KüR'AN'IN ANLAŞILMASINDA
DİL PROBLEMİ
Mehmet Murat KARAKAYA
(SI
MARİFET YAYINLARI Yerebatan Caddesi Çatalçeşme Sokak Defne Han No: 27 Kat: 3 Cağaloğlıı - İstanbul Tel.: (0^212) 5 2 6 22 7 0 - 5 İ 3 9 2 25 Fax: (Û-212) 513 9 2 25
KUR'AN'IN ANLAŞILMASINDA
DİL PROBLEMİ
Marifet Yayınlan
: 176
İslâmî Araştırmalar Dizisi: 56
ISBN 975-359457-8
Dizgi
: M e h m e t Murat K A R A K A Y A
Baskı
: Kahraman Ofset İstanbul (Nisan) - 2003
Mehmet Murat KARAKAYA:
1971 yılında Kayseri'nin Develi
ilçesinde doğdu. 1995 yılında Marmara Üniversitesi İlahiyat fakültesinden mezun olan Karakaya, 2002 yılında Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Bilim dalında yüksek lisansını tamamladı, Halen Kayseri'de öğretmenlik yapmaktadır.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
vn
KİSALTMALAR
X
GİRİŞ....
1
BİRİNCİ BÖLÜM K U R A N ve DİL
I- Lisan ve Kelam Ayınnu Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti
n- Kur'an Dilinin Niteliği
13
....28
A- Kur'an'm Bir Kitap Olarak Niteliği
28
B- Kur'an'm Üslup Özelliği
36
lü-Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi
58
A-Kelime-Cümle İlişkisi Problemi
58
B-Çok Anlamlılık - Tek Anlamlılık Problemi
64
C-Temel Anlam - Yan Anlam Problemi....;.
70
D-Mecazî Dil Problemi
77
E- Anlama ve Yorumlama Faaliyeti Problemi
85
F- Anlama ve Yorumlama Faaliyetine İki Uç Öme;k
93
1- Zahirî (Lafzı) Yorum Örneği 2- Baünî Yorum Örneği
94 103
İKİNCİ BÖLÜM K U R ' A N ' I N DİL-DIŞI ve D İ L S E L B A Ğ L A M I
I- Kur'an İfadelerinin Kültürle İlişkisi
119
II- Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması
126
III- Kavramların Kur'an'da Kullanımı
148
A- Kavramın Tanımı
148
B-Kavramların Somutluğu ve Soyutluğu Problemi
153
C- Kavramların Açıklığı (Vazıh) ve Seçikliği (Sarih) Problemi
158
D- Kavramların Kur'an'daki Kullanımına Örnekler SONUÇ BİBLİYOGRAFYA
,
162 185 191
ÖNSÖZ
A l l a h T e a l a , tarihin akışı içerisinde farklı z a m a n l a r d a toplumları
kendi içlerinden elçiler g ö n d e r m e k suretiyle y i n e
k e n d i dilleriyle u y a r m a k i s t e m i ş , r a h m e t ve h i d a y e t y o l u n u göstermiştir. İlahî mesajların s o n u n c u s u olan Kur'an'ı K e r i m , V I I . y ü z y ı l d a ö z e l d e Hicaz b ö l g e s i n d e y a ş a y a n A r a p t o p l u m u n a , genelde ise bütün insanlığa yönelik bir mesaj i ç e r m e k t e o l u p , ilk e t a p t a A r a p t o p l u m u n a i n m i ş ve bu d u r u m
Kur'an'ın
A r a p ç a olarak inzal o l m a s ı n a sebeb olmuştur. Allah T e a l a , k e n d i s i n e ait olan k e l a m ı i n s a n a ait olan bir lisan v a s ı t a s ı y l a iletmiştir. Z i r a Yaratıcı olan A l l a h ile y a r a t ı l m ı ş o l a n insan a r a s ı n d a v a r o l a n o n t o l o j i k
farklılık,
iletişimin niteliğinin beşere ait olan dil s e v i y e s i n d e olmasını gerekli kılmıştır. Nitekim iletişim, insan zihninin ötesinde bir vasıtayla g e r ç e k l e ş s e y d i , insan açısından herhangi bir algıla m a ve anlama
gerçekleşmeyeceği
için v a r o l a n
iletişim
i m k a n s ı z hale gelebilirdi. O halde iletişimin niteliğinin, insan z i h n i n i n algısı i ç i n d e v e i n s a n a ö z g ü bir y a p ı d a
olması
gerekir. Bu d u r u m d a K u r ' a n , bir lisanullah değil, bir k e l a m u l lah'tır ve A r a p ç a , mahiyetleri farklı olan v e i n s a n ) iletişim k u r m a s ı için
iki varlık'm (Allah
z o r u n l u bir araçtır. A l l a h
T e a l a mesajını dil v a s ı t a s ı y l a ilettiğine göre o h a l d e b i z i m K u r ' a n ' l a i r t i b a t ı m ı z dil s e v i y e s i n d e v e dilin içerisinde olacaktır.
uzanımları
V I I I / Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
K u r ' a n b ü t ü n i n s a n l ı ğ a r e h b e r olan ve onları d o ğ r u y o l a ileten bir k i t a p o l d u ğ u n a g ö r e m u h a t a p l a r ı n a düşeri görev
onu okumak, anlamak
Kur'an'm
ve ü z e r i n d e
a n l a ş ı l m a s ı k o n u s u n d a ilk d ö n e m
düşünmektir. muhatapları
tarafından p e y g a m b e r i m i z i n de içlerinde olması m ü n a s e b e tiyle bir p r o b l e m y a ş a n m a m ı ş t ı r . Zira onlar a n l a y a m a d ı k l a r ı konuları p e y g a m b e r i m i z e s o r m u ş l a r , kendi zihinlerinde sorun teşkil eden meselelere c e v a p b u l m a y a çalışmışlardır. A n c a k d a h a s o n r a gelen dolaylı m u h a t a p l a r tarafından K u r ' a n ' m a n l a ş ı l m a s ı k o n u s u n d a bir ç o k p r o b l e m
ortaya
ç ı k m ı ş , bu d u r u m a n l a m a k o n u s u n d a belirli i l i m l e r i n
ve
t e k n i k k o n u l a r ı n b i l i n m e s i n i gerekli k ı l m ı ş t ı r . Bu n e d e n l e dolaylı
muhatapların
bilmeden
belirli
ve K u r ' a n ' m
ilimleri
ve teknik
genel a n l a m d a
konuları
bir k i t a p
olarak
niteliğini k a v r a m a d a n , d o ğ r u d a n meal va;sıtasıyla K u r ' a n ' l a i l e t i ş i m k u r m a l a r ı , o n l a r ı n ilahî k e l a m ı a n l a m a d a
birçok
zoriukla karşılaşmalarına ve K u r ' a n ifadelerinden
yanlış
a n l a m ç ı k a r m a l a r ı n a s e b e p o l a c a k t ı r . Z i r a nasıl d i ğ e r ilmî d i s i p l i n l e r d e n istifade e t m e k için belirli bir b i r i k i m e s a h i p o l m a k , o ilmî disiplinlerin k e l i m e ve k a v r a m l a r ı n ı n a n l a m s i s t e m l e r i n e vakıf o l m a k g e r e k i y o r s a K u r ' a n ' d a n
istifade
e t m e k için d e belirii d ü z e y d e bir ön bilgi gereklidir. N i t e k i m bu bilgiler ve teknik k o n u l a r tefsir usulü k i t a p l a r ı n d a y e r a l m ı ş t ı r . F a k a t , K u r ' a n ' m bir k i t a p o l a r a k genel n i t e l i ğ i n e y ö n e l i k o l a r a k ü s u l - ü tefsir k i t a p l a r ı n d a g e n i ş
kapsamlı
bilgiler v a r o l m a k l a biriikte bu bilgiler sistematik bir ş e k i l d e ele alınmamıştır. İ ş t e b i z bu a l a n d a K u r ' a n ' m
n i t e l i ğ i n e yani
ilahî
hitabın m a h i y e t i n e , K u r ' a n ' m hangi dil ç e r ç e v e s i n d e indiril d i ğ i n e (yazı dili v e y a k o n u ş m a dili a ç ı s ı n d a n )
üslubuna,
kültürel a r k a p l a n m a ve kavramlarının anlam sistemine y ö n e lik o l a r a k
bütünsel
ve sistematik
bir t e z
çalışmasının
olmadığını gördük ve çalışmamızı bu e k s e n d e y a p m a y a k a r a r verdik.
ö n s ö z / IX
Ç a l ı ş m a m ı z giriş ve iki b ö l ü m d e n o l u ş m a k t a d ı r . Giriş te p r o b l e m l e r genel olarak ortaya k o n m u ş t u r . Birinci b ö l ü m d e , Kur'an dilinin mahiyeti
ve önemi üzerinde d u r u l m u ş , bu
b a ğ l a m d a Kur'an'ın bir kitap olarak niteliği, üslup özelliği ve Kur'an'ı a n l a m a d a d i l - a n l a m ilişkisi problemi ele alınmış ve a n l a m a ve y o r u m l a m a faaliyetinde iki uç ö r n e k olan zahirî ve batını y o r u m örnekleri değerlendirilmiştir. İkinci b ö l ü m d e ise, K u r ' a n ifadelerinin kültürle ilişkisi ele alınmış ve A r a p ç a n ı n yapısal v e e d e b î özellikleri ü z e r i n d e
durulmSştur.
A y r ı c a k a v r a m l a r ı n a n l a m özellikleri ve Kur'an'daki kulla nımları k o n u s u n d a d e ğ e r l e n d i r m e yapılmıştır. Tezin h a z ı r l a n m a s ı n d a k a y n a k o l a r a k . Tefsir kitapları a ç ı s ı n d a n T a b e r i ' n i n Camiu'l B e y a n an Te'vili'l K u r ' a n , Z e mahşeri'nin Keşşaf ve Fahrettin-i Razi'nin
Mefatihu'l G a y b
adlı e s e r l e r i n d e n ; Usul-ü Tefsir a ç ı s m d a n ise, Zerkeşi'nin el B u r h a n ve Suyuti'nin el İtkan adlı e s e r l e r i n d e n y a r a r l a n ı l mıştır. A y r ı c a R a g ı b el İsfahani'nin el Müfredat, T o s h i h i k o Izutsu'nun Kur'an'da A l l a h ve İnsan, Hüseyin K ü ç ü k k a l a y ' m Kur'an Dili A r a p ç a adlı eserlerinden b ü y ü k ö l ç ü d e istifade edilmiştir. T e z i m i n h a z ı r l a n m a s ı n d a d a n ı ş m a n l ı ğ ı m ı y a p a n , sıcak v e s a m i m i alakalarıyla ç a l ı ş m a m ı y ö n l e n d i r e n h o c a m Prof. D r . Celal K ı r c a ' y a , ayrıca Prof. Dr. T u r a n K o ç ' a D o ç . D r . Erdoğan Pazarbaşı'na,yardımlanm esirgemeyen Yrd. Doç. İ b r a h i m G ö r e n e r ' e ve Salim G ü l t e n ' e t e ş e k k ü r e t m e y i bir borç bilirim.
Mehmet Murat KARAKAYA Kayseri 2003
KISALTMALAR
a.g.e.
A d ı G e ç e n Eser
a.g.m.
Adı Geçen Makale
a.g.md.
Adı Geçen Madde
bkz.
Bakınız
c.
Cilt
Çev.
Çeviren
s.
Sayfa
sy.
Sayı
Tah.
Tahkik eden
T.D.V.İ.A.
T ü r k i y e D i y a n e t Vakfı İ s l a m Ansiklopedisi
Tsz.
Tarihsiz
GİRİŞ
Kur'an-ı Kerim Aiialı'm kelamı olmakla birlikte, o n u n i n s a n l a r a u l a ş t ı r ı l m a s ı bir b e ş e r lisanı o l a n A r a p ç a vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Çünkü Allah Teala, K u r ' a n ' d a "Biz her peygamberi kendi kavminin lisanıyla gönderdik ki onlara kendi dilleriyle beyan etsin (açıklasın)"^ buyurmak tadır. Dolayısıyla A l l a h ' ı n muradının d a h a kolay anlaşılması ve iletişiminin d a h a sağlıklı gerçekleşmesi için, Allah insana i n s a n ı n k o n u ş t u ğ u dille h i t a p e t m i ş t i r . A n c a k s o r u n b u r a d a b i l m e m e k t e d i r . İnsana Allah tarafından gönderilen bir k i t a p / h i t a p ve ilahî bir k e l a m olan K u r ' a n ' ı n k e n d i s i n e özel yapısını v e özelliğini k a v r a m a d a n , ve bu konudaki problemli k o n u l a r ı a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r m a d a n yani K u r ' a n ' m bir k i t a p olarak niteliğini, ü s l u b u n u b i l m e d e n , A r a p ç a n ı n m a h i y e t i n e , k ü l t ü r e v r e n i n e v e dilsel ö z e l l i k l e r i n e vakıf o l m a d a n v e K u r ' a n ' d a yer alan kavramların anlam alanlarının çerçevesini t a m o l a r a k b e l i r l e m e d e n gerçekleştirilen a n l a m a faaliyetleri içerisinde b i r ç o k eksikliği barındıracaktır. N i t e k i m g ü n ü m ü z d e insanlar meal o k u m a y a y ö n l e n d i r i l m e k t e ve bu s a y e d e K u r ' a n ' ı n k e n d i s i n e özel k i t a p özelliğini b i l m e y e n insanlar K u r ' a n ' d a n istifade edecekleri y e r d e , kendi z i h i n l e r i n d e cevaplandırılması zor olan bir ç o k p r o b l e m l e k a r ş ı l a ş a b i l m e k t e , h a t t a hayal k ı r ı k l ı ğ ı n a b i l e u ğ r a y a b i l m e k t e d i r l e r . D o l a y ı s ı y l a K u r ' a n ' ı o k u m a ve anla m a y a ç a l ı ş m a öncesi y u k a r ı d a belirtilen p r o b l e m l e r i n ortaya
' 14. İbrahim,4
2 / Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
k o n m a s ı n d a ve a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r u l m a s ı n d a b ü y ü k vardır.
yarar
Mesajda aslolan onun anlaşılır olmasıdır. A n l a ş ı l a m a yan bir mesajın iletilmesi veya gönderilmesi a n l a m s ı z d ı r ve amacından yoksundur. Dolayısıyla Allah Teala, vahyini, t o p l u m u n diline u y g u n olarak g ö n d e r m i ş ; hitabın anlaşılır bir d ü z e y d e o l m a s ı n ı g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r m u ş t u r . ^ A n c a k ilk m u h a t a p l a r açısından g e n e l d e anlaşılır bir "söz" olan Kur'an'ı K e r i m , d a h a sonraki m u h a t a b l a r için anlaşılması zor olan bir "metin" halini almıştır. Bu husus üzerinde c i d d i y e d e d u r u l m a s ı g e r e k l i g ö r ü l e n bir k o n u d u r . B u b a ğ l a m d a K ı : ' ' ' a n ' ı n bir k i t a p o l a r a k niteliğinin o r t a y a k o n m a s ı n d a yarar vardır. Zira K u r ' a n ' d a konuların dağınık bir şekilde yer a l m a s ı , konu b ü t ü n l ü ğ ü n ü n o l m a m a s ı ve bol tekrarların yer a l m a s ı gibi h u s u s l a r ilk bakışta K u r ' a n ' m bir k i t a p olarak eksikliği ve kusuru olarak görülebilir. A n c a k K u r ' a n , yazılı kültürün e g e m e n olmadığı yani sözlü kültürün hakim olduğu v e bu k ü l t ü r ü n a n l a m a l a n l a r ı n ı b e l i r l e d i ğ i bir o r t a m içerisinde nazil o l m u ş t u r . Bu b a k ı m d a n yazılı dilin e g e m e n o l d u ğ u g i r i ş - g e l i ş m e - s o n u ç s i s t e m i n i K u r ' a n ' d a bulnsak z o r d u r . Hatta i m k a n s ı z d ı r . K u r ' a n ' m bu a n l a m d a ö n c e d e n k u r g u l a n m ı ş , başı ve sonu beiSi olan bir " m e t i n " o l m a özelliği y o k t u r . K u r ' a n , o l a y ö r g ü l e r i n i n çjzgisel bir d ü z l e m d e i ş l e n m e d i ğ i , kaotik k o n u anlatım yapısının b u l u n d u ğ u , bol tekrarla süslü hitapların yapıkiiğı sözlü kültür içerisinde ve konulma dili ç e r ç e v e s i n d e iletilmiştir. D o l a y ı s ı y l a yazılı k ü l t ü r i ç e r i s i n d e y a ş a y a n insanlar a ç ı s ı n d a n K u r ' a n ' m bu yapısı bir p r o b l e m o l u ş t u r m a k t a d ı r ve bu d u r u m , problemin sözlü kültür-yazılı kültür v e y a yazı dili-konıışma dili çerçevesinde ele alınmasını gerekli kılmaktadır. K u r ' a n ' m ü s l u p özelliği d e o n u n ilahî bir k e l a m olması m ü n a s e b e t i y l e farklılık arzetmektedir. Nitekim K u r ' a n ' m ü s l u p özelliğinin tesbit e d i l e m e m e s i g e ç m i ş t e ve g ü n ü m ü z d e farklı y a n l ı ş o k u m a l a r a ve a n l a m a l a r a s e b e p o l m u ş ve bir çok görüş ortaya çıkmıştır. İtikadî m e z h e p l e r i n
2 54. Kamer . 1 7 , 2 2 . 4 0 ; 47. Mulıammed. 24.
Giriş/
3
varlığı bunun göstergesidir. K u r ' a n dilinin en önemli özelliği o n u n Allah merkezli bir y a p ı d a olmasıdır. B u n a göre m i k r o v e m a k r o a l e m d e k i b ü t ü n o l a y l a r ve h a d i s e l e r A l l a h ' ı n gözetimi ve ontolojik hakimiyeti altında cereyan e t m e k t e d i r . B u d u r u m ö y l e v u r g u l a n m a k t a d ı r ki k o n u y a d i k k a t s i z ve y ü z e y s e l b a k a n bir i n s a n , i n s a n ı n f i i l l e r i , t o p l u m l a n n ilerlemesi ve g e r i l e m e s i , tabiat olaylarının m e y d a n a gelmesi gibi k o n u l a r d a bir nedenselliğin yokluğu kanaatine'ulaşabilir; hidayeti ve dalaleti A l l a h ' a havale e d e n , çalışkanlığı, t e m b e l l i ğ i , s o n r a d a n e l d e e d i l m i ş z e n g i n l i ğ i ve İ n s a n î f a k t ö r l e r y ü z ü n d e n karşılaşılan fakirliği ve d a h a bir ç o k k o n u y u " k a d e r " anlayışıyla değerlendiren çeşitli anlayışlara sahip olabilir. Halbuki Allah Teala insanı y e r y ü z ü n ü n halifesi kıldığına ve insanları " i m t i h a n " vesilesi için yarttığına g ö r e , g ü c ü n ü n yettiği ve karar v e r m e imkanının olduğu h e r y e r d e i n s a n , y a p t ı k l a r ı n d a n s o r u m l u d u r . Y a p t ı k l a r ı n ı n karşılığını g ö r m e y e d e razı o l m a s ı g e r e k i r . N i t e k i m A l l a h T e a l a ' n ı n insanın güç ve kudı-et alanına giren hadiseleri aktarırken faili kendisi gibi g ö s t e r m e s i , bu a l a n d a c e r e y a n e d e n olayların kendi kontrol ve ontolojik hakimiyeti altında olduğunu v u r g u l a m a k içindir. Y o k s a insana ait sorumlulukları kendi üzerine alması değildir. Tabiat olaylarında da d u r u m aynıdır. H e r şey s ü n n e t u l l a h d e n i l e n kanun ve kurallar ç e r ç e v e s i n d e hareket etmektedir. Y i n e K u r ' a n ü s l u b u n d a kıssaların a n l a t ı m ı n d a farklı bir tarz kullanılmıştır. Zira K u r ' a n ' ı n amacı olayların tarihsel gerçekliğini tarihsel unsurlar olan yer, z a m a n , tarih, coğrafya eşliğinde -tarih kitaplarında olduğu gibi- v e r m e k değildir. O , tarihsel olayları ve darb-ı meselleri tevhid inancını y e r l e ş t i r m e d e etkili birer yan unsur olarak k u l l a n m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a k ı s s a l a r a v e d a r b - ı m e s e l l e r e bu ç e r ç e v e d e n b a k m a k gerekir. K u r ' a n ' ı a n l a m a d a ö n e m l i p r o b l e m l e r d e n bir tanesi d e dil-anlam ilişkisinin sınırlarının tesbit edilmesidir. Z i r a her lafız s ö z l ü k t e bir m a n a y a v e y a m a n a l a r a (çok a n l a m l ı l ı k ) işaret e d e b i l i r . A m a bir k o n u ş m a v e y a m e t i n d e o lafız konuşmacı veya yazar tarafından sözlük manasının/
4
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
m a n a l a r ı n ı n d ı ş ı n d a bir a n l a m d a kullanılabilir. Şayet her bir kelime, konuşma veya metin bağlamı dikkate alınmaksızın sözlük m a n a s ı n d a n hareketle anlamlandırılırsa çoğu z a m a n o k o n u ş m a v e y a metnin ne d e m e k istediğininin tesbit edilmesi m ü m k ü n o l m a y a b i l i r . D o l a y ı s ı y l a bir k e l i m e n i n a n l a m ı n ı n tesbitinde konuşmacı veya yazarın konuşma veya metin i ç e r i s i n d e o k e l i m e y l e hangi anlamı kastettiği v e y a k e l i m e ç o k a n l a m l ı ise hangi a n l a m ı n ı v u r g u l a m a k istediği c ü m l e içerisinde geçen diğer k e l i m e l e r l e birlikte değerlendirildiği z a m a n ortaya çıkar. A y r ı c a bir k e l i m e n i n bir temel anlamı (hakikî) bir d e yan a n l a m ı ( m e c a z î ) o l a b i l i r . D o k u n m a k k e l i m e s i n i n elle hissetmek manası olduğu gibi, "balık bana d o k u n d u " c ü m l e s i n d e geçtiği ü z e r e herhangi bir şeyin hastalığa veya rahatsızlığa sebep olması a n l a m ı d a vardır. Y i n e k o n u ş m a c ı v e y a y a z a r l a r k o n u ş m a n ı n v e y a m e t n i n estetik güzelliğini a r t ı r m a k , m u h a t a p l a r ı n a nüfuz e t m e k ve onları etkilemek için söz sanatlarına başvurabilirler. Söz sanatlarında a m a ç , genelde kelimenin y a n - a n l a m m a / a n l a m l a r ı n a vurgu y a p m a k tır. D o l a y ı s ı y l a bir c ü m l e i ç e r i s i n d e geçen k e l i m e n i n temel a n l a m ı n a mı y o k s a yan a n l a m ı n a mı vurgu yapıldığını tebsit e t m e k anlamanın gerçekleşmesi açısından elzemdir. K u r ' a n ' ı K e r i m ilahî bir kelam olması m ü n a s e b e t i y l e h e m bu d ü n y a h e m d e g a y b a l e m i y l e ilgili b i l g i l e r v e r m e k t e d i r . D ü n y a hayatıyla ilgili konuların a k t a r ı l m a s ı n d a h e r h a n g i bir p r o b l e m y a ş a n m a m a k t a d ı r . Z i r a bu alanla ilgili k o n u l a r ı n -yetersiz d e olsa- anlaşılabilir k e l i m e v e k a v r a m karşılıkları vardır. A n c a k insanın m ü ş a h e d e alanının d ı ş ı n d a y e r alan g a y b a l e m i y l e ilgili bilgilerin a k t a r ı l m a s ı n d a ise bir ç o k z o r l u k v a r d ı r . Z i r a g a y b a l e m i y l e ilgili k o n u v e k a v r a m l a r ı n d o ğ r u d a n k e l i m e ve k a v r a m karşılığı o l m a d ı ğ ı için z o r u n l u o l a r a k m e c a z î d i l e b a ş v u r u l m a k t a , bu y o l l a insanın algısı dışındaki variıklar insanın algılayabileceği bir üslupla anlatılabilmektedir. Dolayısıyla K u r ' a n ' d a geçen g a y b a l e m i y l e ilgili k o n u l a r ı n m e c a z î dil a ç ı s ı n d a n e l e alınması d a h a sağlıklı bir yaklaşım olacaktır.
—
.
.
Giriş/ 5
B u n u n y a n ı s ı r a h e r dil ifadesinin yapısı gereği bir a m a c ı v a r d ı r ve bu a m a ç , ifadenin m u h a t a p l a r ı tarafından gerektiği ş e k i l d e a n l a ş ı l m a s ı d ı r . K u r ' a n ' ı K e r i m d e insanla i l e t i ş i m e geçilen dil d ü z e y i n d e bir m e s a j o l d u ğ u n a g ö r e , muhatapları tarafından anlaşılması ve ilkeleri ışığında hareket e d i l m e s i için g ö n d e r i l m i ş t i r . D o l a y ı s ı y l a a n l a m a v e y o r u m l a m a f a a l i y e t i n i n d o ğ a l o l a r a k ilk e t a p t a dil s e v i y e s i n d e ve dilin izin verdiği alan i ç e r i s i n d e ( m a n t u k mefhum) olması gerekir. N i t e k t i m zahirî y o r u m u b e n i m s e y e n l e r ( M ü ş e b b i h e , M ü c e s s i m e , Zahirîlik m e z h e b i ) ve batınî yorumu b e n i m s e y e n l e r (Gulat-ı Ş i a , Şia ve tasavvuf ehli) a n l a m a ve y o r u m l a d a aşırı u ç t a y e r a l m ı ş l a r d ı r . B u n l a r d a n z a h i r î y o r u m u b e n i m s e y e n l e r l a f ı z - m a n a m ü n a s e b e t i n i literal a n l a m d a ele almışlar ve ifadenin m e f h u m u n u dikkate almaksızın sadece mantukuna önem vermişlerdir. Bu d u r u m d a bir ifadenin s a d e c e m a n t u k u n a bağlı k a l m a k ise o ifadenin v e r m e k istediği mesajı a s k ı y a a l m a k v e y a a n l a m alanını s ı n ı r l a n d ı r m a k o l u r . Z i r a bir m e t i n d e h e r h a n g i bir k o n u y l a ilgili b ü t ü n m e s e l e l e r i en i n c e n o k t a s ı n a k a d a r a y r ı n t ı l a r ı y l a ele a l m a k m ü m k ü n s e d e , m e t n i n y e r aldığı kitabın hacmi ve insanların istifadesi açısindan bu m ü m k ü n değildir. Bu b a ğ l a m d a , m u h a t a p olarak bütün insanlığı hedef a l m ı ş , evrensel ilkeleri içerisinde barındıran ve d ü n y a d e v a m ettikçe h ü k m ü d e d e v a m e d e c e k olan K u r ' a n ' ı n olaylara ve meselelere yaklaşımı ilkeler ve kriterler seviyesindedir. M e s e l e l e r kısa ve öz o l a r a k belirtilir. O m e s e l e l e r l e igili a ç ı k l a n m a y a n ve telaffuz e d i l m e y e n k o n u l a r ise o ilkeler düzeyinde belirtilen açıklamalar ışığında değerlendirilir, d e ğ e r l e n d i r i l m e s i de gereklidir. Z i r a insanlığın k a r ş ı l a ş m ı ş o l d u ğ u s o r u n l a r bu k r i t e r l e r ç e r ç e v e s i i s t i k a m e t i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m e z ise metin sınıriandırılmış veya d o n d u r u l m u ş olur. Batınî y o r u m u b e n i m s e y e n l e r ise, K u r ' a n ifadelerini bir a n l a m d a lafızlarla örülü s e m b o l l e r d e n ( g a y b a l e m i y l e ilgili m e c a z î anlatımın dışında) o l u ş t u ğ u n u ve o r t a l a m a her lafzın bir s e m b o l k a r ş ı l ı ğ ı n ı n o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r v e
6 / Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
lafızlara yüklenilmesi m ü m k ü n o l m a y a n m a n a l a r verebilmiş lerdir. Halbuki Allah T e a l a , iradesini ve maksadını insanlara A r a p dili v a s ı t a s ı y l a g ö n d e r m i ş , yani A l l a h ' ı n iradesi ve m a k s a d ı bu dilin l a f ı z - m a n a ilişkisi sınırları i ç e r i s i n d e a k t a r ı l m ı ş t ı r . Ş a y e t A l l a h T e a l a i n s a n l a r ı bu lafızların sembolik anlamlarından sorumlu tutsaydı bu insanın gücünün ve k a b i l i y e t i n i n d ı ş ı n d a bir istek o l u r d u . A y r ı c a s e m b o l a n l a m l a r ı n l a f ı z - m a n a ilişkisi d ı ş ı n d a bir a n l a m karşılığı o l d u ğ u için ve hangi k e l i m e y e hangi a n l a m ı n v e r i l e c e ğ i k o n u s u n d a bir u z l a ş ı m olmadığı için iletişim i m k a n s ı z h a l e gelir, K u r ' a n ' ı n d ü n y a ve ahiret h a y a t ı y l a ilgili ilkeler ve prensipler ışığında v e r m e k istediği esas ve temel mesajlar d a anlamını yitirmiş olurdu. Dolayısıyla K u r ' a n ifadelerinin dilin mantığı ç e r ç e v e s i n d e n h a r e k e t l e ve d i l - a n l a m ilişkisi sınırları içerisinde değerlendirilmesi gerekir. Yani ne lafızlara literal a n l a m d a bağlı k a l ı n m a l ı n e d e d ı ş a r ı d a n anlam yüklenilmelidir. Kur'an'ı Kerim A r a p ç a olarak indiğine göre A r a p ç a , Kur'an'm mahiyetinin bir parçası d u r u m u n d a d ı r . Yani Kur'an m e s a j ı n ı A r a p ç a n ı n dil ç e r ç e v e s i ve dil alanı i ç e r i s i n d e iletmiş, kullandığı evren Arapların d ü n y a tasavvurları dairesi i ç e r i s i n d e o l m u ş t u r . H e r dil belli bir m u h i t i n , belli bir coğrafyanın ve belli bir kültürün izlerini taşıdığına g ö r e , A r a p dili, özellikle K u r ' a n ' m nazil olduğu d ö n e m d e k i A r a p dili d e o d ö n e m i n ve o bölgenin k e n d i s i n e özgü şartlarım içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a d ı r . Yani K u r ' a n mesajını Arapların kültür evreni içerisinde yer alan malzemeleri kullanarak ifade etmiştir. K u r ' a n ' ı n şiire genelde o l u m s u z bakışı v e y a cinlerle ilgili K u r ' a n ' d a y o ğ u n bilginin y e r a l m a s ı bu b a ğ l a m d a değerlendirilebilir. Kur'an'ın A r a p ç a lisanıyla i n m e s i , aynı z a m a n d a o n u n A r a p ç a n ı n dilsel özelliklerini taşıdığı m a n a s ı n a g e l d i ğ i n e g ö r e y a p ı l m a s ı g e r e k e n ş e y , A r a p ç a n ı n yapısal ve e d e b î özelliklerinin bilinmesidir. A n c a k , insana ait bir lisan olan A r a p ç a , diğer dillerde o l d u ğ u gibi kendisine özgü özellikleri ve p r o b l e m l e r i içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a ve bu d u r u m aynı şekilde Kur'an'a y a n s ı m a k t a d ı r . Nitekim A r a p ç a d a v a r o l a n .
Giriş /
7
usul-ü tefsii- ve usul-ü fıkıh gibi ilimler içerisinde yer alan a m m - h a s s , m u t l a k - m u k a y y e d , ç o k - a n l a m l ı l ı k - t e k anlamlılık ( m ü ş t e r e k lafızlar) gibi dilsel p r o b l e m l e r A r a p ç a d a m ü n d e m i ç olan problemlerdir. Dolayısıyla Kur'an'ı a n l a m a d a karşı m ı z a çıkan dilsel problemler, Kur'an'ın bir kusuru değil, bir lisan o l a r a k A r a p ç a n ı n k u s u r u d u r . O h a l d e , bir dil olarak A r a p ç a n ı n eksiklik ve zenginliklerinin ortaya konması ve bu özellikler ç e r ç e v e s i n d e h a r e k e t edilmesi a n l a m a n ı n gerçek leşmesi için gereklidir. Y i n e K u r ' a n ' d a A r a p dili g r a m e r k a i d e l e r i n e aykırı gibi g ö r ü n e n ifadeler vardır. A n c a k bu ifadeler, K u r ' a n ' ı n inzal e d i l m e s i n d e n çok d a h a sonraları ilmî disiplin h a l i n e gelmiş olan Arapçanın gramer kaidelerine göre değerlendirilm e m e l i d i r . N i t e k i m K u r ' a n ' ı n indiği d ö n e m i ç e r i s i n d e A r a p ç a n ı n belirli a n o n i m kuralları vardı b e l k i , a m a bu k u r a l l a r sistematik bir s e k i d e b e l i r l e n m e m i ş t i . D o l a y ı s ı y l a d a h a s o n r a k i d ö n e m l e r d e s i s t e m a t i z e e d i l e n k u r a l l a r ve k a i d e l e r ç e r ç e v e s i n d e n h a r e k e t l e K u r ' a n ' d a g e ç e n bazı i f a d e l e r i n , A r a p ç a n ı n g r a m e r y a p ı s ı n a aykırı o l d u ğ u n u s ö y l e m e k yanlış bir yaklaşım olur. K u r ' a n A r a p dili içerisinde indiğine göre doğal olarak o dil i ç e r i s i n d e yer alan k a v r a m l a r ı d a k u l l a n m ı ş , a n c a k K u r ' a n bu k a v r a m l a r ı kullanırken onların a n l a m alanlarını d e ğ i ş t i r m i ş t i r . M e s e l a küfr lafzının tenzil öncesi c a h i l i y y e s i s t e m i n d e k e l i m e karşılığı t e ş e k k ü r e t m e n i n zıddı n a r k ö r l ü k t ü . A n c a k küfr lafzı K u r ' a n ' ı n a n l a m s i s t e m i n d e tenzil öncesi k e l i m e v e k a v r a m anlamlarıyla kullanıldığı gibi yeni ve özel bir anlam alanına da k a v u ş m u ş , artık " i m a n ı n z ı d d ı " v e hakikati inkar" anlamında kullanılmıştır. K u r ' a n ' d a c a h i l l i y e k ü l t ü r ü n d e yer alan ve a n l a m d e ğ i ş i k l i ğ i n e u ğ r a y a r a k kullanılan k a v r a m l a r o l d u ğ u g i b i , c a h i l i y e s i s t e m i n d e k a v r a m karşılığı o l m a y a n a m a K u r ' a n sistemi içerisinde önemli ve merkezi yer tutan k a v r a m l a r da vardır. T a k v a , zekat ve nifak kavramları b u n a ö r n e k olarak verilebilir. N i t e k i m bu k a v r a m l a r ı n cahiliyye kültürü içinde yaşayan insanlar için bir anlam değeri yoktu. A m a mesela bir nifak kavramını K u r ' a n ' ı n anlam sisteminden soyutladığımız
^ .' Kur'an'ın Anlatılmasında Dii Probiemi
z a m a n K u r ' a n ' ı n inanç sistemini alt-üst etmiş oluruz. Dolayısıyla kelime ve kavramların cahiliyye sistemindeki kullaıiımlarıyla K u r ' a n ı n anlam sistemindeki kullanımlarının ayrıştırılması her iki sistemin d ü ş ü n c e ve anlayış farklılık larının ortaya k o n m a s ı açısından gereklidir. B u n u n y a n ı s ı r a p e y g a m b e r i m i z i n vefatına m ü t e a k i p asırlarda farklı alanlarda ilmî disiplinler ortaya çıkmış ve bu ilmî disiplinler k a v r a m l a r ı n ı A r a p - İ s l a m kültürü içerisinden a l m ı ş l a r , sistemlerini ortaya k o y m u ş l a r d ı r . M e s e l a , hadis ve sünnet k e l i m e l e r i b u n a ö r n e k o l a r a k v e r i l e b i l i r . N i t e k i m "Allah sözün (hadis) en güzelini indirdi..."^ ayetinde hadis kelimesi Kur'an m a n a s ı n d a k a v r a m a n l a m ı n d a kullanılırken, "Allah'ın sünnetinde bir değişme bulamazsın'"^ ayetinde s ü n n e t kelimesi kanun (nizam ve kural) m a n a s ı n d a k a v r a m a n l a m ı n d a k u l a n ı l m ı ş t ı r . A n c a k h a d i s ilmi i ç e r i s i n d e bu k a v r a m l a r ı n a n l a m içerikleri d e ğ i ş m i ş , bu k a v r a m l a r h a d i s i l m i n i n önemli terimleri h a l i n e g e l m i ş l e r d i r . Bu b a ğ l a m d a h a d i s k e l i m e s i artık " p e y g a m b e r i m i z i n s ö y l e d i ğ i s ö z l e r " a n l a m ı n d a terimleşmiş i k e n , sünnet kelimesi d e " p e y g a m b e r i m i z i n mUslümanlara ö r n e k o l m a k a m a c ı y l a yaptığı d a v r a nışlai'i" ifade eder olmuştur. Dolayısıyla K u r ' a n ' d a geçen kavramları y i n e K u r ' a n ın a n l a m s i s t e m i n d e n hareketle ele a l m a k gerekir. Bir b a ş k a d e y i ş l e K u r ' a n kavramlarını cahiliyye sistemindeki a n l a m l a rıyla d e ğ e r l e n d i r m e k y a n l ı ş bir y a k l a ş ı m o l d u ğ u g i b i , b u kavramları d a h a sonraki d ö n e m l e r d e ortaya çıkan farklı ilmî disiplinler içerisinde değişik anlamlar yüklenerek anlam alanları değişmiş olan terimlerle değerlendirmek de yanlış bir y a k l a ş ı m olacaktır. N e t i c e d e K u r ' a n ' ı a n l a m a d a d ö r t temel p r o b l e m vardır. B u n l a r , K u r ' a n ' ı n bir kitap olarak niteliği, K u r ' a n ' ı n Arapçayı kullanma biçimi ve üslubu, dil-anlam ilişkisi, A r a p l a r ı n kültürel e v r e n i v e b u n u n K u r ' a n i f a d e l e r i n e yansıması ve bir dil olai'ak A r a p ç a n ı n m a h i y e t i , yapısı dil ve
•'^39.ZUmer,23. 'l35.Fat1r.43.
Giriş /
9
k a v r a m ö z e l l i k l e r i gibi h u s u s l a r d ı r . D o l a y ı s ı y l a b u problemleri açıklığa kavuşturmadan yapılan anlama ve y o r u m l a m a faaliyetleri birçok eksikliği içerisinde barındıra caktır.
BİRİNCİ BÖLÜM KUR'AN VE DİL
I- L İ S A N V E K E L A M A Y I R I M I A Ç I S I N D A N İLAHÎ HİTABIN M A H İ Y E T İ
Kur'an'ı K e r i m Aiialı'm s ö z ü o l d u ğ u n a g ö r e , evvel e m i r d e dille alakalıdır, dilsel bir olgudur. İşte bu n e d e n l e dil belki K u r ' a n ' ı n a m a c ı d e ğ i l d i r a m a , a m a c ı n ı n ifadesidir.^ D o l a y ı s ı y l a Kur'an'ı a n l a m a k ö n c e o n u n s u n u l d u ğ u v e kabı niteliğindeki dilini a n l a m a y a bağlı b u l u n m a k t a d ı r . O h a l d e lisan v e k e l a m a y ı r ı m ı a ç ı s ı n d a n dilin m a h i y e t i n i n o r t a y a k o n m a s ı gerekir. A r a p ç a d a dil terimine karşılık lisan ve lügat kelimeleri birbirlerinin y e r i n e k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Bu k e l i m e l e r " t o p l u m ların k o n u ş t u k l a r ı ortak ses v e işaretler s i s t e m i " a n l a m ı n d a m ü ş t e r e k bir a n l a m h ü v i y e t i n e s a h i p o l d u k l a r ı gibi; lügat k e l i m e s i n i n " l e h ç e " lisan k e l i m e s i n i n ise " b ü t ü n dil siste m i n i " k a p s a d ı ğ ı n a y ö n e l i k a y ı r ı m l a r d a vardır.^ K u r ' a n ' ı K e r i m ' d e lügat k e l i m e s i g e ç m e m e k t e a n c a k b u n u n y e r i n e lisan k e l i m e s i farklı t ü r e v l e r i y l e birlikte k u l l a n ı l m a k t a d ı r . ' ' M e s e l a lisan k e l i m e s i "Biz bu (ilahî kelamı} senin kendi dilinde kolay anlaşılır kıldık ki insanlar düşiiniip ondan ders alabilsinler"^ a y e t i n d e iletişimin g e r ç e k l e ş m e s i n e araç olan d i l , y a n i Arapça m a n a s ı n d a i k e n ; "...renklerinizin ve dillerinizin farklılaştırılması da O'nıın ayetlerindendir..."'^ a y e t i n d e ise lisan kelimesi insanların konuştuğu simgeler ve işaretler sistemi a n l a m ı n d a kullanılmıştır.
-''Dlicane Cün(i\oğ\u , Kıır'aıı'ı Anlamanın
Afi/c»»;, İstanbul, 1995, s. 11.
^ Muhammed Murtaza Zebidı. Tacıı'l Ans,
Beyrut, 1966, c.9, s.333; c.lO, s.328
I4.1brahim.4; lö.Nalıl. 103; 33. Ahzab, 19; 48. Feth. 11. S44.Duhan.58. ^ 3 0 . Rum, 22.
Kur an ın Anlaşılniiisında Dil Problemi
A n c a k biz burada " d i l " kavramını lügat ve lisan ayrımı y a p m a d a n insanların anlaştıkları simgeler ve işaretler sistemi a n l a m ı n d a genel bir b a ğ l a m d a değerlendireceğiz. Dil alimleri, dil için içeriği aynı olan çeşidi tarifler yapmışlardır. Bunlardan bazıları şunlardır: Ibn C i n n i ' y e g ö r e d i l , " H e r milletin gayelerini arz et m e k için kullandıkları seslerdir.""' İsnevi'ye göre dil, "Belli m e v z u l a r için kullanılan fızlardan ibarettir." "
la
İbnü'l Hacip'e göre d e d i l , "Manalar için kullanılan la fızlardır."'2 İnsanların karşılıklı iletişime girmeleri y e r y ü z ü n d e k i varlıkları kadar eski tarihlere d a y a n m a k t a d ı r . Bu iletişimin g e r ç e k l e ş m e s i v e d e v a m ı için insanın s a h i b o l d u ğ u kendi cinsine ö z g ü birtakım hususiyetleri vardır. Bu hususiyetlerin b a ş ı n d a dil gelmektedir.'^ Dil insanın duygularını d ü ş ü n c e lerini, isteklerini bütün incelikleriyle açığa v u r m a s ı n a , yaşa mını s ü r d ü r e b i l m e s i n e olanak sağlamakta'"* böylece insanın d ü n y a y ı a n l a m a k , ondaki görüntüleri y o r u m l a m a k için ö n ü n e b ü y ü k bir ufuk açmaktadır.'-'' İnsanın z i h n i n d e varolan d ü ş ü n c e l e r i n k e l i m e l e r o l m a d a n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a aktarıl ması m ü m k ü n değildir. Düşüncelerden kelimelere geçiş ise m a n a y o l u y l a o l u r . İfade e t m e k istenilen d ü ş ü n c e ö n c e m a n a y a , sonra da sözlü veya yazılı olarak kelimelere bürünür ve neticede iletişim sağlanmış olur.'^ Bu nedenle dil, insanlar arasındaki iletişimi sağlayan vasıta, kendisine ait kanunları olan ve a n c a k bu kanunlar ç e r ç e v e s i n d e gelişen v e d a i m a bir oluş halinde bulunan canlı bir varlık ve seslerden ö r ü l m ü ş
ibn Cinni. e/ Hosais (tali. Muhammed Ali Necear), Beyrut. 1983. c. i. s3-. Mulıammed .Sıddık el Kınnevci, el BÛIÜIUHJÎ Usııl-i'l Uif;a (tali. Nezir Mulıammed Mektebi). Beyrut, 1988. s.67 ' ' Nurettin Turgay . Arap Dili Bekifiatı ve Kur'an. Diyarbakır, 1999, s. I. '2 el Kınnevci. a.g.e.. s. 66. Muştala Ünver. Kur'an'ı Anlamada Siyaknı Rolü, Ankara, 1996, s. 43. '"* Doğan Aksan . Her Yönüyle Dil. Ankara, 1995, s. 12. '-'' Walter Porzıg . Dil Denen Mncize. (Çev. Vural Ülkü), Ankara, 1995, s. 8 Yusuf Alan . Lisan ve İnsan, İzmir. 1994, s. 12.
Lisan ve Kelam Ayınım Açısından İlahî Hitabjn Mahiyeti /
15
içtimaî bir müessesedir.'"' H e r dilin k e n d i n e özgü k ü l t ü r ü , k e n d i n e ö z g ü bir a l g ı l a m a v e kullanış biçimi v a r d ı r . Dil elbette kelimelerden oluşur; a n c a k o kelimeleri v a r e d e n , on ları a n l a m l a n d ı r a n d i n , g e l e n e k , coğrafya, iklim, tarihsel ve bölgesel etkenlerdir. Bunlar yok sayıldığında o kelimeler anlaşılmış olmazlar. Dolayısıyla her dil kendi kültürü ve özel arkaplanı çerçevesi içerisinde a n l a ş ı l ı r . A y r ı c a dil bir eser değil bir faaliyettir. Yani dil h a z ı r l a n m ı ş , son şeklini a l m ı ş , pasif bir e s e r , bir o l g u d e ğ i l , tam a k s i n e d a i m a bir oluş h a l i n d e bulunan bir faaliyet v e canlı bir varlıktır.'*^ İnsanın insanla, iletişim k u r m a s ı , insanın eşyayı tanı m a s ı ve t a n ı m l a m a s ı dil v a s ı t a s ı y l a o l d u ğ u gibi A l l a h ' ı n insanla iletişimi de dil vasıtasıyla o l m u ş t u r . Kutsal kitaplar aracılığı ile Allah T e a l a insanlara kendi iradesini a k t a r m ı ş , onların şehadet ve g a y b alemini nasıl anlamlandıracakları ve değerlendirecekleri k o n u s u n d a ilke ve kuralları belirtmiş tir. A l l a h ' ı n insanla b ö y l e bir iletişime girmesinin sebebi ise insanın sorumlu bir varlık olmasıdır. Zira Kur'an'a göre Allah e v r e n i n ve insanın y a r a t ı c ı s ı , insan ise Allah'ın kulu ve y e r y ü z ü n ü n halifesidir. İnsanın h e m kul (cüz'î iradeye sahip olması) h e m d e halife (sorumlu bir varlık) olması Allah ile sürekli ve devamlı bir ilişkide b u l u n m a s ı n ı gerekli kılmaktadır. Ç ü n k ü Allah insanı bu y a p ı d a yaratmıştır. Bu n e d e n l e s o r u m l u bir varlık olarak insan s a ğ l a m bir itikada sahib o l m a k , bunun gereği olarak bir takım mükellefiyetler ve yükümlülükleri yerine g e t i r m e k , i b a d e t l e r l e nefsi t e z k i y e e t m e k , kamil ahlakın sahibi o l m a k d u r u m u n d a d ı r . Allah'a giden yolda mükellefi yetlerin neler o l d u ğ u n u akılla b u l m a k v e b i l m e k m ü m k ü n g ö r ü n m e m e k t e d i r . İnsan, aklıyla tekliflerin neler o l d u ğ u n u , mükafat ve ceza gerektiren arflelleri, hayrı ve şerri , marufu ve m ü n k e r i , emirleri ve y a s a k l a n o r t a y a k o y u p b u n l a r ı n
''^ Muharrem Ergin , Türk Dil Bilgisi. İstanbul, 1983, s. 3. 'S Mehmet Yaşar Soyalan . Kur'an Meali Okmna Kılavuzu. Ankara, 1999, s. 10. '^Hikmet Dizdaroğlu, ••Dili Yanlış Değerlendirme" D/7 Yazıları I (Derleme), Ankara. 1988. s. 181.
1 6 / Kur an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
h e r k e s tarafından itibar görmesini sağlayamaz.^o O h a l d e A l l a h ile insan a r a s ı n d a A l l a h ' ı n emirlerini b i l d i r e n bir vasıta gereklidir. Bu vasıta da p e y g a m b e r l e r ve o p e y g a m b e r lerle gönderilen ilahî kitaplardır. Dolayısıyla Allah T e a l a , vahyinin insanlar tarafından anlaşılması için, o n l a r a yine onların dili ve anlayışları ölçü s ü n d e mesajını iletmiştir. A l l a h T e a l a , k e n d i n e ait k e l a m ı insana ait bir lisan vasıtasıyla beşer seviyesinde indirmiştir. B u r a d a kelam Allah'a, lisan ise insana aittir. O halde Allah'ın kelamı ile insanın lisanı arasındaki m a h i y e t farklılığının orta ya k o n m a s ı ve bu mahiyetin belirlenmesi Allah-insan ilişki sinin doğru bir z e m i n e oturması açısından gereklidir. Kelam, "kelm" kökünden gelmekte olup m a n a s ı n d a d ı r . Kısa veya uzun her türlü söz m a n a s ı n a gelen bir cins ismi ifade e t m e k t e d i r . A y n ı z a m a n d a faydalı ve d ü zenli cümleye/ct'/a/», denir.2' İbn C i n n i ' y e g ö r e , müstakil o l a r a k bir m a n a ifade eden her lafza kelam denilir ki, nahivciler buna C / Z / H / ^ ismi ni vermişlerdi r.2Hattabi'ye göre kelam kelimesi, muhteva yönüyle z e n g i n bir lafız, bu lafızla k a i m olan a n l a m ve lafız ile anlamı birbirine bağlayan üç temel unsur üzerine kaimdir.^^ K e l a m c ı l a r a g ö r e ise, k e l a m kelimesi lafzî ve nefsî o l m a k üzere iki m a n a y a gelmektedir. B u n l a r d a n lafzî, ses ve harflerin y a r d ı m ı y l a a ğ ı z , dil ve d u d a k t a n çıkan s ö z d ü r . Bu d e m e k t i r ki lafız ağızdan çıkarılan sözdür. Nefsî ise, ses ve harflerin y a r d ı m ı y l a söylenen söz cinsinden o l m a y ı p insanın nefsinde bulduğu bir şeydir. Bu t ü r k e l a m nefiste (zihinde) bulunan s ö z d ü r . A y r ı c a lisan ile k e l a m a r a s ı n d a ş ö y l e bir fark vardır.
20 ŞerafeddinGölciik . Süleyman Toprak, Kekiııu Konya, 1991, s.269., 2 ' İbn Manzur.av^m//'/Ara/;, Beyrut, 1990, c. 12, s. 523-524. 22 İbn Cinni,a.g.e. o. ! , s . 13. 2^ Abdulgaffar Aslan . Kur'an'da V(//ı(v, Ankara, 2000, s. 229. 24 Aslan, a.g.e.. s. 228.
Lisan ve Kelam Ayırımı Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti /
17
L i s a n t o p l u m s a l bir o l g u , t o p l u m s a l bir f a a l i y e t t i r . Lisanın toplumsal bir olgu olması o dili konuşanların ö n ü n d e verili ve hazır b u l u n m a s ı d ı r . Yani dilin kendisi bir şey bildir m e z . Ç ü n k ü dil, istemde b u l u n a m a z . O sadece iradeye aracı lık eder. K e l a m ise lisandan d a h a sınırlı ve dolayısıyla d a h a özel bir m a n a t a ş ı m a k t a d ı r . Yani kelam, anlamı olan bir sözdür. Dil ise toplumsal bir uzlaşımın bir ürünü olması h a s e b i y l e başlı b a ş ı n a , bir maksat ve m u r a d a sahib. o l m a d ı ğ ı h a l d e , her k o n u ş m a v e y a sözün ardında m u h a k k a k bir irade ve tabiatıyla bir m u r a d o l m a k zorundadır. Bu tayin ve tesbit, lisanın gayri şahsî bir nitelik t a ş ı m a s ı n a mukabil k e l a m ı n şahsî o l d u ğ u n u göstermektedir.^-'' Dolayısıyla lisan kelimesi A r a p ç a ve d i ğ e r diller için kullanılırken bu k e l i m e hiçbir k u l l a n ı m d a A l l a h ' a izafe e d i l m e m i ş t i r . Bu n e d e n l e k e l a m u l lah kavramı yerine lisaiıullalı ifadesi kullanılmamıştır. İbn C i n n i , " k a v i " kelimesinin t a m bir cümleyi v e y a anlamlı bir sözü ifade e t m e s i n i n y a n ı n d a , bazen a n l a m s ı z s e s l e r için kullanıldığını b a z e n bir m a n a ifade e t m e m e s i s e b e b i y l e kelam kelimesinden d a h a dar bir anlamı o l d u ğ u n u , ayrıca tek bir kelimenin kavi a m a kelam olmadığını belirtmiş; bu n e d e n l e Kur'an için kavlullalı ifadesinin kul a n ı l m a y a c a ğım söylemiştir. Ç ü n k ü k e l a m her z a m a n tam ve etkili bir cümleyi ifade eder.^^ Kur'an'ı K e r i m ' d e "kale" fiili Allah için kullanılmakla birlikte İslam geleneğinde lisanullah ifadesi gi bi kavlullah ifadesi d e kavramsal a n l a m d a kullanılmamıştır. K e l a m kelimesi A l l a h ' a izafe edilerek k e l a m u l l a h şek linde Kur'an'da üç yerde geçmektedir: Ayet-1caklarııu
"Şimdi,
bekliyor
mını
onların
musunuz? dinler
tebliğ Aksine,
ettiğiniz
şeye
inana-
bir çoğu Allah'ın
ama onu anladıktan
sonra
bile
27
2-'' Dücanc CXmü\oş^ü. Aıılıınıın Bııluırkı.sın(isı ve Kur'an. İstanbul, 1995, s. 58. 26 İbn Cinni. a.g.e.. s. 17. 27 2. Bakara. 75.
kela bi-le
18
/ Kuı'an'iiı Anlaşilmasında Dil Problemi
A y e t ö n c e s i n d e yahudilerden bahsedildiği için burada geçen /ce/a;?«///(3/) ifadesinden Tevrat kastedilmiştir. 28 Ayet-2-
"Ve eğer müşriklerden
başvurursa
onu koruma
ç>yi^ dinlesin.
gönder..."
altma
Ve sonra
biri senin
korumana
al; taki Allahhn
kelamını
onu güvende
olacağı
yere
^'^
Bu ayette ketamııllah
ifadesinden maksat Kur'an'ı K e -
rim'dir. Ayet savaşa ride
-3- "Siz (ey mü'minler)
katılmak
kalmış
Allah sözünü gösterecekler).
ganimet
için yola çıktığınız
olanlar:
'Bırakın
sizinle
değiştirmek
De ki; 'Bizimle
niz. Allah daha önce (ganimetleri
zaman
eden
bir
(daha önce)
vaad
ge
gelelim',
diyecekler;
istediklerini
hiçbir zaman
(böylece
gelemeyeceksi
kimin kazanacağını)
bildir
miştir'..T Bu ayette geçen "geride kalanların değiştirmek iste dikleri Allah'ın kelamı", Kur'an'ın t a m a m ı n d a n z i y a d e gani m e t l e r l e ilgili bir h ü k ü m ifade leden " B ü t ü n g a n i m e t l e r Allah'a ve O'nun elçisine aittir." 3 ' ifadesidir. Özetle birinci ayette geçen kelamullah ifadesiyle T e v rat; ikinci ayette Kur'an; üçüncü ayette ise Kur'an'ın ganimet lerle ilgili h ü k m ü kastedilmiştir. A y r ı c a Kur'an'da kelm k ö k ü n d e n gelen "biri ile k o n u ş m a k anlamını veren" teklim^^ ve " k o n u ş m a k , söz s ö y l e m e k , m ü n a k a ş a e t m e k " m a n a l a r ı n a gelen tekellüııP Allah insan ilişkisinde bilgi iletişimini ifade eden kelimelerdendir. K e l a m kelimesi Allah'ın kelamı dışında diğer insan ve canlıların sözü için de kullanılabilir. A n c a k hiçbir canlı varlı ğın kelamı Allah'ın k e l a m ı n a b e n z e m e z . Zira "O'nım benzeri 2S Muhammed Ibn Cerir Taberi, Camiu'l Beyan an Te'vili'l Kur'an, Mısır. 1968. c. 1.5,367. 29 9 . T e v b e . 6 . -""^48, Felih. 1.5. S.Enfal. 1, ^2 2.Bakara l!8;4.Nisa. 164; 7.A'raf ,143; 12. Yusuf ,45; 42. Şura. 51. ^3 11. Hud 105; 24. Nur 16; 30. Rum 35; 78. Nebe 38.
Lisan ve Kelam Ayırımı Açısından ilahî Hitabın Mahiyeti /
19
hiçbir şey yoktur."^"^ Allah T e a l a insanla konuşmayı diledi ğ i n d e , insanlar arasında özenle s e ç i l m i ş , ruhî d o n a n ı m l a yü c e l t i l m i ş , v a h y e m u h a t a b olacak s e v i y e y e yükseltilmiş pey gamberler^^ vasıtasıyla yine i n s a m n anlayacağı bir tarzda k o n u ş u r . Ç ü n k ü O'nun kelamı ile insan sözü arasındaki fark, Allah ile insan arasındaki fark gibidir.^^ Her şeyden ö n c e A l l a h ile insan a r a s ı n d a ontolojik bir fark s ö z k o n u s u d u r . Dolayısıyla buradaki fark salt bir derece (mevki) farkı değil. Allah ile insan arasında varolan mahiyet farkıdır. Kur'an'da " k e l l e m e " (konuştu) fiilinin yanısıra " k a l e " (dedi, söyledi)^'', " e m a r e " (buyurdu)-''^, " e v h a " (vahyetti, bil dirdik'^, " e l g a " (ilga etti, attO'^o^ " e n z e l e - n e z z e l e " (indir di)"*', " n a d a " (seslendi)'*^ v.b. fiilleri ya da türevleri kullan m a k t a , bu fiiller Kur'an'da Allah'ın kelamını çeşidi yönlerden tasvif e t m e k t e d i r l e r . Bu fiiller farklı v u r g u l a r taşımaları b a k ı m ı n d a n birbirierinden ayrıliyoriarsa da esasen aynı olgu yu yani A l l a h T e a l a ' n ı n iradesini p e y g a m b e r l e r i n e nasıl bildirdiğini ifade e t m e k t e ve birbirierinin y e r i n e kullanıla bilmektedir. Allah T e a l a ' n ı n p e y g a m b e r i e r i n e iradesini bildirmesi farklı yerierde farklı fiillerie ifade edilmiş ve doğal olarak bu hâdiseyi t a n ı m l a m a k t a insanlar-arası i l e t i ş i m d e k u l l a n ı l a n kelimeler seçilmişse d e , ilahî iradenin kelam (söz) şeklinde tecellisi k e l i m e l e r i n g ü n d e l i k d i l d e taşıdıkları a n l a m l a r ı n ö t e s i n d e bir keyfiyete sahip olup beşerî sözlerden m a h i y e t itibariyle çok farklıdır. N i t e k i m k o n u ş m a k ( k e l a m ) , d e m e k s ö y l e m e k (kavi) v e y a o k u m a k (kıraat, tilavet) gibi kelimeler k o n u ş m a eyleminin gündelik dildeki anlamlarıyla vuku
-'''*42.Şura. II. Zeki Duman. Vahiy Gerçeği. Ankara. 1997, s. 79. Aslan, a.g.e.. s. 228. -'''^ 21. Enbiya . 69; 20. Tahn. 68. •''^ 2. Bakara. 27. l2.Yusıır.40. 13. Ra'd, 21,2.5. ^9 4. N i s a . 163;7.A'raf , 117, 160; 10. Yunus, 2, 87. 28. Kasas. 86; 4ü. Mii'min. 15. 4 ' 2.Bakara. I76;3.AI-İ (mran , 3 ; 4 . N i s a , 136. 140; 5. Maide.47,48. 19. Meryem. 3 ; 38. Sad. 41; 26. Şuara. 10.
2Ö
. K u r a L i ' ı n Anlaşılmasında Dil Problemi
b u l d u ğ u n u akla getirmekle birlikte, indirdi ( n e z z e l e - e n z e l e ) , vahyetti ( e v h a ) , ilka etti (elka) şeklindeki n i t e l e m e l e r bu k o n u ş m a eyleminin gündelik dildeki anlamının ötesinde bir keyfiyete sahip olduğunu göstermektedir. Çünkü insanlar arasındaki k o n u ş m a n ı n , bu k o n u ş m a aynı ontolojik seviyede yer alan taraflar arasında cereyan ettiğinden tenzil olarak t a n ı m l a n m a s ı m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı gibi tenzil kelimesi asla İnsanlar a r a s ı n d a v u k u b u l a n k o n u ş m a e y l e m i n i ifade e t m e k için kullanılmaz.-^^ D o l a y ı s ı y l a K u r ' a n ' d a d e f a l a r c a d i l e getirildiği gibi K u r ' a n vahyinin kaynağı Allah'tır. Kur'an'ın h e n . m a n a h e m d e lafız itibariyle Allah'ın kelamı o l u ş u n d a n ş ü p h e edilmemelidir. Ç ü n k ü m a n a l a r ı , söz kalıpları içerisinde insanın a n l a m a d ü z e y i n e indiren d e Allah'tır. A l l a h ile insan a r a s ı n d a iki çeşit h a b e r l e ş m e aracı vardır. B u n l a r d a n biri s ö z s ü z d ü r . Yani A l l a h T e a l a tabiat ayetlerini (işaretlerini) kullanarak varlığının alametlerini o r t a y a k o y m u ş t u r . B i r d i ğ e r h a b e r l e ş m e aracı ise s ö z l ü d ü r . S ö z l ü a y e t l e r y a l n ı z bir a r a c ı ( p e y g a m b e r ) v a s ı t a s ı y l a gönderilir, bir beşer aracılığı ile insanlığa duyurulabilir. Biz b u n a v a h i y d i y o r u z . V a h i y y ü c e .Allah'ın g e n e ! o l a r a k varlıklara, özel olarak da iıssanlarla m ü n a s e b e t k u r u p onları belli tavır ve t u t u m t a k ı n m a y a ç a ğ : r d ı ğ ı ilahî b i r aktivitedir.''-'^ V a h i y v a k ı a s ı n d a Allah î . o n u ş m a k t a , e m r e t m e k t e , ya s a k l a m a k t a ve h a b e r v e r m e k t e d i r . P e y g a m b e r d e m u h a t a p o l m a k t a ve kendisine bildirilenleri y e r i n e getirmektedir. Bu tek y ö n l ü iletişim ç o k gizli ve süratli bir şekilde g e r ç e k l e ş mişti r.^-^ Fahrettin-i Razi vahyin beş temele dayandığını belirtir: /- Vahyi gönderen: Vahyi gönderen Allah'tır. B u n d a n dolayı O vahyi indirmeyi kendisine izafe eder. 2 - Gönderme: kendisidir.
G ö n d e r m e ve g ö n d e r i l e n şey v a h y i n
Dücane CUndioğlu , Sözün Özu, İstanbul, 1996, s. 59. Muhsin Demirci. Vahiy Gerçeği, İstanbul, 1996. s. 52. Aslan.a.g.e..s.218,
Lisan ve Kelam Ayırımı Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti /
21
3- Vahyin ulaşması: V a h y i n Allah'tan p e y g a m b e r l e r e ulaşması a n c a k üç yoldan biriyle olur. 4- Vahyin
gönderildiği
kimse:
Bunlar
peygamberler
dir. 5 - Vahyin gönderilme amacı: İnsanları bu m a d d î a l e m d e n p e y g a m b e r l e r aracılığı ile ruhî ve m a n e v î a l e m e y ö neltmektir.'*^ Izutsu'nun tahlillerine göre d c vahiy kelimesi iki şahıs m ü n a s e b e t i ! bir kelimedir. Vahiy olayının gerçekleşmesi için o r t a d a iki şahsın b u l u n m a s ı lazımdır. İki şahıstan k o n u ş a n aktif, m u h a t a p ise pasiftir. Bir b a ş k a d e y i ş l e , k o n u ş a n istek ve düşüncelerini bazı işaret veya işaretlerle m u h a t a b ı n a iletir. M u h a t a p ise k o n u ş a n a bu e s n a d a bir c e v a p iletmez. D o l a y ı sıyla vahiy o l a y ı n d a iletişim tek y ö n l ü d ü r . Bu i l e t i ş i m d e d a i m a bir sııiılık ve gizlilik vardır. Yani konuşan ile m u h a t a b arasındaki iletişim t a m a m e n özeldir.'*'^ O halde Allah ile insan arasında ortak bir işaret sistemi ve o n t o l o j i k eşitlik o l m a d ı ğ ı n a g ö r e iletişim nasıl g e r ç e k leşmiştir? Y i n e Izutsu'ya g ö r e , Kur'an v a h y i n d e birinci e n g e l , yani ortak işaret sistemi y o k l u ğ u ortadan kaldırılmıştır. Zira A r a p dili bizzat Allah tarafından Allah ile insan a r a s ı n d a ortak bir a n l a ş m a sistemi olarak seçilmiştir.'*^ N i t e k i m , riva yetlere göre Hz. Musa k o n u ş m a esnasında Allah Teala'ya k e n d i s i n e y a p ı l a n hitabın Allah'ın bizzat kendi kelamı m ı ? o l d u ğ u n a d a i r s o r u s u n a A l l a h T e a l a ' n ı n c e v a b ı : " E ğ e r bu b e n i m k e l a m ı m olsaydı (kendi varlık d ü z e y i m e göre) hiçbir şey olmazdı." Yani anlaşma sağlanamazdı şeklinde olmuştur.'*^ D o l a y ı s ı y l a A l l a h T e a l a , vahyini H z . M u s a ' y a kendi k a v m i n i n lisanı vasıtasıyla iletmiştir. B u r a d a rivayetin sahihliği t a r t ı ş m a y a açık o l m a k l a b i r l i k t e , v e r m e k istediği fikir açısından önemlidir.
Fahrııddin Razi, Mefaiih-u'l Gayb. Tefsir-i Kebir (Çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç. Sadık Doğru), Ankara, 1988, c. 19. s. 267. '*'^ Toshihiko izutsu. Kur'an'da Allah ve İnsan, (Çev. Süleyman Ates), İstanbul, Tsz. s. 198. '*^lzutsu.a.g.e..s. 195. '*^Taberi.a.g.e.,c.6.s.30.
22 ,• Kur'an'ın
Anlaşılmasında Dil Problemi
Kur'an a ç ı s ı n d a n , Allah ile insan a r a s ı n d a ortak bir a n l a ş m a sistemi olarak A r a p dili seçilmiştir. Fakat A l l a h ile insan arasında varolan ontolojik engel (mahiyet farklılığı) k o l a y l ı k l a bertaraf e d i l e c e k c i n s t e n d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü olay o l o ğ a n ü s t ü bir olaydır. Zira b u r a d a m a h i y e t itibariyle birbi rinden ayrı olan iki varlık arasında gerçek bir dil k o n u ş ması v u k u b u l m a k t a d ı r . O halde A l l a h ile insan a r a s ı n d a böyle olağanüstü bir ilişki nasıl olur? K u r ' a n - ı K e r i m ' d e A l l a h ' ı n i n s a n l a r l a a n c a k şu üç " şekilde konuştuğu zikredilmektedir: "Allah (Teala) insanla ancak bir vahiy yoluyla veya bir perde arkasından (seslenerek) yahut dilediği şeyi kendi izniyle vahyeden bir elçi göndermek suretiyle konuşur..."^^ Bazı tefsir alimleri vahiy yoluyla ifadesinden maksadın k a l b e atılan ilham y a h u t r ü y a o l d u ğ u n u ve bu ş e k i l d e H z . İ b r a h i m ' l e iletişim kurulduğunu; perde arkasından konuşma nın A l l a h ' ı n P e y g a m b e r e vahyini d o ğ r u d a n d o ğ r u y a d u y u r ması o l d u ğ u n u ve bu şekilde H z . M u s a ile iletişim k u r u l d u ğ u n u ; bir elçi vasıtasıyla ifadesinden m a k s a d ı n ise Cebrail o l d u ğ u n u ve bu şekilde H z . M u h a m m e d ' l e iletişim kuruldu ğunu belirtmişlerdir. A n c a k , bu farklı iletişim biçimlerini belirli p e y g a m b e r lere h a s r e t m e k y a n i , "vahiy yoluyla" ifadesini H z . İbrahim'e ( o ğ l u n u k e s m e y e y ö n e l i k ) ; "perde a r k a s ı n d a n " k o n u ş m a y ı H z . M u s a ' y a ; elçi vasıtasıyla göndermeyi H z . M u h a m m e d ' e tahsis e t m e k yanlış bir yaklaşım olur. A k s i n e , Allah Teala'nm seçtiği m ü m t a z şahsiyetler olan peygamberlerin her üç yolu da tecrübe ettikleri söylenebilir.
-^'^42. Şura. .51. Mulıammcd b. Ömer Zcmahşcri. el Kej^afaıı Hakaikl Gavaınizi't Tenzil, Mısır, h. 1354, C . 3 . S . 4 0 9 ; İsmail ibn Kesir, Tefsirn'I Kur'an VI Azinı, Beyrut, 1979, c.l, s. 7131; Muhanied b. Ahmet el Ensari Kurtubi, el Camian Ahkanü'l Kur'an, Kahire, 1994. c. 2. s. 2; Celalüddin Suyuti. el hkan fi Uluniil Kur'an (Çev. Sakıp Yıldız, H. Avni Çelik). İstanbul. 1987. c. 1. s. 103; Bedruddin Zerkeşi. el Burhan fı Uhuni'l Kur'an (Tah. Dr. Yusuf Ahdurrahman, Cemal Hamdi, İbrahim Abdullah el Kürdi), Beyrut. 1994 c. I. s. 323; Süleyman Ateş , Yüce Kur'an'm Çaî;ıla.i Tefsiri. İstanbul l995.c.2.s.7l7;Razi.a.g.e.,c. 19,s.481.
Lisan ve Kelam Ayırımı Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti /
23
Nitekim Ailaiı'ın beşer ile konuşması bütün bu açıkla m a l a r a r a ğ m e n esrarını k o r u m a k t a d ı r . Ç ü n k ü v a h i y olayı beşerî t e c r ü b e y e dayalı o l m a y a n s a d e c e vahyi alanın d e n e yimleriyle sınırlı olan özel bir olaydır. Zira aşağıdaki a y e t , bu k o n u d a insanların yeterli bilgiye e r i ş e m e y e c e k l e r i n e işaret etmektedir. "Bir de sana Rulı'tan soruyorlar. rabbiiiin eınriudendir ve size ilimden verilmiştir. "-''^
De ki "Ruh ancak az bir
şey
Bu ayette belirtildiği gibi vahyin ulaşmasının keyfiyeti k o n u s u n d a i n s a n a ç o k az bir bilgi v e r i l m i ş t i r . Yani insan belirli bir a ı ' a m a faaliyetinden sonra bile tam bir bilgiye ula şamaz. Bazı tefsir alimleri bu a y e t t e g e ç e n ruh ifadesinin Kur'an'a ( v a h y e ) işaret ettiğini, sorulanın Kur'an o l d u ğ u n u , dolayısıyla "ruh"un Kur'an olmasının d a h a uygun o l a c a ğ ı n ı , zira ayetin öncesi-^^ ve sonrasında^"* Kur'an'dan bahsedildi ğini b i n a e n a l e y h ruh ile K u r ' a n ' m m u r a d e d i l m i ş o l m a s ı gerektiğini söylemişlerdir.^^ Ç ü n k ü müşriklerin Kur'an konu s u n d a tereddütleri o l m u ş , bu olayı akılları a l m a m ı ş ve onun şiir m i , k e h a n e t cinsinden bir şey mi o l d u ğ u n u s o r m u ş l a r , A l l a h T e a l a da o n l a r a "Bu benim e m r i m ( i ş i m ) , v a h y i m ve i n d i r m e m (tenzil) ile ortaya çıkmış bir sözdür", diye c e v a p v e r m i ş t i r . Yani "Ruh R a b b i m i n e m r i n d e n d i r , yani Kur'an R a b b i m i n emri ile ortaya çıkmış o l u p beşer sözü cinsinden değildir" d e buyurmuştur.-''^
-''2 17. isra.8.î. - - "Biz. Kur'an'dan nui'minler için (ruhen) şifa ve rahmet bahşedici olan ve zalimlerin de yalnızca yıkımını artıran şeyler inidiryoruz." 17. İsra. 82. -''^•"fiğcr dileseydik, sana ne vahiyettiysek (hepsini) giderirdik..." 17. İsra. 86-88. Zemahşeri. a.a.e,. c. 2, s. 464; Ali b. Muhammed Şevkani. Fethı/'l Kadir. Dimeşk. 1994*. c. 3. s. 260; Razi, a.g.e., e. 15, s. 37. -''6 Razi, a.g.e., c. 15. s. 37; Kurtubi,a.g.e., c. 10. s. 330; İzzet Derveze, el Tef.siriı'l Hadi.s. (Çev. Vahdettin İnce. Ramazan Yıldırım). İstanbul, 1997 c.2, s. 46:
24
Km'an'ııı Anlaşılmasında Dil Problemi
Ayrıca şu üç ayetin irem lafızlarına h e m de m a n a l a r ı n a bakıldığı z a m a n " s a n a ruhtan soruyorlar..." a y e t i y l e u y u m içerisinde ve birbirlerini destekler mahiyette oldukları rahatlıkla görülecektir.
