήν, ό την ισχυν σιδη ρους, εϊ τις εις τό παρα σοι πρόθυμον άφο ρφη και την εμφυτον προαίρεσιν, ουκ εις τας του ιΟ σώματος άσθενείας, αίς ή� άνάγκη τουθ ' ύπενδουναι σύνθετον ον και θνητόν. Μαλλον δέ, ει και εις ταύτας τις άφορφη , ύπε ρθαυμάσεταί σε · της γενναιότητος τα γαρ άφό ρητα εφερες, ωσπερ αλλου πάσχοντος 11 δναρ ταυτα όρων. Και μην περιιστάμενοί σε πολλοι των έπιτη δείων, -ών ταίς 15 χε ρσιν έθεραπεύετό σου τό σωμα πάσχον, άντι των πεπονθότων σοι μελων ύπη ρετουμένων, μόλις ποτέ πως αισθόμενοι τό σφοδ ρόν των οδυνων δσον (ουδε γαρ έδείκνυς, ειδως λυπήσων σφόδ ρα' φιλουντας) o�χ οίοι τ ' ή σαν άδακρυτι τα δέονθ ' ύπουργείν, άλλα χερσι μεν f. 4 1 V παίοντες στέ ρνα, Ι άστακτι δε δακρύοντες τοϋδαφος εβρεχον' και 20 ταυτ ' έπράττετο σιγΙJ , μή σε λυπή σωσιν ακοντες αισθόμενον αυτους ύπερ σου λυπουμένους. Πέφυκε γαρ τό φιλουν χαίρειν τε χαιρόντων των φίλων, και άνιωμένοις τούτοις συνάχθεσθαι. ' Αλλ ' έπεί σε ταυτα ουκ έλάνθανε (πως γάρ;) ουδεμίαν σεαυτφ παραμυθίαν έδ ίδους, εως αυτους άπέλυες . συν ευθυμί�. Δεινόν γαρ φου, δεινόν, ει σοι μεν νόσφ πάσχοντι οίδε συναλγήσουσι δια τό περι σε μεμηνός, αυτός δε 25 τούτους σφόδρα φιλων έάσεις έν τφ ύπε ρ σου πάσχειν. Δια ταυτα,

2 1 -22. γνωμικον codd.

dominus despotus pa tia tur . the Senate's reaction was that the illness vera si t a ut ar te:

1 407. V. 24, Misti 47 , f. l 1 3 v .

232

Fu neral Oratio n

Ιο suffer for your sake. For this reason, while the unbearable pain continued, somehow you managed Ιο smile calmly with that innate reserνe and talked Ιο them with words sweeter than roses , and, insisting that you felt better, you sent them home ίη high hopes. Ιη this way you continually increased their affection for you as a result of their admiration for your noble spirit and your 10νe for them l 55• Thus your whole life was a strugg1e ίη defence of νirtue and duty and your light shone before mankind, serνing your own people Ιο the highest possib1e degree, defeating the enemy Ιο the extent Ιο which your deeds testify, thoug� you were ίΙΙ , suffering so indescribably acute1y, you were of such courage that beholders cou1d ηοΙ but admire you, you who were unceasing and effectiνe ίη action ίη defending your own peop1e against your enemies . Thus the man you so deeply 10νed excelled ίη eνery respect. Ι know you would neνer weary of listening to those who ροίηι ουΙ his greatness, but Ι can say ηο more, Ι can go ηο further. For when Ι see the small stretch of earth coνerin � that noble bod� which enclosed his marνelious sou1, Ι am near1y out of my mind and Ι know ηοΙ what Ιο dq. Ι wish to speak but my tongue grows numb, Ι desire Ιο utter words but as a result of this calamity Ι haνe ηο νoice and cannot obey the dictates of my mind , and my powers of speech, νanguished by this distressing eνent, fail Ιο obey the efforts of my will, and Ι cannot calm my mind and thoughts. There is nothing left but for you Ιο yearn for him, and ' as ,for me, eyen more than you, Ι can only dissolνe ίηΙο streams of tears . We are moνe9 all the more by this panegyric ίη honour of the departed. For when a eu10gy shows the dead Ιο be noble men, ίι kind1es our 10νe for them and shows how great is Qur 10ss. Ιη proportion Ιο our 10ss so indeed is our sorrow increased , and that ίη turn waters our tears . And when these floods of tears flow from one all

155. Throughout this oration there is πο mention of Theodore's wife Bartolo­ mea Acciaiuoli. At least out of courtesy one would have expected Manuel to mention her brietly. Nor does Isidore ίπ his description of the commemoration service alludes to her (see above ρ. 29 ). It is very possible that she did ποι survive her husband, though there is πο evidence for this. Unlike her sister Francesca (see J. Chrysostomides, 'Italian women ίπ Greece ίπ the late fourteemh and early fifteenth centuries', Rivis ta di Studi Bizantini e S/avi. 2 ( 1982), 1 19-32), Bartolomea left very few traces. Hopf 11, ρ. 70 (repeated by Zakythinos, Le Desp otat, ρ. 166) reports that Manuel 11 after his brother's death tried to secure money deposited by his widow

233

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

των άφορήτων σε συνεχουσων οδυνων, η ρέμα πως αύτος μειδιων μετα τής εμφύτου σεμνότη τος, ρή μασιν ήδίοσι ρόδων αύτους επαττες, και pq.O v εχειν ισχυριζόμενος μετα χρηστοτέ ρων ελπίδων οϊ καδε πάντας εξέπεμπες. ΤαύτlJ τοι και το περι σε πάντων φίλτρον διη νε κως 5 επεδίδου, θαυμαζόντων σου τη ν γενναιότητα και τον εις αύτους ερωτα. Οϋτως ό βίος σοι πας αγων ύπερ αρετής και του γιγνομένου, καί σου το φως έξέλαμψεν Ει.:ιπροσθεν των άνθρώπων, ευ ποιουντος μεν τους σούς, σσον ού κ αν ην βέλτιον, κ ρατουντος δε των πολεμίων 10 σσον ε κ των εργων εφάνη , καίτοι καν αύτφ τφ νοσείν εχων μεν οϋτω δεινως σσον ούδ ' οίόν τε φ ράζειν, εχων δε οϋτω γενναίως σσον τους όρωντας θαυμάζειν, και τα ύπε ρ των ιδίων και κατα των εχθρων διενεργων ού κ επαύου. Οϋτω δια πάντων αριστος ην ό διαφερόντως ύμίν φιλούμενος. 15 Κόρος μεν ουν των ε κείνον δει κ νυντων μέγαν ου κ αν ποθ ' ύμίν γένοιτο · εγω δ ' ούχ οίός τε λέγειν ετι, ούδε χωρείν περαιτέρω . . ορων γαρ χωρον βραχυν σωμα γενναίον καλύπτοντα, δ την θαυμασίαν ε κ είνη ν ψυχην εφερε , μι κ ρου δείν εξω φρενων γίνομαι και ού κ εχω πως εμαυτφ χρή σομαι. Βούλομαι ειπείν, άλλα vaPKq. μου ή γλώττα. 20 Θέλω φθέγγεσθαι, άλλ ' ή φωνή μοι τΌ γνώμΊJ ούχ ύπουργείν δύναται , [.42 ε κ λελοιΙ πυία τφ π(iθει, ούδ ' ύπα κούει τΌ όρμΌ του θελήματος τα λοιπα του λόγου 6ργανα , ήττηθέντα του πιέζοντος, μηδε του νου και των λογισμων εν τΌ καταστάσει μενόντων . . γμίν μεν γαρ ή εφεσις νυν εστι, κ αι εμοιγε μαλλον ύμων ούδεν τι θρήνοι πολλοί· αϊτιον δε 25 τα του οιχομένου εγ κώμια. τα γαρ δει κνύντα τους τεθνεώτας αρίστους ανδρας άνάπτει μεν τον εις αύτους ερωτα, δείκνυσι δε την ζημίαν μεγίστην. ΤΟ δε ηΊν ζημίαν αυξον κ αι την λύπην δή πουθεν" το δ ' αυ την λύπην τους θρήνους. καν ουν τις παρενέγKΊJ κ αι τας πηγας δα κ ρύων, καν όμου μεν πάντα τα αλογα, όμου δε απαν αναίσθη τον, 28:..29 . Sophoc1es, Antigone 803; Tra chiniae 852 et alίbi. 4. τοι PWVa: om. V Ι 25-26 . γνωμιιcoν PVVa: om. W Va.

Ι

26 μεν (add) PV: W: deest

Barto10mea ίπ Crete when her busband was still a1ive. If it were so, this wou1d have been important information since we know nothing about Barto10mea after 1400 (see above ρ. 1 65 π. 90). The document however used by Hopf simp1y says « quondam domine Ba si Iice ami te ... domini impera tori s»; 1 407.ΧΙΙ.8, Misti 47 , f. 1 55 v . Presumab1y Hopf read ίι as «Basi1issa» and ignored the wοΓ(Γ ami te.

234

Funera l Ora lion

irrational creatures, the inanimate world, and even the dead ίη their graves, were ίι possible, would weep unceasingly with us, and this would ηοΙ so much add Ιο your sorrow but οη the contrary would con'siderably alleviate ίι Surely those souls which are immersed ίη the waves of sorrow have their readiest consolation ίη their tears. For ίι is ηο terrible thing Ιο weep even though the tears pour from one's eyes, but what is terrible is the gnawing of the soul which drives ίι Ιο tears, for shedding f100ds of teaι:s acts as a relίef Ιο those ov�rhelmed by misfortune. As Ι am unable Ιο proce�d any further or continue my lament for my brother ίη a worthy manner, for besides other sufferings my capacity Ιο think has been undermined by this calamity, so ίι remains for me to ask you to assist me as far as is possible. This would be by expressing what is appropriate ιο the occasion and to our suffering υηίίΙ Ι can recover myself and can resume my lamentation for my brother ίη a befitting manner. And so then , you who have experienced his beneficence , and undoubtedly all of you have enjoyed this; raise your voices with one heart and one soul as though with one mouth, and clasping the ,t omb of this man who was as much a father to you as a ruler, proclaim words as ' befits this sad hour. The mourners What is this? Do you command that men who are almost dead should raise th�ir voices? Orator As far as ίι is possible Ι do say this . , The mourners If οηlΥ we can subdue the grief w,h ich has already overpowered υ � we shall obey. Indeed we ought, and ίι would have been better had we given our life ίη your place, for truly we are now ηοΙ really living. For ' even though we are ηοΙ yet dead we spend our life daily longing . for death and we consider that Ιο lea.ve this world is more desirable than Ιο live, and we pray for our end. There is ηο one who does ηοΙ wish Ιο be delivered from this life, but obedience Ιο the laws of piety forbid a man Ιο take his own life. It is impossible now for a man who has tasted your

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

235

και ο, εν σοροίς νεκροί, ει οίόν τε ην, μεθ ' ήμων θρηνήσωσι, κα! τουτό γε άπέραντα, ούχ δπως προσθή κη των οδυνων τουθ ' ύμίν, άλλα καί τινά πως μοίραν ού σμικραν τούτων φανείται προσαφαι ρουν. Ψυχαίς γαρ κύμασι λύπη ς βεβαπτισμέναις ούδεν αν δή πουθεν 5 παραμύθιον προχειρότατον_ η τό δακρύειν. Ού γαρ τό δακρύειν δεινόν, όπόταν δή τις κα! κρουνους εκ των ομμάτων άφΊΊ δακρύων, άλλα τό δάκνον την ψυχή ν, ωστε και δάκρυσι χρη σθαι' τό δε δακρύειν κρουνη δόν κουφισμός τις γίΥεται τοίς συμφο ραίς κατακλυ­ ζομένοις. Έμοι δε μη δυναμένφ προβαίνειν ετι και μονφδείν άξ ίως 10 τόν άδελφόν (πρός γαρ τοίς αλλοις δεινοίς ώσπε ρε! και ή διάνοια ύπό του πάθους πεπή ρωται) λοιπόν αν εϊη παρ ' ύμων επικουρίαν εύρείν δση δυνα�ή . 'Ήδ ' εστιν ειπείν ύμας απερ αν εϊη προσή κοντα τφ καιρφ και τφ πάθει, εως αν ανενεγκόντες τα εικότα και ήμείς μονφδή σ ωμεν. 15 " Οσοι τοίνυν των εκείνου καλων εν πείρ� γεγένη σθε , πάντως δε απολελαύκατε πάντες, ρήξατέ μοι μίαν φωνην μι!} Kαρδί�, μι!} ψυχΊΊ , ώς εξ ένός τινος στόματος, και περιπτυξάμενοι ταυτην! την σο ρόν του ούχ ηττόν γε πατρός ύμίν η δεσπότου, τα τφ καιρφ συμβαίνοντα φθέγξασθε. 20 Οί θρηνουντες Τί τουτο; Στόμα κελεύεις ρηξαι φωνην Ι μικρου νενεκρωμένων f.42V ανθρώπων; ' Ο λέγων ' Οπόσον οίόν τε λέγω 25 Οί θρηνουντες ' Υπακουσόμεθα, ην οίQί τε γενώμεθα κρατείν του γε κρατουντος ή μων ηδη πάθους. 'Έδει γε, κα! βέλτιστον ην ήμίν, πρό σου τόν βίον άπολιπείν, επε! και νυν ώς αληθως, ούκ ιiληθ &ς εστιν ήμας ζην. Ει γαρ δη και μη τεθνήκαμεν ηδη , αλλα την ζώην αναλίσκομεν εν τφ 30 θαναταν όση μέραι και την ενθένδε μετάστασιν ποθεινοτέραν ζωης ήγf:ίσθαι κα! την τελευτη ν εϋχεσθαι. πας τις γαρ απαλλαξείων εστ! των τΊΊδε, ει καJ μη αύτόν αποσφάττει, νόμους εύσεβείας φυλάττων. Ούκ ενι βιωτόν ανδρι γεγευμένφ των σων αγαθων' συχνόν μεν 1 -2. pr. vers. νεκροι μεθ ' ήμων - άπέραντα εί οίον τε ήν: sec. vers. νεκροί, εί οίον τε ήν - άπέραντος per. S . S . α ' β ' γ ' Ρ: VWVa Ι 2. δπως (ex. δπως ού) PW: δπως ού VVa. 4-5 . γνωμικόν mg. codd. Ι 7-9 γνωμικόν mg. PWVa: om. Ύ Ι 20. οί θρηνοϋντες s.s. al. man. ΡΥ: s.s. W: marg. Va Ι 23 . ό λέγων s.s. al . man . ΡΥ: s.s. W: ό βασιλευς mg. Va Ι 25 . οί θρη νοϋντες s.s. al. man. ΡΥ: s.s. W: ίπ textu Va.

236

Fun eral Ora tion

goodness Ιο consider his life worth liνing. For a 10ng time and inceasingly, ο Despot, you shared your gifts of fortune with us and with great liberality you distributed these good things Ιο all . Υou did

ηοΙ entirely satisfy them, nor did you eνer cause those who shared ίη this Ιο become satiated . For this was ηοΙ possible, far from ίι. ΒΥ the will of God you were rich ίη νirtue - the immortal wealth - and those who associate with such men find ίι impossible ι;ιοι Ιο desire Ιο liνe with them. And so, you rained οη us eνery blessing and then you

departed leaνing our thirst unquenched. Υ ou gladdened us greatly and by your labours and dangers you made uS , an object of envy and you achieνed this when circumstances were for the most part adνerse and while many thought that ίι would be easy for the gaping jaws Ιο swallow you up together with your subjects. But contrary Ιο their expectations you changed the course of eνents. The νery existence of . your deeds proclaims this . But now, ο sun and earth , who is able, or who, haνing suffered your 10ss , could fittingly lament you, the noblest of men? What man of iron, what man with a soul of steel , would be ablc; Ιο fulfil this sad task? Woe , woe Ιο the concourse of eνils whereby you departed this life alone. For only yesterday the νery fact that you were i1s Despot, its ruler and its saνiour, demonstrated the good fortune of the land of Pelops, and then ίη departing from this eart4 you suddenly changed its destiny. Thus you did indeed bring Ιο our liνes fog instead of brightness, darkness ins�ead of light. You were the cause of all good things, and so when you left us you put the good things Ιο which we were accustomed far beyond our reach . For ίι would seem that good things flew away with you . Ο you who left this land great1y bereaνed, whose interest you always put first, ηοΙ only ίη times of relaxation, of ease and luxury, but also wheneνer possible ίη the most pressing urgencies - and Ι will also add , ίη situations where your own safety and life were at risk . Yes indeed , ίη thus remoνing yourself from us, you haνe shown us how we haνe been cut off from the good. Ο, we were truly allνe when you were with us, but when you died ίι was as though you turned YOUI' subjects ίηΙο corpses. Ο you who haνe caused our eyes ιο be clouded oνer as we beheld your sweet, beautiful and bright eyes completely transformed by

\

Μανο υηλ Πα λαιολόγου Λ όγος

237

ή μίν και χρόνο ν, ώ δέσπο τα, και συνεχ ώς τών σών καλών μετεδί δους μήν γε ου ς. πολλη τι σ είας πάντα πασι διένεμ ες ταγαθα μετα δαψιλ ηχό­ μετειλ τους ρείς πάντω ς ένέπλ η σας, ουδ ' είργάσ ω πώποτ ε διακο ν, αρετή τας ου γαρ ένην ουδ ' έγγύς. Έπλο ύτεις γαρ παρα θεου οις ουκ ενι 5 πλουτ ον αθάνατον, και τους συνόν τας τοίς γε τοιούτ υες ή μίν μεν συ 'Ώστε σίας. στη σαι την εφεσιν της μετ ' αυτών συνου ή μας μεν Πολλα ών. απαν αγαθόν, διψών τας δ ' ουν εϊασας απελθ και οις, κινδύν εϋφρ ανας και είργάσ ω ζη λωτου ς πόνοι ς σεαυτ ου και πολλοίς γε ταυτά σοι της τύχη ς αντιπι πτούσ η ς ώς τα πολλά , και πασιν ων αμα συν ε σ ιείν καταπ 10 οίομέν οις ρq.στο ν είναι κεχην όσι ν αί βοώσι και σας η η ρχες, προς τουνα ντίον την δόξαν αυτοίς μετέστ τε οίός αν τών εργων έπιδείξ εις. Νυν δέ, ηλιε και γη , αλλα τίς ' πάντ σε τον γένοιτ ο την συμφο ραν τραγφ δείν η τίς αξίως θρηνή σειε εΧ ων ψυχήν , αριστ ον έζη μιωμέ νος; τίς σιδη ρους, τίς αδαμαντίνη ν , ν; λυπου Ι5 ωστε δυνηθη ναι φέρειν �ια τέλους το αι. Αί, αί της τών κακών συνδ ρομης τφ σε τον βίον μόνον αμείψ τφ ονα 'Ός γαρ χθες και πρότρ ιτα την του Πέλοπος έδείκν υς ευδαίμ τουνα ντίον ταύτη ς και δεσπό τη ς και ήγεμω ν και σωτη ρ είναι, προς ' Αχλυν τάς. μετασ ε ένθένδ ατα f.43 ευθυς Ι μετέβα λες· τα κατ ' αυτην πράγμ καθ ' τφ εμιξας ς 20 μεν πάντως αντι φαιδ ρότητ ος, αντι δε φωτος σκότο τών όμου ν ή μας τφδε βίφ. Καθάπ ερ γαρ τφ μεθ ' ή μών είναι πάντω είωθό των καλών πασιν ύπη ρχες αϊτιος , οϋτως έξ ήμών γεγον ως τών τα καλά. σοι έπτη συναπ εοικε, αγαθώ ν έκτος ήμας εδειξα ς ώς γαρ ρον αει συμφέ το ης , 'Ώ λιπων τήνδε την γην έν όρφαν ί� πολλΌ και αλλα ς προυτ ίθεις, ουχ σπως ρ�θυμ ίας και ρ�στώ νης και τρυφη 25 της λείας τών αναγκ αίων σσον ένη ν, προσθ ήσω δ ' · στι και της .ασφα όμου τών ν πάντω μόνφ ναι διεστά σης και της ζωης εστιν ου. Ώ τφ ς, όπότε αληθώ ώς μεν ς καλών διεστη κότας ήμας αποφή νας. 'Ώ ζώντα υς νεκρο ει συν ήμίν ησθα, θανων δε παν το ύπήκο ον ώσπερ και ή δείς τε έργασ άμενο ς. "Ω τους όφθαλ μους σκοτώ σας, οϊ σου τους 30 ράκασ ι τφ έω ένους λλαγμ ένη πασιν καλου ς και γεγαν ωμένο υς παντά "

16. μόνον PVVa: om. W Ι 1 7 . του PWVa: όm. V Ι 3 1 . γεγανωμένους: γεγαννω­ μένους (ex -ννο-) Ρ: VWVa.

238

Fun eral Oration

death. σ you who suddenly and for a long time caused our ears Ιο be deafened, more than even the sound of thunder could, when we heard of your death. σ you who lίke a violent thunderbolt shook and for 10ng astounded our hearts and bowels. σ you who just by the news of your death 10ng extinguished and unceasingly du11ed a11 our bodily feeling and every power of our souls. Ο. that justly hated hour which showed you Ιο be dead, disfigured by death and consumed by your complicated and long drawn out disease. Mindful of your body ίη its prime, blooming and f1ourishing, of the brilliance of your good looks and the easy physical grace which possessed every charm, and then ίη turn reca11ing that hateful day which 8urrendered you Ιο death , who . would ηοΙ be found desiring death and utterly hating life? Dear heart, ίι would ha�e been better for your subjects Ιο be dead rather than Ιο live while 100king upon you dead. Or indeed ίι would have been better for a11 of them Ιο be buried together with you ίη the same earth and tomb. For of what avail is ίι for a man Ιο go οη living when he has been deprived of such a blessing. Now we have ftnished our laίnentation, for we are ηοΙ able Ιο say a11 that we should, since the blow of your death has penetrated our whole body, and if ίι is fitting Ιο say so, ίι gnaws artd devours us ίη such a way that our very soul is destroyed. [The Orator] So be ίι As for me what shall Ι do? For evil fate has inf1icted injury and the p ain is unbearable nor can ίι be healed as once Achilles healed Telephus I 56• There is a further paradox when the wound is incurable. For this unbearable misfortune οη one hand forces me Ιο mourn him deeply and Ιο compose a lamentation for a 10ss shared by the community as a whole and by myself ίη particular, and yet οη the other hand ίη a different way ίι forces me Ιο weep ίη silence, overcome by numbness and bodily mortification. Το be driven towards both goa1s is Ιο fail Ιο reach either. For Ιο be compelled Ιο move simultaneously ίη opposite directions must Ιο some extent exclude the possibility of attaining either goa1. Thus the torment is complex and beyond other evils. For ίι great1y blinds one 's judgment, disturbs one 's thoughts and somehow blurs and confuses the whole mind.

1 56. ΒΥ scraping some rust off his spear ίπΙο Telephus's wou nd . Apollodorus, Epi tome. 111. 20.

239

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

κεκαλύφθαι θανάτφ. 'Ώ πασαν άκοην έξης την σην άκούσασαν τελευτην ύπε ρ άπάσας τας βρoντ�ς ευθυς κωφώσας επι μακρφ. 'Ώ και τας καρδίας και τανδον πάντα δίκην κε ραυνών εξαισίων επι χρόνον μήκιστον και κατασείσας και καταπλήξας. "Ω πάσας μεν αισθήσεις 5 του σώματος, πασαν δε δύναμιν της ψυχη ς τι σβέσας δλως επι πολυ τι διηνεκώς άμβλύνας τύ · φήμΊJ μόν'Τ] της μεταστάσεως. 'Ώ δικαίως μισουμένης ω ρας εκείνη 'ς , ητις σε νεκρόν ήμίν εδειξεν, αμο ρφον μεν τφ θανάτφ, κατεδηδομένον δε τύ ποικίλ'Τ] και μακρ g νόσφ. Τίς σου την ωραν του σώματος όπότε ηνθει και εθαλλε, τή ν τε άστραπην του ΙΟ κάλλους ενθυμηθείς, τάς τε εν αυτφ διακεχυμένας χάρι τας ίύγγων δλως μη λειπομένας, αυτίκα δ ' αυθις άναμνησθεις εκείνη ς της ή μέ ρας της στυγερας, η σε φθορg παρέδωκεν, εΙτ ' ου θανατών f. 43V εύρεΙ θήσεται μισή σας άπαξ τό ζην ; "Αμεινον αρ ' ήν 'τεθνάναι τους ύπό σε πάντας τι ζώντας, φίλη κεφαλή , σε τεθνεώτα θεάσασθαι, τι κατα γουν δεύτερον πλουν άθρόους πάντας συν σοι γύ τε και τάφφ 15 δοθηναι. Τί γαρ δεί και ζην ανθρωπον εστερη μένον καλου τοσούτου; Ταυτα παρ ' ήμών ηδη , επει μη οίόν τε λέγειν όπόσα χρή , της πληγης διικνουμένης δι ' δλου του σώμάτος, η και τας ψυχας αυτάς, ει θέμις ειπείν, άναλίσκει δάκνουσά τε και κατεσθίουσα πάντα τρόπον. [Ό λέγων] 20 Είεν' εγω δε τί χρή σωμαι ; Τέτρωκε , γαρ ή ουκ άγαθη τύχη και τό αλγος ώς άφόρητοΥ' ου μη ν ιάσεταί γε, ωσπερ , Αχιλλεύς ποτε Τή λεφον. Οϋσης δ ' άνιάτου της πληγης, και τουτο πρόσεστ'ιν ήμίν τό ' άνώμαλον. Τό γαρ άφόρητον τουτο πάθος βιάζεται μεν τραγφδείν 25 και τους γιγνομένους θρή νους συντιθέναι ύπε ρ ζημίας μεν κοιv.η ς, 'ζημίας δε ιδίως εμοί, έτέρφ δε πάλιν τρόπφ προσαναγκάζει σιγύ δαKρύ�ιν, νάρκην και νέκρωσιν εμποιουν. Προς ουν άμφότερα συνωθουν πρός ουδέτε ρον ελθείν δίδωσι. Τό γαρ προς τάναντία κατα ταυτόν πορεύεσθαι βιαζόμενον την πρός έκάτερά πως αφιξιν εϊργει' 30 οϋτω ποικίλον τό τυραννουν και κακών επέκεινα. Τυφλοί γαρ μάλα τους λογισμους και ταράττει την διάνοιαν και συγχεί πως και KUKg πάντα νουν.

l . cf. Homerum, I/ia s 5.553. 111.20.

1 6. δεί PVW: δή Va Ι 20. ,

1 5 . ν. supra

.

ρ.

1 9 1 ,24. 22-23 ApoIIodorus, Epitome, ..

Ο λέγων add. 27-28 γνωμικόν mg. codd.

240

Funeral Oration

But you, a man admired and loνed, not οηlΥ when you were aliνe, but now that you are dead eνen more so than before, for when what is good is hidden it becomes the more desirable, how could you bear to see me wronged if there exist any laws of justice? For when you departed for the regions, which indeed all of us wil1 one day reach, you left me behind to follow you later and ίη so doing you made my life intolerable and utterly beyond all bearing. And yet Ι too wronged myself ίη a different way, by not leaνing this life before you. For it was fitting and better that Ι should die before you who were the younger. But you oνertook me, would that it had neνer happened, and Ι, as it seems, who claimed . to be inseparable from you, were proνed wrong. Leaνing your body οη earth you went to God while Ι still liνe here. But Ι should haνe laid down my body as soon as Ι receiνed the first message that your spirit had departed, and with my bare and insubstantial soul should haνe sought out yours, thus oνertaking it as swiftly as possible to liνe with it for eνer. Beyond doubt there is indeed conνincing proof that ίη surνiνing your death Ι haνe shown my attachment to my own life and body rather than my true deνotion to my brother . Ι ought ίη fact to haνe realised, and indeed Ι should haνe known, that this is worse than many deaths. Ιη al1 reνerence Ι say that this misfortune was decreed by fate, that as well as the many and bitter calamities of the past Ι should receiνe from you this mortal and mighty blow. This, it seems, is the price of our sins against which we ought not to protest. So as it has pleased God, by grace our Father and by nature our Lord and Guardian, let us giνe. thanks for all things. Οη the other hand, let us honour the occasion and misfortune to the best of our power as so far as ίη us lies. Ο unlucky day, the truly unfortunate hour ίη which you departed, you, most beloνed of all, the only brother left to me I 5 7 • For our relatiνes and friends had already died; our father was also dead, and ίn addition to all these our most noble mother, and she as eνeryone knows, was the one remaining soul left ίη our public and priνate affairs which nearly collapsed when depriνed of her I 58> O how deeply Ι now

1 57. Andronicus

ιν

died οπ 28 June 1 385 (CBB

ι,

7 § 20, ρ. 68; 10 § 4-5, ρ. 1 03;

1 1 , ρρ. 330-3 1 ). Michael who married the daughter of Dobrotica was murdered by

his brother-in-law sometime between September 1 376 and August 1 37 7 (CBB Ι, 22 § 1 9, ρ. 1 82; 29 § 2, ρ. 2 1 4; 11, ρρ. 3 1 3 - 1 4). 1 58 . She died sometime between October and December 1 396, see V . Laurent,

Μανουήλ Παλαlo λ� γo υ Λ όγος

24 1

, Αλλ ' ω και θαυμαζόμενε και φιλούμενε , ούχ οπ ως οτε πε ρ ιής, άλλα και νυν μεταστάς , και μάλλον νυν η π ρ ό του (τα γα ρ άγαθα κρ υβέντα ποθεινότε ρ α φιλεί γίνεσθαι) τί δή ποτε κ ανω ν δι καιοσύνης ύπά ρ χων έμέ π ως ω φθης ή δι κη κώς; Και γα ρ αύτός άπελθ ω ν οπ ο υ γε 5 πάντ ως άφιξόμεθα πάντες, έμε κ ατόπιν έλθείν άφή κας , και ταύτ 'Ό μοι τόν βίον άβί ωτον και πάντη χαλεπώτατον εφηνας. Ού μη ν άλλα και αύτός έμαυτόν ήδί κη κα τ ρ όπον ετε ρ ον, μη π ρ ότε ρ όν σου τόν βίον άπολιπών. 'Έδει γα ρ και βέλτιον ήν έμοι μη σου του νε ωτέ ρ ου [. 44 γενέσθαι δεύτε ρ ον π ρ ός τό Ι μεταστηναι τ ώ ν τ τί δε. ' Αλλ ' εφθασας γε ΙΟ ή μάς ώς ού κ ωφελε , και ή μείς , ώς εοι κεν, άχώ ρ ιστοί σου λέγοντες εσεσθαι , ή λέγχθη μεν ψευδόμενοι. Αύτός γα ρ φχου π ρ ός θεόν άφεις τό σ ώμα τΏ γτί , ή μείς δ ' ένταυθα διατ ρ ίβομεν ετι · έχ ρ ην δε αμα τφ δέξασθαι την άγγελίαν την π ρ ώτην , ώς α ρ α σοι τό πνευμα άπελή λυθε , και αύτους τό σ ώ μα άποθεμένους κούφ 'Ό και γυμντί ττί ψυχτί την σην 15 κατόπιν διώ κειν ; ώς ταύτ 'Ό γε τ ην ταχίστην καταλαβόντας διηνε κώ ς έ κ είν 'Ό συνείναι. Έλέγχει τοίνυν σαφ ώς τό π ρ άγμα , ώς μάλλόν γε έδείχθημεν φιλόζ ωοί τε και φιλοσώματοι πε ρ ιόντες σου θανόντος η άληθείς και φιλάδελφοι. Έ κείνο δη λογίζεσθαι χ ρ ή , ώς α ρ ' έχ ρ ην με και τουτ ' ιδείν, δ δη κ αι χεί ρ ον πολλ ών θανάτ ων. Εύσεβ ώς γα ρ νοουμένου του ρήματος, έπέπ ρ ωτό μοι και τόδε τό δυστυχές, την δια 20 σε πληγην ήδη δέξασθαι, την δντ ω ς γε και ρ ίαν και μείζ ω , έπι τι: ολλαίς τε και πι κρ αίς π ρ ολαβούσαις. τουθ ' ώς εοι κεν άμα ρ τιών ή μίν έστιν εϊσπ ρ αξις , π ρ ός η ν ού δέον άφηνιάζειν. ' Επει δε ο ϋ τω δέδο κται τφ Πατ ρ ι μεν κατα χά ρ ιν , δεσπότ 'Ό δε κ ατα φύσιν και 25 κηδεμόνι, έν πάσι μεν χά ρ ιν ειδότες διατελέσομεν, τφ δ ' αυ κ αι ρ φ κ αι τ τί συμφορg οσον ει κός άποδώσομεν , ωσπε ρ ήμίν έφι κτόν. 'Ώ ή μέ ρ ας άποφ ρ άδος , δυστυχους ώς άληθ ώ ς ώ ρ ας , έν τi σύ, πάντ ων φίλτατε , μόνος μοι κ αταλειφθει ς άδελφ ώ ν μετέστης , π ρ οα­ πελθόντ ων μεν συγγεν ών, π ρ οαπελθόντ ων δε φίλ ων , π ρ οαπελθόντος 30 δε τ ο υ πατ ρ ός και έπι πάσι μητ ρ ός ά ρ ίστης , ην τίς ού κ οΙδε ψυχην αντι κρ υς ύπολειφθείσαν τοίς τε κοινοίς και τοίς ή μετέ ρ οις π ρ άγμα­ σιν, α μονονουχι νε κρα κατελείφθη ταύτη ν άφαι ρ εθέντα. 'Ώ π ώ ς νυν 6. Aristophanes, Plutus 969; Demosthenes; In Midiam 1 3 1 (557). 2-3 . γνωμικον mg. codd

Ι

1 1. ή λέγθημεν PVVa: ήλέχθημεν W.