^ j j l ı O l \^ Lû Ljj_â 1
L=».jj lil A11 1 'ı ^^ j I ciLIl j £ j
"Ve işte sana böyle emrimizden bir ruh sen kitap nedir, iman nedir bilmiyordun..."^^
vahyettirdik
^j:>l_lJI A _ 5 j
"... O {Allah} kavuşma gününün, (dehşetini} haber vermek için kullarından dilediğine ruh indiriyor (ilka edi yor ) " ^ ^
"Kullarından dilediğine, çiler) indiriyor... "^^
emrinden
ruh ile melaike
(el
Her dört ayette de "ruh, emir ve bu emrin Allah katın dan o l d u ğ u n a dair" ifadeler, ortak ifadelerdir. Son üç ayette geçen "ruh" kelimesinden maksadın vahiy olduğu açık o l u p s ö z konusu ayetlerde gönderilen vahyin beşer kelamı o l m a d ı ğı beşer-üstü bir k a y n a ğ a ait o l d u ğ u yani Allah tarafından indirildiği vurgulanmaktadır. Dolayısıyla "sana ruhtan soruyorlar..." ayeti bu ayetler ç e r ç e v e s i n d e değerlendirildiği z a m a n , kastedilen ruhun fel sefî a n l a m d a k i ruh olmadığı a k s i n e , ayette kastedilen ruhun vahiy o l d u ğ u , bu Kur'an'ın Allah tarafından indirildiği, vah yin inzali k o n u s u n d a da insana az bir bilgi verildiğinin beyan edildiği anlaşılacaktır.
5''42,Ş»ra..-52. 39. ZUmer. I.î. -''^ l 6 . N a h l . 2 .
Lisan ve Kelam Ayırımı Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti /
25
Allah'ın kelamının mahiyeti k o n u s u n d a bir diğer tartış m a k o n u s u ise, K u r ' a n ' m m a h l u k olup-olmadiği meselesidir. İslam kelamcıları Allah'ın kelam sıfatıyla ilgili tartışmalardan y o l a ç ı k a r a k g e n e l d e ilahî kitabların ö z e l d e ise Kur'an'ın k a d î m mi y o k s a hadis mi olduğu k o n u s u n d a ihtilaf etmişler dir. Mu'tezile ekolü Kur'an'ın m a h l u k o l d u ğ u n u , Ehl-i S ü n net ekolü ise Kur'an'ın m a h l u k olmadığını dile getirmiş ve iddia etmişlerdir. Her iki ekolde aşağıdaki mantık kuralından hareket ederek kendi görüşlerini derinleştirme yoluna gitmiş ler, a r d ı n d a n kendi görüşleriyle ilgili Kur'an'dan destek bul m a y a çalışmışlardır. - Kur'an
kadîmdir
diyenler:
Kur'an Allah'ın kelamıdır. Allah'ın kelamı kadîmdir. Ö y l e y s e Kur'an da kadîmdir, demişlerdir. - Kur'an
mahluktur
diyenler:
Kur'an, Allah'ın A r a p ç a ifade edilmiş kelamıdır, A r a p ç a mahluktur. Öyleyse Kur'an da ınahluktur,'^" demişlerdir. N i t e k i m m e z h e b l e r bu k o n u y a d a h a çok k o n u ş m a n ı n v e n a z m ı n keyfiyeti (harflerin ve kelimelerin sıralanışı ve seslerin b o ğ a z d a n çıkışı gibi) açısından yaklaşmışlardır. Yani C a b i r i ' n i n d e belirttiği gibi k e l a m c ı l a r bu meseleyi K e l a m ilmindeki diğer teorik b o y u d a r gibi, deneysel (tecrübî) ve beşerî boyutta ele almışlardır. Kelam metafiziği gaibin şahi d e benzetilmesi yani ilahî alemin beşer a l e m i n e kıyas edil mesi y o l u y l a k u r u l m u ş t u r . Nitekim Allah'ın kelamı k o n u s u nun ele alınışı, o n u n l a beşer kelamının m u k a y e s e s i üzerine k u r u l u d u r . Bunun sonucu olarak kelamcılar Allah'ın kelamı nın, lafzî ve zihnî yönlerindeki ayırıma onu insan s ö z ü n e kı-
^'^ Celal Kırca. ••Kur'an'ı Anlamada Di! l'roblemi". Knı'an Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi, Temmuz 1998, sy 9, s. 49.
26
!' Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
yas ederek varmışlardır.^' A n c a k bir ayırım değildir.
b ö y l e bir
ayırım sağlıklı
Halbuki k o n u y a ideolojik m e z h e b î tartışmaların dışın da yalın bir şekilde b a k m a k gerekirse, Kur'an'ın 2 3 yıllık bir z a m a n içerisinde "oluş" halinde bir kitap o l m a s ı , istenilmiş vahyi ''^ yani bir s e b e b e binaen indirilen ayetleri içerisinde b a r ı n d ı r m a s ı , bunun dışında Allah tarafından insanlara g ö n derilen vahiy muhtevalarının her k a v m e kendi dilleriyle gön d e r i l m e s i , her kavmin sosyal, kültürel ve hukukî şartlarının farklı olması ve farklı ilkelerin v e r i l m e s i , ilahî kitaplar ara s ı n d a var olan nesh olayı yani h u k u k î ilkelerin h ü k m ü n ü n geçerliliğini yitirmesi ve bunların yerine yeni ilkelerin geti rilmesi gibi k o n u l a r a ç ı s ı n d a n , lafız ve m a n a d a n o l u ş a n K u r ' a n ' ı n ve diğer ilahî kitapların sonradan m e y d a n a geldiği söylenebilir. Z a t e n ilahî kitaplar i n a n ç b o y u t u n d a aynı m i s y o n u paylaştıkları h a l d e , içlerinde m ü n d e m i ç olan sosyal hayatla ilgili h u k u k î k o n u l a r d a farklı ilkeleri içermektedirler. Y a n i , dinin bir değişen bir de d e ğ i ş m e y e n yönü vardır. Dolayısıyla Allah T e a l a her toplumun ihtiyaçlarını ve içinde bulundukları durumu dikkate alarak uyarılarda bulunmuştur. Bütün bunların a n l a m ı , Allah'ın i r a d e s i n d e ve k e l a m ı n d a d e ğ i ş i m o l d u ğ u d u r . Bu sebeble Kelamuliah'ın ezelî o l d u ğ u ve değiş m e d i ğ i k o n u s u n u n pratikte m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı g ö r ü l m e k tedir. 63 A y r ı c a , Kur'an'ın kadîm o l d u ğ u n u ileri sürenlerin kendi görüşlerine destek yaptıkları Kur'an'm lev/ı-i mahfuz da^ veya kitab-ı ıneknundcfi^ o l d u ğ u n a işaret eden ayetle ri, d a h a çok müşriklerin H z . M u h a m m e d (sav) için kullan dıkları şair, k a h i n , mecnun gibi vasıflandırmaları ile Kur'an'ın k a y n a ğ ı n ı insanî b o y u t a indirgeyen "Ona bir beşer öğreti-
Muhammed Abid el Cabiri./l/f(/;-/.v/(:wı Kiitliin'hhiu Ahi Yapısı. (Çev. Burhan Koroğlu. Hasan Hacak. Ekrem Demirli), İstanbul, 1999 s. 84. ^2 Kırca, a.g.nı.. s. 43. ''^ Kırca.a.g.m..s.,52. 85.Buruc.22. ö-''.56. Vakıa. 78.
Lisan ve Kelam Ayırımı Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti /
27
yor"^^ v e "Bu Kur'an geçmiş milletlerin masallarıdır"^'^ gibi ifadelerine karşılık söylenmiş olup; Kur'an'ın kaynağının A l l a h o l d u ğ u n a ve H z . M u h a m m e d ' i n o k u d u ğ u s ö z l e r i n k e n d i s i n i n bir uydurması o l m a d ı ğ ı n a , o k u d u ğ u bütün kela mın A l l a h tarafından g ö n d e r i l e n i n aynısı o l d u ğ u n a işaret eden sembolik ifadeler olduğu kanaatindeyiz. Kur'an'ın m a h l u k olııp-olmadığı tartışması Kur'an içe r i s i n d e varolan m u h k e m - m i i t e ş a b i h , n a s i h - m e n s u h gibi bir "iç p r o b l e m " o l m a k t a n z i y a d e , Emeviler ve A b b a s i l e r d ö n e m i n d e o r t a y a çıkan Allah'ın sıfatlarıyla ilgili k e l a m ı tartış maların siyasi sebeblerie alevlendiği bir ortamda z u h u r etmiş "Kur'an dışı" bir problemdir. S o n u ç olarak, Kur'an-ı K e r i m , h e m lafız h e m de m a n a olarak Allah'a aittir. O Allah'ın kelamıdır. A n e a k bu lafız ve m a n a d a n müteşekkil olan Kur'an, bir insan lisanı olan A r a p ç a vasıtasıyla H z . M u h a m m e d ' e gönderilmiştir. Z i r a , A l l a h ile insan arasında ortak bir işaret sistemi ve ontolojik eşitliğin b u l u n m a m a s ı i l e t i ş i m i n bu e k s e n d e o l m a s ı n ı g e r e k l i k ı l m ı ş t ı r . İ l e t i ş i m i n m a h i y e t i ise e s r a r ı n ı k o r u m a k t a d ı r . Ç ü n k ü vahiy olayı beşerî d e n e y i m e dayalı o l m a y a n s a d e c e vahyi alanın t e c r ü b e ettiği özel bir o l a y d ı r ve bu k o n u d a insana az bir bilgi verilmiştir.
ö*"' lo.Nahl. 103. '''^8. Enfal.31.
11- K U R ' A N D İ L İ N İ N N İ T E L İ Ğ İ A - K u r ' a n ' m Bir K i t a p O l a r a k Niteliği Kur'an'ın dilinin niteliğine g e ç m e d e n ö n c e o n u n "kitap" olarak niteliğini ortaya k o y m a k gerekir.
bir
B i l i n d i ğ i gibi Kur'an 2 3 yıllık bir z a m a n z a r f ı n d a y e r y ü z ü n ü n belli bir b ö l g e s i n d e y a ş a y a n , o k u m a y a z m a oranının az o l d u ğ u ü m m î bir t o p l u m a indi. Bu t o p l u m d a e g e m e n olan kültür sözlü kültür idi.'" Bu nedenle Kur'an'm böyle bir kültür içerisinde nazil olması aşağıda açıklanacağı üzere onun dilini ve üslubunu etkilemiş, söylem biçimine yön v e r m i ş t i r . Z i r a a m a c ı n a u l a ş m a k için, m u h a t a p aldığı A r a p t o p l u m u y l a sağlıklı bir iletişime girmesi d e b u n u gerekli kılmıştır. Kur'an-ı K e r i m , ö n c e d e n k u r g u l a n m ı ş , bir ç ı r p ı d a telif e d i l m i ş bir metin değildir. O , yirmi üç yılda değişik o l a y v e g e l i ş m e l e r ü z e r i n e bu g e l i ş m e l e r e bağlı o l a r a k vahyedilen, birbirinden bağımsız pasajları içeren bir kitaptır. D o l a y ı s ı y l a K u r ' a n ' d a k r o n o l o j i k , sistematik ve k o n u l a r ı n a g ö r e bir t e r t i p yoktur.^^ N i t e k i m yazılı k ü l t ü r ü n alışık o l d u ğ u giriş, g e l i ş m e , sonuç bölümlerinden oluşan bir metin yapısını sözlü kültürlerde g ö r e m e y i z . Örneğin sözlü kültürün şaheserleri olan şiir ve destanlarda şairler ve o z a n l a r z a m a n
' özellikle son yıllarda yapılan çalışmalar, kültUriin tarihsel olarak ikiye ayrılarak incelenmesi gerektiğini bu ayrımı da yazının yaygın biçimde kullanımının belirlediği ortaya koymuşlur."'Zira sözlü kültürler ile yazı alışkanlığının derinden etkilediği kültürlerin bilgi kullanımı ve bilgiyi güzelleştirme yöntemleri arasında bazı temel faiklar kcşfedilmîş, bu keşiflerden ortaya çıkan sonuçlar da şaşırtıcı olmuştur. Edebiyatta, felsefede, bilimde hatta okur-yazarlann sözlü iletişimde düşünce ve anlatım biçimleriyle ilgili, sorgulamadan kabul ettiğimiz pek çok niteliğin, insanoğlunun kendi doğasından değil, yazı teknolojisinin bilincimize sunduğu olanaklardan kaynaklandığını anlayınca, sözlü kültüre ait eserlere yaklaşımda o kültürün imkanlarını göz önünde bulundurmak gerektiğini kavramış öluyo™z.(Walter .1. Ong, Sör.lii ve Yazılı Kiilliir (çev. Sema Postacıoğlu Banan), İstanbul. I99,i.s.l3,) ^S Ömer Özsov , -Çeviri Kuram Acısından Kur'an Çevirisi Sorunu", Kur'an Senıpozyuniıı 11.(4-5 Kasım 1993) Ankara, 1996, s.264.
Kur'an Dilinin Niteliği /
29
sınırına u y m a z . Şair v e y a ozan ö n c e bir d u r u m u anlattıktan s o n r a b a ş a d ö n ü p bu defa ayrıntılarıyla olayı anlatabilir. Bir ç i z g i d e d o r u ğ a ç ı k ı p inişe geçen bir o l a y ö r g ü s ü sözlü k ü l t ü r e y a b a n c ı d ı r . S ö z l ü k ü l t ü r d a h a kısa a n l a t ı l a n bile yazılı kültür okurlarının alışık o l d u ğ u g i r i ş - g e l i ş m e - s o n u ç b i ç i m i n d e d ü z e n l e m e z . Zaten insan yaşamı da d o r u ğ a çıkıp inişe geçen çizgisei olay ö r g ü l e r i n d e n o l u ş m a z . B u s e b e b l e sözlü kültür anlatıları d a insan y a ş a m ı n ı n ö z e l l i ğ i n e göre şekillenir-^''' Yani o an için insanları ilgilendiren konu ne i s e , o k o n u d a n başlanarak s ö y l e m e k istenen şeyler, belirli bir çizgi t a k i p e d i l m e d e n a n l a t ı l m a y a çalışılır. Her ne k a d a r m a h i y e t i n i n farklılığı b a k ı m ı n d a n K u r ' a n ü s l u b u n u s ö z l ü kültürün üslubuyla tamamen özdeşleştirmek doğru olmasa bile, K u r ' a n , nasıl m u h a t a p aldığı t o p l u m u n dilini kullanmış ise, üslup olarak da sözlü kültüre yabancı o l m a y a n bir tarzı tercih etmiştir. İlk m u h a t a p l a r ı n istisnaî d u r u m u bir y a n a bırakılacak o l u r s a , Kur'an insanların ellerinde derlenip iki kapak arasın da t o p l a n m ı ş bir m u s h a f h a l i n d e b u l u n m a k t a d ı r . N i t e k i m , d i ğ e r ilahî k i t a p l a r d a n farklı o l a r a k Kur'an v a h y e d i l d i ğ i d ö n e m d e y a z ı y a geçirilmiş ve kısa bir sürede tek bir kitap o l a r a k bir a r a y a getirilmiştir. Bu n e d e n l e Kur'an'ın bir metin o l a r a k görülmesi normal olabilir. A n c a k Kur'an bir bütün o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e bir " m e t i n " d e ğ i l d i r . K u r ' a n , kendisiyle m u h a t a p olanlara "sözlü bir bildirim" olarak ulaş m ı ş , " k o n u ş m a " tarzında mesaj ileten bir "okuyuş" tur. Nite k i m K u r ' a n ' ı n s ö z l ü k a n l a m ı d a " e z b e r d e n okuma"dır.^o A y r ı c a K u r ' a n , k e n d i s i n i "en güzel söz"''^ o l a r a k t a k d i m e d e r . Bu n e d e n l e Kur'an yazılı bir m e t n e ait dil k u l l a n ı m ı , k e l i m e v e i b a r e s e ç i m i , c ü m l e y a p ı s ı , a n l a t ı m ü s l u b u ve metin k u r g u s u n a sahip değildir. M e v d u d i , bu d u r u m u ç o k v e c i z bir ş e k i l d e ifade e t m e k t e d i r . O n a göre " O k u y u c u Kur'an'ı i n c e l e m e y e başla'''^Ong, a.g.e.. s.122-123. ^ ' ' Z e b i d i . a . g . c . c . l . s . 101. P 39.Zumer.23-. 7.A'rar. 137. Yazı dili ve l
30
./ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
m a d a n ö n c e O'nun okunan diğer kitaplardan farklı ve eşsiz bir kitap o l d u ğ u n u aklından ç ı k a r m a m a l ı d ı r . Normal kitap ların a k s i n e , Kur'an edebî bir sıraya göre tertip edilmiş belirli k o n u l a r h a k k ı n d a bilgi, fikir ve tartışmaları ele a l m a z . Bu n e d e n l e Kur'an'a yabancı olan kişi, O'nunla ilk karşılaştığında b ö l ü m l e r ve k ı s ı m l a r a a y r ı l m a m ı ş v e y a farklı k o n u l a n a farklı bir şekilde ele a l ı n m a m ı ş ve hayatın farklı yönleriyle ilgili emirlerin düzenli bir ş e k i l d e v e r i l m e m i ş o l d u ğ u n u g ö r ü n c e ş a ş k ı n l ı ğ a d ü ş e r . B u n a m u k a b i l d a h a ö n c e hiç k a r ş ı l a ş m a d ı ğ ı ve o n u n kitap a n l a y ı ş ı n a hiç u y m a y a n bir şeyle karşılaşır. Kur'an'ın i m a n l a , ahlakî d i r e k d f l e r l e ilgili bilgiler verdiğini, uyarılarda bulunduğunu, müjde v e r i l d i ğ i n i , t e h d i d e r i n o l d u ğ u n u görür. A n c a k , aynı k o n u farklı şekillerde tekrar edilir ve görünürde hiç ilgisi o l m a y a n bir k o n u diğerini t a k i p e d e r . B a z e n h i ç g ö r ü n ü r bir s e b e p y o k iken bir k o n u o r t a s ı n d a b a ş k a bir k o n u a n l a t ı l ı r . K o n u ş m a c ı , hitap ve hitabın yönü hiçbir kurala u y m a k s ı z ı n sürekli değişir. Hiçbir yerde b ö l ü m ve konuları ayıran bir işaret y o k t u r . Tarihsel olaylar anlatılır; fakat anlatım tarih kitaplarındaki gibi değildir. Felsefe ve metafizik s o r u n l a r bu k o n u l a r d a k i ders k i t a p l a r ı n d a n ç o k farklı bir ş e k i l d e ele alınır. İnsandan, evrenden , tabiat bilimlerinden çok farklı bir dille bahsedilir. Aynı şekilde kültürel, sosyal ve e k o n o m i k p r o b l e m l e r i ç ö z m e d e kendi m e t o d u n u izler; k a n u n l a n v e prensipleri s o s y o l o g l a r d a n , h u k u k ç u l a r d a n farklı bir şekilde ele alır. .A.hlak, bu k o n u d a yazılan bütün eserlerden farklı bir yolla öğretilir. T ü m b u n l a r s e b e b i y l e o k u y u c u , Kur'an ayetleri arasında hiç ilgi ve bağlantı veya konularda süreklilik b u l u n m a y a n bir kitap o l d u ğ u n u , anlaşılmaz bir şekilde çeşitli k o n u l a n ele aldığını veya kelimenin kabul edilen a n l a m ı y l a bir k i t a p o l m a d ı ğ ı h a l d e k i t a p ş e k l i n d e d ü z e n l e n d i ğ i n i d ü ş ü n m e y e başlayabilir. T ü m bunlar Kur'an'ın eşsiz bir kitap kabul e d i l m e d i ğ i n d e ortaya çıkar.''" Diğer k i t a p l a n n aksine K u r ' a n , başlangıçta ele aldığı k o n u l a n ve u l a ş m a k istediği
'* Kur'an'ın essiz bir kitap olduğu kesindir. Ancak Mevdudi. yukarıda değindiğimiz sözlü kültUr-'yazılı kültür açısından konuya yaklaşsaydı. Kur'an'ın bu özelliğini sanırım i'caz acısından değerlendirmezdi.
Kur'an Dilinin Niteliği / 3 1
a m a ç l a n liste h a l i n d e s u n m a z . A ç ı k l a m a , üslup ve usulü g e n e l d e o k u n a n d i ğ e r kitaplara b e n z e m e z ve herhangi bir k i t a p düzeni takip etmez."''^ Dolayısıyla Kur'an'ın k e n d i n e ö z g ü bir k i t a p o l d u ğ u n u n , e d e b î ü s l u p a ç ı s ı n d a n d i ğ e r kitaplardan a y n l d ı ğ ı n ı n bilinmesi gerekir. Bu n e d e n l e yazı dili ü s l u b u y l a y a z ı l m ı ş m e t i n l e r s i s t e m a t i k bir ö z e l l i k g ö s t e r m e l e r i n e k a r ş ı n , ilahî bir mesaj olan Kur'an-ı K e r i m sistematik bir özelliğe sahip değildir. K o n u y a yazılı kültür-sözlü kültür açısından y a k l a ş m a nın yanısıra "yazı dili" ve " k o n u ş m a dili" açısından da yakla şılabilir. Kur'an'ın yazı dilinin özelliklerini mi y o k s a k o n u ş m a dilinin özelliklerini mi içerisinde barındırdığının tesbit edilmesi vahyin d a h a iyi anlaşılması için gereklidir. O h a l d e , yazı dilinin ve k o n u ş m a dilinin özelliklerini sıralayabiliriz. Y a z ı dili ( m e t i n ) a n l a t a c a ğ ı şeyi b a ş ı n d a n s o n u n a k a d a r o k u y u c u için tasarlanan bir yazıyı gerektirir. Y a z a r , yazı dilinin sınırları v e i m k a n l a r ı ç e r ç e v e s i n d e y ü z y ü z e b u l u n m a d ı ğ ı o k u y u c u y a yazı aracılığı ile hitap e t m e k t e d i r . Bu n e d e n l e y a z a r ı n hitap ettiği t o p l u l u k h e r z a m a n hayalîdir.^-* K o n u ş m a dili (söz) i s e , bir k o n u ş a n (rnütekellım) bir d e k e n d i s i n e k o n u ş u l a n ( m u h a t a p ) ve bir k o n u ş m a ortamı gerektirir. K o n u ş a n k o n u ş u r k e n belli başlı eylemleri yerine getirmeyi a m a ç l a r ve bu a m a c a bağlı olarak söylediği s ö z , s o r m a , b i l d i r m e , b e t i m l e m e , b u y u r m a v b . fiil! bir e y l e m e d ö n ü ş ü r . Sözün sahibinin amacı salt bilgi v e r m e olabileceği gibi m u h a t a b ı n ı s i n i r l e n d i r m e , s e v i n d i r m e , teselli e t m e gibi b i r t a k ı m faaliyetleri de olabilir.'''' Metin, yazarın amacının gerçekleşip gerçekleşmediğini g ö r m e d i ğ i bir dil o r t a m ı d ı r . D o l a y ı s ı y l a m e t i n d e t e k r a r y a p ı l m a z . A m a k o n u ş m a , metnin tam tersine m ü t e k e l ü m e bu
"^2 Ebu'l A'la Mevdudi . Tejhimii'l Kur'an (çev. Muhammed Han Kayani, Yusuf Karaca, Nazife Şişman,İsmail Bosnalı, A!i Ünal, Hamdi Aktaş), İstanbul, 1996, c. l . s . 13-14. '^^ Ong., a.g.e.. s.122, '''^.l.R. Searle. "Söz Eylem Nedir?" (Çev. Oya Gedikli). Dil Bilim Seçkisi (editör Doğan Aksan). Ankara. 1982. s. 187.
•:>'2 : Kur'iin'm Ankışılmasında Dil Problemi
İmkanı tanır. Bu d u r u m d a m ü t e k e l l i m d u r u m a göre s ö z ü n ü tekrar edebilir ve b a ş k a türlü f o r m ü l e edebilir.^-'' Yazı dili d a h a ölçülü ve kurallıdır. K o n u ş m a dili ise yazı diline oranla d a h a hızlı bir d e ğ i ş i m ve gelişim içindedir. Bu d e ğ i ş m e d e k ı s a a n l a t ı m , çeşitli v u r g u l a m a b i ç i m l e r i gibi r u h s a l nedenlerin y a n ı n d a söyleyişten ileri gelen etkenlerin payı d a vardır.""^' B i r k o n u ş m a c ı n ı n k o n u ş m a esnasında m u h a t a p l a r ı n a maksadını dile getirme biçimi ile bir m a k a l e veya roman yazarının maksadını dile getirme biçimi birbirinden farklı teknikler kullanmayı gerektirir. Bir m a k a l e v e y a r o m a n yazarı metnini d ü z g ü n c ü m l e l e r l e , n o k t a l a m a i ş a r e t l e r i n e d i k k a t e d e r e k belli bir plan d a h i l i n d e ve bir bütünlük arzedecek şekilde yazıya aktarır. O y s a k o n u ş m a c ı k o n u ş m a e s n a s ı n d a k o n u d a n k o n u y a atlayabilir ve tekrar yapabilir. Zira insan düşüncesinin sürekliliğe ihtiyacı vardır. Yani belli bir k o n u n u n insan zihninin dışında s e y r e d e n bir süreklilik çizgisi vardır. O k u m a k t a o l d u ğ u m u z metnin bağla mını dikkatsizlik s o n u c u kaçırır, karıştırır v e y a u n u t u r s a k metnin başına d ö n ü p konuyu tekrarlayabiliriz. Fakat k o n u ş m a esnasında söz ağızdan çıkarken yokluğa karışır ve geriye d ö n m e k m ü m k ü n o l m a z . Bu nedenle t e k r a d a r , dinleyicinin dikkatini ç e k m e k ve unutulabileceği şeyleri hatırlatmak için gereklidir. Bu açıdan bakıldığında, Kur'an'ın, yazı dilinin özellik lerinden d a h a çok, k o n u ş m a dilinin özelliklerini yansıttığını söyleyebiliriz. Z i r a , Kur'an'ın 23 yıllık bir z a m a n zarfında in m e s i , devamlı muhataplarıyla ( m ü ' m i n , kafir, m ü ş r i k , hristiy a n . y a h u d i ) diyalog h a l i n d e o l m a s ı ve onlara c e v a p ver m e s i , sorulan soruları y a n ı t l a m a s ı , içerisinde bol tekrarların yer alması gibi hususlar O'nun "kurgulanmış bir metin" o l m a sından ziyade bir " k o n u ş m a " ve bir "söz" olduğunu göster m e k t e d i r . Bir b a ş k a deyişle K u r ' a n , y a z a r ve o k u y u c u d a n oluşan yazı dilinin özelliklerini değil, mütekellim ve m u h a -
^-''Özso>.a.g.m.,s.264. ""^ Aksan, a.g.e.. s. 85. ''''Ong..a.a.e.,s.5.5-.56.
taptan oluşan k o n u ş m a dilinin özelliklerini y a n s ı t m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a ilk d ö n e m m u h a t a p l a r a ç ı s ı n d a n " m ü t e k e l l i m m u h a t a p " merkezli gerçekleşen iletişimin y ö n ü , dolaylı m u hataplar açısından "yazar-okuyucu" merkezli bir iletişim şek line d ö n ü ş m ü ş ve bu d u r u m bir ç o k problemi b e r a b e r i n d e getirmiştir. N i t e k i m M e v d u d i d e K u r ' a n ' ı n yazı d i l i n d e n ç o k k o n u ş m a d i l i n e y a k ı n o l d u ğ u n u a ç ı k bir ş e k i l d e b e y a n etmektedir: "...Kur'an'ın başlangıçta bir risale şeklinde yayın lanmadığı herkesin m a l u m u d u r . Kur'an İslam davetinin geli şim süreci içerisinde muhtelif z a m a n l a r d a H z . P e y g a m b e r ' e hitabet parçaları şeklinde tedricen nazil o l m u ş , H z . P e y g a m ber de bunları m u h a t a p l a r ı n a o k u m u ş t u r . Yazı dili ile k o n u ş m a dili a r a s ı n d a ç o k önemli bir fark vardır. S ö z g e l i m i bir meseleyi yazarak izah e d e c e k s e k ö n c e sorunu ortaya k o y a r , s o n r a onları izah e t m e y e g e ç e r i z . O y s a hitabette zaten söz k o n u s u meseleyi ortaya atanlar hazır b u l u n d u ğ u n d a n , m u h a liflerin her dediğini beyan e t m e y e h e r z a m a n gerek d u y u l m a z . A n c a k k o n u ş m a c ı , sözün gelişi içerisinde bir c ü m l e y l e onların dediklerine değinir. Y a z a r k e n başka bir h u s u s a deği n i l m e k istenildiğinde sözün akışının b o z u l m a m a s ı için bu husus bir a r a c ü m l e y l e ele alınır. Fakat konuşmacı ses tonunu kullanarak bir ç o k a r a c ü m l e l e r k u l l a n a b i l i r ve b u n a rağmen sözün akışında bir k o p u k l u k m e y d a n a g e l m e z . Y i n e bir konu yazılarak ifade e d i l e c e k s e , k o n u n u n geçtiği ortamı hiç değilse bir iki c ü m l e y l e ayrıca a k t a r m a y a gerek d u y u l u r . O y s a k o n u ş m a e s n a s ı n d a , ortam ile k o n u ş m a doğal olarak b a ğ l a n t ı l ı d ı r ve k o n u ş m a c ı ç e v r e y e işaret etmeye gerek d u y m a k s ı z ı n konuşsa d a h i , k o n u ş m a d a bir kopukluk ortaya çıkmaz. K o n u ş m a c ı m ü t e k e l l i m ve m u h a t a p kalıplarını sürekli değiştirerek kullanabilir. K o n u ş m a yeteneğine göre k o n u ş m a cı y e r ve z a m a n unsurlarını d i k k a t e alarak karşısında hazır d u r a n t o p l u l u ğ a b a z e n ü ç ü n c ü ş a h ı s , b a z e n ikinci ş a h ı s , bazen tekil, bazen ç o ğ u l , bazen kendi a d ı n a , bazen ilahî bir k u v v e t a d ı n a , b a z e n ilahî k u v v e t i n k e n d i s i n d e n n a k l e n konuşabilir ve tüm bunlar bir k o n u ş m a n ı n en güzel yönleri
34
. Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
o l a r a k t a k d i r t o p l a r . F a k a t a y n ı ü s l u p yazı y a z ı l ı r k e n kullanılırsa bir irtibatsızlık, bir kopukluk m e y d a n a gelir. Bu n e d e n l e bir k o n u ş m a y a z ı y a d ö k ü l d ü ğ ü n d e o k u y u c u n u n o yazıda bir kopukluk hissetmesi d o ğ a l d ı r . O k u y u c u n u n , k o n u ş m a n ı n yapıldığı y e r d e n v e k o n u ş m a n ı n z a m a n ı n d a n uzak o l d u ğ u ö l ç ü d e bu kopukluğu d a h a çok hissedeceği ortadadır. Bu y ü z d e n A r a p ç a bildiği halde bir çok k i m s e , sırf Kur'an'ın ü s l u b u n u k a v r a m a d ı ğ ı için, Kur'an üslubtfndaki irtibatsızlık ve k o p u k l u k t a n şikayet etmektedir..."''^ Bu n e d e n l e , Kur'an ifadelerine k o n u ş m a dilinin özellikleri açısından bakıldığın d a , k o p u k l u k ve irtibatsızlık gibi görünen h u s u s l a r ı n doğal oldu^iU görülür. N e t i c e d e ilahî mesajlar o k u y u c u için k a l e m e a l ı n m ı ş yazılı metinler değildir. İla'nî mesajlar sözlü hitapların pasaj lar h a l i n d e y a z ı y a a k t a r ı l ı p d e r l e n m e s i n d e n o l u ş a n vahiy muhtevalarıdır. Bu açıdan bakıldığında ilahî mesajlara metin denmesi yazıya aktarılmış olmalarından dolayı m ü m k ü n olsa d a , terimin tam a n l a m ı y l a metin oldukları s ö y l e n e m e z . Bir z a m a n l a r k a y d a g e ç i r i l m i ş olmaları ve e l i m i z d e yazılı bir k i t a p o l a r a k t u t u y o r o l m a m ı z onları tam a n l a m ı y l a metin s a y m a m ı z için yeterli değildir.^^ Y i n e sözlü k ü l t ü r l e r d e hir ifadenin v e y a k e l i m e n i n farklı yerlerde farklı b i ç i m d e ifsde edilmesi normal karşıla nan bir d u r u m d u r ve bir çelişki ifeğUdir.^'^ A n l a t ı l m a k iste nen m u h t e v a aynı olduğu süre:;' raddeler kelimesi kelimesine s ö y l e n m e y e b i l i r . O h a l d e , Kur'an'da yer alan k o n u y l a ilgili farklı ifade biçimleri bu eksende değerlendirilebilir. M e s e l a , K u r ' a n ' d a insanın y a r a t d ı ş ı ilgili a y e d e r d e , insanın h a m m a d d e s i olarak su,^' toprak,^^ çamur,^^ yapışkan
Mevdudi. a.g.e.. c. l . s . 9 . Vehbi Başer. "Sosyal Bilimler açısından Kutsal metinlerin Anlaşılması" A'ur'ciH Sempozyumu 11.(4-5 Kusun 1995) Ankara, 1996, s.36. Ong.. a.g.e. s.3.5. ^' 21.Enbiya, 30. S2 5 3 . N e c m . 3 2 : 2 0 . T a h a . 5 5 . 8^ 6.En'am,2;7.A'raf. I2'. 41 .Secde,7; .38.Sad,71. 76; 17.jsra,6l.
Kur'an Dilinin Niteliği /
35
ç a m u r ( T î n i n lâzib),^"* d e ğ i ş m i ş cıvıla baiçıi<; ( h a m e i n mesnûn),^^ ç a m u r süzmesi (sülâledn min tîn),^^ ateşte pişmiş gibi k u r u ç a m u r ( s a i s â l i n ke'i fehhâr)^'' gibi b i r b i r i n d e n farklı lafızlara r a s d a n ı l m a k t a d ı r . H a l b u k i , d i k k a t e d i l i r s e b u n l a r aynı şeyin çeşitli şekillerde ifadesinden başka bir şey değildir. Y i n e H z . M u s a ' n ı n asasının yılana d ö n ü ş m e s i m u ' c i zesi, Kur'an'da farklı kelimelerle ifade edilmektedir. N i t e k i m âsânın yılana d ö n ü ş m e s i bir y e r d e h a y y e sü'ban j L i ^
b a ş k a bir yerde d e cann
bir y e r d e jl^^^
olarak
nitelenmiştir.^' D o l a y ı s ı y l a çelişkili gibi görünen bu ifade biçimleri aynı m u h t e v a n ı n farklı kelimelerle a ç ı k l a n m a s ı n d a n b a ş k a bir şey değildir ve bu d u r u m sözlü kültür insanına yabancı d e ğ i l d i r . N i t e k i m , Kur'an'ın karşıt m u h a t a p l a r ı tarafından Kur'an'a gölge d ü ş ü r m e k veya o n d a çelişkili ifadeler olduğu nu isbat etmek için bu ifadelerin delil olarak öne s ü r ü l d ü ğ ü n e dair bir rivayet söz konusu değildir. S o n u ç olarak Kur'an sözlü kültür o r t a m ı n d a yaşayan i n s a n l a r a k o n u ş m a dilinin ö z e l l i k l e r i n e g ö r e iletilmiş bir vahiy olup yazı dilinin özelliği olan giriş-gelişme ve sonuçtan oluşan ve konuları sistematik bir şekilde ele alan bir kitap değildir. Dolayısıyla Kur'an'ın k e n d i n e özgü bir kitap oldu ğ u n u n , edebî üslup açısından diğer kitaplardan ayrıldığının ve ö n c e d e n şaitlanılmış bir kitap anlayışıyla Kur'an'a yaklaş manın yanlış olduğunun bilinmesi gerekir.
84 37.Saffat. 11. ^-^ 15.Hicr,26,28,33. ^'^'23.MU'minun. 12. S''55.Rahman, 14. 20.Taha. 20. ^^26.Şuara,32. 5" 28.Kasas.31. Hayye: Yılan için kullanılan genel bir isimdir. Sü'ban: Büyük yılan demektir. Cann: Küçük ve ince yılan demektir. (Razi, a.g.e., e. 13, s. 28).
3 6 ;.' Kuı'an'ın Anlaşılmasında Dil
Problemi
B- K u r ' a n ' m Ü s l u p Özelliği Tefsir usulü kitaplarında üslubu'l K u r ' a n konusu genel olarak K u r ' a n ' ı n n a z m ı n a ve i ' c a z ı n a yönelik o l u p bu k o n u , "İnsanlar ve cinler bir araya gelseler bu Kur'an'ın bir benzerini yerine getiremezler...."'^ayeti ç e r ç e v e s i n d e ele a h n mıştır. A n c a k bizim b u r a d a K u r ' a n ü s l u b u n d a n k a s t ı m ı z Kur'an nazmının mucizevî yönünü vurgulamak değil, K u r ' a n ' ı n i n s a n a , d ü n y a ve ahiret alanlarıyla ilgili konuları a k t a r m a ve a n l a t m a b i ç i m i d i r . Bu m a n a d a K u r ' a n ' ı n en ö n e m l i ü s l u p özelliği -ileride d a h a g e n i ş bir ş e k i l d e e l e alınacağı üzere- d ü n y a ve ahiretle ilgili bütün konuları Mut lak V a r l ı k ' l a irtibatlandırarak aktarması ve mevzuları diğer i l m î d i s i p l i n l e r d e o l d u ğ u gibi h e m s i s t e m a t i k h e m d e kavramsal bir d ü z l e m d e anlatmamasıdır. Dinin muhatabı özel bir kabiliyette ve yapıda bir g r u p insan d e ğ i l , akil ve baliğ olan her insandır. O halde genelde ilahî kitapların dilinin ö z e l d e ise K u r ' a n dilinin ö z e l l i k l e muhataplarının müşterek dili olması gerekir. Yani ilahî kitap ların dilinin belirli bir birikime sahip olan her insan tarafın dan anlaşılacak seviyede olması gerekir. Bu bakımdan ilahî kitapların insanların genelinin dilini kullanması zorunludur. İlahî kitapların en önemli ö z e l l i k l e r i n d e n biri d e gaybî konulardan bahsetme zorunda olmasıdır. Zira insanların gayba ait konulardan haberdar olmaları ancak ilahî k i t a p l a r s a y e s i n d e g e r ç e k l e ş m e k t e , A l l a h , ahiret a h v a l i , cennet ve c e h e n n e m gibi k a v r a m l a r hakkındaki bilgilerimiz, ölümden s o n r a b a ş k a bir h a y a t ı n var o l u p o l m a d ı ğ ı n a , yaptıklarımızdan hesaba çekilip ç e k i l m e y e c e ğ i m i z e yönelik d ü ş ü n c e l e r i m i z , ancak ilahî kitapların verdiği bilgiler s a y e s i n d e o l m a k t a d ı r . O h a l d e ilahî kitaplar h e m d ü n y e v î h e m de gaybî konuları içerisinde barındırmaktadır. Nitekim Kur'an d a dilini, ü s l u b u n u , vasıtalarını hitap ettiği toplumdan a l m ı ş , d ü n y e v î alana ait konuları ( m u h k e m ) t o p l u m u n en fasih dilini ve ü s l u b u n u k u l l a n a r a k ifade
^2 17. İsra.88.
Kur'an Dilinin Niteliği /
37
etmiştir. G a y b î lra]<:ikatjerin a n l a t ı m m d a da k a ç m ı i m a z olarak "müteşabih bir dil" kullanmıştır.^-' Muhkem h-k-m k ö k ü n d e n d i r ve t e c r ü b e l e r e d a y a n ı l a rak s a ğ l a m , d o ğ r u , iyi ve hatasız yapılan bir iş, bir faaliyet anlamı taşımaktadır.'J"* M/i/ejaZ)///ise ş-b-h k ö k ü n d e n gelir ve iki şeyden birinin diğerine benzemesi olarak tanımlanır.^^ M e s e l a m u h k e m belirli veya kapalı olsun delili açık olan h u s u s l a r d ı r . M ü t e ş a b i h ise, manasını a n l a m a k için t e d e b bür ve t e e m m ü l e gerek d u y u l a n hususlardır.^^ D o l a y ı s ı y l a m ü t e ş a b i h dil a ç ı k l a n m a y a ve izaha gerek duyar. Bu t a n ı m lardan yola çıkarak denilebilir k i , m u h k e m dil, nesnesini d o ğ r u d a n açık bir şekilde anlatır ve dolayısıyla bu d a h a kolay anlaşılabilir bir anlatım y o l u d u r . Müteşabih dil ise dolaylı bir anlatım üslubu kullandığı için, müteşabihten farklı anlamların çıkarılması m ü m k ü n d ü r . ^ s Bu t a n ı m l a r ı n y a n ı s ı r a şu t a n ı m l a r da m u h k e m ve m ü t e ş a b i h dilin konuları h a k k ı n d a bize bilgi verir m a h i y e t tedir. M ü t e ş a b i h , k ı y a m e d n ne zaman kopacağı ve amellere ne kadar s e v a p veya günah verileceği gibi bilinmesi m ü m k ü n o l m a y a n hususları açıklar. M u h k e m helal ve haramlarla yani h u k u k l a ve a m e l l e d e ilgilidir.^^ Nitekim îbn-i A b b a s ' a göre m u h k e m , kendileriyle am.el edilen ve h ü k m ü sabit olanlar (helal ve h a r a m içeren k o n u l a r ) , müteşabih ise, iman edilip kendisiyle amel edilmeyenlerdir.'"'"^ M ü c a h i d ' e göre, helal ve h a r a m ı içerenler m u h k e m , geri kalanlar ise m ü t e ş a b i h t i r . " " Bu n e d e n l e m ü t e ş a b i h , i m a n l a , Allah'ın ş i f a d a n ve ahiret
Hikmet Zevvcli. -Kur'an Dilinin Özellikleri" Kuran Sempozyumu 11,(4-5 Kasım / y y j ) Ankara. 1996. s. 93 ^"'ibn Manzur, a.g.e..c.12..s.141-143. '^^ İbn Manzur, a.g.e.. c . l 3 , s.504. ^"^İbn Man-zur.a.g.e..c.l2,s.l4l. ^"^ Ebu Ca'fer cn-Nahhas. İ'rabu'l Kur'an (tah. Zülıeyr Gazi Zalıid), yer adı yok,l98.S, C.I.S.309; ibn Manzur, a.g.e., c . l 3 , s..î05. '-^^ Mehmet Paçacı . "Kur'an'da Dil ve Varlık Alanları" Kur'an Sempozvunuı II. (4-5 Kasım /99.5). Ankara, 1996, s. 122. Taberi. a.g.e.. C.3. s.172-173; İbn Mes'ud. Katade ve Dabhak'da bu görüştedir, (aynı yer) Taberi. a .g.e.. c 3 . s. 172-173. ' " ' Tabei-i.a.g.e.. C.3. s.172-173.
38
• Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
ahvali ile ilgili ayetlerdir. Bu tanımlar m u h k e m ve müteşabih dilin konu edindiği alanlara atıfta b u l u n m a k t a d ı r . B u n a göre m ü t e ş a b i h i n konuları insanın bilemeyeceği alanlardır. O hal d e g a y b a l e m i , ahiret h a y a t ı , Allah'ın zatının mahiyeti ve sıfatlarıyla ilgili k o n u l a r insan bilgisini aşan alanlardır.'^^ Nitekim Razi de mijteşabih için "İnsanın bilmekten aciz kal dığı herşeydir", d e m e k t e d i r . D o l a y ı s ı y l a M u h k e m dil s o m u t v a d ı k l a r ı n anlatımında kullanılırken müteşabih dil soyut varlıkların anlatımında kullanılmaktadır, denilebilir. D e r v e z e , m u h k e m ve müteşabih dil için, bu açıklama ların dışında farklı bir yaklaşım sergilemektedir. O , İbn-i A b b a s ' ı n m u h k e m ve m ü t e ş a b i h t a n ı m ı n d a n y o l a ç ı k a r a k Kur'an'm içeriğini iki kategoriye ayırmıştır. Derveze'ye göre birinci k a t e g o r i y e "temel prensipler", ikinci k a t e g o r i y e ise "araçlar" diyebileceğimiz hususlar girer. B u n a göre Kur'an. mesajının özünü bu temel prensiplerin oluşturduğu kategori temsil etmektedir. Bunun kapsamı peygamberlik m i s y o n u n u n ve Kur'an vahyinin ana hedefini oluşturan ilkeler, kurallar, yasalar ve hükümlerden oluşmaktadır. Allah'ın b i d i ğ i , mutlak h ü k ü m r a n l ı ğ ı n ona ait o l m a s ı ; insanın iyiliğini, h u z u r u n u , birey ve toplum olarak d a y a n ı ş m a içinde bir hayat sürmesini garanti eden i l k e l e r , e m i r ve y a s a k l a r , a h l a k î t o p l u m s a l , h u k u k s a l ve e k o n o m i k direktifler ve b u n l a r a halel getirici şeylerin yasaklanması gibi hususlar bu kategoriye girer. Bunların dışında yer alan Kur'an kıssaları, meleklerin ve cinlerin m a h i y e t i , ahiret sahnelerinin tasviri, tehditler, k o r k u t m a l a r , t e ş v i k l e r v b . k o n u l a r , y u k a r ı d a sözü edilen temel p r e n s i p l e r ve hedefleri p e k i ş t i r i e i , d e s t e k l e y i c i ve bunların gerçekleşmesini sağlayan araçlar niteliğindedir.'O** Dolayısıyla m u h k e m dil, temel prensipleri ihtiva eden konu ları; müteşabih dil ise, temel prensipleri destekleyen konuları kapsamaktadır.
'02 Paçacı, a.g.m., s.123. Razi. a.g.e.. C.6. s.145. 104 İzzet Derveze, Kıır'ıiıı-ii'l Mecid (cev. Vahdettin İnce), İstanbul, 1997. s. 134135.
Kur'an Dilinin Niteliği /
39
Kur'an'ın dil özelliklerinden bir diğeri de yapılan işle rin a n l a t ı l m a s ı n d a "failin" z a m a n z a m a n Allah'a, z a m a n z a m a n bireye izafe edilmiş olmasıdır. Aşağıdaki ayetler bunu göstermektedir. "Size gelen her iyilik her kötülük de kendinizdendir..."
Allah'tandır; "'^
başınıza
gelen
"...Onlar iyi şeylere kavuştuklarında 'Bu Allah'tandır' derler. Ama başlarına bir kötülük gelince 'Bu senin yüzündendir' derler. De ki: 'Hepsi Allah'tandır'..."^^^ "Ve (şunu bilin ki) onları siz öldürmediniz ve lakin onları Allah öldürdü. Attığın vakit de sen atmadın Allah attı..."'^^ "Ve insan için ancak
çalıştığının
karşdığı
vardır."
Allah T e a l a bazı olayları ve hadiseleri açıklarken bu olayları ve hadiseleri m e y d a n a getirenin kendisi o l d u ğ u n u v u r g u l a r k e n , b a z e n de y a p ı l a n i ş l e r d e n insanı s o r u m l u tuttuğu, bir başka ifade ile faili Allah olan işlerle, faili insan olan işler herhangi bir a y ı r ı m a tabi t u t u l m a d a n , bir işin b a z e n A l l a h ' a , bazen d e i n s a n a izafe edilerek anlatıldığı g ö r ü l m e k t e d i r . Bu s ö y l e m biçimi Kur'an'a özgü o l u p bunun anlamı Celal K ı r c a ' y a göre şöyledir; " Ş a y e t b i r e y bir iş yaptığı veya bir e y l e m d e bulunduğu z a m a n onun sorumluluğunu Yaratıcı'ya bağlıyorsa bu d u r u m d a A l l a h , o b i r e y e işi k e n d i s i n i n yaptığını v e bu sebeble de sorumluluktan k a ç m a m a s ı gerektiğini v u r g u l a m a k için insan merkezli bir dil kullanıyor. B u n u n tam aksine
birey, herşeyi kendisinin yaptığını iddia ediyor ve Allah'ın küllî iradesini yok sayacak derecede cüz'î iradeyi y ü c e l t i y o r s a , bu d u r u m d a A l l a h o b i r e y e işi k e n d i s i n i n yaptığını v u r g u l a y a n bir dille hitap e d e r e k Yaratıcı gücün u n u t u l m a m a s ı n ı istiyor..."'"^ Bu çok önemli bir tesbittir.
'°^4.Nisa,79. 4.Nisa.78. "'^S.Enfal, 17. 53.Necm.40. '"^ Knca.a.t>.m..s.43.
40
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
Z i r a Kur'an'ın b ü t ü n ü n d e bu s ö y l e m biçimi önemli bir yer tutmaktadır. Nitekim Kur'an'da kainatta varolan bütün olayların m a k r o planda Allah'ın gözetimi ve h ü k ü m r a n l ı ğ ı altında o l d u ğ u sıkça v u r g u l a n m a k t a d ı r . Bu s e b e b l e " A l l a h " kavramı Kur'an'da merkezi bir yer tutar. Kur'an ifadelerinin s a d e c e bir b ö l ü m ü n d e d e ğ i l , tüm olarak bütün ifadelerinde ü s t ü n bir m e v k i y e s a h i p t i r . H a l b u k i , İ s l a m öncesinde " A l l a h " k a v r a m ı n ı n Kur'an sistemindeki a n l a m ı y l a üstün bir yeri y o k t u r . Kur'an s i s t e m i n d e ise, hiçbir alan y o k t u r ki d o ğ r u d a n d o ğ r u y a A l l a h fikriyle t e m a s e t m e s i n v e y a o fikirle yönetilmesin. İslam'dan önceki devirde "Allah" k a v r a m ı sadece bir tek özel semantik alanı kapsamaktadır ki o da Allah'ın yaratıcı vasfıdır. Bir başka d e y i ş l e , Kur'an'ın d ü n y a g ö r ü ş ü n d e Allah kavramı üzerinde kurulan ve o n u n etrafında sıralanan bir k a v r a m insicamı vardır ki C a h i l i y y e s i s t e m i n d e böyle bir d u r u m b u l u n m a z . Yani Kur'an ü s l u b u n da bütün anahtar terimler, Allah kavramının nüfuzu altıntadır. Hiçbir şey onun etkisinden k u r t u l a m a z . Yalnız din ve insanla ilgili kavramlar değil, bütün ahlakî kavramlar hatta e v l e n m e , b o ş a n m a , m i r a s , ticareti i l g i l e n d i r e n k o n u l a r , borçlar, faiz, ölçü ve tartılar gibi t a m a m ı y l a d ü n y a hayatıyla ilgili şeyler Allah düşüncesi ile yakından a l a k a l ı d ı r . " " M e s e l a , Kur'an'a göre fizik a l e m d e bir nizam ve d ü z e n v a r d ı r . ' " Kur'an'da nizam fikri Yaratıcı'nın b i d i ğ i n e b a ğ l a n mıştır. Bu d ü z e n , y a r a t m a y l a birlikte herşeye hareket k a n u n larının ve potansiyellerinin verilmesiyle k u r u l m u ş , m a k r o a l e m d e n " ^ m i k r o a l e m e " ' ^ , canlı a l e m d e n " = c a n s ı z a l e m e " ^ k a d a r evrendeki her yaratılmış varlığa o varlıklarla ilgili k a n u n l a r yaratılışta k o n m u ş t u r . " ' ' A n c a k bu k a n u n l a r
'
Izııtsn. a.g.e.. s..i2-5.3.
' ' ' 67.Mülk. .3-4; 36.Yasin. 38-40; 27.Neml. 38. " 2 87.A"hı. 1-3. " 3 36.Yasin..38-40. ' ''^77.Murselat. 20-23. "-"^ lö.Nalıl. 68. " 6 78.Nebe.7. 10. M. ' Ö m e r Özsoy. Siiııııelıılhıh. Ankara. 1994, s. 78.
Kur'an Dilinin Niteliği /
41
K u r ' a n a ç ı s ı n d a n m u t l a k a n l a m d a bir n e d e n s e l l i k v e y a A l l a h ' m kainatı y a r a t t ı k t a n s o n r a kendi a k ı ş ı n a bıraktığı a n l a m ı n ı v e r m e z . Kur'an bir y a n d a n a l e m d e bir n i z a m ı n v a r l ı ğ ı n d a n s ö z e d e r k e n , öte y a n d a n b u n u n m u t l a k bir d e t e r m i n i z m olmadığını hatırlatır. Kainattaki bütün olaylar mmayyen k a n u n l a r a g ö r e işlemektedir. A n c a k bu işleyişinde asla Allah'tan bağımsız değildir. O dilediği takdirde m e v c u t düzeni b o z m a y a da güç j ' e t i r i r . " ^ Bu a n l a m d a İslam'ın Allah t a s a v v u r u H r i s d y a n l ı k d ü n y a s ı n d a olduğu gibi "muattal bir T a n r ı " tasavvuru değil, m ü d a h a l e e d e n , denetleyen bir Allah tasavvurudur. Zira A l l a h , her an hayydır, k a y y u m d u r . O e v r e nin düzenini k u r m u ş ve bu düzen d e v a m etmektedir ( S ü n n e tullah). B u n u n l a birlikte düzen işliyor diye kenara çekilip d e istirahat e t m e m e k t e d i r . O her an e v r e n d e ve kulunun y a n ı n dadır. K e n d i n e ait işleri y ü r ü t ü r k e n , k u l u n u n s o r u m l u l u ğ u n u bıraktığı işleri de m u r a k e b e etmektedir (Mirsad) A n c a k Kur'an'ın bu müdahaleci tavrının n e d e n i , insan lığın n e d e n s e l l i ğ e olan güvenini s a r s m a k o l a m a z . Ç ü n k ü in s a n ı n d ü n y a h a y a t ı n ı d e v a m e t t i r e b i l m e s i için g ü v e n i n i k a z a n m ı ş bir nedenselliğe ihtiyacı vardır. O halde evrendeki n e d e n s e l l i ğ i n m u d a k o l m a d ı ğ ı n ı b e y a n e t m e n i n b a ş k a bir sebebi o l m a l ı d ı r . Bu s e b e p , y u k a r ı d a farklı bir şekilde ifade edildiği gibi esasen h i k m e t sahibi bir müdebbiri (yaratıcıyı) göstermesi gereken nedenselliğin, Allah'ın varlığını ve haki miyetini örter d u r u m a gelebilmesidir.'^** Nitekim peygamberlerin gösterdikleri mu'cizelerin, olayların s e b e b s o n u ç ilişkisine göre o l u ş t u ğ u n u ifade eden mutlak pozitivist anlayış çerçevesi içinde reddedilmesi, A l l a h ' ı n o n t o l o j i k h a k i m i y e t i n e g ö l g e d ü ş ü r m e k t e d i r . İşte Kur'an'ı K e r i m bu o l a ğ a n ü s t ü o l a y l a r l a , m u h a t a p l a r ı n a tabi atta varolan kanunların z o r u n s u z l u ğ u n u dolaylı olarak vur g u l a m a k istemiştir. Fakat tabiattaki kanunların z o r u n s u z l u ğ u B o u t ı o u x ' u n d e y i m i y l e tabiatta varolan bir olayın istikrarsız.
' ' ^ 25.Fın-kan, 45-46. 11 .Hud, 82-83.94-95. '
Knca.a.g.nı..s.49.
'20 Özsov. a.g.e.. S.78.
42
. Kur'iin'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
başıboş, sebepsiz, kendisinden önceyle bağlantısı, kendisin den s o n r a k i y l e de ilgisi o l m a y a n bir tarzda cereyan etmesi m a n a s ı n d a değildir.'^ı D o l a y ı s ı y l a A l l a h T e a l a t a b i a t t a k i olaylara kendi iradesiyle m ü d a h a l e e t m e g ü c ü n e ve yetkisine s a h i p olsa bile bu d u r u m , o l a y l a r ı n , s e b e b - s o n u ç ilişkisi d ı ş ı n d a c e r e y a n ettiğini g ö s t e r m e z . Z i r a bütün bu o l a y l a r sünnetullah denilen A l l a h ' ı n k o y d u ğ u kanunlar ç e r ç e v e s i n d e cereyan etmektedir. Nitekim Kur'an'da tabiattaki olaylar anlatılırken, bunların nedenselliğe işaret etmekten daha ç o k , bu olayların m e y d a n a - g e l i ş i n i n Allah tarafından gerçekleştiği v u r g u l a n m a k t a d ı r . M e s e l a , Kur'an hiçbir zaman y a ğ m u r u n oluşması ile ilgili bilimsel bir a ç ı k l a m a yahut bilime aykırı bir açıkla m a g e t i r m e m e k t e d i r . A m a O'nun için y a ğ m u r s a d e c e , buhar laşan suyun hava tabakasına çarpıp geri d ö n m e s i n d e n oluşan kuru bir fizikî olay değildir. O y e r y ü z ü n ü n ve y e r y ü z ü n d e kilerin o n a olan sonsuz ihtiyaçları d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e y a ğ m u run o l u ş m a s ı n a imkan v e r e c e k bir düzen kuran Allah'ın bütün y e r y ü z ü halkına rahmetinin bir hediyesidir. '^2 K u r ' a n işin bu y ö n ü y l e i l g i l e n m e k t e v e a d e t a fizikî olayları bile ahlakî değer alanına çekip onlara anlam kazandırmak istemektedir.'23 Zira Kur'an'ın amacı nedenselliği t a m a m e n ortadan kaldırmak değildir. Şayet Kur'an nedenselliği yok s a y a c a k o l s a y d ı , y a ğ m u r u çok alan bölgelerin y a ğ m u r u az alan bölgelere göre Allah katında daha öncelikli bir m a k a m a sahip oldukları söylenebilirdi. Böyle bir şey s ö y l e n e m e y e c e ğ i n e göre y a ğ m u r , i n s a n l a r için Allah'ın rahmeti o l m a k l a b i r l i k t e , o n u n m e y d a n a gelebilmesi için belirli n e d e n l e r i n (iklim ş a r d a r ı . y e r y ü z ü şekilleri vb-.) oluşması g e r e k i r . Bu n e d e n l e K u r ' a n dilinde metafizik a n l a m d a , olayların ahlakî değerleri ile nedensellikleri iç içedir. M e s e l a , "Allah insanı
' 2 ' Emile Hoıılroıı\. Tahkıl KaıııınUınııın /Uınuıaızlıtğıı Hakkımla (çev. Ziya Ülken) İstanbul. 1998, s.Xil (Süleyman Hayri Balayla yapılan konuşmadan) '22 Muhammed Baaır es Sadr , Kur'an Okulu. (cev. Mehmet Yolcu), İstanbul, tsz, S.71. '23 ö z s o v . a.a.c..s.I43.
Kur'an Dilinin Niteliği /
43
pültüaşınış kandan y o r a m . " ' ^ 4 Ayetinin Y a r a t a n a bağlılıic, m i n n e t ve şükran d u y g u s u içinde b u l u n m a vs. ile ilgili oldu ğu yani ahlakî bir özellik taşıdığı açıktır. Fakat geniş k a p samlı bir m u h t e v a y a sahip olan ayetin söylediği bundan iba ret değildir. A y e t aynı z a m a n d a bilgi veren, dolayısıyla kognitif bir m u h t e v a y a s a h i p olan bir ifade olarak d a görülmeli ve değerlendirilmelidir. Dolayısıyla dinin gayesi sadece ahla kî g ö r e v i n y e r i n e gedrilmesini teşvikten ibaret değildir.'^-^ A h l a k î görevlerin yanısıra olayların bilgisel değeri de dolaylı olarak v u r g u l a n m a k t a d ı r . Nitekim Kur'an m u h a t a p l a r ı fizikî a l a n l a ilgili Kur'an ifadelerinin tahlilinde belirli bir noktaya k a d a r başarı göstermişlerdir. Yani Kur'an ifadelerinin tabiat olaylarının o l u ş u m u n d a k i nedenselliği ortadan k a l d ı r m a d ı ğını, b u n a karşılık olayların Allah'a izafe edilerek anlatıldı ğının bilinmesi y ö n ü n d e hissedilir bir i l e r l e m e k a y d e t m i ş lerdir. A n c a k fizikî alanla ilgili ayetlerin tahlilinde gösterilen bu başarı sosyal alanla ilgili ifadelerin tahlilinde her z a m a n aynı ö l ç ü d e s e r g i l e n m e m i ş d r . ' ^ ^ M e s e l a , Kur'an'm y a ğ m u r u "Allah'ın rahıneti"^^'^ o l a r a k i s i m l e n d i r m e s i ve y a ğ m u r u n A l l a h tarafından indirildiğini ifade e t m e s i , belki y a ğ m u r u n o l u ş u m u ile ilgili Tanrı-biçimsel bir anlayışa yol a ç m a m ı ş t ı r a m a , m e s e l a e k o n o m i k gücün Allah'ın nimeti veySi Allah'ın fazlı^^^ olarak isimlendirilmesi adeta insanın rolünü k ü ç ü m s e y e n bir bakış açısıyla y o r u m l a n a b i l m i ş t i r . ' ^ ^ D o l a y ı s ı y l a e k o n o m i k gücün artırılmasında rolü olan nedensel faktörler göz ardı e d i l m i ş , insanlar k a d e r anlayışlarının da etkisiyle t e m b e l l e ş m e y ö n ü n e gitmişlerdir. Kur'an'ın insanın ekonomik güce sahip olmasını "Allah'ın n i m e t i " olarak t a k d i m e t m e s i , e k o n o m i k açıdan z e n g i n l e ş e n insanın Allah'ı u n u t m a m a s ı sebebiyledir. M e s e '24 9 6 , A l u l v , 2 .
'2-'' Mehmet S. Aydnı . Din Felsefesi, İzmir. 1999. s.129. '26özsoy.a.g.e.,s.l43. 17.İsra. 83. '28 24.Niir.32.38. '29ozsoy.a.g.e..s.]43.
4 4 ,••
Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
l a , z e n g i n l i ğ i y l e ünlü o l a n K a r u n ' u n y a p t ı ğ ı şey b u n u n tersidir. O , Allah'ı unutarak elde ettiği mal varlıklarını kendi kabiliyet ve yeteneklerine has kılarak, bunların aynı z a m a n d a A l l a h ' ı n bir fazlı ve ihsanı o l d u ğ u n u g ö z a r d ı e t m i ş ve nedensel faktörlerin arkasına sığınarak kendi nefsini ön pla na çıkarmış ve sonuçta bu tavrı nedeniyle eleştiri almıştır.'^o Bu nokta çok önemlidir. Nitekim K a r u n , zengin o l m a k için belirli nedensel faktörleri y e r i n e getirdiği için eleştiri a l m a mıştır. Zira böyle bir eleştiri Kur'an'ın a m a ç l a r ı n a ve hedef lerine aykırıdır. Eleştirilen nokta, nedensel faktörleri yerine getirdikten sonra belli bir başarı elde eden insanın kendi zatı nı ön plana ç ı k a r m a s ı d ı r . D o l a y ı s ı y l a Kur'an m u h a t a b ı n ı n y a p m a s ı gereken şey, nedensel faktörieri yerine getirmekle beraber Allah'ı hatıriamayı ve O'na şükretmeyi u n u t m a m a k tır. K u r ' a n ' d a k i bir kısım ayetlere g ö r e toplumların varlık sahnesinde bulunmalarında da d u r u m aynıdır. B u n a göre top lumları varlık s a h n e s i n e ç ı k a r a n , farklı e v r e l e r d e n g e ç i r e n , ilerieten, gerileten ve nihayet y o k eden Allah'tır. N i t e k i m aşağıdaki ayetler b u n a işaret etmektedir. " £ v iman edenler, sizden herhangi hir kavim dönerse Allah onun yerine öyle bir kavhn getirecek onları sever, onlar Allah'ı sever..."
dininden ki Allah,
"Ve Qercek sn ki, biz sizden önceki milletleri, onlara peygamberleri açık delillerle (beyyiiiat) geldikleri halde, znhnettikleri ve imana gelmedikleri için helak ettik. İ.pe biz mücrim kavimleri böyle cezalandırırız." Sonra sizi yeryüzünde yaptık ki nasıl davranacağınıza
onların arkasında bakıp değerlendirelim."
halifeler '^^
"Her ümmet için bir ecel (süre) vardır. Ecelleri geldiği vakit artık bir saat (an) geri de kalamazlar, ileri de gide mezler." '^-^
'30 28.Kasas.78. ' 3 ' .î.Maidc. .54. '•^2 lO.Yunus. 13-14. '33 iO.Yunus.49; 23.Mi!'minun.43.
Kur'an Dilinin Niteliği /
45
Bu a y e t l e r d e geçen ifade tarzları t o p l u m l a r ı n varlık alanlarının Allah tarafından belirlendiğine işaret eden bir yapı arzetmektedir. A n c a k yukarıda d e ğ i n d i ğ i m i z gibi fizikî ve s o s y a l o l a y l a r ı n a n l a t ı m ı n d a nasıl A l l a h m e r k e z l i bir a n l a t ı m tarzı kullanılmış ve olayların nedensel faktörlerine a ç ı k bir ş e k i l d e d e ğ i n i l m e m i ş i s e , t o p l u m l a r ı n d o ğ u ş u , g e l i ş m e s i ve h a y a t l a r ı n ı n s o n a e r m e s i k o n u s u n d a da aynı anlatım tarzı kullanılmıştır. Halbuki toplumların varlık sahnesine çıkmalarının ilerlemelerinin, gerilemelerinin veya yokoluşlarının mutlaka n e d e n s e l faktörleri vardır. Nitekim Kur'an-ı K e r i m ' d e t o p l u m l a r ı n v a r o l u ş yasaları y i n e Allah merkezli bir üslup içerisinde açık bir şekilde beyan edilmiştir: "...Bir Toplum (kavim) kendisini tçe A İla İl onları değiştirmez..." ^^'^
değiştirmediği
müdde
Bu ayetteki d e ğ i ş m e insanların i r a d e s i n e v e fiiline dayandırılmıştır. Bu değişim, toplum kendisini d e ğ i ş t i r m e d i ğ i m ü d d e t ç e k e s i n l i k l e m e y d a n a gelmez.'^-^ Ş a y e t bir t o p l u m h a y a t i y e t i n i d e v a m ettirecek n e d e n s e l faktörlere ve tarihî y a s a l a r a itibar e t m i y o r ; a h l a k î , h u k u k î , e k o n o m i k v e kültürel vb. alanlarda sağlam temeller üzerinde oturmuyorsa o toplumun gerilemesi veya çöküşü k a ç ı n ı l m a z d ı r . B u n a karşılık bir toplum ilerleme yasalarının g e r e k l e r i n i y e r i n e getirerek a h l a k î , h u k u k î , e k o n o m i k ve k ü l t ü r e l a l a n l a r d a b a ş a r ı y a u l a ş m a k için gerekli ç a b a y ı gösteriyorsa o toplumun refaha ulaşması da kesindir. Kur'an'da helak edildiği bildirilen geçmiş toplumların ortak özellikleri; kendilerine açık belgelerle gelen peygamberlerini y a l a n l a m a l a r ı , o n l a r ı n u y a r ı l a r ı n a a l d ı r ı ş e t m e m e l e r i ve kendilerini içinde bulundukları olumsuz d u r u m d a n kurtarmak i s t e y e n p e y g a m b e r l e r i n e karşı m ü c a d e l e y e g i r i ş m e l e r i d i r . Ancak peygamberlerine olumlu karşılık vermeyen t o p l u m l a r , ilk a n d a y o k e d i l m e m e k t e d i r . P e y g a m b e r l e r , toplumlarından son ana kadar ümiderini k e s m e m i ş l e r , ısrarla
1^4 n.Ra'cl. II. Sadr. a.g.e.. s. 96. 100. I2.Î.
46
.' Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
onları d o ğ r u yola getirmenin yollarını a r a m ı ş l a r d ı r . ' 3 6 Y i n e Kur'an'a göre toplumların yıkılış s e b e b l e r i , onların inançsız olmaları,'•^•' Allah'ın ayederini y a l a n l a m a l a r ı ' 3 8 günah ve suç i ş l e m e d e a ş ı r ı y a gitmeleri,'^^ şımarıklıkları,'•^o f e s a t v e b o z g u n c u l u k l a r ı '"*' hilekar ve d ü z e n b a z '"^^ olmalarıdır. '^3 D o l a y ı s ı y l a t o p l u m l a r ı n ilerlemesi ve gerilemesi o t o p l u m i ç e r i s i n d e y a ş a y a n i n s a n l a r ı n t a v ı r l a r ı n a b a ğ l ı d ı r ve bu a n l a m d a i l e r l e m e ve g e r i l e m e s e b e b - s o n u ç ilişkisine göre belirlenmektedir. Sünnetullah denilen hadise de budur. Y o k s a A l l a h T e a l a ' n ı n herhangi bir t o p l u m u n e d e n s i z bir şekilde yok etmeyi istemesi Kur'an açısından söz konusu değildir.'"^ "Rabbın ları haksız
halkı düzeltici
yere yok edecek
(mııslih)
olduğu
halde,
toplum
değ ildir."^"^^
O h a l d e , toplumların ilerlemesi, gerilemesi ve varlık s a h n e s i n d e n silinmesi ile ilgili ifadelerin fizikî ve sosyal alanlarda o l d u ğ u gibi A l l a h merkezli ifadeler olduğunu s ö y leyebiliriz. A n c a k yine fiziki ve sosyal alanlarda olduğu gibi b u r a d a d a ahlakî d e ğ e r ile n e d e n s e l l i k iç içedir. Yani bir y a ğ m u r u n yağması veya bir insanın maddi a n l a m d a zengin o l m a s ı s e b e b - s o n u ç ilişkilerini ortadan k a l d ı r m a d a n aynı z a m a n d a Allah'ın rahmeti ve nimeti olarak d e ğ e d e n d i r i l i y o r sa; t o p l u m l a r ı n da refah içinde yaşadıkları s ü r e c e -her n e kadar nedensel faktörleri yerine getirseler d e - bunun kendile rine Allah tarafından verilmiş olan bir ihsan v e iyilik oldu ğunun bilincinde o l m a l a r ı , bu başarıda kendi toplumsal var lıklarını Allah'ın varlığını ve hükümranlığını örtecek şekilde
'36 Erdoğan Pazarbaşı . Kur'an ve Medenivet,
me'.s.nı. '^'^21, Enbiya. 6, '^^3.AI-İ İmran. 137. ' 3 9 6.En'am.6. '40 28.Kasas.,i8. '41 7.A'raf, 103. '42 2 7 . N e m l . 5 0 ö 2 . '43 Pazarbaşı, a.g.e.. s , 297-332. ' 4 4 ö z s o y . a.g.e,. s.173. '4-''11.Hud. 117.
Doi;ıı.^ıı-Ge!i^inıi-Çökii.pi, İstanbul,
Kur'an Dilinin Niteliği /
47
Ön p l a n a ç ı k a r m a m a l a r ı v e bu ihsan v e i y i l i ğ e k a r ş ı l ı k Allah'a ubudiyet görevlerini yerine getirmeleri gerekir. Kur'an dilinin özelliklerinden bir diğeri de hidayet ve dalaletle ilgili ayederin üslup tarzıdır. Diğer alanlarda olduğu gibi h i d a y e t v e d a l a l e t k o n u s u n d a da A l l a h m e r k e z l i bir a n l a t ı m şekli kullanılmış ve hidayete e r m e k ve dalalete s a p l a n m a k h u s u s u n d a n e r e d e y s e insan iradesinin y o k sayıldığı izlenimi u y a n d ı r a c a k bir yapı tercih e d i l m i ş d r . Nitekim aşa ğıdaki ayetler buna işaret etmektedir. "Allah dilediğini yola iletir." '46 yoktur."
"... Ve Allah '4?
"...Allah tur: her kimi tur."^"^^
saptırır
kimi
(dalalet),
saptırırsa
dilediğini
de
onu hidayete
doğru
erdirecek
kimi saptırırsa onu hidayete erdirecek de hidayete erdirirse onu saptıracak
yok yok
Bu a y e d e r e literal (lafzî) açıdan bakıldığı z a m a n hida yet ve dalaletin Allah tarafından verildiği, insanın ise hidayet v e d a l a l e t k o n u s u n d a h e r h a n g i bir k a t k ı s ı n ı n o l m a d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . İ n s a n ı n s o r u m l u l u ğ u n u n o l m a m a s ı ise Kur'an'ın r u h u n a ve gönderiliş a m a c ı n a u y g u n değildir. Z i r a p e y g a m b e r i e r i n ve ilahî kitapların gönderiliş a m a c ı , i n s a n a s o r u m l u l u ğ u n u hatıriatmak ve hidayet ve dalalet k o n u s u n d a tercih y a p m a s ı n ı istemektir. Bu n e d e n l e insan h i d a y e t e v e dalalete sapma konusunda özgürdür. Sonucuna katlanmak üzere isterse hidayeti, isterse dalaleti seçebilir.'49 O h a l d e y u k a r ı d a geçen ayetleri insanın ğ u n u d a gözardı e t m e d e n , "Allah hidayete
erdirir;
dalalete
hidayete
sürüklenmek
sorumlulu
ermek
isteyeni
de
isteyeni saptırır"
ş e k l i n d e a n l a m a k , Kur'an'ın v e r m e k istediği m e s a j a
'46 6.En-am..39;2.Bakara,272. '4'' 13.Ra'd..33. '48 39.Zümer. 36-37. '49 91.Şems. 9-10.
daha
48
/ Kur'aıvm Anlaşılmasında Dil Problemi
uygundur.'•''0 N i t e k i m bu a n l a m a biçimi a y e t l e d e bir bütünlük arzetmektedir. " Ve Hak Rabbinizden etsin, dileyen kiifi-..."
(gebniştir).
aşağıda
Artık dileyen
verilen iman
"Muhakkak biz (insana) yolu-yöntemi (ne yapması gerektiğini) gösterdik. Artık ister şiikredici olsun, ister nan kör (kafir)." ^^'^ "İşte bu (Kur'an) Rabbine
ulaştıran
bir öğüt ve uyarıdır;
yola koyulsun."
öyleyse
dileyen
'^-^
Yahut "Allah bana hidayet etseydi; elbet ben muttakilerden olurdum'; yahut azabı gördüğü vakit 'Keşke benim için bir kez daha (dünyaya dönüş) olsaydı da iyilik yapan lardan olurdum' demesin. (O zaman Allah şu cevabı vere cektir) 'Hayır, (artık dönüş yok). Ayetlerim sana geldiği hal de sen onları yalanladın, büyüklük tasladın ve kafirlerden oldun." '-^4 G ö r ü l d ü ğ ü gibi bu a y e t l e r d e , h i d a y e t ve d a l a l e t k o n u s u n d a Allah'ı m e r k e z e alan ifadelerin a k s i n e insanın s o r u m l u l u ğ u n u m e r k e z e alan bir yapıda zikredilmiş iman v e küfr k o n u s u n d a tercihin insana ait olduğu belirtilmiştir. S o n u ç olarak diyebiliriz ki K u r ' a n , insana k e n d i s i n i , içinde b u l u n d u ğ u fizikî, m a n e v î v e g a y b î g e r ç e k l i k k o n u s u n d a nasıl d a v r a n m a s ı , neleri y a p m a s ı v e n e l e r d e n u z a k d u r m a s ı g e r e k t i ğ i n i s ö y l e r . B u n l a r ı n h e p s i n i n adı Kur'an lisanında hidayettir. Bu hidayet ise, muhatabın kendisini hita ba m a z h a r olarak kabul e t m e s i y l e m e y d a n a g e l i r . İ n s a n ı n iradesi ve tercihi önemlidir. Dolayısıyla insanın hidayet ve dalaletinin Allah'a izafe edilerek beyan e d i l m e s i , m a k r o plan-
'••^0 İsmail Kazdal . Kııı'aıı'la Birlikte Diişiinmek. Istanbnl. 199.5. s. 125. I8.Kehl.29. '•''2 76.1nsan.3. '-^-'73.|vıtr/.emmil. 19. '-^4 39.Zllmer. .5.5-59. '•''-^ Tahsin Görgün . "Dil. Kavrayış ve Davranış; Kur'an'ın Vahyedilmesi ve İslam Toplumunun Orlaya Çjkışı Arasındaki Alakanın Tahliline Mukaddime" A^»/-'.:/ Scnıpuzyııınu ///.Ankara, s. 147.
Kur'an Dilinin Niteliği /
49
d a bütün bunların Allah'ın gözetimi altında O'nun onayı ile* o l d u ğ u n u n belirtilmesi içindir. N i t e k i m K u r ' a n ' d a , A l l a h m e r k e z l i ifade b i ç i m i n i n y a n ı n d a , insan merkezli bir dilin kullanıldığını, yaratan hida yet e d e n , a c ı y a n , cezalandıran Allah'la birlikte sorumlu o l a n , ihtida e d e n , salih amel işleyen bir insanın d a b u l u n d u ğ u n u görmekteyiz.'-''6 Bu nedenle hidayet ve dalalet konusundaki ifadeler bir b ü t ü n olarak d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e v u r g u l a n m a k istenen şey, cüz'î irade'ye ( i n s a n a ) , Küllî irade'nin (Allah'ın) h a k i m i y e t ve h ü k ü m r a n l ı ğ ı n ı u n u t t u r m a d a n , s o r u m l u l u k ve görevlerini bildirmek ve hatırlatmaktır ve bu anlatım tarzı Kur'an dili'nin bir özelliğidir. O halde nasıl bir bilim dili, yahut h u k u k dili varsa din dili d e vardır. Nitekim Kur'an'da insan hayatının bütünlüğü içindeki yeri ve k o n u m u n a göre tarih, fıkıh, k e l a m , sağlık, iktisat, sosyoloji v b . bir çok bilim dalına ait -az veya çok- bir bilgi K u r ' a n ' d a yer a l m a k t a d ı r . Fakat bu bilgiler, bu b i l i m dallarına ait insanlar tarafından sonradan üretilen k a v r a m l a r ve terimler ile değil, K u r ' a n ' m kendine has üslubuyla sunul m a k t a d ı r . Yani kainatta var olan bütün olaylar, insan haya tını ilgilendiren konular, canlı-cansız varlıklara ait h u s u s l a r din merkezli ve Y ü c e Allah'ın varlığını hissettirecek ve onu hatırlatacak bir üslupta sunulmaktadır. Ş i m d i d e farklı k o n u l a r l a ilgili ifade farklılıklarını Celal Kırca'nın yaptığı ayırıma göre göstermeye çalışalım.'^''
Ö r n e k -1 Din Dili : "İnkar edenler gökler ve yer birbirlerine yapışnuş bir halde iken onları ayırdığımızı ve biitihı canlıları sudan meydana getirdiğimizi bilmezler mi?" '^^ Kur'an'da jer alan "hatnı ve tab" kelimelerinin kullanmıı bn anlamdadır, (bkz. 4.T.Casiyc. 23: 4.Nisa. 15;)) İnsan, hidayeti ve dalaleti tercih ediyor, Allah 1'eala da bu tercihi onaylıyor. '-^6 Kırca, a.g.m.. s.47. '•'''^ Kırca, a.g.m.. s.40-41. '58 21. Enbiya, 30.
50
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında.DU Problemi
Bu ayet-i Kerim'e b i z e , gölclerle yerin bitişil< olduğunu s o n r a bir emr-i ilahî ile birbirierinden ayrıldığını ve b ö y l e c e gökler ile yerin ayrı variık alanları olarak o l u ş t u ğ u n u haber veriyor. Nitekim g ü n ü m ü z ilmî araştırmaları d a bunun böyle o l d u ğ u n u ifade etmektedir. A y n ı k o n u y u bilimsel dil ile ifade edelim. B i l i m Dili : "Varlık ( g ü n e ş sistemi v e o n d a n b a ş k a bilinen ve b i l i n m e y e n sistemler) gaz küdesi halinde tek şey idi. S o n r a birbirinden ayrılarak b i r ç o k g e z e g e n l e r m e y d a n a geldi. İşte güneş sistemi bu ayrılmanın neticesidir. '-''^
Örnek-2 Din Dili
: "...Göğü
biz onu genişletiyoruz."
kudretinüzle
biz kurduk,
şüphesiz
'^^
B i l i m D i l i : "Sayılmayacak kadar bir çok yıldız, k ü m e ler h a l i n d e bir a r a y a gelerek "galaksi" adı verilen g r u b l a r m e y d a n a gelir. Galaksiler bir m e r k e z d e n uzaklaştıkça d a h a hızlı hareket ederler. Işık hızıyla uzaklaştıkları için bunları g ö r m e m i z e i m k a n y o k t u r . S a m a n y o l u dışındaki g a l a k s i l e r sürekli olarak patlayarak d ü n y a d a n uzaklaşmaktadır. D e m e k ki yıldızlar her an yerlerini değiştirmekte ve bu alem devamlı genişlemektedir."'6' Bu ö r n e k l e r d e n d e anlaşılacağı gibi Kur'an dili'nin konuları anlatması ve aktarması ile bilimsel dilin konuları a ç ı k l a m a s ı , t a m a m e n birbirinden farklı tarz v e ü s l u p içeri s i n d e g e r ç e k l e ş m e k t e d i r . Nitekim K u r ' a n diliyle ifade edilen k o n u l a r d a bir yaratıcı vaHığı hissettiren ve Allah k a v r a m ı n ı m e r k e z e alan bir üslup kullanılmış iken, bilimsel dilde yara tıcı variiğa işaret e t m e y e n seküler bir dil kullanılmıştır. Dola yısıyla Kur'an'ın dil yapısının ve niteliğinin bilinmesi Kur'an mesajının anlaşılmasında önemli bir etkendir.
'-''^ Kırca, a.g.m., S.4I. '60 51.Zariyat,47. '61 Joseph Silk . Evrenin Kısa Tarilıi, (Çev. Murat Alev), Ankara, 1997, s. 33.
Kur'an Dilinin Niteliği /
51
Kur'an ü s l u b u n u n özelliklerinden bir diğeri d e , tarihî o l a y l a r ı ( k ı s s a l a r ) a n l a t m a d a k u l l a n d ı ğ ı ifade b i ç i m i d i r . Kur'an'ın kıssaları anlatım biçimini k a v r a m a d a n , bir tarihçi bakış açısıyla olaylara y a k l a ş m a k muhatabı yanlış a n l a m a lara sevkedebilir. Kur'an'ın hitabı t ü m insanlara olduğu için bu hitabın i n s a n l a r için en pratik en kolay yollarla k a v r a t ı l m a s ı v e anlatılması g e r e k m e k t e d i r . Nitekim kıssalarla a n l a t m a m e t o du Kur'an'm bu k a v r a t m a ve a n l a t m a m e t o d u n u n en önemli u n s u r l a r ı n d a n d ı r . Z i r a y a ş a n m ı ş , t e c r ü b e e d i l m i ş v e ibret vesikası haline gelmiş olayların canlı bir şekilde insan zih n i n d e canlandırılması ve h i k a y e edilerek aktarılması, insanın e t k i l e n m e s i ve a n l a t ı l a n l a r d a n d e r s ç ı k a r m a s ı a ç ı s ı n d a n , soyut anlatım tarzlarına göre d a h a etkileyicidir. Nitekim her toplum geçmişte yaşayan insanların nasıl bir hayat y a ş a d ı k l a r ı n ı , n e gibi z o r l u k l a r ve sıkıntılar ç e k t i k l e r i n i , hayata bakış açılarını, inançlarını, kültürel hayatlarını t a b i a t l a r ı n d a v a r o l a n bir etkiyle h e m m e r a k e d e r , h e m d e k e n d i y a ş a m l a r ı n ı b e l i r l e m e d e ö n e m l i ipuçları e l d e e t m e k ister. Bu n e d e n l e her t o p l u m g e ç m i ş e ait o l a y l a r d a n v e h a d i s e l e r d e n etkilenir. Bu t o p l u m , sözlü k ü l t ü r ü n e g e m e n o l d u ğ u bir toplum ise e t k i l e n m e d a h a d a fazla olacaktır. Bu nedenle Kur'an vermek istediği mesajı kıssalar vasıtasıyla da i n s a n l a r a a k t a r m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı r . N i t e k i m tarih bilgisi aynı z a m a n d a insanın kendisini bilmesi ve tanımasıdır.'^^ B u kıssalar insanlara nasıl bir hayat tarzını seçmeleri k o n u s u n d a bazı öneriler sunar. Bu önerilerin değerlendirilip değerlendirilmemesi ise insana düşer. O h a l d e kıssaları, dinin v e r m e k istediği mesajı ilet m e n i n güçlü bir dolaylı şekli o l a r a k görebiliriz. Bu kıssa larda, insanın kendi tecrübesinin farklı bir y o r u m u b u l u n d u ğ u k a d a r , o n u n bağlılık d u y g u s u n u geliştiren, belli bir h a y a t tarzını y a n s ı t a n u n s u r l a r d a vardır. D o l a y ı s ı y l a bu kıssaların gerçeğe tekabül etmeleri söz konusudur. Zira salt
"^2 K.G., CollingNvood. Tarih Felsefesi Üzerine Denemeler İstanbul, 2000. s. 14,
(Çev. Erol Özvar),
52
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
d ü ş ü n c e y e d a y a n a n hayalî hikayelerin insanın hayatını belir lediğini s ö y l e m e m i z m ü m k ü n değildirJ^-^ A n c a k P e y g a m b e r kıssalarının dışında darb-ı mesel diye nitelendirilen a n l a t ı m lar da vardır ki bu anlatımları e d e b î değer açısından ele alan Halefullah, bunların her z a m a n g e r ç e ğ e tekabül e t m e y e b i l e ceğini belirtmiştir. K ı s s a l a r d a doğru olan hikayenin bizzat ayrıntıları d e ğil, vermek istediği derin anlamlardır.'65 Dolayısıyla K u r ' a n ' a y a k l a ş a n i n s a n , bizzat a m a ç e d i l m e y e n kıssaların içerdikleri olayların ayrıntısına ve m a h i y e d e r i n e d a l m a z ve bu anlatılan olayların ma'rufu e m r e t m e , yol g ö s t e r m e , ö ğ ü t verı/ıe ve ibret a l m a çerçevesinin dışında d e ğ e r l e n d i r m e z . H e r şeyden ö n c e . g e ç m i ş toplumların yaşadıkları olaylarla ilgili h a b e r l e r ve k ı s s a l a r , genel olarak Kur'an'a m u h a t a p olan t o p l u m u n o g ü n e k a d a r d u y m a d ı ğ ı , h a k k ı n d a bilgi sahibi olmadığı şeyler değildi. Bunları ya d u y m u ş l a r y a bir takım tarihî kalıntıları gözlemlemişler, yahut başka t o p l u l u k l a r d a n i k d b a s e t m i ş l e r d i . ' 6 6 Bu n e d e n l e Kur'an, m u h a t a p l a r ı n ı n d ü ş ü n c e ve d u y g u dünyasını etkilem.ek için onların hayatında mitolojik olarak yer alan o l a y l a r ı - k c l i ı n e ve k a v r a m l a r a yüklediği yeni anlamlarda olduğu gibi- kendi K u r ' a n ' î d ü ş ü n c e s i s t e m i iç.^risinde e r i t e r e k ve o l a y l a r ı n mitolojik yöTiden çok ibret y ö n ü n e dikkat çekerek hadiseleri anlatmıştır. Bu sebeble Kur'an'da geçmiş p e y g a m b e r l e r ve ü m m e t lerle ilgili anlatılan kıssalardan hedef, onları tarihî birer va kıa ö z e l l i ğ i n d e a n l a t m a k değildir. A n c a k hedef, insanların ibret ve ders almalarıdır. N i t e k i m Kur'an'ın naklettiği kıssa ların gayesi iki ana m a d d e d e özetlenebilir. a) H z . Peygamber'i teselli e t m e k ve o n u n irade ve az mini k o r u m a k .
'63 Turan Koç. Oi» D///. Kayseri. 199.5. s.128. ' 6 4 Said .Şimşek. Kur'an Kıssalaruuı Girij, İstanbul, tsz, s. 50. '6-''Koç. a.g.e.. s.129. '66 Derveze. a.s.e. s. 140.
Kur'an Dilinin Niteliği /
53
b) İnsanları d ü ş ü n d ü r m e k ve ibret almalarını sağla mak. Bu n e d e n l e k ı s s a l a r , bu a m a ç ve hedefler d o ğ r u l t u s u n d a anlatıldığı için, olaylar tarih disiplini çerçevesinde ele a l ı n m a m ı ş t ı r . Gerçekten de tarihî olayların özellikleri g ö z e d lerek Kur'an kıssaları i n c e l e n d i ğ i n d e , bu kıssaların t a r i h î olayların v a z g e ç i l m e z unsurlarından m a h r u m oldukları görü lür. Bilindiği gibi tarihî olayların seyrinde, a) Z a m a n , b) M e k a n , e) Şahıslar, d) Kronoloji, e) Olayların bütünlüğü ö n e m arzetmektedir. B u unsurları K u r ' a n - ı K e r i m ' e u y g u l a d ı ğ ı m ı z z a m a n g ö r ü l e c e k d r ki, a) Kur'an'ın hiçbir k ı s s a s ı n d a tarih v e r m e a n l a m ı n d a zaman
verilmemiştir.
b ) Kur'an'da ö y l e kıssalar vardır ki n e z a m a n , ne m e k a n , ne d e şahıs isimleri yer a l m a z , ö r n e k olarak şu ayetleri verebiliriz. "Oniara o şehir lıalkını örnek ver. Hani, elçiler gel mişti oraya. Biz onlara iki kişi göndermiştik. (Şehir halkı) onları yalanlamışlardı. Bunun üzerine (onlara) üçüncü bir kişiyle destek vermiştik. Şöyle demişlerdi: 'Biz size gönde rilen elçileriz.' Şehir halkı (onlara) şöyle cevap verdiler: 'Siz bizim gibi birer insandan başka bir şey değilsiniz. Rahman hiçbir şey indirmemiştir. Siz sadece yalan söyliiyorsunuz..." '^s "...Ya da altı üstüne gelmiş ıssız duran bir şehre yan gibisini görmedin mi? Demişti ki': 'Allah bıırasmı den sonra nasd diriltecekmiş?'Bunun üz.erine Allah, yüzyıl ölü bıraktı, sonra onu diriltti ve ona dedi ki: 'Ne kaldın?' O: 'Bir gün veya bir günden az kaldnn' dedi.
Şimşek, a.g.e.. s,71. '6836.Yasin. 13-15.
uğra ölüm onu kadar Allah
54
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
ona: 'Hayır yüzyıl kaldın, böyleyken yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamış; eşeğine de bir bak; bunu yapmamız seni insanlara ibret belgesi kılmamız içindir..."^^^ G ö r ü l d ü ğ ü gibi anlatüan bu kıssalarda z a m a n , m e k a n ve şahısların kimliği gibi unsurlar bulunmamaktadır. c) Kur'an- K e r i m ' d e Yusuf kıssası istisna edilirse, hiç bir kıssa bütün olarak v e r i l m e m i ş , aksine hepsi parçalar ha linde aktarılmıştır. d) Kur'an kıssalarında olayların m e y d a n a geliş sırası (kronoloji) her zaman dikkate alınmamıştır. M e s e l a , nüzul sırasına göre Hicr suresinden ö n c e inen H u d s u r e s i n d e şehir h a l k ı , elçilerle k o n u ş m a d a n ö n c e H z . Lut'a geldiği halde; Hicr s u r e s i n d e şehir halkının H z . Lut'a g e l m e s i , H z . Lut'un elçilerle konuşmasından sonra olmuştur. "...Elçilerimiz Lut'a gelince onlar yüzünden kaygı landı, göğsü daraldı, 'Bu çetin bir gündür' dedi. Kavmi de koşarak ona geldiler. Onlar daha önceden kötü işler yapı yorlardı... Ve (elçiler) dediler ki, 'Ey Lut, biz senin Rabbinin elçileriyiz. Onlar sana asla dokunmazlar..." (Hud sure si, 77-82.) ' " ...Elçiler Lut ailesine geldiklerinde (Lut): 'Siz cidden tanınmamış (ürkülecek) kimselersiniz' dedi... Ve (Lut kavmi nin oturduğu) şehir halkı (Lut'un genç konuklarını duyup) keyif içinde (koşarak) geldiler." (Hicr suresi, 61-69.) Aynı ş e k i l d e , k o n u n u n d e v a m ı olan H z . İbrahim ile elçiler arasındaki k o n u ş m a l a r d a farklılıklar vardır. Hud sure sinde çocuk müjdesi H z . İbrahim'in h a n ı m ı n a verilirken, Hicr suresinde bu müjde bizzat H z . İbrahim'e verilmiştir. "...İbrahim'in karısı ayakta duruyordu. (Bunu duyun ca) güldü. Biz de Ona (karısına) İshak'ı müjdeledik, İshak'ın ardından da (torunu) Ya'kub'u. (İbrahim'in) karısı 'Vay. de di, ben bir kocakarı, kocam da bir ihtiyar iken doğuracak mıyım? Bu, cidden şaşılacak bir şey" (Hud suresi, 6 9 - 7 2 ) .
'69 2.Bakara. 259.
Kur'an Dilinin Niteliği /
55
"...Onlara İbrahim'in konuklarmdan haber ver. Onun yanma girmişler: 'Selam' demişlerdi. (İbrahim): 'Bizsizden korkuyoruz' dedi. 'Korkma' dediler. 'Biz sana bilgin bir ço cuk müjdeleriz' (İbrahim) : 'Bana ihtiyarlık dokunmuşken mi beni müjdeledüıiz. Ne (tuhaf bir şey) ile müjdeliyorsunuz be ni?' dedi." (Hier suresi, 5 2 - 5 4 ) . Bu ayetlerden d e anlaşılacağı gibi kıssalarda, olayların m e y d a n a geliş s ı r a s ı , aynı o r t a m d a y a p ı l a n d i y a l o g l a r ı n farklı kişilerle ifade e d i l m e s i gibi h u s u s l a r d i k k a t e a l ı n m a m ı ş t ı r . Zira Kur'an'ın b ö y l e bir amaeı da y o k t u r . A y r ı e a d a h a ö n c e söylediğimiz gibi sözlü kültürlerde, m u h t e v a aynı o l d u ğ u sürece aynı olayın farkı şekillerde ifade edilmesi bir çelişki a r z e t m e z . D o l a y ı s ı y l a , şehir halkının H z . Lut ile k o n u ş m a s ı n ı n , misafir olan elçilerden ö n c e veya sonra o l m a sı; yahut oğul müjdesinin H z . İbrahim'e veya eşine verilmesi a r a s ı n d a , içeriğin b o z u l m a s ı n a ve d e ğ i ş m e s i n e yol a ç a c a k herhangi bir d u r u m söz konusu değildir. e) Kur'an kıssalarında bir olayın bütün olarak anlatıl ması d a h e d e f l e n m e m i ş t i r . Bazen kıssanın bir b ö l ü m ü ile diğer b ö l ü m ü a r a s ı n d a b ü y ü k z a m a n atlamaları g ö r ü l ü r . M e s e l a , M e r y e m suresinin 2 - 1 1 . ayetinde, H z . Z e k e ı i y y a ' y a bir e v l a t v e r i l e c e ğ i müjdesi ile ilgili d i y a l o g u n h e m e n a r k a s ı n d a n , 12. ayette "Ey Yalıya kitaba kuvvetle sarıl (de dik)" d i y e kıssa d e v a m e d e r . Y a n i , H z . Y a h y a d o ğ m u ş t u r , b ü y ü m ü ş t ü r , p e y g a m b e r olmuştur. Bütün bu safhaların anla tımı a t l a n m ı ş t ı r . Ç ü n k ü Kur'an'ın a m a e ı bu detay safhaları a n l a t m a k değildir.'™ f) Kur'an kıssalarında hedef, şahısların hayatını anlat mak o l m a d ı ğ ı n d a n , şahıslarla ilgili kıssaların her biri değişik s u r e l e r d e o surenin k o n u s u y l a ilgili yönleriyle anlatılmış ve her anlatışta farklı bir m ü n a s e b e t kurulmuştur. M e s e l a , yeni den dirilmeyi konu alan H z . İbrahim'in kuşlarla ilgili kıssa sı B a k a r a s u r e s i n d e , '^' p e y g a m b e r i m i z i n gönlünü y a t ı ş t ı r m a ve a z m i n i t a z e l e m e y i hedef alan H z . İ b r a h i m
'^f'ZeyvcIİ. a.g.m., S.99. '•^l 2.BaIcara,260.
56
•• Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
kıssası Hud s u r e s i n d e , '"^^ p u d a r l a ilgili m ü c a d e l e y i k o n u alan kıssası da Enbiya suresinde zikredilmiştir. Eğer bu k ı s s a l a r d a hedef, H z . İbrahim'in şahsını a n l a t m a k o l s a y d ı , hepsi birarada anlatılırdı. O halde diyebiliriz k i , Kur'an hitabında yer alan kıs saları ve bu kıssalarda geçen olayları "tarih ilmi" ç e r ç e v e sinde ele a l m a k ve y o r u m l a m a k , vahyin amacının dışında bir yaklaşım olur. Bu sebeble kıssaları, Derveze'nin d e ö n e m le belirttiği gibi temel prensiplen destekleyen "araçlar" ola rak g ö r m e k ve bunları insanın h i d a y e t i n e y a r d ı m c ı - o l a n , bireysel ve toplumsal hayatında önünü g ö r m e s i n e vasıta olan ibret ve öğüt dolu hadiseler olarak d e ğ e r l e n d i r m e k , kıssala rın anlatılma a m a c ı n a daha uygun bir yaklaşım olur. S o n u ç olarak Kur'an'ın sağlıklı bir şekilde anlaşılması için onun bir kitap olarak özelliklerini bilmenin y a n ı n d a , olayları a k t a r m a d a kendisine özgü bir üslup kullandığını da b i l m e k gerekir. N i t e k i m K u r ' a n ' d a hayatın her alanı ile ilgili k o n u l a r d a h a d i s e l e r a k t a r ı l ı r k e n Allah kavramı merkezli bir ifade biçimi kullanılmış, m a k r o ve m i k r o a l e m d e Allah'ın ontolojik hakimiyeti ve hükümranlığı v u r g u l a n m ı ş t ı r . Kur'an dilinin en önemli özelliği b u d u r . A n c a k o l a y l a r ı n A l l a h m e r k e z l i bir y a p ı d a a k t a r ı l m a s ı , i n s a n ı n s o r u m l u l u ğ u n u ö n e m s i z h a l e g e t i r m e y i , insanın d ü n y a h a y a t ı n d a k i g ö r e v l e r i k o n u s u n d a elini k o l u n u b a ğ l a m a y ı , kısaca insanı unutmayı a m a ç l a m a z . Zira insanın halife olması ve emaneti yüklenmesi ona bu d ü n y a hayatında b ü y ü k s o r u m l u l u k l a r y ü k l e m e k t e d i r . Bu açıdan insan çok değerli ve önemli bir varlıktır. Kur'an'ın Allah merkezli anlatım tarzı, hiçbir z a m a n insanın s o r u m l u l u ğ u n u ve olayların sebeb-sonuç ilişkisi gibi nedensel faktörleri gözardı eden bir yapıda zikredilmemiştir. İnsana sorumluluk verildiği ve olayların nedensel faktörlere g ö r e ş e k i l l e n d i ğ i o r t a d a d ı r . O halde K u r ' a n dili, A l l a h ' ı n
'^2 11.Hud. 69-76. '"^-^ 21. Enbiya. 62-66. '"''4 Şimşek, a.g.e.. S.66.
Kur'an Dilinin Niteliği /
57
ontolojik h a k i m i y e t i n i n v u r g u l a n m a s ı , insana s o r u m l u l u ğ u nun hatırlatılması ve fizikî ve sosyal olayların s e b e b - s o n u ç ilişkisine g ö r e geliştiğinin belirtilmesi üzerine bina e d i l m i ş tir.
i n - KUR'AN'I ANLAMADA DİL-ANLAM İLİŞKİSİ PROBLEMİ
A) K e l i m e - C ü m l e İlişkisi P r o b l e m i Bir metni an!amai< o metin içerisinde geçen k e l i m e lerin c ü m l e b ü t ü n l ü ğ ü i ç e r i s i n d e k a z a n d ı ğ ı a n l a m l a r ı y l a m ü m k ü n olur. S ö z l ü k l e r d e genellikle a n l a m çekirdeği esas alınarak kelimenin manası açıklanır. Metinde ise, anlam b i r i m l e r i n d e n h e r b i r i n d e n h a r e k e d e , k e l i m e yeni d e ğ e r l e r k a z a n a r a k k a r ş ı m ı z a çıkabilir.''^'' M e s e l a , "perde" k e l i m e s i , sözlük anlamı itibariyle kapı, pencere gibi açıklıklara örtülen ve g ü n e ş , r ü z g a r v b . şeylerin g i r m e s i n e ve içerinin görül m e s i n e engel olan örtü a n l a m ı n d a iken'''*' "senin rolün oyu nun 111. perdesindedir" c ü m l e s i n d e , perde kelimesi y u k a r ı d a verilen s ö z l ü k a n l a m ı n ı n d ı ş ı n d a bir a n l a m d a , "bir eserin b ö l ü m l e r i n i " ifade e t m e k a m a c ı y l a kullanılmıştır. O h a l d e sözlü ve yazılı m e t i n d e k a r ş ı m ı z a çıkan her unsuru g r a m e r kitaplarından ve sözcüklerden hareketle izah e d e m e y i z . '^^ N i t e k i m bir k e l i m e n i n m a n a s ı n ı n tesbiti için şunlar gerekildi;' 1- Kelimelerin mefhumlarını iyice tesbit e t m e k . 2- Kelimenin bulunduğu yeri lafzen veya m a n e n ilgi li olabileceği diğer kelimelerle m a n a açısından m u k a y e s e et mek. 3 - T e r t i p b i ç i m l e r i n i , siyak ve sibaklarını m ü l a h a z a etmek.
'7-'' Şerif Aktaş. Edebiyatla Üslup ve Problemleri,
Ankara, 1993, s.21.
'^6 Meiımcl fJogan, Büyük Türkçe Siijük. Ankara, 1990, s. 906. '^^ Aktaş. a.g.e., s. 21.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Aıılam İlişkisi Problemi /
4 - B u n l a r d a n m u r a d e d i l e n asıl m a n a y ı tesbit mek.'"^^
59
et
Bir dil bilgini olan Trier da "dil alanı" adıyla önerdiği ç a l ı ş m a y ö n t e m i n d e dildeki öğelerin tek tek i n c e l e n m e s i n e karşı ç ı k m a k t a , bunların ancak yakın ve ilişkili bulundukları öteki ö ğ e l e r l e bir a r a d a d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e değerlerin kesin leşeceğini ileri s ü r m e k t e d i r . O n a göre dildeki ö ğ e l e r , tıpkı m o z a i k bir d ü z e y d e olduğu gibi birbirini sınırlandıran parça cıklardan o l u ş m u ş t u r . Bu alan içinde k a v r a m ı n d e ğ e r i , an cak k a p l a d ı ğ ı yerle belli olmaktadır.''^9 D o l a y ı s ı y l a k e l i m e lerin anlamları yalnız başlarına değil, d a i m a bir sistem içinde d e ğ e r kazanır. Her s ö z c ü ğ ü n k e n d i n e özgü bir anlamı vardır ki o s ö z c ü k b u l u n d u ğ u s i s t e m d ı ş ı n d a m ü t a l a a e d i l s e bile s ö z c ü k y i n e aynı m a n a y ı taşır. İşte s ö z c ü k l e r i n bu sürekli a n l a m ı n a "esas m a n a " denir. Kelimelerin manası esas m a n a d a n ibaret değildir. İkinci bir m a n a d a h a vardır ki bu m a n a k e l i m e n i n b u l u n d u ğ u s i s t e m i ç e r i s i n d e o l u ş m u ş t u r . İşte kelimelerin k ö k ü n d e n g e l m e y e n , fakat içinde b u l u n d u ğ u sis t e m d e n d o ğ a n bu m a n a y a "izafî m a n a " denir.'^^ M e s e l a "gün" (el y e v m ) k e l i m e s i n i n asıl m a n a s ı d ü n y a n ı n kendi ekseni etrafında bir defa dönmesi ile oluşan 2 4 saatlik z a m a n dilimidir. Bu, kelimenin esas manasıdır. Ancak "yevm" kelimesi Kur'an literatüründe yeni bir m a n a daha kazanmıştır. N i t e k i m bu k e l i m e , " k ı y a m e t " , " b a ' s " , "hesap" gibi ahiretle ilgili k e l i m e l e r i n o l u ş t u r d u ğ u bir s e m a n t i k a l a n i ç i n d e " y e v m " s ö z c ü ğ ü farklı bir m a n a y ü k l e n m i ş t i r . F a t i h a s u r e s i n d e geçen
I ^j->
d U U "Din g ü n ü n ü n maliki " ' S '
a y e t i n d e k i y e v m k e l i m e s i n i n k a z a n d ı ğ ı bu yeni m a n a izafî m a n a d ı r . Bu m a n a d a " g ü n " , artık b a s i t bir gün o l m a k t a n çıkmış
u h r e v î bir renge b ü r ü n m ü ş t ü r . ' ^ 2
Artık
g ü n (el
y e v m ) bir d ü n y a günü d e ğ i l , ahiret g ü n ü d ü r . A y n ı şey "saat"
" 8 ismail Karagöz . "Kur'an'ın Anlaşılmasında Kavramların Önemr', Diyanet Dergisi. Temnuız-Ağuslos-Eylül İ995,c. 3 1 , sayı; 3 , s. 4 1 . ' ™ Aksan, a.g.e.. s. 483. '80izutsu,a.g.e.s.26. '81 1.Fatiha, 4. '^2 Karagöz, a.g.m.. s. 4 1 .
60
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
kelimesi için d e söz k o n u s u d u r . Kur'an s i s t e m i n d e saat bir günün herhangi bir saati değil, "kıyamet saati" vaktidir.'^^ Bu b a ğ l a m d a , K u r ' a n ' d a bir çok yerde geçen "küfr" kelimesini ele alıp değerlendirebiliriz. Küfr kelimesi, sözlük a n l a m ı n a en yakın ifade ile Hadid suresinin 2 0 . ayetinde kullanılmıştır. D ü n y a hayatının geçiciliğini anlatan ayette: "Bu dünya/un durumu, (hayat getiren) yağmurun hikayesine benzer; yağmurun yeşerttiği bitki, toprağı ekenlere (küffar) sevinç verir; ama sonra kurur ve onun sarardığını görürsün, sonunda toprak haline gelir." buyrulmaktadır. Bu ayette kullanılan kafir (çoğulu küffar) isim fiilinin Kur'an'da orijinal a n l a m ı y l a geçtiği tek yerdir.'^^ Y a n i , küf far k e l i m e s i bu a y e t t e çiftçiler a n l a m ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . K e l i m e n i n c ü m l e içerisinde kullanımı da bunu g e r e k t i r m e k tedir. Ç ü n k ü , c ü m l e içerisindeki diğer anlam birimlere bakıl dığı z a m a n " y a ğ m u r " , "bitki", "bitkinin s a r a r m a s ı " , "hutam (toprak o l m a s ı ) " gibi a n l a m b i r i m l e r "hakikati inkar e d e n " a n l a m ı n d a kullanılan kavramsal "küfr" kelimesiyle bir b ü t ü n lük a r z e t m e m e k t e d i r . A k s i n e , yukarıda verilen anlam birim lerin "çiftçi" kelimesiyle yakından ilgili olduğu görülür. A y n ı surenin 19. a y e d n d e geçen "küfr" kelimesine ba kıldığı z a m a n ise d u r u m d a h a farklıdır. Bu ayet-i k e r i m e d e , Allah T e a l a meal en şöyle b u y u r u y o r : "Allah'a ve elçisine inananlar, işte onlardır, hakikate sahip çıkan ve Allah'ın huzurunda (ona) tanıklık edenler. (Böylece) onlar ödüllerini ve nurlarını elde edecekler. Hakikati inkara (keferCı) ve mesaj lan nıızı yalanlamaya şartlanmış olanlara gelince, on lar yakıcı ateşe mahkum olanlardır." '^^ B u r a d a geçen "keferû" fiili, "inanç b a ğ l a m ı n d a haki kati inkar e d e n , H z . M u h a m m e d ' e (sav) gönderilen vahyi ka bul e t m e y i p r e d d e d e n , o n a karşı ç ı k a n " a n l a m ı n d a kullanıl-
'^3 15.Hicr.85: 20.Taha , 15 ; 31 .Lokman , 34 ; 40.GafJr , 5 9 . Ragıb el İsfehani, Müfredat ü El/azı 'l Kur'an. Dimeşk, 1996, s. 447. Muhammed Esed, Kur'an Me.mjı, Meal-Tefsir, (Çev. Cahit Koytak - Ahmet ErtUrk), İstanbul. 1997, s.l I 15-1116. (31. dipnot) "^6 57,Hadid, 19-. Esed. a.g.e., s. 1115.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
61
mıştır. Ç ü n k ü , ayet inançla ilgili bir k o n u y u i ş l e m e k t e , b u n u n y a n ı n d a A l l a h ' a ve r a s u l ü n e inananların bu inançları karşı sında mükafaat elde edeceklerini v u r g u l a m a k t a d ı r . Ardı sıra gelen "keferû" ifadesi ise iman etmenin ve inanmanın zıddı olarak kullanılmakta ve küfredenlerin cezasının yakıcı ateş olduğu beliıtilmektedir. A y e t içerisinde geçen diğer anlam birimler, bu anlamı k u v v e d e n d i r m e k t e d i r . Ç ü n k ü , "iman e t m e " , "Allah", "rasul", "sıddîkûn", "ayederi y a l a n l a m a " , "yakıcı a z a p " ifadeleri keli m e n i n "hakikati inkar" m a n a s ı n d a terim a n l a m ı y l a kullanıl dığını g ö s t e r m e k t e , "keferû" fiili, c ü m l e bütünlüğü içerisinde diğer anlam birimlerie uygunluk arzetmektedir. Ş u a r a suresinin 19. ayetinde geçen Firavun'un M u s a p e y g a m b e r için k u l l a n m ı ş o l d u ğ u "sen kafirlerdensin" ^jjLUi 0-» i f a d e s i n d e g e ç e n "küfr" k e l i m e s i ise n a n k ö r l ü k m a n a s ı n d a d ı r . Z i r a , bir ö n c e k i a y e t e b a k ı l d ı ğ ı z a m a n b u r a d a k i küfr k e l i m e s i n i n n a n k ö r l ü k m a n a s ı n d a o l d u ğ u açıktır. Ç ü n k ü bir önceki ayette Firavun Hz.' M u s a ' y a şöyle seslenmektedir. "Seni çocukken biz büyütmedik mi? Ve sen ömrünün pek çok yıhnı bizim aramızda geçirmemiş miydin?" 18Bu ifadelere bakıldığı zaman H z . Musa'nın le itham edildiği ortadadır.
nankörlük
Y i n e T e v b e suresinin 112., T a h r i m suresinin 5 . a y e d e rinde yer alan "seyahat edenler" sözlük anlamındaki saihun / saihat k e l i m e l e r i , d ü z a n l a m l a r ı y l a a y e t l e r d e geçen d i ğ e r anlam birimlerle bir uygunluk içerisinde değildir. Zira, T e v b e suresi 112. ayet açısından diğer a n l a m birimlere bakıldığı z a m a n : '88 a) " T e v b e edenler, ibadet edenler, h a m d e d e n l e r , rüku edenler ve secde edenler" kelimeleri dinin ibadet b o y u t u n u .
'87 26.Şuara: 18. "Tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar, rüku edenler, secde edenler, iyiliği emredip kötülükten men edenler ve Allah'ın sınırlarını koruyanlar. İşte bu mü'minleri müjdele." 9.Tevbe; 112.
62
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
b) "İyiliği e m r e d e n v e k ö t ü l ü k t e n ifadesi dinin ahlakî b o y u t u n u ,
nehyedenler"
c) "Allah'ın h u d u d u n u muhafaza edenler" ifadesi dinin h u k u k î boyutunu içermektedir. Y a n i , ayet "dinî fiillere" yönelik bir m u h t e v a y a sahipd r . D a h a çok " d ü n y e v î " bir içeriği olan " s a i h u n " kelimesi ise sözlük a n l a m ı y l a kullanıldığı z a m a n ayetin m a n a bütün lüğünü b o z m a k t a d ı r . Dolayısıyla ilk d ö n e m d e n itibaren m ü f e s s i d e r , "saihun" k e l i m e s i n e diğer a n l a m birimlerle a n l a m bütünlüğünü bozmayacak manalar vermişlerdir. "Ümmetimin seyahati savmdır""Benim ümmetimin seyahati Allah yolunda cihaddır"^^^ gibi hadisi şeriflerden yola çıkarak bu kelimeyi "oruç tutanlar, Allah yolunda cihad edenler" gibi dinî içeriği olan bir düzlemde değeriendirilmişlerdir. D o l a y ı s ı y l a , s a i h u n ifadesi d i ğ e r kelimelerle mana açısından uygun, ayetin muhteva b ü t ü n l ü ğ ü n ü b o z m a y a n bir y a p ı d a a n l a m l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . ' ^ ' T a h r i m suresi 5. ayette aynı şekilde değeriendirilebilir. Bu örnek a y e d e r d e n yola çıkarak k e l i m e - c ü m l e ilişki sinin, bir metni veya sözü a n l a m a d a önemli bir unsur oldu ğunu söyleyebiliriz. Zira "lisan-kelam" ayırımı yapılmaz ise metin söz hiçbir şey ifade e t m e z . Ç ü n k ü , lisanın malzemesi ile k e l a m ı n m a l z e m e s i a y n ı d ı r , a m a kullanımları farklıdır. H e r ş e y d e n ö n c e lisanın bir istemi yoktur. İstemi olmadığı gibi muhatabı d a yoktur, hiçbir şey anlatmaz ve hiçbir şey h a k k ı n d a d e ğ i l d i r . K e l a m ise b ö y l e d e ğ i l d i r . O , bir lisan içerisinde gerçekleşir g e r ç e k l e ş m e s i n e a m a , irade sahibi bir variık tarafından kullanılır, .seçilir, ayıklanır. O lisanı k o n u şanlar, her defasında onu yeniden fakat kendilerine özgü bir b i ç i m d e sürekli varederier. Bu nedenle lisan, onu konuşanın m u r a d ı n d a a n l a m ı n ı ifade e d e r . Birilerinin iradesine aracı k ı l ı n m a d ı ğ ı n d a ( k o n u ş u l m a d ı ğ ı n d a ) ise y o k o l u r . V e en
' ^ 9 l b n K e s i r . a . g . e . , c . 7 , s . 3 6 7 0 , Razi,a.g.e.,c. 12,s. 19.5-196 '^0 Ebu Davut es Sicistani. Siiııen-i Ehi Davul ve Tenemesi. İstanbul. 198.3, c. 3 , s.409.
(Çev. İsmail Kocaşlı),
' 9 ' Bkz. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dun Kur'an Dili. İstanbul, tsz., c. 4., s. 2625, Derveze. a.g.e, e. 7. s. 413.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
63
n i h a y e t ö l ü r . Lisanı c a n l a n d ı r a n o n a h a y a t k a z a n d ı r a n iradedir, irade sahibidir. '^2 BJ^ b a ş k a deyişle dilde yalnız m a n a söz k o n u s u d u r . Bir m e t n i n v e y a k e l a m ı n a n l a m ı n ı n t e s b i t i n d e d a h a z i y a d e k e l i m e n i n s ö y l e m içinde k a z a n d ı ğ ı anlamlar üzerinde durnıak gerekir. '^3 Bu d u r u m satranç o y u n u n a benzetilebilir: S a n t r a n ç t a , o y u n b a ş l a m a d a n ö n c e taşların hangi kare üzerinde b u l u n a cağı bellidir a m a , h a m l e n i n hangi y ö n e d o ğ r u y a p ı l a c a ğ ı belirsizdir. Oyun e s n a s ı n d a ise değişik hamleler hatta o ana kadar g ö r ü l m e m i ş oyun ve hamleler yapılabilir.'^^ Lafza yüklenen irade ve niyet aşağıdaki ayette açık bir şekilde beyan edilmektedir. B a k a r a suresinin Luii j demeyin,
104. a y e t i n d e : "Ey iman deyin ki kafirler
edenler,
için elim bir
azap
vardır" b u y r u l m a k t a d ı r . Bu ayette geçen L ı ^ l j ifadesinin " m u r a a t " ve "riayet" k ö k ü n d e n "bizi g ö z e t , teenni b u y u r , m ü s a a d e et ki anlayalım"'^^ m a n a s ı n d a o l u m l u , n o r m a l , çir kin o l m a y a n bir karşılığı v a r k e n , müminleri böyle s ö y l e m e k ten m e n eden s e b e b nedir? Nitekim kaynaklara baktığımız z a m a n b u ifadenin ( m u r a a t v c riayet k ö k ü n d e n gelen L l t l j ifadesinin) A r a p l a r ı n k u l l a n ı m ı n d a o l u m s u z , çirkin bir ş e y e g ö n d e r m e d e b u l u n m a s ı d a y o k t u r . O y s a , k ö k i t i b a r i y l e İbrani v e y a S ü r y a n i d i l i n d e , yani Y a h u d i l e r i n k u l l a n ı m ı n d a "dinle d i n l e m e y c s i , dinle sözü d i n l e n m e z herif" ş e k l i n d e tahkir ve a ş a ğ ı l a m a anlamı vardır.'^^ D o l a y ı s ı y l a Y a h u d i l e r , m ü s l ü m a n l a r ı n n o r m a l bir h i t a b ş e k l i y l e bu kelimeyi kullanarak Hz. Peygamberle konuştuklarını g ö r d ü k l e r i n d e b u n u alay k o n u s u y a p ı y o r l a r d ı . ' ^ ^ A l a y k o n u s u y a p ı l m a s ı s o n u ç t a bu ifadeyi k u l l a n m a k t a n m e n '92 Cündioğiu ,Anhiiınn Bııluırkı^ıııası ve Kur'an.s.
68.
'93 Aktaş .a.g.e.. s. 18. ' 9 4 Aktaş . a.g.e.. s. 16. '9-''Elmalılı . a.g.e.. c. 1.8.4.52. '96Elınalılı , a.g.e.. c. I. s. 452; Ibıı-i Kesir, a.g.e.. c.l, s.149 '97 İbn Kesir, a.g.e., e . l . s . 149, Elmalıh , a.g.e., c.l, s.4.52. ' 9 8 Derveze . Tefsiru'l Hadis. c.5. s.l 10.
64
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
e t m e y e sevketmiştir. Yani y ü k l e n e n çirkin bir a n l a m d a n d o l a y ı lafzm LijJiJil
değiştirilip
denmesi bir gereklilik olmuştur.
A n l a m lafzın k e n d i n d e değil k u l l a n ı m ı n d a d i ğ e r bir d e y i ş l e k u l l a n a n l a r ı n m u r a d ı n d a s a k l ı y d ı . D o l a y ı s ı y l a bu n i y e t i n a n l a ş ı l m a s ı n e t i c e s i n d e m ü ' m i n l e r d e n bu tabiri kullanmamaları istenmiştir.'^^ S o n u ç olarak bir cümle içerisinde geçen bir kelimenin anlamı ancak cümle içerisinde geçen diğer kelimelerle b e r a b e r d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e ortaya çıkar. Y o k s a , bir keli menin anlamı sadece bilinen anlamlardan sadece biri ele alı narak değeriendirildiği z a m a n c ü m l e y e v e r m e k istediği m a nanın d ı ş ı n d a bir a n l a m y ü k l e n m i ş olur ki bu da mesajın maksadını d e ğ i ş d r m e k olur ve sonuçta iletişim imkansız hale gelir. B- Ç o k Anlamlılık - Tek Anlamlılık P r o b l e m i K u r ' a n ' ı a n l a m a k en g e n i ş m a n a s ı y l a g e r e k l i ö n bilgilerini edindikten sonra Kur'an metninin ne dediğini ve n e d e m e k istediğini a n l a m a faaliyeddir.^oo Kur'an'ın i n s a n ların kullandığı bir dil ile ifade edilmesi d e m e k bir beşer dili olan A r a p ç a n ı n zenginliklerini v e y a eksikliklerini ö z ü n d e taşıması d e m e k ü r . Dil, insana ait bir f e n o m e n d i r ve içerisinde eksiklikleri ve zenginlikleri barındıran bir niteliğe sahipUr. Eksiklikten kasıt, sayısız nesneler için sayısız adlandırmaların o l m a m a sıdır. Ş a y e t , sayısız nesneler için sayısız a d l a n d ı r m a l a r ol s a y d ı , s ö z c ü k l e r ç o k ç e ş i d i türleri bir a r a d a b u l u n d u r m a ö z e l l i ğ i n i , işlev ve değerini k a y b e d e r d i . Bu d u r u m d a , söz cükler ö ğ r e n i l c m e z ve bellekte t u t u l a m a z hale gelirdi. D o l a yısıyla, iletişim ve bildirişim imkanı olmazdı.^O' Dilin işleCUndioğlu .a.g.e.. s, 69. Halis .a,ıbayrak. •Kur'an'ı Anlamak, Kur'an'ın Ne Olduğunu Anlamak", Kur'an Sempozyumu I. Ankara, s.16.5. 2 0 ' Uvve Japp. '^Hermeneutik. Filoloji ve Edebiyat", Hermeneutik (Yorum bilf^isi) üzerine Yazılar (Derleyen: Doğan Özlem), Ankara, 1995, s. 256.
Kur'an'ı Anlamada Dii-Anlam İlişkisi Problemi /
65
vini y i t i r m e m e s i , iletişim özelliğini k a y b e t m e m e s i , s ö z c ü k yığınları h a l i n e g e l m e m e s i a n c a k , -bu bir eksiklik o l m a s ı n a r a ğ m e n - sözcüklerin sınırlı olmasıyla m ü m k ü n d ü r . S ö z c ü k l e r i n sınırlı o l m a s ı ise bir b a ş k a p r o b l e m i beraberinde getirmektedir; o da çok-anlamlılık problemidir. T e k i l s ö z c ü k l e r i n s ı n ı r s ı z c a ç o ğ a l t ı l a b i l m e l e r i , iletişimi i m k a n s ı z hale g e ü r e b i l i r . B u n a karşılık, genel terimler ise, iletişimi s a ğ l a m a l a r ı n a r a ğ m e n ç o k - a n l a m l ı l ı k tehlikesini içlerinde barındırırlar. 202 Ç o k - a n l a m l ı l ı k dilin k e n d i s i n d e n k a y n a k l a n a n bir o l g u d u r . Zira s ö z c ü ğ ü n ç o k - a n l a m l ı o l u ş u , dilin bir k u s u r u , eksikliği o l m a k l a birlikte aynı z a m a n d a o n d a bulunan a n l a t ı m g ü c ü n ü n ö z l ü v e o l u m l u bir y ö n ü d ü r . Ç ü n k ü , s ö z c ü ğ ü n d e sınırları, varlığın kendisi gibi d e ğ i ş m e z bir şey değildir, akıcıdır.203 Dolayısıyla yazılan her eser, d a i m a çokanlamlılık olgusu içerisinde b u l u n u r . Ç ü n k ü dil, çok sayıda nesneyi (şeyi) soyut genel bir terim altında topladığı g i b i , s o m u t bir t e r i m , ç o k s a y ı d a n e s n e y e ( ş e y e ) i ş a r e t e d e b i l m e k t e d i r . Böyle olunca dil metaforlar ve simgeler alanı o l a r a k g ö r ü l e b i l i r . M e t a f o r l a r ı n g e n e l i ş l e v i d e dili g e n i ş l e t m e s i n d e , sadece sözcüklerin işaretiyle söylenemeyeni s ö y l e m e imkanı s a ğ l a m a s ı n d a d ı r . Dilin kendisi bir metaforik k u l l a n ı m a izin v e r d i ğ i n d e n çifte bir işleve s a h i h t i r . Y a n i , işaret eden h e m tek-anlamlı bir terim işlevini, h e m de ikame - e d i c i bir y a n a n l a m i ş l e v i n i b i r l i k t e y ü k l e n m i ş t i r . ^ o s S ö z c ü k l e r i n n e s n e l e r karşısındaki yetersizliği ve y o k s u l l u ğ u sorunu olarak değerlendirilen bu sorunun ç ö z ü m ü , c ü m l e l e r alanındaki zenginlikle dengelenir. Çünkü dil, sözcükleri c ü m l e yapısı i ç i n d e k u l l a n a r a k , sınırsız s a y ı d a ç o k olan şeylere işaret edebilir. Artık sözcük kendini çevreleyen c ü m l e
90? Japp, a.g.m., s. 256. Bedia Akarsu. Dil-KiHtUr Bağlantısı, İstanbul, 1998,s.29. 204 Japp, a.g.m.,s.259. 205 .lapp. a.g.m., S.258
66
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
tarafından b e l i r l e n m i ş t i r . B u n u n gibi c ü m l e d e kendisini çevreleyen cümleler tarafından belirlenir. ^06 N i t e k i m usul-ü t e f s i r ' d e " v ü c u h " , usul-ü f ı k ı h ' d a ise " m ü ş t e r e k " başlığı altında incelenen çok-anlamlılığı analiz e t m e y e ç a l ı ş ı r s a k , ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e n i n birden ç o k m a n a y a işaret etmesi a n c a k tek başına kullanıldığı yani bir c ü m l e içerisinde k u l l a n ı l m a d ı ğ ı z a m a n geçerlidir. M e s e l a , "yüz" kelimesi herhangi bir c ü m l e içerisinde kullanılmadığı m ü d d e t ç e çok-anlamlı bir yapı içerisindedir. Y ü z kelimesi bu haliyle (münferid olarak kullanıldığı zaiuan) içerisinde "suda y ü z m e y i , h a y v a n derisini y ü z m e y i " , "insanın çehresini ( s i m a s ı n ı ) " , "belli bir sayıyı" ifade e d e b i lecek anlam kapasitesine sahip çok-anlamlı bir kelimedir. A n c a k ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e , bir c ü m l e içerisinde k u l l a n ı l d ı ğ ı z a m a n y a z a r v e y a k o n u ş m a c ı a ç ı s ı n d a n bu özelliğini k a y b e t m e k t e d i r . Yani çok-anlamlı bir k e l i m e her ne kadar bir çok m a n a y a işaret etse de onu kullanan k o n u ş macı v e y a y a z a r o k e l i m e y l e kelimenin kapsadığı m a n a l a r dan sadece birini kastetmektedir. Bunun aksi m ü m k ü n değil dir. Hitap eden kişi bu ma-nalardan bir kaçını rnurad e d i p , "Hangisini tercih ederseniz onu alınız", d i y e m e z . M u d a k a o m a n a l a r d a n s a d e c e birine işaret etmesi gerekir.* M e s e l a "yüz" kelimesi bir h a v u z k e n a r m d a suda y ü z m e k k a s d e d i lerek s ö y l e n m i ş ise, bu emii'-:';i;;den, muhatabın hayvan d e risini yüzmeyi anlaması uzak bir ihtimaldir. Dolayısıyla çok-anlamlı bir kelime kullanıldığı c ü m l e içerisinde sadece bir şeye (nesne v e y a konu) işaret eder. K o nuşan açısından bir k e l i m e ile sadece bir m a n a kastedilmişdr. Bir a n l a m d a ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e k o n u ş a n a ç ı s ı n d a n o c ü m l e içerisinde tek-anlamlıdır. Bir c ü m l e d e geçen bir kelimenin çok-anlamlı bir m a h i yet k a z a n m a s ı m u h a t a p a ç ı s ı n d a n g e ç e r l i d i r . Y a z a r v e y a k o n u ş m a c ı n ı n bir mana kastettiği kelime m u h a t a p a ç ı s m d a n Japp, a.g.m.. S.2.S7. Ancak, bazen yazar veya konuşmacı, kasıllı olarak veya bağlam gerektirdiği lakdirde çok-anlamlı bir kelimenin her iki veya daha fazla anlamlarını da kullanabilir.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
67
çok mana i ç e r m e k t e d i r . Bu n e d e n l e sorunun ç ö z ü m ü m u h a taba d ü ş m e k t e d i r . N i t e k i m , m u h a t a p , o lafzın c ü m l e içerisinde ihtimal d a h i l i n d e olan m a n a l a r ı n d a n birini tercih e d i n c e y e k a d a r a r a ş t ı r m a y a p a r . C ü m l e n i n siyak ve sibakına b a k a r a k , ç o k anlamlı kelimenin diğer kelimelerle olan m a n a bütünlüğünü inceleyerek anlamlardan bir anlam b u l m a y a çalışır. Şayet bir m a n a üzerinde karar kılarsa, başka bir ifadeyle yazarın veya k o n u ş m a c ı n ı n kastettiği man ay ı tesbit ederse, o z a m a n o k e l i m e m u h a t a p açısından d a çok anlamlılık özelliğini k a y b e d e r ve müevvel'" bir k e l i m e olur. Yani kelime ihtimal dahilinde olan manalardan birini tercih edinceye kadar .çok a n l a m l ı idi. B u n d a n s o n r a ise tek-anlamlı bir k e l i m e olur. Fakat bu tercih ve tesbit rey-i galip ve del il-i zannî ile olduğu için tam ve kamil m a n a d a tek-anlamiılık değildir. Dolayısıyla ç o k - a n l a m l ı l ı k olgusu her dilde var olan bir d u r u m o l d u ğ u n a g ö r e , çok-anlamlı kelimenin tek-anlamlı hale gelmesi kelimenin cümle içerisindeki kullanımına bağlıdır. Bu a ç ı k l a m a l a r d a n yola ç ı k a r a k Kur'an ifadelerine b a k t ı ğ ı m ı z zaman söyleyebiliriz ki, Kur'an, Allah'ın k e l a m ı dır ve A r a p ç a olarak inmiştir. A r a p ç a da herhangi bir dil gibi t o p l u m tarafından kuralları ve kaideleri k o n u l a n yeni yeni kelimelerin türetildiği vc bazı kelimelerin kullanılmadığı bir dildir. Lisan olarak diğer lisanlardan üstün bir d e ğ e r e de sahib değildir.^'" Her dilde olduğu gibi birtakım problemleri (tek a n l a m l ı l ı k - ç o k a n l a m l ı l ı k vb.) içerisinde b a r ı n d ı r m a k tadır. N i t e k i m , A r a p ç a d a ç o k - a n l a m l ı lafızların b u l u n m a s ı nın çeşitli sebebleri vardır ki bunlardan bazıları şunlardır:
Müevvel: Delalet elliği çeşitli manalardan ile ağır bastığı müşterek lafızdır. Mesela arasında müşterektir. Bundan temirzlik veya kelime artık müevvel lafız olur.•(Mehmet Sözliiön. İstanbul, I 9 9 8 , s . 3 l 7 ) Kırca, a.g.m.. S..35.
bazılarının zann-î delil ve rey-i galip Kur' lafzı, hayız ve temizlik süresi hayız manası tercih edildiği zaman, bu Erdoğan , Fıkıh ve Hukuk Terimleri
6.8
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
1. Lafızların m a n a l a r ı n ı n k o n u l m a s ı n d a (vad') A r a p kabilelerin farklı hareket etmeleridir. M e s e l a , bir kabile bir lafzı bir m a n a d a kullanırken başka bir kabile aynı lafzı b a ş k a b i r m a n a d a k u l l a n m ı ş , ü ç ü n c ü b i r k a b i l e o lafzı b a ş k a b i r m a n a ile anlamlandırmıştır. 2. Lafız bir m a n a d a kullanılır; sonra bir b a ş k a m a n a d a m e c a z olarak isd'mal edilir; sonra m e c a z î kullanışı m e ş h u r olur ve şöhret bulan bu kullanışın o lafzın m e c a z î m a n a s ı o l d u ğ u unutulur. B ö y l e c e lafız bize hakikî ve m e c a z î m a n a larda kulanılmış olarak naklolunur. 3 . Lafzın aslî m a n a s ı n d a n ıstılahî m a n a s ı n a yer d e ğ i ş t i r m e s i d i r . B a ş l a n g ı ç t a lafzın dilde bir hakikî m a n a s ı vardır. D a h a sonra lafız bize iki hakikî manalı olarak n a k l o lur. B ö y l e c e her ikisi a r a s ı n d a ç o k - a n l a m l ı l ı k g e r ç e k l e ş m i ş olur. 208 D o l a y ı s ı y l a K u r ' a n , A r a p ç a olarak indiğine göre ç o k a n l a m l ı kelimeleri içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a d ı r . Bu n e d e n l e Kur'an'ın t a m a m ı tek-anlamlıdır d e m e k yanlış bir d e ğ e r i e n d i r m e olur. Nitekim T u r a n Koç'a göre: "Kur'an'ın bazı ayet ve bağlamlarının tek-anlamla ele alınabileceğine h o ş g ö r ü ile bakılabilir. A m a , Kur'an'ın tamamını tek-anlamı olarak o k u m a k onu felsefî bir düzyazı şeklinde o k u m a k olabilir. T e k anlamlı m e t n e u l a ş m a k iyi bir şey; a m a Kur'an'ın bütün a n l a m ı n ı tek a n l a m a i n d i r g e m e k , Kur'an'ı m a h d u t bir a l a n a k i l i d e m e k olur." 209 S o n u ç olarak s ö z c ü k l e r kullanıldıkça, onların gösteri lenlerinin, yansıttıkları kavramların b a ş k a nesnelere benzeriik y a d a ilişkilerine d a y a n ı l a r a k a k t a r m a l a r a b a ş v u r u l m a k t a , bunlar yavaş yavaş çok-anlamlı duruma gelmekte, yan-anlamlar kazanmaktadır.2'0 Çok-anlamlılığın zararı yoktur. Ç ü n k ü her d e f a s ı n d a söz k o n u s u olan k e l i m e y i belirieyen
208 Abdülkerim Zeydan, Fıkıh Usulü, (Çev. Ruhi Özcan), İstanbul, 1993, s. 30.S306. 209 Turan Koç . "Müzakereler bölümü", Â^i/r'a» Sempozyumu I, Ankara 1995, s. 240. 210 Aksan, a.g.e., s. 504.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
69
s a d e c e k e l i m e n i n sözlük anlamları d e ğ i l , sözün ve d u r u m u n bağlantısıdır.2" Ç o k - a n l a m l ı l ı k l a ilgili K u r ' a n ' d a n bir çok örnek lebilir.
veri
H û d a kelimesi ve ondan türeyen kelimelerin, K u r ' a n ' d a o n y e d i farklı m a n a d a k u l l a n ı l d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e dir.212
B u r u c s u r e s i n i n birinci a y e t i n d e y e r alan " b u r û c " k e l i m e s i , d ü z a n l a m ı n d a yıldızlar m a n a s ı n d a i k e n (ve's s e m a i zat'i-1 b u r û c ) ; N i s a s u r e s i n i n 7 8 . a y e t i n d e ( v e l e v k ü n t ü m fî b u r û c i n m ü ş e y y e d e h ) geniş surlarla çevrilmiş saraylar m a n a s ı n d a kullanılmıştır. 2 ' 3 K u r ' a n ' d a geçen " s a v m " k e l i m e s i n i n m a n a s ı , t e r i m a n l a m ı y l a oruç tutmaktır. A n c a k , M e r y e m suresinin 2 6 . a y e tinde (innî nezertü lirrahmâni s a v m e n ) dilini tutmak, susmak manası udadır .2'4 Kur'an'da yer alan her " z u l u m a t ve n u r " lafızları, bir likte k u l l a n ı l d ı k l a r ı n d a küfr v e i m a n m a n a s ı n a g e l i r k e n ; E n ' a m suresinin birinci a y e t i n d e (ve ceale'z-zulumâti ve'nnûr) z u l u m a t ' t a n kasıt gecenin karanlığı; nur'dan kasıt ise gündüzün aydınlığıdır. 2 ' 5 K u r ' a n ' d a yer alan her n i k a h ifadesi tezevvüc anla m ı n d a iken; N i s a suresinin 6. a y e d n d e (hatta izâ beleğu'nnikâha) ergenlik ve buluğ çağı manasındadır. 2 i 6 K u r ' a n ' d a geçen her " ş e y t a n " kelimesi iblis ve taraf tarları m a n a s ı n d a iken; B a k a r a suresinin 14. ayetinde (ve izâ halev ilâ ş e y â t î n i h i m ) yandaş ve arkadaş m a n a s ı n d a kulla nılmıştır. 217
2 " Porzıg, a.g.e.. s. 8.Î. Ayrıca bkz. Aktaş, a.g.e., s. .Î5. 2 ' 2 Zerkeşi, a.g.e.. e. l . s . 194. 2 ' 3 Zerkeşi,a.g.e., c. l . s . 1%. 2 ' 4 Zerkeşi,a.g.e., c. l . s . 200. 2 ' 5 Zerkeşi, a.g.e., c. l . s . 200. 2>6 Zerkeşi. a.g.e., c,I, s. 197. 21'^ Zerkeşi. a.g.e., c. l . s . 197.
70
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
Y i n e , " d u a " k e l i m e s i , ibadet ^'^^ istemek ^'^^ söz. nida. seslenme 2 2 ' ve ad verme 222 gjbj farklı m a n a l a r d a kullanılmıştır. 22^ İbn-ü Paris'e göre K u r ' a n ' d a geçen her "esef" lafzı hü zün m a n a s ı n d a kullanılmakta iken; Zuhruf suresinin 55. a y e tinde (Fe l e m m â âsefûna) öfke ve kızguüık m a n a s ı n d a kullandmıştır. 224 C-Temei Anlam - Yan Anlam Problemi İnsanın dış d ü n y a d a n algıladığı nesneler ö n c e şuur ve z i h i n d e t a s a v v u r o l u n m a k t a s o n r a da lafızlarla s i m g e l e n i p ifade e d i l m e k t e d i r . Bu sebeple lafızlar maksadı ifade e t m e d e aracı/alet d u r u m u n d a o l u p aslolan m a n a d ı r . Lafızlar d i l d e belli m a k s a t ve anlamları ifade etmek için v a z o l u n d u ğ u n d a n lafzın m a n a ile bağını ve m a n a y a delaletini dil kurallarının o sözün kullanım alanı ve y ö n ü n ü n belirleyeceği açıktır.22-5 Lafız ile m a n a arasındaki m ü n a s e b e t e delalet denir. S ö z l ü k t e "yol g ö s t e r m e , k ı l a v u z l u k e t m e " a n l a m ı n a gelen d e l a l e t kelimesi dil ve e d e b i y a t , m a n t ı k , fıkıh usulü gibi ilimleri yakından ilgilendiren ve söz, d a v r a n ı ş , yazı, hareket, d u r u m gibi h e r h a n g i bir şeyi belli bir b i l g i , a n l a m ve h ü k ü m l e bağlantısını ifade e t m e k üzere m ü ş t e r e k e n kullanılan bir kavramdır.226 Lafız ile m a n a arasındaki m ü n a s e b e t e delalet d e n i r . D e l a l e t ise üç k ı s m a ayrılır. B u n l a r ; delaletimi nmtabaka, delalet-i tazanumm ve delalet-i iltizamdır.
218 Ki.Yıınns . 106. 219 40.G a fi r. 60. 22f lO.Yunus . 1 0 . 221 IV.İsra ,.52. 222 24.Nur . 6 3 . 223 S u y u l i . a . g . e . . c . l . s . 3 8 7 224 Zerkcşı. a-g.c.. c. 1. s. 195. Suyuti, a.g.e.. c. I. s. 315. 22^ T.D.V.İA. "Delalet maddesi" Ali Bardakoğlu. M.Naci Bolay, İstanbul, 1994, c . 9 . s. 120 22Ö Bardakoğlu. Bolay. a.g.md..c.9 s.l 19
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
71
1- Delalet-i M u t a b a k a , lafzın i s i m l e n d i r d i ğ i şeyin b i z z a t k e n d i s i n e d e l a l e t e t m e s i n e d e n i r . İnsan ve a s l a n kelimelerinin bizzat bu varlıkların "kendilerine delalet etmesi gibi. 2- Delalet-i T a z a m m u n , bir lafzın isimlendirdiği şeyin k e n d i s i y l e birlikte kısımlarına da delalet etmesidir. Ev keli mesinin aynı z a m a n d a duvar ve çatıya delaleti gibi. 3- Delalet-i İltizam, bir lafzın d o ğ r u d a n d o ğ r u y a isim lendirdiği şeyin y a n ı n d a bir de zihnin bu k o n u y l a bağlantılı gördüğü b a ş k a bir varlık veya a n l a m a delalet e t m e s i n e ilti z a m d e n i r . M e s e l a " m a h l u k " lafzının b ü t ü n y a r a t ı l m ı ş l a r a delaleti m u t a b a k a ; insana delaled t a z a m m u n ; h a l i k a (yara t ı c ı y a ) delaleti ise i l t i z a m d ı r . Ç ü n k ü m a h l u k lafzı hâlık fikrini i ç e r m e m e k l e birlikte, zihin m a h l u k lafzından dolaylı ve zorunlu olarak (bi'l iltizam) hâlık fikrine varmaktadır.^^^ Delaletin bir b a ş k a ayırımı da delalet-i vaz'î ve dela let-i aklî şeklindedir. Vaz'î delalet, lafızların v a z ' o l u n d u k l a n şeylere delalet etmeleridir. A k l î delalet ise, lafızların isim lendirdikleri şeylerin b ö l ü m l e r i n e de delalet etmeleridir. Bu ayırım Razi'ye aittir.^^^ Bir lafzın başlangıçta v a z ' o l u n d u ğ u manayı yansıttığı ilk ve asıl a n l a m a h a k i k î a n l a m v e y a temel a n l a m adı v e r i l i r . " 9 M e s e l a gözün temel anlamı g ö r m e o r g a n ı ; k ı z m a k e y l e m i n i n t e m e l a n l a m ı i s e , ısı v e r e c e k k a d a r s ı c a k l ı ğ ı artmaktır. Bir b a ş k a deyişle temel a n l a m ı , belli bir bildirinin d i n l e y e n y a d a o k u y a n a aktardığı kesin ve dolaysız a n l a m , diye de niteleyebiliriz.230 Y a n anlam ( m e c a z î a n l a m ) ise, bir kelimenin / lafzın temel anlamının yanısıra edindiği bir b a ş k a a n l a m , yansıttığı yeni bir k a v r a m d ı r . Her dilde kelimelerin ç o ğ u n u n birden çok anlamı yansıttığı, yani çok anlamlı o l d u ğ u d ü ş ü n ü l ü r s e .
Bardakoğlu. Bolay. a.g.md.. c. 9, s. 119. 228 Ahmet Coşkun. Bc'/a,ı;o; İlınmin Tefsire Tutbiki. basılmamış ders notları, s.21, 229 Mustafa Meragi, UİHiıııTl Bekı^a el Beyan el Meani ve'l Bedi', Kahire, 2000., s, 299, 230 Aksan, a.g.e.. S.506.