« La date de 1a mort dΉeΙene Cantacuzene, femme de Jean V Pa1eo1ogue » , REB. 1 3( 1 955), 1 35-38; 14( 1 956), 200-20 1 .

242

Fun er al Oration

feel the loss of the numerous, good and great members of my family: For even though my kinsmen had already journeyed to God , you who were entirely wonderful remained sufficient consolation to me , but when your arrow fell upon me, thpugh' ίη itself it could have destroyed, it served to re-open all the wounds inflicted by the death of my kinsmen, revived them, or rather even aggravated them and caused a worse state than Ι had suffered from those earlier wounds. And now scarred with wounds, numerous and of every kind , how shall Ι lίν� out what is left of my life? _Ιη truth it is clear that Ι must lead a bitter, painful life almost incapacitated ίη mind and body and ίη the kind of condition that an enemy or a malicious person would wish υροη us. Ο that bitter message which rushed through the ears to the heart, at once shattering it and producing an almost deadening effect. Υου indeed departed to th� One who 10Ves you and has called you to receive the reward of that virtue which adorned your person, but you deprived this earth of the best she possessed - yourself and your services. This blow will ind'e ed remain for ever ίη our memory, for this misfortune has been imprinted οη our soul like a seal on wax. What then can life be worth to a man suffering such calamities and reflecting υροη such thoughts about himself and about affairs of state? Let the soldier, merchant, farmer, monk, priest, poor and rich, and all ages and every class, mourn with me. For while he lived he was indeed a great inspiration to all and 'w hen he departed those from whom he was separated were left as dead. Το soldiers he gave victory, for he was present wherever danger seemed greatest and he was the first to face it. Το the merchants he brought profit as a result of the peace he secured for his subjects, sometimes relying οη ' prudence, at other times ση arms l .5 9• He enabled the farmers to till the soίl which had been impossible even to tread upon before he had walked there. Who honoured monks and priests more than he did and who more than anybody else supplied them with resources with which to maintain their good discipline tree from anxietyl 60? There was ηο need for the poor to go begging for his contributions had already anticipated their

1 59.' His concern for the economic prosperity of the Despotate is reflected ίn the argyrobull he issued οη behalf of Monemvasia: ΜΜ 5, ρρ. 1 7 1 -74; CBB Ι, 32 § 28, ρ. 233; ΙΙ, ρΡ. 346-48. 160. One of the gra nts he made to the metropolis of Monemvasia was the

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

243

αίσθάνομαι τής συγγενείας γεγυμνωμένος τής πολλής τε και καλής και μεγάλης. Εί γαρ και πάλαι άποδεδ'ήμηκε πρός θεόν έκείνη , άλλα [.44 ν σύ μοι παραμύθιον ίκανόν ύπολέλειψο πάντα θαυμάσιος Ι ων' τό σόν δε βέλος έπεισπεσόν ηδη , καίτοι και μόνον άρκουν όλέσαι, πάσας 5 μοι τας έξ έκείνων πληγας άνέξανέ τε και άνεκαίνισε, μαλλον δε π ροσπαροξυναν και χείρους η περ ήσαν είργάσατο. Και νυν κατά­ στικτος ων τραύμασι πολλοίς και παντοδαποίς πως έγω βιώσομαι τουδε του βίου τό λείψανον; Η δή λον ώς πικρως, ώς άνιαρως, ώς μικρου πεπη ρωμένος και νουν και αϊσθη σιν, και ωσπερ αν τις καθ ' ή μων έχθρός και βάσκανος η ϋξατο. ΙΟ 'Ώ πικρας άγγελίας έκείνης, ητις είσδραμουσα δια των �των είς την καρδίαν εσεισέ τε αυτην ευθύς και τό πλείστον μέρος νεκραν είργάσατο. Σύ μεν άπελή λυθας πρός τόν φιλΟ.υντά τε και καλέσαντα ληψόμενος γέρα τής άρετής, δι ' ής τό σχήμα κεκόσμη κας, άφ1j ρηκας δε τήνδε την γήν τό κάλλιστον ών έκτή σατο, σαυτόν και την Ι5 έπικουρίαν την σήν' μενεί γε άμετάστατος ή πληγη _ τΌ μνήμlJ , των δυσχε ρων , έν ττϊ ψυΧΌ τυπωθέντων καθαπε ρει σφ ραγις έν κη ρφ. Τί ουν αν ε'ίη τό ζήν άνθρώπφ τοιαυτα μεν πάσχοντι , τοιαυτα δε περι αύτου και των κοινων λογιζομένφ πραγμάτων; . 20 ' Οδυρέσθων σύν έμοι. και στρατιώτης και ' εμπορος και γεωργός και μοναχός και πρεσβύτε ρος, πένης τε και πλούσιος και πασα ή λικία και πασα τάξις. ' Εκείνος γαρ ετι περιων ψυχή τις πασιν αντικρυς ήν, και άπελθων νεκρούς άφή κεν ών γε διέστη . Στρατιώταις μεν έδίδου νικαν, ξυμπαρών τε τούτοις πανταχή εν θα πολύς ό κίνδυνος ένομίζετο, και τoυ � oν πρωτος άναδεχόμενος έμπόροις δε 25 κε ρδαίνειν έκ τής είρήνης ην έχορήγει τοίς ύπ ' αυτόν, το τε μεν φ ρονήσει, το τε δε δπλοις γεωργοίς την γήν άρουν, ην ουδε πατείν έξήν μήπω ταύτη ν αυτου πατήσαντος. Μοναχούς και πρεσβυτέρους, τίς μεν τούτου μαλλον έτίμα, τίς' δε πρό τουδε τούτοις παρείχε τας [.45 30 άφορμάς, δι ' ι1)ν αν εϊη τη ρείν Ι την τάξιν φροντίδος ανευ; Πένη σιν , ουκ έπαιτείν εδει' εφθανε γαρ αυτούς τα παρ ' αυτου οϊκοι μένοντας. ;-

8 . ή:η codd. Ι 24. τε PVVa: γε W.

vilIage of He1ikovounon with its fortress and the 1ands pertaining to it (ΜΜ 5 , 1 68-70; ΡΡ ΠΙ , ρρ. 1 22-23 ).

ρρ.

244

Funeral Ora tion

needs and they remained at home . Nor did he neglect to do good to those who prided themselves οη their riches. For he thought that it was fitting that all should receive benefίts from him , since even the well-off need the bounty of the eminent, just as plants which grow ίη water need rain from the skies if they are to yieId fruit. · Thus being well disposed to all those whom Ι have just mentioned was there ever any one with whom he did not share himself as need demanded? Never indeed. ση the contrary he was always accommodating and agreeable to all, when others would not have behaved so even to a single individual. Where are now these blessings? They have departed with your noble Despot like a merchantman carrying its c�rgo. σ dreadful mist and moonless night filling our lives with never­ ending unpleasantness. σ dusky and dense clouds discharging hail, damaging every growth, every fruit, ,every standing crop and plant and whatever the earth produces for man's needs and consolation. σ ίΙΙ­ omened thund �r shaking the mind with its crash . σ whirlwind maiming the eyes of the heart. σ fearful thunderbolts swiftly damaging .the mind. σ destructive hurricane reducin g thought to ashes. σ wound proving the futility of every medicinal drug. σ my never-ending grief. σ life ηο longer bearable were it not for our religious faith, since living is ηο longer desirable particularIy to me, as also to all those who knew . precisely how outstanding your character was, ο friend of God. This then was the meaning of those signs from afar when they declared a change of fortune for the worse. We however 'saw this and leapt for joy, thinking that the evil would befall our foes, as some had predicted l 6 1 • Now that the evil . turned out to be against us, clearly

1 6 1 . We know at least of one . man ίη the imperiaI entourage who induIged ίη prophesies. He was Demetrius ChrysoIoras, the mesazon of John νπ then rulίng ίη ThessaIonica, and reputed as «φιλόσοφος δε ω.ν και την άστρονομικην μετερχόμε­ νος έπιστή μην». Ιη 1 405 (or earIy 1407) he was sent as ambassador Ιο ManueI ίη ConstantinopIe. During a meal with the Empress 'a nd ίη the company of his officiaIs, the Emperor asked Chrysoloras if he had discovered any signs of the future which he considered both worth mentioning and recording. There'u pon ChrysoIoras predicted that the Church υηίοη wouId take pIace under the seventh PalaeoIogus and as a resuIt a great misfortune would befall the Christians. After some discussion as Ιο who the seve n th Palaeologus might be, Manuel concluded by saying «το μεν 'εν ϊσως άπε δεχόμην άκουσαι, το δ ' ετερον ούκ άπεδεχόμην». (Syropoulos, ρ. 606, 1 7-31 for the earlier date; ρ. 1 72, 15- 1 74, 10 for the later date, but if so one wouId have to assume that the i ncident occurred ίη the early part of

Μα vουηλ Παλαιολ όγου Λ όγος

5

lO

15

20

f.45 v 2 5

245

ου μην αλλα και τους πλούτφ κομώντας ευε ργετών ου πα ρ έτ ρ εχεν . . Ηγείτο γαρ π ρ έπειν αυτφ πάντας ευ παθείν ' πα ρ ' αυτου · δείσθαι γα ρ και τους ευπο ρ ωτέ ρ ου ς τής δω ρ εας τών ύψηλοτέ ρ ων, καθάπε ρ τα φυόμενά φασι ν εν τοίς ϋδασι τών απ ' ου ρ ανου ύετών, ει μέλλοιεν οϊσειν κα ρ πόν. Οϋτω δε π ρ ος πάντας εχων τους ει ρ η μένους, εστιν ότφ μη πα ρ είχεν αύτον κοινον κατα το καλου ν τής χ ρ είας; Οϋμενουν ουδαμώς, αλλ ' απασιν ύπή ρ χε διατελών ευά ρ μοστός τε και εϋ ρ υθμος, ώσπε ρ ουκ αν τις ενί τω μόνφ. που δ η ταυτι τα καλά; Συναποδεδήμη ­ κε τφ καλφ, ώσπερ όλκάδι τινι τα εν αυτΌ κομιζόμενα. "Ω δεινής αχλύος και σκοτομαίνης, αηδίας μεν πολλής την ήμετέ ρ αν εμπιπλώσης ζωήν, δια ρ κεσούσης δε μέχ ρ ι παντός. " Ω νεφέλης ζοφε ρ ας και παχείας ά,φείσης χάλαζαν βλάψασαν έξής πασαν βλάστη ν και παν ώ ρ αίον και λήιον και φυτον και όλως όσον εκ γής ε'ι ς χ ρ είαν 11 πα ραψυχήν εστι τοίς ανθ ρ ώποις. "Ω β ρ οντής άποτ ρ οπαίου σεισάσης νουν τφ πατάγφ. " Ω τυφώνος ' όφθαλμους κα ρ δίας πη ρ ώσαντος. "Ω κε ρ αυνών φοβε ρ ών όξέως φ ρ ένας λυμηνα­ μένων. 'Ώ π ρ ηστή ρ ος όλεθ ρ ίου διανοίας αποτεφ ρ ουντος. "Ω πληγής . λή ρ ον δεικνύσης παν αλεξιτή ριον φά ρ μακον. 'Ώ μοι' πένθους πέ ρ ας ουκ εχοντος. 'Ώ ζωής ου φο ρ ητής, ει μη δι ' ευσέβειαν, ώς ουκετ ' ον έφετον το ζήν, έμοι μεν μάλιστα πάντων, επειτα και πασιν έκείνοις οϊτινές σου, φίλε θεου, την φύσιν ώς εξαί ρ ετος ακ ρ ιβώς Όδεσαν. τουτο ήν αρ α εκείνα τα πό ρ ρ ω'θ εν μηνύοντα μεταβολην π ρ αγμάτων επι τα- χεί ρ ω . . Ημείς δε βλέποντες επηδώμεν, νομίζοντες εσεσθαι το δεινόν επ� · τους εχθ ρ ούς, ένίων τουτο μαντευομένων. Νυνι δ ' ' εκβάντος του κακου καθ ' · ή μών και Ι καθαψαμένου πε ρ ιφανώς πάν-

15. νουν τφ PVW: τον νουν Va.

that year, for Theodore died ίη . June and 'Manuel visited the Peloponnese ίη December 1407. He returned to the capital via Thessalonica after John VII's death there οη 22 September 1408). For the office of mesazon see H .-G . Beck, " Der byzantinische 'Ministerprasident' » , ΒΖ, 48( 1955), 309-38; J . Verpeaux, «Contribu­ tion a IΊ�tude de I'administration byzantine: ό μεσάζων», Byzant inos/avica, 16( 1955), 270-96; R-J. Loenertz, «Le chancelier imperial a Byzance» ,BFG Ι, ρρ. 441-65. For the custom of the empress being present at meals, see Pseudo-Kodinos, Traite des Offices, ed. J. Verpeaux, Paris 1966 , ρ. 36 1.

246

Funeral Oration

affecting us all, so vast� so bitter, so irreparable that nothing remains but to live ίη despondency, weeping and mourning for the rest of time. But at least we do not mourn for him who has been freed from our human condition , which does ηοΙ differ much from swampy marshes and utter darkness, for he has passed over to that eternal serenity and ..-everlasting life . How could we then mourn for him? Yet it seems that , for ourselves, there is nothing left but Ιο mourn. Let us look more closely Ιο see whether this is so . When he was separated from us he attained God and was enrolled ίη the band of the blessed ones among whom many were his relatives and his good father and his mother as well (their piety and the righteousness of their characters makes me hope for this), his nbblest brothers and the throng of his ancestors and a considerable number of his friends . He has indeed been parted from us who 10ve him while he ίη turn enjoyed life with us, but now he is with his parents and many of his relatives and friends (who are ίη ηο way inferior Ιο us) and he is Ιοο with the blessed ' saints and with God. This would be sweeter by far than Ιο be 'with us, if such a comparison is at all possible . Nothing comparable Ιο this has happened to us who have suffered his 10ss. For whom could we encounter who would be a better man than he? It is obvious that there is ηο o.n e . For how could ίι be when there is none? Besides ηο tribulation will ever again beset him who shares ίη life eternal ίη the glory and joy which mark this eternal life. As for us who still inhabit this mortal body, the cause of many an evil, as Plato would say, we are forced Ιο come ίηΙό contact with that evil from which the dead are free l 62• 'Therefore Ώοι οηlΥ did he free 'himself from the many calamities which by necessity beset this mortal world but he also attained the good which is far higher than that which is called 'good' ίη this material world. For ίη the celestial world the beautiful and the good surpass anything in the terrestial sphere j ust as immortality exceeds mortality. The difference between the two cannot be expressed ίη words since, it is clear that the mind fettered by the �esh fails Ιο grasp this. Pleasure ίη the heavenly world has a further merit ίη that ίι is

247

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

των, ώς aντος μεν οϋτω μεγίστου, όντος δε οϋτω πικρου, όντος δε άδιο ρθώτου, ούδεν αλλο λείπεΤ,αι η ζην έν άθυμίαις, όλοφυρομένους τε και πεΥθουντας τον πάντα χρόνον. Ού μήν γε δι ' έκείνον αύτόν, ας τών ήμετέρων τούτων , άπαλλαγεις τελμάτων τε και ζόφου πολλου 5 μηδεν διαφε ρόντων, προς την αiθρίαν έκείνην την αληκτον και την άγή ρω ζωην μετέβη ' πώς γάρ ; άλλα δι � ήμας αύτούς, οϊ δια μόνον το πενθείν, ώς εοικε, κατελείφθη μεν. Και δτι ταυθ ' οϋτως εχει, .σ κοπώμεν άκρι βέστερον ταύΤ1] , , Εκείνος ήμών διαστας τετύχη κε μεν θεου, έγγέγραπται δε τφ τών 10 μακαρίων χορφ, έν οίς πολλοι και τών αύτφ προση κόντων, πατή ρ τε πάντα άγαθος και μήτη ρ ούδεν ηΤΤιQν (οϋτω γάρ με πείθει θαρρείν το παρ ' αύτοίς εύσεβες και το τών τρόπων εύθές), άρίστη τε άδελφότης και προγόνων δμιλος και ούκ όλίγοι τών φίλων. Ει γουν και τών έρωμένων ήμών κεχώ ρισται, οίς συνων ήδόμενος διετέλει, άλλα το 15 συνείναι τουτον τοίς φύσασι και πολλοίς τών συγγενών και συνήθων, ήμών γε πάντως ούχ ηττοσι, και πρός γε ετι τοίςμακαρίοις και συν ,αύτοίς τφ θεφ, πολλφ αν ηδιον τούτφ γένοιτο του μεθ ' ημών είναι, εϊ γε και παραβάλλειν έξόν έστιν. Ήμίν δε τουτον ζημιωθείσιν ούδέν τι παραπλήσιον συμβέβηκε. Τίνος γαρ αν και τύχοιμεν τάνδρος έκείνου 20 βελτί ο νος ; Δηλον ώς ούδενός πώς γάρ , του μηδαμώς όντος; Ού μην άλλ ' ούδε λυπη ρον έκείνφ συμβήσεται ζωης της άπεραντου μετε­ σχηκότι, και δόξης αύ και τρυφης, άλήκτφ βίφ συμβαινουσών . . Ημίν δ ' οικουσιν ετι το σώμα, πολλών κακών αϊτιον, είπεν αν Πλάτων, f.46 πολλοίς άνάγκη μίγνυσθαι τοίς δεινοίς, ών οί μεταΙ στάντες άπη λλάγη σαν. 25 Ού μόνον τοίνυν άπή λλακται δυσχε ρειών δ τι πλείστων, ας άνάγκη τον θνητον περινοστείν τόνδε κόσμον, άλλα και τών ένταυθοί καλών όνομαζομένων πολλφ κρειττόνων τετύχηκε . τα γαρ έκεί καλά τε και άγαθα τοσουτο προϋχει τών ένταυθοί δσον άθάνατα θνητών. Και τοίν δυοίν το διάφορον οϋτε γλώΤΤ1] διδακτόν, νουν τε σαρκι 30 δεσμούμενον εϊ6ω πίπτοντα δείκνυσι. Πλεονεκτεί δε κάν τούτφ τα

22-25 , Plato, P haedo 66a-67b.

3 1 . Corp. Par oemi ogr. Gr. 1 1, .602-3.

1 1 . ήττον et ω s.s. Ρ: ήττων VWVa et ο s.s. VW Ι 28 . εκεί PVVa: εκείνα W τοσοϋτο ΡΥ: τοσοϋτον Va: τοσούτφ W .

Ι

29.

248

Funeral Ora rion

comparatively pure ίη comparison ' with the vulgarities of our world. For ίη this material world nothing pertaining Ιο enjoyment is completely ιfree from unpleasantness. Οη the contrary those who consider more carefully will find that the greater part of ίι is . disagreeable. But besides , this evil presses upon us so as Ιο make our despondency much harder Ιο bear. For what is grievous ίη the present world becomes Ιο a greater degree more painful Ιο those w,ho are submerged by this mighty wave and what we call good and pleasant do ηοΙ seem, at least now, Ιο exist ίη nature any longer. And yet why do Ι think of what is good and pleasant when without the deceased ίι is unbearable Ιο enjoy what is enjoyable, ηοΙ even these very rays of the sun of which he is deprived? Even Ιο be ίη good health, or whatever is intrinsically good , would ηο ' longer b,e worth much Ιο us. How .can ίι be that this very life should be considered οηlΥ partially good? Because the separation of mortal bodies whose spirits were inseparable makes ίι impossible for pleasures Ιο be enjoyed ίη themselves nor can what is called pleasure still Ιο be considered as such . He now walks ίη solemn step together with the band of martyrs, he who when alίve was unable Ιο walk at all after his disease took hold of him . Ι omit his battles ίη defence of virtue as far as is possible. But his soul flashes like lightning p'artly because of his zeal for the faith (which was indeed great) and the dangers he faced οη behalf of his people (for he experienceq 'many and . often) and also partly because even when his bodY ,was lacerated by the fierceness of his disease he did ηοΙ utter a single ignoble word of any kind that might indicate 'meanness of spirit. Οη the contrary he said nothing which was ηοΙ full of gratitude, as our oration has already pointed . out. And so he was sumι:noned from his struggles Ιο the crowns and rewards, from the meaner and transient Ιο the nobler and unchanging. But, as Ι have already said, during all the rest of our time οη earth we shall be gravely affected, deprived of him for whom we would have given all, deprived also of the benefits he bestowed, , sometimes giving freely as from a welling spring, sometimes granting some measure of help through his advice or by J:he forethought which he showed ίη every possible way. Ι do ηοΙ feel that Ι have made a fitting conclusion. Ι ask forgiveness for my inadequacy from those of you present here and from those who may chance at some time Ιο read this oration. Perhaps ' this calamity accounts for my failure ίη that ίι has dulled my mind.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

249

τ�ς dftολαόσεως τ� ς tKci, δη παντdπασι Kaeapd τ&ν �μετέ ρ ων τουτωνι συρφετ&ν. Ένταϋθα γd ρ ούδ ' ότιοϋν έση των ε ίς εύφ ρ οσό­ νην διd τέλους κάθα ρ εϋον dηδίας. Μάλλον μεν · ουν σκοποϋσιν , dκ ρ ι βέστε ρ ον έπικ ρ ατέστε ρ ον εύ ρ εθήσεται το δυσχε ρ έστε ρ ον μέ ρ ος. 5 Αλλd μην και τοϋθ ' �μίν έπίκειται το δεινον χαλεπωτέραν κομιδΌ την dθυμίαν ποιοϋν. Td τε γd ρ dvtapd τοϋ πα ρ όντος βίου πσλό η χαλεπώτε ρ α γίγνεται βεβαπησμένοις ύπό τοϋ μεγίστου κόματος ' τοότου , και α καλd τε και �δέα π ρ οσαγο ρ εύομεν ούδε γοϋν ώς εχει φόσεως εη φαίνεται. Καίτοι τί και μέμνημαι καλ&ν τε και �δέων, ΙΟ όπότ ' ούδ ' dνεκτόν έση των dπολαυστων dπολαύειν ανευ έκείνου τοϋ μακα ρ ίτου , ούδε ταυτησι τ�ς dκτίνος , ή σηνος έκείνος έστέ ρ ηται; , Αλλ ' ούδε το εύεκτείν και δσα καθ ' αύτd καλd πε ρ ! πλείστου γένοιτ ' αν �μίν εη. Πόθεν, οίς γε μηδ ' αύτο το ζ�ν dγαθον δλως φαίνεται; ΤΟ γd ρ κεχω ρ ίσθαι τd σώματα ών αί ψυχα! dχώ ρ ιστοι , 15 ούδεν tq. τ&ν τε ρ πν&ν καθα ρ &ς έν τφ καθεστηκόη μένειν και τοϋθ ' Ο λέγεται τε ρπνον ετι κ ρ ίνεσθαι. Αύτφ μεν ουν οί πόδες χο ρ εύσουσι μετd τ&ν μα ρ τό ρ ων σεμν&ς αγαν τφ μηδε βαδίζειν ένθdδε δόνασθαι μετd το την νόσον κεκ ρ ατηκέναι. ' Ε& γd ρ λέγειν τους ύπε ρ d ρ ετ�ς f.4 Q V δ ρ όμους , εως έξον ήν. ' Αστ ρ dπτει δε ή ψυχη ού Ι μόνον διd τον ύπε ρ 20 τ�ς πίστεως ζ� λoν (πολυς γd ρ ήν πα ρ ' αύτφ) και τους ύπε ρ τοϋ γένους κινδόνους (πολλους γd ρ dνεδέχετο και πυκνοός) dλλ ' δη και τοϋ σώματος αύτφ κατατεμνομένου τΌ τοϋ κακοϋ δ ρ ιμότηη , ούδεν ού μέγα , ού σμικ ρ ον ρ�μα π ρ οήνεγκεν dγεννες η μικ ρ όψυχίαν ύποφαί­ νον , μάλλον δε ούδ ' ότιοϋν Ο μη πoλλ�ς εγεμε τ�ς εύχα ρ ιστίας , ώς ό 25 λόγος π ρ ολαβων εδειξεν. 'Ώστ ' έ,κ είνος έξ dγώνων π ρ ος στεφdνους τε και γέ ρ α , και dπο τ&ν φαυλοτέ ρ ων τε και ρεόντων έπι τd κ ρ είττω και μη κινοόμενα κέκληται. ' Ημείς δε α ρ α , ώς δη και π ρ οϋφην , τόν γε έξ�ς απαντα χ ρ όνον κακ&ς διακεισόμεθα , έστε ρ η μένοι μεν αύτoϋ� . ον αν τοϋ παντος ήλλαξdμεθα, έστε ρ ημένοι δε και των dγαθων , ών αίτιος ήν εκείνος, τd μεν διδους ώς dπο πηγ�ς , τd δέ που 30 συμβουλεόων η προνοούμενος απαντα τ ρ όπον. , Αλλd γd ρ αίσθdνομαι ούχ ύγι&ς συμπε ρ dνας και δότε μοι συγγνώμην �μα ρ τηKότι οϊ τε πα ρ όντες dκ ρ οαται και οί τφ λόγφ τφδε . όπουδήποτε τυχον έντευξόμενοι. 'Ίσως μοι το πdθος τοϋτο π ρ ούξένη σεν έ ργασdμενον dμβλότε ρ ον τον νοϋν. Τί δε το άμd ρ τημα; 'Ήδη 35 .

.

1 4 . γνωμικον mg. codd. (mutil. V) Ι 1 6. χορεύσουσι PV: χορεύουσι WVa Ι 30. πηγης PWVa: γης V Ι 33. συγγράμματι τούτφ PVW: mg. γρ. λόγφ τφδε Ρ: λόγφ τφδε Va.

250

Funeral Ora Iion

Wherein lies the fau1t of my' oration? . Ι will tell you at once . Ι have declared that our noble and especially beloved one must be living among undefiled blessings. This is true, as Ι think Ι have shown Ιο you that such hopes may right1y be entertained . Οη the other hand Ι have declared that you will live ίη sorrow for all time, since you have surely suffered the 10ss of him who was, or would have been had he had lived , the cause of your greatest and many blessings. This is indeed an absurdity and is simply like some riddle: even though we Would wish him well and would suffer every evil for his sake , now that he has gained eternal blessedness, we are grieving at being deprived of hirn for a time. Το adrnit this would be Ιο imply that we value our own interests rnore than his , and that we delighted ίη having hirn arnong us ηοΙ for his own sake and his own good but for ours. We therefore conclude that this way of thinking does ηοΙ derive frorn genuine affection but ίι is indeed far rernoved frorn this and totally unworthy. , Surely ίι ought . Ιο have been quite the opposite, narnely, his interests shoulp be put before ours. Ι think that ίι is fitting that we should do this since we firmly maintain that we 10ve him more than ourselves. And so having criticised and r�pudiated rny etror, adequately Ι think, Ι would like Ιο red�ess the baΙaήce by rnaking a correction which will also prove a consolation Ιο you. Ι propose that you should rejoice ,together with your Despot ίη that he now enjoys the celestial world and you must refra'in frorn concentrating οη your 10ss by his death and indulging ίη immoderate sorrow. For ίι is most irrational that we should grieve with hirn ίη this world when he 'Yas ίη pain and yet fail Ιο rejc1ic(( with him now that he is at peace -ίη heaven. Indeed Ι think ίι is ηοΙ fitting even for envious men Ιο be vexed because sorne one has attained eternal blessings after deaΦ , just as ηο one would envy those drinking frorn an inexhaustible spririg. People usuallly feel envious of successful rnen because those bearing a grudge are under the iπipression that their affairs will suffer by reason of the success of the truly happy. But we must however rejoice with him and place our own interests second Ιο his eternal happiness. And now is the time tq touch upon our exhortation. .

I say that we should ηοΙ bear his 10ss w,i thout any pain as fools would. Nor should we rnake tiresome and violent outbursts. But we should try Ιο subrnit ίη humifity to the decrees οι Providence and ίη rnoderation delight ίη our good hopes for his well-being. For had we believed that there is ηο life after death' our discourse would have been

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

25 1

λέξω. ' Απεφηνάμην είναι δειν τόν αριστον η μιν και διαφερόντως πεφιλημένον εν αγαθοις ακη ράτοις (τουτ ' αληθές οϋτω γαρ ελπίζειν π ροσή κειν, οίμαι , δεδειχθαι), ύμας δ ' εν λύπαις τόν πάντα χρόνον, αύτόν γε δήπου ζη μιωθέντας, δς ην αϊτιος ύμιν, και ην αν, εϊ γε περιην, μεγίστων και πολλών αγαθών. τουτο ατοπώτατον και 5 ατεχνώς αινίγματι εοικός ει δτφ γε βουλοίμεθα παν αγαθόν και ύπε ρ ου παν δεινόν ύπέστημεν αν, αιωνίων αγαθών εκείνου τετυχηκότος, ή μεις ανιώμεθα δια τό πρός καιρόν τινα τούτου στέρεσθαι ' εϊη γαρ αν ταυτα όμολογουντος, ώς τα ή μέτε ρα καλα πρό τών εκείνου ποιούμεθα 10 και φίλ:ον ην ή μιν αύτόν μεθ ' ήμών είναι ού δι ' αύτόν και τό f. 47 συμφέρον α,ύ του η δι ' ή μας και τό ήμέτερον. Ούκ αρ ' αl γάπης ύγιους τό δια τών λόγων τούτων συμπεραινόμενον αλλα μακράν που ταύτης · απφκισμένον και οίον εκπτωτον. Έχρην γαρ παν τούναντίον μη τα ' κείνου δεύτ.ε ρα τών ήμετέρων τίθεσθαι. ToutQ γαρ ήμιν προσήκειν 15 ήγουμαι, ύπε ρ ήμας αύτους φιλειν αύτόν Ισχυριζομένους. Και τοίνυν εμαυτόν εξελέγξας και παραιτησάμενος ίκανώς, οίμαι, ηκω παραινέσων εξ αντι ρρόπου πρός εμαυτου διόρθωσιν και ύμετέραν ωφέλειαν συγχαίρειν τε τφ ύμετέ ρφ δεσπόΤΊ] της απολαύ­ σεως της εκει και μη καταχρησθαι τΏ λύΠΊ] εις την ύμετέραν 20 αφορώντας ζημίαν της μεταστάσεως ενεκα της αύτου. Πάντων γαρ αλογώτατον .ε νταυθα μεν αλγουντι τούτφ συνάχθεσθαι, εκει δε ή δομένφ μη συνή δεσθαι. Φθονουσι μεν γαρ ανθρώποις, μαλλον δε ούδε εκείνοις ασχάλλειν οίμαι προσήκειν, εϊ τις δη τετύχη κεν αιωνίων αγαθών μεταστάς, εϊπε ρ μηδε τοίς εξ ακενώτου πηγης πίνουσι φθονήσειεν αν τις τών πάντων. Τό γαρ φθονείν ευ πράττου­ 25 σιν από του νομίζειν τους φθονουντας ελαττουσθαι τα καt ' αύτους τΏ τών εύδαιμονούντων εύπραγί�, φιλεί γίνεσθαι. ' Ημας δε τούτφ συγχαίρειν δεί εν ύστέ ρφ γε θεμένους τα ήμέτε ρα καλα της εύδαιμονίας εκείνου μεταβολην ούκ εκδεχομένης. Έν καιρφ δ ' αν γένοιτο της παραινέσεως αψασθαι. 30 Φημ! δη π ρέπειν ήμίν ούκ αναλγητι μεν φέρειν την εκείνου στέ ρη σιν ωσπε ρ ήλιθίους ύπάρχοντας ούδε γαρ ερουμεν ούδέν, οϋτε φορτικόν οϋτε βίαι ον ' φέ ρειν δ ' ουν πράως πει ρασθαι τό τΏ πρoνoί� δόξαν και ταίς αγαθαις ελπίσιν, ας περ! αύτου πάντες εχομεν 35 επιεικώς ηδεσθαι. Ει μεν γαρ τα μετα ταυτα ούδεν είναι ενομίζομεν,

1 5 . ίσχυριζομένους (ex ίσχυριζομένοις) Ρ: ίσχυριζομένους VWVa Ι 22. δε PWVa: om. V 1 25 . γνωμικον mg. codd. Ι 34 δόξαν ίπ ras. ΡΥ: W: βεβουλευμένον Va.

252

Funeral Oration

different. But since we are indeed taught and above all believe that this life is a shadowl 63 and the path leading to life after death we should ηοΙ concern ourselves overmuch with life here but we ought Ιο turn al,l our thoughts to life after death . And so we are faced with two alternatives: either those of us who greatly love this man and have shown this by our actions must deny that he is ίη the presence of God and therefore mourn him with unrestrained lamentation; or we must suppose the contrary and rejoice rather than lament. Yet ίη truth we believe him to be ίη a place free from all sorrow, among his many frίeήds and relatives and ίη the presence of that Light which when it app ears will darken the sun with its radiance. And above all we believe that he is united with Christ our Saviour, the Head of the Universal Church l 64 which, as Paul teaches , is of the 'sanie body and fellow-heir' 1 65 of Christ our Saviour and God who is indeed 'the chief corner stone ίη whom all the buildihg is fitly framed together', and again Ι quote Paul, which 'groweth into a holy temple ' 1 66. And if this is so, then it is not right that we should be filled with sorrow and great despondency οη " ac count of ourselves and our 10ss since it is reasonable to rejoice ίη his journey to God and ίη the blessings he has attained. Otherwise we should be showing the feelings of a s�lf-willed man who prefers what is pleasant for himself rather than what is ίη the interests of his friend. For he who truly 10ves should be ready to suffer much pain ίη order that his dear qnes should live ίη glory and tranquility free from malice. Ι suppose you might see a widowed mother sending off her good and οηlΥ daughter -'- for whose sake she would have given her life - to a foreign land to marry a distinguished man , shedding tears at the parting which was not easy, knowing that she would not be' able to see again the child whose happiness she put before her own enjoyment. But she rejoiced and wept at her beloved daughter's good fortune - the

1 63 . 1 64. 1 65 . 1 66.

Job 8:9. Colossians Ι: 1 8 . Ephesians 3 : 6 . Ephesians 2: 20-2 t .

253

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

αλλος αν ήν λόγος έπεί δε πάντως καί δεδιδάγμεθα καί παν�ός μαλλον πιστεύομεν σκιαν είναι τόνδε τόν βίον καί όδόν πρός τόν μετέπειτα, μικρα τών ηj δε φ ροντίζειν χρη καί περί τών έκεί ποιείσθαι f. 47V τόν πάντα λόγον. Ι Καί δη δυοίν θάτεΡΟΥ" χρη γαρ δήπου τόνδε 5 φιλουντας τοσουτον μέγα τε καί πολυ όπόσον εκαστος εργφ δείκνυσιν, 11 μη νομίζειν είναι μετα θεου, καί ταύΤΌ τουτον όδύρεσθαι μηδενί κατεχομένους, μήτε λογισμφ μήΤέ λόγφ, 11 τάναντία δοξάζον­ τας καί τάναντία τών όδυρμων πράττειν. ' Αλλα μη ν έκείνον πιστεύομεν είναι μεν έΥ καθαρφ λύπη ς άπάσης χωρίφ, είναι δε έν ΙΟ φ ίλων χοροίς, είναι δε έν συγγενών, είναι δε έν τφ φωτί, Ο φανεν κατα καιρόν σκοτώσει τόνδε τόν η λιον τΌ πολλΌ λαμπρότητι, καί Ο δη πάντων ύπέ ρκειται, τουτον ή μείς πιστεύομεν συνήφθαι τφ σωτή ρι Χριστφ, τή κεφαλΌ τής έκκλη σίας άπάσης, ητις έκείνφ σύσσωμος καί συγκλη ρονόμος, κατα την Παύλου διδασκαλίαν, πρός ον γε δη σωτή ρά τε καί θεόν λίθον άκρογωνιαίον δντα, πασα οίκοδομη 15 συναρμολογουμένη , καί γαρ τα Παύλου πάλιν έρώ, αϋξει είς ναόν αγιον. Καί εί ταυτί ξυνδοκεί, μη ουχί γιγνόμενον ΤΙ, οτε χαίρειν ήν είκός ενεκα τής πρός θεόν έκείνου πορείας καί ών τετύχη κεν άγαθων, τό τε δι ' ήμας αυτους καί την ή μετέ ραν ζημίαν λύπης τε καί άθυμίας 2Ο μακρας πλη ρουσθαι, μήποτε ταυτα αυθάδους τι τό έαυτου ΠΡOKρίνoν� τος ή δυ του ον φιλεί συμφέροντος. Τόν γαρ άληθώς φιλουντα πολύ τι δάκνον δέχεσθαι χρή , ώστε έξείναι τους έ ρωμένους δόξτι καί ρ�στώνΌ συνείναι Kαθαρ� διαβολής. 'Ίδοις δ ' αν που καί μητέρα μετα χη ρείαν κόρην μονογενή καί καλήν, ύπερ ής καί την ζωην αν 25 έδίδου, είς άλλοδαπήν τινα πέμπουσαν άνδρί λαμπρφ συναφθησομέ­ νην, καί δάκρυον μεν άφιείσαν των όφθαλμων τφ χωρισμφ τής παιδός, ώς ουκ ον οϋτε ρq.διον οϋτε τυχόν δυνατόν έκείνην αύθις θεάσασθαι, την ταύτης δ ' ουν ευδαιμονίαν προτιθείσαν τής ίδίας άπολαύσεως. '� Hδεται μέντοι καί κλάουσα ώς τευξομένης άγαθών τής 2 . Iob 8.9.

13. Ε ρ . Col. 1 . 1 8 . 1 3- 1 4 . Ερ . Eph. 3 .6.

1 6- 1 7 . Ε ρ . Eph. 2.20-2 1 .

4 . δή PVM: om. Va Ι 1 7 . οτε PVVa: οτι W Ι 2 1 . γνωμικόν mg. codd.

254

Funeral Ora Iion

pleasant has the advantage over the unpleasa nt, ΙΌ Γ otherwise she would not have sent her awayll17. Ι thin� that sorrow is va nquished by joy when the beloved ones benetίt at the cost of the certain pain and sorrow of those who love them. If w,e were ιο emulate this mother we should obtain much consolation, or rather we should gain happiness instead of the less noble feeling of sorrow. It is my desire that Ι should so argue that the wiser view may unequivocaHy prevail. If then we believe that our beloved one would attone after death [οτ evils he had committed ίη this world we should ηοΙ · cease the sorrow which is devouring us. And if anyone else should try Ιο speak soothingly we should not listen to him, be he orator, philosopher, οτ high minded man with. great powers of persuasion, bμt οη the contrary we should think him mad [οτ ever hoping Ιο persuade us. And if he presses us with his worthless arguments we should send him away with stones and abuse. Ροτ if he (Theodore) revered God and maintained his unsul1ied faith ίη Him and honoured his parents and served his people! and indeed strangers too, as far as was possible - and undoubtedly his whole life bears this out - then we must rest assured that he is . enjoying the blessings of paradise ίη company of the martyrs and we should ηοΙ be filled with immeasurable sorrow [οτ this exceHent man, like those who 'have ηο hope', as the divine Paul says l 68. But we should rather let the greatest misfortunes be completely outweighed by . more noble hopes, οτ at least let what we long [οτ and perceive with our minds predominate · over what is present and visible . Am Ι not saying what is important? Ροτ Ι believe if we were to be offered the choice either of enjoying heavenly blessings after a lbng life and reign, liνed ίη splendour and ίη the greatest . happ'iness, οτ dying now and attaining these heavenly blessings before we had experienced any earthly benefits we should undoubtedly prefer the immaterial Ιο the materia.l world and choose the secοήd alternative . Surely then, is ίι not completely unreasonable that a man should ηοΙ desire his friends to have what he would wish for himself? But there is another point to

1 67. The choice of example is interesti ng. Manuel had a sister Irene who was betrothed to Halil, son of the Turkish emir of Bithynia (Cantacuzenus ( Β) v. 3, ρ . 238; Gregoras (Β) v. 3 ρρ. 504, 507-509). It is possible that the Emperor was drawing from his mother's experience ίη this case, Ο Γ even from his maternal grand­ mother whose daughter Theodora was married to the Sultan Orhan. Οη TIleodora see Nicol, The Byza ntine lam ίly ΟΙ Ka nta kouzenos. ρρ. 1 34-35 and η. 4 . 1 68 . Ephesians 2: 1 2 .

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

255

φιλτάτης και τό ήδυ την αηδίαν παρέ ρχεται ' ουδε γαρ αν αλλως επεμπε. Δοκεί γάρ μοι ήττάσθαι Ι τό λυπουν ύπό τή ς χαράς, αν έξΏ τους έ ρωμένους ευ παθείν από του φέ ρειν δάκνον τι kai λυπη ρόν τους έρωντας. Ταύτη ν ει ζη λώσαιμεν την μητέρα, πολλής τινος τευξόμεθα τής παραμυθίας, μάλλον δε τής ευφ ροσύνης αντι φαυλοτέρας λύπης. 5 Βούλομαι δ' ετι χρή σασθαι λογισμοίς, ωστε μετα μείζονος τής περιουσίας την αμείνω δόξαν κρατήσαι. Ει μεν ουν πιστεύομεν τόν ήμίν έρώμενον δίκας έκτίνειν έκεί κακων, μή θ ' ή μείς ανακωχην τφ κατεσθίοντι δωμεν πάθει' και εϊ τις ετε ρος ήμ�ς παραμυθείσθαι πειρφτο , μηδ ' ύποσχωμεν αυτφ τα ωτα ' 10 καν ρήτωρ Ίj, καν φιλόσοφος, καν τΏ τής πειθου.ς δυνάμει μ-ε γάλα και δύνηται και φ ρονΏ, μαίνεσθαι δοξάσωμεν αυτόν έλπίζοντά ποτε πείσειν ' καν έπικέηται λη ρών, λίθοις τε και ϋβρεσιν αποπέμψωμεν. Ει δ ' έφοβείτο μεν έκείνος τόν θεόν, την δε πρός έ�είνoν πίστιν ιiKραιφνεστάτην διατετή ρηκε , και διετέλει τψων γονέας και τους μεν 15 ιδίους ποιων ευ, μάλλον δε καθ ' δσον έχρήν και τους άλλοτρίους, και δλως ουδ ' αμφιγνοείν ό τούτου δίδωσι βίος, αλλα πεπείσμεθα α υ τόν των έν τφ παραδείσφ καλών άπολελαυκέναι συγχο ρευτη ν οντα τοίς μάρτυσι, μη κατη φείας αμέτρου πλη ρώμεθα ύπερ έκείνου του πάνυ ωσπε ρ οί μη εχοντες έλπίδα, φη σιν ή θεία κεφαλη Παυλος, 20 αλλ ' 11 τελέως καταποθήτω τα δυσχερέστε ρα ύπό των χρηστοτέρων έλπίδων, 11 πλεονεκτείτω γουν, δσφ γε κρείττω τα έλπιζόμενά τε και θεωρούμενα των γε παρόντων και βλεπομένων. Και τί μη λέγω τό μείζον; Πείθομαι γάρ, ώς αίρέσεως ύμίν προτεθείσης 11 μετα μακ ραν ζωην και βασιλείαν και τρυφην και ευδαιμονίαν δ τι πλείστη ν των 25 ουρανίων αγαθων απολαυσαι 11 ευθυς απαλλαγέντας τούτων τυχείν πρό του τινός των ειρη μένων μετασχείν, τής ·δευτέρας πάντως αν έγένεσθε μοίρας τα ' κεί των τΌδε προκρίναντες. πως ουν ου f. 48 V παντάπασιν ατοπον, ει απερ εκαστος έαυτφ Ι βούλεται, ταυτα μη ύπε ρ των φίλων θελήσειεν; Ένθυμώμεθα δε κακείνο ' ει έκ του σφόδρα 30 [. 48

20. Ερ. Eph. 2 . 1 2.

2. γνωμικόν ρν mg.: om. WVa Ι 9. δωμεν πάθει PVW: πάθει δωμεν Va . Ι 1 3 . έπι­ κέηται PVW: έπικαίηται Va.

256

Fun eral Oration

consider. If we lament the deceased because of our great love for him and we believe life to be poorer and wish to be dead and freed from it, it is obvious that he ίη his love for us (for his affection towards us was certainly as great as ours for him) would have been content, had we departed before him, to leave this life as soon as possible. And this is indeed most reasonable . For if we could find consolation for our sorrow, so then should he, and if we could not do so, then neither could he. It follows then from this line of re�soning that it is better to die before your loved ones rather than to lose them by death while you still live . Ι will however use a more fitting argument. Ι say then, should someone give both h im and us the option of dying before hlm , or, οη the other hand, that he should die before us, he would have put before us a very difficult choice . It may be good to be alive, but to spend one's life ίη sorrow is of all things the most intolerable, while to desire to free oneself from sorrow, yet οηΙΥ to be able to achieve this through the . dreaded death which all fear, is ηο easy solution. Since it is difficult for us to decide which is the better choice let us gladly accept "what has b"een decreed by that Providence which dispenses human affairs more wisely that we could ever wish. · For God has the knowledge and power and will to accomplish what is ίη the interests of all. We οη the other hand often despise the better.. which is within our reach and opt for the worst course and ignoring what is ίη our interests instead we act contrary to them. And so Ι think that ίη this case the word 'better' was not well chosen since our concept of the good cannot bear comparison with that of God. Let us stay here ίη church until we have so reasoned with ourselves as to allow us that measure of sorrow which would not be so excessive as either to provoke God or to grieve our loved � ne. For ίη truth he would be grieved should we arouse God's wrath, and al1 this because of him and his journey from this world. And so let us who loved him pour out our grief for his soul as each can and thinks proper to do. For we all can οηlΥ pay him this tribute and this again remains the most sincere sign of our love for him . And this is fitting for one who was

257

Μανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

τόνδε φιλείσθαι, παρ ' ήμων απελθόντος, οδυρόμεθα και την ζωην χείρω νομίζομεν η ει θανόντες άπη λλάξαμεν, πρόδη λον στι κάκείνος φιλων ήμας φίλτρον μη δαμως ελαττον τουτουί του παρ ' ήμων π ρος εκείνον, την ταχίστην αν ηγάπησεν απελθείν, ή μων έκείνου προαπελθόντων. Και μάλ ' εικότως. Ει γαρ ην ήμίν εύρείν παραμυθίαν της 5 λύπης, κακείνφ αν γένοιτο' ει δ ' ουχ οίόν τε ήμίν, ουδ ' εκείνφ πάντως αν ην. Το μεν ουν επόμενον τοίς ειρημένοις εστίν, ώς αρα κ ρείττον απελθείν προ των φιλουμένων η ζωντα τούτων στέρεσθαι τιJ μεταστάσει των τήδε. Έγω δ ' ουν σμως χρή σομαι μετριωτέ ρφ τφ 10 λόγφ. Φη μι ουν ώς εϊ τις ήμίν κακείνφ προϋθη κεν αϊρεσιν ή μας εκείνου προαπελθείν η τoυνατ�oν ήμων εκείνον, ύπόθεσιν παρέσχετ ' αν αμφοτέροις ου ρ�δίαν εχουσαν κρίσιν. Εϊτε γαρ καλον το ζην, αλλ α το συν λύΠΊJ διηνεκεί πάντάπασιν αφόρητον, εϊτε επιθυ� ητoν απηλλάχθαι των λυπούντων, αλλα το δια θανάτου, σν γε πέφρικεν 15 απας ανθρωπος, οϋ μοι δοκεί ρq.διον είναι θελη σαι. ' Ως ουν μηδεν εϋκριτον ον ή μίν περι τούτων εύρείν ζητουσι το βέλτιον, στέργωμεν το τή πρoνoί� δόξαν αμεινον OΙKOνOμOύσΊJ τα καθ ' ή μας η ή μείς βουλόμεθα. Θεος μεν γαρ έπίσταται και δύναται και βούλεται το πασι λυσ�τελησoν, ήμείς δε των χειρόνων ό ρεγόμεθα πολλάκις τα βελτίω 20 διαπτύοντες παρον εχειν, και τα καθ ' ήμων αύτων άντι των ύπερ ή μων αγνοουντες έργαζόμεθα. 'Ώστ ' οίμαι και το αμεινον ου ι<αλως ένταυθα λελέχθαι ' τα γαρ ή μέτε ρα προς τα του θεου παράθεσιν σλως ου δέχεται. Μη δη πρότε ρον του νεω προέλθωμεν πριν η τοίς λογισμοίς 25 έπιτρέψαι τοσφδε μόνφ χρησθαι τή λύΠΊJ , σσφ μήτε τον θεον ' παροξυναι τφ της αθυμίας ύπερβάλλοντ ι μήτε τον έρώμενον ανιασαι . [. 4 9 ' Η γαρ ανιάσεται, Ι ει το θείον παρο ργίσαιμεν, και ταυτα δ ι ' αυτον και την ένθένδε τουδε πορείαν. Δε ίξωμεν δε και τους έ ραστας τφ 30 αναλίσκειν ύπερ της του ερωμένου ψυχης, σπως αν εκαστος δύναιτο και κρίνοι πρέπειν αυτφ. τουτο γαρ έκείνφ μόνον συνεισενεγκείν πάντες εχομεν, και τουτο αυ επίδειξις αληθεστάτη λείπεται της εις εκείνον αγάπή ς και συνοίσει μεν κακείνφ ανθρώπφ πεφυκότι και

1 8 . δόξαν ίη ras. PV: W: βεβουλευμένον Va , Ι 26 . τοσφδε μόνφ (ex τοσόνδε μόνον) PV: W τοσόνδε μόνον Va Ι σσφ PWVa: σσον V ι 29. τoίJδε PVW: τούτου

Va.

.

Funera / Oratio n

2�8

born a man and lived ίη a body of clay 1 69, thus making ίι impossible to

achieve absolute purity. · It is also befitting that you, ίη so far as is needful, should perform this function for a man who wa� most noble and your Despot, who bestowed great and numerous benι:fits οη you, who now lives ίη that greatest of countries ίη the presence of God , who will attain even greater things when this earth, hbme and moth.er of mankind, has restored Ιο the spirit that body which performed good deeds Ιο the eternal glary and joy which we would also attain thanks Ιο your Despot's mediation with God. These, ο diνine soul, are o u r tributes Ιο you who ίη the past received many and fair panegyrics and ίη the future will receive still more from many distinguished orators, for all that is left Ιο us is Ιο pay tribute Ιο the fame of the departed. Having seen other people's tributes Ι was well satisfied, for they were a1together laudatory and bore witness Ιο the speaker's noble oratory, even though the orators greatly failed ίη their description of the deceased . But this will inevitably happen to those attempting to praise your character. Ι do ηοΙ know how my ol'ation will appear Ιο others. Or rather Ι know well that ίι certainly falls somewhat short of your worth and of the adequate commemoration of your virtue, or at least scarcely conveys what you were. But Ι know well that your profound love for me and your satisfaction ίη my achievements (rather than passing it by as is done by those who act out of indifference) will cause you to accept my tribute with joy and Ιο prefer ίι above all others. Those of you who have he�rd my oration will however forgive me, realizing the arduousness of the undertaking, but even if we could not bail out the ocean ίη small cups we have at least drawn as much water as we could , as if from an over-flowing river, and have given· ίι to you Ιο drink so that you may at least taste the quality of the fres.h and limpid water.

1 69. Job 1 3 : 1 2 .

Μανουηλ Παλαιολόγου Λ όγος

5

10

J5

20

25

259

πη λφ τφ σώματι τούτφ συγγεγονότι , φ μη οίόν τε συνόντα κ αθαρόν παντάπασιν εύρεθηναι, συνοίσει δε και ύμίν, ατε δη τό δέον αποπλη ρουσιν ανδρι πάντα αγαθ ψ και δεσπότΤ] και αιτίφ γε πολλών κ αι μεγάλων αγαθών γεγονότι και νυν μεγίστην εχοντι χώραν παρα θεφ και τευξομένφ μείζονος, δταν ή κοινη του γένους έστία κ αι' μή τη ρ, ηδε ή γη , αποδφ τφ πνεύματι τό συνεργη σαν σώμα πρός τα κ αλα είς δόξαν τε κ αι εύφροσύνην αιώνιον, ων και ήμείς τύχοιμεν, ϊλεων ποιουντος τόν θεόν εκ είνου τανδρός. Ταυτά σοι, θ�ία ψυχή , παρ ' ήμών πολλάς τε και καλας εύφημίας και δεξαμένφ πρότερον και δεξομένφ μετέπειτα παρα πολλών τ ε και κ αλών εις τό λέγειν, επει μηδεν ετερον εισενεγ κ είν εις δόξαν ετι λέλειπται τοίς οιχο μ ένοις. τα μεν ουν παρα τών αλλων ίδων ησθην' κ αλα γαρ ην KOμιδΊj και γλώτταν αγαθην μαρτυρουντα τοίς είρη κό­ σLν, ' ει και · πολυ του προκειμένου διη μάρτανον οί λέγοντες. τουτο γαρ παθείν ανάγ κη τοίς σου την φύσιν επαινείν πειρωμένοις. ταμα δε ταυτα ου κ οΊδα τοίς αλλοις όποία δόξει. Μάλλον δε ευ οίδα πάντως επιει κώς λειπόμενα της άξίας και του την σην αρετην καλώς έξυμνησαι η γουν εγγυς έφι κ έσθαι το'υ γιγνομένου. Συ δ ' ευ οίδ ' δτι τφ πρός ήμάς μεμηνότι και τφ χαίρειν τοίς εμοίς μάλλον η τφ ρ�θυμείν οί τουτο διώ κ οντες, και ύποδέξΤ] ταυτα συν ευφ ροσύνΤ] και προτιμή σεις των αλλων πάντων. Συγγνώσεσθε δε και ύμείς, ω παρόντες, του εγχειρή ματος τό αναντες εννοουντες, ει μη κ οτύλαις τό πέλαγος μεμετρή καμεν, αλλ ' ώς ε κ ποταμου τινος άεννάου άρυσάμε­ νοι δσον οίον τε δεδώ καμεν ύμίν γεύσασθαι, ώς αν τό πότιμόν εκ είνου και διειδες από του μέρους γένοιτο δη λον.

1 . Iob. 1 3 . 1 2 . 22-23 . cf. Par is. gr . 1378, f 28: ώς KOτύλΊJ πειράται άντλείν το άτλαντικον πέλαγος cit. V. Laurent, REB 30 { l 972), 1 70 n . 36. 23 cf. Aeschy1um, Supp/ices 553; P1atonem, P haedo 1 Ι I d.

3. άνδ ρι (ex άνδ ρί τε) ρν : W: άνδρί τε Va Ι 6. ή PVVa: om. W Ι 8. ϊλεωνν (ν s.s.) Ρ: WVa: ϊλεω V Ι 12. λέλειπται PVW: λέλοιπται Va Ι 2 1 . προτιμήσεις (ex πρoτιμήσΊJ ) V: W: πρoτιμήσΊJς (ex πρoτιμήσΊJ ) Ρ: προτιμήστι Va Ι 23-24 άρυσάμενοι: άρρυσάμενοι codd.

ΑΡΡΕΝΟΙΧ 1 Εα

f. 257

5

10

15

20

. 24 �

30

του ευσεβεστάτου και φιλοχρίστου βασιλέως κυρου Μανουηλ του Παλαιολόγου λογος επιτάφιος προς τον αυτάδελφον αυτου δεσπότην πορφυρογέννητον κυριν Θεόδωρον τον Παλαιολόγον.

' Αλλα τί και φθέγξωμαι προς ύμας, ω παρόντες, μήτ ' αυτος λέγειν ισχύων μήθ' ύμας όρών δυναμένους καθαρας τ'ας ύποσχείν τοίς λόγοις; , Επει δε πάντως ου συγχωρήσετε σιωπαν έλπίζοντές τι ρηθήσεσθαι παρ' ήμών, δπερ αν ϊσως συμβαίη τ'Ό παρούσΊ] συμφορ(t, έρουμεν ώς έφικτόν, επει και τουτό γε τεκμαιρόμεθα ώς αμηγέπη χαλεπαίνετε τφ μη θαττον ειρησθαι γιγνόμενόν τι. Δηλοι γάρ εστε τοίς δλοις την του λόγου μέλλησιν μmιoυχι διαβάλλοντες τ'Ό γλώΤΤΊ] μεν ουδαμώς (ου γαρ συγχωρεί το. πάθος ένακμάζον ταίς ψυχαίς), τφ δε ατενες εις ήμας όραν και τοίς κοπετοίς και όλοφυρμοίς και τοίς αλλοις απασιν. Ή μεν ουν απαίτησις ευλόγως αν και παρ' ύμών γένοιτο και παρ ' ήμών τέλος λάβοι' δικαία γαρ δοθηναι πριν αιτηθηναι, μαλλον δε αποδοθηναι και προ του ταύτην απαιτηθηναι. Και εγωγε την πρώτην αν αποδεδώκειν το δφλημα, ει οίος τ' ην αποδουναι, ουκ ευχερως δ' ' αν δυναίμην τφ της μεγίστης ταυτησι συμφορας βεβλημένος πάθει. ' Αφ' ής γαρ καταγόμενος ταίς ναυσιν είδόν τι μέρος τησδε της γης ην ποτ" εκείνος πεπάτηκε. θηρεύων πάντως η στρατηγών, το μεν δάκρυον προυχείτο ποταμηδόν, αφωνία δε κατέσχε και ουκ εϊα φθέγγεσθαι. Αυτος γαρ ούτος ό χώρος, ον έκείνος ευ ποιών διατετελέκει, μονονού μοι την μορφην ύποφαίνων του νυν αμόρφου, ουδ' έν τφ καθεστηκότι καθαρώς E(t μένειν. Και δότε μοι συγγνώμην, ω ανδρες, ήμιθανεί γενομένφ τ'Ό του οιχομένου στερήσει και μη ρ�δίως ισχύοντι το ύμίν κεχαρισμένον διαπράξ,α­ σθαι.Δίκαιοι δ' αν εϊητε συγγινώσκειν, οϊ γε μη δ' αυτοι προς ήμας, το παράπαν δύνασθε φθέγγεσθαΙ'Γ τ'Ό πληγ'Ό και επηρεί� του πάθους. , Το μεν γαρ χρέος αποτιννύναι πειρώμαι, εύρίσκομαι δε μηδεν ανύων. ουδε γαρ . 26. ήμιθανεί et

-

θνητι s.s.

[cf. supra 75]

[77]

262

'

f.257v 5

10

15

20

25

30

35

[.258

40

Appendix Ι

πικρφ τε και απηνει, ο δη νυν έχεπευκες πολλφ αν μαλλον συν τφ καιρφ η τό πριν είπεν 'Όμηρος. 'Έγωγε δίχα τμηθεις άφ ' ης ό νυν θρηνούμενος έξ ήμων έγέλιετο, ληψόμενος γέρα τής άρετής, Ό και συμβεβίωκε και συναπελήλυθε, μόγις j άναπνειν δύναμαι, χρήσθαι δε τοις ειωθόσιν οϋπω , καλως δύναμαι, άλλ ' ουδέ έλπις βεβαία ει δυνήσομαί ποτε. πως .γαρ αν τέκοι διάνοια τηλικφδε κακφ πηρωθεισα; τί δ ' αν και φθέγξαιτο γλωττα κακφ τοσφδε νεναρκωμένη; Χωρις δε και του δεισθαι κρείττονος η κατα την έμην δύναμιν τό νυν έπιχείρημα, και δειν είναι καθάπαξ τους έπαινέσοντάς τε και μονφδήσοντας την άρετην τουδε τ ' άνδρός ισχυρους σοφίg λόγων, ισχυροτέρους την φρόνησιν, τφ μετα πολλής τής ύπερβολής ύπερκεισθαι παντός έπαίνου τόν εύφημούμενον, χωρις δη τούτών άπάντων, αύτό τό μέσαις όλολυγαις εστάναι και δάκρυσι μεν τοις έμοις, δάκρυσι δ� τοις των πάντων δεινως μοι παρασύρεσθαι τόν νουν, θρηνουντι μεν άδελφόν, θρηνουντι δε φίλον, θρηνουντι δε μαθητήν, θρην?υντι δε παιδα (ει και κατά τινας καιρους τα του πατρός έδείκνυ και διδασκάλου καίτοι νεώτερος ων), τίν ' ούκ αν έμπλήσειε ταραχής και άμβλυτέραν έργάσαιτο την αύτου διάνοιαν, ει δή τις ην ό λέγειν έπιχειρων και των πάλαι ύμνουμένων εις λόγων δύναμιν; πως ουν αν εχοιμι χρήσασθαι τοις έπιταφίοις, ώς αν βουλοίμην; Οίμαι δ ' ύμας, ώ πενθουντες, μηδε έπιτρέψειν δλως βαδίζειν, εϊ γε ην έμοι βουλομένφ μεταβήναι μικρόν του τάφου πριν η τιμήσαιμι λόγφ τόν άδελφόν ατε δη λαμπρόν άπό των εργων φανέντα. Συνέχει γαρ ύμας εις τουτο και συνωθει απαν δίκαιον, ώστ ' εγω μεν εψομαι τφ δικαίφ και ερω τι και πενθήσω μετ ' εγκωμίων τόν έμέ τε και ύμας έν πολλφ τε κ.αΙ άλήκτφ πένθει καταλιπόντα, ύμας δε πάντως ούκ αν έμπλήσαιμι' πολλοις τουτο τεκμαίρομαι. Προτρέπει μεν ουν ό νόμος των έγκωμίων την ένεγκαμένην αύτόν δηλωσαι, τό δ' ύ�ερέχoν του· σχήματος και του γένους και αύτό τό τής πατρίδος ύπέρλαμπρον και σεμνόν ούκ άναγκάζει τηρείν τόν νόμον' τας γαρ πατρίδας των άγαθων δια τουτο μνημονεύειν, οίμαι, τετάχθαι, ϊν ' η δια την ρίζαν κοσμήσαιμεν τάκείθεν η δια ταυτα την ενεγκουσαν, νυνι δε ούδέτερον τοίνδε τόπον αν σχοίη' η τε γαρ πατρις καλλίων των θαυμαζομένων πόλεων άπασων και ού δείταί γε προσθήκης εις εύδοξίαν.Τίς γαρ ούκ οίδε την Κωνσταντίνου κα! δσον προϋχει των αλλων πόλεων άπασων εις παν άσύγκριτον άγαθόν, εκείνος Ι τε δν ηνεγκεν ευ ποιουσα ούδαμως ελάττων των δια παντός ύμνουμένων του χρόνου, ώστ ' άπό των τρόπων μαλλον λαμπρός η τής καλλίστης πατρίδος. Τίνα γαρ και λέληθεν εκ των κατ' αύτόν, ώς δεισθαι γνώριμος αύτφ γίγνεσθαι δια την πατρίδα' ού μην άλλ '

[79]

[81]