72
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
dil adını verdiğimiz d ü z e n içinde kelimelerin tek bir görev (tek bir a n l a m ) y ü k l e n m e d i k l e r i n i s ö y l e y e b i l i r i z . N i t e k i m sözcükler kullanıldıkça, onların gösterilenlerinin yansıttıkları anlamların başka nesnelerle benzerlik, yakınlık ya da ilişkilerine dayanılarak aktarmalara başvurulmakta, kelimeler yan a n l a m l a r k a z a n m a k t a d ı r . M e s e l a " o k u m a k " fiili temel a n l a m ı d ı ş ı n d a " ö ğ r e n i m g ö r m e k " y a d a "bir e z g i y i y o r u m l a m a k " gibi yan a n l a m k a z a n m ı ş t ı r . Y i n e m e s e l a , " d o k u n m a k " fiili " t e m a s e t m e k " a n l a m ı d ı ş ı n d a "sağlığı b o z u l m a k " , "insanın d u y g u l a n m a s ı n a yol a ç m a k " gibi yan anlamlar kazanmıştır.^^' A b d ü l k a h ı r C ü r c a n i d e k e l a m ı iki k ı s m a a y ı r a r a k lafzın zahirinden anlaşılana mana; mefhumundan çıkarılan anlama da mananın manası (anlamın anlamı) demektedir. B u n l a r d a n birincisi hakikati (temel a n l a m ı ) , ikincisi i s e k i n a y e , istiare ve m e c a z k o n u l a r ı n ı (yan a n l a m ı ) ifade eder.232 D o l a y ı s ı y l a bir i f a d e d e , ifadenin bir d ü z ( t e m e l ) manası olabileceği gibi o ifadenin işaret ettiği yan a n l a m l a r d a olabilir. B u d u r u m d a k e l i m e l e r v e ç e ş i d i dil unsuriarı y a l n ı z c a s ö z l ü k l e r d e k i a n l a m l a r ı ve g r a m e r k i t a p l a r ı n d a belirtilen değerieriyle biriikte ele a l ı n a m a z . Her ibarenin iletişim esnasında yüklendiği görevler ve kazandığı değerier vardır233 ve bir cümleyi k u r m a k v e a n l a m a k için dilbilgisi v e sözlük y e t e d i değildir. Beyan için dil ötesi o dile ilişkin olan unsuriara ihtiyaç vardır. M e f h u m l a r z i h n i m i z d e lugatlarda o l d u ğ u gibi bire-bir k e l i m e l e r ş e k l i n d e tarif ve tasnif edilemez.234 Bu n e d e n l e dile ait m a l z e m e n i n kullanılma sında edebî türün, çevrenin, dilin kazandığı zenginliklerin ve söz s a n a U a n n m d i k k a t e alınması ve değeriendirilmesi göz den uzak tutulamaz .23-''
231 Aksan,a.g.e,.s.506. 232 Abdülkahır Cürcani , Dekiilii'l İ'caz. (tah. Muhammed Rıdvan , Refayiz ed Daye),Dımeşk. 1987,s.258. 233 Aktaş,a.g.e.,s.4.5. 234Alan.a.g.e.,s.L5. 235 Aktaş, a.g.e.. s.60.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
73
N i t e k i m söz sanatları normal dilden d a h a canlı biçim d e ifade e t m e y i , bir i m a j , bir m u k a y e s e vasıtasıyla fikri d a h a duyarlı kılmayı hedef alır. A s l ı n d a ifadeyi güzelleşUrme ve s ü s l e m e açısından yapılan söz sanatları doğal dilden s a p m a y ı gerektirir^^ö ve doğal dilden s a p m a d ı r da. Yani d ü z ve doğal bir ş e k i l d e s ö y l e n m e k istenen ş e y , dolaylı bir şekilde ifade e d i l m e k t e d i r . Bir insanın belirli d u r u m l a r d a d ü z ve d o ğ a l dili k u l l a n m a s ı n d a n bilerek s a p m a s ı n a yol açan bir t a k ı m s e b e b l e r vardır. H e r ş e y d e n ö n c e hitap edilen kişide istenen etkiyi s a ğ l a y a b i l m e k i ç i n , v u r g u l a y a r a k v e nüfuz edici bir ş e k i l d e k o n u ş a r a k n o r m a l d i l d e n s a p m a l a r olabilir.^^^ B u s a p m a l a r d a n a m a ç , k o n u n u n k a r m a ş ı k bir y a p ı d a a n l a t ı l ı p , a ç ı k ve net o l a n bir o l a y ı n k a p a l ı ve a n l a ş ı l m a z h a l e getirilmesi değildir. B u n d a n a m a ç , s ö y l e n m e k istenen şeyle rin m u h a t a b ı n zihin ve d ü ş ü n c e d ü n y a s ı n d a d a h a etkili o l m a sını s a ğ l a m a k t ı r . B u n e d e n l e söz s a n a d a r ı n ı n , yani varolan s a p m a n ı n halin gereğine u y g u n tarzda gerçekleştirilmesi ve ifadenin anlaşılırlığını b o z m a m a s ı gerekir.* Bir başka deyişle söz sanatının gerçekleşmesi için doğal dilde kullanılan keli m e v e y a k e l i m e grubu ile onun yerine kullanılanlar arasında bir ilişkinin olması gerekir.^s^ O halde söz sanatları verilmek istenen manayı k a r m a şık hale getirmediği ve ifadenin anlaşılabilir o l m a d u r u m u n u b o z m a d ı ğ ı s ü r e c e yazılı v e sözlü i l e t i ş i m d e m u h a t a p l a r ı e t k i l e m e , o n l a r ı n d ü ş ü n c e l e r i n e nüfuz e t m e ve m a k s a d ı n iledlmesi k o n u s u n d a önemli bir işlev g ö r m e k t e d i r . Kur'an-ı K e r i m ' d e d e t e ş b i h , i s t i a r e , k i n a y e ve m e c a z gibi e d e b î sanatlar k u l l a n ı l m ı ş ve bu söz sanatları -istisnalar d ı ş ı n d a m u h a t a p l a r ı n ı n anlayış ve kavrayış düzeylerini a ş m a m ı ş t ı r . N i t e k i m K u r ' a n ' d a m e c a z ı n (istiare ve k i n a y e y i d e i ç i n e
Aktaş. a.g.e.. s.67; Coşkun, a.g.e.. s.24. 2 - " Porzıg, a.g.e., s. 221. Şayet bir edebi eser, edebiyata ilgi duyan özel bir kesime lıitap ediyorsa, o eserde daha ağır söz sanatları yer alabilir. Ancak bizim burada kastımız "genele'' hitap eden eserler için geçerlidir. Aktaş. a.g.e.. S.68.
74
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
a l a c a k ş e k i l d e ) ö n e m l i bir yeri v a r d ı r . H a t t a , güzelliğinin yarısı mecazdır diyenler vardır.
Kur'an'ın
Diğer k o n u l a r d a o l d u ğ u gibi, tefsir alimleri m e c a z ı n K u r ' a n ' d a o l u p o l m a d ı ğ ı k o n u s u n d a farklı g ö r ü ş l e r ileri s ü r m ü ş l e r d i r . Kur'an'ın t a m a m ı m e c a z d ı r , d i y e n l e r o l d u ğ u gibi m e c a z ı , hakikati ifade e t m e k t e yetersiz g ö r ü p , bunu m e c a z a yönelen mütekellimin acziyeti olarak d e ğ e r l e n d i r e n , dolayısıyla mecazı kullanmasının Allah için muhal o l d u ğ u n u ileri süren alimler de vardır. Mecazı kabul etmeyen a l i m l e r . Safilerden İbn-u'l K a s s , Malikilerden H ü v e y z M e n d a z , H a n belilerden Ebu'l Hasan el C e z e n , Hasan et T e m i m i ve Z a h i rîye m e z h e b i n e bağlı alimlerdir.24i A n c a k belirtmek gerekir k i , mecazı kabul edenler ve etmeyenler ayırımı, Kur'an'ın b ü t ü n ü n ü , hakikî m a n a d a o k u y a n l a r ve Kur'an'ın m e c a z î a n l a m d a o k u n m a s ı gereken a y e d e r i n i m e c a z î m a n a d a o k u y a n l a r , ş e k l i n d e bir a y ı r ı m değildir. Nitekim mecazın Kur'an'da olmadığını savunan a l i m l e r , Kur'an'ın t a m a m ı hakikî m a n a d a o k u n m a l ı d ı r , şek linde bir görüşe s a h i p değillerdir. Zira onlar d a m e s e l a , "şehre sor" ^42 dendiği z a m a n , sorulması gerekenin " m e k a n " o l a r a k şehir o l m a d ı ğ ı n ı , şehrin içinde y a ş a y a n insanlar o l d u ğ u n u kabul e t m e k t e v e y a "Allah size gökten rızık indiriyor"^'^'^ ayetini gerçek (hakikî) m a n a d a y i y e c e k ve içeceklerin gökten düştüğü (verildiği) şeklinde a n l a m a m a k t a , bu ifadeden kastın " y a ğ m u r " o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e d i r l e r . 2 4 4 D o l a y ı s ı y l a " K u r ' a n ' d a m e c a z ı n varlığım kabul e t m e y e n alimler" ifadesi, "bir kelimenin temel anlamının dışında yan anlamını kabul e t m e y e n " şeklinde anlaşılmamalıdır. Nitekim onlar, kelimelerin anlamlarını hakikî anlam ve m e c a z î a n l a m
239 Zerkeşi. n.o.e..c.2.s.-377. 240 iiın Kuievbe. '/"e'n/-;/ Miiiikil-ii'l Kufim, (Tah, Scyyid Ahmet Saki) Bcvrut, 1981 s, 106. 241 Zerkesi. a.g.e., c.2. s.377; Suyuti, a.g.e., c.2, s.9,5; Ccmaleddin Kasımi, Tefsir ilmuıi'n •/'(.w/Afevr/tim,(Çev,Sezai Özel).İslanbul, 1 9 9 0 s , l 9 8 . 242 36.Yasin. 13. 243 40.Gafir. 13. 244 Kasımi. a.g.e.. S.21Ü.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
75
ş e k l i n d e k a t e g o r i k bir a y ı r ı m a tabi t u t m a m a k t a , m e c a z î a n l a m ı da h a k i k î a n l a m kategorisi i ç e r i s i n d e d e ğ e r l e n d i r mektedirler. Yani onlar, d i ğ e d e r i n i n m e c a z adı altında değer lendirdiği ifadeleri hakikat adı altında i n c e l e m e k t e d i r . Dola yısıyla mecazî anlam kategorisi hakikî anlam içerisinde değerlendirildiği z a m a n , h a k i k a t - m e c a z ayırımı da ortadan k a l d ı r ı l m a k t a ve doğal o l a r a k m e c a z , K u r ' a n ' d a b u l u n m a maktadır. Z a t e n h a k i k a t - m e c a z ayırımı İslam'ın ilk d ö n e m l e r i n e ait bir sınıflandırma değildir. Bu ayırımın kategorik olarak o r t a y a ç ı k m a s ı hicrî ü ç ü n c ü a s r a d a y a n m a k t a d ı r . N i t e k i m m e c a z kelimesini ilk kullanan Ebu U b e y d e M a ' m e r el M ü s e n n a (ö. 210/825) bile mecazı bu a y ı r ı m a dayalı olarak, yani "hakikatin karşıtı olan m e c a z " m a n a s ı n d a k u l l a n m a m ı ş t ı r . E b u U b e y d e m e c a z k e l i m e s i n i d a h a geniş bir m a n a d a ele a l m ı ş ve o n u A r a p d i l i n i n ü s l u p m e k a n i z m a l a r ı n ı v e tekniklerini içine alan bir y a p ı d a kullanmıştır.245 Zira onu M e c a z ü ' l K u r ' a n adlı eseri y a z m a y a iten s e b e p Saffat s u r e s i n d e g e ç e n "sanki (zaJckunı ağacının tomurcııklan) şeytanların başları gibidir" ^"^^ ayetidir. Bu ifade d e geçen v e bilinen bir nesne olan "ağacın t o m u r c u k l a n " bilinmeyen v e s o m u t olarak g ö r ü n m e y e n "şeytanların başlarına" b e n z e t i l m i ş t i r . A r a p l a r ı n alışkın o l m a d ı ğ ı i d d i a s ı y l a bu ü s l u b u g a r i p s e y e n bazı kişiler, b u n u n anlamını Ebu U b e y d e ' y e sor m u ş l a r , o da s o r u y a "Kur'an'ın A r a p l a r ı n a n l a y a c a k l a r ı bir dilde hitap ettiğini ve bilinenin b i l i n m e y e n e b e n z e d l m e s i n i n A r a p d i l i n d e garip bir şey o l m a d ı ğ ı m " belirterek c e v a p vermiştir.247 G ö r ü l d ü ğ ü gibi Ebu Ubeyde'yi eserini y a z m a y a iten s e b e p kategorik olarak h a k i k a t - m e c a z a y ı n m ı n ı ortaya k o y m a k değildir. M e c a z ı kabul e t m e y e n a l i m l e r i n b u n a karşı çıkış sebeblerinden biri de bu kavramın ilk defa mu'tezilî alimler
24-''Kasımi.a.g.c,..5. 197. 37.SatTat. 64-65. Cabiri. a.g.e.. s,28.
76
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
tarafından kullanılmasıdır.^^s Dolayısıyla m e z h e b î t a r t ı ş m a ların y o ğ u n o l d u ğ u bir d ö n e m d e yapılan bir h a k i k a t - m e c a z a y ı r ı m ı bazı Ehl-i S ü n n e t alimleri tarafından hoş k a r ş ı l a n mamıştır. O h a l d e , mecazın varlığını kabul edenler ve e t m e y e n l e r a y n ı m ı alimlerin Kur'an'a yaklaşımlarını "nitelik" o l a r a k g ö s t e r e n bir a y ı r ı m d e ğ i l d i r . Yani m e c a z ı kabul edenler d e kabul e t m e y e n l e r de -yukarıda verilen ö r n e k l e r d e o l d u ğ u gibi- bir K u r ' a n ' î ifadeyi aynı şekilde a n l a m a k t a ve y o r u m l a m a k t a d ı r l a r . S a d e c e bir g r u p , ifadenin a n l a m ı n a m e c a z adı v e r m e k t e , diğeri ise bunu h a k i k a t adı a l t ı n d a değerlendirmektedir. Zaten hukukî konularda Zahiriye m e z h e b i n i n ; A l l a h ' ı n zatı v e s ı f a d a r ı y l a ilgili k o n u l a r d a M ü ş e b b i h e ve M ü c e s s i m e n i n d ı ş ı n d a Kur'an'ın t a m a m ı m hakikî a n l a m ı n d a ele alan bir anlayış (fırka) da yoktur. S o n u ç olarak, Kur'an-ı K e r i m , A r a p ç a olarak indiril miştir. A r a p ç a da diğer diller gibi bir dildir. Bir dil ne kadar zengin olursa olsun m a n a l a r kadar zengin değildir. Yani her m a n a y ı k a r ş ı l a y a c a k bir k e l i m e n i n o l m a s ı dil a ç ı s ı n d a n m ü m k ü n d e ğ i l d i r . D o l a y ı s ı y l a Kur'an'daki edebî s a n a d a r ı n ö z e l l i k l e d e m e c a z ı n b u l u n m a s ı , ilahî ifadenin meseleleri a n l a t m a d a k i a c z i y e t i n d e n d e ğ i l , dilin a c z i y e d n d e n yani A r a p dilinin d o ğ a l ş e k l i n d e n kaynaklanmaktadır.^^-^ B u n e d e n l e söz sanatlarının görevi -bir yerde- dildeki boşlukları doldurmaktır. D o l a y ı s ı y l a , Kur'an'ın her ifade, c ü m l e ve ibaresini zahirî (literal) a n l a m ı y l a ele a l m a k m ü m k ü n olmadığı gibi, Kur'an ifadelerinde bir m e c a z , bir istiare, bir teşbih ve temsil o l a b i l e c e ğ i ihtimalini gözardı e t m e k ilahî vahyin g e r ç e k r u h u n a aykırı bir davranış olur.
Kasımi. a.g.e., S. 198. 249 Hüseyin Yaşar. Kur'un'da Anlamı Kapalı Ayetler, İstanbul 1997, s. 180. 2-50 Koc.a.2.e.,,s. 1 16.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
77
D - M e c a z î Dil P r o b l e m i Bir e d e b î sanat oiaral< K u r ' a n ' d a m e c a z ı n (isUare, k i n a y e gibi) varhğını tespit etdkten sonra, şimdi d e " g a y b î " k o n u l a r l a ilgili ifadelerin a n l a m l a r ı n ı n t e s b i d n d e kullanılan m e c a z î dili ele alalım. A l l a h ' ı n zatı v e s ı f a t l a n , ahiret a h v a l i , c e n n e t v e c e h e n n e m gibi konuları m e c a z î dil adı altında i n c e l e m e m i z , mecazın hiçbir şekilde hakikî manada kullanılmaması sebebiyledir. Zira bu ifadelerin m e c a z î dil adı altında i n c e l e n m e s i , A l l a h ' ı n fiillerinin kulların fiilleriyle ifade edilmiş o l m a s ı v e y a ahiret h a y a t ı y l a ilgili k o n u l a r ı n d ü n y a d a k i o l g u ve olaylarla anlatılması sebebiyledir. Dolayısıyla teknik a n l a m d a bu konu m e c a z î dil adı a h ı n d a incelenmelidir. M e c a z s a d e c e edebiyatta değil, aynı z a m a n d a felsefede de kullanılmaktadır. Şu farkla ki edebiyatta m e c a z ı n gayesi g e n e l d e ü s l u p ve ifade güzelliği i k e n , felsefede m e c a z ı n amacı soyut konuların anlaşılmasını kolaylaştırmaktır.^-'" Bir ilahî k e l a m olan K u r ' a n a ç ı s ı n d a n d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e i s e , m e c a z î dilin kullanılabilmesi için; a ) Gaybın varolması, b) Gaybı bilen Allah'ın i n s a n l a d a diyalogunun olması c) İnsanlara bu gaybî k o n u l a n n iletilmesinin m u r a d edilmesi gerekir.^-''^ Bu açıdan b a k ı l d ı ğ ı n d a A l l a h , ahiret a h v a l i , c e n n e t , c e h e n n e m gibi varlıklar insanın algı d ü n y a s ı n ı n ı n d ı ş ı n d a vaıiıklardır. Dolayısıyla " g a y b ı n " insanlara en genel şekliyle k a v r a t ı l m a s ı ö n e m l i bir p r o b l e m o l m a k t a d ı r . Ç ü n k ü insan gerçeğin bir kısmını ihata e d e b i l m e k t e d i r . B u n u n d ı ş ı n d a kalan gerçeğin en b ü y ü k kısmı insan kavrayışının büsbütün d ı ş ı n d a k a l m a k t a d ı r . N i t e k i m insan dimağı (irade d ü ş ü n c e , hayal gücü ve sezgiyi kapsayan anlamıyla) t ü m ü y l e ö n c e d e n
2-''' Nihat Keklik, Felsefede MeUıfor. İstanbul, 1990, s.l Hikmet Zeybeli, a.g.m.s.93
78
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
e l d e e d i l m i ş t e c r ü b e l e r i n t a m a m e n d ı ş ı n d a kalan bir şeyi tasavvur e d e m e z ve onun h a k k ı n d a bir fikir oluşturaınaz.2-''3 İnsan zihninin ancak tümüyle önceden tecrübe edebildiği algılara d a y a n a r a k faaliyet göstermesi ve ö n c e d e n g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t e c r ü b e l e r a l e m i n i n d ı ş ı n d a kalan şeyleri tasavvur edemeyişi sebebiyle, hem dünya hem de gayb a l e m i n d e n b a h s e t m e s i z o r u n l u olan dinin d ü n y a d a n bahset mesi insan zihninin algılaması açısından bir p r o b l e m çıkar m a z k e n ; g a y b a l e m i n d e n b a h s e t m e s i insan zihninin algıla m a s ı a ç ı s ı n d a n bir p r o b l e m o l u ş t u r m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a o r t a d a , insan zihninin gaybı algılaması ve anlaması sorunu v a r d ı r . G a y b ı n a l g ı l a n m a s ı ve a n l a ş ı l m a s ı ise bir iletişim gerekli k ı l d ı ğ ı n a g ö r e bu iletişimin niteliği d e bir b a ş k a problemi m e y d a n a getirmektedir. Şayet iletişimin niteliği gaybın insan zihninin ötesinde bir anlatım biçimine sahip olursa insan açısından herhangi bir a l g ı l a m a ve a n l a m a g e r ç e k l e ş m e y e c e ğ i için varolan iletişim i m k a n s ı z hale gelebilir. O h a l d e i l e d ş i m i n niteliğinin insan z i h n i n i n algısı i ç i n d e v e i n s a n a ö z g ü bir y a p ı d a o l m a s ı g e r e k i r ki insan k e n d i s i n e a n l a t ı l m a k istenen şeyi k a v r a y a bilsin. N i t e k i m , bilinen ve görülen şekillerle ifade e d i l m e d i k ç e insan zihninin soyut manaları anlaması z o r d u r . D o l a y ı sıyla s o y u t k a v r a m l a r ve m e t a f i z i k u n s u r l a r söz k o n u s u o l d u ğ u n d a m e c a z î dilden kaçış yolu y o k t u r . Zihinsel sorun ların tartışılmasında kullanılan terimler sembolik olduğu gibi, m e t a f i z i k o l g u l a r ı n a n l a t ı l m a s ı n d a k u l l a n ı l a n ifadeler d e semboliktir.25'4 Zira A l l a h ' ı tanımladığımız kelimeleri kulla nıyor o l u ş u m u z ve K u r ' a n ' ı n bu kelimeleri kullanıyor oluşu a ş k ı n bir varlığı t a n ı m l a y a c a k bir k e l i m e n i n b u l u n a m a z o l u ş u n d a n d ı r . İnsanın beşerî terimler k u l l a n m a k s ı z ı n Allah T e a l a ' d a n söz etmesi m ü m k ü n d e ğ i l d i r . H e m fizik h e m d e d u y u m ifade eden s ı f a d a n n ve isimlerin A l l a h ' a atfedilmesi O ' n u n c i s m a n î varlık o l m a s ı n d a n dolayı değildir.^''-'' Ç ü n k ü
Zeyveli, a.g.m.. S.94 254 Montgomery Watt. Modem Diiımıda İslam Vahyi, (çev.Mehmet Aydın), Ankara. I982.S.48. 255 Nadim Macit, Kur'an'm İnsan Biçimci Dili. İstanbul 1996, s.126
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
79
bu k e l i m e l e r i n anlattığı ş e y l e r A l l a h ' ı n a ş k ı n l ı ğ ı n ı h i ç b i r şekilde ifade e d e m e z l e r . D ü n y a alanındaki en yüce d e ğ e d e r i n bile onu anlatacak gücü yoktur.256 N i t e k i m dinsel s i m g e l e r v a r o l a n bilgilerin b a ş k a l a r ı n a iletilmesi için kullanılan bir araçtır. A n c a k varolan bilgilerin dile aktarılması olan bu s i m g e l e ş t i r m e d e her z a m a n kesinlikten bir şey " f e d a " edilir.^-''^ Y a n i anlatılan şeyin tam ve m ü k e m m e l yapısı net bir ş e k i l d e ortaya k o n a m a z . O halde yapılması gereken şey, bu tür dilsel s i m g e l e r i n " e k s i k " bir t a n ı m l a m a o l d u ğ u n u n b i l i n c i n d e o l m a k t ı r . M e s e l a , m e c a z î a n l a t ı m tarzı bilim a d a m l a r ı tara fından d a çeşidi şekillerde k u l l a n ı l m a k t a d ı r . "Keşif v e icadı kolaylaştırıcı u s u l " adı altında m e c a z , anlaşılması güç olan k o n u l a n ilim a d a m ı o l m a y a n l a r a (genele) a n l a t m a k için bir araç o l a r a k k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Işığın bir b a k ı m a d a l g a l a r a y a da zerreciklere (parçacıklara) benzediği söylenir. Fakat, a s l ı n d a ışık, ilim a d a m ı için n e d a l g a d ı r ne d e zerreciklerden oluşan birşeydir.^^s O h a l d e m e c a z , bir şeyi b a ş k a bir şeyi h a t ı r l a t a c a k v e y a telkin e d e c e k şekilde dile getirmek o l d u ğ u n d a n m e c a z î dil bir y e r d e kelimelerin sıradan bilgisine d a y a n s a bile, bunu salt sözlük anlamının bir fonksiyonu olarak g ö r m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . Z i r a atıf ve isnaUar yani dilsel s i m g e l e r tek tek sözcüklerle yapılmış bir şey değil, konuşanın belirli bir vesile ile bir şey dile g e t i r m e k için yaptığı bir faaliyettir. M e c a z î k u l l a n ı m d a d a y a n a ğ ı , sözcüklerin bütün s e m a n t i k ö z e l l i k l e n ile k o n u ş a n ı n sahip olduğu birleştirici güç sağlar. Y a n i , h e m kullanılan kelimelerin a n l a m alanlarının h e m d e konuşanın o k e l i m e l e r e yüklediği y ü k l e m l e r i n birarada değerlendirilmesi gerekir. Bu b a k ı m d a n b a ş k a alanlarda olduğu gibi dinî alanda da b a ş k a türlü s ö y l e n e m e y e c e k olanı s ö y l e m e sanatı olarak m e c a z önemli bir işlev üstlenmektedir. O halde dinî ifadeleri
-''^ Koç, a.g.e..s.53. 2-57 Ömer Naci Soykan. Silici vc Betimleme. İstanbul, 1998.S.37. 2-58 Watt.a.o.c..s.l 18
80
/' Kuı"an'ıa Anlaşılmasında Dil Problemi
İzah ederlcen m e c a z î s ö y l e m şekillerini d e h e s a b a k a t m a k gerekmektedir.259 M e c a z î di!, gaybî konuların a ç ı k l a n m a s m d a önemli bir aracı olmuştur. G a y b alanın insanlara aktarımı Z e m a h ş e r i ' n i n ö n e m l e b e l i r t d ğ i gibi m ü ş a h a d e e d e b i l d i ğ i m i z a l e m d e k i u n s u r l a r d a n temsil etmek suretiyle s e m b o l i k tasvirle a n l a tılmıştır.200 A l l a h ' ı n zatı ve ş i f a d a n , melekler, cennet, cehen nem gibi varlık alanları, algılayan ve anlayan insan açısından hiçbir yolla yeterli bir b i ç i m d e algılanmadığı için m e c a z î dil kullanılmıştır. Mesela K u r ' a n ' d a "altlarından ırmaklar akan cennetlerden"'^^^ v e y a "kaynar suların bulunduğu cehen nemden''^-'^'^ bahsedilir. Cennetin veya c e h e n n e m i n nasıl ola cağı k o n u s u n d a bu a y e d e r tam bir tasvir s u n m a z . Bu ifadeler bildiğimiz nesneler kullanılarak b i l e m e d i ğ i m i z bir alem hak k ı n d a z i h n i m i z d e b i r t a k ı m çağrışımların u y a n m a s ı n a n e d e n o l u r . Y o k s a b u , söylenen şeylerin tıpkısının olacağı d e m e k değildir. İnsanın ihata etmesinin m ü m k ü n olmadığı bir a l e m d e n i n s a n a bilgi a n c a k i n s a n ı n k u l l a n ı l a b i l e c e ğ i b i r takım v a s ı t a l a d a gelebilir.^^^ Y i n e E n ' a m suresinde geçen,
"O yarattıkları üzerinde (fevk) otorite sahibidir.""^^ Ayeti A l l a h T e a l a ' n ı n kudret v e hikmetinin m ü k e m m e l o l d u ğ u n a delalet eden bir delildir. Nitekim buradaki üstünlük mekan ve cihet b a k ı m ı n d a n üstünlük değildir. Asıl üstünlük hakimiyet ve kudret b a k ı m m a n ü s t ü n l ü k t ü r . T ı p k ı "efendi k ö l e n i n ü s t ü n d e d i r " s ö z ü n d e olduğu gibi. Dolayısıyla " k a h r " sıfatını ifade e d e n " f e v k ı y y e t " ( ü s t ü n l ü k ) cihet b a k ı m ı n d a n d e ğ i l , h a k i m i y e t b a k ı m ı n d a n d ı r . Zira m e k a n b a k ı m ı n d a n y ü k s e k t e olan kimselerin m a k h u r (yönetilen, h ü k m e d i l e n ) k o n u m u n d a o l m a s ı v e y a m e k a n b a k ı m ı n d a n a ş a ğ ı d a olan k i m s e l e r i n
25'->Koç.a.g.c.,s.ll.') Zemahşeri. a.g.e.,c.2,s.273 261 2.Bakara, 15: 47 Muhammed, 15. 262 44.Duhan, 45-46. 263 Esed a.g.e.s.l330 (Ek. I); Kırca, a.g.m., s.47 264 6.En-am. 18.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
81
yönetici k o n u m u n d a o l m a s ı doğal ve normaldir.265 D o l a y ı sıyla ayetteki " f e v k " kelimesi m e k a n b a k ı m ı n d a n ü s t ü n l ü ğ e işaret e t m e m e k t e d i r . Y i n e K u r ' a n - ı K e r i m ' d e Allah'ın eli, Allah'ın yüzü gibi i f a d e l e r d e n b a h s e d e n a y e t l e r e b a k ı l d ı ğ ı z a m a n , bu ayetlerde geçen kelimelerden kastın sözlük anlamları olmadığı açıktır. Nitekim " e l " kelimesi bir uzvun ismi olduğu gibi, m e c a z î olarak farklı m a n a l a r a gelebilmektedir. N i t e k i m , K u r ' a n ' d a A l l a h ' a izafe edilen el k e l i m e s i ( A l l a h ' ı n eli) i f a d e s i s a d e c e g ü ç v e kuvvet^^^ m a n a s ı n d a o l m a y ı p , b u l u n d u ğ u b a ğ l a m a g ö r e farklı a n l a m l a r i ç e r m e k t e d i r . "Muhakkak ki fazi (lıituf ve ihsan) Allah'ın elindedir. O dilediğini bağışlar"-^'^ i f a d e s i n d e el k e l i m e s i n d e n m a k s a t , m a l i k i y e t v e a i d i y e t ; "Herşeyin melekutu elinde bulunan (Allah) ne yücedir"^^^ ifadesinde cl kelimesinden maksat güç ve kuvvet; "Aksine O'nun iki eli de açıktır, dilediğine infak eder"'^^^ ifadesinde geçen el kelimesinden m a k s a t , cömertlik, güç ve kudret; "Sana biat edenler aynı zamanda Allah 'a da biat etmiş olurlar. Allah'ın eli onların elinin üstündedir."-''^ i f a d e s i n d e ise el k e l i m e s i n d e n m a k s a t , b i a t e d e n l e r i n yaptıklarını tasdik e t m e ve o n a y l a m a d ı r . "Ey İblis seıd iki elimle yaratmış iken secde etmene engel olan şey nedir?"'^''^ a y e t i n d e ise el kelimesi h e m ş e y t a n a bir y a r a t ı l m ı ş olarak k i b i r l e n m e m e s i gerektiğini v u r g u l a m a k , h e m de y a r a t m a n ı n A l l a h ' a ait olduğunu k u v v e d e n d i r m e k için kullanılmıştır. A y n ı ş e k i l d e "Allah'ın yüzü" k e l i m e s i , k u l l a n ı l d ı ğ ı b ü t ü n a y e d e r d e s a d e c e A l l a h ' ı n zatını ifade e t m e m e k t e , b u l u n d u ğ u b a ğ l a m a göre farklı a n l a m l a r i ç e r m e k t e d i r . Nite k i m , "Doğu da batı da Allah'ındır. Nereye yönelirseniz yöne-
Razi a.g.e.. C.9.S.472 266 Bahaeddin Sağlam. Kıır'aıı'ııı Evrenselliği ve Kur'an Semboller'unn İstanbul. I997,s.324 267 3.AI-İ İmran.73; 57.Hadid. 29. 268 36.Yasin.83. 269 5.Maide, 64. 270 48.Fetih, 10. 271 38.Sad.73.
Dili,
82
/ K.ııı'an'ııı Anlaşılmasında Dil Problemi
Un Allah'ın vechi orasıdır...."^"^^ i f a d e s i n d e g e ç e n veclı Jcelimesi, " A i i a l ı ' m m e k a n d a n m ü n e z z e h l i ğ i n i " v u r g u l a m a k için kullanılmış; "Ve onlar ki Rablerinin teveccühünü (vechi rabbihim) umarak güçlüklere göğüs gerip namazda kararlılık gösterirler..."'^''^ ifadesinde geçen vech kelimesi d e " r ı z a " m a n a s ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . "Allah'tan başka ilah yoktur, lierşey yok olacak sadece O'nun vechi baki kalacak"-'''^ i f a d e s i i l e "Her şey yok olup gitmeye mahkumdur ama kudret ve ihtişam sahibi olan Rabbinizin vechi sonsuza dek bakidir."'^''^ i f a d e s i n d e g e ç e n v e c h kelimesi ise, " A l l a h ' ı n zatı" manasında kullanılmıştır. Y i n e A l l a h ' a izafe edilen göz kelimesi d e aşağıdaki ayetlerde görüldüğü gibi kontrol e t m e ve gözetim altında tut m a manasındadır. "Bizim gözlerimiz önünde (gözetimimiz altında) ve vahyettiğimiz biçimde (seni ve seninle beraber olanları kurta-racak olan) gemiyi inşa et..."'^''^ "O halde Rabbinüı hükmiüıü sabırla bekle, çünkü gözümüzün önündesin (korumamız altındasın)..."'^''''
sen
B a k a r a s u r e s i n d e geçen "Onlar, Allah'ın bulutların gölgeleri arasından meleklerle birlikte kendilerine gelmesini ve işin bitirilmesini mi bekliyorlar?..."'^'''^ a y e d n d e yer alan Allah'ın gelmesi ifadesi, bazı tefsir a l i m l e r i n c e A l l a h ' ı n azabının gelmesi şeklinde a n l a ş ı l m ı ş t ı r . " ? Nitekim K u r ' a n ' ı n kendisi de bu anlamı desteklemektedir. "Onlardan önce gelip geçenler de birtakım hile ve düzen kurmuşlardı. Allah da onların yaptıkları binalara temelleruiden geldi de (o evlerin) tavanları başlarına yıkıldı
2.Bakara. 115. 2'^3 13. Ra-d.12. " 4 28.Kasas.88. "•^ 55, Rahman.26-27. " 6 11.Hud. 37. 2 " .52.Tur. 48. "^2.Bakara.2IO. " 9 Razi .a.g.e.. C.5.S.36; Derzeve, t'/ Tefsirn'I Hcıclis. c.5. s.220; Elmalılı, a.g.e., c.2.s.73''7.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
ve nereden
geldiğini
daha anlamadan
azap
onları
83
ansızın
yakaladı."-^^ K u r ' a n insanları b a ş k a varlıklara kul o l m a k t a n kurtar m a k için "insanların meliki Allah'tır"^^^ d i y o r s a , bir a n l a m da i n s a n l a r a nasıl her y e r i n , her m e m l e k e t i n bir yöneticisi v a r s a , d ü n y a n ı n d a kainatın d a bir yöneticisi vardır. O ' d a A l l a h ' t ı r , d e m e k istiyor.^^2 Y i n e K u r ' a n .Allah'ın semada olduğunuarşa istiva ettiğinP-^^ b i z e s ö y l ü y o r s a , b u ifadelerle bizzat s ö z c ü k anlamları kastedilmiş o l m a y ı p , b u n lardan b a h s e d i l e r e k b a ş k a bir alan olan aşkınlık d a h a d o ğ r u bir deyişle Mutlak Kudretin bilinmesi istenmektedir. K o n u y u N a d i m M a c i t ' i n şu sözleriyle ö z e d e r s e k , " A l l a h t a n ı m l a n a m a y a n z a m a n ve m e k a n d a n m ü n e z z e h ve beşer kavrayışının t a m a m e n ötesinde bir v a d ı k o l d u ğ u n a göre O ' n u t a s a v v u r e t m e n i n i m k a n s ı z l ı ğ ı k a r ş ı s ı n d a O ' n u n varlığı ve fiilleri - ç o k y e t e r s i z o l m a k l a b i r l i k t e - a n c a k o l d u k ç a genelliştirilmiş mecazlaria bize aktarılabilir. Nitekim K u r ' a n , A l l a h ' t a n b a h s e d e r k e n s e m a l a r d a o l d u ğ u n u , arş ü z e r i n e istivasını bize bildiriyorsa, biz bu ifadeleri zahirî anlamlarıyla a l a m a y ı z . B ü t ü n b u n l a r A l l a h ' ı n h e r ş e y e kadir o l d u ğ u n u n bütün varlıkların m u t l a k h ü k ü m r a n ı olduğu k a v r a m ı n ı n lisanî vasıtalarıdır. Aya, yemin, kabz, cenb, nüzul, ineci, ityan, kurb, gadab vb. gibi i n s a n î f i z y o n o m i ve d u y u m l a r l a k e s i ş e n K u r ' a n ' î dil, m ü ş a h e d e m i z i n dışında olan g a y b ı , insan zihni nin sınırlarına i n d i r m e y e , bir b a ş k a deyişle insan tarafından bilineni b i l i n m e y e n e bir temel y a p m a y a m a t u f bir b i ç i m d e aktarmıştır. Y i n e A l l a h ' ı n g a z a b e t m e s i , salih a m e l l e r d e n hoşlan m a s ı , yarattıklarını s e v m e s i , insanların günahlarından dolayı h e s a b a ç e k i l m e s i , amellerinin tartılması gibi insan biçimci t a s v i r l e r i n , v a h y o l u n a n ilkelerin beşer dili yoluyla aktarıl-
280 l6.Nahl.26. 281 l l 4 . N a s . l . 282 Sağlam. a.g.e.,s.322 28-3 4l.Fussilet,l 1. 284 20,Taha.5.
84 / Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
ması ve gerçekleştirilmesi varolduğu m ü d d e t ç e , k a ç ı n ı l m a z t a s v i d e r olduğu bilinmelidir.^^s Bu b a k ı m d a n özellikle h e m Allah h e m d e insan için kullanılan, A l l a h ' a atfedilen anlamıyla insana atfedilen a n l a m a r a s ı n d a bir b e n z e r l i k a n l a m ı v e r e n , b u n u n l a birlikte aynı anlamda kullanılmaması gereken terimler, geçtikleri m e t n i n b a ğ l a m ı n d a n ve K u r ' a n ' ı n a n l a m b ü t ü n l ü ğ ü n d e n s o y u d a n m a m a l ı d ı r . D o l a y ı s ı y l a bu tür ifa'deler A l l a h ' ı insana tanıt m a d a özel bir a n l a m t a ş ı m a k t a d ı r . Ö y l e y s e ilahî zat v e sıfadar h a k k ı n d a gelen kelimelerin yalnızca sözlük a n l a m ı y l a dejiil, bir d i n î h a k i k a t o l a r a k K u r ' a n ' ı n a n l a m b ü t ü n l ü ğ ü içerisinde değerlendirilmesi gerekmektedir. A l l a h ' ı n zatı ve sıfaUarı ile ilgili ifadeler v e aşkın bir a n l a m a g ö n d e r m e d e b u l u n a n b e n z e t m e l e r bir b e n z e t m e b a ğ l a m ı n d a a m a ç l a n a n anlamı değil d e , bu b e n z e t m e A l l a h ' ı insanla ö z d e ş l e ş t i r m e b a ğ l a m ı n d a ele alınırsa, bu h e m dinî kavramların anlamlarının b o z u l m a s ı n a h e m d e mesajın a m a ç ladığı anlam bütünlüğünün parçalanmasına yol açabilir.^^^ Kur'an-ı K e r i m ' d e metafizik unsurların ve gaybî konuların m e c a z î dilde anlatımının y a n ı n d a , d ü n y e v î alanla ilgili k o n u l a r d a d a h a doğrusu Allah T e a l a ' n m canlı ve cansız varlıklarla blre-bir konuşma^: şeklinde ifade edilen konularda d a m e c a z î dil k u U a n ı l m ı ş t î r . M'-'-sela, K u r ' a n ' d a A l l a h ' ı n "ateşe ibrahim için serin o!" d e m e s i " a r z a ve semavata ikisine de isteyerek ya da istemeyerek gelin"'^^^ demesi onla rın d a "isteyerek geldik" demeleri veya bir şeyin o l m a s ı n ı dilediğinde ona sadece "o/"289 demesi gibi ifadeler salt keli m e l e r aracılığı ile yapılan karşılıklı k o n u ş m a n ı n basitçe bir tasvirinden ibaret değildir. Dolayısıyla bu ifadeleri s e m b o l i k ifadeler olarak g ö r m e k gerekir.^^o
Macit. a.g.e., S.91-92. 2S6M-,cit.a.g.c..s.!26 287 21.Enbiya.69 288 4i.Fı,ssilet,ll 289 36.Yasin,82 290 Cündioğlu, Sözün Özü, s.67
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
85
Z i r a bu ifadeleri ayetlerin zahirine g ö r e y o r u m l a m a k , y e r e v e g ö ğ e , a t e ş e ve d i ğ e r v a d ı k l a r a akıl t a k d i r e t m e y e götürür, yani bu varlıkların A l l a h ' ı n hitabını anladıklarını ve o h i t a b ı n , ateşin yer v e göğün dinleyebileceği ses vc harfler den müteşekkil olduğunu ve onların da bu hitaba mesela yerin ve g ö ğ ü n "isteyerek geldik" demeleri gibi o l u m l u yanıt v e r d i k l e r i n i , k ı s a c a cansız variıklar için h a y a t ı , a k ı l , ses v e harfler k o n u ş m a y ı takdir etmiş oluruz. A n c a k bilinmelidir ki, b u r a d a karşılıklı k o n u ş m a şeklinde geçen ifadelerden ses ve harflerden oluşan dille ifade murad e d i l m e m i ş ü r . N i t e k i m bu tarz ifadeler, kainatta varolan bütün varlıkların A l l a h ' ı n e m r i n e m u s a h h a r olduklarını, O ' n a b o y u n eğdiklerini d o l a y ı sıyla insanın d a d i ğ e r variıklar gibi A l l a h ' a b o y u n e ğ m e s i , e m i r l e r i n e itaat etmesi v e y a s a k l a r ı n d a n k a ç ı n m a s ı gerekti ğini vurgulayan sembolik ifadelerdir.^^ı S o n u ç o l a r a k K u r ' a n vahyin en son ve en m ü k e m m e l ürünlerini içerisinde barındıran bir kitaptır. İnsanlara m a k r o ve m i k r o a l e m d e k i sıriarı ve b i l i n m e y e n hususları a n l a t m a k için s e m b o l l e r k u l l a n m ı ş , insanın m ü ş a h e d e alanının d ı ş ı n d a kalan konuları ve M u t l a k G e r ç e k ' i , anlatım tarzında cn iyi ve tek yol olan mecazî dille anlatmıştır. Dolayısıyla A l l a h ' ı n zati v e sıfatları, ahiret a h v a l i , c e n net ve c e h e n n e m l e ilgili K u r ' a n ' d a yer alan ifadeleri m e c a z î dil g^dı altında i n c e l e m e k ve bu b a ğ l a m d a k o n u l a n a n l a m a y a ç a l ı ş m a k K u r ' a n ' ı n a m a c ı n a d a h a uygun bir y a k l a ş ı m olur.
E- A n l a m a ve Y o r u m l a m a Faaliyeti P r o b l e m i A n l a m , bir s ö z ü n bir ö n e r m e n i n bir t a s a r ı m ı n b i r d ü şüncenin ya d a bir eserin anlatmak istediği şeydir,292 A n l a m a ise, en kapsamlı karşılığı ile bir ifadenin (bir s ö z ü n , bir d a v r a n ı ş ı n y a da bir o l g u n u n ) m e s a j ı n ı , v e r m e k istediğini veya v e r m e k i s t e d i ğ i n d e n d a h a fazlasını a l m a k -
Ebu Haniid Muhammed b. Muhammed, Gazali,//;v<J-" IJUniıi-i'd DiiLİçsv. Arslan), İstanbul 1978. c.l., s 3 5 9
A\ı
Ahmet Ccvizci, Parcıdiı^ma Felsefe Terimleri Sözliiğii İstanbul 2000 s.20 Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Sör.liiğil, İstanbul, 1998, s.22.
86
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
t ı r . B i r başka deyişle anlarna, herhangi bir ifadenin işaret ettiği zihinsel bir içeriğin kavranması ve anlaşılmasıdır.294 Bu n e d e n l e dilin varlık nedeni d e , insanlar arasında sıklıkla ortaya çıkan i l e d ş i m d e b u l u n m a (karşılıklı anlaşılma) gereksinimidir.295 İ l e t i ş i m i n b a ş a r ı s ı i s e , d i n l e y e n v e y a o k u y a n bireyin kendisiyle iletişimde bulunan kişinin niyedni t a n ı y ı p k a v r a m a s ı y l a mümkündiir.296 Bir b a ş k a d e y i ş l e , b a ş a r ı y l a gerçekleştirilmiş iletişim, söylenimi (metin v e y a söz) üreten kişinin bilinçli olarak iletmeye yöneldiği ş e y l e , onu gözlemleyen kişinin bu söylenimin algısından çıkardığı şeyin içerikçe örtüşmesidir.297 İçerikçe örtüşmenin gerçekleşmesi ise, bir gönderenin b u l u n m a s ı n ı gerekli kılar. " G ö n d e r e n " , " g ö n d e r i l e n e " bir " m e s a j " y o l l a r . B e k l e n e n iletişimin g e r ç e k l e ş m e s i için; g ö n d e r i l e n tarafından anlaşılabilir kimi z a m a n dilsel, kimi z a m a n dil-dışı bir " b a ğ l a m " gereklidir. A r d ı n d a n , gönderenle g ö n d e r i l e n i n , aralarında i l e d ş i m kurmalarını ve bu iletişimi sürdürmelerini sağlayan fiziksel veya ruhsal bir ilişki gerek lidir. Dolayısıyla bir k i m s e başka birisine bir şey söylediği z a m a n , söylediği c ü m l e n i n k a r ş ı s ı n d a k i n e bir şey a n l a t m a g ü c ü n d e o l d u ğ u n u kabul e t m e k t e ; dinleyen d e , e ğ e r söylen m e k istenen şeyi anlayabilmişse, cümlenin o gücünden yarar lanarak anlatılmak isteneni anlamaktadır. Konuşanın anlat m a fiilinde, dinleyenin de a n l a m a fiilinde başarılı olabilmesi için, c ü m l e d e her ikisinin de bu faaliyeUerinde başarılı o l m a sını s a ğ l a y a c a k bir a n l a t m a g ü c ü n ü n b u l u n m a s ı zorunlu g ö r ü n m e k t e d i r . i ş t e dilsel i l e t i ş i m i n bu v a z g e ç i l m e z
293 H.P. Riclcman. Aıılcıımı ve İnsan 1992. s. 64
Bilimleri
(Çev. Mehmet Dağ), Anicara,
294 Rickman. a.g.e.. s. 63. 295 Arda Denizel . Anlam ve Nedensellik,
İstanbul, 1996, s. 41.
296 Dcnkel.a.g.e.,s.49. 297 Denkel,a.2.e..s.40. 298 Vehbi Hacıkadiroglu , Z3/'/,(,'/fe/.ve/e.v/, İstanbul, 1985. s. 212.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
87
etilenlerini aşağıdaki b i ç i m d e ş e m a t i k o l a r a k gösterilebili riz.
Bağlam Gönderen
Mesaj
Gönderilen
İlişki Y u k a r ı d a belirdlen l i n s u d a r iletişimin sağlıklı bir b i ç i m d e gerçekleşmesi için gerekli aynı z a m a n d a ç o k önemli unsurlardır. A n c a k , iletişim ortamı d i y e d e a d l a n d ı r a b i l e c e ğ i m i z g ö n d e r e n - m e s a j ve g ö n d e r i l e n d e n oluşan b u o r t a m , g ö n d e r e n ile g ö n d e r i l e n a r a s ı n d a iletişimi olanaklı kılsa b i l e ; bu d u r u m , iletişimin hedefi olan a n l a ş ı l m a n ı n t a m a n l a m ı y l a g e r ç e k l e ş e c e ğ i n i g ö s t e r m e z . N i t e k i m , bir m e t n i a n l a m a n ı n ö l ç ü t ü , m e t n i n yazıldığı dildeki k e l i m e l e r i n ve ibarelerin delalet ettikleri, sadece zahirî mananın bilinmesini değil, zahirî mananın yanında o kelime ve ibarelerin m e c a z î m a n a l a r ı n ı n da bilinmesini gerektirir.^™ D o l a y ı s ı y l a , iletişim etkenlerinin var olması a n l a m a n ı n d a gerçekleşmesini gerekli kılsaydı tarihte hiçbir zaman İlahiyat v e Felsefe a l a n ı n d a a n l a m a ve y o r u m l a m a p r o b l e m l e r i n e rastlanmazdı. Ayrıca, başlangıcından günümüze kadar yazılan yüzlerce çildik tefsir kitabı, bir a n l a m a p r o b l e m i n i n o l d u ğ u n u göstermektedir. Y i n e K u r ' a n ilimleri i ç e r i s i n d e y e r alan k o n u l a r a bakıldığı z a m a n , m u h k e m - m ü t e ş a b i h , n a s i h - m e n s u h , hakikatm e c a z , Kur'an'ın Allah Teala'nın sıfatlarını anlatan Insanbiçimci ifadeleri gibi problemli k o n u l a r ı n tefsir ve usul-u tefsir k i t a b l a r m d a önemli bir b i ç i m d e yer aldığı görülür.* O
299 Jakobson Ramon, "Dil bilim ve 'tazın Bilim" Yirminci Yiizyü Dilbilimi (Kuramcılardan Seçmeler), Ankara, 1983, s. 179. Ayrıca bkz. Arkoun Muhammed, Kur'an Okumaları (Çev. Ahmet Zeki Ünal) İstanbul, 1995 (Çevirenin sunuş bölümü) Bkz. Cündioğiu, Anlamın Buharlaşması ve Kur'an, s.70 (Yazar değerlendirme sini, Arap dili üzerinde yapmaktadır.) Burada Kur'an'ın tamamının anlamadan yoksun olduğu söylenmemektedir. Kastedilen İslam'ın ilk dönemlerinden itibaren tefsir ilmî açısından müşkil kabul edilen konulardır. dik
88
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
h a l d e , o r t a d a bir iletişim var a m a , iletişim e t k e n l e r i n i n varlığı, mütekellimin kastının her yönüyle anlaşılması için yeterli o l m a m a k t a d ı r . Dolayısıyla, a n l a m a faaliyeti, iledşimin ö t e s i n d e bir sonraki a ş a m a olan farklı bir b o y u t v e a l a n olarak değerlendirilebilir. İletişimin d a h a sağlıklı bir şekilde gerçekleşmesi ve söylenen sözün doğru bir şekilde anlaşılması için, 1. Sözü söyleyen kimseyi, 2. Kendisine söylenen kişiyi, 3. Söylenen şeyi, 4 . Sözün söylendiği z a m a n ı , 5 . Sözün söylendiği m e k a n ı , 6 . Nasıl söylendiğini, 7 . V e niçin söylendiği bilmek gerekir, ^oı B ü t ü n b u n l a r a n l a m a f a a l i y e d n d e önemli d a y a n a k noktalarıdır a m a bir sözün veya metnin anlaşılmasında bütün bu u n s u r l a r ı t e s b i t e d e b i l m e k v e b i l e b i l m e k m ü m k ü n o l m a y a b i l i r . Dolayısıyla her a n l a m a faaliyeti de sonuçta bir y o r u m u gerekli kılar. Y o r u m ise genel olarak bir m e t n i , bir h a b e r i , bilinmeyen ve anlaşılmayan bir e y l e m i , bir m e s a j ı , b i r o l a y ı , v b . i n c e l e y i p a ç ı k l a y a r a k d e ğ e r l e n d i r m e , belli bir a ç ı s ı n d a n h a r e k e d e anlamlandırmadır.^^^ D o l a y ı s ı y l a bir metni okuyan şahıs açısından söylenecek olursa, okuyanın " a n l a d ı m " dediği şey ile m e t n i n v e r m e k istediği m e s a j b a z e n ö r t ü ş m e y e b i l i r . Ç ü n k ü m e t n e m u h a t a p olan şahsın içinde b u l u n d u ğ u ortam ile (bu ortam metni anlayan kişinin y a ş a d ı ğ ı ç a ğ , fikir ve d ü ş ü n c e y a p ı s ı , k a r a k t e r i , i ç i n d e b u l u n d u ğ u i n a n ç ve d i n î kültür yapısı vb.) m e t n i n o r t a y a çıktığı ortam ( s ö y l e n m e s e b e b i , b a ğ l a m vb.) d e n k l e ş m e d i ğ i m ü d d e t ç e y a p ı l a n h e r a n l a m a faaliyeti bir y o r u m l a m a
3 0 ' Celal Kırca. "Kur'an'ı Anlama Yöntemi" basılmamış ders notu, Kayseri, 2001 s.l. 302 Cevizci. a.g.e.s.372
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
89
etkinliği o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r . O h a l d e , a n l a m a k y o r u m l a m a k t ı r , denilebilir. • Z e r k e ş i ' n i n ö n e m l e belirttiği g i b i , hitabın t o p l u m u n diliyle o l m a s ı , o dilin tefsire ihtiyacı o l m a d ı ğ ı a n l a m ı n a g e l m e z . Zerkeşi'ye göre her müellif, eserini, bizzat yazdığı ifadelerle a n l a ş ı l a c a ğ ı d ü ş ü n c e s i y l e y a z a r . Ayrı bir ş e r h e i h t i y a ç d u y m a z . D o l a y ı s ı y l a üç n e d e n d e n ö t ü r ü d a i m a a ç ı k l a m a y a ihtiyaç duyulur: 1. Müellif, eserini kendince yeterli gördüğü bir üslubla ve ilmî yetkinliğinden dolayı veciz i f a d e l e d e yazabilir. B u , eserin t a m a m i y l e anlaşılacağı a n l a m ı n a g e l m e z . Bu s e b e b l e , e s e r d e yer alan kapalı i f a d e l e n n a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r u l m a s ı gerekir. 2 . Müellif, anlatmak istediği konunun öncesini biliniyor d ü ş ü n c e s i y l e zikretmeyebilir. A ç ı k l a n m a y a n konu öncesi b ö l ü m ü n / o l a y ı n ortaya konması metnin d a h a sağlıklı anlaşılması için gereklidir. 3. M e t i n d e geçen ifadelenn farklı m a n a l a r a ( m e c a z , iştirak ve iltizam gibi) g e l m e ihtimali d a i m a vardır. Dolayısıyla m e t i n d e yer alan ifadelerin hangi m a n a y a delalet etdğinin açıklanması gerekir. Ö z e t l e , Z e r k e ş i ' y e g ö r e bir d ü ş ü n c e , bir irade ve bir niyet taşıyan her metnin a ç ı k l a n m a y a gereksinimi olabilir ve bu a ç ı k l a m a az v e y a ç o k y o r u m u i ç e r i s i n d e b a r ı n d ı n r . N i t e k i m , y a z a d a r , ö z e l l i k l e o z a n l a r , o k u y a n ve d i n l e y e n ü z e r i n d e etkili o l a b i l m e k için d i l d e a n l a ş ı l a n ı n d ı ş ı n a çıkarlar. Sözcükleri çeşitli çağrışımlara yol açacak yeni imge ve d u y g u o l u ş t u r a c a k b i ç i m d e değişik a n l a m l a r d a kullanır la,-305
O h a l d e , a n l a m a f a a l i y e d , geleneksel a n l a m ı y l a yazı a ç ı m l a m a s ı d i y e tanımlanabilir. Bu t a n ı m a g ö r e , a n l a m a ve y o r u m l a m a etkinliği y a z a n n kendi açısından zaten açıklamış
-''03 Japp a.g.m.. s. 238. 304 Zerkeşi, a.g.e., c. 1, s. 106. Ayrıca bkz. Erol Göka.Abdullah Topçuoğlu, Yasin Aktay , Önce Söz Vcınlı Yoniınsamacılık. Üzerine Deneme, ."inkara, 1996, s. 237. 305 Aksan, a.g.e., s. 75.
90
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
o l d u ğ u bir şey ü z e r i n d e r e f l e k s i y o n yapmaktır.^oö Y a n i , a n l a m a , herşeyden ö n c e bireysel bir bilincin bir başka ben'i yeniden k u r m a , k a v r a m a böylelikle d e kendi bireyselliğinin bilincine v a r m a s ü r e c i d i r . Y a z ı l ı metinleri a n l a m a n ı n ve y o r u m l a m a n ı n temelinde de bir başkasının ortaya k o y d u ğ u bir ürünü k a v r a m a çabası yatmaktadır. Bu d u r u m d a , bireysel bir bilinç b a ş k a bir bilincin ortaya k o y m u ş o l d u ğ u ü r ü n ü n nesnel bilgisine nasıl ulaşabilir? Bu güçlülük "oıtaklaşalık" k a v r a m ı n a d a y a n a r a k ç ö z ü l m ü ş t ü r . S i m g e l e r yoluyla o r t a y a k o n a n a n l a m l a r , hiçbir z a m a n dar a n l a m d a özel değildir. Yani -şiirin d ı ş ı n d a - simgelerin her z a m a n ö z n e l e r arası geçerliliği vardır. ^08 D o l a y ı s ı y l a , u z m a n l ı k alanı içerisinde yer alan özel dillerin d ı ş ı n d a , k i ş i l e r e ö z g ü bir dil ve iletişim sistemi o l m a d ı ğ ı için, t o p l u m u n istifadesine s u n u l m u ş , genel v e y a ortak dil aracılığıyla s ö y l e n m i ş veya yazılmış her söz v e y a m e t i n , a n l a m a y a y ö n e l i k bir ç a b a s o n u c u n d a t o p l u m u n geneli tarafından anlaşılabilir. Aynı şekilde Kur'an-ı K e r i m , i ç e r i s i n d e bir ç o k t e k n i k ifade b u l u n d u r m a k l a b i r l i k t e t o p l u m u n geneline hitab etmektedir. Bu s e b e b l e , dil bilen bir kişi, aynı z a m a n d a her biri belli bir biçim ve a n l a m ya da anlam potansiyeli t a ş ı y a n , birbiriyle ö r t ü ş m e y e n sonsuz sayıda önermenin oluşturduğu bir öbeği b e l i r l e y e n kimi kural v e ilkeleri ö ğ r e n m i ş bir kişidir.-'''^ Bu d ü ş ü n c e d e n h a r e k e t l e y a z a r l a r , e s e r l e r i n i t o p l u m u n istifadesine sunariar. Z i r a , t o p l u m u n her ferdi için, onların a n l a m a ve k a v r a m a s e v i y e s i n e u y g u n o l a r a k ayrı ayrı eser y a z m a k imkansızdır. Dolayısıyla, bir rrıetnin v e y a s ö z ü n a m a c ı n a u l a ş m a s ı , iletişimini b a ş a r ı y l a g e r ç e k l e ş t i r m e s i , o metne veya söze m u h a t a b olan insanın, a n l a m a y a yönelik gayreti ve çabasıyla m ü m k ü n d ü r .
Japp. a.g.m.. s. 226.
yıker Göl
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
91
A n c a k , insanın karakteri, iç yapısı ve içinde b u l u n d u ğ u koşullar anlama faaliyednde çok önemlidir. Her insanın, i ç i n d e b u l u n d u ğ u k ü l t ü r ve e d i n d i ğ i b i l g i l e r s e b e b i y l e olaylara ve hadiselere bakışı farklı farklı olduğu gibi Kur'an'a b a k ı ş ı d a farklı o l a b i l m e k t e d i r . Ç ü n k ü a n l a m a f a a l i y e d , K u r ' a n m e t n i n i n ç ö z ü m b e k l e y e n s o m u t s o r u n l a r ı y l a ilgili o l d u ğ u k a d a r anlayanın n i y e d , a r z u s u , ilgisi, amacı ve d a h a ö n c e k i inançları ile d e az ç o k b a ğ l a n t ı l ı d ı r . B u n e d e n l e anlayanın mesela ön varsayımları, kıssa, mesel ve m e c a z l a r a k a r ş ı t u t u m u , i l k e l e r i , neyi u m u m î , n e y i h u s u s î o l a r a k d e ğ e r i e n d i r e b i l e c e ğ i , nakil ve rivayedere karşı tavrı a n l a m a faaliyetinde ç o k ö n e m l i d i r . ^ " B u n u n d a s e b e b i , insanın m u d a k bir varlık olmayışı v e bu n e d e n l e d e M u t l a k V a r i ı k ' t a n g e l e n bilgileri v e mesajları küllî bir t u t u m içinde tam olarak algılıyamaması ve a n l a y a m a m a s ı d ı r . Dolayısıyla her fert, Kur'an'ı a n l a m a ve a l g ı l a m a k o n u s u n d a eksik bir tutum i ç i n d e d i r . G a z a l i ' y e göre d e hiç k i m s e , hangi yöntemi takip ederse etsin, herşeyin k ü h n ü n e ve h a k i k a ü n bilgisine vakıf olamaz.^'^ Bu s e b e b l e , a n l a m a y ı g e r ç e k l e ş t i r m e k a n c a k açık bir s o r g u l a m a y l a m ü m k ü n d ü r . A ç ı k bir s o r g u l a m a , d a h a işin başında bilmediğini ve kendisine ait ön yargılan b u l u n d u ğ u n u kabul etmekti r.314 S o n u ç olarak, dilin sınırlı v e anlamı a k t a r m a d a yetersiz olması, eksiklik ve zenginlikleri içerisinde barındırması; b u n u n y a n ı n d a o dili a n l a y a n v e y o r u m l a y a n i n s a n ı n d a o n t o l o j i k o l a r a k b ü n y e s i n d e zaafiyet t a ş ı m a s ı , m e t n i n ve sözün anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. H e r dil ifadesinin yapısı gereği bir hedefi o l d u ğ u y a n i , m u h a t a b ı n d a bir r e a k s i y o n d o ğ u r m a isteği vardır.^'^ Dil
' Halil Rahman, Açar, "Kur'an'ı Yorumlamada Felsefi Anlam Bilime Duyulan İhtiyaç" Kıır'üiı Sempozyııımı il, (4-5 Kasım 1995), Ankara, 1996, s, 116. 3 '2 Celal Kırca . İlimler ve Yorumlar Açısından s. 54. 313 Turgay, a.g.e., s. 111. ^ ' 4 Göka, Topçuoğlu, Aktay, a.g.e.. s. 55. Porzıg,a.g,e.,s.69.
Kur'an'a Yönelikler, İstanbul, tsz.,
92
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
o l m a z s a açıktır ki insana hiçbir şey anlatılmaz. O dili y o r u m layan b u l u n m a z s a ve yazılı ve sözlü işareUenn a n l a m l a r ı m keşfedecek k i m s e y o k s a dilin anlamı o l m a z . Metin veya söz onları anlayan bir şahıs b u l u n d u ğ u n d a anlamlıdır. O h a l d e , m u h a t a b ı n r e a k s i y o n d a b u l u n m a s ı , metnin v e y a sözün ne d e m e k istediğinin, a m a c ı n ı n ne o l d u ğ u n u n tesbit edilmesi a n l a m a ve y o r u m l a m a f a a l i y e d y l e m ü m k ü n d ü r . H e r y o r u m l a m a etkinliği de metni v e y a sözü " y e n i d e n ü r e t m e " ve "yeniden k a v r a m a " sürecidir. Dilin sınırlı olması •ve insanın zaafiyet taşıması s e b e b i y l e y o r u m l a m a e s n a s ı n d a her z a m a n bir y a n ı l m a payı vardır ve hata y a p m a k olasıdır. A n c a k , m e t n e s a d ı k k a l m a k , k a p s a m l ı içerik a r a ş t ı r m a s ı y a p m a k , verilere d a y a n m a k bir ön koşul o l d u ğ u sürece^ı^ yapılan her y o r u m m e ş r u görülür ve m a k b u l d ü r . Bir metnin y o r u m u , metnin v e r m e k istediğini muhafaza e t m e y e çalışdğı sürece iyi bir yorum olarak değerlendirilebilir.-""^ Gazali'ye göre ş a y e t , dinî bir metin farklı yorumlara açıksa, yorumları teke i n d i r m e m e k gerekir. Zira, Allah'ın ve rasulünün muradı h a k k ı n d a zan ile h ü k ü m vermek doğru değildir. ^ ' 9 Bu b a k ı m d a n dikkat edilmesi gereken h u s u s , ihtimalli d u r u m l a r ı n Kur'an lafzının taşıdığı m a n a l a r ı n dışına taşırılm a m a s ı v e Kur'an'î bütünlüğü bozabilecek yanlış y o r u m l a r a gidilmemesidir.320 Zira kıyamete kadar d e ğ i ş m e d e n ve fakat değişik y o r u m l a r a açık olarak h a y a d y e t i n i s ü r d ü r e c e k olan Kur'an'dır.32i
3"' Frederick Ferre. Din Dilinin Anlamı Modern Mantık ve İman (Çev. Zeki Özcan). İslanbul, 1999, s. 196. 3 '7 Japp. a.g.m.. s.237. .I..1.G. .lansen. Kur'an'a Bilimsel. Filolojik. Pratik Yaklaşımlar (Çev. Halil Rahman Açar). Ankara, 1993. s.XII (çevirenin sunuş bölümü). 3 '9 Turgay, a.g.e.. s. 111. Halis .Albayrak . Kur'an'm Btitiinliif>ii Üzerine. Kur'an'm Kur'an'la Tefsiri, İstanbul. 1996. s.40. 321 Albayrak. a.g.e.. s 4 l .
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
93
F- A n l a m a ve Y o r u m l a m a Faaliyetine İki U ç Ö r n e k K u r ' a n , indiği asırdan bu y a n a muhatapları tarafından r e h b e r olarak kabul edilmiş ve onu a n l a m a y ö n ü n d e bir çok tefsir faaliyeti o l m u ş t u r . Ciltlerle y a z ı l m ı ş tefsir kitabları bunun bir göstergesidir. K u r ' a n indiği d ö n e m d e i ç l e r i n d e Allah'ın rasulü de b u l u n d u ğ u için muhatapları tarafından rahatlıkla a n l a ş ı l m ı ş , m ü p h e m olan konular rasulullah'a sorularak açık hale g e l m i ş t i r . B u r a d a bir p r o b l e m y o k t u r . A n c a k d a h a sonraki m u h a t a b l a r a ç ı s ı n d a n bir ç o k p r o b l e m o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . İslam'ın ilk d ö n e m l e r i n d e i d k a d î mezheblerin ortaya ç ı k m a s ı , K u r ' a n ' a yaklaşımların y ö n ü n ü ve istikametini d e ğ i ş t i r m i ş ; m u h a t a p l a r , Kur'an'ı yine Kur'an'dan h a r e k e d e değil, aksine kendi m e z h e b î görüşleri doğrultusunda anlama y ö n ü n e gitmişlerdir. K u r ' a n , anlamanın amacı olması g e r e k i r k e n , m e z h e b î ilkelerin d e s t e k l e n m e s i y ö n ü n d e bir araç v e bir d a y a n a k o l m u ş t u r . Hatta o kadar aşırıya gidilmiştir ki "Kur'an'ın bir zahiri bir de batini vardır" ^'^^ s ö z ü n d e n y o l a çıkarak ve tefsir y a p m a n ı n ilkeleri gözardı edilerek, Kur'an ifadelerine lafzın delalet e t m e d i ğ i , lafza verilmesi m ü m k ü n o l m a y a n a n l a m l a r verilebilmişdr. Diğer taraftan, bir d ü ş ü n c e ve fikri ifade e d e n dilin bir vasıta o l d u ğ u unutularak lafzın delalet etdği ilk mananın dışına ç ı k ı l m a m ı ş , Allah için a n t r o p o moıfik y a k l a ş ı m l a r a gidilebilmiş; ayrıca Kur'an'm k u d s i y e d n e gölge d ü ş ü r m e m e k ve Kur'an'ı insanî ölçüte i n d i r m e m e k için kıyas r e d d e d i l m i ş , n e d c e d e lafızların sathî m a n a s ı n ı n ötesine gidilememiştir. İşte b u r a d a lafzm anlamını daraltan y a k l a ş ı m (lafzî y o r u m ) ile lafza keyfî bir b i ç i m d e a n l a m veren y a k l a ş ı m (batınî y o r u m ) dil açısından ele alınıp değeriendirilecekdr.
322 Süleyman Ateş , Siilemi ve Tasavvıifi Tefsiri, İstanbul, 1996, s.16.
94
/ Kur an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
1- Zahirî Yorum (Lafzî Yorum) Örneği Z a h i r k e l i m e s i , batının z ı d d ı , insanda açık olan k ı s ı m gizli o l m a y a n a ç ı k , bir şeyin arzın ü s t ü n d e o l m a s ı v e g ö z l e görülmesi gibi anlamlara gelmektedir.323 Z a h i r î y o r u m ise Kur'an ve sünnette yer alan ifadelerin s a d e c e m a n t u k u n a bağlı k a l ı n a r a k yapılan yorumlardır.324 A n c a k zahiriye ismi bir fıkıh ekolünün ismi olduğu için ve b i z i m g a y e m i z s a d e c e Zahiriye m e z h e b i n i n literal y a k l a ş ı m larını ele a l m a k o l m a d ı ğ ı ; b u n u n y a n ı n d a d i n î ifadelere lafzî o l a r a k y a k l a ş a n h e r d ü ş ü n c e y i k a p s a d ı ğ ı için b ü t ü n b u yaklaşımları lafzî y o r u m adı altında inceleyeceğiz. H e r k o n u ş m a kelimelerie (lafızlarla) ifade edilir v e her yazı kelimelerle yazılır. İnsanlar birbirleriyle iletişim k u r m a k , d u y g u ve düşünceleri a k t a r m a k için bazen bir keli m e y i , ç o ğ u z a m a n kelimelerden oluşan ve bir anlam ifade e d e n c ü m l e veya cümleleri k u l l a n m a k zorundadırlar. Nitekim zihnimizdeki düşünceleri, kelimeler olmadan doğrudan d o ğ r u y a bir b a ş k a s ı n a i l e t m e m i z m ü m k ü n değildir. A n c a k d ü ş ü n c e l e r i n d o ğ r u d a n k e l i m e karşılıkları y o k t u r . D ü ş ü n c e l e r d e n k e l i m e l e r e geçiş m a n a y o l u y l a o l u r . İfade e t m e k istediğimiz d ü ş ü n c e ö n c e m a n a y a s o n r a d a sözlü v e y a yazılı olarak kelimelere bürünür. D ü ş ü n c e d e n kelimelere doğrudan bir geçişin o l m a m a s P ^ ^ dilin yetersizliği ve h e r k o n u n u n b ü t ü n ayrıntılarıyla ifade edilmesinin i m k a n s ı z olması s e b e biyle d ü ş ü n c e ve duyguların her y ö n ü y l e ifade edilmesi m ü m k ü n olmayabilir. B u n e d e n l e bir m e d n d c v e y a k o n u ş m a d a v e r i l m e k istenen mesajın anlaşılabilmesi için m e t n i n veya k o n u ş m a n ı n s a d e c e sözel k ı s m ı n a ( m a n t u k ) bağlı k a l m a k yeterii değildir. A k s i n e sözel k ı s m a bağlı kalmanın y a n ı n d a lafızların v e y a cümlelerin metin içinde y ü k l e n m i ş oldukları
323 ibn Manzur. a.g.e.. c. 4 . s. 520 ;İsfehani, a.g.e., s.743. 3 2 4 /vto„ Ansiklopedisi "Zahiriye maddesi", Hayreddin Karaman, İstanbul, 1986, c. 13. s. 456. 3 2 5 A l a n . a . g . e . , s . 12.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
değerlerin
de
(mefhum)
dikkate
aimması
önemli
95'
bir
husustur. B u n u n y a n ı s ı r a c ü m l e n i n a n l a m ı n ı n birden fazla manaya gelebilmesi sadece Kur'an'a özgü olmayıp bütün dillerin karakterinde varolan bir durumdur.326 B e ş e r î bir dil k u l l a n m ı ş olması sebebiyle Kur'an dile özgü bu ş i m d i l i k ve kuralldıktan paymı a l m a k t a ^ " Arapların edebî zevk ve anlayışlarına uygun olarak muhataplarını etkilemek, düşün ceyi normal dilden d a h a canlı bir b i ç i m d e ifade e t m e k , fikn d a h a d u y a r l ı h a l e g e t i r m e k için h e r d i l d e v a r o l a n s ö z sanadarını içerisinde barındırmaktadır. ^28 H e r i l e t i ş i m o l a y ı n ı n g a y e s i alıcı ü z e r i n d e t e s i r u y a n d ı r m a k ve o n u n harekete g e ç m e s i n i , bir iş y a p m a s ı n ı , bir fiilde ifadesini bulan bir d a v r a n ı ş ı g e r ç e k l e ş t i r m e s i n i sağlamaktadır.329 ^ i r a iletişimin gerçekleşmesi bir d ü ş ü n c e nin veya fikrin ortaya k o n m a s ı ancak dil vasıtasıyla o l m a k t a dır. Bir fikri v e y a düşünceyi o r t a y a k o y m a k isteyen irade; n i y e t v e a r z u s u n a g ö r e d i l e ait u n s u r l a r ı d o ğ a l o l a r a k kullanacaktır.330 b a k ı m d a n ü s l u b l a ilgili p r o b l e m l e r i k a v r a y a b i l m e k için d i l e ait u n s u r l a r ı n iletişim e s n a s ı n d a yüklendikleri fonksiyonlar üzerinde d u r m a y a ihtiyaç vardır. A n c a k , ibarenin gerçek m a n a s ı n ı , yer aldığı m e d n içinde k a z a n d ı ğ ı n ı gözden uzak t u t m a m a k gerekir. Ç ü n k ü onu m e y d a n a getiren u n s u d a r ı n metindeki diğer ifade vasıta v e şekilleriyle ilgisi metnin t a m a m ı n ı d i k k a t e alarak b e l i d e n e bilir-^-"" Bir m e t n i m e y d a n a g e t i r e n d i l e ait u n s u r l a r ı n t a m a m ı kelimelerin s ı n ı d a r ı ( m a n t u k u ) içinde d ü ş ü n ü l e c e k o l u r s a a n l a ş m a s a ğ l a n a m a z . O k u y u c u v e y a dinleyici metnin k o d u n u ç ö z e m e z .332
326 Macit. a.g.e,., s. 99. 327 Özsoy. a.g.e., s. 33. 328 Coşkun, a.g.e., s. 24, Aktaş, a.g.e., s. 67. 329 Aktaş, a.g.e., S.35. 330 Aktaş, a.g.e., s.71. 331 Aktaş, a.g.e., S.44. 332 Aktaş, a.g.e., S..55.