Μανουηλ Παλαι(Jλόγου Λόγος

5

10

15

20

25

30 f.258V

35

40

263

ωσπερ εκείνη τόν ανδρα τουτον ενεγκαμένη γνώριμον τοις πάσι [83,IJ κατέστησε, τόν ϊσον τρόπον δι' <1:υτόν γνωριμωτέρα και ηδε γίγνεται τοις άπανταχου γης ανθρώποις. ' Όσοις μεν 'γαρ εκεινος, και ή πατρις (οϋτω γαρ επι τών αρίστων φιλει συμβαίνειν), πάσι δε αυ έκεινος, και δη και ή πατρίς. Πλην τα πάντα λογιστέον τΌ ρίζΌ' ει γαρ δη και λαμπροτέρα καθίσταταί τις πατρις γενναιον ενεγκαμένη, αλλα και τουτο παρ ' αυτης εξελθόν είς αυτην ανατρέχει οϊκοθεν οϊκαδε, φασίν, ωσπερ εν κύκλφ βαδίζον. Τοσαυτα γε ήμιν περι τούτου. Γονέας δε και την σειραν δθεν τό γένος αυτφ. ουκ αν συν τφ καιρφ [83,3J]' καταλέγοιμι, αλλ' ουδ '· ώς ήρχον εκεινοι νόμφ τε και αρετΌ και μαKΡ� 'διαδοΧΌ ταυτησι της μεγίστης πόλεως, η δη πάντων ηρχεν έξης τερμάτων. Οϋκουν ουδε τρόπαια τακείνων και κατορθώματα αμαυρoυντ� τα τώγ πάλαι ·τΌ παρ' έαυτών αστραπΌ, αλλ' εκεινον γε [85,1] αυτόν εξ αυτών τών έαυτου ήλίκος ην την αρετηγ επιδεικτέον ήμιν εστιν. ' Αρκέσει γαρ αυτός αύτφ εις ευδοξίαν και πρός τοις φύσασιν, ει και τακείνων. ηρκεσεν αν αυτοις τε και τοις εξ αυτών απασιν εις ιδίαν εϋκλειαν. Έτράφη μεν βασιλικώς, εκ παίδων δε εδείκνυ την ευφυιαν, [85,21] μάλλον δε αμα τφ φυναι πάσιν εδίδου μαντεύεσθαι δστις αν εϊη προϊών, ώς αρα πάντη βέλτιστος πατρίδι και γονευσι και φίλοις και δλως οίς συγγένοιτ ' αν και μεταδοίη της. εμφύτου χρηστότητος. Και μην πρός πάσαν μάθησιν Όϋτω δεξιώς είχε και μετ' όξύτητος �τρεχεν, ωστε και την προθυμίαν τών σοφιστών και τών παιδΟ'τρίβων και τών ότιουν χρηστόν επιτήδευμα. διδασκόντων ύπερφυώς ύπερή­ λαυνεν. 'Όθεν τούτους συνεχως παραμείβων εζήτει τόν διδάξοντά τΊ . καινότερον, ώς αυτίκα πάν λαμβάνων δπερ αν είχον διδόναι. Και ην τας ήλΙJCίας σαφώ� ελέγχων, ϋλην ου τόν χρόνον μόνον αλλα και την φύσιν έχούσας, και τήνδε μάλλον ηπερ εκεινον, ωσθ' δπερ τις τών ποιητών εδίδαξε τΌ γλώΤΤΌ ανθρωπον ανθρώπου διαφέρειν τοσουτον δσον αιετοι κοράκων, αυτός εργφ εδειξε τφ πεφυκότι τους ήλικιώτας [87] παρε Ι νεγκων δσον ουδ ' έδίδου τούτοις έρίζειν πρός αυτόν άμιλλω­ μένους. Παις γαρ ων ετι τα τών μειρακίων εξήσκει και αυ εν τοισδε τα νεανίσκων και τα τών ανδρών και τα πρεσβυτέρων και δλως τα της κρείττονος ήλικίας εν τΌ πρό ταύτης. Οϋτως εκεινος επι τών εργων φθάνων ην αιει τό δεον εμπειρίςι και σπουδΌ κάι φρενών όξύτητι. ;Ήν μεν γονευσιν ήδύς, ην δε αδελφοις, ην δ' έταίροις, ην δε πολίταις και ξένοις, ηλιξί τε και πρεσβύτι:μς. και δλως πάσιν εν δλοις, παντι καιρφ και συμπτώματι. Και μην τοσουτον ύπερνικών ην καν ταις γυμνασίαις κάν ταις άμίλλαις καν απασιν, ώς μηδε δεισθαι παραβεβλησθαι. Οϋκουν γ'

εφθονείτο τοιουτος ων, αλλ ' εθαυμάζετο παρα των απαντων μετα τοσ:αύτης ύπερβολής, όπόσης, οίμαι; τό νικων ην· .ην δ ' εις τοϋσχατον αφιγμένον. Τό γουν πολύ θαυμαζόμενον πολύ φιλείσθαι δέον εστι και τό σφόδρα φιλητόν, πώς αν Έυδοκιμουν φθονηθείη; 5 'Ώσθ ' ό φθόνος μεν απήν, όπότε γέ τις ήττφτο, προσήν δε φίλτρου · προσθήκη τφ περι εκείνον συμβαίνουσα θαύματι, και τοίς εκείνου πλεονεκτήμασι πάντες εχαιρον, �δυνατoυντoς του φθόνου δραν δπερ επεφύκει. "Ων δε τφ χρόνφ ϋστατος πάντων των αδελφων, ουδενός ην 10 ϋστερος εφ ' οlς τις αν εφιλείτο θαυμαζόμενος.ου γαρ νουνεχής; ου γαρ δίκαιος; ου γάρ ανδρείος εν απασι φοβεροίς; ου των πλειόνων ήδονων (ου γαρ ύπεράνθρωπον ήν� ωστε συνεχως κρατείν άπασων) ύπερορων παντάπασιν ην, πρός δε τας εγ�ρατευόμενoς και ραθυμίαις έαυτόν ουκ εκδεδωκώς; ουχ ό αυτός και μέτριος και μεγαλοπρεπής; 15 ου βαρύς δέ, ουδ ' αφόρητος, ουδε δούλοις -ώνητοίς; ουκ εμβριθης και ηπιος; ουκ οικονομικός τε και μεγαλόψυχος; ου πάντα τα τοιαυτα; ου τής αγαθής ποτε τύχης αυτομολησάσης πρός τούς ήμίν εναντίους (τουτο δη τό , κείνυ σύνηθες) ούτ·ος αυτός ατρεπτος ην, αυτφ δε αύθις f:πανελθούσης (επει και τουτο πολύ παρ ' αυηj) ουδαμως μέγα 20 φρονων; Και εν μεν ταίς νίκαις ατυφος, εϋριπον τόν βίον επιστάμενος και τό μέλλον δεδιώς, εν δε ητταις απτωτος, ει δε βούλει και αήττητος, ώς τής ψυχής οί μηδαμως ύποπεπτωκυίας. Οίδε κεραννύναι τα φάρμακα και ταναντία διορθουσθαι τοίς εΥαντίοις. Οίδε μηδεν ον f.259 βέβαιον των ανθρωπίνων πραγ Ι μάτων και την τύχην χαίρουσαν ταίς 25 μεταβολαίς, και δια ταυτα ευπλοων προσεδόκα μεν τρικυμίαν, ελογίζετο δε ζάλην και πρός ταραχην αύτόν έτοιμάζων, επελθούσης . ουκ εταράττετο, επει καν μέσαις δυσηνεμίαις απειλούντων των κυμάτων ύπερσχήσειν αυτίκα μάλα ούτος ουκ απηγόρευεν, αλλ ' ην ελπίζων συχνην γαλήνην. 30 'Όθεν πάντα μεν εφερεν, ου ποιων, ου λογιζόμενος, ου λέγων ταπεινόν ουδέν, ουδε αγεννές εν ουδενι δε την όφρύν ηρεν ουδέ τι ρήμα κόμπου προήνεγκεν, αλλα καν αλλος ελεγε περι αυτου τα βελτίω, δδ ' ήρυθρία τε ευθύς και μετέβαλεν επίτηδες τόν λόγον εφ ' ετερα. Τηρείν μεν εγνω τό σχήμα μάλα γνησίως, φυλάττειν δε την 35 τάξιν αθραυστον δλως, μηδεν προπετες πράττειν,. μηδεν των ανιαν πεφυκότων, αλλα μιγνύναι πασιν αύτόν αλυπον, ει μή τις ύπ ' εκείνου ποιμένος απεσοβείτο λύκος επι ποίμνην άλλόμενος, δίκην μεν βραδέως λαμβάνειν καί που και παραδραμείν δόξαν αμεινον. Και γαρ ην δήπου πρός τα τοιαυτα νωθρός τις αγαν· πρός δε τό βραβεία 40 παρέχειν παντελως ακάθεκτος, Νείλος απαντας αρδων τοίς παρ '

[89]

[91]

ΜαVQuι]λ Παλαιολόγου Λόγος

5

10

15 f.259V

20

25

30

35

40

265

έαυτου νάμασιν.Οίδε τφ μέσφ των καλων ακρως,επιτυγχάνειν, τας δε ακρότητας μη προσίεσθαι' τουτοισι γαρ δήπουθεν κίνδυνον μυρίον επικρέμασθαι. ' Ηγάπα τετριμμένην βαδίζων τό ασφαλες εν απασι ζητων, κινδύνους δε εδέχετο, δτ ' ουκ εξήν διαφυγείν μετα του καλου και του γΙΥνομένου. Έπιεικής τις αγαν ην; �ύτoς δε τί, ου μετα πολλής τής ύπερβολής; θυμου κρατων ετερος; και μην εν τo�τφ φιλοτιμησόμεθα μάλλον ειπερ τις αλλος ανθρώπων. Γλώττα πολλοίς μεν γέγονεν αγαθή, τούτφ δε ώς μάλιστα ' και γαρ ουκ ην άπειθείν φθεγγομέVφ. 'Ημέρου και τφ μειδιάματι άδίκως άγριαίνοντα ' τΌ δε της φωνης δυνάμει χρησάμενος εδείκνυ αν φιλάνθρωπον και την Σκυθων ώμότητα την πολλήν' ην γαρ αστείος, ην ηδιστος, προσηνής, μειλίχιος, πάσαις ταίς χάρισι κεκραμένος, δλος μεν εντορνος, ώς μηδ ' ήντινουν παρέχειν λαβην είς μωμον, δλος δε εύληπτος τοίς αυτόν λαβείν εθέλουσιν είς οίκοδομην καλων εργων. 'Ηγείτο γαρ πρέπειν αυτφ τοίς μεν κακοήθεσι και διεστραμμένοις άνθρώποις παντελως άχείρωτος είναι, ευχερης δε άγαθοίς είς δ τι αν αυτοι νεύσαιεν. Και μην των συμπιπτόντων Ι αυτφ δεινων (πολλων δ ' αυτός πεπείραται και μεγάλων' τοίς γαρ μεγίστοις αί δοκιμαί) κρείττων ου σμικρως ώφθη, των δε καιρών μεταβαλλομένων εκείνος ό αυτός εμενεν, δ δη. σπάνιον εν ανθρώποις. Τόν ανδρα τοίνυν τουτον, εμοι δοκείν, δς αν αν ?ριάντα φαίη εξ ' άδάμαντος άπεξεσμένον ουκ αν άμάρτοι, αφορών ε�ς τό των κ σλών αμετάβλήτον. 'Ότι δε τοιουτος ην, οΙον ό λόγος ύμίν εδειξε, μάλλον δε ουκ ην τοιουτος αλλα και πολυ βελτίων, αυτός εκείνος άπέδειξεν οΙς τε επραττεν, οΙς τε εφερε δια βίου σχεδόν παντός, μάλλον δε οlς , επραττε και εν αυτφ τφ πάσχειν και αύθις οΙς ύφίστατο και εν αυτφ τφ πράττειν. ουδε γαρ ήμέλε), των δεόντων ουδεπώποτε, ουδ ' ώφθη γέ ποτε ραθυμων η διαχεόμενος ούτ ' εν ευθυμίαις, ούτε εν έορταίς, ουκ εν παιδιαίς, ουκ εν θήρ�, ουκ εν ουδενι των τοιούτων.ουδ ' ην άργων εν τοίς καιροίς τοίς χαλεπωτάτοις και σκυθρωποίς τισι πράγμασιν, ούμενουν ουδ ' εν αυ�φ τφ μάλα νοσείν, ώς μηδεν του χρόνου μάτην αναλίσκοιτο, ού το παρελθόν αμήχανον πάλιν εύρείν. Και μην το «μέτρον αριστον» και το \«μηδεν αγαν» και το <ψετα του καιρου πάντα πράττειν» και πάντας μεν γνησίως μετέρχεσθαι, ου μην προς βλάβην χαρίζεσθαι δι ' δτι ποτ ' ουν των άπάντων και δλως δσα περ αν τις εχοι λαβείν των θαυμαζομένων ανδρών είς ίδίαν παίδευσιν, ταυτα τοίνυν απαντα ωσπερ εξ εράνου συλλέξας ποιων διατετέλεκεν, ωστε εκείνων εκαστος εν που τούτων εϊρηκεν, ούτος δε πάντα επραξεν' οϋτω τοίς δλοις ενίκα. 'Ήν δε τοσουτον δεξιος και οϋτω ταίς άπάντων συμβαίνων γνώμαις, δσον γε πολλάκις εχειν

[93]

[95)

266

5

ΙΟ

f.260

15

20

25

30

35

Appendix Ι

εύχαριστουντας τους επαγγέλοντας καν μη λάβοιεν ηπερ αλλοι τους λαβόντας ών επεθύμουν' εστι γαρ και δόντα μηδεν εύφραναι και τούναντίον αύθις εύρείν. ΤΗν μεν κοινωνικώτατος απασιν, ijv δε ταίς συνουσίαις χαριέστατος και δια τό του ηθους ελεύθερον ούδ' ,όπωστιουν τοίς πράγμασι .λυμαινόμενος. Ύπηρχε γαρ πληρέστατος αρχιτεκτονικης επιστήμης εϊς τε τα πολιτικα ηθη , εϊς τε τα κοινα πράγματα και εξήρκει γε συνείναι και χωρις έκάστοις πρός τρόπου και αύθις πασιν όμου, και εν τφ δοκείν διαχείσθαι αιει τα . κυριώτερα προϋργου τίθεσθαι. Οϋτω τοίνυν φύσεως εχων και προαιρέσεως, παιδεύσεώς τε και δεξιότητος ύπηρχε μεν τοίς αύτου πατράσι καλώς πληρών α δη πατέρες εϋξαιντ' Ι αν παρα τών υίών ϊσχειν, ύπη ρχε δε τοίς φ ίλοις ερασμιώτατος ήν δε τοίς παCΗ λιμην και παντοδαπών αγαθών . πρύτανις. Ταυτα και δυσμενεστάτους ανέπειθε σπονδών επιθυμείν και ζητείν δπως τύχοιεν, και τυχόντας πάντα πράττειν, ωστ' επιμείναι τφ πράγματι. Αϊτιον δε ή αρεηΊ τουδε τανδρός δι' δν ω.ρρώδουν οϋς γε εq2όβdυν ι;>ί δια την τ.ύχην πραγμάτων (και γαρ αντέστραπται παντελώς και τα μεν ήμέτερα ηνθει� τα δ' εκείνων κατερρύηκε), χρεων ήν δήπου κακείνους μεταβαλλόντας συμφέρεσθαι τούτοι-ς. πριν εκείνοις εκ τών προ τουδε' και ήγον ταύτην έορτην την ήμέραν εν 1j τις παρ' εκείνου πρός αύτους ήκε βραχύ τι γράμμα κομίζων. Ει δε και επήγγελλέ τι '(οϋτω δ' εξ ύπεροχης , ώς μαλλόν γε προστάττειν 11 επαγγέλλειν), επήδων οί δεχόμενοι την επιστολήν, τεκμη ριον ήγούμενοι ειρή�ης τό πραχθέν, ην ούκ ήγάπων δι'· τφ. δε μη διαφθαρηναι ταύτης απούσης , ' δπερ εναντίως πρόσθεν ενόμιζον. Οϋτως αρετη κρείττων τύχης, ής ενεκα οί δυσμενείς αλαζονευόμενοι επειτα τών ελπίδων ψευσθέντες τΊj του ανδρός αρετΊj , γέλωτα προσώφλησαν ού σμικρόν. Ταυτα γενΙK�τατα ήμίν εϊρηται και νομίζομεν καλώς αποδεδείχθαι την τουδε φύσιν ώς ήν αξία πολλών επαίνων. Ει δε προσδεί και μερικωτέρων, λέξων ερχομαι κατ' επιτομην δσον οίόν τε. Τό γαρ δη λέγειν εκτάδην τα ειργασμένα τφ μακαρίΤΊ], τοΙς εργον εχουσιν ίστορείν αμεινον αν γένοιτο πράττειν. Ού' μην αλλ' 'ούδε πάντα καταλέξομεν, δσαπερ εκείνφ διεπράττετο δια την αύτην ταύτην αΙτίαν. ' Ώσπερ γαρ τό μέγεθος τών αύτφ πεπραγμένων εϊργει πρός

16.

ι.ι'φώδουν: ώρρώδουν

[95]

[97]

Μανουήλ Παλαιολόγου Λόγος

5

f.260V 10

15

20

25

30

35

40

267

εκαστον επεκτείνεσθαι, οϋτω και το πλήθος ου συγχωρεί διαζωγρα­ φείν έξής απαντα' ου γαρ ευαρίθμητα πάντως. ουκουν εκ τών πρλλων τε και καλών και μεγάλων ατινα πάντως εκείνφ σύνιστε πεπραγμένα, δς προ μικρου μεθ' ήμών ην, νυνι δε γέγονε, φευ, τφνδε τών θρήνων ύπόθεσις, όλίγα λέξομεν ηδη, τοιαυτα μέντοι γε π�ντως οίά περ δείξει τον εργασάμενον άληθή καρπον οντα τίί κοινίί ταύττι φύσει καί τινα φιλοτιμίαν εξαίρετον. Οίμαι δε τουτο ύμίν μη αν είναι προς γνώμην, λέγω το μη τάκείνου πάντ� λέξειν έξής. 'Επιθυμείτε γαρ ύμείς, ευ οίδα τουτο και πάνυ πέπεισμαι, δείξαι Ι ωσπερ εν πίνακι μορφην τινος γεγραμμένην τον βίον τουδε τάνδρος ώς σλον οντα θαύματος αξιον. Δόξομεν δ' ϊσως και άδικείν τον' τών εργων άρχιτέκτονα, ει μη το παν εξείποιμεν σσον εκείνφ κατείργαστο. Έγω δ' ύμίν συμφωνών σσα γε προς μόνον το θέλειν, είτα παραιτήσομαι δια το του πράγματος πρόσαντες, ει μη δυναίμην άκολουθων ττί θελήσει. NΙK� γαρ δήπουθεν άτεχνώς το παρον εγχείρημα την ήμετέραν ισχυν ουσάν γε και οϊκοθεν άδρανή και πλέον γινομένην εξίτηλον και αυτφ τφ πράγματι και τφ του λόγου σχήματι. ου μέντοι δια τουτο νομιστέον ήμίν αν εϊη τον ανδρα τουτον ελαττον σχήσειν εις ευδοξίαν. Το γαρ περιον εκείνου τής άρετής το ήμέτερον ενδέον άναπληρώσει. 'Αρκέσει γαρ το παν εξεργάσασθαι και εκαστον των εργων τών αυτοϋ, ώς μηδεν ον τών αυτφ πεπραγμένων δ μη μεγίστων ευφημιών αξιον, ει μή τις μειρακιωδώς εχων επιπολής τι θεάσαιτο. [99] Κάκείνο δ' αν εϊποιμι, στι πολλάκις κάκ τών καιρών και άπλουστέ­ ρων είναι δοκούντων, εϊ γέ εστι καίρια, ουχ ηττον φύσις γνωρίζεται η εκ τών πολλών και παντοδαπών εργων ούτωσι στοιχηδον λεγομένων. Λέγω δε καίρια είναι σσαπέρ έστι δηλωτικα φυσικών ιδιωμάτων, δι' α τις εχει ψυχην είδέναι ερώσαν άγαθην είναι. 'Όθεν άνθέξομαι τής [259,22] βουλής μη πραγμάτων πέλαγος μετρείν πειρώμενος ταίς κοτύλαις, άλλ' εκ ποταμου μεγίστου δους ύμίν γεύσασθαι, ώς αν το πότιμον εκείνου και διειδες άπο του μέρους γένοιτο δήλον. Έκείνος τοίνυν, ω ανδρες, ό πασαν γλώτταν πειρωμένην αυτον [99,8] επαινείν εϊσω πίπτουσαν άποφαίνων και περιων ετι και νυν μεταστάς, παίς ων άρίστφ βασιλεί πολύ τι τοίς υίέσι δεικνύντι φίλτρον ωσπερ άμιλλώμενος ην αυτφ μηδαμώς εις το φιλείν κατόπιν αυτου λειφθήναι. 'Όθεν θαυμάζων και φιλών εϊπερ τις αλλος , Αλέξανδρον, πάντα μεν ήδέως τάκείνου και άκούων ην και λέγων όπότ' εξήν, το δε του πατρος Φιλίππου προς αυτόν ποτε ειρηκότος «φιλώ σε σφόδρα, ω παί» τον 'Αλέξανδρον ειπείν «κάγω φιλήσω τον εμαυτου, πάτερ». τουτο δε εκείνον φάναι τοιουτον οντα ουδ' όπωστιουν ήξίου, ουδέ ρqδίως εφερεν, άλλ' Ίjσχύνετo δια την προς τον ανδρα φιλίαν' ου γαρ

268

f.261 5

10

15

20

25

30

35

f.261 ν

, 40

Appendix Ι

παραιτήσεται τον ' Αλέξανδρον το την αλήθειαν ειρηκέναι, ωσπερ , ούκ ένον αληθεύοντα, «καγώ σε, πάτερ» ειπείν «φιλώ καίφιλήσω γε αείκαίού παραχωρήσω σοι ρι;χδίως τών πρωτείων έν τφ φιλείν, δίκαια πράττειν έθέλων, τουτο μεν το είναι εχων παρα σου, τουτο δε τφ σφόδρα φιλείσθαι, τουτο δε τφ πεπαιδευσθαι καίμεγάλων αγαθών ' απολελαυκέναι καίηλπικέναι λήψεσθαι μείζω μηδενος π νου παρ' έμου». Είχε μεν οϋτως αύτφ τα προς τον πατερα ' είχε δε όμοίως τα προς την μητέρα. "Ων γαρ προς πάντα μέτριος και μηδαμου δύσερις, εις το έραv καίευ ποιείν καίάποδιδόναι, κρατείν άπάντων έφιλονείκει καί ΡQ.στα αν άφηκε και το ζην, δπως το φίλτρον ένδείξηται. Πολλών δε δντων καίμεγάλων, δι' ών αν εχοιμι τάληθες φανερουν, δυοίν γε μόνον μνησθεις αύτίκα το παν επιδείξο­ μαι , καίτοι και ταυτα συνεσταλμένως ερώ πολλών ενεκα, επει καί αλλως γε ήμίν ού προς άγvοουντας ό λόγος. 'rHv εν ακμα τα κακα καί τα της δυστυχίας ημιν ες ακρον [101] εληλακότα. Καίτοίνυν του μεν αστεος ηδη κατειλημμένου, της δε άκ1'οπόλεως μονονουχίπροκαλουμένης τους ληψομένους, της στρατιας της περσικης προσπελασάσης τφ τείχει, όμνύντος μεν του στρατηγου, όμνύντων δε τών εκκρίτων εκείνον σών εις την αύτου παραπέμψειν άρχην -ην δε ή μητρόπολις Μακεδονίας καίπόλεις αλλαι- δ τε πατήρ, η τε μήτηρ κάγω καίοίς εμέλησε περίεκείνου βουλεύσασθάι, συνευδοκουμεν τΏ πράξει, δντος δε εν χεροίν του εργου, επειτα μετάμελος ηκε τφ πατρί' ην δε αϊτιος εγώ μηδαμώς βουλόμενος είναι. Συνέβη δε ώδί. Τετρωμένον με την κεφαλην και τω πόδε είχεν άνακείμενον επι τών γονάτων και διέμενεν άτρέμας, μηδαμώς κινών το σώμα, οϊκτφ τφ προς τούμόν' εγνω γαρ ώς κινηθεις όδύνην προξενήσει με ταίς πληγαίς. "Ων δε δυσαπόσπαστος δια το φιλείν, εμενεν επιμελόμενός μου δακρύων. Ού γαρ ρι;χδίως εφερε τον εμον χωρισμον του τον εκείνου φέροντος. Καίγαρ εκείνος μετα τών νεκρών ηδη κέκρυπται, ήμείς δ' εν ζώσιν ετι φαινόμεθα και τουτονι τδν ηλιον όραν άνεχόμεθα, εκείνου δύντος ύπο την γην, δς ην ήδίων εμοι ταυτησι της λαμπρας άκτίνος. ' Εν δη τφ μέλλειν εκείνον τΏδε ηκέ τις άγγέλλων προς εμέ, ώς ό πατηρ μεταμέλοιτο δεδιως περι το ζην, αν ό δρασμος ύποπτευθη γεγενησθαι τΏ 'κείνου γνώμΊJ. Και δς μαθων ύπ' εμου, μήτε του πείσοντος δεηθείς, μήτε παρακλήτορας άναμείνας η τους άξιώσοντας ύπερ της μονης της εις [103] παν δεινον άπαγούσης, ούδε γουν την ήμετέραν βουλην εΙς τουτο μόνον ζητήσας η την της μητρος φωνήν, Ι πάντων ουσαν ισχυροτέραν υίέσιν α δεί πράττουσι, το του πατρος βούλημα της Ιδίας ζωης' π'ροϋθηκεν. 'Εκάθητο δη κατα χθονος δμματα πήξας καί τινα

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

269

άπάνθρωπον δήμιον φανταζόμενος, και ταυ τ' έποίει κύριος ων πάσης προσδοκίας άπαλλαγήναι , ην ό δυστυχης έκείνος χρόνος ήμίν έπέσειε πολλαχόθεν , άγαθών δε τεύξεσθαι και ήμάς έλευθερώσειν έλπίζων, εϊ γε εξω γένοιτο δεσμών. 'Όδ' εϊλετο συγκαθειρχθήναι 5 μάλλον ήμίν ειρκτήν, και καθ' αύτην ούσαν θάνατον τοίς έν αύτΌ διαμένουσιν έπι πολυ και τόν άπό του ξίφους προσαπειλουσαν. 'Ώστε γνώμα τέθνηκε δια την πατρός ύποψίαν, πρός ην αν εΙχε μυρία λέγειν , εϊ γε έβούλετο παραιτείσθαι, έπει και ήσαν οί τάναντία τφ βασιλεί λέγοντες, ο{ς γε και αύτός συνεστοίχουν. 'Όντα γαρ αύτόν 10 έκτός τί ουκ αν ύπερ ήμών πράξαι; 'Έξουσι μεν γαρ αί νύκτες έναγρυπνουντα ταίς βουλαίς, αίς αν ήμάς ρύσαιτο, εξουσι δε ορθροι έπιχειρουντα απασι τοίς δόξασι νύκτωρ, φροντιουντά τε τό δέον και δπως τέλος σχοίη τό δόξαν , πάντα ποιουντα , ύπισχνούμενον, έγγυώμενον, όμνύντα πρός τους δυναμένους άμύνειν, μηδεν έώντα 15 τών συνοισόντων. την δε δη βοήθειαν, η προσήν αν πάντως ήμίν έκ του τα δεινόταΤβ άπειλείν, εϊ �ις τών σωμάτων ήμίν αψαιτο, που τις αν θείη; ΤΗ που γε ούδεν αν ήν αύτΌ παραπλήσιον εις τό την ζωην ήμίν συντηρήσαι; Ει γουν ύπερ ύποψίας τοιαύτης προϋλαβε και νευμα πατρός , και τό κατ' αυτόν έτεθνήκει, πόσους αν θανάτους ούχ 20 ύπήνεγκεν, ωστε προφανους αύτόν ρύσασθαι; Ού ζηλωτης Ίσαάκ , ού του Σωτήρος αύτου; ου γαρ τολμηρόν είπείν. Τύπος γαρ ήμΊV έκείνος , και ύπογραμμός πρόκειται, και 'εϊη αν χάριεν τφ , κείνου Πατρί, εϊ τις ζηλώσειε τόν γίόν. "Ων δε περι τους γονέας τοιουτος , αλλος πρός ήμάς άνεφάνη; Ούδαμώς. Και γαρ οικουσι την φρουραν δυσιν ετεσι 25 και πρός, πολλα νοσήμαθ' ήμίν έπέσκηψε και έκώμαζε πικρόν αχρι βάθους είσδυόμενα. Έπει δ' έλπίζειν ούκ ήν λυθήσεσθαι δσα γε είς λογισμους ηκει, κατηνάγκαζε τό �ράγμα και αύτην μισείν την ζωήν , οϋτω λυπηραν ούσαν. , Αλλ' έν τοίς τοιούτοις ούσιν ήκέ τις παραμυθία πρός θεo�' ηδ' 30 ήν - τόν δε τρόπον σιωπώ, παρέλκον ον γε ρηθήναι - αύτόν έξελθείν έκείθεν μετα συνθηκών τινων βεβαιου'μένων δόλφ μεν ύπερ ήμών μηδέν τι τό παράπαν έπιχειρήσαι, έξείναι δε f.262 αύτφ , καταλλαγής ενεκα, αδεώς ανενεγκείν τφ βασιλεί τε Ι και άδελφφ πάν δ τι βούλοιτο. τουτό γε εύθυς άκουσθεν έμοι έποίει fJQ.ov διακείσθαι την ψυχην και μη τοσουτον αχθεσθαι τφ μόνον καταλει­ 35 φθήναι , δσον τής λύπης κουφίζεσθαι τφ , κείνον αναβιώναι, λέγω δη τφ τής φρουράς έξιέναι. Και έλογιζόμην αύτόν (τρέχει γαρ ή

37. γνωμικόν mg,

[105]

270

Appendix Ι

φαντασία εφ' α τις λίαν επιθυμεί) εν τοίς ειωθόσιν είναι και τα νέοις πρέποντα μετα των ήλίκων δραν εν δπλων γυμνασίαις, εν θήραις, εν άγωσι χορηγουσι τοίς άσκουσι σώμασι ρώμην και ύγίειαν και τφ μετα δόξης βιωναι. Ταυτα και τα τοιαυτα όνειροπολων εχαιρον και 5 εδόκουν βλέπειν αύτόν αθλά τε δεχόμενον και κεφαλην στεφανούμενον και νικηnΊν κηρυττόμενον και γαρ πολυ τό συγκεχωρηκός ην αύτφ παρα των τότε νέων' και τό κρατείν εν απασι, τουτο οί συνεκεκλήρωτο. Ταυτι μεν ουν τα εύφρόσυνα ενθυμούμενος έπελαν- [107] θανόμην ώς οίόν τε των άνιαρων, εκείνφ δε κλάειν εποίει την εμην ού φέροντι μόνωσιν. 'Άλλως τε κάκείνο προσήγχεν' οϋτε γ�ρ ενόν ην 10 αυτφ, εντεθραμμένφ τφ πρός τόν θεόν φόβφ, ύπεριδόντι τους δρκους μετα δόλου βοηθείν. Πόθεν; φ μηδεν άπατηλόν μηδε παλινάγρετον δ τι κεν κεφαλΌ κατένευσε και τό δλως άμελείν δόξαι, ών και την αύτου ψυχην ουδεν ηγε βελτίω, οϋμενουν ύπέμενε τό παράπαν. Ην γαρ τοσουτον εν αυτφ τό φιλότιμον, δσον ευλαβείτο και τους ου 15 δικαίαν εξοίσοντας ψήφον. ' Εναντίας τοίνυν οϋσης ήμίν τής θελήσεως, όψε και μόγις αυτόν άνέπεισα, τα μεν δεικνυς ώς βέλτιον αν γένοιτο και εμοι και τφ πατρί, ουκ οντι μεθ' ήμων τηνικαυτα, τοσουτον οντα μέλος ήμων εϋνοις τε και δυσμενέσιν συνείναι και 20 πρός εκατέρους διαπράττεσθαι τα εικότα εις την ήμων βοήθειαν άφορωντα, τα δε όμνυς ώς εμαυτου πως αισθάνομαι πειρασομένου δεινων άνηκέστων, ην τηνάλως εαυτόν εκείνος προδω άπειθήσας παραινουντι. Οϋτως εκείνος ου κατεδέχετο ουδε γουν ψευδή τινα δ?ξαν των ου καλών προστριβήναι, άλλ' εδεδίει ψήφον άπq.δουσαν τής αύτου και φύσεως και γνώμης και παιδείας. Οϋτω δε πρός ήμας 25 άδελφικως είχεν, ώς βέλτιον αγειν συνείναί μοι του μεθ' ετέρων τρυφαν εξείναι' και ην αυτφ δεσμωτήριον των βασιλείων λαμπρότε­ ρον και σκότος ποθεινότερον τής άκτίνος και άπλως πάντα ήδίω τα f.262v μετ' εμου, καν εϊη δεινά, των γε ήδέων εκείνων ιδν Ι ουκ αν μετείχ�ν αυτός. ' Αλλ' οϋτω πάλιν τοίς εμοίς επείθετο δόγμασιν, ώς άρκουν 30 είναι και νευσαι, και δείκνυσιν εκείνο, δ γαρ δη και του τεθνάναι χαλεπώτερον ενόμιζε, λέγω δη τό κεχωρίσθαι μου τόνδε τόν τρόπον, εαυτόν άνέπειθε φέρειν εμην χάριν και είπε πράξειν δ θέλοιμι ουκ ανευ του δακρύειν πικρόν. Έγω δ' ει και παράδοξον εκείνου κλάοντος ευθυμείν, δμως εχαιρον, πως οϊει, δι' αυτόν τόν κλάοντα, 35 παραμυθίαν τε εσεσθαι νομίζων τφ βασιλεί και πατρί, και ελπίδα άγαθην την του παιδός, ώς ειπείν, άναβίωσιν. ' Αλλ' ουκ εις τέλος ηλθε τό πραγμα, του θεου περι ήμων κρείττον τι προβλεψαμένου, . ύπαλλάξω δε ενταυθα τό ρητόν, ϊνα μη χωρις ήμων και του πατρός, . τ

Μανουηλ Il,α.λαιολόγου Λόγος

5

10

15

20 '

f.263

25

30

35

271

' την βουλήν, αυτό δη τουτο έκείνος έξέλθΌ. Τό γαρ ταύτη ν άνακόψαν γέγονεν ήμίν αϊτιον του της ειρκτης άποδρασαι πάντας όμου, δπερ ακριβώς φράζειν οϋτε προκείμενον ήμίν ην οϋτ' αν εϊη λεχθηναι συν τφ καιρφ, αλλως θ' δτι και περίεργον ειδόσιν απαντα λέγειν , δ δη και πριν εϊρηΤαι. 'Όστις μεν ούν ουτος ην πρός τε γονέας K�Ι ήμας και πρός την συγγένειαν έξης &πασαν δυοίν γε τοίνδε τοίν ειρημένοιν άποδεδεί­ χθαί μοι φαίνεται, ώς έκ του κρασπέδου τό ϋφασμα. Μετιτέον δε τόν λόγον έπι τα πρόσω, παραδραμούμενον μεν τα πολλα τών εργων, ολίγων δ' αυ άψόμενον, τοιούτων μέντοι ωστε την έκείνου δύνασθαι άρετην απασι φανερουν. Είεν γαρ αν ου συμπτωμάτων, ου τύχης, ου καιρών έπιθεμένων τοίς έναντίοις (ταυτα δη τα Νέρωνα και Σαρδανά­ παλον βασιλεύσαντα), αλλα κατορθώματα άνδρός άρετΌ συμβιουντος. Μείζω γαρ 'έμοι ταυτα φαίνεται τών άπό της τύχης, όπόταν τι και πάνυ σμικρά, έκείνα δε πάνυ λαμπρά, όπόσον αν τις ένθυμηθείη. Τό γαρ ευγενη τινα είναι και ευπατρίδην και περιφανείζΙ πολλΌ συζην και άνδραπόδων σχλοις κομαν και πολλφ περιρρέεσθαι πλούτφ και δ.λως έν έκείνοις ευδοκιμείν, δι' ών τε τρόπαια άπό τών έχθρών ϊσταται και οΙς αν προσκυνοίντο οί μετέχοντες έκ τών πανταχου της οικουμένης περάτων, ταυτα τοίνυν απαντα και άνθρώποις άλλοκότοις εστιν, δτε παραγίνεται, άλόγιστα περαίνουσι τόν αύτών βίον. ' Αλλ' έκείνος γε, ώ ανδρες, ό πρός τόν θεόν μεν άπιών, ήμών δε αύθις έπιμελούμενος, τό ειωθός αυτφ ποιών δπου και μαλλον εξεστι, τών μεν άπηριθμημένων έξης άπάντων Ι κατεφρόνει τε λαμπρώς και ουδεν αυτα μέγα ένόμιζεν ουδ' ηξίου γε πτοείσθαι πρός ουδεν δ μη καλόν οϊκοθεν, εϊχετο δε έπιμελώς τών δσα βελτίω ποιήσειεν ανδρα καλόν τε και dγαθόν και έξ άγαθών και καλών φύντα. Οϋτω γαρ πεπαίδευτο και μεμάθηκεν ευθυς τεχθείς, ώς ειπείν. ' Επαναληπτέον δη τό προκείμενον. Είχε τα πράγματα κακώς τΌ Πελοποννήσφ και έδόκει δείν αυτόν ιέναι παρ' αυτήν- λύσαι γαρ αν τα δεινα ωσπερ άκτις όμίχλην- και τό δόγμα κυρωθεν τΌ φήμΌ μόνΌ διέδραμε και τοσουτον βεβοήθηκε τοίς πράγμασιν δσον ουκ αν τις, οίμαι, ΡζΙδίως έπιδημήσας. Αυτός δε ταυτα νομίζων οϋτως έκβήσεσθαι, επειτα δε και μαθων κατα την δόξαν έκβεβηκότα τα πράγματα, κέκρικεν ετι προσπαραμείναι εως αν πάντα γεγονως και διαπραξάμενος ϊδοι μεν τόν βασιλέα και πατέρα

13. κατωρθώματα: κατορθώματα

Πελοπονήσφ: Πελοποννήσφ passim

[109]

[111]

Appendix Ι

272

S

10

is

20

f.263V 2S

30

3S

40

.

εν τοίς είωθόσιν δντα, πραγμάτων μεν απαλλαγέντα τελείως, γαλήνης δε λευκής απολαύοντα, ϊδοι δε .και τΊιν μητέρα συν τφ εαυτής πατρι και ταίν αδελφαίν οϊκαδε επανελθουσαν εκ τής φρουράς εν 1j κατείχοντο παρα των Λατίνων, πόρρω δικαίου. ουδε γαρ ερω γε πλατύτερον' πολλων ενεκα. Ταυτι μεν ουν εξέβη κατα σκοπόν και πέρας ελαβεν δ προσήκε μετα τό πολλην μεν αυτόν ανδρείαν και γενναιότητα, πολλην δ' εγρήγορσιν και σπουδήν, πολλην δε φρόνησιν επιδείξασθαι εν εκείνφ τφ πολέμφ ύπερ τής πατρίδος και του γένους και των φυσάντων. Μηδεν ουν ολως παραλιπων των οσοις αν εΙχεν ανηρ αγαθός, αυτό γε τουτ' ανηρ αγαθός φανήναι, εσχεν ό μέγας τήν τε Πελοπόννησον, ου μάλλον κλήρον δή τινα και μερίδα προσήκουσαν 'η γέρας δικαιότατον τής τε πρός γονέας ευγνωμοσύνης και τής ανδρείας ης επεδείξατο και συλλήβδην τής λοιπής αρετής. ΟΙμαι γαρ ενταυθοί και συνδεδραμηκέναι οσαπερ αν τινι φίλον λέγειν, δι' ών αν εχειν δεΙKνύ�αι ταύτην δεδοσθαι τφδε τανδρι μετα πολλου του δικαίου. 'Έσχεν ουν εκείνος τήνδε, ούτε του πατρός τύ προθυμίQ. ξυμβαίνουσαν, ούτε μην τύ του παιδός αρετύ, αλλα τύ παρούστι τύχτι [113,/] και τύ των πραγμάτων στενότητι. Οϋτως εκείνος εσχε την Πελοπόννησον, μάλλον δέ, εί δεί τ' αληθες είπείν, εκείνον εσχεν ή ' πελοπόνν1Jσος, βοηθείν μη δυναμένη αλλα βοηθείας αυτη χρΤΙζουσα, καίτοι κακείνος τοιουτος ην τηνικαυτα ωστε βοηθείας δεισθαι, ψιλός μεν Ι τής φρουράς εξελθών, μηδεν δε δυνηθεις δια τόν καιρόν κτήσασθαι. Λέγω δε κτησιν την από των οπλων ίσχυν και αρκουντα χρήματα καλως αναλισκόμενα ε.ίς τα των στρατιωτων επιτήδεια και ολως ΟΠΤΙ συνοίσει' πλo�τoν γαρ ο τι πολυν και βαλάντιον άδρόν και χρυσίον και αργύριον αθροιζόμενα κακως και χείρον φυλαττόμενα, ταυτα δε εί ερρεεν, ου προσέθετο καρδίαν τφ Δαβιδ πειθόμενος. Ούτος ευχαίς ταίς του πατρός, ωσπερ ουν και τής μητρός και �αίς των άπάντων, αριστα και πεφραγμένος και ώπλισμένος προεπέμπετο, αΙς και ανετρέφετο και πρός τα βελτίω προυχώρει εξ ονύχων άπαλων αχρι και του μεθ' ύμων εΙναι. Ταύταις ανήγετο, ταύταις [115,/] απέπλει, αφεις ευθυς είς τό πέλαγος, ταύταις και την από θεου συμμαχίαν ηλπιζε σχήσειν. ουδεν η ελογίζετο η τό παράπαν είργάζετο τούτων ανευ' διό και πάν ηνυεν, ωσπερ αυτομάτων τινων δυσκόλων είς τουναντίον μετενηνεγμένων. Πάντα μεν ούν και εκαστα φράζειν, οσα τε ύπό των γειτονούντων Λατίνων αί πόλεις αύται, οσα τε ύπό των Τούρκων ύφίσταντο κακά, επιόντων μεν θύραθεν ϊπποις, επιόντων δε ναυσι ληστρικαίς από του πελάγους, Kα� τισιν ή του Πέλοπος κατετρίβετο τρόποις, του μεν τής

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

5

10

15

f.264

20

25

30

35

40

273

μητρός ήμίν άδελφου, άρίστου μεν αντος την φύσιν, καλώς δε αρχειν ' ειδότος, ηδη τόν βίον άπολιπόντος ούκ επι παιδί τινι, του δε άδελφου εκείνου την άρχην διαδεξαμένόυ, αντος, μεν πάνυ χρηστου και τό σχήμα ύπερτέρου και τόν χρόνον γεραιτέρου, ύπό δε παιδός θρασέος -δεί γαρ τ' άληθες ειπείν- κωλυομένου ποιείν τα δέοντα και δια τουτο πάντων όμου φθειρομένων, αύλητου, φασίν, . Αραβίου. Τί δε δεί και άναξαίνειν ύμίν τα τραύματα ώσπερ ανυξι χρωμένοις τοίς δ,ιηγήμασιν;"Αλλως τε και περιέργως αν λέγοιντο τα πολλά, οί γαρ πεπονθότες ύμείς αμεινον τών άκουσάντων ήμών ϊστε. Πλήν, ούκ [113,/3] ανευ θείας νεύσεως καΙ ροπής, άξιώσει μεν του πάππου, άξιώσει δε του θείου, άξιώσει δε ύμετέρα ήκεν εις ύμάς ό ποθούμενος, γνώμΌ μεν τΏ του πατρός, γνώμΌ δε τΏ τής μητρός, γνώμΌ δε ήμετέρα, καίτοι ού ρ�δίως άπέσπαστο τών' χειρών τών πατρικών τε κα! μητρικών, προσθήσω δ' δτι 'και τών εμών, ού δια τό φίλτρον μόνον ήλίκον αν, άλλα και δια τό δείξαι τοίς φθάσασιν οίος ην εκείνος βοηθείν έν Ι χαλεπωτάτοις καιροίς κα! πράγμασιν. . Αλλ' επει τό κρείττον εδει νικήσαι, ηδη και νενίκηκε κα! επέλαμψεν ύμίν άγαθΏ τύΧΌ, βί� τών φιλούντων έκραγεις ύμών ενεκα. τα δε μεταξυ σιώπώ τό τοίς [115,24] διηγήμασι συνεκτείνεσθαι φεύγων. , Κα! μην αύτίκα άποβας κα! μάλα άσμενέστατα ύποδεχθεις ύπό τών άπάντων, ού προϊων ήμαύρωσε ,τόν ε ις αυτόν ερωτα (του­ το δη τό σ,ύνηθες οίμαι πανταχου γίγνεσθαι), άλλ' ην λαμπρύνων αχρι παντός, απαντας ποιών ευ . Είχε μεν ουν οϋτώ ταυτα [111] και πάντες ήσαν έν εορταίς ανευ μέντοι τών έχθρών και τών άβελτέρων, έκείνων μεν ατε δοκούντων εϊσω σαγήνης ύμάς εχειν, μηδεν τών ενδον έώσης φεύγειν, τούτων δε μηδεν πλέον ειδότων τι ταίς �ων αλλων,συμφοραίς εντρυφάν, αντων κα! αύτών εν ταίς ϊσαις, δπερ λίαν εϋηθες χρεων γαρ δν' ύπερ εαυτών τρέμειν. ΟΙ δε τους ηττους ησθιον, δσοι τους μείζους διέφυγον, κατα τους εζωγρημένους ιχθυς, οϊ πολλάκις εϊσω κύρτων κατειλημμένοι, τό κατ' αύτούς, ώς εοικεν, άγνοουσι και τους βραχυτέρους οί μείζους εσθίοντες και αυθις τούτους οί μάλλον μείζους ερμαιον ήγουνται το θήρατρον, ώς ρ�oν εν αύτφ τας γαστέρας εμπιπλώντες τροφής ηπερ επ' αύτου πελάγους. Τών μεν ουν εχθρών άπάντων άπό του φοβείν επι τό φρίττειν μεταβαλλόντων, τών δε κακουργείν ειδότων εις χειραμους καταδύντων κα! τών άγαθών σκιρτώντων, ώς μετα πολλής αδείας εξόν εκείνα ποιείν, δι' ών αν εύπορώτερόι γένοιντο πάντες ειρήνης σταθεράς άπολαύοντες, η δη κρείττων ατεχνώς κα! εύπορίας άπάσης, ό ανεψιός αύτφ, ουτινος έμνήσθημεν εναγχος, πολλοίς επέθετο τρόποις, Τούρκοις κα! Λατίνοις εαυτόν μίξας. Εύθυςουν πάντα

Appendix Ι

274

συνέχεεν από γαλήνης αιγις φανείς, οϋπω των πραγμάτων επι τα κρείττω παγιωθέντων. Ην δε ταίς απειλαίς φοβερός και τοίς ερ:γοις ουδεν ήττον, ατε ξένην εχων στρατιαν και των έντοπίων πολλους και κατέχων φρούρια ύπό του πατρός αυτφ δεδομένα και πλην του παρα λόγον θρασύνεσθαι και αδίκως έγχειρείν, τ' αλλ' ουκ_ αγενης ων ουδ' αμέτοχος μηχανημάτων και ποικιλίας. Πάντων ουν απεγνωκό­ των και συμβουλευόντων αυτφ φεύγειν ώς ου δοκουν δυνατόν πρός τοσαύτην σύρροιαν ανθίστασθαι κακων, ό δε τεθνάναι πρόθυμος ήν πρό του ποιησαι δ μη προσηκε τφ τε εαυτου σχήματι και τφ βίφ και ταύΤ1] γε Ι περιφανως καταισχυναι τούς τε γονέας και παν τό γένος και προσέτι τους την αύτου θαυμάζοντqς αρετην και φύσιν. Έπεποί­ θει δε θεφ και ταίς των φυσάντων ευχαίς και τοίς εαυτου τρόποις τφ τε αδίκως ύπάρξαι μάχης τους έπιόντας και αυτόν δικαίως αμύνεσθαι. [119] Έν γαρ τοίς αλλοις απασιν οί πολεμουντες έπλεονέκτουν. Άλλ' έν τούτοις ίσταμένων των πραγμάτων ώς έπι ξυρου, φασίν, ή καλως ιθύνουσα σοφία τόδε τό παν και πρυτανεύουσα τό συμφέρον εκάστφ τόν μεν νεανίαν έκείνον των τηδε μεταστήσασα ουκ εϊασε πράττειν τα κατα νουν, αλλος δ' αν είπε τα κατ' αυτου, τόν δε δεσπότην ύμίν δεσπότην πμσης εδειξε της Πελοποννήσου, εργοις τοϋνομα δεικνύντα και μηδεν η πράττοντα, η διανοούμενον, δ μη προσηκεν έπιεικως αρχοντι. τουτο δε δηλον γεγονός σωφρονείν ήνάγκαζε και τους ουκ ειδότας, και πολλου αν πάντες ήλλάξαντο τό ποιείν τό τούτφ χάριεν, ταυτό δ' ειπείν και θεφ. Διαδραμούσης ουν πανταχου της φήμης, ώς ό δείνα θαυμαστός τα και τα ειργάσατο πασιν αγαθά, ου ζητων τό εαυτου αλλα τό των ετέρων (τα γαρ των μεγίστων ου κρύπτεται), συνέρρεον εθνη πολλα ώς αυτόν έρχόμενα των τε έγγυτέρω και πορρωτάτω. 'Η γαρ αρετη ποθεινόν και παρελαύνει μαγνητιν λίθον έφελκομένη τους αγαθους ανδρας. 'Εκόμιζε δη και ηπειρος και θάλασσα τους έπιδημουντας, και ην ήδύ τι θεάσασθαι τό κατ' έκείνο καιρου γοιόμενον.' Ώκουν αί αοίκητοι και αλση κατετέμνετο, ϋλαι τε έκαθαίροντο και πολλα των ανημέρων χωρίων, απερ ουδέσιν ύπηρχε χρήσιμα πλην λησταίς, ήμερουτο και έδέχετο φυτόν και παντοδαπόν σπέρμα, εϊκοντα χερσι γηπόνων αρουν εΙδότων. Άλλα και "Ιλλυριοι περι μυριάδα αθρόοι μετοικίσαντες αμα παισί τε και γυναιξι και ταίς ουσίαις και θρέμμασι τόν 'Ισθμόν κατέλαβον' αυτου δε πήξαντες τας σκηνας και τας '<

5

f.264V 10

15

20

25

30

1

35

27. γνωμικον mg. Ι μαγνίτιν: μαγvητιν

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

275

κλισίας εκτείναντες αυτοι των καθ' αύτους ήσαν αγγελοι' οϋτως εξαίφνης παρεγένοντο. ' Έπειτα δια πρεσβείας επυνθάνοντο, μηδαμως μελήσαντες τί ποτ' αν εϊη τό δοκουν τφ δεσπότΤ], και παρεδήλουν ώς βούλονται τουνδόσιμον λαβόντες παρ' αυτου και εΙσιέναι και μείναι και απερ αν δδε γνοίη πράττειν αυτούς. Ό δε και δέχεται την 5 πρεσβείαν ασμενος και καλεί παρ' εαυτόν τους εξηγουμένους τών f.265 αλλων. Και φιλοφρο Ι νησάμενος αυτους δεξιώς αγαν επισπαται τας αυτών γνώμας μήτε δ' όμήρους λαβών, μήτε εγγύας αιτήσας, δρκοις ηρκέσθη τοίς παρ' αυτών, καίτοι περ οί πλείους παρΊjνoυν - ουδεν 10 άλόγιστον λέγοντες - μηδαμώς αυτους δέξασθαι, Ύό τε πλήθος δεδιότες και τό εθεσιν ετέροις εκείνους ζήν ύποπτεύοντες αϊτιον σκανδάλου γενήσεσθαι. ' Εκείνος δε πιστεύει μέν, οϊκοθεν εχων τό πιστός είναι (δ γάρ τις εχει δίδωσι, και δ εστι λογίζεται και τους λοιπους είναι ), πείθει δε και εαυτόν και τους αλλους, ώς, καν 15 βουληθείεν εκείνοι κακόν τι δρασαι, ουκ αν ποτ ε δυνηθείεν. Έξέβη δ' ωσπερ αυτός ενόμιζέ τε και ισχυρίζετο. Και τουτο τρία ταυτι προσμαρτυρήσειεν αν αυτφ, άξιοπιστίαν, άνδρείαν, φρόνησιν, τφ πιστευσαι, τφ θαρρήσαι, τφ καλως στοχάσασθαι. κταται τοιγαρουν στρατιαν τοσαύτην, ουκ απειρον μεν τραυμάτων, άγαθην δε τα 20 πολέμια. Και τουτο δεδρακέναι δεδύνηται μηδεν προσαναλώσας η τρία ταυτα, γλωττης δεινότητα, γνώμης καθαρότητα, τρόπων χρη­ στότητα' χρήμα άκένωτον. ' Έχων γε τοίνυν αυτους πρός τΊ] τής Πελοποννήσου δυνάμει, p(iov ή τις αν ενόμισεν, ευ τα κατα νουν διέθετο πάντα.Ει γαρ και 25 μικρά τις προσθήκη τό παν ισχύει πολλάκις, ή τοσαύτη μεν τφ πλήθει, καλη δε και τΊ] τών πολεμικών εμπειρίg, τί ουκ αν εδρα ; ου γάρ, καίτοι καθ' αύτους προθύμους τε και άγαθους στρατιώτας δντας, ου προσέθετο ποιήσαι βελτίους, άλλ' επηύξησεν αυτοίς, ωσπερ ουν τό πρός αυτόν φίλτρον, οϋτω δε και τα χρηστότερα πάντα, λέγων και ύποδεικνυς τα πρακτέα. Και δηλοί τα δι' αυτών εκείνφ πεπραγμένα. 30 ου γαρ δυσμενων είλε πόλεις, τας μεν πολιορκήσας τε και παραστη­ σάμενος, τας δ' αυθωρόν τφ πολέμφ, τας πλείους δ', οίμαι, φθάσας αυτου την βούλησιν και πριν η πορθηθήναι παραδοθείσας ; ουκ όρρωδουντας εδειξε τους δεδιττομένους ; ου πάντα ταυτ' ειργάζετο τους δυσμενείς θρασυνομένους ταίς πρό τής αυτου παρουσίας νίκαις 35 επτοημένους φαίνεσθαι και κατΤ]σχυμμένους, ατε δη τοθ θράσους 13.

γνωμικόν mg.

[121]

[123]

276

Appendix Ι

αύτοίς καίτών εφ' οίς μέγα εφρόνουν π'ρος των; ού. παΡΌτουντο; ού προσεκύνουν;, ούκ απεδίδοσαν απαντα μετά προσθήκης τα ήρπαγμένα; ού φόρους προσεδίδοσαν, οϊ καίδναρ τουτ' ίδόντες απε�ήδων αν της κλίνης τφ απροσδοκήτφ βληθέντες; 5 ού τουτο ήδιον αύτοίς ώς κινδύνων απαλλάττον η το είληφέναι f.26SV πρόσθεν; Ι ούκ εδούλευον ,μεθ' δπλων οϊ γε το ληίζεσθαι την ήμετέραν καί ανευ δπλων ωοντο πανηγυρίζειν; Καί. πρίγκιπος αλαζονείαν την πολλήν, αύτοίς τοίς πράγμασιν ελεγχθεί­ σαν. Ού γαρ ήν ακροβατων; ούχ ύπερνεφών; ούκ είς τοϋσχατον ιο αφίκτο ύπερηφανίας άπάσης; . Αλλ' ό τοιουτος μεν τοίς λογισμοίς . καίτοίς λόγοις, τοιουτος δε τοίς σχήμασι καίπασιν οίς αν φαίνοιτο μέγα φρονών ανθρωπος τοίς εργοις αλλος δέδεικται,. ούδε πολλου του μεταξυ' γεγονότος. Όλίγοις γαρ εντυχών, ών τινες εφ' ίππαρίων πονηρών, καίτότε πρώτως, οίμαι, γυμνώσαντες επίτους εχθρους το [125] 15 ξίφος, ό θρασύς, ό γαυρος, ό πολύς, ό μετα πολλών ίππέων επιων καί πολλοίς όπλίταις περικυκλούμενός τε καίπεριστοιχιζόμενος καί θαρρώΥ πoλυχειρί� καίσιδηρ� φάλαγγι, ούδε συμπλακηναι καλώς ύπέστη, αλλ', οίμαι, καί τών' αλλων πρώτος ετρέπετο προ της συμπλοκης, ωραν είναί οί νομίσας αντίδόρατος και ξίφους κέντροις 20 τε και μάστιγι καταχρήσασθαι. Και τοίνυν ες τούπίσω ταίς ήνίαις τον ϊππον στρέψας, δους τα νώτα τοίς διώξουσιν εφευγεν εως είλε τουτόν τις ταίν χεροίν, αλλ' ούκ αίχμΌ.Ούτος δε τίς; ό στρατηγός; ούδαμώς εί γαρ εχρητο ταίν χεροίν, ωσπερ έχρην, καίτοίς δπλοις ό της . Αχαίας τότ' αρχων, μη αν αύτον οίμαι έλείν μηδέΎα ετερο.v τών 25 άπάντων προ του της στρατιας ήγεμόνος. ΤΗν γαρ πάντα αγαθος καί ανδρείος . Ραουλ γαρ ην ό χρηστός, δς καίπαρ' 'εμοι μένων ετι καί ενταυθοί παραγεγονως ούδένα λέληθε βέλτιστος ων. Έπείδ' εκείνος πτερών εδείτο ·αμεταστρεπτίφεύγων, ούκ εξην τφ στρατηγφ μακραν ποιείσθαι την δίωξιν καταλιπόντα την τάξιν. . Αλλ' αίχμάλωτος εκείνος γεγονώς, τινίτων παρ' ήμίν εύγενών η τών ανδρείων δλως 30 εγένετο; Οϋμενουν, ούδενί οϋτε τών τοιούτων οϋτε τών δλως μετεχόντων φρονήματος, αλλ' δς σημαίνει σάλπιγγι τΌ στρατι� τα πρακτέα, τούτφ γε αίσχρώς αύτον εδωκεν όρκίζων ύπερ της ζωης μόνης. Καίμην καίεύγενείς τινες καίτών ήμίν προσηκόντων, οϋς 35 εχρην ύπερ ήμών καίτης ζωης αλογησαι, δντες τότε καθ' ήμών,

8.

πρίγγιπος: πρίγκιπος

Μανουήλ Παλαιολόγου Λόγος

f.266 5

10

15

20

25

30

35

277

ηλωσαν. 'Αλλ' φ και τουτο τό λαμπρόν εστη τρόπαιον πρός πολλοίς [127,9] και μείζοσι και καλλίοσιν αλλοις, οϊκαδε τους ανδρας απέπεμψεν ευγενώς και φιλανθρώπως αυΤόίς χρησάμενος, καίτοι μηδέν πρός αυτών εϋγνωμον έλπίζων απολήψεσθαι, έπει και πρότερον αυτους δια πολλών ευ ποιήσας Ι ουδεν απώνατο παρ' αυτών ών έχρήν, και ήν τα φθάσαντα μηνυται τών έσομένων έξής τους δε σρκους, πως αν εϊποιμι, οϋς καν ανηρ αγροίκος ωμωμοκως υδέσθη τε δια παντός και διετήρησεν αν, οί δε μηδεν ώς εοικε προσήκον ένθυμηθέντες ουδεν η λήρον τούτους ένόμισαν. ΤΗν μεν ουν σαφες τό μέλλον τοίς ηδη πεπραγμένοις ό δε αγαθός την φύσιν ουκ ηγάπα εί μη και τους έχθρους ευ ποιήσειε. Και δια τουτο τών προλαβόντων σαφώς δηλούντων σπως εσται τα μετ' έκείνα, έκείνός γε πρός μόνον εβλεπε τό καλόν και τους ουκ έθέλοντας αγαθους εΙναι έδεδίει μεν ώς ηκιστα, ηλέει δε ώς μάλιστα. Βίαιον γάρ τι τό πεφυκός καν εκείνο πρός τι καθέλκ'Ώ, καλόν τε λέγω και μη τοιουτον, ου δύναταί τις ρqδίως ανθίστασθαι. 'Εκείνφ 'δε τό πεφυκός είς αγαθόν εΙλκε και προσήν ή πρός τό βέλτιον εξις. "Αμφω δε ταυτι συνδεδραμηκότα κατείχεν ακριβώς έν τφ ευ ποιείν πάντας βούλεσθαι. Περι δε τών αυτομολησάντων είς τους έχθρούς, οϊ μετα τών λύκων γενόμενοι έπεθύμουν μεν έσθίειν τας τών πατριωτών σάρκας, ήσθιον δε τας ιδίας, τί αν τις λέγ,οι; Μακρόν τακείνων διεξελθείν και βέλτιον 'ταυτα παραδραμείν, στ' ουδε καλόν έστιν έπιτίθεσθαι μελαγχολίαν νοσήσασιν ανθρώποις. 'Όλως δέ, απερ ου καλόν ην έκείνοις ποιείν, ουδ' έμοι δήπου λέγειν. Έρώ δε τί τό πείσαν αυτους καθ' ήμών θρασύνεσθαι μηδεν έγκαλείν καθ' ήμών εχοντας η τό μη θέλειν αρχεσθαι ύφ' ου γε δίκαιον ην.. . 'Ίστε που τόν Πέρσην έκείνον, τόν 'Ασίας αρχοντα, τόν [129] Ευρώπης κύριον, δς ου φορητόν ήγείτο αρχοντα χριστιανόν όνομά­ ζεσθαι. ουτος ην ή τούτων θρασύτης τούτου τιj δυνάμει θαρρουντες και πρός γε ετι τιj δυσμενείq τών γειτονούντων ήμίν Λατίνων τοίς καθ' ήμών έπεχείρουν. 'Αλλα μην και ό σατράπης τούτοις αμφοτέ­ ροις θαρρών τοίς ήμών έπέθετο πράγμασι και θατέρφ θάτερον ηκονατο μέρος και παρωξύνετο κατα τους χοίρων όδόντας. Βούλομαι δε καθόλου λόγον είπείν τουτουσι παραδραμων τους αθλίους φημι δε τους αυτομολουντας χριστιανους τουτοισι τοίς καθ' ήμών ασεβέσι περιφανώς μαίνεσθαι τφ ποιείν και χείρω τών

14.

γνωμικόν mg. 27. cη mg.

278

Appendix Ι

βεβλαμμένων τας φρένας. 'Εκείνοι μεν γαρ καν ώθήσαιεν τό ξίφος f.266V καθ' αύτών, οϋτέ τας αύτών Ι ψυχας εβλαψαν, και μίσους μεν ούδαμώς, έλέους δε παρα τών όρώντων τυγχάνουσι' τούτοις δε πολλη άνάγκη τας σφών αύτών μολυναι ψυχας δια πασών τών αισθήσεων 5 και μίσος εχειν έν σωφρονουσι, και ή άνάγκη σαφης και έθελουσίως αύτοίς συμβαίνουσα. 'Επιθυμουσι γαρ εύρείν ών οϋνεχ-' ήκον τό κατ' άρχας εις τους της πίστεως έχθρούς - πλουτον τε λέγω και δόξαν και δσα τφ τΌδε βίφ τερπνά - άμήχανον δε τούτων τυχείν μη ήδείς φαινομένους έκείνοις, πρός οϋς γε ηύτομόλησαν' ήδείς δε τούτοις 10 φαίνεσθαι ού τών ένδεχομένων έστί, μη πρότερον απαντα διαπραττο­ μένους οlς έκείνοι χαίρουσι' τουτο δέ έστι πάντως βαρβαρικώς τε ζην και άθεμίτοις πράξεσιν εκοντι τας εαυτών ψυχας προσηλουν προϊεμέ­ νους τα μέλλοντα ύπερ τών παρόντων' δ τί αν εϊποις ετερον η μανίαν σαφή; ει δε βούλει γε και ταύτης πολλφ χείρον και τό πάντων 15 σχετλιώτερον, δτι τό μεν τας ψυχας προδιδόναι και την αύτών τιμην καθυβρίσαι πασα άνάγκη' άνθ' ών δε ταυτα πράττειν προάγονται η ούδε την πρώτην αύτοίς παραγίγνεται η ούκ έπι μήκιστον παραμένει. 'Όθεν και δίκην πομ φόλυγος οξέως αγαν ύπερφυσώμενοι, και οί δοκουντες παρα τοίς άσεβέσι χώραν εύρηκέναι καλλίστην, οξέως 20 αγαν και διαρρήγνυνται και εις ούδεν αύτοίς τελευτ� τό κενόν φρόνημα. Εικότως. ει μεν γαρ νωθρός τις εϊη προς το 'κείνων [131] θέλημα, εύθυς καταπεφρόνηται, ώς μη συμβαίνων αύτοίς άκριβώς ει δε προστρέχων πάνυ προθύμως οlς αν οί βάρβαροι βούλοιντο, μισείται γε μάλα δικαίως ατ' εύχερης φαινόμενος π ρ ος δπερ αν τις 25 βούλοιτο τών κακών. Και τουτο γε σοφόν, ού βαρβαρικόν. Ό γαρ εύκόλως καταπατήσας οίς γε συμβεβίωκεν εθεσι, πώς αν φυλάξειεν άσφαλώς α προσφάτως δέχεται; και μην κάκείνο τό δυσχερες πρόσεστιν' ει μεν γαρ φειδομένως τα αύτών δάκνουσι μέλη, ϋποπτοι γενόμενοι παρορώνται, ει δ' άφειδώς κατεσθίουσιν, αύτίκα μισουνται 30 και παρ' αύτών οlς συντρέχουσιν. 'Αναγκαίως, ό γαρ εαυτφ κακός πώς αν ετέρφ χρηστός; . Ο δε τοιουτος ανθρωπος, ει θεωρήσαιμεν άκριβέστερον, και τΌ ίδί� συνειδήσει μισητός καθίσταται, και πώς ούκ αν απασιν; Ού μην άλλ' ούδε την εις Χριστόν πίστιν οlόν τε τηρείν αύτους άκραιφνή, οϋκουν ούδε την όμολογίαν εργφ φυλάττειν 35 την εις αύτόν.Διατί; 'Ότι τφ Χριστφ συνταττόμενοι φιλίαν μεν αύτφ f.267 την έσχάτην, Ι εχθραν δε πρός τους δαίμονας ύπισχνουνται, είτα

25-26. γνωμικόν mg. 30-31. γνωμικόν mg.