96
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
N i t e k i m , K u r ' a n ' ı n ve n e b e v î dilin aşkın anlamını eriten sebeblerin başında lafızcılık, zihnî istidatsızlık ve fikrî isUbdat gelmektedir. Görüleni s e z m e k ve dile g e d r m e k asıl o l d u ğ u h a l d e keyfî p a r ç a l a m a l a r y o l u y l a Kur'an'ın a n l a m b ü t ü n l ü ğ ü n ü lafızcılığm dar ve sınırlı m a n t ı ğ ı y l a e r i t m e k birçok hakikatin ortaya ç ı k m a s ı n a engel olmaktadır.333 H e r metnin bir muhtevası bir de şekli o l d u ğ u n u m u h t e v a y ı şekil den ayrı d ü ş ü n m e k m ü m k ü n s e d e onları b i r b i r i n d e n ayrı olarak ele almanın m ü m k ü n olmadığını hiçbir z a m a n unut m a m a k gerekir.334 Kur'an'ın ifadeleri b e l i ğ d i r . D o l a y ı s ı y l a h ü k ü m l e r i a n l a m a k , A r a p ç a d a k i ifade tarzlarının (üslub) ve d e l a l e t ç e ş i t l e r i n i n , k e l i m e l e r i n t e k e r t e k e r ve m ü r e k k e p olarak gösterdikleri mananın gereğine riayet edilerek gerçek leşir. 335 İ m a m Şafii bu h u s u s u ç o k v e c i z bir ş e k i l d e ifade etmiştir: "Allah T e a l a kitabında A r a p l a r a kendi lisanlarıyla hitap e t m i ş d r . Onlar bu dilin manalarını bilirier. Onların bu dilin manalarını b i l m e l e r i , lisanlarının genişliğini gösterir. A l l a h , bir şeyi â m m (genel) ve z a h i r (açık) bir h i t a b ile bildirir. B u n u n l a da â m m ve zahir olan m a n a m u r a d edilir. Bu hitap tarzında herhangi bir a ç ı k l a m a y a i h d y a ç d u y u l m a z . Bazen d e Allah T e a l a , bir şeyi â m m ve zahir bir hitap ile bildirir. B u n u n l a da â m m m u r a d edilir, hâss da (özel) o n a dahil olur. B u n d a n da, ifade edilen şeyin bir kısmının m u r a d edildiği anlaşılır. Bazı hallerde ise, â m m ve zahir bir hitap ile bildirir. B u n u n l a sadece hâss m u r a d edilir. Bazı hallerde zahir ile hitap edilir. B u n u n l a başka bir şeyin murad edildiği o n u n siyakından anlaşılır. K e l a m ı n e v v e l i n d e , o r t a s ı n d a ve s o n u n d a bunlardan hangisinin m u r a d edildiğini bildiren bir
333 Ivlacit.a.g.e..s.l09. 334 Aktaş. a.g.e.. S.49. 335 Abdu'l Vahhab Hallaf . İlm-ıı Usıd-i'l Fıkh İslam Hukuku Felsefesi (Çev. Hüseyin Atay).Ankara. 1973,s.291.
Kur'an') Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
97
şey vardır."336 Bu konularla alakalı örnekler için fıkıh usulü kitaplarının ilgili bölümlerine bakılabilir.337 İ s l a m t a r i h i n d e ve H z . P e y g a m b e r d ö n e m i n d e ilk lafzî o k u y u ş A d i y b . H a t e m tarafından g e r ç e k l e ş m i ş d r . O , "fecrin beyaz ipliği siyah iplikten sizce seçilinceye kadar yiyin" 338 ayedni zahirî m a n a s ı n d a a n l a m ı ş , y a s d g ı n ı n altına biri b e y a z , diğeri siyah o l m a k üzere iki ip k o y m u ş t u r . Fecir v a k d g e l d i ğ i n d e bu ipler a r a s ı n d a bir ayırım y a p a m a m ı ş ve d u r u m u H z . P e y g a m b e r e a r z e t m i ş d r . H z . P e y g a m b e r de bu ifadede yer alan b e y a z ipliğin gündüz, siyah ipliğin de gece m a n a s ı n d a o l d u ğ u n u ; mine'l fecri ifadesinden d e b ö y l e bir y a k l a ş ı m ı n gerekli o l d u ğ u n u k e n d i s i n e v u r g u l a m ı ş d r . 3 3 9 Bu ayette e d e b î sanat, kullanılmıştır. Dolayısıyla a y e d n m a n a s ı h a k i k î değil, mecazîdir. 340 İslam ilimleri ve yönelişleri tarihine bakıldığı z a m a n i'tikadî ve amelî ihtilafların t e m e l i n d e Kur'an'm edebî i n c e l i k l e r i n d e k i f a r k l ı l ı k l a r ı n ö n e m l i bir tesiri o l m u ş t u r . O r t a y a çıkan bu fırkaların anlayışlarının A r a p ç a n ı n zayıf b i l i n m e s i n d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı , bu yanlışlardan k u r t u l m a n ı n ancak bu dilin u m u m i y e t l e m e c a z üslubu üzere carî o l d u ğ u n u b i l m e k l e m ü m k ü n olacağı İslam alimleri tarafından ö n e m l e vurgulanmıştır.341 Kur'an'ı lafzî y o r u m l a m a k o n u s u n d a ekol olarak Jslam tarihinde iki akım ön plana ç ı k m ı ş d r . Bu akımlardan M ü ş e b b i h e ve M ü c e s s i m e fırkaları " K e l a m " a l a n ı n d a ; Z a h i r î l i k mezhebi de "Fıkıh" alanında etkili olmuşlardır. Genellikle Haşviyye diye de anılan Müşebbihe M ü c e s s i m e fırkalarının
temel görüşü Allah'ın vadığı
sıfatları o l m a k üzere bütün
dinî k o n u l a r d a nassların
ve ve
zahirî
m a n a l a r ı n a bağlı kalıp akıl y ü r ü t m e y i k e s i n l i k l e t e r k e t m e k
336 Muhammed b. İdris eş Şafii, er Ri.siile, İskım Hııkııkıııııııı Abdülkadir Şener, İbrahim Çalışkan), Ankara, 1996, s.31. 337 Zeydan. a.g.e.. S.260. 338 2.Bakara. 187. 339 Razi, a.g.e.. C.4.S.39.5. 340 Zemahşeri, c.l. s.l 16. 3'^'Coşkun, a.g.e., S.7.
KayıuıklanAÇc^-
98
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
suretiyle342, dinî metinlerin lafzını merkeze alarak, anlamı değil de sözcüğü sözcüğüne bir anlayışı öne çıkartarak literal okumanın öncülerinden olmuşlardır.343 B u n a göre nasslarda yer alan bilgileri hiçbir yoruma tabi tutmadan benimseyip uygulamak ve aklî ilkeler ışığında herhangi bir ayırıma gitmeden bütün rivayederi dikkate almak gerekir.^** Şehristani'ye göre bazı selef bilginleri Allah'ın sıfadarının isbatında aşırılık gösterdiler, onları yaratılmışların sıfatlarına benzetecek kadar ileri gitdler. S o n r a gelenler selefin söylediklerine ilave yaptılar. Bazı ayet ve hadislerdeki lafıziarı göründüğü gibi anlamak gerektiğini ve başka anlamlaria açıklamanın doğru olmayacağını söylediler v e bilinen teşbih inancına düştüler.345 M ü ş e b b i h e , aşırı şiîlerie saçma sözler ileri süren hadiscilerden (ashab el hadis-i'l haşeviye) oluşmuş bir topluluktur. Şiîlerden H a ş i m i l e r ve H a ş v i y y e d e n bir grup mabudlarının, organ ve beden yapısına malik bir şekli bulunduğunu söylemişlerdir. 346 T e ş b i h , ma'budu insana yaklaştırmak , insan ile ma'bud arasında yakınlık-benzeriik nitelikleri olduğunu göstermek, insan hakkında düşünülen her şeyi ma'bud için de düşünüp izafe etmek anlamlarını ifade eden bir kavramdır.347 D i n î ifadeler üzerinde fazla d ü ş ü n m e y e n M ü ş e b b i h e , A l l a h hakkında kullanılan nitelemeleri dünyevî niteliklere atıflar yaparak anlatmakta Allah'ın ssftiUarını anlatmak için aşkın bir anlama göndermede bulunan benzetmeleri, bir benzetme bağlamında değil özdeşleştirme bağlamında ele almaktadır.348 T e ş b i h inancını benimseyenler, Kur'an'ın Allah'ın hiç bir şeye benzemediğinP^^ açıkça belirtmiş olmasına rağmen
342 T.D.V.İA..
"Haşviyye maddesi", Metin YurdagUr, İstanbul, 1997, c.16, s.426.
343 Macit. a.g.e,, s,12.3, 344 YurdagUr, a.g.md,, c. 16, s.426. 345 Muhammed el Behiy, İslam Düşüncesinin İlahi Yönü (Çev. Sabri Hizmetli), Ankara, 1992.S.2I3, 346 Gölcük, Toprak. a.g.e,s. 187-188, el Behiy, a.g.e., s.213. 347 el Behiy, a.g.e., S.76. 348Macit,a.g.e.,s.l26. 349 42.Şura, 11.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
99
zahirî y ö n ü y l e teşbih anlayışı u y a n d ı r a n ibarelerden yola çıkarak Allah ile insan arasında bir benzeriik o l d u ğ u anlayı şına varmışlardır. A n c a k A l l a h ' ı n z a t ı y l a ilgili a y e t l e r e lafızcı bir y a k l a ş ı m l a y ö n e l m e k M u d a k V a r l ı k ' a h u l u l , c i s m a n î l i k ve uzviyete sahip o l m a gibi niteliklerin nisbet edilmesine sebeb o l u r . A n c a k , bu n i t e l e m e l e r d e " s o n r a d a n var o l m a n ı n " özellik ve belirtilerinden o l d u ğ u n d a n Allah T e a l a b u n l a r d a n m ü n e z z e h d r . Z i r a bu tür ifadeler m ü ş a h e d e a l a n ı m ı z dışın daki variiğın somuUaştırma y ö n t e m i y l e tanıtılmasından b a ş ka bir a m a c a yönelik değildir. S o n u ç olarak, Allah'ın zad ve sıfadarıyla ilgili konuları "Onun benzeri hiçbir şey yoktur" ve "hiçbir şey O'na denk tutulaınaz"^^^ ayetlerini ölçü olarak ele alıp352 yapılan yorumları bu a y e d e r çerçevesinde d e ğ e r l e n d i r m e k , Kur'an'ın ruhuna ve a m a c ı n a d a h a uygun olacaktır. Zahirî m e z h e b i n i n özü ise, Kur'an ve sahih hadislerin dinî h ü k ü m l e r e v a r m a k t a tek yönlendirici ölçüt o l d u ğ u fikri etrafında y o ğ u n l a ş m a k t a d ı r . O n l a r a göre ayetler ve hadisler te'vil ile değil zahirleri d o ğ r u l t u s u n d a anlaşılmalıdır. Bu d a a n c a k m e t n i n zahirî a n l a m ı n a sıkı sıkıya y a p ı ş m a k ve A r a p dilinin g r a m a t i k ve lugavî h ü k ü m l e r i n e uymakla mümkündür.353 H e r metin beraberinde yazılı ve sözlü bir söz servedni getirir. Dile ait m a l z e m e d e n m a h r u m bir metin veya k o n u ş m a düşünülemez. Çünkü varlık sebebi olan iletişim f o n k s i y o n u n u yerine g e t i r m e k için b u n a ihtiyacı vardır.^^^ İşte b u n a m e t n i n sözel g ö r ü n ü ş ü v e y a k e l i m e s e r v e t i d e n i l e b i l i r . A n c a k bir ifadede ibarenin bir d ü z ve temel a n l a m ı n ı n b u l u n d u ğ u b u n u n y a n ı n d a o ibarede içkin olan y a n a n l a m l a r ı n v a r l ı ğ ı d a ç o k ö n e m l i bir g e r ç e k t i r .
350 42.Şura. 11. ll2.îhlas,4. 352 Albayrak. a.g.e.. S.54. 353 ibn Hazm, Usul-i Din, Dinin Kavnaklarma İstanbul. 1991. S.89. 354 Aktaş, a.g.e.. s.50.
Bir Bakij (Çev. İbrahim Aydın),
100/
Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
D o l a y ı s ı y l a ibarenin içerisinde var olan ve dolaylı olarak belirtilen fakat telaffuz edilmeyen manaların tesbit edilmesi ve o r t a y a çıkarılması metnin işlevini y i d r m e m e s i açısından gereklidir. M e s e l a Zahirîler, "içinizden kardanna zdiar yapanlar (annelerine benzeterek haram sayanlar) bilsinler ki kartları anneleri değildir. Anneleri ancak onları doğuranlardır. Doğrusu söyledikleri kötü ve asılsız bir sözdür. Allah şüphesiz affedendir, bağışlayandır"^^^ ayetinde geçen "zıhar" kelimesini -lafzî bir y o r u m l a - s a d e c e sırt ve a n n e kelimelerine tahsis etmişlerdir. Y a n i , bir kimse zıhar y a p m a n i y e d y l e sırt kelimesinin dışında annesinin başka bir u z v u n a işaret e d e c e k olsa v e y a annesinin dışında h a l a s ı , teyzesi gibi k e n d i s i n e h a r a m olan bir k a d ı n a b e n z e t m e d e b u l u n s a zıhar y a p m ı ş olmaz.-^^ö H a l b u k i , kişi annesinin sırtı dışında h e r h a n g i bir u z v u n u z i k r e d e r s e v e y a a n n e s i n i n dışında k ı z k a r d e ş i , h a l a s ı , teyzesi gibi k e n d i s i n e h a r a m olan bir kadına b e n z e t m e d e bulunursa yine zıhar olur.^^^ Ç ü n k ü kişi "sen b e n i m a n n e m i n sırtı gibisin" d e m e k l e kasdı ve niyed hanımını kendisinden uzaklaştırmaktır. Dolayısıyla niyete ö n e m verilir. Neticede bir başka uzva veya bir başka kadına böyle bir b e n z e t m e d e bulunursa zıhar gerçekleşmiş olur. G ö r ü l ü y o r ki Zahirîler ayetin s a d e c e d ü z ve temel a n l a m ı y l a yetinmişler; ayetin s ö y l e m e k istediği şeyi yani içerisinde v a r o l a n diğer manaları gözardı ederek fonksiyonu nu etkisiz hale getirmişlerdir. B i r m e t i n d e h e r h a n g i bir k o n u y l a ilgili b ü t ü n meseleleri en ince n o k t a s ı n a kadar ayrıntılarıyla ele a l m a k m ü m k ü n s e d e , metnin yer aldığı kitabın hacmi ve insanların isdfadesi açısından bu m ü m k ü n değildir. Nitekim m u h a t a p olarak bütün insanlığı hedef a l m ı ş , evrensel ilkeleri içerisinde barındıran ve d ü n y a d e v a m ettikçe h ü k m ü de d e v a m edecek
58.MUcadele: 3-4. 356 Mustafa Sait el Hınn, İtkim Hukukunda Yönlem Tanışmaları Ünal), Kayseri, 1993. s. ,3.52. 357 Kıırtubi. a.g.e. c.l7-18. s.262.
(Çev. Halit
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
101
olan Kur'an'ın olaylara ve meselelere yaklaşımı ilkeler v e kriterler seviyesindedir. Meseleler kısa ve öz olarak belirtilir. O m e s e l e l e r i e alakalı a ç ı k l a n m a y a n v e telaffuz e d i l m e y e n konular ise ilkeler d ü z e y i n d e belirtilen açıklamalar ışığında değerlendirilir, değerlendirilmesi de gereklidir. Zira insanlı ğın k a r ş ı l a ş m ı ş o l d u ğ u s o r u n l a r b u k r i t e r l e r ç e r ç e v e s i i s d k a m e t i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m e z ise m e t i n s ı n ı r l a n d ı r ı l m ı ş v e y a d o n d u r u l m u ş olur.^^s N i t e k i m anlamlı bir m e t i n , insana i ç i n d e yeni bir d ü n y a projesi b u l a b i l e c e ğ i m i z g ö r ü n m e z g ö n d e r m e l e r sunar. E ğ e r bir m e t i n d e n b ö y l e bir projeye yol a ç a n g ö n d e r m e l e r ü r e t i l i r s e a n c a k o z a m a n m e t i n hedefine ulaşmış olur.^-^? Bir başka deyişle m e d n g ö r ü n m e z göndermeleriyle insana bir çok yol g ö s t e r i r . Bu göndermeleri üretmek metnin anlamını saptırmak değil, metnin göndermesini oluşturan bir fikri ortaya çıkarmaktır.360 Nitekim fakihlerle Zahirîler arasındaki fark ve ihdlafın t e m e l i n d e nassların ta'lili meselesi vardır. Fakihlerin ç o ğ u n l u ğ u n a göre nassların manaları akılla bilinir. Ç ü n k ü nasslar belidi m a k s a d a r için g e l m i ş d r . Din ve d ü n y a işled b u n l a r l a tanzim edilir. İnsanlar d o s d o ğ r u yolda ancak bunlar s a y e s i n d e gidebilir. Her nassın lafızlarının delalet ve ifade ettiği u m u m î ve hususî m a n a l a r iyice kavranır. M e s e l a , şarabı yasak e d e n nasstan bu yasağın (tahrimin) gayesi tesbit edilir. S o n r a bu n a s s , tahrimin sebebini (illedni) taşıyan bir içkiye tatbik edilir.361 Zahirîlere gelince, onlar nassların kulların her türiü ihtiyacına c e v a p vereceğini kabul ededer.362 H e r n a s s , sadece kendi konusunu açıklar ve bundan öte g i d e m e z . N a s s d a n istinbat edilen bir illedn mevcudiyeti d ü ş ü n ü l e m e z . E ğ e r n a s s l a r ı n k u l l a r ı n m a s l a h a t ı n ı t e m i n için g e l d i ğ i n e
3-58 Sadık Kılıç, "Metnin Yorumu Beşerî Alana İnmiş İlahi Cevapların Okunmasıdır", Kur'un Sempozyumu II, 12-4 Şubat 1996), Ankara, 1996, s.33. 359 Göka, Topçuoğlu. Aktay, a.g.e., s.8.i, . 360 Göka, Topçuoğlu, Aktay, a.g.e,, s.85. 361 Muhammed Ebu Zehra, islamda Fıkhı Mezhebler Tarihi (Çev. AbdUlkadir Şener), İstanbul, 1978, S.497. 362 ibn Hazm, a.g.e., S.98.
102
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
İnanmak g e r e k i r s e hiçbir şeyin n a s s b u l u n m a d ı k ç a h a r a m v e y a h e l a l o l d u ğ u söylenemez.363 jbn-i H a z m ' a g ö r e kıyasa364 ya d a herhangi bir insanî ölçüte dayalı olarak bir v a c i p k o y a n k i m s e Allah'ın izin vermediği bir şey k o y a n bidatçıdır. Ö t e yandan nassların desteği olmaksızın bir şeyi yasaklayan k i m s e d e Allah'ın murad etmediği bir y a s a k l a m a k o y m u ş olmaktadır.^^s Şeriatın z a h i r i n e u y u l m a s ı n ı v e sebebleri a r a ş t ı r m a k sızın nassların zahirine göre h ü k ü m verilmesini ilk olarak D a v u t ez-Zahirî vurgulamıştır.366 ibn Hazm'ın dinî fikirleri d e D a v u t ez-Zahirî'nin izinde, Zahirî doktrin çerçevesi içinde gelişmiş; Zahirîlik mezhebinin ekol olmasında b ü y ü k katkısı olmuştur.367 İbn H a z m ' a g ö r e , Allah ve rasulünün bütün emirleri farz, bütün yasakları h a r a m d ı r . H a l b u k i emirler her z a m a n farz ifade etmeyebilir. Bazen ibaha, bazen d u a , bazen n e d b ifade edebilir.369 A n c a k ibn H a z m ' a göre, bunlardan herhan gi biri için -açık delil olmaksızın- "bu mendubtur" v e y a "bu m e k r u h t u r " denmesi m ü m k ü n değildir. Nitekim o "temizlen dikleri zaman onlara (eşlere) Allah'ın emrettiği şekilde yaklaşın"'^''^ a y e t i n d e g e ç e n "yaklaşın ^JJİLS " emir • fiilinden h a r e k e d e , bir erkeğin hanımıyla cinsî m ü n a s e b e t t e bulunmasının farz olduğu görüşündedir.^^ı Halbuki "yaklaşın" emir-fiilinden kasıt v u c u b değil, ibahadır. Ç ü n k ü bu ifade d a h a ö n c e m e n edilmiş bulunan cinsî m ü n a s e b e t i n m u b a h k ı l ı n m a s ı ve h a y z halindeki y a s a k l a m a n ı n serbest
363 Ebu Zehra, a.g.e., S.497. Zahirîlerin savunucuları kıyası İslam hukukunun safiyetini bozan bir unsur olarak geçersiz kabul etmişlerdir. (İbu Hazm, a.g.e., s.9l.) 365 ibn Hazm, a.g.e.. s.107. 366 Hbu Zehra, a.g.e.,440. 367 Ahmet Demirci ,//;/) Hazm veZahinlik,
Kayseri, 1996, s. 1.5.
368 ibn Hazm, a.g.e., s.46, Demirci, a.g.e., s.99. 369 Zeydan, a.g.e., S.271 370 2.Bakara , 222. 371 el Hınn, a.g.e., S.2I9.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
103
bırakılmasıdır.372 A y n ı şey şu a y e d e r d e d e söz k o n u s u d u r . "İhramdan çıktığınız zaman artık avlanabilirsiniz"^''^, "Artık namazı kılınca yeryüzünde dağılın." Bu a y e t l e r d e geçen emir-fiiller v u c u b değil ibaha ifade etmektedir. S o n u ç o l a r a k , bir s ö z ü n a n l a ş ı l a b i l m e s i n d e , o s ö z ü n ihtiva ettiği a n l a m l a n gözardı e t m e k sözün v e r m e k istediği mesajı d a r a l t m a k olur. Dolayısıyla metnin sadece m a n t u k u n u dikkate almanın yanında mefhumunu da dikkate almak gereklidir. Yani bir metnin veya sözün "ne dediği", n e kadar önemli ise "ne s ö y l e m e k istediği" de o kadar önemlidir.
2- B a t ı n î Y o r u m Ö r n e ğ i Batın k e l i m e s i , gizli olan, açık o l m a y a n , iç, sır, gizli v e k a l p gibi m a n a l a r a g e l m e k t e d i r . A y r ı c a tefsire i h d y a ç duyulan kapalı ifadeye d e batın denmektedir.^^s T e r i m olarak i s e , h e r zahirin bir batını ve her n a s s ı n bir te'vili ( i ş a r e d ) b u l u n d u ğ u n u , b u n u d a A l l a h ' ı n g ö n l ü n ü açtığı bir velinin v e y a i m a m ı n bilebileceğini iddia e d e n gruplar diye iddia e d i l e b i l i r ki m u t e d i l s u f î l e r d e n a ş ı r ı ş i î f ı r k a l a r a v e m ü l h i d l e r e varıncaya kadar bir çok zümreyi içine alır.^^^ B u fırkaların ortak görüşleri, ayetlerin zahirî anlamlarının yanın d a bir d e gizli, yani açık o l m a y a n anlamlarının o l d u ğ u n u ka bul etmeleridir. B a t ı n î a n l a y ı ş ı n üç ayrı yönelişi v a r d ı r k i , b u n l a r : Gulat-ı Şia, Şia ve tasavvuf ekolleridir. B u e k o l l e r i n Kur'an'ı a n l a m a ve y o r u m l a m a tarzları farklı o l s a b i l e , y ö n t e m ve m e t o d l a r ı , a n l a m a y a y ö n e l i k yaklaşım
biçimleri farklı değildir.
Nitekim her üç ekolün
372 Ali er Razi Cassas, Ahkain-U'i Kur'an, (Tah. M. es Sadık Kamhavi) Beyrut, 1993, c.l, S.479, 373 5.Maide,2. 374 62.Cuma,IO. 375 Zebidi, a.g.e., c.9, s.l40;lbn Manzur, a.g.c.c.lS, s.52, 376 r,D.V.M.,"Batınîyye maddesi", Avni İlhan, İstanbul, 1995, c.5, s,191, 377 Kırca, a.g.e., S.259.
104 / Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
ortak n o k t a s ı , metnin anlamını "dışarıdan tarzıyla tesbit etmeleridir.
anlam yükleme"
E k o l l e r b u r a d a a n l a m a v e y o r u m l a r a tarzları farklı o l d u ğ u için ayrı ayrı ele alınacak ve ö r n e k l e r verilecek; a n l a m a y a yönelik y a k l a ş ı m biçimleri ortak o l d u ğ u için d e kategorik bir değericndirme yapılacaktır. Batınî ekollerden Gulat-ı Şia fırkası, ayetlerin zahirinin bir a n l a m ifade e t m e d i ğ i n i , asıl m a n a n ı n batınî m a n a o l d u ğ u n u kabul e t m e k t e ve her ayeti zahirinin dışında farklı m a n a l a r vererek yorumlamaktadırlar.^^s Kur'an'ı kendi m e z h e b ve görüşlerine dayanak yaparak ortaya koydukları bu y o r u m l a r , ö r n e k l e r d e n d e anlaşılacağı üzere İslam'ın temel ilkelerine ve Kur'an'ın a n a y a p ı s ı n a aykırı d ü ş m e k t e , ilhadî g ö r ü ş l e r i ç e r i s i n d e yer almaktadır.^^^ Z i r a , bu f ı r k a l a r , a y e d e r d e n yola çıkarak H z . Ali'nin dışındaki diğer halifeleri ve sahabileri a ş a ğ ı l a m a k t a , y e r m e k t e ; hatta onlara d ü ş m a n c a tavırlar sergilemekte; bunun yanısıra Kur'an'da geçen birçok kelimeyi kendi indî görüşlerine göre zahirî m a n a s ı n d a n çok uzak bir şekilde yorumlamaktadıriar.^^o A y r ı c a , guslü, ahdi y e n i l e m e ; s i y a m ı , s ı r n ifşa e t m e m e k ; c e n a b e t i , sırrı ifşa e t m e k ; K a ' b e ' y i , H z . P e y g a m b e r ; kapısını Hz. Ali; Safayı H z . M u h a m m e d (sav), Merve'yi H z . A l i ; nar-ı İ b r a h i m ' i , N e m r u d ' u n g a z a b ı ; Musa'nın â s â s m ı , sihirbazların şüphelerini yutan huccetidir^^ı gibi aklın k a b u l , naklin d e teyid etmeyeceği asılsız iddialarda bulunmuşlardır. İlımlı Şiî yöneliş i s e , Gulat-ı Şia gibi ayederin batını m a n a s ı n ı ön p l a n d a t u t a n , o n l a r a göre d a h a mu'tedil olan H z . Ali ve on iki i m a m sevgisini aşırı y ü c e l t e n ; diğer üç halifeye ve sahabelere karşı d a h a saygılı bir tutum sergileyen
Muhammed Abdü'l Azim Ztrkam, 199.5. C.I1.S.63.
Meıuılıilıı'l İfranfi Ulıım-i'l Kur'an,
Kırca, a.g.e.. S.258. 3 8 0 Zerl
Beyrut,
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
105
bir anlayıştır. 382 şjy anlayışa göre Kur'an'ın batınî m a n a s ı n ı ancak i m a m l a r anlayabilir ve yorumlayabilir.383 N i t e k i m , N e b e suresinin 4 0 . ayetinde geçen " t ü r a b a " lafzından kastın H z . Ali o l d u ğ u n u , ç ü n k ü " t ü r a b " k e l i m e s i nin H z . Ali'nin künyesi o l d u ğ u n u , pişman olan kişinin, " k e ş k e H z . Ali o l a y d ı m " , d e m e k istediğini söylemişlerdir. Naziat suresinin 6. v e 7 . a y e t l e r i n d e geçen " r a c i f e h " kelimesinin Hz. H ü s e y i n ' e ; "radifeh" kelimesinin de Hz. Ali'ye işaret ettiğini söylemişlerdir.384 Şia'nın temel prensibleri ve çeşidi görüşleri h a k k ı n d a ö n c e d e n bilgisi o l m a y a n k i m s e l e r , K u r ' a n ' d a n -yukarıda zikredildiği gibi- yapılan çıkarımları çok garip karşılıyacaklardır. G e r ç e k t e n d e bahis k o n u s u a y e d e r i n siyak ve sibakın dan Kur'an'ın b ü t ü n l ü ğ ü içerisinde bu tür tevillere gidilmesi pek kolay değildir.385 î ş a r î y ö n e l i ş ise, Kur'an ifadelerinin arkasındaki gizli m a n a l a r a vakıf o l a n , lafızlardaki incelikleri idrak e d e n ve A l l a h tarafından kalpleri açık olan irfan ehlinin, kendilerine g e l e n gizli i ş a r e d e r i e ( i l h a m l a ) , Kur'an'ın zahirî m a n a s ı n ı n d ı ş ı n d a yaptıkları y o r u m l a n k a p s a r k i , b u n l a r a işarî tefsir denilir.386 Bu y o r u m l a m a f a a l i y e d n d e sufînin bir takım Öncel fikirleri y o k t u r . B u l u n d u ğ u m a k a m d a k e n d i s i n e d o ğ a n ilham ve işaretlere göre m a n a verir.387 A y r ı c a , A l l a h ' ı n kalbini açtığı süIuk ehlinin dışında kimse Kur'an'ın zahirinin hilafına y o r u m yapamaz.388 Ö r n e k olarak sufî a l i m l e r d e n A b d ü r r e z z a k K a ş a n i y y ü s S e m e r k a n d i ' n i n aşağıdaki ayet için yaptığı y o r u m verilebilir.
382zerkam.a.g.e.,c.ll,s.6.S, 383 Şaban Karataş. Şiıı'da ve Siiıvıl Kavnaklurda Kur'an Tarilıi. İstanbul, 1996, s-66. 384 şeyjı Saduk, Şii İmaınivve 'nin hıaııç Esasları (Çev.Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1978, s..3.5. 385 Karataş, a.g.e.. £.111. 38ö zerkani, a.g.e., c . l ) , s . 6 6 . 387 Ateş. a.g.e., s.13. 388 Muhammed Ali Sabuni.e/-r%«(i fı Ulum-i'lKıır'aıı.
Dimeşk, h. 1408,s.233.
106
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
"Hani İbrahim 'Rabbim, bana ölüleri nasıl dirilttiğini göster' dedi. (Allah) 'yoksa buna inanmıyor musun?' deyince ibrahim 'Tabi inanıyorum. Fakat kalbim kesin kanaat getirsin diye bunu istiyorum,' dedi. (Bunun üzerine Allah) ona dedi ki, 'Dört kuş al, bunları önüne koyup yakından incele, sonra kesip parçalarını birer dağın üzerine at, arkasından onları çağır, koşa koşa sana geleceklerdir."^^"^ K a ş a n i y y i i s S e m e r k a n d i ' y e g ö r e , a y e t t e ifade edilen kuşlar t a v u s , h o r o z , karga ve güvercindir. Bu kjjşlardan tavus kendini b e ğ e n m e k ; h o r o z şehvet; karga hırs; güvercin d ü n y a s e v g i s i d i r . Yani A l l a h T e a l a H z . İ b r a h i m ' e bu kuşları kes d e m e k l e dört kuşla simgelenen o l u m s u z haslederi k ö k ü n d e n kazıyarak nefsini bunlardan arındır, demektedir. Yapılan tanımlardan ve verilen örneklerden anlaşıldığı gibi h e r üç e k o l ü n o r t a k noktası anlama ve yorumlama faaliyetinde sözün anlam sınırlarını aşmaları ve yorumu belirli bir otoriteye teslim etmeleridir. Dolayısıyla, batını y o r u m , tefsir literatürü içerisinde dayandığı noktalar açısından kaygan bir zemin üzerine oturmaktadır. Bu d u r u m iki ö n e m l i p r o b l e m i b e r a b e r i n d e g e d r m e k t e d i r ki; b u n l a r yorumun otoriteye dayandırılması ve lafza dışardan anlam yüklenmesidir. Dinin bir zahiri bir d e batını o l d u ğ u k o n u s u n d a G u lat-ı Şia, Şia ve mutasavvıfların inancı aynıdır. Bunlara göre zahir, a v a m halkın nassların zahirinden a n l a d ı ğ ı m a n a d ı r . Batın ise nasslardan kastedilen ve hakikî ilim kabul edilendir ki o n u d a a n c a k i m a m l a r v e veliler bilir.^^ı B u n a g ö r e , imamların ve velilerin ayederin batınî manalarını bilmeleri, Kur'an'ı a n l a m a k için e d i n m e l e r i g e r e k e n ö n e m l i bilgiler s a y e s i n d e o l m a m a k t a , a k s i n e k e n d i l e r i n e g e l e n sezgi v e i l h a m a d a y a n m a k t a d ı r . Bu d a a n l a m a n ı n ilmî k r i t e r l e r çerçevesinde olmasını ortadan kaldırmaktadır. İlmî kriterierin
2. Bakara. 260. 390 Abdurezzak Kaşaniyyiis Semerkandi, Te'vilâl-ı Kaşâniyye, (Çev. Ali Rıza Doksanyedi). Ankara. 1988,c. I ,s.91. 391 İbrahim Sarmış. Teorik ve Pratik Açısından s.94.
Tasavvuf ve İ.slam, İstanbul, 1995,
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
107
olmadığı y e r d e ise, öznellik vardır. N i t e k i m , Bakara suresinin 6 7 . a y e d n d e geçen " B a k a r a " k e l i m e s i n i , B a t m ı y y e ' n i n Hz. 'ye işaret etmesi ile mutasavvıfların işaret etmesi y o r u m l a m a d a ö z n e l l i ğ i n v e r m i ş o l d u ğ u r a h a t l ı ğ ı n bir göstergesidir. Öznelci y o r u m biçiminin ise ilkeleri yoktur. H e r h a n g i bir mesajın ifadesinde, tabiî dilin i m k a n l a r ı n d a n uzaklaşıldığı t a k d i r d e d a i m a bir s a p m a söz k o n u s u dur.392 D o l a y ı s ı y l a , K u r ' a n l a f ı z l a r ı n a v e r i l e n a n l a m l a r ı n kural ve kaidelere bağlı olması gerekmektedir. Aksi takdirde kuralsız ve k a i d e s i z her y o r u m , sakıncalı ve hatalı s o n u ç l a r doğurmaktadır.39-3 Bir b a ş k a açıdan d e ğ e r i e n d i r m e k g e r e k i r s e , Ş i a ' n ı n ve sülük ehlinin Kur'an h a k k ı n d a söylediği Kur'an'ın batını ve zahiri vardır sözü ( o l u m s u z bir biçimde) onların anladığı v e y o r u m l a d ı ğ ı m a n a d a İ s l a m ı n niteliği v e saflığı ile b a ğ d a ş m a m a k t a d ı r . ^94 Ç ü n k ü onlar, a y e d e r e tefsirlerde öyle m a n a l a r vermişlerdir ki bu manaları nasıl ve nereden b u l u p çıkardıklarına ş a ş m a m a k m ü m k ü n değildir. Z i r a , kelimelerin ne lügat m a n a s ı n d a n ne de ıstılah manasından böyle tefsirlere yol b u l u p g i d e b i l m e k , c i d d e n k o l a y iş değildir.^^^ A y n ı ş e k i l d e , K u r ' a n ' ı n a n l a ş ı l m a s ı için i m a m l a r ı n v e velilerin s ö z l e r i n e m u h t a ç o l d u ğ u n u kabul e t m e k , K u r ' a n ' a n a k ı z a izafe e t m e k a n l a m ı n a g e l e c e ğ i n d e n isabedi değildir. Z i r a , K u r ' a n , bütün insanlara hitap e t m e k t e d i r . Kur'an kendisinin anlaşılır bir dille indirildiğini söyler. A y e d e r i n i n ayrıntılı bir ş e k i l d e a ç ı k l a n d ı ğ ı n ı dile g e d r i r . D i n l e y e n l e r ; a n l a s ı n l a r , ü z e r i n d e d ü ş ü n s ü n l e r , akıllarını kullansınlar ve aralarındaki anlaşrnazlıkları o n u n yol gösterici a ç ı k l a m a l a r ı y l a ç ö z ü m l e sinler d i y e indirildiğini v u r g u l a r . D o l a y ı s ı y l a , K u r ' a n , p e y gamberimizin yaşadığı çevrede bulunan her katmandan i n s a n a g ö n d e r i l m i ş d r . H e r sınıftan i n s a n a hitap eder. ^96 Z a t e n sözü doğru a n l a m a k ve o n a doğru a n l a m verebilmek 392 Aktaş, a.g.e., S.127. 393 Kırca, a.g.e., s.139. 394 Karataş, a.g.e.. s.67. 395 Karataş. a.g.e.. s.67. 396 Derveze. Kur'anii'l Mecid, s.127.
108
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
İçin, a n l a m l a r ı n m u h a t a p l a r ı n ı n geneli tarafından bilir olması gerekmektedir.
anlaşıla
Bilinen kelimelerie ve algılanabilen bir dille indirilen, çeşitli a n l a m l a r ı i ç e r e n s ö z l e r l e h e m i n s a n ı n y a ş a n m ı ş tarihine atıflar yaparak çeşidi modeller s u n a n , h e m de insanın i ç i n d e y a ş a d ı ğ ı e v r e n e atıflar y a p a r a k varlığın amacına u l a ş m a n ı n imkanlarını o r t a y a koyari'^? Kur'an'ın itikadî ve a m e l î mükellefiyederinin genel olarak insanların k a v r a y a b i leceği bir d ü z e y d e olması gerekir ki, mükellefler bu y ü k ü m lülüklerden sorumlu tutulabilsin.398 A n c a k , Kur'an'ın sağlıklı bir şekilde anlaşılması, O'na ait olan ve tefsir usulü k i t a p l a r ı n d a , Kur'an ilimleri başlığı a l t ı n d a y e r a l a n , esbab-ı n ü z u l , m u h k e m - m ü t e ş a b i h , n a s i h m e n s u h , m e k k î - m e d e n î , üslubu'l Kur'an gibi konularla; lügat i ş d k a k , saıf, nahiv ve belagat gibi ilimlerin bilinmesi, b u n u n y a n ı n d a Kur'an'da geçen kavramların semanriğinin ve ifadelerin b a ğ l a m l a r ı n ı n b i l i n m e s i y l e mümkündür.^^^ D o l a yısıyla, bu ilimlerde, e ğ i d m g ö r m ü ş ve belirii bir yetkinliğe ulaşmış insanların, Kur'an'ı a n l a m a ve y o r u m l a m a d a tabii ki d i ğ e r i n s a n l a r d a n farklılığı v e ü s t ü n l ü ğ ü o l a c a k t ı r . İ l m î yetkinlikten k a y n a k l a n a n bu farklılığın ve üstünlüğün a n l a m a ve y o r u m l a m a f a a l i y e t i n d e otorite o l m a y a kapı aralayacağı d a k e s i n d i r . A n c a k bu o t o r i t e o l m a d u r u m u Ş i a ' d a v e t a s a v v u f t a o l d u ğ u gibi belirli bir z ü m r e y e tahsis e d i l m i ş d e ğ i l d i r . Kur'an'ı a n l a m a y ö n ü n d e kaygısı olan ve y u k a r ı d a z i k r e d i l e n disiplinleri e l d e e t m i ş olan her i n s a n , A l l a h ' ı n k e l a m ı n ı a n l a m a k için g a y r e t g ö s t e r e b i l i r . A y r ı c a , i l m î yetkinliğe ulaşmış insanlar tarafından yapılan yorumlar, d a i m a beşerî obna özelliğini i ç e r i s i n d e b a r ı n d ı r m a k t a d ı r . Y o r u m u n beşerî özelliğe sahib olması d e m e k ise onun hatalı ve yanlış olabileceği ihtimalini g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r m a k , eleştiriye ve tenkide açık olduğunu söylemek demektir.
Macil, a.g.e., S.28. 398 Şatıbi. el Muvafakat. İslaııü İlimler Metodolojisi (Çev. Mehmet Erdoğan), İstanbul, 199,3,c. II, s. 86. 399 Suyuti, a.g.e.. c. 2. s. 4.51-452.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
109
B a t ı n î y o r u m u b e n i m s e y e n elcolierde ise y o r u m u n i m a m l a r a ve velilere tahsis e d i l m e s i , onlar tarafından ortaya k o n a n tefsirlerin ilahî bir hüviyete sahib o l d u ğ u n u gösterir. Ç ü n k ü , imamlar ve veliler, yaptıkları bu işarî yorumları kendi ilmî d e n e y i m l e r i i s d k a m e t i n d e d e ğ i l , a k s i n e , b u l u n d u k l a r ı m a k a m a g ö r e A l l a h T e a l a ' n ı n d e s t e ğ i y l e yani i l h a m a v e s e z g i y e dayalı olarak ortaya koyarlar. Bu s e b e b l e , y o r u m aşkın bir yorum olarak yerini alır. Y o r u m u n aşkın olması ise o n u n bağlayıcı o l d u ğ u n u n , eleştiriye ve t e n k i d e kapalı o l d u ğ u n u n bir göstergesidir. Ç ü n k ü b a d n î y o r u m u b e n i m s e yenlere göre imamların ve v e l i l e n n yaptığı y o r u m l a r d a -ilha m a ve sezgiye dayandığı için- yanılma payının ve hata y a p m a olasılığının imkanı yoktur. Bu n o k t a d a n h a r e k e d e , a n l a m a n ı n nesnel koşulları g ö z a r d ı e d i l e r e k i h l a m a ve s e z g i y e d a y a n a n y o r u m l a r ı n , K u r ' a n ' ı n e v r e n s e l l i ğ i n e gölge d ü ş ü r e c e ğ i , a m a ç l a r ı n a v e h e d e f l e r i n e h i z m e t e t m e y e c e ğ i , a k s i n e belli e k o l ü n ve görüşün amaçlarına hizmet edeceği ortadadır. Batınî y o r u m u b e n i m s e y e n ekollerin, dinin bir zahiri bir d e b a d n ı o l d u ğ u y ö n ü n d e k i d ü ş ü n c e l e r i n i n dinsel d a y a n a k l a r ı , -her n e k a d a r ayetlerden deliller getirselerde- H z . p e y g a m b e r d e n rivayet edilen "Kur'an'ın bir zahiri, bir de batını olduğu'"^^^ y ö n ü n d e farklı varyantlardan gelen sözle ridir. Hadislerde geçen zahir ve batın lafızlarına Jslam alim leri farklı manalar vermişlerdir: a) Bir k ı s ı m a l i m , ayetin z a h i r i , lafzı; batını te'vilidir, demişlerdir.
da,
b) Bazılarına g ö r e , zahir, tilavet; b a d n ise fehimdir. c) İbn-ü Nakib'e g ö r e , a y e d n zahiri, ilim sahiblerine açılan manalardır. B a d n ı d a , Allah'ın hakikat erbabına açtığı gizli manalardır. d) Ebu U b e y d e ' y e g ö r e , Allah T e a l a , Kur'an'da geçmiş milletlerden ve onların başlarına gelen musibetlerden bahset-
Ateş, a.g.e.. s.16; Zerkani, a.g.e., c U , s.67.
110
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
mektedir. Dolayısıyla ayederin zahiri, geçmiş millederden v e onların başına gelen hadiseleri anlatan sözel ifadelerdir. Batını ise, geçmiş millederin karşılaştıkları durumlarla k a r ş ı l a ş m a m a k için alınması gereken nasihat ve öğiiderdir.^oı e) Şatıbi'ye g ö r e , a y e d n zahiri, A r a p dilini a n l a m a k ; batını ise, Allah'ın k e l a m ı n d a n ve h i t a b ı n d a n m u r a d ı a n l a maktır.402
Bu y a k l a ş ı m l a r içerisinde İbn-ii Nakib'in yaklaşımının dışındaki görüşlerin o r t a k n o k t a s ı , b a t ı n î m a n a y ı lafzın medlullerinin dışında tutmamaları v e lafız-mana bütünlüğünü k o r u m a l a r ı d ı r . E b u U b e y d e ' n i n görüşü ise, Şatıbi'nin görü ş ü n ü n s a d e c e kıssalarla s ı n ı r l a n d ı r ı l m ı ş halidir. İbn-ü N a kib'in zahir ve batın k e l i m e l e r i n e gedrdiği y a k l a ş ı m ile Şia ve tasavvuf ekollerinin bu kelimelere geürmiş oldukları y a k l a ş ı m aynıdır. Dolayısıyla bu y a k l a ş ı m , lafız-mana bütün l ü ğ ü n ü k o r u m a m a k t a dil k a i d e l e r i n e ve k u r a l l a r ı n a aykırı olarak lafza dışarıdan anlam yükleyebilmektedir. N i t e k i m , batınî y o r u m u b e n i m s e y e n e k o l l e r , lafızm a n a m ü n a s e b e t i n i g ö z e t m e d e n dilin k a i d e ve kurallarına aykırı olarak örneğin Safa k e l i m e s i n e , H z . M u h a m m e d veya k ö t ü l ü k l e r d e n arınan ruh; M e r v e k e l i m e s i n e H z . A l i ; inek k e s m e f i i l i n e , H z . A i ş e ' y i v e y a h a y v a n î nefsi ö l d ü r m e manalarını rahadıkla verebilmişlerdir. H a l b u k i , Kur'an'ın gerek dil ve gerekse m u h t e v a s ı n d a n anlaşıldığı k a d a r ı y l a Allah T e a l a , insanlara insanca bir ifade biçimini kullanarak hitap etmiş ve Arap toplumunun kullandığı dil ve dilin kurallarıyla mesajını iletmiş ve onları bilgilendirmiştir.404 Bu d u r u m d a , mesaj k a i d e v e k u r a l l a r a b a ğ l ı o l a r a k g ö n d e r i l m i ş ise K u r ' a n l a f ı z l a r ı n a v e r i l e n anlamların da kural ve kaidelere bağlı olması gerekir.
4 0 ' Zerl^ani, a.g.e..c.ll,s.68. Ateş, a.g.e., S.18. 402 Şatıbi, a.g.e., c.lll,s.368. 403zerkani,a.g.e.,c.ll.s.65. 404 Kırca, a.g.e., s.169.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi / İ l i
Bu s e b e b l e , usul-ü tefsir a l i m l e r i , bir tefsirin kabul e d i l e b i l m e s i için gerekli ş a r t l a n net bir şekilde b e l i r l e m i ş lerdir. B u n a göre, bir tefsirin kabul edilebilmesi için; a) Dinin genel k u r a l l a n n a muhalif o l m a m a s ı . , b)
A r a p dili k u r a l l a n n a aykırı olmaması gerekir.^o^
Bir b a ş k a açıdan s ö y l e m e k g e r e k i r s e , Şari'nin kastına, K u r ' a n ' ı n ü s l u b u n a v e A r a p dili k a i d e l e r i n e u y g u n o l a r a k yapılan tefsirler, m u t e b e r tefsirlerdir.^oö Nitekim s a h a b e n i n ve selef-i salibinin tefsir a n l a y ı ş l a r ı , A r a p dilinin ve şer'î d e l i l l e r i n gerekleri d o ğ r u l t u s u n d a olmuştur."^"? D ı ş a r ı d a n a n l a m y ü k l e m e gibi bir i ş l e m e b a ş v u r m a m ı ş l a r d ı r . Kabul e d i l m e y e n ve z e m m e d i l e n tefsir ise, m ü f e s s i n n ilimden u z a k bir ş e k i l d e , dil ve dinin evrensel kurallarının dışında Allah'ın k e l a m ı n ı kendi m e z h e b i n i n görüşleri d o ğ r u l t u s u n d a yaptığı tefsirdir.408 A ç ı k ç a g ö r ü l m e k t e d i r ki dil k a i d e v e k u r a l l a r ı n a u y g u n l u k usul alimleri tarafından ö n e m l e v u r g u l a n m a k t a d ı r . A n c a k , dil k a i d e v e k u r a d a n dendiği z a m a n akla s a d e c e g r a m e r kitablarında yer alan k o n u l a r g e l m e m e l i d i r . A k s i n e dil k a i d e v e kuralları g r a m e r bilgilerinin y a n ı n d a b e l a g a t ı , f e s a h a t i , lafzın d e l a l e d e r i n i ; m e c a z , i s d a r e , k i n a y e gibi söz s a n a d a r ı n ı v e dilin bütün u z a n ı m l a n n ı içine olan geniş bir alanı k a p s a m a k t a d ı r . Bu b a k ı m d a n , dille ifade e d i l m i ş bir sözü a n l a m a k sözün ait olduğu dilin bütünlüğü içerisinde ve t a b i a d y l a o dilin i m k a n l a n çerçevesinde dile getirilen muradı a n l a m a k demektir.^o? D o l a y ı s ı y l a , "Kur'an'ın vardır"
bir
s ö z ü n ü , dilin i m k a n l a r ı n ı n
zahiri
bir
dışında,
de
batını
lafız-mana
münasebeUerini v e lafzın delalederini hiçbir kural ve ilkeye bağlı k a l m a d a n , insanın
muhayyilesinin
üretdği
dil-dışı
•40-5 Zerkani, a.g.e.. c . l l , s . 6 4 . Sabuni, a.g.e., S.217. 407 Şatıbi, a.g.e., c . l l l , s . 3 9 0 . 408 Zerkani, a.g.e., c . l l , s . 6 4 . 409 Cündioğlu, Anlaımıı Buharlaşması
ve Kur'an, s.94, Şatıbi, a.g.e., c.ll, s.62.
112
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
m a n a l a r vererek d e ğ e r l e n d i r m e k , Kur'an'ın manalarını tahrif e t m e k olur. Z a t e n , Z e r k e ş i , sufîlerin Kur'an tefsiri h a k k ı n d a söyle diklerinin tefsir değil, tilavet esnasında elde etdkleri m a n a l a r ve keşifler o l d u ğ u n u ileri sürmüştür.^'O O halde batın ve zahir lafızlarına Şatıbi'nin yüklediği a n l a m a geri d ö n ü l ü r s e , ortaya k o y d u ğ u bakış açısının dilin sınırlan içerisinde ve sözün sahibinin muradının anlaşılması yönünde olduğu görülür.'^^' O n a g ö r e , zahirî m a n a ile A r a p ç a ibareden anlaşılan ş e y , yani ?.özüx\ ne dediği"^^^ hdX\m m a n a ile de Allah T e a l a ' n ı n s ö z ü n d e n ve hitabından m u r a d ı , yani ne demek istediği k a s t e d i l m e k t e d i r . Ş a t ı b i ' y e g ö r e , "bu topluma ne oluyor ki hiç söz anlamıyorlar""^^^ ayedndeki "anlamıyorlar" ifadesinden maksat, sözün veya mesajın a n l a ş ı l m a m a s ı değildir. Kastedilen m a n a Allah'ın m u r a d ı n ı n anlaşılmamasıdır. M e s e l a , "Her kim Allah için güzel bir borç verirse Allah da o kimseye verdiğini kat kat fazlasıyla artırır.""^^"^ ayeti nazil o l u n c a , E b u D a h d a h bu a y e d infak m a n a s ı n d a a n l a m ı ş , elindeki m ü l k i y e d n i Allah yolunda hibe etmişdr.^'5 Y a h u d i l e r ise bu a y e t t e n yola ç ı k a r a k , A l l a h fakir, biz ise z e n g i n i z demişlerdir.^''' Bu y a k l a ş ı m l a r d a n anlaşıldığı gibi Ebu Dahdah'ın anlayışı, ayetin batınî y o r u m u n a , yani a y e d n n e d e m e k istediğini a n l a m a y a yönelik; Yahudilerin yaklaşımı ise ayetin zahirine yani, sadece ayetin ne söylediğine yönelikdr.4i7 D o l a y ı s ı y l a , dilin genel bilgisi ile s ö z ü n s a h i b i n i n muradı arasındaki ilişkilerin sınırları (bağlam) bilindiği tak d i r d e , ancak doğru a n l a m kendisini ifade eder. Zira bu sınır
•=*'0zcrkeşi.a.g.e.. C.I1.S.311. 4 " Şatıbi. a.g.e., c . n i . s 3 6 8 . 412 Kırca, a.g.e.. s.t38. 4 ' 3 4.Nisa . 78. 4 ' 4 2.Bakara.245. 415 Şatıbi, a.g.e.. c.lll, s.375, Ayrıca bkz. İbn Kesir, a.g.e., c.l, s.299. 416 Şatıbi, a.g.e., C . 1 I 1 . S 3 7 5 . 417 Şatıbi. a.g.e., c.lll, s.37.5.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /
113
doğru ç i z i l m e d i ğ i n d e , bu iki ilkeden biri ihmal edildiğinde ya d a sözün sahibinin k u r d u ğ u yapı ve b ü t ü n l ü k m u h a t a p t a r a f m d a n aslına u y g u n bir b i ç i m d e inşa e d i l m e k y e r i n e t a h r i b e d i l d i ğ i n d e -yani a y e t l e r e keyfi bir b i ç i m d e istenilen m a n a verildiğinde- anlam buhariaşıp y o k olur ^'^ K o n u y l a ilgili bir başka p r o b l e m d e lafızların h a k i k î ve m e c a z î manalarının kullanımıyla ilgilidir. Lafızlarda aslolan h a k i k î m a n a s ı n d a k u l l a n ı l m a s ı d ı r . ^ ' ^ A n c a k , -bir l a f ı z , Kur'an'da veya Arapların kullanımında hakikî manasının d ı ş m d a - m e c a z î m a n a d a d a k u l l a n ı l m ı ş ise o z a m a n h e m hakikî h e m de m e c a z î m a n a y a gelebilir. Zira bir kelime ya da ifadenin m e c a z î a n l a m ı , bir fert tarafından o n u n isteğiyle b e l i r l e n e m e z . A k s i n e b u n u n için bir topluluk gerekir ve bu fert d e t o p l u l u ğ u n o l u ş t u r d u ğ u m e c a z î m a n a y a b o y u n gğg|.420 Ş a y e t k e l i m e n i n h a k i k î m a n a s ı n ı n d ı ş ı n d a bir kullanımı y o k s a , o lafza m e c a z î m a n a verilemez.^^' N i t e k i m , "zulumat ve nur" sözcüklerinin Kur'an'daki k u l l a n ı m l a r ı n a bakıldığı z a m a n , b i d i k t e k u l l a n ı l d ı k l a r ı n d a , h e r iki k e l i m e n i n g e n e l l i k l e h a k i k î a n l a m l a r ı n ı n d ı ş ı n d a , m e c a z î olarak küfr ve iman m a n a s ı n d a kullanıldığı görülür. K u r ' a n ' ı n k e n d i s i b ö y l e bir k u l l a n ı m a izin verdiği için zulumat ve nur kelimeled h e m hakikî h e m de mecazî m a n a d a yorumlanabilmişdr. A n c a k , "ey iman edenler, sarhoşken ne dediğinizi bilene kadar: cünübken yolcu olan müstesna, gusledene kadar namaza yaklaşmaym..."^^^ ayetinde "sarhoşluk" sözcü ğü, gerçek a n l a m d a içki içmeden doğan sarhoşluğun kastedilmesi y a n ı n d a ; gaflet, ş e h v e t , d ü n y a sevgisi sarhoşluğu d i y e tefsir e d i l i r s e ; " c ü n ü p l ü k t e n " m a k s a t , g ü n a h k i d e r i n e b u l a n m a k ; " g u s l " ise t e v b e e t m e k d r , d e n i l e c e k o l u r s a bu y o r u m l a r a itibar e d i l e m e z . Ç ü n k ü A r a p l a r , bu gibi y e d e r d e
4 ' 8 Cündioğlu, a.g.e., s.94. 4 ' 9 Razi, a.g.e.,c.8,s.53. •420cabiri,a.g.e.,s.9l. 421 Razi, a.g.e., c.8, s.-l^, Şatıbi, a.g.e,, c.IU, s.49. 422 4.NJsa , 4 3 .
114
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
bu a n l a m l a r d a bu kelimeleri k u l l a n m a z l a r ve bu kelimelerin bu anlamlarda kullanıldığını bilmezler. Çünkü Araplar, c ü n ü p l ü k v e gusül k e l i m e l e r i n d e n h a k i k a t m a n a l a r ı d ı ş ı n d a bir şey anlamaz.423 Y i n e , "ayakkabılarım çıkar..." 424 a y e t i n e bazıları iki a y a k k a b ı d a n m a k s a d ı n iki alem ( d ü n y a v e ahiret) o l d u ğ u n u söylemişlerdir. A n c a k , bu lafızların Arapların k u l l a n ı m ı n d a b ö y l e bir karşılığı yoktur.425 Ö r n e k l e r d e n d e anlaşıldığı gibi bir lafzın h e m h a k i k î h e m d e m e c a z î m a n a d a k u l l a n ı l a b i l m e s i , a n c a k Kur'an'ın v e y a A r a p l a r ı n o lafzı h e m h a k i k î h e m d e m e c a z î m a n a d a kullanmalarıyla m ü m k ü n d ü r . Bir b a ş k a açıdan k o n u y u ele almak gerekirse, yapılan b a t ı n î y o r u m l a r d a , genel o l a r a k , Gulat-ı Ş i a H z . A l i ' y i , Ş i a e k o l ü H z . Ali ve on iki i m a m ı , işarî tefsir e k o l ü de nefis ve d ü n y a sevgisini ön p l a n d a t u t m a k t a kendi m e z h e b î görüşleri d o ğ r u l t u s u n d a bu isimlere v e k a v r a m l a r a işaret e t m e k t e d i r ler. A n c a k , bu i s i m l e r e ve k a v r a m l a r a b a k ı l d ı ğ ı z a m a n bunların s o m u t , açık, istenildiği zaman herhangi bir sembolik dile, dolaylı anlatıma ve işaredere gerek d u y m a k s ı z ı n , direkt olarak söylenebilecek isim ve k a v r a m l a r o l d u ğ u görülecektir. O h a l d e , açık o l a r a k zikredilmesi m ü m k ü n k e n , niçin A l l a h T e a l a bu isim ve k a v r a m l a r a d o l a y l ı o l a r a k v e y a b a ş k a lafızlar ü z e r i n d e n işaret etsin? N i t e k i m , K u r ' a n ' d a , içlerinde H z . Ali d e o l m a k ü z e r e e n s a r ve m u h a c i r î n d e n ö v g ü y l e bahsedilmekte,426 yine nefsin o l u m s u z e ğ i l i m l e r i n d e n v e dünya hayatına meyletmenin sakıncalarından açık ifadelerle direkt olarak uyarılarda bulunulmaktadır.427 E ğ e r i l e d ş i m k u r a b i l m e i m k a n ı m ı z ı ve bilgi y e ü l e r i mizi aşan bir
alemden
v e y a d ü z ifadeyle a ç ı k l a n m a s ı zor
423 Şatıbi, a.g.e.. c.lll,s.49. 424 20.Taha , 1 2 . 425 Şatıbi, a.g.e.,c.lll, S.49. 426 58. Mücadele . 22; 9.Tevbe , 100, 118. 427 i2.Yusuf . .33; 45.Casiye: 23; 25.Furkan; 43; 3.A1-İ İmran , 14-15.
Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi / 1 1 5
olan a n c a k işarî bir f o r m d a belirtilebilen soyut bir o l g u d a n b a h s e d i l e c e k olursa o z a m a n b e n z e t m e , m e c a z v e benzeri lisanî v a s ı t a l a r ı n , yani s e m b o l i k bir ifadenin k u l l a n ı l m a s ı k a ç ı n ı l m a z olacaktır.^^s D o l a y ı s ı y l a , H z . A l i , on iki i m a m , nefis, d ü n y a sevgisi gibi isim v e k a v r a m l a r , algı d ü n y a s ı n ı ve bilgi y e d l e n n i a ş a n , a n c a k k a p a l ı ifadelerle v e işarî o l a r a k a ç ı k l a n m a s ı m ü m k ü n olabilen isimler v e k a v r a m l a r değildir. Bu s e b e b l e , bu i s i m l e r e v e k a v r a m l a r a , m a n a itibariyle ilgisi o l m a y a n lafızlarla işaret e t m e k v e y a batınî y o r u m y a p m a k Kur'an'ın a m a ç ve hedeflerine aykırıdır. A n c a k b e l i r t m e k gerekir ki bu k o n u d a t a s a v v u f ehli Şia k a d a r katı d e ğ i l d i r . G e n e l l i k l e sufîler, Kur'an'ın zahirî a n l a m l a r ı ile b a ğ d a ş t ı r ı l m a s ı mümkün olan ayetleri a ç ı k l a m a y a çalışmışlar, b a d n î y o r u m u n meşru olabilmesi için bazı şartlar ileri sürmüşlerdir.^^s Bunlar : a) Batınî m a n a n ı n , lafzın zahirî m a n a s ı n a aykırı o l m a ması. b) B a ş k a bir y e r d e bu m a n a n ı n v e y a zahiren bir şahidin b u l u n m a s ı .
d o ğ r u l u ğ u n a nassen
c) Bu m a n a y a ş e r ' î v e y a aklî bir m u a r ı z ı n b u l u n m a ması. d) Batınî m a n a n ı n tek m a n a o l d u ğ u n u n ileri s ü r ü l m e m e s i . ^30 H e r n e k a d a r bu ş a r d a r s ö z k o n u s u e d i l m i ş s e d e pratikte bu şartların gözetildiği söylenemez.^^ı A y r ı c a s u f i l e r i n y a k l a ş ı m l a r ı n a o l u m l u y a k l a ş ı l a b i l i r . A m a bu i n s i y a t i f G u l a t - ı Şia e k o l ü gibi bir ç o k s a p k ı n e k o l ü n d o ğ m a s ı n a d a sebebiyet verebilir. K u r ' a n lafızları, m a n a l a r ı v e k u l l a n d ı ğ ı ü s l u b u ile A r a p ç a d ı r . D o l a y ı s ı y l a onu a n l a m a k , o n d a n h ü k ü m çıkar-
Macit, a.g.e., s.49. Kırea, a.g.e., s.138; M. Said Şimşek, Günüıniiz Tefsir Problemleri, 1995, s.156. 430 Ateş, a.g.e., s.25; Zerkani, a.g.e., e.U, s.68. 4 3 ' Şimşek,a.g.e.,S.157.
İstanbul,
116
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
m a k , i s t i d l a l d e b u l u n m a k için m u d a k a o d ö n e m i n A r a p dilinde mevcut bulunan lafızları, m a n a l a r ı , üslup ç e ş i d e r i n i , taşıdığı ihtimalleri g e r ç e k a n l a m d a b i l m e k g e r e k m e k t e d i r . Aksi takdirde onu a n l a m a k m ü m k ü n o l m a z . Böyle bir tutum dini f e s a d a götürür, Şari'nin m a k s a d ı n d a n uzaki aşı İmasına neden olur.432 S o n u ç olarak dil kaide v e kurallarına bağlı kalmaksızın batınî y o r u m adı altında lafızlara istenilen anlamın verilmesi nasıl bir t a k ı m s a k ı n c a l a r d o ğ u r u y o r i s e , lafzın i ç e r i s i n d e m u h t e v î olan anlamları d a r a l t ı p , lafzın m e f h u m u n u gözardı e d i p j a d e c e m a n t u k u n a bağlı kalınarak yapılan y o r u m l a r d a aynı şekilde bir takım sakıncalar doğurmaktadır. K u r ' a n ' d a k i lafızların a n l a m l a r ı n ı tesbit e t m e k için lafızların salt s a t h î m a n a s ı n a d i k k a t e t m e k v e y a lafzın d e l a l e d e r i a e itibar e t m e m e k , Kur'an'ın s ö y l e m e k istediği hususları o n a s ö y l e t m e m e k v e y a eksik s ö y l e t m e k olur. Batınî y o r u m u b e n i m s e y e n l e r , bir a n l a m d a söylemek istemediği v e i m a e t m e d i ğ i h u s u s l a r ı d a y a n a k s ı z bir ş e k i l d e K u r ' a n ' a söyletiyorsa ve bu t u t u m a n l a m a n ı n ilmî kriterlerine s y k - n ise, lafzî y o r u m u benimseyenler d e s ö y l e n m e k istenilen şeyi ona söyletmeyerek anlamanın ilmî kriterlerine aykıri davranmaktadır.
Şatıbi, a.g.e., c.l, 3.36.
İKİNCİ BÖLÜM KUR'AN^IN DİL DIŞI VE
I- K U R ' A N İ F A D E L E R İ N İ N K Ü L T Ü R L E İ L İ Ş K İ S İ
D i l , i n s a n l a r a r a s ı n d a b i r i l e ü ş i m aracı o l d u ğ u gibi aynı z a m a n d a h e r dil ait olduğu milledn kültürünü karakterini v e d ü n y a g ö r ü ş ü n ü d e o r t a y a k o y a r . H e r h a n g i b i r insan t o p l u l u ğ u n u n d i l i , o t o p l u l u ğ u n k e n d i s i ile d ü ş ü n d ü ğ ü , k o n u ş t u ğ u ve sosyal dünyasını oluşturduğu dildir. Yani bizim gerçeği k a v r a y ı ş ı m ı z a n c a k kendi dilimizin bize gösterdiği a n l a y ı ş v e h i s s e d i ş ş e k l i y l e g e r ç e k l e ş e b i l i r . Şu h a l d e dil sadece bir araç değil bir tür bilginin, düşüncenin şekillendiği bir kail p ü r . H e r dilin k e n d i n e ö z g ü b i r e v r e n t a s a v v u r u v a r d ı r . Ö r n e ğ i n E s k i m o l a r d a kar'la ilgili, onun türlerini d ö n ü ş ü m lerini ve birikim şekillerini ifade eden o kadar s ö z c ü k vardır ki insanı şaşırtmaktadır. E s k i m o l a r karla ilgili bu k a d a r fazla sözcükle kar olgusu hakkında sıcak bölgelerde yaşayan t o p l u l u k l a r d a n çok d a h a fazla bilgili olduklarını g ö s t e r m e k tedir. Bir başka ö r n e k t e , cahiliyye d ö n e m i n d e veya g ü n ü m ü z d e çöl i k l i m i n d e y a ş a y a n insanların sıcakla ( ş i d d e d , türleri, z a m a n v e m e k a n o l a r a k d e ğ i ş i m i ) ilgili o l d u k ç a zengin bir k e l i m e h a z i n e s i n e s a h i p olmalarıdır. A r a p insanının k a r l a ilgili t e k k e l i m e s i y i n e k a r d ı r . A m a s ı c a k l a ilgili, sıcağı tanıtan bir ç o k k e l i m e vardır. Y i n e d e v e ile ilgili A r a p ç a d a bir ç o k isim vardır. Dolayısıyla dilin farklı bir y a p ı d a olması tabiat ş a r d a r ı n m farklılaşmasıyla orantılıdır. Çöl bölgeleriyle buzul b ö l g e l e r i n d e tabiat şardarı elbette ç o k farklı olacak v e bu dillere d e yansıyacaktır.434
433 Cabiri. a.g.e.. s.77; Bedia Akarsu, Dit-Kiilliir Bağlantısı, s.52 434 Cabiri, a.g.e., s. 78; porzıg, a,g.e., s., 162
120
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
K u r ' a n A r a p ç a olarak indiğine göre A r a p ç a K u r ' a n ' ı n m a h i y e t i n i n bir parçası d u r u m u n d a d ı r . Yani K u r ' a n mesajını A r a p ç a n ı n dil ç e r ç e v e s i ve dil alanı i ç e r i s i n d e i l e t m i ş , kullanıldığı evren Arapların d ü n y a tasavvurları dairesi i ç e r i s i n d e o l m u ş t u r . Bu a n l a m d a A r a p ç a K u r ' a n ' ı n f o r m u d u r u m u n d a d ı r . K u r ' a n ' a dil a ç ı s ı n d a n yani dilin ait o l d u ğ u t o p l u m u n din a n l a y ı ş ı n ı , d ü ş ü n c e y a p ı s ı n ı , r u h u n u , d u y g u d ü n y a s ı n ı ve karakterini y a n s ı t m a s ı açısından b a k t ı ğ ı m ı z d a tenzil d ö n e m i Araplarının nasıl bir d ü n y a t a s a v v u r u n a sahip o l d u k l a r ı n ı , gündelik yaşantılarını d c a r e t ilişkilerini savaşla rını, aile hayadarını....vb. hususları ö ğ r e n m i ş oluruz. Dilin kültüre etkisi ve ait olduğu t o p l u m u n karakterini y a n s ı t m a s ı n ı n y a n ı n d a , k ü l t ü r ü n o l u ş m a s ı n ı s a ğ l a y a n iki önemli unsur d a h a vardır ki bunlar zaman ve mekandır. Tarihsel bir varlık olan insan için z a m a n tek b o y u d u bir akıştır ve m e k a n l a birlikte insanî olan bütün faaliyederin ölçülmesini sağlar.435 İnsan z a m a n içinde yaşayan bir variık o l a r a k o z a m a n ı n şekillendirdiği bir yapı içerisinde h a y a t ı n a a n l a m verir ve k ü l t ü r ü n ü o n a göre b e l i r l e m e y e çalışır. Bu n e d e n l e insanın eylemleri belli bir z a m a n içinde oluşur ve devanı eder. Tarihsel bir varlık olan insan için m e k a n ise, b a m b a ş k a bir nitelik taşır. İnsan için m e k a n , kendisinin b u l u n d u ğ u yer, yani y a ş a d ı ğ ı c o ğ r a f y a d ı r . Bu d a y e r y ü z ü n d e h e r h a n g i bir y e r ' d i r . Bu yerin hem fizikî hem d e tarihsel bir yapısı vardır. M e k a n ı n fizikî yapısının ister i s t e m e z insanın h a y a t ı , o n u n başarıları üzerinde etkisi o l m a k t a d ı r . Nitekim iklim, toprağın y a p ı s ı , onun berekedi olup o l m a m a s ı , o yerde y a ş a y a n insan g r u p l a r ı n ı ister i s t e m e z e t k i l e r . Bu n e d e n l e belli b ö l g e d e y a ş a y a n bir sosyal birliğin kültürü ü z e r i n d e , b u l u n d u k l a r ı coğrafyanın b ü y ü k etkisi vardır.436 Sosyal biHiğin b u l u n d u ğ u m e k a n p a r ç a s ı n ı n tarihsel y a p ı s ı n a g e l i n c e , sosyal birliğin m e k a n ı y l a olan m a n e v î ilişkisi o m e k a n d a üretdği şeylerdir.