Μανουηλ Παλαιολόγου Λόγος

279

τούναντίον ποιουσι' τοίς γαρ �oυ Μωάμεθ τφοστρέχοντες τφ Χριστφ φανερώς πολεμουσι. Πώς;. δτι τούτοις συνεφάπτονται τών καθ' ήμών εργων, τουτο δε σαφώς έστι διαμάχεσθαι τφ Σωτηρι. Οί γαρ συνεργουντες τοίς εχθροίς της καθ' ή'μας πίστεως, πώς ού διαμάχονται τφ δεδωκότι την πίστιν; και τό δη πάντων χείριστον, τό γε εις 5 εκείνους ήκον, προφήτην τόν Μωάμεθ αποφαίνουσιν.' Εκείνος γαρ ά μιαρός τοίς αύτου νίκην καθ" ήμών επηγγείλατο' αύτοι δε τούτοις συντρέχουσιν εις τό νενικηκέναι. 'Ώσθ' δπερ εφθην ειπών, οί καθ' ήμών τοίς ασεβέσιν αύτομολουντες μαίνοντα περιφανώς, καθ' 10 έαυτων δε τό ξίφος ωσπερ ώθουντες μαλλον ταίς αύτών ψυχαίς ηπερ ήμίν διαμάχονται. Άλλα γαρ εχώμεθα τών έξης επαναλαβόντες τόν λόγον.Συνέτρεχον αλλήλοις εν τοίς κακοίς δ τε σατράπης οϊ τε 'πρός εκείνον αύτομσλήσαντες, και ωσπερ τις χρώμενος εν ακατίφ κώπαις αγει μεν 15 τα ειρεσί� τό σκάφος, φέρεται δ' αόθις ύπό του σκάφους, οϋτως εκείνοι τους ασεβείς καθ' ήμών τε ήγον, ώς ούκ ωφελον, και ύπ' εκείνων αυθις έφέροντο. και τοίνυν ύπ' . αλλήλων παρακαλούμενοι και αλλήλους παροξύνοντες και οίονεί τι κέντρον γινόμ�νoι έκάτε­ ρος έκατέρφ, ως επι παίδας ύφ' ύμας Ίjεσαν και φοντό γε καταστρέ20 ψαι και παρασυραι πoλλΊj τΊj ρύμΌ τα καθ' ύμας απαντα' ηνυον δ' δμως ούδέν. ' Αντείχε γαρ ή αρετη του ?tολεμουμένου., ής τό περιόν τοσουτον ην παρ' αύτφ, ώς διδόναι πανταχου κρατείν βουλομένφ, εύμενες τό θείον εχοντι. , Επει δε πάντα διαπραξαμένοις ούδεν εδόκει τούτοις αρκείν ή εν 25 τΊj ΕύρώΠΌ βαρβαρικη δύναμις, εισηγουνται τφ σατράΠΌ διαβηναι τόν . Ελλήσποντον εξ , Ασίας επ' αύτην και την ΘΡ�Κ!lν παρελθόντα ες Μακεδονίαν επιδημησαι, κακείθεν ώς αύτόΥ ελθείν τόν αδελφόν μεταπέμψασθαι, 'απειλουντα μεν δεινα ύπούλφ τρόπφ διά τινων, αν μη παραγίνηται ύπακούσας φανερώς δε οί πολλα και μεγάλα ύπισχνού30 μενον, τα μεν δια τών αύτου πρέσβεων, τα δε μακραίς ταίς επιστολαίς είναι δε και ταυτ' εν ταίς ύποσχέσεσι, λυπήσειν μεν ώς ηκιστα αύτόν, τιμήσειν δε ώς μάλιστα και παραπέμψειν ώς τάχιστα 'και μηδαμώς γε ενοχλήσειν του λοιπου. 'Ώστε και την λεοντην και f.267v την αλωπεκην, δ φασιν, ύπαλλάττων ενεδύετο και κρύ Ι πτειν μεν 35 ενόμιζε τόν αύτου σκοπόν, ά δε σαφης ην, ϊνα γαρ ελΌ τόν .αρχοντα και τας εκείνου πόλεις παραστήσηται και ψυχας άμου και σώματα διαφθείΡΌ. Και δη ποιεί τό δόξαν ά σατράπης πολλη KαKoηθεί� ράψας τόν δόλον. Και πώς γαρ ούκ εμελλεν ά τφ Σαταν εξυπηρετούμενος, φτινι τοϋργον ούδεν ετερον η τό μηχανας κατα τών πιστών 40 πλέκειν. Λυδός ουν ην ατεχνώς εις πεδίον επι κακοήθειαν προκεκλη-

[133]

[135,8]

[135,2]

280

5

ΙΟ

15

20

25

f.268

30

35

40

Appendix Ι

μένος, επει και ουτος οϊκοθεν ούδεν η δόλους ωδινεν, εως εδεδώκει δίκην ών εις τους των εύσεβων ήσέβησε παίδας. Ταυτα μεν ουν τόν άδελφόν ού διέλαθε' δέει μέντοι του μη δόξαι μάλλον φιλόζωος η φιλάνtιρωπoς και φιλότιμος είναι δέχεται τόν κίνδυνον ύπερ των πολλων' ας ού τουτον πρώτιστον ωσπερ ούδ' ϋστατον, ηνεγκεν. Αιει γαρ της αύτου ζωης ωσπερ ούκ εφείδετο ύπερ των αύτου, ειδως και τουτ' άκριβως ώς τό των άρχόντων συμφέρον εν τφ των άρχομένων αντικρυς κείται. 'Όθεν την εκείνων εύδαιμονίαν ιδίαν είναι νομίζων, τοίς πάσι πάντα εγένετο, ϊνα πάντες ευ πράξαιεν. Οϋτω τα ύπερ αύτων ωσπερ τα ύπερ αύτου επραττεν ευ ποιων και τα άλγύνοντα εφερε και των λυπείν δυναμένων γενναίως αγαν ήνείχετο και τους μετα δόξης κινδύνους πα'ρ' ούδεν, ηγεν. 'Όλως ουν γέμων λογισμών, ών καν Πλάτωνες ,καν 'Αλέξανδροι, ό πατηρ ύμίν, ό φίλος, ό παιδευτής, ό φροντιστής, ό κηδεμών, ό τόν τόπον άκριβως διασφζων, ήνίκα συν ήμίν ην, των τε ιατρων, τών τε ποιμένων, των τε ναυκλήρων, των τε σωτηρίων έξης άπάντων και πραγμάτων και προσρήσεων καί, ϊνα τό πάν εϊποιμι, φ μηδέν τι παραπλήσιον, άφειδήσας έαυτου ενεκα των έαυτου, ερχεται πρός τόν σατράπην, μη δους αύτφ πρότερον θαρρείν ώς ελεύσεται, άλλα τούναντίον , άπογορεύσας την ελευσιν, ϊν' Ίj και πλέον ήδυς φανεις [137] μηδόλως έλπιζόμενος, και τφ άπροσδοκήτφ του πράγματος εκείνφ μάλλον χαρίσηται, δείξΊJ δε και γνώμΊJ πρός αύτόν παραγεγονως ού ταίς θωπείαις αύτου και ταίς άπειλαίς εξαπατηθείς. Εύρίσκει τοίνυν τουτον εν ταίς Φερραίς και ήμάς γε συν αύτφ δεησαν οϋτω πραχθηναι, καίτοι τουτο ην ήμίν άπηγορευμένον, λέγω δη τό άμφοτέρους' πρός εκείνον αμα παραγενέσθαι. 'Εδόκει γαρ ούκ άσφαλες ταύΤΊJ γενέσθαι. 'Εμου δε νομίζοντος οϊκοι μένειν εκείνον ετι, κάκείνου πάλιν περι εμου τα ϊσα, συνέβη τό φοβερόν. Συνέπεσε δέ τι και χείρον' είναι Ι γαρ άμφι τόν Πέρσην τους όπωσουν εξηγουμένους τινων άνθρώπων, λέγω δε τούς περι τόδε τό κλίμα. 'Εκείνός τε γαρ αύτους έπιμελως ηθροιζεν αρδην άφανίσαι πάντας βουλόμενος, αύτοίς τε δείν εδόκει παραγενέσθαι, κινδύνου μεν γαρ είναι τό πράγμα μεστόν ιjδεσαν' ούδε γαρ ήγνόουν τόν ανδρα και τόν πρός εκείνους αύτου σκοπόν, τούτου δε πολλφ γε μείζω τόν φόβον ει δόξαιεν καλουντος όλιγωρείν τφ μη πρός αύτόν παραγεγονέναι αρτι πρώτως διαβάντα πρός αύτούς. 'Έλυε δε και τό πολυ της ύποψίας αύτοίς τό βεβαίως αύτους πιστεύειν μηδέποτ' αμφω πρός τόν σατράπην ήμάς ελεύσεσθαι' εδεδίει γαρ εκείνος ού σμικρόν μη κατα [139,7] των αλλων άναισχυντήσαντι, ήμάς δε εϊσω δικτύων ούκ εχοντι πρός τούναντίον αύτφ τό βούλημα περισταίη.

Μανουήλ Παλαιολόγου Λόγος

5

10

15

20

f.268V

25

30

35

28 1

Τούτων ουν συναθροισθέντων τηνικαυτα μεθ' ήμών, νέηλυς εκ [139:/4] Σηλυβρίας παραγίνεται και βασιλευς ό άδελφιδους και ήν ό φόβος εν άκμτΙ, και ήμεν αρνες εν μέσφ λύκων, τουτο δη τό του Xριστo�, πατουντες δ' δμως αυτούς, δφεις και σκορπίους δντας, και μηδεμίαν βλάβην ύπομείναντες πίστει πορευόμενοι του δύναμιν έχοντος σφζειν. Ύποδέχεται δη τόυτον ό θηρ εκείνος τφ γε δοκείν άσμενέστατα, επειτα βουλην δέχεται (ουκ ερώ δε ύπό τίνων, εστω δε ύπό του δαίμονος, ον είς την αύτου ψυχην εφερεν) άποκτείναι μεν ήμας και την ήμετέραν πασαν οίκίαν, άποκτείναι δε τους των ευσεβών πάντας αρχοντας. τουτο γαρ βουλόμενος πάλαι τότε δείν [141] φήθη διαπράξασθαι τό αγος, ϊν', ώς εφασκε, τόν χώρον αυτου καθάραντος εκ τών άκανθών, ήμας δη λέγων, έξτΙ τοίς τουδε παισι μη τους πόδας αυτών αίμάττειν εν τφ τών Χριστιανών κατορχείσθαι. , Αλλ' εκείνος μεν τοιαυτα εβουλεύετο, τφ δ' άληθινφ δεσπόττι και ου μισθωτφ ποιμένι ου ταυτ� περι των προβάτων εδόκει. 'Εκείνος μεν γαρ τφ στρατηγφ - εκτομίας δ' ούιος ήν - προσέταττεν ήμας άνελείν νύκτωρ και μηδεν αλλως πραξαι, εί δε μή, ήπείλησεν αυτφ θανάτου τιμήσειν. 'Αλλα θεός επέττατεν αυτφ μηδαμως τουτο πραξαι. Και γέγονεν, οίμαι, . γεγενημένφ- ο δη μαθων ό φονεύς, άντι του κακώς ποιησαι τόν παρήκοον, ωσπερ είωθός ήν αυτφ, ό δε αυτφ και χάριτας ώμολόγει της άγαθηςμελλήσεως, φάσκων ώς ευθυς είπων σφοδρφ τινι βάλοιτο μεταμέλφ, ος ουκ' αν· ετέρωθεν ήν η Ι παρα θεου πάντως. ;-Ην ταυτί' και ό ·Αίθίοψ την ψυχην ουκ εδύνατο την μελανίαν άπονίψασθαι, άλλα πρωτον εξεμέσας τόν θυμόν δι' ών εις τους ήμετέρους εξύβρισεν, .άποκόψα5 μεν όφθαλμους εκ του ναυτικου, άποκόψας δε χείρας και πολλα τοίς εν τέλει επαγαγων εις αισχύνην (ϊστε δε και ταυτα πάντως και τόν θυμόν ώς ουκ εϋλογος), επειτά με λίαν ευήθως, ον ήδίκει και καηjσχυνέν, επειρατο διαλλάττειν δώροις δεξιούμενός τε και πέμπων οϊκαδε.·· ο δε σκοπός φανερός ϊνα γαρ μετέπειτα δήστι τόν άδελφόν' εδεδίει γαρ όμου κατα πάντων άναισχυντείν, δπερ εδύνατο μέν, θεόθεν δε τυφλούμενος ουχ έώρα τάληθές, ωσπερ ουδε τουτο συνηκεν, ώς ουχ εξει την εμην ετι φιλίαν.[143] 'Αλλ' ενόμιζέ με εξαπατήσειν τοσαυτα μεν είς τους ήμετέρους ύβρίσας, τόν δε άδελφόν κατέχων εν χεροίν ετι, πόλεις μεν αυτου τας μείζους ωσπερ τινας πατρφας εξαιτούμενος, επιτάττων δε αυτφ α ουκ

22.

μελήσεως: μελλήσεως

282

5

ΙΟ

15

20 f.269

25

30

35

Appendix Ι

αν τις ευ φρονών δορυαλώτοις άνδράσιν. . Οϋτω τοίνυν εχων διαθέσεως διέρχεται μεν Μακεδονίαν, διέρχε­ ται δε Θετταλίαν, καταλαμβάνει δε την Έλλάδα κάκεί στρατοπεδευ­ σάμενος ήμέρας ίκανάς , άναιδέστερον χρηται τΌ φύσει · καi. πέμψας ενα δήμιον παρενεγκόντα τους αλλους ώμότητι - . Ομούρης ονομα αυτφ - αίτεί τό "Αργος παρ' αυτου συν αμα πλείοσιν αλλοις. Μονεμβασία γαρ ηδη εϊληπτο λύτρον μάταιον δοθείσα πρός τοίς πέριξ πολυχνίοις οϋτ' όλίγοις οϋτε φαύλην δύναμιν εχουσιν . . Υπισχνείτο μεν γαρ άπολύσασθαι μετα τό λαβείν, λαμβάνων δε πρoσαπιjτει, καi. τουτο συνεχώς επραττεν, ουτίν γε αυτόν καταστησαι 8έλων πύματον εδόμενος ό την ψυχην ώς άληθώς Κύκλωψ ων , εχων την άσέβειαν τύφλωσιν καi. την άναίδειαν αντρον, επεί τοι και ποιμην ουτος ην, εί μη καi. προβάτων ωσπερ εκείνος , άλλ ' άνθρώπων ουδεν διαφερόντων θηρίων. Τί ουν εχρην διαπράξασθαι ; άπατεώνα και ψεύστην τουτον άποκαλείν ; εξελέγχειν ώς ουδεν ύγιές ; άπώσασθαί τε και διαπτυσαι και μηδέν τι προπηλακισμου παραλιπείν είδος ; και τί αν ην εκείνον Kερ�αναι ταύΤΌ ποιουντα ; "Αλλως τε ουδε άπέγνω ωστε καi. όμόσε χωρησαι; , Αλλ' άντιρείν αχρι τέλους καi. μη ύπενδουναι καν δ τι γένοιτο ; τουτο δη και γέγονε μέχρις εξην. ουκ ην δε αρα νουν εχοντος άπειθείν δια παντός, επισειομένου γυμνου του ξίφους ην γαρ άτεχνώς ώθησαι τουτο καθ' εαυτου. ' Α λλα πραξαι Ι τ � δοκουντα . τοίς εχθροίς καi. προίεσθαι τα οντα ύπερ μόνου του σωθηναι ; , Αλλα τφ φονεί σκοπός ου λαβείν καi. ήρεμείν, άλλα μετα τό λαβείν απαντα τόν δεδωκότα άνελείν. ' Ώστε πορθμός Σικελικός ή . Ελλάς πως πέφηνε τηνικαυτα , καi. ή του σατράπου μανία καi. ή του δημίου δηθεν παραίνεσις , μεθ' δσης άπειλης μεμιγμένη, χαλεπωτέρα σαφώς άνεδείχθη Χαρύβδεώς τε καi. Σκύλλης , ών καi. τοίς όνόμασι φρίκη κέκραται. ' Αλλ' ό νέος Όδυσσευς ούτοσίν, ό καλός σοι πάντα καi. ευμήχανo�, πολλών μεν πλάνων πεπείραται καi. παντοδαπών, μαλλον δε εκων πεπείραται τών δεινών ύπερ τών δεόντων. Πάντων δε άπαλλαγείς, και σπηλαίου και πορθμου και πολλών επικινδύνων ετέρων (εχώμεθα γαρ ετι του παραδείγματος), άσινης παρέπλευσέ τε καi. παρελήλυθε πάσας κηρ ι;χς, και γεγονως οϊκοι εύρε Πηνελόπην, την Πελοπόννησον αμωμον αύτην αυτφ διατηρήσασαν άκριβώς, ουκ

28.

Σκίλλης: Σκύλλης

[145]

[147]

λι!ανουήλ Παλαιολόγου Λ όγος

283

έξαναλύουσαν τόν ίστόν και διδουσαν τους πειρώντας έλπίζειν, άλλα φανερώς αυτους άποτρέπουσαν' Ο δη του π ροτέρου προέχει δσφ μηδε λόγφ την σωφροσύνην δόξαι μολυναι. ' Ως γαρ εοικεν, ή φρόνησις ουκ άπαγορεύσασα απαντα ρqδίως άνύσει' πάντων γάρ έστιν ό λόγος 5 έπικρατέστερος. Ταυτι δέ μοι νοείσθω και περι άμφοτέρων τών συζυγιών νυν ειρησθαι, του τε πάλαι ' Οδυσσέως φημι και του νυν, της τε Πηνελόπης έκείνης και ύμών τών ζηλωσάντων καλώς έκείνην. Ό τοίνυν άγαθός σοι δεσπότης μήτε τραχυνθείς πρός τας άπαιτήσεις, οϋσας γε τοσουτον άδικωτάτας δσον ό ταύτας άπαιτών άδικώτατος (ύε δε ταύτας πυκνας και εφκεσαν . 10 τινος ώς έκ νέφους), μήτε πρός τας άπειλας πτοηθεις (ήσαν δε αιεί τοι χείρους και άγριώτεραι αί νεαρώτεραί τε και δεύτεραι τών πρεσβυτέρων τε και προτέρων), μηδεν γουν στύφον, μηδ' εκλυτον δλως ειπών, μηδε μαλακόν τε και άνελεύθερον η τραχύ τε και άπ�δoν 15 του καιρου, άλλα μετ ' αυτου πάντα πράξας και αυτών παιδισκαρίων άφελέστερον άπέδειξε τόν ϊσα και παιδι μικρφ έξ άναιδείας εις αυτόν παίζοντα. χρηται δε ώδε τΌ γνώσει' <;>ϋτε παντελώς άπειθεί μέχρι τέλους, Ο καν όστισουν επαθεν έπιεικώς άπογνούς, οϋτ ' αυ ύπενδίδωσι την τα χίστην, ώς μήτε τΌ ύπερβαλΌ της ένστάσεως τόν όργώντα 20 και φλεγμαίνοντα προσπαροξύνΌ, μήτε τφ ρqδίως οϋτω της άρνή­ f.269V σεως Ι καθυφείναι παράσΧΌ δικαίως ύ �oνoείν, ώς αρα τι προκείμενον εχων ταίς ευκολίαις κατακέχρηται, ετερα μεν λέγων, ένι φρεσι δε κεύθων ετερα. Οϋτω τφ νφ χρησάμενος ώς ουκ αν ήν κάλλιον, οίμαι, ουδ' αν [ 1 49] τις αλλος έκέχρητο τών άπάντων, διαφυγων σκληρότητά τε και 25 μαλακότητα (ών ποτε μεν θάτερον, ποτε δ ' · αυ τό λοιπόν ώς τα πολλα τοίς .άδΙKoυμέν �ις φιλεί συμβαίνειν) χωρεί ηΊ Υ μέσην λίαν σοφώς και ήμεροί τόν δράκοντα τέως. Και τους αυτόν φυλάττοντας ωσπερ χειροήθεις τΌδε ποιήσας δείν φήθη καιρόν είναι η τεθναναι η άποδρι1ναι. Τυγχάνει δε του δευτέρου, ώς ό λόγος -προϊων δείξει . 30 Πέμπει γαρ έπιστολας οϊκαδε, οϊας οί προστάττοντες έβούλοντΟ" τοίς δε παρα του σατράπου πεμφθείσιν ωστε τα φρούρια λαβείν και την , Αγαμέμνονός πστε πόλιν, συνεκπέμπει τους αυτοις έγχειριουντας, ώς φοντό γε, τας ακροπόλεις. Οί δε σχολ ij βαδίζοντες (οϋτω γαρ ην 35 αυτοίς έπιτεταγμένον) οϋκ εφθησαν ίδόντες, οίμαι, την Κόρινθον, και όρώσι ον έπόθουν παρα τας τών πάντων έλπίδας, ου μην παρα τας της

13.

στίψον: στύφον Ι ε κκλυτον: εκλυτον

33. 1

. Αγαμέμνός: . Αγαμέμνονός

284

5

10

15

f. 270

20

25

30

35

40

Appendix Ι

μητρός και τας ήμετέρας. Οϋτε γαρ την του ανδρός γενναιότητα και τό φιλότιμόν τε και φιλοκίνδυνον ήγνοουμεν, και τό πραγμα ούκ εξω τής ήμών εγένετο γνώμης. τουτο δη τό διαδραναι πολλοι μεν είργάσαντο και ανειμένως , ώς είπείν, δεδεμένοι και οϋτως αυ ίσχυρώς , ωστε αποδράσαντας και τους τερατοποιους παρενεγκείν δόξαι. ' Αλλ ' εϊ τις τας εκείνων μηχανας παραβάλΟί τΌ παρούστ." ούδαμώς αγενεστέραν εύρήσει τήνδε, θεωρήσας ακριβώς τόν τε κατέχοντα δστις ήν επι πονηρίg, τόν τε τρόπον ον κατείχε και δπως τουτον εωλον ό κατεχόμενος εδειξεν. ' Έσχε δε ώδί. Σκηνή τις ήν αύτφ πεπηγυία περί τινα του ποταμου όχθην κατ ' επιταγην του τυράννου' και ό ποταμός, ή Έλλάς, βαθυν τόν ρουν ποιουμένη' ή όχθη δε πρός ϋψος ήρμένη και τφ κεκυκλώσθαι ροθίφ όλίγον άποδέουσα νήσφ εοικέναι' ή δ ' εφημέριος φυλακή, ήν δε φάλαγξ πολυάνθρωπος, στοιχηδόν περικυκλουντες την σκηνην και τόν όλίγον ίσθμόν εκείνον διακατέχοντες ακριβώς, πυραίς τε χρώμενοι και ωδαίς, ούδε γουν πρός ωραν εκάθευδον. Ού γαρ φυλακας ήΥρύπνουν άλλα την νύχθ ' δλην' οϋτω δοκουν τφ σατράπτι. Και ϊνα μη μακρόν αποτείνω λόγον, και ταλλα πάντα τούτοις ήν ακριβώς εφάμιλλα, δσα ενομίζοντο πρός φυλακην εξαρκέσέιν , ούχ δπως αμα συντεταγμένα αλλα και διτιρημένα καθ ' εκαστον. Ι 'Ά δη πάντα μdταια ενός άνδρός πέφηνεν άρετή. ουτος δ ' έστιν ό ενταυθοί νεκρός κείμενος. Καίτοι οϋτε τοίς έχθροίς τό είκός λογιζομένοις φοβητέον είναι εδόκει τό δυνηθήναι τουτονί ποτε διαδραναι, όλι­ σθήσαντα τοσούτων εμποδισμάτων, οϋτε αυ τοίς ήμετέροις εγχειρητέος ό δρασμός τό παράπαν ενομίζετο. ' Αλλ ' ό πάντων εναντίων κρείττων άει φαινόμενος θανάτου και νοσήματος ηττηται ελεγχθεις ων {ίνθρωπος και τό κοινόν τής φύσεως ού μόνος πάντων αρνούμενος. Θαυμάσειε δ ' αν τις κάκείνο μάλα δικαίως (ούδενός γαρ ελαττον εχει τών αύτφ διαπεπραγμένων) πολλάκις γαρ δυνάμενος μόνος η και μετ ' όλίγων διαφυγείν, ούκ ήνέσχετο, άλλ ' εϊλετο η μεθ ' ών εξήλθεν επανιέναι η συν εκείνοις άποθανείν. ' Ότι μεν ουν διέδρασεν ώς ούκ αν ετερος, μηδενα μήτε τών επι τό σκευοφορείν έπομένων άποβαλών, μήτε γέροντά τινα και σεσαθρω­ μένον, ού μοναχόν, ούκ ασθενή, ούδ ' όντινουν τφ μηδε βαδίζειν, ώς είπείν, δυναμένων, και διαδρας ωσπερ ύπόπτερος εφθασε τους προαπελθόντας, και τΌδε πράξας άπέφηνε τους διώκοντας αύτόν είκΌ τόν δρόμον πεποιημένους και τας τών εχθρών μηχανας ωσπερ έωλοκρασίαν κατέχεε τής αύτών κορυφής, απασι δήλον. Διηγήσα­ σθαι δε την μηχανην του δρασμου και τόν τρόπον, δι ' ον κατάπτυστον εδειξεν ον εχρήν, και ώς ήν απασα επίνοιά τε και

[151]

Μα ιι ουηλ Π αλα ιολόγου ' Λόγος

5

2S5

πράξις άνάπλεως μεν σοφ ίας, άνάπλεως δε άνδρ ίας, γέμουσά τε γνώσεως και δεξιότητος δ τι πλε ίστης, ενεστι μέν, ουκ εξεστι δέ' ην ':γαρ αν δεόμενα ταυτα του καθαρώς όρμην εχοντος ίστορείν. 'Εκείνο δε πάντως ειπείν Kai. άποχρών Kai. δίκαιον πάντων ενεκα. τουτο το εργον,

BIBLIOGRAPHY I. SOURCES Actes d' Esphigmenou, ed. J. Lefort (Paris, 1973).

ANDRES, G. DE, Catalogo de los codices griegos de la Real Biblioteca de El Escorial, Tome II: Codices 179-420 (Madrid, 1965). BELGRANO, L. T., 'Studi e documenti su la colonia genovese di Pera (prima serie)" Alti della Societa Iigure di Storia Patria, 13 (1877); 97-317. BESSARION, MovcpiJia bci up jlaKapiru Kai G.01iJijlCp /3am)'ef KVpqJ Mavovr,). rqJ fla).alO­ ).oycp, pp Ill, p. 286, 24-30. CANTACUZENUS, Ioannis Cantacuzeni imperatoris historiarum Iibri IV, ed. J. Schopen, . 3 vols. (Bonn, 1828-32). CARESINI, RAFFA IN, Chronica AA. 1343-1388, ed. E. Pastorello, RIS, 12,2 (Bologna, 1923). CAROLDO, JAN JACOPO, Annali Veneti, Cod. Marc. It. VII 2448 (10514). Cartulaire general de I' ordre des Hospitaliers de Saint Jean de Jerusalem (1100-1310),

ed. J. Delaville Le Roulx, 4 vols. (Paris, 1894-1904). CHALCOCANDYLES, LAONICUS, Historiarum demonstrationes, ed. I. Bekker (Bonn, 1843); ed. E. Dark6, 2 vols. (Budapest, 1922-27). CHINAZZO, DANIELE DI, Cronica de la gUf!rra da Veneciani a Zenovesi, ed. V. Lazzari­ ni (Monumenti Storici, Deputazione di Storia Patria per, le Venezie, n.s., XI) (Venice, 1958). CHORTASMENOS, Johannes Chortasmenos (ca. 1370 ca. 1436/37). Brie/e, Gedichte und Kleine Schriften. Einleitung, Regesten, Prosopographie, Text, ed. H. Hun­ ger, Wiener Byzantinistische Studien, VII (Vienna, 1969). Chronica Byzantina Breviora (Die byzantinischen K/einchroniken), ed. P. Schreiner, 3 vols. CFHB, XII (Vienna, 1975-79). 'Chronicon breve de graecorum imperatoribus ab anno 1341 ad annum 1453 e codice Vaticano graeco 162', ed. R-J. Loenertz, EEBE, 28 (1958), 204-15. Chronicon Galaxidiou, ed. C." N. Sathas (Athens, 1865). -

Chronique du Religieux de Saint-Denys, contenant le rel?ne de Charles VI de 1380 a

1422, ed. with French translation by L. Bellaguet, 6 vols. (Collection de documents inedits sur I'histoire de France) (Paris, 1839-52). CLAVIJO, Ruy GONzALEZ, Embajada a Tamorltin, ed. F. L6pez Estrada (Madrid, 1943. Corpus Paroemiographorum Graecorum, eds. E. L. a Leutsch - F. G. Schneidewin, 2 vols. (Gottingen, 1839-51).

CYDONES, DEMETRIUS, Correspondence, ed. R-J., Loenertz, 2 vols. ST, 186, 208 (Vatican City, 1956-1960).

1. Sources

288

CYDONES, DEMETRIUS, 'Prooemien zu Chrysobullen von Demetrios Cydones', Sit­ zungsberichte der k. preussischen Akademie der Wissenschaften· zu Ber-

.

lin, 1888, 2, 1409-22.

DELISLE, L., Le Cabinet des manuscrits de la Bibliotheque imperiale, v. I (Paris, 1868). DEVREESSE, R., Codices Vaticani graeci Ill: 604-866 (Vatican, 1950). DEVREESSE, R., Le fonds grec · de la bibliotheque Vaticane des orig.ines ··a Paul V (Vatican, 1965). Diplomatari de I'Orient Catalil (1301-1409), ed. A. Rubi6 i Lluch (Barcelona, 1947). DOSITHEUS, Patriarch of Jerusalem, TOJloe; Kara).).ayiie; (Iasi, 1692). DUCAS, Ducae Michaelis Ducae nepotis historia bytantina, ed. I. Bekker (Bonn, 1834); Istoria Turco-Byzantina, ed. V. Grecu (Bucharest, 1958). GREGORAS, NICEPHORUS, Nicephori Gregorae Byzantina historia, eds. L. Schopen and 1. Bekker, 3 vols. (Bonn, 1829-55). GREGOROVIUS, F., 'Briefe aus der Corrispondenza Acciajoli in der Laurenziana zu Florenz', Sitzungsb. bayer. Ak. d. Wiss., Phil-hist. Klasse, 1890, 285-311. GUARINI, GUARINO DEI, L'epistolario di Guarino Veronese, ed. R. Sabbadini, 3 vols. (Venice, 1915-19). HUNGER, H. Katalog der griechischen Handschriften der Osterreichischen Nalional­ biblioihek. Teil I: Codices Historici, Codices Philosophici et Philologici

(Vienna, 1961). IGNACE OF SMOLENSK, Itineraires russes en Orient, tr. by S. F. Khitrovo (Geneva, 1889), pp. 129-57; tr. by R. Solomon, 'Beiiriige zur russischen Geschichte. Theodor Schiemann zum 60 Geburstage von Freunden und SchUlern, .dargebracht und herausgegeben von Otto Hotzsch (Berlin, 1907), pp. 241-70. IORGA, N., 'Comptes de la colonie de Pera et de Famaguste', ROL, 4 (1896), 25-118. IORGA, N., Notes et Extraits pour servir a I'histoire des croisades au xve siec/e, 2 vols. (Paris, 1899). ISIDORE OF KIEV, IIaV11yvplKOe;, PP Ill, pp. 132-99. For date and authorship see ST, 46 (1926), 6-7. JEAN JUVENAL DES URSINS, Histoire de Charles VI , ed. J. F. Michaud et J. J. F. Poujoulat (Nouvelle collection des memoires pour servir a I'histoire de France, le serie, t. I/, Paris, 1836). LAMPROS, S., "Eyyparpa avarpepoJleva de; rr,v JlUIalWV1Kr,V ;ar opia v ro)v 'A81'/voj,v (Athens, 1906), as v. 3 to F. Gregorovius, lar opia ... v. supra. L AMPROS, S., ed. IIa).alO).oyela Kai IIe).oTCoVV1'/alaKa, 4 yols. (Athens, 1912-30). Le livre des faicts du bon messire Jean le Maingre dit Boucicaut, ed. Th. Godefroy (Paris, 1620). LOENERTZ, R-J., 'Athenes et Neopatras 1. Regestes et notices pour servir a l'histoire des duches catalans (1311-1394)" AFP, 25 (1955), 100-212,428-431; rep. BF-G, 1I, 183-303. LOENERTZ, R-J., 'La chronique breve moreote de 1423. Texte, traduction et commentaire', ST, 232 (1964), 399-439. LOENERTZ, R-J., 'Hospitaliers et Navarrais en Grece (1376-1383). Regestes et documents', OCP, 22 (1956), 319-360; rep. BF-G, I, 329-69. MARTONI, NICCOLO, 'Nicolai de Marthono, notarii, liber peregrinationis ad loca Sancta', ed. L. Le Grand, ROL, 3 (1895), 577-667. •

Bibliography

289

L. DE, 'Documents concernant divers pays de l'Orient Latin 13821413', BECh, 58 (1897), 78-125. MERCATI, G. and CAVALIERI, P. F. DE Codices Vaticani graeci I' 1-329 (Vatican, 1923). MIKLOSICH, F., and MULLER, l., eds. Actq et diplomata graeca medii aevi sacra et pro­ fana, 6 vols. (Vienna, 1860-90). MILLET; G., 'Portraits byzantins', Revue de tart chrhien, 61 (1911),445-51. Monumenta spectantia ad unionem Ecclesiarum graecae et romanae, ed. A. Theiner and F. Miklosich (Vienna, 1872). Monumenta spectantia historiam slavorum meridionalium, ed. S. Ljubic, vol. IV . . (Zagreb, 1874). OMONT, H., Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliotheque Nationale. Supplement grec (1-60i) (Paris, 1888).

MAS-LATRIE,

11, Dialoge mU einem 'Perser', ed. E. Trapp, Wiener byzanti­ nistische Studien, 11 (Vienna, 1968).· PALAEOLOGUS, MANUEL 11, The letters of Manuel Palaeologus, ed. G. T. Dennis , CFHB,VIII (Washington, D.C., 1977).

PALAEOLOGUS, MANUEL

11, L1uiAoyoe; r,e'Ki)(; ij nejJi ydpov, Cod. Paris. gr. 3041, ' . ff. 89 -104. PREDELLI, R., Regesti dei Commemoriali, 8 vols. (Venice, 1�76-1914). PSEUDO-KoDINOS, TraUe des Offices, ed. l. Verpaux (Paris, 1966). ' RAYNALDI, 0., Annales Ecclesiastici, ed. J. D. Mansi v. 26 (Luca, 1752). 'Res Gestae Theodori loann. F. Palaeologi, Titulus metricus A.D. 1389' ed. R-l. Loenertz, EEBE, 25 (1955), 207-10. REVILLA, P. A., Catalogo de los codices griegos de la Biblioteca de El Escorial, vol. I (Madrid" 1936). SATHAS, C., Documents inedUs relatifs a thistoire de la Grece au moyen age (Mv'll!-efa rile; 'E)J.'lVIKile; 'Iaropiae;), 9 vols. (Paris-Venice, 1880-90). SPHRANTZES, GEORGIUS, Chronicon Minus, P G, 156 (l866) coil. 1 " 025-80; e'd. V. Grec'u (Bucharest, 1966). SYMEON, Archbishop of Thessalonica, politico-historical works of Symeon Archbi­ shop of Thessalonica (1416/17 to 1429), ed. D. Balfour, Wiener Byzantini­ stische Studien, XIII (Vienna, 1979). PALAEOLOGUS, MANUEL

SYROPOULOS, SYLVESTRE, Les Memoires du grand ecctesiarque de tEglise de Constanti-

nople,

Sylvestre

Syropoulos, sur le concile de Florence, ed. V. Laurent

(Rome, 1971). THIRIET, F., Regestes des deliberations du Senat de Venise concernant la Romanie, 3 vols. (Paris, 1958-61). TORNIKES, GEORGE and DEMETRIUS, Georges et Demeti'ius Tornikes, lettres et discours, ed. l. Darrouzes (Paris, 1970). TRAVERSARI, AMBROSIO, Ambrosii Traversarii Camaldulel1sium aliorumque ad ipsum

et ad alios de eodem Ambrosio latinae epistolae (Florence; 1759).

ZEN, JACOPO,

VUa Caroli Zeni, ed. G. Zonta, RIS, 19,6 (Bologna, 1940).

2. MONOGRAPHS AND ARTICLES .

ALEXANDREScu-DERSCA, M.M., La campagne de Timur en Anatolie (1402), (Bucarest, 1942; Variorum Reprints, 1977). ARTUK, 1., 'Osmanli beyJiginin kurucusu Osman gazi'ye ait sikke', Papers presented to the First International Congress on the social and economic history oJ Tur­

key, Hacettepe University 1977 (Ankara, 1980). pp. 28-33.

ATIYA, A.S., The Crusade oJ Nicopo/is (London, 1934). BARKER, J.W., Manuel 1I Palaeologus (1391-1425). A study in Late Byzantine Statesmanship (New Brunswick, N.J., 1969). BECK, H.-G., 'Der byzantinische Ministerpdisident', BZ, 48 (1955), 309-38. BECK, H.-G., 'Byzanz und der Westen im Zeitalter des Konziliarismus', Die Welt zur Zeit des Konstanzer Konzils (Konstanzer Arbeitskreis fUr mittelalterliche

Geschichte, Vortrage und Forschungen 9) (Stuttgart, 1965). pp. 135-48. BECK, H-G., Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich (Munich, 1959). BELDICEANU-STEIJ:-lHERR, 1., Recherches sur les actes des regnes des Sultans Osman, Orkhan et Murad I (Munich, 1967)., BELDICEANU, N. and NASTUREL, P. S., 'La Thessalie entre 1454/55 et 1406', B, ' 53(1983), 104-156. .

BERGER DE XIVREY, J:, 'Memoire sur la vie et les ouvrages de I'empereur Manuel Pa­ leologue', Memoires de /' Institut de France, Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, 19, 2 (Paris, 1853), 1-2Dl. BOHLlG, G., Untersuchungen zum rhetorischen Sprachgebrauch der Byzantiner, Berliner Byzantinische Arbeiten, 11 (Berlin, 1956). . BON, A., La Moree franque. Recherches historiques, topographiques et archeologiques sur la' principaute d'Achaie (1205-1430), 2 vols. (Paris, 1969). BORDIER, H., Descriptions des peintures et autres ornaments contenus dans les manus­ crits grecs de la Bibliotheque Nationale (Paris, 1883). BURGESS, T. C., 'Epideictic literature', Chicago University Studies in Philology, 3 (1902), 89-261. CESSI, R., 'Amedeo di Acaia e la rivendicazione dei domini Sabaudi in Oriente', NAV, n.s. 37 (1919), 5-64. CESSI, R., 'Venezia e I'acquisto di Nauplia ed Argo', NAV, n.s. 30 (1915), 147-73. CHRYSOSTOMIDES, J., 'An unpublished letter of Nerio Acciaiuoli (30 October 1384)', Byzantina, 7 (1975), 120-3. CHRYSOSTOMIDES, J., 'Corinth 1394-1397: some new Jacts', Byzantina, 7 (1975), 83-110. CHRYSOSTOMIDES, J., 'Studies on the Chronicle of Caroldo, with special reference to the history of Byzantium from 1370 to 1377', OCP, 35 (1969), 123-82. CIRAC ESTOPANAN, S., La union, Manuel Paleologo y sus recuerdos en Espana (Barcelona, 1952). DELAVILLE LE ROULX, J., Les Hospitaliers a Rhodes jusqu' a la mort de Philibert de Nail/ac, 1310-1421 (Paris, 1913). DENNIS, G. T., 'The Byzantine-Turkish Treaty of 1403', OCP, 33 (1967), 72-88. DENNIS, G. T., 'Official documents of Manuel 11 Palaeologus', Byzantion, 41 (1971). 45-58.

Bibliography

291

.DENNIS, G. T., The Reign of Manuel II Palaeologus in Thessalonica. 1382-1387 (OCA. 159) (Rome, 1960). DENNIS, G. T., 'Three reports from Crete on the situation in Romania, 1401-1402' ' Studi Veneziani. 12 (1970), 243-65. DENNIS, G. T., 'Two unknown documents of Manuel II Palaeologus', Travaux et Memoires. 3 (1968), 397-404. DVORNIK, F., Early Christian and Byzantine political philosophy. 2 vols. DOS, IX (Washington D. C., 1966). FASSOULAKIS S., The Byzantine Family of Raoul-Ral(l)es (Athens, 1973). FOSCARINI, M., Della letteratura Veneziana (Padua, 1752). GERLAND, E., Neue Quellen zur Geschichte des lateinischen Erzbistums Patras (Leipzig, 1903}. '. GILL, J., The Council of Florence (Cambridge, 1959). GRAUX, CH., Essai sur les origines du fonds grec de I' Escurial (Paris, 1880). GREGOROVIUS, F., '[uropia rije; 7l0AeWe; 'A811VOJV Kara rove; peu ove; aiwvae;, tr. by S. Lampros, vol. 2 (Athens, 1904). HALECKI. 0., 'Rome et Byzance au temps du grand schisme d'Occident', Collectanea Theolor l ica

HALECKI, 0., Un empereur de Byzance a Rome (Warsaw, 1930). JACOB, L., Traicte des plus belles bibliotheques publiques et particulieres (Paris, 1646). JACOBY, D., 'Catalans, Turcs et Venitiens en Romanie (1305-1330): Un nouveau temoignage de Marino Sanudo Torsello', Studi Medievali. ser. 3, 15 (1974), 217-6 I . JOCHALAS, T., 'Uber die Einwanderung der Albaner i n Griechenland (Ein zusam­ menfassende Betrachtung)', Dissertationes Albanicae in hOfforem Josephi Valentini et Ernesti Koliqi (Mtinchen, 197 I ), pp. 89-106. LAURENT, V., 'La date de la mort d'HeHme Cantacuzene, femme de Jean V Paleolo­ gue: Une precision', REB. 14 (1956), 200-1. LAURENT, V., 'Le trisepiscopat du patriarche Matthieu Ier (l397-14IO).Un grand

proces canonique a Byzance au debut du XVI: siecle', REB, 30 (1972), 5-166. LAURENT, V., 'Une nouvelle fondation monastique des Choumnos: la Nea Moni de Thessalonique', REB. I3 (1955), 109-30. LOENERTZ, R-J., Byzantina et Franco-Graeca, 2 vols. (Rome, 1970-78). LOENERTZ, R-J., 'Le chancelier imperial a Byzance\ o CP. 26(1960), 275-300; rep. BF­ G. I, 441-65. LOENERTZ, R-J., 'Les dominicains byzantins Theodore et Andre Chrysoberges et les

negotiations pour l'union des eglises grecque et latine de 1415 a 1430',

AFP, 9 (1959), 5-61; rep. BF-G, U, 77-130.

LOENERTZ, R-J., 'L'exil de Manuel II Paleologue a Lemnos 1387-1389', OCP, 38 (1972), 116-40. LOENERTZ, R-J., 'Jean V Paleologue a Venise 1370-1371', REB. 16 (1958), 217-32. LOENERTZ, R-J., 'Pour I'histoire du Peloponese au XIve siec1e (1382-1404)" REB. 1 (1943), 152-96; rep. BF-G. I, 227-65. LOENERTZ, R-J., Les recueils de Lettres de Demerrius Cydones, ST, 131 (Vatican City, 1947).

2. Monographs and articles

292

R-J., 'Un prostagma perdu de Theodore I Paleologue regardant Thessa­ lonique ( I 380/82?)" EEBS, 25 (1955), 170-72. LOENERTZ, R-J., 'Une erreur singuliere de Laonic ChaIcocandyle: le pretendu second marriage de Jean V Paleologue', REB, 15 (1957), 176-84; rep. BF-G, I, 38392. LOENERTZ, R-J., 'Une page de Jerome Zurita relative aux duches catalans· de Grece (1386)', REB, 14 (1956), 158-68; rep. BF-G, I, 371-81. LUTTRELL, A. T., 'The Principality of Achaea in 1377', BZ, 57 (1964), 340-45. MALTEZOU, C., 'ot iO''tOPlKE<; m:pl1tEn:u:<; 'tfj<; Kopiv90u O''ta 'tEAT] toU IL\' at&va, EU/l/lelKTa, 3 (1973), 17-25. MARINESCO, C., 'Du nouveau sur les relations de Manuel Paleologue (1391-1425) avec I'Espagne', SBN, 7 (1953), 420-36. MARINESCO, C., 'Manuel 11 Paleologue et les rois d' Ar , agon', Roumaine, sect. hist., 11 (1924), 192-206. MERCATI, G., 'Lettere di un Isidoro metropolita di Monembasia e non di Kiew', Bessarione, 30 (1916), 200-07 ; rep. ST, 78 (1937), 513-19. MERCATI, G., Scritti d'Isidoro iI cardinale Ruteno, ST, 46 (1926). MORAVCSIK, GY., Byzantinoturcica, 2 vols. (Berlin, 1958). MORAVCSIK, GY., 'Klassizismus in der byzantinischen Geschichtsschreibung', Poly­ chronion. Festschrift F. DO/ger zum 75. Geburtstag (Heidelberg, 1966), pp 366-77. LOENERTZ,

NICOL,

NICOL,

D. M. 'A Byzantine Emperor in England. Manuel n's visit to London in 1400 1401', University of Birmingham Hist-orical Journal, 12(1970), 204-25. D. M., 'The Byzantine family of Kantakouzenos (Cantacuzenus) ca. J 100-1460, D OS, XI (Washington, D.C., 1968).

OIKONOMIDES, N.,

'John VII Palaeologus and the ivory pyxis at Dumbarton Oaks',

DOP, 31(1977), 329-37. OSTROGORSKY,

G., 'Byzance, etat tributaire de I'empire turc', Zbornik Radova Viza-

ntoloskog Instituta, 5 (1958), 49-58.

G., History of the Byzantine State, tr. by J. M. Hussey (Oxford, 1968). M., 'AE(oV 6 L\uIKOVO<;', EEBE, 34 (1965), 1-138 PAPADOPOULOS, A. T., Versuch einer Gene(Jlogie der Palaiologen, 1259-1453 (Munich, 1938). PAPAGEORGIOU, P. N., 'Ai �EPPat Kai 'ta 1tpoaO''tEla 'ta 1tEpi 'ta<; �Eppa<;', BZ, 3 (1894), 225-329. REGEL, W., Analecta Byzantino':'Russica (Petrograd, 1891). S EVCENKO, I., Theodore Metochites, the Chora and the intellectual trends of his time', in Kariye Djami, v. 4, ed. P. A. Underwood (Princeton, 1975). TAESCHNER, F. and WITTEK, P., 'Die Vezirfamilie der Gandalyzflde (14/15. Jhdt.) und ihre Denkmiiler', Der Islam, 18 (1929), 60-115. THOU, J. A. DE, Histoire universelle (Paris, 1740). VASILIEV, A. A., 'Putesestvie vizantijskago imperatora Manuila Palaeologa po za­ padnoi Evrope (1399-1403)', Zurnal ministerstva narodnago prosveS�eniia, OSTROGORSKY,

PANAGIOTAKES, N.

VERPAUX,

n.s. 39 (1912), 41-78, 260-304. J., 'Contribution a I'etude de I'administration byzantine: b /leua(w v', By­ zantinoslavica, 16 (1955), 270-96.

Bibliography

293

ZACHARIADOU, E. A., 'The Catalans 'of Athens and the beginning of the Turkish expansion in the Aegean area', Studi Medievali, ser. 3, 21 (1980), 821-38. ZACHARIADOU, E. A., 'Manuel 11 on the strife between Bayezid I and Kadi Burhan al� Din Ahmad', BSOAS, 43 (1980), 471-81. ,ZAKYTHINOS, D. A., Le Despotat grec de Moree, rev. by C. Maltezou, 2 vols. (Vario­ rum London, 1975). ZAKYTHINOS, D. A., 'MuvoUllA B' 6 IIuAulOAoy0C; Kui 6 Kup81VUAlOC; • I cri 8ro poC; EV IIEAo1tovvilcrq:l', Melanges offerts a O. et M. Merlier (Athens, 1955), pp. 4569.

INDICES

INDEX GR"AECΙTATlS Names ίο brackets are cited but ηοΙ named ίη the text 'Αγαμέμνων 149,11; 201,27; 213, 30; 283 ,33 . , Αγησίλαος 221, / άδελφιδους ν. 'Ιωάννης Ζ' Πα­ λαιολόγος. άδελφός Υ. < 'Ανδρόνικος Δ' Παλαιολόγος> Υ. < Θεόδωρος Α' Παλαιολόγος > "�δης 139,6 'Αθηναι 153,4 'Άθως 213,2 Αίας 215,8 Αίθίοψ, Υ. Παγιαζίτης 'Αλέξανδρος, Mέγ�ς 99,/2./5./8; 135,24; 213,/; 219,30; 267,35. 38;

268,/; 280 ,/3: "

'Αλκμήνη 219�/3; v. Ήρακλης άλωπεκη 135,9; 279,34 άναξαίνω 115,/8; 243,5; 273,7 < 'Ανδρόνικος Γ' Παλαιόλογος> 223,/6 < 'Ανδρόνικος Δ' Παλαιολόγος> 105,/7-/8;. 269,33-34,

άνεψιός v. < Καντακουζηνός, ('Ιω­ άννης;) > < 'Άννα Παλαιολογίνα (Ioanna " Sabauda) > 223,/6 'Αντήνωρ 211,/0; 215,/2 άξ(ωσις 187,9 cf. 273,// απιστος 171,24 'Άργος 143,/5; 149,//-/2; 282,6; 283,33

'Αρράβιος (αύλητής) 115,/7; (- ρα- ) 273,6

άρχιτεκτονική έπιστήμη 95,7; 266, 6

άσεβείς

129,9.30; 131,30; 133,5;

159, 20; 175,25; 183,/;" 195,23; 277,36; 278,/9; 279,9.

/6;

Υ.

απιστος 'Ασία 127,3/; 133,/8; 187,8; 277, 27; 279,26

αύτάδελφος 75,3; 26l,3; Υ. < Θεό­ δωρος Α' ΠαλαΙΟ λόγος >. , αύτομολουντες Χριστιανοί 127,22; 129,8; 133,3; 277,/9. 35; 279,/4. 'Αχιλλεύς 213,3/; 217,/; 239,22. Βαγιαζίτης Υ. Παγιαζίτης. βαρβαρικός (δύναμις) 133,/4; 279, 25 . (λαιμός) 153,24-25 ( χείρ )173,9. βαρβάρικως ζην 129,20; 278,//. βάρβαροι 153,7 (Troiani) 215,5; 219,/6 (Turci)

1'31,4; 153,/8; 161,30;

171, 9; 173,/2./3; 207,6; 278,23.

βάρβαρος ν. l1αγιαζίτης " βασιλεύουσα (πόλις) 83,/3 ν. Κωνσταντινούτωλις. " Β ρανέζης (Evrenos) 157,/7. Βρεττανία 163,//.

Γαλάται 175,28; 195,2. Γαλλία 163,//. γιγνόμενον (iustum, debitum, legί-

ΙΝΟΕΧ GRAECITATIS

298

t1,lm) 135,17; 233,7. γονείς (πατέρες, φύσαντες) 79,8; 81,8 passim; 83,31; 85J. 23; 87,7; 95,14; 105,4; 109,4; 111,21; 117, 29-30; 223,16; 263 passim; 269, 23; 271,6; 272,10; 274,10.

Δαβίδ 113,13; 272,28. δεσπότης (Despota Romanorum: Θεόδωρος Α' Παλαιολόγος) 75,

Έρτογρούλ ης 161,2 et var. lect. . Εσπέριος 175,28; 195,2: εύνουχος 141,7. Εύρώπη 127J2; 133,14; 277,28; 279,25.

εύσεβείς 135,8; 141,1; 159,20; 183, 8; v. πιστοί. εωλοκρασία 151,21; 284,38. Ήρακλής 219,13; 221,20.26.

4; 119,7; 147,9; 153,5.16; 177,22; 185,11; 187,10� 199,31; 201,18; 203,22. 27; 237,18; 261,4; 274,19; 283,8.

(gubernatόr) 85,16; 119,7; 135, 26; 159,21; 274,19.

(Deus) 141,5; 241,24; 281,14. Διομήδης (f. Tydeos) 215,8. δoρυάλιq.τoς 143,5; 159,17; 282,1.

εθνη 83,17; 119,15; 153,24; 177,1; 185,29; 274,26.

εκκριτοι 101,5; 268,19. έκτομίας 281,16. 'Έκτωρ 215,11. < Έλένη Παλαιολογίνα Καντα­ κουζηνή> "99,26; 10 Ι ,7; 103,3; 111,14. 21. 24; 113,15; 113,24; 115,11; 149,15; 167,19;,� 223,12.;

Θεόδωρος Α' Παλαιολόγος 75,4 passim. < Θεόδωρος Β' Παλαιολόγος > 223,21.

θεόληπτος 83,27. θείον (τό) 133,12; 165,4; 257,28; 279,23.

Ματθαίος θείος (avunculus) ν. Καντακουζηνός. θείος (άρετή) 85,14. (κεφαλή) 255,2 �. (κίνησις) 83,24. (νευμα) 113,14. (νευσις) 273,10. (ροπή) 83,24; 111,18; 113,14; 151,29; 201,21; 207,13; 273,10.

(χάρις) 181,9. Θεός 83,22.27.28; 107,5.29; 109,20;

241,30; 247,11; 268,8.21.38; 272,

115,3; 117JO; 119,1/; 137,26;

2.29; 273,1.12.13; 284,1.

141,14.25; 159,2/; 205,17; 207,11.

. Ελλάς 143,7; 145,20; 282,3.25. Έλλάς (ποταμός) 149,30 var. lect.; 284,11.

'Έλλην 153,5; 215,6; 219,16. Έλλήσποντος 133,18; 157,10; 279, 26.

εvτoρνoς 91,27; 265,12. έξηγούμενος 137,15; 153,19; 280, 30.

13.17; 241,1/; 243,2; 245,21; 247, 9.17; 253,15; 255,14; 257,19. 23. 26; 259,8; 269,29; 270,11.38; 271, 22; 272,33; 274,12.23; 281,23.32.

Θεσσαλονικαίον 141

n.

65.

< Θεσσαλονίκη> 101,6; 268,20.

Θετταλία 143,7; 282,3. Θήβαι 153,4. θήρ v. Παγιαζίτης.

ΙΝΟΕΧ GRΑΕCΠΑΤΙS

ΘΡ�Kη 133,18; 157,12; 279,26.

299

< Κωνσταντινούπολις> 81..5: pas- . sim; 10 Ι ,2; 262,35.

'Ίλιον 201,27; 213,17. 'Ιλλυρικόν (τό) 153,7.

Λακεδαίμων 207,2

, Ιλλύριος 119,22; 193J3; 274,34.

Λατίνοι

ν.

Σπάρτ . η.

(Genuenses)

111,16.20:

'Ιόλαος 221,25.

272.4.

'Ισαάκ 105,1; 269,20.

(Navarenses) 115,8; 117,18;

, Ισθμός

< Κορίνθου> 119,24;

133,16; 159,5; 175,2; 274,36.

129;; 272J8; 273,40; 277, 30.

Ίσπανοί 175,28.

(Occidenta/es) 175,29; 191,

'Ισραήλ 219,29.

24.

'Ιταλία 163,10.

Υ.

< 'Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός>

Φρέριοι

Λυδός 135,1; 279,40.

111,14; 113,15; 223,12; 272,2;

λιμήν (Theodorus η 95,16; 266,13.

273,10.

λύκος 91,9; 139,20; 155,25; 181,2;

< 'Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος>

264,37; 281,3.

99,10. 26; 101,7.19; 103,2 passim; 107,12 passim; pasim;

111,12; 113,15

223,13; 241JO; 247,10;

267,33; 268,7 passim; 269,7 pas­

μαγνήτις 119,16; 274,28. . 33,/9; 143,6; Μακεδονία 101,6; 1 268,20; 279,27.

sim; 270,18 passim; 271,36; 272,

Μανουήλ Β' Παλαιολόγος 75,2

29; 273,12.13.

< 101,7 passim; lO7'passim; 113,16.

< 'Ιωάννης Ζ'

Παλαιολόγος>

139,17; 165,3; 281,2. < 'Ιωάννης Η' Παλαιολόγος> 165,2. 'Ιώβ 225·,5.

18; 137,5 passim; 139,1; 141,19; 143,1-2; 149,16; 149,18; 163,2.9; 165,2; 167,19; 171,28>; 261,2; 268,21 passim; 269 passim; 270 passim;

271,6; 273,14; 280,24.

passim; 281,28; 284,1. Καλλίπολις 100 n.18. < Καντακουζηνός ('Ιωάννης, δε­ σπότης;)> 115,15; 117,17 pas­ sim; 119,5; 273,4-274,18. κάτεργον 141 n.65.

< Μανουήλ Καντακουζηνός> 115, 11-14; 273,1. < Ματθαίος Καντακουζηνός> 113, 14; 115,13';'14; 117,22; 273,2. 11; 274,4.

Κέλτης 195,2.

Μέγαρα 153,4.

Κόρινθος 149,14; 167,18; 173,2. 15;

Μονεμβασία 143,15; 205,11; 282,7.

175,1; 177,13; 283,35. Κύκλωψ 145,3; 282,11.

μελαγχολία 127,26; 277,23. μέτρον 93,21; 265,33.

κυρος 219,30.

μηδέν αγαν 93,21; 265,33.

Κωνσταντίνος, Μέγας 81,6; 83,19;

Μυσσί (Βu/ga,ί) 193,33.'

262,35.

Μωάμεθ 131,20.25; 279,1.6.

JN[)EX GRAI.:TITATlS

300

10; 151,4;

Μωράτης 161 var. lect.

185,19;

199,20;

207,2; 209,3; 277,31; 279,13. ναυτικόν 141,17; 2S Ι ,26.

37; 280,38; 282,26; 283,32;

Νείλος flumen 91,13; 264,40.

284,17.

Νέρων 109,10; 271,12.

(σοβαρός) 155,18.

Νέστωρ 211,9; 215,6; 217,1-2.

(τύραννος) 149,29; 153,8 (φονεύς) 145,18; 281 ,20.

Νικόπολις 195,1. νόμος πολέμου Ι S9,18.

Ι1αίονες 195,2.

νωθεία 203,5 ..

πατριώτης 277,20. Παυλος (ApOS10/US) 253,14. 16; 255,

ξυρόν (τό) 119,3; 274,15.

20. Πελοποννήσιος 111,10.

Όδυσσεύς 201,36; 211,10; 215,6;

Πελοπόννησος 111,4.23; 113,4-5;

283,6 145,24; 2S2,30 (Theodorus Ι

115,10.12.; 119,7; 121,23; 147,2;

Pα/αe% gus). 'Όμηρος 77,10; 213,14. 21; 262,2. Όμούρης 143,14; 282,5.

153,3; 169,5; 175,3 pαssim; 177, 16; 179,12-13; 183,15-16; 185,20

pαssim; 193,22, 201,6. 24; 203,5.

όμόφυλος 127,24.

24; 205,12; 207,10; 209,4; 211,15;

ονυξ 113,26; 115,18; 272,31; 273,7.

213,3; 237,17; 271,30; 272,12 pαs­

,

Ορχάνις 161 vαr. /ect.

Ότμάνης 161 vαr. /ect. ουτις 145,2; 282,10.

sim; 274,19; 275,23; 282,36. Πέλοψ 115,10.12; 201,6; 237,17; 272,40

Πελοπόννησος.

Υ.

όφρυς 91,2 cf 199,26; 264,31.

Πέρσαι

Παγιαζίτης 127,31; 161,13 et vαr.

πέτρας σπείρω 193,8.

Υ.

Πέρσης

/ect.; 193,17; 205,2.

Υ.

Π ηλείδης

τουρκοι. Παγιαζί της. Υ.

' Αχιλλεύς.

(άθεος) 193,17.

Πηλείων 213,13.

(Αιθίοψ) 141,15; 281,24.

Π ηνελόπη 283,7;

(άνθρωπος) 191,29.

(Pe/oponnesus)

147,2; 282,35.

(βάρβαρος) 161,30; 199,25.

πιστοί 135,6.

(δράκων) 149,6.

Πλάτων 135,24; 211,11; 247,23;

(εχθρός) 199,10. 12.

280,13.

(θήρ) 129,4; 139,2. 24; 153,

πλους δεύτερος 191,24; 239,15.

21; 199,22; 201,5; 281,6.

πορφυρογέννητος (Θεό δωρος Α'

(κα κοδαίμων) 159,21. (οφις) 187,2. (Πέρσης) 127,31; 137,15; 139, 9; 153,8; 277,27; 280,29.

Παλαιολόγος) 75,4; 261,4 . Πρίγκιψ , Αχα'ί'ας (Petrus Burdus de Sancto Superano) 123,20 pas­ sim; 125,11 passim; 276,8 passim.

(πολύς, ό) 155,17.

πρύτανις 85,9; 95,17; 266,14.

(σατράπης) 133,2 pαssim; 149,

Πρωτεσίλεως 215,3.

ΙΝΟΕΧ GRAECITATlS

301

Τευκρος 215,9.

Πρωτεύς 89,14. Πυθαγόρας, 211,11.

Τήλεφος 239,23.

πυρ ξαίνων 193,8.

τουρκοι 100 n. 18; 115,8; 117,/8;

πυρρος, ό

'

Ηπειρώτης 219,30.

159,/4; 167,23; 195,30; 272,38; 273,40. (βάρβαροι) 133,/4; 153,25;

'Ρανέρης (Ranerius/Nerius Accia­

171,9 passim; 279,25.

iuoli) 53; 153,6.

(έχθροί) 151,8; 284,22.

'Ραούλ, Δημήτριος Παλαιολόγος 125,13; 276,26. 'Ρόδιοι

ν.

(πολέμιοι) 161,19.

Φρέριοι.

τραυμα 115,/8; 273,7.

'Ρόδος 167,14; 175,/4. 'Ρωμαίοι

(Πέρσαι) 205,16; 209,7.

135,2; 161,22; 169,16;

205,11; 209,12; 223,21.

Τριβαλλοί (Servii) 193,33. Τροιζήνη (53 ). Τρώες 215,11.

'Ρώμη 221,3.

Τυδεύς

Σαρδανάπαλος 109,10; 271,12,

ν.

Διομήδης.

τύχη 89,6.17; 109,12; 161,6; 264,17. 24; 271,14.

Σάρρα 141,10; 281,19. Σατάν 135,5; (-α-) 279,38. σατράπης

ν.

Παγιαζίτης.

'Ύδρα 221,24.

Σηλυβρία 139,16; 281,2. σιδηρα φάλαγξ 125,4; 276,17.

Φανάριον 53.

Σικελικός (πορθμός) 145,20; 282,

Φειδίας 211,14. Φερραί (Σέρραι) 137,4; 280,24.