•435 Takiyyellin Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, İstanbul, 2000, s. 162 4.36 Mengüşoğlu, a.g.e.. s.164
Kur'an İfadelerinin Kültürle İlişkisi /
121
Ü r e t i l e n d e ğ e r l e r , y a ş a m b i ç i m l e r i , g e l e n e k g ö r e n e k . . . vb. konular o sosyal bidiği tarihsel a n l a m d a o m e k a n a bağlar. D o l a y ı s ı y l a i n s a n o ğ l u n u n i ç i n d e b u l u n d u ğ u varlık koşullarının en önemli doğal unsuriarı dil, zaman ve mekandır. Yani her insanın k o n u ş t u ğ u , kendi irade ve düşüncelerini karşı tarafa aktardığı bir dili; fiziksel ve tarihsel s e b e p l e r i e bağlı olduğu ve üzerinde yaşadığı bir m e k a n ı ; dili ve mekanı k u l l a n m a imkanı b u l d u ğ u bir z a m a n ı v a r d ı r . D o l a y ı s ı y l a insan y a ş a d ı ğ ı kültür o r t a m ı n ı n ü r ü n ü d ü r . İnsan karakteri hayatını i d a m e ettirdiği doğal ve sosyal ortamın oluşturduğu koşullara bağlı olarak biçimlenir. D e ğ i ş i k c o ğ r a f î b ö l g e l e r d e , d e ğ i ş i k iklim k o ş u l l a r ı n d a y a ş a y a n insan t o p l u l u k l a r ı n d a değişik gelenekler ve değişik sosyal yapılar ortaya çıkar. İşte K u r ' a n ' ı Kerim belli bir dili o l a n , belli bir z a m a n ve m e k a n d a yaşayan A r a p t o p l u m u n a son ilahî vahiy olarak g ö n d e r i l m i ş d r . Gönderildiği dil A r a p ç a d ı r . Gönderildiği m e kan -kendi d e y i m i y l e - ümmii'l kura ve çevresidir.Gönde rildiği z a m a n ise 6 1 0 - 6 3 2 yılları a r a s ı d ı r . Bu ö z e l l i k l e r , K u r ' a n ' ı n i n s a n l a r a belli bir d i l , m e k a n v e z a m a n f o r m u içerisinde indirildiğini g ö s t e r m e k t e d i r ve bu haliyle K u r ' a n b ü y ü k ö l ç ü d e yerel özelliklere sahiptir. B u n u n böyle olması ise zorunludur. Zira insanla ilerisime geçen her varlık, k a r ş ı s ı n d a m u t l a k a bir zaman s ü r e c i n d e y a ş a y a n , bir mekan i ç e r i s i n d e b u l u n a n ve bir dile s a h i p olan bir v a r l ı k / i n s a n b u l a c a k t ı r . D o l a y ı s ı y l a i n s a n l a h e r y ö n ü y l e e v r e n s e l bir i l e d ş i m k u r u l a m a z . Bu da göstermektedir ki, K u r ' a n belli bir sosyal, e k o n o m i k ve kültürel o r t a m d a nazil olmuştur. Dolayı sıyla K u r ' a n ' ı indiği o r t a m ı n ı , sosyal e k o n o m i k ve kültürel b a ğ l a m ı n ı d i k k a t e a l m a d a n salt kurgusal bir metin o l a r a k o k u m a k yanlış anlamalara sebep olabilir. M e s e l a K u r ' a n ' ı n şiire k a r ş ı t a v r ı n ı bu e k s e n d e d e ğ e r l e n d i r e b i l i r i z . A r a p l a r a g ö r e şiir en üstün bir sanat dalıdır ve sanatların en güzelidir. G ü n ü m ü z d e nasıl bir takım i n s a n l a r ü n l ü bir ş a r k ı c ı v e y a m ü z i k t o p u l u l u ğ u n u n ç e v r e s i n d e t o p l a n ı r , o l a ğ a n ü s t ü bir ilgi g ö s t e r i r s e , tıpkı
6.En'am, 92; 42 Şura.7
122
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
A r a p l a r d a ş a i r l e r i n y a n ı n d a y e r a l ı r , o n l a r d a n şiir d i n l e y e b i l m e k , kasidelerini alkışlama fırsatına e r e b i l m e k için ean atarlardı. Bu n e d e n l e şairlerin A r a p l a r n e z n i n d e b ü y ü k bir k o n u m l a n vardt. O d ö n e m d e şairler, insanların g ö n ü l l e r i n d e erişilmez bir yere s a h i p d . Bir kabilede ünlü bir şair ortaya çıktı mı d i ğ e r kabilelerden h e y e d e r gelir, o şairi tebrik ederlerdi. Sonra o kabile gösteriler düzenleyerek hayvanlar keser ve herkese y e m e k yedirirdi. K a b i l e , kadınları d a çıkar t ü d ü şarkı nağmeleri arasında raks ederlerdi. Ç ü n k ü şair, şiiri ve diliyle kabilesini ö y l e s i n e s a v u n u r d u k i , bunu kılıcı ve s ü n g ü s ü y l e bir s a v a ş ç ı o ö l ç ü d e b a ş a r a m a z d ı . N i t e k i m şair o l a y l a r a da d a m g a s ı n ı v u r u r d u . Diğer k a b i l e şairlerinden gelen söz saldırılarına o karşılık verirdi. Bir şair alt t a b a k a d a n isimsiz bir insanı ö v e r e k şanını y ü c e l d r v e y a üst t a b a k a d a n t a n ı n m ı ş bir insanı yererek toplum n e z d i n d e d e ğ e r i n i d ü ş ü r e b i l i r ve t o p l u m u n o i n s a n l a r a karşı b a k ı ş a ç ı l a n h e m e n değişi veri rdi.^^s D o l a y ı s ı y l a şairlerin halkın d ü ş ü n c e ve fikir hayatlarında etkin bir konumları vardı. A y n ı z a m a n d a A r a p l a r a g ö r e şair d e n i n c e a k l a , bir i n s a n ı n b i l e m e y e c e ğ i bir şeyi bilen ve b i l i n m e y e n a l e m h a k k ı n d a bilgi sahibi olan kişi gelirdi. Onlara göre ş a i d e r bu bilgileri kişisel y e t e n e k l e r i s a y e s i n d e d e ğ i l , t a b i a t - ü s t ü varlıklar olan cinlerle ilişki kurarak alırlardı. Dolayısıyla şiir s a d e c e sanatsal bir etkinlik d e ğ i l , aynı z a m a n d a c i n l e r l e k u r u l a n ilişkiden k a y n a k l a n a n bir ilim'di.^^s' B u d u r u m ç a ğ d a ş l a r ı n ı n R a s u l l u l l a h ' a n e d e n "mecnun (cinlenmiş), şair""^^ y a da genel olarak "mecnun'"^^ dediklerini de izah eder. A n c a k K u r ' a n , bu d u r u m u ş i d d e t l e r e d d e d e r . Hz. Mulıammed'in sözü, ne bir şairin sözüdür ne de bir ka.hinin.'^'^ O'nun söyledikleri ancak Allah tarafından
Çelebi, a.g.e.,s. 165-166 M.A1İ. Baltası, İlk mesajlar. İstanbul, 1993, s. 102 440 37. Sallat. 36 4 4 ' 15. Hicr,6-. 44. Duhan, 14 442 69. Hakka. 41-42
Kur'an İfadelerinin Kültürle İlişkisi /
gönderilen bir vahiydir. ve o şairler her vadide şaşkın dolaşırlar.'^
123
ye şairlere ancak azgınlar uyar (sözcüklerin ve hayallerin peşinde)
G ö r ü l d ü ğ ü gibi K u r ' a n bu ifadelerle H z . M u h a m m e d ' i bu şairler sınıfının d ı ş ı n d a t u t m a k i s t e m i ş , o n u n p e y g a m b e r l i k v e risalede görevlendirildiğini a ç ı k ç a b e y a n etmiş ve o n u n r a s t g e l e söz s ö y l e y e n , k e l i m e l e r ve h a y a l l e r a r a s ı n d a d o l a ş a n şairierin y a p t ı ğ ı n ı y a p m a y a n bir insan o l d u ğ u n u belirtmek istemiştir.445 Nitekim H z . M u h a m m e d ' i n sözlerinin kaynağı A l l a h ' t ı r ; şairlerin sözlerinin kaynağı ise onlara göre cinlerdir. Y i n e şairierin s ö z l e r i n d e bir ç o k çelişkiler vardır. K u r ' a n i f a d e l e r i n d e ise b ö y l e bir çelişki y o k t u r . Ş a i r l e r , k e l i m e l e r , h a y a l l e r ve d ü ş ü n c e l e r i e belli bir gerçeklik fikrine bağlı o l m a d a n a m a ç s ı z ve çoğu z a m a n da tutarsız bir b i ç i m d e o y n a m a k t a ve insanları eğlendirmektedirier.446 B u n u n karşı s ı n d a K u r ' a n ifadelerinin hepsi bir bütünlük içinde m u h a t a p aldığı t o p l u m u d ü n y e v î ve u h r e v î a l a n l a r d a a y d ı n l a t m a k , i n s a n l a r a b u d ü n y a d a k i s o r u m l u l u k l a r ı n ı h a t ı r l a t m a k , onları iyiye ve güzele y ö n l e n d i r m e k . . . gayesiyle gönderilmiştir. İşte K u r ' a n ' ı n şiir ve şaire karşı o l u m s u z t u t u m u n u n altında yatan .sebeplerden bazıları bunlardır. K u r ' a n ' m şiir ve ş a i r e karşı o l u m s u z t u t u m u n u n sebeplerinden bir diğeri de şairin toplumdaki işlevselliğidir. Z i r a şair k a m u o y u n u e t k i l e m e d e ve istedikleri d o ğ r u l t u d a y ö n l e n d i r m e d e önemli roller üstlenmişler, bir a n l a m d a o t o p l u m u n medyası'^'' haline gelmişlerdir. Dolayısıyla K u r ' a n ' ı n şiir v e şaire karşı o l u m s u z tavrını bu a ç ı d a n d a d e ğ e r i e n d i r m e k g e r e k i r yani K u r ' a n şiir v e ş a i r e o d ö n e m A r a p k ü l t ü r ü n ü n biçtiği değerleri d i k k a t e alarak tavır almıştır. Bu n e d e n l e K u r ' a n ' ı n t e p k i s i insanın iç dünyasının estetik
443 53. N e c m , 3 4 4 4 26. Şuara, 224-225 445 izzet Derveze, Kur'an 'a Göre Hz.Muhammed'in Havatı,(Çtv. istanbul, 1995,c.l S.241
Mehmet Yolcu),
446 Esed a.g.e.. s.76, (100.dipnot) 447 Baltası a.g.e., s. 104; Nasır Hamid Ebu Zeyd, İlahi Hilalnn Tabiatı (çev. Mehmet Emin Maşalı), Ankara, 2001, s. 176
124
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
açıdan dışa vurumu olan ve bir sanatsal etkinlik olan şiire d e ğ i l , K u r ' a n mesajınjn m u h a t a p l a r tarafından algılanmasına v e a n l a ş ı l m a s ı n a engel o l a n v e t o p l u m u i l a h î m e s a j l a r k o n u s u n d a o l u m s u z y ö n d e e t k i l e y e n şiir ve şairin (Yerel anlamda) veya toplumu manipiile eden kurum ve kuruluşların (evrensel anlamda) işlevselliğinedir. Nitekim K u r ' a n işlevini yerine g e t i r m e d e kendisine destek olan şiir ve şairin y a n ı n d a y e r a l m ı ş , iman eden salih amel işleyen ve A l l a h ' ı ç o k ç a zikreden ş a i d e r i , m e c n u n şairlerin dışında tutmuştur.^^s Y i n e c i n l e r l e ilgili i n a n ç ve anlayışların A r a p l a r ı n sosyal ve dinî y a ş a n t ı l a r ı n d a etkin bir şekilde yer a l m a s ı K u r ' a n i f a d e l e r i n d e c i n l e r l e ilgili p e k ç o k k o n u n u n a k t a r ı l m a s ı n a s e b e p o l m u ş , h a t t a Cin Suresi a d ı y l a y o ğ u n o l a r a k cinlerden b a h s e d e n bir sure bile nazil o l m u ş t u r . Bu d u r u m cin o l g u s u n u n A r a p d ü ş ü n c e s i n d e ne kadar etkin bir rol o y n a d ı ğ ı n ı a y n ı z a m a n d a b i z e göstermektedir. K a n a a d m i z c e K u r ' a n , Arapların i n a n c ı n d a önemli yer tutan bu anlayışı İslam lehine kullanmıştır. Nitekim cinlerden belli bir grubun Allah katından H z . P e y g a m b e r ' e indirilen vahyi d i n l e d i k l e r i n e v e o n a itaat e t t i k l e r i n e K u r ' a n ' d a y e r verilmektedir. "De ki: Cinlerden bir topluluğun Kur'an'ı dinleyip şöyle dedikleri bana vahyolundu. «Biz harikulade bir Kur'an dinledik ve doğru yola ilettiği için ona iman ettik. Artık rabbimize hiç kimseyi ortak koşmayacağız...» '"^^ B u n a g ö r e , cinlerin vahyi dinledikleri s ö y l e n e r e k , Arapların bir d e ğ e r atfederek A l l a h ' a ortak koştukları varlık lar olan cinlerin bile mesajı işittikleri ve ona itaat e t d k l e r i , d o l a y ı s ı y l a A l l a h ' ı n e m i r v e y a s a k l a r ı n a riayet ettikleri belirtilmekte; bir a n l a m d a A l l a h ' a şirk koştukları e s r a r e n g i z ve k u v v e d i varlıklar olan cinlerin, aslında yaratılmış variıklar olarak A l l a h ' ı n variığmı ve biriiğini kabul etdkleri vurgulan m a k t a ; müşrik Arapların t e v h i d , risalet ve v a h y e karşı takın dıkları tavır değiştirilmeye çalışılmaktadır.
448 26. Şuara. 227 4*9 72. Cin. 1-4
Kur'an ifadelerinin Kültürle İlişkisi /
125
Y i n e cinlerin ( v e ş e y t a n l a r ı n ) g ö k t e n bazı h a b e r l e r i ş i t m e k a m a c ı y l a değişik y e d e r e o t u r d u k l a r ı , s o n r a birden o haberleri k o r u y a n katı bekçilerie v e ateş koriarıyla k a r ş ı l a ş tıkları ifade e d i l m e k t e d i r . 4 5 0 Bu i f a d e l e r e g ö r e İ s l a m ' d a n önceki Arapların cin şeytanlarının göğe çıktıklarını ve oradan birtakım haberler çaldıklarına inanıl maktaydı.45' Dolayısıyla cinlerin bekçilerle v e ateş koriarıyla k o v u l m a l a r ı n a y ö n e l i k i f a d e l e r , A r a p l a r ı n bu a l a n d a k i d ü ş ü n c e v e a n l a y ı ş l a r ı n ı n yanlışlığını ifade eden s e m b o l i k ifadelerdir. Yani e s a s ı n d a göğe çıkına ve haber alma gibi bir durum gerçek a n l a m d a söz konusu olmayabilir. Ancak K u r ' a n , Arap düşüncesinde var olan cinlerin h a b e r a l m a özelliği k o n u s u n u açık bir şekilde r e d d e t m e y e r e k , b u n u onların anlayacağı bir b i ç i m d e bekçiler ve ateş koriarıyla k o v u l m a b i ç i m i n d e izah e t m e y e çalışmıştır. Cinler haber almaya yeltenmişler a m a bunu başaramamış lardır. G ö r ü l d ü ğ ü gibi K u r ' a n ' d a y e r a l a n c i n l e r l e ilgili ifadelerin bilgisel değeri o l m a k l a birlikte bu bilgisel değerler A r a p l a r ı n c i n l e r l e ilgili i n a n ç v e d ü ş ü n c e a n l a y ı ş l a r ı içerisinde aktarılmıştır. B ö y l e c e cinlerle ilgili K u r ' a n a y e d e rini o k u r k e n h e m onların variıksal bilgisine h e m d e o d ö n e m A r a p k ü l t ü r ü n d e y e r alan cin o l g u s u n u n m a h i y e d n e nüfuz etmiş oluruz. Y i n e K u r ' a n ' ı n ibranî g e l e n e k t e n ve c a h i l i y e örf v e a d e d e r i n d e n b a h s e t m e s i , yani h a r a m a y l a r d ü ş ü n c e s i n i n p a y l a ş ı l m a s ı , h a c ibadetinin şirk ve putatapıcılık k i d e r i n d e n a r ı n d ı r ı l d ı k t a n s o n r a tenzil s o n r a s ı d ö n e m d e d e d e v a m e t d r i l m e s i , evlatlık müessesinin kaldırılması... vb. durumların hepsi Arapların kültürel olguları baz alınarak ortaya k o n m u ş tur. İşte bütün b u n l a r , vahiy olayının o l g u d a n k o p u k y a da olguyu hiçe sayan ve onu aşan bir olay değil, aksine kültürel t e l a k k i l e n n bir parçası olduğunu teyit etmektedir.452
450 ıs.Hicr, 16-18; 37. Saffat. 6-11; 67. Mülk, 5 451 Derveze. a.g.e. c. I,s.3,54 452 Ebu Zeyd, a.g.e.. S..57
11- A R A P Ç A N I N M A H İ Y E T İ V E K U R ' A N ' A YANSIMASI Kur'an'ın içinde vaiıyin iki cephesi vardır. B u n l a r d a n biri o n u n k e l a m ı ile, yani dar m a n a d a k i lisanlardan farklı olan k o n u ş m a ile ilgilidir. Öteki d e , o z a m a n m e v c u t kültür dilleri arasında yer alan yalnız A r a p dilinin tesadüfen d e ğ i l , A l l a h ' ı n i r a d e s i y l e A l l a h ' ı n k e l a m ı n a aracı o l a r a k s e ç i l m i ş o l m a s ı m e s e l e s i y l e ilgilidir.^^s K u r ' a n ' a g ö r e h e r milletin özel bir dili vardır. A r a p ç a d a Arapların dilidir. Bu b a k ı m d a n o d a s a d e c e öteki dillerden biridir. Eğer A l l a h T e a l a , b u n u v a h i y dili o l a r a k s e ç m i ş ise o n u n bir dil ü s t ü n l ü ğ ü n d e n dolayı d e ğ i l , y a l a r ı n d a n dolayı s e ç m i ş d r . Zira mesaj A r a p ç a k o n u ş a n bir m i l l e t e gönderilmişdr.*^^ A l l a h ' ı n i n s a n l a r l a k o n u ş m a s ı vahiy y o l u y l a o l d u ğ u n a göre Allah T e a l a d i ğ e r p e y g a m b e r l e r e vahyini nasıl bildirmiş ise, H z . M u h a m m e d ' e d e aynı şekilde bildirmiştir. Yeni bir dil veya farklı bir dille asla h i t a b e t m e m i ş d r . Bu Allah'ın bu alanla ilgili k o y d u ğ u bir k u r a l d ı r ( S ü n n e t u l l a h ) ve asla bu k u r a l d a bir d e ğ i ş i k l i k olmamıştır.455 Bu n e d e n l e Kur'an'ın dili, yalın ve birleşik i f a d e l e r i y l e , ıstılahlarıyla, ü s l u b u y l a , ö r n e k l e r i y l e , t e ş b i h l e riyle, istiareieriyle, mecazî ifadeleriyle peygamberimizin yaşadığı t o p l u m u n dilidir.^^ö N i t e k i m A l l a h T e a l a , A r a p dilini bir v a s ı t a o l a r a k belirlemiş ise gönderdiği kelamı da -insanların anlayabilmesi için- A r a p ç a n ı n dil sınırları içerisinde olacaktır. O h a l d e , her dii belli bir m u h i d n , belli bir coğrafyanın, belli bir kültür ve h a y a t tarzının izlerini t a ş ı d ı ğ m a göre A r a p d i l i , ö z e l l i k l e
453 Izutsu.a.ge , s . 190. 4 5 4 izutsu, a.g.e., 239. 455 Kırca, a.g.m., s. 36. 456 Derveze, Kur'aıı-ii'l Medd,s.
125.
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
127
Kur'an'ın nazil o l d u ğ u d ö n e m d e k i A r a p dili de o d ö n e m i n ve o bölgenin kendisine ö z g ü şartlarının, A r a p örf ve a d e d e rinin kısaca hayat tarzının ürünüdür. Kelimelerin a n l a m ı , o ç e r ç e v e n i n ve o şartların içerisinde d o ğ m u ş , o d ö n e m A r a p kültürünün etkisiyle şekillenmişdr.^^"? Dolayısıyla Kur'an d a b ö y l e bir kültür coğrafyasında indiğine göre ifade ve ü s l u b b a k ı m ı n d a n o kültür coğrafyasının dil özelliklerini içerisinde barındırmaktadır. Zira ifade b a k ı m ı n d a n o d ö n e m A r a p dili k ü l t ü r ü n ü n d ı ş m a ç ı k m ı ş o l s a y d ı , insanlar açısından anlaşıl m a s ı ve ilkelerinin h a y a t a a k t a r ı l m a s ı z o r l a ş ı r d ı . N i t e k i m , "Eğer bu Kur'an'ı Arapça dışında bir dilde indir şeydik (şimdi onu reddedenler) bu defa 'neden onun ifadeleri anlaşılır bir şekilde değildir' derlerdi,'"^^^ ayeti Kur'an-ı Kerim'in Arapların a n l a y a c a ğ ı bir d i l l e i n d i r i l d i ğ i n i göstermektedir. O halde Kur'an'ın A r a p ç a lisanıyla inmesi aynı z a m a n d a o n u n A r a p ç a n ı n dil özelliklerini taşıdığı m a n a s ı n a d a gelmektedir. N i t e k i m her dil gibi A r a p ç a n ı n da kendine özgü bazı özellikleri m e v c u t t u r . A n c a k Arapçanın dil özelliklerine g e ç m e d e n ö n c e , y i n e h e r d i l d e varolan g e n e ! bir özelliği belirtmek gerekir. A s l ı n d a her dil bir b e d m l e m e d i r . O l a y l a r a v e o l g u l a r a ilişkin a n l a m l a n m a d d e s e l bir g ö s t e r g e ile ifadelendirmedir.459 Dolayısıyla dil,bize gerçekliğin t a m ve k a m i l bir resmini v e r m e z . Ç ü n k ü d i l , varolan gerçekliği bire-bir a y n e n r e s m e t m e z , belki temsil eder. H e r temsil ise tabiatıyla eksildli o l d u ğ u n d a n , bir o l g u n u n dildeki temsili o olgunun tam değil, ancak eksiltili bir tasvirinden ibarettir.460 B u n e d e n l e dildeki gerçeklik ile, dil-dışı gerçekliğin ö z d e ş l e ş d r i l m e s i m ü m k ü n değildir. Bu özellik, her dilin bir a n l a m d a e k s i k l i ğ i n i g ö s t e r e n o r t a k bir özelliktir. A y r ı c a h e r dilin lafızlarının, tüm manaları k a r ş ı l a y a c a k ö l ç ü d e o l m a s ı m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n d a n , her d i l d e farklı a n l a m l a r için e m a n e t lafızlar (çok a n l a m l ı )
DUcane Cündioğiu, Aıto/ı/M Tarilıi, İstanbul, 1997, s. 37. 458 4I.Fussilet,44. Akarsu, DU-KiiltUr Bağlantısı, 460 Cündioğiu, Sözün Özü, s. 76.
s. 30.
128
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
kullanılmıştır. -Zira s a y ı s ı z m a n a l a r için sayısız adlandırmaların olmadığını daha önce söylemişdk.- Bunun y a n ı n d a , e d e b î sanat y a p m a gayreti ve m u h a t a b ı n anlayış s e v i y e s i n e g ö r e hitapta b u l u n m a çabaları ifadelerde zenginlik veya kısıtlamayı gerekli kılmaktadır. B u n u n s o n u c u n d a m a n a l a r d a açıklık ve kapalılık o l m a k t a d ı r . Bu g e r ç e k l e r i n b e ş e r î bir dil için bir realite o l d u ğ u ve normal karşılandığı ortadadır.461 Bu genel özelliklerin y a n ı n d a her dilin k e n d i n e ait, h u s u s î bir takım özellikleri d e vardır. Bu d u r u m d a bir d i l d e var olan dilsel z e n g i n l i k l e r v e y a e k s i k l i k l e r o d i l d e yazılan bütün eserlere d e a y n e n y a n s ı y a c a k t ı r . D o l a y ı s ı y l a yazılan eserieri doğru bir şekilde a n l a y a b i l m e k için eserin y a z ı l d ı ğ ı dilin z e n g i n l i k l e r i v e e k s i k l i k l e r i n i n ç o k iyi bilinmesi gerekir.^62 Bu husus Kur'an-ı Kerim için de aynen geçeriidir. Kur'an Allah'ın kelamı o l m a s ı n a r a ğ m e n i n s a n a ait bir dil olan A r a p diliyle indiğine g ö r e , A r a p ç a n ı n dil zenginliklerini ve eksikliklerini içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a ve mesajını A r a p ç a n ı n dil özellikleri ç e r ç e v e s i n d e i n s a n l a r a iletmektedir. A r a p ç a n ı n bazı dil özellikleri şunlardır: 1- A r a p ç a d a k e l i m e , i s i m , fiil ve harf (edat) o l m a k üzere üçe ayrılır. Bu ayırım çoğu dillerde aynıdır. İsim ve fiil tek b a ş ı n a tam bir a n l a m ifade edebilirken e d a t l a r tek başlarına tam bir anlam ifade etmezler.^^^ 2- A r a p ç a d a c ü m l e l e r , h a b e r
ve inşa cümlesi o l a r a k
ikiye ayrılır. S ö y l e n m i ş bir sö?^, ya ihbardır
veya
inşadır.
H a b e r c ü m l e s i , s ö y l e n d i ğ i z a m a n d o ğ r u ve o l m a i h d m a l i n i taşıyan her c ü m l e y e denir. S ö z ü n o l m a s ı n d a n m a k s a t , o n u n gerçeğe u y g u n o l m a s ı d ı r . (yalan) o l m a s ı n d a n m a k s a t ise, o n u n g e r ç e ğ e u y g u n m a s ı d ı r . İsim ve fiil c ü m l e l e r i n d e n oluşan c ü m l e l e r cümlesidir.464
yanlış doğru Yanlış olma haber
4 6 ' Yaşar, a.g.e.. S. 19. 462 Kırca, a.g.m., s. .34. 463 Muhammed Esad Nadiri , Nahv-u'l Luj>al-i'l Arahiyye. Beyrut, 1995, s. 9. 4 6 4 s u y u t i . a . g . e . , c . 2 , s . 205.
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
129
İnsanların d u y g u ve düşüncelerini ifade e t m e s i , kültür lerin ve m e d e n i y e d e r i n tarihsel ve toplumsal olayların nesil lerden nesillere aktarılması vs. haber cümlesi vasıtasıyla gerçekleşmektedir.465 Doğru olma ve yanlış o l m a ihtimali b u l u n m a y a n s ö z l e r d e n o l u ş a n c ü m l e l e r e i s e , inşa c ü m l e s i d e n i r . İ n ş a cümlesinin bir çok formu vardır ki bunlar; e m i r , n e h i y , soru, d u a ve dilek cümleleridir.466 İnşa c ü m l e s i n d e sözü söyleyen, m u h a t a b ı n d a n bir fiili g e r ç e k l c ş d r m e s i n i veya aksini istediği için muhatabın ö n ü n d e iki a l t e r n a t i f v a r d ı r : K a b u l e t m e ( y e r i n e g e t i r m e ) v e y a r e d d e t m e (yerine g e t i r m e m e ) . İnşa cümlesinin gereği olarak m u h a t a p y a b i r e m r i n ' g e r e ğ i n i y e r i n e getirir y a e m r i n gereğini y e r i n e g e d r m e z ya d a bir soruya verilmesi gereken cevabı v e r m e z . Dolayısıyla inşa cümleleri h a b e r cümlelerinin aksine e y l e m e yönelik bir tavır sergilemesini m u h a t a b a gerekli kılar.467 İnşa cümlesi f o r m u n d a söylenen sözler aynı z a m a n d a bir d a v r a n ı ş ı gerekli kıldığı için, Kur'an-ı K e r i m m u h a t a p larının yapmaları gereken (emir) v e y a y a p m a m a l a r ı gereken (nehiy) fiilleri ç o ğ u n l u k l a inşa cümleleriyle ifade e t m i ş d r . 3- A r a p d i l i n d e fiiller
genel
o l a r a k , mazi ( g e ç m i ş ) ,
m u z a r i (şimdi ve g e l e c e k ) ve e m i r o l m a k toplanırlar.
A n c a k z a m a n l a ilgisi olan
e t d k l e n bu z a m a n l a r d a n
üzere üç grubta
fiiller b a z e n delalet
t e c e r r ü d edebilirler.
nab-ı H a k k ' a isnat edilen jJ-c
Mesela Ce-
(alime) fiili her üç z a m a n a d a
d e l a l e t ettiği gibi t a m m a n a s ı y l a z a m a n d a n
soyudanmış
o l a r a k d a kabul edilebilir. A y r ı c a A r a p dilinde, fiiller
arası
bir ö d ü n ç m a n a a l ı p - v e r m e h u s u s i y e d çok y e r d e görülebilir. N i t e k i m , Nahi suresinin I. a y e d n d e geçen:
465 Görgün, a.g.m.. s. 142. 466 Suyuti, a.g.e.. s. 20.5. 467 Görsün, a.g.m.. s. 141-14.3.
130
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
"Allah'ın emri geldi, artık istemeyin"
ayetindeki ^ ı
birlikte muzari
onu sakın
vaktinden
fiili mazi k a l ı b ı n d a
evvel
olmakla
manasındadır.
4- A r a p ç a d a k e l i m e l e r e r k e k l i k - d i ş i l i k ( m i i z e k k e r m ü e n n e s ) ifade ederler. N i t e k i m , ü ç ü n c ü şahısta bir erkek özellikle zikredilecekse erkeklik z a m i r i , sadece kadın zikred i l e c e k s e m ü e n n e s l i k z a m i r i , şayet erkek ve kadın birlikte z i k r e d i l e c e k s e s a d e c e erkeklik zamiri k u l l a n ı l m a k t a d ı r . î s d s n a l a r o l m a k l a b i d i k t e Kur'an'da bu kuralın aynen korun duğu lu v e y a bu kurala uygun olarak ayetlerin ifade edildiğini g ö n tekteyiz. Şayet K u r ' a n T ü r k ç e nazil o l m u ş olsaydı şahıs z a m i d e n cinsiyet belirUlmeksizin kullanılırdı. 5- A r a p ç a d a c ü m l e l e r isim cümlesi v e fiil c ü m l e s i diye ikiye ayrılır. İsimle başlayan c ü m l e l e r e isim c ü m l e s i , fiille başlayan cümlelere fiil cümlesi denir. 470 6- A r a p ç a d a bir c ü m l e kurulurken genellikle ö n c e fiil ( y ü k l e m ) , sonra fail (özne) zikredilirken T ü r k ç e d e ö n c e ö z n e sonra y ü k l e m zikredilir. Bu d u r u m , A r a p ç a n ı n fiil merkezli bir dil o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . Y a n i , fiili y a p a n d a n ç o k , fiilin yapılması önemlidir. 7- A r a p ç a çekimli ( b ü k ü m l ü ) d i l l e r d e n d i r . Ç e k i m l i dillerde tek ve çok heceli kökler Vf; b i r t a k ı m ekler vardır. Pakat yeni kelime yaparken vey.; çekim sırasında ç o k defa, k ö k l e r d e bir değişiklik olur. Yani b a z e n az sayıdaki ekler k u l l a n ı l m a k l a b i d i k t e , u m u m i y e t l e gramer ifadeleri, k ö k ü n bir içten kırılma ile aldığı değişik şekillerie karşılanır. Bazı d u r u m l a r d a bu d e ğ i ş i k l i k , ç o k defa k ö k ü t a n ı n m a z h a l e gedrebilir. Bu b a k ı m d a n A r a p ç a kelimelerin şekillerini ve m a n a l a r ı n ı doğru b i l m e k v e a n l a m a k için kelimelerin bu kalıplarını bilmek gereklidir. Bu kalıplara "vezin" adı verilir.47i Bu v e z i n l e r A r a p ç a d a "Sarf i l m i " b ü n y e s i n d e yer a l m a k t a d ı r . Bu n e d e n l e sarf ilminin b i l i n m e s i n d e de b ü y ü k
468 Nadiri, a.g.e., s. 12. 469 M. Meral Çörtü .Arapça Dil Bilgisi Scır/i, İstanbul, 1995, s. 496. 470 Abdullah İbn Hişam, Mugııi'l Lcbib, Mısır, tsz,, c. 2, s. 376, 4 7 ' Ergin, a.g.e., s. 51.
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması / 13 1
yarar vardır. Ç ü n k ü , kelimelerin köklerinin dolayısıyla m a n a l a r ı n ı n t e s b i t i n d e sarf i l m i n i n ö n e m i b ü y ü k t ü r . N i t e k i m Z e m a h ş e r i ' n i n b e l i r t d ğ i n e göre "el i m a m " sine, ü m m ü n
(anne) kelimesinin
) kelime
(^LaVI
ç o ğ u l u d u r diyen bir
kimse,
"O gün bütün insanları rehber edindikleri insanlarla (imamlarla) birlikte çağıracağız...."^^^ ayetinde geçen " i m a m " kelimesini " O gün onları anneleriyle (babalarıyla değil) birlikte ç a ğ ı r a c a ğ ı z " ş e k l i n d e okuyacaktır.^^s D o l a y ı s ı y l a , m a n a l a r ı n s a ğ l ı k l ı bir ş e k i l d e a n l a ş ı l m a s ı için k e l i m e l e n n yapılarının bilinmesi gerekmektedir. 8-
A r a p ç a d a tesniye (ikilik) sigası
rakamını belirtmeden
vardır.
"İki"
t e s n i y e kalıbıyla iki n e s n e y e işaret
edilebilir. M e s e l a iki kitaba işaret e t m e k için ^\
demek
3'ctedidir. 9- A r a p ç a d a varlıklar, akıllı o l m a durumlarına göre iki k a t e g o r i y e ayrılır.
Yani,
Arap
dilinde aklı olan v a d ı k l a r
aklı o l m a y a n varlıklar ayırımı vardır ve bu a y ı r ı m , (^j_a)
ve "ma"
belirier.
(Lo)
ismi
mevsullerinin
"men"
kullanım şekillerini
" M e n " edatı genellikle akıllı variıkları, "ma" edad
ise genellikle insan dışındaki variıkları temsil eder. 10- A r a p ç a d a edatlar (harf-i cerier) biriikte kullandık ları k e l i m e l e r i n hatta
birçok
değişmektedir.
a n l a m l a r ı n ı ciddi ö l ç ü l e r d e e t k i l e m e k t e , fiilin
anlamı
Mesela,
^j-^i^
aldığı
harf-i
fiili vurmak,
cere
göre dövmek
472 l7.İsra,7l. 473 Zemahşeri. a.g.e.. c.2, s. 4.59; Muhammed Hüseyin Zehebi, el Tefsir ve'l \tilfessirun. Mısır. 1976. c.l. s. 266. 474 Hayreün Karaman. BekirTopa!oğlu,,4ra/)ç-« Dil Bilfiisi (Sarf-Nahiv), İstanbul, 1975. s. 125.
132
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
manasında
iken
(fî)
k u i l a n d d ı ğ m d a sefere çıkmak
harf-i
cerri
ile
birlikte
m a n a s m a gelmektedir.
1 1 - A r a p ç a , gerek lafız g e r e k s e lafızlara y ü k l e n e n a n l a m z e n g i n l i ğ i n d e n ve c ü m l e terkibi e n ndeki çeşidilikten dolayı birçok ihtilaflara neden olabilecek bir dildir. A r a p ç a d a var olan bu özellik, onu problemli m e s e l e l e r d e dayanak ve örtü olarak kullanılmaya müsait kılmaktadır.^^ö 12- Y u k a r ı d a k i özellikle bağlantılı o l a r a k , A r a p ç a n ı n dil özelliklerinden bir diğeri de filolojik yapısından ve e d e b î s a n a d a n n d a n k a y n a k l a n a n a n l a m farklılıklarıdır. Özellikle tefsir usulü k i t a p l a r ı n d a ulumü'l Kur'an olarak yer alan k o n u l a r ı n m a h i y e d bu dilin n e k a d a r problemli bir y a p ı d a o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . Lafızların garip, h a k i k a t - m e c a z , â m m - h â s s , mutlak-mukayyed, muhkem-müteşabih vb. k o n u l a r d a ele alınması ve Kur'an'ı a n l a m a k için bu konuların ç o k iyi b i l i n m e s i n i n gerekli o l d u ğ u n u n ifade e d i l m e s i , A r a p ç a n ı n yapısından kaynaklanan bir çok problemin v a d ı ğ ı n ı da açıkça göstermektedir. "^^^ 1 3 - İ ' r a b k o n u s u da A r a p ç a d a çok önemli bir işleve s a h i p d r . İ'rab k e l i m e s i ıstılahta zahirî v e y a takdirî olarak a m i l l e r ( k e n d i s i n d e n sonra gelen k e l i m e v e y a k e l i m e l e r i n son harflerini v e y a harekelerini değiştiren etkenler) vasıta sıyla k e l i m e l e r i n s o n l a r ı n d a m e y d a n a gelen değişiklikleri ifade etmektedir.478 A r a p ç a d a kendisinden sonra gelen kelimenin hareİce v e i'rab d u r u m u n u e t k i l e y e n 6 0 tane amil ( e t k e n ) ; a m i l i n i n etkilemesiyle hareke ve i'rab d u r u m u değişen 30 tane ma'mul ( e t k i l e n e n ) v e amilin etkisini k e l i m e n i n s o n u n d a belirgin kılan 10 tane değişik i'rab biçimi vardır.
Nadiri, a.g.e., s. 756. 476 Muhammed Abid Cabiri . Arap-İslaın Akbaba). İstanbul, 2000, s. 75.
Aklının
0/W,S!/™Y,
(çev. İbrahim
477 Kırca, a.g.m., s. 34-35. 47B Nadiri, a.g.e., s. 17. 479 Muhammed b. Sehl İbn Serrşıe , el UsııUı fî'n Nahvi Beyrut, 19%,c. l , s . 5 2 .
(tah., Hüseyin Fetla)
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
133
İ'rabı b i l m e d e n m a n a y a nüfuz etmeic m ü m k ü n değil dir. Z i r a , i'rab o l m a d a n faili m e f u l d e n , m ü b t e d a y ı h a b e r d e n a y n ' t e d e b i l m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . R i v a y e t e göre Ebu'l E s ved-i'd Düeli bir gece kızı ile beraber g ö k y ü z ü n ü seyreder ken kızı, "gökyüzü ne kadar güzel" d e m e k i s t e m i ş d . Fakat Arapça
olarak
A
m,,
II
(ma ehsene's-semae)
J111-.IL0
diyeceği yerde hata ederek gl n ,„ II j m ^ l L o ( m a ehsene's s e m a i ) d e d i . B u n u n ü z e r i n e babası "yıldızları" c e v a b ı n ı v e r d i . A n c a k böyle bir c e v a p b e k l e m e y e n kızı, b a b a s ı n a g ö k y ü z ü n ü n güzelliğinden teaccüb ettiğini söylemek istediğini b e l i ı t i n c e , babası kızının h a t a yaptığını a n l a d ı . Ç ü n k ü kızı s i o , , , 11 jjın^lLo d i y e r e k h a y r e t i n i ifade e t m i y o r , aksine " g ö k y ü z ü n ü n neyi güzel" m a h i y e d n d e soru s o r m u ş oluyordu.^^o Bu ö r n e k rivayetten d e anlaşılacağı gibi i'rabı b i l m e n i n cümlenin manasını anlamada çok önemli bir görevi vardır. Nitekim,
,„ II
jj,,ı^lLa
kalıbının s o n u n d a k i "se
ma" kelimesinin üç değişik hareke ile o k u n u ş u n d a üç değişik manası vardır.
a)
PL«.,.. i i J . . 1 - . I L 0
-
semae:
b)
pl n , „
11
j,,ı^lLa
-
semai: G ö k y ü z ü n ü n neyi güzel.
c)
pl n . „
11
j^-o^lLo
-
semaü:
G ö k y ü z ü ne güzel.
G ö k y ü z ü güzel değil.
B u k a l ı p l a r d a g e ç e n "L>" edatı
birincide
teaccüb,
ikincide istiflıam, üçüncüde nefy anlamı ifade etmektedir. Y i n e , T e v b e suresinde, "...Allalı d e geçen <üj-^j
ve rasulü müşriklerden
beridir...""^^^ a y e d n
kelimesini meıfu o k u m a k l a , m e c r u r o k u
mak arasında ne kadar b ü y ü k m a n a farkı vardır. B u n a göre
Hüseyin KUçül
134
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
rasul kelimesinin
jJu^
k e l i m e s i n e atfen m e c r u r o k u n
ması p e y g a m b e r i m i z l e müşrikleri d e n k t u t m a k olur ve h â ş â Allah
Teala'nın
edilmiş
peygamberimizden
d e berî o l d u ğ u ifade
olur.
14- S e s A h e n g i : A r a p ç a d a nazım sanatında ifadelerin şiirselliğini k o r u m a k , c ü m l e sonlarının birbirleriyle olan t e n a s ü b ü n ü s a ğ l a m a k ve ses a h e n g i n i b o z m a m a k için k e l i m e l e r üzerinde bazı o y n a m a l a r o l m u ş ve bu o y n a m a l a r bazen bir harf ziyadesiyle bazen de harf a d m ı (hazf) şeklinde gerçekleşmiştir. A r a p ç a d a var olan bu u y g u l a m a Kur'an'a da y a n s ı m ı ş ayetler arasındaki ahengin b o z u l m a m a s ı ve f a s ı l a l a r ı n b i r b i r i y l e u y u m h a l i n d e o l m a s ı için b a z ı değişiklikler olmuştur. M e s e l a , Kur'an-ı K e r i m ' d e ses a h e n g i n i m u h a f a z a e t m e k için bazı m e d harflerinin z i y a d e o l a r a k g e d r i l d i ğ i görülmektedir. A h z a b suresinde geçen,
"(Allah'a
karşı)
türlü
türlü
zanlarda
bulunuyorsu
nuz.'"^^'^ a y e t i n d e o l d u ğ u gibi. Zira L:.>lkJI sonuna gednlen
kelimesinin
elif, yalnız ses ahenginin temini gayesiyle
eklenmiştir.484 Bu a y e t i n
öncesi
ve sonrasında
bulunan
a y e d e r i n son k e l i m e l e r i n e bakıldığı z a m a n , m e s e l a ö n c e s i n deki üç a y e d n s o n u n u n bittiği;
sonrasında gelen üç
< l j j j ^ ve I j l j - â 'ık II
Ij j
bakımından
önceki
I k jI f
şeklinde
ayetin sonun ise
şeklinde olduğu görülecektir.
kelimesinin
kendisinden
I ^ j 11.
s o n u n a elif v e r i l m e m i ş ve sonraki ayetlerin
Şayet
olsaydı,
sonlarına
ses
muhalif o l a c a k d . İşte bu u y u m u n s a ğ l a n m a s ı
•482 Arafat Hıdrıcı, el Caıni-u II Fmmn-Vl Lusat-i'l 1987, s. 223 3 3 . A l i 2 a p . 10.
484Kuçükkalay,a.g.e.,s. 129.
Arahiyye
ve'l Anız.
Beyrut,
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
İçin elif z i y a d e e d i l m e k
suredyle
135
kelimesi
p ^ - ' ı M ^ II
şeklinde o k u n m u ş t u r .
LıjjJiJI
Y i n e , haıf e k l e n m e s i v e y a harf a t ı m m m d ı ş m d a ses a h e n g i n i m u h a f a z a e t m e k için bir c ü m l e d e birden mazi sıgasmdan muzari s ı g a s m a geçilmişdr. M e s e l a , B a k a r a suresinde geçen,
^J-Lülj
LS_jj_Sj
"Ne zaman
^
"ı
|IA£ I Ö , J
A"
j
ı ' C " , ..ı
size bir rasul gönlünüzün
bir şey getirirse,
tekebbür
yalancı
bir
sayacak,
aa
ayetinde jj)l".S"ı
edip
kısmını
de onların da öldürecek
f i i l i n i n , mazi
hoşlanmadığı bir
kısmını
misiniz? "'^^
sıgasmda
k a l ı b m d a gelmesi gerekirken ayet sonlarmdaki ses uygunluğu gözedlerek fiil, muzari k a l ı b m d a gelmişdr. B a z e n ses u y u m u n u n s a ğ l a n m a s ı için k e l i m e b ü n y e s i n i n değişdrildiği d e o l m u ş t u r . Tin suresinde geçen Cr;
'ı„' ı ı ' j j - J a j
'^^^ a y e t i n d e k i
o^J-^
kelimesinin
aslı
dn-.487
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere Kur'an-ı Kerim A r a p ç a d a var olan bu özelliği k u l l a n m ı ş , bu s e b e b l e a y e t sonlarındaki kelimeler üzerinde tasarruf yapılmışdr. 15- D e y i m l e r i n K u l l a n ı m ı : D e y i m , belli bir k a v r a m ı , belli bir d u y g u ya da d u r u m u dile g e d r m e k için birden ç o k s ö z c ü ğ ü n birarada v e y a seyrek olarak tek bir s ö z c ü ğ ü n , çekici bir a n l a d m tarzı i ç e r i s i n d e , asıl a n l a m ı n ı k o r u m a k l a biriikte yan anlamıyla da kullanılmasına denir.^^s İ n s a n o ğ l u , hangi t o p r a k p a r ç a s ı n d a y a ş a r s a y a ş a s ı n , hangi dili k o n u ş u r s a k o n u ş s u n , d ü n y a d a k i kimi d u r u m l a r , koşullar ve k a v r a m l a r karşısında -tıpkı atasözlerinde olduğu
4^5 2,Bakara,87. 95.Tin,9. 487 Kiiçükkalay,a.g.e..s. 133. 488 Aksan, a.g.e., s. 360.
136
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
gibi- birbirine y a k m y a d a ortak bir t u t u m içine girer v e b u n l a r ı d i l e y a n s ı t m a d a b i r b i r i n e eş y a d a y a k ı n a n l a t ı m yollarına başvurur. Belli duyguları, kimi durumları a n l a t m a d a k ı s a v e ö z ifade b i ç i m l e r i n i k u l l a n m a y o l u n a gider.^89 D e y i m l e r d e a m a ç , bir şeyi o l d u ğ u gibi b a s i t ç e s ö y l e m e k d e ğ i l , yer e d e c e k , iz bırakacak , belidi bir etkiye yol a ç a c a k şekilde s ö y l e m e k t i r . Dolayısıyla d e y i m , somut canlı ifadelenn m e v c u t olmadığı veya etkili olmadığı d u r u m l a r d a kullanılan yaygın bir yöntemdir.^^o A r a p ç a d a doğal olarak deyimler vardır v e bu deyimler den bazıları Kur'an'da yer almıştır. Bu d e y i m l e r d e n bazıları şunlardır. a ) Hud suresinde geçen :
"Bak onlara, göğüslerini
ondan
(Allah'ın
büküyorlar...'"^^^
kelamından) ayetinde
gizlenmek geçen
için
"^j, V"ıj
(göğüs bükhıek) deyimi hakikate "sırtını d ö n m e y i " tasvir eden A r a p ç a bir deyimdir. Nitekim bir topluluk içinde gizli ve kötü bir iş y a p m a k isteyen bir k i m s e o topluluğa sırtını döner. Aynı şekilde g o c u n d u ğ u bir kimseye rasdadığı z a m a n da yüzünü saklamak için aynı şeyi yapar. Bu nedenle A l l a h ' ı n k e l a m ı n d a n ( A l l a h ' t a n ) g i z l e n m e k için g ö ğ ü s b ü k m e n i n manası "haktan yan çizip kaçmaktır" 492 jijs j j j ^ "
b) T e b b e t suresinde geçen ^,U-%II L I L ^ (odun h a m malı)493 d e y i m i A r a p ç a d a " n e m m a m , k o ğ u c u , laf g ö t ü r ü p taşıyan fesatçı kimseler h a k k ı n d a kullanılan ve küçük d ü ş ü r m e " manası olan bir deyimdir. Zira bir kişinin insanlar a r a s ı n d a fitne ç ı k a r m a k için y a p m ı ş o l d u ğ u k o ğ u c u l u k o d u n a ; o fitne s o n u c u o r t a y a çıkan d ü ş m a n l ı k v e h u s u m e t d e a t e ş e b e n z e t i l m i ş t i r . Nasıl ki ateş o d u n u n yanm.asıyla 489 Aksan, a.g.e,, s. 360. 490 Porzıg. a.g.e.. s. 29. 491 11,Hud..i. 492Elmahlı.a.g.e..c.4.s.2755. 493 111 ."l-ebbet. 4.
Arapçanin Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
137
a l e v l e n i y o r s a k o ğ u c u l u k d a insanlar a r a s ı n d a d ü ş m a n l ı ğ ı v e h u s u m e d alevlendirir, artırır. D o l a y ı s ı y l a , " h a m m â l e t e ' l h a tab" ifadesi koğ'Liculuktan kinayedir. 494 c) A'raf s u r e s i n d e geçen JH^JJ^I elleri
arasına
koydnlar)"^^^
diişiiriildü
elleri
ifadesi, ş i d d e d i p i ş m a n l ı k
bir d e y i m d i r . A r a p ç a d a bir insan kaldığı vakit
\nl.,.,
(Başlarını
ÛJ_JI ^
"Başlan arasına
halini tasvir e d e n
bir işe n e d a m e t e d i p aciz
Us .•„ denilir. Dolayısıyla bu ifade
nin manası, "günahları dolayısıyla pişmanlık
hissetmek"
d e m e k t i r . 496 d) îsra suresinde g e ç e n , I ij
j ,'\i\c
^ 1 <jjii-a
J » ' ı iJ
"Elini boynuna bağlayıp asma ve elini büsbütün açma"'^^'^ a y e t i n d e yer alan "elini b o y n u n a b a ğ l a y ı p a s m a " cimriliği; "elini b ü s b ü t ü n a ç m a " ibaresi d e israf etmemeyi ifade eden bir d e y i m d i r . e) Y i n e İsra suresinde geçen:
"Biz her insanın kuşunu (amelini) boynuna dolarnışızdır..."^^^ i f a d e s i n d e , her insanın b o y n u n a d o l a n a n ş e y , onun a m e l i n d e n (olumlu ve o l u m s u z a n l a m d a yaptıklarından) doğan sonuçlardır. Yani amelden kendi p a y ı n a d ü ş e n karşılıktır. B u d a i n s a n m işlediği amelleri ifade e t m e k t e d i r . D o l a y ı s ı y l a amellerin boyuna dolanması i b a r e s i , insanın k ı y a m e t g ü n ü b u d ü n y a d a y a p t ı k l a r ı y l a d i r i l e c e ğ i n i , yaptığı şeyleri g i z l e y e m e y e c e ğ i n i , b i l m e z l i k t e n g e l e m e y e c e ğ i n i ifade eden bir deyimdir.499
4 9 4 ibn Kuteybe.a.g.e..s. 160. 495 7.A'raf. 149. 496 Derveze. e: Tefsiru'l Hadis, c. 1, s. 475; Elmalılı, a.g.e., o. 4, s. 22S4, 497 İ7.1sra,29.
498 n.İsra, 13. ,499 Seyvid Kutup,// Zilal-iHKur'an, (Çev.Salih Uçan, Vahdettin İnce, Mehmet Yolcu), İstanbul, 1991. c. 7, s. 24.
138/
Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
Örneği verilen ayetlerde görüldüğü gibi, A r a p ç a d a var o l a n a k ı l d a yer e d e c e k , z i h i n d e iz b ı r a k a c a k ve belli bir e t k i y e yol a ç a c a k d e y i m l e r , Kur'an-ı K e r i m ' d e k u l l a n ı l m ı ş , muhatapların dikkaderi çekilmiştir. A n c a k Kur'an-ı K e r i m ' d e yer alan v e c i z ve ş ü m u l l ü m a n a l a r a sahip olan, muhatapları tarafından kolayca s ö y l e n e bilen bazı a y e t l e r d e d a h a s o n r a k i d ö n e m l e r d e d e y i m s e l özellik kazanmışlardır.500 Bunlardan bazıları şunlardır: Jr^^
rmıza
J - ^ J
"ihtimal Ici, sizin olabilir"
l-e-^
ö ' <_s-^
Icötü gördüğünüz
"Nice az tophdulc, Aiialı'm gelmiştir."
de aciz, istenende"
•-h.r..^
^03
"Elçiye ancak
tebliğ
"///f bilenlerle
bilmeyenler
bir olur mu?"
"//er haberin
gerçekleşeceği
bir zamanı
"Şimdi gerçek
düşer"
vardır"
ortaya çıktı" ^^"^
Veli Ulutürk, Kıır'cın'da Temsili Anlalmı, İstanbul, 1995, s. 23. 501 2.Bakara,216. 502 2.Bakara,249. 503 22.Hac,73. 504 5 M a i d e . 9 9 . 505 39.Ziimer,9. 506 e.En'am, 67. .507 [2.Yusuf.51.
sizin
izniyle çok topluluğa
._.j)iu,ı,ij u - j m ı "isteyen
bir şey
hay-
galip
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
"Her yapar."^'^^
(insan)
kendi
tabiat
ve
mizacına
139
göre
iş
Son o l a r a k , A r a p ç a n ı n Kur'an'a yansımasını en güzel şekilde gösteren E n b i y a suresinin 4 6 . ayetini örnek verelim:
"Rabbinin
azabından
onlara bir esinti
dokiınsa..."
Bu c ü m l e , C e n a b - ı H a k k ' ı n a z a b ı n ı , d e h ş e d n i göster m e k için bu azabın en azını, yani esindsinin şiddedi tesirini b e l i r t m e k h e d e f i n d e d i r . "Azlığı v e k o l a y l ı ğ ı " ifade e t m e k ü z e r e c ü m l e n i n bütün unsurları b i r b i r i n e k u v v e t v e r e r e k azabın şiddetini a d e t a bütün k o r k u n ç l u ğ u ile h i s s e t t i r m e k tedir. A y e t t e g e ç e n h e r k e l i m e n i n s e ç i l m e s i n i n ayrı bir ö n e m i v a r d ı r . Bu k e l i m e l e r i n m ü t e r a d i f l e r i n i n değil d e bunların seçilmesi ayrı ayrı üzerinde durulacak bir k o n u d u r . M e s e l a c ü m l e n i n başındaki "j>U " kelimesi şiiphe Ş ü p h e ise a z l ı ğ a , az o l u ş a y ö n e l i k d r dokunmak
" , _ j . u j - a "
içindir.
lafzı
azıcık
demektir. Bu da azlığı ifade eder. " 5 J ^
k e l i m e s i , bir
kokiıcıık,
o l u p , sığası, bir
bir esinti
"
a n l a m ı n d a mastarı m e r r e
tekliğe delalet eder v e yine azlık
belirdr.
A y r ı c a k e l i m e n i n s o n u n d a k i tenvin tenkir içindir ki bu da azlık belirdr. "O kadar küçük ki bilinemiyor" d e m e k d r . harf-i cerri teb'iz için o l u p biraz
d e m e k d r ve yine azlık
e d e r . " < _ ı H c " k e l i m e s i , i k a b k e l i m e s i n e nisbeten cezadır. "ciLj
Dolayısıyla
azlığa
işaret etmektedir.
hafif
ifade bir
Nihayet
" lafzı Cenab-ı H a k k ı n K a h h â r , C e b b a r ve M u n t a k î m
gibi isimleri y a n ı n d a y i n e J e / ^ ( 2 r / h i s s e t t i r m e k t e d o l a y ı s ı y l a azlık belirtmektedir. ^09
n.İsra.84. -'^^ Coşkun, a.g.e.. s. 60; Zemahşeri, a.g.e., e. 3, s. 568.
140
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
Kur'an-ı K e r i m , A r a p diliyle nazil o l m u ş ve bu sebeble de A r a p dilinin dil özellikleri içerisinde kendini ifade e t m e i m k a n ı b u l m u ş t u r . A n c a k , K u r ' a n ' d a Arap dili kurallarına aykırı gibi görünen bazı ifade biçimleri vardır ki dil alimleri, b u n l a r ı dil kaideleri i ç e r i s i n e dahil e t m e y e ' u ğ r a ş m ı ş l a r , farklı tevil yollarına giderek bunları açıklamaya çalışmışlardır. Bunlardan bazıları şunlardır; a)
v e La e d a t l a r ı n ı n
kullanımı: Daha önce
geçtiği üzere A r a p ç a d a variıklar, aklı olan varlıklar v e aklı o l m a y a n varlıklar diye ikiye ayrılır. Genellikle ^
edatı aklı
o l a n varlıklara L a edatı ise aklı o l m a y a n varlıklara işaret e d e r . Kur'an'a bakıldığı z a m a n bu k a i d e y e u y g u n k u l l a n ı m b i ç i m l e r i n i n o l d u ğ u g ö r ü l ü r . A n c a k bazı a y e d e r d e akıl v e idrak sahibi o l m a y a n variıklar akıllılara m a h s u s bir üslubla; a k ı l v e i d r a k s a h i b i o l a n l a r d a akıl v e i d r a k s a h i b i o l m a y a n l a r a ait bir üslubla ifade edilmiştir. Nitekim N u r suresinde geçen, ^L=
"Ve bütün
canlıları
kimi karnı üzerine
sürünür,
J £ ^JLL
sudan
«ÜJI j
yaratan
kimi ayağı,
Allah'tır.
Öyle ki,
kimi de dört
ayağı
üzerinde yürür..."^^^ ifadesinde
ibaresinden anlaşılan m a n a , dört ayaklı hayvanlardır. D o l a y ı s ı y l a men edatı yalnız akıl sahipleri için kullanılan bir e d a t i k e n , b u r a d a gayrı akil olan h a y v a n l a r için d e kullanılmıştır. Razi v e K u r t u b i , b u r a d a k i k u l l a n ı m ı n d o ğ r u l u ğ u n u tağlib u y g u l a m a s ı y l a açıklamışlar ve bu kullanımı dil kural ları içerisinde var olan bir u y g u l a m a olarak d e ğ e r i e n d i r m i ş l e r d i r . Z i r a bu a y e t t e A l l a h T e a l a , h a y v a n a t ı akıllı olan insanlarla birlikte zikretmişür.
5'Ö24.Nur.4.5.
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
141
Asıl muhatabın insan olması ve onun ibadet eden bir varlık o l m a s ı ; ayrıca kıymetsiz olması
kıymetli
olana
(tağlib) kaidesinden h a r e k e d e " L a " edatı
olamıı
yerine
tâbi
edatı k u l l a m l m ı ş d r ? ' ' N i t e k i m A r a p ç a d a h e m insan h e m d e bir h a y v a n aynı c ü m l e d e z i k r e d i l e c e k o l u r s a , k u l l a n ı l a n ifade biçimi insanı önceleyen bir kalıp içerisinde olur. Devesiyle birlikte y a k l a ş a n bir a d a m i ç i n , "bu g e l e n l e r k i m ? (^j-^)" ifadesi kullanılmaktadır. Y i n e Nisa suresinde geçen, . . . . I ,,,',11
"...hoşunuza Lo
giden
^
^ L L
kadınlardan
L a ij;^<:-.üı...
nikahlayın..."^^^
ayetinde
edatı akıllı varlıklar için kullanılmıştır.
Bu k u l l a n ı m l a ilgili o l a r a k dil bilginleri v e tefsir alimleri farklı a ç ı k l a m a l a r l a - m e n edatında o l d u ğ u gibi- bu u y g u l a m a y ı d a dil kuralları ç e r ç e v e s i n d e d e ğ e r l e n d i r m e y e çalışmışlardır. Basra e k o l ü , ma edatıyla ka'dmların d e ğ i l , onların özelliklerinin açıklanmak istendiğini, dolayısıyla bu özelliğe dikkat ç e k m e k amacıyla L a edatının geldiğini söylemişlerdir. B u n a göre ayetin m a n a s ı , "size helal olan (haram
olmayan)
kadınları nikahlayın" d e m e k d r . ' ' ^ Tefsir alimleri, m e n ve m a e d a d a r ı n ı n b i r b i r l e r i n i n yerine kullanıldıklarını Kur'an'dan örnek ayetler göstererek -1
j
^
• La j
pLf^ı.n.11 j
"göğe ve onu bina
L-i£. I L a j j J J - j L c
edene..."
j'-^'
5 " Razi. a.g.e., c. 17. s. 129; Kurtubi, a.g.e.. c. 12, s. 292. -'''24 Nisa.3. •''3 Zemahşeri. a.g.e., c. 1, s. 496; Kurtubi, a.g.e., e. 5, s. 17. 5'4 9i.Şems.5.
142
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
"Ve'siz de ibadet etmeyeceksiniz, benim ibadet ettiğime" delillendirmişler ve bu kullanımın caiz o l d u ğ u n u söylemişlerdir.516 Y i n e , bazı tefsir alimleri, Mü'minun suresinde g e ç e n ,
"Ancak eşleri
ve sahip oldukları
kapanmazlar."^^"^ A y e t i n d e k i
cariyelerinden
cariyeler
dolayı
için k u l l a n ı l a n
edatından yola çıkarak bu ayette geçen yetim kızların statüleri
sebebiyle
belirtmişler
gayr-ı
akil
konumunda
L,
sosyal
olduklarını
ve bu n e d e n l e men edatı yerine m a
edatı
kullanılmıştır, demişlerdir. ^'^ 2- İ ' r a b a ç ı s ı n d a n aykırı gibi g ö r ü n e n ifade biçimleri: Kur'an-ı K e r i m ' d e i'rab kaidelerine u y g u n o l m a dığı ileri sürülen bazı ifadeler vardır. Bunlardan bazılarını ele alalım. Örnek-1 j ^ L ^ I j
"İnananlar, jj_iL^
Yahudiler
IjjU ^jJIj I ^ \
j_;JJl
jj
ve Sabiiler..."^^'^ a y e t i n d e geçen
k e l i m e s i n i n , i'rab kuralları açısından
c^L^L^
şeklinde olması gerekirdi. Y i n e dil ve usul
alimleri bu k u l l a n ı m ı n d o ğ r u l u ğ u n a
d a i r bazı görüşler ileri sürmüşlerdir: a)
ö3-^\^
dadır. Yani
k e l i m e s i , haberi m a h z u f olan
jj3_ıL^lj JJİJİ
mübte-
"Sabiler de böyledir", şek
lindedir. b) j j j _ ı L â
kelimesi c ü m l e d e geçen
IjjLû...
fiilinin zamirine matuf olduğu için merfu olarak gelmiştir.
109.Kafirun,3,5. 5 ' 6 Razi, a.g.e.. e. 7. s. 330; Ku.-.ubi, a.g.e., c. 5, s, 17; Şevkani, a,g.e., c. 1, s. .503. 23.Mü'minun, 6, 5'8Razi,a.g.e.,c.7,s.330. 5 ' 9 5,Maide,69.
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
c)
Ayette
Dolayısıyla
geçen
edatı
j \ edatından
makamındadır.
.^11 j
tjj_ıl
matuf olduğu için
sonra
^
143
manasındadır.
gelen
cümle
merfu
kelimesi d e bir önceki c ü m l e y e
merfudur.^^o
A y r ı c a , bazı dil a l i m l e r i , i'rab a ç ı s ı n d a n kaidelere u y g u n o l m a y a n bu ifade b i ç i m l e r i n i , bazı sahabile!"e ( H z . A i ş e ve Said b . C ü b e y r ) dayandırılan r i v a y e d e r i e bir y a z ı m h a t a s ı o l a r a k b e y a n e t m i ş l e r d i r ki,52i k a n a a t i m i z c e bu y a k l a ş ı m , Kur'an'ın kitap haline geürilmesi sürecinde s a n k i , c i d d i y e t s i z d a v r a n ı l m ı ş ç a ğ r ı ş ı m ı y a p a c a ğ ı için k a b u l edilemez. Ö r ı ı e k - 2 M a i d e suresinde geçen,
"Ey
iman
yüzlerinizi mesh
edenler,
ve dirseklere
verip,
topuklarınıza
ayetindeki j i ^ i ^ j l
namaza
kadar
kalkacağınız
ellerinizi
kadar
yıkayın
ayaklarınızı
zaman ve
başınıza
(yıkayın)"^^'^
k e l i m e s i n i , "bir m a ' m u l ü z e r i n d e iki
amilin amel etmesi d u r u m u n d a , o m a ' m u l e d a h a yakın amel
ettirmek
.r.jj-ı
uygun
olur,"
k e l i m e s i n e atfederek
olduğu gibi,
kaidesinden mecrur okumak
k e l i m e s i n e atfederek
olanı
hareketle, mümkün
mansub okumak
da mümkündür.-''^^ A n c a k , b u ayetteki m a n s u b ve m e c r u r o k u m a biçimleri
i'rab
kaidelerinin
üzerinde
bir ö z e l l i k
arzetmektedir. Nitekim mezhebler, kendi fıkhî
görüşleri
d o ğ r u l t u s u n d a a y e t e y a k l a ş m ı ş l a r ve o n a göre k ı r a a d a r ı n ı belirlemişlerdir.
Dolayısıyla
k e l i m e s i n i , g r a m e r kaidelerinin peygamberimizin
ayette
geçen
^^l^jl
dışında d e ğ e r i e n d i r m e k
fiilî h a y a t ı n d a bu ayeti nasıl
Nehhas, a.g.e, c. 2, s. 31; Suyuti, a.g.e.. c. 1, s. .512. 5 2 ' Suyuti. a.g.e., c.l, s. .507. 522 5.Maide, 6. Razi, a.g.e., C.8, s. .503, KUçül
ve
uyguladığını
144
/ K.ur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r m a k , a y e d n anlaşılması ve u y g u l a n m a s ı açısından d a h a sağlıklı bir yaklaşım olarak
görülmektedir.
3- M ü z e k k e r e l i k v e m ü e n n e s l i k u y u m s u z l u ğ u : A r a p ç a d a m ü z e k k e ı i i k ve m ü e n n e s l i k a ç ı s ı n d a n fiil ile fail arasında d a i m a bir u y u m söz k o n u s u d u r . Y a n i , fail m ü z e k k e r olduğu z a m a n fiil m ü z e k k e r kalıbında, fail m ü e n n e s o l d u ğ u z a m a n da fiil m ü e n n e s kalıbında gelir. Bu genel bir kuraldır. A n c a k , Kur'an'da bu kurala aykırı gibi görünen bazı ifadeler vardır. Mesela Yusuf suresinde g e ç e n ,
"\'e şehirde Icadınlar (birbirleriyle) 'azizin karısı genç kölesinin gönlünü çelmeye çalışmış' diye dedikodu etmeye başladılar..."^'^'^
ayetinde
lj,„\
kelimesi
müennes
bir
k e l i m e o l d u ğ u için, kendisinden önce gelen fiilin d e m ü e n n e s olması g e r e k i y o r d u . A n c a k fiil m ü z e k k e r kalıbında kullanıl mıştır. Tefsir alimleri bu ifadenin sebebleri k o n u s u n d a farklı görüşler
ileri
s ü r m ü ş l e r , bu ifadeyi
A r a p dili
kuralları
içerisinde d e ğ e r l e n d i r m e y e çalışmışlardır. Zemahşeri
ve
Razi,
kelimesinin,
kadınlar
t o p l u l u ğ u n a işaret eden müfred bir isim o l d u ğ u n u ve h a k i k î m ü e n n e s o l m a d ı ğ ı n ı belirtmişler, bu s e b e b l e fiil te'nis
ta'sı
a l m a m ı ş d r , demişlerdir. Vahidi ç o k farklı bir kıyas y a p a r a k ş ö y l e d e m i ş d r . Fiilin ö n c e getirilmiş o l m a s ı , t e s n i y e ve cemi a l a m e t l e r i n i n d ü ş ü r ü l m e s i n e kıyasla m ü e n n e s l i k a l a m e d n i n d ü ş ü r ü l m e s i n e d c e s i n e götürmüştür. 526 Ş e v k a n i ' d e fiilin her iki şekilde g e l m e s i n i n caiz o l d u ğunu söylemiştir.527
524 i2,Yusuf.30. 525 Zemahşeri, a.g.e.. e. 2, s. 316, Razi, a.g.e., c. 13, s. 218. 526 Razi. a.g.e.. c. 13. s. 218. 527 Şevkani, a,g.e., c. 3, s. 23.
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
145
F a k a t , b u r a d a k i ifade b i ç i m i n i n k a n a a d m i z c e y ü r ü r lükte olan dil kaidelei'ine göre açıklanacak bir yanı y o k t u r ve bu ifade biçimi dil kurallarının ö t e s i n d e bir vurgu t a ş ı m a k tadır. Z i r a ayette yapılan ş e y , m a n a y ı k u v v e d e n d i r m e k için g r a m e r k u r a l l a r ı n d a yapılan k a s d î değişiklikdr.528 N i t e k i m A r a p ç a d a m ü z e k k e r l i k »kalıbı, s a d e c e erkekliği işaret eden b i r y a p ı o l m a s ı n ı n ö t e s i n d e aynı z a m a n d a " g ü ç l ü l ü ğ ü , b ü y ü k l ü ğ ü ve etkin o l m a y ı " da ifade etmektedir. Aynı şekilde m ü e n n e s l i k yapısı da "güçsüzlüğü ve edilgen o l m a y ı " ç a ğ r ı ş tırmaktadır. Allah T e a l a , Kur'an-ı K e r i m ' d e kendi tanıtımını y a p a r k e n ve kendi fiillerini ifade e d e r k e n h e p müzekker kalıp kul lan m ı ş t ı r . M ü z e k k e r kalıp k u l l a n m a Allah'a bir cinsiyet atfetmez. Zira Allah T e a l a , bir cinsiyete ait olmaktan m ü n e z z e h t i r . D o l a y ı s ı y l a , Allah Teala'nın m ü e n n e s kalıplar yerine m ü z e k k e r kalıp k u l l a n m a s ı , k a n a a t i m i z c e m ü z e k k e r l i k yapısı içinde s ö y l e n m i ş ifade b i ç i m l e r i n i n , içlerinde taşımış oldukları "güçlülük ve etkinhk"ten dolayıdır. B u r a d a n h a r e k e d e , y u k a r ı d a zikredilen ve g ö r ü n ü m a ç ı s ı n d a n A r a p ç a dil k u r a l l a r ı n a a y k ı r ı o l a n ü s l u b u değeri endi recek
olursak,
JUj
ifadesi için şunları
s ö y l e y e b i l i r i z : Bu ayetin ö n c e s i ve sonrası H z . Y u s u f ' l a , azizin karısı arasında geçen olayları anlatmaktadır.
Nitekim,
olay öyle bir hale g e l m i ş d r k i , hadise şehirde y a y ı l m ı ş , her tarafta d u y u l m u ş ve kadınlar
a r a s ı n d a etkin
bir
dedikodu
şeklinde k o n u ş u l m a y a başlamıştır. Özellikle şehrin ileri gelen kadınlarının
(sosyetenin) bu konudaki dedikoduları öyle bir
"etki" yapmıştır k i , - b i r sonraki ayette görüleceği üzereazizin
karısı
haklı
olduğunu
anlatabilmek
için,
onlara
(sosyeteye) bir davet v e n n e k z o r u n d a k a l m ı ş ü r . D o l a y ı s ı y l a nisvetün k e l i m e s i n d e n ö n c e g e l e n fiil, d e d i k o d u n u n g ü ç l ü l ü ğ ü n ü ve etkinliğini v u r g u l a m a k için m ü z e k k e r kalıbında gelmişdr.
528 Alan .a.g.e.. s. 14.3. -^•^^ Mesela. .57.Haclid suresinin, 1 , 2 , 3 . 4 . 5 . 9 . ayetlerine bakılabilir. 530 12.Yusııf.3l-32.
146
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
A r a p ç a y a a y k ı r ı gibi g ö r ü n e n h u s u s l a r ı bir b a ş k a a ç ı d a n d e ğ e r l e n d i r m e k g e r e k i r s e , K u r ' a n ' d a v a r o l a n bu tür k u l l a n ı m l a r ı n , d a h a ç o k Arapçanın tedvin edilmesinden sonra belirlenmiş kaidelere uygunsuzluk olarak nitelendiril mesi g e r e k i r . Z i r a , A r a p diline ait sözcüklerin t o p l a n m a s ı , d ö k ü m ü n ü n yapılması, türetilme yollarının belirlenmesi, c ü m l e kuruluşlarıyla ilgili kuralların k o n m a s ı ve y a z ı m d a k i karışıklığı ö n l e y e c e k işaretlerin icad e d i l m e s i , Cabiri'nin d e y i ş i y l e , " A r a p ç a n ı n i l m î o l m a y a n yani ilmî y o l l a r d a n ö ğ r e n i l m e y e n bir dil o l m a k t a n ç ı k ı p , ilmî, yani herhangi bir ilmî disiplinin boyun eğdiği kuralların aynısına b o y u n eğen bir dile d ö n ü ş m e s i " 5 3 ' h i c r î II. a s ı r d a Halil b . A h m e d tarafından gerçekleşmiştir.532 z i r a bundan ö n c e A r a p ç a , fıtrî ve tabiî bir şekilde k o n u ş u l a n , katı özel kurallar i ç e r m e y e n dağınık bir yapı arzeden bir k o n u m d a y d ı . İslam'ın geniş coğrafyalara y a y ı l m a s ı , A r a p o l m a y a n ve A r a p ç a b i l m e y e n m ü s l ü m a n l a n n ç o ğ a l m a s ı , d o l a y ı s ı y l a dil hatalarının a r t m a s ı n d a n sonra, Kur'an dilinin b o z u l m a y a karşı k o r u n m a s ı ve Kur'an'ı a n l a m a faaliyetinde dil kuralla rının belirlenmesi a m a c ı y l a dil alimleri A r a p ç a y ı ilmî bir dil haline gedrmişlerdir. Bu kaide ve kuralların belirlenmesinde çıkış n o k t a s ı y i n e K u r ' a n o l m u ş t u r . Y a n i K u r ' a n , f a s i h A r a p ç a n ı n yapısını ve esaslarını belirlemede m ü k e m m e l bir n u m u n e o l m u ş , ayrıca A r a p ç a n ı n dilsel sisteminin gelişmesi ne b ü y ü k katkı s a ğ l a m ı ş t ı r . Bu a n l a m d a , K u r ' a n ' ı n dili A r a p ç a n ı n sınırları içerisinde o l m a k l a biriikte, A r a p dili d e Kur'an'dan e t k i l e n m i ş d r . Bu n e d e n l e aralarında karşılıklı bir etkileşim vardır. D o l a y ı s ı y l a , K u r ' a n ' d a dil k a i d e l e r i n e u y m a d ı ğ ı v a r s a y ı l a n ifadeleri d e ğ e r i e n d i r i r k e n bu h u s u s u göz ardı e t m e m e k gerekir. Yani A r a p ç a , Kur'an'ın nazil o l d u ğ u d ö n e m d e ilkeleri ve kuralları kitabî olarak belirienmiş bir dil y a p ı s ı n d a değildi. A k s i n e var olan ilke ve kurallar, kitabî o l a r a k d a h a s o n r a o r t a y a k o n d u . Bu n e d e n l e , s o n r a d a n
531 Cab'ın. Arap İslam Akimin Oluşınnıı. s. 81. 532 Cabiri. a.g.e., s. 81.
Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /
147
belirlenmiş kaidelere uygun o l m a y a n Kur'an ifadelerini, şaz olarak kabul e t m e k veya tam aksi bir tutum t a k m a r a k , şaz o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e n b u i f a d e l e r i , belli bir dil k a i d e s i içerisine dahil e d e m e y i n c e , b u n d a m u ' c i z e vard]r,533 d e m e k k a n a a t i m i z c e yanlış bir değericndirme olur. A y r ı c a , K u r ' a n ' d a g e ç e n bu t a r z ifade b i ç i m l e r i , Kur'an'ın dildeki değişim ve gelişime açık o l d u ğ u n a ve dilin c a n l ı l ı ğ ı n ı d e v a m e t d r m e y e y ö n e l i k bir katkısı o l d u ğ u n a işaret eden ifade biçimleri olarak değeriendirilebilir. Nitekim K u r ' a n , A r a p ç a o l m a y a n k e l i m e l e r e y e r v e r m i ş ve onları A r a p ç a l a ş d r m ı ş t ı r . Bu d u r u m , Kur'an'ın dildeki harekediliği dikkate alan bir yapıda olduğunu göstermektedir. S o n u ç o l a r a k , A r a p ç a , K u r ' a n ' ı n m a h i y e d n i n bir parçasıdır534 v e K u r ' a n ' m kabı v e zarfı n i t e l i ğ i n d e d i r . Dil kaideleri ile din kurallarının ö ğ r e n i l m e s i a r a s ı n d a sıkı bir b a ğ o l d u ğ u n a göre535 Allah'ın kelamının ulaştırılmasında bir a r a ç olan A r a p ç a n ı n dilsel ö z e l l i k l e r i n i n b i l i n m e s i , bir a m a ç olan K u r ' a n ' ı n sağlıklı bir ş e k i l d e a n l a ş ı l m a s ı için gerekli ve en öncelikli adımdır. Bu nedenle Kur'an'ı a n l a m a k için A r a p ç a n ı n bu hususiyetlerini dikkate a l m a k kaçınılmaz bir zorunluluktur.
533 Turgay, a.g.e., s. 105. 534 Cabiri, a.g.e., s. 75. 535 Coşkun, a.g.e., S.7.
III- K A V R A M L A R I N KUR'AN'DA KULLANIMI
Kur'an'da y e r alan k a v r a m l a r ı n y a p ı s ı n a ve içeriğine g e ç m e d e n ö n c e "kavram" hakkında genel bilgi verelim.
A- Kavramın Tanımı - K a v r a m , k e l i m e o l a r a k k a v r a m a k t a n gelmektedir.. Bir şey h a k k ı n d a sahip olunan genel fikir, m e f h u m ; zihin v e y a d ü ş ü n c e tarafından k a v r a n m ı ş ş e y , k o n u v e y a fikirdir,536 - K a v r a m , bir objenin bizim d ü ş ü n c e m i z d e n b a ğ ı m s ı z olarak kavranılması-''-'^ veya bir objenin zihindeki t a s a v v u r u dur.5-38
M a n t ı k ilmi a ç ı s ı n d a n t e r i m i s e , z i h n i m i z d e d ü ş ü n ü l m ü ş olan şeye ilişkin tasarımın dilsel ifadesidir. Yani t e r i m , k a v r a m ı n a n l a m ı n a , o n u n a/ş'ûm içeriğine işaret e d e n bir işleve sahipdr.-539 B u n a g ö r e bir k a v r a m d i l l e ifade e d i l d i ğinde terim adını alır. ^40 T e r i m ( ı s t ı l a h ) k e l i m e s i , a y r ı c a u m u m î v e y a adi ( k a v r a m karşılığı o l m a y a n ) kelimelerden farklı o l a r a k , çeşidi b i l i m d a l l a r ı n a , sanat ve k o l l a r ı n a ait olan özel k e l i m e l e r diye de tarif edilmiştir. Bu a n l a m d a terimlerin genel dilde k u l l a n ı l a n öteki k e l i m e l e r d e n ayrı b i r t a k ı m ö z e l l i k l e r i
5-36 Doğan, a.g.e, s. 160. 537 Necip Taylan.A/cij/ffA- Tarihçesi Pra^OTi/er/, İstanbul . 1994, s. 115. -5-38 Hasan Küçük. İslam ve Batıda Mantık, İstanbul, 1978. s. 63; Necati Öner, Klasik ,V/(/»/ıA-, Ankara. 1996, s. 27. 539 Doğan Özlem.
İstanbul 1994, s. 57.
540 Öner. a.g.e., s. 27; Küçük .a.g.e., s. 56;Taylan .a.g.e.. s. 115.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
149
vardır. T e r i m dışında kalan herhangi bir k e l i m e , bir c ü m l e d e yanında bulunduğu kelimelere göre anlamca ve görevce değişikliğe u ğ r a m a s ı n a r a ğ m e n terimleşen kelimeler d e böyle bir durum söz konusu olamaz ve c ü m l e içinde olsa bile değişik a n l a m l a r d a k u l l a n ı l a m a z l a r . Ç ü n k ü bu t e r i m l e r e ait olduğu bilim dalınca özel anlamlar yüklenmiştir. N i t e k i m T e f s i r l i t e r a t ü r ü n d e yer a l a n tefsir, t e ' v i l , n a s i h - m e n s u h , m u h k e m , m ü t e ş a b i h , sebeb-i nüzul v b . gibi kelimeler, sözlük manalarının dışında özel bir a n l a m k a z a n m ı ş olan v e z i h n i m i z d e belli k a v r a m l a r ı ç a ğ r ı ş t ı r a n tefsir ilmi terimleridir. T e r i m l e r d ü ş ü n c e l e r i m i z i a k t a r m a y a yarariar. D ü ş ü n celerimizi a k t a r m a d a kullandığımız bu araçlar nesnelerin ve m e f h u m l a r ı n yerlerini tutarlar. K o n u ş u r k e n v e y a y a z a r k e n dile getirdiğimiz nesneyi veya mefhumu bulup getirme y e r i n e , o nesneyi veya m e f h u m u adlandıran terim vasıtasıyla d ü ş ü n c e m i z i a k t a r ı r ı z . F a k a t b a z e n bir nesneyi ve m a n a y ı a k t a r m a k için seçtiğimiz t e r i m , o nesneyi v e manayı i l e t m e d e yeterli o l m a y a b i l i r : y a h u t o n e s n e d e n b a ş k a nesneyi v e y a b a ş k a m a n a l a r ı i ç e r e c e k ş e k i l d e o l a b i l i r . N i t e k i m , çeşitli t e r i m l e r aynı k a v r a m ı ifade etdği gibi, bir t e r i m d e çeşitli k a v r a m m a n a s ı b u l u n a b i l i r . A y n ı t e r i m d e n farklı ş e y l e r anlaşılıyorsa, o r a d a sağlıklı bir iledden söz etmenin imksım ortadan kalkar.542 Dolayısıyla terimlerin çağrıştırdığı k a v r a m l a r ı n tek bir n e s n e y e ait o l m a s ı terimlerin d e i a l e d e rinin sıhhati için gerekli bir d u r u m d u r . Bu y ü z d e n terimlerin köklerini ve gelişimini b i l m e m i z gerekir. Şayet terimlerin köklerini ve gelişimini b i l m e z isek, terimJer t a n ı m o l m a k t a n çıkarlar. Her toplum, hem maddî alemin zihnine yansıttığı, h e m d e b i z z a t kendi z i h n i n i n pratik h a y a t t a n b a ğ ı m s ı z o l a r a k ürettiği a n l a m l a r ı s o m u t l a ş t ı r a c a k v e bu a n l a m l a n t a n ı n a b i l e c e k l e r i bir k i m l i k k a z a n d ı r a c a k k a v r a m l a r üretir.
HamzaZuUikar . B6'v;!e7A'//»t'7 adlı makale,'Türk Dili Terim özel sayısı. Aralık 1996. s. .540.' 542 ibrahim Emiroglu. Manlık Yanlışları, İstanbul, 1993. s. 103.
150
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
G e n e l o l a r a k m a d d î alemi a n l a m l a n d ı r a n k a v r a m l a r her t o p l u m için b e n z e r a n l a m l a r a g e l i r . Yani k a v r a m a z çok d e ğ i ş m e z l i k arzeden bir f o r m d u r . K a v r a m bireye ait o l m a k a n l a m ı n d a öznel değildir. Bireye değil, t o p l u m a aitdr. Ç ü n k ü t a r i h î g e l e n e k y o l u ile e v v e l k i ç a ğ l a r d a n n a k l e d i l e r e k gelmektedir ve t ü m bir t o p l u l u ğ u n ortak mülkü durumundadır.543 A n c a k g e n e l o l a r a k m a d d î alemi a n l a m l a n d ı r a n k a v r a m l a r her toplum için benzer a n l a m l a r a gelirken, düşünsel d ü n y a n ı n (soyut olan şeylerin) k a v r a m l a r ı t o p l u m d a n t o p l u m a h a t t a o t o p l u m i ç i n d e y a ş a y a n fikir g r u b l a r ı n a göre farklılık gösterebilir. Yani bu k a v r a m l a r a y ü k l e n i l e n a n l a m l a r farklılık arzedebilir.544 Ö r n e ğ i n T ü r k ç e k o n u ş a n bir k i m s e y e at v e y a balık dendiği z a m a n insanın z i h n i n d e belli bir t a s a r ı m o l u ş u r (at için, dört a y a k l ı , hızlı k o ş a n h a y v a n t a s a r ı m ı , balık için belli b i ç i m i y l e s u d a y a ş a y a n yaratık resmi uyanır) ancak aynı şeyi k ı s k a n ç l ı k , c ö m e r d i k , adalet ve benzeri kavramlar için söyleyemeyiz.^^s Aynı şekilde "şu a d a m kafirdir" dendiği z a m a n Haricî b a k ı ş a ç ı s ı n a s a h i p bir k i ş i n i n z i h n i n d e ç a ğ r ı ş a n kafir k a v r a m ı ile, Ehl-i Sünnet çizgisinde olan bir kişinin zihnindeki çağrışım farklıdır. N i t e k i m , Haricîye g ö r e a d a m ı n kafir vasfını a l m a s ı , herhangi bir b ü y ü k g ü n a h i ş l e m e k l e yerine gelmiş iken, Ehl-i Sünnet inancına göre a d a m ı n kafir olarak n i t e l e n m e s i , onun m u d a k a inanç esaslarından h e r h a n gi birini reddetmesini gerektirir. Öte yandan kavramların a y n ı dili k o n u ş a n k i m s e l e r d e bir t a k ı m kişisel d e ğ e r l e r t a ş ı d ı ğ ı n ı , d e ğ i ş i k t a s a r ı m ve d u y g u l a r uyandırdığını d a e k l e m e l i y i z . Ö r n e ğ i n pastayı çok s e v e n bir k i m s e y e pasta dendiği z a m a n o n d a u y a n a n t a s a r ı m ve d u y g u l a r l a , bir k e z p a s t a d a n z e h i r l e n i p ağır hastalanan kimsedeki tasarım ve d u y g u l a r aynı değildir.-''4ö Bu n e d e n l e t o p l u m u n z i h n i n d e bir fikir ve
5'43 Toshihiko Izutsu, Kur'an'da Dini ve Altlakt Kavramlar, (Çev. Selahattin Ayaz) İstanbul. 1994, s. 26. Kurşat Atalar , Düpincede Devrim, Ankara, 1996, s. 75. 545 Aksan , a.g.e., s. 474. 54Ö Aksan , a.g.e., s. 476.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
151
m e f h u m olan k a v r a m , b i r e y e ait olan imajdan ayrılır. İmaj (imge), a l g ı l a d ı ğ ı m ı z herhangi bir n e s n e n i n bizdeki tekil izlenimidir. (Örneğin şu a n d a algıladığımız "bu m a s a " ) o y s a k a v r a m bir bireysel izlenim değil, bir tasarımdır. Bu yüzden tekil bir şeyin imajı ile tekil bir şeyin kavramı farklıdır. İmaj i l e k a v r a m arasındaki fark, özellikle genel k a v r a m l a r söz k o n u s u o l d u ğ u n d a d a h a d a belirginleşir. B i r genel k a v r a m , a l g ı l a d ı ğ ı m ı z tek tek e t k i n l i k l e m e y d a n a g e l e n bir şey o l m a s ı n a karşılık, imaj, edilgen, bireysel bir izlenim olarak kalır.547 B u n u n yanısıra, bir kavramın imajı bireylere göre değişebildiği gibi bir t o p l u m d a yer alan grublara ve fraksi y o n l a r a göre d e d e ğ i ş e b i l m e k t e d i r . Dolayısıyla bir k a v r a m ı n a n l a m ı , o t o p l u m d a bulunan farklı grublara göre farklı a n l a m lar i ç e r m e k t e v e k a v r a m , h e r k e s için aynı a n l a m a g e l m e özelliğini kaybetmektedir. Bu a ç ı k l a m a l a r d a n y o l a ç ı k a r a k z i h n i n d e uyandırdığı tasarımları,
terimlerin
insan
a) Genel kavramlar (topluma özgü olan s o m u t k a v r a m lar) b) Ö z e l i m a j l a r ( g r u b l a r a v e y a k i ş i l e r e değişebilen soyut kavramlar) diye ikiye ayırabiliriz.
göre
A n c a k gruplara veya kişiye özgü olan "özel imajlar" sebebiyle kavram, anlam daralmasına veya anlam g e n i ş l e m e s i n e u ğ r a m a k t a yahut k a v r a m ı n a n l a m ı t a m a m e n d e ğ i ş m e k t e ve s o n u ç t a k a v r a m k a r g a ş a s ı d e n i l e n h a d i s e m e y d a n a gelmektedir. Kavram kargaşası grupların veya bireysel o l a r a k şahısların k a v r a m l a r a y ü k l e m i ş o l d u k l a r ı farklı a n l a m l a r d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . M e s e l a , m ü ş r i k l e r i n "...Riba (faiz) alış-veriş gibidir..." ^48 sözleri ö r n e k o l a r a k v e r i l e b i l i r . M ü ş r i k l e r b u r a d a , "alışverişte nasıl k â r e l d e e d i y o r s a , faizde d e kâr elde ediliyor; o halde biri helalken diğeri nasıl o l u y o r da haram o l u y o r " , d e m e k istemektedirler. A n c a k Allah T e a l a , müşriklerin faiz kavramı k o n u s u n d a k i imajlarının yanlış olduğunu beyan ederek, böyle
ö z l e m , a.g.e. s. 58; Öner, a.g.e., s. 29. 548 2.Bakara. 275.
152
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
söyleyenlerin gerçeği gizlediklerini, bile bile yalan u y d u r d u k l a r ı n ı s ö y l ü y o r . Z i r a alışverişteki k â r ile, faizden elde edilen k a z a n ç a r a s ı n d a ç o k b ü y ü k fark vardır. Faiz hiçbir haklı nedeni olmadan zayıftan zayıflığından yararlanılarak elde edilen kazanç iken, alışverişten elde edilen k a z a n ç , verilen hizmetin karşılığı olarak elde edilen kazançtır.545 B u s ö z ü s ö y l e y e n l e r i n amacı elbette m ü s l ü m a n l a r ı n kafalarını k a r ı ş t ı r m a k ve kişisel çıkarlarını k o r u y a b i l m e k d r . Allah T e a l a bu a y e d e d u r u m a m ü d a h a l e e d i y o r ve alış-veriş, kâr ve faiz s ö z c ü k l e r i a r a s ı n d a doğabilecek bir k a v r a m kargaşasına engel oluyor. Y i n e müşriklerin m e l e k k a v r a m ı n a yükledikleri i m a j , a y n ı ş e k i l d e bir k a v r a m k a r g a ş a s ı n a s e b e p o l m a k t a d ı r . N i t e k i m müşrikler, melekleri kadınsı bir yapıda d ü ş ü n ü y o r l a r v e onları dişil ö z e l l i k l e r l e t a s v i r ediyorlardı.^^o K u r ' a n - ı K e r i m , melek k a v r a m ı n a yüklenilen bu kadınsı imajın kabul e d i l e m e z o l d u ğ u n u b e y a n ederek ve onların eril v e dişil özelliklere sahip olmadığını vurgulayarak kavramın içeriğini d o ğ r u bir b i ç i m d e d o l d u r u y o r ve bu k o n u d a k a v r a m kargaşasını ortadan kaldırıyor. S o n u ç olarak diyebiliriz k i , bir fikir ve d ü ş ü n c e n i n , bir s i s t e m i n v e y a bir k o n u n u n a n l a t ı l m a s ı n d a ve a n l a ş ı l m a s ı n d a kelime ve kavramların önemi ç o k b ü y ü k t ü r . K e l i m e ve kavramlara yüklenilen anlamlar değiştikçe, cümleler, dolayısıyla anlatılmak istenen şeyler d e değişir. K e l i m e ve k a v r a m l a r ı n içerdiği m a n a l a r doğru bir şekilde anlaşılırsa o fikir v e sistem d e d o ğ r u anlaşılır. Aksi d u r u m o fikrin ve s i s t e m i n y a n l ı ş v e hatalı a n l a ş ı l m a s ı n a s e b e p olur.^^' B u itibarla bir d ü ş ü n c e sistemindeki temel kavramların ç o k iyi a n l a ş ı l m a s ı , kavramın içerdiği "gerçek a n l a m " ile, k a v r a m a yüklenilen "imaj a n l a m ı n " a y r ı ş t ı r ı l ı p o r t a y a k o n m a s ı y l a mümkündür.
Atalar, a.g.e.. s. 77. 550 n.İsra. 40; 37.Saffat. 1.50; 43.Zuhruf. 19; 53.Neem suresi, 27. 551 Karagöz, a.g.m. s. 4 1 .
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
153
B- K a v r a m l a r ı n S o m u t l u ğ u ve Soyutluğu P r o b l e m i S o m u t k a v r a m , tek bir n e s n e y e işaret e d e n , b a ş k a bir ş e y e bağlı o l m a d a n kendi başına varolan bir şeyin kavramı olarak tanımlanmıştır.552 Bir b a ş k a d e y i ş l e s o m u t k a v r a m , z i h n e , zihnin tayin etdği bir k o n u i ç i n d e , bir şekil t a k d i m eden kavramdır.-''-''^ Ö r n e ğ i n insan ( A h m e t ) ve ev k a v r a m ı s o m u t kavramlardır. Soyut kavram ise, zihnin dışında konusu bulunmayan,554 y^ni varoluşunu bir başka şeye borçlu olan ve ancak d ü ş ü n c e d e ve zihinde bir başka şeyle ilişki içinde, n e s n e veya nesnelerin niteliği olarak d ü ş ü n ü l e n şeyin k a v r a m ı olarak kabul edilmiştir.55-'' D o l a y ı s ı y l a s o y u t k a v r a m l a r , k o n u s u z olarak bir şekil takdim ederler. Örneğin insanlık ve beyazlık k a v r a m l a r ı , n e s n e v e y a n e s n e l e r i n niteliğinin zihinsel bir s o y u t l a m a ile belirtilmesi b a k ı m ı n d a n soyuttur. G ö r ü l d ü ğ ü gibi s o m u d u k v e s o y u d u k ü z e r i n e a n c a k ontolojik bir ölçüte dayanılarak bir yargı verilebilir. N i t e k i m , ontolojik olarak kendi başına v a r o l a n , b a ş k a şeylerden ayrı d u r a n her şey s o m u t t u r . Y i n e ontolojik b a k ı m d a n b a ğ ı m s ı z o l m a y a n , yani y a l n ı z c a d ü ş ü n c e süreci içerisinde s o y u d a m a ile farkına varılan şey soyuttur. ^56 S o m u t ve soyut k a v r a m l a r bazen k o n u m değişdrebilir. Yani bir k a v r a m somut iken d a h a sonra soyut hale getirilmiş v e y a s o y u t iken s o m u t hale g e d r i l m i ş olabilir. Bu d u r u m a her d i l d e r a s d a m a k m ü m k ü n d ü r . B u n a göre k a v r a m l a r ı n a n l a m çerçevesi a) S o m u t a yeni s o m u t anlam e k l e n m e s i , b) S o m u t a yeni soyut a n l a m e k l e n m e s i , c) Soyuta yeni soyut a n l a m e k l e n m e s i .
552 Özlem, a.g.e., s. 61; Taylan ,a.g,e.,s. 119. 553 öner, a.g.e., s. 29. 554 Taylan. a.g.e.. s. 119; Öner , a.g.e., s. 29. 555 ö z l e m , a.g.e., s. 6 1 . 556 Özlem, a.g.e., 3. 61. 557 Aksan, a.g.e., s. 504.
154/
Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
d) S o y u t a yeni s o m u t a n l a m eklenmesi şeklinde ifade edilebilir. Bunlardan m e s e l a , s o m u t a eklenen soyut anlam eklen m e s i n e , dil'in "iletişim s i s t e m i " , burun'un "kibir, biiyiiklenm e " anlamları; soyuta eklenen yeni soyut anlam e k l e n m e s i n e , açlık'ın "aç o l m a " halinin y a n ı s ı r a " k ı d ı k , y o k s u l l u k " a n l a m l a r ı ; s o y u t a yeni s o m u t a n l a m e k l e n m e s i n e , eğri'nin "doğru o l m a y a n çizgi" gibi s o m u t a n l a m kazanması gösterile bilir. 558 Kur'an-ı Kerim'de yer alan küfr kelimesinin "toprağın ü s t ü n ü ö r t m e k " m a n a s ı n d a s o m u t bir çağrışımı v a r k e n , bu kelime terimleşerek, "imanın üstünü örtmek (iman etme m e k ) " m a n a s ı n d a soyut bir anlam hüviyeti kazanmıştır. A y r ı c a fısk, m ü n a f ı k gibi k e l i m e l e r i n İslam öncesi d ö n e m d e s o m u t k a r ş ı l ı k l a r ı v a r k e n bu k e l i m e l e r tenzil sonrası d ö n e m d e soyut anlamlar kazanmışlardır. Kur'an-ı Kerim'de soyut varlıkların/kavramların somutlaştırılmasına yönelik ifadeler ise bolca bulunmaktadır. Daha önce değindiğimiz üzere Kur'an-ı K e r i m ' d e Allah T e a l a ' n ı n zatına y ö n e l i k ifadeler, ahiret a h v a l i , c e n n e t , c e h e n n e m , m e l e k l e r , c i n l e r gibi i n s a n ı n m ü ş a h e d e alanının dışındaki varlıklar ve k a v r a m l a r s o m u t terimlerle anlatılmaya çalışılmışdr. N i t e k i m herhangi bir k o n u veya olayı anlatırken iki türlü yöntem vardır. Bunlardan biri soyut kelimelerle anlatma y ö n t e m i , diğeri d e tasvirle anlatma yöntemidir. Soyut kelimelerle anlatma y ö n t e m i n d e , m a n a soyut olarak aktarılır v e k e l i m e l e r , salt zihinsel ve soyut olarak m a n a y a delalet ederler. Bu tür anlatım y ö n t e m i , d a h a kapalı ve k a n n a ş ı k olan bir anlatım yöntemidir. T a s v i r l e a n l a t m a y ö n t e m i n e g e l i n c e , m a n a için bir çeşit resim çizilir. T a s v i r edici sözcükler, m a n a y a etkileyici v e i l h a m verici bir ş e k i l d e d e l a l e t e d e r l e r . M a n a l a r , psikolojik h u s u s i y e d e r ve olaylar, canlı ve etkileyici s o m u t
558 Aksan , a.g.e.. s. 504.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
155
bir anlatım içerisinde yansıtılırlar. İşte Kur'an ü s l u b u , d a h a ç o k t a s v i r l e a n l a t m a ü s l u b u t ü r ü n d e n d i r . İşlediği b ü t ü n konuları bu üslupla dile g e d r m i ş d r . Kur'an ne z a m a n soyut bir m a n a y ı , psikolojik bir d u r u m u , bir insan d p i n i , b i r olayı, g e ç m i ş bir k ı s s a y ı , k ı y a m e t s a h n e l e r i n d e n bir m a n z a r a y ı nimet ve a z a p sahnelerinden bir sahneyi ifade e t m e k istese v e y a bir tartışma veya delil g e d r m e , ikna e t m e d i y a l o g u n a bir örnek verse, hep tasvir (somutlaştırma) metodunu k u l l a n ı r , sözleri r e s i m l e n d i r e r e k r u h a v e d u y u l a r a h i t a p eder.559
A n c a k b u r a d a ö n e m l i bir s o r u n v a r d ı r . Bu s o r u n hadiselerin veya varlıkların somut terimlerle anlatılması neticesinde ortaya çıkan, somudaştırılan şeylerin "soyut niteliklerini" kaybetmesi sorunudur. Nitekim, genellikle somut kavramların açıklığında i n s a n l a r a r a s ı n d a bir birlik s a ğ l a n s a d a s o y u t k a v r a m l a r ı n a ç ı k l ı ğ ı n d a bu birliği s a ğ l a m a k ç o k z o r d u r . Z i r a s o m u t k a v r a m l a r ı n açıklığını oluşturan bilgilerin d o ğ r u l a n m a s ı ve yanlışlanması çoğu zaman imkan dahilinde iken, soyut k a v r a m l a r için b u n u rahatlıkla s ö y l e m e k m ü m k ü n değildir. Buradaki zorluk, soyut olan kavramların hem a n l a m l a n d ı n i m a s ı n d a hem de algılanmasında bireysel farklılıkların mevcudiyeddir.-''6o Yani daha ö n c e söylediğimiz gibi k a v r a m l a r a yüklenilen imajlardır. S ö z g e l i m i , su, k a l e m , m a s a , t o p r a k gibi m a d d î varlıklar ü z e r i n d e , t a n ı m l a n m a l a r ı itibariyle genel olarak bir tartışma y a ş a n m a z k e n , soyut a l e m e ilişkin varlıklara isim aranırken kullanılan kavramlar k o n u s u n d a ortak bir zemin b u l m a k d a i m a z o r o l m u ş t u r . Hatta b e ş e r e ait bir s o m u t k a v r a m Allah için kullanıldığında, soyut k a v r a m için v a r o l a n p r o b l e m i n bu k u l l a n ı m d a d a a y n e n d e v a m etdği görülmektedir. N i t e k i m Allah'ın eli ve yüzü-^ö' gibi Kur'an'î ifadelerin açıklığı her z a m a n p r o b l e m
Scyvid Kutup . Kur'an'da Edebi Tasvir (Cev. Mehmet Yolcu), İstanbul, 1991, s. 10-11. 5''0 Kırca , a.g.m., s. 4. 5 6 ' 3.A1-İ lmran,73-..S7.Hadid,29; B.Ra'd, 22; 28.Kasas, 88.
156
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
olınuştur.562 A n c a k b u r a d a v a r o l a n h u s u s , " s o y u t " bir varlığın e s a s ı n d a "somut" bir v a d ı k o l d u ğ u n u n b e l i r d i m e s i ve açıklanması değildir. Yapılan şey, soyut varlığın s o m u d a ş t ı r ı l m a s ı d ı r . Yani v a d ı k kendi zatî varlığı açısından yine soyuttur a m a insan z i h n i n d e canlı hale gedrilmesi için s o m u t l a ş t ı r ı l m ı ş t ı r . Z a t e n s o m u d a ş t ı r m a y l a yani t a s v i r l e a n l a t m a y ö n t e m i , ö z ü n d e s o y u d u k taşıyan varlıkları, s o y u d u k özelliklerine dokunmadan kendileriyle benzeşen somut varlıklarla a n l a t m a y ö n t e m i d i r . D o l a y ı s ı y l a Kur'an'da geçen bu tür ifadeleri a n l a m a y a çalışırken bu varlıkların ( A l l a h , melek, cennet, cehennem) özünde (veya şimdi) soyuduk taşıdığını; b u n u n y a n ı n d a bu varlıklara y ö n e l i k ifadelerin s o m u d a ş t ı r m a y a y ö n e l i k ifadeler o l d u ğ u n u u n u t m a m a k gerekir. Sözgelimi İhlas s u r e s i n i n ikinci a y e t i n d e Allah'ın "samed" olduğu bildirilir. Y a ğ m u r ve sel sularının aşındıram a d ı ğ ı , fırtınalara karşı e t k i l e n m e d e n d i m d i k ayakta duran bir kaya ya da kayalık d e m e k olan "samed"; herşeyden m ü s tağni ve her yaratılmışın kendisine m u h t a ç o l d u ğ u y ü c e ve güvenilir sığınak ve d a y a n a k a n l a m ı n d a s e m b o l i k olarak Allah'a atfedilmiştir.^^^ D o l a y ı s ı y l a Allah'a izafe edilen s o m u t l a ş t ı r m a i f a d e l e r i n i bu ç e r ç e v e d e d e ğ e r l e n d i r m e k gerekir. K u r ' a n - ı K e r i m ' d e ö r n e ğ i v e r i l e n bu v e b e n z e r i a y e t l e r d e i n s a n z i h n i n d e s o m u t o l a r a k b i l i n e m e y e n ve " ş i m d i " s o y u t olan k a v r a m l a r s o m u t l a ş t ı r ı l m ı ş bir ü s l u p l a a k t a r ı l m a y a ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r . D o l a y ı s ı y l a bu k a v r a m l a r ^ e l e a l ı r k e n , bunların tanıtım amaçlı s o m u d a ş t ı r ı l m ı ş k a v r a m l a r olarak ele a l m a k gerekir. Bu n e d e n l e , k o n u y a dil problemi veya zihniyet problemi olarak yaklaşmak yerine tanıtım amaçlı y a k l a ş m a k daha d o ğ r u d u r . Zira bu tür ifadeler, soyut kavramın soyutluğunu içinde taşımakla birlikte, aynı z a m a n d a b i l i n e m e y e n a l e m e ait soyut konuları insanin algı d ü n y a s ı n a a ç m a y a yönelik somudaştırılmış ifadelerdir.
Kırca, a.g.m..s. 21. Koç. a.g.e.. s. 101.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
157
Soyut kavramların somutlaştırılmasına yazılı kültürlere o r a n l a , sözlü k ü l t ü r l e r d e r a s d a m a k d a h a ç o k m ü m k ü n d ü r . Z i r a sözlü k ü l t ü r l e r d e (ki Kur'an-ı K e r i m d e sözlü kültür o r t a m ı n d a inmiştir.) kavramların d u r u m a göre işlevsel ilişki ç e r ç e v e s i n d e kullanıldığı, bu ç e r ç e v e d e kavramların canlı ve h a r e k e d i insan y a ş a m ı n a yakın o l m a s ı için s o y u t o l a r a k kullanılmaktan z i y a d e , somudaştırıldığı g ö r ü l m e k t e d i r . N i t e kim sözlü kültürlerde k a v r a m l a r ı n s o y u t l u ğ u asgari d ü z e y dedir. Sözlü kültür o r t a m ı n d a yaşayan insanlar, soyut k a t e goriler, k a l ı p l a ş m ı ş mantıksal ifadeler v e varlık tanıriılamal a r ı y l a i l g i l e n m e z l e r . M e s e l a , sözlü k ü l t ü r o r t a m ı i ç i n d e yaşayan ve okur-yazar olmayan birisine iki kelimeyle "ağacı nasıl t a n ı m l a r s ı n ? " s o r u s u s o r u l d u ğ u z a m a n , s o y u t bir açıklamanın ötesinde cevap olarak, "elma ağacı, kavak ağacı" diye cevap vermiştir. Yine okuma-yazması olmayan insanlar, g e o m e t r i k şekilleri hiçbir z a m a n d a i r e , k a r e gibi soyut adlarıyla t a n ı m l a m a m ı ş , bunları n e s n e adları vererek a ç ı k l a m a y a çalışmışlar, daireye tabak, elek, kova, saat; k a r e y e a y n a , kapı ve benzeri ifadeler k u l l a n m ı ş l a r , şekilleri bildikleri g e r ç e k n e s n e l e r i n temsili o l a r a k t a n ı m l a m ı ş l a r dır.564 Bu da g ö s t e n y o r ki sözlü kültüre sahip olan insanlar, bir s o r u n l a k a r ş ı l a ş ı r k a r ş ı l a ş m a z k a t e g o r i k d ü ş ü n m e d e n " d u r u m a " g ö r e d ü ş ü n m e y e g e ç e r l e r . Ç ü n k ü o n l a r için işlevsel düşüncenin dışındaki kategorik d ü ş ü n m e tarzı ö n e m siz, sıkıcı ve s a ç m a d ı r . Dolayısıyla sözlü kültür insanının biçimsel zihin yapısı kavramların işlevselliğine ve canlılığına ö n e m veren bir yapıya sahiptir. İşte b ö y l e bir o r t a m i ç e r i s i n d e nazil o l a n K u r ' a n ifadelerinin soyut terimleri kapalı ve k a r m a ş ı k bir y a p ı d a anlatması muhataplarının anlaması ve etkilenmesi açısından d o ğ r u o l m a z d ı . Bu nedenle soyut k a v r a m l a r s o m u t kavrafnlar aracılığı ile anlatılmıştır.
564ong.a.o.e..s.68.
158
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
C- Kavramların (Sarih) P r o b l e m i
Açıklığı
(Vazıh)
ve
Seçikliği
Kavramların açıklığına ve seçikliğine geçmeden ö n c e k o n u n u n d a h a iyi anlaşılması için kavramların içlemi (tazamm u n u ) ve kaplamı (şümulü) hakkında bilgi verelim. Bir kavramın içlemi ( t a z a m m u n u ) , onun kavranabilir m u h t e v a s ı d ı r . D i ğ e r bir ifadeyle bir k a v r a m , içine aldığı öğelerin ortak niteliklerine ve özelliklerine delalet ederse o nitelikler o kavramın t a z a m m u n u n u teşkil eder. Mesela, A l i , A h m e t gibi fertleri insan k ı l a n , onların d u y g u l u o l m a l a r ı , akıllı o l m a l a r ı , d ü ş ü n m e g ü c ü n e sahip olmaları gibi vasıfla rıdır. Bir kavramın kaplamı (şümulü) ise onun kendisine ait olan öğelerin b ü t ü n ü d ü r . Bunlar da cins ve türler " olarak sınırianır. M e s e l a A l i , A h m e t gibi fertler "insan" kavramının k a p s a m ı n a girerler. 566 H e r k a v r a m , t a z a m m u n u ve şümulü b a k ı m ı n d a n iki taraflı bir a y n a g i b i d i r ve bu y ü z l e r d e n b i r i , k a v r a m ı n şümulünü, diğeri d e t a z a m m u n u n u belirtir. Bir k a v r a m ı n ş ü m u l ü n ü n geniş olması d e m e k , o kavramın çok sayıda konu v e n e s n e y e u y g u n o l m a s ı ve b u n l a r a işaret e d e b i l m e s i demektir. Aynı kavramın t a z a m m u n u n geniş olması d e m e k , o k a v r a m ı n i ş a r e t ettiği ö z e l l i k l e r i n , y a n i k a v r a m ı n a n l a m ı n ı n zengin olması d e m e k d r . Bir kavramın şümulü, işaret ettiği cinsin içindeki türierin niceliğini d e gösterir. Bir kavramın şümulü ne kadar geniş ise, o kavram o kadar ü s t t e y e r alan bir cinstir. Ö r n e ğ i n "varlık" k a v r a m ı h e m h a y v a n a , h e m canlıya, h e m d e insana işaret eder. Dolayısıyla "variık" kavramı en üstte y e r alır. B u b a k ı m d a n şümulü en g e n i ş k a v r a m , en genel k a v r a m d ı r . Ö y l e k i , k a v r a m ı n
565Taylan,a.g.e..s.74. Cins: Ortak benzerlikleri, nitelikleri ve özellikleri içeren genel kavramları kapsayan bir genel kavramdır. Örneğin, "varlık" genel kavram olarak einstir. Tür: Bir cinsin altında bazı özellikleriyle sıralanmış ve aynı zamanda cinsin bazı özelliklerini taşıyan kavramdır. Örneğin, varlık cins ise "canlı veya cansız olmak" tür'dür. (Abdülkadir Çilçen,M;/ı/;A:,Bursa, I 9 9 7 , s . 2 9 ) 566 Taylan . a..g.c.. s. 74.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
159
şümulü, genel k a v r a m l a r ı * * k e n d i a r a l a r ı n d a k i c i n s - t ü r bağlantısı içinde d a h a a z genel ve d a h a ç o k genel olarak ayırmamızı da sağlar. Ö r n e ğ i n , insan hayvanın; hayvan c a n l ı n ı n ; canlı ise v a r l ı k ' m t ü r ü d ü r . T e r s i n d e n b e l i r d r s e k "varlık" k a v r a m ı diğerlerini ş ü m u l ü n e alan e n üst c i n s t i r . Yani e n genel k a v r a m d ı r . B u n a karşılık "insan" kavramı bu s ı r a l a m a d a en az genel k a v r a m olur. O y s a ş ü m u l ü b a k ı m ı n dan en az genel olan insan k a v r a m ı , bu sıralamada t a z a m m u nu en zengin k a v r a m d ı r . Ç ü n k ü o kendi özellikleri y a n ı n d a h a y v a n , canlı ve v a d ı k o l m a özelliklerine d e şahipdr.^^? T ü m bu açıklamalar t a z a m m u n ile şümul arasında bir ters orantı o l d u ğ u n u gösterir.568 Bir k a v r a m ı n şümulü ç o ğ a lınca t a z a m m u n u ; t a z a m m u n u çoğalınca şümulü azalır. K a v r a m l a r ı n t a z a m m u n u n u v e ş ü m u l ü n ü açıkladıktan sonra k a v r a m ı n açıklığı ve seçikliği k o n u s u n a geçebiliriz. A ç ı k k a v r a m , objesini t a n ı m a y a v e o n u b a ş k a n e s n e lerden ayırtetmeye imkan veren, başka bir kavramla karıştırılmadan hemen tanınan kavramdır. Açık kavramın zıddı, kapalı ( m ü p h e m ) kavramdır.569 M e s e l a , bir renk h a k k ı n d a açık bir fikre sahip o l m a k , onu b a ş k a r e n k l e r d e n ayırtedebilmek d e m e k d r . Seçik k a v r a m i s e , bir kavramı diğer k a v r a m l a r d a n ve özellikle o kavrama yüklenilen hususiyetleri ayırtetmeye imkan veren kavramdır, Bir k a v r a m açık o l d u ğ u h a l d e seçik o l m a y a b i l i r . A ç ı k bir k a v r a m o b j e s i n i t a n ı m a y a i m k a n v e r e n o n u b a ş k a o b j e l e r d e n a y ı r t e t m e y e y a r a y a n fikirlerdir, d e m i ş t i k . Seçik k a v r a m i s e , o f i k i d e r i n ne o l d u ğ u n u n bilinmesi d e m e k d r . Yani bir k a v r a m ı n seçik bir k a v r a m olması d e m e k , o n a y ü k l e y e c e ğ i m i z anlamların h a n g i l e n n i n d o ğ r u , hangilerinin
Genel Kavram; Birbirleriyle özdeş olmayan tekler arasında bu tekleri ortak özellikleri bakımından özdeş kılan kavramlardır. (Özlem , a.g.e., s. 74) ö z l e m . a.g.e., s. 79. 568 Küçük . a . g . e . , s . 60. -•'69 Özlem . a.g.e., s. 67; Küçük , a.g.e,, s, 65. 570 İbrahim Emiroğlu, Aım Hallanyla a.g.e., S.74; Özlem, a.g.e., s.67.'
Klasik Mantık, İstanbul, 1999, s,74, Taylan,
160/
Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
yanlış o l d u ğ u n u tecrübî ve mantıkî işlemlerle tesbit e t m e y e i m k a n vermesi d e m e k d r . B u n a imkan v e r m e y e n kavramlar, b u l a n ı k k a v r a m l a r d ı r . M e s e l a , k ı r m ı z ı y a d a yeşil v e y a herhangi bir rengin mahiyetini bilmediğimiz halde bu renkleri birbirinden ayırtedebiliriz. A n c a k renkler hakkında bir fikrimiz olmadığı h a l d e , herhangi bir rengin ne olduğunu b i l m e z s e k , bu renk h a k k ı n d a açık değil, bulanık fikrimiz var d e m e k t i r . R e n k l e r h a k k ı n d a seçik bilgi i s e , o n u n k i m y e v î terkibini ve f o r m ü l ü n ü bilmekUr.57i O h a l d e , bir k a v r a m ı n açık olması d e m e k , onun şümijlüne giren kavramların hangi k a v r a m l a r o l d u ğ u n u b i l m e k , d e m e k d r . Bir k a v r a m ı n seçik o l m a s ı d e m e k , o k a v r a m ı n hangi özellikleri o l d u ğ u n u , o n a n e gibi sıfatlar verebileceğimizi yani onun t a z a m m u n u n u b i l m e k , demektir. İşte bu nedenle seçik bir k a v r a m ı n m u d a k a açık o l m a s ı gerekir. Ç ü n k ü bir k a v r a m ı n t a z a m m u n u n u biliyorsak şümulü kendiliğinden ortaya çıkar. O y s a şümulü bilmek t a z a m m u n u bilmek için yeterii değildir. D o l a y ı s ı y l a bir k a v r a m ı n açıklığının ve seçikliğinin tesbit edilmesi k a v r a m d a varolan anlam kaymalarını ö n l e m e d e , k a v r a m l a r ı n içeriklerinin aydınlatılmasında, karmaşık bir k a v r a m ı n d a h a basit (anlaşılır) bir k a v r a m haline getirilme sinde ve k a v r a m ı n ö z a n l a m ı n a ulaşılmasında önemli katkı lar sağlayacaktır. M e s e l a israf k a v r a m ı , Kur'an-ı K e r i m ' d e m a d d î ve m a n e v î a l a n d a insanın d a v r a n ı ş l a r ı n d a sınırı aşinasını ve aşırıya gitmesini ifade eden bir a n l a m a sahipdr.^^s Nitekim aşağıdaki ayetler bu anlamı ifade etmektedir. "De İd : Ey nefisleri aleyhine
kullarım!
Allah'ın
rahmetinden
Emiroğlu . a.g.e., s. 74. 572 Özlem , a.g.e., s. 68. 573 Elmalılı .a.g.e..c.S.s..361.3,41.3.3. 57439.Zumer.-S3.
israf
etmiş
ümidi kesmeyin..."^'''^
Kavramların Kur'an 'da Kullanımı /
"Ve İşte Rabbinin (^j-ujl)
biz böyle
ayetlerine
iman
etmeyip
israf
161
edeni
cezalandıracağız..."
G ö r ü l ü y o r ki Kur'an-ı K e r i m , israf kavrammın seçikliğini genişletmiş, maddî alanın dışında manevî alanda da Allah'ın k o y d u ğ u sınırları aşmayı bu kavram içerisinde değeriendirmiş iken, bu kavram daha sonraki dönemlerde, sadece maddî alanda "lüzumsuz harcamaları" ifade eden bir anlama sahip olmuş ve israf kavramının seçikliğinde anlam daralması olmuştur. Bir şeyi ait olduğu yere koymamak, hak edene hakkını vermemek576 anlamındaki zulüm kavramı, tenzil öncesi d ö n e m d e h u k u k alanında adalet kavramının zıddı olarak kullanılan bir kavram iken, Kur'an-ı K e r i m bu kavramın anlam sahasını genişletmiş, bu nedenle kavramın açıklığı aynı kalmakla birlikte s e ç i k l i ğ i n d e bir artma olmuştur. N i t e k i m Kur'an'a göre, Allah'a karşı sorumluluğunu yerine getirmeyen ve Allah'a ortak koşan bir insan, bir anlamda yapmaması gereken şeyi yapmış ve sonuçta zulüm işlemiştir.^'''' Z i r a A l l a h T e a l a , hiçbir ortağı olmadığı ve bütün ortaklardan münezzeh olduğu halde, zalim (müşrik) olan insan, A l l a h ' a eş koşmakta dolayısıyla haksızlık yap maktadır. Bu nedenle zulüm kavramı şirk ve küfür kavram larını içine alan bir anlam özelliğine sahip olmuştur. O halde, z u l ü m kavramını, içerisinde şirk ve küfür anlamını taşımayan "kötülük etmek" veya "haksızlık etmek" ifadele riyle manalandırdığımız zaman, Kur'an'a göre yanlış bir mana vermiş olmayız ama, Kur'an'ın bu kavrama yüklediği manayı da tam olarak yansıtmış olamayız. A y n ı şekilde "cehl" ve bunun isim-sıfat şekli olan "cahil" teriminin "alim"in zıddı, dolayısıyla temel anlamının "bilgisiz" olarak alınması Kur'an'a göre bu kavramın anla-
.57.5 2o.Talıa. 127. Doğan . a . g . e , s. 1196. 577 31.Lokman, 13.
162
/ Kur'an'ın AnlasıJınasında Di! Problemi
mını tam olarak y a n s ı t m a z . Bu anlam yanlış değildir a m a , t a m değildir, e k s i k d r v e yetersizdir.^^s O h a l d e k a v r a m l a r ı n a n l a m içeriğinin tesbit e d i l m e sinde k a v r a m l a r a yüklenilen anlamların geniş ç e r ç e v e d e ele a l ı n m a s ı , anlam daralması ve genişlemesinin ortaya konması ve k a v r a m ı n seçikliğinin yani kavramın anlam özelliklerinin b e i i r i e n m e s i k a v r a m ı n sağlıklı bir şekilde anlaşılması için gereklidir. DÖrdekler
Kavramların
Kur'an'daki
Kullanımına
İ n s a n a ait bilgiler nasıl k a v r a m l a r l a ifade e d i l i y o r s a , Kur'an'da yer alan bilgiler de kavramlaria ifade edilmektedir. B u n e d e n l e K u r ' a n ' î bilgiler d e m e k , bir a n l a m d a Kur'an'î k a v r a m l a r d e m e k d r . î n s a n m bütün iradî eylemleri kazandığı k a v r a m l a r a bağlı o l d u ğ u n a g ö r e , K u r ' a n ' î bilgilerin h a y a t a aktarılması da bu kavramların kazanılmasına bağlıdır. İnsan Kur'an'î kavramları ne kadar çok elde ederse, o kadar K u r ' a n ' ı t a n ı m ı ş ve d a v r a n ı ş l a r ı n a y a n s ı t m ı ş , d o l a y ı s ı y l a yeterii Kur'an bilgisine ve k ü l t ü r ü n e sahip o l m u ş olur.^^^ Kur'an'î k a v r a m l a r ı n k a z a n ı l m a s ı ve bilinmes? de o kavramların Kur'an'm bütünsel çerçevesi içerisinde kazandığı a n l a m l a n n ı n tesbitiyle m ü m k ü n olur. K u r ' a n k e l i m e l e r i n i n hopsi c a h i l i y y e d ö n e m i n d e şu v e y a bu ş e k i l d e k u l l a n ı l m ı ş l a r d ı r . N i t e k i m Kur'an A r a p ç a o l d u ğ u için bu k i t a p t a b u l u n a n b ü t ü n k e l i m e l e r i n K u r ' a n öncesi bir geçmişi vardır. Bunların çoğu İslam öncesi A r a p l a r d a n gelmiştir. Doğal olarak onların konuştukları dilde k a v r a m l a r da yer a l m a k t a y d ı . A n c a k Kur'an-ı Kerim Arapların i n a n ç , fikir v e hayat tarzlarını kökten değişdrdiği gibi kelimelerin, özellikle anahtar terimlerin anlam sahasını, k u l l a n ı m a l a n ı n ı v e b i ç i m l e r i n i d e degiştirmiştir.58o Bu ifadeyi t e r s i n d e n s ö y l e m e k de m ü m k ü n d ü r . Yani Kur'an'ı
Karagöz , a.g.m,, s.40, Razi, a.g.e., c. 2, s. 272. 579 Celal Kırca . Kur'an ve Bilim. İstanbul, 1996, s. 17. 580 Izutsu, Kur'un'cta Allah ve hı.san. s. 16.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
163
K e r i m , Icelimeierin özellilcle a n a l ı t a r t e r i m l e r i n a n l a m s a h a s m ı ve k u l l a n ı m a l a n m ı d e ğ i ş t i r d i ğ i i ç i n , A r a p l a r m i n a n ç , fikir ve hayat tarzları değişmiştir. Bu nedenle Kur'an'ın a n l a ş ı l m a s ı n d a bu d e ğ i ş i k l i ğ i n v e a n a h t a r k e l i m e l e r e y ü k l e n e n farklı m a n a l a r ı n d i k k a t e a l ı n m a s ı ve d t i z bir şekilde incelenmesi gerekir. Dolayısıyla bir anahtar terimin sadece sözlüklerde belirdlen anlamıyla yetinilmesi o k a v r a m ı n Kur'an'daki gerçek anlamının tesbiti için yeterli değildir. K u r ' a n - ı K e r i m ' d e g e ç e n k a v r a m l a r ı tenzil ö n c e s i kullanımları açısından iki açıdan d e ğ e r l e n d i r m e k m ü m k ü n dür. a ) Tenzil ö n c e s i n d e v a r o l a n , a n c a k Kur'an'ın özelliğini değiştererek kullandığı kavramlar,
anlam
b ) T e n z i l ö n c e s i n d e h e r h a n g i bir k a v r a m özelliği o l m a y a n , ancak Kur'an'ın anlam bütünlüğü içerisinde anahtar terim k o n u m u n a yükselen kavramlar. Birinci d u r u m d a , Kur'an söz konusu kavramları ikdbas etmiş o l u p , A r a p d i l i i c e r i s i n d e s a b . i t ve m u a y y e n bir anlam ifade e d e n k a v r a m l a r ı k u l l a n m a k l a , k a v r a m ı n m u h a t a b ı n zihnindeki arka-planını baz almış olmaktadır. İkinci durum.da ise, K u r ' a n , m u h a t a b ı n d a h a ö n c e d e n bilmediği bir fikre yer verirken, dilin içinden bazı kelimeleri s e ç m e k t e ve onları kavramlaştırmaktadır. B i r i n c i d u r u m d a K u r ' a n , k a v r a m ile o k a v r a m ı n delalet ettiği olgu arasındaki a n l a m b a ğ ı m hazır b u l m a k t a iken, ikinci d u r u m d a bu süreci kendi inşa e t m e k t e , yani dilin doğal seyri içerisinde karşılaşılan isimlendirme süreci bu kez Kur'an tarafından g e r ç e k l e ş t i r i l m e k t e ve k a v r a m ı n içeriği doldurulmaktadır.^^' N i t e k i m h e r öğreti kendi s i s t e m i n i o l u ş t u r u r k e n k a v r a m l a r ı n ı y i n e i ç e r i s i n d e b u l u n d u ğ u dil yapısının içinden s e ç m e k zorundadır. A n c a k , o ö ğ r e d n i n kavramlara yükleyeceği anlamlar farklı o l a c a k t ı r . Bu d u r u m , Kur'an için de geçeriidir.
581 Özsoy .a.g.e., s . 3 3 .
164
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
M e s e l a "Allah" k a v r a m ı tenzil ö n c e s i n d e varolan ve k u l l a n ı l a n bir k a v r a m d ı . A n c a k Kur'an bu k a v r a m ı A r a b ı n dilinden almış kendi anlam çerçevesi içerisinde yine k a v r a m s a l bir b a ğ l a m d a kullanmıştır. Zira bu k a v r a m tenzil öncesi d ö n e m d e de yaratıcı-aşkın bir Tanrı'yı ifade e d i y o r d u . A n c a k bu k a v r a m a y ü k l e n i l e n a n l a m tek T a n r ı i n a n c ı y l a t a m a m e n ters bir yapıdaydı.^^^ N i t e k i m cahiliyye sisteminde A l l a h , üstün varlıkların başında olmakla beraber diğer t a n r ı l a r a aykırı d e ğ i l d i . D o l a y ı s ı y l a A l l a h k a v r a m ı İ s l a m ö n c e s i n d e Kur'an d a taşıdığı a n l a m d a n çok farklı bir a n l a m taşıyordu.583 i ş t e K u r ' a n - ı K e r i m bu k a v r a m ı n a n l a m içeriğini t a m a m e n değiştirerek m u h a t a p l a r ı n ı n z i h n i n e e ş i , benzeri ve ortağı o l m a y a n Allah kavramını yerleştirmiş oldu. "Küfr" k a v r a m ı tenzil öncesi d ö n e m d e s o m u t olarak " ö r t m e k ve g i z l e m e k " m a n a s ı n d a d ı r . 5 8 4 A n c a k s o m u t bir a n l a m karşılığı olan küfr k e l i m e s i n e cahiliyye d ö n e m i n d e yeni bir s o y u t a n l a m e k l e n m e s i y a p ı l m ı ş ve bu k e l i m e , yapılan iyiliğe ve y a r d ı m a karşılık kadir b i l m e y i p n a n k ö d ü k e t m e k , yani "şükr"ün tam karşıtı olan "teşekkür e t m e m e k " m a n a s ı n d a kullanılmışUr.585 Küfr k a v r a m ı , K u r ' a n s i s t e m i n d e ise s o y u t ç i z g i d e m a n a d e ğ i ş i m i n e uğramış , basit bir n a n k ö r l ü k olarak d e ğ i l , Allah'a ve onun nimetlerine karşı bir nankörlük olarak d e ğ e r l e n d i r i l m i ş , A l l a h ' ı , o n u n a y e d e r i n i ve elçilerini inkar m a n a s ı n d a kullanılmıştır.586 D o l a y ı s ı y l a Kur'an bu kelimeyi k u l l a n ı r k e n o n u n s e m a n t i ğ i n e katkıda b u l u n m u ş , farklı bir b a ğ l a m d a k u l l a n m a k suretiyle o n a farklı bir a n l a m y ü k l e m i ş t i r . Bu n e d e n l e küfr k a v r a m ı tenzil öncesi " n a n k ö r l ü k " a n l a m ı n ı n ö t e s i n d e yeni bir m a n a k a z a n m ı ş , artık "şükr" k a v r a m ı n ı n d e ğ i l , " i m a n " k a v r a m ı n ı n karşıtı olan a n l a m hüviyetine kavuşmuştur.
582 Özsoy , a . g . e . . S . 3 3 . 583 [zutsu.a.g.e..s..52. 584isfehani .a.g.e.. s.447. 585 Razi, a.g.e.. c. l . s . 476. 586 Razi. a.g.e., c . l , s. 477, Karagöz . a.g.m., s. 42.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
165
A n c a k , d a h a ö n c e değinildiği gibi K u r ' a n ' d a geçen b ü t ü n "küfr" ifadeleri ve türevleri i n k a r ve i n a n ç s ı z l ı k m a n a s ı n d a değildir. Dolayısıyla küfr kelimesinden ve türev lerinden neyin kastedildiğini a n l a m a k için kelimenin içinde b u l u n d u ğ u bağlamı bilmek gereklidir. Y i n e "kerim" kavramı c a h i l i y y e d e v r i n d e ç o k önemli bir anahtar terim idi. K u s u r s u z , bir şecere ile seçkin bir ataya d a y a n a n asilzade insanın şerefini ifade e d e r d i . A r a p l a r a göre fazilet sahibi, müsrif ve sınırsız cömert olmak insan şerefinin en güzel delili idi. A r a p l a r d a k e r i m , israf d e r e c e s i n d e c ö m e r t olan kişi demektir.^s^ Fakat k a v r a m , K u r ' a n m u h t e v a s ı i ç i n d e bu m a n a s ı n ı k a y b e t m i ş , a r t ı k "kerim" kavramı, servedni körü k ö r ü n e , düşüncesizce, gösteriş için saifetmek anlamını ifade e t m e k yerine, Kur'an • s i s t e m i n d e , en b ü y ü k şeref olan Allah'ın rızasını kazanmak için malını harcamakta tereddüt etmeyen^^^ israf ve cimrilik arasında bir yol tııtarak^^'^ mutluluğa ermek isteyen ve takvaya göre hareket eden^^^ k i m s e l e r i n i t e l e y e n bir k a v r a m olmuştur.^^' G ö r ü l d ü ğ ü gibi bu k a v r a m l a r tenzil öncesi ve sonra sında kullanılmıştır. A n c a k , h e r iki sistemde de farklı a n l a m içeriklerine sahip o l m u ş bu kavramların her iki kültür içeri s i n d e y a ş a y a n insanlar için farklı çağrışımları o l m u ş t u r . N i t e k i m , bir müşrik için "kerim" k a v r a m ı , y i n e , israf d e r e c e sinde h a r c a m a yapan ve sınırsız cömert olan bir insanı çağrış tırırken; bir m ü ' m i n için Allah y o l u n d a h a r c a m a y a p a n ve takva ehli olan kulu çağrıştırmaktadır. Bir müşrigin zihninde " A l l a h " k a v r a m ı , o r t a k koştukları v a r l ı k l a r i a biriikte yer alırken; bir mü'minin zihninde T e k ve M u d a k variık olarak yer almaktadır. Y i n e Kur'an sistemindeki "küfr" k a v r a m ı , bir müşrik için, bir a n l a m ifade e t m e z iken; bir m ü ' m i n için son d e r e c e önemli ve ürperdci bir k a v r a m d ı r . Bu k a v r a m Izutsu.a.g.c.s. 56. 2.Bakara. 2 6 1 , 2 6 2 . 589 I7.lsra.29. 590 49.Hucurat. 13. 5 9 ' Izutsu. a.g.e., s. .58.
166
/ Kur'aıvın Anlaşılmasında Dil Problemi
ç a ğ r ı ş ı m l a r ı n ı n farklılığma K u r ' a n ' d a geçen en güzel ö r n e k , "fesat" k a v r a m ı d ı r . "Salah" k a v r a m ı n ı n zıddı olan ve "bir şeyin faydalı o l m a k t a n ç ı k m a s ı " a n l a m ı n a gelen^^z f e s a t k a v r a m ı k o n u s u n d a , münafıklarla/kafirlerle m ü ' m i n l e r a r a s ı n d a karşılıklı bir s u ç l a m a vardır.593 Münafıklar/kafirler, kendi kurulu düzenlerinin yıkıldığından veya yıkılacağından k o r k t u k l a r ı için fesat k a v r a m ı n ı tenzil ö n c e s i d ö n e m d e kullanıldığı şekliyle ele almakta ve m ü s l ü m a n l a n n dinî faaliyetlerini fesat ç ı k a r m a k olarak d e ğ e r l e n d i r m e k t e d i r l e r . M ü ' m i n l e r için ise "fesat" k a v r a m ı , "Allah'a a ç ı k ç a isyan etmektir."594 Bu d u r u m d a , A l l a h ' ı n K u r ' a n v a s ı t a s ı y l a g ö n d e r m i ş o l d u ğ u ilkeler, insanlar için vaz' o l u n m u ş bir t a k ı m dinî kurallardır. İnsanlar bu dinî kurallara sımsıkı s a n i d ı k l a n n d a h e m k e n d i l e r i n i n h e m de d i ğ e r i n s a n l a n n h u z u r v e m u t l u l u ğ u s a ğ l a n m ı ş o l u r ve y e r y ü z ü n d e b o z g u n c u l u k k a l m a z . Kur'an'î sistem içerisinde mü'minlerin "salah" kavramından anladığı m a n a budur. Dolayısıyla münafıklar/kafirler, Allah'ın g ö n d e r m i ş olduğu ilkelere göre h a r e k e t e t m e d i k l e r i n e g ö r e , y e r y ü z ü n d e fesat ç ı k a r m a k t a dıriar ve bu yüzden asıl m ü f s i t o l a n onlardır. O h a l d e k a v r a m l a n n her iki d ö n e m d e d e ( c a h i l i y y e d ö n e m i , tenzil d ö n e m i ) önemli k a v r a m l a r olduklarını, ancak kendilerine yüklenilen anlamlar idbariyle i n s a n l a n n zihninde f a r k h ç a ğ n ş ı m l a r yaptığını söyleyebiliriz, Kur'an-ı K e r i m , A r a p l a n n önceden kullanmış o l d u k l a n k a v r a m l a n n a n l a m içeriklerini değiştirip k u l l a n d ı ğ ı g i b i , tenzil öncesi d ö n e m d e kullanımı o l m a y a n bir başka d e y i ş l e , insanların zihninde herhangi bir fikir v e y a d ü ş ü n c e y e karşılık g e l m e y e n ve k u l l a n ı m l a n i d b a r i y l e sade ve basit a n l a m l a r ihtiva eden kelimeleri de terimleştirerek, söylendiğinde insanların z i h n i n d e bir fikir v e düşünceyi ç a ğ n ş t ı r a n birer k a v r a m yapmıştır.
592 Razi, a.g.e., s. .39. "Onlara (münafıklara) yeryüzünde fesat çıkarmayın dendiğinde, biz ancak ıslah edici kimseleriz", derler. 2.Bakara, 11. 594 R a z i . a . g . e . . c . 2 . s . 3 9 .
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
167
M e s e l a "fısk" k a v r a m ı n ı n Kur'an öncesi d ö n e m e ait k a v r a m s a l bir k a r ş ı l ı ğ ı n d a n söz e t m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . H a t t a -bu k a v r a m ı n c a h i l i y y e d ö n e m i A r a p ş i i r i n d e v e s ö z ü n d e herhangi bir insanın inanç ve amel boyutuyla ilgili d u r u m u n u vasfetmesi bilinmemektedir.^^^ K a v r a m ı n cahiliy y e d ö n e m i n d e k i kullanımı m e y v a n ı n k a b u ğ u n d a n d ı ş a r ı y a ç ı k m a s ı a n l a m ı n ı ifade e d e n 5 ; L ^ 11 . - . â .„ 'a kalıbıdır.596
M e y v e l e r i n k a b u k l a r ı n d a n çıkması d u r u m u n d a s ö y l e nen bu kullanımın bir sınırdan çıkma ve ayrılma öz anlamı vardır. İşte Kur'an bu öz a n l a m d a n h a r e k e d e fısk kelimesini kavramlaştırarak M e k k e d ö n e m i n d e k i müşriklerin ve kafirle rin şirk ve küfr yönlü davranışları h a k k ı n d a kullanmıştır. T e n z i l ö n c e s i d ö n e m d e bir kavram olmayan fısk t e r i m i , M e k k e d ö n e m i ayeUeri i ç e r i s i n d e d i n e k a r ş ı o l u m s u z davranışları nitelemektedir. Aşağıdaki a y e d e r b u n a örnektir. "Böylece büsbütiin haktan çıkmış /asıklara Rabbinin kelimesi şöyle hak oldu: «Onlar artık itıanmayacaklar»"^'^^ "Zaten hiç mii'min elbette eşit değillerdir."
ile fasık
bir olur mu?
"Ve (hatırla ki) biz tneleklere 'Adem'e secde dediğimiz zaman, İblis dışında hepsi secde etmişti. cinden idi ve Rabbinin buyruğunun dışına çıktı
Onlar edin' İblis
G ö r ü l ü y o r ki bu a y e t l e r d e fısk t e r i m i A l l a h ' ı n emirlerine u y m a y a n müşrik v e kafiHer için kullanılmaktadır. M e k k e d ö n e m i n d e d i n e karşı o l u m s u z d a v r a n ı ş l a r ı n i t e l e y e n fısk k a v r a m ı M e d i n e d ö n e m i ayeUeri içerisinde
595 ibn Manzur. a.g.e.. c. 10, s. .308. 596 ibn Manzur. a.g.e.. c. 10. s. 309. 597 Mustafa Ünver .'Sinokronik Semantik ve Tarifi Bilinci Bağlamında Bir Kur'an Terminolojisi Oluşturmaya Doğru" Kur'an Sempozyunm lll, Ankara, 1998, s. 172. 59.8 io.Yunus.33. 599 41.Secde.18. 600 i8.Kchf..57.
168
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
İse, fusiık ( ama
jj)-i.n
daha
çok
a ) kalıbıyla, m ü ' m i n l e r için d e kullanılmış "günah
dairesi" içerisinde
kalmıştır.^O'
Nitekim aşağıdaki a y e d e r bunu desteklemektedir. ederse,
"Hacc malum aylardadır. Her kim o aylarda hac sırasında çirkin konuşmalardan, tüm
davranışlardan
( j j
^ )ve
"... Ve birbirinizle şahit zarara
bulundurun.
yaparsanız,
alış-veriş
Ancak
uğramasın; unutmayın
kavgadan
eğer
kaçınmalıdır..." ^^"^
yapacağınız
(bundan) onlara
ne yazıcı (zarar
zaman
bir
ne de
şahit
verici
ki, bu sizin için günahkarca
şıksız ( Jj"> ^ ) bir davranış
baccı ifa yakışıksız
bir
iş)
I yakı
olur..."
D o l a y ı s ı y l a "fısk" kalıbıyla Allah'ın emirlerine karşı çıkan insanların o l u m s u z davranışları anlatılırken, "fusuk" k a l ı b ı y l a , din içinde yer alan insanların o l u m s u z çirkin davranışları anlatılmaktadır. A n c a k M e d i n e d ö n e m i n d e inen H u c u r a t s u r e s i n d e ise, "fusuk" s ö z c ü ğ ü n ü n "Allah'ın emirlerinin dışına ç ı k m a " a n l a m ı y l a kafirlerin davranışlarını niteleyen fısk'a m ı ; y o k s a , "çirkin davranışlar" anlamıyla m ü s l ü m a n l a n n o l u m s u z d a v r a n ı ş l a r ı n ı niteleyen f u s u k ' a mı delalet ettiği k o n u s u kapalıdır. A y e d n meali şöyledir: Ey iman edenler, hiçbir insan (başka) insanları alaya alıp küçümsemesin, belki o (alay edip kiiçümsedikleri) kendilerinden daha hayırlı olabilir. Ve hiçbir kadın başka kadınları (küçiunseyip alaya almasın). Onlar kendilerinden daha hayırlı olabilir. Ve hiçbiriniz başkasını karalamasın, birbirinizi (yaralayıcı, incitici) lakaplar ile aşağılamayın. İmandan sonra fusuk ismi ne kötüdür..." N i t e k i m ayette geçen "imandan sonra fusuk ismi ne kötüdür" i f a d e s i n d e n y o l a ç ı k a r a k "fusuk" k e l i m e s i n i n , "Allah'ın emirlerinin dışına ç ı k m a "anlamındaki fısk kavraÜ n v e r . a . g . m . s . 175.' 602 2.Bakara. 197. 2,Bakara. 282. 604 49.Hucurat. 11.
Kavramların Kur'an'da Kullanmıı /
169'
m ı n a işaret e t t i ğ i ; b u n a karşılık m ü s l ü m a n l a r ı n y a p m ı ş , olduğu bir başkasuit aşağılama ve lakapla çağırma davramşı", i m a n î o l m a y ı p ahlakî bir sorun olduğu için d e , burada g e ç e n "fusuk" k e l i m e s i n i n "çirkin d a v r a n ı ş l a r " a n l a m ı n d a k i fusuk k a v r a m m a işaret etdği söylenebilir. A m a g e n e l d e fısk ve fusuk k a v r a m l a r ı n ı n Kur'an-ı K e r i m ' d e farklı a n l a m l a r d a kullanıldığı,//i'/:ın kafirleri,/«.s7/^un da m ü s l ü m a n l a r ı nitele diği açık ve belirgindir. A n c a k K u r ' a n s o n r a s ı d ö n e m d e ise fısk v e f u s u k f o r m l a r ı a r a s ı n d a k i fark t a m a m e n ihmal e d i l m i ş , k e l a m î t a r t ı ş m a l a r i ç e r i s i n d e K u r ' a n ' d a b ü t ü n ü y l e m ü ş r i k , kafir v e münafığı niteleyen bu k a v r a m t a m a m e n mü'mini n i t e l e m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . N i t e k i m b u n d a n s o n r a fasık k a v r a m ı (fusuk ifadesi t a m a m e n unutularak) b ü y ü k günah işleyen, a m a iman dairesi içerisinde kalan kimseleri tanımlayan bir yapıda kullanılmıştır.605 S o n u ç o l a r a k fısk k a v r a m ı n a b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n , bu k a v r a m , tenzil ö n c e s i d ö n e m d e " m e y v e l e r i n k a b u ğ u n d a n ç ı k m a s ı n ı " ifade e d e n basit bir k e l i m e i k e n , tenzil sonrası d ö n e m i n M e k k e s ü r e c i n d e fısk ve fasık kalıbıyla "Allah'ın e m i r l e r i n e karşı g e l m e y i " ; M e d i n e s ü r e c i n d e fusuk kalıbıyla "çirkin davranışları" ve nihayetinde Kur'an sonrası d ö n e m d e fasık kalıbıyla "büyük günah işleyen k i m s e l e n " tanımlayan bir k a v r a m olarak dört ayrı m a n a d a kullanılmıştır. Y i n e aynı şekilde z-k-v k ö k ü n d e n türeyen tezkiye z e t o terimlerinin Kur'an'daki kullanımları ve a n l a m
ve
alanları
farklıdır. "Tezkiye t e n m i " M e k k e d ö n e m i Kur'an s i s t e m i n d e soyut olarak
"nefsi a r ı n d ı r m a " a n l a m ı n d a kullanılmış ve bu
a n l a m ı n ı M e d i n e ve Kur'an sonrası d ö n e m d e d e (özellikle t a s a v v u f disiplini i ç e r i s i n d e ) d e v a m e t t i r m i ş t i r . K a v r a m ı n "nefsi a r ı n d ı r m a " a n l a m ı n d a k i aşağıdaki ayet
kullanımına örnek
olarak
verilebilir.
605 [sjureddin es Sabuni . Malnridivve Akaidi (çev. Bekir Topaloğlu). Ankara, 1995. s. 161.
170
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
"Muhakkak fif
nefsini
arındıran.(^j
) felaha
erıniş-
"606
"...Ve her kini arınırsa
(^j^
) kendisi
için
arınmış
olur."^^'' A n c a k M e d i n e d ö n e m i n d e z-k-v k ö k ü n d e n bir k a v r a m d a h a türetilmiştir ki bu kavramın adı zekattn. Z e k a t , M e d i n e d ö n e m i K u r ' a n s i s t e m i n d e "sosyal amaçlı bir yardım olarak malın belli bir b ö l ü m ü n ü i h d y a ç sahiplerine verme" anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Aşağıdaki a y e d e r bu kullanıma örnekdr: "Namazı kılın,
zekatı
verin (ilj£j
) ve rüku
edenlerle
birlikte rüku edin." "Allah'ın mescidlerini inanan,
namaza
devam
Allah'tan
başkasından
ancak, Allah'a ve ahiret eden,
korkmayan
zekat
veren
kimseler
(âlj^j)
gününe ve
ma'mur eder."^^'^
Bu örnek ayetlerden anlaşılıyor ki, M e k k e d ö n e m i n d e k u l l a n ı l m a y a b a ş l a y a n " t e z k i y e " k a v r a m ı "nefsi a r ı n d ı r manın" anlamı olmuş; bunun yanında Medine döneminde k u l l a n ı l m a y a başlanan zekat kavramı d a "serveti a r ı n d ı r m a nın" a n l a m ı o l m u ş t u r . Bir b a ş k a d e y i ş l e , M e k k e d ö n e m i n d e s o y u t bir a n l a m karşılığı olan tezkiye k e l i m e s i n e , M e d i n e d ö n e m i n d e somut anlam eklenmesi olmuş ve zekat kavramı m a d d î a n l a m d a yardım etmeyi karşılayan bir anlam içeriğine sahip olmuştur. S o n u ç o l a r a k d i y e b i l i r i z k i , Kur'an-ı K e r i m , tenzil öncesi d ö n e m d e kullanılan kavramların içeriklenni d e ğ i ş d r e rek kullandığı g i b i , tenzil öncesi d ö n e m d e k a v r a m o l a r a k kullanılmayan kelimeleri de kendi sistemi içerisinde k a v r a m laştırarak kullanmıştır.