25.

φιλανθρωπία (-ος) 91,24; 135,14;

Σκύθαι 91,25; 265,11. Σκύθης

ν.

265,10; 280,4.

Τεμήρης.

Σκύλλα 145,23; 282,28.

Φίλιππος 99,14; 267,37.

σολομώντειος δόξα 169,20.

φιλόζωος 135,14; 280,4.

Σουλτάνος (Barkuk Sultanus Ae-

Φρέριοι (FF. Hospitalis S. Iohan­ nis Iherosolimitani) 171,22; 173,

gypti) 157,6.9. σοφία (πρυτανεύουσα,

ιθύνουσα)

119,4; 274,16.

22. 26; 175,16.27; 177,5; 181,21; 183,3; 185,28; 191,23; 193,12 pas­

Σπάρτη 187,8; 205,10.20; 207,1.

sim; 195,32; 199,24. 29; 201,23;

Σπερχειός 149,30.

203,26; 207,4.

σύναιμος < Θεόδωρος Α' Παλαι­ ολόγος> 219,10. Σωτήρ 105,1; 131,22; 167,15; 181,6; 269,21; 279,3. Τεμήρης 157,7.

(Λατίνοι) 185,20; 199,35. (' Ρόδιοι)

167,14; 175,25;

183,1 Ο; 193,6; 203,25; 205, 11; 209,11. Χάρυβδις 145,23; 282,28.

302 Xpt<JTluvoi

INDFX OF SOIJRCES AND PARALLU. PASSA
129,1.

8; 137

,

161,23; 171,25; 277,28;

/ 5; 141,4; 2 HI I3 ,

INDEX

.

131,/6. /7; 175,8; 253 ,1 3; 27 H,33.35; 279,/; 28 I ,3 .

Xpt<JTO<;

OF SOlJRCES

AND

PARALLEL PASSAGES

Apollodorus, Epitome III.20 Aristophanes, Nubes 799 Plutus 969 Aristoteles,

239 221 241

Ethica Nicomachea 1094"14 95 189 1105"30-33 223 1114�-12 Aeschylus, 185 Supplices 553 Biblia Sacra v. Novum Testamen­ tum, Vetus Testamentum Cleobulus apud Stobaeum 111,1.172 93 Corp. Paroemiogr. Gr. I.42 47 130 222 252 n. 15 270 348 11.24 28 43 48 80 147 202 206 216 509

115 199 193 89,155 113 181 141 191 119 219 193 93 115 193 219 135 135,181

602-03 611 743 Demosthenes, De Corona 50(242)

99,247 193 151

151 De falsa legatione 287(433) 199 In Midiam 131(557) 241 Philipp. 1, 8(42) 117 Euripides, Andromache 66 135 155 Cyclops 167 Medea 410 199 Eusebius, De ecclesiastica theologia PG 24, 965 D

113

Herodotus, Historiae 6.112

195

Homerus, Ilias 1.16 51 58 82-83 132 215 247-249 526-527 2.110-269 674 698-702 3.1.48-152

213 77 215 139 179 215 107 201.· 213 215 103 147

INDEX OF SOURCES AND PARAI.LIJ. PASSACiES

5.553 7.206-213 8.274-282 9.313 10.173 12.37-48 350 14.217 23.681 Odyssea 2.104-110 203-207 3.118 4.417-418 455-458 9.365-370 10.94 11.110 12.201-259 Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa PG 94, 1076 B Isocrates, Ad Demonicum 5 29 Libanius, Epistulae 515,3 617,2 1183,1 1184,11 1426,6 Oratio 59,10-11 Lucianus, Symposium 3 Lysias, Oratio funebris 33 Menander ( Rhaetor), pp. 369-72,420

239 215 147 119 215 179 215 147 135 89 145 I11 147 145

105 221 191

181 135 181 135 81

Novum Testamentum Lucas 10.3,19 139 Act. Ap. 7.44 105 Ep. Eph. 2.12 255 2.20-21 253 3.6 Ep. Col. 1.18 107 Ep. Hebr. 11.40 105 I Ep. Petr. 2.21 Pindarus, Fragmenta (ed. Christ), 216 93 83 Olymp. 6,99; 7,4 Plato, 145 Gorgias 524e 193 Leges 780; 838e 81 Menexenus 237a 247 Phaedo 66a-67b 145 69b 99c-d 191 145,219,221 89c 111d 185 191 Philebus 19c 81 Theaetetus 14ge Plutarchus, 135 Moralia 190 E 213 335C-E 97,99 Vi/a Alexandri 213 72 135 Vita Lysandri 7 Scholia ad Lycophronem (Tzetzes) 245 215 Scholia in Platonem, ed. C. F. Her­ Illi.lnn, Plalollis Dililogi ncr,

151 195 79

303

I.ci Wig.

v.

1 X53)

Sophocles, Antigone 803 Oedipus Coloneus 496 Oedipus Tyrannus 640 Trachiniae 852 Vetus Testamentum

6

(Tcub­ 221

233 195 233

304

GENERAL INDEX

Genesis 20.11 lob 1.1-4,7-8 2.7-12 6.12 8.9

141 225

253

13.12

259

Psalmi 62.10

113

Ecclesias ticus 3.1-8

169

Ezechiel 37.11

139

GENERAL INDEX Acciaiuoli, Bartolomea 17,25,232 n. 155 Donato 142 n. 66 Francesca 21,168 n. 98, 176 n. 107,182 n. 110, 232 n. 155. Neri 17,18,19,53,120 n. 41,142 nn. 66.68,148 n. 74,152 and n. 76,158 n. 81,168 n. 98, 182 n.111 Achaia 16,17,18,24,25,122 n.46,124 n.48, 152 n.76. Map 1-3 BC Adriatic 19 Aegean 24,114 n. 34 Akova 16. Map 2 C Alamania, Dominic de (see Domi­ nic de Alamania) Albania 5

Anemas, tower of 6, 15, 102 n.22 Angelos (nicknamed Diavoloange­ los) 108 n.27 Ankara, battle of 8, 10, 23, 134 n. 55

Albanians (Illyrians) 53,118 and n. 40,120 and nn. 41-43,124 n. 48, 152 n. 76,192.

Anna of Savoy, Empress 222 n.151 Argolis 16. Map 3 C. Argos 18, 20, 142 and n.68, 148 and n.73, 158 n.81, 170 n.100, 182 n.111. Map 3 C. Armenia 206 n.127 Asia Minor 7, 8, 22, 126, 132, 136, n.57, 150 n.75, 156 n.77, 158 n. 82, 186, 204 n.126, 206 n.127 Astros 16. Map 3 D. Athens 19, 152 and n.76. Map 4 C. Attica 17, 152 n. 76. Map 5 t. Auvergne 174 n.106 Avignon 162 n.88 Avrami 24. Map 2 D. Balkans 5

Ali, son of Hayreddin 140 n. 63 Altemps, duke of 38 Amphissa (see Salona) Andronicus III Palaeologus, Emperor 222 n. 151 Andronicus IV Palaeologus, Empe­ ror 6, 15 and n. I,100 nn. 18-19, 102 n. 22, 104 n.24, 108 n.27, 110 nn.29-30, 112 n.31, 132 n.53, 138 n.59, 240 n.157

Barkuk, Sultan of Egypt 156 and n. 77 Basilice 232 n.155 Bayezid I, Sultan 7, 8, 10, 11, 1819, 21, 22, 23, 29, 62, 122 n.44, 126 and n.49, 128 and n.50, 132, 134 and n.55, 136 and n.57, 140 and n.62, 142 and nn.66. 69, 146, 148, 150 and n.75, 152, 156 and nn.77. 80, 158 and n.82, 160 n.

GENERAL INDEX

305

83, 162 and nn.85. 86, 184,186, 192, 204 and n. 126, 206 and n. 127, 208. Benedict XIII, Antipope 162 n.88 Bessarion 39 Bexacia, Janoti 210 n.131 Bithynia 254 n.167 Boeotia 17. Map 4 B. Boniface IX, Pope 7, 162 n.88

Charles Ill, King of Navarre 162 n. 88 Charles VI, King of France 7,10 Christians 8, 9, 19, 128, 136, 140, 160, 170, 182, 244 n.161 Christopolis 140 n.65 Chrysoberges, Theodore 9 Chrysocephalus, Matthew 34, 39, 41

Boucicaut, Jean le Meingre 7, 162 n.87, 164 n.89. Britain 162 and n.88 British 174 Brusa 108 n.27, 206 n.127

Chrysoloras, Demetrius 9, 244 n. 161 Manuel 9,29,38,76 n.3 Colonna, Ascanio 38 CombHis, F. 56-57 Constantine, the Great 82 and nn. 7,8

Buda 5 Bulgaria ( Bulgars) 5,18,192 and n. 118 Cabasilas, Nicholas 40 and n.20 Callipolis 100 n.18,112 n.31,132 n. 53, 206, n.127 Cantacuzene, Helena Asaflina, Countess of Aragon see Helena Asanina Cantacuzene Cantacuzene, Helena Palaeologina, Empress see Helena,Cantacuze­ ne Palaeologina Cantacuzene, Irene Asanina, Emp­ ress see Irene Asanina Cantacu­ zene Cantacuzenus, John, Despot (?) 16, 17, 114 n.37, 116, 118 and n.39 Cantacuzene, Maria 110 and n.30 Theodora 110 and n.30, 254 n.167 Cantacuzenus see John VI, Manuel, Matthew Chalandritsa 166 n.94. Map 2 B. Cha1cocandyles, Laonicus 31, 42.53. Champlitte, Guillaume de 168 n.98 Charisios, gate of 108 n.27

Constantine XI Palaeologus, Em­ peror 25 Constantinople 5-7,11,15,16,29, 80,100 and n.18,102 n.20,108 n. 27, 110, 112 n.33, 140 n.65, 162 n.86,164 n.89, 170 n.102,206 n. 127, 210 n.131 Coquerel, Mahiot de 122 n.46 Corfu 42 Corinth 17,19,20-23,28,102 n.20, 120 n.4 l , 166 and nn.93-94, 168 and nn.96.98, 170 and nn.100101, 172 and n.103, 174 and n. 104,176 and n.107, 182 nn. l lO­ I l l , 210 n.131 Map 3 C. ,Isthmus 18, 21, 118, 120 n.4 l , 132, 158, 174 and n.104 Corinthia 16, 152 n.76. Map 3 C. Corripus 12 n.33 Coron 17, 20, 24 164 n.91, 166 n. 94, 202 n.122,204 n.126. Map 2 D. Cremolisi, Giovanni 182 n.11O

306

GENERAL INDEX

,C Crispo, Jacopo 210 n.131.. Cydones, Demetrius 9, 11, 100 n. 18, 102 n.20, 104 n.24 Dalmatia 18 Damala 182 n. l l 1. Map 4 C. Dandolo, Matteo 32 and 33 n.3 Daneion 138 n.59 Dejanovic,Constantine 136 n.58 De la Roche, Othon 168 n.98 De Mendoza y Bobadilla, Franci­ sco 41 Demetrius, Magistros (;title/surname) 34, 39, 41 d' Enghien, Marie 18, 142 n.68 Denmark 162 n.88 Despotate see Peloponnese, Byzan­ tine Dobrotica, daughter of 240 n.157 Dominic de Alamania 23, 208 n. 130, 210 n.131 Du Tillet, Jean and Jean 35, 55 ,Jean, baron de la Bus­ siere 35, 55 Elie de Fossat 22,182 n. l l l ,204 n. 125 Elis 16. Map 2 C Enc1ava, Manoli 182 n.111 England 7, 174 n.106 Epirotic coast 24 Ertugrul 160 and n.83 Erzincan 206 n.127 Eudaimonoiannes, Nicholas 9 EuroptJ 126, 230 n.154 Evrenos 19, 156 and n.79, 170 n. 101 Fadrique, Luis of Aragon 142 n.66 ,Maria 142 n.66 Florence 162 n.88 France 7, 33, 162 and n.88, 174 n. 106

Franks, Western see French Fram;ois I, King of France 33 and n.3, 35 n.9 French 174, 182 n. l l l , 194 Galaxidi 23. Map 3 B. Gazes, Demetrius 29 n.6 Gallipoli see Callipolis Genoese 6, 16, 100 n.18, 108 n.27, 110 n.30, 112 n. 33, 210 n. 13 I Germany 174 n. 106, 194 Greece 19, 23, 142 Greek 9, 33, 122 n.44, 152, 210 n. 131 Grimani, Pier 142 n.69 Guarini, Guarino dei, 27 n.2, 31 and n.15, 38 Hadrianople 206 n.127 Halil 254 n.167 Helena Asanina Cantacuzene, Countess of Aragon 142 n.66, 208 n.130 Helena Cantacuzene Palaeologina, Empress 5, 11, 15, 98, 100, 102 and n.20,104 n.24,110 n.30,148, 166 and n.93, 240 n.158, 254 n. 167 Helena Dragas,Empress 176 n.107, 244 n.161 Helikovounon 242 n.160 (near Helika? Map 3 E). Hellespont 132, 156 Hercules 218 and n.144, 220 Herakleia 138 n.59 Hexamilion 20-21, 174 n.104, 176 n.107. Map 4 C Holt, Peter 210 n.131 Hospitallers, Knights of St. John of Jerusalem 6, 8, 13,20-23 and n. 42,24,28, 53,166 and nn.92-93, 168 and n.97,170 and n.102,172 and n.103, 174 and nn. 104.106,

GENERAL INDEX

176 and nn.107-108,182 and nn. 110-111, 184 n.112, 190 and n. 117, 192-204 and n.125, 206 and n.127, 208 and n.130, 210 n.131 Hungarians 7, 194, 206 n.127 Hypomone (religious name of Empress Helena) Illyrians see Albanians Innocent VI, Pope 5 Irene Asanina Cantacuzene, Em­ press 222 n.150, 254 n.167 Iphicrates 12 n.33 Irene Palaeologina 15 n. I, 254 n. 167 Isidore, monk, later metropolitan of Kiev and cardinal 29, 31,33, 35n. 9, 37, 232 n.155 Italy 7,29,38,162 and n.88,174 n. 106 Jacques de Baux,Latin Emperor of Constantinople and Prince of Achaia 122 n.46 Jagoup, Alexis 102 n;21, 104 n.23, 106 n.25 Joasaph, monk, later bp. of Ephe­ sus 34, 40-41 John VI Cantacuzenus, Emperor I I, 16, 102 n.20,110 and nn.28. 30,112 and n.32,114 n.36,142 n. 66, 222 n.150 John V Palaeologus, Emperor 5,6, 15,16,98,100 and n.19,102 and nn.20.22,104 n.24,108 n.27, 110 nn.29-30, 112 nn.31, 33, 13X n.59 John VII Palaeologus, Emperor 6, 11,24,138 and n.59, 164 and n. 89, 170 n.102, 244 n.161 John VIII Palaeologus, Emperor 9, 10,11,25,30,162 n.88,164 and n.89

307

Kalamata 16. Map 2 D. Kalavryta 21-22, 182 n. I l l , 210 n. 13l . Map 2 C. Karytaina 16. Map 2 C. Kastri 182 n. l l l . Map 4 D. Kernitsa 16. Map 3 B. Lacedaemon see Mistra Ladislas, King of Naples 122 n.46 Lampros, S. 55-57, 61-62. Latins 110,114,116,122 n.46,128, 152 n.76, 174, 184, 190, 198 Lazarevic, Stephen 136 n.58 Lemnos 6 Leontarion 16,20,124 n.48. Map 2 D. Leutron 16. Map 3 D. Levadia 152 n.76. Map 3 D. Ligourio 182 n. l l l . Map 4 C. Loidoriki 23. Map 3 B. London 7 n.17 Louis, King of Hungary 5 Lyons, Union of 9 Macarius,bp. of Angyra 162-164 n. 88, 210 n.131 Macedonia 5, i I, 100, 132, 142 Maina 152 n.76. Map 3 E. ,Malea, capo 16. Map 4 E. Mamonas 132 n.52, 142 n.69 Manuel 11· Palaeologus, Emperor 5 passim, 22-34, 37-41,61,74,90, n.12,100 and n.19,102 n.22,110 n.30,136 and n.57,140 nn.62.65, 142, 148,150 n.75,152 n.76,162 and n.88, 164 and nn.89-91,168 n.97, 170 and n.102, 182 n.110, 186 n.113, 204 n.125,210 n.131, 222 n.152, 230 n.154, 232 n.155, 244 n.161, 254 n.167 Manuel Cantacuzenus, Despot 16, 110 n.28, 114 n.35, 120 n.42

308

GENERAL INDEX

Margaret, Queen of Denmark 162 n.88 Marica, battle of 5 Martha, Kyra, monastery 102 n.20 Martoni, Niccol6 174 n.104 Matapan, capo 16. Map 3 E. Matthew (religious name of Manuel II) 10 Matthew Cantacuzenus, Emperor 16, 112 and n.32,114 and nn.3537, 142 n.66 Matthew I, Patriarch 7 n.14 Mavromates, John 42 Megara 21, 176 n.107. Map 4 C. Mehmet I, Sultan 11 'Mesopotamia 156 n.77 Messenia 16, 24. Map 2 D. Metochites, Theodore 13 n.35 Michael Palaeologus, Despot 15 n. I, 240 n.157 Migne, J.P. 55-56 Milan 162 n.88 Mircea the Elder, Wallachian prin­ ce 19, 206 n.127 Mistra 15, 16, 21-22, 25,28-31,33, 110 n.28, 112 n.33, 186, 202 n. 123, 204 and n.124, 206 and n. 127, 222 n.152. Map. 3 D. Modon 17,20,24, 164,n.91,166 n. 94, 202 n.l22, 204 n.126 Map 2 D. Monemvasia (Epidavros Limera) 18, 19,22,29, 132 n.52,142 and n.69, 156 n.80, 158 n.81, 164 n. 90,176 n.107,204 and n.124,210 n.131, 242 nn.159-160. Map 4 E. Mongols 8, 90 n.12, 156 and n.77, 1&2 n.86 Monuco see Ali son of Hayreddin Morea see Peloponnese

Mouchli 16. Map 3 C Murad I, Sultan 6-7, 18, 100 n.19, 108 n.27, 112 n.131, 126 n.49; 128 n.50, 156 n.79, 160 n.83. Mustafa, son of Bayezid 10 Mysoi see Bulgars Naillac, Philibert de see Philibert de Naillac Nauplion 18, 20, 182 n. l l l, 204 n. 126. Map 3 c. Navarre 162 n.88 Navarino see ZoncIon Navarrese 17-19,21, 122 nn.45-46, 128 n.50, 142 n.69, 152 n.76 Negrepont (Euboea) 142 n.69, 208 n.130. Map 4-5 ANeopatras 152 n.76. Map 3 A. Nic Iine 24. Map 2 D. Nicopolis 7, 20, 194 and n.119 Orhan 160 n.83, 254 n.167 Osman 160 n.83 Ottobon 38 Ottoman see Turks Omur, Turkish official 142 and n. 67 Padua 162 n.88 Paez de Castro, Juan 42 Palaeologi see under individual names Palestine 162 n.88 Panidos 138 n.59 Pantocrator, monastery 10 Paris 9 n.21, 10 Patras 22, 25.. Map 2 B. Pavia 162 n�88 Pelicier, G. 33 and n.3 Peloponnese 16-22,24-25,124 n.48, 132 n.52, 152,168 and n.97, 170 n.l00, 204 n.126 Peloponnese, Byzantine 8, 13, 16,

GENERAL INDEX

19-23, 25, 28-30 n. l O, 33, 110, 112, 114, 118 and nAO, 120 nA2, 146, 158 n.81, 160 n.84, 168, 172 n.103, 174, 176 and n.107, 182 and n. l l l , 184, 192, 200-204 and n.126, 206-10 and n.131, 212, 230 n.154, 242 n.159, 244 n.161 Pera 6, 16, 108 n.27, 210 n.131 Persian see Bayezid Persians see Turks Peter I V, King of Aragon 152 n.76 Peter, the Greek 40 Phanari (in Argolis) 182 n.111. Map 4 C. Philibert de Naillac 21-23, 176 n. 108, 182 n. l l l , 204 n.125, 208 n. 130, 210 n.131 Phocis 18, 152 n.76. Map 3-4 B. Photius, Patriarch 42. Phthiotis 152 n.76. Map 3 A. Pierre Lebourd de Saint Superan 19 and n.20, 21, 22, 24, 120 nA I, 122 and nA6, 124 and nA8 Plato 13, 134, 246 Plethon, Gemistos Georgios 34, 39, 41, 114 n.37, 182 n.111 Provence 174 n.106 Quetif, Jacques 35 Raoul, Demetrius 120 nA I, 124 and nn.47-48 Raymond de Lescure 22, 182 n. l lO, 204 n.125 Rhaidestos 138 n.59 Rhodes 174 and n.105 Rhodians see Hospi"tallers Rome 5, 8, 9, 162 n.88 Saint Helena 162 n.88 Saint John of Jerusalem, Order of see Hospitallers . Saint Superan, Pierre Lebourd de

309

see Pierre Salona ( Amphissa), county of. 23, 142 n.66, 152 n.76, 208 n.130. Map 3 B. Santa Maura 176 n.107. Map A- B. Saronic Gulf 21. Map 4 C. Scholarios, George 40 Scutari (Chrysopolis) 108 n.27 Scythian 90 and n.12 Selymbria 138 and n.59, 164 n.89 Serbia (Serbs) 5, 18, 192 and n.118 Serres 5, 11, 18, 136 and n.58, 140 n.65, 142 n.69 Sevasteia 206 n.127 Sextus Empiricus 42 Sigismund, King of Hungary 7,' Sirieto, Gulielmo 38, 40 Slavs 152 n.76 Spain 174 n.106 Spanochori ( Messenia) 24. Map 2 D. Sparta see Mistra Spercheios, river 148. Map 2-3 A. Sphrantzes, George 9 and n.20, I1 Spinola, Branca 210 n.131 Stasicrates 212 n.132 Siileyman I, Sultan 23, 208 n.130 Syria 156 n.77 Tartars 90 n.12, 206 n.127 Telephus 238 and n.156 Tenedos 6, 24 Theodore I Palaeologus, Despot 8, 15-25, 27-35, 63-64, 74 passim Theodore 11 Palaeologus, Despot 25, 222 and n.152 Theodore, bp. of Andida 40 Theodoretos (religious name of , Theodore I Palaeologus) 25 n.55 Thermisi 182 n.111. Map 4 D.

310

GENERAL INDEX

Thessalonica 5-6, 11, 15 and n.2, 100 n.19,118 n.40,140 n.65,244 n.161 Thessaly 5, 18, 142, 184 n.112A. Map 2-3 A. Thrace 132, 156 and n.79 Timur 8, 22, 156 and n.77, 162 n. 86, 204 n.126, 206 n.127 Tocco,Carlo 19-20, 24-25, 168 n. 98, 170 n.101 Tocco, Francesca see Acciaiuoli, Francesca Traversari, Ambrosio 27 n.2, 31 n. 15 Triballians see Serbia, Serbs Triboles 76 n.4 Tripotamo ( Psophis) 16. Map 2 C. Troezene 53. Map 4 C. Turin, treaty of 24 Turks 5-11, 18-24, 28, 100 and n. 18,108 n.27,112 n.31,114 and n. 34, 116, 118 nn.39-40, 128 and nn.50-51,132 n.53,140 n.65,142 n.69,152 n.76,156 nn.77.79,158 and nn.81-82, 160 and n.83,164 nn.90-91, 168 n.97, 170 and n. 101; 172 n.103,176 n.107,182 n. 110, 184 n.112A, 194, 200, 204 and n.126, 206 and n.127, 208. Union of Churches 8-10,244 n.161 Vasilicata (Vasilika, anc. Sicyon)

168 n.98, 182 n.l lO. Map. 3 C. Vasilopotamo 23,210 n.131. Map 3 D. Vatika 21, 182 nn. l lO, I l l . Map 4 E. Veligosti 16. Map 2 D. Venice (Venetians) 6, 17-19,20-22, 24-25,28,108 n.27,124 n.48,142 nn.68-69,1'52 n.88, 164 nn.89-91, 166 nn. 93, 94, 168nn. 96-97, 172 n.103,182 nn. 110-111, 230 n.154 Vitrinitsa 23. Map 3 B. Vostitsa ( Aegaeon) 20 n.19. Map 2 B. Wallachia 206 n. 127 Yakub pa�a 20, 170 n.100 Zaccaria, Andronicus Asen 22,124 n.48, 166 n.94 Zaccaria, Centurione I 182 n. l l 1 Zaccaria,Centurione 1 1 24-25 Zaccaria, Maria 24 Zaccaria, Stefano, abp. of Patras 25 Zeitouni (Zeitoni, Lamia) 208 n. 130. Map. 3 A. Zen,Carlo 108 n.27 Zen, Pier 210 n.131 Zonclon ( Navarino, Pylos) 17-19 n. 20. Map 2 D. Zourtsa 16. Map 2 D.

PLATES AND MAP

O""�f�(11'Tf ()laJ�,t'?,7f1'<0'lTt�'T, j,;�e rriJp:Jbal.I(TI(-"'I1TX/j) � aV�op';:, jp;v�II00 ... '':'7 'q.,. , In' r) ' _:--�
I

�

.51� i' fO:.. ,u.w.PO,t.UtJ';;" y ;)J#�f.U.'Io�Ti i�rO�('.';;"H.I.V'Tou ,�� ,u.t/��ai 1I,Ll..9"OIl��lQ.­

�\�AOIy;,

�Ollrtc,)i;G:�Tr���.o· 1I1\�. ';u� �flOPI/6�OC, lP�Ofl .... I TUiI-"'¥C., J;.ri':'nllC'... �<;�.. �T;;� IW �To/� .& �AO d)(IjJ�'t,.;' T.T... ·� ,t,�it M,u.t'l��;"fJ'1t,.£�i�dv 1�'U�IIr."OI?o. ••

'-

,

I

I

(\

�\

I

_

-..

)

,--J

.51.,.,...:.p��/I.nAOc. ?sx../!Jo/' J)lU:UaJjPfPd b!nl/lC(,( ,"Itplll «(T•• -11«(' �ofJ ('\'

,

_

'":

"

'"

/

-

)

""

\ I

J

7

.'

'1

J\ CVlT'Odl)'HlI�' bTPcTovTCUfTllfI �T/fhfl C£I. !;:J �y. '"� '7Tp w1>111 'X./I,ttnrn I �... �' ..' �... I 11" 7' .' d., . 11) olo,,'TIl/lCVlT'OdY'6Wcu' :" .:- , '\ -• ,. d\i'tloIC.l/IIC)O.:>-.K,u... JeLp.dl..WCUp....

,, '"

QUk.l�1

�T;<;/4,/cnt<;71WTH;;; r.:;!Utop�tu.u.f"�Q .. �". '.:..>t·��r:.jPP...Jj)J�.. r'" TII"';'.1.� .,J\ fHe.. )0("'; "!TOTi' k1'1I0 � �T" Kot.'"I' ,-;;<�1-;'"lfT);oc,LUI��/lJ / , '\

._(\

I

U

f

T.x7c; "CUI 0;'11, it J·blllr,u.£';:> 0 <;

�,

-....

.,.,

"

t

.& OVIC.t·/C(..CP'';t�· � c, � lisp � 0rfo", ay t ktlflO" ('� '1r1)1 ooP.l1 «-Tt

Tl.:>-.t'lql.tLDllollo'u;L';;'1I ,tJAP o�J\vt' ItCC.Sl'fll�

';:k4.f�� idi/-A'IIUII' ,;J'�Tt,u.o1 cru�oo',c.ut,,; � )H.W,uj.qU

�1I0�OO,';'l"U�!J0:��OfJ�:lT\b ��P�I/OO�i�'OIITi; <5u.uJ� �o��:Ji � . J)')C.(U olj�.I·,'HTt �)v� qklll'. oif. Si:WP I 6�� ��
fJJ'.

� ',"";;:" u"',

('11

,

I

•

•

,

.... cu • I �\' tI '. r':X!Oc..etI1t1)l'f1PUuOL( m/poop.. . UlPl(11LO """ "I.,«JI"lII q iJ CO�·

l�ih it�"'f'IIW1o'7/(1t.u.tfItO.JU,lIlfp/qTouJnIlS'4.,j�,oc. ) R>l�u"rillf:'

"

..

:!:J

PI.

11. Scorial. gr. R-I-I4,

f

257.

1

PI. 111. Paris. sllppl. gr. JOc).

f I.

_

t

.,

'\

'\

I

'-��" �j' .' _tJ 11 11 oWl ", .,�U lt.f:ll(l iOUfOfl_"1f ,"", M,lflOI.IIIr..fJ /�''17'�. "'I'I"'lO c.",+,i7'1"�If'¥'Oc,. 6Tol��� "';"iQ;�/",&U���' ,c;q·"To�k.d/'fO'1... . h ""';;C, , �) -

"

���T�I(�, O;'II� a ....{ �o"*�I8C¥u'II<X4' o:'�\�TlIv
•.un ,.." ..

)

'

.:: (" ... et / OU(1O� :urwi{,l#lllol, � fAJ .&!.tit �TlI� ��fI' �� �7lI� � ,.o� �'-IIr.u. �'r"�;" TO�
. .... �.. �.... . r-r-' 1°11_"""," , iO'I:

;- I r "'OVf";

.1

...

f

.,.-

,

� " (;w"}�IPHO\I/I't''>'OIl I'C.,1t.f:Il(l

\q) woTrO'#4.\fol To'lJlO/c. tp)"'OlI. �Oi ..TK<:.'7I1("'-e.o1;,), i � �N"":Ttr.�-m''fi·II· � �q'�"'�""'Af.-r.ori·JI·

PI. IV. Paris. suppl. gr. 309.

f

15.

PI.

V.

Va.1.

g/'.

1450,

f J.

l Z !J

"

�CX> "/"'1(::6 � �� "Tl{·4.u.t'Y'�� ,0WT'f( ;; .,v4op :;'

��";.,..;"':'�Jlv e p HflO;�{fD;�·.",dy/lff! ;:;"I1ftII0t7{t. t�J\�"1'tlOG 1

tA.,rf�Ol'l'';rri·,tlth''cn:��;�'/I.��P��:'<;

11(/

��a.!lt "rH"!�1 "V:rt
'GtO�.u.t'/I�q t
""\(',tLtO.fpC:�9..,.o.';q·�rt��t"7l""
yf'rv,(J,<,(III1/t"ri':4.;AOI�;� -ra'''{;.. IIIt. ,--riy ""'�),f}rotl.u..[MI(a.'/lkUIJ{lOfl � ..

j " J'!: \ /' t � , 'TU' ,u.,a OII<'A,tAA04 • llt:.fy:t-{I tTfJ r;x:o p t:f 0 � o�. E r_,LLaJ

(OI'�9 ��\, "";��f!�44";�Op";(f. ICC(l"7&�� M.Q;4,f(�'l"'�<'�OI��/I'·

t�Ao:'�q�IC��'��'

Oi'P.IC��';�r,,"A·.A.:&I1I'�·k":lII �h'';fI�,
'-

''1'"

..,...

I} r .v.6.MOfldt ��h/lC(l,/(tA.t'7l'f0lofl'"nW'T1l(f� pth(ttA.t . "1X4�1t."!"I!1' \"

J

#:I

'\

,

,

" ,/

"7i'f' O:'T!'!/ �':;..mJ\�/(�y'T1)\1t�,..;,E1I1�O"����""'*f'

O�IC'��Pc.>S,·

:q. S�1t841t VJ orW��M1,/q'1('ilCWT!1.,i aVM40f� &t <-
'"lI'l

�"T!(l(t,.!7II f'>fjI''"rrOCfI 'T1)O�/ft;p IUU'(;f;Y, C5.u.t'I'J-""'\,I){f"7TP��"p6u.u/( /

t'i-

/

""'!""

�

;:

'"

\

4<"

to.

�

i:

'WTni"'Y'tm!4�)I';"'Oq Or

� '/(. 4 ro� ,-;;"" , �v� I>.ITt 'TtA(k.c;t14U>r/l)(ltI;:;.u.oI�rUA�4>i(l���I»It'";; yu:.�;. 4>

efl,

o� � "";Ic"o t'flt )(".{'T{,,�cJ4t':"':'''(I' /(�J\""Tr,l.<.O,aV·rll'�

PI.

VI.

Vindob. phil. gr. 98,

f

128,

PI.

VII.

Vat. g/'.

914. f 59.

PI.

VII/'

Val. W.

94./

Ill.