91,Şems. 9. 607 35.Katır. 18. 608 2.Bakara. 43. 609 9.revbe. 18.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
171
Şimdi d e , Km-'an içerisinde a n l a m özellikleri i d b a r i y l e b i r b i r l e r i n i t a m a m l a y a n ve b i r b i r l e r i y l e iç-içe o l a n ; a m a Kur'an sonrası d ö n e m d e a n l a m d a r a l m a s ı n a uğrayarak arala rında n e r e d e y s e hiçbir alaka y o k m u ş gibi görünen k a v r a m lardan ibadet, halife ve emanet kavramlarını inceleyelim. a) İ b a d e t K a v r a m ı : İbadet kelimesi lügatte, 1- K u l , yani h ü r olanın edindi
J-=>^l
J ;»"ı
karşıd olan köle (adamı köle
), boyun
eğmekle beraber
itaat ve
aşağı o l m a d u r u m u n u ifade eder. 2 - İ b a d e t bir k i m s e y e o n a isyan e t m e d e n , o n d a n y ü z ç e v i r m e k s i z i n m u k a v e m e t g ö s t e r m e d e n itaat ve b o y u n e ğ m e k d r . O kadar ki kendisine karşı boyun eğilen kişi onu dilediği şekilde hizmetçi kılar. İşte b u n d a n dolayı A r a p l a r y u m u ş a k h u y l u , y ü k devesi için " j_u«_a
" gidişi ve
gelişi kolay olan yol için "j_u«_a J-jj-la " tabirierini kullanır. 3- Ayrıca
kelimesi
"kendisine ibadet e d i l e n " ,
yani kendisine h ü r m e t gösterilen manasını ifade eder. 4 - 4 :.\ şr II
kelimesi şiddedi d e v e , yani kuvvet hırs ve
yapı b a k ı m ı n d a n üstün d e v e y e denir. 5-
j_uJI
k e l i m e s i , uyuz ve devası o l m a y a n
hasta
lıklar için kullanılır. 6-
ij_ı.c
o n a yapıştı ondan ayrılmadı
g a z a p l a n d ı , öfkelendi d e m e k d r . ^'o Bu l u g a v î a ç ı k l a m a l a r d a n a n l a ş ı l ı y o r ki j - ü k e l i mesinin ifade e t m e k istediği esas m a n a , kişinin y ü k s e k ve galebe sahibi birine karşı boyun e ğ m e s i , itaat e t m e s i , o n u n k a r ş ı s ı n d a m u k a v e m e t ve i s y a n ı t e r k e t m e s i , t a m bir bağlılıkla efendisinin isteklerini yerine g e t i r m e s i d i r . 6 "
ibn Manzur. a.g.e., c. 3. s. 270-276 6 ' ' Ebu Ala Mevdudi, Kur'an'a Göre Dörl Terim,İlah, Osman Cilacı, İsmail Kaya), İstanbul, 1986, s. 91.
Rab, İbadet, Din (çev.
172
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
Bunun
yanında
k e l i m e s i "yoğunluğu",
"aşırılığı"
ve
"devamlı olmayı" ifade eden bir a n l a m içeriğine sahipdr. Kur'an'da abd k a v r a m ı , m ü m i n olsun, kafir olsun bütün i n s a n l a r , ^12 s a d e c e m ü ' m i n l e r , 6 ' 3 i s y a n k a r v e asi kullar^'"* ve peygamberler özellikle Hz. M u h a m m e d (sav)^'^ jçjn kullanılmıştır.616 Bu a y e d e r d e g e ç e n a b d kelimesi insanın A l l a h k a r ş ı s m d a k i k o n u m u n u ve "aşağı o l m a " d u r u m u n u ifade etmektedir. İbadet k a v r a m ı n ı n Kur'an'daki k u l l a n ı m ı n a bakıldığı z a m a n , bunun kulluk ve itaat a n l a m ı n d a olduğu g ö r ü l e c e k d r . N i t e k i m M ü ' m i n u n s u r e s i n d e g e ç e n F i r a v u n ve y a r d ı m c ı larının ( m e l e ' ) söylediği sözler bu anlamdadır; "Ve sonra Musa ve kardeşi Harun'u mesajlarımızla ve apaçık bir yetkiyle Firavun ve (seçkin) yardımcılarına gönderdik. Fakat bunlar büyüklük tasladılar. Zaten onlar, kendilerini büyük gören bir toplumdu. Biz dediler «bizim gibi iki beşere mi? iman ederiz? Halbuki (Musa ve Harun'un) kavmi bize kulluk (ibadet) ediyorlar.»" ^'^ Bu ayette F i r a v u n ' u n , Hz. Musa'nın kavmi için s ö y l e m i ş olduğu "...onlar bize ibadet ediyoriar" sözü "onlar bizim k ö l e m i z d i r ve e m i r l e r i m i z e itaat edicidir"^'^ m a n a s ı n d a d ı r . Nitekim Taberi bu a y e d , "onlar Firavun'a itaat e d i y o r l a r , onlara karşı zillet gösteriyoriar. Onların emirlerini h a r f i y y e n y e r i n e g e d r i y o r l a r ve o n l a r a b o y u n e ğ i y o r l a r " ş e k l i n d e yorumlamıştır.^'^ Y i n e bir b a ş k a ayette^^o Hz. Musa, Firavun'a sen İsrailoğullarınt köle edindin ve onlara
3.AI-İ îmran. 1.5: Ö.En'am, 18; SO.Kaf. 1 1 . 6 ' 3 14.İbralıim.31. 614 lO.Yunus.29; 17.1sra, 17. 6 ' 5 n.İsra, 1; .53.Necm, 10; 35.Fatır,32. 616 Celal Kırca , "abd maddesi". İslami Kavramlar 1997, s. 2. 23. Mü'minun, 45. 6'8Tabeıi,a.g.e.,c.l8,s.25. ö'^Tabcri,a.g.e.,c,18,s.25. 620 26.Şuaıa, 22,
(Heyet çalışması) Ankara,
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
İstediğini yaptırdın d e m e k t e d i r . Bu ayette ibadet kulluk ve itaat m a n a s ı n d a olduğu görülmektedir.
173
kavramının
Y i n e B a k a r a s u r e s i n d e geçen bir ayette ş ö y l e b u y r u l maktadır: "Ey iman edenler! Size rızık olarak sağladığımız şeylerden yiyin ve Allah'a şükredin. Eğer gerçekten kulluk ediyorsanız
( Jj:\"
iyi ona
)
A l l a h T e a l a ayette bir a n l a m d a şöyle demektedir. "Siz ler, y e m e k ve i ç m e k k o n u s u n d a b ü t ü n eski davranışlarınızı d e ğ i ş t i r e r e k , b e n i m s i z e helal k ı l d ı ğ ı m şeyleri d i l e d i ğ i n i z gibi y e m e k suretiyle b a n a ibadet ediyorsunuz"^22 N i t e k i m T a b e r i bu a y e d n tefsirinde "eğer sizler Allah'ın e m r i n e b o y u n e ğ i y o r ve itaat e d i y o r s a n ı z , o h a l d e y e n m e s i n i m u b a h ve helal kıldığı şeyleri yiyin" demektedir. ^23 Bu ayetten anlaşılmaktadır ki ibadet kavramı yemeyi v e içmeyi de kapsayan bir alana sahiptir. Yani bir k i m s e helal y o l l a r d a n kazanılan ve h a r a m o l m a y a n ş e y l e r d e n y i y o r i s e , Allah'a ibadet fiilini yerine gedriyor d e m e k d r . Bir başka ayette A l l a h T e a l a şöyle buyurmaktadır: "...Ey suçlular Ademoğulları, (/jo-uLüy
ben ) o sizin
(mücrimler) size apaçık
bugün
'şeytana
şöyle
diişmanınızdır.
edin, doğru yol budur.' diye ahit vermedim
ayrılın.
kulluk
Ey
etmeyin, Bana
kulluk
mi?" ^24
Bu ayetten anlaşıldığına göre Allah Teala'nın k ı y a m e t g ü n ü n d e i n s a n o ğ l u n a yüklediği s u ç , d ü n y a h a y a t ı n d a "şeyta n a " şekilsel o l a r a k t a p m a l a r ı n d a n d e ğ i l d i r . B i l a k i s , o n u n e m r i n e itaat e t m e l e r i , h ü k m ü n e tabi o l m a l a r ı v e gösterdiği y o l d a gitmeleridir.625 Dolayısıyla Allah'a ibadet e t m e k d e n diği z a m a n s a d e c e şekilsel olarak yaptığımız dinî u y g u l a m a lar a k l a g e l m e m e l i d i r . N i t e k i m genel o l a r a k o l u m l u olan
621 2.Bakara, 172. 622 Mevdudi. a.g.e.. s. 95. 623 Taberi,a.g.e.,c. 2 , s . 84. 624 36.Yasin.60. 625 Mevdudi, a.g.e.. s. 96.
174
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
b ü t ü n d a v r a n ı ş l a r ı m ı z l a i b a d e t fiilini y e r i n e g e d r d i ğ i m i z i söyleyebiliriz. Kur'an ibadet k a v r a m ı n ı , kulun Allah'la olan m ü n a s e b e d n i tıpkı bir kölenin y a d a hizmetçinin efendisi ile olan ilişkisi gibi, yapılan her fiili içine alacak şekilde genişlet m e k t e d i r . Nitekim kulluk temel unsur o l u p , itaat o n a bağlı o l a r a k v a r o l u r . İtaat, bir ibadet şekli o l a r a k k u l l u ğ u n bir parçasıdır. İtaatin olması için, insanın hakikî m a ' b u d u n u en k ü ç ü k küfür, inkar ve ş ü p h e d e n uzak olarak tanıması ve bilmesi gerekir. H a k i k î k u l , sadece Allah'a kul olan k i m s e dir. Ç ü n k ü o sadece Allah'a boyun eğer ve sadece ona kulluk e d e r . "Ancak sana ibadet eder. ancak senden yardım ("5?en'z "626 a y e ü y l e anlatılmak istenen husus da budur.62? B u n u n y a n ı s ı r a Kur'an sistemindeki ibadet k a v r a m ı , b o y u n e ğ m e v e tezellül m a n a l a r ı y l a b i r l i k t e " m u h a b b e t " manasını da ihtiva eder. Yani Allah'a karşı nihayetsiz tezellül ve m u h a b b e t . N i t e k i m , bir k i m s e sevmediği veya b u ğ z ettiği bir insana b o y u n e ğ e r s e , o n a kulluk ediyor s a y ı l m a z . A y n ı ş e k i l d e bir k i m s e bir b a ş k a s ı n ı s e v s e fakat o n a b o y u n e ğ m e s e yine o n a kulluk ediyor s a y ı l m a z , tıpkı bir insanın ç o c u ğ u n u ve arkadaşını sevmesi gibi. Bu s e b e b l e , A l l a h ' a k u l l u k görevini y e r i n e g e d r m e d e m u h a b b e t i n v e y a b o y u n e ğ m e n i n s a d e c e b i r i s i n i n b u l u n m a s ı i b a d e t için yeterli değildir.628 D o l a y ı s ı y l a A l l a h ' ı n h e r ş e y d e n d a h a sevgili o l m a s ı , kulun Allah'ı h e r ş e y d e n d a h a y ü c e b i l m e s i , yani h a k i k î sevgi v e b o y u n e ğ m e y e layık olarak Allah'ı bilmesi g e r e k i r . Bu d u r u m T e v b e s u r e s i n d e a ç ı k o l a r a k b e y a n edilmektedir: De ki: "Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, meıısub olduğunuz toplum, kazanıp biriktirdiğiniz mallar, kötüye gitmesinden kaygılandığınız ticaret, hoşunuza giden meskenler, size Allah'tan ve O'nun elçisinden ve O'nun
626 1,Fatiha. 5. 627 Kırca.a.g.md..s.2. 628 Takıyyuddin İbr^Teymiyye, Allah ile Kul Arasuıda Vasıta ve Kulluk (Çev.Abdullah Bida), İstanbul, 1969, s. 12,
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
yolunda mücadele etmekten Allah'm emri gelinceye kadar
daha sevimli bekleyin..." ^'^^
ise,
o
175
zaman
İbadet k a v r a m ı n ı n Kur'an-ı K e r i m ' d e en geniş a n l a m ı y l a k u l l a n m ı ı , Zariyat suresinde g e ç e n , "Ben insanları ve cinleri ancak'bana ibadet etsinler diye yarattım'"^^^ ifade sinde yer almaktadır: Bu ayette kastedilen m a n a , dar anlamıyla sadece beş vakit n a m a z , o r u ç , zekat ve h a c c gibi d i n î u y g u l a m a l a r değildir. İbadet kelimesinden kastedilen m a n a , insanların v e cinlerin Allah'ın varlığını tanımaları ve b u n d a n d o l a y ı , kendi varoluşlarını, bilinçli olarak O'nun iradesi ve planı ile u y u m l u hale g e d r m e isteği duymalarıdır.^^' Bir başka deyişle insanın hayat ve varoluşunun , " M u d a k " olarak kabul ettiği v a r l ı ğ a y ö n e l i ş i ç e r i s i n d e o l m a s ı d ı r . Allah'ın y a r d ı m ı v e k ı l a v u z l u ğ u n d a n dolayı insanın Allah'a y a k a r m a s ı ve elde ettiği n i m e d e r için ona şükran duygularını ulaştırmasıdır. N i t e k i m , n a m a z k ı l m a k , oruç t u t m a k gibi dinî uygulamaları y e r i n e g e t i r e r e k i b a d e t e d e n bir i n s a n , bu u y g u l a m a l a r ı n y a n ı n d a içki i ç m i y o r , z i n a y a p m ı y o r , k a z a n d ı ğ ı n ı helal yollardan k a z a n ı y o r , hırsızlık y a p m ı y o r , harcadıklarında n e cimrilik n e d e israf etmiyor, yalancı şahitlik y a p m ı y o r , kötü d a v r a n ı ş l a r d a n k a ç ı n ı y o r ise yani A l l a h ' ı n e m i r l e r i n e v e y a s a k l a r ı n a riayet e d i y o r s a i b a d e t e t m e görevini y e r i n e getiriyor d e m e k d r . D o l a y ı s ı y l a kulluk ( i b a d e t ) , Allah'a karşı görevleri yerine getirme, O'ııun emirlerine uyup, yasaklarından kaçınmadır. Bu n e d e n l e A l l a h ' a karşı k u l l u k vazifelerini yerine getirme anlamındaki ibadet kavramı, İslam'da yaratılışın hakikî gayesi olarak kabul edilmiştir. A n c a k , bu kavramın içeriği, d a h a sonraki d ö n e m l e r d e a n l a m d a r a l m a s ı n a u ğ r a m ı ş , asıl a n l a m ı gözardı e d i l e r e k
g.Tevbe, 24. 630 51.Zariyat. 36. 6 3 ' E s e d . a . g . c . s . 1072. (38. dipnot) 639
"•'^ Sachiko Murata. William C. Chittıck , İslam'ın Vizyonu (çev. Turan Koç), İstanbul. 2000, s. 385.
176
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
n a m a z , o r u ç , h a c c , zekat gibi dinî uygulamaları k a p s a y a n bir a n l a m h ü v i y e d n e k a v u ş m u ş t u r . Nitekim fıkıh ilmi içerisinde beşerî etkinlikler, ibadetler ve muamelat diye iki k a t e g o r i y e a y r ı l m ı ş t ı r . İ b a d e t k a p s a m ı n a giren d a v r a n ı ş l a r i n s a n l a r ı n Allah'la doğrudan d o ğ r u y a ilişkiye geçtiği şekilsel etkinlikler olduğu halde, muamelat kapsamına girenler, Allah'ın e m i r l e r i n e u y g u n olarak yapılması gereken evlilik, m i r a s , s ö z l e ş m e l e r gibi beşerî iş ve ilişkilerle ilgilidir.633 D o l a y ı sıyla fıkıh ilmi içerisinde k a v r a m ı n a n l a m alanı d a r a l m ı ş , s a d e c e dinî uygulamaları ifade eder hale gelmiştir. Sonuç olarak ibadet kavramının anlamını, Kur'an ifadelerine göre b e l i r l e y e r e k ve a n l a m alanını g e n i ş l e t e r e k "insa?ıın Allah'm rızasını uygun olarak yaptığı bütün davranışlar" olarak nitelemek daha doğru bir yaklaşım olacaktır. b) Halife K a v r a m ı ; Halife kelimesi lügatte, 1- El halfli kalıbıyla, ö n d e olmanın zıddı, sonra ve arka manasındadır.634 2 - Halife k e l i m e s i , başkasının yerine g e ç m e a n l a m ı n d a başkasının yerini alan kimseler için kullanılır.635 3- Teballiif manasındadır.636
k e l i m e s i d e , g e c i k m e ve g e r i d e
kalma
Bu tanımlardan anlaşıldığına göre halife kelimesi, d a h a ç o k " m a d d î a n l a m d a , bir s ı r a l a m a y ı " yani birisinin y e r i n e g e ç m e y i ifade eden bir a n l a m a sahiptir ve kavı'amsal özelliği yoktur. A n c a k Kur'an-ı K e r i m ' d e geçen halife -çoğulu hülefak e l i m e l e r i sözlük a n l a m l a r ı y l a bağlantılı bir a n l a m t a ş ı m a sına r a ğ m e n , s ö z l ü k a n l a m ı n ı n d ı ş ı n d a bir a n l a m a l a n ı n a sahip o l m u ş ve kavramlaşmıştır. Zira sözlük anlamı itibariyle m a n e v î bir a n l a m a s a h i p o l m a y a n halife k e l i m e s i n e bir m a n e v î a n l a m da y ü k l e n m i ş t i r . Bu m a n e v i a n l a m , insanın
Hamdi Döndüren . Delilleriyle İslam //m/'/ıa/i, İstanbul, 1991, s. 125,629. ibn Manzur, a.g.e., c. 9, s, 82. 635 Razi. a.g.e.. c. l . s . 2 4 4 . 636 ibn Manzur, a.g.e.. c. 9. s. 83.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı /
177
sorumlu kılınmasıdır. Yani halife kelimesi, "Allah'tan sonra o l m a " d u r u m u n u ifade etmesinin ötesinde insanın yeryiizündelii yaratılış amacını ve hedefini ifade e d e n bir a n l a m özelliğine sahip o l m u ş t u r . Dolayısıyla Allah'ın insanı y e r y ü z ü n d e halife k ı l m a s ı , o n a doğru ile eğri ve hakikat ile dalalet arasındaki farkı a n l a m a yeteneği bağışlaması a n l a m ı n a g e l i r . N i t e k i m aşağıdaki ayetler k a v r a m ı n bu a n l a m d a kullanıldığını göstermektedir. "Sizleri yeryüzünde halifeler kılan O'dıır. kim (Allah'ın birliği ve benzersizliği) gerçeğini kalkışırsa, (şunu bilsin ki) onun bu inkarı kendi dir..."^^^
O
halde, inkara aleyhine
"Ve Rabbin meleklere 'Ben yeryüzünde bir halife kılacağım' dediği zaman, (melekler): 'Seni övgüyle yüceltip takdis eden bizler dururken, orada bozgunculuğa yol açacak ve kan dökecek birini mi kılacaksın?' dediler. (AllahTeala): 'Sizin bilmediğiniz şeyleri ben bilirim' dedi." D o l a y ı s ı y l a bu ve b e n z e r i a y e t l e r d e g e ç e n halife k e l i m e s i , insanın y e r y ü z ü n d e yetkili ve görevli kılındığını belirten ve insana sorumluluk yükleyen bir a n l a m a sahiptir. Nitekim Necmettin Daye'ye göre insan, varlık katmanları arasındaki üstün k o n u m u n a ancak halifelik görevi sebebiyle e r i ş m i ş d r ve bu m a k a m da ancak insana aittir. Zira Allah T e a l a , "Ben yeryüzünde bir halife kılacağım" b u y u r a r a k i n s a n o ğ l u n u n y e r y ü z ü n d e k i g ö r e v i n i n halifelik o l d u ğ u n u a ç ı k l a m ı ş d r . Hilafete seçilen varlık, yani i n s a n , h e m g ö ğ e (ulvî a l e m e ) , h e m d e y e r y ü z ü n e ait bir v a r l ı k ü r . B u n a m u k a b i l m e l e k l e r , s a d e c e ulvî a l e m e , h a y v a n l a r ise y e r y ü z ü n e ait varlıklardır.^40 D o l a y ı s ı y l a i n s a n o ğ l u b ü t ü n varlıklar arasında Allah'ın temsilcisi olma özelliğini k a z a n m ı ş tek v a r l ı k t ı r . A n c a k bu halife o l m a ( A l l a h ' ı n t e m s i l c i s i ) d u r u m u siyasî anlamın ö t e s i n d e bir a n l a m a
637 Esed , a.g.e., s. 892, (24. dipnot) 638 35.Fatır,39. 639 2.Bakara,31. 640 Kırca, a.g.e.. s. 225.
178 / Kur'an')!! Anlaşılmasında Dil Problemi
sahiptir, Buna göre, yeryüzünde Allah'ın iradesini gerçekleştiren "köle" v e y a "melik" her kişi Allah'ın halifesi makamındadır. Bir b a ş k a açıdan k o n u y a yaklaşıldığı z a m a n görüle cektir ki, halife k a v r a m ı , "siyasi a n l a m d a y ö n e t m e y i " değil, "bilmeyi" (ilmi) çağrıştırmaktadır. Zira Allah T e a l a , A d e m ' e eşyanın bütün isimlerini öğretmekle onu halifelik m a k a m ı n a y ü c e l t m i ş t i r . D o l a y ı s ı y l a insan n e k a d a r çok bilgi sahibi olursa, o kadar çok görev ve sorumluluk sahibi olmaktadır. İ n ş a n ı n y e r y ü z ü n d e g ö r e v ve s o r u m l u l u k sahip o l m a s ı , halifelik k a v r a m ı n ı n ibadet k a v r a m ı y l a d a i ç - i ç e o l d u ğ u n u gösterir. Bu nedenle insanın Allah'la olan ibadet ilişkisi, o n u n Allah'la olan hilafet ilişkisiyle bir b ü t ü n l ü k arzeder. Nitekim insanın kul ve halife olmasından dolayı iki ana sorumluluğu ve görevi mevcuttur. İnsanın kulluktan kay naklanan görev ve sorumluluğunu şöyle sıralayabiliriz: 1- Rabbmı tanıma ve bilme. ( İ m a n ) , 2- R a b b e m e n s u b i y e t şuuru içinde o l m a . ( N i y e t ve yöneliş), 3- Bu şuuru sürekli ve canlı tutacak d a i m î davranışlar içerisinde b u l u n m a . ( N a m a z , oruç vb. dinî uygulamalar), 4 - Bu üç görevin dejenere edilip b o z u l m a m a s ı için öngörülen ilkeleri k o r u m a . (Hukuk ve ahlak) İnsanın halifelikten k a y n a k l a n a n g ö r e v ve s o r u m l u lukları ise şunlardır: 1- Ü z e r i n d e yaşadığı yeryüzü başta o l m a k üzere bütün varlıklar alemini tanıma ve keşfetme, 2- K e n d i s i n i v e v a r l ı k d o ğ r u l t u s u n d a idare etme.^^ı
alemini
Allah'ın
iradesi
Bu s o r u m l u l u k ve g ö r e v l e r d e n a n l a ş ı l m a k t a d ı r ki insanın k u l l u k v e halifelik kimlikleri d a i m a birbirlerini t a m a m l a y a n ö ğ e l e r olarak k a r ş ı m ı z d a d u r m a k t a d ı r . Bu b a k ı m d a n insanın Allah'ın halifesi olması için, o n u n ö n c e Allah'ın kulu olması gerekir. B a ş k a bir söyleyişle, insanlar
K)rca, a.g.e,, s.220-221.
Kavramlann Knr'an'da Kullanımı /
179
y e r y ü z ü n d e A l l a h ' ı t e m s i l e t m e k için y a r a t ı l m ı ş l a r d ı r . N i t e k i m A l l a h T e a l a insanı kendi g ü ç ve a h l a k î sıfadarını sınırlı d ü z e y d e taşıyan bir varlık o l a r a k y a r a t m ı ş t ı r . 6 4 2 D o l a y ı s ı y l a i n s a n ı n A l l a h ' ı n halifelik g ö r e v i n i h a k k ı y l a yerine getirebilmesi için, onun peygamberler aracılığıyla vahyedildiği şekliyle Allah'ın iradesine teslim olması gerekir. İnsan Allah'ın k u l u o l u n c a , O'nun temsilcisi d e olabilir. B u n e d e n l e k u l l u ğ u n halifelikten ö n c e olması gerekir. Zira, bir k i m s e n i n emirlerini tam o l a r a k y e r i n e g e d r m e d i k ç e o n u n temsilcisi olamazsınız.643 o h a l d e Allah'ın emirlerini y e r i n e g e t i r m e y e n insanlar halife k a v r a m ı içerisinde d e ğ e r l e n d i r i l e m e z l e r . N i t e k i m m e l e k l e r i n sitem içeren " B o z g u n c u l u k y a p a c a k ve kan d ö k e c e k birini mi halife k ı l a c a k s ı n ? " ^44 ifadelerini bu m i n v a l d e ele a l m a k gerekir. Halife k a v r a m ı aynı z a m a n d a siyasî a n l a m a sahip bir y a p ı d a Kur'an-ı K e r i m ' d e kullanılmaktadır. A n c a k k a v r a m ı n bu a n l a m d a k u l l a n ı l m a s ı n ı y u k a r ı d a izah e d i l e n "görev v e sorumluluk sahibi olma" anlamı çerçevesinde d e ğ e r i e n d i r m e k gerekir. Yani k a v r a m ı n asıl m a n a s ı , insanın görev ve sorumluluk sahibi olmasıdır. Y o k s a k a v r a m siyasî yönetici m a n a s ı n d a değildir. A n c a k , siyasî yönetici olan bir insanın görev ve s o r u m l u l u ğ u d a , diğer insanlara g ö r e d a h a ağır ve çetin olacaktır. N i t e k i m aşağıdaki ayetler b u n u açık bir şekilde gösteiTnektedir. "Ey Davud. küdık. ve
Öyleyse,
heveslere
sapıtıııasın.
uyma, Allah
unuttuklarından "...Sonra halifeler
muhakkak
insanlar
ki biz seni yeryüzünde
arasuıda sonra
yolundan
onlar, sapanlar
dolayı şiddetli onların
yaptık ki bakalım
adaletle
bir azap
arkasından nasıl
ameller
seni
Allah
için,
644 2,Bakara, 31. 645 38.Sad,26. 646 lOYunus, 14.
halife
hesap
arzu
yolunda gününü
vardır. sizleri
yeryüzünde
işleyeceksiniz."^'^^
642 ilhamı GUler. Sahil Din Dinamik Şeriat, Ankara, 1999, s.109. 643 Murata, Chittick, a.g.e., s.205.
bir
hükmet, boş
180
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
D o l a y ı s ı y l a a y e t l e r d e g e ç e n halife k a v r a m ı , s i y a s î yöneticiliği çağrıştıracak şekilde kullanılmaktaysa d a , halife liğin m a n e v î y ö n ü d ı ş l a n m a m a k t a d ı r . Nitekim birinci ayette " H z . Davud'a verilen ö ğ ü d e r ve bu öğüderi yerine g e t i r m e m e d u r u m u n d a k a r ş ı l a ş ı l a c a k şiddetli a z a p " ve ikinci a y e t t e " b a k a l ı m nasıl a m e l l e r i ş l e y e c e k s i n i z " ifadeleri, halifeliğin m a n e v î bir sorumluluk ve i m d h a n olduğunu göstermektedir. A n c a k bu k a v r a m d a h a sonraki d ö n e m l e r d e özellikle H z . P e y g a m b e r i n i r t i h a l i n d e n s o n r a o n u n y e r i n e devlet başkanlığına geçenleri ifade eden siyasî bir a n l a m k a z a n m ı ş , '7/;.. Peygamberin yerine geçer eli dîni koruyan ve dünya işlerini düzene sokan bir kimse olarak" tanımlanmıştır.647 Bu k a v r a m , , raşit halifeler d ö n e m i n d e y u k a r ı d a a ç ı k l a n a n m a n e v i a n l a m özelliğini k a y b e t m e m i ş d r . A n c a k d a h a s o n r a gelen İslam t o p l u m l a r ı n d a E m e v i ve A b b a s i d ö n e m l e r i n d e k a v r a m , "Allah'a karşı sorumluluk sahibi olma" anlamındaki m a n e v î a n l a m ı n ı k a y b e t m i ş ve s o n u ç t a "devlet başkanlığı koltuğuna oturan kişi" a n l a m ı n d a t a m a m e n m a d d î ve seküler bir a n l a m k a z a n m ı ş t ı r . Bu n e d e n l e kavramın a n l a m alanı d a r a l m ı ş , hatta esas a n l a m olarak siyasî m a n a d a k i halifelik k a v r a m ı belirtilmiştir.^^s H a l b u k i halife k a v r a m m m Kur'an s i s t e m i n d e k i esas a n l a m ı , " i n s a n ı n A l l a h k a r ş ı s ı n d a s o r u m l u bir v a r i ı k o l m a s ı d ı r " . Bu s o r u m l u l u k haVv.cm her a l a n ı n d a geçeriidir. D o l a y ı s ı y l a sadece devlet başkam değil, Allah'a karşı soruınlıılıığıımı yerine getiren her insan halifedir. Bu nedenle k a v r a m s i y a s î a n l a m ı n ı n ö t e s i n d e geniş bir a n l a m a ğ ı n a sahiptir. c) E m a n e t K a v r a m ı : Eınan ve emanet kelimeleri l ü g a t t e g ü v e n d u y m a k m a n a s ı n d a d ı r . el eınnu k e l i m e s i , k o r k u n u n zıddı anlarnındadır.^^^
Ali Bardakoğlu. "Halife maddesi", İslami Kavramlar Ankara. 1997. S.282.
(Heyet çalışması),
Hasan Akay. "Halife maddesi". İslami Terimler SözUiğü, İstanbul, 199.';, s. 170171 649 ibn Manzur, a . g . e . . C . I . S . 2 2 .
Kavramların Kur'an'da Kullanımı / 1 81
E m a n e t kelimesi ıstılahta ise, bir insanın itimat ettiği ve güvendiği bir insana mal cinsinden olan herhangi bir şeyi geçici o l a r a k b ı r a k m a s ı anlamındadır.^^o B u a n l a m ı y l a e m a n e t sadece mal cinsinden olan şeyleri k a p s a m a k t a d ı r . A n c a k bu k a v r a m , K u r ' a n sistemi i ç e r i s i n d e t e r i m a n l a m ı n ı k o r u m a k l a b i r l i k t e d a h a g e n i ş bir a n l a m d a kullanılmıştır. Nitekim Nisa suresinde Allah Teala inanan lardan "emaneti elıline vermelerini emretmelctedir"^^^ B u r a d a k i "emanet" kelimesinin çok çeşidi anlamları vardır v e h e r bir f e r d e d ü ş e n d i n î , a h l a k î , h u k u k î v e s i y a s î mahiyetteki b ü t ü n sorumlulukları ifade etmektedir.652 D o l a y ı s ı y l a ayetin ifade etdği h ü k m e her türlü e m a n e t çeşidi dahildir. N i t e k i m R a z i ' y e g ö r e , insanın e m a n e t e riayet k o n u s u n d a Allah'a, diğer insanlara ve kendisine karşı o ; m a k üzere üç ana sorumluluğu vardır. a ) İ n s a n ı n R a b b i n e karşı e m a n e t e r i a y e t e t m e s i , Allah'ın emirlerini yerine getirmesi ve nehyettiklerinden kaçınmasıdır. b) İnsanın diğer insanlara karşı e m a n e t e riayet e t m e s i , k e n d i s i n e geçici o l a r a k b ı r a k ı l a n e ş y a c i n s i n d e n olan şeyleri z a m a n ı gelince v e y a istenince iade e t m e s i , ölçü v e tartıda eksiltmeyi t e r k e t m e s i , insanların ayıplarını yüzierine v u r m a m a s ı , yöneticinin h a l k ı n a karşı adil olması ve benzeri davranışları yerine getimıesidir. ise,
c) İnsanın kendisine karşı olan e m a n e t e riayet etmesi i n s a n ı n k e n d i s i için g e r e k d i n î , g e r e k s e d ü n y e v î
h u s u s l a r d a d a h a faydalı v e d a h a u y g u n olanı tercih e t m e s i , nefsine uyarak ahiretine zarar verecek şeylere yeltenmemesidir.653 O h a l d e "emaneti e h l i n e v e r m e k " m e s e l a bir kişinin b a ş k a biriyle yaptığı a n l a ş m a y a sadık k a l m a s ı n ı , Allah'a karşı
Elmalıh. a.g.e.. c.2, s.1370. 6 5 ' 4.Nisa,.58. 652 Elmalıh. a.g.e.. c.2. s. 1370. 653 Razi, a.g.e.. c.8, S.98.
1 8 2 / Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
vazifelerini yerine getirmesini, melekelerini ve kabiliyetlerini u y g u n k u l l a n m a s ı n ı içine alan bir a n l a m a l a n m a s a h i p t i r . N i t e k i m A h z a p s u r e s i n d e g e ç e n , "Biz emaneti ve dağlara korktular:
sunduk, onu insan
onu yüklenmekten
göklere,
kaçındılar,
yere ondan
yüklendi..."^^'^ ayeti d e e m a n e t k a v r a -
m m m yukarıda açıklanan anlamını desteklemektedir.
Bu
ayette geçen e m a n e t kavramı k o n u s u n d a müfessirier muhtelif görüşler nakletmişlerdir. Bu görüşlerden bazıları şunlardır: Emanet; a) Allah ve rasulüne itaat e d i p , O'nun farz kıldığı emir ve yasaklara riayet e t m e k d r . b) İslam'ın ibadî ve malî rükünleridir. c) İ n s a n l a r a t e v d î edilen
d e ğ e r l e r e hiyanet e t m e m e k
ve dinin gereklerini eda e t m e k d r . d) Bütün
vazifelerdir.655
D o l a y ı s ı y l a a y e d e r d e n ve müfessirierin bu a y e d e r e getirdiği y o r u m l a r d a n yola çıkarak e m a n e t kavramını "insa nın yüklenmiş olduğu sorumluluklar bütünü" olarak t a n ı m l a yabiliriz. A n c a k bu k a v r a m , d a h a sonraki d ö n e m l e r d e ibadet ve halife k a v r a m l a r ı n d a olduğu gibi "insanın yüklendiği s o r u m luluklar bütünü" anlamını k a y b e t m i ş , tenzil öncesi d ö n e m d e o l d u ğ u g i b i , s a d e c e "mal c i n s i n d e n olan e ş y a l a r ı n geçici olarak bir başkasına bırakılması" anlamında kullanılmıştır. N e t i c e d e her üç k a v r a m , i b a d e t , hilafet v e e m a n e t k a v r a m l a r ı Kur'an s i s t e m i n d e k i a n l a m özellikleriyle ve en geniş a n l a m l a r ı y l a kullanıldıkları z a m a n , birbirlerini t a m a m layan ve birbirleriyle iç-içe olan a n l a m h ü v i y e t i n e sahiptir ler. Nitekim insan, ibadet ilişkisiyle Allah'ın kendi üzerindeki o n t o l o j i k h a k i m i y e t i n i k a v r a y ı p bu h a k i m i y e t i n a l t ı n d a O ' n u n l a a h l a k î ilişkiye g e ç e r k e n , hilafet ilişkisiyle O'nun a d ı n a , O'nun temsilcisi olarak y e r y ü z ü n d e hareket e t m e y i , emanet ilişkisiyle de kendisine verilen sorumluluk ve y ü k ü m -
33.Ahzap. 72. 655 Derveze. Tefiinı'l Hadis, c.6, s.57-58; Elmalılı, a.g.e., c.6, s.3934; Zemahşeri, a.g.e.,c.3,s.276; İbn Manzur,a.g.e.,c. 13,s.24.
Kavramların Kur'an'da Kullanımı / 1 83
lülükleri ü s t l e n m i ş o l u y o r . "Abd" o l u ş u m u z l a k a y n a ğ ı m ı z ı , varlık içindeki y e r i m i z i , y a r a t ı l m ı ş l ı ğ ı m ı z ı ve g ü c ü m ü z ü n sınırlarını tanırken, "halife" oluşumuzla ö z g ü r l ü ğ ü m ü z ü , kabiliyederimizi ve insan o l m a potansiyellerini s o n u n a kadar kullanmayı, "emaneti" yüklenmekle de sorumluluğumuzun ağırlığını ve önemini kavrıyoruz.656 A n c a k , birbirleriyle bir zincirin halkaları gibi kenedi olan bu üç kavramın bugün taşıdıkları a n l a m , t a m a m e n farklı ve Kur'an sistemindeki anlam içeriklerinden t a m a m e n uzaktır. N i t e k i m a n l a m daralması s e b e b i y l e , her üç k a v r a m . birbirinden t a m a m e n ayrı ve birbirleriyle bağlantısı o l m a y a n bir g ö r ü n ü m e sahip olmuştur. Artık ibadet kavramı "beş vakit n a m a z ı " , hilafet k a v r a m ı " d e v l e t b a ş k a n l ı ğ ı n ı " , e m a n e t k a v r a m ı da tenzil öncesi anlamıyla "bir eşyanın b a ş k a birine geçici olarak bırakılmasını" ifade eder olmuştur. O h a l d e K u r ' a n ' d a g e ç e n k a v r a m l a r ı n a n l a m içerik lerinin tesbiti için, o k a v r a m ı n K u r ' a n ü s l u b u i ç e r i s i n d e k a z a n d ı ğ ı m a n a y a b a k m a k g e r e k i r . Bu n e d e n l e K u r ' a n ' d a v e r i l e n b i l g i l e r i n d a h a iyi a n l a ş ı l a b i l m e s i i ç i n , A l l a h Teala'nın bu k a v r a m l a r l a neyi kasdetdğinin tesbit edilmesi ve k a v r a m l a r ı n a n l a m içeriklerinin bu tesbitlere göre d o l d u rulması g e r e k m e k t e d i r . Nitekim p e y g a m b e r i m i z i n ahirete göç e t m e s i n d e n s o n r a İ s l a m t o p l u m u n d a k ü l t ü r e l , siyasal v e t o p l u m s a l a n l a m d a bir çok olay o l m u ş , bu olaylar z a m a n içerisinde dile ve k a v r a m l a r a da etki e t m i ş , yeni anlayışlar, yeni s ö y l e m biçimleri o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . B ö y l e c e bir çok k e l i m e yeni a n l a m l a r k a z a n m ı ş ; artık kelimelerin ve k a v r a m l a r ı n harfleri a y n ı k a l m a k l a b i r l i k t e , ç a ğ r ı ş t ı r d ı ğ ı şeyler farklı o l m a y a başlamış,^^^ bu da İslam t o p l u m l a r ı n ı n Kur'an anlayışında önemli değişikliklerin o l u ş m a s ı n a neden o l m u ş t u r . Bu n e d e n l e Kur'an kavramlarının anlaşılması için tekrai" Kur'an'a d ö n m e k gerekir.
ö-^ö Güler, a.g.e.. s.l 14. ö-''^ Soyalan. a.g.e., S.46.
184
/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
SONUÇ T e z i m i z d e ortaya k o y d u ğ u m u z dört temel p r o b l e m ele a h n m ı ş ve problemlerin ç ö z ü m ü n e yönelik olarak kısmen d e olsa belli sonuçlar elde edilmiştir. Bu b a ğ l a m d a şu k a n a a d e r e ulaşdmıştır. Allah'ın i n s a n o ğ l u y l a dil ile girdiği i l e d ş i m l e r i n son halkasını oluşturan Kur'an'ı K e r i m , belli bir z a m a n ve m e k a n da i n m e s i n e rağmen belli bir z a m a n a ve m e k a n a hitap e t m e m e k t e k ı y a m e t e kadar d ü n y a n ı n hangi coğrafyasında olursa o l s u n k e n d i s i n d e n i s d f a d e e t m e k isteyen bütün i n s a n l a r a , h i d a y e t ü z e r e olan bütün m ü s l ü m a n l a r a h i t a p e t m e k t e d i r . A n c a k K u r ' a n ' ı n anlaşılması belirli bir birikim ve ön bilgiyi g e r e k u r d i ğ i için K u r ' a n ' ı n bir kitap o l a r a k genel niteliğini kavramadari yapılan yaklaşımlar içerisinde birçok yanlış anlamayı barındırmaktadır. Kur'an'ı a n l a m a f a a l i y e t i n d e A l l a h - i n s a n ilişkisi, bu ilişkinin m a h i y e d , b o y u t u v e Allah'ın k o n u m u ile i n s a n m k o n u m u gibi k o n u l a r ı n ö n c e l i k l e bilinmesi gerekir. Allah T e a l a k e n d i s i n e ait kelamı insana ait bir lisan vasıtasıyla beşer seviyesine iletmişdr. B u r a d a kelam Allah'a, lisan ise i n s a n a aittir. O h a l d e A l l a h ' ı n k e l a m ı ile i n s a n ı n lisanı a r a s ı n d a k i m a h i y e t f a r k l ı l ı ğ ı n ı n o r t a y a k o n m a s ı ve bu m a h i y e t i n b e l i r l e n m e s i A l l a h - i n s a n i l i ş k i s i n i n d o ğ r u bir z e m i n e oturması açısından gereklidir. K u r ' a n ' ı K e r i m , Allah tarafından A r a p dili aracılığı ile gönderilmiştir. İnsana ait olan A r a p ç a ise bir beşer dili olması m ü n a s e b e d y l e her d i l d e o l d u ğ u gibi içerisinde zenginlik ve k u s u r l a r ı b a r ı n d ı r a n bir y a p ı y a s a h i p d r . Bu s e b e p l e h e r y ö n ü y l e m ü k e m m e l ve herşeyden m ü n e z z e h olan Allah T e a l a h e r y ö n ü y l e n a k ı s o l m a ve h e r z a m a n y a n ı l m a i h d m a l i n i varlığının ö z ü n d e taşıyan insanoğlunun t a m ve kamil o l m a y a n , varolan gerçekliği o l d u ğ u gibi y a n s ı t a m a y a n eksiklikli
186/
Kur an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
dilini kullanarak mesajını iletmiş; kelimeleri, kavramları v e sentaksı insan tarafından oluşturulan dilin m e v c u t v a d ı ğ ı d a ilahî k e l a m ı n ü s l u b u n u ve ifadelendirilmesini e t k i l e m i ş d r . Yani Allah T e a l a , insana ait olan dili yine o dilin sınırları ve kültürel evreni i ç e n s i n d e k u l l a n m ı ş t ı r . N i t e k i m A r a p ç a n ı n v a r l ı k l a r ı b e l i r t m e d e c i n s i y e t ç i bir y a k l a ş ı m ı n ı n o l m a s ı A l l a h ' ı n zatının d a eril i f a d e l e r l e / z a m i r l e r l e a n l a t ı l m a s ı n ı gerekli kılmıştır. O h a l d e K u r ' a n ' a ilk etapta dilin m a n t ı ğından hareketle y a k l a ş m a k gerekir. A r a p ç a K u r ' a n ' ı n m a h i y e t i n i n bir p a r ç a s ı d ı r ve Kur'an'ın kabı ve zarfı niteliğindedir. Dil kaideleri ile din kurallarının öğrenilmesi arasında sıkı bir bağ o l d u ğ u n a göre Allah'ın kelamının ulaştırılmasında bir araç olan A r a p ç a n ı n dilsel ö z e l l i k l e r i n i n b i l i n m e s i , b i r a m a ç o l a n K u r ' a n ' ı n sağlıklı bir şekilde anlaşılması için gerekli ve en öncelikli a d ı m d ı r . Bu nedenle Kur'an'ı anlamak için Arapçanın dilsel ve estetik özelliklerini dikkate almak kaçınılmaz bir zorunluluktur. Kur'an'm sağlıklı bir şekilde anlaşılması için o n u n bir kitap olarak y a z a r ve o k u y u c u d a n oluşan yazı dilinin özel liklerini d e ğ i l , m ü t e k e l l i m v e m u h a t a p t a n oluşan k o n u ş m a dilinin özelliklerini yansıttığını ve olayları a k t a r m a d a kullan dığı k e n d i s i n e ö z g ü ü s l u b u n u b i l m e k g e r e k i r . N i t e k i m K u r ' a n ' d a h a y a t ı n her alanı ile ilgili k o n u l a r d a h a d i s e l e r a k t a r ı l ı r k e n A l l a h m e r k e z l i bir ifade biçimi k u l l a n ı l m ı ş , m a k r o ve m i k r o a l e m d e A l l a h ' ı n ontolojik h a k i m i y e d ve h ü k ü m r a n l ı ğ ı v u r g u l a n m ı ş t ı r . K u r ' a n d i l i n i n en ö n e m l i özelliği b u d u r . A n c a k olayların Allah kavramı merkezli bir y a p ı d a a k t a r ı l m a s ı , insanın s o r u m l u l u ğ u n u ö n e m s i z hale g e d r m e y i , insanın d ü n y a h a y a d n d a k i g ö r e v l e n k o n u s u n d a elini k o l u n u b a ğ l a m a y ı k ı s a c a insanın varlığını u n u t m a y ı a m a ç l a m a z . O halde Kur'an dili, Allah'ın ontolojik h a k i m i yetinin v u r g u l a n m a s ı v e insana s o r u m l u l u ğ u n u n hatırlatıl ması üzerine kuruludur. Bir metni a n l a m a k o m e d n i ç e n s i n d e geçen k e l i m e lerin c ü m l e b ü t ü n l ü ğ ü i ç e r i s i n d e k a z a n d ı ğ ı a n l a m l a r ı y l a m ü m k ü n olur. Sözlüklerde genellikle kelimelerin anlam
Sonuç /
187
ç e k i r d e ğ i e s a s a l ı n a r a k m a n a verilir. M e t i n d e ise a n l a m b i r i m l e r i n d e n h e r b i r i n d e n h a r e k e d e k e l i m e yeni d e ğ e r l e r k a z a n a r a k k a r ş ı m ı z a çıkabilir. Dolayısıyla Kur'an'ı K e r i m ' d e yer alan ve bir c ü m l e içerisinde geçen bir kelimenin anlamı ancak cümle içerisinde geçen diğer kelimelerle beraber d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e o r t a y a ç ı k a r . Y o k s a , bir k e l i m e n i n a n l a m ı b i l i n e n a n l a m l a r d a n s a d e c e biri e l e a l ı n a r a k değerlendirildiği z a m a n , c ü m l e y e v e r m e k istediği m a n a n ı n d ı ş ı n d a bir a n l a m y ü k l e n m i ş olur ki bu d a mesajın m a k s a d ı n ı d e ğ i ş t i r m e k olur ve s o n u ç t a iletişim i m k a n s ı z hale gelir. Y i n e K u r ' a n ' d a geçen g a y b alanı ile ilgili ifadeleri temel a n l a m l a r ı y l a ele a l m a m a k g e r e k i r . Z i r a bu a l a n l a ilgili ifadelerin d o ğ r u d a n k e l i m e ve k a v r a m karşılıkları o l m a d ı ğ ı için m e c a z î d i l e b a ş v u r u l m u ş , g a y b alanı ile ilgili b i l g i l e r bilinen k e l i m e l e d e ve algılanabilen t a s v i r i e d e aktarılmıştır. H e r dil ifadesinin yapısı gereği bir hedefi o l d u ğ u , yani m u h a t a b ı n d a bir r e a k s i y o n d o ğ u r m a isteği v a r d ı r . Dil o l m a z s a açıktır ki i n s a n a hiçbir şey a n l a t ı l m a z v e o dili y o r u m l a y a n b u l u n m a z s a , yazılı ve sözlü işaretlerin a n l a m l a rını keşfedecek k i m s e y o k s a dilin anlamı o l m a z . M e d n veya s ö z , onları a n l a y a n bir şahıs b u l u n d u ğ u n d a a n l a m l ı d ı r . O halde m u h a t a b ı n r e a k s i y o n d a b u l u n m a s ı , m e d n v e y a sözün n e d e m e k istediğinin v e a m a c ı n ı n n e o l d u ğ u n u n tesbit edilmesi a n l a m a ve y o r u m l a m a faaliyetiyle m ü m k ü n d ü r . Her y o r u m l a m a etkinliği d e metni veya sözü "yeniden üretme" ve "yeniden k a v r a m a " sürecidir. A n c a k dilin sınıdı olması ve insanın zaafiyet taşıması sebebiyle y o r u m l a m a esnasında her z a m a n bir y a n ı l m a payı v a r d ı r ve h a t a y a p m a k o l a s ı d ı r . Fakat metne sadık kalmak, kapsamlı i ç e n k araştırması y a p m a k v e v e n l e r e d a y a n m a k bir ö n koşul o l d u ğ u s ü r e c e yapılan her y o r u m meşru görülür v e m a k b u l d ü r . Dil k a i d e ve k u r a l l a r ı n a bağlı kalm.aksızın ve lafızm a n a m ü n a s e b e t i n e d i k k a t e t m e k s i z i n b a t ı n î y o r u m adı altında lafızlara istenilen anlamın v e d l m e s i nasıl bir takım s a k ı n c a l a r d o ğ u r u y o r i s e , lafzın i ç e r i s i n d e m u h t e v î olan anlamları daraltıp ve lafzın m e f h u m u n u gözardı edip sadece m a n t u k u n a bağlı kalınarak y a p d a n y o r u m l a r d a aynı şekilde
188
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
bir tal<ım sakıncalar d o ğ u r m a k t a d ı r . Bu nedenle bir m e d n d e v e y a k o n u ş m a d a v e r i l m e k istenen mesajın a n l a ş ı l a b i l m e s i için metnin veya k o n u ş m a n ı n sadece söziil kısmına (mantuk) bağlı k a l m a k nasıl y e t e r s i z bir y a k l a ş ı m i s e , l a f ı z l a r a m e f h u m l a r ı n ı aşan a n l a m l a r v e r m e k t e , a ş ı n ve d i l - a n l a m ilişkisi d ı ş ı n d a bir y a k l a ş ı m o l u r . K u r ' a n ' d a k i lafızların anlamlarını tesbit için salt sathî m a n a y a dikkat e t m e k v e y a lafzın d e l a l e d e r i n e itibar e t m e m e k , K u r ' a n ' ı n s ö y l e m e k istediği hususları o n a s ö y l e t m e m e k v e y a eksik s ö y l e t m e k olur. Batınî y o r u m u b e n i m s e y e n l e r , bir a n l a m d a s ö y l e m e k istemediği ve ima etmediği h u s u s l a n dayanıksız bir şekilde Kur'an'a söyletiyorsa ve bu tutum anlamanın ilmî kriterlerine aykırı i s e , z a h i r î y o r u m u b e n i m s e y e n l e r d e s ö y l e n m e k . istenilen şeyi o n a s ö y l e t m e y e r e k anlamanın ilmî kriterlerine aykırı davranmaktadır. Kur'an'ı K e r i m ' i n A r a p t o p l u m u n a bir mesaj o l a r a k iledlmesi bu mesajın doğal- olarak A r a p dilinin ait o l d u ğ u k ü l t ü r o r t a m ı i ç e r i s i n d e nazil o l m a s ı n ı gerekli k ı l m ı ş t ı r . D o l a y ı s ı y l a A r a p ç a n ı n ve K u r ' a n ' ı n dilsel ö z e l l i k l e r i n i n b i l i n m e s i n i n y a n ı n d a kitabın ait o l d u ğ u kültür o r t a m ı n ı n , indiği z a m a n ve m e k a n ı n a y r ı c a s o s y o - k ü l t ü r e l ilişki biçimlerinin de bilinmesi gerekir. Bir fikir ve d ü ş ü n c e n i n , bir sistemin veya bir k o n u n u n a n l a t ı l m a s ı n d a ve a n l a ş ı l m a s ı n d a k e l i m e ve k a v r a m l a n n ö n e m i ç o k b ü y ü k t ü r . K e l i m e ve k a v r a m l a r a y ü k l e n i l e n a n l a m l a r değiştikçe, cümleler, dolayısıyla anlatılmak istenen şeyler d e değişir. K e l i m e v e k a v r a m l a n n içerdiği m a n a l a r d o ğ r u bir ş e k i l d e a n l a ş ı l ı r s a o fikir ve s i s t e m d e d o ğ r u anlaşılır. Aksi d u r u m o fikrin ve sistemin yanlış ve hatalı a n l a ş ı l m a s ı n a s e b e p olur. Bu itibarla bir d ü ş ü n c e sistemindeki temel k a v r a m l a n n çok iyi anlaşılması, kavramın i ç e r d i ğ i " g e r ç e k a n l a m " i l e , k a v r a m a y ü k l e n i l e n "imaj anlamının" ayrıştırılıp ortaya konmasıyla m ü m k ü n d ü r . K u r ' a n ' d a g e ç e n k a v r a m l a n n i ç e r i k l e r i n i n tesbiti için o k a v r a m ı n Kur'an üslubu içerisinde kazandığı m a n a y a b a k m a k g e r e k i r . Bu n e d e n l e K u r ' a n ' d a verilen bilgilerin d a h a iyi a n l a ş ı l a b i l m e s i i ç i n , A l l a h T e a l a ' n ı n bu k a v r a m l a r i a neyi
Sonuç /
189
kastettiğinin tesbit edilmesi ve k a v r a m l a r ı n a n l a m içerikle rinin bu t e s b i d e r e göre d o l d u r u l m a s ı g e r e k m e k t e d i r . D o l a yısıyla k a v r a m l a r a c a h i l i y y e s i s t e m i n d e y ü k l e n i l e n a n l a m larla m a n a v e r m e k yanlış o l d u ğ u gibi farklı ilmî disiplinler i ç e r i s i n d e farklı a n l a m a l a n l a r ı n d a t e r i m l e ş m i ş k a l ı p l a r l a m a n a vermek de yanlış olur.
bibliyografya
Açar, Halil Rahman, "Kur'an'ı Yorumlamada Felsefi Anlam Bilime Duyulan İhtiyaç", Kur'an Sempozyumu I! (4-5 Kasun 1995), Ankara, 1 9 9 5 , s . n i - ] 19. Akarsu, Bedia, Dil-Kültür BağlanUst, İstanbul, 1998. Felsefe Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1998. Akay, Hasan,/.ytom Terimler Sözlüğü, İstanbul, 1995. Aksan, Doğan, Her Yönüyle D/7, Ankara, 1995. Aktaş, Şerif, Edebiyatta Üslup ve Problemleri, A l b a y r a k , H a l i s , Kur'an'ın Bütünlüğü Kur'an'la Tefsiri, İstanbul, 1996.
Ankâra.,1993. Üzerine,
Kur'an'ın
"Kur'an'ı Anlamak, Kur'an'ın Ne Olduğunu Anlamak", Kur'an
Sempozyumu
l, (3-5
Şubat
1995),
Ankara, 1995, s.165-175. Alan, Yusuf, Lisan ve İnsan, İzmir, 1994. Aslan, Abdulgaffar, Kur'an'da Vahiy, Ankara, 2000. Arkoun,Muhammed,
Kur'an
Okumaları
(Çev. Ahmet Zeki
Ünal), İstanbul, 1995. Atalar, Kürşat, Düşüncede Devrim, Ankara, 1996. ASeş, Süleyman, Sületni ve Tasavvıifi Tefsiri, İstanbul, 1996. Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul, 1995. Aydın, Mehmet S-, Din Felsefesi, İzmir, 1999. Başer, V e h b i , "Sosyal Bilimler açısından Kutsal meünlerin Anlaşılması" Kur'an Sempozyumu //, (4-5 Kasım 1995), Ankara, 1996,5.13-50. Behiy, Muhammed, İslam Düşüncesinin İlahi Yönü (Çev. Sabri Hizmeüi), Ankara, 1992. Boutroux, E., Tabiat Kanunlarının Zorunsuzluğu Hakkında (Çev. Ziya Ülken). İstanbul, 1998. Cabiri, Muhammed Abid, Arap-İslam (Çev. Burhan Köroğlu, Hasan İstanbul, 2000.
Kültürünün Akıl
Yapısı,
Hacak, Ekrem Demidi),
192/
Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi
Cabiri, Muhammed Ahid, Arap-İslam
Aklının
Oluşumu,
(Çev.
İbrahim Akbaba), İstanbul, 2000. Cassas, Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Razi, Ahkamu'l Kur'an (tah. M.es-Sadık Kamhavi), Beyrut, 1993. Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, Ankara, 1991. Cevizci, Ahmet, Paradigma
Felsefe Terimleri Sözlüğü, İstanbul,
2000 Collingwood, R.G., Tardı Felsefesi Üzerine Denemeler,
(Çev. Erol
Özvar). Coşkun, Ahmet, Belagat İlminin Tefsire Tatbiki, basılmamış ders notlan. Cürcani, Abdulkadir b. Abdurrahman b. Abdilkahir, Delailiii
İ'caz (tah. Muhammed Rıdvan, Rafız ed Daye),
Dımeşk, 1987. Cündioğiu, Dücane, Anlamın Buharlaşması
ve Kur'an, İstanbul,
1999. Kur'an'ı Anlamanın Anlamı, İstanbul, 1999. Sözün Özü, İstanbul, 1996. Anlamın Tarihi, İstanbul, 1997. Çörtü, M. Meral, Arapça Dilbilgisi Sarfı, İstanbul, 1995. Demirci, Ahmet, İbn Hazm ve Zahirîlik, Kayseri, 1996. Demirci, Muhsin, Vahiy Gerçeği, İstanbul, 1996. Denkel, Arda, Anlam ve Nedensellik, İstanbul, 1996. Derveze, İzzet,
Kur'an'ül Mecid (Çev. "Vahdettin İnce), İstanbul,
1997. Tefsirii'l Hadis (Çev. "Vahdettin İnce, Ramazan Yıldırım), İstanbul, 1997. Kur'an'a
Göre Hz. Muhammed'in
Hayatı (Çev.
Mehmet Yolcu), İstanbul, 1995. Dilbilim ve Dilbilgisi Konuşmaları (Derleme), T.D.K. Ankara, 1980. Doğan, Mehmet,
öüyif/^
Türkçe Sözlük, Ankara,
1990.
Döndüren, Hamdi, Delilleriyle İslam İlmihali, İstanbul, 1991. Duman, Zeki, Vahiy Gerçeği, Ankara, 1997.
Bibliyografya/
Ebu Zehra, Muhammed, İslam'da Fıklıi Mezhepler
193
Tarihi (Çev.
Abdülkadir Şener), İstanbul, 1978. Elmahh, Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili,'\sidir\h\i\,X.sz. Emiroğlu, İbrahim,/Wa«rifc Yanlışları, h\zn\ıu\,
1993.
Ana Hatlarıyla Klasik Mantık, İstanbul, 1999. Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri
Sözlüğü,
İstanbul,
1998. Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi. İstanbul, 1983. Esed, Muhammed,
^TMr'an
Mesajı
Meal-Tefsir
( Ç e v . Cahit
Koytak, Ahmet Ertürk), İstanbul, 1997. Fazlurrahman, Ana Konularıyla
Kur'an (Çev. Alparslan Açık-
genç), Ankara, 1993. Ferre, Fredenck, Din Dilinin Anlamı Modern
Mantık ve İman
(Çev. Zeki Özcan), İstanbul, 1999. Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, İhya-u
Ulu-
mi-i'd Din (Çev. Ali Arslan), İstanbul, 1978. Göka, Erol, Topçuoğlu, Abdullah, Aktay, Yasin, Önce
Söz
Vardi, Konya, 1996. Gölcük, Şerafeddin, Toprak, Süleyman, Kelam, Konya, ] 9 9 ] . Görgün, Tahsin, "Dil, Kavrayış ve Davranış; Kur'an'ın vahyedil mesi ve İslam Toplumunun Ortaya Çıkışı Arasındaki Alakanın Tahliline Mukaddime", Kur'an Sempozyumu IH (13-19 Ocak /997j, Ankara, 1998, s. 137-155. Güler, İlhami,
Sabit Din Dinamik Şeriat, Ankara, 1999.
Güngör, Mevlüt,A'«r'a« Araştırmaları,
İstanbul, 1995.
Hacıkadiroğlu, Vehbi, Bilgi Felsefesi. İstanbul, 1985. Hallaf, Abdul V a h h a b , / 5 / a w Hukuku Felsefesi
(Çev. Hüseyin
Alay), Ankara, 1973. Hıdrıcı, Arafat, el Camiu ü Funiıni'l Lugati'l Arahiyye ve'l
Anız,
Beyrut, 1987. Hınn, Mustafa Sait, İslam
Hukukunda
Yöntem
Tartışmaları
(Çev. Halit Ünal), Kaysen, 1993. Izutsu, Toshihiko, Kur'an'da Ate.ş), İstanbul, tsz.
Allah
ve İnsan
(Çev. Süleyman
194
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
Izutsu, Toshihiko,
Kur'an'da
Dinî ve Alılalcî Kavramiar,
(Çev.
Selahattin A y a z ) , İstanbul, 1994. İbn Cinni, Ebu'l Fad! Osman, el Hasais, Neccar), Beyrut, 1983.
(tah. Muhammed Ali
'
İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, Usul-i Din (Çev. İbrahim Aydın), İstanbul, 1991. İbn Hişam, Cemaleddin b. Yusuf b. Ahmed b. Abdullah, Mıığni'l Lebib, (tah. Muhyiddin Abdu! Hamid), Mısır, tsz. İhii Kesir, İsmail, Tefsiru'l Kur'an-i'l Azim, Beyrut, 1979. İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, Te'vil-ü MüşkilVlKur'an
(tah. Seyyid Ahmet Saki), Beyrut, 1981.
İbn Manzur, Cemaluddin b. Muhammed, Lisanu'l Arap, Beyrut, 1990. İbn Serrac, Muhammed b. Sehl, el Usul-i fi'n Nahvi (tah. Hüseyin Fetta), Beyrut, 1996. İbn Teymiyye, Takıyyaddin, AZ/a/ı ile Kul Arasında
Va^m ve
Kulluk (Çev.Abdullah Bida), İstanbuL1969. İsfehani, Hüseyia b. MuhaKmued, er-Ragıb,. ei Müfredat
fi
Garihi'l Kur'an, Mısır, 1324 h . İslam Ansiklopedisi,
"Zah'mye, maddesi", Hayreddin
Karaman,
İstanbul, 1986, c.l 3, s. 4 5 6 . İslami
Kavramlar.
(Kemal A d k , Ali Bardakoğlu, Celal Kırea,
Selahattin Polat, Ali Toksan), Ankara, 1997. Jansen, J J . G . , Kur'an'a Bilimsel, Filolojik,
Pratik
Yaklaşımlar
(Çev. Halil Rahman Açar), Ankara, 1993. Japp, U'we, "Hermeneutik, Filoloji ve Edebiyat", Hetmeneurik (Yorum Bilgisi) Üzerine Yazılar (Derieyen Doğan Özlem), Ankara, 1995. Karagöz, İsmail, "Kur'an'ın Anlaşılmasında Kavramların Önemi", Diyanet İlmi Dergisi sy. 3 , Temmuz-Ağustos-Eylül, 1995, s, 37-52. Karaman, Hayrettin, Topaloğlu, Bekir, Arapça DU Bilgisi (SarfNahiv), İstanbul. 1975. Karataş, Şaban, Şia'da ve Sünni Kaynaklarda 1996.
Kur'an
Tarihi,
Bibliyografya /
Kasımi, Cemaleddin, Kur'an'ı Anlamak, Tefsir İlminin
195
Meseleleri
(Çev. Sezai Özel), İstanbul, 1990. Kazdal, İsmail, Kur'an'la Birlikte Düşünmek, İstanbul, 1995. Keklik, Nihat, Felsefede Metafor, \stanb\i\, 1990. Kıhç,
Sadık, "Metnin Yorumu Beşerî Alana İnmiş İlahi Cevapların Okunmasıdır", Kur'an Sempozyumu II, (2-4 Şubat 1996), Ankara, 1996, s.25-35.
Kıımevci, Muhammed Sıddık, el Bülgat-ü fi Usul-i'l Luga (tah. Nezir Muhammed Mektebi), Beyrut, 1998. Kırca, Celal,/ir»/-'a« ve Si7/m, İstanbul, 1996. ...i
İlimler Yönelişler,
ve
Yorumlar
Açısından
Kur'an'a
İstanbul, tsz. "Kur'an'ı Anlamada Dil Problemi",
Mesajı İlmi Araştırmalar
Kur'an
Dergisi, sy. 9, Temmuz, 1998, s.
34-60. "Tenzil Yönteminin
Tanhselliği Problemi ve
Kur'an Yorumuna olan etkisi", Kur'an Mesajı Araştırmalar Dergisi, sy. 2, İstanbul, 1997, s.51-55. Koç, Turan, Din Dili, Kayseri, 1995.
İlmi
Kurtubi, Ebu AbdiUah Muhammed bin Ahmed el Ensari, el Camiu Ahkami'l Kur'an, Kahire, 1994. Kutup, Seyyid, Fi Zilali'l
Kur'an (Çev. Salih Uçan, VahdeUin
İnce, Mehmet Yolcu), İstanbul, 1991. Kıır'anda
Edebi Tasvir
(çev. Mehmet Y o l c u ) ,
İstanbul, 1991. Küçük, Hasan, İslam ve Batıda Mantık, İstanbul, 1978. Küçükkalay, Hüseyin, Kur'an Dili Arapça, Konya, 1969. Macit, Nadim, Kur'an'ın İnsan Biçimci Dili, İstanbul, 1996. Mevdudi, Ebu'l \'\a,Teflıimü'l
Kur'an
(Çev. Muhammed Han
Kayanı, Yusuf Karaca, Nazife Şişman, İsmail Bosnalı, Ali Ünal, Hamdi Aktaş), İstanbul, 1996. Kur'an'a
Göre Dört Terim, İlah, Rab, İbadet, Din
(çev. Osman Cilacı, İsmail Kaya), İstanbul, 1986.
196
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
Meragi, Mustafa, Uluınu'l Belaga el Beyan el Meani ve'l Bedi', Kahire, 2000. Murata, Sachiko, Chittıck, VViIIiam C. , İslam'ın Vizyonu (çev. Turan Koç), İstanbul, 2000. Nadiri, Muhammed Esad, Nahvu'l Lugat'i'l Arabiyye,
Beyrut,
1995. Nahhas, Ebu Ca'fer, İ'rabu'l Kur'an (tah. Züheyr Gazi Zahid), yer adı yok, 1985. Ong, Walter J., Sözlü ve Yazılı Kültür (Çev. Sema Postacıoğlu Benan), İstanbul, 1995. Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara, 1996. Özlem, Doğan, Mantık, İstanbul, 1994. Özsoy, Ömer, Sünnetullah, Ankara, 1997. "Çeviri Kuram Açısından Kur'an Çevirisi Sorunu", Kur'an Sempozyumu II, (4-5 Kasım 1995), Ankara, 1996,5.253-267. Paçacı, Mehmet, "Kur'an'da Dil ve Varlık Alanları", Kur'an Sem pozyumu II (4-5 Kasım, 1995), Ankara, 1996, s. 121-131. Pazarbaşı, Erdoğan, Kur'an ve Medeniyet
Doğuşu-Gellşimi-
Çöküşü, İstanbul, 1996. Porzıg, Walter, Dil Denen
Mucize (Çev. Vural Ülkü), Ankara,
1995. Razi, Fahruddin Muhammed b. Ömer, Mefatiluü Gayb Tefsir-i Kebir (Çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, Sadık Doğru), Ankara, 1988. Rickman, R-V., Anlama ve İnsan
Bilimleri (çev. Mehmet Dağ),
Ankara, 1992. Sabuni, Muhammed Ali, et Tibyan fi Ulumi'l Kur'an, Dımeşk, h. 1408. Sabuni, Nurettin, Maturidiyye
Akaidi (çev. Bekir Topaloğlu),
Ankara, 1995. Sadr, Muhammed Bağır, Kur'an Okulu (Çev. Mehmet Yolcu), İstanbul, tsz. Sarmış, İbrahim, Teorik ve Pratik Açıdan .
İstanbul, 1995.
Tasavvuf ve İslam,
Bibliyografya /
Searle, J.R., "Söz Eylem Nedir?" (Çev. Oya Gedikli) Seçkisi (Editör: Doğan Aksan), Ankara, 1982. S e m e ı k a n d i , Abdürrezzak Kaşaniyyüs, Te'vilat-ı
197
Dilbilim Kaşaniyye
(Çev. Ali Rıza Doksanyedi), Ankara, 1998. Silk, Joseph, Evrenin
Kısa Tarilıi, (çev. Murat A l e v ) , Ankara,
1997. Soyalan, Mehmet Yaşar, Kur'an Meali Okuma Kılavuzu, Ankara, 1999. Soykan, Ömer Naci, Bilgi ve Betimleme. İstanbul, 1998. Suyuti, Ahdurrahman Celalüddin, el İtkan Fi Ulumi'l
Kur'an
(Çev. Sakıp Yıldız, H.Avni Çelik), İstanbul, 1987. Şafii, Muhammed b. İdris, er Risale, (Çev. Abdülkadir Şener, İbrahim Çalışkan), Ankara, 1996. Şatıbi, Ebu İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed el Gırnati, Muvafakat
İslaıni
İlimler
Metedolojisi,
( Ç e v . Mehmet
Erdoğan), İstanbul, 1993. Şevkani, Ali bin Muhammed, Fethu'l Kadir, Dimeşk, 1994. Şeyh, Saduk, Şii İmamiyye'nin
İnanç Esasları (Çev.Ethem Ruhi
Fığlalı), Ankara 1978. Şimşek, Sait, Günlünüz
Tefsir ProWe/n/er(, İstanbul, 1995.
Kur'an Kıssalarına
Giriş, İstanbul, tsz.
Taberi, M u h a m m e d ibn Cerir, Camiu'l Kur'an,m^\T, Taylan, Necip,
Beyan
an
Te'vili'l
1968.
Mantık Tarihçesi Problemleri, İstanbul, 1994.
Turgay, Nurettin, Arap Dili Belagatı ve /î^ur'a», Diyarbakır, 1999. T.D.İ.VA.,
"Batınîyye maddesi", Avni İlhan, c.5, İstanbul, 1995. "Delalet maddesi" Ali Bardakoğlu, M . Naci
Bolay, İstanbul, e. 9, 1994. "Haşviyye maddesi", Medn Yurdaglir, İstanbul, C.16,
1997.
Ulutürk, Veli, Kur'an'da Temsili AnlaUm, İstanbuL. 1995. Ünver, Mustafa, Kur'an'ı
Anlamada Siyakın Rolü, Ankara, 1996.
"Sinokronik Semantik ve Tarih Bilinci Bağlamında Bir Kur'an Terminolojisi Oluşturmaya Doğru"
198
/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi
Kur'an Sempozyumu 111, (13-19 Ocak 1997), Ankara, 1998, s. 157-181. Watt, Montgomery, Modern Dünyada İslam Vahyi (Çev. Mehmet Aydın), Ankara, 1982. Yaşar, Hüseyin, Kur'an'da Anlamı Kapalı Ayetler, İstanbul, 1997. Yirminci
Yüzyıl
Dilbilimi
(Kuramcılardan
Seçmeler)
T.D.K.
Ankara, 1983, Zebidi, Muhammed Murtaza, Tacu'l-Arus min Cevahiri'l
Kamus,
Beyrut, 1996. Zehebi, Muhammed Hüseyin, et Tefsir ve'l Müfessirun,
Mısır,
1976. Zemahşeri, Ebu'l Kasım CaruHah Muhammed b. Ömer, elKeşşaf an Hakaiki Gavamizit Tenzil, Mısır, h. 1354. Zerkani, Muhammed Abdü'l Azim, Menahilu'l İrfan fi Ulumi'l Kur'an, Beyrut, 1995. Zerkeşi, Bedruddin, el Burhan fi Ulumi'l Kur'an, (Tah. Dr. Yusuf Abdurrahman, Cemal Hamdi, İbrahim Abdullah el Kürdi), Beyrut, 1994. Zeydan, Abdülkerim, F/Â;;/j Usulü (Çev. Ruhi Özcan), İstanbul, 1993. Zeyveli, Hikmet, "Kur'an Dilinin Özelliklen", Kur'an Sempozyu mu II (4-5 Kasım /995), Ankara, 1996. s.93-110. Zülfikar, Hamza, "Beyne'l Mine'l", Türk DİU Terim özel sayısı. Aralık 1996, s. 539-.542.
